Book Title: Hindu Mudrao Ki Upayogita Chikitsa Aur Sadhna Ke Sandarbh Me
Author(s): Saumyagunashreeji
Publisher: Prachya Vidyapith
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006255/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM sambodhikA pUjyA pravartinI zrI sajjana zrIjI ma.sA. parama viduSI zaziprabhA zrIjI ma.sA. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | siddhAcala tIrthAdhipati zrI AdinAtha bhagavAna 00000 zrI jinadattasUri ajamera dAdAbAr3I zrI jinakuzalasUri mAlapurA dAdAbAr3I (jayapura) Oooo zrI maNidhArI jinacandrasUri dAdAbAr3I (dillI) zrI jinacandrasUri bilADA dAdAbAr3I (jodhapura) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana viSaya para (DI. liT upAdhi hetu prastuta zodha prabandha) khaNDa-18 2012-13 R.J. 241 / 2007 mANassa sAraNa "sAramAyAro zodhArthI DaoN. sAdhvI saumyaguNA zrI nirdezaka DaoN. sAgaramala jaina jaina vizva bhAratI vizvavidyAlaya lADanUM-341306 (rAja.) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana viSaya para (DI. liT upAdhi hetu svIkRta zodha prabandha) khaNDa-18 pArasa sAramAyA' svapna zilpI Agama marmajJA pravartinI sajjana zrIjI ma.sA. saMyama zreSThA pUjyA zaziprabhA zrIjI ma.sA. mUrta zilpI DaoN. sAdhvI saumyaguNA zrI (vidhi prabhA) zodha zilpI DaoN. sAgaramala jaina Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRpA vRSTi : pUjya AcArya zrI majjina kailAzasAgara sUrIzvarajI ma.sA. maMgala vRSTi : pUjya upAdhyAya zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA. Ananda vRSTi : preraNA vRSTi : Agamajyoti pravartinI mahodayA pUjyA sajjana zrIjI ma. sA. pUjya guruvaryyA zaziprabhA zrIjI ma.sA. gurvAjJA nimagnA pUjya priyadarzanA zrIjI ma.sA. vAtsalya vRSTiH sneha vRSTi : pUjya divyadarzanA zrIjI ma.sA., pUjya tatvadarzanA zrIjI ma.sA., pUjya samyakdarzanA zrIjI ma.sA., pUjya zubhadarzanA zrIjI ma.sA., pUjya muditaprajJAzrIjI ma.sA., pUjya zIlaguNAzrIjI ma.sA., suyogyA kanakaprabhAjI, suyogyA zrutadarzanAjI suyogyA saMyamaprajJAjI Adi bhaginI maNDala : sAdhvI saumyaguNAzrI (vidhiprabhA) : DaoN. sAgaramala jaina zodhakartrI jJAna vRSTi prakAzaka hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM -** : * prAcya vidyApITha, dupADA roDa, email : sagarmal.jain@gmail.com * sajjanamaNi granthamAlA prakAzana zAjApura-465001 bAbU mAdhavalAla dharmazAlA, taleTI roDa, pAlItANA - 364270 prathama saMskaraNa : san 2014 pratiyA~ : 1000 sahayoga rAzi : 100.00 (punaH prakAzanArtha) kampoja : vimala candra mizra, vArANasI kaeNvara seTiMga : zambhU bhaTTAcArya, kolakAtA mudraka : Antartica Press, Kolkata ISBN : 978-81-910801-6-2 (XVIII) (c) All rights reserved by Sajjan Mani Granthmala. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. zrI sajjanamaNi granthamAlA prakAzana bAbU mAdhavalAla dharmazAlA, taleTI roDa, po. pAlItANA - 364270 (saurASTra) phona : 02848-253701 2. zrI kAntilAlajI mukIma zrI jinaraMgasUri pauzAla, Ar3I bAMsa tallA galI, 31 / A, po. kolakAtA - 7 mo. 98300-14736 prApti sthAna 3. zrI bhAIsA sAhitya prakAzana M.V. Building, Ist Floor Hanuman Road, PO : VAPI Dist. : Valsad-396191 (Gujrat) mo. 98255-09596 14. pArzvanAtha vidyApITha I.T.I. roDa, karauMdI vArANasI-5 (yU.pI.) mo. 09450546617 5. DaoN. sAgaramalajI jaina prAcya vidyApITha, dupADA roDa po. zAjApura - 465001 (ma.pra.) mo. 94248-76545 phona : 07364-222218 6. zrI AdinAtha jaina zvetAmbara tIrtha, kaivalyadhAma po. kumhArI - 490042 jilA - durga (cha.ga.) mo. 98271-44296 phona : 07821-247225 7. zrI dharmanAtha jaina mandira 84, amana kovila sTrITa koNDI thopa, po. cennaI - 79 (T. N.) phona : 25207936, 044-25207875 8. zrI jinakuzalasUri jaina dAdAvADI, mahAvIra nagara, kempa roDa po. mAlegA~va jilA - nAsika (mahA.) mo. 9422270223 9. zrI sunIlajI botharA TUlsa eNDa hArDaveyara, saMjaya gAMdhI cauka, sTezana roDa po. rAyapura (cha.ga.) phona : 94252-06183 10. zrI padamacandajI caudharI zivajIrAma bhavana, M.S.B. kA rAstA, jauharI bAjAra po. jayapura-302003 .9414075821, 9887390000 11. zrI vijayarAjajI DosI jinakuzala sUri dAdAbAr3I 89/90 goviMdappA roDa basavanaguDI, po. baiMgalora (karnA.) mo. 093437-31869 saMparka sUtra zrI candrakumArajI muNota 9331032777 zrI rikhabacandajI jhAr3acUra 9820022641 zrI navInajI jhAr3acUra 9323105863 zrImatI prItijI ajitajI pArakha 8719950000 zrI jinendra baida 9835564040 zrI pannAcandajI dUgar3a 9831105908 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArpaNa jisa paramparA meM zrIrAma ne maryAdA pAlana kA pATha sikhAyA / zrIkRSNa ne nirapekSa karttavya parAyaNatA kA mArga dikhAyA / 'nArI tUM nArAyaNI sUtra se mahilA kA sammAna bar3hAyA / mAta-pitA sevAvrata se zravaNa mukti phala pAyA / / sesI vasudhaiva kuTumbakam evaM sarve vyavantu sukhinaH kI preraka vizva Adarza, sanAtana paramparA ko sAdara samarpita Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ M ( sttne ln kii bhaan tyAga ke anurAga se karate Atama maMthana jina zAsana kI bagiyA ke jo haiM mahakatA caMdana / aSTapravacana mAtA se karate citta kA raMjana sura nara kivara chatrapati mila karate unako vaMdana / / jisakI UMcAIyoM ko nApanA aura gaharAI ko dhApanA duHsAdhya hai| jisakI mahimA ko tolanA aura zabdoM meM bolanA duSkara hai| jisakA asidhArA patha mukti varaNa kA Green signal hai jisakI kaThina sAdhanA mahApApI ko karatI nirmala hai| sese saMyama dharma ke prati, ___ jage Toma-roma meM bahumAna sampUrNa vizva ko ho kaThina zramaNAcAra kI pahacAna saMyama pAlana meM sahayogI bana kare Atma kalyANa visphoTaka yuga meM ho saMyama yuga kA nirmANa isI nirmala bhAvanA ke sAtha... Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hArdika anumodana ajamera haoNla jayapura nivAsI pitA zrI phatehacandajI - mAtu zrI ratanadevI lor3hA ke maMgala smaraNArtha putraratna zAsana samarpita zrI prakAzacaMdajI-vimalA devI pautra vijaya-mInAkSI pautrI aMjalI pautra himAMzu, AyuSI lor3hA parivAra... Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta arjana ke avismRta sahabhAgI zrI prakAzacandajI lor3hA, jayapura sampUrNa bhArata varSa meM apanI kalAtmakatA, sAMskRtika saMpadA evaM ratnoM ke lie prasiddha gulAbI nagarI jayapura kA vividha kSetroM meM apanA viziSTa yogadAna hai| rAjasthAna kI yaha rAjadhAnI jahA~ videzI yAtriyoM ke lie AkarSaNa kA kendra hai vahIM mahilAoM ke lie nAnA-vidha kharIdAriyoM kA paraMtu adhyAtma jijJAsuoM ke lie to yaha bhUmi tIrtha rUpa hI hai| isa puNyabhUmi ke nivAsI haiM unnata vyaktitva ke dhanI zrImAna prakAzacaMdajI loddh'aa| apane nAma ke anurUpa AMtarika prabhA se prakAzita lor3hAjI jayapura ke suprasiddha zreSThI haiN| ApakA janma apane nanihAla kizanagar3ha meM huaa| mAtA-pitA ne Apake jIvana ko satsaMskAroM se prakAzita karane meM koI kamI nahIM rkhii| dharmaniSThA mAtuzrI ratana devI ne Apako dharma kI bUMTI pilAI to pitAzrI phatehacaMdajI ne karmakSetra meM ucca zikhara para pahu~cAne ke sapane hI nahIM saMjoe apitu vaisI zikSA-dIkSA bhI dI aura Apake preraNA sUtra bhI bne| Apane apane dama para jayapura meM javAharAta kA vyApAra prAraMbha kiyA aura Aja usa kSetra meM ucca sthAna para haiN| eka mA~ putra janma ke pazcAta apane Apako kaba dhanyatama mAnatI hai? isakA varNana karate hue kisI kavi ne kahA hai jananI janie bhaktajana, ke dAtA ke zUra / nahIM to rahIje bAMjhaNI, mata gaMvAIje nUra / / isa dohe meM varNita eka guNa se yukta putra kI mAtA bhI dhanya ho jAtI hai jabaki Apa meM tInoM hI guNa parilakSita hote haiN| jina zAsana ke prati agAdha ahobhAva evaM samarpaNa, gurujanoM ke prati AMtarika bhakti evaM sevAbhAva tathA sAdharmika varga ke prati sammAna evaM samutthAna kI icchA ne Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ x...hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM Apako janapriya banAyA hai| mAnava sevA evaM zAsana prabhAvanA meM ApakI vizeSa ruci hai| cAroM dAdA gurudeva evaM unake puNya prabhAvI tIrtha sthaloM ke prati ApakA vizeSa bhakti bhAva hai| prativarSa zarada pUrNimA ke avasara para Apake dvArA kisI na kisI dAdAdhAma meM rAtri jAgaraNa evaM bhakti saMdhyA kA bhavyAtibhavya Ayojana kiyA jAtA hai| isa kAryakrama meM ApakI bhAvanA acche se acche kalAkAroM ko bulAne kI rahatI hai| isa bhakti Ayojana ko dekhane ke lie deza ke aneka sthAnoM se hajAroM loga vizeSa rUpa se upasthita hote haiN| isa avasara para Apa jayapura se saMgha lekara bhI jAte haiN| ApakI vaicArika pAradarzitA, dUradRSTi evaM samanvaya vRtti ke kAraNa vividha sAmAjika saMsthAnoM evaM dharmasthAnoM ke dvArA Apako sarvocca pada saMbhAlane kA Agraha sadA hI kiyA jAtA hai paraMtu Apa prAyaH ina sabhI se dUra rahate hue ni:svArtha bhAva se zrI saMgha ko apanI amUlya sevAeM pradAna karane kI bhAvanA rakhate haiN| Apa vartamAna vikasita saMsAdhanoM ke sAtha dharma sAdhanoM kA samanvaya kara Aja ke yuvA varga arthAta bhAvI bhaviSya ko aMtaramana pUrvaka dharma se jor3ane kI bhI bhAvanA rakhate haiN| zrAvikA ratnA zrImatI vimalAjI apane nAma ke anusAra atyanta nirmala hRdayI evaM tadpa svabhAva vAlI hai| unhIM ke vimala svabhAva ne suputra vijaya evaM suputrI aMjalI ko Aja apane samAna banAyA hai| pUjyA hemaprabhA zrIjI ma.sA. ke prati ApakI pragAr3ha zraddhA hai| unase Apako mAtRvata sneha kI prApti huI aura Apane bhI unheM hRdaya pUrvaka guru sthAna diyaa| pUjyA zaziprabhA zrIjI ma.sA. san 2007 ke jayapura pravAsa evaM cAturmAsa ke daurAna ApakA pUjyA zrI se vizeSa paricaya huaa| cAturmAsika AyojanoM ke samaya viduSI sAdhvI saumyaguNA zrIjI se ApakI gaharI nikaTatA huI aura tabhI se Apa satata unake samparka meM rahate haiN| sAdhvI saumyAjI ko adhyayana Adi ke kSetra meM unheM Age bar3hane hetu sadaiva protsAhita karate rahate haiN| sajjanamaNi granthamAlA Apake jIvana kI hArdika-hArdika anumodanA karatA hai tathA Apa isI prakAra nirapekSa bhAva se AtmotthAna ke mArga para agrasara raheM aura jIvana ke sarvocca lakSya ko prApta kareM, yahI zubhAzaMsA... Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya mudrA vijJAna paMca mahAbhUtoM para Azrita sabase prAcIna evaM trikAla prAsaMgika mahAvijJAna hai| bhAratIya RSi-maharSiyoM kI vaijJAnikatA evaM vilakSaNatA kA jvalaMta pramANa hai| dhyAna, Asana, prANAyAma Adi prAkRtika yoga sAdhanAe~ sampUrNa vizva meM bhAratIya saMskRti kI hI dena hai| mudrA bhI inhIM yoga sAdhanAoM kA eka prakAra hai| mudrA arthAta Actin yA aMga saMcAlana kI eka vizeSa kriyA jisake dvArA hAva-bhAva pradarzita kie jAte haiN| jaba se isa sRSTi meM jIva haiM tabhI se mudrA vijJAna kA bhI astitva hai| vANI se pahale bhAva abhivyakti kA sAdhana mudrA hI banatI hai| manuSya kI svAbhAvika pravRtti hai ki usake anta:karaNa meM jaise bhAva hote haiM vaisI hI abhivyakti usake mana, vacana, kAyA se hone lagatI hai| udA. jaba hameM kisI para sneha A rahA ho to sahajatayA mastaka para hAtha calA jAtA hai| krodha A rahA ho to A~khe lAla ho jAtI hai evaM zarIra tana jAtA hai| abhimAna kA bhAva Ane para kandhe tana jAte haiN| pUrva kAla meM citra evaM sAMketika bhASA kA prayoga eka prakAra se mudrA yoga kA hI rUpa thaa| ubAsI Ane para cuTakI bajAne ke pIche mudrA prayoga kA eka bahuta bar3A rahasya chupA huA thaa| jaba bhI ubAsI Adi lete hue jabar3A pha~sa jAe to aMgUThe aura madhyamA aMgulI dvArA mukha ke Age cuTakI bajAne se jabar3A zIghra hI ThIka ho jAtA hai| mudrA mAnava ke zarIra rUpI yantra kI niyantraka tAlikAe~ (Switch) haiN| ina tAlikAoM ke dvArA manuSya ke zarIra meM mahattvapUrNa tAtvika, mAnasika, bauddhika, Adhyatmika evaM zArIrika parivartana binA kisI sahAyatA ke saralatA se lAe jA sakate haiN| mudrA prayoga kI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki kisI bhI varga, Aya, liMga ke logoM dvArA sahajatA pUrvaka sIkhI jA sakatI hai| isake lie kisI viziSTa sAmagrI, suvidhA yA vAtAvaraNa kI AvazyakatA nahIM, vyakti jaba cAhe inakA tatkAla prayoga kara sakatA hai| Aja rogoM kI bar3hatI saMkhyA tathA Doctor evaM davAiyoM kA kharca Ama AdamI ke lie bahuta bar3I samasyA hai| ina paristhitiyoM meM mudrA prayoga eka brahmAstra hai| mudrA nirmANa meM mukhya sahayogI aMga hai haath| prakRti ne jala, agni, vAyu Adi pA~coM tattvoM ko hamAre hAtha meM samAhita kiyA hai| mudrA prayoga ke dvArA ina tattvoM kA saMtulana kiyA jAtA hai| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xii... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM AdhyAtmika jagata ke utthAna meM bhI mudrA prayoga eka samyaka mArga hai| Antarika bhAvajagata evaM cakra jAgaraNa meM mudrA prayoga saMjIvanI auSadhi ke rUpa meM kArya karatA hai| daivika sAdhanA athavA devatAoM ko AmaMtrita karate hue unheM prasanna karane Adi meM bhI mudrA prayoga prAcInakAla se dekhA jAtA hai / prAya: jitane bhI dharma sampradAya haiM unameM kucha mudrAoM kA prayoga unake utpatti kAla se hI pracalita hai| prArthanA Adi ke lie sabhI ke dvArA kucha viziSTa mudrAe~ dhAraNa kI jAtI hai / islAma dharma meM namAja adA karate hue IsAI logoM ke dvArA prArthanA karate hue kucha viziSTa mudrAe~ prayoga meM lI jAtI hai| vaidika paramparA meM devopAsanA se sambandhita evaM bauddha paramparA meM bhagavAna buddha se sambandhita mudrAe~ vizva prasiddha hai| yadi jana sAhitya kA avalokana kareM to Agama sAhitya meM kahIM-kahIM para kucha viziSTa mudrAoM kA Alekha prApta hotA hai jaise pratikramaNa sambandhI mudrAoM kA ullekha Avazyaka sUtra meM to goduhAsana, khaDgAsana Adi kA varNana bhagavAna mahAvIra kI sAdhanA kara AcArAMga sUtra meM prApta hotA hai| madhyakAlIna sAhitya kI apekSA vividha pratiSThAkalpa, vidhimArgaprapA, AcAradinakara Adi grantha isa viSaya meM draSTavya haiN| sAdhvI saumyaguNAzrIjI ne vividha-vidhAnoM meM mudrAoM ke mahatva ko dekhate hue AdyoparAnta upalabdha mudrAoM kA sacitra varNana karate hue unake lAbha Adi kI prAmANika carcA kI hai| jaina mudrAoM ke sAtha nATya, bauddha, hindU, yaugika evaM Adhunika cikitsA sambandhI mudrAoM kA varNana karake isa kRti ko vizva upayogI banAyA hai| mudrAoM kA sacitra varNana usakI prayoga vidhi ko aura sahaja evaM sarala bnaaegaa| sahasrAdhika mudrAoM kA vizada evaM prAmANika yaha saMkalana vizva vaMdanIya hai| prathama bAra itanI mudrAoM ko eka sAtha prastuta kiyA jA rahA haiN| sAdhvI ke isa vizvastarIya yogadAna ke lie sadiyoM taka unheM yAda kiyA jaaegaa| yaha kArya jina dharma ko vizva ke kone-kone meM phuNcaaegaa| maiM saumyaguNAzrIjI ke isa kArya kI aMtaramana se sarAhanA karatA huuN| ve isI niSThA evaM lagana ke sAtha zruta upAsanA meM saMlagna raheM evaM jinazAsana ke zruta bhaNDAra kA vardhana kareM yahI hArdika abhyarthanA hai| DaoN. sAgaramala jaina prAcya vidyApITha, zAjApura Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvacana bhAratIya vAMgamaya RSi-maharSiyoM dvArA racita lakSAdhika granthoM se zobhAyamAna hai| pratyeka grantha apane Apa meM aneka navIna viSaya evaM navya unmeSa lie hue haiN| hara grantha anekazaH prAkRtika, AdhyAtmika evaM vyAvahArika rahasyoM se paripUrNa hai| ina zAstrIya viSayoM meM eka mahattvapUrNa pakSa hai vidhi-vidhAna / hamAre AcAra-pakSa ko sudRr3ha banAne evaM use eka samyaka dizA dene kA kArya vidhi-vidhAna hI karate haiN| vidhividhAna sAMsArika kriyA-anuSThAnoM ko sampanna karane kA mArga digdarzita karate haiN| jaina dharma yadyapi nivRttimArgI hai jabaki vidhi-vidhAna yA kriyAanuSThAna pravRtti ke sUcaka haiM paraMtu yathArthata: jaina dharma meM vidhi-vidhAnoM kA guMphana nivRtti mArga para agrasara hone ke lie hI huA hai| Agama yuga se hI isa viSayaka carcA aneka granthoM meM prApta hotI hai| jinaprabhasUri racita vidhimArgaprapA vartamAna vidhi-vidhAnoM kA pRSThAdhAra hai| sAdhvI saumyaguNAjI ne isa graMtha ke aneka rahasyoM ko udghATita kiyA hai| sAdhvI saumyAjI jaina saMgha kA jAjvalyamAna sitArA hai| unakI jJAna AbhA se mAtra jinazAsana hI nahIM apitu samasta Arya paramparAe~ zobhita ho rahI haiN| sampUrNa vizva unake dvArA prakaTa kie gae jJAna dIpa se prakAzita ho rahA hai| inheM dekhakara pravarttinI zrI sajjana zrIjI ma.sA. kI sahaja smRti A jAtI hai| saumyAjI unhIM ke nakze kadama para calakara aneka nae AyAma zruta saMvardhana hetu prastuta kara rahI hai| sAdhvIjI ne vidhi-vidhAnoM para bahupakSIya zodha karake usake vividha AyAmoM ko prastuta kiyA hai| isa zodha kArya ko 23 pustakoM ke sa meM prastuta kara unhoMne jaina vidhi-vidhAnoM ke samagra pakSoM ko jana sAmAnya ke lie sahaja jJAtavya banAyA hai| jijJAsu varga isake mAdhyama se mana meM udvelita vividha zaMkAoM kA samAdhAna kara paaegaa| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xiv... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM sAdhvIjI isI prakAra zruta ratnAkara ke amUlya motiyoM kI khoja kara jJAna rAzi ko samRddha karatI rahe evaM apane jJAnAloka se sakala saMgha ko rozana kareM yahI zubhAzaMsA... AcArya kailAsa sAgara sUri nAkoDA tIrtha viduSI sAdhvI zrI saumyaguNAzrIjI ne vidhi vidhAna sambandhI viSayoM para zodha-prabandha likha kara DI. liT upAdhi prApta karake eka kIrtimAna sthApita kiyA hai| saumyAjI ne pUrva meM vidhimArgaprapA kA hindI anuvAda karake eka guruttara kArya saMpAdita kiyA thaa| usa kSetra meM hue apane viziSTa anubhavoM ko Age bar3hAte hue usI viSaya ko apane zodha kArya hetu svIkRta kiyA tathA datta-citta se puruSArtha kara vidhi-viSayaka gahanatA se paripUrNa grantharAja kA jo Alekhana kiyA hai, vaha prazaMsanIya hai| hara gaccha kI apanI eka anUThI vidhi-prakriyA hai, jo mUlataH Agama, TIkA aura kramazaH paramparA se saMcAlita hotI hai| kharataragaccha ke apane viziSTa vidhi vidhAna haiM... maryAdAe~ haiM... kriyAe~ haiN...| hara kAla meM jainAcAryoM ne sAdhvAcAra kI zuddhatA ko akSuNNa banAye rakhane kA bhagIratha prayAsa kiyA hai| vidhimArgaprapA, AcAra dinakara, samAcArI zataka, praznottara catvAriMzata zataka, sAdhu vidhi prakAza, jinavallabhasUri samAcArI, jinapatisUri samAcArI, SaDAvazyaka bAlAvabodha Adi aneka grantha unake puruSArtha ko prakaTa kara rahe haiN| sAdhvI saumyaguNAzrIjI ne vidhi vidhAna saMbaMdhI bRhad itihAsa kI divya jhAMkI ke darzana karAte hue gRhastha-zrAvaka ke solaha saMskAra, vratagrahaNa vidhi, dIkSA vidhi, muni kI dinacaryA, AhAra saMhitA, yogodahana vidhi, padArohaNa vidhi, Agama adhyayana vidhi, tapa sAdhanA vidhi, prAyazcitta vidhi, pUjA vidhi, pratikramaNa vidhi, pratiSThA vidhi, mudrAyoga Adi vibhinna viSayoM para apanA ciMtana-vizleSaNa prastuta kara ina sabhI vidhi vidhAnoM kI maulikatA aura sArthakatA ko Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM ...xv Adhunika pariprekSya meM ujAgara karane kA anUThA prayAsa kiyA hai| vizeSa rUpa se mudrAyoga kI cikitsA ke kSetra meM jaina, bauddha aura hindu paramparAoM kA vizleSaNa karake mudrAoM kI viziSTatA ko ujAgara kiyA hai| nizcita hI inakA yaha anUThA puruSArtha abhinaMdanIya hai| maiM kAmanA karatA hU~ ki saMzodhana-vizleSaNa ke kSetra meM ve khUba Age bar3heM aura apane gaccha evaM guru ke nAma ko rozana karate hue U~cAIyoM ke naye sopAnoM kA ArohaNa kreN| upAdhyAya zrI maNiprabhasAgara mujhe yaha jAnakara prasannatA huI hai ki viduSI sAdhvI DaoN. saumyaguNA zrIjI ne DaoN. zrI sAgaramalajI jaina ke nirdezana meM jaina vidhi-vidhAnI kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana' isa viSaya para 23 rakhaNDI meM bRhadastarIya zodha kArya (DI.liT) kiyA hai| isa zodha prabandha meM paraMparAgata AcAra Adi aneka viSayoM kA prAmANika paricaya dene kA suMdara prayAsa kiyA gayA hai| jaina paramparA maiM kriyA-vidhi Adi dhArmika anuSThAna karma kSaya ke hetu se mokSa ko lakSya meM rakhakara kie jAte haiN| sAdhvIzrI ne yoga mudrAoM kA mAnasika, zArIrika, manIMvaijJAnika evaM AdhyAtmika dRSTi se kyA lAbha hotA hai? isakA ullekha bhI bahuta acchI taraha se kiyA hai| . sAdhvI saumyaguNAjI ne niHsaMdeha ciMtana kI gaharAI meM jAkara isa zodha prabandha kI racanA kI hai, jI abhinaMdana ke yogya hai| mujhe AzA hai ki vidvada gaNa isa zodha prabandha kA suMdara lAbha utthaayeNge| mairI sAdhvIjI ke prati zubhakAmanA hai ki zruta sAdhanA meM aura abhivRddhi prApta kreN| AcArya padmasAgara sari Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xvi...hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM vinayAdyaneka guNagaNa garImAyamAnA viduSI sAdhvI zrI zaziprabhA zrIjI evaM saumyaguNA zrIjI Adi saparivAra sAdara anuvandanA suravazAtA ke saath| Apa zAtA meM hoNge| ApakI saMyama yAtrA ke sAtha jJAna yAtrA avirata cala rahI hogii| Apa jaina vidhi vidhAnoM ke viSaya meM zodha prabaMdha likha rahe haiM yaha jAnakara prasannatA huii| jJAna kA mArga anaMta hai| isameM jJAniyoM ke tAtparyArtha ke sAtha prAmANikatA pUrNa vyavahAra honA Avazyaka rhegaa| Apa isa kArya meM suMdara kArya karake jJAnIpAsanA dvArA svazreya prApta kareM aisI zAsana deva se prArthanA hai| AcArya rAjazekhara sari bhadrAvatI tIrtha mahattarA zramaNIvaryA zrI zaziprabhAzrI jI yoga anuvaMdanA! Apake dvArA preSita patra prApta huaa| isI ke sAtha 'zIdha prabandha sAra' ko dekhakara jJAta huA ki ApakI ziSyA sAdhvI saumyaguNA zrI dvArA kiyA gayA bRhadastarIya zodha kArya jaina samAja evaM zramaNazramaNI varga hetu upayogI jAnakArI kA kAraNa bnegaa| ApakA prayAsa sarAhanIya hai| zruta bhakti evaM jJAnArAdhanA svapara ke Atma kalyANa kA kAraNa bane yahI shubhaashiirvaad| AcArya ratnAkarasari jI kara rahe sva-para upakAra antarhRdaya se unako amRta udgAra mAnava jIvana kA prAsAda vividhatA kI bahuvidha pRSTha bhUmiyoM para AdhRta hai| yaha na tI sarala sIdhA rAjamArga (Straight like highway) Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM...xvii hai na parvata kA sIdhA car3hAva (ascent) na ghATI kA utAra (descent) hai apitu yaha sAgara kI lahara (sea-wave) ke samAna gatizIla aura utAracar3hAva se yukta hai| usake jIvana kI gati sadaiva eka jaisI nahIM rhtii| kabhI car3hAva (Ups) Ate haiM to kabhI utAra (Downs) aura kabhI koI avarodha (Speed Breaker) A jAtA hai to kabhI koI (trun) bhI A jAtA hai| kucha avarodha aura mor3a to itane khataranAka (sharp) aura prabala hote haiM ki mAnava kI gati-pragati aura sanmati lar3akhar3A jAtI hai, ruka jAtI hai ina badalatI huI paristhitiyoM ke sAtha anukUla samAyojana sthApita karane ke lie jaina darzana ke Apta manISiyoM ne pramukhataH dI prakAra ke vidhi-vidhAnoM kA ullekha kiyA hai- 1. bAhya vidhi-vidhAna 2. Antarika vidhi-vidhaan| bAhya vidhi-vidhAna ke mukhyataH cAra bheda haiM- 1. jAtIya vidhi-vidhAna 2. sAmAjika vidhi-vidhAna 3. vaidhAnika vidhi-vidhAna 4. dhArmika vidhividhaan| 1. jAtIya vidhi-vidhAna- jAti kI samutkarSatA ke lie apanIapanI jAti meM eka mukhiyA yA pramukha hotA hai jisake Adeza ko svIkAra karanA pratyeka sadasya ke lie anivArya hai| mukhiyA naitika jIvana ke vikAsa hetu ucita-anucita vidhi-vidhAna nirdhArita karatA hai| una vidhi-vidhAnoM kA pAlana karanA hI naitika cetanA kA mAnadaNDa mAnA jAtA hai| ___2. sAmAjika vidhi-vidhAna- naitika jIvana ko jIvaMta banAe rakhane ke lie samAja anekAneka AcAra-saMhitA kA nirdhAraNa karatA hai| samAja dvArA nirdhArita kartavyoM kI AcAra saMhitA kI jyoM kA tyoM cupacApa svIkAra kara lenA hI naitika pratimAna hai| samAja meM pIr3hiyoM se cale Ane vAle sajjana puruSoM kA acchA AcaraNa yA vyavahAra samAja kA vidhi-vidhAna kahalAtA hai| jI ina vidhi-vidhAnoM kA AcaraNa karatA hai, vaha puruSa satpuruSa banane kI pAtratA kA vikAsa karatA hai| 3. vaidhAnika vidhi-vidhAna-anaitikatA-anAcAra jaisI hIna pravRttiyoM se mukta karavAne hetu rAja sattA ke dvArA anekavidha vidhi-vidhAna banAe Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xviii... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM jAte haiN| ina vidhi-vidhAnoM ke antargata 'yaha karanA ucita hai' athavA 'yaha karanA cAhie' Adi tathyoM kA nirUpaNa rahatA hai| rAja sattA dvArA Adezita vidhi-vidhAna kA pAlana Avazyaka hI nahIM anivArya bhI hai| ina niyamoM kA pAlana karane se cetanA azubha pravRttiyoM se alaga rahatI hai| 4. dhArmika vidhi-vidhAna- isameM Apta puruSoM ke Adeza-nirdeza, vidhi - niSedha, karttavya-akartavya nirdhArita rahate haiN| jaina darzana meM "ANAe dhammo" kahakara ise spaSTa kiyA gayA hai| jainAgamoM meM sAdhaka ke lie jo vidhi-vidhAna yA AcAra nizcita kie gaye haiM, yadi unakA pAlana nahIM kiyA jAtA hai to Apta ke anusAra yaha karma anaitikatA kI koTi meM AtA hai| dhArmika vidhi-vidhAna jo arhat AdezAnusAra hai usakA dharmAcaraNa karatA huA vIra sAdhaka akutobhaya ho jAtA hai arthAta vaha kisI bhI prANI ko bhaya utpanna ho, vaisA vyavahAra nahIM krtaa| yahI sadvyavahAra dharma hai tathA yahI hamAre karmoM ke naitika mUlyAMkana kI kasauTI hai| tIrthaMkaropadiSTa vidhi-niSedha mUlaka vidhAnoM ko naitikatA evaM anaitikatA kA mAnadaNDa mAnA gayA hai| laukika eSaNAoM se vimukta, arahanta pravAha meM vilIna, apramatta svAdhyAya rasikA sAdhvI ratnA saumyaguNA zrIjI ne jaina vAGmaya kI anamola kRti kharataragacchAcArya zrI jinaprabhasUri dvArA viracita vidhimArgaprapA meM gumphita jAjvalyamAna viSayoM para apanI tIkSNa prajJA se jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana ko mukhyataH cAra bhAga ( 23 khaNDoM ) meM vargIkRta karane kA atulanIya kArya kiyA hai| zodha grantha ke anuzIlana se yaha spaSTataH ho jAtA hai ki sAdhvI saumyaguNA zrIjI ne cetanA ke UrdhIkaraNa hetu prastuta zodha grantha meM jina AjJA kA nirUpaNa kisI paramparA ke dAyare se nahIM prajJA kI kasauTI para kasa kara kiyA hai| prastuta kRti kI sabase mahatvapUrNa vizeSatA yaha hai ki hara paMkti prajJA ke Aloka se jagamagA rahI hai| buddhivAda ke isa yuga meM vidhi-vidhAna ko eka navya-bhavya svarUpa pradAna karane kA sundara, samIcIna, samucita prayAsa kiyA gayA hai| Atma Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM ...xix pipAsuoM ke lie evaM anusandhitsuoM ke lie yaha zruta nidhi Atma sammAnArjana, bhAva pariSkAra aura Antarika aujvalya kI niSpatti maiM sahAyaka siddha hogii| alpa samayAvadhi meM sAdhvI saumyaguNAzrIjI ne jisa pramANikatA evaM dArzanikatA se jina vacanoM ko paramparA ke Agraha se rikta tathA sAmpradAyika mAnyatAoM ke durAgraha se mukta rakhakara sarvagrAhI zruta kA niSpAdana jaina vAGamaya ke kSitija para navya nakSatra ke rUpa meM kiyA hai| Apa zruta sAbhiruci meM nirantara pravahamAna banakara apane nirNaya, vizuddha vicAra evaM nirmala prajJA ke dvArA saMdaiva sarala, sarasa aura sugama abhinava jJAna razmiyoM ko prakAzita karatI rheN| yahI antaHkaraNa AzIrvAda saha anekazaH anumodanA... abhinNdn| jinamahodaya sAgara sUri caraNaraja muni pIyUSa sAgara jaina vidhi kI anamIla nidhi yaha jAnakara atyanta prasannatA hai ki sAdhvI DaoN. saumyaguNA zrIjI ma.sA. dvArA "jaina-vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana" isa viSaya para suvistRta zIdha prabandha sampAdita kiyA gayA hai| vastutaH kisI bhI kArya yA vyavasthA ke saphala niSpAdana meM vidhi (Procedure) kA apratima mahattva hai| prAcIna kAlIna saMskRtiyA~ cAhe vaha vaidika ho yA zramaNa, isase achUtI nahIM rhii| zramaNa saMskRti meM agragaNya hai- jaina sNskRti| isameM vihita vividha vidhi-vidhAna vaiyaktika, sAmAjika, Arthika, dhArmika evaM adhyAtmika jIvana ke vikAsa meM apanI mahatI bhUmikA adA karate haiN| isI tathya ko pratipAdita karatA hai prastuta zodha-prabandha isa zodha prabandha kI prakAzana velA meM hama sAdhvIzrI ke kaThina prayatna kI Atmika anumodanA karate haiN| niHsaMdeha, jaina vidhi kI isa anamola nidhi se zrAvaka-zrAvikA, zramaNa-zramaNI, vidvAna-vicAraka sabhI lAbhAnvita hoNge| yaha vizvAsa karate haiM ki vartamAna yuvA pIr3hI ke lie Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xx...hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM bhI yaha kRti ati prAsaMgika hogI, kyoMki isake mAdhyama se unheM AcAra-paddhati yAni vidhi-vidhAnoM kA vaijJAnika pakSa bhI jJAta hogA aura vaha adhika AcAra niSTha bana skegii| sAdhvIzrI isI prakAra jinazAsana kI sevA meM samarpita rahakara svapara vikAsa meM upayogI baneM, yahI mNglkaamnaa| muni mahendrasAgara 1.2.13 bhadrAvatI viduSI AryA ratnA saumyaguNA zrIjI ne jaina vidhi vidhAnoM para vividha pakSIya bRhada zodha kArya saMpanna kiyA hai| cAra bhAgoM meM vibhAjita evaM 23 rakhaNDI maiM vargIkRta yaha vizAla kArya niHsaMdeha anumodanIya, prazaMsanIya evaM abhinaMdanIya hai| zAsana deva se prArthanA hai ki unakI bauddhika kSamatA meM dina dugunI rAta caugunI vRddhi ho| jJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama jJAna guNa kI vRddhi ke sAtha Atma jJAna prApti meM sahAyaka bneN| yaha zodha grantha jJAna pipAsuoM kI pipAsA ko zAnta kare, yahI manohara abhilaassaa| mahattarA manohara zrI caraNaraja pravartinI kIrtiprabhA zrIjI dUdha ko dahI meM parivartita karanA sarala hai| jAmana DAlie aura dahI taiyAra ho jAtA hai| kintu, dahI se makravana nikAlanA kaThina hai| isake lie dahI ko mathanA par3atA hai| taba kahIM jAkara makaravana prApta hotA hai| isI prakAra adhyayana eka apekSA se sarala hai, kintu Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM ... xxi tulanAtmaka adhyayana kaThina hai| isake lie kaI zAstroM ko mathanA par3atA hai| sAdhvI saumyaguNA zrI ne jaina vidhi-vidhAnoM para racita sAhitya kA maMthana karake eka suMdara ciMtana prastuta karane kA jI prayAsa kiyA hai vaha atyaMta anumodanIya evaM prazaMsanIya hai| zubhakAmanA vyakta karatI hU~ ki yaha zAstramaMthana aneka sAdhakoM ke karmabaMdhana tor3ane meM sahAyaka bne| sAdhvI saMveganidhi suzrAvaka zrI kAntilAlajI mukIma dvArA zodha prabaMdha sAra saMprApta huA | viduSI sAdhvI zrI saumyaguNAjI ke zodhasAra grantha ko dekhakara hI kalpanA hone lagI ki zodha grantha kitanA virATkAya hogaa| varSoM ke athaka parizrama evaM satata ruci pUrvaka kie gae kArya kA yaha suphala hai| vaiduSya saha vizAlatA isa zodha grantha kI vizeSatA hai| hamArI hArdika zubhakAmanA hai ki jIvana ke pratyeka kSetra meM unakA bahumukhI vikAsa ho! jinazAsana ke gagana meM unakI pratibhA, pavitratA evaM puNya kA divyanAda ho / kiM bahunA ! sAdhvI maNiprabhA zrI bhadrAvatI tIrtha Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgala nAda mudrA nAma sunate hI hamAre sAmane pratiSThA Adi meM athavA sAdhanA Adi meM prayukta kucha mudrAe~ ubharane lagatI hai, parantu yaha zabda mAtra vahA~ taka sImita nahIM hai| hamArI dainika kriyAoM meM bhI mudrA kA pramukha sthAna hai kyoMki jana-jIvana kI pratyeka abhivyakti mudrA ke mAdhyama se hotI hai| yadi vidhividhAna ke sandarbha meM mudrA prayoga para vicAra kareM to aba taka pracalita mudrAoM ke viSaya meM hI jAnakArI evaM pustakeM Adi saMprApta hai| sAdhvI saumyaguNAjI ne mudrA viSayaka kArya atyanta bRhad stara para kaI nUtana rahasyoM kI udghATita karate hue kiyA hai| inhoMne jaina paramparA se sambandhita lagabhaga 200 mudrAe~, 400 bauddha mudrAe~, hindU aura nATya paramparA se sambandhita karIba 400 aise lagabhaga hajAra mudrAoM para aitihAsika kArya kiyA hai| jo vizva stara para apanA prathama sthAna rakhatA hai| yaha kArya samasta dharmAvalambiyoM ke lie upayogI bhI banegA, kyoMki ise sAmpradAyika sImAoM se pare kiyA gayA hai| yadyapi bauddha evaM vaidika paramparA meM isa viSaya para kArya huA hai kintu vaha svarUpa evaM vivaraNa taka hI sImita hai, unakI upAdeyatA evaM upayogitA Adi ke sambandha meM yaha prathama kArya hai| isI ke sAtha sAdhvIjI ne sAmAjika, pArivArika, vaiyaktika, manovaijJAnika Adi ke pariprekSya meM bhI isa viSaya para gahana adhyayana kiyA hai| ina mudrAoM meM se bhI abhyAsa sAdhya, anabhyAsa sAdhya mudrAoM kA varNana bhinna-bhinna sAhitya meM prApta mudrAoM ke AdhAra para kiyA gayA hai| isakI vartamAna upayogitA darzAne hetu sAdhvIjI ne ekyuprezara, cakra jAgaraNa, tattva saMtulana evaM vibhinna rogoM para inakA prabhAva Adi ko pariprekSyoM meM bhI yaha kArya kiyA hai| mudrAoM kA jJAna sugamatA se kiyA jA sake etadartha pratyeka mudrA kA rekhAcitra dIrgha parizrama evaM atyanta sajagatA pUrvaka banAyA gayA hai| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM..xxiii isa duruha kArya ko sAdhvIjI ne jisa niSThA evaM udAra hRdayatA ke sAtha sampanna kiyA hai| isake lie ve sadaiva anuzaMsanIya evaM anumodanIya haiN| inakI bauddhika kSamatA kA hI pariNAma hai ki do varSa jitane lambe kArya ko inhoMne eka varSa ke bhItara pUrNa kiyA hai / yadyapi kaI bAra hama logoM ne samaya kI alpatA, karate hue yaha kArya kI virATatA evaM duruhatA ko dekha jaina paramparA taka sImita karane kA sujhAva bhI diyA paraMtu yadi sAmagrI evaM jAnakArI hote hue kArya ko AdhA adhUrA chor3anA yaha anveSaka kA lakSaNa nahIM hai| isalie atyalpa samaya meM kaThora zrama ke sAtha isa kArya ko sAta khaNDoM meM sampanna kiyA hai| Aja maiM saumyAjI ke isa kArya se svayaM ko hI nahIM apitu saMpUrNa jaina samAja ko gauravAnvita anubhava kara rahI huuN| maiM antarmana se saumyAjI kI ekAgratA, kArya magnatA, AjJAkAritA evaM apramattatA ke lie inheM sAdhuvAda evaM bhaviSya ke lie zubhAzISa pradAna karatI huuN| AryA zaziprabhA zrI Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSA guru pravarttinI sajjana zrIjI ma.sA. eka paricaya rajatAbha rajakaNoM se raMjita rAjasthAna asaMkhya kIrti gAthAoM kA vaha razmi puMja hai jisane apanI AbhA ke dvArA saMpUrNa dharA ko dedIpyamAna kiyA hai| itihAsa ke pannoM meM jisakI pAvana pANDulipiyA~ aMkita hai aise raMgIle rAjasthAna kA vizruta nagara hai jayapura / isa jauhariyoM kI nagarI ne aneka divya ratna isa vasudhA ko arpita kie| unhIM meM se kohinUra banakara jaina saMgha kI AbhA ko dIpta karane vAlA nAma hai - pUjyA pravarttinI sajjana zrIjI ma.sA. / ApazrI isa kaliyuga meM satayuga kA bodha karAne vAlI sahaja sAdhikA thii| caturtha Are kA divya avatAra thii| jayapura kI puNya dharA se ApakA vizeSa sambandha rahA hai| Apake jIvana kI adhikAMza mahattvapUrNa ghaTanAe~ jaise- janma, vivAha, dIkSA, deha vilaya Adi isI vasudhA kI sAkSI meM ghaTita hue| ApakA jIvana prAkRtika saMyogoM kA anupama udAharaNa thaa| jaina paramparA ke terApaMthI AmnAya meM ApakA janma, sthAnakavAsI paramparA meM vivAha evaM mandiramArgI kharatara paramparA meM pravrajyA sampanna huI / Apake jIvana kA yahI triveNI saMgama ratnatraya kI sAdhanA ke rUpa meM jIvanta huaa| ApakA janma vaizAkhI buddha pUrNimA ke parva divasa ke dina huaa| Apa unhIM ke samAna tattvavettA, adhyAtma yogI, prajJAzIla sAdhaka thii| sajjanatA, madhuratA, saralatA, sahajatA, saMvedanazIlatA, paraduHkhakAtaratA Adi guNa to Apa meM janmataH parilakSita hote the| isI kAraNa ApakA nAma sajjana rakhA gayA aura yahI nAma dIkSA ke bAda bhI pravarttita rahA / saMyama grahaNa hetu dIrgha saMgharSa karane ke bAvajUda bhI Apane vinaya, mRdutA, sAhasa evaM manobala Digane nahIM diyA / antataH 35 varSa kI Ayu meM pUjyA pravarttinI jJAna zrIjI ma.sA. ke caraNoM meM bhAgavatI dIkSA aMgIkAra kii| dIvAna parivAra ke rAjazAhI ThATha meM rahane ke bAda bhI saMyamI jIvana kA hara Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM...xxv choTA-bar3A kArya Apa atyaMta sahajatA pUrvaka karatI thii| choTe-bar3e sabhI kI sevA hetu sadaiva tatpara rahatI thii| ApakA jIvana sadguNoM se yukta vidvattA kI divya mAlA thaa| Apa meM vidyamAna guNa zAstra kI nimna paMktiyoM ko caritArtha karate the zIlaM parahitAsakti, ranutsekaH kSamA dhRtiH / alobhazceti vidyAyAH, paripAkojjvalaM phalaH / / arthAta zIla, paropakAra, vinaya, kSamA, dhairya, nirlobhatA Adi vidyA kI pUrNatA ke ujjvala phala haiN| ahiMsA, tapa sAdhanA, satyaniSThA, gambhIratA, vinamratA evaM vidvAnoM ke prati asIma zraddhA unakI vidvattA kI paridhi meM zAmila the| ve kevala pustakeM par3hakara nahIM apitu unheM AcaraNa meM utAra kara mahAna banI thii| Apako zabda aura svara kI sAdhanA kA guNa bhI sahaja upalabdha thaa| dIkSA aMgIkAra karane ke pazcAta Apa 20 varSoM taka guru evaM guru bhaginiyoM kI sevA meM jayapura rhii| tadanantara kalyANaka bhUmiyoM kI sparzanA hetu pUrvI evaM uttarI bhArata kI padayAtrA kI / ApazrI ne 65 varSa kI Ayu aura usameM bhI jyeSTha mahIne kI bhayaMkara garmI meM siddhAcala tIrtha kI navvANu yAtrA kara eka nayA kIrtimAna sthApita kiyaa| rAjasthAna, gujarAta, uttara pradeza, baMgAla, bihAra Adi kSetroM meM dharma kI saritA pravAhita karate hue bhI Apa saMdaiva jJAnadAna evaM jJAnapAna meM saMlagna rahatI thii| isI kAraNa loka paricaya, lokaiSaNA, lokAzaMsA Adi se atyaMta dUra rahI / ApazrI prakhara vaktA, zreSTha sAhitya sarjikA, tattva ciMtikA, Azu kavayitrI evaM bahubhASAvida thii| vidvadavarga meM Apa sarvottama sthAna rakhatI thii| hindI, gujarAtI, mAravAr3I, saMskRta, prAkRta, aMgrejI, urdU, paMjAbI Adi aneka bhASAoM para ApakA sarvAdhikAra thaa| jaina darzana ke pratyeka viSaya kA Apako marmasparzI jJAna thaa| Apa jyotiSa, vyAkaraNa, alaMkAra, sAhitya, itihAsa, zakuna zAstra, yoga Adi viSayoM kI bhI parama vettA thI / upalabdha sahasra racanAe~ tathA anuvAdita sampAdita evaM likhita sAhitya ApakI kavitva zakti aura vilakSaNa prajJA ko prakaTa karate haiN| prabhu darzana meM tanmayatA, pratipala Atma ramaNatA, svAdhyAya magnatA, adhyAtma lInatA, nispRhatA, apramattatA, pUjyoM ke prati laghutA evaM choToM ke Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxvi...hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM prati mRdutA Adi guNa ApazrI meM bejor3a the| haThavAda, Agraha, tarka-vitarka, ahaMkAra, svArtha bhAvanA kA Apa meM lavaleza bhI nahIM thaa| sabhI ke prati samAna sneha evaM mRdu vyavahAra, nirapekSatA evaM aMtaraMga viraktatA ke kAraNa Apa sarvajana priya aura AdaraNIya thii| ___ ApakI guNa garimA se prabhAvita hokara gurujanoM evaM vidvAnoM dvArA Apako Agama jyoti, zAstra marmajJA, Azu kavayitrI, adhyAtma yoginI Adi sArthaka padoM se alaMkRta kiyA gyaa| vahIM sakala zrI saMgha dvArA Apako sAdhvI samudAya meM sarvocca pravartinI pada se bhI vibhUSita kiyA gyaa| ___ApazrI ke udAtta vyaktitva evaM karmazIla kartRtva se prabhAvita hajAroM zraddhAluoM kI AsthA ko 'zramaNI' abhinandana grantha ke rUpa meM lokArpita kiyA gyaa| kharataragaccha paramparA meM aba taka Apa hI eka mAtra aisI sAdhvI haiM jina para abhinandana grantha likhA gayA hai| __ Apa meM samasta guNa carama sImA para parilakSita hote the| koI sadguNa aisA nahIM thA jisake darzana Apa meM nahIM hote ho| jisane Apako dekhA vaha ApakA hI hokara raha gyaa| Apake nirapekSa, nispRha evaM nirAsakta jIvana kI pUrNatA jaina evaM jainetara donoM paramparAoM meM mAnya, zAzvata ArAdhanA tithi 'mauna ekAdazI' parva ke dina huii| isa pAvana tithi ke dina Apane deha kA tyAga kara sadA ke lie mauna dhAraNa kara liyaa| Apake isa samAdhimaraNa ko zreSTha maraNa ke rUpa meM siddha karate hue upAdhyAya maNiprabha sAgarajI ma.sA. ne likhA hai mahimA terI kyA gAye hama, dina kaisA svIkAra kiyA / mauna gyArasa mAlA japate, mauna sarvathA dhAra liyA guruvaryA tuma amara rahogI, sAdhaka kabhI na marate haiM / / Aja parama pUjyA saMgharatnA zaziprabhA zrIjI ma.sA. Apake maMDala kA samyaka saMcAlana kara rahI haiN| yadyapi ApakA vicaraNa kSetra alpa rahA paraMtu Aja ApakA nAma digdiganta vyApta hai| Apake nAma smaraNa mAtra se hI hara prakAra kI Tension evaM vipadAe~ dUra ho jAtI hai| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSA guru pUjyA zaziprabhA zrIjI ma. sA. eka paricaya 'dhoroM kI dharatI' ke nAma se vikhyAta rAjasthAna agaNita yazogAthAoM kA udbhava sthala hai| isa bahuratnA vasuMdharA para anekazaH vIra yoddhAoM, paramAtma bhaktoM evaM RSi-maharSiyoM kA janma huA hai| isI raMga - raMgIle rAjasthAna kI parama puNyavaMtI sAdhanA bhUmi hai zrI phalaudI / nayana ramya jinAlaya, dAdAbAr3iyoM evaM svAdhyAya guMja se zobhAyamAna upAzraya isakI aitihAsika dharma samRddhi evaM zAsana samarpaNa ke prabala pratIka haiN| isa mAtRbhUmi ne apane urvarA se kaI amUlya ratna jinazAsana kI sevA meM arpita kie haiN| cAhe phira vaha sAdhu-sAdhvI ke rUpa meM ho yA zrAvaka-zrAvikA ke rUpa meN| vi.saM. 2001 kI bhAdrakRSNA amAvasyA ko dharmaniSTha dAnavIra tArAcaMdajI evaM sarala svabhAvI bAlAdevI golechA ke gRhAMgaNa meM eka bAlikA kI kilakAriyAM gUMja rahI thii| amAvasyA ke dina udita huI yaha kiraNa bhaviSya meM jinazAsana kI anupama kiraNa banakara camakegI yaha kauna jAnatA thA ? kahate haiM sajjanoM ke samparka meM Ane se durjana bhI sajjana bana jAte haiM taba samyakadRSTi jIva to niHsandeha sajjana kA saMga milane para svayameva hI mahAnatA ko prApta kara lete haiN| kiraNa meM tapa tyAga aura vairAgya ke bhAva janmajAta the| idhara pArivArika saMskAroM ne use adhika uphAna diyaa| pUrvopArjita satsaMskAroM kA jAgaraNa huA aura vaha bhuA mahArAja upayoga zrIjI ke patha para agrasara huI / apane bAla mana evaM komala tana ko guru caraNoM meM samarpita kara 14 varSa kI alpAyu meM hI kiraNa eka. tejasvI sUrya razmi se zItala zazi ke rUpa meM pravarttita ho gii| AcArya zrI kavIndra sAgara sUrIzvarajI ma.sA. kI nizrA meM marUdhara jyoti maNiprabhA zrIjI evaM ApakI bar3I dIkSA eka sAtha sampanna huii| ise puNya saMyoga kaheM yA guru kRpA kI phalazruti? Apane 32 varSa ke guru sAnnidhya kAla meM mAtra eka cAturmAsa guruvaryyAzrI se alaga kiyA aura vaha bhI pUjyA pravarttinI vicakSaNa zrIjI ma.sA. kI AjJA se / 32 varSa kI sAnnidhyatA meM Apa kula 32 mahIne bhI guru sevA se vaMcita nahIM rhii| Apake jIvana kI yaha Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxviii... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM vizeSatA pUjyavaroM ke prati sarvAtmanA samarpaNa, agAdha sevA bhAva evaM gurukula vAsa ke mahattva ko iMgita karatI hai| ApazrI saralatA, sahajatA, sahanazIlatA, sahRdayatA, vinamratA, sahiSNutA, dIrghadarzitA Adi aneka divya guNoM kI puMja haiN| saMyama pAlana ke prati ApakI niSThA evaM manobala kI dRr3hatA yaha Apake jina zAsana samarpaNa kI sUcaka hai| ApakA nizchala, niSkapaTa, nirdambha vyaktitva janamAnasa meM ApakI chavi ko cirasthApita karatA hai| ApazrI kA bAhya AcAra jitanA anumodanIya hai, AMtarika bhAvoM kI nirmalatA bhI utanI hI anuzaMsanIya hai| ApakI isI guNavattA ne kaI patha bhraSToM ko bhI dharmAbhimukha kiyA hai| ApakA vyavahAra hara varga ke evaM hara umra ke vyaktiyoM ke sAtha eka samAna rahatA hai| isI kAraNa Apa AbAla vRddha sabhI meM samAdRta haiN| hara koI binA kisI saMkoca yA hicaka ke Apake samakSa apane manobhAva abhivyakta kara sakatA hai / zAstroM meM kahA gayA hai 'santa hRdaya navanIta samAnA' - ApakA hRdaya dUsaroM ke lie makkhana ke samAna komala aura sahiSNu hai| vahIM isake viparIta Apa svayaM ke lie vajra se bhI adhika kaThora haiN| ApazrI apane niyamoM ke prati atyanta dRr3ha evaM atula manobalI haiN| Aja jIvana ke lagabhaga sattara basaMta pAra karane ke bAda bhI Apa yuvAoM ke samAna apramatta, sphurtimAna evaM utsAhI rahatI haiN| vihAra meM ApazrI kI gati samasta sAdhvI maMDala se adhika hotI hai| AhAra Adi zArIrika AvazyakatAoM ko Apane alpAyu se hI sImita evaM niyaMtrita kara rakhA hai| nitya ekAzanA, purimaDDha pratyAkhyAna Adi ke prati Apa atyaMta custa haiN| jisa prakAra siMha apane zatruoM para vijaya prApta karane hetu pUrNataH saceta evaM tatpara rahatA hai vaise hI ApazrI viSaya- kaSAya rUpI zatruoM kA damana karane meM satata jAgarUka rahatI haiN| viSaya vardhaka adhikAMza vigaya jaisemiThAI, kar3hAI, dahI Adi kA Apake sarvathA tyAga hai| ApazrI Agama, dharma darzana, saMskRta, prAkRta, gujarAtI Adi vividha viSayoM kI jJAtA evaM unakI adhikAriNI hai| vyAvahArika stara para bhI Apane ema.e. ke samakakSa darzanAcArya kI parIkSA uttIrNa kI hai| adhyayana ke saMskAra Apako guru paramparA se vaMzAnugata rUpa meM prApta hue haiN| ApakI nizrAgata guru bhaginiyoM evaM ziSyAoM ke adhyayana, saMyama pAlana tathA AtmokarSa ke prati Apa sadaiva saceSTa Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM..xxix rahatI haiN| ApazrI eka saphala anuzAstA haiM yahI vajaha hai ki ApakI dekharekha meM sajjana maNDala kI phulavArI unnati evaM utkarSa ko prApta kara rahI haiN| tapa aura japa Apake jIvana kA abhinna aMga hai| 'OM hIM arha' pada kI raTanA pratipala Apake roma-roma meM guMjAyamAna rahatI hai| jIvana kI kaThina se kaThina paristhitiyoM meM bhI Apa tadanukUla mana:sthiti banA letI haiN| Apa hamezA kahatI haiM ki jo-jo dekhA vItarAga ne, so so hosI vIrA re| anahonI nA hota jagata meM, phira kyoM hota adhIrA re / / ApakI paramAtma bhakti evaM gurudeva ke prati pravardhamAna zraddhA darzanIya hai| ApakA AgamAnurUpa vartana Apako nisandeha mahAna puruSoM kI koTI meM upasthita karatA hai| ApazrI eka jana prabhAvI vaktA evaM saphala zAsana sevikA haiN| ApazrI kI preraNA se jinazAsana kI zAzvata paramparA ko akSaNNa rakhane meM sahayogI anekaza: jinamaMdiroM kA nirmANa evaM jIrNoddhAra huA hai| zruta sAhitya ke saMvardhana meM ApazrI ke sAtha ApakI nizrArata sAdhvI maMDala kA bhI viziSTa yogadAna rahA hai| aba taka 25-30 pustakoM kA lekhana-saMpAdana ApakI preraNA se sAdhvI maMDala dvArA ho cukA hai evaM aneka viSayoM para kArya abhI bhI gatimAna hai| ___ bhArata ke vividha kSetroM kA pada bhramaNa karate hue Apane aneka kSetroM meM dharma evaM jJAna kI jyoti jAgRta kI hai| rAjasthAna, gujarAta, madhyapradeza, cha.ga., yU.pI., bihAra, baMgAla, tamilanADu, karnATaka, mahArASTra, jhArakhaMDa, Andhrapradeza Adi aneka prAntoM kI yAtrA kara Apane unheM apanI padaraja se pavitra kiyA hai| ina kSetroM meM hae Apake aitihAsika cAturmAsoM kI cirasmRti sabhI ke mAnasa paMTala para sadaiva aMkita rhegii| anta meM yahI kahU~gI cintana meM jisake ho kSamatA, vANI meM sahaja madhuratA ho| AcaraNa meM saMyama jhalake, vaha zraddhAspada bana jAtA hai| jo antara meM hI ramaNa kareM, vaha santa puruSa kahalAtA hai| jo bhItara meM hI bhramaNa kareM, vaha santa puruSa kahalAtA hai|| aisI virala sAdhikA AryAratna pUjyAzrI ke caraNa sarojoM meM merA jIvana sadA bhramaravat guMjana karatA rahe, yahI antrkaamnaa| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvI saumyAjI kI zodha yAtrA ke amiTa pala sAdhvI priyadarzanAzrI Aja saumyaguNAjI ko saphalatA ke isa uttuMga zikhara para dekhakara aisA laga rahA hai mAno cira rAtri ke bAda aba yaha manabhAvana aruNima velA udita huI ho| Aja isa saphalatA ke pIche rahA unakA athaka parizrama, anekazaH bAdhAe~, viSaya kI durUhatA evaM dIrgha prayAsa ke viSaya meM socakara hI mana abhibhUta ho jAtA hai| jisa prakAra kisAna bIja bone se lekara phala prApti taka aneka prakAra se svayaM ko tapAtA evaM khapAtA hai aura taba jAkara use phala kI prApti hotI hai yA phira jaba koI mAtA nau mahIne taka garbha meM bAlaka ko dhAraNa karatI hai taba use mAtRtva sukha kI prApti hotI hai ThIka usI prakAra saumyaguNAjI ne bhI isa kArya kI siddhi hetu mAtra eka yA do varSa nahIM apitu satraha varSa taka nirantara kaThina sAdhanA kI hai| isI sAdhanA kI A~ca meM tapakara Aja 23 Volumes ke bRhad rUpa meM inakA svarNima kArya jana grAhya bana rahA hai| Aja bhI eka-eka ghaTanA mere mAnasa paTala para philma ke rUpa meM ubhara rahI hai| aisA lagatA hai mAno abhI kI hI bAta ho, saumyAjI ko hamAre sAtha rahate hue 28 varSa hone jA rahe haiM aura ina varSoM meM inheM eka sundara salonI gur3iyA se eka viduSI zAsana prabhAvikA, gUr3hAnveSI sAdhikA banate dekhA hai| eka pA~cavIM par3hI huI lar3akI Aja D.LIt kI padavI se vibhUSita hone vAlI hai / vaha bhI koI sAmAnya D.Lit. nahIM, 22-23 bhAgoM meM kiyA gayA eka bRhad kArya aura jisakA ekaeka bhAga eka zodha prabandha (Thesis) ke samAna hai| aba taka zAyada hI kisI bhI zodhArthI ne DI.liT kArya itane adhika Volumes meM sampanna kiyA hogaa| lADanUM vizvavidyAlaya kI prathama DI.liT. zodhArthI saumyAjI ke isa kArya ne vizvavidyAlaya ke aitihAsika kAryoM meM svarNima pRSTha jor3ate hue zreSThatama udAharaNa prastuta kiyA hai| satraha varSa pahale hama loga pUjyA guruvaryyAzrI ke sAtha pUrvI kSetra kI sparzanA kara rahe the| banArasa meM DaoN. sAgaramalajI dvArA Agama granthoM ke gUr3ha rahasyoM ko jAnane Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM..xxxi kA yaha eka svarNima avasara thA ata: san 1995 meM gurvAjJA se maiM, saumyAjI evaM nUtana dIkSita sAdhvIjI ne bhagavAna pArzvanAtha kI janmabhUmi vArANasI kI ora apane kadama bddh'aae| zikharajI Adi tIrthoM kI yAtrA karate hue hama loga dharma nagarI kAzI phuNce| vArANasI sthita pArzvanAtha vidyApITha, vahA~ ke mandiroM evaM paMDitoM ke maMtranAda se dUra nIrava vAtAvaraNa meM adbhuta zAMti kA anubhava karavA rahA thaa| adhyayana hetu manojJa evaM anukUla sthAna thaa| saMyogavaza marUdhara jyoti pUjyA maNiprabhA zrIjI ma.sA. kI nizrAvartI, merI bacapana kI sakhI pUjyA vidyutaprabhA zrIjI Adi bhI adhyayanArtha vahA~ padhArI thii| DaoN. sAgaramalajI se vicAra vimarza karane ke pazcAta AcArya jinaprabhasUri racita vidhimArgaprapA para zodha karane kA nirNaya liyA gyaa| san 1973 meM pUjya guruvaryA zrI sajjana zrIjI ma.sA. baMgAla kI bhUmi para padhArI thii| svAdhyAya rasika AgamajJa zrI agaracandajI nAhaTA, zrI bhaMvalAlajI nAhaTA se pUjyAzrI kI pArasparika svAdhyAya carcA calatI rahatI thii| ekadA pUjyAzrI ne kahA ki merI hArdika icchA hai jinaprabhasUrikRta vidhimArgaprapA Adi granthoM kA anuvAda ho| pUjyAzrI yoga-saMyoga vaza usakA anuvAda nahIM kara paaii| viSaya kA cayana karate samaya mujhe guruvaryA zrI kI vahI icchA yAda AI yA phira yaha kahUM to atizayokti nahIM hogI ki saumyAjI kI yogyatA dekhate hue zAyada pUjyAzrI ne hI mujhe isakI antas preraNA dii| ___yadyapi yaha graMtha vidhi-vidhAna ke kSetra meM bahu upayogI thA parantu prAkRta evaM saMskRta bhASA meM Abaddha hone ke kAraNa usakA hindI anuvAda karanA Avazyaka ho gyaa| saumyAjI ke zodha kI kaThina parIkSAe~ yahIM se prArambha ho gii| unhoMne sarvaprathama prAkRta vyAkaraNa kA jJAna kiyaa| tatpazcAta dina-rAta eka kara pA~ca mahInoM meM hI isa kaThina graMtha kA anuvAda apanI kSamatA anusAra kara ddaalaa| lekina yahIM para samasyAe~ samApta nahIM huii| saumyaguNAjI jo ki rAjasthAna vizvavidyAlaya jayapura se darzanAcArya (ema.e.) thIM, banArasa meM pI-eca.DI. hetu Avedana nahIM kara sakatI thii| jisa lakSya ko lekara Ae the vaha kArya pUrNa nahIM hone se mana thor3A vicalita huA parantu vizvavidyAlaya ke niyamoM ke kAraNa hama kucha bhI karane meM asamartha the ata: pUjya guruvaryAzrI ke caraNoM meM pahu~cane hetu puna: kalakattA kI ora prayANa kiyaa| hamArA vaha cAturmAsa saMgha Agraha ke kAraNa puna: kalakattA nagarI Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxii...hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM meM huaa| vahA~ se cAturmAsa pUrNakara dharmAnurAgI janoM ko zIghra Ane kA AzvAsana dete hue pUjyAzrI ke sAtha jayapura kI ora vihAra kiyaa| jayapura meM Agama jyoti, pUjyA guruvaryA zrI sajjana zrIjI ma.sA. kI samAdhi sthalI mohanabAr3I meM mUrti pratiSThA kA Ayojana thA ata: ugra vihAra kara hama loga jayapura phuNceN| bahuta hI sundara aura bhavya rUpa meM kAryakrama sampanna huaa| jayapura saMgha ke ati Agraha se pUjyAzrI evaM saumyaguNAjI kA cAturmAsa jayapura hI huaa| jayapura kA svAdhyAyI zrAvaka varga saumyAjI se kAphI prabhAvita thaa| yadyapi banArasa meM pI-eca.DI. nahIM ho pAI thI kintu saumyAjI kA adhyayana AMzika rUpa meM cAlU thaa| usI bIca DaoN. sAgaramalajI ke nirdezAnusAra jayapura saMskRta vizvavidyAlaya ke pro. DaoN. zItalaprasAda jaina ke mArgadarzana meM dharmAnurAgI zrI navaratanamalajI zrImAla ke Der3ha varSa ke athaka prayAsa se unakA rajisTrezana huaa| sAmAjika jimmedAriyoM ko saMbhAlate hue unhoMne apane kArya ko gati dii| pI-eca.DI. kA kArya prArambha to kara liyA parantu sAdhu jIvana kI maryAdA, viSaya kI durUhatA evaM zodha Adi ke viSaya meM anubhavahInatA se kaI bAdhAe~ utpanna hotI rhii| nirdezaka mahodaya digambara paramparA ke hone se zvetAmbara vidhividhAnoM ke viSaya meM unase bhI vizeSa sahayoga milanA muzkila thA ata: saumyAjI ko jo karanA thA apane balabUte para hI karanA thaa| yaha saumyAjI hI thI jinhoMne itanI bAdhAoM aura rUkAvaToM ko pAra kara isa zodha kArya ko aMjAma diyaa| jayapura ke pazcAta kuzala gurudeva kI pratyakSa sthalI mAlapurA meM cAturmAsa huaa| vahA~ para lAibrerI Adi kI asuvidhAoM ke bIca bhI unhoMne apane kArya ko pUrNa karane kA prayAsa kiyaa| tadanantara jayapura meM eka mahInA rahakara mahopAdhyAya vinayasAgarajI se isakA karekzana karavAyA tathA kucha sAmagrI saMzodhana hetu DaoN. sAgaramalajI ko bhejii| yahA~ taka to unakI kArya gati acchI rahI kintu isake bAda lambe vihAra hone se unakA kArya prAyaH avarUddha ho gyaa| phira agalA cAturmAsa pAlItANA huaa| vahA~ para Ane vAle yAtrIgaNoM kI bhIr3a aura tapa sAdhanA-ArAdhanA meM adhyayana nahIMvata hI ho paayaa| punaH sAdhu jIvana ke niyamAnusAra eka sthAna se dUsare sthAna kI ora kadama bddh'aae| rAyapura (cha.ga.) jAne hetu lambe vihAroM ke calate ve apane kArya ko kiMcita bhI saMpAdita nahIM kara pA rahI thii| rAyapura pahu~catepahu~cate Registration kI avadhi antima caraNa taka pahuMca cukI thI ata: cAturmAsa ke pazcAta muditaprajJA zrIjI aura inheM rAyapura chor3akara zeSa logoM ne anya AsapAsa Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM. xxxiii ke kSetroM kI sparzanA kii| rAyapura nivAsI sunIlajI botharA ke sahayoga se do-tIna mAsa meM pUre kAma ko zodha prabandha kA rUpa dekara use san 2001 meM rAjasthAna vizvavidyAlaya meM prastuta kiyA gayA / yena kena prakAreNa isa zodha kArya ko inhoMne svayaM kI himmata se pUrNa kara hI diyA / tadanantara 2002 kA baiMgalora cAturmAsa sampanna kara mAlegA~va phuNce| vahA~ para saMgha ke prayAsoM se cAturmAsa ke antima dina unakA zodha vAyavA saMpanna huA - aura unheM kucha hI samaya meM pI-eca. DI. kI padavI vizvavidyAlaya dvArA pradAna kI gii| san 1995 banArasa meM prArambha huA kArya san 2003 mAlegA~va meM pUrNa huaa| isa kAlAvadhi ke daurAna samasta saMghoM ko unakI pI-eca.DI. ke viSaya meM jJAta ho cukA thA aura viSaya bhI rucikara thA ataH use prakAzita karane hetu vividha saMghoM se Agraha hone lgaa| isI Agraha ne unake zodha ko eka nayA mor3a diyaa| saumyAjI kahatI 'mere pAsa batAne ko bahuta kucha hai, parantu vaha prakAzana yogya nahIM hai' aura sahI mAyane meM zodha prabandha sAmAnya janatA ke lie utanA sugama nahIM hotA ataH guruvaryyA zrI ke pAlItAnA cAturmAsa ke daurAna vidhimArgaprapA ke artha kA saMzodhana evaM avAntara vidhiyoM para Thosa kArya karane hetu ve ahamadAbAda phuNcii| isI daurAna pUjya upAdhyAya zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA. ne bhI isa kArya kA pUrNa sarvekSaNa kara usameM apekSita sudhAra krvaae| tadanantara L.D. Institute ke prophesara jitendra bhAI, phira kobA lAibrerI se manoja bhAI sabhI ke sahayoga se vidhimArgaprapA ke artha meM rahI truTiyoM ko sudhArate hue use navIna rUpa diyaa| isI adhyayana kAla ke daurAna jaba ve kobA meM vidhi granthoM kA AloDana kara rahI thI taba DaoN. sAgaramalajI kA bAyapAsa sarjarI hetu vahA~ padArpaNa huA / saumyA ko vahA~ adhyayanarata dekhakara bole- "Apa to hamArI vidyArthI ho, yahA~ kyA kara rahI ho? zAjApura padhArie maiM yathAsaMbhava hara sahayoga dene kA prayAsa kruuNgaa|" yadyapi vidhi vidhAna DaoN. sAgaramalajI kA viSaya nahIM thA parantu unakI jJAna praur3hatA evaM anubhava zIlatA saumyAjI ko sahI dizA dene hetu paryApta thii| vahA~ se vidhimArgaprapA kA navInIkaraNa kara ve guruvaryyAzrI ke sAtha mumbaI cAturmAsArtha giiN| mahAvIra svAmI derAsara pAyadhunI se vidhiprapA kA prakAzana bahuta hI sundara rUpa meM huaa| kisI bhI kArya meM bAra-bAra bAdhAe~ Ae to utsAha evaM pravAha svataH manda ho jAtA hai, parantu saumyAjI kA utsAha viparIta paristhitiyoM meM bhI vRddhiMgata rhaa| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxiv... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM mumbaI kA cAturmAsa pUrNakara ve zAjApura giiN| vahA~ jAkara DaoN. sAhaba ne DI. liTa karane kA sujhAva diyA aura lADanUM vizvavidyAlaya ke antargata unhIM ke nirdezana meM rajisTrezana bhI ho gyaa| yaha lADanUM vizva bhAratI kA prathama DI. liTa. rajisTrezana thaa| saumyAjI se saba kucha jJAta hone ke bAda maiMne unase kahA - pratyeka vidhi para alaga-alaga kArya ho to acchA hai aura unhoMne vaisA hI kiyaa| parantu jaba kArya prArambha kiyA thA taba vaha itanA virATa rUpa le legA yaha anumAna bhI nahIM thA / zAjApura meM rahate hue inhoMne cha: sAta vidhiyoM para apanA kArya pUrNa kiyaa| phira gurvAjJA se kArya ko bIca meM chor3a punaH guruvaryyA zrI ke pAsa phuNcii| jayapura evaM TATA cAturmAsa ke sampUrNa sAmAjika dAyitvoM ko saMbhAlate hue pUjyAzrI ke sAtha rhii| zodha kArya pUrNa rUpa se rUkA huA thaa| DaoN. sAhaba ne saceta kiyA ki samayAvadhi pUrNatA kI ora hai ataH kArya zIghra pUrNa kareM to acchA rahegA varanA rajisTrezana radda bhI ho sakatA hai| aba eka bAra phira se unheM adhyayana kArya ko gati denI thii| unhoMne laghu bhaginI maNDala ke sAtha lAibrerI yukta zAnta-nIrava sthAna hetu vArANasI kI ora prasthAna kiyaa| isa bAra lakSya thA ki kArya ko kisI bhI prakAra se pUrNa karanA hai| unakI yogyatA dekhate hue zrI saMgha evaM guruvaryyA zrI unheM aba samAja ke kAryoM se jor3e rakhanA cAhate the paraMtu kaThora parizrama yukta unake vizAla zodha kArya ko bhI sampanna karavAnA Avazyaka thaa| banArasa pahu~cakara inhoMne mudrA vidhi ko choTA kArya jAnakara use pahale karane ke vicAra se usase hI kArya ko prArambha kiyaa| dekhate hI dekhate usa kArya ne bhI eka virATa rUpa le liyaa| unakA yaha mudrA kArya vizvastarIya kArya thA jisameM unhoMne jaina, hindU, bauddha, yoga evaM nATya paramparA kI sahasrAdhika hasta mudrAoM para vizeSa zodha kiyaa| yadyapi unhoMne dina-rAta parizrama kara isa kArya ko 6-7 mahIne meM eka bAra pUrNa kara liyA, kintu usake vibhinna kArya to anta taka calate rhe| tatpazcAta unhoMne anya kucha viSayoM para aura bhI kArya kiyaa| unakI kAryaniSThA dekha vahA~ ke loga hataprabha raha jAte the| saMgha-samAja ke bIca svayaM bar3e hone ke kAraNa nahIM cAhate hue bhI sAmAjika dAyitva nibhAne hI par3ate the| sirpha banArasa meM hI nahIM rAyapura ke bAda jaba bhI ve adhyayana hetu kahIM gaI to unheM hI bar3e hokara jAnA pdd'aa| sabhI guru bahinoM kA vicaraNa zAsana kAryoM hetu bhinna-bhinna kSetroM meM hone se isa samasyA kA sAmanA bhI unheM karanA hI thaa| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM.. xxxv sAdhu jIvana meM bar3e hokara rahanA arthAta saMgha- samAja - samudAya kI samasta gatividhiyoM para dhyAna rakhanA, jo ki adhyayana karane vAloM ke lie saMbhava nahIM hotA paraMtu sAdhu jIvana yAnI viparIta paristhitiyoM kA svIkAra aura jo inheM pAra kara Age bar3ha jAtA hai vaha jIvana jIne kI kalA kA mAsTara bana jAtA hai| isa zodhakArya ne saumyAjI ko vidhi-vidhAna ke sAtha jIvana ke kSetra meM bhI mAtra mAsTara nahIM apitu vizeSajJa banA diyaa| pUjya bar3e ma. sA. baMgAla ke kSetra meM vicaraNa kara rahe the| kolakAtA vAloM kI hArdika icchA saumyAjI ko bulAne kI thii| vaise jauharI saMgha ke padAdhikArI zrI premacandajI moghA evaM maMtrI maNilAlajI dusAja zAjApura se hI unake cAturmAsa hetu Agraha kara rahe the| ataH na cAhate hue bhI kArya ko ardha virAma de unheM kalakattA AnA pdd'aa| zAjApura evaM banArasa pravAsa ke daurAna kie gae zodha kArya kA kampoja karavAnA bAkI thA aura eka-do viSayoM para zodha bhI / paraMtu "jisakI khAo bAjarI usakI bajAo hAjarI" ataH eka aura avarodha zodha kArya meM A cukA thaa| guruvaryyA zrI ne socA thA ki cAturmAsa ke prArambhika do mahIne ke pazcAta inheM pravacana Adi dAyitvoM se nivRtta kara deMge paraMtu samAja meM rahakara yaha saba saMbhava nahIM hotaa| cAturmAsa ke bAda guruvaryyA zrI to zeSa kSetroM kI sparzanA hetu nikala par3I kintu unheM zeSa kArya ko pUrNakara antima svarUpa dene hetu kolakAtA hI rkhaa| kolakAtA jaisI mahAnagarI evaM cira-paricita samudAya ke bIca tIvra gati se adhyayana asaMbhava thA ataH unhoMne mauna dhAraNa kara liyA aura saptAha meM mAtra eka ghaMTA logoM se dharma carcA hetu khulA rkhaa| phira bhI sAmAjika dAyitvoM se pUrNa mukti saMbhava nahIM thii| isI bIca kolakAtA saMgha ke Agraha se evaM adhyayana hetu anya suvidhAoM ko dekhate hue pUjyAzrI ne inakA cAturmAsa kalakattA ghoSita kara diyaa| pUjyAzrI se alaga hue saumyAjI ko karIba sAta mahIne ho cuke the| cAturmAsa sammukha thA aura ve apanI jimmedArI para prathama bAra svataMtra cAturmAsa karane vAlI thI / jeTha mahIne kI bhISaNa garmI meM unhoMne guruvaryyAzrI ke darzanArtha jAne kA mAnasa banAyA aura Upara se mAnasUna sinA tAne khar3A thaa| adhyayana kArya pUrNa karane hetu samayAvadhi kI talavAra to unake Upara laTaka hI rahI thii| ina paristhitiyoM meM unhoMne 35-40 ki.mI. pratidina kI raphtAra se durgApura kI tarapha kadama bddh'aae| kalakattA se durgApura aura phira punaH kolakAtA kI yAtrA meM lagabhaga eka mahInA Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxvi... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM par3hAI nahIMvata huI / yadyapi guruvaryyA zrI ke sAtha cAturmAsika kAryakramoM kI jimmedAriyA~ inhIM kI hotI hai phira bhI adhyayana Adi ke kAraNa inakI mAnasikatA cAturmAsa saMbhAlane kI nahIM thI aura kisI dRSTi se ucita bhI thaa| kyoMki sabase bar3e hone ke kAraNa pratyeka kAryabhAra kA vahana inhIM ko karanA thA ata: do mAha taka adhyayana kI gati para puna: breka laga gyaa| pUjyA zrI hamezA pharamAtI hai kijo jo dekhA vItarAga ne, so-so hosI vIrA re / anahonI nA hota jagata meM, phira kyoM hota adhIrA re / / saumyAjI ne bhI guru AjJA ko zirodhArya kara saMgha - samAja ko samaya hI nahIM apitu bhautikatA meM bhaTakate hue mAnava ko dharma kI sahI dizA bhI dikhaaii| vartamAna paristhitiyoM para unakI Ama carcA se logoM meM dharma ko dekhane kA eka nayA najariyA vikasita huaa| guruvaryyAzrI evaM hama sabhI ko Antarika AnaMda kI anubhUti ho rahI thI kintu saumyAjI ko vApasa dugunI gati se adhyayana meM jur3anA thaa| idhara kolakAtA saMgha ne pUrNa prayAsa kie phira bhI hindI bhASA kA koI acchA kampojara na milane se kampojiMga kArya banArasa meM karavAyA gyaa| dUrastha rahakara yaha saba kArya karavAnA unake lie eka viSama samasyA thI / paraMtu aba zAyada ve ina sabake lie sadha gaI thI, kyoMki unakA yaha kArya aisI hI aneka bAdhAoM kA sAmanA kara cukA thaa| udhara saiMthiyA cAturmAsa meM pUjyAzrI kA svAsthya acAnaka do-tIna bAra bigar3a gyaa| ataH varSAvAsa pUrNakara pUjya gurUvaryyA zrI punaH kolakAtA kI ora pdhaarii| saumyAjI prasanna thI kyoMki gurUvaryyA zrI svayaM unake pAsa padhAra rahI thI / gurujanoM kI nizrA prApta karanA hara vinIta ziSya kA manecchita hotA hai| pUjyA zrI ke Agamana se ve sAmAjika dAyitvoM se mukta ho gaI thii| adhyayana ke antima par3Ava meM gurUvaryyA zrI kA sAtha unake lie suvarNa saMyoga thA kyoMki prAya: zodha kArya ke daurAna pUjyAzrI unase dUra rahI thii| zodha samaya pUrNAhuti para thA / paraMtu isa bRhada kArya ko itanI viSamatAoM ke bhaMvara meM pha~sakara pUrNatA taka pahu~cAnA eka kaThina kArya thA / kArya apanI gati se cala rahA thA aura samaya apanI dhurI para / sabamizana DeTa Ane vAlI thI kintu kampojiMga evaM prUpha rIDiMga Adi kA kAphI kArya zeSa thA / pUjyAzrI ke prati ananya samarpita zrI vijayendrajI saMkhalecA ko jaba isa sthiti ke bAre meM jJAta huA to unhoMne yunivarsiTI dvArA samayAvadhi bar3hAne hetu Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meMxxxvii arjI patra dene kA sujhAva diyaa| unake hArdika prayAsoM se 6 mahIne kA eksaTeMzana prApta huaa| idhara pUjyA zrI to zaMkhezvara dAdA kI pratiSThA sampanna kara anya kSetroM kI ora bar3hane kI icchuka thii| paraMtu bhaviSya ke garbha meM kyA chupA hai yaha koI nahIM jaantaa| kucha viziSTa kAraNoM ke calate kolakAtA bhavAnIpura sthita zaMkhezvara mandira kI pratiSThA cAturmAsa ke bAda honA nizcita huaa| ataH aba ATha-dasa mahIne taka baMgAla vicaraNa nizcita thaa| saumyAjI ko apratima saMyoga milA thA kArya pUrNatA ke lie| zAsana deva unakI kaThina se kaThina parIkSA le rahA thaa| zAyada viSamatAoM kI agni meM tapakara ve saumyAjI ko kharA sonA banA rahe the| kArya apanI pUrNatA kI ora pahu~catA isI se pUrva unake dvArA likhita 23 khaNDoM meM se eka khaNDa mUla kaoNpI guma ho gii| punaH eka khaNDa kA lekhana aura samayAvadhi kI alpatA ne samasyAoM kA cakravyUha sA banA diyaa| kucha bhI samajha meM nahIM A rahA thaa| jinapUjA kriyA vidhAnoM kA eka mukhya aMga hai ataH use gauNa karanA yA chor3a denA bhI saMbhava nahIM thaa| cAMsa lete hue eka bAra puna: Extension hetu nivedana patra bhejA gyaa| muni jIvana kI kaThinatA evaM zodha kArya kI vizAlatA ke maddenajara eka bAra punaH cAra mahIne kI avadhi yunivarsiTI ke dvArA prApta huI / zaMkhezvara dAdA kI pratiSThA nimitta sampUrNa sAdhvI maMDala kA cAturmAsa bakula bagAna sthita lIlIjI maNilAlajI sukhAnI ke nUtana baMgale meM honA nizcita huaa| pUjyAzrI ne khaDagapura, TATAnagara Adi kSetroM kI ora vihAra kiyA / pA~cachaha sAdhvIjI adhyayana hetu pauzAla meM hI rUke the| zrI jinaraMgasUri pauzAla kolakAtA bar3A bAjAra meM sthita hai| sAdhu-sAdhviyoM ke lie yaha atyaMta zAtAkArI sthAna hai| saumyAjI ko banArasa se kolakAtA lAne evaM adhyayana pUrNa karavAne meM pauzAla ke TrasTiyoM kI vizeSa bhUmikA rahI hai| saumyAjI ne apanA adhikAMza adhyayana kAla vahA~ vyatIta kiyaa| TrasTIgaNa zrI kAntilAlajI, kamalacaMdajI, vimalacaMdajI, maNilAlajI Adi ne bhI hara prakAra kI suvidhAe~ pradAna kii| saMgha - samAja ke sAmAnya dAyitvoM se bacAe rkhaa| isI adhyayana kAla meM bIkAnera hAla kolakAtA nivAsI zrI khemacaMdajI bAMThiyA ne AtmIyatA pUrvaka sevAe~ pradAna kara ina logoM ko nizcinta rkhaa| isI taraha ananya sevAbhAvI zrI candrakumArajI muNota ( lAlAbAbU) jo saumyAjI ko bahanavata mAnate haiM unhoMne eka bhAI ke samAna unakI hara AvazyakatA Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxviii...hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM kA dhyAna rkhaa| kalakattA saMgha saumyAjI ke lie parivAravata hI ho gayA thaa| sampUrNa saMgha kI eka hI bhAvanA thI ki unakA adhyayana kolakAtA meM hI pUrNa ho| pUjyAzrI TATAnagara se kolakAtA kI ora padhAra rahI thii| suyogyA sAdhvI samyagdarzanAjI ugra vihAra kara guruvaryAzrI ke pAsa pahuMcI thii| saumyAjI nizciMta thI ki isa bAra cAturmAsika dAyitva suyogyA samyaga darzanAjI mahArAja sNbhaaleNge| ve apanA adhyayana ucita samayAvadhi meM pUrNa kara leNge| paraMtu paristhiti vizeSa se samyagajI mahArAja kA cAturmAsa khaDagapura hI ho gyaa| saumyAjI kI zodhayAtrA meM saMgharSoM kI samApti hI nahIM ho rahI thii| pustaka lekhana, cAturmAsika jimmedAriyA~ aura pratiSThA kI taiyAriyA~ koI samAdhAna dUradUra taka najara nahIM A rahA thaa| adhyayana kI mahattA ko samajhate hue pUjyAzrI evaM amitAjI sukhAnI ne unheM cAturmAsika dAyitvoM se nivRtta rahane kA anunaya kiyA kinta guru kI zAsana sevA meM sahayogI banane ke lie inhoMne do mahIne guruvA zrI ke sAtha cAturmAsika dAyitvoM kA nirvAha kiyaa| phira vaha apane adhyayana meM juTa gii| kaI bAra mana meM prazna uThatA ki hamArI pyArI saumyA itanA sAhasa kahA~ se lAtI hai| kisI kavi kI paMktiyA~ yAda A rahI hai sUraja se kaha do bezaka vaha, apane ghara ArAma kreN| cA~da sitAre jI bhara soeM, nahIM kisI kA kAma kreN| agara amAvasa se lar3ane kI jida koI kara letA hai| to saumya guNA sA juganu sArA, aMdhakAra hara letA hai / / _ jina pUjA eka vistRta viSaya hai| isakA punarlekhana to niyata avadhi meM ho gayA paraMtu kampojiMga Adi nahIM hone se zodha prabaMdha ke tIsare evaM cauthe bhAga ko taiyAra karane ke lie samaya kI AvazyakatA thii| aba tIsarI bAra lADanUM vizvavidyAlaya se Extension milanA asaMbhava pratIta ho rahA thaa| zrI vijayendrajI saMkhalecA samasta paristhitiyoM se avagata the| unhoMne pUjya gurUvaryA zrI se nivedana kiyA ki saumyAjI ko pUrNata: nivRtti dekara kArya zIghrAtizIghra karavAyA jaae| vizvavidyAlaya ke tatsambandhI niyamoM ke bAre meM patA karake Der3ha mahIne kI antima evaM viziSTa mauhalata dilvaaii| aba derI hone kA matalaba thA Rejection of Work by University ata: tvarA gati se kArya claa| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM. xxxix saumyAjI para gurujanoM kI kRpA anavarata rahI hai| pUjya gurUvaryyA sajjana zrIjI ma.sA. ke prati vaha vizeSa zraddhA praNata haiN| apane hara zubha karma kA nimitta evaM upAdAna unheM hI mAnatI haiN| ise sAkSAta guru kRpA kI anuzruti hI kahanA hogA ki unake samasta kArya svataH gyArasa ke dina sampanna hote ge| saumyAjI kI Antarika icchA thI ki pUjyAzrI ko samarpita unakI kRti pUjyAzrI kI puNyatithi ke dina vizvavidyAlaya meM Submit kI jAe aura nimitta bhI aise hI bane ki Extension lete-lete saMyogavazAta punaH vahI tithi aura mahInA A gyaa| 23 disambara 2012 mauna gyArasa ke dina lADanUM vizvavidyAlaya meM 4 bhAgoM meM vargIkRta 23 khaNDIya Thesis jamA kI gii| itane virATa zodha kArya ko dekhakara sabhI hataprabha the| 5556 pRSThoM meM gumphita yaha zodha kArya yadi zodha niyama ke anusAra taiyAra kiyA hotA to 11000 pRSThoM se adhika ho jaate| yaha saba gurUvaryyA zrI kI hI asIma kRpA thii| pUjyA zaziprabhA zrIjI ma.sA. kI hArdika icchA thI ki saumyAjI ke isa jJAnayajJa kA sammAna kiyA jAe jisase jina zAsana kI prabhAvanA ho aura jaina saMgha gauravAnvita bane / bhavAnIpura-zaMkhezvara dAdA kI pratiSThA kA pAvana suyoga thA / zrutajJAna ke bahumAna rUpa 23 granthoM kA bhI julUsa nikAlA gyaa| sampUrNa kolakAtA saMgha dvArA unakI vadhAmaNI kI gii| yaha eka anumodanIya evaM avismaraNIya prasaMga thA / basa mana meM eka hI kasaka raha gaI ki maiM isa pUrNAhuti kA hissA nahIM bana pAI / Aja saumyAjI kI dIrgha zodha yAtrA ko pUrNatA ke zikhara para dekhakara niHsandeha kahA jA sakatA hai ki pUjyA pravarttinI ma. sA. jahA~ bhI Atma sAdhanA meM lIna hai vahA~ se unakI anavarata kRpA dRSTi barasa rahI hai| zodha kArya pUrNa hone ke bAda bhI saumyAjI ko virAma kahA~ thA? unake zodha viSaya kI traikAlika prAsaMgikatA ko dhyAna meM rakhate hue unheM pustaka rUpa meM prakAzita karane kA nirNaya liyA gyaa| pustaka prakAzana sambandhI sabhI kArya zeSa the tathA pustakoM kA prakAzana kolakAtA se hI ho rahA thaa| ataH kalakattA saMgha ke pramukha zrI kAntilAlajI mukIma, vimalacaMdajI mahamavAla, zrAvikA zreSThA pramilAjI mahamavAla, vijayendrajI saMkhalecA Adi ne pUjyAzrI ke sammukha saumyAjI ko rokane kA nivedana kiyA / zrI candrakumArajI muNota, zrI maNilAlajI dUsAja Adi bhI nivedana kara cuke the| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xI... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM yadyapi ajImagaMja dAdAbAr3I pratiSThA ke kAraNa rokanA asaMbhava thA paraMtu mukimajI ke atyAgraha ke kAraNa pUjyAzrI ne unheM kucha samaya ke lie vahA~ rahane kI AjJA pradAna kii| gurUvaryyA zrI ke sAtha vihAra karate hue saumyAguNAjI ko tIna Stop jAne ke bAda vApasa AnA pdd'aa| dAdAbAr3I ke samIpastha zItalanAtha bhavana meM rahakara unhoMne apanA kArya pUrNa kiyaa| isa taraha inakI sampUrNa zodha yAtrA meM kalakattA eka avismaraNIya sthAna banakara rahA / kSaNaiH kSaNaiH bar3ha rahe unake kadama aba maMjila para pahu~ca cuke haiN| Aja jo saphalatA kI bahumaMjilA imArata isa pustaka zrRMkhalA ke rUpa meM dekha rahe haiM vaha majabUta nIMva inhoMne apane utsAha, mehanata aura lagana ke AdhAra para rakhI hai| saumyaguNAjI kA yaha vizad kArya yuga-yugoM taka eka kIrtistambha ke rUpa meM smaraNIya rhegaa| zruta kI amUlya nidhi meM vidhi-vidhAna ke rahasyoM ko ujAgara karate hue unhoMne jo kArya kiyA hai vaha Ane vAlI bhAvI pIr3hI ke lie Adarza rUpa rhegaa| loka paricaya evaM lokaprasiddhi se dUra rahane ke kAraNa hI Aja ve isa bRhad kArya ko sampanna kara pAI haiN| maiM paramAtmA se yahI prArthanA karatI hU~ ki ve sadA isI taraha zruta saMvardhana ke kalyANa patha para gatizIla rhe| aMtata: unake aDiga manobala kI anumodanA karate hue yahI kahU~gIpragati zilA para car3hane vAle bahuta mileMge, kIrtimAna karane vAlA to viralA hotA hai| AMdolana karane vAle to bahuta mileMge, dizA badalane vAlA koI nirAlA hotA hai| tAroM kI taraha TimaTimAne vAle aneka hote haiM, para sUraja bana rozana karane vAlA koI eka hI hotA hai| samaya gaMvAne vAloM se yaha duniyA bharI hai, para itihAsa banAne vAlA koI saumya sA hI hotA hai| prazaMsA pAne vAle jaga meM aneka mileMge, priya bane sabhI kA aisA koI sajjana hI hotA hai / / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hArdika abhivyaMjanA kisI kavi ne bahuta hI sundara kahA haidhIre-dhIre re manA, dhIre saba kucha hoya / mAlI sIMce so ghar3A, Rtu Avata phala hoya / / hara kArya meM saphalatA samaya Ane para hI prApta hotI hai| eka kisAna bIja bokara sAla bhara taka mehanata karatA hai taba jAkara use phasala prApta hotI hai| cAra sAla taka College meM mehanata karane ke bAda vidyArthI Doctor, Engineer yA MBA hotA hai| sAdhvI saumyaguNAjI Aja saphalatA ke jisa zikhara para pahu~cI hai usake pIche unakI varSoM kI mehanata evaM dhairya nIMva rUpa meM rahe hue haiN| lagabhaga 30 varSa pUrva saumyAjI kA Agamana hamAre maNDala meM eka choTI sI gur3iyA ke rUpa meM huA thaa| vyavahAra meM laghutA, vicAroM meM saralatA evaM buddhi kI zreSThatA unake pratyeka kArya meM tabhI se parilakSita hotI thI / gyAraha varSa kI nizA jaba pahalI bAra pUjyAzrI ke pAsa vairAgyavAsita avasthA meM AI taba mAtra cAra mAha kI avadhi meM pratikramaNa, prakaraNa, bhASya, karmagrantha, prAtaH kAlIna pATha Adi kaMThastha kara lie the| unakI tIvra buddhi evaM smaraNa zakti kI prakharatA ke kAraNa pUjya choTe ma. sA. ( pUjya zaziprabhA zrIjI ma. sA. ) unheM adhika se adhika cIjeM sikhAne kI icchA rakhate the| nizA kA bAla mana jaba adhyayana se uktA jAtA aura bAla sulabha ceSTAoM ke lie mana utkaMThita hone lagatA, to kaI bAra vaha ghaMToM upAzraya kI chata para to kabhI sIr3hiyoM meM jAkara chupa jAtI tAki use adhyayana na karanA pdd'e| paraMtu yaha usakI bAla krIr3Ae~ thii| 15-20 gAthAe~ yAda karanA usake lie eka sahaja bAta thii| unake adhyayana kI lagana evaM sIkhane kI kalA Adi ke anukaraNa kI preraNA Aja bhI choTe ma. sA. Ane vAlI naI maMDalI ko dete haiM / sUtrAgama adhyayana, jJAnArjana, lekhana, zodha Adi ke kArya meM unhoMne jo zrRMkhalA prArambha Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xlii... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM kI hai Aja sajjanamaMDala meM usameM kaI kar3iyA~ jur3a gaI haiM parantu mukhya kar3I to mukhya hI hotI hai| ye sabhI ke lie preraNA bana rahI haiM kintu inake bhItara jo preraNA AI vaha kahIM na kahIM pUjya guruvaryyA zrI kI asIma kRpA hai| ucca ur3Ana nahIM bhara sakate tuccha bAharI camakIle para mahata karma ke lie cAhie mahata preraNA bala bhI bhItara yaha mahata preraNA guru kRpA se hI prApta ho sakatI hai| vinaya, saralatA, zAlInatA, RjutA Adi guNa gurukRpA kI prApti ke lie Avazyaka hai| saumyAjI kA mana zurU se sIdhA evaM sarala rahA hai| sAMsArika kapaTa-mAyA yA vyavahArika aupacArikatA nibhAnA inake svabhAva meM nahIM hai| pUjya pravartinIjI ma.sA. ko kaI bAra ye sahaja meM kahatI 'mahArAja zrI!' maiM to ApakI koI sevA nahIM karatI, na hI mujhameM vinaya hai, phira merA uddhAra kaise hogA, mujhe guru kRpA kaise prApta hogI?' taba pUjyAzrI pharamAtI - 'saumyA ! tere Upara to merI anAyAsa kRpA hai, tUM ciMtA kyoM karatI hai? tUM to mahAna sAdhvI bnegii|' Aja pUjyAzrI kI hI antasa zakti evaM AzIrvAda kA prasphoTana hai ki lokaiSaNA, loka prazaMsA evaM loka prasiddhi ke moha se dUra ve zruta sevA meM sarvAtmanA samarpita haiN| jitanI samarpita ve pUjyA zrI ke prati thI utanI hI vinamra anya gurujanoM ke prati bhI / guru bhaginI maMDala ke kAryoM ke lie bhI ve sadA tatpara rahatI haiN| cAhe bar3oM kA kArya ho, cAhe choToM kA unhoMne kabhI kisI ko TAlane kI koziza nahIM kI / cAhe priyadarzanA zrIjI ho, cAhe divyadarzanA zrIjI, cAhe zubhadarzanAzrIjI ho, cAhe zIlaguNA jI Aja taka sabhI ke sAtha inhoMne laghu banakara hI vyavahAra kiyA hai| kanakaprabhAjI, saMyamaprajJAjI Adi laghu bhaginI maMDala ke sAtha bhI inakA vyavahAra sadaiva sammAna, mAdhurya evaM apanepana se yukta rahA hai| ye jinake bhI sAtha cAturmAsa karane gaI haiM unheM guruvata sammAna diyA tathA unakI viziSTa Antarika maMgala kAmanAoM ko prApta kiyA hai| pUjyA vinItA zrIjI ma.sA., pUjyA maNiprabhAzrIjI ma.sA., pUjyA hemaprabhA zrIjI ma.sA., pUjyA sulocanA zrIjI ma.sA., pUjyA vidyutaprabhAzrIjI ma.sA. Adi kI ina para vizeSa kRpA rahI hai| pUjya upAdhyAya zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA., AcArya zrI Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM...xlii padmasAgarasUrijI ma.sA., AcArya zrI kIrtiyazasUrijI Adi ne inheM apanA snehAzISa evaM mArgadarzana diyA hai| AcArya zrI rAjayazasUrijI ma.sA., pUjya bhrAtA zrI vimalasAgarajI ma.sA. evaM pUjya vAcaMyamA zrIjI (bahana) ma.sA. inakA Ph.D. evaM D.Litt. kA viSaya vidhi-vidhAnoM se sambandhita hone ke kAraNa inheM 'vidhiprabhA' nAma se hI bulAte haiN| pUjyA zaziprabhAjI ma.sA. ne adhyayana kAla ke atirikta inheM kabhI bhI apane se alaga nahIM kiyA aura Aja bhI hama sabhI guru bahanoM kI apekSA guru nizrA prApti kA lAbha inheM hI sarvAdhika milatA hai| pUjyAzrI ke cAturmAsa meM apane vividha prayAsoM ke dvArA cAra cA~da lagAkara ye unheM aura bhI adhika jAnadAra banA detI haiN| tapa-tyAga ke kSetra meM to bacapana se hI inakI vizeSa ruci thii| navapada kI olI kA prArambha inhoMne gRhastha avasthA meM hI kara diyA thaa| inakI choTI umra ko dekhakara choTe ma.sA. ne kahA- dekho! tumheM tapasyA ke sAtha utanI hI par3hAI karanI hogI taba to olIjI karanA anyathA nhiiN| ye bolI- maiM roja pandraha nahIM bIsa gAthA karUMgI Apa mujhe olIjI karane dIjie aura usa samaya olIjI karake sampUrNa prAta:kAlIna pATha kaMThAgra kiye| bIsasthAnaka, vardhamAna, navapada, mAsakSamaNa, zreNI tapa, cattAri aTTha dasa doya, paiMtAlIsa Agama, gyAraha gaNadhara, caudaha pUrva, aTThAIsa labdhi, dharmacakra, pakhavAsA Adi kaI choTe-bar3e tapa karate hue inhoMne adhyayana evaM tapasyA donoM meM hI apane Apako sadA agrasara rkhaa| Aja unake varSoM kI mehanata kI phalazruti huI hai| jisa zodha kArya ke lie ve gata 18 varSoM se juTI huI thI usa saMkalpanA ko Aja eka mUrta svarUpa prApta huA hai| aba taka saumyAjI ne jisa dhairya, lagana, ekAgratA, zruta samarpaNa evaM dRr3haniSThA ke sAtha kArya kiyA hai ve unameM sadA vRddhiMgata rhe| pUjya guruvaryA zrI ke nakSe kadama para Age bar3hate hae ve unake kAryoM ko aura nayA AyAma deM tathA zruta ke kSetra meM eka nayA avadAna prastuta kreN| inhIM zubha bhAvoM ke sAtha guru bhaginI maNDala Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana mudrA yoga vijJAna kA eka mahattvapUrNa aMga hai, adhyAtma sAdhanA kA Avazyaka caraNa hai tathA zAstrIya vidyAoM meM viziSTatama vidyA hai| mAnava mAtra ke samagra vikAsa ke lie mudrA yoga atyanta hI upayogI hai| bhAratIya RSi-maharSiyoM ne mana, buddhi evaM zarIra ko zAnta rakhane ke lie vibhinna mudrAoM kA prayoga kiyA thaa| isa vijJAna ke dvArA hama Aja bhI AdhyAtmika, zArIrika evaM mAnasika zakti prApta karake bhava-bhavAntara ko saphala banA sakate haiN| mAnava mAtra kI anta: zaktiyA~ asIma haiM kintu ve hamArI asImita kalpanA ke vistRta kSetra se bhI pare haiN| bhautika stara para jIvana yAtrA kA nirvahana karane vAlA vyakti una antaH zaktiyoM ko na pahacAna sakatA hai aura na hI unakA sArthaka upayoga kara pAtA hai| vaha sAmAnyataH ajJAnajanita buddhi evaM mohAdi ke vazIbhUta huA bAhya upalabdhiyoM ko hI vAstavika mAnatA hai / mudrA eka aisI paddhati hai jisake mAdhyama se hama jar3a-cetana kA bheda jJAna karate hue yathArthatA ke nikaTa pahu~ca sakate haiM, paudgalika evaM AdhyAtmika zaktiyoM kA mUlyAMkana kara sakate haiM aura antaraMga zaktiyoM ko jAgRta karane hetu prayatnazIla ho sakate haiN| pratyeka mAnava kA antima lakSya yahI honA cAhie ki use apanI nijI zaktiyoM kA bodha ho aura apane svarUpa kI pahacAna ho| eka bAra cetanA ke ucca staroM kI jhalaka dikha jAye to mAyAjAla ke sabhI jhUThe prapaMca evaM samasyAe~ samApta ho sakatI hai| isa ucca bhUmikA para ArohaNa karane ke lie citta kA ekAgra honA Avazyaka hai| adhikAMza paddhatiyoM meM ekAgratA ke mahattva para jora diyA gayA hai| ekAgratA dvArA hama bahiraMga jIvana kI ora pravAhita hotI huI cetanA ko antaraMga kSetroM kI ora mor3a sakate haiN| yadi prazna uThatA hai ki ekAgratA kyA hai? sAdhAraNataH ekAgratA kA matalaba hai apanI cetana - dhArA ko sabhI bAhya viSayoM evaM vicAroM se haTAkara kisI vizeSa vicAra - bindu para kendrita krnaa| yaha kArya sarala nahIM hai| hamArI cetanA ko vividhatA priya hai| eka Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM ...xlv se dUsare aura dUsare se tIsare viSaya para maMDarAne kI Adata bahuta purAnI hai ise eka viSaya para kendrita karanA saMkalpa sAdhya hai| mudrAe~ zarIra evaM citta sthirIkaraNa ke lie brahmAstra kA kArya karatI haiN| jaise brahmAstra kA prayoga kabhI niSphala nahIM jAtA vaise hI suvidhi yukta kiyA gayA mudrAbhyAsa sthiratA guNa ko vikasita karatA hai| gheraNDa saMhitA meM suspaSTa kahA gayA hai ki sthiratA ke lie madrAyoga ko sAdhanA caahie| sthairya guNa bahiraMga va antaraMga samagra pakSoM se atyanta lAbhadAyI hai| hama anubhava kareM to ni:sandeha mahasUsa ho sakegA ki sthiratA ke paloM meM vyakti kI cetanA abAdha rUpa se pravAhita hone lagatI hai| isa avasthA meM avacetana mana meM chipe manovaijJAnika pratirUpa cetana mana ke stara taka Upara uTha Ate haiM tathA anAvRtta hone lagate haiN| __sAmAnya taura para mAnasika vikSepoM ke kAraNa hama apanI AMtarika zaktiyoM se saMbaMdha sthApita nahIM kara pAte athavA unheM abhivyakta nahIM kara paate| jabaki ekAgratA ke kSaNoM meM hI hama apane vyaktitva ke AMtarika pakSoM ko samajhanA prAraMbha karate haiN| isa prakAra ekAgra citta ke pariNAma bahuta mahattvapUrNa hai| mudrA vijJAna se ina pariNAmoM ko avazyaMbhAvI prApta kiyA jAtA hai| ___mudrAe~ zArIrika evaM mAnasika santulana banAe rakhatI hai| haThayoga saMbaMdhI mudrAbhyAsa meM bandha kA prayoga bhI kiyA jAtA hai svabhAvata: mudrA aura bandha hamAre zarIra ke snAyu jAlakoM tathA antaHsrAvI granthiyoM ko uttejita karate haiM aura zarIra kI jaiva-UrjAoM ko sakriya karate haiN| kabhI-kabhI mudrAe~ AMtarika, mAnasika yA atIndriya bhAvanAoM kI pratIkAtmaka abhivyakti ke rUpa meM bhI kArya karatI haiN| yaha eka Azcaryajanaka tathya hai| hamAre zarIra meM atIndriya zaktiyoM se yukta eka yaugika patha hai jise merUdaNDa kahate haiN| isa mArga para tathA isake UparI aura nicale hisse meM aneka zaktiyA~ maujUda haiN| sAtha hI isa mArgasthita zaktiyoM ke irda-girda vibhinna snAyu jAla biche hue haiN| ye jAla mastiSka kendroM aura aMta:srAvI graMthiyoM se sIdhe jur3e hote haiN| yaugika mudrAoM se snAyu maMDala jAgRta hokara zarIra meM aneka manovaijJAnika aura jIva-rAsAyanika parivartana karate haiN| ina sthitiyoM meM adRzya zakti sampanna SaTcakroM kA bhedana hotA hai aura cetana dhArA UrdhvagAmI banatI hai| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xivi...hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM ___ mudrA tattva parivartana kI apUrva kriyA hai| hamArA zarIra paMca tattvoM se nirmita mAnA jAtA hai| ina tattvoM kI vikRti ke kAraNa hI prakRti meM asaMtulana aura zarIra meM roga paidA hote haiN| hasta mudrAe~ paMca tattvoM ko saMtulita karane kA sazakta mAdhyama hai kyoMki zarIra kI pA~coM aMguliyA~ paMca tattva kI pratinidhi hai, jinheM ina aMguliyoM kI madada se ghaTA-bar3hAkara saMtulita kiyA jA sakatA hai| zarIra vijJAna ke anusAra aMgUThe ke agrabhAga ko kisI bhI aMgulI ke agrabhAga se jor3A jAe to usase sambandhita tattva sthira ho jAtA hai, jaise aMgUThA agni tattva kA sthAna hai, tarjanI vAyu tattva kA, madhyamA AkAza tattva kA, anAmikA pRthvI tattva kA aura kaniSThikA jala tattva kA pratIka hai| isa prakAra aMgUThe ke sparza se saMbaMdhita aMgaliyoM ke tattva jo zarIra meM vyApta haiM, prabhAvita hote haiN| aMgUThe ke agrabhAga ko kisI bhI aMgulI ke nicale hisse arthAt mUla parva para lagAne se usa aMgulI se sambandhita tattva kI zarIra meM vRddhi hotI hai| yadi aMgulI ko mor3akara aMgUThe kI jar3a meM arthAta usake AdhAra para rakhane se usa aMgulI se sambandhita tattva kA zarIra meM hrAsa hotA hai| isa prakAra vibhinna mudrAoM ke mAdhyama se paMca tattvoM ko ghaTA-bar3hAkara santulita kiyA jA sakatA hai| isase zarIra ko svAsthya-lAbha milatA hai| ___yahA~ eka mahattvapUrNa prazna yaha uThatA hai ki adhikAMza mudrAe~ hAthoM se hI kyoM kI jAtI hai? yadi gaharAI se avalokana kareM to parijJAta hotA hai ki zarIra ke sakriya aMgoM meM hAtha pramukha hai| hathelI meM eka vizeSa prakAra kI prANa UrjA athavA zakti kA pravAha nirantara hotA rahatA hai| isI kAraNa zarIra ke kisI bhI bhAga meM duHkha, darda, pIr3A hone para sahaja kI hAtha vahA~ calA jAtA haiN| aMguliyoM meM apekSAkRta saMvedanazIlatA adhika hotI hai isI kAraNa aMguliyoM se hI nAr3I ko dekhA jAtA hai| jisase mastiSka meM nabja kI kAryavidhi kA saMdeza zIghra pahuMca jAtA hai| rekI cikitsA meM hathelI kA hI upayoga hotA hai| ratna cikitsA meM vibhinna prakAra ke nagIne aMgUThI ke mAdhyama se hAtha kI aMgaliyoM meM hI pahane jAte haiM jinakI taraMgoM ke prabhAva se zarIra ko svastha rakhA jA sakatA hai| ekyUprezara cikitsA meM hathelI meM sAre zarIra ke saMvadena bindu hote haiN| sujoka bAyala mereDiyana ke siddhAntAnusAra aMguliyoM se hI zarIra ke vibhinna Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM..xlvii aMgoM meM prANa UrjA ke pravAha ko niyantrita aura saMtulita kiyA jA sakatA hai| hasta rekhA vizeSajJa hathelI dekhakara vyakti ke vartamAna, bhUta aura bhaviSya kI mahattvapUrNa ghaTanAoM ko batalA sakate haiN| kahane kA Azaya yahI hai ki hAtha, hathelI aura aMguliyoM kA manuSya kI jIvana zailI se sIdhA sambandha hotA hai| ye mudrAe~ zarIrastha cetanA ke zakti kendroM meM rimoTa kanTrola ke samAna kArya karatI haiM phalataH svAsthya rakSA aura roga nivAraNa hotA hai| mudrA yaha kisI eka dharma yA sampradAya se athavA hindu yA bauddha dharma se hI sambandhita nahIM hai| IsAI dharma meM bhI hasta mudrAe~ devatA evaM saMtoM ke abhiprAya tathA abhivyakti ke mAdhyama rahe haiN| IsA masIha dvArA Upara kie gae dAe~ hAtha kI madhyamA evaM tarjanI Urdhva kI ora, anAmikA evaM kaniSThakA hathelI meM mur3I huI tathA aMgUThA una donoM ko AveSTita karate hue aisI jo mudrA darzAyI jAtI hai vaha kRpA, kSamA evaM devI AzISa kI sUcaka hai| isI prakAra mariyama kI mUrti meM jo mudrA dikhAI detI hai vaha mAtRtva evaM mamattva bhAva kI sUcaka hai| yaha bhagavAna ke icchAoM ke svIkAra kI bhI dyotaka hai| hindu aura bauddha dharma meM prayukta kaI mudrAe~ viziSTa devI-devatAoM Adi kI sUcaka hai| mukhyatayA tAMtrika mudrAe~ vizeSa prasaMgoM meM pAdarI tathA lAmAoM dvArA dhAraNa kI jAtI hai| isa prakAra mudrA vijJAna samasta dharmaparamparA sammata hai| mudrA yoga se saMbandhita yaha zodha kArya sAta khaNDoM meM kiyA gayA hai| prathama khaNDa meM mudrA kA svarUpa vizleSaNa karate hue tatsaMbaMdhI kaI mUlyavAn tathyoM para prakAza DAlA gayA hai| isameM mudrA yoga kA aitihAsika evaM tulanAtmaka pakSa bhI prastuta kiyA hai jisase zodhArthI evaM AtmArthI Avazyaka jAnakArI eka sAtha prApta kara sakate haiN| isa khaNDa kA adhyayana karane para paravartI khaNDoM kI viSaya vastu bhI spaSTa ho jAtI hai isa prakAra yaha mukhya AdhArabhUta hone se isa khaNDa ko prathama krama para rakhA gayA hai| tadanantara sarva prakAra kI mudrAoM kA udbhava nRtya va nATya kalA se mAnA jAtA hai| vizva kI bhaugolika gatividhiyoM ke anusAra Aja se lagabhaga bayAlIsa hajAra tIna varSa sAr3he ATha mAsa nyUna eka koTAkoTi sAgaropama pUrva bhagavAna RSabhadeva hue, jinheM vaidika paramparA meM bhI yuga ke Adi karttA mAnA gayA hai| jaina AgamakAra kahate haiM ki usa samaya manuSyoM kA jIvana Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xlvii...hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM nirvAha kalpavRkSa se hotA thaa| dhIra-dhIre kAla kA suprabhAva nisteja hone lagA, usase bhojana Adi kI kaI samasyAeM upasthita huii| taba RSabhadeva ne pitA pradatta rAjya pada kA saMcAlana karate hue logoM ko bhojana pakAne, anna utpAdana karane, vastra bunane Adi kA jJAna diyaa| ve pArivArika, sAmAjika evaM sAMskRtika jIvana Amoda-pramoda tathA nIti niyama pUrvaka jI sakeM, etadartha puruSoM ko 72 evaM striyoM ko 64 prakAra kI viziSTa kalAe~ sikhaaii| unameM nRtya-nATya aura mudrA kalA kA bhI prazikSaNa diyaa| isase siddha hotA hai ki mudrA vijJAna kI paramparA AdikAlIna evaM prAcInatama hai| isalie nATya mudrAoM ko dvitIya khaNDa meM sthAna diyA gayA hai| prazna ho sakatA hai ki nATya mudrAoM para kiyA gayA yaha kArya kitanA upayogI evaM prAsaMgika hai? isa sambandha meM itanA spaSTa hai ki jIvana meM svAbhAvika mudrA kA adbhuta prabhAva par3atA hai| 1. nRtya meM prAya: sabhI mudrAe~ sahaja hotI hai| 2. jo loga nRtya-nATyAdi meM rUci rakhate haiM ve isa kalA ke marma ko samajha sakeMge tathA usakI upayogitA ke bAre meM anyoM ko jJApita kara isa kalA kA gaurava bar3hA sakate haiN| 3. jo nRtyAdi kalA sIkhane meM utsAhI evaM udyamazIla haiM ve mudrAoM se hote phAyadoM ke bAre meM yadi jAne to isa kalA ke prati sarvAtmanA samarpita ho eka svastha jIvana kI upalabdhi karate hue darzakoM ke citta ko pUrI taraha Anandita kara sakate haiN| sAtha hI darzakoM kA zarIra va mana prabhAvita hone se ve bhI niroga tathA cintAmukta jIvana se parivAra evaM samAja vikAsa meM Thosa kArya kara sakate haiN| 4. nRtya kalA meM prayukta mudrAoM se hone vAle suprabhAvoM kI prAmANika jAnakArI upalabdha ho to isake prati upekSita janatA bhI anAyAsa jur3a sakatI hai aura hAthapairoM ke sahaja saMcAlana se kaI anUThI upalabdhiyA~ prApta kara sakatI haiN| 5. yadi nATyAbhinaya meM dakSatA hAsila ho jAye to pratiSThA-dIkSAdi mahotsava, gurU bhagavantoM ke nagara praveza, prabhu bhakti Adi prasaMgoM meM upasthita jana samUha ko bhakti magna kara sakate haiN| sAtha hI zubha pariNAmoM kI bhAvadhArA kA vega bar3ha jAne se pUrvabaddha azubha karmoM ko kSINakara parama pada ko prApta kiyA jA sakatA hai| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM...xlix 6. kucha logoM meM nRtya kalA kA abhAva hotA hai aise vyaktiyoM ko isakA mUlya samajha meM A jAye to ve bhakti mAhaula meM svayaM ko ekAkAra kara sakate haiN| usa samaya hAtha Adi aMgoM kA svAbhAvika saMcAlana hone se SaTcakra Adi kaI zakti kendra prabhAvita hote haiM aura usase eka Arogya vardhaka jIvana prApta hotA hai tathA aMtaraMga kI dUSita vRttiyA~ vilIna ho jAtI haiN| __7. hamAre dainika jIvana vyavahAra meM harSa-zoka, rAga-dveSa, Ananda-viSAda Adi paristhitiyoM ke AdhAra para jo zArIrika AkRtiyA~ banatI hai ina samasta bhAvoM ko nATya meM bhI darzAyA jAtA hai isa prakAra nATya mudrAe~ samasta dehadhAriyoM (mAnavoM) kI jIvanacaryA kA abhinna aMga hai| ___ nATya mudrAoM para zodha karane kA eka dhyeya yaha bhI hai ki kisI saMta puruSa yA alaukika puruSa dvArA sikhAyA gayA jJAna kabhI nirarthaka nahIM ho sktaa| isa prakAra nATya mudrAe~ aneka dRSTiyoM se mUlyavAna haiN| tadanantara jaina zAstroM meM varNita mudrAoM ko mahattva dete hue unheM tIsare khaNDa meM gumphita kiyA gayA hai| kyoMki jaina dharma anAdinidhana hone ke sAtha-sAtha isa mudrA vijJAna ke Arambha kartA evaM yuga ke prathama tIrthaMkara RSabhadeva bhagavAna hai| inheM jaina dharma ke Adya saMsthApaka bhI mAnA jAtA hai| ___mudrA sambandhI cauthe khaNDa meM hindU paramparA kI mudrAoM kA Adhunika parizIlana kiyA gayA hai| hindu dharma meM pracalita kaI mudrAoM kA prabhAva jaina AcAryoM para par3A tathA devapUjana Adi se saMbaMdhita katipaya mudrAe~ yathAvat svIkAra bhI kara lI gaI aisA mAnA jAtA hai| vartamAna meM vivAha Adi kaI saMskAra prAyaH hindU paNDitoM ke dvArA hI karavAye jA rahe haiM isalie ise cauthe krama para rakhA gayA hai| dUsare, hindU dharma meM sarvAdhika kriyAkANDa hotA hai aura unameM mudrA prayoga hotA hI hai| ___ mudrA sambandhI pA~caveM khaNDa meM bauddha paramparAvartI mudrAoM ko sambaddha kiyA gayA hai| yadyapi bhagavAna mahAvIra aura bhagavAna buddha samakAlIna the phira bhI hindU dharma jainoM ke nikaTa mAnA jAtA hai| yahI kAraNa hai ki aneka karmakANDoM kA prabhAva jaina anuyAyiyoM para pdd'aa| Aja bhI jaina paramparA ke loga hindU mandiroM meM binA kisI bheda-bhAva ke cale jAte haiM jabaki bauddha dharma ke prati aisA jhukAva nahIM dekhA jaataa| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I...hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM hindU dharma bhArata ke prAyaH sabhI prAntoM meM phailA huA hai jabaki bauddha dharma zramaNa paramparA kA saMvAhaka hone para bhI kucha prAntoM meM hI simaTa gayA hai| inhIM pahalUoM ko dhyAna meM rakhate hue bauddha mudrAoM ko pAMcavA~ sthAna diyA gayA hai| prastuta zodha ke chaThaveM khaNDa meM yaugika mudrAoM evaM sAtaveM khaNDa meM Adhunika cikitsA paddhati meM pracalita mudrAoM kA vivecana kiyA gayA hai| vartamAna meM bar3ha rahI samasyAoM evaM anAvazyaka tanAvoM se chuTakArA pAne ke lie yogAbhyAsa paramAvazyaka hai| isalie yaugika evaM pracalita mudrAoM ko pRthak sthAna dete hue jana sAdhAraNa ke lie upayogI banAyA hai| sAtha hI ye mudrAe~ kisI paramparA vizeSa se bhI sambandhita nahIM hai| isa taraha uparokta sAtoM khaNDa meM mudrAoM kA jo krama rakhA gayA hai vaha pAThakoM ke sugama bodha ke lie hai| isase mudrAoM kI zreSThatA yA laghutA kA nirNaya nahIM karanA cAhie, kyoMki svarUpataH pratyeka mudrA apane Apa meM sarvottama hai| kintu prayoktA ke anusAra jo jisake lie vizeSa phAyadA karatI hai vaha zreSTha ho jAtI hai| ___yahA~ yaha bhI ullekhanIya hai ki yaha zodha kArya kevala vidhi svarUpa taka hI sImita nahIM hai isameM pratyeka mudrA kA zabdArtha, uddezya, unake suprabhAva, pratIkAtmaka artha, kauna sI mudrA kisa prasaMga meM kI jAye Adi mahattvapUrNa tathyoM ko bhI ujAgara kiyA gayA hai jisase yaha zodha samagra pAThakoM ke lie hamezA upAdeya siddha ho skegaa| prasaMgAnusAra mudrA citroM ke sambandha meM yaha kahanA cAhUMgI ki yadyapi citroM ko banAne meM pUrNa sAvadhAnI rakhI gayI hai phira bhI usameM galatiyA~ rahanA saMbhava hai| kyoMki hAtha se mudrA banAkara dikhAne evaM usake citra ko banAne vAle kI dRSTi aura samajha meM antara ho sakatA hai| citra ke mAdhyama se pratyeka pahalu ko spaSTataH darzAnA saMbhava nahIM hotA, kyoMki paribhASAnusAra hAtha kA jhukAva, mor3anA Adi abhyAsa pUrvaka hI A sakatA hai| prAcIna granthoM meM prApta mudrAoM ke varNana ko samajhane meM aura grantha kartA ke abhiprAya meM antara hone se koI mudrA galata bana gaI ho to kSamAprArthI huuN| yahA~ nimna binduoM para bhI dhyAna deM Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM ...li 1. hamAre dvArA darzAe gae mudrA citroM ke aMtargata kucha mudrAoM meM dAyA~ hAtha darzaka ke dekhane ke hisAba se mAnA gayA hai tathA kucha mudrAoM meM dAyA~ hAtha prayoktA ke anusAra darzAyA gayA hai| 2. kucha mudrAe~ bAhara kI tarapha dikhAne kI hai unameM citrakAra ne mudrA banAte samaya vaha Pose apane mukha kI tarapha dikhA diyA hai| 3. kucha mudrAoM meM eka hAtha ko pArzva meM dikhAnA hai usa hAtha ko spaSTa darzAne ke lie use pArzva meM na dikhAkara thor3A sAmane kI tarapha dikhAyA 4. kucha mudrAe~ svarUpa ke anusAra dikhAI nahIM jA sakatI hai ata: unakI yathAvat AkRti nahIM bana pAI haiN| 5. kucha mudrAe~ svarUpa ke anusAra banane ke bAvajUda bhI citra meM spaSTatA nahIM ubhara pAI haiN| 6. kucha mudrAoM ke citra atyanta kaThina hone se nahIM bana pAe haiN| mudrA yoga kA yaha caturtha khaNDa nimna sAta adhyAyoM meM vargIkRta hai aura isameM hindU paramparAgata mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM batAI gaI hai| __prathama adhyAya meM mudrA prayoga se sUkSma zarIra ke zakti sthAnoM para hone vAle prabhAvoM kI carcA kI gaI haiN| dvitIya adhyAya meM hindU paramparA meM pracalita mudrAoM kA saTIka varNana kiyA gayA hai| tRtIya adhyAya meM hindU dharma ke prAcIna granthoM meM ullikhita mudrAoM kA sacitra vivecana kiyA gayA hai| caturtha adhyAya meM gAyatrI jApa sAdhanA meM upayogI mudrAoM kA prabhAvapUrNa nirUpaNa kiyA gayA hai| paMcama adhyAya meM hindU evaM bauddha donoM paramparA meM samAna rUpa se mAnya mudrAoM para vicAra kiyA gayA hai| ___SaSThama adhyAya meM devArcana, nitya upAsanA, homa Adi ke samaya prayoga kI jAne vAlI mudrAoM kA pratipAdana hai| saptama adhyAya meM rogopacAra meM sahayogI hindU mudrAoM kA cArTa diyA gayA hai jise upasaMhAra kahA jA sakatA hai| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vandanA kI saragama Aja se satraha varSa pUrva eka choTe se lakSya ko lekara laghu yAtrA prAraMbha huI thii| usa samaya yaha anumAna kadApi nahIM thA ki vaha yAtrA vividha mor3oM se gujarate hue itanA vizAla svarUpa dhAraNa kara legii| Aja isa duruha mArga ke antima par3Ava para pahu~cane meM mere lie parama AdhArabhUta bane jagata ke sArthavAha, tIna loka ke siratAja, akhila vizva meM jina dharma kI jyota ko pradIpta karane vAle, mArga divAkara, arihaMta paramAtmA ke pAda prasUnoM meM anekazaH zraddhA dIpa prajvalita karatI huuN| unhIM kI zreyaskArI vANI isa samyaka jJAna kI ArAdhanA meM mukhya AlaMbana banI hai| ratnatrayI evaM tattvatrayI ke dhAraka, samasta vighnoM ke nivAraka, sakArAtmaka UrjA ke saMvAhaka, siddhacakra mahAyaMtra ko antarhadaya se vaMdanA karatI haiN| isa zrutayAtrA ke krama meM parama hetubhUta, bhAva vizuddhi ke adhiSThAtA, anaMta labdhi nidhAna gautama svAmI ke caraNoM meM bhI hRdayAvanata ho vaMdanA karatI huuN| dharma-sthApanA karake jaga ko, satya kA mArga batAyA hai| divAkara banakara akhila vizva meM, jJAna prakAza phailAyA hai| sarvajJa arihaMta prabhu ne, patavAra bana pAra lagAyA hai| siddhacakra aura guru gautama ne, viSamatA meM sAhasa bar3hAyA hai|| jinazAsana ke samuddhAraka, kalikAla meM mahAna prabhAvaka, jana mAnasa meM dharma saMskAroM ke unnAyaka, cAroM dAdA gurudeva ke caraNoM meM sazraddhA samarpita huuN| inhIM kI kRpA se maiM ratnatrayAtmaka sAdhanA patha para agrasara ho pAI huuN| isI zrRMkhalA meM maiM AsthA praNata hU~ una sabhI AcArya evaM muni bhagavaMtoM kI, jinakA Agama AloDana evaM zastra guMphana isa kArya ke saMpAdana meM ananya sahAyaka bnaa| datta-maNidhara-kuzala-candra guru, jaina gaganAMgaNa ke dhruva sitAre haiN| lakSAdhika ko jaina banAkara, laharAyI dharma dhvajA hara dvAre haiN| zruta AloDaka sUrijana munijana, Agama rahasyoM ko prakaTAte haiN| adhyAtma yogiyoM ke zubha paramANu, hara bigar3e kAja saMvAre haiN|| jinake mana, vacana aura karma meM satya kA teja AplAvita hai| jinake Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM ...lili AcAra, vicAra aura vyavahAra meM jinavANI kA sAra samAhita hai aise zAsana ke saratAja, kharataragacchAcArya zrI majjina kailAzasAgarasUrIzvarajI ma.sA. ke caraNAravinda meM bhAva praNata vNdnaa| unhIM kI antara preraNA se yaha kArya U~cAIyoM para pahu~ca pAyA hai| zraddhA samarpaNa ke ina kSaNoM meM pratipala smaraNIya, puNya prabhAvI, jyotirvida, praur3ha anubhavI , itihAsa ke ujjvala pRSThoM para zAsana prabhAvanA kI yazogAthAe~ aMkita kara rahe pUjya upAdhyAya bhagavanta zrI maNiprabhasAgarajI ma.sA. ke pAda padmoM meM zraddhAyukta namana karatI huuN| ApazrI dvArA pradatta preraNA evaM anubhavI jJAna isa yAtrA kI pUrNatA meM ananya sahAyaka rahA hai| isI zrRMkhalA meM asIma upakAroM kA smaraNa karate hue zraddhAnata hU~ anubhava ke zveta navanIta, ucca saMkalpanAoM ke svAmI, rASTrasaMta pUjya padmasAgarasUrIzvara jI ma.sA. ke pAdAravinda meN| ApazrI dvArA pradatta sahaja mArgadarzana evaM kobA lAibrerI se pustakoM kA bharapUra sahayoga prApta huaa| ApazrI ke nizrArata sahajamanA pUjya gaNivarya prazAMtasAgarajI ma.sA. evaM sarasvatI upAsaka, bhrAtA muni zrI vimalasAgarajI ma.sA. ne bhI isa jJAna yAtrA meM hara taraha kA sahayoga dete hue kArya ko gati pradAna kii| maiM hRdayAvanata hU~ prabhutvazIla evaM snehazIla vyaktitva ke nAyaka, chattIsa guNoM ke dhAraka, yuga prabhAvaka pUjya kIrtiyazasUrIzvarajI ma.sA. ke caraNa kamaloM meM, jinakI asIma kRpA se isa zodha kArya meM navIna dizA prApta huii| Apa zrI ke vidvad ziSya pUjya ratnayaza vijayajI ma.sA. dvArA prApta dizAnirdeza kArya pUrNatA meM viziSTa AlambanabhUta rhe| kRtajJatA jJApana kI isa kar3I meM vinayAvanata hU~ zAsana prabhAvaka pUjya rAjayaza sUrIzvarajI ma.sA. evaM mRdu vyavahArI pUjya vAcaMyamA zrIjI ma.sA. (bahana mahArAja) ke caraNoM meM, jinhoMne ahamadAbAda pravAsa ke daurAna hRdayagata zaMkAoM kA samyaka samAdhAna kiyaa| ___maiM bhAvapraNata hU~ saMyama anupAlaka, jaga vallabha, navya anveSaka pUjya AcArya zrI guNaratnasAgara sUrIzvarajI ma.sA. ke caraNoM meM, jinhoMne apratyakSa rUpa se jijJAsAoM ko upazAMta kiyA evaM acalagaccha paramparA sambandhI sUkSma vidhAnoM ke rahasyoM se avagata krvaayaa| maiM AsthA praNata hU~ lADanUM vizva bhAratI ke svarNa puruSa, zruta sAgara ke gUr3ha Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liv...hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM anveSaka, kuzala anuzAstA, AcArya zrI mahAprajJajI evaM AcArya zrI mahAzramaNa jI ke pada paMkajoM meM, Apa zrI kI sRjanAtmaka saMracanAoM ke mAdhyama se yaha kArya atha se iti taka paha~ca pAyA hai| isI krama meM maiM natamastaka hU~ zAsana unnAyaka, saMgha prabhAvaka, tristutika gacchAdhipati pUjya AcAryapravara zrI jayaMtasena sUrIzvarajI ma.sA. ke caraNa puMja meM, jinhoMne yathAyogya sahAyatA dekara kArya pUrNAhuti meM sahayoga diyaa| maiM zraddhApraNata hU~ zAsaka prabhAvaka, krAntikArI saMta zrI taruNasAgarajI ma.sA. ke caraNa saroja meM, jinhoMne apane vyasta kAryakramoM meM bhI mujhe apanA amUlya samaya dekara yathAyogya samAdhAna die| ____ maiM aMta:karaNa pUrvaka AbhArI hU~ zAsana prabhAvaka, madhura gAyaka pa.pU. pIyUSasAgarajI ma.sA. evaM prakhara vaktA pa.pU. samyakaratna sAgarajI ma.sA. ke prati, jinhoMne hara samaya samucita samasyAoM kA samAdhAna dene meM ruci evaM tatparatA dikhaaii| saca kahUM to jinake saphala anuzAsana meM, vRddhiMgata hotA jinazAsana / mAlI banakara jo karate haiM, saMgha zAsana kA anupAlana // kailAsa girI sama jo karate rakSA, bhautikatA ke AMdhI tUphAnoM se| amRta pIyUSa barasAte haradama, maNi apane zAMta vicAroM se // kara saMzodhana kiyA kArya pramANita, diyA sadgranthoM kA jJAna / kIrtiyaza hai ratna sama jaga meM, padma kRpA se kiyA jJAnAmRta pAna // sakala vizva meM gUMja rahA hai, rAjayaza jayaMtasena kA nAma / guNaratna kI taruNa sphUrti se, mahAprajJa bane zramaNa vIra samAna // isa zruta gaMgA meM cetana mana ko sadA AplAvita karate rahane kI parokSa preraNA dene vAlI, jIvana nirmAtrI, adhyAtma gaMgotrI, Azu kavayitrI, cauthe kAlakhaNDa meM janma lene vAlI bhavya AtmAoM ke samAna prAjJa evaM RjusvabhAvadhAriNI, pravartinI mahodayA, guruvaryA zrI sajjana zrIjI ma.sA. ke pAda-prasUnoM meM anantAnanta vaMdana karatI hU~, kyoMki yaha jo kucha bhI likhA gayA hai vaha saba unhIM ke kRpAzISa kI phalazruti hai ata: unake pavitra caraNoM meM punazca zraddhA ke puSpa arpita karatI huuN| upakAra smaraNa kI isa kar3I meM maiM AsthA praNata hU~ vAtsalya vAridhi, mahatarA pada vibhUSitA pUjyA vinitA zrIjI ma.sA., pUjyA pravartinI candraprabhA Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM ...lv zrIjI ma.sA., sneha puMja pUjya kIrtiprabhA zrIjI ma.sA., jJAna praur3hA pUjya divyaprabhA zrIjI ma.sA., saralamanA pUjya candrakalAzrIjI ma.sA., marudhara jyoti pUjya maNiprabhA zrIjI ma.sA., sneha gaMgotrI pUjya manohara zrIjI ma.sA., maMjula svabhAvI pUjya sulocanA zrIjI ma.sA., vidyA vAridhi pUjya vidyutaprabhA zrIjI ma.sA. Adi sabhI pUjyavAoM ke caraNoM meM, jinakI maMgala kAmanAoM ne mere mArga ko niSkaMTaka banAne evaM lakSya prApti meM setu kA kArya kiyaa| guru upakAroM ko smRta karane kI isa velA meM athAha zraddhA ke sAtha kRtajJa hU~ tyAga-tapa-saMyama kI sAkAra mUrti, zreSTha manobalI, pUjyA sajjanamaNi zrI zaziprabhA zrIjI ma.sA. ke prati, jinakI antara preraNA ne hI mujhe isa mahat kArya ke lie kaTibaddha kiyA aura viSama bAdhAoM meM bhI sAhasa juTAne kA Atmabala pradAna kiyaa| canda zabdoM meM kahU~ to Agama jyoti guruvaryA ne, jJAna pipAsA kA diyA varadAna / anAyAsa kRpA vRSTi ne jagAyA, sAhasa aura aMtara meM lakSya kA bhAna / / zazi caraNoM meM rahakara pAyA, Agama-granthoM kA sudRr3ha jJAna / sneha AzISa pUjyavAoM kA, saphalatA pAne meM banA saupAna / / kRtajJatA jJApana ke isa avasara para maiM apanI samasta guru bahinoM kA bhI smaraNa karanA cAhatI hU~, jinhoMne mere lie sadabhAvanAe~ hI saMpreSita nahIM kI, apitu mere kArya meM yathAyogya sahayoga bhI diyaa| merI nikaTatama sahayoginI jyeSTha gurubahinA pa. priyadarzanA zrIjI ma.sA., saMyamaniSThA pU. jayaprabhA zrIjI ma.sA., sevAmUrti pU. divyadarzanA zrIjI ma.sA. jApa parAyaNI pU. tatvadarzanA zrIjI ma.sA., pravacanapaTu pU. samyakadarzanA zrIjI ma.sA., saralahRdayI pU. zubhadarzanA zrIjI ma.sA., prasannamanA pU. muditaprajJA zrIjI ma.sA., vyavahAra nipuNA zIlaguNA jI, madhurabhASI kanakaprabhA zrIjI, haMsamukha svabhAvI saMyamaprajJA zrIjI, saMvedanahRdayI zrutadarzanA jI Adi sarva ke avadAna ko bhI vismRta nahIM kara sakatI huuN| sAdhvIdvayA saralamanA sthitaprajJAjI evaM mauna sAdhikA saMvegaprajJAjI ke prati vizeSa AbhAra abhivyakta karatI hU~ kyoMki inhoMne prastuta zodha kArya ke daurAna vyAvahArika aupacArikatAoM se mukta rakhane, prUpha saMzodhana karane evaM hara taraha kI sevAeM pradAna karane meM advitIya bhUmikA adA kii| sAtha hI gurvAjJA ko zirodhArya kara jJAnopAsanA ke paloM meM nirantara merI sahacarI banI rhii| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi...hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM isI ke sAtha alpa bhASiNI suzrI monikA bairAThI (jayapura) evaM zAnta svabhAvI suzrI sImA chAjer3a (mAlegA~va) ko sAdhuvAda detI huI unake ujjvala bhaviSya kI tahedila se kAmanA karatI hU~ kyoMki zodha kArya ke daurAna donoM mumukSu bahinoM ne hara taraha kI sevAeM pradAna kii| antarvizvAsa bhaginI maMDala kA, detI duAe~ sadA mujhko| priya kA nirdezana aura samyaka buddhi, mudita kare antara mana ko| sthita saMvega kI zruta sevAe~, yAda rahegI nita mujhko| isa kArya meM nAma hai merA, zreya jAtA sajjana maNDala ko / / isa zodha prabandha ke praNayana kAla meM jinakA mArgadarzana ahama sthAna rakhatA hai aise jaina vidyA evaM tulanAtmaka dharmadarzana ke niSNAta vidvAna, prAcya vidyApITha, zAjApura ke saMsthApaka, pitR vAtsalya se samanvita, AdaraNIya DaoN. sAgaramalajI jaina ke prati antarbhAvoM se hArdika kRtajJatA abhivyakta karatI huuN| Apa zrI mere sahI arthoM meM jJAna guru haiN| yahI kAraNa hai ki ApakI niSkAma karuNA mere zodha patha ko AdyaMta Alokita karatI rahI hai| ApakI asIma preraNA, ni:svArtha saujanya, saphala mArgadarzana aura suyogya nirmANa kI gaharI ceSTA ko dekhakara hara koI bhAvavihvala ho uThatA hai| Apake bAre meM adhika kucha kaha pAnA sUrya ko dIpaka dikhAne jaisA hai| divAkara sama jJAna prakAza se, jAgRta karate saMgha samAja sAgara sama zruta ratnoM ke dAtA, diyA mujhe bhI lakSya virATa / mArgadarzaka banakara mujha patha kA, sadA bar3hAyA kaaryollaas|| isa dIrgha zodhAvadhi meM saMghIya kartavyoM kA nirvahana karate hue aneka sthAnoM para adhyayanArtha pravAsa huaa| ina dinoM meM hara prakAra kI choTI-bar3I sevAe~ dekara sarva prakAreNa cintA mukta rakhane ke lie zAsana samarpita sunIlajI maMjujI botharA (rAyapura) ke bhakti bhAva kI anuzaMsA karatI huuN| ___ apane sadbhAvoM kI UrjA se jinhoMne mujhe sadA sphurtimAna rakhA evaM dUrastha rahakara yathocita sevAe~ pradAna kI aisI svAdhyAya niSThA, zrImatI prItijI ajitajI pArakha (jagadalapura) bhI sAdhuvAda ke pAtra haiN| sevA smRti kI isa kar3I meM paramAtma bhakti rasika, sevAbhAvI zrImatI zakuMtalAjI candrakumArajI (lAlA bAbU) muNota (kolakAtA) kI ananya sevA bhakti evaM AtmIya snehabhAva kI smRti sadA mAnasa paTala para banI rhegii| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM ...lvii isI kar3I meM zrImati kiraNajI khemacaMdajI bAMThiyA (kolakAtA) tathA zrImatI nIlamajI jinendrajI baida (TATA nagara) kI nisvArtha sevA bhAvanA evaM mudrAoM ke citra nirmANa meM unake athaka prayAsoM ke lie maiM unakI sadA RNI rhuuNgii| banArasa adhyayana ke daurAna vahA~ ke bhelupura zrI saMgha, rAmaghATa zrI saMgha tathA nirmalacandajI gAMdhI,kIrtibhAI dhruva, azvina bhAI zAha, lalitajI bhaMsAlI, dharmendrajI gAMdhI, divyezajI zAha Adi parivAroM ne amUlya sevAe~ dI, etadartha una sabhI ko sahRdaya sAdhuvAda hai| isI pravAsa ke daramyAna kalakattA, jayapura, mumbaI, jagadalapura, madrAsa, beMgalora, mAlegA~va, TATAnagara, vArANasI Adi ke saMghoM evaM tat sthAnavartI kAntilAlajI mukIma, maNilAlajI dusAja, vimalacandajI mahamavAla, mahendrajI nAhaTA, aMjayajI botharA, pannAlAla dugar3a, navaratanamalajI zrImAla, mayUra bhAI zAha, jItezamalajI, navInajI jhAr3acUra, azvinabhAI zAha, saMjayajI mAlU, dharmacandajI baida Adi ne mujhe antaprerita karate hue apanI sevAe~ dekara isa kArya kI saphalatA kA zreya prApta kiyA hai ataeva sabhI guru bhaktoM kI anumodanA karatI huI unake ujjvala bhaviSya kI kAmanA karatI hU~ / isa zreSThatama zodha kArya ko pUrNatA dene aura use prAmANika siddha karane meM L.D. Institute ahamadAbAda zrI kailAzasAgarasUri jJAnamaMdira- kobA, prAcya vidyApIThazAjApura, kharataragaccha saMgha lAyabrerI - jayapura, pArzvanAtha vidyApITha - vArANasI ke pustakAlayoM kA ananya sahayoga prApta huA, etadartha kobA saMsthAna ke ketana bhAI, manoja bhAI, arUNajI Adi evaM pArzvanAtha vidyApITha ke omaprakAza siMha ko bahuta-bahuta dhanyavAda aura zubha bhAvanAe~ preSita karatI huuN| prastuta zodha kArya ko janagrAhya banAne meM jinakI puNya lakSmI sahayogI banI hai una sabhI zruta saMvardhaka lAbhArthiyoM kA maiM ananya hRdaya se AbhAra abhivyakta karatI huuN| isa bRhada zodha khaNDa ko kampyUTarAIjDa karane evaM use jana upayogI banAne hetu maiM aMtara hRdaya se AbhArI hU~ mitabhASI zrI vimalacandrajI mizrA (vArANasI) kI, jinhoMne isa kArya ko apanA samajhakara kuzalatA pUrvaka saMzodhana kiyaa| unakI kArya niSThA kA hI pariNAma hai ki yaha kArya Aja sAphalya ke zikhara para pahu~ca pAyA hai| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Iviii... ... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM isI krama meM jJAna rasika, mRdusvabhAvI zrIraMjanajI koThArI, suputra rohitajI koThArI evaM putravadhu jyotijI koThArI kA bhI maiM AbhAra vyakta karatI hU~ ki unhoMne jimmedArI pUrvaka sampUrNa sAhitya ke prakAzana evaM kaMvara DijAIniMga meM sajagatA dikhAI tathA use loka raMjanIya banAne kA prayAsa kiyaa| zodha prabandha kI samasta kaoNpiyoM ke nirmANa meM apanI puNya lakSmI kA sadupayoga kara zruta unnayana meM nimittabhUta bane haiN| Last but not the least ke rUpa meM usa sthAna kA ullekha bhI avazya karanA cAhU~gI jo mere isa zodha yAtrA ke prAraMbha evaM samApana kI pratyakSa sthalI bnii| san 1996 ke kolakAtA cAturmAsa meM jisa adhyayana kI nIMva DAlI gaI usakI bahumaMjila imArata satraha varSa bAda usI nagara meM Akara pUrNa huii| isa pUrNAhuti kA mukhya zreya jAtA hai zrI jinaraMgasUri pauzAla ke TrasTI zrI vimalacaMdajI mahamavAla, kAntilAlajI mukIma, kamalacaMdajI dhAMdhiyA, maNilAlajI dusAja Adi ko jinhoMne adhyayana ke lie yathAyogya sthAna evaM suvidhAe~ pradAna kI tathA saMgha samAja ke kAryabhAra se mukta rakhane kA bhI prayAsa kiyA / isa zodha kArya ke antargata jAne-anajAne meM kisI bhI prakAra kI truTi raha gaI ho athavA pratyakSa-apratyakSa rUpa meM sahayogI bane hue logoM ke prati kRtajJa bhAva abhivyakta na kiyA ho to sahRdaya micchAmi dukkaDam kI prArthI huuN| pratibimba indU kA dekha jala meM, AnaMda pAtA hai bAla jyoM / Apta vANI manana kara, Aja prasannacitta maiM hU~ / satguru janoM ke mArga kA, yadi satprarUpaNa nA kiyA / kSamatva hU~ maiM sujJa janoM se, ho kSamA mujha galtiyA~ / / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ micchAmi dukkaDaM Agama marmajJA, Azu kavayitrI, jaina jagata kI anupama sAdhikA, pravartinI pada suzodhitA, kharataragaccha dIpikA pU. guruvaryA zrI sajjana zrIjI ma.sA. kI antaraMga kRpA se Aja choTe se lakSya ko pUrNa kara pAI huuN| yahA~ zodha kArya ke praNayana ke daurAna upasthita hue kucha saMzaya yukta tathyoM kA samAdhAna karanA cAhU~gI sarvaprathama to muni jIvana kI autsargika maryAdAoM ke kAraNa jAnateajAnate kaI viSaya anachue raha gae haiN| upalabdha sAmagrI ke anusAra hI viSaya kA spaSTIkaraNa ho pAyA hai ataH kahIM-kahIM sandarbhita viSaya meM apUrNatA bhI pratIta ho sakatI hai| dUsarA jaina saMpradAya meM sAdhvI varga ke lie kucha niyata maryAdAra haiM jaise pratiSThA, aMjanazalAkA, upasthApanA, padasthApanA Adi karavAne evaM Agama zAstroM ko par3hAne kA adhikAra sAdhvI samudAya ko nahIM hai| yogodavahana, upadhAna Adi kriyAoM kA adhikAra mAtra padasthApanA yogya muni bhagavaMtoM ko hI hai| ina paristhitiyoM meM prazna upasthita ho sakatA hai ki kyA eka sAdhvI anadhikRta evaM ananubhUta viSayoM para apanA cintana prastuta kara sakatI hai? isake javAba meM yahI kahA jA sakatA hai ki jaina vidhi-vidhAnoM kA tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana' yaha zodha kA viSaya hone se yatkiMcita likhanA Avazyaka thA ataH guru AjJA pUrvaka vidvavara AcArya bhagavaMtoM se dizA nirdeza evaM samyaka jAnakArI prAptakara prAmANika ullekha karane kA prayAsa kiyA hai| tIsarA prAyazcitta dene kA adhikAra yadyapi gItArtha muni bhagavaMtoM ko hai kintu prAyazcitta vidhi adhikAra meM jIta (pracalita) vyavahAra ke anusAra prAyazcitta yogya tapa kA varNana kiyA hai| isakA uddezya mAtra yahI hai ki dhavya jIva pApa dhIla baneM evaM doSakArI kriyAoM se paricita hoveN| koI bhI AtmArthI ise dekhakara svayaM prAyazcitta grahaNa na kreN| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ix...hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM ___ isa zodha ke antargata kaI viSaya aise haiM jinake lie kSetra kI dUrI ke kAraNa yathocita jAnakArI evaM samAdhAna prApta nahIM ho pAe, ataH tadviSayaka pUrNa spaSTIkaraNa nahIM kara pAI huuN| kucha logoM ke mana meM yaha zaMkA bhI utpanna ho sakatI hai ki mudrA vidhi ke adhikAra meM hindU, bauddha, nATya Adi mudrAoM para itanA gUr3ha adhyayana kyoM? mudrA eka yaugika prayoga hai| isakA sAmAnya hetu jo bhI ho paraMtu isakI anuzruti AdhyAtmika evaM zArIrika svasthatA ke rUpa meM hI hotI hai| prAyaH mudrAe~ mAnava ke dainika caryA se sambandhita hai| itara paramparAoM kA jaina paramparA ke sAtha pArasparika sAmya-vaiSamya bhI rahA hai ataH inake sadpakSoM ko ujAgara karane hetu anya mudrAoM para bhI gUr3ha anveSaNa kiyA hai| ___ yahA~ yaha bhI kahanA cAhUMgI ki zodha viSaya kI virATatA, samaya kI pratibaddhatA, samucita sAdhanoM kI alpatA, sAdhu jIvana kI maryAdA, anubhava kI nyUnatA, vyAvahArika evaM sAmAnya jJAna kI kamI ke kAraNa sadhdhI viSayoM kA yathAyogya vizleSaNa nahIM thI ho pAyA hai| hA~, vidhi-vidhAnoM ke aba taka aspRSTa pakSoM ko kholane kA prayatna avazya kiyA hai| prajJA sampanna muni varga isake aneka rahasya paTaloM ko udghATita kara skeNge| yaha eka prAraMya mAtra hai| ___ antataH jinavANI kA vistAra karate hue evaM zodha viSaya kA anveSaNa karate hue alpamati ke kAraNa zAstra viruddha prarUpaNA kI ho, AcAryoM ke gUDhArtha ko yathArUpa na samajhA ho, apane mata ko rakhate hue jAne-anajAne arhatavANI kA kaTAkSa kiyA ho, jinavANI kA apalApa kiyA ho, bhASA rUpa meM use samyaka abhivyakti na dI ho, anya kisI ke mata ko likhate hue usakA saMdarbha na diyA ho athavA anya kucha bhI jinAjJA viruddha kiyA ho yA likhA ho to usake lie bikaraNaviyogapUrkaka zruta jhapa jina dharma se micchAmi dukkar3am karatI huuN| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-29 anukramaNikA adhyAya-1 : mudrAoM se prabhAvita sapta cakra Adi ke viziSTa prabhAva 1. sapta cakroM para mudrA ke prabhAva 2. granthi tantroM para mudrA ke prabhAva 3. caitanya kendroM para mudrA ke prabhAva 4. pA~ca tattvoM para mudrA ke prbhaav| adhyAya-2 : hindU paramparA sambandhI vividha kAryoM hetu prayukta mudrAoM kA prAsaMgika svarUpa 30-72 1. aMcita mudrA 2. arAla mudrA 3. arcita mudrA 4. AvAhana mudrA 5. candrakalA mudrA 6. caturahasta mudrA 7. catura mudrA 8. cin mudrA 9. daMDa mudrA 10. dhenu mudrA 11. gadA mudrA 12. gajahasta mudrA 13. haMsa mudrA 14. hariNa mudrA 15. hasta svastika mudrA 16. kapittha mudrA 17. kazyapa mudrA 18. kaTi mudrA 19. kaTiga mudrA 20. kaTyAvalambita mudrA 21. kUrpara mudrA 22. mukula mudrA 23. nidrAtahasta mudrA 24. padma mudrA 25. patAkA mudrA 26. pravartita hasta mudrA 27. puSpAJjali mudrA 28. puSpapuTa mudrA 29. sarpakAra mudrA 30. siMhakarNa mudrA 31. tattva mudrA 32. vajrapatAkA mudrA 33. vandanA mudrA 34. vismaya mudrA 35. vismaya vitarka mudraa| adhyAya-3 : zAradAtilaka, prapaMcasAra Adi pUrvavartI granthoM meM . ullikhita mudrAoM kA soddezya svarUpa 73-131 mataMga pAramezvara meM nirdiSTa mudrAe~- 1. zakti mudrA 2. bIja mudrA 3. prazAMta mudrA 4. AvAhana mudrA 5. saMhAra mudraa| zAradAtilaka taMtra meM varNita mudrAe~- 1. AvAhanI mudrA 2. sthApanI mudrA 3. sannidhApanI mudrA 4. sannirodhanI mudrA 5. sammukhIkaraNI mudrA 6. sakalIkRti mudrA 7. avaguNThanI mudrA 8. dhenu mudrA 9. mhaamudraa| zAradAtilaka tantra para racita rAghava bhaTTIya TIkA kI mudrAe~- 1. mUsala mudrA 2. yoni mudrA 3. cakra mudrA 4. gAlinI mudrA 5. garur3a mudrA 6. gandha mudrA 7. jvAlinI mudrA 8. jJAna mudrA 9. pustaka mudrA 10. vyAkhyAna mudrA Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ixii... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 11. lakSmI mudrA 12. pAza mudrA 13. durgA mudrA 14. gaNapati mudrA 15. vighna mudrA 16. abja mudrA 17. bimba mudrA 18 sapta jihvA mudrA 19. mRga mudrA 20. gadA mudrA 21. zrIvatsa mudrA 22. kaustubha mudrA 23. vanamAlA mudrA 24. hayagrIvA mudrA 25. nArasiMhI mudrA 26. nRsiMha mudrA 27. antra mudrA 28. vastra mudrA 29. daMSTrA mudrA 30. dAraNa mudrA 31. viSvaksena mudrA 32. veNu mudrA 33. bilva mudrA 34. kAma mudrA 35. trailokyamohinI mudrA 36. parazu mudrA 37. mRga mudrA 38. abhaya mudrA 39 vara mudrA 40. liMga mudrA 41. DamarUka mudrA / prapaMcasAra - sArasaMgraha kathita mudrAe~ - 1. AvAhanI mudrA 2. sthApinI mudrA 3. sannidhApanI mudrA 4. saMrodhinI mudrA 5. sammukhI mudrA 6. prArthanA mudrA 7. vAsudeva mudrA 8. liMga mudrA 9. vighna mudrA 10. yoni mudrA 11. jAnu mudrA 12. nArasiMhI mudrA 13. nRsiMhI mudrA 14. vArAha mudrA (prathama prakAra ) 15. vArAha mudrA (dvitIya prakAra ) 16. nRhari mudrA 17. hayagrIva mudrA 18. veNu mudrA 19. lakSmI mudrA 20. kunta mudrA 21. kAma mudrA 22. trailokya mohinI mudrA 23. durgA mudrA 24. garur3a mudrA 25. zaMkha mudrA 26. gadA mudrA 27. abja mudrA 28. mukha mudrA 29. carma mudrA 30. mUsala mudrA 31. astra mudrA 32. cakra mudrA 33. daMSTrA mudrA 34. zrIvatsa mudrA 35. kaustubha mudrA 36. vanamAlA mudrA 37. trizUla mudrA 38. DamarUka mudrA 39. parazu mudrA 40. mRga mudrA 41. khaTvAMga mudrA 42. kApAlI mudrA 43 dhenu mudrA 44. bANa mudrA 45 nArAca mudrA 46. dhenu mudrA 47. ikSucApa mudrA 48. paMcapuSpabANa mudrA 49. vara mudrA 50. abhaya mudrA 51. akSamAlA mudrA 52 pustaka mudrA 53. saMhAra mudrA | adhyAya - 4: gAyatrI jApa sAdhanA evaM sandhyA karma Adi meM upayogI mudrAoM kI rahasyamayI vidhiyA~ 132-181 1. sammukhI mudrA 2. sampuTI mudrA 3. vitata mudrA 4. vistRta mudrA 5. dvimukhI mudrA 6. trimukhI mudrA 7. caturmukhI mudrA 8. paMcamukhI mudrA 9. SaNmukhI mudrA 10. adhomukhI mudrA 11. vyApakAMjali mudrA 12. zakaTa mudrA 13. yamapAza mudrA 14. grathita mudrA 15 sanmukhonmukha mudrA 16. pralamba mudrA 17. muSTika mudrA 18. matsya mudrA 19. kUrma mudrA 20. vArAha mudrA 21. siMhakrAnta mudrA 22. mahAkrAnta mudrA 23. mudgara mudrA 24 pallava mudrA 25. surabhi mudrA Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM...!xiii 26. jJAna mudrA 27. vairAgya mudrA 28. yoni mudrA 29. zaMkha mudrA 30. paMkaja mudrA 31. liMga mudrA 32. nirvANa mudraa| adhyAya-5 : pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ 182-266 SaDaMganyAsa sambandhI mudrAe~- 1. hRdayAya mudrA 2. kavacAya mudrA 3. netratrayAya mudrA 4. phaT mudrA 5. zikhAyai mudrA 6. zirasI mudraa| jIvanyAsa sambandhI mudrAe~- 1. bIja mudrA 2. lelihA mudrA 3. trikhaNDA mudrA 4. nAda mudrA 5. bindu mudrA 6. saubhAgyadAyinI mudraa| karanyAsa sambandhI chaha mudrAe~- 1. prathamA mudrA 2. dvitIyA mudrA 3. tRtIyA mudrA 4. caturtha mudrA 5. paMcama mudrA 6. sampUrNa karanyAsa mudraa| mAtRkAnyAsa sambandhI pandraha mudrAe~- 1. pahalI 2. dUsarI 3. tIsarI 4. cauthI 5. pA~cavIM 6. chaThavIM 7. sAtavIM 8. AThavIM 9. nauvIM 10. dasavIM 11. gyArahavIM 12. bArahavIM 13. terahavIM 14. caudahavIM 15. pndrhviiN| nitya pUjA sambandhI mudrAe~- 1. prArthanA mudrA 2. aMkuza mudrA 3. kunta mudrA 4. kumbha mudrA 5. tattva mudraa| pUjopacAra sambandhI mudrAe~- 1. gandha mudrA 2. puSpa mudrA 3. dhUpa mudrA 4. dIpa mudrA 5. naivedya mudrA 6. Acamana mudrA 7. tAmbUla mudrA 8. prANa mudrA 9. apAna mudrA 10. vyAna mudrA 11. udAna mudrA 12. samAna mudrA 13. grAsa mudraa| dhyAnAveza prArthanA sambandhI mudrAe~- 1. vighnaghnI mudrA 2. vismaya mudrA 3. prArthanA mudrA 4. arghya mudrA 5. sUrya pradarzanI mudraa| . homa sambandhI mudrAe~- 1. avaguNThinI mudrA 2. saptajihvA mudrA 3. jvAlinI mudrA 4. mRgI mudrA 5. haMsI mudrA 6. zUkarI mudrA 7. AhUti mudrA 8. AvaziSTikA mudraa| sarasvatI devI sambandhI mudrAe~- 1. akSamAlA mudrA 2. vINA mudrA 3. vyAkhyAna mudrA 4. pustaka mudrA 5. vara mudraa| viSNu ke pUjana meM prayukta 19 mudrAe~- 1. zaMkha mudrA 2. cakra mudrA 3. gadA mudrA 4. padma mudrA 5. veNu mudrA 6. zrIvatsa mudrA 7. kaustubha mudrA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ixiv...hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 8. vanamAlA mudrA 9. jJAna mudrA 10. bilva mudrA 11. garur3a mudrA 12. nArasiMhI mudrA-1, nArasiMhI mudrA-2, 13. vArAha mudrA-1, vArAha mudrA-2 14. hayagrIva mudrA 15. dhanu mudrA 16. vANa mudrA 17. parazu mudrA 18. trailokya mohinI mudrA 19. kAma mudraa| ziva ke pUjana meM prayukta 10 mudrAe~- 1. liMga mudrA 2. yoni mudrA 3. trizUla mudrA 4. akSamAlA mudrA 5. vara mudrA 6. abhaya mudrA 7. mRgI mudrA 8. khaTvAMga 9. kApAlikI mudrA 10. DamarU mudraa| vividha mudrAe~-1. sarvonmAdinI mudrA 2. mahAMkuzA mudrA 3. vidrAviNI mudrA 4. sarvavikSobha mudrA 5. sarvAkarSiNI mudrA 6. choTikA mudrA 7. prabodha mudrA 8. muNDa mudrA 9. japa mudrA 10. paMcaka mudrA 11. pallava mudrA 12. pralamba mudraa| adhyAya-6 : hindU evaM bauddha paramparAoM meM pracalita mudrAoM kA viziSTa svarUpa 267-308 1. abhiSeka mudrA 2. ahAyavarada mudrA 3. aMjali mudrA 4. ardhAnjalI mudrA 5. buddhAzramaNa mudrA 6. capeTadAna mudrA 7. DamarUhasta mudrA 8. karatarI hasta mudrA 9. karana mudrA 10 kaTaka mudrA-1 11. kaTaka mudrA-2 12. mayUra mudrA 13. namaskAra mudrA-1 14. namaskAra mudrA-2 15. netra mudrA-1 16. netra mudrA-2 17. padmahasta mudrA 18. sUcI mudrA-1 19. sUcI mudrA-2 20. sUcI mudrA-3 21. sUcI mudrA-4 22. lolahasta mudrA 23. sAjaMli mudrA 24. svakucagraha mudrA 25. svastika mudrA-1 26. svastika mudrA-2 27. svastika mudrA-3 28. tarjanI mudrA-2 29. tripiTaka mudrA-1 30. tripiTaka mudrA-2 31. urUsaMsthita mudrA 32. uttarAbodhi mudrA 33. vaMdana mudrA 34. varada mudrA 35. kUrma mudraa| adhyAya-7 : upasaMhAra 309-320 bhautika evaM AdhyAtmika cikitsA meM upayogI mudrAe~ 1. zArIrika rogoM ke nidAna meM prabhAvI mudrAe~ 2. bhAvanAtmaka rogoM ke nidAna meM prabhAvI mudrAe~ 3. AdhyAtmika rogoM ke nidAna meM prabhAvI mudraaeN| sahAyaka grantha sUcI 321-324 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-1 mudrAoM se prabhAvita sapta cakrAdi ke viziSTa prabhAva mudrA eka aisI yoga paddhati hai jisake mAdhyama se prAcIna sAdhakoM evaM dArzanikoM ke anubhava, jJAna evaM sAdhanA paddhati ko Adhunika vaijJAnika saMdarbho meM pratipAdita kiyA jA sakatA hai| yaha prAcya vidyA vartamAna yuga ko eka naI dizA dene meM sakSama hai| isake dvArA Aja vyaktigata stara para ubhara rahI samasyAoM kA hI nahIM apita sAmAjika, dhArmika, rASTrIya, antararASTrIya Adi aneka samasyAoM kA nivAraNa kiyA jA sakatA hai| mudrA dainika kriyAoM meM upayogI eka mahattvapUrNa vidhi hai aura isakA vidhivata niyamita prayoga vibhinna kSetroM meM nirNAyaka bhUmikA adA kara sakatA hai| hamArI zArIrika saMracanA eka jaTila mazIna ke samAna hai| isake vibhinna purje (Parts) vividha kArya karate haiN| mudrA prayoga ke dvArA una sabhI ko eka sAtha prabhAvita kiyA jA sakatA hai| isa yoga ke dvArA zarIrastha mUlAdhAra Adi sapta cakroM ko jAgRta kara mAnasika, zArIrika evaM bhAvanAtmaka vikRtiyoM para niyaMtraNa prApta kiyA jA sakatA hai| isI ke sAtha mudrA yoga antaHsrAvI graMthiyA~, caitanya kendra evaM paMca tattva Adi ko saMtulita evaM niyaMtrita rakhate hue svastha, susaMskRta evaM sudRr3ha samAja ke nirmANa meM sahayogI banatA hai| sapta cakroM para mudrA ke prabhAva kisI bhI mudrA kA prayoga evaM usakI sAdhanA jAgaraNa kA abhUtapUrva mAdhyama hotA hai| ye sAta cakra AdhyAtmika jagata evaM bhautika jagata ko aneka prakAra se prabhAvita karate haiN| sAta cakroM ke nAma isa prakAra haiM 1. mUlAdhAra cakra 2. svAdhiSThAna cakra 3. maNipura cakra 4. anAhata cakra 5. vizuddhi cakra 6. AjJA cakra aura 7. sahasrAra ckr| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 1. mUlAdhAra cakra prathama mUlAdhAra cakra guptAMga evaM gudA ke bIca periniyama meM sthita hai| ise mUlAdhAra, mUla AdhAra athavA prathama cakra ke rUpa meM jAnA jAtA hai| mUlAdhAra cakra prabhAvita hone se sAdhaka para nimna prabhAva dekhe jA sakate haiM isa cakra kA mUla kArya UrjA kA utpAdana hai| yahI balazAlI Antarika UrjA vyaktitva vikAsa karate hue bhAvanAtmaka surakSA pradAna karatI hai, AtmavizvAsa ko sudRr3ha banAtI hai| yaha UrjA jAgRta na ho to vyakti Over confident athavA Low confident ho jAtA hai| isa cakra meM rUkAvaTa hone para athavA isake sakriya na hone para samasta cakroM para duSprabhAva par3atA hai, kyoMki yaha prathama cakra hone se sabhI kA AdhAra cakra hai| isake asaMtulana se vyakti sunatA kama aura bolatA jyAdA hai| vaha paristhitiyoM ko bhI sahaja svIkAra nahIM kara paataa| isa cakra ke jAgRta hone se krodha, pAgalapana, ghRNA, vastu ke prati atyadhika lagAva, aniyaMtraNa, avasAda, ahaMkAra, vaicArika evaM bhAvanAtmaka asthiratA, IrSyA, Alasya, apekSA vRtti, bar3abar3AnA, (Depression ) AtmahatyA ke prayAsa Adi kaI bhAvanAtmaka samasyAe~ niyaMtrita hotI haiM tathA duSpravRttiyoM para vijaya prApta karane meM sahayoga milatA hai| susaMskAroM ke nirmANa meM yaha cakra vizeSa sahAyaka banatA hai| ghaTatI saMvedanAoM evaM pArivArika mUlyoM ke punarjAgaraNa meM isa cakra kA sakriya rahanA Avazyaka hai| yaha cakra kuNDalinI zakti ko jAgRta karate hue mRtyu bhaya ko dUra karatA hai| isase sAdhaka AtmajJAtA banakara svasvarUpa ko prApta karate hue anya kaI AdhyAtmika lAbha prApta karatA hai| isa cakra kA mukhya sambandha prajanana taMtra, gurde evaM guptAMga se hai| isalie tatsambandhI rogoM jaise- puruSa evaM strI prajanana aMgoM kI samasyA, hasta doSa, svapna doSa, mAsika dharma sambandhI vikAroM Adi kA upazamana hotA hai| isI ke sAtha kainsara, koSThabaddhatA, phor3e, siradarda, haDDI-jor3oM Adi kI samasyA, zArIrika kamajorI, bavAsIra, gurde, mAMsapezI Adi rogoM kA bhI nivAraNa hotA hai| yaha cakra zakti kendra evaM gonADsa granthi ke kArya ko prabhAvita karatA Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrAoM se prabhAvita sapta cakrAdi ke viziSTa prabhAva ...3 hai ata: isakA saMtulana athavA asaMtulana zarIra kI samasta gatividhiyoM ko prabhAvita karatA hai| 2. svAdhiSThAna cakra dusarA svAdhiSThAna cakra mUlAdhAra evaM nAbhi ke madhya sthita hai| ise sakarAla, yauna, svAdhiSThAna evaM dvitIya cakra ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| isa cakra meM utpanna UrjA kAma vAsanA evaM yauna uttejanA ko niyaMtrita rakhatI hai| dUsaroM se prItipUrNa vyavahAra rakhane meM yaha cakra sahAyaka banatA hai| svAdhiSThAna cakra prabhAvita hone para vyakti ke jIvana meM nimna prabhAva dekheM jA sakate haiM isa cakra kA mUla kArya prajanana taMtra evaM yauna icchAoM ko niyaMtrita karanA hai| isase sambandhoM meM madhuratA evaM vizvAsa kI vRddhi hotI hai| isakA asaMtulana yA niSkriyatA kAmecchAoM ko asaMtulita aura sambandhoM meM pArasparika avizvAsa kI vRddhi karatA hai| prathama mUlAdhAra cakra yadi samyaka prakAra se jAgRta ho aura sAdhaka ko vyaktittva bodha acche se huA ho to hI vyakti dUsare cakra kI UrjA kA upayoga satkAryoM meM kara sakatA hai| ata: dUsarA cakra mukhya rUpa se vyAvahArika, pArivArika evaM sAmAjika jIvana ko prema evaM sauhArda pUrNa banAne meM sahAyaka banatA hai| isa cakra kI sakriyatA se bhAvanAtmaka samasyAe~ jaise- bhaya, lAlasA, asRjanazIlatA, avizvAsa, niSkriyatA, anAkarSaka vyavahAra, atyadhika kAmavRtti, akelApana, naze kI Adata, mAnasika azAMti evaM bhAvanAtmaka asthiratA Adi kA nivAraNa hotA hai| . yaha cakra AtmA kI Antarika zaktiyoM evaM guNoM ko jAgRta karate hue jIva ko nirbhaya banAtA hai| krodha, lobha, IrSyA, rAga-dveSa Adi duSvRttiyoM kA kSaya karatA hai| vyaktitva himAlaya kI bhA~ti dhavala evaM vANI prabhAvazAlI banatI hai| aNimA Adi siddhiyoM kI prApti hotI hai| sAdhaka ko AdhyAtmika uccatA prApta hotI hai| ___ zArIrika stara para yaha cakra mukhya rUpa se prajanana aMga, donoM paira evaM gurde Adi ko vizeSa prabhAvita karatA hai| ina aMgoM se sambandhita roga jaise ki Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM pairoM meM darda, sujana, gurde ke roga, prajanana samasyAe~, aMDAzaya, garbhAzaya kI samasyA, yaunI vikAra, yauna roga Adi kA zamana hotA hai| isI ke sAtha yaha khUna kI kamI, sUkhI tvacA, khasarA, harniyA, dAda-khAja Adi carma samasyAe~, napuMsakatA, mAsika dharma sambandhI vikAra, rakta kainsara Adi kA bhI zamana karatA hai| isa cakra ke jAgRta hone se svAsthya kendra evaM prajanana granthiyA~ prabhAvita hotI haiN| jisake dvArA kAma vikAra evaM bhAvanAoM para niyaMtraNa pAyA jA sakatA hai| 3. maNipura cakra tIsarA maNipura cakra nAbhi meM sthita hai| ise nAbhi cakra yA tRtIya cakra ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| maNipura eka UrjA cakra hai| yaha sAdhaka ko sakriya, gatizIla evaM utsAhI banAtA hai| isase sAdhaka AtmavizvAsI evaM dRr3ha saMkalpI banatA hai| isa cakra ke jAgRta hone para sAdhaka ke manobala, saMkalpabala evaM AtmavizvAsa meM vRddhi hotI hai tathA isa cakra ke vikAra yukta hone para vyakti asakSama evaM asRjanazIla bana jAtA hai aura usake manovikAra bar3hane lagate haiN| yaha tRtIya cakra vyakti ko sAmAjika kartavyoM evaM dAyitvoM ke viSaya meM jAgRta karatA hai| prathama cakra svayaM ko svayaM se, dvitIya cakra do vyaktiyoM ke pArasparika vyavahAra se aura tRtIya cakra samUha se jor3atA hai| yaha urdhvagamana meM bhI sahAyaka banatA hai| isa cakra ke jAgaraNa se krodha, bhaya, anaikAgratA, avizvAsa, zaMkAlu vRtti, akhuzahAla jIvana, aviSAda, lAlaca, atyadhika kAmavRtti Adi bhAvanAtmaka samasyAe~ niyaMtrita hotI haiN| isa cakra ke dhyAna se kaI AdhyAtmika lAbha prApta hote haiM jaise ki vyakti ahiMsA, satya, brahmacarya, kSamA Adi ko svIkAra kara uttarottara pragati karatA hai| aNimA Adi aSTa siddhiyA~ aura naisarpa Adi nau nidhiyoM kI zakti prApta hotI hai tathA paropakAra evaM paramArtha Adi kI rUci meM vRddhi hotI hai| maNipura cakra kA mukhya prabhAva udara bhAga sthita pAcanataMtra, yakRta (lIvara), pittAzaya tillI Adi para par3atA hai| jaba yaha cakra prabhAvita hotA hai taba pAcana saMbaMdhI samasyAe~ madhumeha, alsara, pittAzaya, lIvara, udara Adi ke rogoM Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrAoM se prabhAvita sapta cakrAdi ke viziSTa prabhAva ...5 meM nizcita rUpa se phAyadA hotA hai| isI prakAra yaha cakra rakta vikAra, hRdaya vikAra, mAnasika vikAra, zarIra evaM zvAsa kI durgaMdha, vAyu vikAra, A~khoM kI samasyA Adi aneka rogoM kA nivAraNa karatA hai| isa cakra ke prabhAvita hone se eDrInala evaM painkriyAja granthiyA~ vikAra mukta hotI hai tathA taijas kendra sakriya banatA hai / aisI sthiti meM udara pradeza evaM pAcana taMtra sambandhI kArya sucArU rUpa se hote haiN| 4. anAhata cakra anAhata sapta cakroM meM cauthA cakra hai| isakA sthAna hRdaya pradeza mAnA gayA hai| ise anahata, hRdaya athavA caturtha cakra ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| anAhata cakra kI zakti prema, paropakAra, dayAlutA, udAratA, sahakAritA, kartavyaparAyaNatA, vizvamaitrI kI bhAvanA ko utpanna karatI haiN| anAhata cakra ke prabhAvita hone para vyakti meM nimna prabhAva parilakSita hote haiN| yaha cakra mukhya rUpa se vakSa:sthala, hRdaya, raktavAhiniyoM evaM zvasana saMsthAna sambandhI kAryoM ko prabhAvita karatA hai| ise bhAva saMsthAna bhI mAnA gayA hai| kalAtmaka umaMge, rasAnubhUti evaM komala saMvedanAoM ke utpAdana kA srota yahI cakra hai / anAhata cakra ke jAgRta hone para vyakti hRdayagata bhAvoM ko samyak rUpa se abhivyakta karane meM sakSama banatA hai| kalAtmaka evaM sRjanAtmaka kArya jaise citrakalA, nRtya, saMgIta, kavitA Adi kI abhirUci meM vRddhi hotI hai / bhAvanAtmaka vikAra jaise ki uttejanA, cillAnA, gAlI denA, anutsAha, asantuSTi, dukhIpana, dhumrapAna, nirmamatA, kauTumbika samasyA, AtmasammAna kI kamI Adi aneka nakArAtmaka zaktiyoM kA nirgamana isa cakra kI sAdhanA se ho sakatA hai| AdhyAtmika dRSTi se karUNA, kSamA, viveka, Atmika AnaMda, udAratA, prema, sauhArda, vasudhaiva kuTumbakam Adi ke bhAva vikasita hote haiM tathA sabhI ke prati maitrI evaM samattva vRtti kA vikAsa hotA hai| jaba kisI mudrA kA prabhAva anAhata cakra para par3atA hai to daihika stara para hRdaya, rakta saMcaraNa evaM zvasana kriyA prabhAvita hotI hai| jisase hRdaya roga, damA, chAtI meM darda, raktavAhiniyoM meM rUkAvaTa yA Blotting A jAnA Adi Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM rogoM meM vizeSa rUpa se lAbha prApta hotA hai| isase elarjI, Anxiety disorder sastI, phephar3oM ke roga, pratirodhAtmaka taMtra ke vikAra Adi zArIrika samasyAe~ bhI dUra hotI haiN| thAyamasa granthi evaM AnaMda kendra ke samyaka saMcAlana hetu isa kendra kA sakriya honA bahuta Avazyaka hai| bhAvanA zuddhi, sauhArda evaM sAmaMjasya kI sthApanA meM yaha cakra vizeSa sahayogI hai| 5. vizuddhi cakra ___ sAta cakroM meM pAMcavA~ vizuddhi cakra kaNTha pradeza meM sthita hai| ise vizuddha, kaNTha athavA paMcama cakra ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| paMcama cakra kI UrjA ke prabhAva se sAdhaka apane Atma bhAvoM ko vANI ke dvArA acchI prakAra se abhivyakta kara pAtA hai| isa cakra ke prabhAva se sAdhaka ke vaiyaktika, vyavahArika evaM AdhyAtmika jIvana meM nimna lAbha dekhe jA sakate haiM yaha vizuddhi cakra saMcAra kendra hai aura svayaM ko vyakta karane meM mukhya rUpa se sahAyaka banatA hai| viparita paristhitiyoM meM samatva sthiti evaM premapUrNa vyavahAra meM bhI vizeSa upayogI banatA hai| acetana mana evaM citta saMsthAna ko prabhAvita karate hue dAyeM mastiSka ke Silent area ko jagAne meM bhI yaha cakra prAthamika bhUmikA nibhAtA hai| isa cakra ke sakriya na hone para bhAvanAoM kI abhivyakti evaM anya saMcaraNa kAryoM meM rUkAvaTa A jAtI hai| isI ke sAtha smaraNa zakti kA hrAsa, kaI prakAra kI mAnasika vikRtiyA~ evaM kaMTha vikAra utpanna hote haiN| cakra ke sakriya hone para bhAvanAtmaka samasyAe~ jaise aniyaMtrita vyavahAra, bhAvanAoM meM rUkAvaTa, AMtarika ciMtA, anuzAsana kI kamI, smRti khonA, AtmahInatA, ghabarAhaTa, niSkriyatA, ahaMkAra Adi avarodhoM ke nivAraNa meM vizeSa sahAyatA prApta hotI hai| ___pA~caveM cakra kA dhyAna karane para sAdhaka bhUkha pyAsa ko niyaMtrita kara sakatA hai| isase atindriya kSamatA ke prasupta bIjAMkura phuTa par3ate haiN| AMtarika zakti kA jAgaraNa hotA hai| zArIrika, mAnasika, vaicArika evaM bhAvanAtmaka sthiratA evaM dRr3hatA bar3hatI hai| sAdhaka ciMtana zakti kA vikAsa karate hue dArzanika yA AtmaciMtaka banatA hai| kaMTha pradeza meM srAvita hone vAle amRta rasa ke pAna Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrAoM se prabhAvita sapta cakrAdi ke viziSTa prabhAva ...7 se sAdhaka kAMtivAna evaM tejasvI banatA hai tathA anya bhI kaI AdhyAtmika lAbhoM ko prApta karatA hai| zArIrika stara para vizuddhi cakra ke jAgaraNa evaM saMtulana se svara taMtra, kaMTha evaM karNa pradeza para adhika prabhAva par3atA hai| isase tatsambandhI rogoM thAyaraoNiDa, baharApana, kama sunanA, Vocal cord evaM svara taMtra ke vikAra Adi se rAhata milatI hai| vizuddhi cakra ke roga mukta hone se vizuddhi kendra, thAyaraoNiDa aura perAthAyaraoNIDa graMthiyA~ prabhAvita hotI haiN| isase vANI prakhara evaM prabhAvazAlI banatI hai| 6. AjJA cakra isa cakra kA sthAna donoM bhauhoM ke bIca hai| ise tIsarI A~kha yA SaSTama cakra ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| isa cakra se prApta UrjA antarjJAna, ekAgratA evaM atindriya zaktiyoM meM vRddhi karatI hai| AdhyAtmika utthAna meM yaha cakra vizeSa sahAyaka mAnA gayA hai| isake gatizIla hone para sAdhaka ke jIvana meM nimna lAbha dekhe jAte haiM isa cakra kA mukhya sambandha hamAre antarjJAna evaM avacetana mana meM ghaTita ghaTanAoM se hai| yaha IDA, piMgalA evaM suSumnA kA saMgama sthala hai| isa cakra kI sAdhanA se vyaSTi sattA samaSTi cetanA se sambandha jor3ane meM sakSama ho jAtI hai| AjJA cakra ke jAgaraNa se sAdhaka divya jJAnI, dArzanika, dUsaroM ke manobhAvoM ko samajhane vAlA banatA hai| bhUta evaM bhaviSya kA jJAna aura vicAra saMpreSaNa meM dakSatA prApta kara letA hai| mana, buddhi evaM vicAroM kI ekAgratA sadhatI hai jisase AtmaniyaMtraNa kI viziSTa zakti kA jAgaraNa hotA hai| ____ isa cakra ke prabhAvita hone para unmattatA, avaSAda, jJAna kI kamI, cAlAkI, smRti samasyAe~, mAnasika vikAra, anizciya, pAgalapana, caMcalatA, vaicArika asthiratA Adi bhAvanAtmaka samasyAoM kA samAdhAna hotA hai| AtmaniyaMtraNa meM yaha cakra vizeSa sahAyaka hai| bauddhika sUkSmatA evaM prakharatA meM vRddhi karate hue yaha Antarika jJAna cetanA ko bhI jAgRta karatA hai| isa cakra ko AtmA kA utthAna dvAra mAnA gayA hai| isase sAdhaka kAma vAsanA Adi para vijaya prApta kara AtmAnaMda kI prApti karatA hai tathA mastiSkiya rahasyoM Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM evaM AtmajJAna ko upalabdha karatA hai| chaThe AjJA cakra ke jAgRta hone para zarIrastha pIyUSa granthi evaM choTA mastiSka vizeSa prabhAvita hotA hai| inake svastha rahane se anidrA, siradarda, brenaTyumara, miragI evaM mastiSka saMbaMdhI rogoM kA nivAraNa hotA hai| isI ke sAtha purAnI thakAna, pAgalapana, pIyuSa granthi kI samasyA, bauddhika durbalatA Adi bhI dUra hotI haiN| bauddhika stara para yaha cakra ekAgratA ko bar3hAtA hai| vicAroM ko sthira karatA hai| bauddhika durbalatA evaM asthiratA ko dUra karatA hai| sUkSma buddhi vikasita hone se samajha zakti tathA smRti bala meM abhivRddhi hotI hai| AjJA cakra Antarika divya jJAna ko jAgRta karane evaM AtmaniyaMtraNa meM vizeSa lAbhadAyI hai| isa cakra ke saMtulita rahane se darzana kendra evaM pIyUSa granthi niyantrita rahatI haiN| 7. sahasrAra cakra sahasrAra cakra sira ke UparI bhAga meM avasthita uccatama cetanA kA kendra hai| ise tAja yA saptama cakra ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| isa cakra kA sambandha sampUrNatayA AdhyAtmika jagata se hai| isa cakra meM pravAhita UrjA AtmA aura paramAtmA ke bIca tAdAtmya sthApita kara zAzvata satya kA anubhava karavAtI hai| yaha cakra amaratva kA pratIka hai| isa cakra kA mukhya sambandha UparI mastiSka se hai| yaha sAdhaka ke jJAnArjana meM sahAyaka banatA hai aura use nirvikalpa evaM nirvikArI banAtA hai| ___ sahasrAra cakra ke jAgRta hone para sAdhaka kI manodazA saMsAra ke bhautika prapaMcoM se mukta hokara AdhyAtmika jagata meM sthira hotI hai| isase asamprajJAta samAdhi kI avasthA prApta hotI hai| yaha cakra sAdhanA ke uccatama pratiphala kI anubhUti karavAtA hai| bhAvanAtmaka samasyAe~ jaise ki unmattatA, avaSAda, mRtyu bhaya, nirAzA, nAdAnI, pAgalapana, anutsAha , antarapreraNA kI kamI, khaza nahIM rahanA, nirNaya Adi lene meM kaThinAI honA, mAnasika evaM vaicArika asthiratA Adi ke nivAraNa meM vizeSa bhUmikA nibhAtA hai| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrAoM se prabhAvita sapta cakrAdi ke viziSTa prabhAva ... 9 isa cakra kI sAdhanA se sAdhaka ko divya jJAna kI anubhUti hotI hai tathA paramocca siddha avasthA kI prApti hotI hai| daihika stara para yaha cakra mukhya rUpa se UparI mastiSka ko saMtulita rakhatA hai| mastiSka kainsara, mAnasika evaM bauddhika samasyAe~, kAmAsakti, siradarda, miragI Adi meM isa cakra kI sakriyatA phAyadA karatI hai| isase pArkiMsaMsa roga, antaHsrAvI granthiyoM kI samasyA, UrjA kI kamI, purAnI bimArI, kAmecchAoM ke asaMtulana Adi dUra hote haiN| piniyala granthi evaM jyoti kendra sambandhI asaMtulana ke niyaMtraNa meM yaha cakra sahAyaka banatA hai| isa cakra ke vikAra grasta hone para vyakti ko zArIrika aura mAnasika avasthA kA jJAna nahIM rahatA / granthi taMtroM para mudrA ke prabhAva Adhunika vijJAna ke anusAra vyakti kI vividha zArIrika kriyAoM ke saMcAlana hetu aneka granthiyA~ eka TIma ke rUpa meM kArya karatI haiM, jise tantra kahA jAtA hai| zarIra ke niyaMtraka evaM saMyojaka ke rUpa meM mukhya do tantra haiMnAr3I tantra evaM antaHsrAvI granthi tntr| antaHsrAvI granthiyoM kI racanA hamAre zarIra ke niyAmaka evaM rakSaka taMtra ke rUpa meM kI gaI hai| yaha apane prabhAvoM kA niSpAdana rAsAyanika srAvoM ke mAdhyama se karatA hai jise hArmona (Harmone) kahate haiM, yaha hArmonsa rakta meM ghula-milakara zarIra ke gaThana evaM usake svastha rahane meM sahayogI banate haiM tathA munaSya kI mAnasika dazA, svabhAva, vyavahAra Adi para bhI gaharA prabhAva DAlate haiN| munaSya ke bhItara rahe hue Avega, vAsanA, ghRNA, kAmanA Adi ko niyaMtrita karane meM yaha eka pramukha srota hai| yogAcAryoM ke anusAra granthiyA~ mana aura cAritra kA nirmANa karatI haiN| mudrA prayoga ke dvArA peDu ke Ida-girda aura nIce sthita vidyuta evaM UrjA kA urdhvArohaNa kiyA jA sakatA hai| isase antaHsrAvI granthiyoM kI zakti ko kaI guNA bar3hAkara uttama cAritrika vikAsa bhI saMbhava hai| ina srAvoM ke asaMtulana se zArIrika, mAnasika evaM bauddhika vikRtiyA~ utpanna hotI hai| bhAratIya yogI sAdhakoM ne hajAroM varSa pUrva ina granthiyoM kA varNana cakra athavA kamala ke rUpa meM kiyA hai| granthiyoM evaM cakroM kI tulanA karane para unameM koI vizeSa aMtara Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM parilakSita nahIM hotaa| jisa prakAra madhumakkhI siMcita phaloM ke rasa meM apanA srAva milAkara madhu banAtI hai usI prakAra granthiyA~ zarIra meM se Avazyaka tattva grahaNa karake unameM apanA rasa milAkara rAsAyanika kArakhAnoM kI bhA~ti zaktizAlI hArmonsa kA nirmANa karatI haiN| ye hArmonsa hamAre zarIra meM pratikSaNa mRtaprAyaH kozikAoM (Cells) ko punarjIvita kara kriyAzIla banAne kA kArya karate haiN| isase zArIrika kriyAe~ vyavasthita rUpa se calatI rahatI hai| kaI bAra jaba granthiyoM meM vikRti A jAtI hai to unheM saMtulita karanA atyAvazyaka ho jAtA hai, anyathA kaI asAdhya roga utpanna ho sakate haiN| samasta zArIrika evaM mAnasika rogoM kA mUla kAraNa antaHsrAvI granthiyoM kA asaMtulana hI hai| paMca mahAbhUtoM kA niyamana kara zarIra ke saMgaThana (Melabolism of the body) ko majabUta rakhanA granthiyoM kA mukhya kArya hai| mastiSka aura zarIra ke pratyeka avayava kA saMtulana evaM rogoM se surakSita rakhane kA kArya granthiyA~ hI karatI haiN| isa taraha granthiyA~ hamAre zArIrika, mAnasika, cAritrika evaM vaiyaktika nirmANa evaM vikAsa meM sahAyaka banatI haiN| ina granthiyoM ke asaMtulana kA prabhAva vyakti ke svabhAva evaM vyavahAra para parilakSita hotA hai jaise ki yadi eMDrinala granthi sahI rUpa se kAryarata na ho to lIvara barAbara kAma nahIM karatA tathA vyakti DarA huA evaM ciDacir3A bana jAtA hai| yauna granthiyoM ke adhika sakriya hone para vAsanA bar3hatI hai aura vyakti svArthI banatA hai| yadi thAyamasa granthi aMsatulita ho to svabhAva meM chichorApana aura duSTatA AtI hai| picyuTarI granthi ke barAbara kAma nahIM karane para vyakti nirdayI aura kaThora bana jAtA hai tathA aparAdha kAryoM meM usakI pravRtti bar3ha jAtI hai| isalie aMta:srAvI granthiyoM ko saMtulita rakhanA parama Avazyaka hai| ye samasta granthiyA~ paraspara eka-dUsare se sambandhita haiM kyoMki eka graMthi meM utpanna vikAra samasta granthiyoM ko prabhAvita karatA hai| mudrA prayoga ke mAdhyama se aMta:srAvI granthiyoM ke srAva ko saMtulita kiyA jA sakatA hai| hamAre zarIra meM mukhyatayA nimna ATha granthiyA~ haiM1. pinIyala granthi (Pineal Gland) pinIyala granthi mastiSka ke madhya pichale hisse meM sthita hai| isakA AkAra gehUM ke dAne se bhI choTA hotA hai| yaha granthi mukhya saciva kI bhA~ti zarIra Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrAoM se prabhAvita sapta cakrAdi ke viziSTa prabhAva ...11 kI vyavasthA evaM gatividhiyoM kA saMcAlana karatI hai| ise tIsarI AMkha bhI kahate haiN| pinIyala granthi sabhI granthiyoM kA vidhivata vikAsa evaM saMcAlana karatI hai, zaizava avasthA meM kAmavRttiyoM ko niyaMtrita rakhatI hai tathA saMkaTa ke samaya meM zArIrika tantroM ko Avazyaka nirdeza dene evaM unheM kriyAnvita karane kA kArya karatI hai| isase niyaMtraNa evaM netRtva zakti kA vikAsa hotA hai| ata: isa granthi kA sakriya evaM saMtulita rahanA anivArya hai| zArIrika stara para isa granthi ke vidhivat kArya na karane para ucca raktacApa (High Blood Pressure) evaM samaya se pUrva kAma vAsanA jAgRta ho jAtI hai| zarIrastha soDiyama, poTaiziyama aura jala kI mAtrA kA saMtulana yahI granthi karatI hai| jina logoM kI yaha granthi ThIka se kAma nahIM karatI unake zarIra meM pAnI kA jamAva hone se zarIra phugge kI taraha phUla jAtA hai aura kiDanI ke rogoM kI saMbhAvanA bar3ha jAtI hai| yadi yaha granthi jAgRta hokara samyaka rUpa se kArya kare to manuSya meM aneka divya guNoM kA udbhava ho sakatA hai| isase sAdhaka meM sajjanatA, sAdhutA, samajhadArI AtI hai tathA hRdaya kI sukumAratA evaM manobala dRr3ha hotA hai| 2. pIyUSa granthi (Pituitary Gland) pIyUSa granthi kA sthAna mastiSka ke nicale chora tathA nAka ke mUla bhAga ke pIche kI ora hai| isa granthi kA AkAra maTara ke dAne ke jitanA hai| yaha granthi saba granthiyoM kI rAnI hai tathA anya granthiyoM ko kAma kA Adeza detI hai| ise granthiyoM ko netA (Master Gland) bhI kahA jAtA hai| ___yaha granthi kama se kama nau prakAra ke vibhinna hArmonoM kA srAva karatI hai jisase jIvana ke kaI mahattvapUrNa kriyAkalApoM para prabhAva par3atA hai| yaha hamAre manobala, nirNAyaka zakti, smaraNa zakti evaM dekhane-sunane kI zakti kA niyamana karatI hai| isa granthi ke sakriya rahane se vyakti buddhizAlI, prasiddha lekhaka, kavi, vaijJAnika, tattvajJAnI aura mAnava jAti kA premI banatA hai| isa granthi kA srAva zarIra kI Antarika halana-calana, sphurti, hRdaya kI dhar3akana, zarIra tApakrama, rakta zarkarA Adi ko niyaMtrita rakhatA hai| yaha granthi vyakti kI lambAI, sira ke bAla evaM haDDiyoM ke vikAsa ko bhI saMcAlita karatI hai| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM isa granthi ke asaMtulita hone para se zarIra durbala athavA atyadhika moTA ho jAtA hai| yaha mastiSka kA bhI niyaMtraNa karatI hai| atyadhika Darane, coTa lagane athavA garbhAvasthA meM adhika ciMtA karane se garbhastha zizu kI pIyUSa granthi prabhAvita hotI hai jisake pariNAmasvarUpa alpa vikasita mastiSka vAle bacce (Retarded child) kA janma hotA hai| aise bacce hIna vRttivAle, bhAvanAzUnya, zarAratI evaM svacchaMdI hote haiN| pIyUSa granthi ko mudrA prayoga dvArA prabhAvita karane se ina saba samasyAoM meM vismayakArI samAdhAna dekhA jA sakatA hai| isa granthi ke sakriya rahane se bAlakoM ke zArIrika, mAnasika evaM bauddhika vikAsa meM sahAyatA prApta ho sakatI hai| yaha granthi tanAvamukta, prasannatA, sahiSNutA, maitrI bhAvanA Adi guNoM se yukta jIvana jIne meM sahayoga karatI hai tathA vAcAlatA, asthiratA, atyadhika saMvedanazIlatA, zArIrika uSNatA Adi ko nyUna karatI hai| 3. thAiraoNiDa - perAthAiraoNiDa granthiyA~ (Thyroid and Para thyroid Gland) thAiraoNiDa evaM perAthAiraoNiDa granthiyA~ svara yaMtra ke samIpa zvAsanalI ke UparI chora para sthita haiN| inheM avaTu evaM parAvaTu granthi bhI kahA jAtA hai| yaha granthi vipula mAtrA meM rakta kI ApUrti karatI hai aura bAlakoM ke vikAsa meM vizeSa sahAyaka banatI hai| thAiraoNiDa granthi zarIra meM UrjA utpAdana kA mukhya avayava hai| cayApacaya kI mAtrA aura vyakti kI jaldabAjI ko nirdhArita karane kA mukhya kArya yahI granthi karatI hai| isa granthi kI sakriyatA se sadbhAva, ucca vicArazakti, ekAgratA, AtmasaMyama, saMtulita svabhAva, pavitratA, paropakAra Adi guNoM kA janma hotA hai| zArIrika stara para yaha granthi zarIrastha cUne evaM gaMdhaka tattva (Calcium and Phosphorus) kA pAcana karatI hai| zarIra meM rahe vijAtiya tattvoM ko dUra karatI hai| garmI ko saMtulita rakhatI hai| pAcana evaM prajanana aMgoM se sIdhA sambandha hone ke kAraNa yaha bhojana ko rakta, mAMsa, majjA, haDDI evaM vIrya meM parivartita karane meM sahAyaka banatI hai| kAmecchA ko gati dene, prajanana aMgoM ko svaccha rakhane evaM mAsika dharma ko niyaMtrita rakhane meM bhI isa granthi kI mukhya bhUmikA hai| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrAoM se prabhAvita sapta cakrAdi ke viziSTa prabhAva ...13 isa granthi ke asaMtulita rahane para zarIra meM thakAna mahasUsa hotI hai| zarIra kA sUkhanA (Rickets), hicakI (Convulsion), snAyuoM kA aiMThana Adi roga hote haiN| bAlakoM kA vikAsa avarUddha ho jAtA hai| patharI, moTApA, riyumeTijama, ArtharAITisa, kolesTraoNla Adi kI samasyA bar3ha jAtI hai tathA asvasthatA, vAcAlatA, mukharatA, kRtaghnatA Adi durguNoM kI vRddhi hotI hai| isa granthi kI saMtulita avasthA meM vAyu tattva, kelaziyama, AyoDina aura kolesTraoNla niyantrita rakhate haiN| mastiSka ko saMtulita rakhate hue yaha zarIra meM hone vAle vasA, proTIna, kArbohAiDreTa kI cayApacaya kriyA ko bhI niyaMtrita rakhatI hai| ___ isa granthi ke jAgRta rahane para sukha aura svAsthya kI prApti hotI hai, kAmecchA niyaMtrita rahatI hai aura bAlakoM meM susaMskAroM evaM sadguNoM kA vikAsa hotA hai| 4. thAyamasa granthi (Thymus Gland) thAyamasa granthi gardana ke nIce evaM hRdaya ke kucha Upara sIne ke madhya sthita hai| ise dhAyamAtA kahA jAtA hai| isakA pramukha kArya bAlakoM kI roga se rakSA karanA hai| zaizava avasthA meM isa granthi kI vRddhi bahuta tejI se hotI hai aura bIsa varSa kI Ayu ke bAda yaha sikur3a jAtI hai| isa granthi se zaizava avasthA meM zArIrika vikAsa kA niyamana hotA hai| vizeSa rUpa se gonADsa (kAma granthiyoM) ko sakriya nahIM hone detii| yauvana avasthA meM unmAdoM kA nirodha karatI hai| mastiSka kA samyaka niyojana karate hae lasikA-kozikAoM ke vikAsa meM apane srAva (T-cells) dvArA sahayoga kara roga nirodhaka kAryavAhI meM yogadAna karatI hai| isa prakAra bAlakoM ke zArIrika, mAnasika evaM cAritrika vikAsa meM yaha vizeSa sahayogI banatI hai| 5. eDrInala granthi (Adrenal Gland) eDrInala granthi gurde ke UparI bhAga meM yugala rUpa meM rahatI hai| yaha TopI jaisI trikoNAkAra hotI hai| isa granthi ke dvArA granthi zArIrika gatividhiyoM jaisehalana-calana, zvasana, rakta saMcaraNa, pAcana, mAMsapezI saMkucana, pAnI Adi anAvazyaka padArthoM ke niSkAsana meM vizeSa sahayoga prApta hotA hai| yaha granthi tIna darjana se bhI adhika prakAra ke srAvoM ko utpanna karatI Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM hai| ye srAva mastiSka evaM prajanana avayavoM ke svastha vikAsa meM sahAyaka banate haiM tathA mAnasika ekAgratA evaM zArIrika sahanazIlatA ko bar3hAte haiN| ina srAvoM ke prabhAva se zarIra kI snAyavika aura mAMsapezIya saMracanA svastha evaM balavAna rahatI hai| roga pratirodhAtmaka zakti kA vikAsa karate hue zarIra ke lie Avazyaka rasAyanoM evaM auSadhiyoM ke nirmANa meM bhI yaha sahAyaka banatI hai| zarIrastha agnitattva kA niyamana karate hue yaha granthi yakRta, lIvara, gola bleDara, pAcaka rasa evaM pitta utpAdana kArya kA saMtulana karatI hai| isa granthi ke sakriya evaM saMtulita rahane se tIvra parakha zakti, athaka kArya zakti, AMtarika sAhasa, nirbhayatA, AzAvAditA, AtmavizvAsa Adi sakArAtmaka guNoM kI vRddhi hotI hai| isake epInephrIna aura nora-epInephrina nAmaka hArmonoM ke srAva darda, zIta prakopa, alpa raktacApa, bhAvanAtmaka udvega, krodha, uttejanA Adi kA zamana karane meM vizeSa sahayogI banate haiN| 6. penkriyAja granthi (Pancreas Gland) yaha granthi peTa meM 6iMca se 8 iMca lambI sthita hai| isa granthi meM utpanna rasa kSArIya svabhAva kA hone se zarIra ke Amliya tattvoM ko niyaMtrita rakhatA hai| inhIM rasoM meM se eka iMsulina nAmaka rasa rakta zarkarA ko pacAne meM mahattvapUrNa kArya karatA hai| yahI rasa zarIra meM UrjA kA bhI utpAdana karatA hai| __vartamAna vaijJAnika anusaMdhAnoM ke anusAra penkriyAja ke adhika kriyAzIla rahane para zarIrastha rakta zarkarA kama ho jAtI hai jisase lo blaDa prezara, AdhAsIsI Adi rogoM kI saMbhAvanA bar3ha jAtI hai aura vahIM isakI niSkriyatA madhumeha Adi rogoM ko bar3hAtI hai| isa granthi se jAgRta rahane para bhUkha, pasInA, raktacApa Adi niyaMtrita rahate haiM tathA siradarda, tanAva, kamajorI, lo blaDa prezara, madhumeha Adi rogoM kA nivAraNa hotA hai| yaha granthi anirNAyakatA, ciMtAturatA, atisaMvedanazIlatA Adi samasyAoM kA bhI nivAraNa karatI hai| 7. prajanana granthiyA~ (gonADsa) rajapiMDa evaM zukrapiMDa (Overies and Testies) ke rUpa meM kAma granthiyA~ manuSya ke zarIra meM peDu evaM pRSTha rajju ke nIce ke chora ke pAsa sthita haiN| striyoM meM DimbAzaya evaM puruSoM meM vRSaNa prajanana granthi kA kArya karate haiN| yaha granthi prajanana kI aTUTa zrRMkhalA ko cAlu rakhatI hai| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrAoM se prabhAvita sapta cakrAdi ke viziSTa prabhAva ...15 gonADsa yA kAma granthiyA~ mukhya rUpa se kAmecchA ko niyantrita kara viparita liMga ke prati AkarSaNa utpanna karatI haiN| isase ni:sRta srAva ke dvArA striyA~ striyocita vyaktitva ko aura puruSa puruSatva ko prApta karate haiN| granthiyA~ deha meM sthita jalatattva kA saMtulana karate hue jJAnataMtuoM, majjA koSa, mAMsa, haDDI, bona-mero evaM vIrya raja kA niyamana karatI haiM tathA anya avayava evaM unake kriyAkalApoM para bhI gaharA prabhAva DAlatI hai| yadi kAma granthiyA~ sucArU rUpa se kArya na kareM to kanyAoM kI mAsika dharma (Menstural Periods) sambandhI gar3abar3iyA~, muhA~se, pAMDuroga (Anemia) Adi tathA lar3akoM meM hastadoSa-svapnadoSa Adi samasyAe~ utpanna ho sakatI haiN| isa granthi ke sakriya rahane para zarIra kI garmI saMtulita rahatI hai| isase yuvakayuvatiyoM kA svabhAva milanasAra banatA hai| yaha manuSya ke vyavahAra evaM vANI ko lokapriya banAtI hai| caitanya kendroM para mudrA kA prabhAva ___ bhagavatIsUtra meM batalAyA gayA hai 'savveNaM savve' hamArI cetanA ke asaMkhya pradeza haiM aura ve saba caitanya kendra haiN| kucha sthAna yA kendra aise hote haiM jinake dvArA hama zarIra evaM bhAvoM ko adhika prabhAvita kara sakate haiN| hamAre zarIra ke saMcAlana meM caitanya kendroM kI vizeSa bhUmikA hotI hai| cetanA kA Antarika stara mana nahIM hai apitu cetana mana meM uThane vAle Avega krodha, abhimAna, IrSyA, lAlaca Adi vRttiyA~ haiN| / yadyapi pratyeka manuSya meM viveka cetanA antarnihita hotI hai| isa viveka cetanA evaM viveka pUrNa nirNAyaka zakti kA samyaga vikAsa hI hamAre bhItara rahI pAzavI vRttiyoM, rUr3higata paramparAoM, mAnasika vikAroM evaM bhAvanAtmaka asthiratA Adi ko dUra kara sakatI hai| viveka cetanA ke jAgaraNa ke lie caitanya kendroM kA svastha evaM vikAra rahita rahanA paramAvazyaka hai| citta kA yaha svabhAva hai ki vaha sira se lekara paira taka ghumatA rahatA hai| kabhI Upara to kabhI nIce, kabhI acche vicAroM meM to kabhI bure vicAroM meM, kabhI utkRSTa bhAvoM meM to kabhI gahana patana ke mArga pr| ina saba para niyaMtraNa karane hetu caitanya kendroM kA saMtulita evaM jAgRta rahanA Avazyaka hai| mudrA prayoga ke mAdhyama se yaha kArya sahaja saMbhava hotA hai| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM vaijJAnika zodhoM ke anusAra hamArA sampUrNa zarIra vidyut cumbakIya kSetra (Electro Magnetic Field) hai, kintu kucha vizeSa sthAnoM meM vidyuta kSetra kI tIvratA anya sthAnoM kI tulanA meM kaI guNA adhika hotI hai| hamArA mastiSka, indriyA~, antaHsrAvI granthiyA~ Adi kucha aise hI kSetra haiN| Ayurveda kI bhASA meM inheM marma sthAna kahA gayA hai| AyurvedAcAryoM ne 107 marma sthAnoM kA ullekha kiyA hai jahA~ para prANoM kA kendrIkaraNa hotA hai| ina rahasyamaya sthAnoM meM cetanA vizeSa prakAra se abhivyakta hotI hai| yuvAcArya mahAprajJajI ne teraha caitanya kendroM kI carcA kI hai| 1. zakti kendra 2. svAsthya kendra 3. taijasa kendra 4. AnaMda kendra, 5. vizaddhi kendra 6. brahma kendra 7. prANa kendra 8. cAkSuSa kendra 9. apramAda kendra 10. darzana kendra 11. jyoti kendra 12. zAMti kendra aura 13. jJAna kendr| ye caitanya kendra samasta avayavoM meM sakriyatA utpanna karate haiM tathA indriyoM evaM mana ko bhI saMcAlita karate haiN| indriyoM para niyantraNa pAnA sAdhanA kA mukhya lakSya hotA hai| mudrA sAdhanA isameM sahAyaka banatI hai| 1-2. zakti kendra evaM svAsthya kendra zakti kendra mUlAdhAra ke sthAna para arthAt pRSTha rajju ke nIce sthita hai| yaha sthAna hamArI samasta zArIrika UrjA evaM jaivika vidyuta (Bio-electricity) kA saMcayagRha hai| yahIM se vidyuta kA utpAdana evaM prasaraNa hotA hai| isa kendra ke jAgRta hone se adhogAmI vidyuta pravAha UrdhvagAmI banatA hai| isase sAdhaka kI sabhI kriyAe~ sakArAtmaka evaM UrdhvagAmI banatI hai| zakti kendra kuNDalinI kA sthAna hai ata: isake jAgRta hone se sAdhanA carama lakSya taka avazya pahu~catI hai| per3a ke nIce jananendriya kA adhovartI sthAna svAsthya kendra hai| yaha kAma granthiyoM kA prabhAvI kSetra hai isalie kAma-vAsanA Adi kI utpatti yahIM se hotI hai aura hamAre samagra svAsthya kA niyaMtraNa bhI yahIM se hotA hai| svAsthya kendra ke svastha, sakriya evaM saMtulita rahane para vyakti svastha citta kA anubhava karatA hai| mAnasika evaM bhAvanAtmaka svasthatA evaM vikAra rahitatA meM bhI yaha kendra sahAyaka banatA hai| AtmaniyaMtraNa kI kalA bhI isI kendra se vikasita hotI hai| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrAoM se prabhAvita sapta cakrAdi ke viziSTa prabhAva ...17 zakti kendra aura svAsthya kendra kI nirdoSatA se sampUrNa vikAsa sahaja evaM sarala ho jAtA hai| ye donoM mUla kendra hone se yadi inameM vikAra ho jAyeM to samasta kendra vikAra grasta ho jAte haiN| yaha kendra saMtulita rahane se vRttiyoM kA ubhAra hI nahIM hotA, kAmecchA Adi saMtulita rahatI haiM tathA Antarika UrjA kA UrdhvArohaNa hotA hai| 3. taijasa kendra taijas kendra nAbhi ke sthAna para hotA hai| isa kendra kA sambandha eDrInalapainkriyAja graMthi evaM maNipUra cakra se hai| yaha kendra granthiyoM evaM cakroM ke kArya vahana meM sahAyaka banatA hai| yogAcAryoM ke anusAra isa kendra ke asaMtulana se krodha, lobha, bhaya Adi vRttiyA~ abhivyakta hotI haiN| isake jAgaraNa evaM saMtulana ke dvArA vikRta bhAvoM ko rokA jA sakatA hai| isake mAdhyama se IrSyA, ghRNA, bhaya, saMgharSa, tRSNA Adi kuvRttiyoM ko bhI niyaMtrita rakhA jA sakatA hai| taijas kendra agni tattva kA sthAna hai| isake adhika sakriya hone para kAma-vAsanA Adi vRttiyoM meM ubhAra A jAtA hai ata: isako niyantrita rakhane se tejasvitA bar3hatI hai, zakti kA saMcaya hotA hai tathA AvegAtmaka vRttiyA~ zAMta rahatI haiN| 4. AnaMda kendra AnaMda kendra kA sthAna phuphphusa ke nIce hRdaya ke nikaTa meM hai| thAyamasa granthi ko prabhAvita karane hetu yaha eka mahattvapUrNa caitanya kendra hai| AnaMda kendra ke jAgRta hone se sAdhaka bAhya jagata se mukta hokara bhItarI jagata meM praveza karatA hai| kAma-vAsanA ke parizodhana meM bhI yaha sahAyaka banatA hai| jaba AnaMda kendra saMtulita rahatA hai taba kAma vAsanA Adi vRttiyA~ saMtulita rahatI haiM, adhyAtma kI ora rUjhAna bar3hatA hai aura hRdaya sambandhI rogoM kA nivAraNa hotA hai| AnaMda kendra ke vikRta hone para kAmavRttiyoM kI ugratA bar3ha jAtI hai jisase Alasa, zuSkatA, niSkriyatA Adi meM vRddhi hotI hai evaM anya kaI vikAra utpanna hote haiN| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 5. vizuddhi kendra vizuddhi kendra kA sthAna kaMTha hai| yaha thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi kA mukhya kSetra hai| isa kendra ke prabhAvita hone se vANI para vizeSa prabhAva par3atA hai| yaha uccatara cetanA evaM Atmika zaktiyoM kA vikAsa karatA hai| isakA mana ke sAtha gaharA sambandha hai| isa kendra ke jAgRta hone para jIvana kI gati niyaMtrita rahatI hai| isase jaivika kSamatA meM abhivRddhi bhI hotI hai tathA yaha bhAvoM ke udAttIkaraNa evaM nirmalIkaraNa meM sahAyaka banatA hai| isa kendra kI vizuddhi se citta kI ekAgratA, sthiratA evaM samAdhi ko prApta kiyA jA sakatA hai| vizaddhi kendra kA asaMtulana jIvana ke pratyeka kriyAkalApa meM aruci utpanna karatA hai| isase mAnasika evaM AdhyAtmika cetanA samApta ho jAtI hai| zArIrika stara para cayApacaya, pAcana Adi kI kriyA asaMtulita rahatI hai| isa kendra ke niyojana se zArIrika kriyAe~ sucArU rUpa se calatI hai| AdhyAtmika evaM mAnasika jagata suMdara banatA hai| 6. brahma kendra brahma kendra kA sthAna jihvA kA agrabhAga hai| isa kendra kI jAgRti evaM sAdhanA brahmacarya ko puSTa karatI hai| hamAre jJAnendriyoM kA kAmendriyoM ke sAtha sambandha hotA hai| jihvA kA sambandha jananendriya evaM jala tattva se hai ata: jaba jihvA ko adhika rasa milatA hai to kAmukatA bar3hatI hai| brahma kendra ke saMtulita athavA niyaMtrita rahane se saMyama evaM brahmacarya meM vRddhi hotI hai| jIbha para rakhA gayA saMyama kAyA-vAsanAoM ko zithila karatA hai| brahma kendra para niyaMtraNa prApta karane se manavAMchita kArya kI siddhi hotI hai| __isa kendra kA asaMtulana kAma vAsanAoM ko uttejita evaM vANI ko aniyaMtrita karatA hai| 7. prANa kendra prANa kendra kA sthAna nAsAgra hai| yaha aMga prANa kA mukhya kendra hai aura isakI sAdhanA se prANa kA UrvIkaraNa hotA hai| prANa kendra kI sAdhanA se prakAza darzana, pUrvAbhAsa, dUrAbhAsa Adi ho sakatA hai| ekAgratA kI siddhi meM yaha kendra atyanta upayogI hai| isase saMkalpa Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrAoM se prabhAvita sapta cakrAdi ke viziSTa prabhAva ... 19 zakti, manobala evaM AtmavizvAsa kI vRddhi hotI hai| isa kendra ke niSkriya hone para prANa bala kamajora hotA hai jisase jIvana kA samagra vikAsa avaruddha ho jAtA hai| 8. cAkSuSa kendra cAkSuSa kendra kA sthAna cakSu hai / citta kI ekAgratA ke lie yaha bahuta prabhAvazalI kendra hai| isake mAdhyama se mastiSkiya vidyut se sIdhA sambandha sthApita ho sakatA hai| yaha jIvanazakti kA kendra hai ataH isake dIrghakAlIna abhyAsa se dIrghAyu kI prApti ho sakatI hai| 9. apramAda kendra apramAda kendra kA sthAna kAna aura usake Asa-pAsa kanapaTTi kA sthAna hai| isa kendra kI sAdhanA vyasana mukti meM parama upayogI hai| rUsa ke vaijJAnikoM ke anusAra apramAda kendra para vidyut pravAha ke prayoga se vyasana mukti meM saphalatA prApta ho sakatI hai| isa kendra para niyaMtraNa prApta karane se aneka burAIyoM kA zamana hotA hai| snAyutaMtra caitanyazIla banatA hai tathA smRti kA vikAsa hotA hai| isase mUrchA evaM bhrama kI sthiti dUra hotI hai| apramAda kendra kI asakriyatA athavA atisakriyatA vyakti ko susta, AlasI evaM pramAdI banAtI hai| 10. darzana kendra darzana kendra kA sthAna hamArI donoM bhRkuTiyoM ke bIca hai| yaha ati mahattvapUrNa caitanya kendra hai / zarIra zAstriyoM ke anusAra yaha vItarAga prApti kA sUcaka kendra hai| ise AjJA cakra evaM tRtIya netra bhI kahA jAtA hai| isa kendra kI sakriyatA se caitanya jAgaraNa kA mArga prazasta hotA hai| caMcala vRttiyA~ samApta hotI haiN| mAnasika, vAcika evaM bhAvanAtmaka sthiratA aura ekAgratA kA vikAsa hotA hai| pUrNAbhAsa, antardRSTi evaM atindriya kSamatAoM kA vardhana hotA hai| vicAra sakArAtmaka, ucca evaM AdhyAtmika banate haiN| darzana kendra kA asaMtulana vyakti ko mAnasika evaM bauddhika rUpa se vikSipta aura asaMtulita kara mastiSka sambandhI vikAroM evaM rogoM ko utpanna karatA hai tathA pIyUSa granthi ke kAryoM ko bhI prabhAvita karatA hai| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 11. jyoti kendra ____ jyoti kendra lalATa ke madhya bhAga meM sthita hai| isa kendra kA sambandha pinIyala granthi se hai| yaha kendra kaSAya, nokaSAya, kAma vAsanA, asaMyama, Asakti Adi saMjJAoM ke upazamana meM vizeSa sahAyaka banatA hai| jyoti kendra ko niyaMtrita karane se krodhAdi Aveza evaM Avega zAMta ho jAte haiN| brahmacarya kI sAdhanA UrdhvatA ko prApta karatI hai| picyuTarI evaM pinIyala granthi kI sakriyatA bar3ha jAtI hai| eDrInala evaM gonADsa granthiyoM para niyaMtraNa prApta hotA hai| kAmavRttiyA~ anuzAsita hone se Antarika AnaMda kI anubhUti hotI hai| ___ isa kendra ke supta rahane para aparAdhI manovRttiyoM ko bala milatA hai| isase kAma, krodha, bhaya Adi saMjJAe~ utpanna hotI haiM tathA mAnasika evaM bhAvanAtmaka vikRtiyA~ bar3hatI hai| isa kendra kI sAdhanA karane vAlA zuddha AtmasvarUpa ko prApta kara kAmI se akAmI bana jAtA hai| 12. zAMti kendra zAMti kendra kA sthAna mastiSka kA agrabhAga mAnA gayA hai| yaha citta zakti kA bhI eka mahattvapUrNa srota hai| isakA sambandha bhAvadhArA se hai| sUkSma zarIra se pravAhamAna bhAvadhArA mastiSka ke isI bhAga meM Akara jur3atI hai| AyurvedAcAryoM ne ise adhipati marma sthAna kahA hai| haThayoga ke anusAra yaha brahmarandhra yA sahasrAra cakra kA sthAna hai| isake jAgRta hone se paramocca avasthA evaM AtmAnaMda kI prApti hotI hai tathA caitanya kendroM kA jAgaraNa evaM hRdaya parivartana hotA hai| zAMti kendra kI asakriyatA avacetana mana meM evaM antaHsrAvI granthiyoM meM vikAra utpanna karatI hai| isase nAr3I saMsthAna ke kAryoM meM bhI bAdhA pahu~catI hai| 13. jJAna kendra sira kA UparI bhAga (coTI kA sthAna) jJAna kendra mAnA gayA hai| yaha mAnasika jJAna kA caitanya kendra hai| mana kI sArI manovRttiyA~ isake vibhinna koSThoM ke mAdhyama se abhivyakta hotI hai| yahI sthAna buddhi, smRti, cintanazakti Adi kA mukhya kendra hai| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrAoM se prabhAvita sapta cakrAdi ke viziSTa prabhAva ...21 jJAna kendra ke jAgaraNa se mastiSka vikasita hotA hai| caitanya zakti prabala banatI hai| divya jJAna kA jAgaraNa hotA hai| atindriya kSamatA kA vikAsa hotA hai| parvajanma smati, prANa-avabodha (Pre-cognition) Adi vizeSa zaktiyA~ prakaTa hotI haiN| pA~ca tattvoM para mudrA ke prabhAva ___hamArA zarIra mukhya rUpa se paMca mahAbhUtoM kA piNDa hai| ye pA~ca tattva milakara hamArI samasta kriyAoM kA saMyojana karate haiN| inakA bhinna-bhinna saMyojana zarIra kI prakRti ko nizcita karatA hai| jaba pA~ca tattva ucita mAtrA meM bane rahate haiM to zarIra kI cayApacaya kriyAe~ bhI samyaka prakAra se hotI hai tathA zarIra svastha evaM taMdrUsta rahatA hai| pArivArika saMskAroM, vaMzAnugata paramparA, AhAracaryA, jIvanazailI, vAtAvaraNa Adi ke kAraNa tattvoM kI mUla avasthA meM parivartana hotA rahatA hai| isase zArIrika kriyAoM meM vikSepa evaM vikRti A jAtI hai aura tattvoM kI svabhAva cyuti zArIrika, mAnasika evaM AdhyAtmika gatividhiyoM ko prabhAvita karatI hai| ina tattvoM ke mUlasthiti meM rahane para zarIra viziSTa zakti prApta karatA hai evaM mastiSka vyavasthita rUpa meM kArya karatA hai| __mudrA prayoga ke dvArA zarIrastha pA~coM tattvoM kA saMtulana kiyA jA sakatA hai| zarIrazAstriyoM evaM AyurvedAcAryoM ne pA~ca aMgaliyoM meM pA~coM tattvoM kA pratipAdana kiyA hai| jisake zarIra meM jisa tattva kI kamI yA asaMtulana ho vaha usa tattva se sambandhita mudrA kA prayoga karake usa kamI kI paripUrti kara sakatA hai| ___ pRthvI Adi pA~coM tattva hamAre zarIra kI vidyuta zakti kA niyaMtraNa karate haiN| pazcimI vaijJAnikoM ne bhI isa vidyuta ko jIva vidyut (Bioelectricity) athavA jIvana zakti (Bioenergy) ke rUpa meM svIkRta kiyA hai| yaha prANa zakti jIvana baiTarI ke rUpa meM hamAre zarIra meM garbhAdhAna ke samaya sthApita ho jAtI hai jo caitanya rUpI vidyut pravAha ko utpanna karatI hai| mudrA Adi yaugika sAdhanAoM ke dvArA yaha vidyut pravAha sakriya rahatA hai| ___ manuSya kI zArIrika kriyAoM meM pRthvI, jala, agni, vAyu evaM AkAza ye pA~coM tattva nimna prakAra se sahAyaka banate haiM Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 1. pRthvI tattva zarIra kA sthUla DhAMcA, asthi, mAMsapiNDa Adi pRthvI tattva kA rUpa hai| isa tattva kI kamI se zarIra ke sabhI jaivika bala niSkriya ho jAte haiN| una sabhI ko sakriya rakhane ke lie adhika zakti kI jarUrata par3atI hai jo ki pRthvI tattva se prApta hotI hai| adhika vajana vAle, mAMsala, carabIyukta vyakti isa tattva ke Adhipatya ke udAharaNa haiN| aise loga nizcinta svabhAva vAle hote haiN| kucha hAsila karane kI utsukatA unameM nahIM rahatI, ve saMgharSa se dara bhAgate haiM tathA susta evaM AlasI pravRtti vAle hote haiN| isa tattva ke truTipUrNa rahane se vyakti svArthI banatA hai tathA usake vicAroM Adi meM zuSkatA evaM Agraha bar3ha jAtA hai| pRthvI eka taTastha tattva hai| isake saMtulita rahane se vyakti taTastha vicAroM vAlA hotA hai aura usakI vicalita avasthA dUra hotI hai| isa tattva ke niyamana se zarIra kI sthUlatA, haDDI, mAMsa, Adi niyaMtrita rahate haiN| 2. jala tattva jala jIvana tattva hai| hamAre zarIra meM 70% se adhika jala tattva kA parimANa hai| yaha tattva apane svabhAva ke anusAra hI zItalatA pradAna karatA hai tathA jIvana pravAha ko surakSita rakhatA hai| zarIra ke tApamAna ko niyaMtrita evaM rUdhira Adi kI kArya paddhati ko saMtulita rakhane meM isakA mahattvapUrNa yogadAna hai| isa tattva ke saMtulita rahane se mUtrapiMDa, prajanana aMga, lasikA granthiyoM Adi kA srAva saMtulita rahatA hai| yaha pratirodhAtmaka zakti kA vikAsa karatA hai| yauna granthiyoM, cetAkoSoM, rajavIrya, asthimajjA Adi ko utpanna karatA hai tathA zarIra ko svastha rakhane meM mukhya sahayogI banatA hai| isa tattva ke asaMtulana se zarIra meM jala tattva kI kamI Adi ho jAtI hai jisase rakta vAhiniyoM, mUtrAzaya Adi meM vikAra utpanna ho sakate haiN| bhAvoM ke pravAha meM bhI yaha rUkAvaTa utpanna karatA hai| 3. agni tattva ___ yaha tattva zarIra meM utpanna agni dvArA AhAra kA pAcana kara zarIra ko zakti pradAna karatA hai| isake jaThara, tillI, yakRta, svAdupiMDa, eDrInala Adi Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrAoM se prabhAvita sapta cakrAdi ke viziSTa prabhAva ... 23 mukhya kendra haiN| agni tattva saMtulita evaM sakriya rahane para zarIra meM agnirasa, pittarasa, pAcakarasa Adi kI utpatti hotI hai / yaha zarIra ke tApamAna ko banAe rakhate hue sabhI aMgoM ko sakriya rakhatA hai| isase rUdhira, mAMsa, carbI, asthi Adi ke nirmANa meM sahAyatA prApta hotI hai| yaha snAyutaMtra ko svastha evaM cehare ko suMdaratA pradAna karatA huA roga pratirodhaka tattvoM ko utpanna karane meM bhI sahAyatA pradAna karatA hai| isa tattva kA asaMtulana pAcana sambandhI vikAroM kA mUlabhUta kAraNa hai| isase enImiyA, pIliyA, behozI, mastiSka sambandhI avyavasthA, dRSTi vikAra, motiyA biMda, esiDiTI Adi zArIrika samasyAe~ utpanna hotI hai aura Antarika bala ghaTatA hai| yaha tattva vicAra zakti meM sahAyaka evaM mastiSka zakti ko vikasita karatA hai| isase zArIrika teja evaM kAMti meM vRddhi hotI hai tathA yaha UrjA ke jAgaraNa evaM UrdhvakaraNa meM sahAyaka banatA hai| 4. vAyu tattva vAyu tattva ko jIvana kahA gayA hai| yaha eka aisI zakti hai jo zarIra ke pratyeka bhAga kA saMcAlana karatI hai| isake chAtI, phephar3e, hRdaya, thAyamasa granthi Adi mukhya kendra haiN| vAyu tattva zarIra ke pramukha sahakArI evaM saMrakSaka bala ko utpanna karane meM sahayogI banatA hai| yaha hRdaya evaM rUdhira abhisaraNa kI kriyA ko niyaMtrita aura zarIra ko saMtulita banAe rakhatA hai| isase zvasana evaM malamUtra kI gati meM bhI madada milatI hai| isa tattva ke samasthiti meM rahane para vacana zakti, mAnasika zakti evaM smaraNa zakti meM vRddhi hotI hai| isase sva niyaMtraNa meM bhI vizeSa sahayoga prApta hotA hai| isake asaMtulana se hRdaya roga, vAyu vikAra, phephar3eM Adi ke vikAra utpanna hote haiM tathA vicAroM meM saMkIrNatA evaM asahakAritA Adi bhAvoM kA janma hotA hai| 5. AkAza tattva yaha tattva sampUrNa zarIra meM havA, rakta, jala Adi tattvoM ke vahana yA Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM saMcaraNa meM sahayoga karatA hai| isa tattva ke saMtulita rahane se zarIrastha viSa dravyoM kA niSkAsana sahajatayA ho jAtA hai jisase zarIra svastha evaM taMdurusta rahane ke sAtha-sAtha thAiraoNIDa, perAthAiraoNIDa, TAnsila, lAra rasa Adi para niyaMtraNa rahatA hai| isase mastiSka sambandhI vikAra bhI dUra hote haiN| isa tattva ke asaMtulana se hArTaaTaika, lakavA, mUrchA Adi aneka prakAra kI vyAdhiyA~ utpanna hotI hai| pIyUSa granthi evaM pIniyala granthi ke vikAroM kA mukhya kAraNa isI tattva kA asaMtulana hai| yaha tattva samyak dizA meM gatizIla ho to mAnasika zaktiyoM kA poSaNa hotA hai tathA adhyAtma mArga kI prApti hotI hai| isa prakAra uparokta varNana se yaha suspaSTa hai ki pratyeka mudrA zarIra ke kisI na kisI zaktimAna cakroM evaM kendroM Adi ko nizcita rUpa se prabhAvita kara unheM saMtulita karatI hai| isase tadsthAnIya rogoM kA zamana evaM tajjanita guNoM kA pragaTana hotA hai| mudrA prayoga ke niyama-upaniyama ____ yahA~ mudrA kA tAtparya hAtha kI vibhinna AkRtiyoM se hai kyoMki prAyaH mudrAe~ hAthoM dvArA hI kI jAtI hai| kahA jAtA hai jaise brahmANDa pA~ca tattvoM se nirmita hai vaise hI prANavAna zarIra bhI pA~ca tattvoM se banA haA hai| ina pA~ca mahAbhUta tattvoM meM agni, vAyu, AkAza, pRthvI aura jala kI gaNanA hotI hai| yaugika puruSoM ke anusAra hamArI pA~coM aMguliyA~ ina tattvoM kA pratinidhitva karatI haiN| spaSTa hai ki hAtha kI aMguliyoM se kI jAne vAlI mudrAoM ke mAdhyama se zarIra ke Avazyaka tattvoM kA prabhAva ghaTA-bar3hA sakate haiN| jisase zarIra meM ina tattvoM kA saMtulana banA rahatA hai tathA zarIra ke sAtha-sAtha buddhi, mana evaM cetanA ke doSoM kA parihAra aura guNoM kA utsarjana hotA hai| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusAra mAnyatA ke pracalita kaniSThA))jala ), tattva) anAmikA) pRthvI ), tattva madhyamA)) AkAza)) tattva tarjanI)) vAyu)) tattva anusAra tarka saMgata mAnyatA ke aMgUThA agni tattva aMgUThA agni tattva mudrAoM se prabhAvita sapta cakrAdi ke viziSTa prabhAva ...25 tarjanI )vAyu}) tattva) madhyamA)) AkAza)) tattva anAmikA) pRthvI ) tattva kaniSThA)) jala ) tattva Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM tattvoM ke nAma aMguliyoM ke nAma aMgUThA (Thumb) tarjanI (Index) agni tattva (Fire-sun) madhyamA (Middle ) vAyu tattva (Air-wind) AkAza tattva (Ether-space) pRthvI tattva (Earth) jala tattva (Water ) anAmikA (Ring) kaniSThikA (Little) mudrA kI Avazyaka jAnakArI 1. sAmAnyatayA manuSya pA~ca tattvoM ke saMtulana se svastha raha sakatA hai| RSimaharSiyoM dvArA nirdiSTa evaM anubhaviyoM dvArA upadarzita mudrAe~ bauddhika, mAnasika evaM daihika saMtulana kI apekSA se hai ataH ina mudrAoM kA prayoga karane se pUrva usake prati dRr3ha vizvAsa evaM aTUTa zraddhA avazya honI caahie| 2. zArIrika saMracanA ke anusAra aMgUThe ke agrabhAga para dUsarI aMgulI ke agrabhAga ko dabAne se, usa aMgulI kA jo tattva hai vaha bar3ha jAtA hai tathA aMgulI ke agrabhAga ko aMgUThe ke mUla para lagAne / dabAne se usa aMgulI kA jo tattva hai usameM kamI A jAtI hai / 3. mudrA karate samaya aMgulI aura aMgUThe kA sparza sahaja honA caahie| aMgUThe se aMgulI ko sahaja dabAva denA cAhie aura zeSa aMguliyA~ amukaamuka mudrA ke niyamAnusAra sIdhI yA eka-dUsare se saTI rahanI caahie| hathelI kA bhAga mudrA niyama ke anurUpa rahanA caahie| yadi aMguliyA~ pahalI bAra meM sahI rUpa se sIdhI- Ter3hI yA saTI huI na raha pAyeM to ArAmapUrvaka jitanA bana sake, mudrA ko yathArUpa banAne kI koziza kareM / tadanantara abhyAsa dvArA dhIre-dhIre sahI mudrA bhI bana jAtI hai| 4. mudrA prayoga donoM hAthoM se kareM, kyoMki dAyeM hAtha kI mudrA karane se zarIra ke bAe~ bhAga para asara hotA hai aura bAe~ hAtha kI mudrA karane se zarIra ke dAyeM bhAga para asara hotA hai| isa taraha zarIra aura mana hara taraha se saMtulita rahatA hai / 5. hara koI strI-puruSa, bAlaka - vRddha, rogI - nirogI mudrAoM kA prayoga kara sakatA hai| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrAoM se prabhAvita sapta cakrAdi ke viziSTa prabhAva ...27 6. pratyeka vyakti ke svayaM ke lie jo bhI mudrA upayogI ho, usa mudrA kA prayoga niyamata: 48 minaTa taka karanA caahie| abhyAsa ke dvArA samaya maryAdA bar3hAI jA sakatI hai| yadi koI mudrA laMbe samaya taka eka sAtha na ho sake to subaha-zAma 15-15 minaTa karake 30 minaTa taka to avazya karanI caahie| 7. bhojana ke turanta bAda 30 minaTa taka kisI bhI mudrA ko nahIM kreN| kevala ___ gaisa yA apharA dUra karane ke lie vAyu mudrA kI jA sakatI hai| 8. prANa mudrA, apAna mudrA, pRthvI mudrA aura jJAna mudrA ko sAdhaka icchAnusAra dIrgha samaya taka kara sakate haiM, kintu vAyu mudrA, zUnya mudrA, liMga mudrA vagairaha anya mudrAe~ vyAdhi dUra na hoM taba taka hI karanI caahie| 9. koI anya cikitsA yA auSadhi kA sevana kara rahe hoM, to usa samaya bhI mudrA cikitsA kA prayoga kara sakate haiN| 10. mudrAoM meM apAnavAya roga mukti ke lie zreSThakArI hai| isa mudrA ko hRdaya para sparzita karate hI kisI bhI roga meM tatkAla phAyadA hotA hai isalie DAkTaroM/vaidyoM ke pAsa jAne se pUrva rogI ko yaha mudrA avazya kara lenI caahie| use tAtkAlika rAhata kA ahasAsa hotA hai| 11. zarIra, mana aura cetanA ko svastha rakhane ke lie prANavAyu evaM apAnavAyu ko saMtulita rakhanA atyanta jarUrI hai| yaha saMtulana prANa mudrA evaM apAnamudrA ke prayoga se hI saMbhava hai| ina mudrAoM ke prayoga se nAr3I zuddhi aura zarIra roga rahita banatA hai isalie ye mudrAe~ nizcita karanI caahie| 12. anekoM mudrAe~ caitasika, mAnasika, AdhyAtmika aura bhAvanAtmaka . vikAsa ke uddezya se kI jAtI haiN| ina mudrAoM ko nirdhArita dizA, Asana, maMtra evaM samayAnusAra karane para adhika lAbhadAyI hotI haiN| 13. mudrA prayoga se paMca tattvoM meM parivartana, vighaTana, pratyAvartana, abhivardhana hotA rahatA hai pariNAmataH tattvoM meM sAmaMjasya banA rahatA hai| 14. kucha mudrAe~ nizcita yaugika Asana meM baiThakara kI jAtI haiN| inameM haThayoga sambandhI mudrAe~ evaM pUjopAsanA sambandhI mudrAe~ mukhya haiN| roga zamana meM upayogI yoga tattva mudrA vijJAna kI bahuta sI mudrAe~ calatephirate, sote-jAgate kisI bhI sthiti meM kI jA sakatI haiN| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM adhikAMza mudrAoM kA prayoga Avazyaka hone para 45 se 48 minaTa karanA caahie| yadi kisI mudrA ko eka sAtha na kara pAyeM to 15-15 minaTa yA 16-16 minaTa meM vibhAjita kara tIna bAra meM pUrNa kara sakate haiN| 15. madrAe~ bhinna-bhinna hetuoM se vibhinna AsanoM meM kI jAtI hai| haThayoga __ kI madrAe~ baiThakara kI jAtI haiM kintu kucha mudrAoM meM leTanA bhI par3atA hai| haThayoga kI mudrAoM ko niyamita rUpa meM kama se kama eka miniTa se tIsa miniTa taka kara sakate haiN| nATya paramparA kI mudrAe~ adhikAMzata: bhAva pradarzana ke uddezya se prayukta hotI haiM ataH vidhi niyama ke anusAra baiThakara yA khar3e hokara kI jAtI hai| inameM samaya kI koI nizcita avadhi nahIM hai| yoga tattva mudrA vijJAna kI mudrAe~ ananta haiN| isa zreNi kI mudrAe~ prAyaH hAtha kI pA~ca aMguliyoM se hI banatI haiM kintu kucha mudrAoM meM donoM hAthoM ke sAtha-sAtha sampUrNa zarIra kA prayoga bhI kiyA jAtA hai| jaise jJAna mudrA, vairAgya mudrA, abhaya mudrA, dhyAna mudrA Adi meM samagra zarIra kA upayoga hotA hai| sAdhAraNa jJAna mudrA calate-phirate, uThate-baiThate athavA vibhinna kArya karate hue eka hAtha se yA donoM hAthoM se bhI kI jA sakatI hai kintu mukhya jJAna mudrA kisI Asana meM baiThakara hI kI jAtI hai| roga nivAraka mudrAe~ eka sAtha do, tIna, cAra bhI lagAtara kI jA sakatI hai| cAheM to hara saikeNDa ke bAda mudrA parivartita kara sakate haiN| AvazyakatA hone para bAra-bAra badalate hue kucha adhika samaya bhI mudrAe~ kara sakate haiN| roga dUra karane vAlI sAdhAraNa mudrAoM meM kisI mudrA ko pahale tathA bAda meM karane kA koI niyama nahIM hai| jisa mudrA kI AvazyakatA pahale samajheM use icchAnusAra kara sakate haiN| hindu upAsanA meM gAyatrI mudrAoM kA pramukha sthAna mAnA gayA hai| ina mudrAoM ko trikAla sandhyA meM karane kA prAvadhAna hai| inheM dhIre-dhIre bhI kara sakate haiM aura zIghratA ke sAtha bhI inakA prayoga kiyA jA sakatA hai| mudrA abhyAsI sAdhakoM ke lie Avazyaka hai ki ve sAdhanA kAla ke daurAna AtmA, mana aura zarIra se pUrI taraha zAnta aura pavitra hoN| aisI sthiti meM mudrAoM kA pUrNa lAbha prApta hotA hai| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudrAoM se prabhAvita sapta cakrAdi ke viziSTa prabhAva ... 29 mudrAe~ karate samaya atirikta anya aMguliyoM ko sIdhA rakhanA caahie| mudrAe~ ucita prakAra se karane para hI apanA prabhAva dikhAtI haiN| mudrA cikitsA ko anya cikitsA praNAliyoM jaise ailopaithI yA homyopaithI ke sAtha bhI kiyA jA sakatA hai| isase anya cikitsA praNAliyoM meM kisI bhI prakAra se bAdhA nahIM pahu~catI varan lAbha hI hotA hai| prAyaH mudrAoM kA prabhAva atizIghra hotA hai parantu purAne rogoM ke nivAraNa hetu mudrAe~ lambe samaya taka karanI cAhie / kisI bhI kriyA ko karane se pUrva usake lAbha-hAni, vidhi-avidhi ke viSaya meM samyaka jAnakArI ho to usakA prayoga zIghra pariNAmI hotA hai / mudrA sAdhanA yadyapi eka zArIrika kriyA hai parantu isakA prabhAva sAdhaka manuSya kI sUkSma tantra praNAliyoM para bhI dekhA jAtA hai| yahI tantra manuSya ke svabhAva, AcaraNa evaM bhAvajagata ko saMtulita rakhate haiN| isa adhyAya ke mAdhyama se sAdhaka ko mudrA sAdhanA ke unhIM pakSoM se paricita karavAte hue mudrA prayoga meM adhika jAgarUka evaM sakriya banAne kA prayAsa kiyA hai| isase sAdhaka svayaM apane rogoM ke lakSaNa jAnakara kisa cakra yA granthi ko niyaMtrita karanA hai yaha jAna sakegA evaM tatsambandhI mudrAoM samyaka vidhipUrvaka upayoga karake unake supariNAma prApta kara skegaa| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-2 hindU paramparA sambandhI vividha kAryoM meM prayukta mudrAoM kA prAsaMgika svarUpa pratyeka dharma saMpradAya kA prANa tattva hai usakI pUjA-upAsanA / vividha sthAnoM evaM hajAroM logoM dvArA AcaraNa meM ekarUpatA rakhane hetu usakI eka viziSTa prakriyA nirdiSTa kI hai| isa prakriyA meM mudrA prayoga kA svataMtra sthAna hai| hindU paramparA ke vividha dhArmika kArya jaise sUrya namaskAra, maMtra snAna pUjA Adi meM anekazaH mudrAoM kA prayoga kiyA jAtA hai| paraMtu adhikAMza Arya varga isase anabhijJa haiN| mAtra pUrva paramparA anukaraNa ke rUpa meM yaha vidhAna sampanna kie jAte haiN| RSi muniyoM dvArA prarUpita ina vidhAnoM meM aneka vaijJAnika evaM prAkRtika rahasya samAe hue haiM jo hamAre mana, mastiSka evaM zarIra ko vizeSa prabhAvita karate haiN| hindU paramparA Arya saMskRti kA mUla AdhAra hai| saMpUrNa vizva meM isakI eka viziSTa pahacAna hai| inhIM tathyoM ko dhyAna meM rakhate hue hindU mudrAoM kA ullekha isa adhyAya meM kara rahe haiN| 1. aMcita mudrA yaha dhArmika mudrA hindU paramparA meM adhika pracalita hai| yaha bhagavAna ziva kI caturama nRtya kI mudrAoM meM se eka hai| ise eka hAtha se dhAraNa karate haiN| isa mudrA ke dvArA mukha meM ubhare bhAvoM ko vyakta kiyA jAtA hai| vidhi dAyeM hAtha ko kapa kI bhA~ti isa taraha banAyeM jaise hAtha meM koI vastu pakar3I huI hoN| aMguliyA~ bAhara kI ora jAtI huI evaM hathelI kI ora jhukI huI eka-dUsare se dUra rheN| isa taraha aMcita mudrA banatI hai / 1 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU paramparA sambandhI vividha kAryoM hetu prayukta mudrAoM... ...31 aMcita mudrA lAbha cakra- maNipura evaM anAhata cakra tattva- agni evaM vAyu tattva granthieDInala, painkriyAja evaM thAyamasa granthi kendra- taijasa evaM AnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana taMtra, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, A~teM, hRdaya, phephar3eM, bhujAeM, rakta saMcaraNa tNtr| 2. arAla mudrA ____ arAla zabda kA eka artha hai Ter3hA yA mur3A huaa| isa mudrA meM tarjanI aMgulI kiMcita mur3I hone ke kAraNa ise arAla mudrA kahA gayA hai| yaha mudrA hindU paramparA meM devatAoM Adi ke dvArA dhAraNa kI jAtI hai| yaha kisI pakSI, sadoSatA yA viSapAna karane kI sUcaka hai| isa mudrA ke kaI rUpa haiM unameM yaha hindU paramparA se sambandhita hai| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM vidhi dAyeM hAtha ko kaMdhe kI sIdha meM lAkara hathelI ko bAhara kI ora kareM, aMguliyoM ko Upara dizA meM phailAyeM aura tarjanI ko kiMcita jhukAne para arAla mudrA banatI hai| yaha mudrA patAkA mudrA ke samAna hai| arAla mudrA lAbha cakra- AjJA evaM sahasrAra cakra tattva- AkAza tattva granthi- pIyUSa evaM piniyala granthi kendra- darzana evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMgamastiSka, snAyu taMtra, aaNkh| 3. arcita mudrA ___arcita kA zAbdika artha hotA hai pUjita, smmaanit| yaha mudrA hindU paramparA meM bhagavAna ziva ke naTarAja caturama nRtya se sambandhita hai| isase abhivAdana yA vaMdana kA bhAva darzAyA jAtA hai| kisI kA abhivAdana athavA vaMdana karane para hI vaha pUjita aura sammAnita kahalAtA hai ata: yaha mudrA apane nAma ke anurUpa hai| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU paramparA sambandhI vividha kAryoM hetu prayukta mudrAoM... ...33 vidhi ____dAyeM hAtha ko chAtI yA kaMdhe ke stara para dhAraNa karate hue hathelI ko sAmane kI ora abhimukha kareM tathA aMguliyoM ko ekadama ArAma se Upara kI ora phailAne para arcita mudrA banatI hai| yaha ahAyavarada mudrA yA abhaya mudrA ke samAna hai| arcita mudrA lAbha cakra- mUlAdhAra evaM anAhata cakra tattva- pRthvI evaM vAyu tattva pranthiprajanana evaM thAyamasa granthi kendra- zakti evaM AnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, pA~va, hRdaya, phephar3eM, bhujAeM, rakta saMcaraNa tNtr| 4. AvAhana mudrA yajJAdi anuSThAna meM devI-devatAoM ko maMtra dvArA Adara pUrvaka Amantrita karanA AvAhana kahalAtA hai| AvAhana kA zAbdika artha hai bulAnA, nimantraNa denaa| yaha mudrA yAcanA, vinatI, prArthanA kI sUcaka hai| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM isa aMjali mudrA ke prakArAntara donoM meM hAthoM kI mudrA samAna hotI hai| vidhi donoM hatheliyoM ke bIca meM aMtara rakhate hue aMgaliyoM ko Age kI ora phailAyeM, aMgUThoM ke agrabhAga ko anAmikA ke aMtima pora se sparzita karavAyeM tathA kaniSThikA kI UparI bAhya kinArI aura hatheliyoM kI bAhya kinAriyoM ko jor3ane para AvAhana mudrA banatI hai| AvAhana mudrA lAbha cakra- maNipura evaM AjJA cakra tattva- agni evaM AkAza tattva granthieDrInala, painkriyAja evaM pIyUSa granthi kendra- taijasa evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana taMtra, nAr3I taMtra, snAyu taMtra, yakRta, tillI, A~teM, nicalA mstissk| 5. candrakalA mudrA yaha mudrA mukhyatayA hindU paraMparA meM adhika pracalita hai aura yaha devatAoM Adi ke dvArA yA unake lie dhAraNa kI jAtI hai| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU paramparA sambandhI vividha kAryoM hetu prayukta mudrAoM... ...35 darzAye citra ke anusAra yaha mudrA candra kI kalAoM, hAthI dA~ta athavA bhagavAna ziva kI sUcaka hai| isakA eka prakAra nATya mudrA sambandhI bhI hai| vidhi dAyIM hathelI ko sAmane kI ora karate hue aMgUThA aura kaniSThikA ko bAhara kI tarapha phailAyeM tathA zeSa aMguliyoM ko hathelI ke bhItara mor3ane para candrakalA mudrA banatI hai| " candrakalA mudrA lAbha cakra - maNipura evaM mUlAdhAra cakra tattva- agni evaM pRthvI tattva granthi - eDrInala, painkriyAja evaM prajanana granthi kendra- taijasa evaM zakti kendra vizeSa prabhAvita aMga - pAcana saMsthAna, nAr3I saMsthAna, yakRta, tillI, A~teM, merUdaNDa, gurde, paaNv| 6. caturahasta mudrA isa mudrA 'ke dvArA cAturya guNa ko pradarzita kiyA jAtA hai ata: isakA nAma caturahasta mudrA hai| hindU paramparA meM adhika pracalita yaha mudrA eka hAtha se kI Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM jAtI hai tathA yaha dhRtazatru, dalAla athavA siyAra kI sUcaka hai| ise bhagavAna ziva ne kaMdhe ke stara para dhAraNa kI thI / vidhi dAyIM hathelI ko nIce kI ora abhimukha kara kaniSThikA ko Upara uThAyeM, zeSa aMguliyoM ko kaniSThikA se 90deg koNa para rakheM tathA aMgUThA madhyamA kA sparza kiyA huA rahane para caturahasta mudrA banatI hai| 7 caturahasta mudrA cakra maNipura, sahasrAra evaM svAdhiSThAna cakra tattva- agni, AkAza evaM jala tattva granthi - eDrInala, painkriyAja, piniyala evaM prajanana granthi kendra - taijasa, jyoti evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga- mastiSka, A~kha, pAcana taMtra, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, A~teM, mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde / lAbha catura mudrA sarpaphaNa kI bhA~ti aMguliyoM ko kiMcita jhukAkara banAyI gaI mudrA catura mudrA kahI jAtI hai| yahA~ catura se tAtparya cAturyatA hai / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU paramparA sambandhI vividha kAryoM hetu prayukta mudrAoM... ...37 isa mudrA meM chupA rahasya yaha hai ki bagulA, sArasa Adi pakSI tAlAba ke kinAre khar3e hokara apanI caturatA se kaI machalI Adi kaI jIvoM kA bhakSaNa kara lete haiM darzAyA mudrA citra bhI tAlAba ke kinAre khar3e bagulA Adi pakSI ke samAna hI pratibhAsita hotA hai| isa prakAra isa mudrA kI tulanA bagulA pakSI se kI gaI hai| prastuta mudrA ke tIna prakArAntara haiM, jinameM do prakAra hindU paramparA meM devIdevatAoM ke dvArA dhAraNa kiye jAte haiN| prathama dAyeM hAtha ko kamara aura kaMdhe ke bIca dhAraNa karate hue hathelI ko sAmane kI tarapha abhimukha kareM tathA aMguliyoM evaM aMgUThe ko sarpaphaNa kI taraha kiMcita jhukAne para prathama prakAra kI catura mudrA banatI hai| 8 catura mudrA - 1 cakra * maNipura evaM mUlAdhAra cakra tattva- agni evaM pRthvI tattva granthieDrInala, painkriyAja evaM prajanana granthi kendra- taijasa evaM zakti kendra vizeSa lAbha Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM prabhAvita aMga - pAcana saMsthAna, yakRta, tillI A~teM, nAr3I taMtra, merUdaNDa, gurde, paaNv| dvitIya isa mudrA meM dAyIM hathelI ko sAmane kI ora abhimukha kara kaniSThikA aMgulI ko Upara uThAyeM, zeSa aMguliyoM ko kaniSThikA se 90deg koNa para rakheM tathA aMgUThe ko tIno aMguliyoM ke madhya meM sparza karatA huA rakhane para catura mudrA kA dUsarA rUpa banatA hai / catura mudrA-2 cakra maNipura evaM svAdhiSThAna cakra tattva- agni evaM jala tattva granthi - eDrInala, painkriyAja evaM prajanana granthi kendra - taijasa evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga - mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, pAcana taMtra, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, aaNteN| 8. cin mudrA hindU paramparA meM pracalita yaha mudrA cina vRkSa se sambandhita ho sakatI hai jo sadAbahAra evaM himAlaya para bahulatA meM pAye jAte haiM lAbha Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU paramparA sambandhI vividha kAryoM hetu prayukta mudrAoM... ...39 ema.je.esa. ke anusAra yaha parama tattva yA mahAsattva ke rahasyodghATana kI mudrA hai| isa mudrA ke do prakAra nimnokta haiMprathama prakAra cin mudrA kA prathama prakAra banAne ke lie dAyIM hathelI ko UrdhvAbhimukha kara aMgUThA aura tarjanI ke agrabhAga ko paraspara meM milAyeM tathA zeSa aMguliyoM ko bhUmi se samAnAntara bAhara kI ora phailAyeM, isa taraha prathama prakAra kI cin mudrA banatI hai|10 isameM prasarita aMguliyA~ zithila rahatI hai| cin mudrA-1 lAbha cakra- anAhata evaM sahasrAra cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva granthithAyamasa evaM piniyala granthi kendra- AnaMda evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga- hRdaya, phephar3eM, bhujAeM, rakta saMcaraNa praNAlI, mastiSka, aaNkh| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM dvitIya prakAra dAyI hathelI ko sAmane kI tarapha abhimukha kara aMgUThA aura tarjanI ke agrabhAga ko saMyukta kareM tathA zeSa tIna aMguliyoM ko nIce kI tarapha phailAne para cin mudrA kA dUsarA prakAra banatA hai|11 cin mudrA-2 9. daMDa mudrA hindU paramparA meM svIkRta yaha mudrA anuzAsana karane evaM daMDa dene ke sAmarthya aura kSamatA kI sUcaka hai| yaha mudrA gajahasta mudrA ke samAna tathA capeTadAna mudrA se milatI julatI hai| ___ isameM pUrNa hAtha kA upayoga hotA hai| vidhi bAyAM kaMdhA aura bAyeM hAtha ko bilkula sIdhA rakhe, dAyeM hAtha ko zarIra ke Age sIdhA rakhate hue hathelI ko adhomukha rakhane para daMDa mudrA banatI hai| isameM dAhinA hAtha kaMdhA yA kamara se samAnAntara hogaa|12 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU paramparA sambandhI vividha kAryoM hetu prayukta mudrAoM... ...41 daMDa mudrA lAbha cakra- mUlAdhAra evaM svAdhiSThAna cakra tattva- pRthvI evaM jala tattva pranthi- prajanana granthi kendra- zakti evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMgamala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, merUdaNDa, paaNv| 10 dhenu mudrA ___mudrA zAstra meM dhenu (surabhi) mudrA ke kaI prakArAntara haiM unameM nimna mudrAe~ hindu paramparA se sambandhita hai| yaha madrA gAya ke thana, cAra pramukha pavitra nadiyA~ evaM pavitrIkaraNa ke sUcanArtha kI jAtI hai| prathama prakAra dAyI hathelI ko kamara ke stara para dhAraNa karate hue sAmane kI tarapha kareM, aMguliyoM ko alaga-alaga phailAkara nIce kI tarapha kareM tathA aMgUThe ko hathelI kI ora mor3ane para prathama prakAra kI dhenu mudrA banatI hai|13 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM dhenu mudrA-1 lAbha cakra- svAdhiSThAna evaM AjJA cakra tattva- jala evaM AkAza tattva granthi- prajanana evaM pIyUSa granthi kendra- svAsthya evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, snAyu taMtra evaM nicalA mstissk| dvitIya prakAra donoM hatheliyoM ko eka sAtha milAeM, phira aMguliyoM ko pRthak-pRthak kara nIce kI ora phailAyeM tathA aMgUThoM ko hathelI ke bhItara mor3ane para dvitIya dhenu mudrA banatI hai| ___ yaha mudrA kamara ke stara para dhAraNa kI jAtI hai|14 lAbha cakra- maNipura evaM vizuddhi cakra tattva- agni evaM vAyu tattva granthi Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU paramparA sambandhI vividha kAryoM hetu prayukta mudrAoM... ...43 dhenu mudrA-2 eDrInala, painikrayAja, thAyaraoNiDa evaM pairAthAyaraoNiDa, granthi kendra- taijasa evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana taMtra, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, A~teM, galA, nAka, kAna, mu~ha, svara yNtr| 11. gadA mudrA mudrA yoga meM gadA mudrA ke aneka prakAra haiM, unameM se adholikhita mudrA hindU paraMparA meM pracalita hai| yaha saMyukta mudrA gadA aura zakti kI sUcaka hai| vidhi donoM hatheliyoM ko yugapad kara madhyamA aMguliyoM ko Upara uThAyeM aura unake agrabhAgoM ko Apasa meM jodd'eN| phira zeSa aMguliyoM evaM aMgUThoM ko bhItara kI tarapha antargrathita karane para gadA mudrA banatI hai|15 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM gadA mudrA lAbha cakra- maNipura evaM mUlAdhAra cakra tattva- agni evaM pRthvI tattva granthieDrInala, painkriyAja evaM prajanana granthi kendra- taijasa evaM zakti kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana saMsthAna, nAr3I saMsthAna, yakRta, tillI, A~teM, merUdaNDa, gurde, paaNv| 12. gajahasta mudrA hindU paramparA meM pracalita yaha mudrA nATya mudrAoM meM bhI pAyI jAtI hai| yaha hAthI ke sUMDa aura usake zakti kI sUcaka hai| isakA varNana nATya mudrAoM ke antargata kiyA gayA hai|16 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU paramparA sambandhI vividha kAryoM hetu prayukta mudrAoM... ...45 gajAsta mudrA lAbha cakra- AjJA evaM sahasrAra cakra tattva- AkAza tattva granthi- pIyUSa evaM piniyala granthi kendra- darzana evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMgamastiSka, snAyu taMtra evaM aaNkh| 13. haMsa mudrA yaha mudrA hindU paramparA meM devatAoM ke dvArA yA unake lie dhAraNa kI jAtI hai| vidvajJoM ke anusAra yaha vivAha ke pavitra dhAge, pravartana, dIkSA aura pAnI ke bUMda kI sUcaka hai| isa mudrA meM haMsa ke sira kI AkRti pratIta hotI hai ata: isakA nAma haMsa mudrA hai| yaha mAlA pakar3ane kI mudrA bhI ho sakatI hai| vidhi dAyI hathelI ko svayaM kI tarapha karate hue aMgUThA, tarjanI aura madhyamA ko Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM milAyeM tathA anAmikA aura kaniSThikA ko Upara kI tarapha uThAne para haMsa mudrA banatI hai|17 haMsa mudrA lAbha cakra- AjJA evaM svAdhiSThAna cakra tattva- AkAza evaM jala tattva granthi- pIyUSa evaM prajanana granthi kendra- darzana evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga- mastiSka, snAyu taMtra,mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde| 14. hariNa mudrA hindU paramparA meM pracalita yaha mudrA hiraNa ke svarUpa ko darzAtI hai| ise eka hAtha se dhAraNa karate haiM tathA isameM hiraNa ke mukha jaisA AkAra dikhatA hai| vidhi ___dAyeM hAtha ko sIdhA rakhate hue aMgUThe ke agrabhAga ko madhyamA aura anAmikA se sparza karavAyeM tathA tarjanI aura kaniSThikA ko ekadama sIdhA rakhane para hiraNa mudrA banatI hai|18 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU paramparA sambandhI vividha kAryoM hetu prayukta mudrAoM... ...47 hariNa mudrA lAbha cakra - maNipura, anAhata evaM AjJA cakra tattva - vAyu, agni evaM AkAza tattva granthi - eDrInala, painkriyAja, thAyamasa, pIyUSa granthi kendrataijasa, AnaMda evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga - pAcana taMtra, nAr3I taMtra, snAyu taMtra, rakta saMcaraNa taMtra, yakRta, tillI, A~teM, hRdaya, phephar3eM, bhujAeM, nicalA mastiSka / 15 hasta svastika mudrA yaha mudrA hindU paramparA meM ucca devI - devatAoM ko vaza meM karane, Atma samarpaNa karane evaM aparihArya ko svIkAra karane kI sUcaka hai| ise donoM hAthoM se dhAraNa karate haiN| yaha mudrA svastika ke jaisI bhAsita hotI hai ataH isakA nAma hasta svastika mudrA hai| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM vidhi donoM hatheliyoM ko phailAkara unheM bhujAoM ke Upara le jAyeM tathA dAyAM hAtha bAyeM hAtha ko Cross karatA huA rahane para hasta svastika mudrA banatI hai| 19 hasta svastika mudrA cakra maNipura evaM sahasrAra cakra tattva- agni evaM AkAza tattva granthi - eDrInala, painkriyAja evaM piniyala granthi kendra- taijasa evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga - pAcana taMtra, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, A~teM, A~kha, mastiSka / 16. kapittha mudrA kapittha zabda kaThabela vRkSa kA sUcaka hai / hindU paramparA meM yaha mudrA devI - devatAoM ke dvArA dhAraNa kI jAtI hai| isa mudrA ke dvArA dhUpa khene yA kaThabela nAmaka phala car3hAne ke bhAva darzAye jAte haiN| yaha kazyapa mudrA ke samAna hai| lAbha Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU paramparA sambandhI vividha kAryoM hetu prayukta mudrAoM... ...49 vidhi bAyeM hAtha ko muTThi rUpa meM bAMdhakara aMgUThe ko tarjanI aura madhyamA ke bIca praviSTa karavAne para kapittha mudrA banatI hai | 20 kapittha mudrA cakra- anAhata evaM AjJA cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva granthi - thAyamasa evaM pIyUSa granthi kendra - AnaMda evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- hRdaya, phephar3eM, bhujAeM, rakta saMcaraNa praNAlI, snAyu taMtra evaM nicalA mastiSka / lAbha 17 kazyapa mudrA kazyapa nAma ke eka vaidika RSi hue haiN| kachuA athavA eka prakAra kI machalI ko bhI kazyapa kahA jAtA hai| hindU paramparA kI yaha mudrA liMga aura yoni kI sUcaka mudrA hai| yaha mukhyatayA bAyeM hAtha se kI jAtI hai| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM vidhi bAyeM hAtha ko muTThi rUpa meM bAMdhakara aMgUThe ko madhyamA aura anAmikA ke bIca praviSTa karavAne (ghusAne) para kazyapa mudrA banatI hai|21 yaha kapittha mudrA ke samAna hai| kazyapa mudrA lAbha cakra- maNipura evaM sahasrAra cakra tattva- agni evaM AkAza tattva pranthi- eDrInala, painkriyAja evaM piniyala granthi kendra- taijasa evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana taMtra, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, A~teM, UparI mastiSka evaM aaNkh| 18. kaTi mudrA zarIra meM peTa aura pITha ke nIce kA bhAga kaTi kahalAtA hai| prastuta mudrA meM hAtha ko kaTi bhAga para rakhA jAtA hai isalie yaha kaTi mudrA kahalAtI hai| yaha mudrA hindU paramparA meM adhika pracalita hai| vidvAnoM ke anusAra yaha Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU paramparA sambandhI vividha kAryoM hetu prayukta mudrAoM... ...51 ArAma athavA anaupacArikatA kI sUcaka hai| ise kaTAvyalaMbinI mudrA ke samAna kahA jA sakatA hai| vidhi bAyeM hAtha ko kaTi sthAna para ArAma kI mudrA meM rakhate hue aMguliyoM evaM aMgUThe ko pIche kI tarapha phailAnA kaTi mudrA hai|22 lAbha kaTi mudrA ___ cakra- svAdhiSThAna evaM AjJA cakra tattva- jala evaM AkAza tattva pranthi- prajanana evaM pIyUSa granthi kendra- svAsthya evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, snAyu taMtra evaM nicalA mstissk| 19. kaTiga mudrA ___kamara kA bhAga kaTiga kahalAtA hai| hindU paramparA meM yaha mudrA ArAma yA anaupacArikatA ko darzAne hetu prayukta hotI hai| yaha asaMyukta mudrA bAyeM hAtha se kI jAtI hai| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM vidhi isa mudrA meM bAyeM hAtha ko kamara ke sthAna para ArAma kI mudrA meM rakhate haiM tathA aMguliyA~ Age kI ora evaM aMgUThA pIche yA pArzva bhAga meM rakhA jAtA hai| yaha mudrA kaTimudrA, kaTisamasthita evaM kaTyAvalambita mudrA se sambandhita hai| 23 kaTiMga mudrA lAbha cakra - maNipura evaM mUlAdhAra cakra tattva- agni evaM pRthvI tattva granthi - eDrInala, painkriyAja evaM prajanana granthi kendra - taijasa evaM zakti kendra vizeSa prabhAvita aMga - pAcana saMsthAna, nAr3I saMsthAna, yakRta, tillI, A~teM, merUdaNDa, pA~va, gurde| 20 kaTyAvalambita mudrA isa mudrA meM kaTi bhAga ko AdhArita karate hue mudrA prayoga kiyA jAtA hai isalie isakA nAma kaTayAvalambita mudrA hai| yaha asaMyukta mudrA hindU paramparA meM ArAma evaM anaupacArikatA kI sUcaka hai| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU paramparA sambandhI vividha kAryoM hetu prayukta mudrAoM... ...53 vidhi bAyeM hAtha ko ArAma kI mudrA meM nIce kI tarapha laTakAye rakhanA kaTyAvalambita mudrA hai| isa mudrA meM hathelI jaMghA ke pArzvabhAga meM ArAma karatI hai|24 . . lAbha kaTyAvalambita mudrA cakra- svAdhiSThAna cakra tattva- jala tattva pranthi- prajanana granthi kendrasvAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga- mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde| 21. kUrpara mudrA zarIra meM pA~voM ke bIca kA jor3a ghuTanA evaM hAtha ke bIca kA jor3a kuhanI donoM kUrpara kahalAte haiN| isa mudrA meM dAyeM hAtha ko kohanI kI tarapha phailAte haiM ata: ise kUpara mudrA kahate haiN| ___hindU mAnyatAnusAra yaha mudrA bhagavAna ziva ne dhAraNa kI thii| vidvAnoM ne ise pazuoM ko adhIna karane kI mudrA kahA hai| isake do rUpAntara nimna haiM Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM prathama vidhi ___ isa mudrA meM dAyA~ hAtha halke se kohanI kI tarapha phailA huA tathA hathelI zithila mudrA meM nandI (ziva kA vAhana) ke sira para rakhI huI hotI hai|25 kUrpara mudrA-1 lAbha cakra- mUlAdhAra evaM maNipura cakra tattva- pRthvI evaM agni tattva granthiprajanana, eDrInala, painkriyAja granthi kendra- zakti evaM taijasa kendra vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, pAcana taMtra, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, aaNteN| dvitIya vidhi kUrpara mudrA kA dUsarA prakAra bAyeM hAtha se kiyA jAtA hai| hAtha ko zithila rUpa meM nIce kI tarapha karate haiN| zeSa varNana puurvvt|26 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU paramparA sambandhI vividha kAryoM hetu prayukta mudrAoM... ...55 D D kUrpara mudrA-2 lAbha cakra- svAdhiSThAna evaM maNipura cakra tattva- jala evaM agni tattva granthi- prajanana, eDrInala evaM painkriyAja granthi kendra- svAsthya evaM taijasa kendra vizeSa prabhAvita aMga- mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, pAcana taMtra, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, aaNteN| 22. mukula mudrA yaha mudrA hindU paramparA meM evaM nATaka Adi meM dhAraNa kI jAtI hai| mukula kA artha hai kamala kI khilatI huI kli| yaha mudrA nAma ke anurUpa kuMvArepana yA zuddhatA kI pratIka hai| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM vidhi isa mudrA meM dAyIM hathelI ko UrdhvAbhimukha karate hue aMguliyoM evaM aMgUThe ke agrabhAgoM ko kali ke samAna nikaTa lAyA jAtA hai isalie yaha mukula mudrA kahalAtI hai|27 mukula mudrA lAbha cakra- anAhata evaM AjJA cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva anthithAyamasa evaM pIyUSa granthi kendra- AnaMda evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, rakta saMcaraNa taMtra, snAyu taMtra, nicalA mstissk| 23. nidrAtahasta mudrA yaha mudrA zithila zarIra ke ArAma kI mudrA hai| isa mudrA meM dikhAe gae hAtha ko soyA huA hAtha kaha sakate haiN| yaha mudrA zarIra ko sahAyatA detI hai| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU paramparA sambandhI vividha kAryoM hetu prayukta mudrAoM... ...57 vidhi isa mudrA meM hathelI ko adhomukha evaM aMguliyoM ko prasArita kara hAtha ko kursI yA kisI sataha para rakhate haiM isalie yaha nidrAtahasta mudrA kahalAtI hai| 28 nidrAtahasta mudrA cakra maNipura evaM sahasrAra cakra tattva- agni evaM AkAza tattva granthi - eDrInala, painkriyAja evaM piniyala granthi kendra- taijasa evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga - pAcana taMtra, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, A~teM, A~kha, UparI mastiSka / lAbha 24. padma mudrA hindU paramparA kI yaha saMyukta mudrA khilate hue kamala kI sUcaka hai| isameM hAthoM ko chAtI ke stara taka uThAyA jAtA hai| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM vidhi donoM hAthoM ke er3I bhAga ko milAkara aMguliyoM ko bhItara kI ora isa taraha ghumAyeM ki agrabhAga nikaTa A sakeM, vaha padma mudrA kahalAtI hai | 29 padma mudrA lAbha cakra - AjJA, sahasrAra evaM anAhata cakra tattva- agni, vAyu evaM AkAza tattva granthi - pIyUSa, piniyala evaM thAyamasa granthi kendra - darzana, jyoti evaM AnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga- mastiSka, snAyu taMtra, A~kha, hRdaya, phephar3eM, bhujAeM evaM rakta saMcaraNa tNtr| 25. patAkA mudrA patAkA mudrA kA nimna prakAra hindU paramparA meM pracalita hai| yaha mudrA dhvajA, zakti aura sAmarthya kI sUcaka hai| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU paramparA sambandhI vividha kAryoM hetu prayukta mudrAoM... ...59 vidhi dAyeM hAtha ko kaMdhe ke stara para phailAte hue hathelI ko adhomukha karane para patAkA mudrA banatI hai|30 patAkA mudrA lAbha cakra- svAdhiSThAna evaM AjJA cakra tattva- jala evaM AkAza tattva kendra- svAsthya evaM jyoti kendra granthi- prajanana evaM piniyala granthi vizeSa prabhAvita aMga- mala- mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, nicalA mastiSka evaM snAyu tNtr| 26. pravartita hasta mudrA isa mudrA meM hAtha ko calita hue kI bhA~ti darzAyA jAtA hai isalie isakA nAma pravartita hasta mudrA hai| yaha mudrA hindU paramparA meM adhikatara nRtya Adi meM prayukta hotI hai| yaha ghUmane kI yA nirAkaraNa kI sUcaka hai| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM - vidhi isa mudrA meM dAyeM hAtha kA UparI bhAga kaMdhe ke samAnAntara ho, bhujAyeM kohanI se jhukI huI, hathelI svayaM ke abhimukha tathA aMguliyA~ aura aMgUThA Upara kI tarapha uThe hue rahane para pravartita hasta mudrA banatI hai | 31 lAbha pravartita hasta mudrA cakra mUlAdhAra evaM svAdhiSThAna cakra tattva- pRthvI evaM jala tattva granthi - prajanana granthi kendra- zakti evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMgamala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, merUdaNDa, paaNv| - 27. puSpAJjalI mudrA phUloM se bharI huI aMjalI puSpAMjalI kahalAtI hai| isa mudrA ke dvArA puSpoM ko arpita karane ke bhAva abhivyakta kiye jAte haiM, ataH isakA nAma puSpAJjalI mudrA hai| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU paramparA sambandhI vividha kAryoM hetu prayukta mudrAoM... ...61 hindU paramparA meM yaha mudrA puSpa pUjA ke uddezya se kI jAtI hai| isakI vidhi nimna haividhi ___ donoM hAthoM kI bAhya kinAriyoM ko milAte hue hatheliyoM evaM aMguliyoM kI AkRti usa bhA~ti banAyeM ki jisameM car3hAne ke rUpa meM puSpa dhAraNa kiye jA sakeM, isa taraha puSpAJjalI mudrA banatI hai|32 lAbha puSpAMjalI mudrA cakra- svAdhiSThAna , anAhata evaM mUlAdhAra cakra tattva- jala, vAyu evaM pRthvI tattva granthi- prajanana evaM thAyamasa granthi kendra- svAsthya, AnaMda evaM zakti kendra vizeSa prabhAvita aMga- mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, merUdaNDa, hRdaya, phephar3eM, bhujAeM, rakta saMcaraNa tNtr| 28. puSpapuTa mudrA yaha mudrA hindU paramparA meM evaM nATakoM Adi meM dhAraNa kI jAtI hai| yaha puSpa, jala Adi arpaNa karane kI mudrA hai| isa mudrA kA varNana nATya mudrAoM meM kiyA gayA hai|33 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM puSpapuTa mudrA lAbha cakra- mUlAdhAra evaM sahasrAra cakra tattva- pRthvI evaM AkAza tattva granthi- prajanana, evaM piniyala granthi kendra- zakti evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, paira, UparA mastiSka, aaNkh| 29. sarpakAra mudrA sarpakAra arthAta saperA, sA~pa ko pAlane vAlA, sA~pa kA tamAzA dikhAne vAlA, bIna Adi bajAkara sA~pa ko vaza meM karane vaalaa|34 isa mudrA citra meM bIna bajAte hue sarpakAra ko darzAyA gayA hai| yaha mudrA donoM hAthoM se kI jAtI hai| vidhi bAyeM hAtha ko kaMdhe ke stara para dhAraNa karate hue bAyIM hathelI Upara kI tarapha, aMguliyA~ aura aMgUThe jhuke hue kaTaka mudrA ke samAna rheN| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU paramparA sambandhI vividha kAryoM hetu prayukta mudrAoM... ...63 dAyeM hAtha ko kamara ke stara para dhAraNa karate hue dAyIM hathelI nIce kI tarapha, aMguliyA~ aura aMgUThe ghUme hue rheN| isa prakAra donoM hAtha milakara kisI patalI vastu ko dhAraNa karate haiM, vaha sarpakAra mudrA kahalAtI hai| 35 lAbha sarpakAra mudrA cakra maNipura evaM anAhata cakra tattva- agni evaM vAyu tattva granthi - eDrInala, painkriyAja evaM thAyamasa granthi kendra - taijasa evaM AnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga - pAcana taMtra, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, A~teM, hRdaya, phephar3eM, bhujAeM, rakta saMcaraNa taMtra / 30. siMhakarNa mudrA siMhakarNa kA zAbdika artha hotA hai siMha ke kAna / mudrA svarUpa ke anusAra isa citra meM siMha kI karNendriya athavA usake mukhabhAga ko darzAne kA prayAsa kiyA gayA hai| yaha mudrA hindU paramparA meM sampUrNa saundarya kI apekSA se dekhI jAtI hai| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM vidhi ___ bAyeM hAtha ko zarIra se dUra rakhate hue hathelI ko adhomukha kareM tathA aguliyoM evaM aMgUThe ko zithilatA ke sAtha Age kI ora phailAyeM, isa bhA~ti siMhakarNa mudrA banatI hai|36 lAbha siMhakarNa mudrA cakra- svAdhiSThAna evaM anAhata cakra tattva- jala evaM vAyu tattva pranthiprajanana evaM thAyamasa granthi kendra- svAsthya evaM AnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga- mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, hRdaya, phephar3eM, bhujAeM, rakta saMcaraNa prnnaalii| 31 tattva mudrA tattva kA artha hai- yathArthatA, vAstavikatA, sArabhUta tttv| apane nAma ke anusAra yaha mudrA satya kI sUcaka hai| hindu paramparA ke anusAra yaha mudrA kisI bhI hAtha se kI jA sakatI hai| isakI vidhi yaha hai Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU paramparA sambandhI vividha kAryoM hetu prayukta mudrAoM... ...65 vidhi dAyeM athavA bAyeM hAtha ko sAmane kI tarapha adhomukha karate phailaayeN| tarjanI, anAmikA aura kaniSThikA ko hathelI ke bhItara kI tarapha mor3eM, ke prathama pora ko tarjanI ke prathama pora se sparzita kareM tathA madhyamA ko sIdhA bAhara kI tarapha rakhane para tattva mudrA banatI hai| 37 aMgUThe tattva mudrA lAbha cakra - vizuddhi evaM sahasrAra cakra tattva - vAyu evaM AkAza tattva granthi - thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa evaM piniyala granthi kendra - vizuddhi evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga - kAna, nAka, galA, mu~ha, svara yaMtra, A~kha evaM UparI mastiSka / 32. vajrapatAkA mudrA kisI dhAtu Adi kaThora yA majabUta vastu se nirmita patAkA vajrapatAkA kahI jA sakatI hai| yaha mudrA hindU paramparA meM vajra kI sUcaka hai| isakI vidhi nimnokta hai Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM vidhi hathelI ko sAmane kI tarapha karate hue tarjanI, madhyamA aura kaniSThikA ko bAhara kI ora phailAyeM tathA anAmikA aura aMgUThe ke agrabhAga kA sparza karavAne para vajrapatAkA mudrA banatI hai | 38 vajrapatAkA mudrA lAbha cakra - mUlAdhAra evaM anAhata cakra tattva- pRthvI evaM vAyu tattva granthi - prajanana evaM thAyamasa granthi kendra- zakti evaM AnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga - merUdaNDa, gurde, paira, hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, rakta saMcaraNa prnnaalii| 33. vandanA mudrA vandanA mudrA ke do prakAra pAe jAte haiN| unameM prathama prakAra hindU evaM bauddha donoM paramparAoM meM mAnya haiM jabaki dvitIya prakAra hindU paramparA meM hI svIkRta hai| dUsarA prakAra namana yA abhivAdana kA sUcaka hai| yaha mudrA chAtI ke stara para eka hAtha se dhAraNa kI jAtI hai| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU paramparA sambandhI vividha kAryoM hetu prayukta mudrAoM... ...67 vidhi dAyeM hAtha ko madhya rekhA ke sanmukha rakhate hue aMguliyoM evaM aMgUThe ko zithilatA ke sAtha Upara uThAnA vandanA mudrA hai| 39 lAbha vaMdanA mudrA cakra- svAdhiSThAna evaM AjJA cakra tattva- jala evaM AkAza tattva granthi - prajanana evaM pIyUSa granthi kendra- svAsthya evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga - mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, nicalA mastiSka evaM snAyu tNtr| 34. vismaya mudrA hindU paramparA meM vismaya mudrA ke do prakAra milate haiN| donoM prakAra kI mudrAe~ vismaya, bhaya aura zraddhA kI sUcaka hai| unakI racanA vidhi nimna hai Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM prathama prakAra dAyIM hathelI ko UrdhvAbhimukha karate hue hathelI kI er3I ko kandhe ke samIpa laayeN| tarjanI, madhyamA, kaniSThikA aura aMgUThe ko dAhinI tarapha phailAyeM tathA anAmikA ko hathelI kI tarapha mor3ane para vismaya mudrA banatI hai / 40 vismaya mudrA - 1 lAbha cakra - mUlAdhAra evaM vizuddhi cakra tattva - pRthvI evaM vAyu tattva kendrazakti evaM vizuddhi kendra granthi - prajanana, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi vizeSa prabhAvita aMga - merUdaNDa, gurde, kAna, nAka, galA, mu~ha evaM svara yaMtra / dvitIya prakAra dUsare prakAra meM anAmikA ko hathelI kI tarapha na mor3akara dAhinI tarapha hI phailAye rakhate haiN| zeSa vidhi pUrvavata jAnanI cAhiye | 41 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAbha hindU paramparA sambandhI vividha kAryoM hetu prayukta mudrAoM... ...69 vismaya mudrA - 2 cakra- svAdhiSThAna evaM maNipura cakra tattva - jala evaM agni tattva granthi - prajanana, eDrInala evaM painkriyAja granthi kendra- svAsthya evaM taijasa kendra vizeSa prabhAvita aMga - mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, pAcana taMtra, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, aaNteN| 35. vismaya vitarka mudrA yaha mudrA hindU paramparA meM vismaya aura bhaya ko darzAne ke lie dhAraNa kI jAtI hai| vidhi bAyIM hathelI ko andara kI tarapha karate hue tarjanI aura madhyamA ko ThuDDI se sparza karavAyeM tathA anAmikA aura kaniSThikA ko hathelI kI tarapha mor3ane para vismaya vitarka mudrA banatI hai| 42 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM vismaya vitarka mudrA lAbha cakra- vizuddhi evaM AjJA cakra tattva - vAyu evaM AkAza tattva granthithAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa evaM pIyUSa granthi kendra - vizuddhi evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga - kAna, nAka, galA, mu~ha, svara yaMtra, nicalA mastiSka evaM snAyu tNtr| kisI bhI kriyA ko karate hue usameM mAnasika jur3Ava honA atyaMta Avazyaka hai| triyoga pUrvaka kI gaI kriyA adhika lAbhadAyI hotI hai| hamArI dainika kriyAoM meM aneka aisI kriyAe~ hai jinheM hama avazya rUpa se karate hI hai| isa adhyAya meM varNita kucha ati upayogI evaM pracalita mudrAoM kA sacitra svarUpa varNana karate hue usakI prabhAvakatA darzAne kA mukhya uddezya yahI hai ki Aja ke phAsTa yuga meM hamArI pratyeka kriyA samucita evaM svAsthya vardhaka ho / usakI upAdeyatA aura upayogitA se hama cira-paricita ho sakeM evaM triyoga pUrvaka unameM jur3akara laukika evaM lokottara kalyANa kara skeN| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU paramparA sambandhI vividha kAryoM hetu prayukta mudrAoM... ...71 sandarbha-sUcI 1. MJS pR. 8 2. hindI zabdasAgara bhA. 1, pR. 3133. MJS pR. 10 4. RSG pR. 63 5. MJS pR. 15 6. MJS pR. 30 7. MJS pR. 30 8. RSG pR. 63 9. TGR pR. 167 10. MGS pR. 32 11. RSG pR. 3 12. MGS pR. 35 13. MJS pR. 39 14. MJS pR. 39 15. AMK pR. 141 16. (ka) HKS pR. 271 (kha) MJS pR. 44 (ga) RSG pR. 3 17. (ka) ACG pR. 36 (kha) MJS pR. 53 18. RSG pR. 3 19. (ka) ERJ pR. 24 (kha) MJS pR. 55 20. (ka) GLI pR. 127 (kha) MJS pR. 68 21. MSJ pR. 70 22. (ka) MSJ pR. 70 (kha) RSJ pR. 3 23. HKS pR. 272 24. (ka) MJS pR. 70 (kha) RSJ pR. 3 (ga) TJR pR. 14 25. HKS pR. 267 26. MJS pR. 78 27. (ka) ACG pR. 26 (kha) KVA pR. 136 (ga) MSJ pR. 94 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 28. MJS pR. 102 29. AMK pR. 141 30. ERJ pR. 24 (kha) MJS pR. 110 31. (ka) MJS pR. 113 (kha) RSJ pR. 63 32. MJS pR. 114 33. (ka) ACG pR. 40 (kha) MJS pR. 114 34. hindI zabdasAgara bhA. 10, pR. 4903 35. TGR pR. 290 36. HKS pR. 267 37. AMK pR. 141 38. MJS pR. 151 39. MJS pR. 153 40. (ka) HKS pR. 271 (kha) MJS pR. 160 (ga) RSG pR. 4 41. RSG pR. 4 42. MJS pR. 160 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-3 zAradAtilaka, prapaMcasAra Adi pUrvavartI granthoM meM ullikhita mudrAoM kA soddezya svarUpa hindU paramparA yA vaidika paramparA meM karmakAMDa ko vizeSa mahattva diyA gayA hai| isI ko lakSya meM rakhakara yoga sAdhaka RSiyoM ne karmakANDamUlaka aneka granthoM kI racanA kii| isI bhAratIya vAMgamaya ke antargata mudrA sambandhI kucha maulika grantha bhI hameM prApta hote haiN| inameM varNita mudrAe~ mukhya rUpa se devIdevatAoM ko prasanna karane, AkarSita karane, AmaMtrita karane tathA unake svarUpa varNana Adi se mukhyatayA sambandhita hai| paraMtu prAyaH granthoM meM saMskRta zloka rUpa nibaddha hone se jana sAmAnya ke lie unheM samajhanA kaThina hai| isa adhyAya meM zAradA tilaka Adi pUrvavartI granthoM meM ullekhita mudrAoM kA sacitra svarUpa spaSTa kara hue unake supariNAmoM para bhI vicAra kiyA gayA hai| jisase kriyAArAdhanA meM samucita saphalatA prApta ho skegii| mataMga pAramezvara meM nirdiSTa mudrAe~ mataMga pAramezvara meM pUjA sambandhI nimna pA~ca mudrAoM kA varNana isa prakAra milatA hai 1. zakti mudrA zatakoTi mahAdivya yoginiyoM ko prasanna karane vAlI aura tIvra mukti pradAna karane vAlI hone se ise zakti mudrA kahate haiM tathA yaha mudrA sarva duSToM kA nivAraNa evaM maMgala karane ke uddezya se kI jAtI hai / ' vidhi 1 baddhvAMguliM karaM zreSThaM prasAryordhvaM pradarzayet / zaktimudrA bhaved bhadrA, sarvaduSTanivAriNI / / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM dAhine hAtha kI aMguliyoM ko bAMdhakara Upara kI ora phailAte hue pradarzita karanA zakti mudrA hai| 2. bIja mudrA yaha mudrA karma siddhi evaM pavitratA ke lie kI jAtI hai| vidhi kaniSThAnAmikAnyonyaM samAvizya nipIDayet / prasAdhyAguSThamUlAbhyAM, zeSAzcordhvaM gatAH samAH / / bIjamudreti vikhyAtA, yAmalA karmasiddhaye / anAmikA aura kaniSThikA ko paraspara sammilita kara dabAyeM, phira unheM aMgUThe ke mUla bhAga se sampRkta kareM tathA anya aMguliyoM ko Upara kI ora samAnAntara rakhane para bIja mudrA hotI hai| 3. prazAMta mudrA jisa mudrA ke prayoga se ugra svabhAvI deva zAnta ho jAte haiM athavA caitasika mana prazAnta hotA hai vaha prazAnta mudrA kahalAtI hai| vidhi anAmikAmadhyamAbhyAmaMguSThAgre, niyojayet / kRtvAnyonyaM tadane tu, saMsakte hastayordvayoH / / prazAnteti samAkhyAtA knysaaNgusstthkordhvgaa| donoM hAthoM kI madhyamA aura anAmikA ke agrabhAgoM ko aMgUThoM ke agrabhAgoM se yojita karanA tathA kaniSThikA aura tarjanI aMguliyoM ko Urdhva dizA meM prasarita karanA prazAnta mudrA hai| 4. AvAhana mudrA isa mudrA ke dvArA devI-devatAoM ko Amantrita kiyA jAtA hai isalie yaha AvAhana zabda se saMbodhita hai| vidhi kRtvAMjalipuTaM, samyagadhastayorubhayorapi / tarjanyagre samAkramya, tvaMguSThAbhyAM samAhitA / / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAradAtilaka, prapaMcasAra Adi pUrvavartI granthoM meM ullikhita ......75 donoM hAthoM ko aMjali rUpa meM banAkara aMgUThoM ke dvArA tarjaniyoM ke agrabhAga ko bhalIbhA~ti Akramita karanA AvAhana mudrA hai| 5. saMhAra mudrA yaha mudrA pUjA samApti ke anantara arpita dravyAdi zaktiyoM ko grahaNa karane evaM unheM visarjita karane ke prayojana se kI jAtI hai| vidhi prasArya dakSiNaM pANiM, kaniSThAdi kramAcchanaiH / / AkRSya vartayenmuSTimaMguSThena prapIDya tu / mudrA saMhAriNI proktA, bhadrA karmaNyaninditA / / sarvaprathama dAhine hAtha ko phailAe~ phira kaniSThikA Adi ke krama se aMguliyoM ko zanaiH zanaiH hathelI ke bhItara mor3akara muTThi rUpa banAnA aura unheM aMguSTha se saMpIDita karanA saMhAriNI mudrA hai| zAradAtilaka taMtra meM varNita mudrAe~ zAradAtilaka taMtra meM pUjA sambandhita nau prakAra kI mudrAoM kA varNana kiyA gayA hai jo saMkSepa meM nimna prakAra hai1. AvAhanI mudrA pUjA ke lie devatA kA AhvAna karanA arthAta unheM bulAnA AvAhana kahalAtA hai|' yaha mudrA mukhya rUpa se pUjA, homa, havana Adi kAryoM meM maMgala ke lie evaM devatAoM ko AmaMtrita karane ke uddezya se kI jAtI hai| vidhi samyak sampUritaH puSpaiH, karAbhyAM kalpitoMjaliH / AvAhanI samAkhyAtA, mudrA dezikasattamaiH / / donoM hAthoM kI kalpita aMjali banAkara puSpoM ke dvArA use bhara denA AvAhanI mudrA hai| 2. sthApanI mudrA sthApanI zabda kA artha hai- sthita karanA, Asana para bitthaanaa|10 pUjA Adi ke avasara para jina devI-devatAoM ko AmaMtrita kiyA jAtA hai unheM yogya sthAna para biThAne ke abhiprAya se yaha mudrA prayukta hotI hai| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM vidhi adhomukhaukRtA saiva proktA sthaapnkrmnni| pUrvokta AvAhanI mudrA ko adhomukha kara denA sthApanI mudrA hai|11 3. sannidhApanI mudrA sannidhApana kA artha hai- eka-dUsare ko Amane-sAmane sthita krnaa|12 isa mudrA meM donoM hAtha muTThiyoM ke rUpa meM eka-dUsare ke sammukha rahate haiM ata: yaha mudrA sannidhApanI mudrA ke nAma se prasiddha hai| isa mudrA ke dvArA AmaMtrita devI-devatAoM ko svayaM ke nikaTa upasthita rahane hetu prArthanA kI jAtI hai| donoM muTThiyoM ko Amane-sAmane rakhanA, devIdevatAoM ko svayaM ke samIpa sthira rakhane kA pratIkAtmaka saMketa hai| vidhi AzliSTamuSTiyugalA, pronnAtAMguSThayugmakA / sannidhAne samuddiSTA, mudreyaM tantravedibhiH / / donoM hAthoM ko muTThI rUpa meM bAMdhakara evaM unheM paraspara saMyukta kara aMgUThoM ko Urdhva prasarita karanA sannidhApanI madrA hai|13 4. sannirodhanI mudrA sannirodha kA zAbdika artha hai- samyaka prakAra se roknaa| kalArNava tantra ke anusAra AmaMtrita devI-devatAoM ko jisa Asana para biThAyA hai unheM vahA~ se calita nahIM hone denA sannirodha kahalAtA hai|14 isa mudrA ke mAdhyama se AmaMtrita, sthApita evaM upasthita devI-devatAoM ko pUjA samApti paryanta usI sthAna para sthira rahane kI prArthanA kI jAtI hai| ___isa mudrA meM donoM aMgUThe muTThI ke bhItara rahate haiM jo devI-devatAoM ke sthira rahane ke pratIka haiN| vidhi aMguSThagarbhiNI saiva, sannirodhe samIritA / sannidhApanI mudrA kI taraha donoM hAthoM ko muTThI rUpa meM banAkara dvayAMguSThoM ko bhItara meM rakhanA sannirodhanI mudrA hai|15 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAradAtilaka, prapaMcasAra Adi pUrvavartI granthoM meM ullikhita ... ...77 5. sammukhIkaraNI mudrA sammukhIkaraNa kA artha hai svayaM ke abhimukha krnaa| yaha mudrA Amantrita devI-devatAoM ko svayaM ke samakSa upasthita karane athavA svayaM ke dvArA unakI upasthiti kA sAkSAta anubhava karane ke prayojana se kI jAtI hai| vidhi uttAnau dvau kRtau muSTI, saMmukhIkaraNI smRtA / donoM hAthoM kI baMdhI muTThiyoM ko Upara kI ora karanA sammukhIkaraNI mudrA hai|16 6. sakalIkRti mudrA kulArNava tantra ke anusAra devatA ke zarIra para SaGaGgo kA nyAsa karanA sakalIkRti kahalAtA hai| isa mudrA meM devatA kI mUrti para svayaM ke cha: aMgoM kA nyAsa kiyA jAtA hai| . vidhi sakalIkRti mudrA devatAMge SaDaMgAnAM nyAsaH syaatskliikRtiH|| devI-devatAoM kI mUrti para apane cha: aMgoM kA nyAsa karanA sakalIkRti mudrA hai|17 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM lAbha cakra- AjJA cakra tattva- AkAza tattva granthi- pIyUSa granthi kendradarzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- nicalA mastiSka evaM snAyu tNtr| 7. avaguNThanI mudrA ___ AcchAdana karanA athavA DhakanA avaguNThana kahalAtA hai|18 isa mudrA meM duSTa zaktiyoM se bacAva karane hetu pratimA ko Atmazakti se AcchAdita kiyA jAtA hai ata: isakA nAma avaguNThana mudrA hai| vidhi savyahastakRtA muSTi, rdiirghaa'dhomukhtrjnii| avaguNThanamudreya, mabhito bhrAmitA satI / / donoM hAthoM ko muTThI rUpa meM banAkara aura tarjanI ko adhomukha karate hue pratimA ke cAroM ora ghumAnA avaguNThanI mudrA hai|19 D avaguNThanI mudrA lAbha cakra- svAdhiSThAna evaM mUlAdhAra cakra tattva- jala evaM pRthvI tattva granthi- prajanana granthi kendra- svAsthya evaM zakti kendra vizeSa prabhAvita aMgamerUdaNDa, gurde, pA~va, mala-mUtra aMga, prajanana aNg| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAradAtilaka, prapaMcasAra Adi pUrvavartI granthoM meM ullikhita anyonyAbhimukhAzliSTa, kaniSThAnAmikA punaH / tathA ca tarjanImadhyA, dhenumudrA samIritA / / 8 dhenu mudrA dhenu mudrA kA eka nAma amRtIkaraNa mudrA hai| isa mudrA se antaraMga amRta tattva kI prApti hotI hai ataH yaha atyanta zubha kAryoM meM kI jAtI hai| vidhi ... ...79 donoM hAthoM ko Amane-sAmane kara dAyIM kaniSThikA ko bAyIM anAmikA se aura bAyIM kaniSThikA ko dAyIM anAmikA se tathA dAyIM tarjanI ko bAyIM madhyamA se aura bAyIM anAmikA ko dAyIM tarjanI se AzliSTa karanA dhenu mudrA kahalAtA hai| 20 prasAritakarAMgulI / paramIkaraNe budhaiH / / 9. mahA mudrA eka prakAra kI sAmAnya mudrA mahAmudrA kahI jA sakatI hai| hAthoM kI eka sthiti ko bhI mahAmudrA kaha sakate haiN| vidhi anyonyagrathitAMguSThA, mahAmudreyamuditA, donoM aMgUThoM ko paraspara grathita kara zeSa aMguliyoM ko sIdhe phailAye rakhanA mahAmudrA hai| 21 zAradAtilaka tantra para racita rAghavabhaTTIya TIkA varNita mudrAe~ zAradAtilaka tantra para rAghavabhaTTa ne padArthAdarza nAmaka TIkA racI hai| usameM ikatAlIsa anya hasta mudrAe~ uddhRta kI gayI hai jinakA prayoga pUjA kAla meM devatA ke sAmane kiyA jAtA hai| ve nimnalikhita haiM 1. mUsala mudrA dhAna kUTane kA aujAra mUsala kahalAtA hai| eka prakAra kA astra jise balarAma dhAraNa karate the, use bhI mUsala kahA jAtA hai| 22 yahA~ mUsala se tAtparya astra vizeSa honA cAhie, kyoMki TIkAkAra ne isa mudrA ko vighna nivAraka evaM kaSTa saMhAraka mAnA hai| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80... vidhi hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM muSTiM kRtvA tu hastAbhyAM vAmasyopari dakSiNam / kuryyAnmuSalamudveyaM, sarvvavighnapraNAzinI / / donoM hAthoM ko muTThI rUpa meM bAMdhakara bAyeM hAtha ke Upara dAhinA hAtha rakhanA mUsala mudrA hai| 23 2. yoni mudrA yoni kA eka artha hai utpattisthAna, striyoM kI jananendriya / isa mudrA ke dvArA jananasthAna ko darzAyA jAtA hai| vidhi mithaH kaniSThike baddhvA, anAmikordhvagAzliSTa - dIrghamadhya aMguSThAgradvayaM nyasyeda, yoni mudrA tarjanIbhyAmanAmike, mayoratha / yonimudreyamIritA / / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAradAtilaka, prapaMcasAra Adi pUrvavartI granthoM meM ullikhita ......81 donoM hAthoM ko paraspara saTAkara donoM madhyamAoM ke nIce se bAyIM tarjanI ko dAhinI anAmikA se aura bAyIM anAmikA ko dAhinI tarjanI se sampRkta kareM, phira donoM kaniSThikAoM ko bAMdhe tathA aMgUThoM ko sIdhA rakhane para yoni mudrA banatI hai|24 3. cakra mudrA yaha mudrA samasta prakAra kI siddhiyoM evaM zubhatva ke lie pradarzita kI jAtI hai| vidhi viparyaste tale kRtvA, vAmadakSiNahastayoH / aMguSThau grathayeccaiva, kaniSThAnAmikAntare / cakramudreyamuddiSTA, sarvasiddhikarI zubhA / bAyeM hAtha ke pRSTha bhAga para dAyIM hathelI ko rakhakara donoM aMgUThoM ko grathita kareM tathA anAmikA aura kaniSThikA ko pRthaka-pRthaka phailAne para cakra mudrA banatI hai|25 cakra mudrA Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM lAbha cakra- mUlAdhAra, AjJA evaM sahasrAra cakra tattva- pRthvI evaM AkAza tattva kendra- zakti, jJAna evaM jyoti kendra pranthi-gonADsa, piniyala evaM pIyUSa granthi prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, mastiSka, A~kha evaM snaayutNtr| 4. gAlinI mudrA __ yaha eka tAntrika mudrA hai isakI vidhi nimna haividhi kaniSThAMguSThako saktau, karayoritaretaram / tarjanImadhyamAnAmAH, saMhyatA bhugnavarjitAH (sjjitaaH)| muraiSA gAlinI proktA, zaMkhasyopari caalitaa| bAyeM aMgUThe se dAyIM anAmikA ko aura bAyIM anAmikA se dAyeM aMgUThe ko jor3eM tathA zeSa aMguliyoM ko eka-dUsare se sparzita rakhate hue kiMcita jhukAne para gAlinI mudrA banatI hai|26 gAlinI mudrA Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAradAtilaka, prapaMcasAra Adi pUrvavartI granthoM meM ullikhita ......83 lAbha cakra- vizuddhi evaM sahasrAra cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva granthithAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa evaM piniyala granthi kendra- vizuddhi evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga- kAna, nAka, galA, mu~ha, svara yaMtra, UparI mastiSka, aaNkh| 5. garUr3a mudrA ___purANoM meM ise sA~poM kA parama duzmana mAnA gayA hai| cInI aura lAmA ise vizva kA sUcaka mAnate haiN| usakA sira svarga kA, A~khe sUrya kI, pITha candra kI, paMkha havA ke, paira dharatI ke tathA pU~cha ko per3a-paudhoM kA pratIka kahA gayA hai| yaha mudrA sampUrNa viSa kA nAza karatI hai|27 vidhi hastAvabhimukhau kRtvA, racayitvA kaniSThike / mithasta nike zliSTe, zliSTAvaMguSThako tathA / madhyamAnAmike dve tu, dvau pakSAviti kuMcayet / eSA garUr3amudrA, syAdazeSaviSa nAzinI / garur3a mudrA Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84... . hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM donoM hAthoM ke pRSThabhAga ko milAyeM, phira kaniSThikA ko kaniSThikA se, tarjanI ko tarjanI se aura aMgUThe ko aMgUThe se gUtheM, tadanantara donoM dvaya madhyamAoM aura anAmikAoM ko hilAte rahane para garUr3a mudrA banatI hai | 28 lAbha cakra - anAhata, AjJA, evaM sahasrAra cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva kendra - AnaMda, jyoti evaM jJAna kendra granthi - thAyamasa, piniyala evaM pIyUSa granthi vizeSa prabhAvita aMga - hRdaya, phephar3eM, rakta saMcaraNa taMtra, mastiSka, snAyu taMtra, A~kheM aadi| 7. gandha mudrA yaha mudrA gambhIra pApoM, durbhAgya aura kleza kA nAza karane vAlI tathA dharma kA jJAna dene vAlI hone se gandha mudrA kahalAtI hai| 29 vidhi kaniSThAMguSThasaMyuktA, gandhamudrA prakIrtitA / kaniSThikA aura aMgUThe ko saMyukta kara denA gandha mudrA hai | 30 8. jvAlinI mudrA jisa mudrA meM prajvalita agni, zikhA Adi kA pratIka darzAyA jAtA ho, use jvAlinI mudrA kahate haiN| 31 vidhi maNibandhau samau kRtvA, karau tu prasRtAMgulI / madhyame milite kRtvA, tanmadhye'GguSThakau kSipet / iyaM sA paramA mudrA, jvAlinI homakarmmaNi / / donoM hAthoM ke maNibandha bhAga ko milAkara aMguliyoM ko Upara meM sIdhA phailaayeN| tadanantara donoM tarjaniyoM ko paraspara sparzita kara donoM aMgUThoM ko tarjanI se saTA dene para jvAlinI mudrA banatI hai| 32 lAbha cakra - maNipura evaM svAdhiSThAna cakra tattva - agni evaM jala tattva granthi - eDrInala, painkriyAja evaM prajanana granthi kendra - taijasa evaM svAsthya Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAradAtilaka, prapaMcasAra Adi pUrvavartI granthoM meM ullikhita ......85 jvAlinI mudrA kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana saMsthAna, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, A~teM, mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde| 9. jJAna mudrA bauddhika kSamatA evaM samyagjJAna kA abhivarddhana karane vAlI mudrA jJAna mudrA kahalAtI hai| vidhi zliSTAgre'guMSTha tarjanyau, prasAryAnyAH prayojayet / pArzvasyAbhimukhI seyaM, jJAnamudrA prakIrtitA / / dAhinA aMgUThA aura tarjanI ke agrabhAgoM ko paraspara saMyukta kreN| phira zeSa aMguliyoM ko eka sAtha urdhvadizA meM phailAkara hathelI ko svayaM ke sAmane sthira rakhanA jJAna mudrA hai|33 10. pustaka mudrA yaha mudrA pustaka priya athavA pustakadhArI devI-devatAoM ko pradarzita kI jAtI hai| ise sarasvatI kI mudrA bhI kaha sakate haiM kyoMki usake hAtha meM hamezA pustaka rahatI hai| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM pustaka mudrA vidhi vAmamuSTiH svAbhimukhI baddhvA pustkmudrikaa| bAyeM hAtha kI aMguliyoM ko svayaM ke abhimukha muTThI rUpa meM bAMdha denA pustaka mudrA hai|34 lAbha cakra- mUlAdhAra evaM AjJA cakra tattva- pRthvI evaM AkAza tattva granthiprajanana evaM pIyUSa granthi kendra- zakti evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMgamerUdaNDa, gurde, pA~va, nicalA mastiSka, snAyu tNtr| 11. vyAkhyAna mudrA jisa mudrA meM saMsthita hokara pravacana diyA jAtA hai use vyAkhyAna mudrA kahA gayA hai| vidhi zliSTAgreGguSThatarjanyau, prasAryAnyAH pradardhayet / prayojyAbhimukhaM saiSA, mudrA vyAkhyAna saMjJitA / / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAradAtilaka, prapaMcasAra Adi pUrvavartI granthoM meM ullikhita ......87 vyAkhyAna mudrA aMgUThA aura tarjanI ke agra bhAgoM ko sparzita kara zeSa aMguliyoM ko phailAte hue hathelI ko svayaM kI ora abhimukha karanA vyAkhyAna mudrA hai|35 lAbha cakra- anAhata cakra tattva- vAyu tattva anthi- thAyamasa granthi kendraAnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga- hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, rakta saMcaraNa prnnaalii| 12. lakSmI mudrA ____ lakSmI, hinduoM kI eka prasiddha devI, viSNu kI patnI aura dhana kI adhiSThAtrI mAnI jAtI hai|36 yaha mudrA lakSmI devI kI sUcaka hai| isa mudrA ke dvArA lakSmI kA rUpa darzAyA jAtA hai| lakSmI mudrA sarva sampattiyoM ko pradAna karatI hai| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 88... vidhi cakramudrAM tathA baddhvA, kaniSThike tathAnIya madhyame dve prasAyrya ca / tadapreMguSThakau kSipet / lakSmI mudrA parA hyeSA, sarvvasampat pradAyikA / / sabase pahale cakra mudrA ko bAMdhakara donoM madhyamAoM ko phailAyeM, phira anAmikA aura kaniSThikAoM ke bIca meM se donoM aMguSThoM ko nikAlane para lakSmI mudrA banatI hai|37 13. pAza mudrA sAmAnyatayA bandhana ko pAza kahate haiN| isa mudrA meM donoM tarjaniyoM ko pragAr3ha rUpa se dabAyA jAtA hai ataH ise pAza mudrA kahA gayA hai| vidhi vAmamuSTisthatarjanyA, dakSamuSTisthatarjanIm / saMyojyAGguSThakAgrAbhyAM tarjanyagre svake kSipet / eSA pAzasya mudreti, vidvadbhiH parikIrtitA / donoM hAthoM ko muTThI rUpa meM bAMdhakara bAyIM tarjanI ko dAyIM tarjanI se grathita kareM, phira aMgUThoM ke agrabhAga se tarjaniyoM ke agrabhAgoM ko dabAyeM, phira dAyIM tarjanI ke agrabhAga ko kiMcita pRthaka karane para pAza mudrA banatI hai | 14. durgA mudrA 38 cakra yaha mudrA durgA devI kI sUcaka hai| durgA devI ko prasanna karane ke uddezya se yaha mudrA kI jA sakatI hai| vidhi muSTiM baddhavA karAbhyAM tu, vAmasyopari dakSiNam / kRtvA zirasi sampUjyA, durgAmudreyamIritA / donoM hAthoM ko muTThI rUpa meM bAMdhakara dAhinI muTThI ko bAyIM para rkheN| phira unheM sira se sparzita karanA durgA mudrA kahalAtI hai| 39 lAbha maNipura evaM svAdhiSThAna cakra tattva- agni, jala evaM vAyu tattva Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAradAtilaka, prapaMcasAra Adi pUrvavartI granthoM meM ullikhita ...89 durgA mudrA granthi - eDrInala, painkriyAja, prajanana, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi kendra - taijasa, svAsthya evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga - pAcana taMtra, nAr3I taMtra, svara taMtra, yakRta, tillI, A~teM, mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, nAka, kAna, galA, mu~ha Adi / 15. gaNapati mudrA yaha mudrA gaNapati kI pUjA athavA usa deva ko prasanna karane ke manobhAva se kI jAtI hai| yaha gaNapati ke svarUpa kI sUcaka bhI ho sakatI hai| isa mudrA kA prayoga karane se samasta prakAra kI siddhiyA~ hAsila hotI hai| vidhi mukhAtpralambitaM hastaM kRtvA saMkucitAMgulim / madhyA tarjanigatAgrAMguSThaM, cAdhaH sthamadhyamam / kuryyAnamudrA gaNezasya prokteyaM sarvvasiddhidA / / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM donoM hAthoM ko eka-dUsare ke sammukha karate hue aMguliyoM ko bhItara kI tarapha mor3eM, phira tarjanI aura madhyamAoM ke bIca donoM aMgUThoM ko isa taraha rakheM ki aMgUThoM kA agrabhAga thor3A bAhara kI tarapha nikalA huA rahe taba gaNapati mudrA banatI hai|40 gaNapati mudrA lAbha cakra- mUlAdhAra, anAhata evaM AjJA cakra tattva- pRthvI, vAyu evaM AkAza tattva anthi- prajanana, thAyamasa evaM pIyUSa granthi kendra- zakti, AnaMda evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, hRdaya, phephar3eM bhujAe~, rakta saMcaraNa praNAlI, snAyu taMtra, nicalA mastiSka aadi| 16. vighna mudrA kisI kArya ke bIca meM par3ane vAlI ar3acana, rUkAvaTa yA bAdhA vighna kahalAtA hai| yaha mudrA vighna nivAraNArtha athavA vighna priya devI-devatAoM ko zAnta karane hetu darzAyI jAtI hai| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAradAtilaka, prapaMcasAra Adi pUrvavartI granthoM meM ullikhita ......91 vidhi tarjanImadhyamAsandhi, nirgatAMguSThamuSTikA / adhomukhI dIrgharUpA, madhyamA vighnamudrikA / / donoM hAthoM ko muTThI rUpa meM banAkara tarjanI aura madhyamAoM ke bIca aMgUThoM ko isa taraha rakheM ki aMgUThoM kA agrabhAga thor3A bAhara phailA huA raheM, phira donoM madhyamAoM ko adhomukha kara dene para vighna mudrA banatI hai|41 vighna mudrA lAbha cakra- mUlAdhAra evaM sahasrAra cakra tattva- pRthvI evaM AkAza tattva granthi- prajanana evaM piniyala granthi kendra- zakti evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, pA~va, UparI mastiSka evaM aaNkheN| 17. abja mudrA abja kA artha kamala bhI hai| yahA~ abja mudrA kamala kI sUcaka hai| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 92... vidhi karau tu saMmukhau kRtvA, saMhatAvunnatAGgulI / talAntamilitAMguSThau kuryyAdeSA'bjamudrikA / / donoM hAthoM ko Amane-sAmane karake sammilita aMguliyoM ko Upara utthaayeN| phira hathelI ke antima tala para donoM aMgUThoM ko milAe hue rakhanA abja mudrA hai| 42 18. bimba mudrA yahA~ bimba zabda kA abhiprAya pratimA hai| isa mudrA ke dvArA pratimA kA pratIkAtmaka cihna darzAyA jAtA hai| vidhi padmAkArau karau kRtvA, avizliSTe tu madhyame / aMgulyau dhArayettasmin, bimbamudreti socyate / / donoM hAthoM ko padmamudrA meM nirmita kara madhyamAoM ko Apasa meM sparzita kiye binA aMguliyoM ko pradarzita karanA bimba mudrA hai| 43 19. saptajihvA mudrA yahA~ saptajihvA se tAtparya agni devatA ho sakatA hai, sAta jihvA mAnI jAtI hai ataH yaha mudrA agni devatA kI isa mudrA ke dvArA vaizvAnara ko vaza meM kiyA jAtA hai| vidhi maNibandhasthitau kRtvA, prasRtAGgulikau karau / kaniSThAMguSThayugale, militvAnyAH prasArayet / saptajihvAravyamudreyaM, vaizvAnaravazaMkarI / / kyoMki agni kI sUcaka hai| phailI huI aMguliyoM vAle donoM hAthoM ke maNibandha ko sthira kara aMgUThA aura kaniSThikA ke agrabhAgoM ko milAyeM tathA zeSa aMguliyoM ko sAmane kI tarapha prasarita karane para saptajihvA mudrA banatI hai| 44 lAbha cakra- * maNipura, AjJA evaM vizuddha cakra tattva- agni, AkAza evaM vAyu tattva granthi - eDrInala, painkriyAja, pIyUSa, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAradAtilaka, prapaMcasAra Adi pUrvavartI granthoM meM ullikhita ......93 saptajilA mudrA kendra- taijasa, darzana evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana taMtra, nAr3I taMta, yakRta, tillI, A~te, snAyutaMtra, nicalA mastiSka, kAna, nAka, galA, mu~ha evaM svara yNtr| 20. mRga mudrA (prathama) mRga nAma kI mudrA kA varNana kara cuke haiN| tatsambandhI Avazyaka jAnakArI vahA~ se prApta karanI caahiye| vidhi militvAnAmikAMguSTha, madhyamArANi yojayet / ziSTAMgulyucchite kuyyani mRgamudreyamIritA / aMgUThA aura anAmikA ke agrabhAgoM ko paraspara milAkara una para madhyamA ko rakheM tathA zeSa aMguliyoM ko Upara kI ora sIdhA rakhane para mRga mudrA banatI hai|45 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM mRga mudrA lAbha cakra- maNipura evaM AjJA cakra tattva- agni evaM AkAza tattva granthieDrInala, painkriyAja evaM pIyUSa granthi kendra- taijasa evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga-pAcana taMtra, nAr3I taMtra, snAyu taMtra, yakRta, tillI, A~teM, mstissk| 21. gadA mudrA gadA eka zastra kA nAma hai| isa mudrA ke dvArA zastra vizeSa ko darzAyA jAtA hai| yaha mudrA bhoga aura yoga ubhaya samRddhiyoM ko pradAna karatI hai| vidhi anyonyAbhimukhau hastau, kRtvA tu prathitAMgulIH / aMgulyau madhyame bhUyaH, saMlagne suprasArite / / gadAmudreyamAkhyAtA, bhuktibhuktikarI tathA / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAradAtilaka, prapaMcasAra Adi pUrvavartI granthoM meM ullikhita ......95 donoM hAthoM ko eka-dUsare ke abhimukha kara aMguliyoM ko grathita kreN| phira donoM madhyamAoM ko paraspara sammilita kara sAmane kI ora phailA dene para gadA mudrA banatI hai|46 gadA mudrA lAbha cakra- svAdhiSThAna evaM anAhata cakra tattva- jala evaM vAyu tattva granthiprajanana evaM thAyamasa granthi kendra- svAsthya evaM AnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga- mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, rakta saMcaraNa prnnaalii| 22. zrIvatsa mudrA viSNu kA eka nAma zrIvatsa hai| viSNu ke vakSaHsthala para aMguSTha pramANa zveta bAloM kA dakSiNAvartta cihna bhI zrIvatsa kahalAtA hai| ina arthoM ke anusAra yaha mudrA viSNu kI sUcaka hai|47 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM vidhi anyonya pRSThakarayo, madhyamAnAmikAMgulI / aMguSThena tu badhnIyAt kaniSThAmUlasaMzrite / / tarjanyau kArayedeSA, mudrA shriivtssNjnyikaa| donoM hatheliyoM ko Amane-sAmane kreN| phira donoM madhyamAoM aura anAmikAoM ko kiMcita jhukAte hue unheM aMgUThoM se Akramita kareM, phira donoM tarjaniyoM ko apanI-apanI kaniSThikA ke mUla bhAga meM lagAne para zrIvatsa mudrA banatI hai|48 zrIvatsa mudrA lAbha cakra- maNipura evaM anAhata cakra tattva- agni evaM vAyu tattva pranthieDrInala, painkriyAja evaM thAyamasa granthi kendra- taijasa evaM AnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana saMsthAna, nAr3I saMsthAna, yakRta, tillI, A~te, hRdaya, bhujAe~, phephar3eM, rakta saMcaraNa praNAlI aadi| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAradAtilaka, prapaMcasAra Adi pUrvavartI granthoM meM ullikhita ......97 23. kaustubha mudrA purANa ke anusAra eka ratna, jo samudra maMthana ke samaya prApta huA thA aura jise viSNu apane vakSasthala para pahane rahate haiM vaha kaustubha kahalAtA hai|49 yaha mudrA kaustubha ratna kI sUcaka hai| vidhi anAmApRSTha saMlagnA, dakSiNasya kaniSThikA / kaniSThikAnyA badhnIyA danAmAdakSatarjanIm / / gRhItvA dakSiNAMguSTha, madhyamAnAmikAtrayam / ucyitvA tatra vAme, tarjanImadhyame nyaset / dakSiNe maNibanye ca, vAmAMguSThaM tu yojayet / mudreyaM kaustubhasyoktA, darzanIyA prayatnataH / / dAyeM hAtha kI kaniSThikA ko anAmikA ke pRSThabhAga para rakheM, phira bAyIM kaniSThikA ko dAyIM anAmikA evaM tarjanI ke sAtha bAMdha deM, phira dAyeM hAtha kA aMgUThA, madhyamA aura anAmikA ko grahaNa kara vahA~ bAyIM tarjanI aura madhyamA rkheN| phira bAyeM aMgUThe ko dAhine maNibandha se jor3ane para kaustubha mudrA banatI hai| yaha mudrA prayatna pUrvaka dikhAyI jAtI hai|50 24. vanamAlA mudrA hindI koza meM vanamAlA zabda ke aneka artha haiM jaise- vana ke phUloM kI mAlA, saba RtuoM meM utpanna hone vAle aneka prakAra ke phaloM se nirmita mAlA. jo ghuTane taka laMbI hotI hai aura jise zrI kRSNa dhAraNa karate haiN|51 ___ yahA~ vanamAlA mudrA se tAtparya zrI kRSNa dvArA dhAraNa kI gaI mAlA hai| isa mudrA ke dvArA bhagavAna kRSNa ko vanamAlA arpaNa karane ke bhAva pradarzita kiye jAte haiN| vidhi spRzetkaNThAdi pAdAntaM, tarjanyAMguSThaniSThayA / kara dvayena mAlAvana, mudreyaM vanamAlikA / / donoM hAthoM kI tarjanI aura aMgUThoM ko paraspara meM milAyeM, phira unake dvArA Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM grIvA se lekara pAda-paryanta zarIra kA mAlA ke samAna sparza karane para vanamAlikA mudrA banatI hai|52 vanamAlA mudrA lAbha cakra- anAhata evaM AjJA cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva granthithAyamasa evaM pIyUSa granthi kendra- AnaMda evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- hRdaya, phephar3eM, bhujAeM, rakta saMcaraNa praNAlI, nicalA mastiSka evaM snAyu tNtr| 25. hayagrIvA mudrA vidhi vAmahastatale dakSA, aMgulIstAstvadhomukhIH / saMropya madhyamAM tAsAmunnamyAdho vikuMcayet / / hayagrIvapriyA mudrA, tnmuurternukaarinnii| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAradAtilaka, prapaMcasAra Adi pUrvavartI granthoM meM ullikhita dAhine hAtha kI aMguliyoM ko bAyIM hathelI ke nIce rakheM, dAyeM hAtha kI aMguliyA~ adhomukha hoN| bAyeM hAtha kI madhyamA aura anAmikA se dAyIM aMguliyoM ko uThAte hue mukha ke pAsa lAkara khola denA hayagrIvA mudrA hai|53 26. nArasiMhI mudrA prastuta mudrA bhagavAna viSNu ke narasiMha avatAra ko sUcita karatI hai tathA narasiMha rUpadhArI viSNu kI mudrA nArasiMhI kahalAtI hai| vidhi ... jAnumadhyagatau kRtvA, cibukoSThau samAvubhau / hastau ca bhUmisaMlagnau kampamAnaH punaH punaH / / mukhaM vijRmbhitaM kRtvA, lelihAnAM ca jihvikAm / eSA mudrA nArasiMhI, pradhAneti prakIrtitA / / ...99 donoM jA~ghoM ke bIca meM se hAthoM ko bhUmi para rakhakara ThuDDI aura hoThoM kA paraspara sparza kareM, phira bhUmi para rakhe hue hAthoM ko punaH punaH kampAyamAna kareM tathA mukha ko sAmAnya sthiti meM rakhate hue jihvA ko lelihAnA mudrA kI bhA~ti bAhara karane para nArasiMhI mudrA banatI hai 54 27. nRsiMha mudrA yaha mudrA nArasiMhI mudrA kA hI prakArAntara hai / narasiMha ke avatAra rUpa ko darzAne vAlI AkRti nRsiMha mudrA kahI jAtI hai / vidhi vAmasyAMguSThato baddhvA, kaniSThAmaMguSThatrayam / trizUlavat sanmukhordhvaM kUryAn mudrA nRsiMhagAm / / bAyeM aMgUThe se kaniSThikA ko bAMdhakara zeSa tIna aMguliyoM ko svayaM kI ora Urdhva prasarita karanA nRsiMha mudrA hai 155 28. antra mudrA yahA~ antra zabda kA abhiprAya A~ta yA A~tar3I se hai, kyoMki saMskRta meM A~ta yA A~tar3I ko antra kahate haiN| yaha mudrA caitasika avasthA ke sUkSmatama bhAvoM ko nivedita karane kI pratIka hai / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM vidhi aMguSThAbhyAM ca karayos tathAkramya kaniSThike / adhomukhAbhiH zliSTAbhiH, zeSAbhirtRharermatA / / hastAvadhomukhau kRtvA, nAbhideze prasArya ca / tarjanIbhyAM nayet skandhau, proktaiSA'ntrAkhyamudrikA / / donoM aMgUThoM ke dvArA donoM kaniSThikAoM ko Akramita kara zeSa aMguliyoM ko nIce kI ora nAbhi ke samIpa le jaayeN| phira donoM hAthoM ko Upara uThAte hue unakI tarjaniyoM ko kandhoM taka lAne para antra mudrA banatI hai|56 29. vaktra mudrA vaktra zabda kA eka artha hai mukha, mukhaakRti| prastuta mudrA ke mUla pATha meM isa mudrA ko narasiMha kA sAnnidhya karane vAlI batAI gaI hai| isase avagata hotA hai ki yaha mudrA narasiMha ke mukhAkRti kI sUcaka hai| vidhi hastAdUrdhvamukhau kRtvA, tale saMyojya madhyame / anAmAyAM tu vAmAyAM, dakSiNAM tu vinikSipet / / tarjanyau pRSThato lagne, aMguSThau tarjanIzritau / vaktramudrA bhavedeSA, nRhareH sannidhau matA / / donoM hAthoM ko UrdhvAbhimukha karate hue donoM madhyamAoM ko hatheliyoM ke tala se saMyojita kreN| phira bAyIM anAmikA ko dAhinI anAmikA se jor3eM, phira donoM tarjaniyoM ko eka-dUsare ke pRSTha bhAga se saMyukta karate hue dvayAMguSThoM ko tarjanI ke Azrita rakhanA vaktra mudrA hai|57 30. daMSTrA mudrA daMSTrA zabda kA artha moTe dA~ta yA dAr3ha hai| prastuta prakaraNa meM yaha mudrA vikarAla rUpadhArI devI-devatAoM ko prazAnta karane hetu kI jAtI hai| isa mudrA ko dikhAne para vikRSTa devI-devatA alpakAla ke lie apane ugra svabhAva ko chor3a dete haiN| yaha mudrA sarva pApoM kA kSaya karane ke uddezya se bhI kI jAtI hai| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhi zAradAtilaka, prapaMcasAra Adi pUrvavartI granthoM meM ullikhita vaktramudrAM tathA kRtvA, tarjanIbhyAM tu madhyame pIDayed daMSTramudreSA, sarvapApa praNAzinI / / vaktra mudrA banAkara tarjaniyoM se madhyamAoM ko dabAnA daMSTrA mudrA hai | 58 ...101 31. dAraNa mudrA cIra-phAr3a karane kI kriyA athavA cIrane - phAr3ane ke astra yA aujAra ko dAraNa kahate haiN| 59 yaha mudrA bhI narasiMha avatAra se saMbaMdhita tathA unake dvArA hiraNyakazyapa ke saMhAra kI sUcaka mAnI gaI hai| isa mudrA ke dvArA duSTa svabhAvI devI-devatAoM ko apane vaza meM kiyA jAtA hai| vidhi mithaH saMsRSTa saMmukhyoMgulikau RjvadhograkAH / svasthAnasaralAMguSThau, mudreyaM dAraNA matA / / donoM hAthoM kI aMguliyoM ko eka-dUsare ke sAtha sampRkta kara Rjugati se unake agrabhAgoM ko adhomukha kareM tathA aMgUThoM ko apane sthAna para sIdhA rakhanA dAraNa mudrA hai 160 32. viSvaksena mudrA viSNu kA eka nAma viSvaksena hai| matsyapurANa ke anusAra terahaveM aura viSNu purANa ke anusAra caudahaveM manu ko bhI viSvaksena kahA gayA hai| bhagavAna ziva bhI isa nAma se saMbodhita hai| 1 yahA~ prastuta mudrA se abhiprAya viSNu athavA ziva honA caahie| yaha mudrA inhIM puruSoM ke svarUpa ko ujAgara karatI hai| vidhi tarjanIm / nAsikAgrasamIpasthAM, kRtvA vAmasya daNDavaddakSiNe kuryAd, dakSiNasya pradezinIm / / bAyIM tarjanI ko nAsAgra ke samIpa sthita kareM tathA dAyIM tarjanI ko dAhinI tarapha daNDa ke samAna sthira karane para viSvaksena mudrA banatI hai 1 02 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM viSvaksena mudrA lAbha cakra - sahasrAra evaM AjJA cakra tattva- AkAza tattva granthi - piniyala evaM pIyUSa granthi kendra - jyoti evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMgamastiSka, snAyu taMtra evaM A~kha / 33. veNu mudrA veNu zabda kA eka artha hai bAMsa kI banI huI baMsI / yaha mudrA muralI bajAte hue bhagavAna kRSNa kI sUcaka mAnI gaI hai| vidhi oSThe vAmakarAMguSTho, lagnastasya dakSiNAMguSThasaMsaktA, tatkaniSThA tarjanImadhyamAnAmAH, kiMcit saMkucya cAlitAH / veNumudreha kathitA, suguptA preyasI hareH / / ucyate'cyutamudrANAM bhadrA bilva phalAkRtiH / kaniSThikA / prasAritA / / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAradAtilaka, prapaMcasAra Adi pUrvavartI granthoM meM ullikhita ...103 bAyeM aMgUThe se hoTha kA aura bAyIM kaniSThikA se dAyeM aMgUThe kA sparza krvaayeN| phira dAyIM kaniSThikA ko Urdhva dizA meM phailAe~ tathA dAyeM hAtha kI zeSa tInoM aMguliyoM ko hilAte rahane para veNu mudrA banatI hai| 63 34. bilva mudrA bilva zabda se nimna arthoM kA bodha hotA hai- bela kA per3a, bela kA phala, choTA tAlAba yA gaDDhA Adi | 64 yahA~ para bilva mudrA kA abhiprAya bela kA phala yA bela ke vRkSa se honA cAhie / vidhi bilva mudrA aMguSThaM vAmamudaMDitamitara karAM guSThakenAtha baddhvA / tasyAgraM pIDayitvAMgulibhirapi ca tA, vAmahastAMgulIbhiH / / baddhvA gADhaM hRdi sthApayatu vimaladhI, rvyAharan bhArabIjaM / bilvAkhyA mudrikaiSA sphuTamiha gaditA, gopanIyA vidhijJeH / / bAyeM aMgUThe ko sIdhA khar3A karake use dAyeM aMgUThe se pakar3eM, phira dAhine Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM hAtha kI aMguliyoM ke dvArA bAyeM aMgUThe ke agrabhAga ko pIr3ita kareM, phira bAyeM hAtha kI aMguliyoM ke dvArA dAyIM aMguliyoM ko acchI taraha se bAMdhakara usa mudrA ko hRdaya para sthApita karanA bilva mudrA 165 uparyukta mudrA ko pradarzita karate samaya kAmabIja 'klIM' kA uccAraNa karanA caahie| ise jJAniyoM ne atyaMta gopanIya kahA hai| lAbha 104... cakra maNipura evaM svAdhiSThAna cakra tattva- agni evaM jala tattva granthi - eDrInala, painkriyAja evaM prajanana granthi kendra - taijasa kendra evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga - pAcana taMtra, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, A~teM, mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde / 35. kAma mudrA yaha tantra vijJAna kI eka mukhya mudrA hai| yaha mukhyataH viSaya-vAsanAoM ke adhiSThAtA kAmadeva kI sUcaka honI cAhie / isa mudrA ko dekhakara sabhI devIdevatA atyanta Anandita aura prasannacitta hote haiN| kAma mudrA Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAradAtilaka, prapaMcasAra Adi pUrvavartI granthoM meM ullikhita ...105 vidhi hastau tu saMpuTau kRtvA, prasRtAMgulikau tathA / tarjanyau madhyamApRSThe, aMguSThau madhyamAnvitau / / kAmamudreyamAkhyAtA, sarvasattvapriyaMkarI / / donoM hAthoM ko sampuTa AkAra meM karake aMguliyoM ko sIdhA phailAe~, phira donoM tarjaniyoM ko apanI-apanI madhyamAoM ke pRSTha bhAga para rakheM, tathA donoM aMgUThoM ko apanI-apanI madhyamAoM para rakhanA kAma mudrA hai 166 lAbha cakra- anAhata evaM svAdhiSThAna cakra tattva - vAyu evaM jala tattva granthithAyamasa evaM prajanana granthi kendra - AnaMda evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga- hRdaya, phephar3e, bhujAe~, raktasaMcaraNa praNAlI, mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde| 36. trailokyamohinI mudrA svarga, mutyu aura pAtAla ina tInoM lokoM ko mohita karane vAlI mudrA trailokyamohinI mudrA kahI jAtI hai| viSNu ke eka avatAra kA nAma mohinI hai jise unhoMne samudra maMthana ke samaya dhAraNa kiyA thaa| usakA svarUpa itanA suMdara thA ki samasta deva-dAnava una para mohita ho gaye the| yaha mudrA viSNu ke usa svarUpa ke sUcanArtha kI jAtI hai| vidhi mUrdhanyaGguSThamuSTI dve, mudrA trailokyamohinI / donoM hAthoM ko muTThI rUpa meM bAMdhakara unheM paraspara meM jodd'e| phira donoM muTThiyoM ko mastaka ke Upara rakhanA trailokyamohinI mudrA hai 167 37. parazu mudrA parazu eka astra kA nAma hai| isa mudrA ke dvArA parazu nAmaka astra ko darzAyA jAtA hai| yaha mudrA maMgala kAryoM meM vighna saMtoSI devI - devatAoM ke nivAraNArtha kI jAtI hai| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM vidhi kare karaM karayostiryak, saMyojya cAMgulIH / saMhatAH prasRtAH kuryAn, mudreyaM parazormatA / / donoM hatheliyoM ko tirachA rakheM, phira aMguliyoM ko sammilita kara hAthoM ko isa prakAra calAyeM jaise kulhAr3I calA rahe ho, use parazu mudrA kahate haiN|68 parazu mudrA lAbha cakra- AjJA evaM vizuddhi cakra tattva- AkAza evaM vAyu tattva granthipIyUSa, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi kendra- darzana evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga- nicalA mastiSka, snAyu taMtra, svara taMtra, nAka, kAna, galA evaM muNh| 38. mRga mudrA (dvitIya) yaha mudrA hiraNa ke mukhAkRti kI sUcaka hai| isa mudrA ke dvArA mRga ke asalI svarUpa ko darzAne kA upakrama kiyA jAtA hai| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAradAtilaka, prapaMcasAra Adi pUrvavartI granthoM meM ullikhita ......107 vidhi militvAnAmikAMguSTha, madhyamAaANi yojayet / ziSTAMgulyucchrite kuryAn, mRgamudreyamIritA / / aMgUThA, madhyamA aura anAmikA ke agrabhAgoM ko paraspara meM saMyukta kara, . zeSa donoM aMguliyoM ko sIdhA rakhane para mRga mudrA banatI hai|69 39. abhaya mudrA __isa mudrA ko dekhakara bhayabhIta vyakti nirbhIka avasthA ko prApta kara letA hai ata: isakA nAma abhaya mudrA hai|| bhagavAna mahAvIra, bhagavAna buddha, bhagavAna kRSNa Adi mahApuruSa hara samaya abhaya sthiti meM rahate the| yahI kAraNa hai ki unake Azraya meM Ane vAlI pApIpAmara, krUra hiMsaka jaisI AtmAoM kA bhI uddhAra ho gyaa| zreSTha sAdhaka kI samupalabdhi hetu yaha mudrA atyanta lAbhakArI hai| vidhi UrvIkRto vAmahastaH, prasRto'bhayamudrikA / abhaya mudrA Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM bAyeM hAtha ko Upara kI ora uThAkara hathelI ko khulI rakhanA abhaya mudrA hai| 70 lAbha cakra- anAhata evaM AjJA cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva granthithAyamasa evaM pIyUSa granthi kendra - AnaMda evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga - hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, nicalA mastiSka evaM snAyu taMtra / 40. vara mudrA isa mudrA kA prayoga AzIrvAda dene hetu kiyA jAtA hai| yaha mudrA pUjya puruSoM evaM zraddheya AtmAoM ke dvArA sahaja rUpa se prayukta kI jAtI hai / jIvana vikAsa ke kSetra meM vara mudrA kA atulanIya mahattva hai| laukika vyavahAra ke kArya bhI isa mudrA ko darzAne para nirvighna sampanna hote haiN| yahA~ isa mudrA kA prayojana ArAdhya devI-devatAoM ko santuSTa kara unase varadAna kI yAcanA hai| vidhi adhomukho dakSahastaH, prasRto varamudrikA / / dAhinI hathelI ko adhomukha karate hue aMguliyoM ko prasArita karanA vara mudrA kahalAtA hai| 71 41. liMga mudrA yaha mudrA zivaliMga kI pratIka hai| vidhi ucchritaM dakSiNAMguSThaM, vAmAMguSThena bandhayet / dakSiNAbhiraGgulIbhizca vAmAMgulI liMgamudreyamAkhyAtA, veSTayet / zivasAnnidhyakAriNI / dAhine aMgUThe ko Upara uThAkara use bAyeM aMgUThe se bAMdheM, phira donoM hAthoM kI aMguliyoM ko paraspara gUMtha dene para liMga mudrA banatI hai| 72 lAbha cakra maNipura evaM svAdhiSThAna cakra tattva- agni evaM jala tattva granthi - eDrInala, painkriyAja evaM prajanana granthi kendra- taijasa evaM svAsthya Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAradAtilaka, prapaMcasAra Adi pUrvavartI granthoM meM ullikhita ......109 - liMga mudrA kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana saMsthAna, nAr3I saMsthAna, yakRta, tillI, A~teM, mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde| 42. DamarUka mudrA yaha mudrA sabhI vighnoM ke upazamanArtha kI jAtI hai| vidhi muSTiM suzithilA badhvA, ISaducchritamadhyamAm / dakSiNAdUrdhvamunnamya, karNa deze pracAlayet / eSA mudrA DamarukA, sarvavighnavinAzinI / dAhine hAtha ko r3hIlI muTThI ke rUpa meM bAMdhakara madhyamA ko kiMcita Upara uThAyeM, phira usa muTThI ko karNa pradeza ke nikaTa lAkara hilAne para DamarUka mudrA banatI hai| lAbha cakra- mUlAdhAra evaM AjJA cakra tattva- pRthvI evaM AkAza tattva granthi Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM Damaruka mudrA prajanana evaM pIyUSa granthi kendra- zakti evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMgamerUdaNDa, gurde, pA~va, snAyu taMtra, nicalA mstissk| zaMkarAcArya racita prapaMcasAra-sArasaMgraha meM upadiSTa mudrAe~ prapaMcasAra-sArasaMgraha nAmaka kRti meM pUjArAdhanA ke samaya darzAyI jAne vAlI caupana hasta mudrAoM kA varNana kiyA gayA hai| unameM adhikAMza mudrAe~ zAradAtilaka tantra para racita rAghava bhaTTIya TIkA se milatI-julatI hai| una mudrAoM ke spaSTIkaraNa hetu tatsambandhI mUla pAThoM kA ullekha kreNge| kucha mudrAoM meM nAma samAna haiM to svarUpa bhinna hai aura kucha mudrAe~ atirikta haiM una sabhI kA varNana isa prakAra haiM1. AvAhanI mudrA hastAbhyAmaMjaliM kRtvA, nAmikAmUla parvaNoH / aMguSThau nikSipetseyaM, mudrA tvAvahanI smRtA / / prapaMcasAra, pR. 463 dekhie, zAradAtilakataMtra 23/107 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAradAtilaka, prapaMcasAra Adi pUrvavartI granthoM meM ullikhita 2. sthApinI mudrA adhomukhI tviyaM cetsyAtsthApinI mudrikA matA / 3. sannidhApanI mudrA ucchritAMguSThamuSTayostu, saMyogAtsannidhAyi (pi) nI / / 4. saMrodhinI mudrA vahI pR. 463 dekhiye, zAradAtilaka 23/108 5. sammukhI mudrA antaH pravezitAMguSThA, saiva saMrodhinI matA / ...111 vahI pR. 464 dekhiye, zAradAtilaka 23/108-109 vahI pR. 464 dekhiye, zAradAtilaka 23/109 muSTidvayasthitAMguSThau saMmukhau tu parasparam / saMzliStauvucchriSTAM kuryAt, seyaM sammukhimudrikA / / vahI pR. 464 dekhiye, zAradAtilaka 23/110 6. prArthanA mudrA namratA yA vinaya pUrvaka kucha kahanA prArthanA kahalAtA hai| isa mudrA ke dvArA devI-devatAoM ke samakSa antarbhAvoM kA nivedana kiyA jAtA hai| prasRtAMgulikau hastau mithazlaSTau ca sammitau / kuryAtsvahRdaye seyaM, mudrA prArthanisaMjJikA / vahI pR. 464 donoM hAthoM kI aMguliyoM ko urdhva dizA meM phailAkara evaM unheM Apasa meM jor3akara hRdaya ke nikaTa rakhanA prArthanA mudrA hai / 7. vAsudeva mudrA vasudeva ke putra zrI kRSNa vAsudeva kahalAte haiN| yaha mudrA zrIkRSNa ko sUcita karatI hai| aMjalyAMjalimudrA syAdvAsudevAbhidhA ca sA / vahI pR. 464 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM aMjali ko aMjali se sammilita karane para vAsudeva mudrA banatI hai| 8. liMga mudrA ucchritaM dakSiNAMguSThaM, vAmAMguSThena bandhayet / vAmAMgulIdakSiNAbhiraMgulIbhizca veSTayet / liMgamudreyamAkhyAtA, zivasAnnidhyakAriNI / / vahI pR. 464 dekhiye, zAradAtilaka 18/13 kI TIkA 9. vighna mudrA tarjanImadhyamAsandhi nirgatAMguSTha mudrikA / adhomukhI dIrgharUpa, madhyamA vinamudrikA / / dekhiye, zAradAtilaka 13/4 kI TIkA 10. yoni mudrA mithaH kaniSThike badhvA, tarjanIbhyAmanAmike / anAmikordhvagaSliSTa, dIrgha- madhyamayorayaH / / aMguSThAnadvayaM nyasyedyoni- mudreyamIritA / vahI pR. 464 dekhiye, zAradAtilaka 4/49 kI TIkA 11. jAnu mudrA yaha mudrA apane nAma ke anusAra ghuTanoM se sambandhita honI caahie| kamalAkRtimudrA tu jAnumudreti kIrtitA / / vahI, pR. 464 kamala ke samAna AkRti vAlI mudrA jAnu mudrA kahalAtI hai| 12. nArasiMhI mudrA jAnumadhye gatau kRtvA, cibukoSThau samAvRtau / hastau tu bhUmisaMlagnau, kampamAnaH punaH punaH / mukhaM ca vikRtaM kuryAt, lelihAnAM ca jihvAkAm / eSA mudrA nArasiMhI, pradhAneti prakIrtitA / vahI, pR. 464 dekhiye, zAradAtilaka 16/7 kI TIkA Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAradAtilaka, prapaMcasAra Adi pUrvavartI granthoM meM ullikhita 13. nRsiMhI mudrA vAmasyAMguSThato trizUlavatsaMmukhordhvA vAmahastamathottAnaM, nAmayediti baddhvA, kaniSThAmaMgulitrayam / kuryAnmudrAM nRsiMhikAm / / vahI, ... T. 464 dekhiye, zAradAtilaka 16/7 kI TIkA 14. vArAha mudrA (prathama prakAra ) saMskRta meM sUara ko varAha kahate haiN| viSNu kA eka avatAra varAha avatAra mAnA jAtA hai| yaha mudrA viSNu ke varAha avatAra sambandhI honI caahie| vidhi kRtvA saMproktA, mudrA ...113 copari / devasya vArAhasaMjJitA / / vArAha mudrA - 1 vahI, pR. 464 dAhine hAtha ke pRSTha bhAga para bAyIM hathelI ko rkheN| phira bAeM hAtha kI aMguliyoM ko deva pratimA ke Upara khulA rakhanA prathama prakAra kI vArAha mudrA hai| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 15. vArAha mudrA (dvitIya prakAra ) vidhi dakSahastaM cordhvamukhaM, aMgulyagraM tu saMyuktaM, vahI, pR. 465 dAyeM hAtha ko Urdhvamukha tathA bAyeM hAtha ko adhomukha karate hue aMguliyoM ke agrabhAgoM ko paraspara jor3anA dUsarI vArAha mudrA hai| lAbha vAmahastamadhomukham / mudrA vArAhasaMjJitA / / cakra maNipura, svAdhiSThAna evaM mUlAdhAra cakra tattva - agni, jala evaM pRthvI tattva granthi - eDrInala, painkriyAja evaM prajanana granthi kendra- taijasa, svAsthya evaM zakti kendra vizeSa prabhAvita aMga - pAcana taMtra, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, A~teM, prajanana aMga, mala-mUtra aMga, gurde, merUdaNDa / 16. nRhari mudrA bhagavAna viSNu kA cauthA avatAra nRsiMha avatAra mAnA jAtA hai| yaha mudrA nRsiMha avatAra ko iMgita karatI hai / vidhi aMguSThAbhyAM ca karayorathAkramya adhomukhIbhizziSTAbhiH, mudreyaM 17. hayagrIva mudrA vahI, 465 dAhine aMgUThe se bAyIM kaniSThikA tathA dAhinI kaniSThikA se bAyeM aMgUThe ke agrabhAgoM ko jor3ate hue zeSa aMguliyoM ko adhomukha karane para nRsiMha mudrA banatI hai| kaniSThike / nRharermatA / / vAmahastatale dakSA, aMgulIstAstvadhomukhIH / saMrodhya madhyamAM tAsA, munnabhyAdho vimocayet / hRyagrIvapriyA mudrA, tanmUrteranukAriNI / / vahI, pR.465 dekhiye, zAradAtilaka 15/72 kI TIkA Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAradAtilaka, prapaMcasAra Adi pUrvavartI granthoM meM ullikhita 18 veNu mudrA yaha mudrA zrIkRSNa ke dvArA bAMsurI bajAne kI pratIka hai| isa mudrA ke mAdhyama se muralIdhara ko digdarzita kiyA jAtA hai| vidhi kuryAttiryaGmukhau veNudhAraNAddhastau, veNumudrA bhavedeSA, sarvadA kRSNa 19. lakSmI mudrA bhavet / vallabhA / vahI, pR.465 donoM hAthoM ko bAMsurI pakar3e hue ke rUpa meM mukha ke samIpa lAnA veNu mudrA kahalAtI hai| yaha mudrA zrIkRSNa ko atyanta priya thii| cakramudrAM tathA badhvA, madhyame dve prasArya ca / kaniSThike tathAnIya, parAyeMguSThake kSipet lakSmI mudrA parA hyeSA, sarvasaMpatpradAyinI / / ...115 21. kAma mudrA vahI, pR. 465 dekhiye, zAradAtilaka 8/4 kI TIkA 20. kunta mudrA yahA~ kunta mudrA kA artha bhAlA hai| isa mudrA meM zastra vizeSa ko mahattva diyA gayA hai| yaha mudrA samagra prakAra se rakSA karane hetu kI jAtI hai / muSTirUrdhvagatAMguSThA, tarjanyagre tu vinyaset / sarvarakSAkarA hyeSA, kundra (nta) mudreyamIritA / vahI, pR.465 hanau (stau) tu saMpuTau kRtvA, prasRtAMgulikau tathA / tarjanyau madhyAmAMguSThe, aMguSThau madhyamAsthitau / kAmamudreyamAkhyAtA, sarvazaktipriyakarI / vahI, pR. 465 dekhiye, zAradAtilaka 17 /120 kI TIkA Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 22. trailokya mohinI mudrA mUryyAMguSThamuSTI dve mudrA trailokyamohinI / / __vahI, pR. 465 dekhiye, zAradAtilaka 17/120 kI TIkA 23. durgA mudrA muSTiM baddhA karAbhyAM ca, vAmasyopari dakSiNam / kRtvA zirasi saMyojya, durgAmudreyamIritA / / ___ vahI, pR. 465 dekhiye, zAradAtilaka 11/5 kI TIkA 24. garur3a mudrA hastau tu vimukhau kRtvA, grantha (tha) yitvA knisstthike| mukhaM tanike zliSTe, zliSTAvaMguSThiko tathA / / madhyamAnAmike dve tu, dvau pakSAviha cintayet / eSA gArur3a mudrA, syAdazeSaviSanAzinI / / vahI, pR. 465 dekhiye, zAradAtilaka 4/49 kI TIkA 26. gadA mudrA anyonyAbhimukhau hastau, kRtvA tu grthitaaNgulii| aMgulyau madhyame bhUyaH, saMlagne suprasArite / / gadAmudreyamAkhyAtA parA, muktikarI tathA / vahI, pR. 466 dekhie, zAradAtilaka 15/7-10kI ttiikaa| 27. abja mudrA karau tu sammukhau kRtvA, smmukhaadunntaaNgulii| talAntarmilitAMguSThI, kUryAdeSAbjamudrikA / / vahI, pR. 466 dekhie, zAradAtilaka 14/36 kI ttiikaa| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAradAtilaka, prapaMcasAra Adi pUrvavartI granthoM meM ullikhita 28. mukha mudrA mukha zabda aneka arthoM meM prayukta hotA hai / yahA~ para mukha mudrA se abhiprAya kisI devI-devatA ke mukha bhAga se honA cAhiye / vidhi kaniSThinAmike badhvA, svAMguSThainaiva vAmataH / ziSTAMgulI tu prasRte, saMzliSTe mukhamudrikA / / ...117 vahI, pR. 466 bAyeM hAtha ke aMgUThe se kaniSThikA aura anAmikA ko bAMdhakara zeSa aMguliyoM ko phailAne aura punaH sammilita karane para mukha mudrA hotI hai| 29. carma mudrA taMtrazAstra kI eka mudrA, jisameM bAyeM hAtha ko phailAkara aMguliyoM ko sikor3a lete haiM vaha carma mudrA kahalAtI hai / dharma mudrA Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM vidhi vAmahastaM tathA tiryak, kRtvA caiva prasArya ca / AkuMcitAMguliM kuryAt, carmamudrA prakIrtitA / / vahI, pR. 466 bAyeM hAtha ko prasArita karake aMguliyoM ko AkuMcita karane para carma mudrA banatI hai| lAbha cakra- * mUlAdhAra evaM vizuddhi cakra tattva - pRthvI evaM vAyu tattva granthi - prajanana, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi kendra - zakti evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga - merUdaNDa, gurde, kAna, nAka, galA, muMha, svara yNtr| 30. mUsala mudrA muSTiM kRtvA tu hastAbhyAM vAmasyopari dakSiNam / kuryAnmusalamudreyaM, sarvavighnapramardinI / / vahI, pR. 466 dekhie, zAradAtilaka 4/49 kI TIkA 31. astra mudrA astra zabda kA prayoga bhinna-bhinna dRSTiyoM se aneka arthoM meM hotA hai, jaise zatruoM para calAyA jAne vAlA hathiyAra bANa, jisake dvArA koI vastu pheMkI jAe aisA dhanuSa jisase zatru dvArA calAyamAna astroM ko rokA jAe aisI DhAla Adi sabhI astra kahalAte haiN| yahA~ para astra mudrA kA prayoga upadravajanya devI-devatAoM kI zAnti hetu kiyA jA sakatA hai| hastAvadhomukhau kRtvA, nAbhideze prasArya ca / tarjanIbhyAM nayetskandhaM proktaiSAstrAkhyamudrikA / / vahI, pR. 467 donoM hAthoM ko adhomukha karake nAbhi pradeza para prasArita kreN| phira donoM tarjaniyoM ko kandhe ke samIpa lAne para astra mudrA banatI hai| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAradAtilaka, prapaMcasAra Adi pUrvavartI granthoM meM ullikhita astra mudrA 32. cakra mudrA vidhi lAbha cakra - maNipura evaM AjJA cakra tattva- agni evaM AkAza tattva granthieDrInala, painkriyAja evaM pIyUSa granthi kendra- taijasa evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga - pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, nAr3I taMtra, snAyu taMtra evaM nicalA mastiSka | ...119 hastAvUrdhvamukhau kRtvA, tale saMyojya madhyame / anAmAyAM tu vAmAyAM, dakSiNAM tu vinikSipet / / tarjanyau pRSThatau lagnA, vaMguSThau cakramudrA bhavedeSA, nRharessannidhau tarjanIzritau / matA / / vahI, pR. 467 donoM hatheliyoM ko adhomukha karake hathelI ke talasthAna para madhyamA ko jor3eM, phira dAhinI anAmikA ko bAyIM anAmikA se jor3eM, phira donoM tarjaniyoM Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM ko pRSTha bhAga se yojita kara donoM aMgUThoM ko tarjanI ke Azrita rakhane para cakra mudrA banatI hai| 33. daMSTrA mudrA cakra mudrAM tathA kRtvA, tarjanIbhyAM tu madhyame / pIDayedaMSTramudreSA, sarvapApa praNAzinI / / vahI, pR. 467 dekhie, zAradAtilaka, 16/7 kI TIkA 34. zrIvatsa mudrA anyonyapRSThakarayo, mdhymaanaamikaaNgulii| aMguSThena tu badhnIyAt knisstthaamuulsNshritau|| tarjanyau kArayedeSA, mudrA shriivtssNjnyitaa| __ vahI, pR. 467 dekhie, zAradAtilaka 15/22 kI ttiikaa| 35. kaustubha mudrA anAmApRSThasaMlagnAM, dakSiNasya kaniSThikAm / kaniSThikAM ca baghnIyAdanA mAkSiptatarjanIm / gRhItvA dakSiNAMguSTha, madhyamAnAmikAtrayam / uccayitvA tatra vAma, tarjanImadhyame nyaset / dakSiNe maNibanye ca, vAmAMguSThaM ca yojayet / / mudreyaM kaustubhasyoktA, darzanIyA prayatnataH / vahI, pR. 467 dekhie, zAradAtilaka 15/22 kI ttiikaa| 36. vanamAlA mudrA spRzetkaSThAdipAdAntaM, tarjAguSThakaniSThayA / karadvayena mAlAvata, mudreyaM vanamAlikA / / vahI, pR. 467 dekhie, zAradAtilaka 15/22 kI TIkA Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAradAtilaka, prapaMcasAra Adi pUrvavartI granthoM meM ullikhita 37. trizUla mudrA trizUla eka prakAra kA astra hai, jisake sira para tIna phala hote haiM aura yaha mahAdeva kA astra mAnA jAtA hai| yaha mudrA saMbhavatayA mahAdeva ke astra kI hI sUcaka hai| aMguSThena kaniSThAM tu, badhvA prasArayet trizUlasya, mudreyaM ...121 ziSTAMgulitrayam / parikIrtitA / / vahI, pR. 467 aMgUThe ke dvArA kaniSThikA ko bAMdhakara zeSa tIna aMguliyoM ko prasArita karane para trizUla mudrA banatI hai| trizUla mudrA lAbha cakra - mUlAdhAra, AjJA evaM sahasrAra cakra tattva- pRthvI eMva AkAza tattva granthi - prajanana, pIyUSa evaM piniyala granthi kendra - zakti, darzana evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, pA~va, mastiSka, snAyu taMtra, aaNkh| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 38. DamarU mudrA ISaducchritamadhyamAm / muSTiM tvamilitAM badhvA, dakSiNAmurdhvamunnamya, kaNTha deze pracAlayet / sarvavighnavinAzinI / eSA mudrA DAmarUkA, vahI, pR.468 dekhie, zAradAtilaka 20/53 kI TIkA 39. parazu mudrA tale talaM tu karayoH, tiryak saMyojya cAMgulI / saMha (tA:) prasRtAH kuryAt, mudreyaM parazormatA / / 40. mRga mudrA vahI, pR. 468 dekhie, zAradAtilaka 18/13 kI TIkA militAnAmikAMguSTha, madhyamAgrANi yojayet / ziSTAMgulyucchrite, kuryAnna, mRgamudreyamIritA / / dekhie, zAradAtilaka 18/13 kI TIkA 41. khaTvAMga mudrA ziva ke eka astra kA nAma khaTvAMga hai| taMtra ke anusAra isa mudrA ko dekhakara devatA bahuta prasanna hote haiN| yaha mudrA ziva astra se sambandhita athavA tantra se sandarbhita honI cAhiye / mUla pATha ke anusAra yaha mudrA sabhI pApoM kA nAza karane hetu kI jAtI hai| paMcAMgulyo dakSiNasya, militA unnatAstathA / khaTvAMgamudrA vikhyAtA, sarvapApapraNAzinI / vahI, pR.468 dAhine hAtha kI sabhI aMguliyoM ko milAkara Upara uThAnA khaTvAMga mudrA hai| 42. kApAlI mudrA kApAlI mudrA se yahA~ abhiprAya muMDamAlA dhAraNa kiye hue devI-devatAoM jaise kAlI devI Adi athavA ziva se honA cAhiye / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAradAtilaka, prapaMcasAra Adi pUrvavartI granthoM meM ullikhita ......123 vidhi pAtravat vAmahastaM ca, kRtvAMke vAmake tathA / nidhAyocchrita vatkuryAt, mudrA kApAlikI smRtA / / vahI, pR. 468 bAyeM hAtha ko pAtravata banAkara use apanI bAyIM goda meM isa taraha rakheM ki vaha Upara uThAyA huA jaisA darzita ho, taba kApAlI mudrA banatI hai| kApAlI mudrA lAbha cakra- svAdhiSThAna, anAhata evaM vizuddhi cakra tattva- jala evaM vAyu tattva granthi- prajanana, thAyamasa, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi kendrazakti, svAsthya, AnaMda evaM vizaddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga- mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, hRdaya, phephar3eM, bhujAeM, rakta saMcAra praNAlI, nAka, kAna, galA, mu~ha, svara yaMtra aadi| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 43. dhenu mudrA (prathama) vAmasya madhyamAnaM tu, tarjanyagre niyojayet / anAmAM kaniSThikAM ca, tasyAMguSThena pIDayet / darzayeddakSiNaskanye, dhenumudreyamIritA / / vahI, pR. 468 bAyeM hAtha kI madhyamA ke agrabhAga ko tarjanI ke agrabhAga se jor3eM, phira aMgUThe se anAmikA aura kaniSThikA ko dabAyeM, phira use dAhine kandhe ke samIpa lAkara pradarzita karane para dhenu mudrA banatI hai| ghenu mudrA lAbha cakra- svAdhiSThAna evaM mUlAdhAra cakra tattva- jala evaM pRthvI tattva granthi- prajanana granthi kendra- svAsthya evaM zakti kendra vizeSa prabhAvita aMgamala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, merUdaNDa, paaNv| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAradAtilaka, prapaMcasAra Adi pUrvavartI granthoM meM ullikhita ......125 44. bANa mudrA eka lambA aura nukIlA astra, jo dhanuSa para car3hAkara calAyA jAtA hai jaise tIra Adi bANa kahalAte haiN| ___bANa zabda ke kaI artha haiM kintu yahA~ bANa mudrA se tAtparya nukIlA astra hai| isa mudrA ko darzAne para duSTa evaM upadravI devI-devatA sAvadhAna ho jAte haiM tathA thor3I dera ke lie apane krUra svabhAva ko chor3a dete haiN| vidhi dakSamuSTisthatarjanyA, dIrghayA baannmudrikaa|| vahI, pR. 468 dAhine hAtha ko muTThI rUpa meM bA~dhakara tarjanI ko sIdhI rakhane para bANa mudrA banatI hai| 45. nArAca mudrA ___ lohe kA bANa yA tIra nArAca kahalAtA hai| isa mudrA kA prayoga vighnopazamana hetu kiyA jAtA hai| vidhi aMguSThatarjanyagrAbhyAM, sphoTo naaraacmudrikaa| vahI, pR. 468 dAhinA aMgUThA aura tarjanI ke aMgrabhAgoM ke gharSaNa se AvAja karanA athavA AvAja honA nArAca mudrA hai| 46. dhenu mudrA (dvitIya) hastadvaye tvadhovaktre, saMmukhe ca parasparam / vAmAMgulIdakSiNAnAmAMgulInAM ca sandhiSu / pravezya madhyamAMgulyau, tarjanyostu prayojayet / / kaniSThe dve nAbhikAbhyAM, yuMjyAtsA dhenumudrikA / vahI, pR. 468 donoM hAthoM ko adhomukha karake eka-dUsare ke sammukha rakheM, phira bAyeM hAtha kI aMguliyoM ko dAyIM aMguliyoM kI sandhiyoM meM praviSTa karavAyeM arthAta sabhI aMguliyoM ko Apasa meM gUMtha deM, phira madhyamA aMguliyoM ko donoM tarjanI se Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM jor3ane para tathA kaniSThikA aMguliyoM ko donoM anAmikA se saMyukta karane para dUsarI dhenu mudrA banatI hai| (SMS dhenu mudrA-2 lAbha cakra- svAdhiSThAna evaM anAhata cakra tattva- jala evaM vAyu tattva granthiprajanana evaM thAyamasa granthi kendra- svAsthya evaM AnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga- mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, hRdaya, bhujAe~, phephar3eM, rakta saMcaraNa tNtr| 47. ikSucApa mudrA ___eka prakAra kA dhanuSa, kamAna ikSucApa kahalAtA hai| yaha mudrA astra vizeSa se sambandhita hai| isa mudrA kA prayoga pUrvavata vighna hartA, pApa saMhartA evaM maMgalakartA hai| vidhi vAmahastAMgulicatuSkaM, muSTIkRtya tadaMguSThaM RjutaH / urvIkRtya vAmapAyeM, ikSucApamudrAM pradarzayet / vahI, pR. 469 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAradAtilaka, prapaMcasAra Adi pUrvavartI granthoM meM ullikhita ......127 bAyeM hAtha kI cAra aMguliyoM se muTThI banAte hue aMgUThe ko sarala rUpa se Upara kI ora rakheM, phira vAma pArzva meM pradarzita karane para ikSucApa mudrA banatI hai| ikSucApa mudrA lAbha cakra- maNipura evaM AjJA cakra tattva- agni evaM AkAza tattva granthieDrInala, painkriyAja granthi kendra- taijasa evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana taMtra, nAr3ItaMtra, yakRta, tillI, A~te, snAyutaMtra evaM nicalA mstissk| 48. paMcapuSyabANa mudrA paMcapuSpa arthAta devI purANa ke anusAra caMpA, Amra, zamI, kamala aura kanera ye pA~ca phUla devatAoM ko priya haiN| puSpabANa arthAta kaamdev| yahA~ para paMcapuSpabANa se abhiprAya kAmadeva ke dvArA kAma kI jAgRti ke lie kI jAne vAlI puSpoM kI bANa varSA ho sakatA hai| isa mudrA ko dikhAkara devoM ko prasanna kiyA jAtA hai| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128... vidhi . hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM hastadvaye surabhimudroktalakSaNa tadaMgulyaSTakaiH gRhItvA / aMguSThadvayamRjUkRtAnyo nyAyamA badhyAt / eSA paMcapuSpabANa mudrA dakSiNabhAge pradarzayet / vahI, pR. 469 Upara kahI gaI surabhi mudrA kI AThoM aMguliyoM ke dvArA donoM aMgUThoM ke agrabhAga ko paraspara bAMdhakara evaM use dAhinI ora pradarzita karane para paMcapuSpabANa mudrA banatI hai| 49. vara mudrA se hai| vidhi adhomukho 50. abhaya mudrA UrdhvakRta vAmahastaH, prasRto varamudrikA | vahI, pR. 469 dekhie, zAradAtilaka 18/13 kI TIkA dakSahastaH prasRto'bhayamudrikA / / vahI, 51. akSamAlA mudrA akSamAlA arthAta rUdrAkSa kI mAlA / isa mudrA kA sambandha rUdrAkSa kI mAlA 52. pustaka mudrA pR. 469 dekhie, zAradAtilaka 18/13 kI TIkA aMguSThatarjanI dve tu prathayitvAM (prasA) rayedakSamAlA, gulitrayam / mudreyaM parikIrtitA / / vahI, pR. 469 dAyA~ aMgUThA aura tarjanI ke agrabhAga ko saMyukta kara zeSa tIna aMguliyoM ko prasArita karane para akSamAlA mudrA banatI hai| vahI, vAmahastaM svAbhimukhyaM (khaM) baddhA pustakamudrikA | pR. 469 dekhie, zAradAtilaka 6/4 kI TIkA Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAradAtilaka, prapaMcasAra Adi pUrvavartI granthoM meM ullikhita ......129 53. saMhAra mudrA vidhi adhomukho vAmahasta, UrdhvAsyo dakSahastakaH / kSiptvAMgulIraMgulIbhisa, saMyojya parikIrtayet / / vahI, pR. 469 bAyeM hAtha ko adhomukha aura dAyeM hAtha ko UrdhvAbhimukha kreN| phira donoM hAthoM kI aMguliyoM ko paraspara gUMthakara ghumAnA saMhAra mudrA hai| uparokta adhyAya meM hindU paramparA ke kriyAkAMDa mUlaka pracalita granthoM se prApta mudrAoM kA varNana kiyA gayA hai| inameM mukhya rUpa se devI-devatAoM kI sAdhanA-ArAdhanA se sambandhita mudrAoM kA varNana hai| yaha varNana daivika sAdhanA se AMtarika jur3Ava meM sahayogI bane, hamArI dainika upAsanA meM pragati kareM tathA svastha tana aura mana kI prApti krvaae| isI meM isa adhyAya kI saphalatA hai| sandarbha-sUcI 1. kulArNavatantra, 17/32 2. kriyApAda, 1/6 3. vahI, 1/7 4. vahI, 1/8-9 5. vahI, 1/10 6. vahI, 1/11-12 7. 'devaM pUjArthamAhvAnamAvAhana miti smRtam / ' kulArNavatantra, 17/90 8. hindI zabda sAgara, bhA. 1, pR. 479 9. zAradAtilaka tantra, 23/107 10. 'Asane sanniveza: syAt sthaapnN'| kulArNavatantra, 17/90 11. zAradAtilaka tantra, 23/108 12. 'anyonyasammukhAkAraH snnidhaapnmiiritm|' kulArNavatantra, 17/91 13. zAradAtilaka tantra, 23/108-109 14. 'yatra kutrApyacalanaM sannirodhanamIritam / ' kulArNavatantra, 17/91 15. zAradAtilaka tantra, 23/109 16. vahI, 23/110 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 17. (ka) zAradAtilaka tantra, 23/110 (kha) kulArNavatantra 17/92 18. 'AcchAdanaM samuddiSTamavaguNThana miiritm|' kulArNavatantra, 17/92 19. zAradAtilaka tantra, 23/111 20. vahI, 23/112 21. vahI, 23/113-114 22. hindI zabda sAgara, bhA. 8, pR. 3982 23. zAradAtilaka tantra, 4/49 kI TIkA 24. vahI, 4/49 kI TIkA 25. vahI, 4/49 kI TIkA 26. vahI, 4/49 kI TIkA 27. buddhijma eNDa lAmAijma oNpha tibbata, pR. 395-96 28. zAradAtilaka tantra, 4/49 kI TIkA 29. kulArNavatantra, 17/73 30. zAradAtilaka tantra, 4/100-102 kI TIkA 31. hindI zabda sAgara, bhA. 4, pR. 1817 32. zAradAtilaka tantra, 5/18-19 kI TIkA 33. vahI 6/4 kI TIkA 34. vahI, 6/4 kI TIkA 35. vahI, 7/82 kI TIkA 36. hindI zabda sAgara, bhA. 8, pR. 4231 37. zAradAtilaka tantra, 8/4 kI TIkA 38. vahI, 8/4 kI TIkA 39. vahI, 11/5 kI TIkA vahI, 13/4 kI TIkA vahI, 13/4 kI TIkA 42. vahI, 14/36 kI TIkA 43. vahI, 14/36 kI TIkA 44. vahI, 14/95 kI TIkA 45. vahI, 14/131 kI TIkA 46. vahI, 15/8-10 kI TIkA Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAradAtilaka, prapaMcasAra Adi pUrvavartI granthoM meM ullikhita 47. hindI zabda sAgara, bhA. 1, pR. 4816 48. zAradAtilaka tantra, 15/22 kI TIkA 49. hindI zabda sAgara, bhA.2, pR. 1081 50. zAradAtilaka tantra, 15/22 kI TIkA 51. hindI zabda sAgara, bhA. 9, pR. 4365 52. zAradAtilaka tantra, 15/22 kI TIkA 53. vahI, 15/72 kI TIkA 54. vahI, 16/7 kI TIkA 55. vahI, 16/7 kI TIkA 56. vahI, 16/7 kI TIkA 57. vahI, 16/7 kI TIkA 58. vahI, 16/7 kI TIkA 59. hindI zabda sAgara, bhA. 5, pR. 2260 60. zAradAtilaka tantra, 16/50 kI TIkA 61. hindI zabda sAgara, bhA. 9, pR. 4565 62. zAradAtilaka tantra, 17/72 kI TIkA 63. vahI, 17/89 kI TIkA 64. hindI zabda sAgara, bhA. 9, pR. 3511 65. zAradAtilaka tantra, 17/89 kI TIkA 66. vahI, 17 /120 kI TIkA 67. vahI, 17 /120 kI TIkA 68. vahI, 18/13 kI TIkA 69. vahI, 18/13 kI TIkA 70. vahI, 18/13 kI TIkA 71. vahI, 18/13 kI TIkA 72. vahI, 18/13 kI TIkA 73. vahI, 20/53 kI TIkA ...131 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-4 gAyatrI jApa sAdhanA evaM saMdhyA karma Adi meM upayogI mudrAoM kI rahasyamayI vidhiyA~ saMdhyA karma, gAyatrI jApa evaM maMtra sAdhanA Adi vaidika paramparA ke prasiddha vidhAna hai| sanAtana dharma kA pratyeka ArAdhaka prAya: inase paricita hai| isI pramukhatA ko dhyAna meM rakhate hue cauthe adhyAya meM gAyatrI pUjana sambandhI mudrAoM kA svataMtra varNana kiyA gayA hai| gAyatrI maMtra ke caubIsa varNa hai, pratyeka varNa ke lie eka svataMtra mudrA kA nirdeza hai| parantu sAmAnyatayA gAyatrI sAdhanA ke samaya 32 mudrAoM kA prayoga kiyA jAtA hai jo gAyatrI devI kI siddhi meM sahAyaka hotI haiN| ina mudrAoM meM 24 mudrAe~ gAyatrI jApa se pUrva tathA 8 mudrAe~ gAyatrI jApa ke pazcAta kI jAtI hai| una mudrAoM kA svarUpa isa prakAra hai ___ 1. sumukham mudrA 2. sampuTam mudrA 3. vitatam mudrA 4. vistRtam mudrA 5. dvimukham mudrA 6. trimukham mudrA 7. caturmukham mudrA 8. paMcamukham mudrA 9. SaNmukham mudrA 10. adhomukha mudrA 11. vyApakAMjalikam mudrA 12. zakaTam mudrA 13. yamapAzam mudrA 14. grathitam mudrA 15. sanmukhonmukham mudrA 16. pralamba: mudrA 17. muSTika: mudrA 18. matsya mudrA 19. kUrma mudrA 20. varAhaka: mudrA 21. siMhakrAntam mudrA 22. mahAkrAntam mudrA 23. mudgara mudrA 24. pallava mudraa|' 1. sumukha mudrA sumukha kA zAbdika artha hai suMdara mukhavAlA, manohara mukhavAlA, prasanna mukhvaalaa| yaha mudrA dikhane meM sundara lagatI hai ata: ise sumukha mudrA kahA gayA hai| yogatattva mudrA vijJAna kI yaugika paramparA meM yaha mudrA zraddhAluoM evaM anuyAyiyoM ke dvArA dhAraNa kI jAtI hai| yaha gAyatrI jApa se pUrva kI jAne vAlI 24 mudrAoM meM se eka hai| yaha roga zamana meM adhika upayogI hai| vizeSa rUpa se kensara roga kA nivAraNa karatI hai| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyatrI jApa sAdhanA evaM sandhyA karmAdi meM upayogI mudrAoM......133 vidhi sumukha mudrA ___sumukha mudrA ke lie donoM hatheliyoM ko hRdaya ke agrabhAga para sthira kreN| phira tarjanI, madhyamA, anAmikA aura kaniSThikA aMguliyoM ko eka sAtha hathelI kI tarapha mor3ate hue hAthoM ko samIpa meM lAe~ tAki aMgUThA aura aMguliyA~ apane pratirUpa kA sparza kara skeN| isameM aMgUThA tarjanI ke prathama pora ke pArzva bhAga kA sparza karatA huA rahe, isa taraha sumukha mudrA banatI hai| lAbha * yaha mudrA mukhya rUpa se agni tattva ko prabhAvita karatI hai| isase anya tattva bhI saMtulita rahate haiN| ... * isake dvArA maNipura cakra prabhAvita hotA hai jisase madhumeha, kabja, apaca, gaisa Adi pAcana sambandhI vikRtiyA~ dUra hotI haiN| * isake dvArA taijasa kendra prabhAvita hotA hai jisase zakti aura teja meM vRddhi hotI hai tathA bhAva vizuddhi hotI hai| * yaha mudrA IrSyA, ghRNA, bhaya, saMgharSa Adi vicAroM kA niyantraNa karatI hai isase vyakti kA AdhyAtmika utthAna hotA hai| * ekyuprezara vizeSajJoM ke anusAra yaha behozI, daurA Adi par3ane para tatkAla lAbha detI hai| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 2. sampuTa mudrA sampuTa zabda aneka arthoM kA sUcaka hai| yahA~ darzAe citra ke anusAra eka prakAra kA pAtra, jisameM kucha bharane ke lie rikta jagaha ho vaha sampuTa kahalAtA hai| sampuTa kA madhya bhAga phUlA huA evaM khAlI rahatA hai| isa mudrA meM hatheliyoM kA madhya bhAga phUlA huA hai ataH isakA nAma sampuTa mudrA hai| yaha mudrA yaugika paramparA meM bhaktoM evaM anuyAyiyoM ke dvArA dhAraNa kI jAtI hai| yaha gAyatrI jApa se pUrva kI jAne vAlI 24 mudrAoM meM se eka hai| yaha rogazamana meM upayogI hai| vidhi sampuTa mudrA hatheliyA~ hRdaya ke agrabhAga para raheM, aMguliyA~ bAhara kI tarapha phailI huI halkI sI mur3I huI raheM tathA aMguliyoM ke agrabhAga aura hatheliyoM kI eDiyoM ko sparzita karane se jo mudrA niSpanna hotI hai use sampuTa mudrA kahate haiM / yaha mudrA namaskAra mudrA ke samAna hai mAtra aMguliyoM kI dizA bhinna hai / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyatrI jApa sAdhanA evaM sandhyA karmAdi meM upayogI mudrAoM......135 lAbha * sampuTa mudrA karane se zarIra meM AkAza tattva saMtulita rahatA hai| * yaha mudrA AjJA cakra ko prabhAvita karatI hai| jisase buddhi kuzAgra tathA picyuTarI evaM piniyala graMthiyoM kA srAva saMtulita hone se svabhAva zAMta evaM krodhAdi kaSAya niyaMtrita hote haiN| * ekyuprezara paddhati ke anusAra yaha mudrA pIliyA, hAthoM meM kampana, kAna ke limpha srAva, mu~ha meM durgaMdha Adi rogoM ke nidAna meM lAbhakArI hai| isI ke sAtha yaha zirAoM evaM dhamaniyoM ke upacAra meM bhI sahayogI hai| isake dvArA vyakti Antarika jagata kI ora abhimukha hotA hai| 3. vitata mudrA ___vitata arthAta phailA huaa| vINA athavA usase milatA-julatA anya vAdya bhI vitata kahalAtA hai, parantu nimna citra meM donoM hAtha phaile hue hone se yahA~ prasarita artha iSTa hai| isa mudrA meM donoM hAtha nIce kI tarapha phaile hue haiM ataH ise vitata mudrA kahate haiN| vitata mudrA Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM yaha saMyukta mudrA hai| ise roga zamana evaM kainsara nivAraNa meM upayogI mAnA hai| vidhi donoM hatheliyoM ko zarIra ke madhyabhAga meM kucha senTImITara kI dUrI para evaM kamara ke samabhAga para Age sthira kreN| aMguliyA~ aura aMgUThe phaile hue, zithila aura halke se mur3e hue raheM, kintu apane pratirUpa kA athavA dUsare hAtha kA sparza karate hue na rahane para vitata mudrA kahalAtI hai| lAbha * yaha mudrA zarIragata pRthvI evaM vAyu tatva ko prabhAvita karatI hai| * yaha zarIra ko baliSTa banAtI hai tathA sandhivAta, jor3oM ke darda Adi meM rAhata detI hai| * isa mudrA ke dvArA mUlAdhAra evaM anAhata cakra jAgRta hote haiN| yaha zakti kendra evaM AnaMda kendra ko bhI prabhAvita karatI haiN| isase kAma-vAsanAe~ kama hokara Antarika bhAvanAe~ nirmala evaM pariSkRta banatI hai| * ekyuprezara paddhati ke anusAra yaha mudrA ekAgratA evaM bauddhika kSamatA ko bar3hAtI hai| sAtha hI hRdaya sambandhI rogoM meM vizeSa lAbhadAyI hai| 4. vistRta mudrA ___ hindI koza ke anusAra jo adhika dUra taka phailA huA ho, laMbA caur3A ho use vistRta kahate haiN| isa mudrA meM donoM hatheliyoM ke bIca vitata mudrA kI apekSA adhika dUrI hai ata: ise vistRta mudrA kahA gayA hai| yaha mudrA vitata mudrA ke samAna hI kI jAtI hai mAtra donoM hAthoM ko rakhane kI sthiti meM aMtara hai| yaha gAyatrI jApa se pUrva karane yogya 24 mudrAoM meM se cauthI hai| ise roga zamana evaM kainsara roga meM adhika upayogI mAnA hai| vidhi donoM hatheliyoM ko zarIra ke madhya bhAga meM arthAta Age kI tarapha lagabhaga eka phuTa kA aMtara rakhate hue kamara ke sama bhAga para sthira kreN| phira aMguliyoM Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyatrI jApa sAdhanA evaM sandhyA karmAdi meM upayogI mudrAoM......137 vistRta mudrA aura aMgUThoM ko eka sAtha phailAte hue zithila evaM andara kI tarapha jhukAte hue rakhane para vistRta mudrA banatI hai| lAbha - * vistRta mudrA jala evaM agni tattva ko prabhAvita karatI huI pitta se ubharane vAlI bImAriyoM ko upazAnta tathA mUtra doSa kA parihAra karatI hai| * svAdhiSThAna evaM maNipura cakra ko jAgRta karate hue svazaktiyoM kA vikAsa karatI hai| isase udara sambandhI rogoM kA nivAraNa hotA hai| * isake prayoga se baicenI, peDu kA kainsara, kabja evaM eoraTika vAlva ke kArya ko sucAru rUpa se karane meM evaM anya rogoM ko dUra karane meM sahayoga milatA hai| isase jihvA para sarasvatI kA vAsa hotA hai| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 5. dvimukha mudrA dvimukha kA zAbdika artha hai do mukha vaalaa| isa mudrA nAma ke anya artha bhI vyavahRta hai| yahA~ dvimukha mudrA se abhiprAya lagabhaga prasava karatI huI gAya se hai| jaba gAya bachar3e ko janma detI hai usa samaya pRSTha bhAga se pahale bachar3e kA mu~ha nikalatA hai jisase gAya do mukha vAlI dikhatI hai aura isa gAya kA vizeSa mahattva hotA hai| saMbhavatayA isa mudrA kA prayojana dvimukhI gAya se hai kyoMki vaidika paramparA meM gAya ko pUjanIya evaM gAyatrI svarUpa mAnA hai| yoga tattva mudrA vijJAna kI yaugika paramparA meM yaha mudrA bhaktoM aura ArAdhakoM ke dvArA kI jAtI hai| yaha gAyatrI. jApa kI 24 mudrAoM meM se eka hai| ise kainsara jaise rogoM meM bahuta upayogI batalAyA hai| vidhi donoM hatheliyoM ko zarIra ke madhya bhAga meM kamara ke samabhAga para sthira kreN| dvimukha mudrA Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyatrI jApa sAdhanA evaM sandhyA karmAdi meM upayogI mudrAoM... ... 139 phira aMguliyoM ko bhUmi se samAnAntara sAmane kI ora phailAte hue rkheN| phira anAmikA evaM kaniSThikA aMguliyoM ke agrabhAga ko paraspara milAyeM tathA aMgUThoM ko Upara kI ora karane para dvimukha mudrA banatI hai| lAbha cakra- svAdhiSThAna, evaM mUlAdhAra cakra tattva - jala evaM pRthvI tattva kendra- svAsthya evaM zakti kendra granthi - prajanana granthi vizeSa prabhAvita aMgamala-mUtra aMga, gurde, prajanana aMga, merUdaNDa evaM paaNv| 6. trimukham mudrA trimukha kA zAbdika artha hai tIna mukha vAlA / buddha hindI koza meM zAkya muni ko trimukha vAlA kahA gayA hai, kI mAtA ko trimukhI batalAyA hai, brahmA-viSNu-maheza ko trideva kahA jAtA hai| anumAnataH yaha mudrA tIna mukha ko dhAraNa karane vAle trideva kI upAsanA evaM unheM saMtuSTa karane ke uddezya se kI jAtI hai| trimukham mudrA Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM yaugika paramparA meM yaha mudrA zradvAlu upAsakoM dvArA dhAraNa kI jAtI hai| yaha saMyukta mudrA gAyatrI jApa se sambandhita 24 mudrAoM meM se eka hai| yaha roga nivAraNa meM upayogI siddha huI hai| vidhi donoM hatheliyoM ko zarIra ke madhya bhAga meM, kamara ke sama stara para dhAraNa kreN| phira aMguliyoM ko bhUmi se samAnAntara sAmane kI tarapha pRthak-pRthak phailAte hue rkheN| tatpazcAta madhyamA, anAmikA evaM kaniSThikA aMguliyoM ke agrabhAgoM ko paraspara sammilita kareM tathA aMgUThoM ko Upara kI ora uThAne para trimukha mudrA banatI hai| lAbha * agni tattva ko saMtulita karane meM trimukhI mudrA bahu upayogI hai| isase mAnasika tanAva kama hotA hai| zarIra ke teja meM vRddhi hotI hai| * yaha mudrA maNipura cakra ke mAdhyama se taijasa cakra ko prabhAvita karate hue pAcana sambandhI vikRtiyoM ko dUra karatI hai| * ekyuprezara praNAlI ke anusAra yaha mudrA A~kha, nAka, kAna sambandhI rogoM ko dUra karatI hai tathA zArIrika prakriyAoM ko sucArU karatI hai| ___ * AdhyAtmika dRSTi se yaha mudrA Atmika teja ko bar3hAtI hai| 7. caturmukham mudrA sAmAnyatayA cAra mukha vAlA caturmukha kahA jAtA hai| nRtya meM eka prakAra kI ceSTA ko tathA eka prakAra kI tAla ko bhI caturmukha kahate haiN| bhagavAna viSNu cAra mukha vAle mAne jAte haiN| saMbhavata: yaha mudrA viSNu bhagavAna kI ArAdhanA evaM unake samarUpa banane ke prayojana se kI jAtI hai| yaha yaugika paramparA kI mudrA gAyatrI jApa se pUrva karane yogya 24 mudrAoM meM se sAtavIM hai tathA ise bImAriyoM ke nivAraNa meM upayogI siddha kiyA hai| vidhi donoM hatheliyoM ko zarIra ke madhyabhAga, kamara ke samabhAga para sthira kreN| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ...141 gAyatrI jApa sAdhanA evaM sandhyA karmAdi meM upayogI mudrAoM... phira aMguliyoM ko bhUmi se samAnAntara sAmane kI tarapha pRthaka-pRthaka phailAte hu rkheN| tadanantara cAroM aMguliyoM ke agrabhAgoM ko virodhI aMguliyoM ke agrabhAgoM se yojita kareM tathA aMgUThoM ko Upara kI tarapha rakhane para caturmukha mudrA banatI hai| caturmukham mudrA * pRthvI tattva ko saMtulita karate hue yaha zarIra ko baliSTha banAtI hai tathA jar3atA evaM bhArIpana ko dUra karatI hai / lAbha * mUlAdhAra ko prabhAvita karatI huI yaha mudrA Arogya, dakSatA, Adi meM vRddhi karatI haiN| kuzalatA * ekyuprezara vizeSajJoM ke anusAra yaha jihvA meM tanAva, bhArIpana, darda Adi dUra karake bolane sambandhI samasyAoM ko dUra karatI hai| yaha zarIra kI dhamaniyoM para kaMTrola rakhatI hai| * yaha bauddhika kSamatA evaM smRti kA bhI vikAsa karatI hai / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 8. paMcamukham mudrA pAMca mukhavAlA paMcamukhI kahalAtA hai| eka prakAra kA rUdrAkSa jisameM pAMca lakIreM hotI hai paMcamukhI kahA jAtA hai| ziva, gaNeza aura hanumAna ke aneka nAmoM meM inakA eka nAma paMcamukha hai| pArvatI ko paMcamukhI kahA gayA hai| pArvatI durgA kA eka rUpa hai aura gAyatrI kA eka artha durgA hotA hai| isa AdhAra para anumAna kiyA jAtA hai ki yaha mudrA paMcamukhI deva athavA devI ko prasanna karane evaM usakI ArAdhanA se saMbaMdhita hai| ___ yaugika paramparA meM yaha mudrA zraddhAlu bhaktoM dvArA dhAraNa kI jAtI hai| ise roga zamana meM vizeSa upayogI mAnA gayA hai| MOMPU HAVI paMcamukham mudrA vidhi donoM hatheliyoM ko pUrvavata zarIra ke madhyabhAga meM, kamara ke samastara para dhAraNa kreN| tadanantara aMguliyoM ko bhUmi se samAnAntara sAmane kI tarapha alagaalaga phailAte hue rkheN| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyatrI jApa sAdhanA evaM sandhyA karmAdi meM upayogI mudrAoM......143 tatpazcAta aMgUThoM evaM aMguliyoM ke agrabhAgoM ko apane aMguliyoM virodhI ke agrabhAgoM se sparzita karane para jo mudrA niSpanna hotI hai, use paMcamukham mudrA kahate haiN| lAbha * paMcamukhI mudrA AkAza tattva ko niyaMtrita karate hue bhAvadhArA ko nirmala banAtI hai tathA dhyAna ko ekAgra karatI hai| * yaha mudrA AjJA cakra ko prabhAvita karatI hai jisase mana, dimAga evaM svabhAva zAnta rahatA hai| * isa mudrA ko 5-7 miniTa taka karane mAtra se AmAzaya kI kSamatA evaM UrjA bar3hatI hai| gale kI sUjana, (Transverse colon) aura Sigmaid colon kI samasyAe~ dUra hotI hai| * isa mudrA ko karane se mAnasika zAnti prApti hotI hai| 9. SaNmukham mudrA SaNmukha kA sIdhA sA artha hai chaha mukha vaalaa| pArvatI, jo gAyatrI devI kA eka aMza svarUpa hai usakA putra kArtikeya SaDAnana arthAta chaha mukhavAlA kahA jAtA hai| saMbhavata: yaha mudrA pArvatI suta ko prasanna karane ke uddezya se kI jAtI hai| isameM gAyatrI devI svayameva tuSTa ho jAtI hai| yogatattva mudrA vijJAna meM yaha mudrA bhaktoM aura anuyAyiyoM ke dvArA dhAraNa kI jAtI hai| yaha saMyukta mudrA gAyatrI jApa se pUrva kI 24 mudrAoM meM se eka tathA roga zamana ke upacArArtha prayukta hotI hai| ___isa mudrA ke dvArA chaha mukha jaisI AkRti pratibhAsita hotI hai isalie ise SaNmukha mudrA kahate hai| vidhi donoM hatheliyoM ko zarIra ke madhya bhAga meM, kamara ke samabhAga para sthira kreN| phira aMgUThA, tarjanI, madhyamA aura anAmikA ke agrabhAgoM ko apane virodhI aMguliyoM ke agrabhAgoM se saMyojita kreN| tatpazcAta aMgUThoM ko Upara kI ora uThAte hue tathA kaniSThikA aguliyoM ko alaga-alaga karate hue jo mudrA niSpanna hotI hai use SaNmukham mudrA kahate haiN|10 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM SaSThamukham mudrA lAbha * isa mudrA ko karane se zarIra kA jala tatva saMtulita rahatA hai / yaha mudrA raktavikAra, zarIra kA rUkhApana Adi dUra kara jala tattva kI ApUrti karatI hai| * svAdhiSThAna cakra jo ki peDu ke pAsa sthita hai, tantra granthoM ke anusAra isake dhyAna se sRjana, pAlana aura nidhana meM samarthatA aura jihvA para sarasvatI kA vAsa hotA hai| * ekyuprezara paddhati ke anusAra yaha mastiSka evaM jJAnendriya sambandhI rogoM kA upacAra karate hue bauddhika kSamatA kA vardhana karatI hai tathA isase behozIpana dUra hotA hai| * isa mudrA ke dvArA zArIrika prabhAva kA AkarSaNa bar3hatA hai| 10. adhomukham mudrA adhomukha ke zAbdika artha haiM adhomukha kiyA huA, auMdhA, ulTA Adi / nimna citra ke anusAra isa mudrA meM hAthoM kI sthiti ulTI rahatI hai ataH ise adhomukha mudrA kahate haiN| Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyatrI jApa sAdhanA evaM sandhyA karmAdi meM upayogI mudrAoM......145 yaha mudrA pratIkAtmaka rUpa se svayaM kI ora abhimukha hone kA sUcana karatI hai| saMsArI manuSya kI AtmA garbhAvAsa kAla meM adhomukha rahatI hai kahA bhI gayA hai ki 'garabhAvAsa dasa mAsa adhomukha taha~ na bhayo vishm|' usa samaya cetanA paravasthA meM asahya kaSToM ko bhogatI hai| saMketata: yaha mudrA garbhaduHkha se mukta hone arthAta janma-maraNa kI paramparA ko vinaSTa karane kA bodha detI hai| gAyatrI kA eka abhipreta gaMgA hai vaha nadI rUpa meM ziva kI jaTAoM se nIce giratI hai| tadanusAra bhI isa mudrA kA nAma adhomukha saMbhava hai| yaha yaugika paramparA kI gAyatrI se sambandhita 24 mudrAoM meM se eka tathA hara prakAra kI bImArI se rAhata pAne hetu rAmabANa auSadhi ke samAna hai| vidhi adhomukham mudrA sarvaprathama donoM hAthoM kI aMguliyoM ko hathelI kI tarapha aMdara mor3akara aMgUThoM ko Upara kI ora sthira rakhane evaM aMguliyoM ke bAhya pauravoM ko milAte hue rakhane para jo mudrA banatI hai, use adhomukha mudrA kahate haiN|11 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM yaha saMyukta mudrA kamara ke stara para dhAraNa kI jAtI hai| lAbha * yaha mudrA agni tattva ko saMtulita karatI hai jisase taijasa zarIra kA teja bar3hatA hai evaM pAcana kSamatA vikasita hotI hai| * maNipura cakra jAgRtta hone se zarIra ko zakti prApta hotI hai tathA madhumeha, kabja, apaca Adi samasyAe~ dUra hotI haiN| * yaha zarIra ke meTAbolijma praNAlI kA saMtulana karatI hai| nirmANazIla UrjA (Structive energy) ko pUre zarIra meM saMcArita karatI hai| isase mu~ha meM thUka kA bahAva sucArU rUpa se hotA hai aisA ekyuprezara vizeSajJoM kA mata hai| 11. vyApakAMjalikam mudrA : ___isa mudrA nAma meM vyApaka + aMjali ina do zabdoM kA yoga hai| aMjali mudrA prAya: arpaNArtha kI jAtI hai| tadanusAra vyApaka aMjali pUrvaka athavA vyApaka (atyadhika) dravya car3hAne ke bhAva se jo mudrA banAI jAtI hai use vyApakAMjali mudrA kahate haiN| vyApakAMjalikam mudrA Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyatrI jApa sAdhanA evaM sandhyA karmAdi meM upayogI mudrAoM......147 isa mudrA meM aMjali vistRta rUpa se phailI huI hai ata: yaha mudrA nAmocita guNavAlI hai| yaugika paramparA dvArA mAnya isa mudrA ko gAyatrI jApa se pUrva kI vidhi meM karate haiN| vidhi sarvaprathama hatheliyoM ko AkAza kI tarapha rakhate hue aMguliyoM ko bAhara kI ora phailaayeN| aMgUThoM ko hathelI se pRthaka rakhate hue bAhara kI tarapha phailAe rkheN| phira hatheliyoM kI bAhya kinAriyoM kA eka-dUsare se sparza karavAte hue karayugala ko yugapad rakhane para jo mudrA banatI hai, vaha vyApakAMjali mudrA kahalAtI hai|12 lAbha * vyApakAMjali mudrA zarIragata vAyu tattva ko prabhAvita karate hue vAyu sambandhI vikAra jaise kupita vAyu, gaThiyA, vAyuzUla Adi kA nivAraNa karatI hai| ___ * anAhata cakra jAgRta hone se vaktRtva, kavitva, indriya niyaMtraNa Adi kI zaktiyoM meM vikAsa hotA hai| * yaha mudrA A~kha meM darda, jAlA AnA Adi ko dUra karatI hai, aisA ekyuprezara parIkSaNoM se spaSTa ho cukA hai| * isa mudrA ke prayoga se hRdaya majabUta banatA hai| 12. zakaTam mudrA chakar3A yA bailagAr3I ko zakaTa kahate haiN| zakaTa kA Age kA bhAga patalA aura pIche kA bhAga moTA hotA hai| isa mudrA meM hAthoM kI AkRti isI taraha kI banatI hai ata: isakA nAma zakaTa mudrA hai| zakaTa kA eka artha rohiNI nakSatra hai| purANoM ke anusAra rohiNI dakSa kI kanyA aura candramA~ kI patnI hai| dakSa brahmA putra aura pArvatI ke pitA hai| yahA~ rohiNI brahma kI santAna paramparA se sambandhita hone ke kAraNa use lakSita kara yaha mudrA kI jA sakatI hai| yaha saMyukta mudrA gAyatrI jApa sambandhI 24 mudrAoM meM se eka hai tathA rogopazamana hetu pramukha mAnI gaI hai| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM vidhi donoM hatheliyoM ko kamara ke samabhAga para arthAta Age kI tarapha sthira kreN| tadanantara bhUmi se samAnAntara tarjanI aMguliyoM ko nIce kI ora phailAte hue rakheM, madhyamA-anAmikA aura kaniSThikA aMguliyoM ko hathelI kI tarapha mor3ate hue rakheM tathA aMguliyoM se 90deg kA koNa banAte hue dvayAMguSThoM ke agrabhAgoM ko paraspara sparzita karane para zakaTa mudrA banatI hai|13 zakaTam mudrA lAbha __* zakaTa mudrA ke prayoga se jala evaM AkAza tattva kA saMyoga evaM saMtulana hotA hai| isase hRdaya evaM rakta sambandhI samasyAoM kA nivAraNa hotA hai|| * svAdhiSThAna evaM vizuddhi cakra ko jAgRta karate hue yaha kaNTha ko madhura evaM prabhAvI banAtA hai| jJAna ko vikasita karatA hai| zarIra nirogI hokara dIrghajIvI banatA hai| * ekyuprezara spezalisTa ke anusAra yaha eka pakSIya lakavA, behozI miragI, kAna meM AvAja AnA, nasoM meM tanAva Adi se rAhata detI hai tathA zaMkAlu vRtti ko kama karatI hai| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyatrI jApa sAdhanA evaM sandhyA karmAdi meM upayogI mudrAoM... ...149 * isa mudrA ke prayoga se mAnasika zAnti evaM ekAgratA ko prApta kiyA jA sakatA hai| 13. yamapAzam mudrA yama aura pAza ina do zabdoM ke saMyoga se yamapAzam zabda niSpanna hai| yama zabda se aneka arthoM kA bodha hotA hai| bhAratIya Arya paramparA meM yama, dakSiNa dizA ke dikpAla (dizArakSaka) deva haiN| vaidika kAla meM ise devatA, RSi aura maMtrakartA mAnA jAtA thaa| indriya-mana ko vaza meM rakhanA yama kahalAtA hai| manu ke anusAra nitya pAlana yogya karttavya yama kahalAte haiN| yamapAzam mudrA paMtajalI ke aSTAMga yoga meM prathama yama yoga kA ullekha AtA hai| yama kAlasUcaka bhI hai pAza zabda baMdhana sUcaka hai| isa varNana ke AdhAra para yamapAza ke do abhiprAya hote haiM- prathama artha kI apekSA sAdhAraNa mAnava janma-mRtyu ke baMdhana meM jakar3A haA hai usase mukta hone kI prArthanA svarUpa yaha mudrA kI jAtI hai| dvitIya artha ke anusAra jo nitya pAlana evaM dhAraNa karane yogya yama-niyama Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM Adi haiM una kriyAkalApoM se jur3e raheM, isa taraha kI bhAvAbhivyakti svarUpa yaha mudrA kI jAtI hai| ___ yaugika paramparA meM yaha mudrA zraddhAniSTha anuyAyiyoM ke dvArA kI jAtI hai| yaha gAyatrI jApa se pUrva kI jAne vAlI 24 mudrAoM meM se eka tathA roga nivAraNa meM vizeSa rUpa se (Cancer) meM upayogI hai| vidhi isa mudrA meM dAhinI hathelI svayaM kI tarapha mur3I huI, aMgUThA Upara kI tarapha phailA huA, madhyamA, anAmikA aura kaniSThikA aMguliyA~ hathelI meM mur3I huI evaM tarjanI kA prathama pora bAyIM tarjanI se Akramita rheN| ___ bAyIM hathelI zarIra ke madhya bhAga meM chAtI ke stara para dhAraNa kI huI, madhyamA, anAmikA aura kaniSThikA aMguliyA~ hathelI meM mur3I huI, tarjanI dAhinI tarjanI ko Akramita karatI prathama pora se mur3I huI tathA aMgUThA aMguliyoM kI tarapha andara mur3A huA rhe| (isameM donoM hAtha kI tarjanI aMguliyA~ paraspara grathita rahe) isa taraha yamapAza mudrA banatI hai|14 lAbha * yaha mudrA vAyu tattva ko saMtulita karate hue vAyu vikAroM ko dUra karatI hai| * anAhata cakra ko prabhAvita karate hue yaha bhAvoM ko nirmala evaM pariSkRta karatI hai tathA thAyamasa graMthi ke srAva ko saMtulita rakhatI hai| * ekyuprezara praNAlI ke anusAra isa mudrA ke upayoga se pAyariyA, svara taMtra, gale meM sUjana, dA~ta, kAna, A~kha, nAka, mu~ha sambandhI rogoM meM lAbha hotA hai| 14. prathitam mudrA . grathita zabda kaI arthoM meM prayukta hotA hai jaise- kaThina gAMThavAlA, baMdhA huA, racA huA, gAMTha yukta, jamA huA aadi| nimna mudrA svarUpa ke anusAra isameM aMguliyA~ eka-dUsare se baMdhI huI (gaMthI huI) rahatI hai ata: isakA nAma grathita mudrA hai| Abaddha vastu majabUta hotI hai isa niyama ke anusAra yaha mudrA dRr3hatA- aTalatA kI sUcaka hai| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyatrI jApa sAdhanA evaM sandhyA karmAdi meM upayogI mudrAoM......151 jaba hama kisI ko vizvAsa dilAte haiM athavA kisI satya kA samarthana karate haiM to isa prakAra kI mudrA sahaja nirmita hotI hai| isa mudrA ke mAdhyama se iSTa ke prati dRr3ha saMkalpa evaM vizvAsa jAgRta kiyA jAtA hai| yoga tattva mudrA vijJAna se sambandhita gAyatrI mudrAoM meM se yaha eka mudrA hai| yaha roga zamana meM vizeSa rUpa se Cancer meM lAbhadAyI hai| __ise zuddhatA aura udAratA kA paricAyaka mAnA gayA hai| yaha jApAna meM 'gebuka kena ina' ke nAma se jAnI jAtI hai| vidhi donoM hAthoM kI aMgaliyoM ko eka-dUsare meM isa taraha grathita karate hae rakheM ki ve hAtha ke pRSTha bhAga para phailI huI raha sakeM tathA dAhine aMgUThe ko bAyeM aMgUThe para krosa karate hue rakhane para grathita mudrA banatI hai| yaha mudrA chAtI ke agrabhAga para dhAraNa kI jAtI hai|15 prathitam mudrA Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM lAbha * isa mudrA ko karane se zarIragata pRthvI evaM AkAza tattva saMtulita rahatA hai| isase zarIra ko baliSTha evaM zaktizAlI banAte hue antara meM anahada bhAvoM kA vikAsa kiyA jA sakatA hai| * yaha mudrA mUlAdhAra evaM anAhata cakra ko jAgRta karatI hai, jisase zArIrika nirogatA, kauzalya, ojasvitA Adi meM vRddhi hotI hai tathA hRdaya ko majabUta nA hue vaktRtva, kavitva Adi zakti kA vikAsa karatI hai| * ekyuprezara vizeSajJoM kA abhimata hai ki isa mudrA ke prayoga se vAta doSa, viSa darda (Allergy) Adi meM lAbha hotA hai tathA kiDanI (Areterics) Adi kI rUkAvaTa (Blockage) dUra hotI hai| 15. sanmukhonmukham mudrA yaha zabda sanmukha aura unmukha kA sAmAsika pada hai / sanmukha arthAta sAmane, unmukha arthAta nIce mukha kiye hue| darzAye citra ke anusAra isa mudrA meM dAhinA hAtha bAyeM hAtha ke sanmukha evaM bAyAM hAtha dAhine hAtha kI tarapha mukha se kiyA huA rahatA hai ataH yaha mudrA nAmocita svarUpa hai| yukta yaha mudrA pratIka rUpa meM sUcita karatI hai ki hamAre samakSa gAyatrI athavA iSTa tatva kA jo svarUpa hai hameM usakI ora unmukha honA cAhie / bhArata meM yaha mudrA "cona mukhamukham " aura "unmukhon mukham" ke nAma pracalita hai| sAmAnyatayA yaugika paramparA meM dharmaguruoM evaM dharmapAlakoM dvArA kI jAtI hai| gAyatrI jApa se pUrva kI jAne vAlI 24 mudrAoM meM se eka tathA roga prazAnti ke lie pramukha mAnI gaI hai| vidhi yaha mudrA do taraha se banAyI jA sakatI hai| prathama prakAra ke anusAra bAyIM hathelI kI aMguliyoM ko kiMcita mor3ate hue Upara kI ora kareM evaM dAyIM hathelI kI aMguliyoM ko kucha mor3ate hue nIce kI ora kareM, phira donoM hAthoM kI paraspara abhimukha aMguliyoM ke agrabhAga ko sparzita karane se jo mudrA niSpanna hotI hai use sanmukhonmukham mudrA kahate haiN| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyatrI jApa sAdhanA evaM sandhyA karmAdi meM upayogI mudrAoM......153 sanmukhonmukham mudrA dvitIya prakAra meM bAyeM hAtha kI mur3I huI aMguliyA~ nIce kI ora evaM dAyeM hAtha kI mur3I huI pA~coM aMguliyA~ Upara kI ora rahatI hai zeSa varNana pUrvavata smjheN|16 ___ yaha mudrA chAtI ke agrabhAga para dhAraNa kI jAtI hai| lAbha * yaha mudrA AkAza tattva ko saMtulita karate hue bhItarI kolAhala ko samApta kara mAnasika evaM Antarika zakti detI hai| * vizuddhi cakra para prabhAva DAlate hue yaha mudrA zokahIna, dIrghajIvI evaM citta ko zAnta rakhatI hai tathA vANI ko madhura evaM prabhAvI banAtI hai| * ekyuprezara vizeSajJoM ke anusAra yaha mastiSka sambandhI bImAriyoM jaise behozI, sAyanasa, mAsika dharma sambandhI asaMtulana Adi kA nivAraNa karatI hai| * isa mudrA se tyAga evaM adhyAtma bhAva meM vRddhi hotI hai| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 16. pralambaH mudrA pralamba zabda kaI arthoM ko jJApita karatA hai| yahA~ nIce kI ora laTakatA huA aisA artha abhipreta hai| ____ darzAe citra ke anusAra isa mudrA meM donoM hAtha nIce kI tarapha laTakate hue rakhe jAte haiM ata: isa mudrA kA nAma yathocita mAlUma hotA hai| yaha madrA pratIka rUpa meM jIvana ko udAtta evaM vyApaka banAne kI preraNA detI hai| isI ke sAtha ArAdhya ke prati apanI zraddhA ko uttarottara bar3hAye rakhane kA sUcana karatI hai| yaugika paramparA meM yaha mudrA aneka bhaktoM dvArA grahaNa kI jAtI hai| yaha gAyatrI jApa kI Avazyaka evaM rogopazamana kI adbhuta mudrA hai| pralambaH mudrA vidhi isa mudrA ko banAte vakta donoM hatheliyoM ko kamara ke nIce madhya bhAga para sthira kreN| phira donoM hAthoM kI aMguliyoM ko nIce kI ora karane evaM donoM hAthoM ko eka-dUsare ke nikaTa rakhane para pralamba mudrA banatI hai|17 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAbha gAyatrI jApa sAdhanA evaM sandhyA karmAdi meM upayogI mudrAoM... 155 cakra maNipura evaM anAhata cakra tattva- agni evaM vAyu tattva kendrataijasa evaM AnaMda kendra granthi - eDrInala, painkriyAja evaM thAyamasa granthi vizeSa prabhAvita aMga- pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, A~teM, hRdaya, phephar3eM, rakta saMcaraNa taMtra, nAr3I saMsthAna Adi / 17. muSTika mudrA muSTika kA sIdhA sA artha hotA hai muTThI / isa mudrA meM donoM hAtha muTThI ke rUpa meM bAMdhe jAte haiM isalie ise muSTika mudrA kahate haiM / yaha mudrA dRr3ha saMkalpa kI sUcaka hai| isa mudrA ke mAdhyama se saMkalpita kArya ke prati Atma sajagatA ko bar3hAyA jAtA hai| yaugika paramparA meM yaha mudrA zraddhAlu ArAdhakoM dvArA dhAraNa kI jAtI hai| yaha gAyatrI jApa meM prayukta 24 mudrAoM meM se eka hai| ise kainsara sadRza bImAriyoM meM bhI lAbhakArI batalAyA hai| yaha mudrA padmamuSTi mudrA kI bhA~ti donoM hAthoM se kI jAtI hai| muSTika mudrA Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM vidhi sarvaprathama donoM hAthoM ko muTThI rUpa meM baaNdhe| phira aMgUThoM ko tarjanI ke bAhya bhAga para sthira rakheM tathA sabhI aMguliyoM ke dUsare poroM ko eka dUsare se sparzita karate hue rakhane para jo mudrA banatI hai use muSTika mudrA kahA jAtA hai|18 lAbha * muSTika mudrA AkAza tattva ko saMtulita karate hue hRdaya sambandhI vikAroM kA zamana karatI haiN| * isake dvArA vizuddhi cakra jAgRta hotA hai aura yaha jIva kI jJAna granthiyoM ko jAgRta karate hue mana ko zAnta rakhatA hai tathA zokahIna evaM dIrghajIvI banAtA hai| * yaha mudrA pUrva saMcita jJAna kA smaraNa karavAtI hai| isase gale meM sUjana, siradarda (Eczema), carma roga Adi ke upacAra meM sahayoga prApta hotA hai, aisA ekyuprezara vizeSajJoM kA mAnanA hai| 18. matsya mudrA matsya saMskRta kA mUla rUpa hai ise machalI kahate haiN| yaha mudrA matsyAkAra ke samAna nirmita kI jAtI hai ata: ise matsya mudrA kahA gayA hai| yaha viSNu ke matsyAvatAra kI sUcaka mudrA hai| matsya hamezA jala pravAha ko viparIta gati detA hai vaise hI yaha mudrA saMsAra meM paribhramaNa kara rahe prANiyoM ko usake viparIta AdhyAtmika jagata kI ora gati karane kA saMketa karatI hai| yaugika paramparA se saMbaMdhita yaha tAMtrika mudrA bauddha aura hindu donoM paramparAoM meM dharmaguruoM aura zraddhAluoM dvArA grahaNa kI jAtI hai| yaha saMyukta mudrA nATakoM meM bhI prayukta hotI hai| vidhi - isa mudrA meM dAyIM hathelI nIce kI tarapha arthAta hathelI kA sIdhA bhAga bhUmi tarapha, aMguliyA~ sIdhI phailI huI aura aMgUThA 90deg koNa kI dUrI para rhe| bAyIM hathelI bhI bhUmi kI ora, aMguliyA~ eka sAtha bAhara AtI evaM phailI huI aura aMgUThA 90deg koNa para sthira rheN| isa prakAra dAhine hAtha ko bAeM hAtha ke Upara sparzita karate hue rakhane para matsya mudrA banatI hai| yaha mudrA kamara ke stara para dhAraNa kI jAtI hai|19 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyatrI jApa sAdhanA evaM sandhyA karmAdi meM upayogI mudrAoM......157 lAbha matsya mudrA * matsya mudrA AkAza evaM jala tattva kA saMtulana karatI hai| isase hRdaya meM rakta pravAha sambandhI gar3abar3iyAM jaise (Blocking yA Blockage) rakta ke pravAha Adi meM AI parezAnI dUra hotI hai| ___ yaha AjJA cakra evaM svAdhiSThAna cakra ko jAgRta karate hue buddhi, svAsthya kendra evaM jyoti kendra ko prabhAvita karatI hai jisase dimAga zAnta rahatA hai aura vANI prabhAvI banatI hai| * ekyuprezara paddhati ke anusAra isase peTa evaM peDu sambandhI vikRttiyA~, zArIrika elarjI, pezAba Adi kI elarjI dUra hotI hai| . * yaha mudrA vyavahArika evaM AdhyAtmika donoM pakSoM ko majabUta karatI hai| 19. kUrma mudrA saMskRta zabda kUrma kA artha kacchapa, kachuA hai| kUrma anya arthoM meM bhI prayukta hotA hai| brahmA kA eka avatAra kUrma mAnA jAtA hai, eka vAyu jisakA nivAsa A~khoM meM haiM aura jisake prabhAva se palake khulatI aura baMda hotI hai, dasa prANoM meM se eka prANa kA nAma kUrma hai, viSNu kA dUsarA avatAra kUrmAvatAra hai| taMtra vijJAna ke anusAra eka mudrA, jisakA vyavahAra devatA ke dhyAna ke samaya kiyA Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM jAtA hai| yahA~ kUrma mudrA se tAtparya iSTa deva kI smRti hai / kUrma kI sarvAdhika khAsiyata yaha hai ki vaha apane aMgopAMgoM kA saMkocana karake rahatA hai ataH yaha mudrA indriya saMyama kI sUcaka hai| vaidika paramparA meM bhagavAna viSNu ke prathama pA~ca (pazu) avatAra kI sUcaka bhI hai| yoga paramparA meM ise ArAdhakoM dvArA grahaNa kI jAtI hai / gAyatrI jApa se pUrva kI jAne vAlI 24 mudrAoM meM se eka hai| yaha kainsara jaisI bhayaMkara bImArI meM lAbhakArI hai| M karma mudrA vidhi isa mudrA meM dAyIM hathelI nIce kI tarapha (arthAta hathelI kA pRSTha bhAga bhUmi kI ora rahe), tarjanI evaM kaniSThikA bAhara sIdhI phailI huI, madhyamA aura anAmikA hathelI ke andara mur3I huI raheM / bAyIM hathelI dAyIM hathelI ke Upara kI tarapha mukha kiye hue rahe, tarjanI ko madhyabhAga kI tarapha phailAeM jo bhUmi se samAnAntara ho, aMgUThA tarjanI se 90deg koNa kI dUrI para sthita raheM, madhyamA aura anAmikA hathelI ke bhItara mur3I huI raheM / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyatrI jApa sAdhanA evaM sandhyA karmAdi meM upayogI mudrAoM......159 spaSTata: dAyIM hathelI bAyIM hathelI ke Upara rahe, dAyIM tarjanI kA agrabhAga bAyeM aMgUThe ke agrabhAga se sparzita tathA dAyeM hAtha kI kaniSThikA kA agrabhAga bAyIM tarjanI ke agrabhAga se sparza karatI huI rheN| gAyatrI jApa hetu kUrma mudrA ukta vidhi ke anusAra banatI hai|20 lAbha * yaha mudrA agni tattva ko saMtulita karatI hai| isase jaThara, tillI, yakRta, svAdupiMDa, eDrInala Adi meM agnirasa evaM pittarasa utpanna hotA hai| isase pAcana taMtra majabUta, sakriya evaM saMtulita rahatA hai| * maNipura evaM lalATa cakra ko prabhAvita karate hue yaha mudrA zarIra meM rakta aura zarkarA kI mAtrA, jala tattva aura soDiyama kA niyaMtraNa karatI hai| vyakti ko tanAvoM se muktakara kAryazakti evaM caritra vikAsa karatI hai| * darzana kendra evaM taijasa kendra ko jAgRta karate hae kaSAya niyaMtraNa, vAsanA zamana evaM hRdaya parivartana meM sahayogI banatI hai| isase bAhya evaM AbhyaMtara teja kA vardhana hotA hai| * ekyuprezara vizeSajJoM ke anusAra isa mudrA ke prayoga se anaitika pravRttiyoM kA upazamana hotA hai| vyakti nirbhIka, sAhasI evaM saMgharSazIla banatA hai| isase manobala, nirNAyaka zakti, smaraNa zakti Adi kA bhI vardhana hotA hai| 20. varAhaka mudrA saMskRta zabda varAha vividha arthoM kA bodhaka hai| viSNu kA tIsarA avatAra varAhAvatAra mAnA jAtA hai| yahA~ gAyatrI zakti svarUpa viSNu bhagavAna ko lakSita kara isa mudrA kA nAma varAhaka mudrA rakhA gayA mAlUma hotA hai| kucha vidvAnoM ne ise viSNuavatAra kI sUcaka mudrA kahA hai| yaha saMyukta mudrA gAyatrI jApa se pUrva kI jAne vAlI 24 mudrAoM meM se eka hai| yaha roga nivAraNa meM vizeSa upayogI hai| vidhi varAhaka mudrA ko banAte vakta dAyIM hathelI zarIra ke madhya bhAga meM (hRdaya ke Age) sthira raheM, aMguliyA~ nIce kI tarapha hathelI kI ora mur3I huI raheM tathA aMgUThA Upara uThA huA rheN| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM bAyIM hathelI madhyabhAga ke sanmukha, aMguliyA~ bAhara kI tarapha, kintu hathelI kI ora mur3I huI raheM tathA aMgUThA madhyabhAga kI tarapha phailatA huA rhe| spaSTatayA isa mudrA meM bAyeM hAtha kI mur3I huI aMguliyA~ dAyeM hAtha kI mur3I huI aMguliyoM ko pratibaddha karatI hai aura donoM aMgUThoM ke agrabhAga paraspara sparza karate haiN|21 varAhaka mudrA pUrva vidhi se viparIta sthiti meM bhI kI jA sakatI hai usa samaya dAyIM hathelI Upara aura bAyIM hathelI nIce rhegii| / varAhakaH mudrA lAbha * isa mudrA kI sAdhanA agni evaM AkAza tattva ko saMtulita karatI hai| isase zarIra evaM nAr3I kA zodhana, roga pratirodhaka kSamatA kA vikAsa, krodhAdi kaSAyoM kA damana tathA hRdaya meM anahada AnaMda kI anubhUti hotI hai| * yaha mudrA maNipura evaM vizuddhi cakra ko prabhAvita karatI hai| isase jJAna zakti kA vikAsa, zAnta mana kI prApti evaM zokahIna dIrgha jIvana prApta hotA hai| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyatrI jApa sAdhanA evaM sandhyA karmAdi meM upayogI mudrAoM......161 * taijasa kendra evaM vizuddhi kendra ko jAgRta karate hue yaha mudrA jIvana ko udAtta, tejasvI aura nirmala banAtI hai| * ekyUprezara spezalisTa ke anusAra isase hicakI, snAyuoM kI aiMThana, vijAtIya tattvoM ke niSkAsana meM sahayoga milatA hai| 21. siMhakrAntam mudrA ____ isa mudrA nAma meM siMha + krAnta do zabdoM kA sumela hai| sAmAnyatayA siMha eka parAkramI pazu hai, krAnta kA artha hai grasta honA athavA gamana krnaa| durgA, gAyatrI kA eka rUpa hai isakA vAhana siMha hai ata: siMha ke sAtha gamana karane vAlI durgA devI kI tuSTi hetu yaha mudrA kI jAtI hai| nimna citra ke anusAra yaha bhI kahA jA sakatA hai ki jaba koI vyakti bhaya se krAnta (grasta) ho to vaha hAtha Upara karake apane se balavAna ke samakSa apanI parAjaya svIkAra kara letA haiM athavA svayaM ko samarpita kara detA hai| AtomaamaAPRIL siMhakAntam mudrA Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM yaha mudrA dikhAkara bhakta bhI iSTa ke prati sarvAtmanA arpita hotA hai| dUsarI dRSTi se yaha abhivyakti prastuta karatA hai ki hama ApakI kRpA se sakuzala haiN| kucha vidvAnoM ke anusAra yaha viSNu ke siMha avatAra kI sUcaka hai| yaha mudrA gAyatrI jApa kI Avazyaka mudrAoM meM se eka hai aura ise roga nivRtti meM mukhya mAnA hai| vidhi 162... kandhoM ke donoM ora eka - eka hAtha ko sthira kareM, aMguliyA~ Upara (AkAza kI tarapha) uThI huI, halkI sI jhukI huI raheM, hatheliyoM kA bhAga sAmane kI ora rahe, isa taraha abhaya mudrA ke samAna siMhakrAnta mudrA banatI hai| 22 lAbha * siMha mudrA karane se AkAza tattva saMtulita hotA hai| isase bhAvadhArA nirmala hotI hai aura niHsvArtha bhAvoM kA nirmANa hotA hai| * yaha mudrA vizuddhi cakra evaM AjJA cakra ko jAgRta kara zarIra ke tApamAna aura kailziyama kA saMtulana karake zakti utpAdana kA kArya karatI hai| isI ke sAtha zArIrika, mAnasika evaM bauddhika vikAsa karate hue buddhi evaM citta ko zAMta, tIvra evaM ekAgra banAtI hai| * yaha mudrA vizuddhi kendra evaM darzana kendra ko prabhAvita karatI hai| jisase kAma, krodha Adi kaSAyoM kA niyaMtraNa hotA hai aura jIvana udAtta evaM nirmala banatA hai| ekyuprezara praNAlI ke anusAra isase hicakI, snAyuoM kA aiMThana, sustI Adi dUra hotI hai| yaha mudrA kailziyama, phAsphorasa Adi kA saMtulana bhI karatI hai| isa mudrA kI niraMtara sAdhanA sAdhaka ko buddhizAlI, lekhaka, kavi, vaijJAnika, tattvajJa Adi banAtI hai| 22. mahAkrAntam mudrA yaha mudrA nAma mahA + krAnta ina do zabdoM se nirmita hai| mahA zabda atyaMtatA evaM gAya sUcaka hai| abhiprAyataH AtmA ke ananta guNoM se Abaddha puruSa mahAkrAnta kahalAtA hai| isa mudrA ke dvArA ArAdhya kI mahimA ko vyakta kiyA jAtA hai| yaha mudrA bhakti yA guNagAna se sambandhita hai| bhakti yoga ke vakta donoM hAthoM kI sthiti svayameva citrAnusAra bana jAtI hai| Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyatrI jApa sAdhanA evaM sandhyA karmAdi meM upayogI mudrAoM... ...163 isase sunizcita hai ki mahAkrAnta mudrA se gAyatrI kI apUrva zakti kA smaraNa evaM guNagAna kiyA jAtA hai| yaha yaugika paramparA kI rahasya pradhAna mudrA hai| ise jApa sAdhanA se pUrva karate haiN| isase zarIra nirogI tathA mana svastha evaM sAdhanA yogya banatA hai| vidhi donoM kandhoM ke donoM ora adhika dUrI na rakhate hue eka-eka hAtha ko sthira kareM, hAtha Upara kI tarapha uThe hue, aMguliyA~ AkAza kI tarapha phailI huI tathA hatheliyA~ svayaM kI ora abhimukha raheM, isa taraha mahAkrAnta mudrA banatI hai| 23 mahAkrAntam mudrA lAbha * mahAkrAnta mudrA AkAza tattva ko prabhAvita kara mAnasika cetanAoM kA poSaNa karatI hai| isase ni:svArtha vRtti, bhAvukatA, prema bhAva kA nirmANa hotA hai| * yaha mudrA mukhyarUpa se laghu mastiSka ko prabhAvita karatI hai| zarIra meM calane vAlI ajJAta kriyAoM kA niyaMtraNa, calate-daur3ate samaya snAyuoM kA saMkalana evaM garbha kI sabhI kriyAoM kA niyaMtraNa karane meM bhI sahAyaka banatI hai| Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM ukta donoM mudrAe~ zakti pradAyinI mudrAe~ haiN| ina mudrAoM ke abhyAsa se sAdhaka ke mukhamaMDala para vizeSa AkarSaNa paidA hotA hai| niyamita abhyAsa se sAdhaka ke bhItara ajJAta zaktiyoM kA prAdurbhAva hone lagatA hai tathA inakA traikAlika abhyAsa karane para divya zaktiyA~ evaM Abhyantara zaktiyA~ pratyakSa siddha ho sakatI haiN| ina mudrAoM ke dIrgha abhyAsa ke pariNAma svarUpa sammohana zakti, maismerika evaM hipnoTika zaktiyoM kA vikAsa hotA hai| ina mudrAoM kA prANa vinimaya vidyA ke vikAsa meM bhI mahattvapUrNa yogadAna detA hai| inakA abhyAsa sAdhaka meM oja, teja aura divyatA kI abhivRddhi karatA hai| siMhakrAnta mudrA ke nirantara abhyAsa se siMha kI bhA~ti sAhasa aura parAkrama kA janma hotA hai| mahAkrAnta mudrA ke prayoga se mukhamaMDala ke cAroM ora sUkSma rUpa se sarvadA eka divya orA (teja) vidyamAna rahane lagatA hai| isase zarIrastha sUkSma snAyuguccha, snAyu maMDala tathA zakti puMja yaugika cakroM meM eka adbhuta kampana kA ahasAsa hotA hai| 23. mudgara mudrA mudgara eka prakAra kA zastra hai jise pApa nAza evaM zatru damana ke lie durgA devI dhAraNa karatI hai| yahA~ saMbhavata: usI rUpa kA smaraNa karate hue yaha mudrA niSpanna kI jAtI hai| yaugika paramparA meM pracalita mudgara mudrA gAyatrI jApa se pUrva kI jAtI hai| yaha saMyukta mudrA roga upazAnti ke lie mahattvapUrNa mAnI gayI hai| vidhi bAyeM hAtha ko hRdaya ke agrabhAga para sthira kareM, hathelI AkAza kI ora rahe, aMguliyA~ sIdhI phailI huI rheN|| dAyeM hAtha kI kohanI bAyIM hathelI para sthira raheM, hAtha Upara kI ora uThA huA, bAyIM hathelI se 90deg koNa kI dUrI para raheM tathA aMguliyA~ muTThI rUpa meM baMdhI huI ho, isa taraha mudgara mudrA banatI hai|24 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyatrI jApa sAdhanA evaM sandhyA karmAdi meM upayogI mudrAoM......165 mudgara mudrA lAbha ___ * yaha mudrA pRthvI evaM AkAza tattva ko prabhAvita karatI huI zarIra ko taMdUsta evaM zaktizAlI banAne meM sahAyaka hai| isase kAma krodhAdi kaSAyoM kA niyaMtraNa tathA ciMtAoM kA nirodha hotA hai| ___ * mUlAdhAra evaM AjJA cakra ko jAgRta karate hue yaha mudrA jala, phAsphorasa Adi kA saMtulana karatI hai| zArIrika vikAsa, mastiSka aura smaraNa zakti kA bhI saMtulana karatI hai| * yauna granthiyoM evaM picyuTarI para prabhAva DAlate hue yaha mudrA zarIra kI garmI kA saMtulana, prajanana kArya meM sahaliyata karatI hai tathA bAlakoM meM kusaMskAroM ke vardhana ko rokatI hai| 24. pallava mudrA pallava zabda viziSTa arthoM ko sUcita karatA hai| sAmAnyata: nae nikale hue kamala ke pattoM kA samUha pallava kahalAtA hai| yahA~ pallava kA yahI artha aucitya pUrNa hai| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM yaha gAyatrI jApa se pUrva kI jAne vAlI aMtima mudrA hai| isa mudrA ko karate vakta sAdhaka ke bhItara yaha vicAra uThanA svAbhAvika hai ki aba hama sAdhanA prArambha ke nikaTa pahu~ca cuke haiM usa samaya bhakta kA antarmana navIna vikasita kisalaya pattoM kI bhA~ti sahaja hI praphullita evaM utsAhita ho jAtA hai| pallava kA eka artha kinArA hai / isa artha ke anusAra isa mudrA ke dvArA gAyatrI jApa se pUrva vidhi kA antima chora AtA hai| pallava mudrA sAdhanA kI ora bar3hatI huI rUci kA saMketa karatI haiN| yoga tattva mudrA vijJAna meM yaha mudrA sAdhanAzIla bhaktoM dvArA dhAraNa kI jAtI hai| yaha gAyatrI jApa se pUrva kI jAne yogya 24 mudrAoM meM se aMtima hai| isa mudrA se kainsara roga bhI ThIka ho jAtA hai| vidhi dAhine hAtha ko kaMdhe ke samAna stara para rakhate hue, hathelI ko sAmane kI ora tathA pA~coM aMguliyoM ko AkAza kI tarapha Upara karane para jo mudrA niSpanna hotI hai use pallava mudrA kahate haiN| yaha mudrA AzIrvAda mudrA ke samAna pratIta hotI hai| pallava mudrA Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyatrI jApa sAdhanA evaM sandhyA karmAdi meM upayogI mudrAoM... ...167 lAbha cakra- maNipura evaM AjJA cakra tattva- agni evaM AkAza tattva kendrataijasa evaM jyoti kendra pranthi- eDrInala, painkriyAja evaM piniyala granthi vizeSa prabhAvita aMga- pAcana taMtra, yakRta, tillI, A~teM, nAr3I taMtra, nicalA mastiSka evaM snAyu tNtr| gAyatrI jApa ke pazcAta kI jAne vAlI mudrAe~ 25. surabhi mudrA surabhi zabda ke kaI artha haiM jaise ki pRthvI, gAyoM kI adhiSThAtrI devI, go jAti kI jananI aadi| yahA~ surabhi kA abhiprAya devI vizeSa se honA caahie| pRthvI bhI eka taraha se devI hai, kyoMki use mAtA kahA jAtA hai| gAya ko mAtA svarUpa mAnA gayA hai| kArtikeya kI mAtA pArvatI devI bhI abhipreta ho sakatI hai| gAyatrI jApa samApti ke turanta pazcAta yaha mudrA gAyatrI svarUpa ko Atmastha karane ke uddezya se bhI kI jA sakatI hai| surabhi mudrA Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM ___ yaugika paramparA kI yaha tathyabhUta mudrA upAsakoM dvArA kI jAtI hai| yaha gAyatrI jApa ke pazcAta kI jAne vAlI 8 mudrAoM meM se prathama hai| ise pitta, kapha aura AbhyaMtara saMtulana banAye rakhane meM sahayogI mAnA gayA hai| vidhi darzAe citrAnusAra isa mudrA meM donoM hAthoM ko bhUmi se samAnAntara rakhate hue dAhine hAtha kI anAmikA ko bAyeM hAtha kI kaniSThikA ke agrabhAga se tathA dAhine hAtha kI kaniSThikA ko bAyeM hAtha kI anAmikA ke agrabhAga se yojita kreN| isI taraha dAhine hAtha kI madhyamA ko bAyeM hAtha kI tarjanI ke agrabhAga se tathA dAhine hAtha kI tarjanI ko bAyeM hAtha kI madhyamA ke agrabhAga se sparzita karane para surabhi mudrA banatI hai|26 lAbha cakra- maNipura evaM svAdhiSThAna cakra tattva- agni evaM jala tattva kendrataijasa evaM svAsthya kendra granthi- eDrInala, painkriyAja evaM prajanana granthi vizeSa prabhAvita aMga- pAcana taMtra, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, A~teM, mala mUtra aMga, prajanana aMga evaM gurde| 26. jJAnam mudrA jJAna zabda Atmabodha, satya pratIti, yathArthajJAna, AtmajJAna kA sUcaka hai| prastuta prasaMga meM yaha mudrA isa rahasya ko udghATita karatI hai ki gAyatrI jApa ke dvArA sAdhaka ko jo yathArtha anubhUti huI hai use vaha svayaM meM avadhArita karanA cAhatA hai, jJAna mudrA se abhISTa bhAvoM ko zIghrameva pUrNa kiyA jA sakatA hai| yogataMtra mudrA vijJAna meM yaha mudrA zraddhAluoM dvArA kI jAtI hai| gAyatrI kI 32 mudrAoM meM se eka hai| yaha nAmAnurUpa mastiSka zakti ko bar3hAtI hai| vidhi __dAhine hAtha ko Upara kI ora uThAte hue, aMgUThA evaM tarjanI ke agrabhAgoM ko paraspara yojita kareM, zeSa aMguliyoM ko eka-dUsare se pRthaka rakhate hue evaM AkAza kI tarapha Upara uThAte hue DhIlA chor3ane para jJAna mudrA banatI hai|27 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyatrI jApa sAdhanA evaM sandhyA karmAdi meM upayogI mudrAoM... ...169 bAnam mudrA lAbha cakra- sahasrAra, AjJA evaM anAhata cakra tattva- AkAza evaM vAyu tattva kendra- jJAna, jyoti evaM AnaMda kendra granthi- pIyUSa, piniyala evaM thAyamasa granthi vizeSa prabhAvita aMga- mastiSka, A~kheM, snAyu taMtra, hRdaya, phephar3eM evaM rakta saMcaraNa tNtr| 27. vairAgya mudrA saMsAra se virakti honA vairAgya kahalAtA hai| zAstrIya paribhASA ke anusAra mana kI vaha vRtti jisake prabhAva se sAMsArika bhautika sampadAe~ evaM viSaya vAsanAe~ tuccha pratIta ho use vairAgya kahA jAtA hai| gAyatrI jApa kI mudrAoM ke antargata jJAna mudrA ke pazcAta vairAgya mudrA dikhAne kA prayojana yaha hai ki jaba sAdhaka jJAna mudrA ke mAdhyama se satya svarUpa ko pahacAna letA hai taba usake mana meM saMsAra virakti kA bhAva svataH jAgRta ho uThatA hai| isa mudrA ke mAdhyama se vairAgyamayI sthiti ko paripuSTa kiyA jAtA hai| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM gAyatrI jApa ke pazcAta kI jAne vAlI 8 mudrAoM meM se yaha eka hai| yaha mudrA mAnasika tanAva, avanati (Depression) hicakicAhaTa, anizcaya jaise mAnasika rogoM meM lAbhakArI hai| vidhi ____ donoM hAthoM ko ghuTanoM para athavA ghuTanoM kI tarapha sthira karate hue hatheliyoM ko AkAza kI ora rakheM, aMgUThA aura tarjanI ke agrabhAga ko paraspara saMyukta kareM tathA madhyamA, anAmikA aura kaniSThikA aMguliyoM ko halkI sI alaga karate hue bAhara kI ora phailAne para jo mudrA niSpanna hotI hai use vairAgya mudrA kahate haiN|28 vairAgya mudrA lAbha cakra- maNipura, anAhata evaM svAdhiSThAna cakra tattva- agni, vAyu evaM jala tattva pranthi- eDrInala, painkriyAja, thAyamasa evaM prajanana kendra- taijasa, AnaMda evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana saMsthAna, nAr3I Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ...171 gAyatrI jApa sAdhanA evaM sandhyA karmAdi meM upayogI mudrAoM... saMsthAna, rakta saMcaraNa taMtra, hRdaya, phephar3eM, yakRta, tillI, A~teM, mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde Adi / 28. yoni mudrA yoni zabda vividha arthoM kA bodhaka hai| yoni ko utpAdaka kAraNa, utpatti sthAna,jananendriya, aMta:karaNa Adi kahate haiN| yoni kA eka artha gopanIya bhI hai kyoMki yoni gupta rahatI hai| jaina sAhitya evaM purANa zAstroM ke anusAra sampUrNa loka meM caurAsI lAkha jIva yoniyA~ hai| prastuta prakaraNa meM yoni kA abhiprAya aMta:karaNa se honA cAhie, kyoMki gAyatrI jApa ke dvArA jo jJAna aura vairAgya sAdhaka meM AvirbhUta huA hai vaha usake antaHkaraNa meM samAhita ho jAye / isa mudrAbhivyakti ke mAdhyama se sAdhaka aMta:karaNa ko nirmala, indriyoM ko saMyamita evaM prApta zakti ko saMgrahita kara rakhane kA saMkalpa darzAtA hai| yaugika paramparA meM gAyatrI jApa ke pazcAta kI jAne vAlI 8 mudrAoM meM se yoni mudrA Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM eka hai| yaha roga zamana meM vizeSa rUpa se kainsara ko ThIka karane meM upayogI mudrA hai| vidhi ___ donoM hatheliyA~ AkAza kI ora abhimukha ho, hatheliyA~ aura kaniSThikA kI bAhya kinArI paraspara milatI huI, donoM aMgUThe kaniSThikA aMguliyoM ke mUla bhAga para, dAyeM hAtha kI anAmikA bAyeM hAtha kI madhyamA ke nIce se hotI huI bAyIM tarjanI ke prathama pora kA sparza kareM tathA bAyeM hAtha kI anAmikA dAyeM hAtha kI madhyamA ke nIce se hotI huI dAyIM tarjanI ke prathama pora kA sparza karane para yoni mudrA banatI hai| yaha mudrA kamara ke stara para dhAraNa kI jAtI hai|29 lAbha cakra- mUlAdhAra evaM svAdhiSThAna cakra tattva- pRthvI evaM jala tattva kendra- zakti evaM svAsthya kendra pranthi- prajanana granthi vizeSa prabhAvita aMgamerUdaNDa, gurde, pA~va, mala-mUtra aMga evaM prajanana aNg| 29. zaMkha mudrA zaMkha, samudra meM pAyA jAne vAlA beindriya jIva hai| purANoM ke anusAra viSNu ke cAra hAthoM meM se eka hAtha meM zaMkha hotA hai| vaidyaka ke anusAra yaha netroM ke lie hitakArI, pitta, kapha, rUdhira vikAra, viSa vikAra, saMgrahaNI, vAyu, zvAsa roga ko naSTa karane vAlA hai| yahA~ zaMkha mudrA apane samasta guNoM ko abhivyakta evaM sAdhaka meM una vizeSatAoM ko rUpAntarita karane kI sUcaka hai| dUsare dRSTikoNa se jisa prakAra pUjA Adi ke vakta zaMkha dhvani prasarita kara harSa kI abhivyakti evaM vAtAvaraNa ko nirmala kiyA jAtA hai| usI prakAra jApa sAdhanA ke anantara isa mudrA dvArA AtmIya Ananda ko vyakta karate haiN| ____ yaugika paramparA meM yaha mudrA gAyatrI jApa ke pazcAta anuyAyiyoM dvArA sampanna kI jAtI hai| yaha roga zamana meM vizeSa upayogI hai| vidhi bAeM hAtha ke aMgUThe ko dAyIM muTThI meM rakheM, phira dAyIM muTThI ko Urdhvamukha Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyatrI jApa sAdhanA evaM sandhyA karmAdi meM upayogI mudrAoM......173 rakhate hue usake aMgUThe ko phailA deN| phira bAeM hAtha kI sabhI aMgaliyoM ko ekadUsare ke sAtha saTAte hue phailaaeN| tadanantara bAeM hAtha kI phailI aMguliyoM ko dAyIM ora ghumAkara dAeM hAtha ke aMgUThe kA sparza karane para jo AkRti banatI hai vaha zaMkha mudrA hai| zaMkha mudrA lAbha cakra- svAdhiSThAna evaM sahasrAra cakra tattva- jala evaM AkAza tattva kendra- svAsthya evaM jJAna kendra granthi- prajanana evaM pIyUSa granthi vizeSa prabhAvita aMga- mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, A~kha evaM UparI mstissk| 30. paMkaja mudrA paMkaja kA abhiprAya kamala se hai| kamala ko arpaNa karane ke lie zreSTha puSpa mAnA gayA hai| yaha kaI devI-devatAoM kA Asana bhI hai tathA kIcar3a meM rahakara usase nirlipta rahanA isakI anupama vizeSatA hai| isa mudrA ke dvArA sAdhaka svayaM ko kamala kI bhA~ti zreSTha banAne evaM sAMsArika prapaMcoM se mukta rahane kI prArthanA karatA hai| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM yaha mudrA yoga tattva mudrA vijJAna kI paramparA meM zraddhAluoM dvArA dhAraNa kI jAtI hai| yaha gAyatrI jApa ke anantara kI jAne vAlI 8 mudrAoM meM se eka saMyukta mudrA hai| vidhi isa mudrA ko banAte vakta donoM hatheliyoM kI er3I athavA nicalA hissA sparza karatA huA rahe, aMgUThe bAhya kinAriyoM se evaM kaniSThikAe~ prathama pora (agrabhAga) se sparza karatI huI raheM tathA zeSa aMguliyoM ko pRthak-pRthak bAhara kI tarapha abhimukha karane para paMkaja mudrA banatI hai| yaha mudrA aSTadala mudrA ke samAna kamara ke stara para dhAraNa kI jAtI hai| 31 paMkaja mudrA lAbha cakra - mUlAdhAra evaM anAhata cakra tattva- pRthvI evaM vAyu tattva kendrazakti evaM AnaMda kendra granthi - prajanana evaM thAyamasa granthi vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, pA~va, hRdaya, phephar3eM, rakta saMcaraNa taMtra Adi / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyatrI jApa sAdhanA evaM sandhyA karmAdi meM upayogI mudrAoM... ...175 31. liMga mudrA sAmAnya taura para jisase kisI vastu kI pahacAna ho use liMga kahate haiN| vedAnta darzana ke anusAra sUkSma zarIra, Izvara kA pratIka cihna liMga kahalAtA hai| citrAnusAra liMga mudrA Izvara zakti sampanna sva-svarUpa kI pratIti evaM pauruSatva kI anubhUti karane kA pratIka hai| citrAMkita aMgUThA zivaliMga kA sUcana karatA hai| eka apekSA se yaha mudrA liMga mukta hone ke abhiprAya se bhI kI jA sakatI hai| yaugika paramparA meM liMga mudrA donoM hAthoM se jApa sAdhanA ke pazcAta kI jAtI hai| yaha mudrA sardI, jukAma, balagama Adi se rAhata pAne ke lie adhika upayogI hai| liMga mudrA vidhi donoM hatheliyoM ko eka-dUsare ke abhimukha karate hue paraspara saMyukta kara deM, phira sabhI aMguliyoM ko eka-dUsare meM gUMthakara hathelI ke pRSTha bhAga kI tarapha jAne Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM deM, bAyeM hAtha ko Upara (bAhara) kI tarapha rakheM aura dAyeM aMgUThe ko AkAza kI ora Urdhvasthita karane se liMga mudrA banatI hai|32 yaha mudrA chAtI ke stara para dhAraNa kI jAtI hai| lAbha cakra- mUlAdhAra evaM AjJA cakra tattva- pRthvI evaM AkAza tattva kendrazakti evaM jyoti kendra granthi- prajanana evaM piniyala granthi vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, nicalA mastiSka evaM snAyu tNtr| 32. nirvANa mudrA nirvANa zabda samApti, zAMti, mukti, mokSa Adi arthoM kA vAcaka hai| yahA~ nirvANa kA mukhya abhiprAya mokSa prApti hai| pratyeka jIva kA lakSya aMtatogatvA mokSagamana hI hai| isa mudrA ke dvArA vyakti nirvANa pada kI kAmanA karatA hai athavA iSTa tattva ko nirvANa svarUpI mAnatA huA svayaM ke lie usakI yAcanA karatA hai| nirvANa mudrA Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyatrI jApa sAdhanA evaM sandhyA karmAdi meM upayogI mudrAoM......177 nirvANa mudrA apane nAma ke anusAra phaladAyI hai| yoga tattva mudrA vijJAna kI yaugika paramparA meM yaha mudrA zraddhAlu bhaktoM dvArA kI jAtI hai| yaha gAyatrI jApa saMbaMdhI mudrAoM meM se sabase antima mudrA hai| yaha saMyukta mudrA roga se mukta hone ke lie prabhAvazAlI mAnI gayI hai| vidhi ____bAyIM hathelI bAyIM tarapha aura dAyIM hathelI dAyIM tarapha raheM, aMguliyA~ aura aMgUThe AkAza kI tarapha uThe hue evaM thor3e se jhuke hae raheM, donoM hAtha kalAI para krosa karate hue nikaTa lAe jAeM, isa taraha nirvANa mudrA banatI hai|33_ ___ yaha mudrA namaskAra mudrA ke samAna haiM kintu isameM aMgUThe Age hote haiN| lAbha cakra- vizuddhi evaM AjJA cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva kendravizuddha evaM jyoti kendra granthi- thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa evaM piniyala granthi vizeSa prabhAvita aMga- kAna, nAka, galA, muMha, svara yaMtra, nicalA mastiSka evaM snAyu tNtr| gAyatrI pUjana meM prayukta uparokta 32 mudrAe~ tAMtrika evaM AdhyAtmika sAdhanA meM vizeSa mahattva rakhatI hai| bhAratIya RSiyoM ne AMtarika kalyANa ke lie ise jitanA mahattvapUrNa mAnA hai, bAhya vikAsa meM bhI yaha utanI hI sahayogI hai| ye mudrAe~ vibhinna cakroM, kendroM evaM granthiyoM Adi ko prabhAvita karate hue zArIrika evaM mAnasika saMtulana sthApita karatI haiN| isa mudrA varNana ke mAdhyama se pratyeka ArAdhaka daihika svasthatA, vaicArika UrdhvatA cAritrika sampannatA ko prApta karate hue sarvocca Atmika svarUpa ko prApta kareM yahI prayAsa kiyA hai| sandarbha-sUcI 1. samukhaM saMpuTaM caiva, vitataM vistRtaM tathA / dvimukhaM trimukhaM caiva, catuH paMcamukhaM tathA // SaNmukhAdhomukhaM caiva, vyApakAMjalikaM tathA / zakaTaM yamapAzaM ca, prathitaM saMmukhonmukham / / bilaMbaM muSTikaM caiva, matsyaM kUrma varAhakam / siMhAkrAMtaM mahAkrAMtaM, mudgara pallavaM tathA / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM trizUlayonI surabhizcAkSamAlA ca liMgakam / aMbujaM ca mahAmudrAsturyarUpAH prakIrtitAH / ityetA: kIrtitA mudrA, varNAnAM te mahAmune / mahApApakSayakarAH, kIrtidA kAMtidA mune / (ka) devI bhAgavata (dvitIya khaNDa) gAyatrI kA svarUpa, zloka 40-44 athAto darzayenmudrAH, sumukhaM sampuTaM tthaa| tato vitatavistIrNe, dvimukhatrimukhe tataH // caturmukhaM paMcamukhaM, SaSmukhAdhomukhe tataH / vyApakAMjalikAkhyaM ca, zakaTaM tadanantaram / / yamapAzaM ca grathitaM, tataH sthAtsaMmukhonmukham / pralambo muSTiko mInaH, kUmoM vArAha eva ca // siMhakrAntaM mahAkrAntaM, tato mudgarapallavau / (kha) vIramitrodaya, Ahnika prakAza (bhAga 3) pR. 298-99, zlo. 11,17,99-101 2. (ka) sumukhaM sandhitau hastAvuttAnau kuNcitaaNgulii| vIramitrodaya, Ahnika prakAza, pR. 298-99 (kha) mudrA vijJAna e ve oNpha lAIpha, kezavadeva, pra. 79 (ga) nityakarma pUjA prakAza, rAmabavana e mizrA lAla bihArI mizrA, pR. 70 3. (ka) sampuTaM padmakozAbhI, kraavnyoynysNhtau| AhikaprakAza, pR. 298-99 (kha) mudrA vijJAna e ve oNpha lAIpha, pR. 80 (ga) nitya karma pUjA prakAza, pR. 70 4. (ka) vitataM saMhatau hastA vuttaanaavaaytaaNgulii| Ahnika prakAza, pR. 298-99 (kha) mudrA vijJAna e ve oNpha lAIpha, pR. 80 (ga) nitya karma pUjA prakAza, pR. 70 5. (ka) vistIrNaM saMhatau pANI, mitho muktaaNguliidvyau| Ahnika prakAza, pR. 298-99 mudrA vijJAna e ve oNpha lAIpha, pR. 80 (ga) nitya karma pUjA prakAza, pR. 70 6. (ka) saMmukhAsaktayoH pANyoH, knisstthaadvyyogtH| zoSAMgulInAM vaikalye, dvimukhtrimukhaadyH|| AhnikaprakAza, pR. 298-99 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyatrI jApa sAdhanA evaM sandhyA karmAdi meM upayogI mudrAoM......179 (kha) mudrA vijJAna e ve oNpha lAIpha, pR. 81 (ga) nityakarma pUjA prakAza, pR. 70 7. (ka) Ahnika prakAza, pR. 298-99 __ (kha) mudrA vijJAna e ve oNpha lAIpha, pR. 81 (ga) nitya karma pUjA prakAza, pR. 70 8. (ka) Ahnika prakAza, pR. 298-99 (kha) mudrA vijJAna e ve oNpha lAIpha, pR. 81 (ga) nitya karma pUjA prakAza, pR. 72 9. (ka) Ahnika prakAza, pR. 298-99 (kha) mudrA vijJAna e ve oNpha lAIpha, pR. 82 (ga). nitya karma pUjA prakAza, pR. 72 10. (ka) zeSAMgulInAM saMyogAta, pUrva saMyoganAzanam / tiryaksaMyujyamAnAyau, saMyuktAMguli mnnddlau| hastau SaNmukhamityuktA, mudrA mudrAvizAradaiH / / __ Ahnika prakAza, pR. 298-99 (kha) mudrAvijJAna e ve oNpha lAIpha, pra. 82 (ga) nityakarma pUjA prakAza, pR. 72 (ka) AkucitAgrau saMyuktau, nyubjau hstvdhomukhm| Ahnika prakAza, pR. 298-99 (kha) mudrA vijJAna e ve oNpha lAIpha, pR. 82 (ga) nitya karma pUjA, prakAza, pR. 72 12. (ka) uttAnau tAdRzAveva vyApakAkuMcitau krau| AhnikaprakAza, pra. 298-99 (kha) mudrA vijJAna e ve oNpha lAIpha, pR. 83 (ga) nitya karma pUjA prakAza, pR. 72 13. (ka) adhomukhau baddhamuSTI, muktAgrAMguSThako karau / zakaTaM nAma kathitaM, yamapAzamataH param / / Ahnika prakAza, pR. 298-99 (kha) mudrA vijJAna e ve oNpha lAIpha, 83 14. (ka) baddhamuSTikayoH pANyorUttAnA vaamtrjnii| kuMcitAgrAnyayA muktA tarjanyA nyubjvkryaa|| Ahnika prakAza, pR. 298-99 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM (kha) mudrA vijJAna e ve oNpha lAIpha, pR. 83 (ga) nityakarma pUjA prakAza, pR. 73 15. (ka) uttAnasandhi-saMlIna, baddhAMguli dalau krau| saMmukhau ghaTitau dIrghAGguSThau grathitAmucyate // Ahnika prakAza, pR. 298-99 (kha) mudrA vijJAna, e ve oNpha lAIpha, pR. 84 (ga) nitya karma pUjA prakAza, pR. 73 16. (ka) sandhito/guli mistAdRzA dakSiNena tu| adhomukhena saMyukta: sNmukhonmukhmucyte|| __ Ahnika prakAza, pR. 298-99 (kha) mudrA vijJAna e ve oNpha lAIpha, pR. 84, 107 17. uttAnonnatakoTI ca pralamba: kathitau krau| Ahnika prakAza, pR. 298-99 18. (ka) "muSTI cAnyonyasaMyuktA vRttAnau muSTiko bhvet"| Ahnika prakAza, pR. 298-99 (kha) mudrA vijJAna e ve oNpha lAIpha, pR. 85 (ga) nitya karma pUjA prakAza, pR. 73 19. (ka) matsyastu saMmukhI bhUtau, yuktAnAmikaniSThiko / UrdhvasaMyuktavakrAgrA, zeSAMgulidalau krau|| Ahnika prakAza, pR. 298-99 (kha) mudrA vijJAna e ve oNpha lAIpha, pR. 85 (ga) nitya karma pUjA prakAza, pR. 73 20. (ka) adhomukhaH karo vAmastAdRzA dakSiNena tu / pRSThadeze samAkrAntaH, kUmoM nAmAbhidhIyate / / Ahnika prakAza, pR. 298-99 (kha) mudrA vijJAna e ve oNpha lAIpha, pR. 86 (ga) nityakarma pUjA prakAza, pR. 74 21. (ka) Urdhvamadhye vAmabhujaH, kkssaabhyaamaashryetkre| varAhaH kathyate kakSa, samIpAzrayake kare / Ahnika prakAza, pR. 298-99 (kha) mudrA vijJAna e ve oNpha lAIpha, pR. 86, 108 (ga) nitya karma pUjA prakAza, pR. 74 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyatrI jApa sAdhanA evaM sandhyA karmAdi meM upayogI mudrAoM......181 22. (ka) siMhakrAntaM samAkhyAtaM, karNArpita kraavubhau| Ahnika prakAza, pR. 298-99 (kha) mudrA vijJAna e ve oNpha lAIpha, pR. 86, 108 (ga) nitya karma pUjA prakAza, pR. 74 23. (ka) kiMcitadAkuMcitAyau ca mahAkrAntaM tataH prm| Ahnika prakAza, pR. 298-99 (kha) mudrA vijJAna, kezavadeva, pR. 108 (ga) nitya karma pUjA prakAza, pR. 74 24. (ka) UrdhvaM kiMcid gatau pANI, mudgaro nAma trjnii| grastA dakSiNahastenetyAhu mudrA vizAradAH / / Ahnika prakAza, pR. 298-99 (kha) mudrA vijJAna, kezavadeva, pR. 87, 108 (ga) nityakarma pUjA prakAza, pR. 74 25. (ka) adhomukhaH sthito mUrdhni, pallavo dakSiNa: krH| AhnikaprakAza, pR. 298-99 (kha) mudrA vijJAna e ve oNpha lAIpha, pR. 108 (ga) nitya karma pUjA prakAza, pR. 74 26. mudrA vijJAna e ve oNpha lAIpha, pR. 43 27. vahI, pR. 22 28. vahI, pR. 27, 108 29. vahI, pR. 89, 108 30. (ka) vahI, pR. 89, 108 (kha) nityakarma pUjA prakAza, pR. 77 31. (ka) mudrA vijJAna e ve oNpha lAIpha, pR. 89, 108 (kha) nitya karma pUjA prakAza, pR. 77 32. mudrA vijJAna e ve oNpha lAIpha, pR. 60, 90, 108 33. (ka) vahI, pR. 90, 108 (kha) nityakarmapUjA prakAza, pR. 77 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-5 pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ hindU upAsanA meM aMganyAsa, pUjA, homa Adi kriyAoM ko viziSTa sthAna prApta hai| kucha kriyAe~ zArIrika rakSA kavaca ke rUpa meM kI jAtI hai to kucha kriyAe~ Antarika unnati ke lie| ina sabhI kA eka mukhya bhAga hotA hai mudrA pryog| prastuta adhyAya meM pUjA-upAsanA se sambandhita kucha mudrAe~ prAmANika sandarbha ke sAtha evaM kucheka arvAcIna saMkalita pustakoM ke AdhAra para ullikhita kI jA rahI hai| hindU upAsanA paddhati meM ina mudrAoM kA prayoga lagabhaga hotA hI hai| SaDaMga nyAsa sambandhI mudrAe~ SaT cakroM ko jAgRta karane hetu kI jAne vAlI eka tAntrika kriyA, nyAsa kahalAtI hai| zarIra ke bhinna-bhinna aMgoM meM nirdhArita aMguliyoM kA sparza karate hue bhinna-bhinna devatAoM kA dhyAna evaM tadyogya mantroM kA smaraNa karanA aMganyAsa mudrA hai| __ pUjA Adi mAMgalika kAryoM meM AsurI zaktiyoM dvArA upadrava hone kI pUrNa saMbhAvanA rahatI haiM jisase zarIra ke avayava bhI kSata-vikSata ho sakate haiN| karanyAsa mudrAoM ke dvArA upadravoM kA nivAraNa kiyA jAtA hai| isa prakriyA meM chaha mudrAe~ batAI gaI haiM aura ina mudrAoM kA hindU evaM bauddha donoM paramparAoM meM samAna sthAna haiN| 1. hRdayAya mudrA yaha mudrA hRdaya ko pavitra karane ke uddezya se kI jAtI hai ata: hRdayAya mudrA kahalAtI hai| dAyeM hAtha ko hRdaya ke madhya rakhakara "e~ hRdayAya namaH' mantra kA Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ hRdayAya mudrA ...183 uccAraNa karanA hRdayAya mudrA hai| 1 supariNAma isa mudrA se nimna cakrAdi prabhAvita hote haiM- cakra - anAhata, AjJA evaM sahasrAra cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva kendra - AnaMda, jyoti evaM jJAna kendra granthi - thAyamasa, pIyUSa evaM piniyala granthi vizeSa prabhAvita aMgahRdaya, phephar3eM, bhujAeM, rakta saMcaraNa praNAlI, mastiSka, A~kha evaM snAyutaMtra / 2. kavacAya mudrA kavaca arthAta aavrnn| isa mudrA ke dvArA sampUrNa zarIra para rakSA kavaca banAyA jAtA hai ataH kavacAya mudrA nAma hai| donoM hAthoM ko cross karate hue hatheliyoM ke dvArA dvaya bhujAoM kA sparza karanA kavaca mudrA hai|2 isakA mantra hai- "om sahu kavacAya huM / " Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM kavacAya mudrA supariNAma cakra- mUlAdhAra evaM sahasrAra cakra tattva- pRthvI evaM AkAza tattva kendra- zakti evaM jJAna kendra granthi- prajanana evaM piniyala granthi vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, pA~va, UparI mastiSka evaM aaNkheN| 3. netratroyeya mudrA yaha mudrA netroM kI rakSA evaM pavitrIkaraNa ke uddezya se kI jAtI hai| isa mudrA ke pIche antara cakSuoM ko jAgRta karane ke bhAva bhI chupe rahate haiN| tarjanI aura madhyamA ke dvArA AvRtta cakSuoM ko sparzita karanA netratroyeya mudrA hai| isakA mantra hai- "om bhuvaH netratroyaiya vausstt|" Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ...185 netratroyeya mudrA supariNAma ___ cakra- vizuddhi, AjJA evaM sahasrAra cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva kendra- vizuddhi, jyoti evaM jJAna kendra granthi- thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa, piniyala evaM pIyUSa granthi vizeSa prabhAvita aMga- nAka, kAna, galA, mu~ha, UparI evaM nicalA mastiSka, A~kha evaM snAyu tNtr| 4. phaT mudrA phaT eka tAntrika mantra hai, ise astra maMtra bhI kahate haiN| isa mantra kA prayoga pAtra prakSAlana, aghamarSaNa prakSepana, vighnottAsana, karAMganyAsa, agnyAhavAna Adi meM hotA hai| yahA~ phaT mudrA kA abhiprAya vighnottrAsana, karAMganyAsa athavA pApa prakSAlana kucha bhI ho sakatA hai| dAyeM hAtha kI tarjanI aura madhyamA ke dvArA bAyIM hathelI kA sparza karanA phaT mudrA hai| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM isakA mantra hai- "om bhurbhuvaH phtt|" phaT mudrA supariNAma cakra- maNipura, AjJA evaM sahasrAra cakra tattva- agni evaM AkAza tattva kendra- taijasa, jyoti evaM jJAna kendra pranthi- eDrInala, painkriyAja, piniyala evaM pIyUSa granthi vizeSa prabhAvita aMga- pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, A~teM, nAr3I taMtra, snAyu taMtra, mastiSka evaM aaNkheN| 5. zikhAyai mudrA yaha mudrA zikhA (coTI) sthAna ko jAgRta evaM surakSita rakhane ke prayojana se kI jAtI hai ata: isakA nAma zikhAyai madrA hai| dAyeM aMgUThe ke agrabhAga se mastaka ke agrabhAga kA sparza karanA zikhAyai mudrA hai| isakA mantra hai- "oma sahu zikhAyai huN|" Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ...187 zikhAyai mudrA supariNAma cakra- sahasrAra evaM vizuddha cakra tattva- AkAza evaM vAyu tattva kendrajJAna evaM vizuddhi kendra granthi- piniyala, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi vizeSa prabhAvita aMga- UparI mastiSka, A~kheM, nAka, kAna, galA, muMha evaM svara yNtr| 6. zirasI mudrA yaha mudrA mastiSkIya zakti ko jAgRta karane evaM tadsthAna kI rakSA karane hetu kI jAtI hai ata: ise zirasI mudrA kahate haiN| dAyeM hAtha kI catuH aMguliyoM ke agrabhAga se lalATa bhAga ko sparza karanA zirasI mudrA hai| isakA mantra hai "oma kliM zirasI svH|" Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM FC " zirasI mudrA supariNAma cakra- AjJA evaM sahasrAra cakra tattva- AkAza tattva kendra- jyoti evaM jJAna kendra granthi- pIyUSa evaM piniyala granthi vizeSa prabhAvita aMga- UparI mastiSka, nicalA mastiSka, A~kha evaM snAyu tNtr| jIvanyAsa sambandhI mudrAe~ jIva arthAta cetanA, nyAsa arthAta Aropita krnaa| cetanAtmaka kendroM para maMtroM athavA zubha pariNAmoM ko tadanurUpa hAva-bhAva sahita Aropita karanA jIvanyAsa mudrA kahalAtI hai| tantra sAdhanA meM jIvanyAsa saMbaMdhita chaha mudrAe~ kahI gaI haiM ve isa prakAra haiM-7 1. bIja mudrA bIja zabda ke aneka artha haiM jIvANa, tattva, mUla srota, kAraNa, mantra kA prathama akSara ityaadi| yahA~ bIja se tAtparya mUla srota, prathama mantrAkSara Adi hai| jisa prakAra maMtroM meM bIja maMtra mahattvapUrNa haiM usI prakAra mudrAoM meM yaha bIja mudrA hai| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ...189 isa bIja mudrA kA uddezya cetanA ke mUla svabhAva kI upalabdhi hai| vidhi kisI bhI yogya Asana meM baiTha jaaeN| tadanantara donoM hAthoM ko ardhacandra ke AkAra meM parivartita kara donoM tarjanI aMguliyoM evaM donoM aMgUThoM ko paraspara milaaeN| phira unake nIce ke bhAga meM donoM madhyamA aMguliyoM ko donoM kaniSThikA aMguliyoM se jodd'eN| phira sabase nIce anAmikA aMguliyoM ko lagAne para bIja mudrA banatI hai| nirdeza- 1. isa mudrA kA abhyAsa dhyAnopayogI Asana meM hI kreN| 2. bIja mudrA ko prArambha meM yathAzakti kitanI bhI avadhi taka kara sakate haiM, kintu thor3e dinoM ke pazcAta 48 minaTa kA samaya pUrNa honA caahie| 3. isa mudrA siddhi ke lie dina athavA rAtri kA koI bhI samaya nizcita kara sakate haiN| 4. pUjya puruSoM kA kahanA hai ki ye mudrAe~ prasaMga vizeSa para hI kI jAtI haiN| yogI puruSa hI ina mudrAoM kI sAdhanA karate haiN| sAmAnya auSadhopacAra ke rUpa meM isakA prayoga nahIMvata hotA hai| supariNAma ___ yaha samasta siddhiyoM ko pradAna karane vAlI ati mahattvapUrNa mudrA hai| isa mudrA meM agni tattva (aMgUThA) aura vAyu tattva (tarjanI) kA saMyoga huA hai| ina donoM tattvoM ke milane se vAyu sambandhI takalIphoM meM rAhata milatI hai, gaisa kI vikRtiyA~ dUra hotI haiM, udara janita rogoM meM bhI phAyadA hotA hai| isa mudrA meM AkAza tattva (madhyamA) aura jala tattva (kaniSThikA) kA saMyojana hone se zarIra meM rAsAyanika parivartana hote haiM aura saMtulita vyaktitva kA vikAsa hotA hai| ___ mAnasika taura para ekAgratA kA vikAsa hotA hai, mastiSka ke snAyu zaktizAlI banate haiM aura manaH sthairya meM vRddhi hotI hai| AdhyAtmika taura para samyaka vicAroM kA AvirbhAva hotA hai jisase sAdhya upalabdhi kA mArga sahaja banatA hai| 2. lelihA mudrA saMskRta ke lih dhAtu se 'lelihA' zabda kI racanA huI hai| lelihA sA~pa ko kahate haiN| isa mudrA kA dUsarA nAma lelihAna bhI hai jisakA eka artha ziva kA Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM vizeSaNa bhI kiyA gayA hai| ziva bhagavAna sarpadhArI dekhe jAte haiN| ziva zakti ko jAgRta karane ke prayojana se yaha mudrA kI jAtI hai| mmemomporoman lelitA mudrA vidhi ___ ArAmadAyaka sthiti meM baiTha jaayeN| tatpazcAta tarjanI, madhyamA aura anAmikA aMguliyoM ko samAna rUpa se adhomukhI kareM, kaniSThikA aMgulI ko sIdhA rahane deN| phira aMgUThe ke agrabhAga ko anAmikA ke agrabhAga se jor3a deM, ise lelihA mudrA kahate haiN| nirdeza- bIja mudrAvata smjheN| supariNAma- jAnakArI ke anusAra isa mudrA kA prayoga jIvanyAsa ke atirikta tArA sAdhanA ke samaya bhagavatI tArA ko prasanna karane hetu kiyA jAtA hai| kahA jAtA hai ki yaha mudrA atyanta rahasyamayI evaM AnandamayI prabhAva ko utpanna karatI hai jisase devI tArA prasanna hotI hai| ___ isa mudrA ko karate samaya agni (aMgUThA) aura pRthvI tattva (anAmikA) kA yoga hotA hai isase pRthvI aura sUrya mudrA ke sabhI lAbha prApta hote haiN| vizeSa taura Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ...191 para zArIrika aura mAnasika tanAva dUra hote haiM tathA AMtarika utsAha, dehasphUrti, vaicArika svasthatA meM abhivRddhi hotI hai| isa mudrA se nimna cakrAdi ke prabhAva bhI hAsila hote haiM cakra- svAdhiSThAna evaM maNipura cakra tattva- jala evaM agni tattva kendrasvAsthya evaM taijasa kendra granthi- prajanana, eDrInala evaM painkriyAja granthi vizeSa prabhAvita aMga- mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, pAcana saMsthAna, yakRta, tillI evaM aaNteN| 3. trikhaNDA mudrA trikhaNDa kA zAbdika artha hotA hai tIna khaNDa (bhAga) se yukt| jisa mudrA meM aMtastha bhAvoM ko tadanurUpa hAvabhAva ke sAtha tIna khaNDa ke rUpa meM abhivyakta kiyA jAtA hai use trikhaNDA mudrA kaha sakate haiN| ___ sAMketika artha kI dRSTi se tIna lokoM meM pUjanIya vItarAga pada kI prApti ke nimitta yaha mudrA kI jAtI hai| trikhaNDA mudrA Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM vidhi kisI bhI ArAmadAyaka yogya Asana meM baiTha jaaeN| tatpazcAta donoM hAthoM ko palaTa kara hatheliyoM ke pRSTha bhAgoM ko saMyukta kreN| aMguSThoM ko sIdhA rahane deN| donoM tarjanI aMguliyoM ko kiMcita Ter3hI kara unase donoM anAmikAoM ko pakar3eM aura kaniSThikA se yojita kara deM ise trikhaNDA mudrA kahate haiN| nirdeza - bIja mudrAvata smjheN| supariNAma - jIvanyAsa kI yaha mudrA atyanta gopanIya hai| isa mudrA ke prayoga meM vAyu evaM AkAza tattva atyadhika prabhAvita hote haiN| kiMcita rUpa se jala tattva para bhI asara par3atA hai| pariNAmasvarUpa vAyujanita, hRdaya janita, tvacA evaM rakta janita sabhI taraha kI bImAriyA~ AsAnI se ThIka ho jAtI haiN| mAnasika dRSTi se caMcala pravRttiyA~ samApta hotI hai| sAdhanA kI dRSTi se cetanA UrdhvagAmI banatI hai| 4. nAda mudrA nAda kA zAbdika artha hai dhvani yA shbd| saMskRta koza ke anusAra dahAr3anA, garajanA, ucca svara se AvAja karanA Adi nAda kahalAtA hai| yogazAstra ke nirdezAnusAra vaha anunAsika dhvani jise hama candra bindu N dvArA prakaTa karate haiM nAda kahA jAtA hai / yahA~ yoga mUlaka artha hI abhipreta hai / isa mudrA ko banAte vakta jisa taraha kI hAtha kI AkRti banatI hai vaha bajAte hue DamarU kI bhA~ti pratIta hotI hai| dhIme svara meM bajate hue DamarU se anunAsika dhvani prakaTa hotI hai isalie ise nAda mudrA kahate haiN| isa mudrAbhyAsa kA mukhya uddezya aisI avasthA meM pahu~canA hai ki jahA~ bAhya jagata kI anubhUtiyA~, vizeSataH dhvaniyoM ke prati hamArI indriyA~ isa prakAra abhyasta evaM anAsakta ho jAyeM ki indriyoM kA viSayoM ke prati AkarSaNa hI samApta ho jaaye| aindrika viSayAnurAga kA abhAva hI atIndriya zakti ke anubhava kA mUla srota hai| vidhi kisI bhI eka Asana meM sukhapUrvaka baiTha jaayeN| pazcAta dAhine hAtha kI muTThI bAMdhakara aMgUThe ko khar3A rakheM aura hAtha ko kucha U~cA uThAne para nAda mudrA banatI hai| Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ... 193 nAda mudrA nirdeza - bIja mudrAvata samajheM / supariNAma - jIvanyAsa mudrAoM meM nAda mudrA atyanta rahasyamayI hai| yaha mudrA adhyAtma dizA kI ora agrasara hone ke lie saMjIvanI auSadhi kA kArya karatI haiN| isakA abhyAsI sAdhaka nAda pravAha se cetanA pravAha kI ora abhimukha hotA hai| zArIrika taura para AjJA, vizuddhi evaM sahasrAra cakra prabhAvita hote haiN| jisake phalasvarUpa adhyAtma zakti kA jAgaraNa hotA hai aura svara sambandhI rogoM meM phAyadA hotA hai| kaMdhA, ekyUprezara ke anusAra isake dAba kendra bindU sAinasa, karNa, cakSu, zvAsa nalI, udara sambandhI vikAroM kA zamana karate haiN| 5. bindu mudrA saMskRta kA bindu zabda biMd dhAtu se banA hai| yaha dhAtu khaNDa-khaNDa karanA athavA bAMTanA artha meM prayukta hotI hai| bindu kA eka artha zUnya hai| zUnya kA Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM pratIkAtmaka bhAva samagratA hai| adhyAtma dRSTi se jahA~ kucha nahIM hotA vahA~ saba kucha hotA hai| isa vAkya meM gUDhArtha nihita hai| ___ yaugika kriyAoM meM atyanta sUkSma dhvani, jise anubhUti ke stara para hI pahacAnA jA sakatA hai use bindu kahA hai| uttama koTi ke sAdhaka hI bindu anubhava kI sAdhanA karate haiN| ve bindu kA ahasAsa karate-karate zabdAtIta avasthA ko upalabdha kara lete haiN| bindu mudrA kA uddezya dehAtIta-vacanAtIta sthiti ke nikaTa pahu~canA hai| bindu mudrA vidhi kisI bhI suyogya Asana meM ArAma pUrvaka baiTha jaayeN| phira nAda mudrA kI bhA~ti dAhine hAtha kI muTThI bAMdhakara tarjanI aura aMgUThe ko paraspara saMyukta kara denA bindu mudrA hai| __supariNAma- haThayoga pradIpikA meM bindu ke mahattva ko vyAkhyAyita karate hue kahA gayA hai ki jo bindu kI carama sImA ko roka sakatA hai vahI mRtyu para Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ...195 vijaya pAtA hai aura yogI kahalAtA hai| bindu kA anubhava na hone se sAdhya siddhi meM bAdhA utpanna hotI hai| bindu stambhana (bindu anubhava kI uttarottara sAdhanA) se ojasvitA, utsAha, sAmarthya, bala aura ekAgratA kI vRddhi hotI hai| __ vajrolI mudrA kI sAdhanA karane vAle sAdhaka ke zarIra se sugaMdha AtI hai| yadi mana bindu para sthira rahane lage to use mRtyu bhaya se chuTakArA ho jAtA hai| isa abhyAsa meM manaHzakti niyaMtrita hone se jIvanadAna milatA hai isalie sAvadhAnIpUrvaka bindu para kendrita rahanA caahie| yaha adhyAtma jagata kI bAta huii| bhautika jagata ke AdhAra para jJAna mudrA ke bahuta se phAyade isameM hote haiN| isake sivAya AkAza, pRthvI evaM jala tattva asaMtulana se hone vAle rogoM kA zamana hotA hai| isa mudrAbhyAsa dvArA nimna cakrAdi ke asantulana se hone vAlI gar3abar3iyA~ bhI dUra hotI haiN| cakra- maNipura, anAhata evaM sahasrAra cakra kendra- taijasa, AnaMda evaM jyoti kendra granthi- aiDrInala, painkriyAja, thAyamasa evaM piniyala granthi vizeSa prabhAvita aMga- pAcana taMtra, rakta saMcaraNa taMtra, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, A~teM, hRdaya, phephar3eM, UparI mastiSka evaM aaNkh| 6. saubhAgyadAyinI mudrA jisa mudrA ke mAdhyama se saubhAgya kA udaya hotA hai athavA vaha mudrA jo acche bhAgya kA nirmANa karatI hai, sukRta karma ke lie utprerita karatI hai, zreSTha bhAgya pradAna karatI hai saubhAgyadAyinI mudrA kahalAtI hai| saubhAgya kI do koTiyA~ hotI hai- 1. bAhya saubhAgya- bhautika vaibhava, aizvarya, sattA-sampatti kI samupalabdhi bAhya saubhAgya hai tathA 2. Abhyantara saubhAgya- Atma zakti rUpa anantajJAna, anantadarzana, anantacAritra kI samprApti Abhyantara saubhAgya hai| isa mudrA kA abhyAsa Abhyantara sAmrAjya kI upalabdhi ke lie kiyA jAtA hai| vidhi kisI bhI yogya Asana meM mana evaM tana ko susthira kara leN| tadanantara citrAnusAra bAe~ hAtha kI muTThI bAMdhate hue tarjanI aMgulI ko sIdhI rkheN| phira Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM tarjanI aMgulI ko kAna kI ora iMgita karate hue usake samIpa le jaaeN| phira kAna se sparza karavAte hue aMgulI ko golAkAra ghumAe~ yaha saubhAgyadAyinI mudrA kahalAtI hai| __saubhAgyadAyinI mudrA supariNAma- isa mudrA prabhAva se bhAgya camakatA hai, uttama bhAgya kA udbhava hotA hai, puNya karma ke naye-naye AyAma khulate haiM puNyodaya se puNyasarjana kI paramparA pravartita rahatI hai| antataH puNya kI parAkASThA ke rUpa meM svazakti ko samagra rUpa se udghATita kara letA hai| tarjanI aMgulI ko golAkAra ghumAne se viziSTa prakAra kI taraMgeM utpanna hotI haiM aura dhIre-dhIre mastiSka ke cAroM ora vizuddha AbhAmaNDala nirmita ho jAtA hai| isa mudrA meM agni tattva kA AkAza tattva ke sAtha viziSTa saMyojana hone se hRdaya vikAra meM phAyade hote haiN| hRdaya sambandhI bImAriyA~ ThIka hotI haiN| isa mudrA ke prayoga se nimnokta cakra Adi bhI prabhAvita hote haiM aura usake acche phAyade bhI dekhe jAte haiM cakra- maNipura evaM vizuddhi cakra kendra- taijasa Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ... 197 evaM vizuddhi kendra granthi - eDrInala, painkriyAja, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi vizeSa prabhAvita aMga - pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, A~teM, nAr3I taMtra, nAka, kAna, galA, mu~ha evaM svara tNtr| kara nyAsa sambandhI mudrAe~ kara arthAta hAtha, nyAsa arthAta sthApita karanA / viziSTa maMtroM ke uccAraNa karate hue eka hAtha kA dUsare hAtha se sparza karanA athavA donoM hAthoM ko adhivAsita karane ke lie mantra vizeSa kA sthApana karanA karanyAsa mudrA hai| isa mudrA ke dvArA hastayugala kI rakSA kI jAtI hai kyoMki pUjA-yajJAdi zubha kAryoM meM hAtha kI mahattvapUrNa bhUmikA hotI haiN| karanyAsa mudrA ke mAdhyama se karayugala ko abhimantrita karane kA abhiprAya yaha hai ki ise kisI taraha kI hAni na pahu~ca paayeN| hindU paramparA meM tatsambandhI chaH mudrAoM kA prayoga kiyA jAtA hai| jo sacitra nimna haiM prathama dAyeM aMgUThe se bAyeM aMgUThe kA sparza karanA aMguSTha nyAsa mudrA hai| supariNAma- sabhI cakra evaM pA~ca tattva samAna rUpa se prabhAvita hote haiN| prathama Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM dvitIya dAyIM tarjanI se bAyIM tarjanI kA sparza karanA tarjanI nyAsa mudrA hai| dvitIya supariNAma cakra- mUlAdhAra, sahasrAra evaM svAdhiSThAna cakra tattva- pRthvI, AkAza evaM jala tattva kendra- zakti, jyoti evaM jJAna kendra granthi- prajanana, piniyala evaM pIyUSa granthi vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, mastiSka, A~kha evaM snAyu tNtr| tRtIya dAyIM madhyamA se bAyIM madhyamA kA sparza karanA madhyamA nyAsa mudrA hai| supariNAma ___ cakra- maNipura evaM mUlAdhAra cakra tattva- agni evaM pRthvI tattva kendrataijasa evaM zakti kendra pranthi- eDrInala, painkriyAja evaM prajanana granthi vizeSa Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ...199 tRtIya prabhAvita aMga- pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, A~teM, merUdaNDa, gurde evaM paaNv| caturtha dAyIM anAmikA se bAyIM anAmikA kA sparza karanA anAmikA nyAsa mudrA hai| supariNAma cakra- mUlAdhAra, maNipura evaM sahasrAra cakra tattva- pRthvI, agni evaM AkAza tattva kendra- zakti, taijasa evaM jJAna kendra granthi- prajanana, eDrInala, Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM caturtha painkriyAja evaM piniyala granthi vizeSa prabhAvita aMga- merudaNDa, gurde, paira, pAcana taMtra, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, A~teM, UparI mastiSka evaM aaNkh| paMcama ___ dAyIM kaniSThikA ke agrabhAga ko bAyIM kaniSThikA ke agrabhAga se saMyukta karanA, kaniSThikA nyAsa mudrA hai| supariNAma cakra- svAdhiSThAna, maNipura evaM anAhata cakra tattva- jala, agni evaM vAyu tattva kendra- svAsthya, taijasa evaM AnaMda kendra granthi- prajanana, eDrInala, Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ...201 paMcama painkriyAja evaM thAyamasa granthi vizeSa prabhAvita aMga- mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, A~teM, nAr3I taMtra, hRdaya, phephar3eM, rakta saMcaraNa taMtra aadi| SaSThama dAyI hathelI ko bAyIM hathelI se milAnA sampUrNata: karanyAsa mudrA hai| supariNAma cakra- sahasrAra, AjJA evaM anAhata cakra tattva- AkAza evaM vAyu tattva kendra- jJAna, jyoti evaM AnaMda kendra granthi- piniyala, pIyUSa evaM thAyamasa Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM granthi vizeSa prabhAvita aMga- mastiSka, A~kha, snAyu taMtra, hRdaya, bhujAeM, phephar3eM evaM rakta saMcaraNa tNtr| SaSThama mAtRkA nyAsa sambandhI mudrAe~ mAtRkA zabda se kaI arthoM kA bodha hotA hai jaise- mAtA, varNamAlA kI bArahakhar3I, tAntrikoM kI sAta deviyA~- brAhmI, mAhezvarI, kaumArI, vaiSNavI, vArAhI, indrANI aura cAmuMDA aadi| yahA~ mantra ke varNoM ko mAtRkA kahA gayA hai| ina vargoM athavA varNa samUhoM kA zarIra ke vividha aMgoM meM nyAsa karanA mAtRkA nyAsa hai| isa nyAsa mudrA meM kucha mukhya aMgoM para mantra kA uccAraNa karate hue vidhi pUrvaka aMguliyoM kA sparza karate haiN| yahI mAtRkA nyAsa kI mudrAoM kA rahasya hai| Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ... 203 pahalI mAtRkA nyAsa mudrA Urdhvasthita mudrA meM madhyamA aura anAmikA aMguliyoM ke dvArA lalATa kA sparza karanA mAtRkAnyAsa kI pahalI mudrA hai| prathama mudrA supariNAma- isa mudrA ke dvArA nimna tattvAdi saMtulita hone se aneka samasyAoM kA nivAraNa hotA hai cakra- AjJA, sahasrAra evaM vizuddhi cakra tattva - jJAna, jyoti evaM vizuddhi kendra granthi - pIyUSa, piniyala, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi vizeSa prabhAvita aMga- mastiSka, A~kha, snAyu taMtra, kAna, nAka, galA, mu~ha evaM svara yNtr| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM dUsarI mAtRkA nyAsa mudrA khar3e hokara aMgUThe aura anAmikA aMgulI se netra yugala kA sparza karanA mAtRkA nyAsa kI dUsarI mudrA hai| dvitIya mudrA supariNAma cakra- anAhata evaM sahasrAra cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva kendraAnaMda evaM jJAna kendra granthi- thAyamasa evaM piniyala granthi vizeSa prabhAvita aMga- hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, rakta saMcaraNa taMtra, UparI mastiSka evaM aaNkheN| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ...205 tIsarI mAtRkA nyAsa mudrA ___ khar3e hokara dAyeM hAtha kI sampUrNa saMdhiyoM se mastaka evaM hoTha kA sparza karanA, mAtRkA nyAsa kI tIsarI mudrA hai| tRtIya mudrA supariNAma cakra-sahasrAra evaM maNipura cakra tattva- AkAza evaM agni tattva kendrajJAna evaM taijasa kendra granthi- piniyala, eDrInala evaM painkriyAja granthi vizeSa prabhAvita aMga- UparI mastiSka, A~kha, pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, A~teM evaM nAr3I tNtr| Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM cauthI mAtRkA nyAsa mudrA ___ khar3e hokara dAyIM madhyamA aMgulI se bAyeM pArzva kA sparza karanA, mAtRkA nyAsa kI cauthI mudrA hai| caturtha mudrA supariNAma cakra- maNipura, AjJA evaM sahasrAra cakra tattva- agni evaM AkAza tattva kendra- taijasa, jyoti evaM jJAna kendra anthi- eDrInala, painkriyAja, piniyala evaM pIyUSa granthi vizeSa prabhAvita aMga- pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, A~teM, nAr3I taMtra, UparI mastiSka, nicalA mastiSka, snAyu taMtra evaM aaNkh| Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ...207 pAMcavIM mAtRkA nyAsa mudrA khar3e hokara dAyeM aMgUThe se kAna kA sparza karanA, mAtRkA nyAsa kI pAMcavIM mudrA hai| paMcama mudrA supariNAma cakra- AjJA evaM sahasrAra cakra tattva- AkAza tattva kendra- jyoti evaM jJAna kendra pranthi- piniyala evaM pIyUSa granthi vizeSa prabhAvita aMga- UparI mastiSka, nicalA mastiSka, A~kha evaM snAyu tNtr| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM chaThavIM mAtRkA nyAsa mudrA ___Urdhvasthita hokara dAyIM kaniSThikA aura aMgUThe ke dvArA nAsikA chidra kA sparza karanA, mAtRkA nyAsa kI chaThavIM mudrA hai| SaSThama mudrA supariNAma cakra- maNipura evaM svAdhiSThAna cakra tattva- agni evaM jala tattva kendrataijasa evaM svAsthya kendra pranthi- eDrInala, painkriyAja evaM prajanana granthi vizeSa prabhAvita aMga- yakRta, tillI, A~teM, pAcana taMtra, nAr3I taMtra, gurde, mala-mUtra aMga evaM prajanana aNg| Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ...209 sAtavIM mAtRkA nyAsa mudrA khar3e hokara dAyIM tarjanI, madhyamA aura anAmikA se mukha evaM gAla kA sparza karanA, mAtRkA nyAsa kI sAtavIM mudrA hai| saptama mudrA supariNAma cakra- mUlAdhAra, anAhata evaM sahasrAra cakra tattva- pRthvI, vAyu evaM AkAza tattva kendra- zakti, AnaMda evaM jJAna kendra pranthi- prajanana, thAyamasa evaM piniyala granthi vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, hRdaya, phephar3eM, bhujAeM, rakta saMcAra praNAlI, UparI mastiSka evaM aaNkh| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM AThavIM mAtRkA nyAsa mudrA khar3e hokara dAyIM anAmikA se dA~ta evaM jIbha kA saMsparza karanA, mAtRkA nyAsa kI AThavIM mudrA hai| aSTama mudrA supariNAma cakra - mUlAdhAra, AjJA, evaM sahasrAra cakra tattva- pRthvI evaM AkAza tattva kendra- zakti, jyoti evaM jJAna kendra granthi - prajanana, pIyUSa evaM piniyala granthi vizeSa prabhAvita aMga - merUdaNDa, gurde, pA~va, mastiSka, A~kha evaM snAyu tNtr| Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ .. ...211 nauvIM mAtRkA nyAsa mudrA khar3e hokara dAyIM kaniSThikA aura anAmikA se pITha kA sparza karanA, mAtRkA nyAsa kI nauvIM mudrA hai| nauvIM mudrA supariNAma cakra - mUlAdhAra evaM anAhata cakra tattva- pRthvI evaM vAyu tattva kendrazakti evaM AnaMda kendra granthi - prajanana evaM thAyamasa granthi vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, hRdaya, phephar3eM, bhujAe~ evaM rakta saMcaraNa tNtr| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM dasavIM mAtRkA nyAsa mudrA Urdhvasthita mudrA meM dAyeM aMgUThe se nAbhi kA sparza karanA, mAtRkA nyAsa kI dasavIM mudrA hai| dasavIM mudrA supariNAma cakra- maNipura evaM mUlAdhAra cakra tattva- pRthvI evaM vAyu tattva kendrataijasa evaM zakti kendra granthi- eDrInala, painkriyAja evaM prajanana granthi vizeSa prabhAvita aMga- pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, A~te, nAr3I taMtra, merUdaNDa, Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ...213 gyArahavIM mAtRkA nyAsa mudrA khar3e hokara dAyIM madhyamA se nAbhi kA sparza karanA mAtRkA nyAsa kI gyArahavIM mudrA hai| gyArahavIM mudrA supariNAma cakra- mUlAdhAra evaM svAdhiSThAna cakra tattva- pRthvI evaM jala tattva kendra-zakti evaM svAsthya kendra pranthi- prajanana granthi vizeSa prabhAvita aMgamerUdaNDa, gurde, paira, mala-mUtra aMga evaM prajanana aNg| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM bArahavIM mAtRkA nyAsa mudrA khar3e hokara dAyIM anAmikA se nAbhi kA sparza karanA, mAtRkA nyAsa kI bArahavIM mudrA hai| bArahavIM mudrA supariNAma cakra- maNipura, anAhata evaM AjJA cakra tattva- agni, vAyu evaM AkAza tattva kendra- taijasa, AnaMda evaM jyoti kendra granthi- eDInala, painkriyAja, thAyamasa evaM pIyUSa granthi vizeSa prabhAvita aMga- yakRta, tillI, A~te, pAcana saMsthAna, nAr3I saMsthAna, rakta saMcaraNa saMsthAna, hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, nicalA mastiSka evaM snAyu tNtr| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ...215 terahavIM mAtRkA nyAsa mudrA khar3e hokara dAhinI kaniSThikA se nAbhi kA sparza karanA, mAtRkA nyAsa kI terahavIM mudrA hai| terahavIM mudrA supariNAma cakra- svAdhiSThAna evaM vizuddhi cakra tattva- jala evaM vAyu tattva kendrasvAsthya evaM vizuddhi kendra granthi- prajanana, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi vizeSa prabhAvita aMga- malamUtra aMga, prajanana aMga, gurde, nAka, kAna, galA, mu~ha evaM svryNtr| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM caudahavIM mAtRkA nyAsa mudrA ___ khar3I mudrA meM dAyeM hAtha kI cAroM aMguliyoM ke dvArA udara kA sparza karanA, mAtRkA nyAsa kI caudahavIM mudrA hai| caudahavIM mudrA supariNAma __cakra- maNipura evaM AjJA cakra tattva- agni evaM AkAza tattva kendrataijasa evaM jyoti kendra pranthi- eDrInala, painkriyAja evaM pIyUSa granthi vizeSa prabhAvita aMga- pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, A~te, nAr3I taMtra, nicalA mastiSka evaM snAyu tNtr| Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ...217 pandrahavIM mAtRkA nyAsa mudrA khar3e hokara dAhinI hathelI se hRdaya kA sparza karanA, mAtRkA nyAsa kI pandrahavIM mudrA hai| pandrahavIM mudrA supariNAma cakra- anAhata cakra tattva- vAyu tattva kendra- AnaMda kendra granthithAyamasa vizeSa prabhAvita aMga- hRdaya, chAtI evaM phephdd'eN| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM nitya pUjA sambandhI mudrAe~ hindU paramparA ke anusAra pratidina pUjA-arcanA karane vAle sAdhakoM ko nimna pA~ca mudrAe~ avazyameva karanI caahie| unakA varNana nimna haiM- 10 1. prArthanA mudrA 2. aMkuza mudrA 3. kunta mudrA 4. kumbha mudrA 5. tattva mudrA / uparyukta aMkuza, kunta evaM tattva ye tIna mudrAe~ pUjA nimitta snAna ke lie upayogI kahI gaI haiN| 1. prArthanA mudrA donoM hAthoM kI dasoM aMguliyoM ko prasarita kreN| phira hRdaya para AmanesAmane rakhate hue mastaka jhukAnA prArthanA mudrA kahalAtA hai / n prArthanA mudrA supariNAma cakra - mUlAdhAra evaM anAhata cakra tattva- pRthvI evaM vAyu tattva kendrazakti evaM AnaMda kendra granthi - prajanana evaM thAyamasa granthi vizeSa prabhAvita aMga - merUdaNDa, gurde, paira, hRdaya, phephar3eM, bhujAe~ evaM rakta saMcaraNa tNtr| Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ...219 2. aMkuza mudrA eka prakAra ke lohe kA kAMTA, jisake dvArA kisI vastu ko khIMcA jA sakatA ho aMkuza kahalAtA hai| isa mudrA meM hastAMguliyoM kI AkRti aMkuza kI taraha banatI hai ata: ise aMkuza mudrA kahate haiN| isa mudrA prayoga ke dvArA bAhyamala ke sAtha-sAtha Abhyantara mala ko niSkAsita karane kA prayatna kiyA jAtA hai| vidhi aMkuza mudrA ___ sarvaprathama sukhAsana meM baiTha jaaeN| phira dAhine hAtha kI muTThI bAMdhakara tarjanI aMgulI ko aMkuza ke samAna kiMcita mor3ane se aMkuza mudrA banatI hai| supariNAma- yaha trailokya kA AkarSaNa karane vAlI eka mahattvapUrNa mudrA hai| isa mudrA kA prayoga AkarSaNa mantroM evaM mohinI maMtroM kI sAdhanA karate samaya kiyA jAe to niHsandeha usameM saphalatA milatI hai| sAtha hI sAdhaka kA AkarSaNa tIna loka meM prasarita hotA hai| bahuza: vyakti AkarSaNa mantrAdi kA jApa karate haiM parantu una mantroM ko siddha karane meM saphalatA nahIM milatI hai, usakA eka mAtra kAraNa yaha mAnA jAtA hai ki unakA prayoga sahI mudrAoM ke sAtha nahIM kiyA jAtA hai| Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM isa mudrA kI khAsa vizeSatA yaha hai ki jisakA prayoga binA maMtroM ke bhI kiyA jA sakatA hai| isa mudrA se nimna cakrAdi sambandhI rogoM kA zamana hotA hai| cakra- maNipura evaM sahasrAra cakra tattva- agni evaM AkAza tattva kendrataijasa evaM jJAna kendra pranthi- eDrInala, painkriyAja evaM piniyala granthi vizeSa prabhAvita aMga- yakRta, tillI, pAcana taMtra, nAr3I taMtra, UparI mastiSka evaM aaNkheN| 3. kunta mudrA zastra kA eka prakAra, bhAlA athavA paMkhadAra bANa, jisake dvArA aniSTa kA nivAraNa aura iSTa kA saMrakSaNa kiyA jA sakatA ho kunta kahalAtA hai| isa mudrA ko karate vakta hAthoM kI AkRti kunta sadRza pratIta hotI hai ata: ise kunta mudrA kahate haiN| ___ isa mudrA prayoga ke dvArA AsurI zaktiyoM kA hanana evaM upadrava kAraka zatruoM ko bhayabhIta kiyA jAtA hai| yaha bhagavAna zrIkRSNa kI priya mudrAoM meM se eka hai| kRSNa bhagavAna ke raudra rUpa ko isI mudrA meM dekhA gayA hai| sudarzana cakra kA prayoga karate vakta bhI yaha mudrA dekhI jAtI hai| kunta mudrA Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ...221 isa mudrA ko sarva prakAra se rakSA karane vAlI mudrA ke rUpa meM mAnA gayA hai| isakA dUsarA nAma mAlA mudrA bhI hai| vidhi upAsanA ke lie zreSTha evaM svayaM ke lie anukUla Asana meM baiTha jaaeN| tadanantara bAe~ hAtha ko muTThI ke rUpa meM bA~dhate hue tarjanI aMgulI ko sIdhI khar3I rkheN| phira usake agrabhAga se aMgUThe ke agrabhAga ko saMsparzita karane para kunta mudrA banatI hai| supariNAma cakra- mUlAdhAra, vizuddhi evaM AjJA cakra tattva- pRthvI, vAyu evaM AkAza tattva kendra- zakti, vizuddhi evaM jyoti kendra granthi- prajanana thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa evaM pIyUSa granthi vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, paira, kAna, nAka, galA, mu~ha, svara yaMtra, nicalA mastiSka evaM snAyu tNtr| 4. kumbha mudrA ____ dAyeM aMgUThe ko bAyeM aMgUThe se saMyukta kara zeSa aMguliyoM kI zithila muTThI bAMdhanA kumbha mudrA hai| kumbha mudrA Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM supariNAma cakra- maNipura, svAdhiSThAna evaM AjJA cakra tattva- agni, jala evaM AkAza tattva kendra- taijasa, svAsthya evaM darzana kendra granthi- eDrinala, painkriyAja, prajanana evaM pIyUSa granthi vizeSa prabhAvita aMga- yakRta, tillI, A~teM, nAr3I taMtra, pAcana taMtra, mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, nicalA mastiSka evaM snAyu tNtr| 5. tattva mudrA yahA~ tattva zabda se tAtparya paMca mahAbhUta se haiN| pRthvI, agni, vAyu, AkAza aura jala ina pA~ca tattvoM se sRSTi kA nirmANa huA hai aisA mAnA jAtA hai| hamAre zarIra kI pA~coM aMgaliyA~ bhI ina tattvoM kA pratinidhitva karatI haiN| sRSTi racanA ke anusAra yaha zarIra bhI paMcabhUtoM se niSpanna hai| zarIrastha paMca tattvoM meM kisI taraha kA doSa yA vikAra paidA ho jAe to aMguliyoM kI cikitsA ke mAdhyama se udgama doSoM ko dUra kiyA jA sakatA hai| tatva mudrA Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ...223 sAmAnyata: isa mudrA kA prayoga snAna AraMbha karane se pUrva kiyA jAtA hai| isake pIche rahasyapUrNa tathya yaha hai ki zarIra para pAnI DAlate hue kisI prakAra se zArIrika tattvoM meM asaMtulana kI sthiti bana sakatI hai jabaki tattva mudrA se asaMtulana paidA nahIM hotaa| spaSTa hai ki tattva mudrA kA prayojana snAna kAla meM paMca tattvoM ko saMtulita banAye rakhanA hai| vidhi ___ sarvaprathama snAna yogya sthAna para yogya Asana meM baiTha jaaeN| tadanantara donoM hAthoM ke aMgUThoM ke agrabhAgoM ko anAmikA aMguliyoM ke agrabhAgoM se saMyukta karanA tattva mudrA hai| supariNAma ___ cakra- vizuddhi evaM sahasrAra cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva kendravizuddhi evaM jJAna kendra pranthi- thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa evaM piniyala granthi vizeSa prabhAvita aMga- kAna, nAka, A~kha, galA, mu~ha, svara yaMtra evaM UparI mstissk| Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM pUjopacAra sambandhI mudrAe~ hindU AmnAya meM pUjA upAsanA karate samaya teraha prakAra kI aupacArika kriyAe~ hotI haiM jinakA varNana nimna prakAra haiM 11 1. gandha mudrA madhyamA, anAmikA aura aMguSTha ina tInoM ke agrabhAgoM se maMtroccAraNa pUrvaka gandha arpita karanA, gandha mudrA hai| gandha mudrA supariNAma cakra- mUlAdhAra evaM anAhata cakra tattva - pRthvI evaM vAyu tattva kendrazakti evaM AnaMda kendra granthi - prajanana evaM thAyamasa granthi vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, hRdaya, phephar3eM, bhujAe~ evaM rakta saMcaraNa taMtra / Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ...225 2. puSpa mudrA aMgUThA aura tarjanI ke agrabhAgoM se puSpa Adi grahaNa kara unheM devatAoM ke samakSa arpita karanA, puSpa mudrA hai| puSpa mudrA supariNAma cakra- vizuddhi evaM sahasrAra cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva kendravizaddhi evaM jJAna kendra granthi- thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa evaM piniyala granthi vizeSa prabhAvita aMga- A~kha, nAka, kAna, galA, mu~ha, svarayaMtra evaM UparI mstissk| Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 3. dhUpa mudrA madhyamA aura anAmikA ke madhya paryoM meM dhUpa rakhakara aMgUThe ke agrabhAga se nivedita karanA, dhUpa mudrA hai| dhUpa mudrA supariNAma cakra- mUlAdhAra evaM svAdhiSThAna cakra tattva- pRthvI evaM jala tattva kendra- zakti evaM svAsthya kendra pranthi- prajanana granthi vizeSa prabhAvita aMgamerUdaNDa, gurde, pA~va, mala-mUtra aMga evaM prajanana aNg| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ...227 4. dIpa mudrA madhyamA aMgulI ke antima paura para aMgUThe ke agrabhAga ko sparzita kara 'dIpaM darzayAmi' kahate hue dIpaka dikhAnA, dIpa mudrA hai| dIpa mudrA supariNAma cakra- anAhata evaM sahasrAra cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva kendraAnaMda evaM jJAna kendra pranthi- thaoNyamasa evaM piniyala granthi vizeSa prabhAvita aMga- hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, rakta saMcAra praNAlI, UparI mastiSka evaM aaNkh| Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 228... 5. naivedya mudrA arpaNa yogya sAmagrI ko tIna bhAgoM meM bA~Ta kara tattva mudrA dvArA mantra kA uccAraNa karate hue miSThAnna ko nivedita karanA, naivedya hai| naivedya mudrA mudrA supariNAma cakra- maNipura, anAhata evaM mUlAdhAra cakra tattva- agni, vAyu evaM pRthvI tattva granthi - eDrInala, painkriyAja, thAyamasa evaM prajanana granthi kendra - taijasa, AnaMda evaM zakti kendra vizeSa prabhAvita aMga - yakRta, tillI, A~teM, nAr3I taMtra, pAcana taMtra, rakta saMcaraNa taMtra, hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, merUdaNDa, gurde / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~... 229 6. Acamana mudrA pUjana Adi ke pahale zuddhi hetu hathelI para jala lekara pInA Acamana kahalAtA hai| yahA~ mantra kA uccAraNa karate hue AcamanIya jala pradAna karanA, Acamana mudrA hai| Acamana mudrA supariNAma cakra - vizuddhi, AjJA evaM sahasrAra cakra tattva - vAyu evaM AkAza tattva kendra - vizuddhi evaM jJAna kendra granthi - thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa evaM piniyala granthi vizeSa prabhAvita aMga- kAna, nAka, galA, mu~ha, svara yaMtra, UparI mastiSka evaM aaNkh| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 7. tAmbUla mudrA pUrvadarzita tattvamudrA ke dvArA tAmbUla samarpita karanA tAmbUla mudrA kahA jAtA hai| tAmbUla mudrA supariNAma cakra- svAdhiSThAna, vizuddhi evaM mUlAdhAra cakra tattva - jala, vAyu evaM pRthvI tattva kendra- svAsthya, vizuddhi evaM zakti kendra granthi - prajanana, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa vizeSa prabhAvita aMga - merUdaNDa, gurde, mala-mUtra aMga, prajanana aMga, kAna, nAka, galA, mu~ha evaM svara yNtr| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ...231 8. prANa mudrA aMgUThoM ke agrabhAga ko anAmikA aura kaniSThikA ke agrabhAgoM se sparzita karanA, prANa mudrA hai| prANa mudrA supariNAma cakra- AjJA, anAhata evaM mUlAdhAra cakra tattva- AkAza, vAyu evaM pRthvI tattva kendra- darzana, AnaMda evaM zakti kendra pranthi- pIyUSa, thAyamasa evaM prajanana granthi vizeSa prabhAvita aMga- nicalA mastiSka, snAyu taMtra, hRdaya, phephar3eM, rakta saMcAra praNAlI, merUdaNDa, gurde| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 9. apAna mudrA aMgUThoM ke agrabhAga ko madhyamA aura anAmikA ke agrabhAgoM se sparzita karanA, apAna mudrA hai| apAna mudrA supariNAma cakra- maNipura, svAdhiSThAna evaM anAhata cakra tattva- agni, jala evaM vAyu tattva kendra- taijasa, svAsthya evaM AnaMda kendra granthi- eDrInala, painkriyAja, prajanana evaM thAyamasa vizeSa prabhAvita aMga- pAcana taMtra, nAr3I taMtra, rakta saMcaraNa taMtra, yakRta, tillI, A~teM, hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, mala-mUtra aMga, prajanana aMga evaM gurde| Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ...233 10. vyAna mudrA aMgUThe ke agrabhAga ko madhyamA ke agra bhAga se saMyukta kareM, phira madhyamA aMgulI ke nakha para tarjanI ke agrabhAga ko rakheM tathA zeSa aMguliyoM ko sIdhI rakhane para vyAna mudrA banatI hai| ND vyAna mudrA supariNAma cakra- sahasrAra, AjJA evaM svAdhiSThAna cakra tattva- AkAza evaM jala tattva kendra- jJAna, jyoti evaM svAsthya kendra granthi- piniyala, pIyUSa evaM prajanana granthi vizeSa prabhAvita aMga- mastiSka, A~kha, snAyu taMtra, mala-mUtra aMga, prajanana aMga evaM gurde| Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 11. udAna mudrA aMgUThoM ke agrabhAgako tarjanI ke agrabhAgoM se saMyukta kareM, phira tarjanI ke nakha para madhyamA ke agrabhAgoM ko rakheM tathA zeSa aMguliyoM ko sIdhA rakhane para udAna mudrA banatI hai| udAna mudrA supariNAma cakra - mUlAdhAra evaM AjJA cakra tattva- agni, pRthvI evaM AkAza tattva granthi - thAyaraoNiDa evaM pairAthAyaraoNiDa kendra - zakti vaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, paira, nicalA mastiSka, snAyu taMtra Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ...235 12. samAna mudrA ___aMgUThoM ke agrabhAga ko tarjanI Adi cAroM aMguliyoM ke agrabhAgoM se milAnA, samAna mudrA hai| samAna mudrA supariNAma cakra- maNipura, vizuddhi evaM anAhata cakra tattva- agni evaM vAyu tattva kendra- taijasa, vizaddhi evaM AnaMda kendra granthi- eDrInala, painkriyAja, thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa evaM thAyamasa granthi vizeSa prabhAvita aMga- yakRta, tillI, A~teM, nAr3I taMtra, pAcana saMsthAna, svara yaMtra, kAna, nAka, galA, mu~ha, hRdaya, phephar3eM, rakta saMcAra praNAlI evaM bhujaaeN| Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 13. grAsa mudrA dAyeM hAtha kI pA~coM aMguliyoM ko grAsa lene kI bhA~ti kiMcita mor3anA grAsa mudrA hai| . grAsa mudrA supariNAma ___cakra- maNipura evaM mUlAdhAra cakra tattva- agni evaM pRthvI tattva kendrataijasa evaM zakti kendra granthi- eDrInala, painkriyAja evaM prajanana granthi vizeSa prabhAvita aMga- yakRta, tillI, A~teM, nAr3I saMsthAna, pAcana saMsthAna, malamUtra aMga, prajanana aMga evaM gurde| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ... 237 dhyAnAveza prArthanA sambandhI mudrAe~ hindU AmnAya meM dhyAnAveza prArthanA kI pA~ca mudrAe~ mAnI gaI haiM ve nimna prakAra hai12_ 1. vighnaghnI mudrA hAthoM kI donoM muTThiyoM ko eka-dUsare ke abhimukha karate hue aMgUThoM ko Urdhva dizA meM phailAnA vighnaghnI mudrA hai / vighnaghnI mudrA supariNAma - cakra - sahasrAra evaM AjJA cakra tattva- AkAza tattva kendra- jJAna evaM jyoti kendra granthi - piniyala evaM pIyUSa granthi vizeSa prabhAvita aMga - UparI mastiSka, A~kha, nicalA mastiSka evaM snAyu tNtr| Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 2. vismaya mudrA ___dAyeM hAtha ko majabUta muTThI ke rUpa meM bA~dhakara tarjanI ke agrabhAga se nAka kA sparza karanA, vismaya mudrA hai| vismaya mudrA supariNAma cakra- AjJA evaM mUlAdhAra cakra tattva- AkAza evaM pRthvI tattva kendrajyoti evaM zakti kendra pranthi- pIyUSa evaM prajanana granthi vizeSa prabhAvita aMga- nicalA mastiSka, snAyu taMtra, merUdaNDa, gurde evaM paaNv| Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ...239 3. prArthanA mudrA donoM hatheliyoM ko namaskAra mudrA kI bhA~ti banAkara hRdaya ke agrabhAga para sthApita karanA, prArthanA mudrA hai| prArthanA mudrA supariNAma cakra- anAhata evaM AjJA cakra tattva- vAya evaM AkAza tattva kendraAnaMda evaM jyoti kendra pranthi- thAyamasa evaM pIyUSa granthi vizeSa prabhAvita aMga- hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, rakta saMcAra praNAlI, mastiSka evaM snaayutNtr| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 4. arghya mudrA donoM hAthoM ko aMjali rUpa meM banAkara usameM gaMdha-puSpAdi se yukta jala ko grahaNa kreN| phira use sUrya devatA ke sammukha chor3anA arghya mudrA hai| arghya mudrA supariNAma cakra- mUlAdhAra evaM svAdhiSThAna cakra tattva- pRthvI evaM jala tattva kendra- zakti evaM svAsthya kendra granthi- prajanana granthi vizeSa prabhAvita aMgamerUdaNDa, gurde, pA~va, mala-mUtra aMga evaM prajanana aNg| Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ...241 5. sUrya pradarzanI mudrA donoM hAthoM ko Amane-sAmane kara bAyIM tarjanI ko dAyIM kaniSThikA se aura dAyIM tarjanI ko bAyIM kaniSThikA se pkdd'eN| isI bhA~ti bAyIM madhyamA aura anAmikA ko dAyeM aMgUThe se tathA dAyIM madhyamA aura anAmikA ko bAyeM aMgUThe se bA~dhakara sUrya ko dekhanA sUrya pradarzanI mudrA hai| ____ isa mudrA kA prayoga netroM ke ArAma evaM unakI jyoti vRddhi ke lie prAcIna kAla se hI kiyA jAtA rahA hai| prAcIna granthoM meM sthAna-sthAna para isakI prazaMsA kI gayI hai| isa mudrA ke dvArA sUrya dekhane se netroM kI jyoti bar3hatI hai| sUrya pradarzanI mudrA supariNAma cakra- anAhata, vizuddhi evaM sahasrAra cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva kendra- AnaMda, vizuddhi evaM jJAna kendra granthi- thAyamasa, thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa evaM piniyala granthi vizeSa prabhAvita aMga- hRdaya, phephar3eM, bhujAeM, rakta saMcaraNa taMtra, svara yaMtra, nAka, kAna, galA mu~ha, UparI mastiSka evaM aaNkh| Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM homa sambandhI mudrAe~ homa kriyA meM mudrAoM kA vizeSa prayoga hotA hai| yadi homa meM mudrAhI AhUti dI jAtI hai to devatA use ThIka usI prakAra se grahaNa nahIM karate jisa prakAra mantrahIna AhUti grahaNa nahIM kI jAtI, ataH homa kAla meM nau mudrAe~ mukhya kahI gaI haiM- 13 1. avaguNThinI mudrA isakA varNana upAsanA sambandhI mudrAoM meM dekheN| 2. saptajihvA mudrA donoM maNibandha sthAnoM ko saMyukta kara aMguliyoM ko phailAe~, phira donoM kaniSThikAoM se aMgUThoM ko sparzita kara hatheliyoM ko sIdhA kreN| tadanantara donoM madhyamA aMguliyoM aura kaniSThikAoM ko jor3a dene para saptajihvA mudrA banatI hai| saptajihvA mudrA Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ...243 3. jvAlinI mudrA saptajihvA mudrA meM aMgUThoM se sampRkta kaniSThikAoM ko pRthaka kara denA, jvAlinI mudrA hai| jvAlinI mudrA supariNAma cakra- mUlAdhAra evaM anAhata cakra tattva- pRthvI evaM vAyu tattva kendrazakti evaM AnaMda kendra granthi- prajanana evaM thAyamasa granthi vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, hRdaya, phephar3eM, bhujAe~ evaM rakta saMcAra prnnaalii| Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 4. mRgI mudrA __ aMgUThA, madhyamA aura anAmikA ke agrabhAgoM ko paraspara saMyukta kara zeSa aMguliyoM ko Urdhva prasarita karane para mRga mudrA banatI hai| zakti evaM puSTi karma se sambandhita homa meM isa mudrA kA prayoga zreSTha phala detA hai| mRgI mudrA supariNAma cakra- maNipura evaM AjJA cakra tattva- agni evaM AkAza tattva kendrataijasa evaM darzana kendra anthi- eDrInala, painkriyAja evaM pIyUSa granthi vizeSa prabhAvita aMga- yakRta, tillI, A~teM, nAr3I taMtra, pAcana taMtra, nicalA mastiSka evaM aaNkheN| Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ...245 5. haMsI mudrA kaniSThikA ko sabhI aMguliyoM se alaga rakhane para haMsI mudrA banatI hai| zAnti evaM puSTi karma se sambandhita homa karma meM isa mudrA kA prayoga uttama phaladAyaka mAnA gayA hai| haMsI mudrA supariNAma cakra- * maNipura evaM svAdhiSThAna cakra tattva- agni evaM jala tattva kendrataijasa evaM svAsthya kendra granthi - eDrInala, painkriyAja evaM prajanana granthi vizeSa prabhAvita aMga - pAcana saMsthAna, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, A~teM, mala-mUtra aMga, prajanana aMga evaM gurde / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 6. zUkarI mudrA sabhI aMguliyoM evaM aMgUThe ko ekatrita kara lene para zUkarI mudrA banatI hai| isa mudrA kA prayoga abhicAra karma hetu kiyA jAtA hai| zUkarI mudrA supariNAma cakra- svAdhiSThAna evaM maNipura cakra tattva-jala evaM agni tattva kendrasvAsthya evaM taijasa kendra anthi- prajanana, eDrInala tathA painkriyAja vizeSa prabhAvita aMga- mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, pAcana taMtra, yakRta, tillI, nAr3I taMtra evaM aaNteN| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ... 247 7. Ahuti mudrA 1. dAha, jvara, abhighAta Adi ko dUra karane ke lie anAmikA aura aMgUThe ke agrabhAgoM ko saMyukta kara Ahuti denA cAhie / 2. vidveSa, uccATana, mAraNa karma sambandhI homa meM bhI ukta mudrA dvArA hI Ahuti denA caahie| 3. vighna, bAdhA dUra karane ke lie tarjanI aura madhyamA ko saMyukta kara Ahuti deN| 4. bhUta Adi bhaya kI zAnti hetu tarjanI, madhyamA aura aMgUThe ko saMyukta kara Ahuti deN| 5. mohana, uccATana, kSobhaNa tathA AkarSaNa Adi kAryoM meM kaniSThikA, madhyamA aura aMgUThe ko milAkara Ahuti deN| 6. mohana, vazIkaraNa evaM prItivarddhana hetu kaniSThikA aura pradezinI ke yoga se Ahuti deN| 7. AkarSaNa evaM dUra dezavAsI ko bulAne ke lie, tarjanI aura anAmikA ke yoga se Ahuti deN| Ahuti mudrA Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 8. Arogya-lAbha, sneha, maitrI, puSTi, prabhA Adi kI prApti ke lie tarjanI aura anAmikA ko saMyukta kara Ahati dene se saphalatA milatI hai| isa taraha bhinna-bhinna uddezyoM kI apekSA Ahuti mudrA bhI aneka hotI haiN| supariNAma cakra- AjJA, mUlAdhAra evaM vizuddhi cakra tattva- AkAza, pRthvI evaM vAyu tattva kendra- jyoti, zakti evaM vizuddhi kendra granthi- pIyUSa, prajanana, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi vizeSa prabhAvita aMga- nicalA mastiSka, snAyu taMtra, merUdaNDa, gurde, paira, kAna, nAka, galA, mu~ha evaM svara yNtr| 8. AvaziSTikA mudrA ___avaziSTa kA artha hai- bacI huI sAmagrI yA vstu| isa mudrA meM saba prakAra ke homa meM zeSa rahI huI sAmagrI ko pahale kisI zuddha pAtra meM ekatrita kara, phira use donoM hAthoM meM gRhIta kara agni meM chor3ate haiN| yahI mudrA AvaziSTikA mudrA kahalAtI hai| AvaziSTikA mudrA Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ...249 supariNAma cakra- anAhata, sahasrAra evaM mUlAdhAra cakra tattva- vAyu, AkAza evaM pRthvI tattva kendra- AnaMda, jJAna evaM zakti kendra granthi- thAyamasa, piniyala evaM prajanana granthi vizeSa prabhAvita aMga- hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, rakta saMcAra praNAlI, UparI mastiSka, A~kha, merudaNDa, gurde| 9. astra mudrA ____ pheMkakara calAye jAne vAlA hathiyAra, jaise tIra astra kahalAtA hai| yajJahavana Adi ke vakta astra mudrA kA upayoga AsurI zaktiyoM ke nivAraNa evaM nimna koTi ke devI-devatAoM ko bhayabhIta karane ke uddezya se kiyA jAtA hai| ___'zubha kAryoM meM vighna Ate haiM' aisA pUrvAcAryoM kA kathana haiM tathA 'mithyAtvI devatA vighna saMtoSI hote haiN| yaha bhI zAstrokta hai| isa mudrA ke dvArA dRr3ha saMkalpa pUrvaka amaMgala kA parihAra kiyA jAtA hai| yajJAdi kAryoM ke lie upayukta Asana meM baiTha jaaeN| phira dAhine hAtha kI tarjanI aura madhyamA se bAe~ hAtha kI hathelI para zabdayukta AghAta karanA astra mudrA hai| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM sarasvatI devI sambandhI mudraaeN| vidyAdAyinI mA~ sarasvatI devI kI mukhya 5 mudrAoM kA ullekha prApta hotA hai| unakA paricaya isa prakAra hai14 1. akSamAlA- hAtha meM mAlA gRhIta mudrA 2. vINA mudrA- donoM hAthoM meM vINA dhArita mudrA 3. vyAkhyAna- vyAkhyAna detI huI mudrA 4. pustaka- eka hAtha meM pustaka dhAraNa kI huI mudrA aura 5. vara- AzIrvAda pradAna mudraa| 1. akSamAlA mudrA ___donoM aMgUThoM aura donoM tarjaniyoM ke agrabhAga ko milAyeM phira zeSa aMgaliyoM ko paraspara grathita kara sIdhA karane para akSamAlA mudrA banatI hai| supariNAma akSamAlA mudrA cakra- vizuddhi evaM AjJA cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva kendravizuddhi evaM jyoti kendra granthi- thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa evaM pIyUSa granthi vizeSa prabhAvita aMga- kAna, nAka, galA, mu~ha, svara yaMtra, nicalA mastiSka evaM snAyu tNtr| Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ... 251 2. vINA mudrA vINAvAdanaM baddha hastau vINA mudreya mAkhyAtA, kRtvA saJcAlayecchiraH / sarasvatyAH priyaMkarI / / donoM hAthoM ke dvArA jisa taraha vINA bajAI jAtI hai usa sthiti meM hAthoM ko nirmita kara sira kA saMcAlana karate rahanA, vINA mudrA hai| vINA mudrA supariNAma cakra - mUlAdhAra evaM anAhata cakra tattva- pRthvI evaM vAyu tattva kendrazakti evaM AnaMda kendra granthi - prajanana evaM thAyamasa granthi vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, hRdaya, phephar3eM, bhujAe~ evaM rakta saMcAra praNAlI / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 3. vyAkhyAna mudrA dakSiNAMguSThatarjanyA, agralagne praangmukhe| prasArya saMhitottAnA, hyeSA vyAkhyAna mudrikA / / dAyIM tarjanI aura aMgUThe ke agrabhAgoM ko saMyukta kara zeSa aMguliyoM ko Apasa meM milAte hue Upara kI ora uThAnA, vyAkhyAna mudrA hai| OM vyAkhyAna mudrA supariNAma cakra- maNipura evaM AjJA cakra tattva- agni evaM AkAza tattva kendrataijasa evaM jyoti kendra pranthi- eDrInala, painkriyAja evaM pIyUSa granthi vizeSa prabhAvita aMga- yakRta, tillI, A~teM, pAcana taMtra, nAr3I taMtra, nicalA mastiSka evaM snAyu tNtr| Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ...253 4. pustaka mudrA vAmamuSTiM svAbhimukhIM kRtvA pustaka mudrikaa| bAyeM hAtha ko muTThI rUpa meM banAkara use svayaM ke sammukha rakhanA pustaka mudrA hai| pustaka mudrA supariNAma cakra- AjJA evaM sahasrAra cakra tattva- AkAza tattva kendra- jyoti evaM jJAna kendra pranthi- pIyUSa evaM piniyala granthi vizeSa prabhAvita aMga- UparI mastiSka, nicalA mastiSka, A~kha evaM snAyu tNtr| Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 5. vara mudrA adhaH sthito dakSahastaH prasRto vrmudrikaa| dAyIM hathelI ko adhomukha karate hue prasarita karanA vara mudrA hai| supariNAma vara mudrA cakra- AjJA evaM anAhata cakra tattva- AkAza evaM vAyu tattva kendrajyoti evaM AnaMda kendra granthi- pIyUSa evaM thAyamasa granthi vizeSa prabhAvita aMga- nicalA mastiSka, A~kha, hRdaya, phephar3eM, bhujAe~ evaM rakta saMcAra tNtr| vividha mudrAe~ 1. sarvonmAdinI mudrA sammukhau tu karau kRtvA, madhyamA madhyamenuje / anAmiketu sarale, tadadhastarjanIdvayaM / / daNDakArI tatoGguSThI, madhyamAna svadeza gau / mudraiSonmAdinI nAma, kledinI sarvayoSitAm / / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ...255 dakSiNa hasta kaniSThAM, vAmahasta madhyamayA / badhvA vAmahasta kaniSThiAM, dakSahasta madhyamayA / / badhvA tayornakhadezayoH, aMguSThau nikSipet / / donoM hAthoM ko Amane-sAmane kara madhyamAoM ke dvArA kaniSThikAoM ko pakar3eM, anAmikAoM ko sIdhA rakheM, unake bAhya bhAga meM donoM tarjaniyoM ko sIdhA rakheM tathA aMgUThoM ko daNDAkAravata sIdhA rakhate hue madhyamAoM ke agrabhAga se jur3e rahane para sarvonmAdinI mudrA banatI hai| 2. mahAMkuzA mudrA asyAstvanAmikA yugma, madhaH kRtvAM kuzAkRtiH / tarjanyA vapitenaiva, krameNa viniyojayet / / iyaM mahAMkuzA mudrA, sarvakAmArtha sAdhinI / / donoM anAmikAoM ko aMkuzAkAra karake adhomukha karanA tathA donoM tarjaniyoM ko aMkuzAkAra karake sammilita karanA, mahAMkuzA mudrA hai| isa mudrA kA prayoga kabhI bhI thor3e se abhyAsa ke bAda kiyA jA sakatA hai| yaha sabhI prakAra kI kAmanAoM ko pUrNa karane vAlI mudrA ke rUpa meM pracalita hai| mahAkuMbha mudrA Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM supariNAma cakra- svAdhiSThAna evaM AjJA cakra tattva- jala evaM AkAza tattva kendra- svAsthya evaM darzana kendra granthi- prajanana evaM pIyUSa granthi vizeSa prabhAvita aMga- mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, nicalA mastiSka evaM snAyu tNtr| 3. vidrAviNI mudrA kSobha mudrA, lakSaNamuktvoktam / etasyA eva mudrAyA, madhyame saralAyadA / / kriyate paramezAni, tadA vidrAviNImatA / / donoM kaniSThikAoM ko aMgUThoM se Akramita karate hue anAmikAoM ko hathelI kI tarapha mor3anA tathA zeSa aMguliyoM ko Urdhva dizA meM rakhanA vidrAviNI mudrA hai| vihAra vidrAviNI mudrA supariNAma cakra- maNipura evaM anAhata cakra tattva- agni evaM vAyu tattva kendrataijasa evaM AnaMda kendra pranthi- eDrInala, painkriyAja evaM thAyamasa granthi vizeSa Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ...257 prabhAvita aMga- yakRta, tillI, A~te, nAr3I taMtra, pAcana taMtra, hRdaya, phephar3eM, bhujAe~ evaM rakta saMcaraNa tNtr| 4. sarva vikSobha mudrA madhyamAM madhyame kRtvA, kaniSThAMguSTha rodhite / tarjanyau daNDavat kRtvA, madhyamoparyanAmike / / kSobhAbhidhAnAmudreyaM, sarvasaMkSobhakAriNI / / dAyIM madhyamA ko bAyIM madhyamA se yojita karate hue kaniSThikAoM ko aMgUThoM se Akramita kareM, phira anAmikAoM ko madhyamA ke pRSTha bhAga para lagAyeM tathA tarjaniyoM ko sIdhA rakhane para sarva vikSobha mudrA banatI hai| aMcita mudrA supariNAma cakra- maNipura evaM mUlAdhAra cakra tattva- agni evaM pRthvI tattva kendrataijasa evaM zakti kendra pranthi- eDrInala, painkriyAja evaM prajanana granthi vizeSa prabhAvita aMga- yakRta, tillI, A~teM, nAr3I saMsthAna, pAcana saMsthAna, merUdaNDa, gurde| Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 5. sarvAkarSiNI mudrA madhyamAtarjanIbhyAMtu, kaniSThA nAmike sme| aMkuzAkAra rUpAbhyAM, madhyame paramezvarI / / iya mAkarSiNI mudrA, trailokyAkarSaNe kSamA / / kaniSThikA, anAmikA, madhyamA aura tarjanI ko samAna rUpa se rakhate hue madhyamA ko aMkuzAkAra banAnA, sarvAkarSiNI mudrA hai| trailokya ko AkarSita karane vAlI yaha mahattvapUrNa mudrA hai| isa mudrA kA prayoga svataMtra rUpa se evaM mantroM ke sAtha bhI kiyA jA sakatA hai| mantra jApa ke avasara para yaha mudrA karane se maMtra siddha hotA hai tathA usake binA bhI isakA prayoga AkarSaNa evaM mohana utpanna karatA hai| 6. choTikA mudrA aMguSTha tarjanI sphoTaM choTikA mudrikA matA / choTikA mudrA supariNAma cakra- maNipura evaM svAdhiSThAna cakra tattva- agni evaM jala tattva kendrataijasa evaM svAsthya kendra granthi- eDrInala, painkriyAja evaM prajanana granthi vizeSa Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ...259 prabhAvita aMga- pAcana saMsthAna, nAr3I saMsthAna, yakRta, tillI, A~te, malamUtra aMga, prajanana aMga evaM gurde| 7. prabodha mudrA ____ jJAna mudrA saMcAlane, prabodha mudrA / jJAna mudrA meM sthira hokara saMcAlana karanA prabodha mudrA hai| isa mudrA meM padmAsana meM baiThakara bAyeM hAtha ko bAyeM ghuTane para tathA dAyeM hAtha ko hRdaya ke samIpa rakhate haiN| prabodha mudrA supariNAma cakra- maNipura, anAhata evaM AjJA cakra tattva- agni, vAyu evaM AkAza tattva kendra- taijasa, AnaMda evaM jyoti kendra, granthi- eDrInala, painkriyAja, thAyamasa evaM pIyUSa granthi vizeSa prabhAvita aMga- yakRta, tillI, A~teM, nAr3I taMtra, pAcana taMtra, rakta saMcaraNa taMtra, snAyu taMtra, hRdaya, phephar3eM, bhujAe~ evaM nicalA mstissk| Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 8. muNDa mudrA bAyeM aMgUThe ko muTThI meM dabAkara dAyeM hAtha kI madhyamA aura tarjanI ko aMgUThe ke agrabhAga meM lagAyeM tathA dUsarI muTThI ko lambita kara sparza kiye rakhanA muNDa mudrA hai| "" muNDa mudrA supariNAma cakra - AjJA evaM sahasrAra cakra tattva- AkAza tattva kendra - jyoti evaM jJAna kendra granthi - pIyUSa evaM piniyala granthi vizeSa prabhAvita aMgamastiSka, A~kha evaM snAyu taMtra / Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ...261 9. japa mudrA mAlA ko madhyamA ke madhya parva para rakhakara aMgUThe ke agrabhAga se maNiyoM ko calAte rahanA, japa mudrA haiN| / japa mudrA supariNAma cakra- vizuddhi evaM AjJA cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva kendravizuddhi evaM jyoti kendra granthi- thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa evaM pIyUSa granthi vizeSa prabhAvita aMga- kAna, nAka, galA, mu~ha, svara yaMtra, nicalA mastiSka evaM snAyu tNtr| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 10. paMcaka mudrA donoM hAthoM kI aMguliyoM evaM aMgUThoM ko paraspara milAkara Upara kI ora karanA paMcaka mudrA hai| paMcaka mudrA supariNAma cakra- svAdhiSThAna evaM anAhata cakra tattva- jala evaM vAyu tattva kendrasvAsthya evaM AnaMda kendra granthi- prajanana evaM thAyamasa granthi vizeSa prabhAvita aMga- mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, hRdaya, phephar3eM, bhujAe~ evaM rakta saMcAra prnnaalii| Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ... 263 11. pallava mudrA dAyIM hathelI ko sAmane kI ora karake aMguliyoM ko pRthaka-pRthaka phailA denA, pallava mudrA hai| pallava mudrA supariNAma cakra vizuddhi sahasrAra evaM anAhata cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva kendra - vizuddhi, jJAna evaM AnaMda kendra granthi - thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa, piniyala evaM thAyamasa granthi vizeSa prabhAvita aMga- kAna, nAka, galA, mu~ha, A~kha, svarayaMtra, UparI mastiSka, hRdaya, phephar3eM, bhujAe~ evaM rakta saMcAra tNtr| Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 12. pralamba mudrA donoM hAthoM kI sabhI aMguliyoM ko paraspara milAkara darzAye citra ke anusAra Age kI ora phailA denA, pralamba mudrA hai|15 pralamba mudrA supariNAma cakra- AjJA evaM sahasrAra cakra tattva- AkAza tattva kendra- jyoti evaM jJAna kendra anthi- piniyala evaM pIyUSa granthi vizeSa prabhAvita aMga- UparI mastiSka, nicalA mastiSka, A~kha evaM snAyu tNtr| Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjopAsanA Adi meM pracalita mudrAoM kI prayoga vidhiyA~ ...265 viSNu ke pUjana meM prayukta hone vAlI mudrAe~ viSNu pUjana kI 19 mudrAyeM kahI gaI haiN| ina mudrAoM kA prayoga viSNu pUjana meM kiyA jAtA hai| unake nAma nimnAnusAra haiM- 1. zaMkha mudrA 2. cakra mudrA 3. gadA mudrA 4. padma mudrA 5. veNu mudrA 6. zrIvatsa mudrA 7. kaustubha mudrA 8. vanamAlA mudrA 9. jJAna mudrA 10. bilva mudrA 11. garur3a mudrA 12. nArasiMhI mudrA 13. vArAhI mudrA 14. hayagraivI mudrA 15. dhanu mudrA 16. vANa mudrA 17. parazu mudrA 18. trailokyamohinI mudrA 19. kAma mudraa|16 zAradAtilakatantra kI rAghavabhaTTIya TIkA meM uparyukta prAya: sabhI mudrAoM ke nAma milate haiM lekina mudrA banAne ke prakAroM meM matAntara haiM ata: inakA nAma nirdeza hI aucityapUrNa hogaa| ziva ke pUjana meM prayukta hone vAlI mudrAe~ hindU granthoM meM bhagavAna ziva kI 10 mudrAe~ varNita haiM, jinake nAma isa prakAra haiM 1. liMga mudrA 2. yoni mudrA 3. trizUla mudrA 4. akSamAlA mudrA 5. vara mudrA 6. abhaya mudrA 7. mRgI mudrA 8. khaTvAMga mudrA 9. kApAlikI mudrA 10. DamarUka mudraa|17 __ Upara varNita mudrAoM kA ullekha bhI 'tAntrika mudrA-vijJAna' ke AdhAra para kiyA hai| zaMkarAcArya viracita prapaMcasAra-sArasaMgraha meM kathita 54 mudrAoM meM ukta 10 mudrA nAmoM kA bhI ullekha hai, kintu prayoga vidhi ke sambandha meM prAya: bhinnatA hai| isalie ina mudrAoM kA bhI nAma nirdeza hI kiyA gayA hai| bhAratIya saMskRti ne jIvana meM vyavahArika karttavya evaM dakSatA ko jitanI pramukhatA dI hai utanA hI mahattva nitya ArAdhanA aura niyamapAlana ko diyA hai| donoM hI kriyAe~ eka dUsare ke samapUraka banakara kArya karatI hai| vyavahArika kartavyoM ke prati sajagatA Antarika kaSAya evaM malinatA ko dUra rakhatI hai vahI pUjA-upAsanA meM dRr3hatA evaM samarpaNa sahaja rUpa meM bAhya vikAsa meM sahayogI banatA hai| isa adhyAya meM varNita nitya upayogI pUjA-upAsanA kI mudrAe~ bAhya evaM AbhyaMtara vikAsa meM sahayogI bane yahI isa adhyAya kA sAra hai| Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM sandarbha-sUcI 1. AMO pR. 141 2. vahI, pR. 141 3. vahI, pR. 141 4. vahI, pR. 141 5. vahI, pR. 141 6. vahI, pR. 141 7. uddhRta- tantra sAdhanA aura sAdhanA, pR. 69 8. tAntrika mudrA vijJAna, AcArya paM. rAjeza dIkSita, pR. 121-122 9. vahI, pR. 127-134 10. vahI, pR. 147-149 11. vahI, pR. 140-146 12. vahI, pR. 150-152 13. vahI, pR. 162-167 14. vahI, pR. 66-69 15. vahI, pR. 208-218 16. vahI, pR. 17-38 17. vahI, pR. 39-49 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-6 hindU evaM bauddha paramparAoM meM pracalita mudrAoM kA svarUpa evaM upayogitA zramaNa saMskRti evaM vaidika saMskRti yadyapi bhAratIya sabhyatA kI do alaga dhArAe~ haiM parantu donoM para eka dUsare kA prabhAva spaSTa rUpa se parilakSita hotA hai| donoM meM kucha bAtoM ko lekara mata vaibhinya hai to kahIM-kahIM samarthana bhii| yadi bauddha evaM hindU paramparA meM prApta mudrAoM ke svarUpa evaM prayojana para dRSTipAta kiyA jAe to kucheka mudrAe~ aisI hai jinakA mahattva samAna rUpa se donoM hI paramparAoM meM rahA huA hai| aisI hI kucha mudrAoM kA svarUpa nimnokta hai| 1. abhiSeka mudrA jalapUrita kalaza yA zaMkha Adi ke dvArA mUrti Adi ko prakSAlita karanA abhiSeka kahalAtA hai| hindU paramparAnusAra jala chir3akAva karanA athavA maMgala ke abhiSeka mudrA Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM lie maMtra par3hakara kuza aura dUba se jala chir3akanA abhiSeka hai / 1 prastuta mudrA zaMkha ke dvArA abhiSeka karane kI kriyA kA sUcana karatI hai| yaha eka laMbI gardana vAle kalaza kA bhI sUcana karatI hai jise kucha paramparAoM meM abhiSeka hetu sAmAnyatayA itra yA sugaMdhita jala Adi chir3akane ke lie dhAraNa kiyA jAtA hai| isa mudrA ko cIna meM 'kAuMTiMga - yiM' aura jApAna meM 'kaMjo - iM' kahate haiN| yaha mudrA hindU evaM bauddha donoM paramparAoM meM samAna rUpa se pracalita hai| vidhi donoM hatheliyoM ko Amane-sAmane rakhakara (jaise darpaNa meM dekhane para pratibimba najara AtA hai vaise) madhyamA, anAmikA aura kaniSThikA aMguliyoM ko aMdara kI ora mor3eM, tarjanI ko Urdhva dizA meM jor3eM tathA aMgUThoM ko side se jor3ate hue tarjanI ke UparI poroM tathA madhyamA, anAmikA evaM kaniSThikA ke bAhya poroM ko Touch karavAne para abhiSeka mudrA banatI hai| isa mudrA ko chAtI taka U~cA dhAraNa karate haiN| 2 lAbha cakra - mUlAdhAra, anAhata evaM AjJA cakra tattva- pRthvI, vAyu evaM AkAza tattva granthi - prajanana, thAyamasa evaM pIyUSa granthi kendra - zakti, AnaMda evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, paira, hRdaya, phephar3eM, bhujAeM, rakta saMcaraNa praNAlI, snAyu taMtra, nicalA mastiSka / 2. ahAyavarada mudrA yaha mudrA bauddha aura hindU donoM paramparAoM meM samAna hai| isake nAma se sUcita hotA hai ki yaha varada mudrA se saMbaMdhita hai / vidvajJoM ke anusAra yaha mudrA AzIrvAda dene, kisI ko bulAne athavA AhvAna karane kI sUcaka hai / ise arpaNa karane kI sUcaka bhI mAnA jA sakatA hai kyoMki yajJa, havana Adi kAryoM meM AhUti dete vakta darzAye citra kI bhA~ti hI hasta mudrA hotI hai| yaha asaMyukta mudrA eka hAtha se chAtI ke stara para kI jAtI hai aura isameM gati hotI hai| vidhi dAyIM hathelI ko nIce kI ora 45deg para rakheM, phira aMguliyoM ko hathelI kI Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU evaM bauddha paramparAoM meM pracalita mudrAoM kA svarUpa......269 tarapha lAkara puna: sphUrti se nIce kI ora le jAyeM, isa taraha aMguliyoM kA saMcAlana karate rahane para vaha ahAyavarada mudrA kahalAtI hai| ahAyavarada mudrA lAbha cakra- maNipura evaM mUlAdhAra cakra tattva- agni evaM pRthvI tattva pranthieDrInala, painkriyAja evaM prajanana granthi kendra- taijasa evaM zakti kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcanataMtra, nAr3ItaMtra, yakRta, tillI, A~teM, merUdaNDa, gurde, paaNv| 3. aMjali mudrA aMjali mudrA ke vibhinna prakAroM meM yaha mudrA bauddha paramparA meM mukhyatayA vajrAyana upAsanA meM tathA hindU paramparA meM bhI pracalita hai| ___ donoM hatheliyoM ko milAkara banAyA huA saMpuTa athavA kisI bhI padArtha ko dene kI vidhivata prakriyA aMjali kahalAtI hai| yaha mudrA abhivAdana yA vaMdana kI sUcaka hai| mudrA svarUpa ke anusAra yaha kisI citra Adi ko pakar3ane kI mudrA Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM darzAtI hai| jaise tAMtrika paramparA meM avalokitezvara amitAbha ke citra ko dhAraNa karatA hai| yaha saMyukta mudrA nimnAnusAra haividhi ___donoM hAthoM ko mastaka ke Age rakhate hue hatheliyoM ko Upara kI ora kareM, phira hatheliyoM ke er3I bhAga ko Apasa meM milAyeM tathA aMguliyoM ko halkA sA pRthaka karate hue unheM Upara kI ora phailAne para aMjali mudrA banatI hai| aMjali mudrA lAbha __cakra- mUlAdhAra, anAhata evaM maNipura cakra tattva- pRthvI, vAyu evaM agni tattva kendra- zakti, AnaMda evaM taijasa kendra granthi- prajanana, thAyamasa, eDrInala evaM painkriyAja granthi vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa gurde, paira, hRdaya, phephar3eM, rakta saMcaraNa taMtra, nAr3I taMtra, pAcana taMtra, yakRta, tillI, aaNteN| 4. ardhacandra mudrA jisa mudrA meM Adhe candra jaisI AkRti dikhAyI par3atI ho use ardhacandra mudrA kahA jAtA hai| yaha mudrA hindU evaM bauddha paramparA meM devI-devatAoM ke dvArA dhAraNa kI jAtI Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU evaM bauddha paramparAoM meM pracalita mudrAoM kA svarUpa......271 hai| yaha mudrA Aga ke kaTore ko pakar3e hue ke bhAva darzAtI hai| vidhi bAyeM hAtha ko UrdhvAbhimukha karate hue aMguliyoM ko halke se isa bhA~ti mor3eM jo ardhacandra ko sUcita karatI ho tathA aMgUThe se aMguliyoM ko 90deg samakoNa para rakhanA, ardhacandra mudrA hai| yaha aMcita mudrA ke samAna pratIta hotI hai| arddhacandra mudrA lAbha cakra- svAdhiSThAna evaM AjJA cakra tattva- jala evaM AkAza tattva granthiprajanana evaM pIyUSa granthi kendra- svAsthya evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMgamala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, snAyu taMtra evaM nicalA mstissk| 5. ardhAJjalI mudrA isa mudrA meM aMjali ke pratIka rUpa meM eka hI hAtha kA prayoga kiyA jAtA hai isaliye ise ardhAJjalI mudrA kahate haiN| yaha mudrA bauddhoM kI apekSA hindU paramparA meM adhika pracalita hai| Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM isa mudrA kA upayoga AzIrvAda, maMgala kAmanA, abhivAdana athavA pUjA Adi ke lie kiyA jAtA hai| ___yaha chAtI ke stara para dhAraNa kI jAtI hai| vidhi dAyIM hathelI ko chAtI ke agrabhAga meM rakhate hue aMguliyoM ko svAbhAvika rUpa se Upara kI ora uThAne para ardhAJjalI mudrA banatI hai| ____ yaha mudrA IsAI pUjA paddhati meM pAdariyoM ke dvArA AzIrvAda Adi dene ke lie dhAraNa kI gaI mudrA ke samAna hai| arthAJjalI mudrA lAbha cakra- maNipura evaM anAhata cakra tattva- agni evaM vAyu tattva granthieDrInala, painkriyAja evaM thAyamasa granthi kendra- taijasa evaM AnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga- yakRta, tillI, A~te, nAr3I taMtra, pAcana taMtra, rakta saMcaraNa taMtra, hRdaya, bhujAeM, phephar3eM aadi| Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU evaM bauddha paramparAoM meM pracalita mudrAoM kA svarUpa......273 6. buddhAzramaNa mudrA isa mudrA nAma se hI sUcita hotA hai ki yaha mudrA bhagavAna buddha se sambandhita hai| yaha mudrA bauddha paraMparA meM adhika pracalita hai tathA hindU paramparA meM bahuta kama dekhane meM AtI hai| tibbata meM isakA nAma 'myAMga-haDAsa-phyAga-rajJa' mudrA hai| yaha eka anya prakAra ke abhivAdana yA vaMdana ko athavA tathAgata kI dRSTi ko darzAtI hai| vidhi dAyI hathelI ko mastaka ke stara para dhAraNa karate hue UrdhvAbhimukha kareM tathA kalAI para se ghumAte hae aMguliyoM ko bAhara kI tarapha karane para buddhAzramaNa mudrA banatI hai| buddhAzramaNa mudrA lAbha cakra- maNipura evaM AjJA cakra tattva- agni evaM AkAza tattva granthieDrInala, painkriyAja evaM pIyUSa granthi kendra- taijasa evaM darzana kendra vizeSa Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM prabhAvita aMga- nicalA mastiSka, snAyu taMtra, nAr3I taMtra, pAcana taMtra, yakRta, tillI, evaM aaNteN| 7. capeTadAna mudrA ___ yaha mudrA bauddha paraMparA meM adhika pracalita hai tathA hindU paramparA meM kabhIkabhAra dekhI jAtI hai| ___isa mudrA citra ko dekhane se spaSTa hotA hai ki yaha cetAvanI athavA dhamakI kI sUcaka hai| ise abhaya mudrA ke samAna bhI kahA jA sakatA hai| vidhi ___ dAyIM hathelI ko kaMdhe yA sira ke stara para thor3A Side meM isa prakAra rakheM ki jaise thappar3a par3ane vAlI ho| yaha adhika AkramaNazIlatA yA utsAha meM kI jAtI hai| lAbha capeTadAna mudrA cakra- vizuddhi, anAhata evaM mUlAdhAra cakra tattva- vAyu evaM pRthvI tattva pranthi- thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa, thAyamasa evaM prajanana granthi kendra- vizuddhi, Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU evaM bauddha paramparAoM meM pracalita mudrAoM kA svarUpa......275 AnaMda evaM zakti kendra vizeSa prabhAvita aMga-kAna, nAka, galA, mu~ha, svara yaMtra, rakta saMcaraNa praNAlI, hRdaya, phephar3eM, bhujAeM, merUdaNDa, gurde evaM paaNv| 8. DamarU/DamarUhasta mudrA ___ yaha mudrA vajrAyanA bauddha evaM hindU paraMparA meM eka jaisI hai| ise karaNa mudrA ke samAna mAnA gayA hai| DamarU hAtha meM hone para jo mudrA banatI hai vaha karaNa mudrA hai| vidhi ___ dAyIM hathelI ko sAmane kI tarapha karake tarjanI aura kaniSThikA ko Upara uThAyeM, anAmikA aura madhyamA ko hathelI ke bhItara mor3ate hue unake agrabhAgoM ko aMgUThe ke prathama pora se sparza karavAyeM tathA kaniSThikA aura tarjanI ke madhya jo antara hai usameM Damaru ko Fit karane para DamarU mudrA banatI hai| DamarUvasta mudrA lAbha cakra- maNipura, mUlAdhAra evaM sahasrAra cakra tattva- agni, pRthvI evaM AkAza tattva pranthi- eDrInala, painkriyAja, prajanana evaM piniyala granthi kendra Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM taijasa, zakti evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga - pAcana taMtra, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, A~teM, merUdaNDa, gurde, pA~va, A~kha evaM mastiSka / 9. karttarIhasta mudrA yaha mudrA hindU evaM bauddha paramparA meM samAna rUpa se pracalita hai| yaha eka hAtha se kI jAtI hai| isa mudrA ko virodha aura mRtyu kI sUcaka mAnA hai| mUrti sambandhI upakaraNoM ko dikhAne ke lie bhI isakA upayoga hotA hai| isakI vidhi nimna hai - vidhi dAyIM hathelI ko sAmane kI tarapha abhimukha kara tarjanI aura madhyamA ko pRthakapRthaka rUpa se Upara phailAyeM, kaniSThikA ko kiMcita mor3eM tathA anAmikA ke agrabhAga ko aMgUThe ke agrabhAga se sparza karavAne para kartarIhasta mudrA banatI hai| 10 kartarIhasta mudrA lAbha cakra - anAhata evaM AjJA cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva granthi - thAyamasa evaM pIyUSa granthi kendra - AnaMda evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- hRdaya, phephar3eM, bhujAeM, rakta saMcaraNa praNAlI, snAyu taMtra, aaNkh| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU evaM bauddha paramparAoM meM pracalita mudrAoM kA svarUpa... ...277 10. karana mudrA hindU evaM bauddha paramparA meM svIkRta yaha mudrA bhUta Adi duSTa AtmAoM ko niSkAsita karane kI sUcaka hai| karana zabda anekArthaka hai| yahA~ karana mudrA ke dvArA karane vAle ke bhAva darzAye jAte haiN| yaha mudrA eka hAtha se nimna prakAra hotI hai vidhi dAyIM hathelI ko sAmane kI tarapha abhimukha kara tarjanI aura kaniSThikA ko bhUmi ke samAnAntara sIdhI rakheM tathA madhyamA aura anAmikA ko hathelI meM mor3akara aMgUThe ko unake Upara rakhane se karana mudrA banatI hai| 11 karana mudrA lAbha cakra - mUlAdhAra evaM maNipura cakra tattva- pRthvI evaM agni tattva granthiprajanana, eDrInala evaM painkriyAja granthi kendra - zakti evaM taijasa kendra vizeSa prabhAvita aMga - merUdaNDa, gurde, pAcana taMtra, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, aaNteN| Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 11. kaTaka mudrA kaTaka zabda kA eka artha 'samUha' hai|12 isa mudrA meM aMguliyoM ko samUha rUpa meM ekatrita kiyA jAtA hai athavA aMguliyA~ samUha rUpa meM saMgrahita huI dikhatI hai isalie isakA nAma kaTaka mudrA hai| ___ yaha bauddha paramparA kI apekSA hindu paramparA meM adhika pracalita hai| yaha mudrA saundarya paraka hai tathA deviyoM ke dvArA puSpa Adi pakar3ane ke lie kI jAtI hai| isake dvividha prakArAntara nimna haiMprathama prakAra dAyIM yA bAyIM hathelI ko madhya bhAga meM rakheM, phira aMguliyoM ko hathelI kI tarapha isa bhA~ti mor3eM ki tarjanI kA agrabhAga aMgUThe ke agrabhAga kA sparza kara sakeM, usa sthiti meM prathama kaTaka mudrA banatI hai|13 kaTaka mudrA-1 lAbha cakra- anAhata evaM sahasrAra cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva granthithAyamasa evaM piniyala granthi kendra- AnaMda evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga- hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, rakta saMcaraNa taMtra, mastiSka, aaNkh| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU evaM bauddha paramparAoM meM pracalita mudrAoM kA svarUpa......279 dvitIya prakAra dUsare prakAra meM aMguliyA~ hathelI kI tarapha isa bhA~ti mar3atI hai ki unakA agrabhAga aMgUThe ko sparza kiyA huA rahatA hai| isa sthiti meM vaha kaTaka mudrA kahalAtI hai|14 kaTaka mudrA-2 lAbha cakra- AjJA evaM mUlAdhAra cakra tattva- AkAza evaM pRthvI tattva granthipIyUSa evaM prajanana granthi kendra- darzana evaM zakti kendra vizeSa prabhAvita aMganicalA mastiSka, snAyu taMtra, merUdaNDa, gurde, paaNv| 12. mayUra mudrA mayUra arthAta mor| yaha bhArata kA rASTrIya pakSI mAnA jAtA hai| saMskRta meM isakA nAma bhujaMgabhuk hai kyoMki yaha saryoM ko nigala jAtA hai| yaha apanI sundaratA ke lie evaM nRtya ke lie prasiddha hai| prastuta mudrA meM mayUra sadRza mukhAkRti kA AbhAsa hotA hai ata: isakA nAma mayUra mudrA hai| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM yaha hindU evaM bauddha paramparA meM samAna rUpa se dhAraNa kI jAtI hai| yaha mudrA zAzvata prema kI pratIka hai| vidhi dAyIM hathelI ko bAhara kI tarapha karate hue evaM aMgUThA aura anAmikA ke agrabhAgoM ko Age kI tarapha karate hue sparza karavAyeM, tarjanI aura madhyamA ko halkI sI pRthaka karate hue urdhva dizA meM phailAyeM tathA kaniSThikA ko kiMcita jhukAne para mayUra mudrA banatI hai| 15 mayUra mudrA lAbha cakra- vizuddhi evaM svAdhiSThAna cakra tattva - vAyu evaM jala tattva granthi - thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa evaM prajanana granthi kendra - vizuddhi evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga - kAna, nAka, galA, mu~ha, svara yaMtra, mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde / Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU evaM bauddha paramparAoM meM pracalita mudrAoM kA svarUpa......281 13. namaskAra mudrA jhukakara abhivAdana karanA, praNAma karanA namaskAra kahalAtA hai| tibbata isa mudrA ko 'phyAga-hatzala, phyAga ragya' mudrA kahate haiN| isa mudrA kI bhinna-bhinna kaI sthitiyA~ hai| jinameM nimna do mudrAe~ hindU evaM bauddha paramparA meM samAna rUpa se svIkArya hai| inameM bhI prathama namaskAra mudrA hindU paramparA meM tathA dvitIya namaskAra mudrA bauddha paraMparA meM adhika pracalita hai| prathama prakAra yaha mudrA zraddhA aura abhivAdana kI sacaka hai| donoM hatheliyoM ko lalATa ke Age milAkara aMguliyoM ko isa taraha Upara uThAyeM ki aMguliyoM ke agrabhAga eka-dUsare se sparzita evaM halke se jhuke hue raha skeN|16 yaha namaskAra mudrA kA prathama prakAra hai| namaskAra mudrA-1 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM lAbha cakra- maNipura evaM anAhata cakra tattva - agni evaM vAyu tattva granthi - eDrInala, painkriyAja evaM thAyamasa granthi kendra - taijasa evaM AnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga - pAcana saMsthAna, nAr3I saMsthAna, yakRta, tillI, AMte, hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, rakta saMcaraNa praNAlI Adi / dvitIya prakAra yaha mudrA zraddhA, abhivAdana athavA kisI icchA pUrti ke bAda dhanyavAda dene kI sUcaka hai| yaha mudrA jApAnI aura cInI bauddha paraMparA meM bhI dhAraNa kI jAtI hai| isa mudrA ke dvArA avalokitezvara kA caturbhujA rUpa dikhAyA jAtA hai jo apane hAtha meM icchApUraka ratna (ciMtAmaNI) ko dhAraNa karatA hai| namaskAra mudrA -2 vidhi donoM hatheliyoM ko madhya bhAga meM samIpakara aMguliyoM ko isa bhA~ti Upara uThAyeM ki sabhI ke agrabhAga paraspara yojita evaM halke se jhuke hue rahe tathA Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU evaM bauddha paramparAoM meM pracalita mudrAoM kA svarUpa......283 hatheliyoM ke madhya kisI vastu ko rakhA jA sake utanA polApana (rikta) raheM, taba namaskAra mudrA kA dUsarA prakAra banatA hai|17 lAbha cakra- AjJA evaM maNipura cakra tattva- AkAza evaM agni tattva granthipIyUSa, eDrInala evaM painkriyAja granthi kendra- darzana evaM taijasa kendra vizeSa prabhAvita aMga- nicalA mastiSka, snAyu taMtra, nAr3I taMtra, pAcana taMtra, yakRta, tillI, aaNteN| 14. netra mudrA ___ hindU evaM bauddha paramparA meM samAna rUpa se pracalita yaha mudrA netra yugala kI sUcaka hai| yaha mudrA A~khoM ke sAmane dhAraNa kI jAtI hai| isa mudrA ko dvividha rUpoM meM kiyA jAtA hai jisakI vidhi nimna haiprathama prakAra prathama prakAra meM eka netra darzAyA jAtA hai| netra mudrA-1 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM dAyIM hathelI ko A~khoM ke sAmane rakhate hue aMgUThA aura kaniSThikA ke agrabhAga ko isa taraha milAyeM ki bIca meM golA bana sake tathA zeSa aMguliyoM ko Upara dizA meM phailAne para netra mudrA banatI hai / 18 lAbha 284... cakra- AjJA evaM anAhata cakra tattva- AkAza evaM vAyu tattva granthi - pIyUSa evaM thAyamasa granthi kendra - darzana evaM AnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga - snAyu taMtra, nicalA mastiSka, hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, rakta saMcAra prnnaalii| dvitIya prakAra dUsare prakAra meM donoM netra darzAye jAte haiN| isa mudrA meM donoM hatheliyoM ko A~khoM ke sAmane rakheM, phira aMgUThA aura kaniSThikA ke agrabhAgoM ko bIca meM golA banAte hue milAyeM, zeSa aMguliyoM ko Urdhva dizA meM phailAyeM tathA donoM hAthoM se banI netrAkRti ko jor3a dene para dvitIya netra mudrA racatI hai| 19 netra mudrA - 2 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU evaM bauddha paramparAoM meM pracalita mudrAoM kA svarUpa......285 lAbha cakra- sahasrAra evaM maNipura cakra tattva- AkAza evaM agni tattva anthi- piniyala, eDrInala evaM painkriyAja granthi kendra- jyoti evaM taijasa kendra vizeSa prabhAvita aMga- UparI mastiSka, A~kha, nAr3I taMtra, pAcana taMtra, yakRta, tillI, aaNteN| 15. padma hasta mudrA yaha mudrA hindU evaM bauddha ubhaya paramparAoM meM samAna hai| isa madrA meM kamala ko hAtha meM grahaNa kiyA huA dikhAte haiM ata: isakA nAma padma hasta mudrA hai| vidhi padma hasta mudrA ___DaMThala sahita kamala ko dikhAne ke lie hAtha kI jaisI AkRti bana sakatI hai usI rUpa meM aMguliyoM Adi ko AkAra denA padma hasta mudrA hai|20 lAbha cakra- mUlAdhAra evaM anAhata cakra tattva- pRthvI evaM vAyu tattva pranthiprajanana evaM thAyamasa granthi kendra- zakti evaM AnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, paira, hRdaya, phephar3eM, bhujAeM, rakta saMcaraNa prnnaalii| Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 16. sUcI mudrA yaha mudrA hindU evaM bauddha paraMparA meM devI-devatAoM ke sambandha meM dhAraNa kI jAtI hai| hindu paramparA meM yaha adhika pracalita hai| yaha gajadanta, ullaMghana yA aMtarikSa kI sUcaka hai| sUcI kA artha hai suii| isa mudrA citra meM suI jaisI AkRti kA darzana hotA hai ata: sUcI nAma sArthaka kahA jA sakatA hai| prathama vidhi ____bAyIM hathelI ko UrdhvAbhimukha kara tarjanI ko nIce kI tarapha sIdhA rakheM, madhyamA aura anAmikA ko hathelI meM mor3eM, kaniSThikA ko hathelI ke aMdara taka mor3eM arthAta adhika mor3eM tathA aMgUThA madhyamA ko sparza karatA huA rahane para sUcI mudrA banatI hai|21 sUcI mudrA-1 lAbha cakra- sahasrAra evaM mUlAdhAra cakra tattva- AkAza evaM pRthvI tattva granthi- piniyala evaM prajanana granthi kendra- jyoti evaM zakti kendra vizeSa prabhAvita aMga- UparI mastiSka, A~kha, merUdaNDa, gurde, pair| Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU evaM bauddha paramparAoM meM pracalita mudrAoM kA svarUpa... ...287 sUcI mudrA ke tIna prakArAntara aura bhI haiM unameM dUsarA prakAra bhI hindU aura bauddha paramparA meM pracalita hai| dvitIya vidhi sabhI aMguliyoM ko khIMcate hue unake agrabhAgoM kA paraspara meM sparza karavAnA dvitIya sUcI mudrA hai| 22 lAbha sUcI mudrA-2 cakra anAhata, maNipura evaM AjJA cakra tattva- vAyu, agni evaM AkAza tattva granthi - thAyamasa, eDrInala, painkriyAja evaM pIyUSa granthi kendraAnaMda, taijasa evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga - hRdaya, phephar3eM, bhujAeM, raktasaMcAra praNAlI, nAr3I saMsthAna, pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, A~teM, taMtra, nicalA mastiSka / snAyu Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM tRtIya vidhi sUcI mudrA kA tIsarA prakAra nATaka Adi meM dikhAyA jAtA hai| yaha mudrA dhamakI, Azcarya evaM kumhAra cakra kI sUcaka hai| isa mudrA meM bAyIM hathelI ko sAmane kI tarapha karake tarjanI aMgulI aura aMgUThe ko urdhva prasarita tathA zeSa aMguliyoM ko hathelI meM mor3ate haiN|23 sUcI mudrA-3 lAbha cakra- svAdhiSThAna, maNipura evaM anAhata cakra tattva- jala, agni evaM vAyu tattva pranthi- prajanana, eDrInala, painkriyAja evaM thAyamasa granthi kendrasvAsthya, taijasa evaM AnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga- mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, nAr3I taMtra, pAcana taMtra, yakRta, tillI, A~teM, hRdaya, phephar3eM, bhujAeM, rakta saMcAra prnnaalii| Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU evaM bauddha paramparAoM meM pracalita mudrAoM kA svarUpa......289 caturtha vidhi sUcI mudrA kA antima prakAra jApAnI bauddha paramparA se sambandhita hai| isa mudrA meM donoM hatheliyoM ko saTAkara aMgUThA, tarjanI, anAmikA aura kaniSThikA aMguliyoM ko bAhara kI tarapha antargrathita tathA madhyamAoM ko Urdhva mukharita kara Apasa meM dabAva DAlate hue rakhate haiN|24 sUcI mudrA-4 lAbha cakra- AjJA evaM sahasrAra cakra tattva- AkAza tattva granthi- pIyUSa evaM piniyala granthi kendra- darzana evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMgamastiSka, A~kha evaM snAyu tNtr| Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 17. lolahasta mudrA ____ lola zabda hilatA-DolatA, caMcala, parivartanazIla Adi arthoM meM prayukta hotA hai| isa mudrA meM hilate hue hAtha ko darzAyA jAtA hai isalie isa mudrA kA nAma lolahasta hai| yaha mudrA hindU aura bauddha donoM paramparAoM meM samAna rUpa se milatI hai| yaha mudrA una devI-devatAoM ke lie dhAraNa kI jAtI hai jinakA koI cihna nahIM hai aura jo nimna stara ke haiN| ko lolahasta mudrA vidhi ___ dAyeM hAtha ko jaMghA ke pArzva bhAga meM nIce kI ora laTakAte hue hathelI evaM aMguliyoM ko khullA chor3a denA lolahasta mudrA hai|25 lAbha __cakra- svAdhiSThAna evaM vizuddhi cakra tattva- jala evaM vAyu tattva granthiprajanana, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi kendra- svAsthya evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga- mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, kAna, nAka, galA, mu~ha, svara yNtr| Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU evaM bauddha paramparAoM meM pracalita mudrAoM kA svarUpa... ...291 sAMjali mudrA sAMjali arthAta aMjali ke saath| jisa mudrA meM aMjali ke sAtha kucha dhAraNa kiyA jAtA hai athavA aMjali ke rikta sthAna meM koI vastu rakhI jAtI hai usa taraha kI hasta mudrA ko sAMjali mudrA kahate haiM / yaha mudrA hindU evaM bauddha donoM meM prayukta hotI hai tathA aMjali mudrA se sambandhita hai| isameM donoM hAthoM meM pratibiMba kI bhA~ti mudrA banatI hai| 18. sAMjali mudrA vidhi donoM hatheliyoM ko jor3akara aMguliyoM ko Urdhva dizA meM phailAyeM evaM halkI sI jhukAyeM, phira hatheliyoM ke madhya pole bhAga meM upahAra yA kisI vastu ko rakheM, phira aMguliyoM ke agrabhAga ko ThuDDI ke stara para TikAne se sAMjali mudrA banatI hai| lAbha cakra - mUlAdhAra evaM sahasrAra cakra tattva- pRthvI evaM AkAza tattva granthi - prajanana evaM piniyala granthi kendra - zakti evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga - merUdaNDa, gurde, UparI mastiSka, aaNkh| Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 19. svakucagraha mudrA kuca kA artha hai- stana, hRdaya, anAra aadi|27 yahA~ hRdaya artha abhISTa hai| tadanusAra svayaM ke hRdaya ke Age hAtha rakhakara jo mudrA banAyI jAtI hai use svakucagraha mudrA kahate haiN| isa mudrA meM dAyeM hAtha ko dila ke Upara rakhA jAtA hai ata: isa mudrA kA svakucagraha nAma sArthaka hai| yaha mudrA hindU aura bauddha donoM paramparAoM meM pracalita hai| svayagraha mudrA vidhi ___ dAyIM hathelI ko madhya bhAga kI tarapha dila ke Upara rakhanA svakucagraha mudrA hai|28 lAbha cakra- maNipura evaM vizuddhi cakra tattva- vAyu evaM agni tattva pranthieDrInala, painkriyAja, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi kendra- taijasa evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga- pAcana taMtra, nAr3I taMtra, yakRta, tillI, A~teM nAka, kAna, galA, muMha evaM svara yNtr| Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU evaM bauddha paramparAoM meM pracalita mudrAoM kA svarUpa......293 20. svastika mudrA hindU aura bauddha paramparA meM svastika mudrA ke tIna prakArAntara devatAoM ke dvArA athavA unake lie dhAraNa kiye jAte haiN| sabhI prakAra sUrya yA nagsa ke sUcaka haiN| sAmAnya vidhi isa prakAra haiprathama prakAra svastika mudrA ke prathama prakAra meM donoM hAtha sammilita hokara aMguliyA~ lagabhaga 30deg para eka-dUsare se paraspara milI huI rahatI haiN|29 P svastika mudrA-1 lAbha cakra- svAdhiSThAna, AjJA evaM anAhata cakra tattva- jala, AkAza evaM vAyu tattva granthi- prajanana, pIyUSa evaM thAyamasa granthi kendra- svAsthya, darzana evaM AnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga- mala-mUtra aMga, prajanana aMga, garde, snAyu taMtra, nicalA mastiSka, hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, rakta saMcaraNa tNtr| Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM dvitIya prakAra svastika mudrA ke dUsare prakAra meM hathelI evaM aMguliyA~ madhyabhAga kI tarapha phailI huI tathA donoM hAtha kalAI para Cross karate hue rahate haiN|30 svastika mudrA-2 lAbha cakra- mUlAdhAra evaM sahasrAra cakra tattva- pRthvI evaM AkAza tattva granthi- prajanana evaM piniyala granthi kendra- zakti evaM jyoti kendra vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, pA~va, UparI mastiSka evaM aaNkh| tRtIya prakAra svastika mudrA ke tIsare prakAra meM dAyIM hathelI evaM aMguliyA~ madhyabhAga kI tarapha rahatI hai tathA bAyIM hathelI UrdhvAbhimukha, aMguliyA~ ardha candra ke samAna Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU evaM bauddha paramparAoM meM pracalita mudrAoM kA svarUpa......295 halkI sI mur3I huI aura aMgUThA aMguliyoM se 90deg para halkA sA mur3A huA rahatA hai|31 svastika mudrA-3 lAbha cakra- vizuddhi, anAhata evaM svAdhiSThAna cakra tattva- vAyu evaM jala tattva granthi- thAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa, thAyamasa evaM prajanana granthi kendravizuddhi, AnaMda evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga- kAna, nAka, galA, mu~ha, svara yaMtra, hRdaya, phephar3eM, bhujAeM, rakta saMcaraNa taMtra, mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde| . 21 tarjanI mudrA aMgUThe kI samIpavartI aMgulI tarjanI kahalAtI hai| mudrA yoga kI paramparA meM tarjanI mudrA ke tIna prakAra prApta hote haiM unameM se eka bauddha paramparA meM evaM do Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM prakAra hindU aura bauddha ubhaya paramparAoM meM pracalita haiN| donoM mudrAoM kA sAmAnya varNana nimna haiprathama prakAra __ tarjanI mudrA ke aneka nAma haiN| bhArata meM ise tarjanI, tarjanI pASa, pASatarjanI mudrA, jApAna meM sAi-phuku-zo-ma-ina mudrA aura tibbata meM kho-bohisDigs-mDajuba-phyAga ramyA mudrA kahate haiN| yaha mudrA cetAvanI, dhamakI evaM burAIyoM ke nivAraNa kI sUcaka hai| tarjanI mudrA-1 vidhi bAyIM hathelI ko svayaM kI tarapha karate hue halkI sI madhyabhAga kI tarapha ghumAyeM, tarjanI ko sIdhI rakheM, zeSa aMguliyoM ko hathelI meM mor3eM tathA aMgUThe kA prathama pora tarjanI ke dvitIya pora ko sparza karatA huA rahane para tarjanI mudrA kA prathama prakAra banatA hai|32 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU evaM bauddha paramparAoM meM pracalita mudrAoM kA svarUpa......297 loka vyavahAra meM tarjanI aMgulI kA upayoga kisI ko darzAne yA sUcita karane ke lie kiyA jAtA hai| nimna mudrA citra meM kathita bhAva bilkula spaSTa ho rahe haiN| lAbha cakra- mUlAdhAra evaM maNipura cakra tattva- agni evaM jala tattva kendrazakti evaM taijasa kendra pranthi- prajanana, eDrInala evaM painkriyAja vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, yakRta, tillI, A~te pAcana saMsthAna, nAr3I sNsthaan| dvitIya prakAra tarjanI mudrA ke dUsare prakAra meM bAyIM hathelI Age kI tarapha, tarjanI aMgulI bhUmi se samAnAntara sIdhI phailI huI, tInoM aMguliyA~ hathelI meM mur3I huI tathA aMgaThe kA prathama pora tarjanI ke dvitIya pora ko sparza kiyA haA rahatA hai| yaha mudrA kaMdhoM ke nIce dhAraNa kI jAtI hai| ina donoM prakAroM meM thor3A sA hI antara hai| tarjanI mudrA-2 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM lAbha cakra- maNipura evaM svAdhiSThAna cakra tattva- agni evaM jala tattva kendrataijasa evaM svAsthya kendra anthi- eDrInala, painkriyAja evaM prajanana granthi vizeSa prabhAvita aMga- yakRta, tillI, A~teM, mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, pAcana taMtra evaM nAr3I tNtr| 22. tripiTaka mudrA ____ bhagavAna buddha ke upadezoM kA bar3A saMgraha jo unake nirvANa ke uparAnta unake ziSyoM aura anuyAyiyoM ke dvArA samaya-samaya para kiyA gyaa| jise bauddha loga apanA pradhAna dharmagrantha mAnate haiM, vaha tripiTaka kahalAtA hai| yaha grantha tIna bhAgoM meM hai- 1. sUtra piTaka 2. vinaya piTaka aura 3. abhidharma pittk| isa mudrA ke dvArA tripiTaka jaise mahAn granthoM ko jIvana meM dhAraNa karane kA saMdeza diyA jAtA hai| hindU aura bauddha paramparA meM tripiTaka mudrA ke do prakAra prasiddha haiN| tripiTaka mudrA-1 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU evaM bauddha paramparAoM meM pracalita mudrAoM kA svarUpa......299 prathama prakAra ___bAyeM hAtha ko kaMdhe kI sIdha meM Age kI ora bar3hAte hue hathelI ko Urdhvamukha kreN| phira aMgUThA, tarjanI, madhyamA aura kaniSThikA ko Upara dizA meM uThAyeM tathA anAmikA ko hathelI tarapha mor3ane para prathama tripiTaka mudrA banatI hai| __ ukta mudrA bhagavAna viSNu evaM bhagavAna ziva ke dvArA vibhinna astroM ko dhAraNa karate samaya kI jAtI hai|35 lAbha cakra- sahasrAra evaM svAdhiSThAna cakra tattva- AkAza evaM jala tattva pranthi- piniyala evaM prajanana granthi kendra- jyoti evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga- UparI mastiSka, A~kha, mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde| dvitIya prakAra isa mudrA kA dUsarA nAma tripatAkA mudrA hai| prastuta mudrA meM tIna aMguliyA~ sIdhI rahatI hai jo tIna piTakoM kA sUcana karatI hai| yaha mudrA kaTi sama nRtya meM paramazva ke dvArA kI jAtI hai| tripiTaka mudrA-2 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM vidhi dAyI hathelI ko sAmane kI tarapha karate hue, tarjanI, madhyamA aura anAmikA ko Upara uThAyeM tathA aMgUThA aura kaniSThikA ke agrabhAgoM ko milAne para dvitIya tripiTaka mudrA banatI hai|36 lAbha cakra- anAhata evaM vizuddhi cakra tattva- vAyu tattva granthi- thAyamasa, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi kendra- AnaMda evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga- hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, rakta saMcaraNa taMtra, svara taMtra, nAka, kAna, galA, muNh| 23. urUsaMsthita mudrA urU arthAta jaaNgh| isa mudrA meM jAMgha ko sama sthiti meM rakhA jAtA hai ata: isakA nAma urUsaMsthita mudrA hai| yaha asaMyukta mudrA mukhya rUpa se hindU paramparA meM pracalita hai| urusaMsthita mudrA Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU evaM bauddha paramparAoM meM pracalita mudrAoM kA svarUpa... ...301 vidhi bAyeM hAtha ko piMDalI arthAta jaMghA para ArAmadAyaka sthiti meM rakhanA urUsaMsthita mudrA hai|37 lAbha cakra- svAdhiSThAna, maNipura evaM vizuddhi cakra tattva- jala, agni evaM vAyu tattva granthi - prajanana, eDrInala, painkriyAja, thAyaraoNiDa evaM perAthAyaraoNiDa granthi kendra- svAsthya kendra, taijasa kendra evaM vizuddhi kendra vizeSa prabhAvita aMga- mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurde, nAr3I taMtra, pAcana taMtra, yakRta, tillI, A~teM, nAka, kAna, galA, muMha evaM svara yaMtra / 24. uttarAbodhi mudrA zabda svarUpa ke anusAra yaha mudrA bhagavAna buddha ke bodhi prApti ke bAda ke jIvana ko darzAtI hai| mudrA svarUpa ke anusAra yaha mudrA mokSa athavA nipuNatA kI sUcaka haiM uttarAbodhi mudrA Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM vidhi isa mudrA meM donoM hatheliyoM ko Amane-sAmane kara tarjanIyoM ko eka-dUsare se sparzita karate hue sIdhA rakheM tathA zeSa aMguliyoM evaM aMgUThoM ko bAhara kI tarapha antargrathita karane para uttarAbodhi mudrA banatI hai|38 lAbha __ cakra- vizuddhi evaM AjJA cakra tattva- vAyu evaM AkAza tattva granthithAyaraoNiDa, perAthAyaraoNiDa evaM pIyUSa granthi kendra- vizuddhi evaM darzana kendra vizeSa prabhAvita aMga- kAna, nAka, galA, muMha, svara yaMtra, snAyu taMtra, nicalA mstissk| 25. vaMdana mudrA yaha mudrA hindU evaM bauddha ubhaya paramparAoM meM pracalita hai| isa mudrA ko amUlya vastu evaM sadvicAroM se yukta hone kI sUcaka mAnA gayA hai| isa mudrA kA citra isa taraha kA dikhAI detA hai ki vaha kisI bhI vastu ko dhAraNa ka vaMdana mudrA Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU evaM bauddha paramparAoM meM pracalita mudrAoM kA svarUpa......303 vidhi isa mudrA meM bAyIM hathelI UrdhvAbhimukha, aMguliyA~ evaM aMgUThA phailA huA, halkA sA mur3A huA aura madhyabhAga se dUra rahatA hai|39 lAbha cakra- maNipura evaM anAhata cakra tattva- agni evaM vAya tattva granthieDrInala, painkriyAja evaM thAyamasa granthi kendra- taijasa evaM AnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga- yakRta, tillI, A~teM, nAr3ItaMtra, pAcana taMtra, rakta saMcaraNa taMtra, hRdaya, phephar3eM, bhujaaeN| 26. varada mudrA zabda racanA ke anusAra varada kA artha hai vara dene vAlA, abhISTadAtA, kalyANakara aadi| yaha mudrA vara dene evaM kisI mannata ke pUrNa hone kI sUcaka hai| bhArata meM isa mudrA ko dAna mudrA, prasAda mudrA, vara mudrA aura cIna meM ziyAn-yin mudrA, jApAna meM sogan-ina mudrA kahate haiN| yaha mudrA hindU aura bauddha paramparA meM samAna rUpa se ugra devI-devatAoM ke dvArA apane anuyAyiyoM ke lie dhAraNa kI jAtI hai| varada mudrA Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM vidhi ___ bAyIM hathelI ko Age kI tarapha karate hue aMguliyoM evaM aMgUThe ko nIce kI ora prasarita karanA varada mudrA hai|40 lAbha cakra- mUlAdhAra evaM anAhata cakra tattva- agni evaM vAyu tattva pranthiprajanana evaM thAyamasa granthi kendra- zakti evaM AnaMda kendra vizeSa prabhAvita aMga- merUdaNDa, gurde, paira, hRdaya, phephar3eM, bhujAe~, rakta saMcaraNa tNtr| 27. kUrma mudrA yaha tAntrika mudrA hindU evaM bauddha donoM paramparAoM meM bhakta aura dharma gurUoM ke dvArA dhAraNa kI jAtI hai| . yaha jindagI ke zvAsoM ke niyaMtraNa kI sUcaka hai| yaha mudrA eka hAtha se kI jAtI hai aura kaTaka mudrA ke samAna hai| kUrma mudrA Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU evaM bauddha paramparAoM meM pracalita mudrAoM kA svarUpa......305 vidhi dAyIM hathelI meM phUla kI DaMDiyoM ko pakar3e hue rakhanA kUrma mudrA hai|41 lAbha cakra- maNipura evaM svAdhiSThAna cakra tattva- agni evaM jala tattva granthi- eDrInala, painkriyAja evaM prajanana granthi kendra- taijasa evaM svAsthya kendra vizeSa prabhAvita aMga- nAr3I saMsthAna, pAcana saMsthAna, yakRta, tillI, A~teM, mala-mUtra aMga, prajanana aMga, gurdai| hindU evaM bauddha donoM hI paramparAoM kA mukhya dhyeya Antarika zuddha avasthA kI prApti hai| donoM meM hI devI-devatAoM evaM mahApuruSoM ko Adarza mAnakara unakI pUjA kI jAtI hai| pUjopacAra meM upayogI ina mudrAoM kA svarUpa varNana ucca AdarzoM ko hamAre AcaraNa meM lAne hetu sahayogI bane tathA hameM Adarza svarUpa taka pahucAe~ isI meM ina mudrAoM ke sAdhanA kI sArthakatA hai| sandarbha-sUcI 1. hindI zabda sAgara, bhA.1, pR. 279 2. (ka) EDS pR. 111 (kha) MJS pR. 1 3. MJS pR. 4 4. (ka) AKG pR. 20 (kha) GDE pR. 140 5. (ka) ERG II pR. 25 (kha) MJS pR. 10 (ga) RSG pR. 63 6. MJS pR. 11 7. (ka) AKG pR. 20 (kha) BCO pR. 20 (ga) RSG pR. 3 8. BBh pR. 189 9. MGS pR. 35 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 10. ( ka ) ERG II pR. 25 (kha) MJS pR. 69 (ga) RSG pR. 3 11. (ka) AKG pR. 20 (kha) BBh pR. 193 (ga) BCO pR. 154 (gha) MJS pR. 68 12. hindI zabda sAgara, bhA. 2, pR. 746 13. (ka) HKS pR. 272 (kha) RSG pR. 3 (ga) TJR pR. 14 14. TJR pR. 15 15. (ka) ACG pR. 29 (kha) MJS pR. 92 16. MJS pR. 98 17. (ka) AKG pR. 22 (kha) BCO pR. 14 (ga) BBh pR. 214 (gha) ERJ pR. 7 (ca) GDE pR. 393 (cha) RSJ pR. 3 18. MJS pR. 102 19. MJS pR. 102 20. MJS pR. 105 21. (ka) A. C. G. Plate XIII-A (kha) BBh pR. 197 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindU evaM bauddha paramparAoM meM pracalita mudrAoM kA svarUpa......307 (ga) HKS pR. 271 (gha) MJS pR. 135 (Ga) RSJ pR. 3 (ca) TGR pR. 14 22. BBh pR. 197 23. (ka) ACG pR. 32 (kha) KVA pR. 135 24. (ka) GDE pR. 69 (kha) LCS pR. 86 25. MJS pR. 82 26. MJS pR. 123 27. bRhad hindI koza, pR. 292 28. MJS pR. 139 29. MJS pR. 139 30. MJS pR. 139 31. TGR pR. 260 32. (ka) AKG pR. 22 (kha) ERJ II pR. 22 (ga) HKS pR. 271 (gha) MJS pR. 142 (Ga) ASG pR. 3 (ca) TGR pR. 15 33. BCO pR. 218 34. hindI zabda sAgara, bhA. 4, pR. 2160 35. MJS pR. 145 36. BBh pR. 147 37. MJS pR. 149 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 38. (ka) AKG pR. 22 (kha) ERJ pR. 9 (ga) GDE pR. 310 (gha) RSG pR. 4 39. PBA pR. 492 40. (ka) AKG pR. 22 (kha) BCO pR. 218 (ga) BBH pR. 198 (gha) ERJ pR. 6 (Ga) HKS pR. 271 (ca) RSG pR. 4 (cha) TGR pR. 14 41. (ka) HZI pR. 319 (kha) MJS pR. 771 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-7 upasaMhAra bhautika evaM AdhyAtmika cikitsA meM upayogI mudrAe~ prANika hIliMga vizeSajJa ke.ke.jAyasavAla evaM ekyuprezara cikitsajJa zarada kumAra jAyasavAla, vArANasI ke anusAra kaunasA roga kisa mudrA se ThIka ho sakatA hai? isase sambandhita hindU nATya mudrAoM kA eka cArTa prastuta kiyA jA rahA hai| . . isa sambandha meM yaha dhyAna denA jarUrI hai ki rogoM se chuTakArA pAne hetu jina mudrAoM kA sUcana kara rahe haiM ve mudrAe~ una rogoM kI cikitsA meM mukhya sahayogI haiM kintu manuSyoM kI zArIrika evaM mAnasika prakRti bhinna-bhinna hone se kaI bAra anya mudrAoM kA prayoga karanA bhI Avazyaka ho jAtA hai ata: mudrA vizeSajJoM se jAnakArI prApta karane ke pazcAta hI mudrAoM se upacAra karanA caahie| * kisI bhI mudrA ko nirantara kucha dinoM taka karane para usakA prabhAva par3atA hai| * mudrA kA prayoga sahI vidhi evaM vizvAsa pUrvaka karanA anivArya hai| . nitya ArAdhanA yA viziSTa sAdhanA ke daurAna yadi samyaka vidhi se mudrA kA prayoga kiyA jAe to bhAvadhArA nirmala hone se ve zIghra lAbhakArI hotI haiN| zArIrika rogoM ke nidAna meM prabhAvI mudrAe~ anidrA- gajahasta mudrA, haMsa mudrA, mukula mudrA, saptajihvA mudrA, namaskAra mudraa-2| ApharA- dhenu mudrA-2, hariNa mudrA, kUrpara mudrA, nidrAtahasta mudrA, sumukha mudraa| Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM Alasya- gadA mudrA, kaTiMga mudrA, umarUka mudrA, pralamba mudrA, abhiSeka mudrA, padmahasta mudrA / A~khoM ke roga - gajahasta mudrA, kapittha mudrA, mukula mudrA, padma mudrA, sampuTa mudrA, siMhakrAnta mudrA, netra mudrA / A~toM ke roga (alsara, A~toM meM sUjana, AMtoM meM rUkAvaTa, nAbhi khisakanA, A~toM meM gAMTha (Tumour), harniyA, epenDiksa, TAiphAiDa, dasta, kabja Adi) - haMsa mudrA, dhenu mudrA AmAzaya sambandhI vikAra (gaisa, alsara, peTa meM gAMTha, peTa meM kIr3e, bhUkha kama jyAdA laganA Adi ) - kaTiga mudrA, nidrAtahasta mudrA, saptajihvA mudrA / aNDAzaya (Testes) (hasta doSa, svapna doSa, vIrya vikAra Adi) - haMsa mudrA, daMDa mudrA, kaTyAvalambita mudrA / apaca- aMcita mudrA, hariNa mudrA, yoni mudrA, mRga mudrA-1, liMga mudrA, svakucagraha mudrA / apasmAra miragI (Epilepsy Fits) - haMsa mudrA, hariNa mudrA, viSvaksena mudrA, DamarUka mudrA, matsya mudrA / akar3ana ( kapakapI ) - gajahasta mudrA, kUrpara mudrA - 1, trizUla mudrA, grathita mudrA / asthitaMtra sambandhI roga- gadA mudrA, pustaka mudrA, abhiSeka mudrA, karana mudraa| ulTI- gadA mudrA, hariNa mudrA, kaTiga mudrA, karpUra mudrA-1, buddhAzramaNa mudrA / ucca raktacApa (High B. P . ) - kaTiMga mudrA, sumukha mudrA, vistRta mudrA, kUrma mudrA, svakucagraha mudrA / UrjA kI kamI - daMDa mudrA, gajahasta mudrA, cin mudrA, kazyapa mudrA, nidrAtahasta mudrA, padma mudrA, viSvaksena mudrA / esiDITI - AvAhana mudrA, kazyapa mudrA, kUrma mudrA, ardhAJjalI mudrA, karana mudrA / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra ...311 elarjI- arcita mudrA, hariNa mudrA, kapittha mudrA, mukula mudrA, padma mudrA, vyAkhyAna mudrA, vanamAlA mudrA, namaskAra mudraa| epenDiksa- caturahasta mudrA, mRga mudrA-1, vistRta mudrA, ardhAJjalI mudrA, vaMdanA mudraa| enimiyA (pAMDuroga)- kaTyAvalambita mudrA, liMga mudrA, zakaTa mudrA, matsya mudrA, lolahasta mudraa| kabja (Constipation)- gadA mudrA, pravartita mudrA, yoni mudrA, pustaka mudrA, grathita mudrA, sAMjali mudraa| kapha- gadA mudrA, hasta mudrA, vistRta mudrA, abhiSeka mudraa| kamajorI- puSpapuTa mudrA, carma mudrA, grathita mudrA, padmahasta mudrA, varada mudraa| kamara kI takalIpheM (kamara darda, kamara ke kSetra meM jakar3ana, sAyaTikA, manake kA sthAnacyuta honA)- vajrapatAkA mudrA, kApAli mudrA, zakaTa mudrA, padmahasta mudraa| kAna kI samasyAe~ (karNanAda, kAna meM darda, baharApana, kama sunanA, kAna meM pIr3A Adi)- haMsa mudrA, kapittha mudrA, mRga mudrA-1, astra mudraa| ___kIDanI (gurde) sambandhI samasyAe~ (kIDanI meM sUjana, kIDanI kA kAma na karanA, kIDanI meM patharI, hAiDronephrosisa, kIDanI kA sikur3anA athavA bar3hanA)- catura mudrA- 1, haMsa mudrA, avaguNThanI mudrA, kaTyAvalambita mudrA, gadA mudraa| kuSTa roga- arcita mudrA, gadA mudrA, astra mudrA, sumukha mudrA, buddhAzramaNa mudraa| kainsara- caturahasta mudrA, yoni mudrA, vArAha mudrA, buddhAzramaNa mudrA, namaskAra mudraa| komA- haMsa mudrA, vanamAlA mudrA, ikSucApa mudrA, matsya mudrA, mudgara mudraa| kolesTrAla bar3hanA- mukula mudrA, vyAkhyAna mudrA, gadA mudrA, vitata mudrA, vyApakAMjali mudraa| Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM khA~sI - parazu mudrA, carma mudrA, kApAlI mudrA, zakaTa mudrA, capeTadAna mudrA, svakucagraha mudrA / khujalI - dhenu mudrA - 1, liMga mudrA, vistRta mudrA, svastika mudrA - 1, kUrma mudrA / gAuTa ( vAta roga) - vyAkhyAna mudrA, gadA mudrA, vyApakAMjali mudrA, grathita mudrA | gaThiyA - dhenu mudrA - 2, sanmukhonmukha mudrA, capeTadAna mudrA, lolahasta mudrA, svakucagraha mudrA / gardana kI samasyAe~ (Cervical Spondilities) - kaTi mudrA, kApAlI mudrA, paMcamukha mudrA, tarjanI mudrA, uttarAbodhi mudrA / gale kI samasyAe~ (gale meM darda, galA kharAba honA, TaoNnsila) - dvimukha mudrA, siMhakrAnta mudrA, capeTadAna mudrA, lolahasta mudrA, svastika mudraa-1| garbhAzaya sambandhI samasyAe~ (prajanana samasyA, bAMjhapana, mAsika strAva kI aniyamitatA, peDu meM darda, sUjana, garbhAzaya meM gAMTha (Tumour) lyukeriyA (pradara roga) garbhapAta Adi) - gadA mudrA, kaTi mudrA, SaNmukha mudrA, svastika mudrA-31 ghabarAhaTa - durgA mudrA, siMhakrAnta mudrA, tarjanI mudrA / ghuTanoM kI samasyA - gadA mudrA, trizUla mudrA, kAma mudrA / cakkara AnA- aMcita mudrA, dhenu mudrA, padma mudrA, patAkA mudrA, pustaka mudrA, sUcI mudrA-2, carma roga - dhenu mudrA-1, pustaka mudrA, avaguNThanI mudrA, yoni mudrA, grathita mudrA, karana mudrA, sAMjali mudrA / chAtI meM darda - puSpAJjalI mudrA, vyAkhyAna mudrA, gadA mudrA, vanamAlA mudrA, abhaya mudrA, capeTadAna mudrA, karttarIhasta mudrA, vaMdanA mudrA / jar3a buddhi - DamarUka mudrA, patAkA mudrA, trizUla mudrA, grathita mudrA / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra ...313 jabar3e meM darda- durgA mudrA, sanmukhonmukha mudrA, uttarAbodhi mudraa| jalohara- kaTi mudrA, patAkA mudrA, urUsaMsthita mudraa| TI.bI (Tuber culosis) zrIvatsa mudrA, vitata mudrA, vyApakAMjali mudrA, abhiSeka mudrA, ardhAJjalI mudrA, namaskAra mudrA, vaMdanA mudraa| TaoNnsilAiTisa- dvimukha mudrA, abhaya mudrA, lolahasta mudrA, tarjanI mudraa| TAiphAiDa- pravartitahasta mudrA, puSpAJjalI mudrA, avaguNThanI mudrA, vighna mudrA, dhenu mudrA-1, sAMjali mudraa| DAyabITisa- dhenu mudrA-2, sarpakAra mudrA, zrIvatsa mudrA, ardhAJjajalI mudrA, urUsaMsthita mudraa| DAyariyA (ulTI-dasta laganA)- cin mudrA, saptajihvA mudrA, vArAha mudrA, DamarUhasta mudraa| DIhAiDrezana (pAnI kI kamI)- daMDa mudrA, dhenu mudrA, kAma mudrA, trimukha mudrA, ardhacandra mudrA, urUsaMsthita mudraa| tutalAnA- dhenu mudrA-2, muSTika mudrA, siMhakrAnta mudrA, mayUra mudraa| thakAna- sarpakAra mudrA, durgA mudrA, zrIvatsa mudrA, kUrma mudraa| thAyaraoNiDa- kApAlI mudrA, mayUra mudraa| dAda (Ring worms)- pravartitahasta mudrA, puSpAJjalI mudrA, dhenu mudrA-2 / . dA~toM kI samasyAe~ (dAtoM meM darda, dA~toM meM pIba AnA Adi)dvimukha mudraa| durbalatA- pravartita hasta mudrA, gaNapati mudrA, caturmukha mudrA, mudgara mudrA, ahAyavarada mudrA, padmahasta mudraa| nyumoniyA- dhenu mudrA-2, arcita mudrA, cin mudrA, sarpakAra mudrA, siMhakarNa mudrA, jvAlinI mudrA, yamapAza mudraa| Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM nakasIra- dhenu mudrA, pustaka mudrA, vanamAlA mudrA, sampuTa mudrA, kartarIhasta mudrA, sUcI mudrA-21 nAr3I zuddhi- sakalIkRti mudrA, ikSucApa mudrA, trimukha mudrA, ahAyavarada mudraa| nAka baMda ho jAnA- dhenu mudrA, gAlinI mudrA, paMcamukha mudrA, muSTika mudrA, kaTaka mudrA, netra mudrA-1 / nimna raktacApa- adhomukha mudrA, pralamba mudrA, ahAyavarada mudrA, sUcI mudrA-2 / nazIle padArthoM kA sevana- siMhakarNa mudrA, jvAlinI mudrA, durgA mudrA, ardhacandra mudraa| napuMsakatA- dhenu mudrA-1, siMhakarNa mudrA, avaguNThanI mudrA, jvAlinI mudrA, urUsaMsthita mudraa| pakSAghAta- gajahasta mudrA, vighna mudrA, viSvaksena mudrA, tripiTaka mudraa-1| pAcana samasyA- jvAlinI mudrA, adhomukhI mudrA, varAhaka mudraa| pittAzaya sambandhI samasyAe~ (patharI, pittAzaya kSetra meM darda, pittAzaya kI nalI meM gAMTha (Billary Tumour) pIliyA Adi)- AvAhana mudrA, bilva mudraa| poliyo- arcita mudrA, candrakalA mudrA, kAma mudrA, vArAha mudrA, dhenu mudrA, ___ kaTaka mudraa| peTa meM kRmi jantu honA- AvAhana mudrA, pralamba mudrA, kUrma mudrA, DamarUhasta mudraa| plIhA sambandhI samasyAe~ (plIhA kA bar3hanA ) ThaMDa ke sAtha bukhAra, thakAna, sustI, kamajorI, ciMtA evaM zaka kI bImArI)- jvAlinI mudrA, adhomukhI mudrA, varAhaka mudraa| pAIlsa (massA)- daMDa mudrA, bilva mudrA, kApAlI mudrA, ardhacandra mudrA, tripiTaka mudrA-11 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra ...315 pArkinasansa roga- cin mudrA, tattva mudraa| pitta vikAra- aMcita mudrA, hariNa mudrA, sarpakAra mudraa| pA~va kI samasyAe~ (pairoM meM darda, aiMThana, hAtha-paira kA patalA par3anA (Muscleloss), sunnapana Adi)- candrakalA mudrA, dhenu mudrA-1 / pITha kI samasyAe~ (rIr3ha kI haDDI meM takalIpha (Spine Problem), jhukI huI pITha Adi)- candrakalA mudrA, DamarUka mudrA, trizUla mudrA, caturmukha mudrA, varada mudraa| phephar3oM kI samasyAe~ (brAMkakAiTisa, asthamA, nyumoniyA, phephar3oM meM phor3A yA pasa (Abscess), phephar3oM meM TI.bI.)- cin mudrA, hariNa mudrA, aMcita mudrA, siMhakarNa mudrA, vajrapatAkA mudrA, gaNapati mudrA, kartarIhasta mudraa| phor3e-phunsI- AvAhna mudrA, candrakalA mudrA, vighna mudrA, vArAha mudrA, kUrma mudraa| bavAsIra- catura mudrA-1, arcita mudrA, candrakalA mudrA, vajrapatAkA mudrA, DamarUhasta mudrA, kaTaka mudraa| bAMjhapana- catura mudrA, vandanA mudrA, kAma mudrA, SaNmukha mudrA, tripiTaka mudraa| __bAloM kI samasyAe~ (bAla jhar3anA, bAloM kA sapheda honA, bAloM kA rUkhApana Adi)- caturahasta mudrA, bilva mudrA, varAhaka mudraa| bistara gIlA karanA (nIMda meM pezAba karanA)- bilva mudrA, durgA mudrA, liMga mudrA, mayUra mudraa| blaDaprezara- catura mudrA, ikSucApa mudrA, pralamba mudraa| maskyulara DIsTrophI (snAyutaMtra kI bar3hatI niSkriyatA)- tattva mudrA, vandanA mudrA, parazu mudrA, abhaya mudrA, sanmukhonmukha mudraa| mastiSka sambandhI samasyAe~ (mastiSka kainsara, siradarda, komA, brena TyUmara Adi)- caturahasta mudrA, cin mudrA, gAlinI mudrA, kaTaka mudraa| Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM mAsika dharma sambandhI samasyAe~ (mAsika aniyamitatA, adhika mAsika srAva Adi)- daMDa mudrA, vismaya mudrA, ardhacandra mudraa| mAigrena (AdhAzIzI)- AvAhana mudrA, caturahasta mudrA, dhenu mudrA, tattva mudrA, vismaya vitarka mudrA, sakalIkRti mudraa| ___ mUtrAzaya sambandhI samasyAe~ (mUtra tyAga meM avarodha, mUtra mArga meM saMkramaNa (Infection), mUtrAzaya meM patharI yA gAMTha, mUtrAzaya kA bAhara laTakanA (Urinary Bladder Prolapse)- daMDa mudrA, dhena mudrA, SaNmukha mudrA, mayUra mudrA, tripiTaka mudrA-1, kUrma mudraa|| yakRta (Liver) kI asvasthatA, yakRta meM saMkramaNa (Hepatitis), yakRta kA bar3hanA (Hepatomegaly), yakRta meM sUjana, yakRta meM pitta, ulTI, micalI, yakRta meM gA~Tha Adi- candrakalA mudrA, hariNamudrA, aMcita mudrA, AvAhana mudrA, candrakalA mudrA, catura mudraa| rakta vikAra (rakta kainsara, rakta meM Avazyaka tattvoM kI kamI Adi)gadA mudrA, caturahasta mudrA, vismaya mudrA-1, cakra mudraa| lakavA- daMDa mudrA, vandanA mudrA, caturmukha mudrA, ardhacandra mudraa| vAyu vikAra- hariNa mudrA, cin mudrA, arcita mudrA, mukula mudraa| vajana bar3hanA- arcita mudrA, catura mudrA-1, daMDa mudrA, vitata mudrA, DamarUhasta mudrA, sAMjali mudraa| snAyutaMtra kI samasyAe~ (snAyu taMtra meM rUkAvaTa, snAyutaMtra meM khiMcAva)tattva mudrA, mAlinI mudrA, muSTika mudrA, siMhakrAnta mudraa| sardI- vismaya vitarka mudrA, vanamAlA mudrA, sampuTa mudrA, capeTadAna mudraa| sAyanasa- sakalIkRti mudrA, parazu mudrA, trizUla mudrA, buddhAzramaNa mudraa| sira darda- gaNapati mudrA, viSvaksena mudrA, abhaya mudrA, matsya mudrA, kartarIhasta mudraa| smaraNa zakti kI samasyA- saptajihvA mudrA, astra mudrA, paMcamukha mudrA, ardhacandra mudrA, netra mudraa| Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra ...317 zvAsa taMtra sambandhI samasyAe~ (zvAsa phulanA, baicenI, ghabarAhaTa, damA, zvAsa lene meM takalIpha Adi)- aMcita mudrA, arcita mudrA, vismaya vitarka mudrA, cakra mudrA, kAma mudrA, vyApakAMjali mudraa| svara yaMtra kI samasyAe~ (AvAja kA dabanA, moTA honA, hakalAnA Adi)- muSTika mudrA, siMhakrAnta mudrA, tarjanI mudraa| hRdaya sambandhI roga- aMcita mudrA, abhaya mudrA, kApAlI mudrA, kaTaka mudraa| hicakI- parazu mudrA, carma mudrA, zakaTa mudrA, mayUra mudraa| . 2. mAnasika rogoM ke nidAna meM prabhAvI mudrAe~ * krodha, pAgalapana, aniyaMtraNa, ahaMkAra, akelApana Adi arcita mudrA, candrakalA mudrA, catura mudrA-1, gadA mudrA, kaTiga mudrA, kUpara mudrA-1, pravartita hasta mudrA, puSpapuTa mudrA, vajrapatAkA mudrA, avaguNThanI mudrA, pustaka mudrA, DamarUka mudrA, vitata mudrA, caturmukham mudrA, pralamba mudrA, mudgara mudrA, abhiSeka mudrA, DamarUhasta mudrA, karana mudrA, padmahasta mudrA, varada mudraa| * naze kI lata, bhAvAtmaka asthiratA (Over confidence), bhaya, lAlasA, avizvAsa daMDa mudrA, dhenu mudrA, kaTi mudrA, kaTyAvalambita mudrA, patAkA mudrA, puSpAJjalI mudrA, siMhakarNa mudrA, vandanA mudrA, vismaya madrA-1, durgA mudrA, bilva mudrA, liMga mudrA, dhenu mudrAta, vistRta mudrA, SaNmukham mudrA, zakaTam mudrA, matsya mudrA, ardhacandra mudrA, ardhAnjalI mudrA, lolahasta mudrA, svastika mudrA1, kUrma mudraa| * ekAgratA kI kamI, avizvAsa, akhuzahAla, lAlaca, svAbhimAna kI kamI aMcita mudrA, AvAhana mudrA, candrakalA mudrA, caturahasta mudrA, hariNa mudrA, kazyapa mudrA, nidrAtahasta mudrA, sarpakAra mudrA, yoni mudrA, cakra mudrA, jvAlinI mudrA, zrIvatsa mudrA, liMga mudrA, astra mudrA, sumukha mudrA, trimukham mudrA, Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM adhomukham mudrA, kUrma mudrA, ahAyavarada mudrA, buddhAzramaNa mudrA, namaskAra mudrA - 11 * gAlI denA, cillAnA, behozI, anutsAha, niSThuratA, Atma-sammAna kI kamI, prema sneha kI kamI aMcita mudrA, arcita mudrA, cin mudrA, gadA mudrA, kapittha mudrA, mukula mudrA, padma mudrA, vyAkhyAna mudrA, mudA mudrA, kAma mudrA, abhaya mudrA, kApAlI mudrA, vyApakAMjali mudrA, yamapAza mudrA, grathita mudrA, karttarIhasta mudrA, netra mudrA - 1, tripiTika mudrA - 2, vaMdanA mudrA | * vyavahAra meM akuzalatA, bhAvanAoM meM rUkAvaTa, Antarika cintA, anuzAsana hInatA, AtmahInatA, ghabarAhaTa, niSkriyatA, ahaMkAra, bhASA sambandhI samasyA tattva mudrA, vismayavitarka mudrA, gAlinI mudrA, parazu mudrA, dvimukha mudrA, sanmukhonmukha mudrA, muSTika mudrA, varAha mudrA, siMhakrAnta mudrA, capeTadAna mudrA, mayUra mudrA, svakucagraha mudrA, svastika mudrA - 3, tarjanI mudrA-2, urUsaMsthita mudrA / * unmattatA, mRtyubhaya, nirAzA, AnaMda kI kamI, anutsAha caturahasta mudrA, gajahasta mudrA, hastasvastika mudrA, vighnamudrA, viSvaksena mudrA, trizUla mudrA, aMjali mudrA, kaTaka mudrA- 1, sUcI mudrA - 1, sAMjali mudrA / AdhyAtmika rogoM ke nidAna meM prabhAvI mudrAe~ krodha, mAna, mAyA, lobha, vAcAlatA, IrSyA, pramAda * arcita mudrA, candrakalA mudrA, catura mudrA - 1, daNDa mudrA, gadA mudrA, kaTiga mudrA, kUrpara mudrA - 1, pravartita hasta mudrA, puSpapuTa mudrA, vajrapatAkA mudrA, avaguNThanI mudrA, pustaka madrA, DamarUka mudrA, vitata mudrA, caturmukham mudrA, pralamba mudrA, mudgara mudrA, abhiSeka mudrA, DamarUhasta mudrA, padmahasta mudrA, varada mudrA / Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra ...319 dhanu mudrA-1, vistatA, svastika mudrA-1, kUrmA kI kamI, sapta vyasana, caMcalatA, tRSNA, kAmukatA, abhimAna dhenu mudrA, kaTi mudrA, kaTyAvalambita mudrA, patAkA mudrA, puSpAJjali mudrA, siMhakarNa mudrA, vandanA mudrA, vismaya mudrA-1, durgA mudrA, bilva mudrA, liMga mudrA, dhenu mudrA-1, vistRta mudrA, SaNmukham mudrA, zakaTam mudrA, matsya mudrA, ardhacandra mudrA, lolahasta mudrA, svastika mudrA-1, kUrma mudraa| __* krodha, Atmabala kI kamI, ekAgratA kI kamI, zaMkAlu vRtti aMcita mudrA, AvAhana mudrA, candrakalA mudrA, caturahasta mudrA, hastasvastika mudrA, kazyapa mudrA, nidrAtahasta mudrA, sarpakAra mudrA, yoni mudrA, cakra mudrA, jvAlinI mudrA, zrIvatsa mudrA, liMga mudrA, astra mudrA, sumukha mudrA, trimukham mudrA, adhomukham mudrA, kUrma mudrA, ahAyavarada mudrA, ardhAnjalI mudrA, buddhAzramaNa mudrA, karana mudrA, namaskAra mudrA-11 * vANI para aniyaMtraNa, asaMvedanazIlatA, karUNAhIna, hiMsaka bhAvanA aMcita mudrA, arcita mudrA, cin mudrA, gadA mudrA, hariNa mudrA, kapittha mudrA, mukula mudrA, padma mudrA, vyAkhyAna mudrA, gadA mudrA, kAma mudrA, abhaya mudrA, kApAlI mudrA, vyApakAMjali mudrA, yamapAza mudrA, grathita mudrA, katarIhasta mudrA, netra mudrA-1, tripiTika mudrA-2, vaMdana mudraa| * adhyAtma arUci, AtmAnuzAsana kI kamI, mAna kaSAya tattva mudrA, vismayavitarka mudrA, mAlinI mudrA, parazu mudrA, dvimukha mudrA, sanmukhonmukha mudrA, muSTika mudrA, vArAha mudrA, siMhakrAnta mudrA, capeTadAna mudrA, mayUra mudrA, svakucagraha mudrA, svastika mudrA-3, tarjanI mudrA-2, urUsaMsthita mudraa| * mRtyubhaya, svaramaNatA kI kamI, paranindA, Atma prazaMsA, nindanIya kAryoM meM utsAha caturahasta mudrA, gajahasta mudrA, vighna mudrA, viSvaksena mudrA, trizUla mudrA, aMjali mudrA, kaTaka mudrA-1, sUcI mudrA-1, sAMjali mudraa| Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320... hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM ___ manuSya kI pratyeka kriyA kA lakSya sukha, zAnti evaM samAdhi kI prApti hai| zAstroM meM 'pahalA sukha nirogI kAyA' mAnA gayA hai| kyoMki daihika asvasthatA samasta kriyAoM meM asthiratA ko bar3hA detI hai| isI prakAra mAnasika azAnti evaM bhAvAtmaka asamAdhi bhI jIva ke pragati mArga meM bAdhaka banatI hai| dharma pravartakoM ne AcAra vyavasthA kA guMphana karane se pUrva isa bAta kA vizeSa dhyAna rakhA hai ki koI bhI kriyA sAdhaka ke sarvAMgINa vikAsa meM sahayogI bne| hara madrA zarIra ke kisI na kisI aMga pratyaMga ko prabhAvita karatI hai evaM tatsambandhI rogoM kA nidAna karatI hai| uparokta varNana se hindU paramparA meM pracalita mudrAoM kI upayogitA sAdhanA evaM cikitsA donoM hI kSetroM meM pramANita ho jAtI hai| Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kra. grantha kA nAma 1. kulArNava tantra 2. prapaMcasAra sAra saMgraha 3. mudrAj in buddhisTa eNDa hindU prekTises ena AikaoNnogrAphika kansIDarezana sahAyaka grantha sUcI 4. tAntrika mudrA vijJAna paM. rAjeza dIkSita 5. devI bhAgavata saMpA. zrIrAma zarmA AcArya 6. zAradAtilaka tantram 7. Shakta and Shakti 8. The Ramayana of Goswami Tulisdas 9. The Development of Hindu Iconography 10. Iconography of Buddhish and Brahmanical Sculptures in the Dacca Museum, lekhaka/saMpAdaka saMpA. DaoN. sudhAkara mAlavIya gIrvANendra sarasvatI epha. DablyU byunsa Avalon Bahadur S.P. saMpA. Arthara evalona motIlAla banArasIdAsa, vArANasI Banerje. Titendranath N prakAzaka caukhambA kRSNadAsa akAdamI, vArANasI Bhattasali zrIraMgam DI. ke. prinTavarlDa, naI dillI |dIpa pablikezana, AgarA saMskRti saMsthAna, barelI Arthur (Sir John Wood roffe), New York Bombay Calcutta N.K. Daccda varSa 2006 1980 2005 1978 1972 1956 1929 Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322...face galat at guelfa falannut tai High as Hef * 2. ! Pret 714 / 0 / Fiuga prakAzaka 1999 11. A Dictionary of Bunce Fredrick W New Delhi Buddhist and Hindu Iconography Illustrated objects, Devices, Concepts, Rites and Related Terms 1999 12. An Encyclopaedia Bunce Fredrick W. New Delhi of Hindu Dieties, Pemigocts Godlings Demons and Heroes : With Special Focus on Iconographic Attributes 13. The Mirror of Delhi Coomarswamy, Ananda Kentish Gesture London 14. A classical Dowson John Dictionary of Hindu Mythology 15. Iconography of Gupte Ramesh S. Bombay Hindus, Buddhishs and Jains Indu Inderjit New Delhi 1977 16. Science of Symbols : Deeper view of Indian Dieties Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HERO poet geit...323 grantha kA nAma | lekhaka/saMpAdaka prakAzaka ad Diever 1993 17. The Book of Hindu | Jansen Eva Rudy TImagery: he Gods and their symbols Keshav Dev Delhi 1996 18. Mudra Vigyan : A way of life Liebert G. Leyden 1976 19. Iconographic Dictionary of the Indian Religions 20. Nityakarma, Pujaprakash Mishra Rambavan Gorakhpur A and Mishra Lalbihasri 21. Tantra Arts Mookerjee 1967 22. Ritual Art of India Mookerjee Ajit London 1985 Mookerjee Ajit London 1996 23. The Tantric way Art Science Ritual 1914 24. Elements of Hindu Rao T.A. Gopinath Madras Iconography -16 Saran Prem New Delh 1998 Tantra, Hedonism in Indian culture 1986 26. South Indian Sastri, H. Krishna New Delhi Images of Gods and Godesses 27. A Dictionary of Stutley M.J. London 1977 Hinduism Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HET40 They wait...324 grantha kA nAma lekhaka/saMpAdaka prakAzaka C0 (Zimmer H. Princeton 1984 28. Artistic form and Yoga in the Sacred Images of India 1955 29. The Art of Indian Asia, 2 vols |Zimmer H., ed. by New York J. Campbell Sharma B.N. Hyedrabad 1975 30. Iconographic Parallelism in India and Nepal 31. The Art of India Sivarmmurti C. New York 1977 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjanamaNi granthamAlA dvArA prakAzita sAhitya kA saMkSipta sUcI patra kra. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 23456 12. 14. 15. 16. 17. 18. 13. sajjana gIta guMjana (aprApya) darpaNa vizeSAMka 19. 20. nAma sajjana jina vandana vidhi sajjana sadjJAna pravezikA sajjana pUjAmRta (pUjA saMgraha ) 21. sajjana vaMdanAmRta (navapada ArAdhanA vidhi) sajjana arcanAmRta (bIsasthAnaka tapa vidhi) sajjana ArAdhanAmRta (navvANu yAtrA vidhi) sajjana jJAna vidhi paMca pratikramaNa sUtra tapa se sajjana bane vicakSaNa sajjana sadjJAna sudhA caubIsa tIrthaMkara caritra (aprApya ) vidhimArgaprapA ( sAnuvAda) jaina vidhi-vidhAnoM ke tulanAtmaka evaM samIkSAtmaka adhyayana kA zodha prabandha sAra jaina vidhi vidhAna sambandhI sAhitya kA bRhad itihAsa jaina gRhastha ke solaha saMskAroM le./saMpA./anu. sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI maNiprabhAzrI (cAturmAsika parva evaM tapa ArAdhanA vidhi) sAdhvI zaziprabhAzrI maNimaMthana sAdhvI saumyaguNAzrI kA tulanAtmaka adhyayana jaina gRhastha ke vratAropaNa sambandhI saMskAroM kA prAsaMgika anuzIlana jaina muni ke vratAropaNa sambandhI vidhi-vidhAnoM kI traikAlika upayogitA, navyayuga ke saMdarbha meM jaina muni kI AcAra saMhitA kA sarvAGgINa adhyayana sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI priyadarzanAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI zaziprabhAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI sAdhvI saumyaguNAzrI mUlya sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga sadupayoga 50.00 200.00 100.00 150.00 100.00 150.00 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyazcitta vidhi kA zAstrIya paryavekSaNa 150.00 326...hindU mudrAoM kI upayogitA cikitsA evaM sAdhanA ke saMdarbha meM 22. jaina muni kI AhAra saMhitA kA sAdhvI saumyaguNAzrI 100.00 samIkSAtmaka adhyayana 23. padArohaNa sambandhI vidhiyoM kI sAdhvI saumyaguNAzrI 100.00 maulikatA, Adhunika pariprekSya meM Agama adhyayana kI maulika vidhi sAdhvI saumyaguNAzrI 150.00 kA zAstrIya anuzIlana tapa sAdhanA vidhi kA prAsaMgika sAdhvI saumyaguNAzrI 100.00 anuzIlana, AgamoM se aba taka sAdhvI saumyaguNAzrI 100.00 vyAvahArika evaM AdhyAtmika mUlyoM ke saMdarbha meM SaDAvazyaka kI upAdeyatA, bhautika evaM sAdhvI saumyaguNAzrI AdhyAtmika saMdarbha meM 28. pratikramaNa, eka rahasyamayI yoga sAdhanA / sAdhvI saumyaguNAzrI 100.00 pUjA vidhi ke rahasyoM kI mUlyavattA, sAdhvI saumyaguNAzrI 150.00 manovijJAna evaM adhyAtma ke saMdarbha meM 30. pratiSThA vidhi kA maulika vivecana sAdhvI saumyaguNAzrI 200.00 Adhunika saMdarbha meM 31. mudrA yoga eka anusaMdhAna saMskRti ke sAdhvI saumyaguNAzrI 50.00 Aloka meM 32. nATya mudrAoM kA manovaijJAnika sAdhvI saumyaguNAzrI 100.00 anuzIlana jaina mudrA yoga kI vaijJAnika evaM sAdhvI saumyaguNAzrI 100.00 Adhunika samIkSA . hindU mudrAoM kI upayogitA, cikitsA sAdhvI saumyaguNAzrI 100.00 evaM sAdhanA ke saMdarbha meM bauddha paramparA meM pracalita mudrAoM kA sAdhvI saumyaguNAzrI 150.00 rahasyAtmaka parizIlana 36. yaugika mudrAe~, mAnasika zAnti kA eka sAdhvI saumyaguNAzrI saphala prayoga 37. Adhunika cikitsA meM mudrA prayoga kyoM, sAdhvI saumyaguNAzrI 50.00 kaba aura kaise? 38. sajjana tapa pravezikA sAdhvI saumyaguNAzrI 100.00 39. zaMkA navi citta dharie sAdhvI saumyaguNAzrI 50.00 50.00 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DEORROPORNPOROPORRECTOBORCEDBURRIORSROPORRERRORSERECELEBEORCEDEO PORNERBARURINETRIVERROROBAR vidhi saMzodhikA kA aNu paricaya LEDERAT ED DaoN. sAdhvI saumyaguNA zrIjI (D.Lit.) nAma : nAraMgI urpha nizA mAtA-pitA : vimalAdevI kesarIcaMda chAjeDa janma : zrAvaNa vadi aSTamI, san 1971 gar3ha sivAnA dIkSA : vaizAkha sudI chaTTha, san 1983, gar3ha sivAnA dIkSA nAma : saumyaguNA zrI dIkSA guru : pravarttinI mahodayA pa. pU. sajjanamaNi zrIjI ma. sA. zikSA guru : saMgharatnA pa. pU. zaziprabhA zrIjI ma. sA. adhyayana : jaina darzana meM AcArya, vidhimArgaprapA grantha para Ph.D. kalpasUtra, uttarAdhyayana sUtra, naMdIsUtra Adi Agama kaMThastha, hindI, saMskRta, prAkRta, gujarAtI, rAjasthAnI bhASAoM kA samyak jnyaan| racita, anuvAdita : tIrthaMkara caritra, sadjJAnasudhA, maNimaMthana, anuvAda-vidhimArgaprapA, paryuSaNa evaM sampAdita pravacana, tatvajJAna pravezikA, sajjana gIta guMjana (bhAga : 1-2) sAhitya vicaraNa rAjasthAna, gujarAta, baMgAla, bihAra, madhyapradeza, uttara pradeza, karnATaka, tamilanADu, thalIpradeza, AMdhrapradeza, chattIsagar3ha, jhArakhaNDa, mahArASTra, mAlavA, mevaadd'| viziSTatA saumya svabhAvI, mitabhASI, kokila kaMThI, sarasvatI kI kRpApAtrI, svAdhyAya nimagnA, guru nishraart| tapArAdhanA zreNItapa, mAsakSamaNa, cattAri aTTha dasa doya, gyAraha, aTThAI bIsasthAnaka, navapada olI, vardhamAna olI, pakhavAsA, Der3ha mAsI, do mAsI Adi aneka tp| eedutllaalaallaalu jajajajajajajajajajajajajajajajajaja PPPROPERVEDEOEswevaRIORRECTORRORDERRIORARRORRUPRIMURTIMERIAGESRARIES Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjana sAdhanA ke divya caraNa cakra jAgaraNa evaM granthi saMtulana meM mudrA prayoga kaise lAbhakArI? - hindU sAhitya meM mudrAoM kI carcA kahA~-kahA~? / gAyatrI jApa evaM sandhyA karma meM prayukta mudrAoM kA sthAna? jAnie pUjopAsanA meM pracalita na mudrAoM kI prayoga vidhi? - bhAva jagata kA utkarSa mudrA prayoga se kaise kareM? SAJJANMANI GRANTHMALA Website : www.jainsajjanmani.com,E-mail : vidhiprabha@gmail.com ISBN 978-81-910801-6-2XVIID