Book Title: Chakshurprapyakaritawad
Author(s): Punyapalsuri
Publisher: Parshwabhyuday Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004442/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mhopaadhyaayshriiyshovijygnnivrvircitH| zrI cakSuraprApyakArilAbAda : saTippaNako bhAvodghATana sahitazca GORY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . sampAdayiMtAra : pUjyapAda-suvizAla gcchaadhipti-prvcnprdiipaacaaryprvraaH| shriimdvijy-punnypaalsuuriishvraaH| Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya-zrIyazovijayagaNivara-viracitaH zrI cakSuraprApyakAritAvAdaH saTippaNako bhAvodghATanasahitazca saMpAdayitAraH pUjyapAda-suvizAlaM gacchAdhipati-pravacanapradIpAcAryapravarAH zrImadvijaya-puNyapAlasUrIzvarAH prakAzakaH pArdhAbhyudaya prakAzana amadAvAda Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama AvRtti : vi.saM. 2069 nakala : 1000 ISNB : 978-81-92044-14-9 : prAptisthAna : pArlAbyudaya prakAzana ramezabhAI ema. jaina bI/31-33, ghanazyAma evanyu, cothA mALe, sI.yu.zAha kaoNlejanI sAme, InkamaTeksa, amadAvAda-380.014 phona : (079) 27542823, 27542819 (mo.) 98250 18264 Email : mail2pby@gmail.com dIpakabhAI Ara. zAha 6, kusumaghara ploTa, pratiSThA phaleTanI bAjumAM, gujarAta sosAyaTI pAse, pAlaDI, amadAvAda-380 007 (mo.) 93280 62211, 94260 62211 .: mudraka : kirITa grAphiksa : 09898490891 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya . nyAyAsmonidhi-nyAyavizArada mahopAdhyAya zrI yazovijayajI gaNivaranuM nAma jinazAsananA AkAzamAM sadAya guMjatuM raheze. aneka graMthonA racayitA teozrI racita vakSaraprAtharitAvA' nAmaka eka apragaTa kRtinuM prakAzana karatA amAruM TrasTa Aje advitIya AnaMdanI lAgaNI anubhavI rahyuM che. - jinazAsanano amUlya ane alaukika je zruta-vAraso che emAMnI ja A alabhya ane apragaTa kRti che; cakSuraprApyakAritAvAda nAmanI ! enA racayitA che mahopAdhyAyajInA hulAmaNA nAmathI prasiddha upAdhyAyazrI yazovijayajI gaNivara ! AMkho e padArthane sparthAvagara ja padArthano avabodha kare che e siddhAntanuM jinazAsanamAnya tarkabaddhamaMDana ane AMkho padArthane sparzIne ja padArthano avabodha kare che evuM mAnatA aneka parivAdIonI mAnyatAnuM zAstrasApekSa khaMDana e A graMthanI viSayavastu che A aMgenI badhI rajUAto A ja pustakanI prastAvanAmAM, tathA "mAre kAMIka kahevuM che emAM jaNAvAI hovAthI ame enuM punarAvartana karatA nathI. jijJAsuoe tyAMthI jANI levuM hitakara raheze. amArI vinaMtithI A graMthanuM prakAzana karavA mATe je je mahAtmAoe puruSArtha karyo che temAM sau prathama suvizAlagacchanA adhipati-pravacanapradIpa-siddhAMtaprabhAvaka pU. A.bha. zrImavijaya puNyapAlasUrIzvarajI mahArAjA - teozrInA ziSyaratna pU. A. bha. zrImavijaya bhuvanabhUSaNasUrIzvarajI ma.sA., tathA pU. munizrI viratIndravijayajI ma.sA./pU. muni zrI kIrtIndravijayajI ma.sA. Adi pUjayone ame yAda karyA vinA rahI zakatA nathI teonA maLelA sahayoge ja ame A pariNAma ApI zakyA chIe. prastuta graMthanA prakAzanamAM potAnA paramopakArI pUjya guruvaryonA sadupadezathI saMghanA jJAnanidhimAMthI lAbha laIne lAbhArthI banelA zrI ciMtAmaNi pArzvanAtha jaina zve.mU.pU. tapA. saMgha-nAsikano ame hArdika AbhAra mAnavA sAthe zruta-surakSAnA A kAryamAM teonA A yogadAnane ame kyAreya visarazuM nahi. bhaviSyamAM paNa AvI ja zrutabhakti pradarzita karI saMghanA jJAnadravyano sadupayoga karatA rahe evI zubhecchA rAkhIe chIe. amArA TrasTa dvArA prathamavAra ja prakAzita thaI rahela pU. mahopAdhyAyazrIjInA A graMthanA prakAzana dvArA sau sajjano samyajJAna - samyagadarzana ane sammacAritranI vizuddha pariNatine pAmI AtmAnuM anaMta aizvarya prApta kare e ja zubhecchA ! pAzvabhyadaya prakAzana - amadAvAda Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutalAbha dIkSAyugapravartaka, bAladIkSAsaMrakSaka, mahArASTradezoddhAraka pU.A.bha.zrImad vijaya rAmacandrasUrIzvarajI mahArAjAnA dIkSA zatAbdi varSane pAmIne tathA nAsika saMghopakArI guruvaryo vAtsalyavAridhi pU.A.bha.zrImad vijaya mahAbalasUrIzvarajI mahArAjA suvizAla gacchAdhirAja pU.A.bha.zrImad vijaya pucapAlasUrIzvarajI mahArAjAnA sadupadezane jhIlIne prastuta prakAzanamAM jJAnanidhimAMthI lAbhAnvita banelA zrI ciMtAmaNi pArzvanAtha jaina .mU.pU. tapA. saMgha-nAsikanI zrutabhaktinI ame hArdika anumodanA karIe chIe. li. zrI pAzvabhudaya prakAzana TrasTa amadAvAda Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa.pU.upAdhyAyazrI yazovijayajI mahArAja Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zAsana ziratAja vyAkhyAnavAcaspati pUjya AcArya zrI vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Mo | tubhyaM samarpayAmi // AM yai rjinAjJAjIvimahApuruSairmI jinAjJAyA mahattvaM bodhayitvA prakaTIcakAra maddhRdi jinAjJAmamatvam, yaiH puNyapuruSai na svakIyamatAnuyAyyapitvahamakAri jinAjJAnuyAyI, yaizca yugapuruSai rgisthadezanApaddhate rjJAnaM varadAnaJca mAM dattvA me mahadupakRtam, mAtR-pitR-gurubhyo'pyadhikataraM maddhRdaye yaiH sthAnaM mAnaJca samprAptametAdRzAmaidaMyugInayugapradhAnakalpa-jainazAsanaziromaNi-tapAgacchagaganadinamaNidIkSAyugapravartaka-paramArAdhyapAdapadmAnAM pUjyavaryANAMzrImadvijaya-rAmacandrasUrIzvarANAM bahuzAstrasaMsparzasampUtakarAravinde taddIkSAzatAbdIparvotsave laghuharibhadra-nyAyavizArada-mahAmahopAdhyAya zrIyazovijayagaNivaraviracitaM 'cakSuraprApyakAritAvAda' saMjJitaM granthapuSpamidaM paramoccazraddhApurassaraM samarpayAmi -rAmabAla-puNyapAla: Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA vAve vAre nAte tattvanodha: saMskRtanI A paMkti kahe che ke dareka vAdathI tattvano bodha thAya che. dareka viSayane upara uparathI to ApaNe jANIe chIe paNa jyAM sudhI e viSayano UMDANathI bodha na thAya tyAM sudhI te viSaya pUrepUro samajAto nathI. A rIte viSayanA UMDANa sudhI pahoMcavAnI kSamatA dareka manuSyamAM hotI nathI. mATe te te viSayano vAda cAlato hoya tyAre tene sAMbhaLavA mANasa doDato pahoMcI jAya. te te viSayanA adhikRta vidvAno te te viSayane UMDANathI carcatA hoya tyAre pariNAmarUpe tattvajJAnanuM jharaNuM temAMthI vahetuM hoya. sAMbhaLanArane A tattvajJAne vizeSa mahenata vinA sahajatAthI ja prApta thaI jAya che. A ja kAraNathI bhUtakALamAM AvA "vAda moTI saMkhyAmAM thatA, yojAtA. rAjA ane rAjasabhAo paNa AmAM AdarathI joDAtI. vidvAno to AgalI haroLamAM beThA hoya paNa tattvapremI prajA paNa moTI saMkhyAmAM bhIDa jamAvatI. rAjakAjanA praznone bAjue rAkhIne paNa vAda divaso-mahinAo sudhI cAlato. je rAjasabhAmAM vAda yojAya te rAjasabhAnuM gaurava vadhatuM. loko paNa vAdane AdaranI najare jotA. Aje kALanA pravAha ane prabhAve vAdane jovAnI najara badalAI gaI che. vAda eTale tattvajJAnanuM sAdhanaH A samajanA sthAne vAda eTale carcA. carcA eTale maracA uDe ja. ane emAM kharcAmAM utaravuM paDe, teya pAchA khoTA kharcA ! AvI gerasamaja AjanA kALamAM janasamAjanA mAnasamAM ubhI thaI che. enA kAraNe vAdane sanmAnanI najare jovAne badale tiraskAra-aNagamAnI najare jovAya che. ene jhaghaDo-takarAra mAnavAmAM Ave che. tattvanI carcA upADanArane vivAda karanAra, jhaghaDAkhora ane jiddI mAnI levAmAM Ave che. carcAmAMthI sAra tarIke tattvajJAna-tattvabodha meLavavAnI jagyAe carcAthI AghA rahevAmAM moTo phAyado samajavAmAM Ave che. vAda cAlI rahyo che ke vivAda thaI rahyo che tenI koI samaja hotI nathI. vAdanI to samaja ja nathI. koIpaNa carcAne vivAda Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnIne AghA rahe che. jo ke Aja mANaso ja pAchA potAnA ghara-dhaMdhAnA prazne kalAko sudhI beThako kare, carcA kare. praznanuM nirAkaraNa lAvavAnI mahenata kare. nirAkaraNa AvI jAya to pote khuza thAya ane bIjAnI AgaLa A banAvane prazaMsApUrvaka varNana kare. ene vivAda kahIne kadI vagove nahi. ugra carcA thAya to paNa te karIne praznanuM nirAkaraNa to AvavuM ja joIe tevuM mAne. saMsAranA ghara ke dhaMdhAnA prazna mATe AvuM "udAra valaNa apanAvanArA tAttvika carcA mATe alaga vicAre ke alaga babaDATa kare te sujJa manuSyomAM AdarapAtra to na ja bane. A bhUmikA eTalA mATe sarjavI paDe che ke cakSu aprApyakAritAvAda' nAmanA graMthanuM prakAzana thaI rahyuM che ane A graMthanA kartA paNa prakAMDa vidvadvarya mahAmahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAjA jevA mahAna zAstrakAra che. "AMkha viSayano saMbaMdha karyA vinA jJAna karAve che. A vAtanI siddhi mATe 59 zlokono A graMtha pU. upAdhyAyajI mahArAje sahajatAthI saryo che. AjanA kALanA vicAravALA mujaba to evo ja mata pragaTa thAya ke ATalI nAnI vAtamAM zuM vAda-vivAda karavA ? AMkha viSaya sAthe sparzIne jJAna karAve ke spardhyA vinA jJAna karAve emAM carcA zI karavI ? je rIte kare te rIte. chevaTe jJAna to karAve ja che ne ? bhalA AdamI, Tapa Tapane choDo ne ! ApaNe to roTalA sAthe kAma che. "AMkhane padArthano sparza mAnanArA ane nahi mAnanArA banne "AMkha jJAna karAve che teno svIkAra kare che pachI ApaNe zuM vAMdho? nakAmI carcAmAM utaravAthI nAhakano kleza thAya ane vadhe. kleza karIe to dharma kyAM rahyo. AvI to kaMIkeTalI samajyA vinAnI dalIlo karavA mAMDe. carcAnI nA pADanAro pote ja "carcA na karavAnI carcA jorazorathI kare ! kharI vAta e che ke jinazAsananAM dareka tattvo ekabIjAnI sAthe sAMkaLanI kaDInI jema joDAyA che. sAMkaLanI eka kaDI tUTe eTale AkhI sAMkaLa tUTI kahevAya. moTA hAthIne sAMkaLathI bAMdhyo hoya te sAMkaLanI eka ja kaDI tUTe eTale bAkInI badhI kaDIo joDAyelI hovA chatAM hAthI mukta thaI jAya che. tenI jema ja bAkInAM badhAM tattvo ekabIjA sAthe joDAyelAM rAkho, phakta eka ja tattvane temAMthI judo pADIne na svIkAro eTale tattvonI sAMkaLa tUTI jAya. eka tattva khaDI paDe eTale bAkInAM tattvomAM badhe garabaDa ubhI thAya. eTalA mATe ja jinazAsanamAM ekapaNa tattvano apalApa na thAya, ekapaNa tattvanI viparIta prarUpaNA na thAya kAraNa ke eka tattvanI garabaDanA kAraNe tattvano Akho mahela tUTI paDe. eTalA mATe ja eka tattva mATe koI alaga vAta kare eTale tenI sAthe vAda karIne siddha karavuM paDe ke AvI alaga vAta svIkAravAmAM Ave to keTalI keTalI vAtamAM prazno ubhA thaze. e praznone samAvavA hoya to tattvane A rIte ja mAnavuM paDe tema daDhatAthI kahevuM paDe. bhagavAnanA eka vacanane amAnya karanAro zAsanamAM rahI zake nahi. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pU. upAdhyAyajI mahArAje cakSuaprApyakAritAvAda jAte nathI upADyo. prAcIna graMthakAro ane pUrvAcAryoe A vAtanI siddhi mATe aneka graMthomAM tenuM nirUpaNa karyuM che. sAme A vAtano svIkAra na karanArA anya vidvAno paNa pote pakaDelI vAtanI siddhi mATe potAnA graMthomAM joradAra tarko laDAve che. AzcaryanI vAta che ke te anya anya vidvAno aMdara aMdara paNa pAchA matAMtaro dharAve che. eka vidvAnanI vAtano bIjo vidvAna InkAra kare che. jainadarzananI vAtano svIkAra na karavAmAM eka hovA chatAM e badhA vidvAno pAchA paraspara ekamata nathI dharAvatA. pU. upAdhyAyajI mahArAje A graMthamAM e badhA vidvAnone kramasara bahu AkarSaka rIte goThavyA che. zAlikAcArya, vardhamAna upAdhyAya, udayanAcArya, jayarAmabhaTTAcArya vagerenI rajUAtane pragaTa karI te badhA matonuM nirAkaraNa zAstra ane tarka dvArA karyuM che. graMthanI AkhI zailI pravAhI che. kyAMya kheMcatANa karIne khaMDana karI rahyAno bhAva upasato nathI. vastutattvanuM nirUpaNa karatA te te matano ullekha karI 'tattva kayAM rahyuM che tenI abhivyakti thaI che ane eTalA mATe ja graMtha samApana samaye pU. upAdhyAyajI mahArAja lakhe che ke "pote prItipUrvaka A vAdane karyo che. ahIM kaDavAzanI vAta nathI. prIti hoya tyAM kaDavAza hotI nathI. prIti AnaMdane sUcave che. AnaMdamAM Akroza na hoya. vAda kevI rIte thAya teno A sarasa namUno che. vAda aMge bhaDakAvanArA dareka maMtavyono A samApana dvArA cheda uDI jAya che. na temane koI vAdI pratye dveSa che, na temane vAda karatI vakhate Akroza che. temanA hRdayamAM eka ja bhAva che, karUNA ! tattva ATaluM spaSTa che chatAM vidvAno kema bhUle che ? temane saraLa mArga banAvIne bhramaNAmAMthI bahAra lAvavAno eka bhAva che koI bhramaNAmAMthI bahAra Ave to paNa AnaMda che koI bhramaNAmAMthI nIkaLavA taiyAra na thAya to paNa pratibhAva naMdavAto nathI. Akroza pragaTato nathI. prazAMti jhAkaLanI bhInAzanI jema patharAI che. mahApuruSono vAda Avo hoya che. A graMthamAM graMtharacanAno samaya pU. upAdhyAyajI mahArAje lakhyo nathI. A graMthanI hastaprata lakhanArA zrI kIrtiratna munivara vi.saM. 1710nA mahAvada 11no samaya lakhe che eTale teo pU. upAdhyAyajI mahArAjanA samayamAM ja A graMthanI nakala banAvI rahyA che. pU. upAdhyAyajI ma.no janma prAyaH vi.saM. 1680nI sAlano mAnavAmAM Ave che. teozrIno kALadharma vi.saM. 1743no itihAsa prasiddha che. vi.saM. 1710nI sAlamAM lakhAyelI A prati temanA hayAtakALanI hovAthI khUbaja pramANabhUta mAnavI paDe. ApaNane AnI bIjI pratio te samayanI lakhAyelI maLI Ave to kadAca graMtharacanAno cokkasa samaya ApaNe vicArI zakIe. kadAca evuM paNa bane ke pU. upAdhyAyajI mahArAje A graMtha lakhyo hoya te pachInI prathamadarzanI ja A nakala hoya evuM paNa bane. nakkara AdhAra vinA ApaNe to AvAM anumAno ja karavAnA rahyA. vadhu AdhAra maLe to A viSayamAM vizeSa UhApoha paNa thaI zake. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pU. upAdhyAyajI mahArAjanA avadhAnonI vAto laIe to vi.saM. 1699mAM teozrIe -aSTAvadhAna karyA hatA ane vi.saM. 1708mAM teozrIe aSTAdazAvadhAna karyA hatA. Aje zatAvadhAna-dvizatAvadhAnanA prayogo thaI rahyA che. janamAnasamAM enI chApa ahobhAva bharI sthapAI rahI che. 100 ke 200 avadhAnanA prayogo Aje je rIte thaI rahyA che te ja mujabanA pU. upAdhyAyajI bhagavaMtanA 8 ke 18 avadhAnane mAnIe to ema lAge ke temAM pU. upAdhyAyajI mahArAjanI vizeSa pratibhA na jaNAya. evuM anumAna thAya che ke AjanA samayamAM cAlatA avadhAnonI apekSAe vizeSa pratibhAnI apekSA rahe tevA avadhAno pU. upAdhyAyajI bhagavaMte karyA haze. AvA avadhAnanA prayoga bAda A graMtha racAyo che ke tenI pahelA racAyo che te spaSTa jANI zakAtuM nathI. graMtharacanAnA kramamAM joIe to A graMthanI racanA pahelA ghaNA badhA prauDhazailInA graMtho teozrInA hAthe racAyA bAda A graMtha racAyo hoI zake. Aje teozrInA graMthonA aMdAjita racanA samaya sAthenI sUci jovA maLe che temAM to A cakSuaprApyakAritA graMthano ullekha vi.saM. 1710nI sAlamAM karavAmAM Ave che je hakIkatamAM to nakala karyAnI sAla che. pU. upAdhyAyajI mahArAjanI pratibhA madhyAkArI hatI te samaye A graMtha racAyAnuM anumAna karI zakAya che. teozrI kAzI abhyAsa mATe gayA. tyAMnA abhyAsa bAda paradezI paMDita sAthe vAda karIne tene parAjita karyAnI ghaTanA abhUtapUrva kahI zakAya. kAraNake- teozrI je paMDitajI pAse adhyayana karI rahyA hatA te kAzInA mUrdhanya paMDita hatA. paradezathI AvelA navA paMDite vAdamAM kAzInA A mUrdhanya paMDitane harAvyA hatA. AvA moTA gajAnA paradezI paMDitane vAdamAM parAjita karavAnuM koI vidyArthI vicArI paNa na zake tene pU. upAdhyAyajI mahArAje jagatanA cogAnamAM paMDitonI sabhAmAM karI batAvyuM. pU. upAdhyAyajI ma.nI pratibhA, jJAnano kSayopazama, tattva pratyeno vizvAsa, kudaratI AtmavizvAsa ane namratAbharI nirbhika prastuti : A badhAno vicAra karIe to ApaNI kalpanAnA badhA sImADA pAra karI jAya tevI virATa teozrInI pratibhAnA darzana thAya. A graMthanI pratinA lekhananI sAla jotA kAzInI A ghaTanA pachInuM e sarjana hoI zake. pU. upAdhyAyajI mahArAje potAnA graMthanA aMte dareka vakhate sAla lakhI hota to ApaNI racanA samaya zodhavAnI mahenata ochI thaI jAya tema pahelI najare ApaNane lAge. paNa te samayanI vAstavika sthitino vicAra karIe to bahu kaparo kALa hato tema mAnyA vinA chUTako nathI. evuM ApaNe sAMbhaLatA AvyA chIe ke pU. upAdhyAyajI mahArAja graMtha lakhIne bahirbhumie jatA to pAchA pharyA bAda teozrIno graMtha gUma thaI gayo hoya, kyAM to tenA para zAhI DhoLAI gaI hoya, pAnAo phADI nAMkhavAmAM AvyA hoya. AvuM kaMIka thatuM jenAthI teozrIne navesarathI pAchuM e Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 kAma karavuM paDatuM. khuda teozrInA hastAkSare lakhela patramAM ullekha maLe che ke be lAkha zloka pramANa nyAyazAstranuM teozrIe sarjana pUrNa karyuM hatuM. Aje e sarjana kyAM che teno koI aMdAja paNa ApaNe lagAvI zakatA nathI. AvA kaparA saMjogomAM ApaNA jevA hoIe to sarjanayAtrA aTakAvIne besI jaIe jyAre teozrI jarAya vicalita banyA vinA potAnA dhyeyamAM AgaLa vadhatA ja rahyA, A teozrInI kartavyaniSThA parama vaMdanIya che. AvuM aMdhAdhUMdha vAtAvaraNa hoya temAM ApaNe "ApaNane cokkasa sAla maLatI nathI tenI vyathA kevI rIte vyakta karI zakIe ? nakala karanAra mahAtmA sAthe saMbaMdhita eka itihAsa maLI rahyo che te jANavA jevo che. tapAgacchAdhipati pU.A.zrI vijaya devasUrIzvarajI mahArAjAnA rAjyakALanI vAta che. te samaye pATaNamAM pU. mallavAdIkSamAzramaNa bhagavaMtanI kRti nayacakra nAmanA graMtharatnanI zrIsiMhavAdI gaNivare racela 18000 zloka pramANa graMthanI prApti thatA mAtra paMdara divasamAM teno hastAdarza keTalAka mahAtmAoe bhegA maLI lakhyo hato. A gItArtha pUjyomAM moTA moTA nAmo hatA. temAM ApaNA cakSaraprApyakAritA graMthanI prati lakhanArA zrI kIrtiratna gaNivaranuM paNa nAma sAmela che. pU. tattva vi.ma., pU. ravi vijaya ma. paNa sAthe hatA. A vigata e graMthanI puSyikAmAM maLe che. mAtra paMdara divasamAM 18000 zloka pramANa graMthanI nakala thaI vi.saM. 1710nA poSa vada-13nA divase. A kALane eka mahino paNa pUrNa thayo nathI tyAM ja vi.saM. 1710nA mahA vada-11nA divase zrI kIrtiratna gaNivare A graMthanI paNa nakala karI. pU. upAdhyAyajI mahArAjanA daSTi taLethI A nakala pasAra thaI hovI joIe. A graMthanA saMpAdakazrIjIe A graMthanI bIjI nakala maLI zake te mATe AjanA prasiddha lagabhaga dareka hastalikhita jJAnabhaMDAromAM tapAsa karAvI paNa kyAMyathI bIjI nakala hAthamAM AvI nathI. A graMthanA saMpAdanamAM keTalo zrama levAmAM Avyo che te to Apa sau A graMthanuM avalokana karazo eTale Apane jaNAI Avaze. jeozrInI dIkSAzatAbdInuM varSa pasAra thaI rahyuM che te suvihita zramaNonA sarjanahAradIkSAyugapravartaka-vartamAnakALanI sarvajJomukhI virATa pratibhA svarUpa vyAkhyAnavAcaspati pUjayapAda AcAryadeveza zrImad vijaya rAmacandrasUrIzvarajI mahArAjAnA suvizALa samudAyanA adhipati pravacana pradIpa - siddhAMtaprabhAvaka - mahArASTrazArdula pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijayapuNyapAla sUrIzvarajI mahArAjA A graMtharatnanA saMpAdakazrI che. teozrI dharmatIrthaprabhAvaka pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya mitrAnaMdasUrIzvarajI mahArAjAnA lADIlA ane pitA gurUdeva vAtsalyanidhi pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya mahAbalasUrIzvarajI mahArAjAnA kRpApAtra paTTadhara che. pU. upAdhyAyajI bhagavaMtanA graMthonA teozrI parama cAhaka che. teozrInA pravacanomAM pU. upAdhyAyajI bhagavaMtanI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 amara paMktio ane mArmika zloko vAraMvAra sAMbhaLavA maLe che. teozrInA paricayamAM AvanArA zaktizALI AtmAone teozrI pU. upAdhyAyajI bhagavaMtanA graMthonA adhyayana ane vistaraNa mATe khAsa bhArapUrvaka preraNA karatA hoya che. AvA pU. upAdhyAyajI bhagavaMtanA upAsaka pUjya suvizAlagacchanAyakazrInA adhikRta haste pU. upAdhyAyajI bhagavaMtanA graMtharatnanuM saMpAdana thaI rahyuM che te ati gaurava ane AnaMdano viSaya banI rahe che. teozrIe graMthasaMpAdanamAM graMthanA padArthone AvarI letI vizALa sAmagrI mUkI che tethI A graMthanA padArthone prastAvanAmAM prastuta karavAnI punarukti huM karato nathI. prastAvanA lakhavAno Adeza karIne pU. gacchanAyakazrIjIe mane pU. upAdhyAyajI bhagavaMta ane teozrInA A graMtharatnanuM avagAhana karavAno avasara Apyo che te upakAra mane jIvanabhara yAda raheze. padArthanA marma sudhI pahoMcavAnI tAlIma ApatA pU. upAdhyAyajI bhagavaMtanA A graMthanA adhyayana dvArA saunA hRdayamAM pravacanarAga pragaTe, tethI samyaggadarzana ane saMyama dvArA siddhigatinA sau svAmI bane tevI zubhakAmanA. AcArya vijayajayadarzanasUri zrIpAlanagara, jaina upAzraya , - vAlakezvara, muMbaI-6, vi.saM. 2068, aSADha vada-3 zukravAra, tA. 6-7-2012 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya nyAyavizArada laghuharibhadra mahAmahopAdhyAya zrIyazovijayajI gaNivara viracita eka apragaTa kRti 'vakSaraprAtharitAvA' nAmaka Aje prakAzana pAmI jinazAsananA gaganane alaMkRta karI rahI che, e ApaNuM parama saubhAgya che. A kRtinuM saMpAdana-saMzodhana karavAno puNya-lAbha mane je maLyo ane e dvArA zrutasevA ane svAdhyAya karavAnI je anupama taka prApta thaI eno avarNanIya AnaMda huM vyakta karI zakuM tema nathI. jinazAsanano je abhuta zruta-vAraso che, emAM "mahopAdhyAyajI'nA hulAmaNA nAmathI prasiddha zrIyazovijayajI mahArAjAnA sAhityano amUlya phALo che. teozrIe AgamanA arthagaMbhIra rahasyone ane jinazAsananA agamyapadArthone navyanyAyanI zailImAM racIne parapakSanA prativAdIonuM khaMDana karI syAdvAda-dharmanI jaya-patAkA vizvamAM laherAvI jinazAsanane gauravonnata rAkhavAmAM adbhuta phALo Apyo che, ema niHzaMka kahI zakAya ! aneka graMtho-prakaraNo ane navatara sAhityanI racanA karanArA teozrInuM je sAhitya upalabdha che emAMthI ja A eka apragaTa kRti navatara saMpAdana pAmI prakAzana pAmI rahI che. nAnakaDA A graMtha prakAzananI yAtrA moTI rahI che. tIrthAdhirAja zrI zatruMjayathI adhiSThita pAlitANAnA sAhityamaMdiranA samRddha hastalikhita jJAnabhaMDAramAMthI akasmAte ja prApta thayela A kRti, pU. upAdhyAyajI mahArAjanA tathA bIjA keTalAMka graMthonI hastapratio meLavavA jyAre mu.zrI kalyANabhUSaNavijayajI ane mu.zrI kIrtindravijayajI tyAM pahoMcyA tyAre eka dAbaDAmAM munizrInA najare caDhI hatI. mu. zrI kIrtivijayajInA najare jyAre A kRti paDI tyAre teoe prati hAthamAM lIdhI. AgaLa-pAchaLanA pAnAMo joyA. jyAM "cakSaraprApyakAritAvAda' AvuM pratinuM nAma ane A kRtinA racayitA tarIke pU.mahopAdhyAyajInuM nAma vAMcyuM tyAre teo AnaMdathI jhUmI uThyA. A graMtha vize jANyuM hatuM, paNa jovAmAM to prathamavAra ja Avyo eTale avarNanIya AnaMda anubhavAyo sAthenA munivarane paNa badhI vAta karI teo paNa AnaMdathI khIlI UThyA. sAhitya maMdiranA samRddha jJAnabhaMDAranI sArI rIte dekhabhALa rAkhanArA munizrI jayabhadravijayajI ke jeo pU. A. zrIvijaya dharmasUrijI mahArAjanA samudAyanA pU.A. zrI vijaya yazodevasUrijI ma.sA.nA ziSyaratna che. teoe jyAre jyAre A mahAtmAo tyAM jAya tyAre dareka vakhate sAthe Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahIne pratio kADhI ApatA. munio dvArA paNa jherokSa kaDhAvIne tuMrata ja mULa pratio pAchI ApI devAmAM AvatI hatI. teonA A sahakAranuM jeTaluM anumodana karuM eTaluM ochuM che. A rIte prApta thayelI alabhyadurlabha evI A kRti-prati ja prastuta graMthanA saMpAdanano ekame AdhAra banI che. e paNa eka vAstavikatA che ke ghaNI tapAsa karavA chatAM AnI bIjo koI prati amane kyAMyathI maLI nathI. zatruMjayamaMDana dAdA zrIAdinAtha prabhunA zItalasAMnidhyamAM A graMthanuM saMpAdana-saMzodhana karIne punaruddhAra karavAno je saMkalpa karyo hato, paramAtmAnI kRpAthI te Aje sAkAra banI rahyo che teno jeTalo AnaMda che teTalo ja AnaMda zatruMjayanI TuMka upara A graMthanA racayitA mahApuruSa mahopAdhyAya zrIyazovijayajI ma.sA.nA pagalAnI je pratiSThA thaI hatI tene 300 varSa phAgaNa suda-5 (saM. 2068 varSa)nA divase pUrNa thaI rahyA che teno che. sAthe sAthe mArA paramatAraka, paramArAdhdhapAda, paramopakArI bhAratavarSAlaMkAra-tapAgacchIyAvicchinnasAmAcArI saMrakSaka pAvApurI-hastagiriabudAcalAdi tIrthoddhAraka pUjayapAda AcAryadeveza zrImadvijayarAmacandrasUrIzvarajI mahArAjAnA bhavya rIte ujavAI rahelA dIkSA-zatAbdivarSe A graMthanA prakAzana dvArA eka aNamola bheTa teozrIne apAI rahI che tethI te AnaMda dviguNita banI rahyo che. ne aneka vizeSatAothI sabhara A graMtha che ane enI hastaprata paNa eka uttama Adarza kahI zakAya evI che. sauthI mahattvanI vizeSatA e che - A graMthanA racayitA pUjaya mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAjA svayaM pote che. graMthano viSaya bhale nAno rahyo, paNa mahattvano che. AMkha e padArthane sparyA vagara ja viSayano avabodha kare che, A siddhAMtanuM navyanyAyanI zailImAM ApaNA prAcIna mahApuruSonI mAnyatAne puSTa karatuM A vivecana pU. mahopAdhyAyazrIjInI pracaMDa zraddhA-tIvramedhA ane anupama tArkika zaktinA darzana karAve che. AMkha e viSayane sparyA vagara nahi, paNa viSayane sparzIne ja padArthano avabodha kare che. AvI mAnyatA dharAvatA te te samayanA paMDitonuM nAma ApI siddhAMtanA AdhAre tarkabaddha rajUAta dvArA khaMDana karIne parapakSIyanI mAnyatAno je saphAyo bolAvyo che te adUbhuta ajoDa ne benamUna che. je rIte graMtha vizeSatAothI sabhara che te rIte AnI hastaprata paNa aneka vizeSatAothI sabhara che. A pratinA lekhaka munizrI kIrtiratna vijayajI nAmanA munivara che. teoe vi.saM. 1710mAM je prati lakhI e ja pratinA AdhAre Aje A graMthanuM saMkalana-saMpAdana thaI rahyuM che. A pratinA lekhaka munivare bIjA paNa graMthono prathamadarza karyo hovAno itihAsa sAMpaDe che. A prati viziSTa prati lekhanano Adarza namUno che. suMdara maroDadAra ane spaSTa vAMcI zakAya tevA akSaro aMtarane anero AnaMda Ape che. dareka jagyAe karAyela padaccheda, saMdhisUcakAdi cinhothI aMkita, viziSTa zabdonA artha-bodha karAvatI vizeSa TIppaNothI maMDita, 359 varSa pUrve lakhAyelI Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 hovA chatAM suMdara hAlata A ane AvI badhI aneka vizeSatAothI saMyukta A prati jinazAsananI adbhuta mUDI che. pUrvajoe karelI mahenata ane zrutanI jALavaNIno vicAra karIe tyAre khyAla Ave ke zruta-surakSA e vartamAnakALano gaMbhIra prazna che ane e praznanI bhayaMkara upekSA sevAI rahI che e paNa hakIkata che. prastuta graMthanA saMkalananI paNa thoDI vAta rajU karavI jarUrI mAnuM chuM. sauprathama mULa gAthA, tyAra pachI enuM TIppaNa, tyAra pachI e gAthAno sAmAnyabhAvAnuvAda A rIte graMthanuM saMkalana karavAmAM AvyuM che. saMskRta bhASA, nirasaviSaya ane nabanyAyanI zailI hovAthI eno gurjarabhAvAnuvAda sAmAnya abhyAsune sahAyaka banI zake tevo che. A viSayano talasparzI abhyAsa thaI zake evI zubha bhAvanAthI svapara zAsananA aneka graMtho-prakaraNomAMthI A viSayane samajAvatApuSTa karatA je je saMdarbho maLyA che te te saMdarbhone te te graMthonA nAmollekha sAthe pariziSTomAM samAveza karavAmAM AvyA che. sauthI agatyanI vAta e che ke "ajJAtakartakavAdasaMgraha' nAmanI eka apragaTa hastapratamAM paNa A viSaya carcelo hovAthI enuM paNa liyaMtara karIne AmAM joDANa karavAmAM AvyuM che. eka vAtano ullekha karyA vinA huM rahI zakato nathI ke je svarUpe A graMtha taiyAra thayo che; enA mULamAM munizrI yazojItavijayajInA ziSyaratno-putramunivaryo-munizrIviratIndravijayajI ane munizrI kIrtIndravijayajI che. eka vAta huM bhArapUrvaka jaNAvavA mAguM che ke A banneya munivaroe potAnA cAlu jJAnAbhyAsamAMthI potAno kiMmatI samaya prastuta hastapratanuM likhaMtara karavA mATe, graMthano gujarAtI bhAvAnuvAda karavA mATe ane pariziSTomAM saMkalita saMdarbhe ekatra karavA mATe ApIne je jahemata uThAvI che, te dAda mAMgI le evuM che. mu.zrI kalyANabhUSaNa vijayane satata mArgadarzana ApatA rahyA che. banneya munizrIo potAnA pitA guruvaryanI zItaLa chAyAmAM rahI suMdara saMyamajIvana jIvavA sAthe jJAnanI pariNati keLavavA-meLavavA je puruSArtha karI rahyA che; te anumodanIya che. bhaviSyamAM teo khUba khUba AgaLa vadhI jinazAsana upara kuThArAghAta karanArA tattvono zAstra sApekSa pratikAra karI satya-siddhAntonI punaHsthApanA karanArA bane evI zubhecchA paNa teone pAThavuM chuM. prastuta kRtinuM saMpAdana-saMzodhana karatA karatA svAdhyAyanA paramAnaMdanI je divyAnubhUti thaI che te pharI pharI thatI rahe evI prArthanA paramAtmAne karuM chuM. prastuta graMthanI saraLa prastAvanA lakhI ApanArA jinAjJA prabhAvaka vidvadvarya A. zrI vijayajayadarzanasUrijInuM sahaja smaraNa thaI Ave che. A granthanA prakAzanamAM saMghanA jJAna nidhimAMthI savyaya karIne lAbhArthI banelo zrIciMtAmaNI pArzvanAtha jaina che. mU.pU. tapAgaccha saMgha - nAsika paNa dhanyavAdane pAtra che ke je saMghane AnI durlabha kRtinA prakAzanamAM nimitta banavAnuM saubhAgya maLyuM. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 prastuta prakAzananA adhyayana-adhyApana dvArA sau bhavyajano samyagadarzanane vizuddha banAvavI samyajJAnane prApta karI enA phaLa svarUpe samyapha cAritranI pariNatine saMzuddha banAvI paramasaMzuddha evA paramapadane prApta kare eja maMgala manobhilASA. zrIvijayarAmacandrasUri ArAdhanA bhavana vijaya puNyapAlasUri.. subhAnapurA-vaDodarA (gujarAta) saM. 2068 zrAvaNa suda - 15 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAdanI anubhUti pU. mahopAdhyAya zrI yazovijayajI ma.sA.e sAhityasAgaranuM avagAhana karIne meLavelA padArtha ratnothI saMkhyAbaMdha graMtharatnone alaMkRta karyA che. temAMno ja eka viziSTa graMtharatna eTale ja "vasurapratAritAvAdI AMkha e padArthane sparzIne padArthane jaNAve che ke nahi? mAtra ATalA ja viSayanI spaSTatA mATe svataMtra graMtha racavAnuM zreya mAtrane mAtra pU. upAdhyAyajI ma.nA phALe jAya che. Ama to A viSayanI carcA vartamAnamAM prApta thatAM 11 jeTalA graMthomAM pU. upAdhyAyajI ma.e thoDA ghaNA aMze karI che. dareka graMtho potAnI vizeSatAothI alaga ja bhAta upasAve che. temAM paNa A viSayanI saMpUrNa svataMtra kRti e to anokhI ja bhAta pADe che. je kharekhara vidvAnonA AkarSaNanA kendra samI che. 59 gAthAo dvArA A graMthamAM pU. upAdhyAyajI ma.e A viSayane sparzatI yuktiono adbhuta khajAno kholI nAMkhyo che. ane A gAthAo nIce noMdhAyelI 70 jeTalI TIppaNo paNa adbhuta adbhutanA udgArone sarje tevI che. A TIppaNo pU. upAdhyAyajI ma.nA khudanA haze athavA to temanI pAse bhaNatI vakhate karelI noMdha rUpe haze. kharekhara adhyayana ane adhyApananI paripATIno Adarza namuno che. saMkSipta TIppaNo dvArA je vAta spaSTa thaI che te vAta badrInAtha zukla vagere vidvAnonA ke TIkAkAronA vistRta vivecano ke TIkAgraMtho paNa karI zakyA nathI evuM koI paNa madhyastha vicArakone lAgyA vinA na rahe. kharekhara to AvA TIppaNo pU. upAdhyAyajI ma.nA badhA graMtho para hoya to te eka adhyApakanI garaja sAre tevA banI zake. mAtra graMthI sthaLone sahelA karavAnuM paNa kAma jo vidvAno kare to bAkInI spaSTatA jijJAsu vyakti parizrama karI svayaM paNa meLavI zake. astu. pU. upAdhyAyajI ma. jevA siddhahasta lekhaka mahApuruSa sAthe dvAdazAranayacakra' nAmanA vizAlakAya graMthalekhananuM saubhAgya jemane prApta thayuM hatuM tevA pU. munirAja zrI kIrtiratnajI gaNivare A graMthanuM lekhana karyuM che. koI paNa ceka-cAka vagaranA maroDadAra akSaro, padaccheda darzaka cihno, 4 varNanI saMdhi to avagraha dvArA spaSTa karI ja che paraMtu ukArAdinI saMdhine darzAvatA cihno ApyA che, jene zodhavAmAM ekadama saraLatA rahe te rItanI lITI-naMbara sAthenI TIppaNa yojanA vagere vizeSatAo hastalekhananA apUrva Adarza samI che. mAtra be patra jeTalA laghukAya graMtha mATe lekhakazrIe je kALajI rAkhI che te atizaya prazasya koTinI che. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 bIju zloka naM. 58mAM pU. upAdhyAyajI ma.sA.nA paMDita tarIkenA ullekhathI tyAre pU. upAdhyAyajI ma.sA. paMnyAsapade birAjamAna hatA tevI spaSTatA thaI zake che ane zloka naM. ra7mAM svakRta zAstravArtA samuccayanA vyAkhyAnano (syAdvAda kalpalatAno) ullekha karyo che tenA uparathI adhyAtmamata parIkSA, svAvAda rahasya, jJAnArNava, nyAyAloka, zaMkhezvara pArzvanAtha stava, vAdamAlA, nayarahasya, bhASArahasya vagere prApyagraMtho ane dravyaloka, saptabhaMgI taraMgiNI, zrI pUjaya lekha, nyAyavAdArtha vagere aprApya graMthonI racanA pachI A graMthanI racanA thaI che evuM siddha thAya che. pU. siMhasUri ma.sA. saM. 1708 aSADha suda-ranA kALadharma pAmyA ane saM. 1711mAM pU. vijayaprabhasUri ma.sA.nI gaNAnujJA thaI tethI pU. devasUri ma.sA.nA rAjyamAM A pratanuM lekhana thayuM che temaja graMthano racanAkALa paNa AnI AsapAsano hoI zake te banavA joga che. | vizeSa to A graMtha upara TIkA banAvavAnI bhAvanA hatI paraMtu hAlanA tabakke loko mATe A graMtha sAva aspRzya na bane teTalo ja prayatna bhAvodghATanamAM karyo che. ghaNA graMthI sthaLone zithila karavAno prayAsa thoDA-ghaNA aMze karyo che. chatAM te prayAsamAM je anubhUti thaI che te chelle nAti aSA rAnapaddhati' e zloka dvArA vyakta karI che. A viSayane lagatA zatAdhika saMdarbho e ja A prakAzananuM mukhya vaizizya che kharekhara to A vipula saMdarbha sAmagrI e cakSuraprApyakAritAvAdonuM saMgrahasthAna ja che. bAkI tene sparzatA viSayo jevA ke sannikarSa, samavAya siddhi, atirikta avayavi siddhi, yogyatA, bAkInI indriyonI prApyAprApyakAritA vagerenA saMdarbhone jo ekatra karavAmAM Ave to saMdarbhagraMthonI saMkhyA ghaNIbadhI moTI thaI jAya. A saMdarbhagraMthomAM pU. upAdhyAyajI ma.sA. e racelA anya 10 graMthomAM AvatA cakSaraprAdhyakAritAvAdo, anya zvetAmbara Agama-Agametara graMtho, digambara graMtho, bauddhagraMtho, nyAya, vaizeSika, mImAMsA, sAMkhya, vedAntI ane vyAkaraNanA dArzanikagraMtho je amArA dhyAnamAM AvyA teno samAveza karyo che. hajI paNa A graMthomAM ullekhita ane saMketaprApta ghaNA graMtho maLavAnI saMbhAvanA che. ane pU. dharmasUri ma.kRta pramANa paribhASAnI pU. nyAya vi.ma. kRta nyAyAlaMkAra TIkA, pU. labdhisUri ma. kRta 'tattvanyAya vibhAkara' vagere Adhunika graMtho ane pU. upAdhyAyajI ma. kRta graMthonI TIkAo, vivecano tathA anuvAdo vagereno AmAM samAveza nathI karyo. paNa eTaluM cokkasa che ke A saMdarbha sAmagrIthI cakSanI prApyAprApyakAritAnA vicAra binduno udgama ane vikAsa tathA keTakeTalAya vicArapravAho temAM bhaLI gaMgA ke yamunA vagere nadIonA moTA pravAha svarUpa vicAradhArAo to ApaNI samakSa cokkasa raju thaI che. ane teozrInA zabdonuM tAtparya zuM che? e nakkI karavA mATe emano mULa strota kayo che ? tenI AcherI rUparekhA meLavavA mATe A saMdarbhasAmagrI bahuja upayogI nIvaDaze. A anubhava siddha bAbata che. AvA hetuothI ja Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A saMdarbhe ekatra karIne mUkyA chebAkI to pU. upAdhyAyajI ma.sA.e pU. haribhadrasUrIzvarajI ma.sA. mATe je anubhava karyo hato.. hAribhadravacaH kvedam, bahutarka pacelimaM / kvacAhaM zAstralezajJa, tAdRk tantrAvizAradaH // - (syAdvAda kalpalatA) teno akSarazaH anubhava 35dhyAya: va: vasuM vahuta pratiman no Aje amane thayo che. chatAM zramo mAvito mAvi.. e AzAnA kiraNe A prayatna karyo che. ane adhyAtmasAranA sajjana stuti adhikAranA zlokone jemaNe jIvanamAM AtmasAt karyA che tevA sajjano A prayatnane saphaLa kare e ja abhilASA iti zam / vi.saM. 2018 adhika bhA.va. prathama aSTamyAM zani rohiNi-amRtasiddhiyoge yazazizU punA-phAtimA nagare Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( viSayAnuma) viSaya pRSTha naM. prakAzakIya prastAvanA saMpAdakIya anuvAdanI anubhUti mUla graMtha vibhAga-1 : maho.yazovi. ma.sA.nA grantho vibhAga-2 : jaina zvetAmbara sampadAyanA grantho vibhAga-3 : digambara sampradAyanA grantho vibhAga-4 : bauddhadarzananA grantho vibhAga-5 : vaizeSika darzananA grantho vibhAga-6 : nyAyadarzananA grantho vibhAga-7 : mimAMsAdarzananA grantho vibhAga-8 : vyAkaraNa darzananAM grantho vibhAga-9 : sAMkhyadarzananA grantho vibhAga-10 : vedAntadarzananA grantho saMdarbha granthasUci 151 161 179 219 225 236 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAniya sapanumAmAmArIpAdatapasyA tAki rupayanikika nitina ke nAma para vidita parivAra va svAkicAnAyaka bhAvA-baniyAjadayogapayAdikAparavAtarA jasanika jAnImA svatatrAaamiminibaMdhanadI baka nAmalakAnatira WIekaarknitaani dhAmityAdinAradaH kSArANakSAriva sAdhanAyApaviSTAta prApyakAzivamAyA masAra: sayakAnArthasyA likarasvavIyAsA: visaratIkSivistAya nayanAntAyanI zayaHmAratAtatatA rahAlayakAla:satizAlikAnavikasanAsAthA saMtavAnasthAnamanaH dRSTatirakSApAtArapAcaparamagAja HIMAdhyA simAnAkA vAyanAsthA yaurIparAyaziviNa zivAkSyatAnAgAlacyasatyatanita mazavasatigA yo ghaTetaraNikAvana jJAnayosvadezIna azighyAvatava tavasamUhAlabanamtA tathAvayavasAyAzca divaNiagostAna vidalA ki kazrAvacinnasayAmA niystaagvaayaadhy| sadAkAla zivadevaImAnaramamanyAta satanayAyojanamAna sAritakSiNa yavAdAbAmahAyasi dhAmahamisAAravA takanakAcela sajaniyatAvananadoza karata detorevataka timi napAitAritiyAyAta vikatAnizAmaka anavasAyAgalAnAgauravArikI rasava PHduparityaktIvinalagatajansa:27 etanarAdhAnagRtIya 150vasanasAka gAmavAdriSiNa vavavarasaMzayA ziviparIAN bhae svAdiyogyatAsidhA svAdhimadakAriyAH nAtizayAnapatyAsAitakAmAzAna kaIpakSaNAtmAya saMyomAbA smAtizvava bahiniraMtarItyAdaH payAsavidhAsaNyAta 4 dina'stakRSTha sAzsyAyanAnAvitagatikrameNa kiMvakSaNAstavA niraMkomA yoga champittityapAThAta yogyatAployAbhadakArimaJcathAra svarupayogyatAdhAma pyamAnAtinayA snyaayaadhi| parimANaMdiyAhAyAhakamadhyagaMvAkSadhAvakavitaM tiyAdizatibaMdhako tayAdigozvAkRpta barghAzyayAcA saMyoga varavaddha cisyaadi| sva pAnIlampAvadhIbAgadhavanavaka yaMtranivedhaka 11 sayAjyamAzAta lapanI ziva baMdhArayaniyAkImatravapAsAdAlayasApATAkAronanavanAtmaka ganiniyAmakamavA pratispAya zrI yazodevasUrIzvarajI mahArAjA saMgRhita hastalikhita jJAnabhaMDAra zrI sAhitya maMdira - pAlItANAthI prApta thayela Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MBAmakAraNa nikoTinikAlAgasvata: gayogAdikAtAnAgAravAta avadhAmadina pina dutAnAdisvanA Imand mahinA yaha vina yobhanAbhAlAnA nivAdAvanAniHkAlamaravAnataH 17 visAyamApadAnAcAryANAMva vanavadhiH svaalgtaaysmaasNbNdhaayaatmhi| HES adhyAkarItyamAni nodaMlodoyaliAgathA yAyAvatathA'prApta hAthAcArapadAca thAmpavayabhAvaHsmA dnaadi| yArAmikA atyAnityApamAnanAdatyaparAhavijJAdhAyapakSayA ekavatAvAgAvAlA A. nAspAchiyajJAnika lakapanalAdhati 55 prAptAnAtavAcyA yo'pAyogavanadanAka midhAmapannAsyA dArAmitA vikarAtavA vailAlapana mAmayogA madArajanasAvata dhAmananakitA mAvadAtiznaga saHnAstammA virAdha manAvasyAjamAnanA ninajatA kAza kazAlebanamivAhiyAMkarasyAmipurayANAmasmAtiSiNamadaH dyAvyAtazirAramAta zA yAbAdakalyA savAnosaJcathaM zukavAvaratAvAdAra yAyayavahAnyupAla 'sAyadaH sanadAgharaNAdAmA nayAtAyo ginAni TanakAlipati' et aApanigazivAzivAnIthA vanavidyAta vitibadavAdhitavAsana dhanAdihiyAmA zatanAvAjAnA mojamApa samAdhavadita saMskAtinAanAdinA nayanenirvinAma lokatApitaha pannA bAbakAnavatajAvajanminAnAdiyA jAnakAriyana IMAGEmatAtyakAmA zivaH kSayopazama yAta mI yavacintasayogacaDhakaroti tadadhacinnayogA'dyAvAlA gAvAlAkAra MAHARASHdhApakArica mitiyanAsyamatApakatA baTAvidhatA divAsAravayogyatA dizAdavivasaMbadhunadakastAna Inval kAnavATa mAzyAmidAyakA vinAzyAchAdabatha dhAtAramAna vazAlatabaha-zA smshitmmaaninvbhnin| nava nAyava sayAdizadinamA prayatnadIpavata tavavatadAtAyAtU sAtavanisaMta nimAninama 21 tribhAvita lAyamanAcanAktikSapa dAkAnamanamAdhAna nighaNayogya nAyAH copatayA prazAnadAra NRN Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAraparivAra banapatya gharoda caraNAmakAziadhiSThAnamA mAyAdIyavAnAyanabannabaMDa yAcakA bagadiyA namAla jAdinAnAzAlA banAnA "barasAnIlamapakimAna votpanna vannIlanAdinA kA zradhAtanathanaM vinaniyAzivayaM adaaitinagolakAgniSTA mlikyonimiindyaa| yedhityanena dhagihAyati rimazinirAkRtaH upa-apAyakAdhiSTAnA saMbadhArthagrahAdApa barahAnIyAgniziyanabAdhitA! | dIpikavavArapAH EN kAvArItaritArthAnAmapalAzaraziyA camitantatAvAci pannAvasamarthatA nAkAbAkSikadinidhana dizvamaya: nAtikamajAdAnAvAdacinalA siJcitithi pariNAmamAriNidhamakSirupaTAkAyana MLASTHAntivAzrayatadAna- satidiprasannAtyAyariNatikatA paramazivadhimapurasThapratinidharmakavAdAvAdanAdaprayAsa 11 kidinAnimnAnAmutpannAnAyatArA AzrayadAmichAtaM atyAnnAdigatiH tammAkAnvAdinantAnAe mArapaNa yA pariNatiyAekanAslitiA madhImavodhayantampA chogyatA ma nighAlpaTiyatastedana prazritAvaraNaya pikavi va maMdAtivATita jJAnannidovanavisAna II manukha vyAnarayAkAcayAvaSTavakSaHsAvapadiAnamyA jijJayApAra gAditina na mAyAgarmata rAmanayadanyathAmpasya vitalihitaSiNaH yahApAvitathAjhani yogyatevaniyAmikA pAzcApinA | VbasnadhyamiAta vikAyAlaghATataca upAya svAhApAnaH zAniya kauzadarzanAanugadIpayati bAliSTa niSTArthAthAgataH yAnI dahazvAcavalapipAdhyakAriNayAcanizvAnaharka kiraNAcyAmiAhAvitA vavatyaptinnA munnana yataHpAsampanI agadopaghAtAtabharakharakhAmakAnamanadAtAkathabhApAyAnayanasyAcIyAgitA nAzazaraNe diyezanoyanAnavAzinAtakatAnaviSayaslala arthapratinimitrAya nAmadhiSTA 066 karaNApinA apane yAyika : YagopAnI nAnimAyopacAtApani, jAnaenavAravAlApAna | vedio Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buravA'ravAladAsAranapaghAnA , nAva madane 12 blaabaahaalnaar narmazatI manajiyAprayoneva vRSTihAnyAdilakSaNA akbUmoniyAhi shissymaatirbdivaashaarnnaanvcint| raanwungal| kAlidakAraNa pattAyanistAyuktA sAdampativAdazadhinI nASTamAghavAnI sAmarthatadinadana Mei calamilApatrapani vAspRSTa mitibaMdhacalita caharAdhakAriva sAdhanAya nizAnApamAnAmantayAdivijayAnnidhAnAnuniyA phAmA zizapAdhakrevAdamauMpAtyAyanovijAMDiADAK kojiyAnAkadhiyA parakacittathA karAvayanakamadhimA GRbhAra kApIzaSadhAraNa 457 // tivArapAmpakAritAvA ) bana1907 mAghayAdiramAmAkI niramala khi Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // aiM namaH // // anantasiddhinidhAnAya zrIzatruJjayagirivarAya namaH // // sarvavAJchitapradAyakAya zrIzaGkezvara pArzvanAthAya namaH // paramArAdhyapAdapadmabhyaH Atma-kamala-vIradAna-prema-rAmacandra-mahodaya-mitrAnanda-mahAbala sUrIzvarebhyo namaH // nyAyavizArada-mahAmahopAdhyAya-zrIyazovijayagaNivara-viracitaH zrI cakSuraprApyakAritAvAdaH saTippaNako bhAvodghATanasahitazca pAdaliptapurAdhIzaM jinamAdIzvaraM varam / praNamya vAdatAtparyaM tanutaH zrIyazaHzizU // 2405-1 : mata2t : bhaMgapani ni355|| 43 cha. ekaarklitN jyotirdhyaaynnyaayvishaardH| cakSuraprApyakAritva-sAdhanAyopaitiSThate // 1 // zlokartha : eMkAra svarUpa bIjamaMtranA praNidhAnathI anubhavAyela vAgudevatAnuM smaraNa karatA nyAyavizArada upA. yazovijayajI ma. sA. "AMkha e viSayano sambandha karyA vinA jJAna karAve che A vAtanI siddhi kare che. 1. tadanuguNavyApAra-sampAdanamupasthAnam / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI cakSuraprApyakAritAvAdaH zloka-2 avataraNikA: 'AMkha, viSayano sambandha karyA vagara ja jJAna karAve che' A vAta na mAnavAmAM AvatAM doSane kahe che. cakSuSaH prApyakAritve shaakhaacndrmsorgrhH| tulyakAlaH kathaM nu syAnnikaTasthadavIyasoH // 2 // zlokArtha AMkha, e viSayano sambandha karIne ja jJAnane pedA kare che. evuM jo mAnIe to najIka rahelI zAkhA ane ghaNA dUra rahelA candranuM ekIsAthe jJAna kevI rIte thaze? arthAta nahi thaI zake ! 2. jJAnam zloka-3 : avataraNikA : A doSano parihAra karatAM mImAMsakamatanA zAlikAcAryanI vAta kare che. niHsaranto'kSi vistIrNaM nayanAnnAyanAMzavaH / Arabhante tatastulyakAlaH sa iti zAlikaH // 3 // zlokArtha ? AMkhamAMthI nIkaLatAM kiraNo Aloka sAthe bhaLIne moTI evI AMkhane utpanna kare che. jethI najIka rahelI zAkhA ane dUranA candranuM jJAna paNa eka kALe thaI zake che. (mATe cakSuindriya ghaTAdiviSayano sambandha karIne ja jJAna utpanna kare che. tema mAnavAmAM koI doSa nathI) A pramANe zAlikAcArya kahe che. - rU. mImAMsadA zloka-4 : avataraNikA : A zAlikAcArye karelAM parihAranuM khaMDana karatAM vardhamAna-upAdhyAya je kahyuM che te jaNAve che. tannAlokaM samAsAdyA - sambhavAt tasya janmanaH / pRSThasthitagrahApatterapItyevaM pare jaguH // 4 // Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI cakSuraprApyakAritAvAdaH zlokArtha : "te zAlikAcAryanI vAta barAbara nathI. kAraNa ke nahi dekhAtAM evA AMkhanAM kiraNothI, dekhAtA evA AlokanI sAthe maLIne bRhaccakSunI utpatti ghaTI zakatI nathI. ane dhAro ke tevI bRhacakSunI utpatti thAya che. tevuM mAnazo to te moTI evI AMkhathI jonArane potAnI pAchaLa rahelI vastu paNa dekhAvI joIe A pramANe vardhamAna upAdhyAya vagere kahetA hatAM. 4. gI: . vardhamAnAmRta: ' zloka-5 : avataraNikA: bIjI gAthAmAM kahela doSanuM bIjI rIte nirAkaraNa karatAM udayanAcArya je kahetA hatAM, te jaNAve che. zIghraprAptyAbhimAno'kSNo vegAtizayato dvyoH| yaugapadye paricchityorityatrodayano jagau // 5 // zlokArtha ? A viSayamAM udayanAcArya "AMkhamAMthI nIkaLatAM kiraNo eTalAM vegavALA che - ke jethI te nikaTastha zAkhA ane dUra rahela candra A bannene khUba TUMkAgALAmAM AMbI jAya che = prApta karI le che. tethI bannenuM eka sAthe jJAna thatuM hoya evo bhrama thAya che? AvuM kahetA hatA. 6. vastu che [2] zloka-6 : avataraNikA : pU. upAdhyAyajI mahArAja te udayanAcAryanA nirAkaraNanuM khaMDana karatA kahe che. tadapyasat yato naivamanuvyavasitirdvayoH / ghaTeta kSaNikatvena jJAnayostava darzane // 6 // zlokArtha te udayanAcArya kata nirAkaraNa paNa yathArtha nathI. kAraNa ke tamArA manamAM jJAna be kSaNa rahenAruM che mATe zAkhA ane candra bannenuM jJAna paNa kSiNa-sthAyI tarIke svIkArAyuM che. tenA kAraNe te bannenuM anuvyavasAyAtmaka jJAna ekI sAthe ghaTI zakaze nahi. Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI cakSuraprApyakAritAvAdaH (kAraNa ke jyAre bIjA candranA jJAnano anuvyavasAya thaze tyAre prathama thayela zAkhAnuM jJAna to naSTa thaI gayuM haze.) 7. jJAnaviSayaM jJAnamanuvyavasAyaH / 8. tRtIyakSaNavRttidhvaMsapratiyogitvaM kssnniktvm| zloka-7 : avataraNikA : graMthakArazrIe udayanAcAryanA matamAM batADela doSanuM gaMgezaupAdhyAyakRta nirAkaraNa ane tenuM paNa upAdhyAyajI ma. sA. khaMDana karatAM kahe che. AropyAnubhavatvaM tat samUhAlambanasmRtau / tathA'nuvyavasAyazcedidaM kiJcidailaukikam // 7 // zlokArtha: "kramika utpanna thatA zAkhA ane candra bannenAM jJAna dvArA je te bannenI eka samUhAlambanAtmaka smRti utpanna thAya che. temAM anubhavatvano Aropa karIne anubhavavena bhramAtmaka anuvyavasAya thaI zake che." AvI gaMgeza upAdhyAyanI vAta kAMIka alaukika che ! arthAta gauravavALI che. * 9. cintAmaNikRduktaM dUSayati / 10. vizeSaNavizeSyabhAvAnavagAhyanekavastuviSayakaM jJAnaM smuuhaalmbnm| 11. shaakhaacndrmsaavnubhvaamiiti| 12. alaukikamiti yata ekaM jJAnasya svasaMviditattvaM parityajya jJAnAntaravedyatvaM svIkriyate / anyacca zAkhAcandrajJAnayorbhedayaugapadyAdikaM paraM cAntarAlasmRtikalpanamaparaM ca tatrAnubhavasAkSAttvAdi-bhramanibandhanadoSakalpanamaprAmANikamiti / zloka-8 : avataraNikA: bIjI gAthAmAM jaNAvela doSanuM nirAkaraNa je trIjI rIte vardhamAna- upAdhyAye karela che. te jaNAve che. agrAvacchinnasaMyogAt tirygbhaagsthyordvyoH| tulyakAlaM paricchedaM vardhamAnastu manyate // 8 // zlokArtha: "jyAre zAkhA ane candra tiryabhAgamAM (ticha pradezamAM) rahelA hoya tyAre AMkhanA koIka kiraNo zAkhA ane bIjA koIka kiraNo candra sAthe saMyoga pAme che. Ama agrAvacchinna = AMkhanA agrabhAganI zAkhA ane candranI sAthe saMyoga thavAthI ekI sAthe te zAkhA ane candra bannenuM jJAna thAya che." A pramANe vardhamAna upAdhyAya mAne che. Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI cakSuraprApyakAritAvAdaH zloka-9 : avataraNikA : pU. upAdhyAyajI mahArAja, A vardhamAna-upAdhyAyanA matanuM khaMDana karatAM kahe che. 'tena prasAritAkSeNa pratyudIcI mahIyasi / cAndre mahasi saure vA prekSe( kSye )ta kanakAcalaH // 9 // zlokArtha H candra ke sUryanA ghaNAM badhAM prakAzamAM jyAre te vardhamAna upAdhyAya, uttaradizA tarapha AMkha kholaze tyAre tene merUparvatanA paNa darzana thavA joIe. (kAraNa ke candranI jema viSayanuM dUra hovuM ane candrAdinA kiraNo dvArA AMkhanAM kiraNonuM vadhavuM, te ubhayatra samAna che.) rU. varNamAnA zloka-10 avataraNikA : ukta doSano parihAra ane tenuM paNa khaMDana kare che. tadgaterniyatatvena na doSa iti cenmatam / ' tattaddhetoriti nyAyAja-jJApakaM stAniyAmakam // 10 // zlokArtha: "ghaTAdi viSaya jyAM sudhI dekhAto hoya tyAM sudhI ja AMkhanA kiraNo jaI zake che. tethI merUparvata dekhAvAnI Apatti AvatI nathI" A pramANe jo tame mAnazo to taheto revAtuM kiM tena' = "jenA hetu mAtrathI ja je kArya utpanna thaI zake tema hoya te kArya mATe tenI potAnI apekSA zuM che?' A lAghavamUlaka prasiddhanyAyathI viSayadeza sudhI janArI evI cakSunI gati = prApti = saMyogano je niyAmaka = janaka che. te ja sAkSAta jJAnotpAdaka paNa thAo. 14. anatikrAntadarzanAvadhikatvena / 15. taddhetorevAstu kiM tena / 16. jJAnajanakam / zloka-11 : avataraNikA: cakSurazminA saMyogano je janaka che tene ja cAkSuSajJAna pratye janaka mAnavAmAM lAghavarUpa phAyado to che ja te sivAya paNa bIjA phAyadAo che te jaNAve che. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI cakSuraprApyakAritAvAdaH anantacakSuHsaMyogakalpanAgauravAdikam / itthaM khalu parityaktaM vailakSaNyaM ca tejasaH // 11 // zlokArdha : A rIte mAnavAnA kAraNe anantacakSanA saMyoga-teno prAgabhAva AdinI kalpanAnuM gaurava ane nahi joI zakAto ane na sparzI zakAto evo tejano (anubhUtarUpa ane sparzavALo) judo prakAra paNa mAnavAnI koI jarUra paDatI nathI. 17. anubhUtatyAnudbhUtasparzavattvalakSaNaM prasiddhatejovaiparityam / zloka-12 : avataraNikA: have cAra zloka dvArA cakSunI aprApyakAritAnA siddhAnta upara udayanaAcAryAdie ApelA doSonuM anuvAda pUrvaka khaMDana kare che. etena gRhNadaprAptaM gRhNIyAd vyavadhAnabhAk / aprAptatvAvizeSeNa vastucakSurasaMzayam // 12 // zlokArthaH A rIte saMyoganAM janakakAraNane arthAt gati niyAmakane ja jJAnotpAdaka mAnavAnA kAraNe udayanAcAryAdi je "viSayano sambandha karyA vinA ja jo cakSu jJAnane pedA karatI hoya to divAlAdinI pAchaLa rahelI vastunuM paNa jJAna nisaMdehapaNe karAvavI joIe. kAraNa ke vastu divAlAdinI AgaLa hoya ke pAchaLa paNa temAM kAMI pheraphAra thato nathI. aprApyatAto baMne sthaLe samAna ja che. 28. siniyAmavarcavajJApavitvenA zloka-13:: avataraNikA : divAlAdinI AgaLa ke pAchaLa rahelI vastumAM pheraphAra kema thato nathI? divAlAdinI pAchaLa rahelI vastune "ayogya che tema mAnI laIe to zuM vAMdho che? teno javAba udayanAdi dhairya = nitya ane astharya = anitya A banne pakSane AzrayIne jaNAve che. sthairye ca yogyatA saivA'sthairye'pi shkaarinnH| nArthetizayamapratyAsIdantaH kartumIzate // 13 // Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI cakSuraprApyakAritAvAdaH zlokArthaH nityapakSamAM divAlAdinI AgaLa rahelI vastumAM jJAnanI je svarUpa yogyatA che te ja divAlAdinI pAchaLa rahelI vastumAM paNa che. tethI tene ayogya mAnI zakAze nahIM ane anityapakSamAM paNa cakSu saMyogAdipa sahakArIo, sambandha karyA vinA viSayamAM pheraphAra karavA samartha nathI banI zakatA. mATe paNa tene ayogya tarIke svIkArI zakAze nahIM. zloka-14-15 : avataraNikA : 13mAM zlokamAM jaNAvela atizaya = pheraphAra padArtha zuM che? ane pratyAsattinuM svarUpa naiyAyiko ane bauddhonA mate zuM che? te jaNAve che ane tenA dvArA cakSumAM prApyakAritA siddha kare che. kurvapakSaNAtmAyaM saMyogo'smAbhiratra c| bauddhairnirantarotpAdaH pratyAsattizca bhaNyate // 14 // tadetaduMbhayaM kRSNasArasyArthena nocitam / gatikrameNa kintvakSaNastad yujyatetyapAkRtam // 15 // zlokArtha : ahi viSayano pheraphAra (atizaya) padArtha viSayanI phalonmukha avasthA svarUpa che ane pratyAtti = sambandha, amArA = naiyAyikonA mate saMyogarUpa che ane bauddho saMyogane mAnatA na hovAthI AMkhanA pradezathI mAMDIne te te dezanA krame viSayadeza sudhImAM je navI navI AMkha utpanna thAya che. te svarUpa svIkArAya che. ane A saMyoga ke nirantarotpAda rUpa banne sambandho AMkhanI gati na mAno to ghaTI zake tema nathI mATe AMkha gatidvArA viSaya sudhI pahoMcIne pachI ja jJAnane utpanna kare che arthAt prApyakArI che." tema svIkAravuM ja yogya che." Ama 12 thI 15 sudhImAM jaNAvela doSa (eena = gatiniyAmakane ja jJAnajanaka mAnavAnA kAraNe) khaMDita thAya che. noMdha : aMtara = AMtaruM, vyavadhAna - AMtarA vagaranA tarIke vastuno utpAdana saMyoga, sthAnIya niraMtara utpAda. 19. nirantarotpAdasaMyogalakSaNam / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI cakSuraprApyakAritAvAdaH zloka-16 : avataraNikA : gatiniyAmakane ja jJAnanA janaka mAnavAnA kAraNe udayanAcAryAdinI vAta (doSa) kaI rIte khaMDita thAya che? te spaSTa kare che. yogyatA tadgatau yA vaH sahakArisamuccayAt / svarupayogyatAdhrauvye'pyasmAkaM na kSatistayA // 16 // zlokArtha : tad = cakSunI gati mATe, sahakArInA samuccaya = samavadhAnathI ghaTAdigata svarUpayogyatAne tame (naiyAyika) yogyatA rUpa mAno cho. te yogyatAthI dhrauvya = nityapakSamAM paNa amAre koI kSati nathI ane syAdvAdIne to kSaNika = anitya pakSamAM (sthUlaRjusUtranI divAlAdinI pAchaLa rahelA ghaTAdi padArtho jJAna mATe ayogya che. jyAre jJAna mATe rUkAvaTa karanAra divAlAdi eka paNa padArtho na hoya tevo ghaTAdi padArtha ja yogya che. A artha granthakArazrI "api'nA dvArA sucita kare che. Ama cakSu gati pratye divAlAdi vyavadhAnAbhAvarUpa sahakArine kAraNa mAnavA karatAM cAkSuSajJAna pratye ja sAkSAt vyavadhAnAbhAva viziSTa yogyatAne kAraNa mAnavAmAM lAghava che. tethI vyartha evI cakSugatine cAkSuSa pratye kAraNa mAnavI ucita nathI. 20. netyu spaSTatA zloka-17H avataraNikA : jJAna karanAra vyakti ane jenuM jJAna karavuM che te vastunI vacce kevI divAlAdi pratibaMdhaka bane che? te jaNAve che, kAraNa ke tenI cokhavaTa vinA to parvatAdinA cAkSuSa pratye paNa madhyavarti divAlAdi pratibaMdhaka banI jaze. grAhyAdhiparimANaM hi graahy-graahkmdhygm| cAkSuSke vaktumucitaM, bhittyAdipratibandhakam // 17 // zlokArthaH jANanAra vyakti, jANavA lAyaka padArthanI vacce je divAla Adi cAkSuSa pratibaMdhaka bane che. te jANavAlAyaka padArtha karatAM adhika parimANavALuM hovuM joIe arthAt moTA hovA joie. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI cakSuraprApyakAritAvAdaH zloka-18-19 : avataraNikA : cakSuraprApyakAritva pakSamAM jayarAma bhaTTAcArya jaNAvela gaurava ane cakSuprApyakAritva pakSamAM lAghava sAdhaka pUrvapakSa rajU kare che. yattvevaM khalu bhittyAdi svaprAcIsthasya caakssusse|| svapratIcIgatatvena vaktavyaM pratibandhakam // 18 // tathA ca gauravAtklRpte cakSuSo dravyacAkSuSe / saMyogenaiva hetutve nArtiH phailamukhAttataH // 19 // zlokArtha ? cakSaraprAdhyakAritAvAdInA (jainonA) mate divAlAdinI pAchaLa rahelI vastune tyAM ja rahelo vyakti to joI zake che. tethI divAlane sAmAnyathI to pratibaMdhaka kahI zakAze nahi. AvI sthitimAM divAlAdi pratibaMdhakanI pUrvadizAmAM rahela vyaktinA cAkSuSa pratyakSa pratye tamAre sva pratIcI (pazcimadizA) vRttitva sambandhathI divAlAdi pratibandhaka che tema kahevuM paDaze. ane te te pratibaMdhakanA abhAvane kAraNa tarIke paNa mAnavA paDaze mATe vyaktibhede anaMta pratibadhya - pratibaMdhaka bhAva mAnavA paDaze, tethI spaSTapaNe kalpanAgauravadoSa tamArA mate Ave che. jyAre amArA mate to ghaTAdidravyanA cAkSuSapratyakSa pratye saMyogena cakSunI kAraNatA siddha ja che. tethI tyArabAda je anantacakSusaMyoga tatyAgabhAva-dhvasAdinI kalpanAkRta gaurava Ave che. te phalamukha = kAryakAraNabhAvanA nizcaya pachI ja Ave che. mATe doSakAraka banatuM nathI. 21. jayarAmabhaTTAcAryAH / 22. svasmAd bhittyAdeH prAcIsthasya puMsaH / 23. svapratIcIvRttitvasambandhena yatra bhittyAdikaM vartate, tatra svaprAcIsthasya puMsaH sAkSAtkAro na bhvtiityrthH| 24. uktarItyA / 25. dravyasya varNacasAkSAtkAre | ra6. vasaMyo pAraMpatvisiDyuttarazAtrInopasthitizAt | ra7. anantacakSasaMyogAdikalpanA-gauravAt / zloka-20 : avataraNikA : jayarAmabhaTTAcAryanA pUrvapakSanuM granthakArazrI nirAkaraNa kare che. vicAryamapyado bhaTTAcAryANAM vacanaM budhaiH / sarvAnumatA lakSmInuM sambanyo yortiva dizA 20 | * Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 zrI cakSuraprApyakAritAvAdaH zlokArtha : jayarAmabhaTTAcAryanuM A vacana paNa paMDita purUSoe vicAravA jevuM che. kAraNa ke zaktirUpa ke jJAnAvaraNakarmanA vipAkodayarUpa pratibaMdhakanA abhAvAtmaka je yogyatA che. te ja sarvatra vyavahitAvyavahita, yogI-ayogI, sphaTikAdi antarita-anantaritAdi jJAna pratye anugatapaNe sambandha bane che. Ama yogyatAtvena te yogyatA sarvatra anugata hovA chatAM vastutastu sannihita viSayanA jJAna mATe ghaTAdi padArthomAM rahela vyavadhAnAbhAvakUTarUpa yogyatA kAraNa che. ane vyavahita = dUra rahelA ghaTAdi viSayanA jJAna mATe aMjanAdimAM rahela zaktirUpa je yogyatA che. te kAraNa bane che. Ama hetubhUta purUSa ane viSaya judA judA prakAranA hovAthI yogyatAne vilakSaNa svIkAravAmAM paNa syAdvAdine koI doSa nathI. zloka-21 : avataraNikA ? cakSunI aprApyakAritAnuM daSTAntathI samarthana kare che. apyAkarSatyanAzliSTaM lohaM lohotpalo yathA / yogyatvena tathA'prAptaM gRhNIyAccakSurapyaho // 21 // zlokArtha ? jevI rIte anAzliSTa evA paNa lokhaMDane yogya hovAthI lohacuMbaka AkarSe che. tevI rIte aprApya evA viSayane yogya hovAthI cakSu paNa grahaNa kare che. yogyatA avyavadhAnAdi rUpa grahaNa karavAnI che. A noMdha : aho ziSyane sanmukha karavA mATe AmaMtraNa arthamAM che. 28. avyavadhAnAdi lkssnnen| zloka-22 : avataraNikA : yogyatA zuM padArtha che ? te anyanA mate batAvatA kahe che. yogyatvaM ca svabhAvaH syAdanAdiH paarinnaamikH| anye tvAgantukaM tattvaM nai yatyAkhyaM pracakSate // 22 // zlokArtha : anAdi pariNAma siddha svabhAvaeja yogyatA kahe che. (jema bhavyatva = siddhigamana yogyatA e anAdi pAriNAmika bhAva che tema) jayAre bIjAo maiyatya = niyati nAmanA Agantuka tattvane yogyatA kahe che. 29.. prinnaamsiddhH| 30. tat tat jnyaatraadisvbhaavotpaadvyyjnyaatraiksvbhaavlkssnnm| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI cakSuraprApyakAritAvAdaH zloka-23 : avataraNikA : pUrva zlokamAM batAvelA mataddayanA samanvaya pUrvaka svamatane batAve che. svabhAvasya parAvRttistat tad jnyaatraadypekssyaa| ekasvabhAvAnugatA trailakSaNyaM na bAdhate // 23 // zlokArtha : te te jJAtrAdi apekSAe = vyavahita avyavahitAdi jJAtA AdinI apekSAe, zeyatva rUpa eka svabhAvAnugata evI, svabhAvanI parAvRtti rUpa je yogyatA che te utpAda- vyaya-dhrauvya rUpa alakSaNyano bAdha karatI nathI. zloka-24 avataraNikA : ailakSaNyanA svIkArathI vyavahAranI saMgatine batAve che. AvRttAnAvRttatvAbhyAM yogyAyogyatvabhedabhAk / itthamevopapannaH syAd vyavahAro'pi tAttvikaH // 24 // zlokArtha : A rIte ja = ailakSaNyano svIkAra karavAthI ja ardhIvRtta dazAmAM AvRttatva ane anAvRttatvanA kAraNe eka ja ghaTamAM yogyatva ane ayogyatvanAM bhedane bhajanAro tAttvika vyavahAra paNa utpanna thAya. 31. lakSaNyAbhyupagama eva / 32. pAramArthikaH / zloka-25 : avataraNikA zaMkara svAmIe karelA vyavahAra upapAdakanuM nirAkaraNa kare che. AvRttattvaM ca saMyogo mahArajanaraktavat / vaktumatra na zakyetAnyatra cAtiprasaGgataH // 25 // zlokArtha: "jema kuMkumAdi raMjaka dravya dvArA thayelI raktatA, saMyoga svarUpa che ane te avyApyavRtti hovAthI eka jagyAe rakta hoya to paNa sarvadezamAM raktatAno prasaMga Avato nathI, tema AvRttatva e AvaraNa saMyoga rUpa che. tethI ekadezanA AvaraNamAM sarvanuM AvaraNa mAnavuM Avazyaka nathI,' ema kahevuM te A viSayamAM = vyavahAra upapAdananA Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 zrI cakSuraprApyakAritAvAdaH viSayamAM zakya nathI. kAraNa ke anyatra asaMyukta evA vyavadhAyaka padArthamAM atiprasaMga Avaze = vyavadhAyakatva che. chatAM saMyoga nathI, mATe anAvRtatva prApta thavAthI cAkSuSa pratyakSa thavAnI Apatti Avaze. 33. vyA rU4. vyavaghAyasthane saMyomA vAtA rU. vakSaH prAptinakSar[1] zloka-26 : avataraNikAH nyAyalIlAvatIkAranA samAdhAnanI tucchatAne batAve che. bhAvabhajhyA'virodhArthamabhAvasya prajalpanam / nadyAM nimajjatAM kAza - kuzAlambanameva hi // 26 // zlokArtha: bhAvabhaknI sAthe = AvRttatva sAthe virodha na Ave e mATe abhAvanuM = anAvRttatvanuM kathana kharekhara nadImAM DUbatA mANase lIdhelA kAza-kUza jevA taraNamAM asahAyaka dravyanA AlaMbana jevuM ja che. * ( hastAdarze TIppaNam anupalabdham ) 36: virodhAbhAvArtham / zloka-27 : avataraNikA : zaMkara svAmI pramukhanAM vacanonAM dUSaNo svakRta zAstravArtAsamuccaya stabaka-7 zloka 13nI TIkAmAM jovAnI jijJAsuone bhalAmaNa kare che. shngkrsvaamimukhyaannaamsmaabhirduussnnessvdH| vyAkhyAtavadbhirA~khyAtaM zAstravArtAsamuccayam // 27 // zlokArtha : zaMkara svAmI vigerenA dUSaNone viSe A vAta zAstravArtA samuccayanuM vyAkhyAna karatA amArA vaDe kahevAyI che. 37. cAtApatAyAm | zloka-28: avataraNikA : abhyapagama siddhAntathI vastuniSTha yogyatAnuM nirUpaNa karIne AtmaniSTha yogyatAnuM nirUpaNa karatA kahe che. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI cakSuraprApyakAritAvAdaH astu vA vastuvAdo'yaM yo'yaM vyavahitAgrahaH / sa tadAvaraNAhAsAnnacAto yoginAmiti // 28 // zlokArtha athavA to A = vakSyamANa pAramArthika vAda ho. kayo vAda pAramArthika che? e ja batAve che. "je A-buddhistha evo vyavahita padArthano agraha che. te tenA AvaraNanAM= vyavahita padArthaviSayaka jJAnanAM AvaraNanA aDDAsathI = kSayopazamAdinAM abhAvathI che. AthI ja = vyavahita padArthanA agraha pratye tenA AvaraNanA kSayopazamAdino abhAva prayojaka hovAthI ja, yogIone nathI = vyavahitanA agraha nathI." 38. pAramArthikavAdaH / 39. vyvhitaarthaanuplmbhH| 40. vyavahitArthagrahaNAvaraNakSayopazamAbhAvAt / 41. vyvhitaarthdrshinaam| zloka-29: avataraNikA : AvaraNano kSayopazama cAkSuSa pratyakSa pratye kAraNa che, evuM mAnazo to ghaTanAM cAkSuSa pratyakSa samaye AvaraNano kSayopazama to che ja, to paTanuM paNa jJAna thavAnI Apatti Avaze. to enA vAraNa mATe zuM karazo? e prakAranI zaMkAnuM samAdhAna karatA kahe che. Apattirjagati vyaktisthAnIyA tu na vidyte| vidyate cet tadatrApi tatsvAbhAvyaM saduttaram // 29 // zlokArthaH "sAmagrI e kAryatAavacchedakAvacchinna koIne paNa utpanna kare che evo ja niyama che nahIM ke koI vizeSane mATe ApAdaka nahIM hovAthI vyaktisthAnIya ghaTa vyaktinA jJAna samaye paTa vyaktinA jJAna svarUpa Apatti, jagatamAM to vidyamAna nathI. jo tevI Apatti che evI ziSyane kadAca zaMkA thaI jAya, to emAM paNa = e zaMkAnA viSayamAM paNa, tasvabhAvatA = ghaTanAM cAkSuSa pratyakSa kALe je ghaTa jJAnAvaraNIya kSayopazamaniSTha ghaTa jJAna janana svabhAvatA che. te ja samyagu = jAti Adi svarUpa asaduttarathI bhinna, evuM samAdhAna che. arthAt ghaTanAM cAkSuSa pratyakSa samaye kSayopazamamAM ghaTanA jJAnane utpanna karavAno svabhAva hovAthI paTanA jJAnanI utpatti thavAnI Apatti nahi Ave. noMdhaH vyakti sthAnIyApattine spaSTa karavA padArthamAlA' pR. 224 vigere sthaLo jovA. 42. ghaTajJAnakAle paTajJAnaprasaGgalakSaNA / 43. tadA ghaTa-jJAnajananAdisvabhAvatvam / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI cakSuraprApyakAritAvAdaH zloka-30 : avataraNikA : vyavahita padArthanA cAkSuSa pratyakSanuM lokottara daSTAnta zloka 28mAM batAvyuM, have vyavahita padArthanA cAkSuSa pratyakSanuM laukika dRSTAnta batAve che. dhanAdi hi vyavahitaM saMskRtenAJjanAdinA / nayanena na kiM nAma lokenA'pi na dRzyate // 30 // zlokArtha : aMjanAdithI saMskRta evA nayanathI vyavahita evu dhanAdi loko vaDe paNa zuM nathI jovAtuM ? Azaya e che ke AvaraNanA kSayopazamane vyavahita praha pratye kAraNa na mAno to "aMjanAdi saMskRta nayanathI paNa lokone vyavahita padArthanuM cAkSuSa pratyakSa thAya che." A anubhavanAM apalApanI Apatti Avaze. zloka-31 : avataraNikA: ahIM koIne prazna thAya ke kSayopazamathI ja vyavahitano praha thavAno hoya to aMjanAdinuM kArya zuM che? tenuM samAdhAna ApavA mATe aMjanAdinA kSayopazamakAritvanuM samarthana karatAM kahe che. dravyaM kSetraM ca kAlaM ca bhavaM bhAvaM ca janminAM / pretItya karmaNAM citraH kSayopazama iSyate // 31 // zlokArtha H brAhmI vRtAdi dravya, mahAvidehAdi kSetra, caturtha ArakAdikALa, manuSyAdi bhava ane arthaparyAlocanAdirUpabhAvane AzrayIne karmano citra = judA prakArano kSayopazama icchAya che. 44. aJjanAdeH kSayopazamakAritvaM samarthayitumAha / dravyaM - brAhmIghRtAdilakSaNam / kSetraM - mahAvidehAdilakSaNam / kAlaM - caturthArakAdilakSaNam / bhavaM - manujatvAdilakSaNam / bhAvaM - arthabhAvanAdilakSaNam / 45. Azritya / zloka-32-33 : avataraNikA : udayanAcAryavRta nyAyavArtika tAtparyaparizuddhinA AdhAre anya rIte cakSunA prAdhyakAripaNAnI zaMkA karIne samAdhAna karatAM kahe che. yadevacchinnasaMyogaM cakSurnanu karoti hi| tadavacchinna Aloka-saMyogo dravyacAkSuSam // 32 // Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI cakSuraprApyakAritAvAdaH itthaM ca prApyakAritvamiti cennAtra ynmtaa| anuSaktAvayavikA dezApekSaiva yogyatA // 33 // zlokArtha : "nanuthI zaMkA kare che. cakSu dezAvacchedena saMyoga kare che. tadezAvacchedana ja AlokasaMyoga dravyacAkSuSane kare che = dravyavRttilaukikaviSaya-saMbaMdhAvacchinna-cAkSuSatvAvacchinnajanyatAnirUpita-janakatAno Azraya bane che, A rIte = cakSusaMyogAvacchedakA-vacchinnaAlokasaMyoganI, dravyacAkSuSa pratye kAraNatA siddha thAya che. e rIte sannikRSTagrAhita rU5 prApyakAritva cakSumAM prApta thaze. iti cet na = A rIte prApyakAritva siddha karavuM yogya nathI. kema ke avayavI saMbaMdhI yogyatA = avayavI jJAnAvaraNanA kSayopazamarUpa yogyatA, dezanI = avayavanI apekSAvALI = abhimukha evA avayavI sAthe aviSyabhUta evA Aloka saMyogaviziSTa avayavanI apekSAvALI, manAyI che. Azaya che ke Aloka saMyoga kSayopazamano udbodhaka che. e jo abhimukha aviSyabhUta avayavAvacchedena hoya to ja kSayopazamano uddabodhaka banI zake che. tethI cakSune prApyakAri mAnavAnI AvazyakatA rahetI nathI. 46. yaddezAvacchinnasaMyogam / 47. dezijJAnasamarthanArthametad vizeSaNaM yogytaayaaH| zloka-34 : avataraNikA : dezApekSa yogyatAne nahi mAnIne cakSunI prApyakAritAnA AgraharUpa vipakSano bAdha karatA kahe che. deza-deziSu sambandhabhedakalpanakaSTataH / mocayet tvAmihAnyaH ko vinA syAdvAdabAndhavam // 34 // zlokArdha : A viSayamAM avayava ane avayavInA saMbaMdhanA bhedanI kalpanAnAM kaSTathI = kAraNa akAraNa saMyoga ane tajjanya kArya-anAryanA saMyogarUpa saMbaMdhanA bhedanI kalpanAnAM kaSTathI syAdvAdarUpI bAndhava vinA bIjo koNa tane choDAve ? arthAta koI choDAvanAra nathI. kemake syAdvAdAdimAM avayava kathaMcit avayavI sAthe aviSyabhUta hovAthI saMbaMdha bhedanI kalpanA karavAnI AvazyakatA nathI. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 zrI cakSuraprApyakAritAvAdaH zloka-35 : avataraNikA : A rIte AvaraNanA kSayopazama rUpa dezanI apekSAvALI yogyatAthI jJAnamAM pradhAnarUpe dezanuM ja bhAna thatuM hovAthI aprApyakAritva pakSanAM anya hetuomAM koI doSa nathI evuM siddha karatA kahe che. itthaM pRthutarajJAnaM tvagdRSTAntena cakSuSaH / samarthitaM svamAnena vardhamAnena nArthavat // 35 // zlokArtha AvuM hovAthI = dezanI apekSAvALI yogyatAthI deza rUpe ja dezInuM jJAna thatuM hovAthI vardhamAna upAdhyAye kiraNAvalI prakAzamAM svamatithI tvanAM daSTAntathI cakSane prApyakAri mAnIne pRthutara jJAnane = potAnI apekSAe moTI vastunA grahaNane ApeluM samarthana arthavatuM nathI arthAt niSphaLa che. Azaya e che ke kiraNAvalImAM pUrvapakSa rUpe je udayanAcArye kahyuM che ke : "vakSaH maHIMri pRthutaUI, tharva taraivaM yathA parazuone naraharanizA' A pUrvapakSanA khaMDananI avataraNikA karatAM TIkAkAra vardhamAna upAdhyAye pRthutara prahaNa e aprApyakAritvanA abhAvavatI svAdhikaparimANagrAhI -- indriyamAM hovAthI vyabhicArI che. ema kahyuM che. paNa e vAta barAbara nathI kemake tvaguindriya paNa tAdezayogyatAnAM baLe dezarUpe ja dezinuM jJAna kare che. mATe vyabhicAra Avaze nahi. 48. dezApekSayogyatayA prAdhAnyena dezasyaiva jnyaane| zloka-36 : avataraNikA : udayanAcArya pRthutara prahaNarUpa hetunuM je khaMDana kiraNAvalImAM karyuM che tenuM khaMDana karatA kahe che. syAdetadyadi nesya pRthvagratvena dIpavat / tadvadeva tadA bhAyAt bhAgraM tatpratisamlutam // 36 // zlokArtha : jo netranuM pRthvagrapaNu hovAthI = agrabhAga pRthu hovAthI dIpakanI jema pRthutaranuM grahaNa thAya to dIpakanI jema ja bhAga = cakSunA kiraNono agrabhAga tenA prati = cakSu prati samplava pAmelo dekhAya. 42. pRthutajJAnam 10. rIpatra 12. netram Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI cakSuraprApyakAritAvAdaH zloka-37 : avataraNikA : pRthvagratAnuM khaMDana karavA mATe anya yukti dvArA naiyAyikanuM ajJAna pradarzita kare che. nimIlanena naSTaM cotpannaM conmIlanAdinA / kaH zraddadhIta nayanaM vinA naiyAyikaM pazum // 37 // zlokArtha : AMkha baMdha thavAthI nAza pAmelA ane AMkha ughaDavAthI utpanna thayelA nayananI naiyAyikarUpI pazu vinA koNa zraddhA kare ? noMdhaH ahIM sAropAlakSaNA mUlaka rUpaka alaMkAra batAvavA dvArA atyaMta anupAdeyatAne vyaMjIta kare che. zloka-38 : avataraNikA pRthvagratAnI AzrayIbhUta cakSunI bahirbhatatA mAnavAmAM prApta thatI ApattinA parihAranuM khaMDana kare che. etena golkaashlissttaasnnikrssaannimiilne| cakSuSArtha-prahApattiparihAro nirAvRri: te rUTa , zlokArthaH AthI = unmIlana-nimIlana dvArA utpAda vinAzane mAnavo e ajJAna mUlaka che. evuM siddha karyuM tenAthI, nimIlana thaye chate cakSuthI arthagrahanI Apattino golaka AzliSTa asaknikarSarUpa hetuthI karelo parihAra nirAkaraNa karAyo che. 52. nimIlanAdinA nAzAdyabhAvena / zloka-39 : avataraNikA : cakSunI aprApyakAritAne siddha karavA apara hetunuM samarthana karatAM kahe che. aprApyakAryadhiSThAnAsambandhArthagrahAdapi / cakSuryadIdRzI vyAptirindriyeSu na bAdhitA // 39 // Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 zrI cakSuraprApyakAritAvAdaH zlokArtha : vakSaH prAtharI thakAna sarvArthahitthAt A anumAnathI paNa cakSumAM aprApyakAritvanI siddhi thaI zake che kemake A anumAnamAM hetu ane sAdhyanI vyApti indriyomAM bAdhita thatI nathI arthAt hetumAM indriyatno niveza karIe to udayanAcAryajIe dIpakamAM ApelA vyabhicArano parihAra thaI jAya che. 53. cakSuraprApyakAri adhiSThAnAsambaddhArthAgrAhIndriyatvAt / yannaivaM tannaivaM yathA tvak ghaTAdirvA / 54 - indriyeSvityanena pradIpe vyabhicAra parihAraH [parihAra?] / zloka-40-41 : avataraNikA : cakSunI aprApyakAritAnA sAdhaka hetvantaranuM samarthana karatA kahe che. kAcAdyantaritArthAnAmupalabdherapi sphuTam / 'itthametannacAtrApi prabhAvat susamarthanam // 40 // kAcAdikaM hi nirbhidya gaccheyuryadi razmayaH / tadA te kamalAdinAM bhede'pi syuH prabhUSNavaH // 41 // zlokArthaH etata = cakSu ittha = aprApyakArI che. kemake kAcAdithI vyavahita evI vastunuM jJAna paNa thAya che. e phUTa che. "A viSayamAM paNa = kAcAdithI vyavahita evI vastunuM jJAna thavAnA viSayamAM paNa, pradIpAdinI prabhA jema AprApyakAri na hovA chatAM paNa kAcAdi vyavahita arthanAM grahanI janaka bane che tema cakSu paNa aprApyakAri na hovA chatAM kAcAdi vyavahita arthanAM grahanI janaka banaze. A udayanAcArye kaheluM samarthana yogya nathI. kemake jo kAcAdine bhedIne kiraNo jatA hoya to kAcAdinI apekSAe atyaMta komaLa evA kamaLa AdinA bhedamAM paNa samartha thavA joIe. AvuM thatuM nathI mATe kAcAdine bhedIne kiraNo vastunA bodhanuM kAraNa bane che ema mAnavuM yogya nathI. 11. adhyArA 16. vakSaHA Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI cakSuraprApyakAritAvAdaH zloka-4ra : avataraNikA : svaccha dravya gatipratibaMdhaka banI zakatA nathI ane kamalAdi svacchadravya nathI mATe eno bheda thato nathI jema atikaThina evA paNa lokhaMDane bhedI zakanAra pAro tuMbaDAne bhedI zakato nathI AvuM udayanAcArye je samAdhAna ApyuM che enuM samAdhAna karatA kahe che. athavA koIne prazna thAya ke sphaTikAdine bhedIne kiraNonI gati thAya che. evuM na mAnIe to anubhavasiddha evA kAcAdi vyavahitanA prakAzanI saMgati kevI rIte karI zakAya? tenA samAdhAna mATe vAstavika saMgatine batAvavA kahe che. saMsargidravyasacchAye pariNAme prasAriNi / prasattisapayuktA syAnnatu svAzrayabhedane // 42 // zlokArtha : vyavadhAyaka padArthagata prasatti = svacchatA e saMbaddha dravya jevuM hoya tevA prasAra pAmanArA pariNAma mATe upayogI che. paraMtu svAzrayanAM-svacchadravyanAM bheda mATe nahi. noMdha : ahIM saptamI nimitta saptamI che. tethI 'mATe evo artha karI zakAya. 57. vAstavImupapattImAha / 58. sambandha-dravyasadRze / 59. svazabdena prasattistadAzrayaH prasannadravyaM sphttikaadi| zloka-43 : avataraNikA : koIne prazna thAya ke kAcathI antarita padArthano graha thAya che. to darpaNathI antarita padArthanuM grahaNa kema thatuM nathI? tenA samAdhAna arthe kahe che. sarvato hi prasannasya tathA pariNati vA / parabhAge tu viSame purasthapratibimbanam // 43 // zlokArdha : badhI ja bAjuthI svaccha dravyanI tathA pariNati = saMsargi dravya saMdeza pariNAma avazya thAya ja che. paraMtu jyAre parabhAga viSama-asvaccha hoya tyAre sanmukha rahelI vastunuM pratibimba thAya che. 60. saMtavyasaMchIyaparitiH | 62. aprasannA Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20. zrI cakSuraprApyakAritAvAdaH zloka-44 : avataraNikA : kAcAdine bhedIne kiraNo prakAza kare che evuM mAnanArAone bauddha matamAM pravezanI Apatti ApatA kahe che. kAcAdinAM tu bhinnAnAmutpannAnAM ca tAdRzAm / Azrayed bauddhasiddhAntaM pratyabhijJAdisaGgatiH // 44 // zlokArtha : cakSuthI bheda thavA chatAM paNa sphaTikAdi upara rahelI vastu paDI jatI nathI tethI ene upapanna karavA mATe cakSuthI bhedAyelA ane pharI evA ne evA utpanna thayelA kAcAdine jo mAno to bauddhanAM siddhAntane mAnI lo kemake bauddhanA siddhAnta mujaba sAdazyanA kAraNe kSaNika evA AtmAdi padArthonI paNa pratyabhijJA saMgata thaI zake che. Azaya e che ke bauddhanA siddhAnta mujaba sAdazyanA kAraNe kSaNika evA AtmAdi padArthonI paNa pratyabhijJA nahi mAno to kAcAdine paNa utpAda-vinAzazAlI mAnIne tenI pratyabhijJAne saMgata karI zakazo nahi. 62. nayanarazmyAdinA kAcAdibhede pratyabhijJAyA durupapAdatvamAha / 63. tAdRzAnAM / 64. sAdRzyaviSayatvena pratyabhijJA / 65. ghaTAdeH kSaNitvepi tathA pratyabhijJAyA upapAdayituM zakyatvAditi bhAvaH / zloka-45 : avataraNikA : nigamana karatAM kahe che. tasmAt kAcAdibhinnAnAM vyavadhAyakatA sthitau| sarvamevopapannaM syAt yogyatAmeva bhejuSAM // 45 // zlokArtha ? te kAraNathI kAcAdithI bhinna dravyonI vyavadhAyakatA sthita hote chate yogyatAne ja bhajanArAonuM badhuM ja upapanna thAya. zloka-46 : avataraNikA : cAkSuSa pratyakSa pratye yogyatAne ja kAraNa mAnavAthI prApta thatA anya lAbhane batAvatA kahe che. alpAlpatarabhedena pracitAvaraNasya ca / mandAtizayita-jJAnabhedo'tra na virudhyate // 46 // Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI cakSuraprApyakAritAvAdaH zlokArtha : AmAM = yogyatAne kAraNa mAnavAmAM alpa alpatara bhedathI bAMdhelA AvaraNavALA vyaktine anukrame manda jJAna ane atizayita jJAnano bheda virodha pAmato nathI Azaya e che ke samAna viSayamAM samAna cakSu saMyoga hovA chatAM paNa koIkane mandajJAna thAya che ne koIkane atizayita jJAna thAya che Avo bheda cakSuprApyakAritva mAnanAranAM mate saMgata thaze nahi. 66. kamataratnakSavinA zloka-47 : avataraNikA : lIlAvatIkAre batADelI yukti dvArA prApyakAritAnI zaMkA kare che. nanu svavyAptasaMkhyAkA'vayaveSveva cakSuSaH / hastadvayagraho na syAnnUnaM saMyogamantarA // 47 // zlokArtha : "nanuthI AkSepa kare che. hastavyApta saMkhyAvALA avayavomAM cakSunA saMyoga vinA ghaTAdi padArtha be hAthano che evuM jJAna nahi ja thAya. Azaya e che ke lIlAvatIkAranA mate ardhIvRtta dazAmAM paNa ghaDo to anAvRtta ja che. chatAM tenA parimANanuM grahaNa kema thatuM nathI ? tenuM samAdhAna ApatAM kahe che ke jeTalA parimANavALo padArtha hoya teTalA parimANamAM rahelA avayavo sAthe cakSuno saMyoga thAya tyAre ja te te dvihastatvAdi parimANano graha thAya che. tethI cakSune jo prApyakAri mAnazo to ja A vAta saMgata thaI zakaze. 67. hasta zloka-48H avataraNikA : pUrvazlokamAM karela AkSepanuM nirAkaraNa karatA kahe che. naivaM yadanyathApyasya vitastidvaita svpinnH| graho'pIti tathAjJAne yogyataiva niyAmikA // 48 // zlokArtha na eva-A vAta barAbara nathI, kemake eka hAthano ghaDo be vetano paNa che. eTale be vetavALA evA Ano-ghaDAno kivitastitvana paNa graha thAya che. eTalA mATe kyAreka drivitastitvena kyAreka hastatvena jJAna thAya che temAM te te prakAranI yogyatA ja niyAmikA che arthAt jevo kSayopazama hoya tevuM jJAna thAya. 68. vitari tvatriApA da2. tatkAlinA jJAne Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI cakSuraprApyakAritAvAdaH zloka-49 : avataraNikA : zloka 48mAM darzAvelI yuktine nahi mAnavAthI prApta thatI doSane batAve che. no ceddhastadvayamiti dvikapAlaghaTe tava / upAyastat grahApatteH zAntaye koM'zadarzane // 49 // zlokArtha : jema be vetanA parimANavALo ghaDo hoya to drivitastitvena graha thAya. tema eka hAthanA ghaDAnA baMne kapAlo paNa eka eka hAthanA hoya che to tevA be kapAlavALA ghaDAnA aMzamAM = kapAlarUpa avayavamAM darzane-cakSu saMyoge cakSuno saMyoga thaye chate, hadayam paTa parimANam ityAkAraka graha (eka hAthanA ghaDAmAM) thavAnI ApattinI zAMtino zuM upAya che? arthAt koI upAya nathI. 70. kapAlAMzacakSuH sNyoge| zloka-50 : avataraNikA : jInabhadragaNikSamAzramaNe vizeSAvazyaka bhASyamAM batAvelA, cakSune prApyakArI mAnavAthI prApta thatA doSane kahe che. anugrahopaghAtau cAbhiSTAniSTArthayogataH / syAtAM deha ivAvazyaM cakSuSi prApyakAriNi // 50 // zlokArtha : ane cakSu prApyakArI hote chate abhISTa ane aniSTa arthanA yogathI zarIranI jema avazya anugraha ne upaghAta thavA joIe. 7. viSayasthalle rati bhAva: zloka-pa1 : avataraNikA : pUrvanA zlokamAM batAvelo tarka e takabhAsa nathI. evuM siddha karatAM kahe che. iSTApattizca nendvrk-kirnnaabhyaamihocitaa| tvagvat prAptena mUrtena yataH prAptasya tau na tu // 51 // zlokArtha ? bIjuM "candra ane sUryanAM kiraNothI anugraha ne upaghAta rUpa ApAdya cakSurUpa pakSamAM raheto hovAthI ISTApatti rUpa doSa Avaze ane upalakSaNathI viparyaya Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI cakSuraprApyakAritAvAdaH aparyavasAna rUpa doSa paNa Avaze." ema kahevuM yogya nathI kemake prApta evA mUrta candra ane sUryanA kiraNAdithI je anugraha-upaghAta thAya che te prApta thayelI cakSunA anugraha upaghAta]. nathI. jema sparzanendriyamAM AvIne, sUrya candranA kiraNo, anugraha upaghAta kare che paraMtu sparzanendriya sUrya candrane prApta thatI nathI tema. 72. indvrkkirnnaadinaa| zloka-para : avataraNikA: have taiyAyika zaMkA kare che. anugrahopaghAtau cet sukhaduHkhAtmakau nnu| tadA tau kathamApAdyau nayanasyArthayoginaH // 52 // zlokArtha: "nanuthI zaMkA kare che. jo anugraha ane upaghAta sukhaduHkhAtmaka hoya to te baMne arthanI sAthe yogavALA=saMyoga sambandhavALA nayananA ApAgha kevI rIte bane? arthAta na bane. kemake sukha ane duHkhano Azraya to AtmA ja che. 73. atha naiyAyikaH / 74. Atmana eva sukhaduHkhAzrayatvAt / zloka-pa3 : avataraNikA : sukha-duHkharUpa anugraha upaghAta viSayasthaLe netranI prApti thAya tyAre thAya che ke sukha-duHkharUpa anugraha-upaghAta, netra dezamAM viSayanI prApti thAya tyAre thAya che ke puSTi hAnirUpa anugraha upaghAta netra dezamAM viSayanI prApti thAya tyAre thAya che ke puSTi hAnirUpa anugraha upaghAta viSaya dezamAM netranI prApti thAya tyAre thAya che. A cAra vikalpomAM prathama vikalpa ane tRtIya vikalpamAM taiyAyikonI mAnyatA zuM che? te spaSTa karavA dvArA anugrahopaghAtanI Apatti yogya nathI evuM siddha karatA zlokadrayane kahe che. dvitIya vikalpa abhyapagama siddha che ane caturtha vikalpa asaMbhava bAdhita che. arthAt dvitIya vikalpa ubhayapakSane mAnya che. ane caturtha vikalpa saMbhavI zake tema ja nathI. avacchedyau zarIreNendriyeNa tu na tau ytH| netrAvacchinnatatprAptistato na viSayasthale // 53 // Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 : zrI cakSuraprApyakAritAvAdaH zlokArtha : je kAraNathI te baMne = anugraha ane upaghAta zarIrathI avacchedya che = zarIrAvacchinna AtmAmAM thAya che. indriyathI avacchedya nathI te kAraNathI viSayasthaLamAM netrAvacchinna anugraha upaghAtanI Apatti Avaze nahi. Azaya e che ke, viSayamAM netrono saMyoga hovA chatAM sukha duHkhanuM avacchedaka zarIra hAjara na hovAthI netrane prApyakArI mAnavAthI anugraha upaghAtanI Apatti Avaze evuM kevI rIte kahI zakAya? 75. anugrahopaghAtau / 76. netraavcchinnaanugrhopghaataapttiH| arthaprAptinimittau ca tAvadhiSThAnasaGgatau / sUkSmendriyAzrayau naiva puSTihAnyAdilakSaNau // 54 // zlokArtha H 54 ane adhiSThAna saMgata = golaka saMbaddha evA arthaprAptinA kAraNe thayelAM puSTi hAniAdirUpa anugraha ane upaghAta sUkSmandriyanA AzrayavALA nathI. Azaya e che ke indriya sUkSma hovAthI anugraha ane upaghAta sUksendriyanA AzrayavALA nathI. paraMtu bahAra rahelI skula indriyamAM ja thAya che. zloka : papa-pa6 : avataraNikA : have upAdhyAyajI mahArAjA samAdhAna karavA mATe pratijJA kare che. * atra brUmo'nayorheturindriyaprAptireva hi| zarIreNAnavacchinne kArye tu tadakAraNam // 55 // uktApattistato yuktA saukSye'pi ca virodhinAm / nAdRSTamauSadhAdInAM sAmarthyaM tad vibhedane // 56 // zlokArtha ? A zaMkA thaye chate ame javAba ApIe chIe ke A baMneno arthAta sukhaduHkhAtmaka anugraha upaghAtano hetu indriya prApti ja che. kema ke zarIra anavacchinna evA sukhaduHkhAdi kArya pratye zarIra kAraNa banI zakatuM nathI. tethI zarIrAnavacchedya anugraha upaghAta mAnavA paDaze evA tAtparyavALI ukta Apatti yogya che = amAro tarka aduSTa che. ane puSTi-hAni Adi rUpa anugraha upaghAta svIkAravAmAM indriyonuM saumya Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI cakSuraprApyakAritAvAdaH hovA chatAM paNa cakSunA nAzamAM, virodhI = viparita evA auSadhAdinuM sAmarthya jovAyuM nathI evuM nathI. 77. sukhaduHkhAtmakayoranugrahopaghAtayoH / 78. zarIram / 79. tathA ca zarIrAnavacchinAveva tau syAtAmiti bhAvaH / 80. vRkSane zloka-57 : avataraNikA : zraddhAnusAra zrotAne cakSunI aprApyakAritA zabda pramANathI siddha karatAM ane tarkanusArI zrotAne tarkanuM upajIvaka zabda pramANa che evuM dyotana karavA mATe 14 pUrvadhara bhadrabAhusvAmIjI mahArAjanA vacanano Azraya karIne cakSanI aprApyakAritAne siddha kare che. rUpaM pazyati cAspRSTamiti sUtraM vyavasthitaM / cakSuraprApyakAritvasAdhanAyeti zobhanam // 57 // zlokArtha: 'aaN pati rASTa' e pramANenuM sUtra cakSunI aprAptikAritAne siddha karavA mATe vyavasthita che pramANe Iti zobhanam noMdhaH ti zabda graMtha samApti arthaka che. zokhanam zabda aMtima maMgala sUcaka che. rUpe pazyati no artha A pramANe che -- jema zarIramAM dhULa sparze tema zrotrendriya paTa hovAthI sparzAvelA evA zabda dravyane grahaNa kare che. cakSurindriya nahi sparzAvelA rUpane jue che. ane bAkInI traNa indriyo baddhaskRSTa evA gaMdha-rasa tathA sparza yogya dravyone grahaNa kare che. 81. puDhe suNei sadaM, ruvaM puNa pAsai apuDhe tu / gaMdhaM rasaM ca phAsaM ca baddhapuTuM viyaagre||1|| ityAvazyake zloka-58 : avataraNikA granthanI prazasti karatAM kahe che. zrImannayAdi-vijayAbhidhAnAM sudhiyAM zizuH / ra vAmanuM pratyA yazovinaya-paujta: 18 che " Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 : zrI cakSuraprApyakAritAvAdaH zlokArtha : zrImAnu-Azrita jananuM upAdhyAyajI mahArAjA jevA ratna rUpe pariNamana thAya e rIte yoga-kSema karavAmAM sakSama evI jJAnAdi lakSmIthI haMmezA yukta evA nayavijayajI mahArAjA e pramANe nAmavALA suMdara buddhithI yukta evA guru bhagavantanA bALaka evA panyAsa yazovijayajI mahArAje prItIpUrvaka A vAdane karyo nyAya mArgAnusArI tAtparyArtha A pramANe thaI zake che- 'pratisamAnadharakhavAnotpAdananukUttatimAna yazovinaya pafctaH | zloka-59H avataraNikA: granthathI thatA sadbhuta phaLano anuvAda kare che. karNejapAnAM kudhiyAM paraM karNajvaraM tthaa| karotvayaM sakarNAnAMkarNapIyUSa-pAraNam // 59 // iti cakSuraprApyakAritAvAdaH saM. 1710 mAghavadi-11 bhRgau kiirtirtnenaalekhi|| zlokArtha : A cakSa aprApyakAritAvAda kajapa-durjana evA duSTa buddhivALA jIvone atyaMta karNanojavara pIDAne karo ane sakarNa-sajjanonA karNane amRtanuM pAraNuM karAvo. noMdha : 'pAra-vratAntonanam', ti zabda lekhana samApti arthaka che. A pramANe cakSuraprAdhyakAritAvAda saM. 1710 mahAvada 11 zukravAranA divase pU.kIrtiratna vi. nAmanA munie lakhyo. nAstyeSA rAjapaddhatiH kintvayaM viSamaH pathaH / tathApi darziteyaM dik zodhayantu budhA mudA // saM. 2066 dvitIya mAdhava kRSNa pratipaddine zukre / iti yazaH zizukRtA gurjarabhASAvRttiH // Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI cakSuraprApyakAritAvAdaH // ajJAtakartRkacakSuraprApyakAritAvAdaH // (adyAvadhi aprakaTaH) nanu prApyakAri cakSuH, bAhyendriyatvAt, yad bAhyendriyaM tat prApyakAri pratipannaM, yathA tvagAdi / bAhyendriyaM ca cakSuH, prApyakAri / tasmAt 'prApyakAritve cakSuSo mahataH parvatAderaprakAzaprasaGgaH' iti na vaacym| dhattUrakapuSpavadAdau sUkSmANAmapyantemahattvopapatteH tadrazminAm / te hi AlokamilitA yAvadarthaM varddhante / mahataH parvatAdeH prakAzakatvAnyathAnupapatteH / / na ca razmivattvaM cakSuSo'siddham, tatsAdhakapramANasadbhAvAt / tathAhi-razmivaccakSuH, taijasatvAt, pradIpavat / na cedamapyasiddham, tata eva / tathAhi taijasaM cakSuH, rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAt / tadvadeva / nanu cakSuSaH prApyakAritve kathaM zAkhAcandramasoyugapadgrahaNam ? ityapi vArtam, yugapadgrahaNasyAsiddhatvAt / prathamato hi cakSuH sannikRSTAM zAkhAM prApya prakAzayati pazcAd viprakRSTaM candramasam / yugapatpratipattyabhimAnastUtpalapatrazatavyatibhedavad bhrAntinibandhanaH / dUranikaTAdivyavahAro'pi cakSuSaH prApyakAritve na durghaTaH / zarIrApekSayA cakSurviSayasya snnikRssttviprkRsstttopptteH| yadi cAprApyakAri cakSuH syAt tarhi kuDyAdyavyavahitavattadvyavahitasyApi ghaTAdermervAdezcAnekayojanazatavyavahitasyApi tat prakAzakaM syAt / kvacitpratyAsattiviprakarSAbhAvAt, na caivam, ataH prApyakAri tat pratipattavyam / kArakatvAcca / yatkArakaM tatprApyakAri, yathA vAsyAdi, kArakaM ca cakSuriti / ___atra pratividhIyate / yattAvaduktaM 'prApyakAri cakSuriti,' tatra dharmitvena upAttaM cakSugolakasvabhAvaM, razmirUpaM vaa| prathamapakSe pratyakSavirodhaH / arthenA sambaddhasya arthadezaparihAreNa zarIrapradeza eva golakasvabhAvacakSuSaH pratyakSataH pratIteH / dvitIyapakSe tu dharmiNo'siddhiH / razmirUpasya cakSuSaH kutazcit pramANAdaprasiddhaH / tat sAdhakaM hi pramANaM pratyakSamanumAnaM vA syAt / na tAvat pratyakSamarthavat tatra, tatsvarUpApratItena khalu razmayaH pratyakSataH pratIyante, viprattipattyabhAvaprasaGgAt / na hi nIle nIlatayA pratIyamAne kazcid vipratipadyate / kiJca, indriyArthasannikarSajaM pratyakSaM bhavanmate / na ca arthadeze vidyamAnaistairaparendriyasya sannikarSo'sti yatastatra pratyakSa mutpadyeta, anavasthAprasaGgAt / anumAnato'pyata eva anyato vA tatsiddhiH syAt ? yadyata eva, anyonyAzrayaH prasiddha hanumAnotthAne'tastatsiddhiH, asyAzcAnumAnotthAnamiti / anumAnAntarAt tatsiddhAvanavasthA dharmiNaH tatrApi anumAnAntarAt siddhiprasaGgAt / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 zrI cakSuraprApyakAritAvAdaH __ etena yaduktaM razmivaccakSuH taijasatvAt iti tat pratyAkhyAtam, uktapakSadoSANAmatrApi avizeSAt / kiJca, razmivattA golakarUpasya cakSuSaH sAdhyate tadvyatiriktasya vA / na tAvat tadvyatiriktasya, tasyAsiddhasvarUpatvAd apasiddhAntaprasaGgAcca / golakarUpasya tu tatsAdhane pakSasya pratyakSabAdhA, prabhAsura-prabhArahitasya golakasya pratyakSataH pratIteH / atha adRzyAH tadrazmayaH, anudbhUtarUpasparzatvAt / ato na asya pratyakSabAdhA / kathamevaM rUpaprakAzakatvaM tasya syAt ? tathAhi-cakSU rUpaprakAzakaM na bhavati, anudbhUtarUpatvAt, jlsNyuktaanlvt| na ca anudbhUtarUpasparzaM tejodravyaM kvacit pratIyate / jalahemno surarUpoSNasparzayoranudbhUtapratItirasti ityapi asamyag, ubhayAnudbhUtestatrApyapratipatteH / dRSTAnusAreNa cAdRSTArthakalpanA / anyathA pRthivyAderapi tadvattAprasaGgaH / tathAhi-razmivantaH pRthivyAdayo dravyatvAt, pradIpavat / yathA eva hi taijasatvaM razmivattayA vyAptaM pradIpe pratipannaM tathA dravyatvamapi / atha tatasteSAM tatsAdhane pratyakSavirodhaH / so'nyatrApi samAnaH / atha mArjArAdicakSuSoH pratyakSataH pratIyante razmayaH kathaM tadvirodhaH ? yadi nAma tatra te'nyatra kimAyAtama ? anyathA hemni pItatvasya suvarNatvena vyAptipratipatte: paTAdau pItatvopalambhAt suvarNatvasiddhiH syAt, pratyakSabAdho'nyatrApi / razmivattve cAsyArthaprakAzane AlokApekSA na syAt / tathAhi-yad razmivat tad arthaprakAzanenAlokApekSaM, yathA pradIpo, razmivacca bhavadbhirabhipretaM cakSuriti / tathA tadvattve svasambaddhasyAJjanAdeH prakAzakatvaprasaGgaH / tathAhi-yadrazmivat tatsvasambaddhamarthaM prakAzayati eva, yathA pradIpaH, razmivaccakSuH, tasmAt svasambaddhaM kAmalAdikaM prakAzayedeva / yadapi 'taijasatvAd' iti sAdhanamuktaM, tadapyayuktam, asiddhatvAt / tadasiddhatvaM ca kutazcitpramANAt tatra tasya apratIteH / taddhi golakarUpasya cakSuSo'bhyupagamyeta razmirUpasya vA ? / yadi golakasvarUpasya, tadAdhyakSabAdhA, bhAsurarUpoSNasparzarahitasyA'dhyakSataH pratIteH / anumAnabAdhazca tathAhi-cakSuH taijasaM na bhavati, bhAsurarUpoSNasparzarahitatvAd, yadevaM tadevaM, yathA mRtpiNDAdiH tathA ca idam, tasmAt tathA iti / tathA na taijasaM cakSuH, tamaHprakAzakatvAt, yatpunaH taijasaM tanna tama:prakAzakaM, yathA AlokaH, tamaHprakAzakaM ca cakSuH, tasmAnna taijasamiti / razmirUpasya tu cakSuSo'siddharUpatvAnna taijasatvamupapadyate / yadapi rUpAdInAM madhye spasyaiva prakAzakatvAditi tat taijasatve sAdhanamuktaM tadapi jalAJjanacandramANikyAdibhiranaikAntikam / na ca etad vaktavyam jalAdIn pratigatvA vyAvRtAnAM cakSurazmInAmeva tatprakAzakatvaM na jalAdInAmiti / sarvatradRSTahetuvaikalyApatteH / tathA ca Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI cakSuraprApyakAritAvAdaH dRssttaantaasiddhiH| pradIpAdAvapyanyasyaiva tatprakAzakatvaprasaGgAt / pratyakSabAdhanamubhayatra / atazcakSuSaH kutazcit taijasatvAsiddheH kathaM razmivattvaM siddhaye0 yataH prApyakAritvaM syAt / kiJca, asya prApyakAritve viSayazcakSurdezam AgaccheccakSurvA viSayadezaM ? tatrAdyavikalpe pratyakSabAdhA, cakSuHpradeze viSayasya prvtaaderaagmnaaprtiiteH| dvitIyapakSe'dhyakSavirodhaH, viSayaM prati cakSuSo gamanApratIteH / cakSurgatvA nArthenAbhisambadhyate, indriyatvAt, tvagAdivad, itynumaanvirodhshc| tadavizeSe'pi dRSTAtikrameNa kasyacit tatra gatvA sambandhAbhyupagame yathA pratItyasambandha eva kiM nAbhyupagamyate / alaM prtiityplaapen| kiJca, cakSurgatvA saMyujyArthaM cet dyotayati, tarhi yathA viprakRSTasyAdityArde saMyuktasamavAyAd rUpaM dyotayati, evaM karmApi dyotayet / saMyuktavasamavAyAvizeSAt / kathaM ca evaM vAdinaH kAcAbhrapaTalasvacchodakasphaTikAdyantaritArthanAmupalambhaH syAt, cakSuSaH tatra gacchataH kAcAdyavayavinA pratibandhAt / atha kAcAdikaM bhittvA cakSurazmayo'rthadezaM gacchanti, tarhi tadvyavahitArthopalambhasamaye kAcAderanupalambhaH tadAdheyadravyasya pAtazca syAt, tadAdhArasya nAzAt / na caivaM / yugapat tayoH nirantaraM samupalambhAt / etena 'zAkhAcandramasoH krameNAnubhave'pi AzuvRttyotpala patrazatavyatibhedavad yugapatpratipattyabhimAno bhrAntinibaMdhana' iti pratyAkhyAtam / . yaccAnyaduktam 'zarIrApekSayA cakSurviSayasya sannikRSTa viprakRSTatopapatteH' iti tadapi zraddhAmAtram, indriyasanikarSeNAsya pratipattau tathA tadvyavahArAnupapatteH / tathAhi-yadindriyasannikarSaNa pratIyate, na tatra dUranikaTadivyavahAraH, yathA rasAdau, indriyasannikarSeNa pratIyate ca cakSurviSaya iti / prApyakAritve ca cakSuSaH saMzayaviparyayAnupapattiH / sAmAnyavad vizeSANAmapi sannikRSTAnAmupalambhasambhavAt / vizeSAnupalabdhinimitto hi saMzayo viparyayazcetina prApyakAritvaM cakSuSo ghaTate / nacAprApyakAritve sakalArthaprakAzakatvaprasaGgaH, yogyadezApekSaNAd, ayaskAntavat / na hyaskAnto'yaso'prAptasyAkarSaNe pravartamAnaH sarvasyAyasastathAvidhasyAkarSaNe api tu yogyadezasthasyaiva / bhavato'pi cakSU razmayo lokAntaM gatvA kimiti rUpaM naprakAzayanti / cakSurvA saMyuktasamavAyAd yathA rUpaM prakAzayati tathA gandhAdikamapi kimiti na prakAzayet, tatrApi tasyAvizeSAditi codye yogyataiva zaraNyam / ___ yadapi 'kArakatvAdi'tyuktaM tadapi manasA'yaskAntAJjanatilakamantrAdinA cAnaikAntikam, tasya kArakatve'pyaprApyakAritvAt / iti siddhaM cakSuSo'prApyakAritvamiti / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "sandarbhagranthAH " vibhAga-1 madhyama syAdvAdarahasya - cakSuSo'prApyakAritvameva na sahAmahe iti cet ? zRNu / prasaMgasaMgatamatha prathamAnAtizuddhadhIH / cakSuraprApyakAritvaM brUte nyAyavizAradaH // .. tathAhi cakSuSaH prApyakAritvaM tAvad vyavahitArthAprakAzatvAnyathAnupapattyA paraiH parikalpyatetadayuktam, cakSuH saMyogasyApi paramANvAkAzAdau sattvAd vyabhicAreNa cAkSuSaM prati hetutvAyogAt / mahattvasamAnAdhikaraNodbhUtarUpasyApi tatra sahakAritvAnnAyaM doSa iti cet, na, udbhUtarUpasyApyavacchedakatvasambhavena vinigamanAvirahAt / atha pAkena rUpanAzakSaNe'pi ghaTAdicAkSuSotpattireva samAnAdhikaraNyenodbhUtarUpaviziSTamahattvasyaiva hetutve vinigamiketi cet, na, tatra rUpanAzakSaNa eva cAkSuSaM na tu taduttaropajAyamAnarUpottaramityasya kozapAnapratyAyanIyatvAt / atha mahattvodbhUtarUpayo: pRthagevAstu kAraNatA, mahattvajanyatAvacchedakaM ca janyadravyasAkSAtkAratvameva, ata evAtmasAkSAtkAra evAtmani mahattve mAnam ! udbhUtarUpajanyatAvacchedakaM ca dravyacAkSuSatvameveti cet, tathApi cakSurgolakaparikalitAJjanAdyanupalabdhiH kimadhInA yogyatA'bhAvAdhIneti cet, tarhi pATaccaraviluNTite vezmani yAmikajAgaraNavRttAntAnusAraNaM, bhittyAdyantaritAnupalabdherapi yogyatvAbhAvenaivopapattau cakSuHprApyakAritvapathikasya dUraproSitvAt / syAdetat bhittyAdivyavahitArthasya na svarUpAyogyatvaM, kAlAntare tasyaivopalambhadarzanAt kintu bhittyAdezcakSuHprAptivighAtakatayA virodhitvAdeva na tadantaritArthagrahaNamiti, maivaM, bhittyAdivyavahitasyApi yoginA cakSuSA grahAt, sUkSmavyavahitArthajJAne jJAnAvaraNakarmavipAkodayavizeSa eva hi pratibandhako vAcyastadabhAva eva ca yogyatAtmaniSThA sUkSmavyavahitArthajJAnajananIti gIyate / nanu sphaTikAdyantaritopalabdhau tAdRzayogyatA'bhAvAdvyabhicAra iti cet, na, sphaTikAdyantaritopayogasyottejakatvAt, upayogazcopalipsorAbhogakaraNam iti vizeSAvazyakavRttau, vyavahitatvaM ca svAbhimukhaparAGmukhatvAdikam, astu vA viziSyaiva pratibadhyapratibandhakabhAvastathA'pi pareSAmanantacakSuHsaMyogeSu tattaddezAnAM tattatkriyANAM ca kAraNatvakalpanApekSayA lAghavameva / yattu Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbhagranthAH saMyogena cakSuSazcAkSuSaM prati hetutve prAguktakAraNatvakalpanAgauravaM phalamukhatvAnna doSAyeti,-tanna; saMyogAdipratyAsattInAmananugamena tAbhistasya cAkSuSaM pratyakAraNatvAt, sambandhAnanugamasyApi svaghaTitavyAptighaTitakAraNatA bhedakatayA doSatvAt kAlikenaiva cakSuSazcAkSuSaM prati hetutvasya tavApyavazyamabhyupagantavyatvAt, svaprAcIsthapuruSasAkSAtkAre svapratIcIvRttyanyUnapariNAmakA'tisvacchabhinnasvapratIcIvRttitvasambandhena sattvenAstu bhittyAdInAM pratibandhakatA, pratibandhakatAvacchedakasambandhAnanugamazca na doSAya, tAvat sambandhaparyAptapratiyogitAvacchedakatAkavilakSaNAbhAvasya kAraNatvasvIkArAt / tathA ca na cakSuraprApyakAritve'pi bhittyAdivyavahitopalabdhiprasaGga iti kazcittadasat, tena sambandhena dravyatvamUrttatvAdinA pratibandhakatve vinigamakAbhAvAd vyavahite'pi yogicAkSuSAnurodhena yogyatAyA avazyAzrayaNIyatvAcca / yogyA cedyogyatA vaH sapadi janayituM jJAnamaNo'napekSaH, kasmAdasmAsmAkasmika iva na tadA hanta vastUpalambhaH; AyAsaM kaH prakuryAdaNumaNivibhAbhUSite bhUmibhAge, pradyotArthI pradIpaM prakaTayitumalaM tailasaMpUraNAdau // 1 // yogyatA vastuno bodhe smRtA pratiniyAmikA / upadhAnaM punastasya cakSurumolanAdinA // 2 // kAlikena nayanaM yadi heturmIlitAkSiNa na hi puMsi kuto dhIH / itthamAlapati veda na yaugastvAbhimukhyamiha cetthamamuSya // 3 // yadAbhimukhyaM kila nopakArakaM praklRptasaMyoganiyAmakaM dhiyaH / ihAsmi nAsminniyame spRhAvahaH kRtAntakopastu tavaiva kevalam // 4 // yatra yatra parisarpati cakSustatra tatra kila vedanajanma / gautamIyasamaye tadidAnIM prApyakAriNi na cakSuSi sAkSi // 5 // yattu sphaTikAdikaM bhittvA nayanarazmiprasaraNaM pratyabhijJAbhijJAnAM durabhyupagamamiti, tattu vikaTakapATasaMpuTasaMghaTitamapavarakamupabhidya prasRmaramRgamadaparimalAbhyupagamasamasamAdhAnamiti kecit / vastuto nayanasya taijasatvAsiddhyA tadrazmaya eva na sambhavanti / na ca cakSustaijasaM dravyatve sati rUpAdiSu madhye rUpasyaivAbhivyaJjakatvAdityanumAnAccakSuSastaijasatvasiddhiH / na cAJjanena vyabhicArastasya cAkSuSaprayojakatve'pi tadajanakatvAditi vAcyam / aprayojakatvAt / naiyAyikaikadezinastu indriyatvaM pRthivyAdyavRttirjanyasAkSAtkAratvAvacchinnajanakatAvacchedako jAtivizeSa ityAhuH netyanye, Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-1 indriyatvena sAkSAtkAraM pratihetutve cakSuH saMyogenAndhakArasthaghaTadisAkSAtkArApatteH, evaM sati cakSuSo razmyaprasiddhyA prApyakAritvamapi durupapAdam / nanu kiJcidavacchedena tama:pracchanne'pi bhittyAdau yadavacchedena cakSuHsaMyogastadavacchedenAlokasaMyogAdeva cAkSuSadarzanAccakSuSaH prApyakAritvaM setsyatIti cet, etannipuNataramandhakAravAde pratividhAsyAmaH / evaM ca zAkhAbhimukhena cakSuSA viTapino mUlAvacchinnasaMyogagrahAbhAvAdavyApyavRtticAkSuSaM prati cakSuH saMyogAvacchedakAvicchinnasamavAyasambandhAvacchinnAdhAratAyAH sannikarSatvasyAvazyakalpanIyatayAcakSuSaH prApyakAritvamAyAsyatItyapi pratividhAtavyaprAyaM veditavyaM, tadAnIM cakSurabhimukhadezaviSvagbhAvAbhAvAdeva saMyogAdicAkSuSAnudayAt, 'svaM puNa pAsaI apuTuM tu' (A.ni.gA. 5) ityAdyAgamopyatrArthe sAkSIti dig / // bRhatsyAdvAdarahasyam // vaizadyavadjJAnaM prati yogyatAvizeSasya hetutvAccakSuSo'prApyakAritvAt, atha cakSuSo'prApyakAritvameva na kSamiti cet zRNu: prasaGgasaGgatamatha prathamAnavizuddhadhIH / cakSuraprApyakAritvaM brUte nyAyavizAradaH // 1 // tathA hi-janyasAkSAtkAratvAvacchinnaM pratIndriyasambandhatvena tAvanna hetutA indriyasambandhatvasyaikasyAsambhavAt / etena cAkSuSatvAvacchinnaM prati cakSuHsambandhatvena hetutA'pi praastaa| , atha dravyacAkSuSatvAdyavacchinnaM prati cakSuHsaMyogatvAdinA viziSyaiva hetutA / taduktaM maNikRtA pratyakSavizeSa indriyArthasannikarSavizeSo heturanugata eveti iti cet-na, cakSuHsaMyogasyApi paramANvAkAzAdau vyabhicAreNa cAkSuSaM prati hetutvAyogAt mahattvasamAnAdhikaraNodbhUtarUpasyApi tatra sahakAritvAt, nAyaM doSa iti cet, na, udbhUtarUpasamAnAdhikaraNamahattvatvena sahakAritve'pi vinigamakAbhAvAt / atha pAkena rUpanAzakSaNe'pi ghaTAdicAkSuSotpattirevodbhUtarUpaviziSTamahattvasyaiva dravyacAkSuSahetutve vinigamiketi cet-na, tatra rUpanAzakSaNa eva cAkSuSaM na tu taduttaropajAyamAnarUpottaram ityasya kozapAnapratyAyanIyatvAt / atha mahattvodbhutarUpayoH pRthagevAstu kAraNatA, mahattvajanyatAvacchedakaM ca janyadravyasAkSAtkAratvam, ata evAtmasAkSAtkAra evAtmani mahattve mAnam / udbhUtarUpajanyatAvacchedakaM ca dravyacAkSuSatvamiti cet, tathApi cakSurgolakaparikalitAJjanAdyapratyakSaM kimadhInam ! yogyatA'bhAvAdhInamiti cet, tarhi pATaccaraviluNTite vezmani yAmikajAgaraNavRttAntAnusAraNam, bhittyAdyantaritApratyakSasyApi yogyatAviraheNaivopapattau vyavahitArthAprakAzakatvAnyathAnupapattyA cakSuHprApyakAritvasAdhanamanorathasya dUraproSitatvAt / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbhagranthAH syAdetat-bhittyAdivyavahitArthasya na svarUpAyogyatvaM, kAlAntare tasyaiva pratyakSasambhavAt / kintu bhittyAdezcakSuHprAptivighAtakatayA virodhitvAdeva na tadantaritArthagrahaNam / evamatisAnnidhyasyApi dUratvavaddoSatvena pratibandhakatvAt na nayanAJjanAdilaukikacAkSuSam / yattu vijAtIyacakSuHsaMyogatvena hetutvAdeva na dUrasthalaukikacAkSuSam, iti,-tantra, sati vizeSadarzanAdau, dUrasthasyApi laukikacAkSuSadarzanAt / maivam; ananugatattattadoSANAM tattatpratyakSapratibandhakatvakalpanApekSayA sAmAnyataH sUkSmavyavahitArthapratyakSe jJAnAvaraNakarmavipAkodayavizeSasyaiva pratibandhakatvakalpanaucityAt; vastutazcakSuSaH prApyakAritve zAkhAcandramasoyugapadgrahaNAnupapattiH / atha kramikatvameva tadjJAnayoH, yaugapadyapratyayasya zatapatrazatapatrIvedhavyatikaraNa bhramatvAditi cet na; tathA sati tataH sAkSAtkaromItyanuvyavasAyasya tayoranupapatteH / tadanuvyavasAyasamaye zAkhAjJAnasya naSTatvAt / na ca zAkhAcandrayoH kramikajJAnAhitasaMskArAbhyAM janitAyAM samUhAlambanasmRtAvevAnubhavatvAropAttathAnuvyavasAyo yathA paJcAvadhAnasthale iti vAcyam, upekSAtmaka tadjJAnatastAdRzasmRtyasambhavAt / tava laukikasannikarSajanyajJAnasyaiva viSayatayA 'sAkSAtkaromi ityanuvyavasAyajanakatvAcca / yattu-sphaTikAdikamupabhidya nayanarazmiprasaraNaM pratyabhijJAnAM durabhyupagamam iti / tattu-vikaTakapATasampuTasaGghaTitamapavarakamupabhidya mRgamaMdasandohasamAgamasamasamAdhAnam, iti kazcit / ' : vastuto mRgamadasaMsargArabdhasugandhidravyANyeva bahiranubhUyante / anyathA baMhIyasA kAlena baMhIyasA vAyunA tadavayavAnAM bhUyasAmapagame tadgurutvapracyavApAtAt / tathA ca sphaTikAdinA'pi pratibandhAt nayanarazmInAM kathaM bahirnirgamaH ! ata eva kAcakUpikAditastacchAyadravyAntarArambho'pi tatra tatra vyAvarNitaH / ___ api ca nayanasya taijasatvA'siddhyA tadrazmaya eva kutastyAH ! na ca cakSuH taijasam rUpAdiSu rUpasyaivAbhivyaJjakatvAdAlokavat, ityanumAnAt cakSuSastaijasatvasiddhiH / na cAJjanenavyabhicArastasya cAkSuSaprayojakatve'pi tadajanakatvAditi vAcyam; aprayojakatvAt / anudbhUtarUpAnudbhUtasparzatejontarakalpane gauravAcca / ata evendriyatvaM janyasAkSAtkAratvAvacchinnajanakatAvacchedakaH pRthivyAdyavRttireva jAtivizeSa iti yaugaikadezinaH / teSAmapi cakSuHsaMyogatvena hetutAsiddhyaiva cakSuH prApyakAritvasAdhanAbhikAGkSA sampUryeta, saiva tu nAstyatra, 'taddhetorevAstu kiM tena' iti nyAyAt, cakSuHsaMyogatvAvacchinnaniyAmakAdeva cAkSuSadezaviSayapratiniyamasambhavAt / etenayogyA cedyogyatA vaH sapadi janayituM jJAnamakSNo'napekSaH, kasmAdasmAkamAkasmika iva na tadA hanta vastUpalambhaH / AyAsaM kaH prakuryAdanaNumaNivibhApUrite gehadeze, pradyotArthI pradIpaM prakaTayitumalaM tailasampUraNAdau // 1 // Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-1 api ca svanayananikaTopaTaGkino'rthaH paTu vikasanti na jAtu tatpratIpAH / jagati vicaratIha yogyateyaM ziva ziva vaJcanacAturI dhurINA // 2 // ityAdi nirastam / yata:yogyatA vastuno bodhe smRtA pratiniyAmikA / upadhAnaM punastasya cakSurunmIlanAdinA // 3 // yadAbhimukhyaM niyamAya karmaNo na nAma saMyoganiyAmakaM dhiyaH / ihAsmi nAsminniyame spRhAvahaH, kRtAntakopastu tavaiva kevalam // 4 // yatra yatra parisarpati cakSustatra tatra kila vednjnm| gautamIyasamaye tadidAnIM prApyakAriNi na cakSuSi sAkSi // 5 // anantanayanaviSayasaMyogAnAM tattaddezAdiSvanantatajjanakatvAnAM ca kalpanAyAM mahAgauravAt / nayanakriyAbhimukhyasya rUpAdAvapi sambhave bAdhakAbhAvAd dravyatatsamavetAdisAdhAraNacAkSuSaM pratyekahetutve lAghavAcca / lohopalasya lohAkarSakatvamivApratyAsannasyApi cakSuSazcAkSuSajanakatvamityapyAhuH, teSAmapi sambandhavizeSAzrayaNamAvazyakam / anyathA'tiprasaGgAt tathAcaivaM prayuJjata nayanaM yogyadezAvasthitA'prAptArthaparicchedakam, prAptinibandhanAnugrahopaghAtazUnyatvAt, manovaditi, vanaspatisUrAlokanAdinA nayanAnugrahopaghAtodayAt vyabhicAravAraNAya prAptinibandhaneti vizeSaNam / tadupaghAtasya prAptinimittakatve nayanasya jalAnalasaMyogena kleddaahaaptteH| atha manaso'pi ghaTadinA'laukikajJAnAdipratyAsattisattvAt sAdhyavikalo dRSTAnta iti cet-na; saMyogapratyAsatyAparicchedakatvAbhAvasyaiva siSAdhayiSitatvAt / na cAtmamAnasatvAvacchinnaM prati saMyogenaiva manaso hetutvAt na kiJcidetad iti vAcyaM; pUrvaM tadaprApyakAritvaM prasAdhya dRSTAntatvAbhiprAyAt / evaM ca manasa iva cakSuSastattadupayogasAcivyAttadA tadA tattadarthagrAhakatvaM svabhAvadevetyapi praanycH| svaprAcIsthapuruSasAkSAtkAre svapratIcIvRttitvasambandhena vijAtIyadravyatvenAstu bhittyAdInAM pratibandhakatA, pratibandhakatAvacchedakasambandhAnanugamazca na doSAya tAvatsambandhaparyAptaprati-yogitAvacchedakatAkavilakSaNAbhAvasyaikasya kAraNatAsvIkArAt / tathA ca bhittyAdInAM pratibandhakatvAdeva na tadantaritArthagrahaNamiti kiM yogyatayeti kazcit, tanna, pRthivItvAdinA sAGkaryeNa vijAtIyadravyatvena Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbhagranthAH tathAtvAsambhavAt / vyavahite'pi yogi cAkSuSAnurodhena yogyatAyA avazyAzrayaNIyatvAcca / etena sphaTikatvAdyabhAvakUTaviziSTadravyatvenoktasambandhenAstu pratibandhakatvam ityapyapAstam / nanu kiJcidavacchedena tamaH pracchanne'pi bhittyAdau yadavacchedena cakSuHsaMyogaH, tadavacchedenAlokasaMyogAdeva cAkSuSadarzanAccakSuSaH prApyakAritvaM setsyati, iti cet,-etannipuNataramandhakAravAde pratividhAsyAmaH / evaM ca-zAkhAbhimukhena cakSuSA viTapino mUlAvacchinnasaMyogagrahAbhAvAdavyApyavRtticAkSuSaM prati cakSuH saMyogAvacchedakAvacchinnasamavAyasambandhAvacchinnAdhAratAyAH sannikarSatvasyAvazyakalpanIyatayA cakSuSaH prApyakAritvamAyAsyati, ityapi pratividheyaprAyamavadheyam / tadAnIM cakSurabhimukhadezAviSvagbhAvAbhAvAdeva saMyogAdicAkSuSAnudayAt / kecittu-cakSuSaH prApyakAritve pRthutaragrahaNAnupapattiH, na hyaNunA cakSuSA pRthutadravyasaMyogaH sambhavItyAhuH / 'svaM puNa pAsaI apuTuM' ityAdyAgamo'pyatrArthe sAkSI, iti dig / iti cakSuH aprApyakAritAvyavasthApanaM prAsaGgikam / . // savivaraNam zrIjJAnArNavaprakaraNam // .. dRSTAntena tAvaccakSuSo'prApyakAritvaM vyavasthApayati aprApyakAryadhiSThAnA-sambaddhagrAhi locanam // anugrahopaghAtAbhyAM, viSayAd bhAvyamanyathA // 16 // 74 // [vi] cakSuraprApyakAri adhiSThAnAsambaddhArthagrAhakendriyatvAd, manovad, adhiSThAnetyAdivizeSaNena sparzanAdAvindriyapadadAnena ca pradIpaprabhAyAM vyabhicAraH parihataH, na cAprayojakatvaM sambaddhArthagrAhakatve tasya karavAlajalAvalokanAdinopaghAtAnugrahaprasaGgAt, na cAsiddha eva tasyopaghAtAnugrahAbhAvo bhUyo bhUyaH sUrakarAvalokanena jalAvalokanena ca dAhazaityalakSaNataddarzanAditi vAcyam, avalokanAnantaraM cakSurdezaM prAptena mUrtena ravikarAdinopaghAtasya sambhavAjjalAvalokanAdau copaghAtAbhAvenAnugrahAbhimAnAt svatastaddezaM prAptena ca candramarIcinIlAdinA'nugraho'pi bhavatyeva, yadi ca cakSuH svata evAnugrAhakopaghAtavastunI saMsRjyAnugrahopaghAtau labheta tarhi sUrakarAvalokanAdiva karavAlAvalokanAdapyabhighAtaH syAt, tadidamAha "loaNamapattavisayaM, maNovva jamaNuggahAisunnaM ti // jalasUrAloAisu, dIsaMti aNuggahavighAyA // 209 // Dajhejja pAviuM ravi-karAiNA pharisaNaM va ko doso // mannejja aNuggahaM pi va u vaghAyAbhAvao somma ! // 210 // Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-1 gaMtuM Na svadesaM, pAsai pattaM sayaM va NiyamoyaM // patteNa u muttimayA, uvaghAyANuggahA hojjA // 211 // " (vizeSA bhA) locanamaprAptaviSayaM, mana iva yadanugrahAdizUnyamiti / jalasUrAlokAdiSu dRzyate anugrahavighAtau // dahyeta prApya ravikarAdinA sparzanamiva ko doSaH / manyetAnugrahamivopaghAtAbhAvataH saumya ! // gatvA na rUpadezaM, pazyati prAptaM svayaM vA niyamo'yam // prAptena tu mUrtimatopaghAtAnugrahI bhavetAm // 16 // nanu nayanAnnAyanA razmayo nirgatya prApya ca vastu ravirazmaya iva prakAzamAdadhati sUkSmatvena taijasatvena ca teSAM vahnayAdibhirdAhAdayo na bhaviSyantIti cet, na, cakSuSastaijasatvasyaivAsiddheH, tathAhi adRSTakalpanApattistaijasatve hi cakSuSaH // na ca tatsAdhakaM kiJcid-balavanmAnamIkSyate // 17 // 75 // [vi.] cakSuSastaijasatvakalpane'nudbhUtarUpAnudbhUtasparzatejontaraM kalpanIyamityadRSTakalpanApattiH paramate, na ca tattaijasatvasAdhakaM kiJcidbalavatpramANamIkSAmahe / na ca cakSustaijasaM rUpAdiSu madhye rUpasyaivAbhivyaJjakatvAtpradIpavadityanumAnAttatsiddhiH, svasparzavyaJjakatvena pradIpadRSTAntasya sAdhanavaikalyAdviSayendriyasaMyogenAnaikAntikatvAd, dravyatve satIti vizeSaNe'pyaJjanavizeSeNAnaikAntikatvAcca / etena "rUpasAkSAtkArAsAdhAraNakAraNaM taijasaM rasAvyaJjakatve sati sphaTikAdyantaritaprakAzatvAtpradIpavad" ityapi nirastam / aJjanAdibhinnatve satIti vizeSaNadAne cAprayojakatvAccakSuHpradIpayorekayA jAtyA vyaJjakatvAsiddheH / etena "svapnAdikamivAJjanAdikaM sahakRtya manasaiva sAkSAtkRte nidhyAdau cAkSuSatvabhrama evaityuktAvapi na kSatiH / kiM caivaM tavA'JjanAdeH pRthakpramANatvApattiH, mano yadasAdhAraNaM sahakAryAsAdya bahirgocarAM pramAM janayati tasya pramANAntaratvaniyamAt / na ca paTapaTalAcchannacakSuSAmaJjanAdijanito nidhyAdisAkSAtkAro na prametyuktiyuktisahA, yathArthapravRttijanakatvena tatpramAtvasya vyavasthitatvAt / na ca kAraNabAdhAdapramAtvaM, tasyaivAsiddheH / na ca svapnAdivadaJjanAdenindhyAdisUcakatvameveti yuktaM vyAptigrahAdikaM vinA'numitirUpatatsUcanA'sambhavAt, svapnAdisthale tu vyAptigrAhakasvapnazAstrAdyanusaraNaniyamAditi dig / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 sandarbhagranthAH nanu cakSuryadi na prApyakAri tadA'sannihitatvA'(vizeSAtkuDyAdivyavahita-syApi grahaNaprasaGga iti cet, na, atisannihitasya golakAderiva bhittyAdivyavahitasyApi yogyatA'bhAvAdevAgrahAt / ) nanvagrAvacchedenaiva cakSuHsaMyogasya grAhakatvAnna mUlAvacchedena tatsaMyuktagolakAdigrahaprasaGgaH / kuDyAdivyavahitAnAM svarUpayogyatA ca sthairyapakSe na parAvartate, kSaNikatvapakSe'pyapratyAsannAnAM sahakAriNAM nAtizayajanakatvaM, pratyAsattizca pareSAM nirantarotpAdaH, asmAkaM tu saMyogaH, tadubhayamapi kRSNasArasyArthena na sambhavatIti cet ? na, zaktipratyAsattyaivAtizayAdhAnAllohAkarSakAyaskAntAdAvatiriktapratyAsattyadarzanAtsAmIpyavizeSasya tatra sambandhatve cAtrApi tenaivopapatteH / yuktaM caitat, saMyogAdinAnApratyAsattyakalpanalAghavAt, na caivamaprApyakAritvabhaGgaH, cakSuHsaMyogasya cAkSuSAjanakatvenaiva tadupapatteH / . vastutaH sannihitaviSayagrahe vyavadhAnAbhAvakUTa eva viSayaniSThA yogyatA vyavahitaviSayagrahe cAJjanAdiniSThaiva zaktilakSaNA yogyatA hetuH, viSayapuruSAdibhedena tadvaicitryAt / ata evAsmadAdInAmAlokApekSayaiva viSayagraha: pecakAdInAM tu na tathetyupapadyate / itthaM cAvyavahitacAkSuSasAkSAtkAre cakSurvyavadhAnAbhAvAdInAM ' vyavahitacAkSuSe ca cakSuraJjanAdInAM vilakSaNazaktimattvena hetutvAnna kiJcidanupapannam, bhittyAdezcakSuHsaMyogapratibandhakatve tu sphaTikAdInAmapi tathAtvaprasaGgAttadvyavahitAnAmapyanupalabdhiprasaGgaH / prasAdasvabhAvavatAM sphaTikAdInAM na nAyanarazmigatipratibandhakatvamiti cet, tarhi bhittyAdInAM cakSuHprAptipratibandhakatvApekSayA lAghavAccAkSuSapratibandhakatvameva kalpyatAm / svaprAcIsthapuruSasAkSAtkAre svapratIcIvRttitvasambandhena bhittyAdInAM tattvasambhavAt / yadi ca tattatkriyAtattaduttaradezAdInAmeva saMyoganiyAmakatvenAnatiprasaGgAdbhittyAdInAM na pratibandhakatvamiti vibhAvyate tadA 'taddhetoH' (taddhetoreva tadastu kiM tena) iti nyAyena lAghavAttatannayanonmIlanasyaiva tattaccAkSuSahetutvamastu kimanantasaMyogAdikalpanayA ? indriyasambandhatvena pratyakSahetutvakalpanAtphalamukhaM gauravaM na doSAyeti cet, na, indriyasambandhatvasyaikasyAbhAvena tathAhetutAyA evaasiddheH| tathApi dravyacAkSuSatvAdyavacchinnaM prati cakSuHsaMyogatvAdinA hetutvamanugatameva / taduktaM maNikRtA 'pratyakSavikSeSe indriyArthasannikarSavizeSo heturanugata eveti' iti cet, na, paramANvAkAzAdau vyabhicArAt / na ca mahattvasamAnAdhikaraNodbhUtarUpavattvasyApi sahakAritvAnna doSa iti vAcyam, samAkalitasakalanetragolakasya dUrAsannatimirarogAvayavina upalambhaprasaGgAt, Aha ca-"jai pattaM geNhejja u, taggayamaMjaNaraomalAIyaM // pecchejja jaM na pAsai, apattakAri tao cakkhaM // 212 // " ( ? ) Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-1 (yadi prAptaM gRhNIyAttadgatamaJjanarajomalAdikam // prekSeta yanna pazyati, aprAptakAri tatazcakSuH // ) atyantAsattyabhAvasyApi sahakAritve cAdhiSThAnasaMyuktAJjanazalAkAyA apyapratyakSatvaprasaGgAt, agrAvacchedena cakSuHsaMyogasya hetutve'pyudIcI prati vyApAritanetrasya kAJcanAcalopalambhaprasaGgAt, dUratvena netragatipratibandhe ca zazadharasyApyanavalokanaprasaGgAt / tadabhISubhiriva tigmakarAbhISubhirapi tadabhivRddhezcAvizeSAt, tigmatvena tigmakararazmInAM tatpratighAtakatve ca tadAlokaparikalitapadArthamAtrAbhAnaprasaGgAditi ratnaprabhAcAryaprabhRtayaH (ratnAkarAvatArikAdvitIyapari0 sUtra 5) / indriyasambandhatvena pratyakSa-hetutve'pi sAmIpyavizeSeNa saMyogasyAnyathAsiddhirityapi yuktamutpazyAmaH / prApyakAritve ca cakSuSaH zAkhAcandramasoryugapadgrahAnupapattiH, yugapadubhayasaMyogAbhAvAt / na ca zatapatrasUcIvedhavyatikareNa tatra yaugapadyAbhimAna eva, krameNaiva vegAtizayAdubhayasaMyogenobhayasAkSAtkArajananAditi vAcyam, candrajJAnAnuvyavasAyasamaye zAkhAjJAnasya naSTatvena zAkhAcandrau sAkSAtkaromItyanuvyavasAyAnupapatteH, na ca kramikatadubhayAnubhavajanitasaMskArAbhyAM janitAyAM samUhAlambanasmRtAvevAnubhavatvAropAt tathAnuvyavasAya iti sAmpratam, tAdRgAropAdikalpanAyAM mhaagaurvm| na ca tiryagbhAgAvasthitayoH zAkhAcandramasoryugapatsaMyoga iti sAmpratam, sannihitavyavahitayoryugapatsaMyoge'tiprasaGgAt / nayanAniHsaratA nAyanena tejasA'rthasaMsargasamakAlameva * bAhyAlokasahakAreNAnyacakSurArambhAcchAkhAcandramasoryugapadgraha ityapi tuccham, udbhUtarUpavattejaHsaMsargeNAnudbhUtarUpavattejasa ArambhAnabhyupagamAd bAhyacakSuSA pRSThAvasthitavastugrahaprasaGgAccetyadhika matkRtasyAdvAdarahasyAdavaseyam) (nyAyAlokAduddhRtam) // nyAyAlokaH // tasmAt sambandhavizeSeNa viSayaniSThasya pratyakSapratibandhakajJAnAvaraNA'pagamasya zaktivizeSasya vA pratyakSaviSayatAniyAmakatvamiti yuktamutpazyAmaH / etena kvacidindriyasannikarSaH kvaciddoSavizeSazca tanniyAmakaH, antatastadanyAnyatvena vA tanniyAmakatvaM tatra jJAnabhedaniveze gauravamitinirastam / vastutaH cakSurmanaso'prApyakAritvAt doSA'janyalaukikapratyakSaviSayatAyAmapi nendriyasannikarSaniyAmakatvamiti smartavyam / aprayojakatvenaitAdRzaniyamA'siddhezca / abhede kathaM viSayatvamiti cet ? yathA ghaTAbhAve ghaTAbhAvavizeSaNatvam / "kiM taditi cet ? svabhAvavizeSa eva / anirvacanAt tadasiddhiriti cet ? na, mAdhuryAdivattasyA''khyAtumazakyatve'pi pratyAkhyAtumazakyatvAt / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 . sandarbhagranthAH yattu-svavyavahArazaktatvameva svaviSayatvamiti tana, AtmanyatiprasaGgAt, jJAnapadadAne cecchAdyanupasaGgrahAt, icchAdau paramparayA tatsattvasya ca jJAnAdAvapi suvacatvAt, zakteH padArthAntaratvenA''tmAzrayoddhAre'pi tasyA ananyathA-siddhaniyatapUrvavRttitvajJAnavyaGgyatvenA'nyonyAzrayAnuddhArAcceti vibhAvanIyam / xx..........xx tathAhi-cakSuraprApyakAri, adhiSThAnA'sambaddhArthagrAhakendriyatvAt, manovat / 'adhiSThAne'tyAdivizeSaNena sparzanAdAvindriyapadadAnena ca pradIpaprabhAyAM vyabhicAraparihAraH / na cA'prayojakatvaM, sambaddhArthagrAhakatve tasya karavAlajalAvalokanAdinopaghAtAnugrahaprasaGgAt / na cA'siddha eva tasyopaghAtAnugrahA'bhAvaH, muhurmuhuH sUrakarajalAvalokanAbhyAM dAhazaityalakSaNatadarzanAditi vAcyam, avalokanAnantaraM cakSurdezaM prAptena mUrtena ravikarAdinopaghAtasambhavAt, jalAvalokanAdau copaghAtAbhAvenAnugrahAbhimAnAt, svatastaddezaM prAptena ca candramarIcinIlAdinA'nugraho'pi bhavatyeva / yadi ca cakSuH svataH evAnugrAhakopaghAtakavastunI saMsRjyA'nugrahopaghAtau labheta tarhi sUrakarAvalokanAdiva karavAlAvalokanAdapyabhighAtaH syAt / tadidamuktaM bhASyakRtA loaNamapattavisayaM maNovva jamaNuggahAisunnaM ti / : jalasurAloAIsu dIsaMti aNuggahavighAyA // Dajjhejjha pAviuM ravikarAiNA, pharisaNaM va ko doso ? mannejjaNuggahaM pi va uvaghAyAbhAvao somma // gaMtuM Na svadesaM pAsaI pattaM sayaM va Niyamo'yaM / patteNa u muttimayA uvaghAyANuggahA hojja // (vizeSA.bhA.zlo. 209-210-211) / tti nanu nayanAnnAyanA razmayo nirgatya prApya ca vastu ravirazmaya iva prakAzamAdadhati sUkSmatvena taijasatvena ca teSAM vahnayAdibhirdAhAdayo na bhaviSyantIti cet ? na, cakSuSastaijasatvasyaivA'siddheH / na ca cakSuH taijasaM, rUpAdiSu madhye rUpasyaivA'bhivyaJjakatvAt pradIpavadityanumAnAt tatsiddhiH, cakSuviSayasaMyogenA'naikAntikatvAt / dravyatve satIti vizeSaNe'pyaJjanavizeSeNAnaikAntikatvAcca / etena-'rUpasAkSAtkArA'sAdhAraNakAraNaM taijasaM, rasA'vyaJjakatve sati sphaTikAdyantaritaprakAzakatvAt, pradIpavat' ityapi nirastam / aJjanAdibhinnatve satIti vizeSaNadAne cA'prayojakatvAt cakSuHpradIpayorekayA jAtyA vyaJjakatvA'siddhaH / etena svapnAdikamivAJjanAdikaM sahakRtya manasaiva sAkSAtkRte cAkSuSatvabhrama eva ityuktAvapi na kSatiH / / vastuta evamaJjanAdeH pRthakpramANatvApattiH, mano yadasAdhAraNaM sahakAryAsAdya bahirgocarAM pramAM janayati tasya pramANAntaratvaniyamAt / na ca paTapaTalAcchanacakSuSAmaJjanAdijanito nidhyAdi Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-1 sAkSAtkAro na pramA ityuktiH yuktisahA, yathArthapravRttijanakatvena tatpramAtvasya vyavasthitatvAt / na ca kAraNabAdhAdapramAtvam, tasyaivA'siddheH / na ca svapnAdivadaJjanAdenidhyAdisUcakatvameveti yuktam, vyAptigrahAdikaM vinA'numitirUpatatsUcanA'sambhavAt, svapnAdisthale tu vyAptigrAhakasvapnazAstrAdyanusaraNaniyamAditi dig| atha cakSuSo'prApyakAritve'sannihitatvA'vizeSAt kuDyAdivyavahitasyApi grahaNaprasaGga iti cet ? na, atisannihitasya golakAdevi bhittyAdivyavahitasyApi yogyatA'bhAvAdevA'grahAt / nanvagrAvacchedenaiva cakSuHsaMyogasya grAhakatvAt na mUlAvacchedena tatsaMyuktagolakAdigrahaprasaGgaH / kuDyAdivyavahitAnAM svarUpayogyatA ca sthairyapakSe na parAvartate, kSaNikatvapakSe'pyapratyAsannAnAM sahakAriNAM nAtizayA'janakatvam / pratyAsattizca pareSAM nirantarotpAdaH asmAkaM tu saMyogaH, tadubhayamapi kRSNasArasyArthena na sambhavatIti cet ? na, zakti-pratyAsattyaivA'tizayA''. dhAnAllohAkarSakAyaskAntAdAvatiriktapratyAsattyadarzanAt sAmIpyavizeSasya tatra sambandhatve cAtrA'pi tenaivopptteH| yuktaJcaitat, saMyogAdinAnApratyAsattyakalpanalAghavAt / na caivamaprApyakAritvabhaGgaH, cakSuHsaMyogasya cAkSuSA'janakatvenaiva tadupapatteH vastutaH sannihitaviSayagrahe vyavadhAnAbhAvakUTa eva viSayaniSThA yogyatA vyavahitaviSayagrahe cA'JjanAdiniSTheva zaktilakSaNA yogyatA, hetu-viSaya-puruSAdibhedena tadvaicitryAt / ata evA'smadAdInAmAlokApekSayaiva viSayagraha: pecakAdInAM tu na tathetyupapadyate / itthaJcA'vyavahitacAkSuSasAkSAtkAre cakSurvyavadhAnAbhAvAdInAM vyavahitacAkSuSe cakSuraJjanAdInAM vilakSaNazaktimattvena hetutvAnna kiJcidanupapannam / bhittyAdezcakSuHsaMyogapratibandhakatve tu sphaTikAdInAmapi tathAtvaprasaGgAt tadvyavahitAnAmapyanupalabdhiprasaGgaH / prasAdasvabhAvavatAM sphaTikAdInAM na nAyanarazmigatipratibandhakatvamiti cet ? tarhi bhittyAdInAM cakSuHprAptipratibandhakatvApekSayA lAghavAt cAkSuSapratibandhakatvameva kalpyatAm, svaprAcIsthapuruSasAkSAtkAre svapratIcIvRttitvasambandhena bhityAdInAM tattvasambhavAt / yadi ca tattatkriyAtattaduttaradezAdInAmameva saMyoganiyAmakatvenA'natiprasaGgAt bhittyAdInAM na pratibandhakatvamiti vibhAvyate, tadA taddhetoriti nyAyena lAghavAt tattannayanonmIlanasyaiva tattaccAkSuSahetutvamastu, kimnntsNyogaadiklpnyaa| ___'indriyasambandhatvena pratyakSahetutvakalpanAt phalamukhaM gauravaM na doSAya' iti cet ? na, indriyasambandhatvasyaikasyAbhAvena tathAhetutAyA evA'siddheH / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 sandarbhagranthAH tathApi dravyacAkSuSatvAdyavacchinnaM prati cakSuHsaMyogatvAdinA hetutvamanugatameva, taduktaM maNikRtApratyakSavizeSe indriyArthasannikarSavizeSo heturanugata eveti-(ta.ciM.pra.kha.) iti cet ? na, paramANvAkAzAdau vyabhicArAt / na ca mahattvasamAnAdhikaraNodbhUtarUpavattvasyApi sahakAritvAt na doSa iti vAcyam, samAkalitasakalanetragolakasya dUrAsannatimirarogAvayavina upalambhaprasaGgAt / atyantA''satyabhAvasyApi sahakAritve cAdhiSThAnasaMyuktAJjanazalAkAyA apyapratyakSatvaprasaGgAt / agrAvacchedena cakSuHsaMyogasya hetutve'pyudIcI prati vyApAritanetrasya kAJcanocalopalambhaprasaGgAt, dUratvena netragatipratibandhakatve ca zazadharasyA'pyanavalokanaprasaGgAt, tadabhISubhiriva tigmakarAbhISubhirapi tadabhivRddhezcA'vizeSAt, tigmatvena tigmakararazmInAM tatpratighAtakatve ca tadAlokaparikalitapadArthamAtrA'bhAnaprasaGgAditi ratnaprabhAcAryaprabhRtayaH / indriyasambandhatvena pratyakSahetutve'pi sAmIpyavizeSeNa saMyogasyA'nyathAsiddhirityapi yuktamutpazyAmaH / prApyakAritve ca cakSuSaH zAkhAcandramasoyugapadgrahaNAnupapattiH, yugapadubhayasaMyogAbhAvAt / na ca zatapatrasUcIvedhavyatikaraNa tatra yaugapadyAbhimAna eva, krameNaiva vegAtizayAdubhayasaMyogenobhayasAkSAtkArajananAditi vAcyam, candrajJAnAnuvyavasAyasamaye zAkhAjJAnasya naSTatvena 'zAkhA-candrau sAkSAtkaromI'tyanuvyavasAyAnupapatteH / na ca kramikatadubhayAnubhavajanitasaMskArAbhyAM janitAyAM samUhAlambanasmRtAvevAnubhavatvAropAt tathAnuvyavasAya iti sAmpratam, tAdRgAropAdikalpanAyAM mahAgauravAt / na ca tiryagbhAgApasthitayoH zAkhAcandramasoryugapatsaMyoga iti sAmpratam, sannihitavyavahitayoryugapatsaMyoge'tiprasaGgAt / "nayanAnniHsaratA nAyanena tejasA'rthasaMsargasamakAlameva bAhyAlokasahakAreNAnyacakSurArambhAcchAkhAcandramasoryugapadgrahaH" ityapi tuccham, udbhUtarUpavatteja:saMsargeNA'nudbhUtarUpavattejasa ArambhAnabhyupagamAd bAhyacakSuSA pRSThAvasthitavastugrahaprasaGgAccetyadhika matkRtajJAnArNava-syAdvAdarahasyayoravaseyam / syAdvAdakalpalatA cakSurna prApyakAri, adhiSThAnA'saMbaddhArthagrAhakendriyatvAt, manovat / na cAprayojakatvam saMbaddhArthagrAhakatve tasya vahnijalAvalokanAdinA dAhakledAdiprasaGgAt, adhiSThAnAccakSuSo vibhAge'ndhatvaprasaGgAcca / atha nayanAd nAyanA razmaya eva nirgatya prApyaM ca vastu ravirazmaya iva prakAzamAdadhati, sUkSmatvena taijasatvena ca teSAM vahanyAdibhirdAhAdayo na bhaviSyantIti cet ? n, cakSuSastaijasatvasyaivAsiddheH / na ca 'cakSustaijasam, rUpadiSu madhye rUpasyaivAbhivyaJjakatvAt, Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-1 pradIpavat' ityanumAnAt tatsiddhiH, cakSuHviSayasaMyogenAnaikAntikatvAt, 'dravyatve sati' iti vizeSaNe'pyaJjanavizeSeNAnaikAntikatvAcca / etena 'rUpasAkSAtkArA'sAdhAraNakAraNaM taijasam, rasA'vyaJjakatve sati sphaTikAdyantaritaprakAzakatvAt, pradIpavat' ityapi nirastam 'aJjanAdibhinnatve sati' iti vizeSaNadAne cA'prayojakatvAt, aJjanAdivaccakSuSo'taijasatve'pyakSateH, cakSuH pradIpayorekayA jAtyA vyaJjakatvA'siddhezca / / atha cakSuSo'prApyakAritve kuDyAdivyavahitasyApi grahaNaM syAt, asaMnihitatvA'vizeSAt, yogyatA ca sthairyapakSe na parAvartata iti cet ? hanta ! evaM tavApi kathaM nAyaM doSaH ! sphaTikAdivyavahitagrahaNe'pyatiprasaMgasya durnivAratvAt, sphaTikAdikaM nirbhidya viSayadezaM yAvad nAyanarazmInAM gamane ca tUlapaTalAdestaiH sutarAM subhedatvAt, tUlapaTalAdyantaritasyApyupalamlaprasaGgAt / yat punarudayanenoktam-'sphaTikAdyantaritopalabdhiH prasAdasvabhAvatayA sphaTikAdInAM tejogaterapratibandhakatayA pradIpaprabhAvadevopapannA' iti tad dUSitaM vRddhaiHprasannatAvanmUrtadravyakRtagatyapratibandhasya kvApyadarzanAt, tUlAdinA jalAdigatyapratibandhasya prazithilAvayavArabhyatvanimittakasyaiva darzanAt / sphaTikAntargatapradIparazmayastu na taM bhittvA prasaranti, kintu tatsaMparkamAsAdya sphaTikaparamANupuJja eva tathA pariNataH sarvataH prasarati / ata eva pItaraktAdikAcakUpikAto razmayo'pi tacchAyAH prasaranto dRzyante / atha yathA pAradasyA'yaspAtra bhede sAmarthyam, na punaralAbupAtrabhede, tathA locanarociSAmapi sphaTikAdibhede zaktirbhaviSyati na tUlapaTalabheda iti cet ? na, pratyabhijJAbAdhAt / tasmAt kuDyadyantaritacAkSuSajanakakSayopazamAbhAvAdevAsmadAdInAM na tadantaritacAkSuSam, tAdRzakSayopazamavatAmatizayitajJAninAM tu bhavatyeva taccAkSuSam / athAnantaritasyApi kadAcidantaritatvAt kuDyadivyavadhAnakAlInaghaTAdicAkSuSe jJAnAvaraNaprakRtivizeSasya pratibandhakatve'pi tadRzAyAM tadavyavadhAnakAlInacAkSuSApattivAraNAya tAdRzacAkSuSe tattatkuDyAdivyavadhAnAbhAvahetutve svaprAcIsthapuruSAkSAtkAre svapratIcIvRttitvasaMbandhena kuDyAdInAM pratibandhakatvakalpane vA gauravAccakSuSaH prApyakAritvameva yuktam, cAkSuSatvAvacchina eva cakSuHsaMyogatvena hetutAkalpane lAghavAt, kuDyAdInAM nayanAdiprAptipratibandhakatvakalpanAgauravasya phalamukhatvAt, tattatkriyAtattaduttaradezAdInAmeva saMyoganiyAmakatvenAnatiprasaGgAd, bhittyAdInAM pratibandhakatvA'kalpanAd veti cet ? na, andhakArAdisAdhAraNyena kuDyadInAmekazaktimattvenAvArakatvakalpane gauravAbhAvAt / etena 'parabhAge'ndhakAravati bhityAdau cAkSuSodayAccakSuHsaMyogAvacchedakAvacchinnAlokasaMyogatvena dravyacAkSuSatvAvacchinnaM prati hetutvAccakSuSaH prApyakAritvasiddhiH' ityapi nirastam kuDyadivadarvAgbhAgAvasthitasyaivAndhakArasyAvaraNatvAt andhakAravyavadhAnasya ca viSayavyAptasya Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbhagranthAH vyavadhAnakAlInacAkSuSapratibandhakatvAd nAndhakAramadhyAvasthitasyAlokasthasAkSAtkArAnupapattiH / pratibandhakatvaM ca prakRtivizeSazaktyubodhakatvamiti naanuppttiH|| ___ prApyakAritve ca cakSuSaH zAkhA-candramasoryagapadgrahAnupapattiH, yugapadubhayasaMyogAbhAvAt / na ca "tiryagbhAgAvasthitayoH zAkhA-candramasoryugapad saMyogopapattiH' iti vardhamAnanoktaM niravadyam, UrdhvaM prasRtAnAmeva nayanarazmInAM tayostiryagbhAge'vasthAnopapatterUsthitavastugrahaNaprasaGgAt / na cAgrabhAgAvacchedena saMyuktasyaiva cakSuSo grAhakatvam, ata eva na nayanasthitAJjanAdigraho'pIti nAyaM prasaGga iti vAcyam; tathApi tAvatparyantaM prasRsyAntarAlikavastvantaragrahaNaprasaGgAt, saMnihitaM vimucyA'saMnihitasaMyogAnupapatteH, ananyagatyA vegAdivizeSAt vinaiva saMnikRSTadezavizeSasaMyogaM viprakRSTadezasaMyogopapAdane cAnanyagatyA dezavizeSasya tattaccAkSuSahetutvamastu, anantacakSuHkriyAsaMyogavibhAgatatkAryakAraNabhAvAdyakalpanalAghanAt / astu vA nayanaprAptiniyAmakaM viziSTAbhimukhyameva tatkAryaniyAmakam / etena 'kramikobhayasaMyogavatA cakSuSA zAkhA-candramasorgrahaNe kAlasanikarSAd yogapadyAbhimAnaH' ityapi nirastam, candrajJAnAnuvyavasAyasamaye zAkhAjJAnasya naSTatvena 'zAkhAcandrau sAkSAtkaromi' ityanuvyavasAyAnupapattezca / na ca kramikatadubhayajanitasaMskArAbhyAM janitAyAM samUhAlAmbanasmRtAvevAnubhavatvAropAt tathA'nuvyavasAya iti sAMpratam; tAdRgAropAdikalpanAyAM mahAgauravAditi / adhikaM jJAnAvarNavAdau / // syAdvAdakalpalatA // atreyaM prakriyAaNUnAmevaikatvasaMkhyAsaMyogamahattva'paratvAdiparyAyairutpattiH, bahutvasaMkhyAvibhAgANuparimANaparatvAdiparyAyaizcAnutpattiH, na ca viziSTA'Nvatiriktamavayavidravyama'sti / na caivaM vibhaktasyeva saMhatasyApyaNoracAkSuSatvaM syAditi vAcyam, 'nAnAsvabhAvatvena tasya tadA cAkSuSajananasvabhAvatvAt, viprakRSTasannikRSTeSu reNvAdiSu tathAsvabhAvyadarzanAt, pratipratipattAraM ca prati niyamenA'natiprasaGgAt' iti bahavaH / nanu-"na sthUlatvaM paramANvabhinnaM guNaguNinorbhedAt, kAraNabahutvakAraNamahattvapracayakrameNotpannasya tasyA'vayaviniSThatvAcca / na cAvayavini mAnAbhAvaH, vilakSaNasaMsthAnAvacchedena sannikarSAd yadravyagataghaTatvAdigrahastattadvyakterutpAdavinAzabhedAdipratyayAnyathA'nupapattyA pRthagavayavisiddheH / na cA''vRtatvA'nAvRtatvAbhyAM tatbhedaH, avacchedakabhedenA'virodhAt / na cA'rdhAvRtepyavayavinIndriyasanikarSasattve parimANAdigrahaprasaGga, iSTatvAt, tadgatahastatvAdijAtigrahe tu yAvadavayavA'vacchedena sannikarSasya hetutvAt / // jainatarkabhASAyAm pramANaparicchedaH // sa ca nayana-manovarjendriyabhedAccaturdhA, nayanamanasoraprApyakAritvena vyaJjanAvagrahAsiddheH, anyathA tayorjeyakRtAnugrahopaghAtapAtratve jalAnaladarzanacintanayoH kledadAhApatteH / ravicandrAdyavalokane Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-1 cakSuSo'nugrahopaghAtau dRSTAveveti cet; na; prathamAvalokanasamaye tadadarzanAt, anavaratAvalokane ca prAptena ravikiraNAdinopaghAtasya, naisargikasaumyAdiguNe candrAdau cAvalokite upaghAtAbhAvAdanugrahAbhimAnasyopapatteH / ... // anekAntavyavasthAprakaraNam // evaM ca cakSuHsaMyuktasamavAyAderapyasvIkArAllAghavamiti / cakSuraprApyakAritve dravyacAkSuSe'pi cakSurAbhimukhyameva niyAmakamiti guNAdicAkSuSe'pi tadeva niyAmakaM yuktamiti sannikarSamAtrAnyathAsiddhikArakaM tadapyatiricyata iti madekaparizIlito latAdividitaH panthAH // // AtmakhyAtiH // ata eva bhUyovayavAvacchedena cakSuHsaMyogAbhAvAnnArddhanikhAtavaMzAdedvihastAdiparimANagraha iti pareSAmabhimatam / bhUyo'vayavAvacchinnatvopalakSitasamavAyAvacchinnAdhAratAvizeSeNa 'cakSuHsaMyogavat' samavetatvasya mahattvAdigrAhakasyAbhAvAnna tadgraha iti taduktiparamArthaH / anyathA yAvadavayavasannikarSasya kutrApyasambhavAdanekatatsaMyogasya cAtiprasaJjakatvA(d) bhUyo'vayavAvacchinnatvAbhidhAnamanarthakaM syAt / yattu-viSayatAsambandhena parimANasAkSAtkAratvAvacchinnaM prati svAzrayasamavetatvasambandhena tattadAvarakasaMyogatvena pratibandhakatvAnnArdhanikhAtavaMzAdiparimANagraho yadvA'rdhanikhAtavaMzAdermahattvAdikaM gRhyata eva mahAnaya vaMza iti pratItestadavAntarabaijAtyaM tu nAnubhUyata iti tattadvaijAtyagrahaM pratyAvazyakasaMyogasya virodhitA / na ca nikhAtAnikhAtasadRzavaMzayoH sannikarSadazAyAM tanmahattvAdivRttivailakSaNyAnubhavAdvaijAtya-pratyakSaM pratyAvArakasaMyogAnAM pratibandhakatvAsambhava iti vAcyam, tAdRzavailakSaNyaprakArakapratyakSaM pratyeva teSAM virodhitvAdvizeSyatvaM pratibadhyatAvacchedakaH sambandhaH svAzrayasamavetatvaM ca pratibandhakatAvacchedaka ityanatiprasaGgAt / na caivaM nikhAtasannikarSAttAdRzavailakSaNyanirvikalpakApattiriSTatvAditi mathurAnAthAdibhirahitam tattuccham / evamapi nikhAtasannikarSAnmahattvaprakArakatAdRzavailakSaNyavizeSyakasAkSAtkArApatterduritvAt kiJcaivamAvRtaikapAvicchedena yasya cakSuHsaMyogAnnoktavaijAtyasya tadgrahastasyaivAnyadA puruSAntarasya vA tadAnIM pArvAntarAvacchedena cakSuHsaMyoge'pyagraha: syAdAvArakasaMyogasya virodhinaH sattvAt / tatkAlInatattatpuruSIyamahattvAdipratyakSaM pratyevoktapratibandhakatve tvanAvaraNakAlInasya vilakSaNamahattvAdipratyakSasyAvaraNadazAyAmutpattiprasaGgAH, na hi tatrApi sannikarSaM vinA'nyadviziSya kAraNaM klRptaM yena tadvilambAttadvilambaH syAt / svaprAcIsthapuruSIyoktavaijAtyasAkSAtkAratvAvacchinna eva svapratIcyavacchinnAvarakasaMyogatvena pratibandhakatve tu dravyacAkSuSe'pyevaM bhittyAdisaMyogapratibandhakatvena Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbhagranthAH nirvAhe vyavahitArthAdarzanAnyathAnupapattyA cakSuHprApyakAritvasAdhanaprayAsavaiphalyApattiriti na kinycidett| samavAyasambandhAvacchinnAvArakasaMyogAbhAvAvacchedakAvacchinnacakSuHsaMyogavatsamavetasamavetatvasyoktavaijAtyagrahe pratyAsattitvAttatsAkSAtkAraprayojakatayApi cakSurAdisaMyoganiSThavaijAtyAntarasvIkArAdvA nArdhanikhAtasthalIyavaijAtyasya nirvikalpakApattirityapi kecit,-tadapyasat / sannikarSe AvazyakasaMyogAbhAvasya niveze cakSuHsaMyogavRttijAtyantarakalpane gauravAt, AdhAratAvizeSasya sannikarSamadhye niveza eva lAghavAditi dik / // jJAnabinduprakaraNam // tahi cakSuSyapi tathaiva gRhyatAM cakSurjJAnamiti, natu cakSurdarzanamiti / atha tatra darzanam, itaratrApi tathaiva gRhyatAM, yuktestulyatvAt / kathaM tarhi zAstre cakSurdarzanAdipravAda ityata Aha "nANamapuTe jo avisae a atthaMmi daMsaNaM hoI // muttUNa liMgao jaM, aNAgayAIyavisaesu // 2-25 // " aspRSTe'rthe cakSuSA ya udeti pratyayaH sa jJAnameva saccakSurdarzanamityucyate, indriyANAmaviSaye ca paramANvAdAvarthe manasA ya udeti pratyayaH sa jJAnameva sadacakSurdarzanamityucyate / anumityAdirUpe manojanyajJAne'tiprasaGgamAzaGkayA''ha, anAgatAtItaviSayeSu yalliGgato jJAnamudeti 'ayaM kAla AsannabhaviSyavRSTikastathAvidhameghonnatimattvAt,' 'ayaM pradeza AsannavRSTameghaH pUravizeSavattvAd' ityAdirUpaM tanmuktvA / idamupalakSaNaM, bhAvanAjanyajJAnAtiriktaparokSajJAnamAtrasya tasyAspRSTAviSayArthasyApi darzanatvenAvyavahArAt / // tattvArthaTIkA // sUtram-na cakSuranindriyAbhyAm // 1 // 19 // [bhA.] cakSuSA noindriyeNa ca vyaJjanAvagraho na bhavati / catubhirindriyaiH zeSairbhavatItyarthaH / [vyA.] karaNe sahArthe caiSA tRtIyA / cakSuSopakaraNAkhyacakSurindriyeNa, anindriyeNa ca mana ogha-jJAnarUpeNa ca saha te rUpAkAraNapariNatAH pudgalAzcintyamAnAzca vastuvizeSAH saMzleSaM na yAnti, ato vyaJjanaM cakSurupakaraNendriyanoindriyayorna bhavati / tadabhAvAcca tatkaraNako'vagraho'pi nAstIti bhASyaM prAJco vyAcakSate / taccAbhimatazabdapUraNavAkyabhedau vinA na sustham, gavi zazazRGgaM nAstItyatra yathA gavAdhikaraNakaM zRGga zazIyatvena nAstItyarthaH, tathA'tra cakSurjoindriyakaraNako'vagraho vyaJjanIyatvena nAstItyarthaH, IdRzabodhazca tattadAnupUrvIjJAnasya tathAbodhajanakatvajJAnAt, tathA ca karaNatRtIyayaivopapattiriti tu nyAyyamAbhAti / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-1 47 ayamatrAzaya:indriyacatuSTayasya prApyakAritvAd vyaJjanAvagrahaH smbhvti| nayanamanasostvaprApyakAritvAnna tat sambhavaH / pramANaM ca tatra, nayanamanasI aprApyakAriNI, viSayakRtAnugrahopaghAtazUnyendriyatvAt, vyatireke tvagAdirdRSTAnta iti, tvagAdInAM cAnugrahopaghAtau candanAGganAdisparzanakSIrazarkarAdyAsvAdanakarpUrapudgalAdyAghrANanamRdumandAdyAkarNanakarkazakambalAdisparzanatrikaTukAdyAsvAdanAzucyAdipudgalAghrANanabheryAdizabdazravaNasthale dRSTau, nayanasya tu nizitakarapatracandanAdyAlokanaM manasazca taccintane na dRzyete tau, tato na nayanamanasI prApyakAriNI iti / etena cakSurna prApyakAri adhiSThAnAsambaddhArthagrAhakatvAt, yatprApyakAri tannAdhiSThAnAsambaddha-grAhakaM, yathA rasanAdItyanumAnaM na cakSuraprApyakAritvasAdhakam, pradIpaprabhAyAmanaikAntikatvAt, cakSuSo hi golakamiva prabhAyA api dIpo'dhiSThAnaM tadasambaddhArthagrAhakatvaM ca prabhAyAM na cAprApyakAritvaM tatreti naiyAyikoktamapAstam, prabhAvannayanarazmInAM viSayaparyantaM gamanAbhyupagame tatkRtAnugrahopaghAtaprasaGgadoSasya durnivAratvAdviparItabAdhakatarkeNAsmaduktAnumAnasya balavattvAt / sUkSmatvAttaijasatvAcca nayanarazmInAM nAJjanadahanAdInAM sambandhAdanugrahopaghAtAviti parihAro na ramaNIyaH, prAptacandrasUryAdikiraNaistadaprasaGgAt, adhiSThAnagatAnugrahopaghAtAbhyAM tadanyathAsiddhirityapi vArtam, AtmagatasukhaduHkharUpau tau pratIndriyakatayoreva tayorhetutvAt, anyathopahataghrANasya kusumAdinAnugrahaprasaGgAt, ata evAsmAkaM vilakSaNasukhatvAvacchinne cakSuHkarpUrasaMyogatvAdinA hetutvam, tava tvadhiSThAnAvacchinnacakSuHkarpUrasaMyogatvAdineti mahAgauravam / yattu cakSuSo'prApyakAritve bhittyAdivyavahitasyApi graha: syAt, bhittyAdikaM hi prAptivighAtakatayaiva virodhi, na tu svarUpasattayA, tathAtve tasmin sati kvacidapi kArya na syAditi parairucyate, tattuccham, kAcAdinA na prAptivighAto bhittyAdinA tu tadvighAta ityatra pareSAmiva kAcAdinA na cAkSuSapratibandho bhittyAdinA tu tatpratibandha ityatrAsmAkaM svabhAvasyaiva zaraNIkaraNIyatvAt, tannirvAhArthaM ca yadi svaprAcIsthapuruSacAkSuSe svapratIcIvRttitvasambandhena tattadbhittyAdeH pratibandhatvaM kalpyate, tadA na gauravaM bAdhakam, prAmANikatvAt / yadi ca vyavahitamayogyatvAdeva na gRhyate, tadApi na doSaH, vyavadhAnAbhAvarUpanairantaryeNa cakSurgrAhyatAnukUla yogyotpAdasya sthUlarjusUtranayenAzrayaNe'smAkaM bAdhakAbhAvAt / etenAyogyatvaM hi na svarUpAyogyatvam, sthairyapakSe tasyaiva kAlAntare grahAt / kSaNikatvapakSe'pi pratyAsannAnAM sahakAriNAmeva tatrAtizayajanakatvaM nApratyAsannAnAm, pratyAsattizca bauddhAnAM nirantarotpAdo'smAkaM dravyayoH saMyogastadubhayamapi kRSNasArasyArthena na sambhavati, kintu tadAzritasyendriyasyAtIndriyasya gatikrameNeti nirastam, tattadvyavadhAnAbhAvakUTaviziSTatayotpannasyaiva ghaTAderyogyatvAt / kiJcAnantacakSuravayavagatisaMyogAdikalpanApekSayA taddhetutvena kalpyamAnasya tattadvyavadhAnAbhAvakUTasya tatsambandhenAbhimukhyasyaiva vA cAkSuSahetutvaM yuktam / yadapi sUkSmavastrAdyAvaraNe ghaTAderalpaprakAzastadabhAve ca Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbhagranthAH mahAprakAza iti vyavasthA svalpabhUyo'vayavAvacchedena cakSuHsaMyogavAda eva ghaTata iti, tadapi tanniyAmakAdeva tadupapattau tAdRzasaMyogakalpanAyAM gauravAdeva nirAkaraNIyamiti dig / manaso'pyaprApyakAritvaM cintyamAnaviSayasambandhakRtAnugrahopaghAtazUnyatvAt samarthitameva / yazceha mRtanaSTAdikaM vastu cintayato'tyApraudradhyAnapravRttasya daurbalyoraHkSatAdiliGgairupaghAtaH, iSTasaGgamavibhavalAbhAdikaM ca cintayato harSAdibhiranugraho'numIyate, sa iSTAniSTAhArAbhyavahArasadRzamanastvapariNateSTAniSTapudglasaGghAtanimittakaH, natu cintyamAnasambandhakRta iti na doSaH / na ca sUkSmamana:pudgalaiH sthUlacayopacayAsambhava ityapi zaGkanIyam, sthUlairapi pudgalaiH sUkSmApanayanadvAraiva tatkaraNAbhyupagamAt, anyathA pratikSaNaM bAlAdizarIravRddhyanupapatteH, suprasiddhaM caitat 'sarpAH pibanti pavanaM na ca durbalAste' ityAdau, na ca manasA''tmani prApta eva jJAnaM janyate, cintyamAnAstu padArthA upanItA eva tatra bhAsanta iti tasya prApyakAritvameveti yuktam / cintAdRSTAdhubuddhasaMskArArUDhAnAmapi padArthAnAM manoyogyatvAt, svapnajJAnakavikAvyamUlajJAnAdisthale teSAM vizeSyatayA manasA'vagAhanAt, teSvaprApyajJAnajanane AtmaprAptimAtreNa manasaH prApyakAritvAsiddheH, vizeSyatayA svajanya jJAnavyApyaprAptikatvasyaiva prApyakAritvapadArthatvAditi dig / // aSTasahastrItAtparyavivaraNam // sA punaryogyateti / nanu evaM dravyacAkSuSAdau tatpratibandhakakarmakSayopazamatvAdinA hetutA vAcyA, taddhetutA ca cakSuHsannikarSAdereveti 'taddhetoH' ityAdinyAyena pratyakSe indriyArthasannikarSasya hetutvaM yuktamiti cet, na tatrApi taddhetorityAdinyAyasya sulabhatvenAntaraGgapratyAsatteH kSayopazamahetutAyAmeva vinigamakatvAt / etena sthairyapakSe viSayaniSThAyA yogyatAyA aparAvRtternayanasannikarSasyAhetutve bhittyAdyAvRtasya cAkSuSApattirityAdikam apAstam, AvRtacAkSuSajanakakSayopazamavatAM tadApatteriSTatvAt, anAvRtacAkSuSe cAvaraNenaiva kSayopazamapratibandhAt, apareSAM tu divyAJjanAdisaMskRtacakSuSAmanubhUyamAnabhityAdyAvRtacAkSuSAnupapattiH, tatra cAkSuSatvApalApe ca ghaTadijJAne'pi tadapalApaprasaGgo, vikalpajJAnasya sarvasya samAnasattAyA eva yuktatvAt / kiJca pratyAsattihetutAvAdinA netrAJjanasUkSmatArakAdyapratyakSatvAyA'tyAsattyatidUratvayordoSatvaM vAcyam, AdarzasAmmukhyAJjanAdisannidhAne ca tatpratyakSatvAya tattadviSaye tadabhAvaviziSTatattadAsattyatidUratvAbhAvasya cAkSuSahetutvaM vAcyamityatigauravam, mama tu kSayopazame viziSya hetutA, cAkSuSAdau tu vilakSaNakSayopazamatvenaiva samAnaviSayatvapratyAsattyeti lAghavam / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-1 kiJcendriyapratyAsatterapi kSayopazamAdhAyakatayaiva pratyakSahetutA vAcyA, asaGkhyeyasamayapraviSTAnAmeva pudgalAnAM grahaNayogyatAyAH pAramarSe'bhidhAnAt, sakRtsambandhe bodhAnanubhavena tasya ca yauktikatvAdasaGkhyeyaizca samayaiH kSayopazamapuSTareva siddheH / tathA ca yogyendriyaviSayasambandhAnakAmenApi kSayopazamahetutvenAnugamayya pratyakSahetutAM vadatA vilakSaNakSayopazamatvenaiva hetutAyAM kiM lAghavaM nodvIkSyate ? / etena turagAdau vegena gacchato yugapadanekavRkSasannikarSe'pi kvacideva pratiniyatadharmaprakArakagraho nAnyatreti niyamAya cakSuHsannikarSaviSayamAhAtmyAdInAM vizeSyagrahasAmagrItvenAnugatAnAM hetutvamityapi vyAkhyAtam / tatraupadhAyakatAsambandhena vilakSaNakSayopazamavattvasyaiva sAmagrIpadArthatvAt, tasyA yAvatkAraNarUpatve'tItAnAgatakatipayacakSuHsannikarSAbhAve cAkSuSAnupapatteH / etenaiva tadvyaktiviSayakacAkSuSe tadvyakticakSuHsaMyogatvenaiva vyAsajyavRttidharmapratyakSAnurodhena kAraNatA kalpyate tata eva tadvyaktivRttiguNakarmAbhAvacAkSuSanirvAhAccakSuHsaMyuktasamavAyAdipratyAsattyakalpanazalAghavAditi navInanaiyAyikoktamapi apAstaM, sAmAnyalakSaNAdipratyAsattyA sannikRSTatadvyaktiviSayakapratyakSavAraNAya tadvyaktiniSThalaukikaviSayatAzAlitvasya kAryatAvacchedakakoTAvAvazyanivezanIyatayA tadvyaktiniSThAyAstadgataguNakarmAbhAvAdiniSThAyAzca laukikaviSayatAyA niyamAya tava pratyAsattivizeSasya mama tatsthAne kSayopazamavizeSasya ca hetutAyA aavshyktvaat| kiJca vyAsajyavRttidharmasya ghaTAkAzasaMyogAdergurutvAdivadayogyatvAdeva na pratyakSaM, cakSuHsaMyuktatadasaMyuktaghaTapaTasaMyogApratyakSatvasya tu noktakAryakAraNabhAvAdapi nirvAhaH / saMyogAdipratyakSasya yAvadAzrayaviSayakatvaniyamoktAvapi parasparAnavacchedakAvacchedena ghaTacakSuHsaMyogapaTacakSuHsaMyogobhayasattve ghaTapaTasaMyogAdipratyakSApatterduritvAt, svAvacchedakAvacchinnaghaTavRttipaTasaMyogAvacchedakA. vacchinnatvasambandhena ghaTacakSuHsaMyogaviziSTapaTacakSuHsaMyogatvAdinA taddhetutve tu vinigamanAvirahAdanantakAryakAraNabhAvApattezca mahAgauravam / tasmAd dravyasamavetAvyApyavRttipratyakSe vyApyavRtterapyavacchedakasvIkAre vA dravyasamavetapratyakSatvAvacchinna eva cakSuHsaMyogAvacchedakAvacchinnasamavAya. sambandhAvacchinnAdhAratAnirUpakatvasya pratyAsattitvaM parasya vaktumucitamiti yatkiJcidetat / / ___ vastuto dravyaviSayacAkSuSasAmagrayaiva na tavRttiguNakarmAbhAvapratyakSanirvAho, dravyAviSayakasyApi paramANuvAyvormahattvarUpAbhAvacAkSuSasya parairabhyupagamAttadvattAdRzarUpAdicAkSuSasyApi tairabhyupagantuM zakyatvAditi / dravyArthatazcAkSuSAdeH sArvatrikatve'pi paryAyArthatastattaccAkSuSavizeSe kSayopazamavizeSasya hetutvamavazyaM vAcyam, anyathA niyatadharmollekhAnupapatteH, tathA ca pratyAsattInAM viziSya Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbhagranthAH hetutvamanatiprayojanaM, cAkSuSatvAvacchinnaM cakSurAbhimukhyasyaikasyaiva pratyAsattisthAne'bhiSekaucityAdityasmatsampradAyAnugato navInaH panthAH / ___etena ghaTAkAzasaMyogAdeviziSyAyogyatvakalpanaparihArAya vyAsajyavRttidharmapratyakSe yAvadAzrayapratyakSasya hetutvaM kalpanIyam, tatra kAraNatAvacchedakaM kAryatAvacchedakaM paryAptimattvameva, kAraNatAvacchedakatAvacchedaka: sambandhaH svAvacchinnAdhAratAvaccAkSuSatvaM, kAraNatAvacchedakaH svaviSayavRttitA, kAryatAvacchedakatAvacchedakaH svAvacchinnAdheyatAvaccAkSuSatvaM, kAryatAvacchedakaH sambandho vizeSyateti nAnanugama ityAdi navInataroktamapi apAstaM, sati kSayopazamavizeSe yAvadAzrayapratyakSotpattikAla eva dvitvasaMyogAdipratyakSopagamena tasya taddhetutve mAnAbhAvAd dravyajAtyanyacAkSuSe cAkSuSAnyasamavetatvasya pratibandhakatvenaiva ghaTAkAzasaMyogAdipratyakSatvopapatteH / itthameva kramikadvitripadArthagatadvitvatritvAdipratyakSasyaikatvadvayaMpratyakSotpattikAle dvitvAdipratyakSasya copapattiH / kiJca saMyogatvAdinA paryAptimatpratyakSe na yAvadAzrayapratyakSaM hetuH, kintu ghaTAdiprakArakasaMyogAdipratyakSe, tatra ca vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnamudrayaiva ghaTadijJAnasya hetutvAnna yAvadAzrayapratyakSatvena hetutvam, anyathA ghaTapaTobhayAbhAvapratyakSAdau yAvatpratiyogijJAnatvenApi hetutApatteriti vinA kSayopazamAnusaraNaM na kutrApyupapattiriti dRDhataramanusandheyam, adhikamasmatkRtasyAdvAdarahasyasyAdvAdakalpalatAdau / tatsiddhametat pratibandhakakarmakSayopazamakSayalakSaNaiva prtykssjnnyogyteti| // prameyamAlA // viziSTAdRSTopagRhItaM golakamevAstu cakSurindriyam, karNazaSkulIvat / na ca vyavahitopalambhApattirayogyotvenaiva tadagrahAd / atha vyavahitasyApi na svarUpAyogyatvam, sthairyapakSe tasyaiva kAlAntare grahAt, kSaNikatvapakSe'pi pratyAsannAnAM sahakAriNAmevendriyAtizayajanakatvena yogyatA vAcyAnAM pratyAsannAnAm / pratyAsattizca bauddhAnAM nirantarotpAdo'smAkaM dravyayoH saMyogastadubhayamapi kRSNasArasyArthena na sambhavatIti cenna, yogyadezAvasthitasyaiva grAhyatvAd vyavahitAnupalambhAbhyupagamAdanyathA mahAnileritavastvagrahaprasaGgaH / pavanena tejasA dUramapanayanAt tejobhedenaivamiti cenna karAbhyAmapyanAvaraNApatteH / karAbhyAM vAraNIyamapi kANDAdivAyunA na pratibadhyata ityanaikAntikamiti cenna, tathApi karapratibaddhagatikavAte mandaM gacchatIti niyamAd vAtena cakSuSo vegamAndyaprasaGgAnna ca tatheSyate, yAvadraM hi nirvAte yAti kANDAdi na tAvadUraM vAyAvityasti cakSustu vAtanirvAtayorubhayatra tulyagamyaiveti / zAkhAcandramasoH samasamayavedanAcca na cakSuratiriktam / na ca tad bhrAntaM bAdhakAbhAvAdevaM rasanAdikamapyatIndriyamapAstamiti cenna, dezayogyatAyA api svarUpabhedenA Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-1 vyavasthiterAvarakakuDyAdezcakSuHprAptivighAtakatayaiva virodhitvena viSayaprAptimadatIndriyacakSuHsiddheH / na ca tattadbhitteH svaprAcyAdisthapuruSasAkSAtkAre svapratIcyAdivatitvasambandhena pratibandhakatvakalpanaM yuktam, gauravAt / na ca bhittyAdezcakSuHsaMyogapratibandhakatvaM tvayA vAcyamiti cASukSapratibandhakatvameva yuktamiti vAcyam, tattat kriyA tattaduttaradezAnAM tattatsaMyogahetutvenAnatiprasaGgena bhittyAdeH saMyogapratibandhakatvAkalpanAt / pavaneritavastusaGgrahastu cakSuSo'tizayitavegavattvenApratibandhAdupapadyate / ata eva zAkhAcandragrahayaugapadyasya bhrAntatvaM vegavizeSAdeva tatra gatibhedAnupalakSaNAd yatkAle candreNa saMyuktaM cakSustatkAle zAkhayA'pIti tulyakAlagrahaNopapattirna cAgrAvacchedenaiva cakSuHsaMyogo grAhako'nyathA mUlAvacchedena golakasya nityasambandhAt tadgrahApattiriti noktopapattiriti vAcyam / . tiryagbhUtena cakSuSA'grAvacchedena dvayoH samprayogasambhavAdityapyAhuH / na caivaM nayanasya prApyakAritve unmIlya nimIlitanayanasyApi sAkSAtkArApattiH, golakasannikRSTendriyaviSayasaMyoge sati jJAnajanakatvopagamAd / atha nimIlanena mUlato nayananAze'ndhatvApattirantarbahirbhUtanayanAvayavaiH khaNDakhaNDanayanArambhAbhyupagame'pi muhurmuhurnimIlanonmIlanAbhyAM ni:zeSanayanabhAgariktatAyAM tadApattitAdavasthyameva, pidhAnena pradIpaprabhAyA iva nimIlanena sakalanayanAvayavAnAmantaH piNDIbhAvAbhyupagame conmIlya nimIlane sati viSayendriyasaMyogAbhAvAdeva na sAkSAtkAra iti kimindriyasya golakasannikRSTatvAnudhAvaneneti cenna, pradIpaprabhAvannimIlanena nayanasyAntarupasaMgrahe pakSmaparyantamantaH prakAzApatte. nimIlanena pUrvacakSurnAzasyonmIlanena ca cakSurantarotpAdasyaivAbhyupagamAn nimIlane'pi cakSuHsantAnAnuvarttakAdRSTAnivRtterevAndhyAprasaGgAditi / unmIlanasyeva cikitsAyA api golakasannikRSTanayanavizeSajananAdevopayoga iti bahirvRttinayanAbhyupagame cikitsAprayogavaiphalyazaGkApi nirastA draSTavyetthaM ca yaducyate diGnAgena sAntaragrahaNaM na syAt prAptau jJAne'dhikasya ca / / adhiSThAnAd bahirnAkSaM cikitsAdiprayogataH // 1 // satyapyakSa bahirbhAve na zaktiviSayekSaNe / yadi ca syAt tadA pazyedapyunmIlya nimIlanAt // 2 // ityAdi tat sarvaM pratyAkhyAtamiti dig / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 // prajJApanA malayagirivRttiH // puTThAiM maMte ! saddAiM suNeti apuTThAiM saddAiM suNeti ?, go. ! puTThAiM saddAiM suNeti no apuTThAiM saddAI suNeti, puTThAiM bhaMte ! rUvAiM pAsati apuTThAI pAsati?, go. ! no puTThAiM pAsati, apuTThAI rUvAiM pAsati, (sUtraM 194) 'puTThAiM bhaMte ! saddAiM suNeti' ityAdi, prAkRtatvAt sUtre zabdasya napuMsakatvaM, anyathA puMstvaM pratipattavyaM, spRSTAn bhadanta ! zrotrendriyamiti kartRpadaM sAmarthyAllabhyate zabdAn zRNoti, tatra spRzyante iti spRSTAstAn tanau reNumivAliGgitamAtrAnityarthaH, 'puDhe reNuM va taNuMmi' (spRSTaM tanau reNuriva) iti vacanAt, zabdyantepratipAdyante arthAebhiriti zabdAH tAn zRNoti gRhNAti upalabhate itiyAvat, kimuktaM bhavati ?-spRSTamAtrANyeva zabdadravyANi zrotrendriyamupalabhate, na. tu ghrANendriyAdivat baddhaspRSTAnIti, kasmAditi cet, ucyate, iha zabdadravyANi ghrANendriyAdiviSayabhUtebhyo dravyebhyaH sUkSmANi tathA bahUni tathA tatkSetrabhAvizabdayogyadravyavAsakAni ca, tataH sUkSmatvAdatiprabhUtatvAttadanyadravyavAsakatvAccAtmapradezaiH spRSTamAtrANyapi nirvRtIndriyamadhye pravizya jhaTityupakaraNendriyamabhivyaJjayanti, zrotrendriyaM ca ghrANendriyAdyapekSayA svaviSayaparicchede paTutaraM, tataH spRSTamAtrANyapi tAni zrotrendriyamupalabhate, nAspRSTAn sarvathA''tmapradezaiH sambandhamaprAptAn, zrotrendriyasya prAptaviSayaparicchedasvabhAvatvAt, yathA ca zrotrendriyasya prAptakAritA tathA nandyadhyayanaTIkAdau carcitamiti tato'vadhAe~, 'puTThAiM bhaMte ! rUvAI' ityAdi sugama, nirvacanamAhagautama ! na spRSTAni rUpANi pazyati cakSuH kintvaspRSTAni, cakSuSo. 'prAptakAritvAt, taccAprAptakAritvaM tattvArthaTIkAdau savistareNa prasAdhitamiti tato'vadhAraNIyam / vaMjaNoggahe NaM bhaMte ! katividhe paM. ?, go. ! cauvvidhe paM., taM.-sotidiyavaMjaNoggahe ghANiMdiyavaMjaNoggahe jibbhidiyavaMjaNoggahe phAsiMdiyavaM. / atthoggahe NaM bhaMte ! katividhe paM. ?, go. ! chavvihe paM., taM.-sotiMdiyaatthovaggahe cakkhidiyaa. jibhidiyaa. phAsidiyaa. noiMdiyaattho. / neiyANaM bhaMte ! kativihe uggahe paNNatte ?, go. ! duvihe paM., taM.-atthoggahe ya vaMjaNoggahe ya, evaM asurakumArANaM jAva thaNiyakumArANaM / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbhagranthAH puDhavikAiyANaM bhaMte ! katividhe uggahe, paM. ?, go. ! duvidhe uggahe paM.-atthoggahe ya vaMjaNovaggahe ya / puDhavikAiyANaM bhaMte ! vaMjaNoggahe katividhe paM. ? go. ! ege phAsiMdiyavaMjaNoggahe paM. / (sUtraM-200) vyaJjanAvagraho na nayanamanasoH, tayoraprApyakAritvAt, sA cAprApyakAritA nandyadhyayanaTIkAyAM pradarziteti neha pradarzyate, arthAvagraha: SaDvidhaH, tadyathA-'soiMdiyaatthuggahe' ityAdi, zrotrendriyeNA rthAvagraho vyaJjanAvagrahottarakAlamekasAmayikamanirdezyaM sAmAnyamAtrArthagrahaNaM zrotrendriyArthAvagrahaH, evaM ghrANajihvAsparza nendriyArthAvagraheSvapi vAcyaM, cakSurmanasostu vyaJjanAvagraho na bhavati / // nandIsUtra-hAribhadrIyavRttiH // _ 'se kiM ta'mityAdi (29-162) atha ko'yaM vyaJjanAvagraha: ityatra punarutpattikrama evAzrito yathAsambhavamiti suzliSTametaditi, prakRtamucyatevyaJjanAvagrahazcaturvidhaH prajJaptaH, tadyathA-zrotrendriyavyaJjanAvagraha: ityAdi sUtrasiddham / Aha-paJcendriyamanaHsadbhAve sati kimityayaM caturvidha iti ?, atrocyate, nayanamanasoraprAptakAritvAd, aprAptakAritvaM ca viSayakRtAnugrahopaghAtazUnyatvAt, prAptakAritve punaranalajalazUlAdyAlokane. dahanakledanapATanAdayaH syuH, atra ca viSayadezaM gatvA na pazyati, prAptaM cArthaM nAlambata ityetAvaniyamyate, mUrtimatA punaH prAptena bhavata evAnugrahopaghAtau bhAskarakiraNAdineti, anyastvAhavyavahitArthAnupalabdheranumAnAt prAptakAritvaM locanasyeti, etadayuktaM, naikAntikatvAd, kAcA'bhrapaTalasphaTikAntaritopalabdheH, syAdetatnAyanA razmayo nirgatyatamarthaM gRhNantIti darzane razmInAM taijasatvAt, tejodravyairapratiskhalanAdadoSa iti, etadapyayuktaM, mahAjvAlAdau pratiskhalanopalabdherityatra bahu vaktavyam tattu nocyate granthavistarabhayAd gamanikAmAtrametaditi / ... // zrImalayagirIyAnandIvRttiH // samprati tu vyaJjanAvagrahAdUrdhvamarthAvagraha iti kramamAzritya prathamaM vyaJjanAvagrahasvarUpaM pratipipAdayiSuH ziSyaH praznaM kArayati se kiM taM vaMjaNuggahe ?, vaMjaNuggahe cauvvihe paNNatte, taMjahA-soiMdiavaMjaNuggahe ghANidiyavaMjaNuggahe jibhidiyavaMjaNuggahe phAsiMdiavaMjaNuggahe / se taM vaMjaNuggahe 29 _ 'se kiM tami'tyAdi, atha ko'yaM vyaJjanAvagraha: ?, AcArya Aha-vyaJjanAvagrahazcaturvidhaH prajJaptaH, tadyathA-'zrotrendriyavyaJjanAvagraha' ityAdi, atrAha-satsu paJcasvindriyeSu SaSThe ca manasi kasmAdayaM caturvidho vyAvarNyate ?, ucyate, iha vyaJjanamupakaraNendriyasya zabdAdidravyANAM ca parasparaM sambandha ucyate, sambandhazcaturNAmeva zrotrendriyAdInAM, na nayanamanasoH, tayoraprApyakAritvAt, AhakathamaprApyakAritvaM tayoravasIyate ?, ucyate, viSayakRtAnugrahopaghAtAbhAvAt, tathAhi-yadi prAptamarthaM Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 cakSurmano vA gRhNIyAt tahi yathA sparzanendriyaM srakcandanAdikaM aGgArAdikaM ca prAptamarthaM paricchindatatkRtAnugrahopaghAtabhAg bhavati tathA cakSurmanasI api bhavetAm, vizeSAbhAvAt, na ca bhavataH tasmAdaprApyakAriNI te, nanu dRzyete eva cakSuSo'pi viSayakRtAvanugrahopaghAtau, tathAhi-ghanapaTalavinirmukte nabhasi sarvato niviDajaTharimopetaM karaprasaramabhisarpayantamaMzumAlinamanavaratamavalokamAnasya bhavati cakSuSo vighAtaH, zazAGkakarakadambakaM yadi vA taraGgamAlopazobhitaM jalaM tarumaNDalaM ca zADvalaM nirantaraM nirIkSamANasya cAnugrahaH, tadetadaparibhAvitabhASitaM, yato na brUmaH-sarvathA viSayakRtAnugrahopaghAtau na bhavataH, kintvetAvadeva vadAmo yadA viSayaM viSayatayA cakSuravalambate tadA tatkRtAvanugrahopaghAtau tasya na bhavata iti tadaprApyakAri, zeSakAlaM tu prAptenopaghAtakenopaghAto bhaviSyati anugrAhakeNa cAnugrahaH, tatrAMzumAlino razmayaH sarvatrApi prasaramupadadAnA yadAuMzumAlinaH sammukhamIkSate tadA te cakSurdezamapi prApnuvanti, tatazcakSuHsamprAptAste sparzanendriyamiva cakSurupaghnanti, zItAMzurazmayazca svabhAvata eva zItalatvAdanugrAhakAstataste cakSuHsamprAptAH santaste sparzanendriyamiva cakSuranugRhNanti, taraGgamAlAsaGkhalajalAvalokane ca jalakaNasampRktasamIrAvayavasaMsparzato'nugraho bhavati, zADvalatarumaNDalAvalokane'pi zADvalatarucchAyAsamparkazItIbhUtasamIraNasaMsparzAt, zeSakAlaM tu jalAvalokane'nugrahAbhimAna upaghAtAbhAvAdavaseyaH, bhavati copaghAtAbhAve'nugrahAbhimAno yathA'tisUkSmAkSaranirIkSaNAdvinivRttya yathAsukhaM nIlIraktavastrAdyavalokane, itthaM caitadaGgIkarttavyaM, anyathA samAne samparke yathA sUryamIkSamANasya sUryeNopaghAto bhavati tathA hutavahajalazUlAdyAlokane dAhakledapATanAdayo'pi kasmAnna bhavantIti ?, api ca-yadi cakSuH prApyakAri tarhi svadezagatarajomalAJjanazilAkAdikaM kiM na pazyati?, tasmAdaprApyakAryeva cakSuH / nanu yadi cakSuraprApyakAri tarhi manovatkasmAdavizeSeNa sarvAnapi dUravyavahitAdInan na gRhNAti, yadi hi,prAptaM paricchindyAttarhi yadevAnAvRtamadUradezaM vA tadeva gRhNIyAt nAvRtaM dUradezaM vA, tatra cakSurazmInAM gamanAsambhavaH samparkAbhAvAt, tato yujyate cakSuSo grahaNAgrahaNe, nAnyathA, tathA coktam prApyakAri cakSuH, upalabdhyanupalabdhyoranAvaraNetarAprekSaNAt adUretarAprekSaNAcca, yadi hi cakSuraprApyakAri bhavettadA''varaNabhAvAdanupalabdhiH anyathopalabdhiriti na syAt, na hi tadAvaraNamupaghAtakaraNasamarthaM, prApyakAritve tu mUrttadravyapratighAtAdupapattimAn vyAghAto'tidUre ca gamanAbhAvAditi, prayogazcAtra na cakSuSo viSayaparimANaM, aprApyakAritvAt, manovat, tadetadayuktataraM, dRSTAntasya sAdhyavikalatvAt, na khalu mano'pyazeSAn viSayAn gRhNAti, tasyApi sUkSmeSvAgamagamyAdiSvartheSu mohadarzanAt, tasmAd yathA mano'prApyakAryapi svAvaraNakSayopazamasApekSatvAt niyataviSayaM tathA cakSurapi svAvaraNakSayopazamasApekSatvAdaprApyakAryapi yogyadezAvasthitaniyataviSayamiti na vyavahitAnAmupalambhaprasaGgo nApi dUradezasthitAnAmiti / api ca-dRSTamaprApyakAritve'pi tathAsvabhAvavizeSAdyogyadezAMpekSaNaM, yathA Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 sandarbhagranthAH 'yaskAntasya, na khalvayaskAnto'yaso'prApyakarSaNe pravarttamAnaH sarvasyApyayaso jagadvartina AkarSako bhavati, kintu pratiniyatasyaiva, (yattu)zaGkarasvAmI prAha-"ayaskAnto'pi prApyakArI, ayaskAntacchAyANubhiH saha samAkRSyamANavastunaH sambandhabhAvAt, kevalaM te chAyANavaH sUkSmatvAnopalabhyante" iti, tadetadunmattapralapitaM, tadgrAhakapramANAbhAvAt, na hi tatra chAyANusambhavagrAhakaM pramANamasti, na cApramANakaM pratipattuM zaknumaH, athAsti grAhakaM pramANamanumAnaM, iha yadAkarSaNaM tatsaMsargapUrvakaM, yathA'yogolakasya sandaMzena, AkarSaNaM cAyaso'yaskAntena, tatra sAkSAdayaskAnte saMsargaH pratyakSabAdhita ityarthAt chAyANubhiH saha draSTavya iti, tadapi bAlizajalpitaM, hetoranaikAntikatvAt, mantreNa vyabhicArAt, tathAhi-mantraH smaryamANo'pi vivakSitaM vastvAkarSati, na ca tatra ko'pi saMsarga iti, api ca-yathA chAyANavaH prAptamayaH samAkarSanti tathA kASThAdikamapi prAptaM kasmAnAkarSanti ?, zaktipratiniyamAditi cet nanu sa zaktipratiniyamo'prAptAvapi tulya eveti vyarthaM chAyANuparikalpanam / anyastvAhaasti cakSuSaH prApyakAritve vyavahitArthAnupalabdhiranumAnaM pramANaM, tadayuktaM, atrApi hetoranaikAntikatvAt, kAcAbhrapaTalasphaTikairantaritasyApyupalabdheH, athedamAcakSIthA:nAyanA razmayo nirgatya tamarthaM gRhNanti, nAyanAzca razmayastaijasatvAnna tejodravyaiH pratiskhalyante tato na kazciddoSaH, tadapi na manoramaM, mahAjvAlAdau skhalanopalabdheH, tasmAdaprApyakAri cakSuriti sthitaM / nandisUtra avacUri se kiM tamityAdi / atha kiM tat zrutanizritaM matijJAnaM ?, gurU: Aha - zrutanizritaM matijJAnaM caturvidhaM prajJaptaM, tadyathA-avagrahaIhA-apAyo-dhAraNA ca, tatra avagrahaNaM avagrahaH, anirdezyasAmAnyamAtrarUpArthagrahaNaM ityarthaH / tathA IhanaM IhA, sadbhUtArthapayolocanarUpA ceSTA ityarthaH / ki uktaM bhavati ? avagrahAt uttarakAlaM apAyAt pUrvaM sadbhUtArthavizeSopAdAnAbhimukho'sadbhUtArthavizeSaparityAgAbhimukhaH - 'prAyo atra madhuratvAdayaH zaGakhAdidharmA dRzyante kharakarkazaniSThuratAdAyaH zAdizabdadhA iti / evaMrupo mativizeSa IhA / tathA yasya eva avagRhItasyehitasyArthasya nirNayarUpo'dhyavasAyo'pAyaH, zADakha eva ayaM, zArga eva ayaM, zArga eva ayaM ityAdirUpo'vadhAraNAtmakaH pratyayo'pAya ityarthaH / tasya eva arthasya nirNItasya dhAraNaM dhAraNA, sA ca tridhA avicyutiH vAsanA smRtizca / tatra tadupayogAt avicyavanaM avicyutiH, sA ca antarmuhUrtapramANA / tataH tayA Ahito yaH saMskAraH sA vAsanA, sA ca saMkhyeyamasaMkhyeyaM vA kAlaM yAvat bhavati / tataH kAlAntare kutazcittAdRzArthadarzanAdikAraNAt saMskArasya prabodhe yat jJAnaM udayate - tadeva idaM yanmayA prAg upalabdhaM' ityAdirUpaM sA smRtiH / uktaM ca - Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 "tadanaMtaraM tadatyAviccavaNaM jo u vAsaNAjogo / kAlAMtare jaM puNa aNusaraNaM dhAraNA sA u||1||" etAzca avicyutivAsanAsmRtayo dharaNalakSaNasAmAnyA'nvarthayogAddhAraNAzabdavAcyAH // atha ko'yaM avagrahaH ?, sUrirAha - avagraho dvividhaH prajJaptaH, tadyathA - arthAvagrahazca vyaJjanAvagrahazca / tatra arthyata ityarthaH, arthasyAvagrahaNaM arthAvagrahaH - sakalarupAdivizeSanirapekSAnirdezyasAmAnyamAtrarupArthagrahaNaM ekasAmayikaM ityarthaH, tathA vyajyate'nena arthaH pradIpeneva ghaTa iti vyaJjanam / tacca upakaraNendriyasya zrotrAdeH zabdadipariNatadravyANAM ca parasparaM sambandhaH, sambandhe sati so'rthaH zabdAdirupaH zrotAdi indriyeNa vyaJjajituM zakyate, na anyathA, tataH sambandho vyaJjanaM / vyaJjanena - sambandhena avagrahaNaM sambadhyamAnasya zabdAdirupasyArthasya avyaktarupaH paricchedo vyaJjanAvagrahaH / athavA vyajyante iti vyaJjanAni, "kRt bahulaM" iti vacanAt karmaNyanaTa, samprati tu vyaJjanAvagrahAt UrvaM arthAvagraha iti kramaM Azritya prathamaM vyaJjanAvagrahasvarupaM pratipipAdayiSuH ziSyaH praznaM karoti se kiM taM vaMjaNuggahe ? atha ko'yaM vyaJjanAvagrahaH ?, AcArya Aha - vyaJjanAvagrahaH caturvidhaH prajJaptaH, tadyathA - "zrotrendriyavyaJjanAvagraha" ityAdi / atra Aha - satsu paJcasu indriyeSu SaSThe ca manasi kasmAt ayaM caturvidhA vyAvarNyate ?, ucyate, iha vyaJja upakaraNendriyasya zabdAdidravyANAM ca parasparaM sambandha ucyate / sambandhazcaturNAM eva zrotrendriyAdInAM, na nayanamanasoH, tayoH aprApyakAritvAt / Aha - kathaM, aprApyakAritvaM tayoH avasIyate ? ucyate, viSayakRtAnugrahopaghAtAbhAvAt / tathAhi yadi prAptaM arthaM cakSuH mano vA gRhNIyAt, tarhi yathA sparzanendriya strakcandanAdikaM aGgArAdikaM ca prAptamarthaM paricchinnadan tatkRtAnugrahopaghAtabhAg bhavati / tathA cakSuH manasI api bhavetAM, vizeSAbhAvAt, na ca bhavataH tasmAdaprApyakAriNI te / nanu dRzyate eva cakSuSo viSayakRtau anugrahopaghAtau / tathAhi - ghanapaTalavinirmukte nabhasi sarvato nibiDajaraThimopetaM karaprasaramabhisarpayantamaMzumAlinamanavarataM avalokamAnasya bhavati cakSuSo vighAtaH / zazAGkakarakadambakaM yadi vA taraGgamAlopazobhitaM jalaM tarumaNDalaM ca zAivalaM nirantara nirIkSyamANasya ca anugrahaH, tadetadaparibhAvitabhASitaM / yato na brUmaHsarvathA viSayakRtAnugrahopaghAtau na bhavataH, kiM tvetAvadeva vadAmo-yadA viSayaM viSayatayA cakSuravalambate tadA tatkRtAvanugrahopaghAtau tasya na bhavata iti tadaprApyakAri, zeSakAlaM tu prAptenopaghAtakenopaghAto bhaviSyatyanugrAhakeNa cAnugrahaH / // Avazyaka-hAribhadrIyavRttiH // itthamavagrahAdInAM svarUpamabhidhAya idAnIM zrotrendriyAdInAM prAptAprAptaviSayatAM pratipipAdayiSurAhapuDhe suNei sadaM stvaM puNa pAsaI apuTuM tu / gaMdhaM rasaM ca phAsaM ca baddhapuDhe viyAgare // 5 // Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 sandarbhagranthAH vyAkhyA-Aha-nanu vyaJjanAvagrahanirUpaNAdvAreNa zrotrendriyAdInAM prAptAprAptaviSayatA pratipAditaiva, kimarthaM punarayaM prayAsa iti, ucyate, tatra prakrAntagAthA vyAkhyAnadvAreNa pratipAditA, sAmprataM tu sUtrataH pratipAdyata ityadoSaH / tatra 'spRSTaM' ityAliGgitaM tanau reNuvat, zRNoti gRhNAti upalabhata iti paryAyAH, kam ?-zabdyate'neneti zabdaH taM zabdaprAyogyaM dravyasaMghAtaM, idamatra hRdayam tasya sUkSmatvAt bhAvukatvAt pracuradravyarUpatvAt zrotrendriyasya cAnyendriyagaNAtprAyaH paTutaratvAt spRSTamAtrameva zabdadravyanivahaM gRhNAti / rUpyata iti rUpaM tadrUpaM punaH, pazyati gRhNAti upalabhata ityeko'rthaH, aspRSTamanAliGgitaM gandhAdivanna sambaddhamityarthaH, tuzabdastvevakArArthaH, sa cAvadhAraNe, rUpaM punaH pazyati aspRSTameva, cakSuSaH aprAptakAritvAditi bhAvArthaH, punaHzabdovizeSaNArthaH, kiM vizinaSTi ?-aspRSTamapi yogyadezAvasthitam, na punarayogyadezAvasthitaM amaralokAdi / gandhyate ghrAyata iti gandhastaM, rasyata iti rasastaM ca, spRzyata iti sparzastaM ca, cazabdau pUraNArthoM, 'baddhaspRSTaM' iti baddhamAzliSTaM navazarAve toyavadAtmapradezairAtmIkRtamityarthaH, spRSTaM pUrvavat, prAkRtazailyAcetthamupanyAso 'baddha-puTuM' ti, arthatastu spRSTaM ca baMddhaM ca spRSTabaddham / Aha-yabaddhaM gandhAdi tat spRSTaM bhavatyeva, aspRSTasya bandhAyogAt, tatazca spRSTaMzabdoccAraNaM gatArthatvAdanarthakamiti, ucyate, sarvazrotRsAdhAraNatvAcchAstrArambhasyAyamadoSa iti / triprakArAzca * zrotAro bhavanti kecid udghATitajJAH, kecit madhyamabuddhayaH, tathA'nye prapaJcitajJA iti, tatra prapaJcitajJAnAM anugrahAya gamyamAnasyApyabhidhAnamadoSAyaiva, athavA vizeSaNasamAsAGgIkaraNAdadoSaH, spRSTaM ca tadbaddhaM ca spRSTabaddhaM, tatra spRSTaM gandhAdi vizeSyaM, baddhamiti ca vizeSaNaM / Aha-evamapi spRSTagrahaNamatiricyate, yasmAdyadbaddhaM na tatspRSTatvavyabhicAri, ubhayapadavyabhicAre ca vizeSaNavizeSyabhAvo dRSTo yathA nIlotpalamiti, na ceha ubhayapadavyabhicAraH, atrocyate, naiSa doSaH, yasmAdekapavyabhicAre'pi vizeSaNavizeSyabhAvo dRSTo, yathA abdravyaM pRthivI dravyamiti, bhAvanA ab dravyameva, na dravyatvaM vyabhicarati, dravyaM punaraba cAnab ceti vyabhicAri, atha ca vizeSaNavizeSyabhAva iti / prakRtabhAvArthastvayam-AliGgitAnantaramAtmapradezairAgRhItaM gandhAdi bAdaratvAd abhAvukatvAt alpadravyarUpatvAt ghrANAdInAM cApaTutvAt gRhNAti nizcinoti ghrANendriyAdigaNa ityevaM vyAgRNIyAt pratipAdayeditiyAvat / . Aha-bhavatoktaM yogyadezAvasthitameva rUpaM pazyati, na punarayogyadezAvasthitamiti, tatra kiyAn punazcakSuSo yogyaviSayaH?, kiyato vA dezAdAgataM zrotrAdi zabdAdi gRhNAtIti, ucyate, zrotraM tAvacchabdaM jaghanyataH khalvaGgalAsaMkhyeyamAtrAddezAt, utkRSTatastu dvAdazabhyo yojanebhya iti, cakSurindriyamapi rUpaM jaghanyenAGgalasaMkhyeyabhAgamAtrAvasthitaM pazyati, utkRSTatastu yojanazatasahasrAbhyadhikavyavasthitaM iti, ghrANarasanasparzanAni tu jaghanyenAGgalAsaMkhyeyabhAgamAtrAddezAdAgataM gandhAdikaM gRhNanti, utkRSTatastu navabhyo yojanebhya iti / AtmAGgalaniSpannaM ceha yojanaM grAhyamiti / Aha-uktapramANaM viSayamullaGghaya Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 59 kasmAccakSurAdIni rUpAdikamarthaM na gRhNantIti, ucyate, sAmarthyAbhAvAt, dvAdazabhyo navabhyazca yojanebhyaH parataH samAgatAnAM zabdAdidravyANAM tathAvidhapariNAmAbhAvAcca, manasastu na kSetrato viSayaparimANamasti, pudgalamAtranibandhanAbhAvAt, iha yat pudgalamAtranibandhaniyataM na bhavati, na tasya viSayaparimANamasti, yathA kevalajJAnasya, yasya ca viSayaparimANamasti, tatpudgalamAtranibandhaniyataM dRSTaM, yathA'vadhijJAnaM manaHparyAyajJAnaM veti gAthAsamAsArthaH / / sAmprataM yaduktamAsIt yathA "nayanamanasoraprAptakAritvaM 'puDhe suNei saI' ityatra vakSyAmaH, taducyate, nayanaM yogyadezAvasthitAprAptaviSayaparicchedakaM, prAptinibandhanatatkRtAnugrahopaghAtazUnyatvAt, manovat, sparzanendriyaM vipakSa iti / AhajalaghRtavanaspatyAlokaneSvanugrahasadbhAvAt sUryAdyAlokaneSu copaghAtasadbhAvAt asiddho hetuH, manaso'pi prAptaviSaya-paricchedakatvAtsAdhyavikalo dRSTAntaH, tathA ca loke vaktAro bhavanti-"amutra me gataM manaH" iti, atrocyate, prAptinibandhanAkhyahetuvizeSaNArthanirAkRtatvAd asyAkSepasyetyadoSaH / kiM ca-yadi hi prAptinibandhanau viSayakRtAvanugrahopaghAtau syAtAM, evaM tarhi agnizUla jalAdyAlokaneSu dAhabhedakledAdayaH syuriti / kiM ca-prAptaviSayaparicchedakatve sati akSi-aJjanamalazalAkAdikamapi gRhNIyAt / Aha nAyanA marIcayo nirgatya tamarthaM gRhNanti, tatazca teSAM taijasatvAt sUkSmatvAccAnalAdisamparke satyapi dAhAdyabhAva iti, atrocyate, prAk pratijJAtayoranugrahopaghAtayorapyabhAvaprasaGgAd ayuktametat, tadastitvasya upapattyA grahItumazakyatvAcca / vyavahitArthAnupalabdhyA tadastitvAvasAya iti cet, na, tatrApi tadupalabdhau kSayopazamAbhAvAt vyavahitArthAnupalabdhisiddheH, AgamamAtramevaitat iti cet, na, yuktirapyasti, AvaraNAbhAve'pi paramANvAdau darzanAbhAvaH, sa ca tadvidhakSayopazamakRtaH / // AvazyakasUtra malayagIrivRtti // . __sa ca caturvidhastadyathAzrotrendriyavyaJjanAvagrahaH ghrANendriyavyaJjanAvagraha: jihvendriyavyaJjanAvagrahaH sparzanendriyavyaJjanAvagrahazca, nanu satsu paJcasvindriyeSu SaSThe ca manasi kasmAdayaM caturvidhaH ?, ucyate, iha vyaJjanamupakaraNendriyasya zabdAdipariNatadravyANAM parasparaM sambandha ucyate, sambandhazca caturNAmeva zrotrendriyAdInAM, na nayanamanasoH, tayoraprApyakAritvAt, kathamaprApyakAriteti cet, ucyate, viSayakRtAnugrahopaghAtAbhAvAt, yadi punaH prAptamarthaM cakSurmano vA gRhNIyAt tarhi yathA sparzanendriyaM strakcandanAdikamaGgArAdikaM vA prAptamarthaM paricchindattatkRtAnugrahopaghAtabhAg bhavati, tathA cakSurmanasI api bhavetAM, na ca bhavatastasmAdaprApyakAriNI te iti, nanu dRzyete cakSuSo'nugrahopaghAtau, tathAhijaraThakaraprasaramabhisarpayantamaMzumAlinaM ciraM vilokamAnasya bhavati cakSuSo vighAtaH, zazAGkakaranikaraM taraGgamAlopazobhitaM jalaM zADvalatarumaNDalaM vA'valokamAnasyAnugrahaH, tadetajjADyavilasitaM, yato na vayaM brUmaH sarvathA cakSuSo'nugrahopaghAtau na bhavataH, kintu viSayamaprAptaM cakSurgRhaNAtItyevAbhidadhmahe, Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 sandarbhagranthAH viSayakRtAnugrahopaghAtAsambhave'pi tatparicchedabhAvAt, prAptena tUpaghAtakenopaghAto bhaviSyatyanugrAhakeNa cAnugrahaH, tatrAMzumAlino razmayaH sarvatrApi prasaramupAdadate, nAtra visaMvAdaH, tataste cakSuH samprAptAH santaH sparzanendriyamiva cakSurapyupaghnanti, zItAMzurazmayastu svabhAvata eva zItalatvAdanugrAhakAH tataste cakSuranugRhNanti, taraGgamAlAsaGghalajalAvalokena ca jalakaNasampRktasamIraNAvayavasaMsparzato'nugrahaH, zADvalatarumaNDalAvalokane'pi zADvalatarucchAyAsamparkazItIbhUtasamIrasaMsparzAt, zeSakAlaM tu jalAdhavalokane'nugrahAbhimAna upaghAtAbhAvAdavaseyaH, bhavati copaghAtAbhAve'nugrahAbhimAno, yathA'tisUkSmAkSaranirIkSaNAdvinivRttya yathAsukhaM nIlIraktavastrAdyavalokane, itthaM caitadaGgIkartavyam, anyathA samparke yathA sUryeNopaghAto bhavati tathA hutavahajalazUlAdyAlokane dAhakledapATanAdayo'pi kasmAnna bhavanti ?, apica-yadi cakSuH prApyakAri tahi svadezagataM rajomalAJjanAdi kiM na pazyati ?, tasmAdaprApyakAryeva cakSuH, nanu yadi cakSuraprApyakAri tahi kasmAdavizeSeNa sarvAnapyarthAn na gRhNAti, yadi hi prAptaM paricchindyAt tarhi yadevAnAvRtamadUradezaM vA tadeva gRhNIyAt nAvRtaM dUradezasthaM vA, tatra nayanarazmInAM gamanAsambhavAt saMparkAbhAvAt, tato yujyeta cakSuSo grahaNAgrahaNe nAnyathA, tathA coktam-"prApyakAri cakSuH upalabdhyanupalabdhyoranAvaraNetarApekSaNAt dUretarApekSaNAcca, yadi hi cakSuraprApyakAri bhavet tadA AvaraNabhAvAdanupalabdhiranyathopalabdhiriti na syAt, na hi tadAvaraNamupaghAtakaraNasamarthaM, prApyakAritve tu mUrttadravyapratighAtAdupapattimAn tathA vyAghAtaH, atidUre ca gamanAbhAvAditi," prayogazcAtra-na cakSuSo viSayaparimANamaprApyakAritvAt, manovat, tadetadayuktataraM, dRSTAntasya sAdhyavikalatvAt, na khalu mano'pyazeSAn viSayAn gRhNAti, tasyApi sUkSmeSvAgamagamyAdiSvartheSu mohadarzanAt, tato yathA mano'prApyakAryapi svAvaraNakSayopazamasApekSatvAnniyataviSayaM tathA cakSurapi svAvaraNakSayopazamasApekSatvAt yogyadezAvasthitaniyataviSayamiti na vyavahitAnAmupalambhaprasaGgo nApi dUradezasthitAnAmiti, apicadRSTamaprApyakAritve'pi tathAsvabhAvavizeSAt yogyadezApekSaNaM, yathA ayaskAntasya, na khalvayaskAnto'yaso'prApyakarSaNe pravarttamAnaH sarvasyApyayaso jagadvatina AkarSako bhavati, kintu pratiniyatasyaiva, atha manyethA ayaskAnto'pi prApyakArI, ayaskAntacchAyANubhiH samAkRSyamANavastunaH sambandhabhAvAt, kevalaM te chAyANavaH sUkSmatvAnnopalabhyante, tadetadunmattapralapitaM, tadgrAhakapramANAbhAvAt, na hi tatra chAyANusambhavagrAhakaM pramANamasti, na cApramANakaM pratipattuM zaknumaH, athAsti tadgrAhakaM pramANamanumAnaM, iha yadAkarSaNaM tatsaMsargapUrvakaM yathA'yogolakasya saMdaMzena, cAyaso'yaskAntena, tatra sAkSAdayaskAntena saMsargaH pratyakSabAdhita ityarthAt chAyANubhiH saha draSTavya iti, tadetadbAlizajalpitaM, hetoranaikAntikatvAt, mantreNa vyabhicArAt, tathAhi-mantraH smaryamANo'pi vivakSitaM vastvAkarSati, naca tatra ko'pi saMsarga iti // anyastvAhaasti cakSuSaH prApyakAritve vyavahitArthAnupalabdhiranumAnaM, tadapyayuktaM, atrApi hetoranekAntikatvAt, kAcAbhrasphaTikairvyavahitasyApyupalabdheH, athedamAcakSIthAH nAyanA razmayo Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 . da nirgatya tamarthaM gRhNanti, nAyanAzca razmayastaijasatvAnna tejodravyaiH pratiskhalyante, tato na kazciddoSaH, tadapi na manoramaM, mahAjvAlAdau pratiskhalanopalabdheH, tasmAdaprApyakAritvaM cakSuSaH / // vizeSAvazyakabhASya TIkA // tadevaM sparzana-rasana-ghrANa zrotrANAM prApyakAritvaM samarthitam: sAMprataM 'nayaNa-maNovajidiyabheyAo' ityAdinA sUcitaM nayana-manasoraprApyakAritvamabhidhitsurnayanasya tAvadAha loyaNamapattavisayaM maNo vva jamaNuggahAisuNNaM ti / jala-sUrAloyAisu dIsaMti aNuggaha-vighAyA // 209 // aprApto'saMbaddho'saMzliSTo viSayo grAhyavasturUpo yasya tadaprAptaviSayaM locanam, aprApyakArItyarthaH, iti pratijJA / kutaH ?, ityAha-yad yasmAdanugrahAdizUnyam, AdizabdAdupaghAtaparigraha:grAhyavastukRtAnugrahopaghAtazUnyatvAdityarthaH, ayaM ca hetuH / manovaditi dRSTAntaH / yadi hi locanaM grAhyavastunA saha saMbadhya tatparicchedaM kuryAt, tadA'gnyAdidarzane sparzanasyeva dAhAdyupaghAtaH syAt; komalatulyAdyavalokane tvanugraho bhavet, na caivam, tasmAdaprApyakAri locanamiti bhAvaH / manasyaprApyakAritvaM parasyA'siddham, iti kathaM tasya dRSTAntatvenopanyAsaH? iti cet / satyam, kintu vakSyamANayuktibhistatra tat siddham, iti nizcitya tasyeha dRSTAntatvena pradarzanam, ityadoSaH / atha paro hetorasiddhatAmudbhAvayannAha-'jala-sUretyAdi' AdizabdaH, Alokazabdazca pratyekamabhisaMbadhyate / tatazca jalAdInAmAloke locanasyA'nugraho dRzyate, sUrAdInAM tvAloke upaghAta iti / ato 'anugrahAdizUnyatvAt' ityasiddho heturityarthaH / idamuktaM bhavati-jala-ghRta-nIlabasana-vanaspatI-ndumaNDalAdyavalokanena nayanasya paramAzvAsalakSaNo'nugraha: samIkSyate; sUra-sitabhittyAdidarzane tu jalavigalanAdirUpa upaghAta: saMdRzyata iti / ata: kimucyate-'jamaNuggahAisuNNaM ti' ? // iti gAthArthaH // 209 // atrottaramAhaDajjejja pAviuM ravikarAiNA pharisaNaM va ko doso ? / maNejja aNuggahaM piva uvaghAyAbhAvao sommaM // 210 // ayamatra bhAvArtha:asmadabhiprAyA'nabhijJo'prastutAbhidhAyI paraH, na hi vayametad brUmo yadutacakSuSaH kuto'pi vastunaH sakAzAt kadAcit sarvathaivAnugrahopAghAtau na bhavataH / tato ravikarAdinA dAhAdyAtmakenopaghAtavastunA paricchedAnantaraM pazcAcciramavalokayataH pratipattuzcakSuH prApya samAsAdya sparzanendriyamiva dahyetadAhAdilakSaNastasyopaghAtaH kriyatetyarthaH / etAvatA cA'prApyakAricakSurvAdinAmasmAkaM ko doSaH ? na kazcit, dRSTasya bAdhitumazakyatvAditi bhAvaH / tathA yat svarUpeNaiva Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbhagranthAH saumyaM zItalaM zItarazmi vA jalaghRtacandrAdikaM vastu, tasmiMzciramavalokite uvaghAtAbhAvAdanugrahamiva manyeta cakSuH, 'ko doSaH ?' ityatrA'pi saMbadhyate, na kazcidityarthaH // iti gAthArthaH // 210 // Aha-yadyuktanyAyenopaghAtakA'nugrAhakavastunyupaghAtA'nugrahAbhAvaM cakSuSo na brUSe, tarhi yad brUSe tat kathaya, ityAzakyAha gaMtuM na svadesaM pAsai pattaM sayaM va niyamo'yaM / patteNa u muttimayA uvaghAyA-NuggahA hojjA // 211 // ayaM niyama:idamevA'smAbhirniyamyata ityarthaH / kiM tat ?, ityAha rUpasya dezo rUpadeza AdityamaNDalAdisamAkrAntapradezarUpastaM gatvotplavanatastaM samAzliSya cakSurna pazyati na paricchinatti, anyasyA'zrutatvAd 'rUpam' iti gamyate / 'pattaM sayaM va tti' svayaM vA'nyata Agatya cakSurdezaM prApta samAgataM rUpaM cakSurna pazyati, kintvaprAptameva yogyadezasthaM viSayaM tat pazyati // atrAha para nanvanena niyamenA'prApyakAritvaM cakSuSaH pratijJAtaM bhavati / na ca pratijJAmAtreNaiva hetUpanyAsamantareNa samIhitavastusiddhiH / ato heturiha vaktavyaH / 'jamaNuggahAisuNNaM ti' ityanena pUrvoktagAthAvayavena viSayakRtAnugrahopaghAtazUnyatvalakSaNo'yamabhihita eveti cet / aho ! jarAvidhuritasyeva sUrevismaraNazIlatA, yato 'jamaNuggahAisuNNaM ti' ityanena viSayAdanugrahopaghAtau cakSuSo niSedhayati, 'Dajjejja pAviuM ravikarAiNA pharisaNaM va' ityAdinA tu punarapi tatastau tasya samanujAnIte, ato na vidmaH, ko'pyeSa vacanakrama iti / naitadevam, abhiprAyA'parijJAnAt, yataH prathamata eva viSayaparicchedamAtrakAle'nugrahopaghAtazUnyatA hetutvenoktA, pazcAttu ciramavalokayataH pratipattuH prAptena ravikarAdinA, candramarIcinIlAdinA vA mUrtimatA nisargata eva kenA'pyupaghAtakena, anugrAhakeNa ca viSayeNopaghAtA'nugrahauM bhavetAmapIti / etadevAha-'patteNa u muttimayetyAdi' anenA'bhiprAyeNa tau punarapi samanujJAyete, na punavismaraNazIlatayA / yadi punarviSayaparicchittimAtramapi tamaprApya cakSurna karotIti niyamyate, tadA vahni-viSa-jaladhi-kaNTaka-karavAla-karapatra-sauvIrAJjanAdiparicchittAvapi tasya dAha-sphoTakleda-pATana-nIrogatAdilakSaNopaghAtA-'nugrahaprasaGgaH / na hi samAnAyAmapi prAptau ravi-karAdinA tasya bhavanti dAhAdayaH, na vaDhyAdibhiH / tasmAd vyavasthitamidam viSayamaprApyaiva cakSuH paricchinatti, aJjanadahanAdikRtA'nugrahopaghAtazUnyatvAt, manovat / paricchedAnantaraM tu pazcAtprAptena kenA'pyupaghAtakena, anugrAhakeNa vA mUrtimatA dravyeNa tasyopaghAtA'nugrahau na niSidhyete, viSazarkarAdibhakSaNe mUrchAsvAsthyAdaya iva manasa iti // atrA'paraH prAha-nayanAd nAyanA razmayo nirgatya prApya ca ravibimbarazmaya iva vastu prakAzayantIti nayanasya prApyakAritA procyate / sUkSmatvena, taijasatvena ca teSAM vayAdibhirdAhAdayo na Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 bhavanti, ravirazmiSu tathAdarzanAt // tadetadayuktataram, teSAM pratyakSAdipramANAgrAhyatvena zraddhAtumazakyatvAt, tathA-vidhAnAmapyastitvakalpane'tiprasaGgAt / vastuparicchedA'nyathAnupapatteste santIti vikalpyanta iti cet / na, tAnantareNA'pi tatparicchedopapatteH, na hi manaso razmayaH santi; na ca tadaprAptaM vastu na paricchinatti, vakSyamANayuktitastasya tatsiddheH / na ca ravirazmyudAharaNamAtreNA'cetanAnAM nayanarazmInAM vastuparicchedo yujyate, nakha-danta-bhAla-talAdigatazarIrarazmInAmapi sparzaviSayavastuparicchedaprasaGgAt / ityalaM vistareNa // iti gAthArthaH // 211 // tadevamaJjanajvalanAdiviSayavihitAnugrahopaghAtazUnyatvalakSaNahetoraprApyakAritAM cakSuSaH prasAdhya hetvantareNApi tasya tAM prasAdhayitumAha jai pattaM geNhejja u, taggayamaMjaNa-rao-malAIyaM / pecchejja, jaM na pAsai apattakAra tao cakTuM // 212 // yadi tu prAptaM viSayaM cakSurgRhNIyAdityucyate, tadA tadgatamAtmasaMbaddhamaJjana-rajo-mala-zalAkAdikaM pazyedavagacchet, tasya nirvivAdameva tatprAptatvenopalabdheH; yasmAcca tad na pazyati, tato'prAptakAri cakSuriti sthitam / yadyaprApyakAri cakSuH, tazprAptatvAvizeSAt sarvasyA'pyarthasyA'vizeSeNa grAhakaM syAt, na pratiniyatasyeti cet / na, jJAnadarzanAvaraNAdestatpratibandhakasya sadbhAvAt, manasA vyabhicArAcca, tathAhi-aprApyakAritve satyapi nA'vizeSeNa sarvArtheSu manaH pravartate, indriyAdyaprakAziteSu sarvathA'dRSTA' zrutArtheSu tatpravRttyadarzanAt / ityalaM prasaGgena // iti gAthArthaH // 212 // ___ tadevaM vyavasthApitA cakSuSo'prApyakAritA / kayA punargAthayA niyuktikRtA'sau bhaNyate ?, ityAhapuDhe suNei sadaM tvaM puNa pAsai apuTuM tu / gaMdhaM rasaM ca phAsaM ca baddhapuTuM viyAgare // 336 // zrotrendriyaM kartR, zabdaM karmatApannaM zRNoti / kathaMbhUtam ?, ityAha-spRzyata iti spRSTastaM spRSTaM tanau reNuvadAliGgitamAtramevetyarthaH / idamuktaM bhavati spRSTamAtrANyeva zabdadravyANi zrotramupalabhate, yato ghrANendriyaviSayabhUtadravyebhyastAni sUkSmANi, bahUni, bhAvukAni ca, paTutaraM ca zrotrendriyaM viSayaparicchede ghrANendriyAdigaNAditi / zrotrendriyasya ceha kartRtvaM zabdazravaNAnyathAnupapatterlabhyate / evaM ghrANendriyAdiSvapi vAcyam / tAni punaH kathaM gandhAdikaM gRhNanti ?, ityAha-gandhyata iti gandhastamupalabhate ghrANendriyam, rasyata iti rasastaM ca gRhNAti rasanendriyam, spRzyata iti sparzastaM ca jAnAti sparzanendriyam / kathambhUtaM gandhAdikam ?, ityAha-baddhaspRSTam / tatra spRSTamiti pUrvavadeva, baddhaM tu gADhataramAzliSTamAtmapradezastoyavadAtmIkRtamityarthaH / tatazca gandhAdidravyasamUhaM prathamaM spRSTamAliGgitam, tatazca Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbhagranthAH sparzanAnantaraM baddhamAtmapradezairgADhataramAgRhItamevopalabhate ghrANendriyAdikamiti / evaM vyAgRNIyAt prarUpayet prajJApakaH, yato ghrANendriyAdiviSayabhUtAni gandhAdidravyANi zabdadravyApekSayA stokAni, bAdarANi, abhAvukAni ca, viSayaparicchede zrotrApekSayA'paTUni ca ghrANAdIni; ato baddhaspRSTameva gandhAdidravyasamUhaM gRhNanti, na punaH spRSTamAtramiti bhAvaH / nanu yadi sparzAnantaraM baddhaM gRhNAti, tarhi 'puTThabaddhaM' iti pATho yuktaH, iti cet / ucyate-vicitratvAt sUtragateritthaM nirdezaH, arthatastu yathA tvayoktaM tathaiva draSTavyam / aparastvAha-yad baddhaM tat spRSTaM bhavatyeva, vizeSabandhe sAmAnyabandhasyA'ntarbhAvAt, tataH kiM spRSTagrahaNena ? iti / tadayuktam, sakalazrotRsAdhAraNatvAcchAstrArambhasya, prapaJcitajJA'nugrahArthamarthA-pattigamyArthAbhidhAne'pyadoSAditi // cakSurindriyaM tvaprAptameva viSayaM gRhNAti, ityAha-'rUvaM puNa pAsaI apuDhe tviti' rUpaM karmatApannaM cakSuraspRSTamaprAptameva pazyati / punaHzabdasya vizeSaNArthatvAdaspRSTamapi yogyadezasthameva pazyati, nA'yogyadezasthaM saudharmAdi, kaMTakuTyAdivyavahitaM vA ghaTAdi // iti niyuktigAthArthaH 336 athaitadvyAkhyAnAya bhASyampuDhe reNuM va taNummi baddhamappIkayaM paesehiM / chikkAI ciya giNhai saddadavvAiM jaM tAI // 337 // bahu-suhuma-bhAvugAI jaM paDuyaraM ca sottaviNNANaM / gaMdhAIdavvAiM vivarIyAI jao tAI // 338 // pharisANaMtaramattappaesamIsIkayAiM gheppaMti / paDuyaraviNNAiM jaM ca na ghANAikaraNAI // 339 // . 'spRSTaM' ityasya vyAkhyAnaM 'puTuM reNuM va taNummi tti' yathA reNostanau saMbandha ityetAvanmAtreNa yad vastu saMbaddhaM tadiha spRSTamucyata iti bhAvaH / 'baddhamityAdi' yadAtmIkRtamAtmanA gADhataramAgRhItam, Atmapradezastanulagnatoyavad mizrIbhUtaM tad baddhamucyata ityarthaH / tatra 'chikkAI ciya tti' spRSTAnyeva zabdadravyANi gRhNAti zrotram, yatastAni bahUni, sUkSmANi, bhAvukAni ca vAsakAni cetyarthaH / paTutaraM ca zrotRvijJAnam / gandhAdidravyANi tu viparItAni stoka-bAdarA-'bhAvukAni yataH, atastAni sparzAnantaramAtmapradezaimizrIkRtAni spRSTa-baddhAni gRhyante ghrANAdibhiH; paTutaravijJAnAni ca na bhavanti yato ghrANAdikaraNAni // iti gAthAtrayArthaH // 337-339 / / atha 'rUvaM puNa pAsai apuDhe tu' ityatropapattimAhaappattakAri nayaNaM maNo ya nayaNassa visayaparimANaM / AyaMguleNa lakkhaM airittaM joyaNANaM tu // 340 // prAguktayuktyA aprAptakAri-aprAptasyaiva vastunaH paricchedakAri yato nayanaM, manazca; tato'spRSTameva rUpaM pazyati nayanendriyam / nanu yadyaprApta rUpametat pazyati, tarhi lokAntAdarvAg yadasti tat sarvaM Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 65 pazyatu, aprAptatvAvizeSAt, ityAzaya, yadindriyANAM viSayaparimANaM bhaNanIyatvena prAk pratijJAtaM, tatra cakSuSastAvat tadAha-'nayaNassetyAdi' nayanendriyasyA''game AtmAGgalena sAtirekaM yojanalakSamutkRSTato'pi viSayaparimANamabhihitam, tenA'prAptakAritvAvizeSe'pi parato na pazyatIti bhAvaH / // zrI vizeSAvazyakabhASya-koTyAcAryAMyaTIkA // 'NayaNe'tyAdi / nayanamanasI varjayitvA vyaJjanAvagrahazcaturdhA, 'taMjahAphAsiMdiyavaMjaNoggahe jibbhidiya0 ghANidiya0 soiMdiyavaMjaNoggahe' indriyatve tulye keyaM mukhaparIkSikA ? iti cet, ucyate, 'uvaghAyANuggahato' yad-yasmAttAnisparzanAdIni 'prApyatakArINi' spRSTArthagrAhiNIti gAthArthaH // 204 // atrAha-'jujjatI'tyAdi / sparzanarasanayoH sA yujyate, anubhAvikatvAt, na zrotraghrANayoH, gRhItaH svaviSayaM AtmIyaM grAhyamitaM asmAdindriyavivarAd 'bhinnadezamapi' viprakRSTakSetravyavasthitamapi, dUre dhvaniH zrUyata iti vacanAt, ataH kimucyate-'vaMjaNoggaho cauha'tti gAthArthaH // 205 // ucyate naitad, udbhrAntatvAd bhavataH, tathAhi-'pAvaMtI'tyAdi / 'dhUmo' ityAdi / iha zabdhagandhAvanyata Agatya prApnutaH, ke ? te-zrotraghrANe karmaNI, te tu zrotraghrANe gattvA viSayadezaM svayaM na gRhNItaH tena te aprApyakAriNI syAtAM, abAhyakAraNatvAt sparzanavat, Aha-tAvapi kasmAt na prApnutaH ? ityata-Aha-yad-yasmAttau pudgalamayatve sati sakriyau, kuta etadityAhavAyuvahanAd dhUmavat, tathA sakriyau tau 'saMharaNato'tti gRhAdiSu piNDIbhavanAd dhUmavadeva, tathA dvArAnuvidhAnato vizeSeNa, toyavat, tathA nitambAdipraskhalanAn marudvaditi gAthAdvayArthaH // 206 // // 207 // tasmAt'geNhaMtI'tyAdi, zrotraghrANe prAptaM santamartha gRhNItaH, upaghAtAnugrahopalabdhaH, sparzanarasane iva, AhaaprApyakAritve satIyaM bhaviSyatItyanaikAntiko heturiti, tanna, yataH-'bAhijje 'tyAdi, pratijJA rogahetutvAt AkAzavaditi, ato yaduktaM 'nayane'tyAdi tatsthitamiti gAthArthaH // 208 // atha kasmAdayaM na SoDhA? ucyate, nayanamanasoprApyakAritvena vyaJjanopAdAnAyogAd, Aha ca'loyaNa'mityAdi // 'loyaNa'mityAdi, aprApyakAri locanamAlambyakRtopaghAtAnugrahazUnyatvAt manovat, tatraitatsyAd-asiddho heturyataH jalaghRtavanaspatIndumaNDalAlokane'nugraha upalabhyate sUrasitabhittyAdyAlokane copaghAta iti gAthArthaH // 209 // tadevamasiddhIbhUte hetAvAcArya Aha'Dajjhejja' ityAdi / cakSU ravikarAdinA pudgaladharmeNa 'prApya' AzliSya 'dahyeta' bhasmIkriyeta vihvalIkriyeta vA sparzanamivAnvayayyeva dRSTAntaH, ityataH ko dezo ?, naiva kazcid, dRSTasya bAdhitumazakyatvAt, tathA manyetAnugrahamapi cakSuH sparzanavadupaghAtAbhAvAt saumye jalaghRtavanaspatIndvAlokane sati, atrApi ko doSaH ? // 210 // ___ kAmametat, kintu-'gaMtu' mityAdi / iha hi cakSurutplutyagatvA rUpadezamAdityamaNDalAdilAJchitaM na pazyatinAdatte, kiM ?, rUpameveti gamyate anyasyAzrutatvAt, tathA-'pattaM saMyaM va' tti svayaM Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbhagranthAH vA'nyataH svatantratayA AgataM sadrUpaM cakSurna gRhNAtyaJjanAdibhirvyabhicArAt, zrotrendriyaM zabdamiva, niyamo'yamitietadatra niyamyate vAco yuktyA, kAkvA pacchaddhamAha-'patteNa u' cakSurdeze 'muttimayA' ravikarAdinA 'upaghAtAnugrahau' paritApAhlAdau bhavetAMsyAtAM etatsvabhAvatvAt pudgalAnAM, vanaspatyAdayastu dUrasthA eva gRhyanta iti gAthArthaH // 21 // apica-'jatI'tyAdi / yadi tu prApta santamarthamakSi gRhNIyAt-tatastadgataM rajomalAdyapi gRhNIyAt, tasyaiva paramArthaprApteH, yatazca na pazyatyata idamaprApyakArIti gAthArthaH // 212 // tatraitatsyAtprApyakAri cakSuH AvaraNAt sparzanavat, na, manasA'naikAntikatvAt, aprApyakAri cakSurAvaraNAnmanovat, tathA ca manaH khalvaprApyakAri bhAvisiddhyA viSAdibhizcAviyata iti, rUpAvaraNe'pi hyagrAhakaM cakSurbAhyAnugrahAbhAvAnmanovat, tathAhi-mano'prApyakAritve satyappaindriyakeSu na kvacidanupravarttata iti, indriyAnugrahazUnyaM saditi, yasya cAbhiprAyaH khalvaprApyakAriNA cakSuSA bAhyAnugrahanirapekSeNApyanuvartitavyaM tasya manasA'pIndriyaiH prakAziteSvaprakAziteSu vA vizeSeNa sarvArthaSvanupravarttitavyam, na cAnupravarttate'tyantamadRSTAzrutAdiSviti / 'jatI'tyAdi / nayanendriyamAbhyAM hetudRSTAntAbhyAmaprApyakAri kasmAt sakalaM trailokyaM na gRhNAti dRSTAntadhammimana iva ?, ataH, pazcAddhaM spaSTam // 245 / / tasmAt-'visayetyAdi / 'tassa 'tti tasya cakSuSo 'viSayaparimANaM' AlambanaparimANaM 'aniyatam' anantaM aprAptaviSayatvAt manasa iva, atrAcAryaH sAdhyavikalatAM dRSTAntasyodbhAvayannAha-manaso'pya-prApyagrAhiNo viSaye'yaM nAstyeva, yasmAnna tatsarvatra kAmatIti // 246 // tathAhi-'atthe 'tyAdi / 'arthagahaneSu' arthagupileSu vastuSvAgamagamyeSu satsvapi' vidyamAneSvapi kasyacinmano 'muhyati' kuNThIbhavati, tathA kevalAdigamyeSu ca, ato'hamapi bhavantaM pRcchAmitatki kRtaM manaso'grahaNaM ?, atIndriyaindriyakANAM bhAvAnAM, kasmin satItyAha-aprApya-kAritve sAmAnye grAhyAgrAhyeSviti gAthArthaH // 247 // evaM pRSTaH para Aha'kammo 'ityAdi / karmodayAt tatsvAbhAvyAdvA'prApyakAritve sati grahaNAgrahaNaM, sUrirAha nanu locane'pi tadgrahaNAgrahaNaM tulyaM kammodayayovva sabhAvauvvatti, tadevaM aprApyakArivAdinA prApyakArivAdyuktaprasaGgasAdhane parihate prApyakArivAdino'pyamuM doSaM guNaM vA'bhidhitsurAhatulyo vA eSa upAlambhaHsarvAsarvagrahaNalakSaNaH prApyakArivAdino'pi bhavataH, kasmin satItyAha-'saMpattavisaye'vitti nayanamanasoH prApte'pyartha ityuktaM bhavati, tathAhi-na yAvatA nayanamabhisambadhyate tatsarvameva gRhyate aJjanarajomalazalAkAdibhirvyabhicArAt, manasA tvanavasthAnAnna gRhyate, gRhyate ca sambaddhamapyanubhavAditi gAthArthaH // 248 // atha sadbhAvamAha-'sAmatthe'tyAdi / nayanaM viSayaparato na gRhNAti sAmarthyAbhAvAt manovat, sAdhitazca dRSTAntaH, sAmarthyAsAmarthyameva kutaH ? ityAha-karmakSayopazamAt Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 67 sAmarthyaM viSaye tasyaiva vA'kSayopazamAdasAmarthyaM viSaye, tathA rUpAlokamanaskArAnugrahAcca sAmarthya tasyaiva cAnanugrahAdasAmarthyamiti gAthArthaH // 249 // xx......xx puDhe suNei sadaM stvaM puNa pAsaI apuDhe tu / gaMdhaM rasaM ca phAsaM ca baddhapuTuM viyAgare // 336 // (ni. 5) puDhe reNuMva taNummi baddhamappIkayaM paesehiM / chikkAiM ciya giNhai saddadavvAiM ja tAI // 337 // bahusuhumabhAvugAI jaM paDuyayaraM ca sottaviNNANaM / gaMdhAI davvAiM vivarIyAiM jao tAI // 338 // pharisANataramattappaesamIsIkayAiM gheppaMti / paDuyaraviNNANAiM jaM ca na ghANAikaraNAiM // 339 // 'puDha'mityAdi, puTuM-AliMgiyaM reNuM va taNuMmi zRNoti gRhNAtyupalabhata iti paryAyAH, kaM ?zabdyate'neneti zabdaH taM, zabdaprAyogyAM, dravyasaMhatimityarthaH, tasya bahusUkSmabhAvukatvAt zrotrendriyasya cAnyendriyagaNataH paTutaratvAt, tathA rUpyata iti rUpaM tadrUpaM puna pazyatigRhNAti upalabhate 'apuTuM' aspRSTamevAnAliGgitameva, ki kAraNam ?, cakSuSaH aprApyakAritvAt, punaHzabdasya vizeSaNArthatvAt aspRSTamapi yogyadezasthaM nAyogyadezasthamapi saudharmAdIti, gandhyata iti gandhastaM, rasyata iti rasastaM, spRzyate iti sparzastaM ca, ca zabdau pUraNArthoM, baddhaM AtmIkRtamAtmapradezastoyavadAzliSTamityarthaH, 'puDhe tu' pUrvavat, prAkRtazailyA cetthamAha 'baddhapuDhe tu', arthatastu 'puTTha baddha'miti dRzyaM, anuguNatvAt, atrAha-yad baddhaM gandhadravyAdi tat spRSTaM bhavatyeveti spRSTagrahaNaM na karttavyaM, tanna, sakalazrotRsAdhAraNatvAcchAstrArambhasya, prapaJcitajJAnAnugrahArthamarthApattigamyArthAbhidhAne'pyadoSAt, athavA spRSTaM ca tad baddhaM ceti vizeSaNasamAsAGgIkaraNAdadoSaH tatra spRSTaM gandhAdi vizeSyaM vartate, baddhamiti tu vizeSaNam, Aha-evamapi spRSTagrahaNamatiricyate, baddhasya spRSTatvAvyabhicArAdubhayapadavyabhicAre ca vizeSaNavizeSyabhAvo dRSTa yathA nIlotpalamiti, nacehobhayapavyabhicAraH ekapadavyabhicArAd ucyate, ekapadavyabhicAre'pi vizeSaNavizeSyabhAvo dRSTa eva, yathA'p dravyaM pRthivI dravyamiti, tatra ap dravyaM niyamAt dravyaM punarab vA'nab veti, tadvadatrApi bhAvArthastvayaM spRSTAnantaramAtmapradezairAgRhItaM gandhAdi bAdaratvAt abhAvukatvAdalpadravyarUpatvAt ghrANAdInAM cApaTutvAt, gRhNAti vinizcinoti ghrANendriyAdigaNa ityevaM 'vyAgRNIyAt' pratipAdayediti niyuktigAthAsamudAyArthaH // 336 // avayavArthastu bhASyakAra Aha-'puTuM'mityAdi 'bahu' ityAdi 'pharise 'tyAdi, gAthAtrayaM bhAvatArtham // 337-38-39 // 'svaM puNa pAsatI apuDhe tu' ityetadvizeSato vyAcikhyAsurAha appattakAri nayaNaM maNo ya nayaNassa visayaparimANaM / AyaMguleNa lakkhaM airittaM joyaNANaM tu // 340 // Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 . sandarbhagranthAH naNu bhaNiyamussayaMgulapamANao jIvadehamANAI / dehapamANaM ciya taM na u iMdiyavisayaparimANaM // 341 // jaM teNa paMcadhaNusayanarAivisayavavahAravoccheo / pAvai sahassaguNiyaM jeNa pamANaMgulaM tatto // 342 // iMdiyamANe'vi tayaM bhayaNijjaM jaM tigAuAINaM / jibbhidiyAimANaM saMvavahAre virujjhejjA // 343 // taNumANaM ciya teNaM havijja bhaNiyaM sue'vi taM ceva / eeNa dehamANAI nArayAINa mijjati // 344 // lakkhehiM ekkavIsAe~ sAiregehiM pukkharaddhammi / udaye pecchaMti narA sUraM ukkosae divase // 345 // nayaNidiyassa tamhA visayapamANaM jahA sue'bhihiyaM / AussehapamANaMgulANa ekkeNa'vi Na juttaM // 346 // suttAbhippAo'yaM payAsaNijje tayaM na u payAse / vakkhANao viseso nahi saMdehAdalakkhaNayA // 347 // bArasahiMto sottaM sesAiM navahiM joyaNehiMto / giNhaMti pattamatthaM etto parao na giNhaMti // 348 // davvANa maMdapariNAmayAe~ parao na iMdiyabalaMpi / avaramasaMkhejjaMgulabhAgAo nayaNavajjANaM // 349 // saMkhejjaibhAgAo nayaNassa maNassa na visayapamANaM / poggalamittanibaMdhAbhAvAo kevalasseva // 350 // 'appatte'tyAdi, nayanamanasI aprApyakAritvAd rUpaM na spRSTameva gRhNataH, yaduktaM-'viSayapramANaM ca' tadidAnI pratIyate, 'NayaNasse'tyAdi, ayamatra prakramaH atra trividhamaGgalamuktaM, AtmAGgalamucchyAGgulaM pramANAGgalaM ceti, tatrAdyaM "je NaM jayA maNUsA tesiM jaM hoi mANatvaM ti / taM bhaNiyamihAyaMgulamaNiyatamANaM puNa imaM tu // 1 // " dvitIyaM tu"paramANU tasareNU rahareNu aggayaM ca vAlassa / likkhA jUyA ya javo aTThaguNavivaDDiyA kamaso // 2 // " tRtIyaM tu Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 "ussehaMgulamegaM havai pamANaMgulaM sahassaguNaM / taM ceva duguNiyaM khalu vIrassAyaMgulaM bhaNiyaM // 3 // AyaMguleNa vatthu ussehapamANao miNasu dehaM / NagapuDhavivimANAiM miNasu pamANaMguleNaM tu // 4 // " evaM sthite 'nayanasya' cakSurindriyasya 'viSayaparimANa' prasarpaNaparimANaM kiyati deze vyavasthitaM rUpamAlambate ? iti gAthArthaH // 340 // tattvArthasUtrIya haribhadrasUrikRtavRttiH // na cakSuranindriyAbhyAM // 19 // cakSuSA upakaraNendriyAkhyena saha noindriyeNa ca manaoghajJAnarUpeNa vyaJjanAvagraho na bhavaMti, etaduktaM bhavati te rUpAkArapariNatAH pudgalAzcintyamAnAca vastuvizeSAH na tAbhyAM saMzliSya vijJAnaM janayanti, api tu yogyadezAvasthitAzcakSuSA gRhyante, praNidhAnasacivAzca manasA cintyante, saMzleSAbhyupagame tu akSyaJjanAdeH grahaNaM, viSayakRtau vA'nugrahopaghAtau durnivArau, nAyanarazmividhAnaM manonirgamanaM cAnyatra nirAkRtamiti nehAbhidhIyate, atazcakSuranindriyAbhyAM vyaJjanAvagraho na bhavati / // tattvArthasvopajJabhASya-siddhasenIyArTIkA // atha kiM sparzanAdInAmindriyANAM sarveSAM vyaJjanAvagraha: samasti, uta kasyacinneti ? / ucyatekasyacinna sambhavatItyapi / etad darzayati sUtram-na cakSuranindriyAbhyAm // 1-19 // bhASya-cakSuSA noindriyeNa ca vyaJjanAvagraho na bhavati, caturbhirindriyaiH zeSairbhavati / TIkA-karaNe sahArthe caiSA tRtIyA, cakSuSA upakaraNendriyAkhyena saha noindriyeNa vA manaoghajJAnarUpeNa saha te rUpAkArapariNatAH pudgalAzcintyamAnAH vastuvizeSAH saMzleSaM na yAnti, ato vyaJjanam cakSurupakaraNendriyanoindriyayo rUpAdyAkArapariNatipudgalAnAM ca yat saMzleSarUpaM tavyaJjanamevaMvidhaM nAsti, tadabhAvAcca tadavagraho'pi nAsti, etadAhavyaJjanasyAvagraho na bhavati / etaduktaM bhavati ye te dRzyamAnAzcintyamAnAzca vastuvizeSAH na te cakSurindriyeNopakaraNarUpeNa noindriyeNa ca saha saMzleSamitA: paricchidyante, yato yogyadezAvasthitaM vastu cakSuH zarIrasthameva sat paricchinnatti, na gatvA viSayaparicchede vyApriyate, na vA viSayamAgataM dhAnyamasUrakAkRtike indriyadeze'vagacchati, atazca locanamaprAptaviSayagrAhi, na khalu grAhyeNa tasyAnugrahopaghAtAnubhavo dRSTaH, svAntasyeva, nApi dhAnyamasUrAkRtIndriyadezavativiSayaparicchedi vilocanaM, yadi syAt tatastadgatamaJjanAdi paricchindyAt, na ca Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbhagranthAH paricchinatti, ato nizcIyate'nAgataM viSayamavabudhyate tat, na vA gatvA viSayadezamityato na vynyjnaavgrhstsy| pravacana sAroddhArA vRtti ayaM ca nayanamanovarjendriyacatuSTayabhedAccaturdhA, nayanamanasoraprApyakAritvena viSayasambandhAbhAvAd, asya cendriyaviSayayoH sambandhagrAhakatvAditi bhAvaH, / // syAdvAdaratnAkarasahitaH pramANanayatattvAlokAlaGkAraH // tasmAnirdoSatvAtspaSTatvaM pratyakSalakSaNaM prekSAvadbhiraGgIkarttavyaM nendriyasannikarSotpannamityAdi naiyAyikakalpitam / cAkSuSasaMvedane tasyAsattvenAvyApakatvAt / cakSuSo'rthena sannikarSAbhAvAt / idamasmadudIritaM nizamya prodyatkopavipATalIkRtAkSam / nigadati nitarAmamRSyamANaM tadidaM yogakadambakaM militvA // 313 // AH kimidamucyate cakSuSo'rthena sannikarSAbhAvAditi / asti hi ttsdbhaavgraahkmnumaanm| tathA ca vyomazivaH "cakSuH prAptArthaparicchedakaM vyavahitAprakAzakatvAt yadyadvyavahitAprakAzakaM tannAprAptArthaparicchedakaM yathA pradIpaH vyavahitAprakAzakaJca cakSuH tasmAtprAptArthaparicchedakam" iti / kiraNAvalIkAro'pi 'yeSAM tvaprApyakAri cakSusteSAmaprAptatvAvizeSA- davyavahitamiva vyavahitamapi kinna gRhNIyAt' iti vadati tadeva samarthayate zrIdharo'pyetat 'bAhyendriyatvAtvagindriyavat' iti dvitIyaM ca prAha / kazcitpunasvAca / cakSuH prApyakAri bhautikatvAdyadevaM tadevaM yathA parazustathA cedaM tatastathA / atha cakSuSaH prApyakAritve kathaM bhUdharacandramasoryugapadgrahaNam / tadasat / yugapattadgrahaNasyAprasiddhaH / prathamato hi cakSuH sannihitaM mahIdharaM prApya prakAzayati / pazcAddUracAriNaM hariNalakSmANam / yugapatpratipattyabhimAnastu zatapatrapatrazatavyatibhedavadAzUtpattinimittakaH / evaM ca locanasya prAsidhyat prApyakAritA zrutivat / tannayanasannikarSAbhAvavacaH saGgatiM kathamupaitu // 314 // eSAmaho jagadapUrvapadArthasiddhau ko'pyeSa durddharataraH khalu pakSapAtaH / kintvabhyadhAyi sa na kazcana yuktilezaH prApnoti yaH kimapi hanta tadAnurUpyam // 315 // tathA hi yatpaurastyamanumAnam / tatra bhAvacakSurdravyacakSurvA dharmitayA varyeta / na tAvadbhAvacakSuH / tvayA tasyAkakSIkAreNa dharmiNo'prasiddhau sAdhanasyAzrayAsiddhatAprasakteH / kakSIkAre'pi nAsya padArthena Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 prAptiH siddhyati / bhAvacakSuH khalvAtmano buddhilakSaNo guNaH prAptirapi padArthena saMyogo guNaH / na ca guNe guNAntaramasti / nirguNatvAt tadguNAnAm / dravyacakSurapi golakarUpamanyadvA kiJcidbhavet / AdyapakSe pratyakSabAdhaH pratijJAyAH / pratyakSeNa paricchittikAle padArthAsambaddhasyaiva golakasyopalabdheH / anyathA tadAnIM puMsaH pakSmapradeze prakaTakoTaropalambhaH syAt / padArthasya vA golakadeze pratItiH syAt / athAnyatkiJciccakSurindriyaM dharmitayA hyadhiSThAnaniSThamevaM paTiSThamarthaparicchede svIkriyate / tadA sa eva taddeze padArthasyopalambhaH syAt / athAdhiSThAnadezAtprasadrazmirUpAvayavasamavetaM cakSuH prasRtyArthena sambaddhyate sambaddhaM copalambhayati / tadasulabham / cakSuHprasRtya nArthena sambaddhya ttvagAdivadityanumAnabAdhApAtAt cakSuSo razmivattvAsiddheH / atha razmivaccakSustaijasatvAt yaditthaM taditthaM yathA jyotistathAcedaM tasmAttathetyatastatsiddhiH / na cAsiddhaM taijasatvam / cakSustaijasaM rUpAdiSu madhye niyamena rUpasyAbhivyaJjakatvAdyadevaM tadevaM yathA dIpastathA cedaM tasmAttathetyatastatsiddheH / rUpasyAbhivyaJjakatvAdityukte manasA vyabhicAro bhavet / taddhi rUpavyaJjakaM na ca taijasamiti tadvyavacchedArthaM niyameneti padam / na hi mano rUpasyaiva vyaJjakaM gandhAdInAmapi vyaJjakatvAt / evamapi rUpatvadravyAdivyaJjakatvopalabdherasiddhatvaM syAditi rUpAdiSu madhye ityuktamiti cet / tadasundaram / indudIdhitipratibandhe taditi pratibandhe rUpA-diSvityAdihetoranaikAntikatvAt / na ca zucirociHzociHsaJcayasyApi taijasatvAnna vyabhicAra iti vAcyam / uSNasparzazUnyatvena taijasatvAsambhavAt / tathA tejaHprakaraNe vaizeSikabhASyam / 'uSNa eva sparzaH' iti / yatpunasdayano'trAha 'evakArazcandracAmIkaracakSurAdiSvanupalambhahetukAM vipratipattimapanetuM, teSAM taijasatvenoSNatvAnumAnAt' iti / tadabandhuram / zazadhare'dyApi taijasatvAsiddheH / atha prastutahetuta evAtrApi tatsiddhirabhidhIyate / tadazasyam / asyAnumAnabAdhitapakSAnantaropanyastatvena kAlAtyayApadiSTatvAt / tathAhi na candrastaijasaH zaityahetutvAt pAthovaditi / sati ca sudhAMzorataijasatve sutarAM tanmarIcInAmataijasatvam / / yastvayaM kasyacidAgamaH / 'jalakallolazcandrastatra pratihatAstapanAMzavaH . pradyotante zizirAzca bhavanti tata eva zaityahetava' iti / so'pi svairAlApaH / kasya payorAzerayaM kallolaH / kathaM taM vihAya vihAyastalamAlalambe / kutaH parimaNDala eva kathaM na spandate / kAThinyamApto vaa| tatpratiphalitAstapanAMzAH zizirAH sukhAlokAH sakaladikprAsAriNazca bhavanti / kathaM ca na divApi tatpratiphalanamityAdi vicAracatuHpathAsaJcariSNutvAt / tathAvidhasyApi svIkAre parasparasyApi sveSTAsiddhyA svamatavyAghAtaH / tejorUpanayanasannikarSeNApi vyabhicArI prakRtahetuH / ayaM hi rUpAdiSu rUpasyaivAbhivyaJjako'sti na ca taijasaH / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 sandarbhagranthAH atha dravyatve rUpAdiSu niyamena rUpasyAbhivyaJjakatvaditi viziSya heturucyate / tadApyaJjanAdinAnaikAntaH / atha taijasamevAJjanaM na punaH pArthivam / tatrAnudbhUtasya tejodravyasya bhAvAditi cet / tadayuktam / pramANabhAvAt / taijasamaJjanaM rUpAvabhAsane nayanasya sahakAritvAtpradIpavaditi pramANamastIti cet / tadacaturastram / cetasA vyabhicArasya dupparihAratvAt / atha rUpasyaivAvabhAsane nayanasyaiva vA sahakAritvAdityavadhAraNagarbhasAdhanopadarzanena sakalAnAM viSayANAmindriyANAM vA sAdhAraNasyAntaHkaraNasya vyavacchedena vyabhicAraparihAraH kriyate / tadA''dyapakSe heturasiddhaH / dravyAderapi vyaJjane'Jjanasya nayanasahakAritvAt / dvitIye tu dRSTAntasya sAdhanavaikalyam / rUpe'pi svaviSayatayAvabhAsaM janayati pradIpasya sahakAritayA nayanaM pratyevaM sahakAritvAsambhavAt / atha rUpAdiSu madhya ityAdihetorevAJjanasya taijasatvasiddhirucyate / tarhi nidarzanaM vAcyam / pradIpa eveti cet / na / asya sAdhanazUnyatvAt / aho kimidamucyate kiM pradIpaH prabodhito na rUpamabhivyanakti rasAdInapi cAbhivyanakti / ucyte| abhivyaJjayatyevAyaM svAntanimagnAnAmagurumaganAbhikarpUrazakalAdInAM surabhiparimalodgAraM nAgakarNikAvimarpakakaratalamiva nAgakarNikAdeH / evaM cakSuSastaijasatvasiddhyanumAne'pi sAdhanavaikalyaM dRSTAntasya vAcyam / api ca yadi cakSuSastaijasatvaM syAttadA kathaM na tatra bhAsvararUpopalambhaH / tejasi tasya svAbhAvikatvAt / anudbhUtatvAditi cet, nanvevaM rUpAbhivyaJjakatvamasya durupapAdam / tathA hi yadudbhUtabhAsurarUparahitaM tanna rUpAbhivyaJjakaM yathA pAtha:saMyuktastanUnapAttathA cakSuH kakSIkRtaM tvayeti / ___ yattu bhUSaNenAbabhASe / 'kathamanudbhUtarUpANAmarthaprakAzakatvamiticet / na / pradIpAdiprakAzasahitAnAM tadupapatteH / ata eva yeSAmadRSTasAmarthyAdudbhUtalyA nAyanA razmaya utpannAsteSAM bAhyaprakAzanirapekSA evArthaM prakAzayanti yathA naktaJcarANAm / tathA ca keSAMcinnaktaJcarANAM nAyanA razmayaH pratyakSeNaiva dRzyante' iti / tadapi na kamanIyam / kumbhAderapyanudbhUtabhAsurarUpaparikalpanayA pradIpAdisahakRtasya prakAzakatvopapatteH / tasyAtaijasatvena bhAsurarUpameva nAstIti kutastatra tasyAmudbhUtatvakalpanopapattimatIti cet / nanu cakSuSo'pi kutastaijasatvasiddhiH / rUpAdiSu niyamenetyAdihetoreveti cet / tata evAnyasyApi sAstu / atrAyaM heturasiddha iti cet / locane'pi kathaM siddhaH / pradIpAdisahakRtasya prakAzakatvopalabdheriti cet / tadanyatrApi na nAma naasti| atha vRSadaMzAdicakSurAlokAsahakRtamapi prakAzakamupalabdhaM natvevaM kumbhAdiriti cet / tatkimayamAzayaste yadAlokasahakRtameva prakAzakaM tanna taijasamiti / tahi naranArInayanAnAM tAdRzama Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 taijasatvaprasaktiH / yadapyavAci keSAJcinnaktaJcarANAM nAyanA razmayaH pratyakSeNa dRzyanta iti / tadapi yadi paramamAMsacakSuSAmapekSayA proktam / asmadAdibhistatra razmInAmapratipatteH / vRSadaMzadRzoH pratIyanta eveti cet / na / tadgolakapradezavizeSa eva hi tathA pratibhAsate natu razmayaH kvacit / yadi tu te tatra syuH tadA pradIpAdivatte'pi prasaranto dRzyeran / na ca yamarthaM nizi nizAcaraH pazyati sa tallocanaruci. nicayaviccharito dIpaprabhAprAgbhAraparirabdha iva nikaTopaTIkamAnamanuSyeNa dRzyate / na ca teSAmatitanutaratayA na narAnpratyabhivyaJjakatvamiti vAcyam / rAtriJcarAnapi prati tadabhivyaJjanavirodhAt / udbhUtabhAsurarUpatvena hi teSAmabhivyaJjakatvaM taccobhayatra tulyam / yadvA santu mArjAranetrayormarIcayo yatra cAkacIkyAyamAnatAsti kAcit / yatra tu gRhagodhikAdicakSuSi na kiJcinnizi cakAsti tatrodbhUtabhAsurarUpA razmayaH santIti kaH svasthaH kathayet / darzanayogyaM hi rUpamudbhUtamucyate / anyathA manuSyanetreSu tadanudbhUtatAbhyupagamaH kiMnimittakaH syAt / anudbhUtatAbhyupagame tu gRhagodhikAdicakSu-razmInAmAlokanirapekSANAmeva prakAzakatvamavalokitamiti kathaM pradIpAdiprakAzasahitAnAM tadupapatteriti praaguktmuppdyte| yattu tenaiva netrarazmiSvanudbhUtarUpatAmanicchatAvAci / athAlokAvayavasahitebhyastadavayavebhya udbhUtarUpA eva nAyanA razmayaH utpadyante / dRSTau hi tejasAmAzutaravinAzotpAdau / rUpasparzo codbhUtAnudbhUtatvadharmavikalpopetAvityudbhUtarUpatvenotpannAnAmapi razmInAmanyasminsamAvezAdvivekenAgrahaNam / yathA'nekapradIparazmInAmekArthasambaddhAnAmiti / tadapi nopapadyate / yato yadi nAmAlokamilitamanuSyalocaneSvevam / tathApi bahulanizIthe nirantaramaJjanakuvalayadalazyAmalAndhakArakalApe'tizayasaTitavikaTakapATasampuTapavarakakroDe vicaratAM gRhagodhikAdipipIlikAdipApIyaHprANinAM sAkSAdapi pazyatAM kathaM razmInAmupalambho na bhavet / tatrAlokamilanasyAsambhavAt / atha yatrAlokamilanaM tatraiva teSAmudbhUtAnAmutpattiH / tarhi gRhagodhikAdinetrarazmInAmaprakAzakatvaM syAt / anudbhUtabhAsurarUpatvAditi prAguktAnna mucyse| bhASamANena niHsAramityevaM bhUSaNa tvayA / satyaM satyApayAMcakre bhUSaNaM bhasmabhaGgibhiH // 316 tato'nudbhUtabhAsurarUpasyAbhivyaJjakatvAghaTanAdasiddhaM te rUpAbhivyaJjakatvaM cakSuSi / anumAnabAdhitaM ca cakSusastaijasatvam / cakSuSastaijasaM na bhavati tama:prakAzakatvAdyannaivaM na tadevaM yathA pradIpastathA cedaM tasmAttatheti / na ca tamaso'sattvenAsiddhaM tatprakAzakatvam / asya prasAdhayiSyamANatvAt / tadevaM taijasatvasyAsiddhatvAnna cakSuSi razmivattvasiddhinibandhanatvam / ___atha kvacana nirantaratimiranikarakarambitApavarakakoNe niSaNNasya jaranmArjArasyekSaNe pratyakSato razmivattvapratItestannidarzanenAnyatrApi netratvahetunA tatsiddhirabhidhIyate / tarhi taruNaramaNIvIkSaNe Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 sandarbhagranthAH kaTAkSalakSaprakSepAH prekSyante tata eva karabhAdilocane'pi tatsiddhiH kiM na syAt / tasmAnna sAdharmyamAtreNa hetorgamakatvamapi tvanyathAnupapannatvena / na cAtra tadasti / tadgrAhakapramANasyAsambhavAt / na ca mArjAranetre'pi razmivattvaM naH siddhamiti prAguktam / taditthaM dRzo razmivattvAprasiddharasambaddhamuktamadhiSThAnadezAtprasadrazmirUpAvayavasamavetamityAdi / anumAnabAdhitazca cakSuSaH prAptArthaparicchedanapakSaH / tathA hi cakSuH prAptArthaparicchedi na bhavatyatyAsannArthAprakAzakatvAdyatpuna vaM na tadevaM yathA ghrANaM tathA caitattasmAttatheti / na cAtra heturasiddhaH / golakasaMsargiNo'Jjanasya locanenAprakAzanAt / athAtyAsanno'rtho yogyo'yogyaH sAmAnyato vA vivakSitaH / AdyapakSe hetorasiddhiH / yogyasyAtyAsannasya sarvasya tena prakAzanAt aJjanasya tu na yogyatA / prasarato hi nayanarazmisamUhasya yattatpraguNadeze'vasthitaM tadeva cakSurgrahaNe yogyam / na cAJjanaM tathA / tasya pakSmapuTataToTTaGkitasya golakAntaniHsaratAM mUle mRNAlasUtrasUkSmeNa razmisamUhena sArthaM praguNatvAyogAt / dvitIye tu pakSe vyabhicAraH / sparzanAdInAmAkAzaparamANupramukhAtyAsannAyogyapadArthAprakAzakatve'pi prAptArthaparicchedakatvAt / tRtIye'pyayameva kalaGkaH / tadakhilaM pralApamAtram / yatoyadi nAma sUkSmarazmi daMSTrAdisvakIyAlIkakalpanayAJjanamayogyaM paryakalpi tathApi sakalagolakavyApitimirakAmalAdiSu ka: pratIkAraH / te hi tadvyApitvAdeva tadrazmInAM praguNadezasthitAH / yathA sphuTasphaTikakAcAdikUpikAkroDopagatapradIparazmInAM sphATikAdikUpikA iti / na ca sparzanena prAptArthaprakAzakenApyatyAsannasyAbhyantarazarIrAvayavasparzasyAprakAzanAMdatyAsannArthAprakAzakatvasyAnekAntaH / AbhyantarazarIrAvayavAnAM sparzanendriyakAraNatvena tatsambandhisparzasya tadaviSayatvAt / akAraNasya tu jalAde: pIyamAnasya zazirasparzo'bhyantaramanubhUyata eva / vyavahitAprakAzakatvAditi heturapyasiddhaH / kulizakAcAbhrapaTalasvacchasalilasphaTikopalAntaritAnAmapi padArthAnAmupalambhAt / atha ctuurshmyH| kulizAdikaM vibhidya tadantaritapadArthadezamupasarpanti tatastadupalambhaH tarhi tUlapaTalAntaritapadArthopalambhaH sutarAM bhavettasya subhedatvAt / ye hi kamapi karkazamatizayanizitazastrAbhedyaM dambholisphATikAdikamapi bhindanti na te tUlapaTalIM bhedayitumalamiti kaH sakarNaH karNe'pi kurvIta / ... yatpunarudayana udacIcarat / "sphaTikAdyantaritopalabdhiH prasAdasvabhAvatayA sphaTikAdInAM tejogaterapratibandhakatayA pradIpaprabhAvadbhavedupapannA" iti / tadapi nopapannam / na hi prasannatAnimittako mUrttadravyasya mUrttadravyAntareNa gatepratibandhaH kvApi praikSi / kintu prazithilAvayavArabhyatvanimittakaH / yathA tUlAdibhireva jalAdInAM punaH sphaTikAdibhiH / tadvadihApi tUlAdaya eva nayanarazmigaterapratibandhakAH / na sphaTikAdayaH / sphaTikAntargatapradIparazmayastu na taM bhitvA prasaranti / kintu . tatsamparkamAsAdya sphaTikaparamANupuJja eva tathA pariNataH sarvataH prasarati / ata eva Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 pItaraktAdikAcakUpikAto razmayo'pi tacchAyAH prasaranto dRzyante / atha yathA pAradasyAyaspAtrabhede sAmarthyaM na punaralAbupAtrabhede tathA locanarociSAmapi sphaTikAderbhede zaktirbhaviSyati na tUlapaTalIbheda iti cet / tadapratItikam so'yaM sphaTikAdiriti nirNayAdvinAzavyavahArasya tatra kasyacidabhAvAcca / atha pUrvapUrvakAcAdivyUhavRttAvuttarottaratadrUpavyUhAntarasyopapatteH pradIpajvAlAvanirantaratAbhrAntirityucyate / hantaivam / kalazakulizaprAkArAdyaM triviSTapakandarAkuharakalitaM vizvaM vastu pratikSaNabhaGgaram / jvalanakalikAvatkintvasminnirantaratAbhramaH prabhavati vadannitthaM zAkyaH kathaM pratihanyate // 317 // athAtmAdipadArthAnAM kSaNikatvamAcakSANaM bhikSu pratikSepsyati pratyabhijJaiveti cet / sphaTikAdAvapyastyevAsau / sAnyatra dRDheti cet kiMkRtaM tatrAsya dADhyam / bAdhAbhAvakRtamiti cet / prakRte'pi tatsamAnam / na hi sphaTikAdau pratyabhijJAnasyaikatvaparAmazinaH kiJcadbAdhakamastyAtmAdivat / sphATikAntaritArthopalambhena tadbhedasiddhirekatvagrAhakapratyabhijJAnasya bAdhiketi cet / naivam / itaretarAzrayApatteH bhedasiddhau hi sphaTikAdestadantaritArthopalambhaH siddhyati tatsiddhau ca bhedasiddhiriti / yadi ca tathA sphATikAderAzUtpAdavinAzau svIkriyete tadA caivaM darzanAntaritamradarzanamapi syAt / na ca tatra tadA kasyacit tadanubhUyate / tadvinAzasya tadvinAzasya pUrvottarotpAdAbhyAmAzubhAvibhyAM tirohitatvAnna tatrAdarzanaM syAditi cet / nanvevaM tadutpAdasya pUrvottaravinAzAbhyAmAzubhAvibhyAmeva tirodhAnAddarzanamapi mAbhUt / tadutpAdayoH svamadhyagatavinAzatirodhAne sAmarthya bhAvasvabhAvatvena balIyastvAt / natu nissvabhAvayostannAzayoH svamadhyagatotpAdatirodhAne / abhAvasvabhAvatvena durbalatvAditi cet naitadbhAvyam / bhAvAbhAvasvabhAvayoH samAnabalatvAt / tayoranyatarabalIyastve yugapadbhAvAbhAvAtmakavastupratitivirodhAt / na hi vastuno bhAva eva kadAcitpratIyate / svarUpAdicatuSTayeneva pararUpAdicatuSTayenApi bhAvapratItiprasakteH / na cAnAdyanantaM sarvAtmakaM vastu pratibhAti / yatastathAbhyupagamaH zreyAn / nApyabhAva eva vstuno'nubhuuyte| pararUpAdicatuSTayeneva svarUpAdi. catuSTayenApyabhAvapratipattiprasaGgAt / na ca sarvathApyasatpratibhAti / yatastadabhyupagamo'pi kasyacitpratitiSTheta / prarUpayiSyate ca bhAvAbhAvapratibhAsanam / tataH sarvathotpAde vinAze ca punaH punaH sphaTikAdau darzanasAntarasyAdarzanasya prasaJjanaM durnivAramiti sthitam / na caivaM pradIpe kathaM nairantaryabhrama iti vAcyam / sarvathotpAdavinAzayostatrAghaTamAnatvAditi vakSyate / sandigdhavyatireki ca vyavahitAprakAzakatvam / aprAptArthapariccheditve'pi vyavahitA-prakAzakatvasyAvirodhAt / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbhagranthAH ___ yattUktamaprAptatvAvizeSAdavyavahitavatkuDyAdivyavahitamapi kiM na gRhNIyAditi / tadapyasaGgatam / yogyatAvazenaiva tena prakAzanAt / abhyupagataM ca bhavatApyetat / kathamanyathA sphATikAntaritasyeva samalajalAntaritasyApi bhAvasyopalambho na bhavet / atha pAtho vidhvasitatvAllocanatejo na tadbhittvArthena sambadhyate iti kathaM tadupalambhaH / tarhi svacchasalilAntaritasyApi tasyAnupalambhaH syAt / kathaM vA kuDyAderna razmibhirbhedaH / nahi tattejo virodhi / sphaTikAdAvapi tadvirodhitvApatteH / prasannatAnimittastu tadbhedaH pUrvameva vyapAstaH / kiM ca ghrANaM yathA kairavasyaivaM paramANorapi gandhaM kuto na prakAzayet / atha prakAzayatyeva yogino ghrANaM paramANugandhamapi / nAsmadAdeH / tAdRgadRSTavizeSasyAbhAvAt / mahattvAdyupetadravyagandhAdi tu prakAzayati / tAdRgadRSTavizeSasya sadbhAvAt / ityadRSTavaicitryAttadvijJAnabhAvAbhAvavaicitryam / taditaratrApi tulyam / syAdvAdinAmapi cakSuraprApyakAri keSAJcidatizayajJAnabhRtAmasmadAdyagocaraviprakRSTasvaviSayasya paricchedakam / tAdRzatadAvaraNakSayopazamavizeSasadbhAvAt asmadAdInAM tu yathApratIti padArthaprakAzakatvaM svAnurUpatadAvaraNakSayopazamavizeSAdityumAbhyAmabhyupagantavyA yogyatA / adhikazcAsmAkamanubhavaH sAkSI / anumAnaM cAnantaraM niruupitm| . yattu kandalIkAro vyAkaroti / "yogyatAbhAvAdvyavahitAgrahaNamiti cet / indriyasya tAvadyogyatA viSayagrahaNa sAmarthyamastyeva tadAnImavyavahitagrahaNAt viSayasyApi yogyatA mahattvAnekadravyavattvarUpavizeSAdyAtmikA vyavadhAne'pyanivRttaiva / ArjavAvasthAnamapi tadAvasthamiti" / tadapyetena nirastam / pramAtustAdRzakSayopazamarUpatadgrahaNayogyatAyA abhAvAt / kathamanyathA nizIthinInAtharUpasyeva tadgaterupalambho na bhavet / atha bhAsvaratvAddUrAdapirUpaM tasyopalabhyate natu gatistadviparItatvAt tarhi tadutsaGgasaGgataH kuraGgakalaGkaH saiMhikeyaniketanaikadezazcanopalabhyeta / tadrUpAbhAvena sitatvena tadupalambhe kataro gatAvaparAdhaH yannAsau dRzyate / tadevaM na vyavahitAprakAzakatvAnumAnaM sAdhIyaH / nApi bAhyendriyatvAnumAnam / tatrApi pratipAditadoSANAM prAyaH prasarpaNAt / kiM ca kimidaM bAhyendriyatvaM cakSuSaH / kiM bahirarthagrahaNAbhimukhyaM bahirdezAvasthAyitvaM, bahiSkAraNaprabhavatvaM vA syAt / tatra prAcInaM cetasA vyabhicAri / tasyAprAptasuparbapaddhatasvargAdiparicchedakatve'pi bahirarthagrahaNAbhimukhyatayA bAhyendriyatvAt / dvitIyapakSe'pyarthadezaH zarIrAbahirvA bahirdezo vivakSitaH / vyavasthAyitvamapi paurastyapakSe'rthadezAzritatvamarthAbhimukhyena pravRttirvA syAt / AdyapakSe ubhayAsiddhiH / cakSuSo golakAntaddezasamAzritatvena vAdiprativAdibhyAmabhyupagatatvAt / dRSTAntazca sAdhanavikalaH / tvagindriyasyArthadezAnAzritvAt / dvitIyapakSe'pi pravRttirAbhimukhyena prasarpaNarUpo vyApAraH pratItyutpAdakatvaM vA / prathame prativAdyasiddhiH / na khalu Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 77 prativAdinA nayanarazmayo'rthadeze'pasarpantaH svIkRtAH / tena nayanasyAtaijasatvena pratipAdanAt / tatsAdhakasya rUpAdiSu niyamenetyAdipramANasya prAkparAkRtatvena bAdhakasya copanyastatvenobhayAsiddhirvA / sAdhanavikalatAtrApi dRSTAntasya spaSTaiva / arthAbhimukhyena pratItyutpAdakatvaM punarmanasaivAnakAntikam / atha zarIrAbahirdeze golakasvarUpe samAzritatvaM bahirdezAvasthAyitvam / cetasA ca vyabhicArotsAraNAya bAhyeti vizeSaNam / taddhi dehAntardezasamAzritamiti / tadapyabandhuram / indriyabAhyatvasyAprAptArthaparicchedenApi sArddhamavirodhAt / na cAviruddhaM vizeSaNaM vipakSeNa tato hetuM nivarttayati / na ca virodhasAdhanasAvadhAnaM kiJcidiha pramANamasti / atha manasi prAptArthaparicchedavyAvRttyA bAhyendriyatvasyApi vyAvRttevirodhasiddhirabhidhIyate / / naivam / kvacit sAdhyanivRttau sAdhananivRttAvapi virodhasyAsiddheH / anyathA cakSuraprAptArthaparicchedi sparzanarasananAsAzrotrAnyendriyatvAt manovadityataH kazciccakSuSo'prAptArthaparicchedaM prasAdhayan kathaM pratirotsyate / samasti khalvatrApyaprAptArthaparicchedavyAvRttyA sparzanarasananAsAzrotrAnyendriyatvasyApi vyAvRttiH sparzanAdAviti / tasmAdvyatirekAnizcayAtsandigdhavyatireko hetuH / bahiSkAraNaprabhavatvamapi manasaiva vyabhicAri / AtmApekSayA hi bahiSkAraNaM pudgalatattvaM tatprabhavatvaM ca cakSurAdIndriyavanmanaso'pyastyeva / tasyApi paudgalikatvena SaTpadArthaparIkSAyAM samarthayiSyamANatvAt / cakSuH prApyakAri bhautikatvAdityatrApi prApyakArIti ko'rthaH / prApya saMyujya svakAryaM karotIti cet / nanu prAptirapi svakAryaM tadapi ca prApya karotyanyathA vA / prApyacet, tarhi sApi prAptiH prApyaiva kartavyeti prApti-paramparotpAda evopazAntazaktitvAtprastutakAryAniSpatteranavasthA / anyatheti pakSe tvanayaiva vyabhicAraH / atha jJAnarUpakAryApekSayaiva cakSuSaH prApyakAritvasAdhanAnnoktadoSAnuSaGgaH / nanu kuta etadAptamAyuSmatA / prApyakArIti zabdasya prAptipUrvakriyAmAtrAbhidhAnaparyavasitatvAt / na ca zabdAntaramasti yatsannidhAnAdayaM "devasya zRMgAriNaH" ityAdivadabhimatArthavRttiH syAt / atha saindhavAdivatprakaraNavazAdasyAbhISTArthaniSThAbhidhIyate / tathAhi prApya vA cakSupti kuryAdaprApya vetyatra prastAve procyate cakSuH prApyetyAdi / tadapi nopapannam / evaM sati nidarzanasya sAdhyazUnyatApatteH / parazvadho hi pAdapaM prApya dvaidhIbhAvameva vidhatte natu jJaptim / athAbhidadhyAtkazcita, svaviSayajJaptikaraNApekSayA parazunidarzanamupadarzito na cchidapekSayA / tathA ca na sAdhyavaikalyaM doSaH / prApyaivendriyaM tena jJaptikaraNAditi / so'pi nopapannavaktA / yatazcAkSuSIM spArzanI vA jJaptimapekSya tenaitaducyeta / yadi paurastyam / tadA saiva sAdhyazUnyatA nidarzanasya / cakSurarthayoH prApteradyApyasiddheH / atha spArzanI tAmapekSocyate / astvevam / kintu hetormeruNA mana:paricchedyena vyabhicAraH / bhautikenApi tena mano'prAptenaiva svaparicchittikaraNAt / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 sandarbhagranthAH atha karaNabhUtena yena paricchittirjanyate sa eva prApyakArIha saGgato na viSayatvenApi / tarhi dRSTAntAntaraM vaktavyam / na prakRtam / astu pradIpAdirarevAsau tena hi karaNabhUtena razmidvAreNa prApta evArthaH prakAzyata iti cet / naivam / evamapi hetoH pratibandhAnizcayAt / sAdharmyamAtreNa tannizcayAyogAt / aprApyakAritvamapi spRzato bhautikatvasya na kiJcitparipanthipramANamiti / etena kArakatvAditi sAdhanaM yatkenaciducyate / tadapi parAstam / ayaskAntena ca vyabhicArIdam / tenAprAptasyaiva lohasyAkarSaNAt / atha tasyApi prAptasyaivAkarSaNam / ayaskAnto hi vAyudvAreNa tadAkarSati yathA puruSo nAlAntarvAyuprayogeNa pAnIyAdi / saMyuktasaMyogazcAtra prAptiH / tadasat / vAyostatrApramANatvAt / na tAvatpratyakSaM tadgrAhakam / ananubhavAt / anumAnamapi nAsti / samAkarSaNasyAnyathAnupapattirasti iti cet, na / aprAptasyApyAkarSaNopapattyAsyA upakSINatvAt / aprAptasyApyAkarSaNe kathaM na sakalalohAkarSaNam / prAptasyApyAkarSaNe kathaM na taddezavartitRNatUlAdisamAkarSaNam / tasyAyogyatvAditi cet / anayaivoktyAmRtamAsvAdaya / sakalalohAnAmayogyatvAdaprAptatvAvizeSe'pi nAkarSaNaM bhavedasti caitaditi tulym| vAdyantaraM pratyevAsya yogyateti cet, kimetadevAnyatrApi na pazyasi / kiM ca kuto'yasaH samAkarSaNAnyathAnupapattiH / kArakatvAkhyAddhetoriti cet / ayamabhisandhiH / sakalaM kArakaM prApta eva vastuni phalamutpAdayadavalokitaM kAraka evAyaskAnta iti / tadasundaram / itaretarAzrayaprasaGgAt / kArakatvasya hetutvasiddhAvayaskAntasya prAptArthasamAkarSaNasiddhistatsiddhau ca kArakatvasya hetutvasiddhiriti / yadi ca vAyudvAreNa tadAkarSaNamucyate / tadA tiryageva tadAkarSaNaM bhavenna punarUrdhvam / vAyostiryakpavanasvabhAvatvAt / vAtyAdau tu viruddhadikkriyavAyudvayasaMyoganimittatvenordhvagaterbhavadbhi rvyavasthApitatvAt / na cAtrApi tathAvidhA kalpanA jyAyasI / tathAnanubhavAt / anumAnabAdhitaM ca tatra vAyuparikalpanam / tathA hi cumbako nAyaso vAyudvAreNAkarSakastatrAvasthitalaghutaratRNatUlAdyanAkarSaNAnyathAnupapatteH / kathaM ca tilakAdinA kAntAdInAmAkarSaNam / tatrApi pavano'stIti mahAsAhasikasyollApaH / na khalu yathA vAtyAdinA paravazIbhUtA kAntA samAnIyate / tathAtrApi pavanavizeSeNeti prtiitirstiiti| yadapyavAdi prathamato hi cakSuH sannihitamityAdi, yadapi ca saMsargidravyatayA ni:saradeva nAyanaM tejo bAhyAlokenaikatAGgataM yugapadeva tAvadathaiH saMsRSTamindriyamutpAditavaditi bhUdharazazadharayostulyakAlagrahaNamupapadyata iti kenacit ucyate tadapi cakSuSo razmivattvaparAkaraNAdapAkRtam / uttaramate ca pRSThasthitasya vyavahitasya cArthasyopalambhaH / prasajyate / athAnArjavAvasthitasya vyavahitasya kathaM grahaNamastu / maivam / ArjavAvasthitasya vyavadhAnAzrayaNasyendriyaprAptyarthatvAttasyAcca tathAsthite'pyarthe sAtatvAt / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 79 ___ yadi ca cakSuH prApyakAri / tadA kathaM saMzayaviparyayaprAdurbhAvaH / sAmAnyavadvizeSANAmapi sanikRSTAnAmupalambhasambhavAt / tathA ca kathaM vizeSAnupalabdhinibandhanau saMzayaviparyayau syAtAm / yatpunarAtreyabhASyakAraH prAha / "yathA sAmAnyasya vizeSANAM ca pradIpAlokena sannikRSTatvena dUrAtsAmAnyamupalabhyate na vizeSA iti pradIpAlokakAritau saMzayaviparyayau bhavataH tathA sAmAnyasya vizeSANAM ca cakSuSA sannikRSTatve'pi dUrAtsAmAnyamupalabhyate na vizeSA iti cAkSuSau saMzayaviparyayau bhavataH / tatra mahAviSayatvAtsAmAnyaM dUrAdapyupalabhyate'lpaviSayatvAttu vizeSAna dUrAdupalabhyanta iti saMzayaviparyayayorupapattiH" iti / tadapi na kSodakSamam / mahAviSayatvasyopalambha pratyaprayojakatvAt / na khalUpalabhyamAnAditare viSayAH kaNikayApi tatsAmAnyajJaptAvupayujyante / yatastadbhUyastvaM dUrAttatsthasAmAnyopalabdhau nimittaM syAt / yastu pradIpo dRSTAntatayopadiSTaH so'pi na zreSThaH / yena hi sannikarSa upalambhakAraNatayA kathyate tasya pradIpe'pi sAmAnyavadvizeSANAmupalambhakatvaprasakti1nivArA / asmAbhistu pradIpa evopalambhaM prati nimittamucyate / sa ca svayogyatAvazena dUrAtsAmAnyamevopalambhayatIti yuktam / tadvadeva yadi cakSuSo'pi yogyatA svIkriyate kRtaM sannikarSeNa / saMnnikarSAbhAve yogyamapi kathamupalambhaM karoti cakSuH / na hi yogyo'pi pradIpo'prApta paTAdi prakaTayatIti cet, nanu kuta etat / tasya vyavahitAprakAzakatvAditi / cet / na / asya nirAkRtatvAt / anumAnabAdhitaM ca cakSuSaH prAptArthaprakAzanam / tathA hi cakSuraprAptArthaprakAzakaM vyavahitasyApi prakAzakatvAt yattu naivaM na tadevaM yathA zrotraM tathA cedaM tatastathA / prasAdhitaM ca kAcAdivyavahitasyApi cakSuSaH prakAzakatvamiti na saadhnaasiddhiH| / yoga zAmyatu tavaiSa dohadaH prApyakAriNi tadIkSaNe kSaNAt // hanta yatkimapi karkazottaraiH kIlitA sakalayuktimaNDalI // (318) // ratnAkarAvatArikA // yadi ca rUpaM sahakAri kalpyate, tadA samAkalitasakalanetragolakasya dUrA''sannatimirarogAvayavinaH kathaM nopalabdhiH ? / athA'tyantA''sattyabhAvo'pi sahakArI, na cAsau timire'stIti cet / nanviyamAsattirAtmApekSayA, zarIrApekSayA, locanApekSayA, tadadhiSThAnApekSayA vA vivakSAMcakre prekSAdakSeNa ? / Adye kalpe, kathaM kasyApi padArthasyopalabdhiH ?, vyApakasyA''tmanaH sarvabhAvairAsattisaMbhavAt / dvitIye, kathaM karatalatulitamAtuliGgAderupalambhaH ? / tRtIye, kathaM kvApi cAkSuSapratyakSamunmajjet ?, cakSuSaH prApyakAritvakakSIkAreNa sarvatra svagocareNA''sattisadbhAvAt / turIye, kathamadhiSThAnasaMyuktAJjanazalAkAyAH samupalabdhiH? / atha yenAMzena tasyAstatra saMsargaH sa nopalabhyata Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 . sandarbhagranthAH eva / naivam, avayavino niraMzatvena svIkArAt / api ca, kathamudIcI prati vyApAritanetrasya pramAtuna kAMcanaM kAJcanA'calopalabdhimanubhavAmaH ? / na ca davIyastvAd na tatra netrarazmayaH prasatuM zaktAH, teSAM zazAGke'pi prasaraNAbhAvApatteH / atha tadAlokamilitAste vardhante, tarhi kharatarakaranikaranirantarA''pUritaviSTapodare marIcimAlini sati sutarAM surAdrimabhisarpatAM teSAM vRddhirbhavet / na ca dinakaramarIcInAM nitarAM kaThoratvena taisteSAM pratighAtaH, tadA''lokakalApA''kalitakalazakulizAdipadArthAnAmapyanupalambhApatteH / tato na sannikarSasadbhAve'pyavazyaM saMvedanodayo'sti / idamidAnIM manAg mImAMsAmahe prApyakArINIndriyANi, aprApyakArINi veti / tatra prApyakArINyeveti kaNabhakSA'kSapAdamImAMsakasAMkhyAH samAkhyAnti / cakSuHzrotretarANi tAni tatheti tAthAgatAH / cakSurvarjAnIti tu tathA syAdvAdA'vadAtahRdayAH / tatra prathame pramANayanti cakSuH prApya matiM karoti viSaye bAhyendriyatvAdito; yad bAhyendriyatA''dinA parigataM tat prApyakArIkSitam / jihvavat prakRtaM tathA ca viditaM tasmAt tathA sthIyatAM; nA'trA'siddhimukhazca dUSaNakaNastallakSaNA'nIkSaNAt // 1 // adricandrakalaneSu yA punaryogapadyadhiSaNA manISiNAm / padmapatrapaTalIvilopavat satvarodayanibandhanaiva sA // 2 // prathamataH parisRtya ziloccayaM nikaTataH kSaNamIkSaNamIkSate / tadanu dUratarAmbaramaNDalItilakAntamupetya sitatviSam // 3 // kurmahe'tra vayamuttarakelI kIdRzI dRgiha dharmitayoktA ? / kiM nu mAMsamayagolakarUpA, sUkSmatAbhRdaparA kimu kA'pi ? // 4 // AdimA yadi tadA'pi kimartho locanA'nusaraNavyasanI syAt ? / locanaM kimuta vastuni gatvA saMsajet priya iva praNayinyAm ? // 5 // pratyakSabAdhaH prathamaprakAre prAkArapRthvIdharasindhurAdiH / saMlakSyate pakSmapuTopaTaGkI pratyakSakAle kalayA'pi no yat // 6 // . pakSe paratrApi sa eva doSaH sarpad na vastu prativIkSyate'kSi / saMsarpaNe vA'sya sakoTaratvaprAptyA pumAn kiM na jaradrumaH syAt ? / / 7 // cakSuSaH sUkSmatApakSe sUkSmatA syAdamUrtatA / yadvA'lpaparimANatvamityeSA kalpanobhayI // 8 // Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 syAd vyomavad vyApakatAprasaktyA sarvopalambhaH prathamaprakAre / prAkArakAntAravihArahAramukhyopalambho na bhaved dvitIye // 9 // na khalu nakhalu zastraM svapramANAt prathiSThe; paTakaTazakaTAdau bhedakAri prasiddham / atha nigadasi tasmin razmicakraM krameNa; prasarati tata etat syAdanalpaprakAzam // 10 // tathAhiproddAmamANikyakaNAnukArI dIpAkurastviTpaTalIprabhAvAt / kiM naiva kazmIrajakajjalAdIn prathIyaso'pi prathayatyazeSAn ? // 11 // nanvevamadhyakSanirAkriyA syAt pakSe purastAdupalakSite'smin / prauDhaprabhAmaNDalamaNDito'rtho nA''bhAsate yatpratibhAsamAnaH // 12 // athA'pyanudbhUtatayA prabhAyAH padArthasaMparkajuSo'pyanIkSA / siddhistadAnIM kathamastu tasyA bravISi cet taijasatAkhyahetoH // 13 // rUpAdimadhye niyamena rUpaprakAzakatvena ca taijasatvam / prabhASase cakSuSi saMprasiddhaM yathA pradIpAkuravidyudAdau // 14 // tadidaM ghusRNavimizraNamandhrapurandhrIkapolapAlInAm / anuharate vyabhicArAd rUpekSaNasannikarSeNa // 15 // dravyatvarUpe'pi vizeSaNe syAd hetornaikaantiktaa'nyjnen| tasyApi cet taijasatAM tanoSi tanvAdinA kiM nu tadA'parAddham ? // 16 // sauvIrasauvarcalasaindhavAdi nizcinvate pArthivameva dhIrAH / kRzAnubhAvopagamo'sya tasmAdayukta eva pratibhAtyamISAm / / 17 / / tathA casauvIrasauvarcalasaindhavAdikaM syAdAkarodbhativazena pArthivam / mRdAdivad, na vyabhicAracetanaM cAmIkaraNA'nuguNaM nirIkSyate // 18 // cAmIkarAderapi pArthivatvaM liGgena tenaiva nivedanIyam / zAbdapramANena na cAtra bAdhA pakSasya yad nAsti tadatra siddham // 19 // .. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 sandarbhagranthAH aJjanaM maricarocanAdikaM pArthivaM nanu tavA'pi saMmatam / aJjane'pi tadasau pravRttimAnaprayojakaviDambaDambarI // 20 // hanUmallolalAGgalalambAt te sAdhanAdataH / na siddhastaijasatvasya dRSTasuspaSTadUSaNAt / / 21 / / cakSurna taijasamabhAsvaratigmabhAvAdambhovadityanumitipratiSedhanAcca / siddhiM dadhAti nayanasya na taijasatvaM; tasmAdamuSya ghaTate kimu razmivattA ? // 22 // api ca, . pratyakSabAdha: samalakSi pakSe na razmayo yad dRzi dRSTapUrvAH / tathA ca zAstreNa tavaiva kAlAtItatvadoSo'pyudapAdi hetoH // 23 // anudbhavadrUpajuSo bhaveyuzced razmayastatra tato na doSaH / nanvevametasya padArthasArthaprakAzakatvaM na suvarNavat syAt // 24 // AlokasAcivyavaMzAdathA'sya prakAzakatvaM ghaTanAmiyati / nanvevametatsacivasya kiM syAt prakAzakatvaM na kuTIkuTAde: ? // 25 // athA'stu kAmaM, nanu taijasatvamuttejitaM kiM na bhavet tvayA'sya ? / tathA ca navyAstvadupajJa eSo'dvaitapravAdo'jani taijasatve // 26 // utpadyante taraNikiraNazreNisaMparkatazcet, tatrodbhUtAH sapadi rucayo locane rocamAnAH / yad gRhyante na khalu tapanAlokasaMpatpratAna-; stasmin heturbhavati hi divA dIpabhAsAmabhAsaH / / 27 / / atreyaM pratikriyAmuSTigrAhye kuvalayadalazyAmalimnA'valipte; sphIte dhvAnte sphurati carato ghUkakAkodarAdeH / kiM lakSyante kSaNamapi ruco locanenaiva yasmA-; dAlokasya prasaraNakathA kAcidapyatra nAsti ? // 28 // Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 83 utpattirudbhUtatayA'tha tAsAM tatraiva yatrA'sti raviprakAzaH / kAkodarAderapi tarhi naitAH kITaprakAze kuzalA bhaveyuH // 29 // avivaratimiravyatikaraparikaritA'pavarakodare kvacana / vRSadaMzadRzi na dRSTA marIcayaH kimu kadAcidatha ? // 30 // ata eva vilokayanti samyak timirAkUrakarambite'pi koNe / mUSakaparipanthinaH padArthAJcalanAlokavijRmbhaNaM vinaiva / / 31 / / atrottaramcAkacikyapratIbhAsamAtramatrAsti vajravat / nAMzavaH prasarantastu prekSyante sUkSmakA api // 32 // mArjArasya yadIkSaNapraNayinaH kecid mayUkhAH sakhe ! vidyeran na tadA kathaM nizi bhRzaM taccakSuSA prekssite| pronmIlatkurapuJjapiJjaratanau saMjAtavatyundure, projjRmbheta tavA'pi hanta ! dhiSaNA dIprapradIpAd yathA ? // 33 // kRzataratayA teSAM no cedudeti matistava, prabhavati kathaM tasyA'pyasminnasau nirupaplavA ? / ghaTananipuNA sAkSAt prekSAvidhau hi tatistviSAM, na khalu na samA dhIman ! sA cobhayatra vibhAvyate // 34 // amUdRgmUSikArINAM tasmAdasti svayogyatA / yayA tamasyapIkSante na cakSU razmivat punaH // 35 // itthaM na cakSuSi kathaJcidapi prayAti, saMsiddhipaddhatimiyaM khalu razmivattA / tasmAt kathaM kathaya tArkika ! cakSuSaH syAt, prApyaiva vastuni matipratibodhakatvam ? // 36 / / bahirarthagrahaunmukhyaM bahiSkAraNajanyatA / sthAyitvaM vA bahirdeze kiM bAhyendriyatA bhavet ? // 37 // tatrAdimAyAM bhidi cetasA syAdetasya hetorvyabhicAracihnam / aprApyakAri prakaroti yasmAd mandAkinImandarabuddhimetat // 38 // Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbhagranthAH doSaH sa evottarakalpanAyAM yadAtmanaH pudgala eSa bAhyaH / cetazca tasmAdupajAyamAnametad bahiSkAraNajanyatAbhRt // 39 // cetaH sanAtanatayA kalitasvarUpaM; sarvApakRSTaparimANapavitritaM ca / prAyaH priyaH praNayinIpraNayAtirekA-; detat karoti hRdaye na tu tarkatajjJaH / / 40 // etadatra vitatIkriyamANaM prastutetaradiva pratibhAti / vikArAya ca bhavediti cintyaM tad vilokya gurugumphitavRttim // 41 // pakSe tRtIye viSayapradezaH zarIradezo yadi vA bahi: syAt ? / sthApityamAdye viSayAzritatvaM yadvA pravRttiviSayonmukhI syAt ? // 42 // prAcInapakSe prativAdyasiddhikalaGkaHpaGkaH samupaiti hetoH / syAdvAdinA yat prativAdinA'sya nA'GgIkRtaM meyasamAzritatvam / / 43 // pakSe tathA sAdhanazUnyatA'smin dRSTAntadoSaH prakaTaH paTUnAm / jihvendriyaM nArthasamAzritaM yad vilokayAmAsuramI kadAcit // 44 // dvitIyakalpe kimasau pravRttirAbhimukhyena visarpaNaM syAt ? / Azritya kiM vA viSayaprapaJcaM pratItisaMpatpratibodhakatvam ? // 45 // pakSe purazcAriNi siddhivandhyaM syAt sAdhanaM jainamatAnugAnAm / yasmAd na tairlocanarazmicakramaGgIkRtaM vastumukhaM prasarpat // 46 // nidarzanasya sphuTameva dRSTaM vaikalyamatraiva hi sAdhanena / padArthasArthaM prati yad na sarpajjihvendriyaM kenacidiSTapUrvam // 47 // pakSAntare tu vyabhicAramudrA kiM cetasA naiva samujjajRmbhe ? / yasmAt tadaprApya suparvazailasvarge samutpAdayati pratItim // 48 // . zarIrasya bahirdeze sthAyitvaM yadi jalpyate / bAhyendriyatvamatra syAt saMdigdhavyabhicAritA // 49 // aprAptArthaparicchedenA'pi sArdhaM na vidyate / hetorbAhyendriyatvasya virodho bata kazcana / / 50 / / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 kvacit sAdhyanivRttyA tu hetuvyAvRttidarzanAt / pratibandhaprasiddhizcet tadA'trApi kathaM na sA ? // 51 // rasanasparzanaghrANazrotrAnyendriyatAbalAt / cakSuraprApyavijJAtR manovat pratipadyatAm // 52 // sAdhyavyAvRttito'trApi hetuvyaavRttiriikssitaa| na ca kazcid vizeSo'sti yenaikatraiva sA matA // 53 / / bAhyendriyatvaM sakalaGkamevaM na tArkikAn prINayituM tadISTe / bhrUvibhramo durbhagabhAminInAM vaidagdhyabhAjo bhajate na cetaH / / 54 // kiJcA'tra saMsUcitamAdizabdAd vRtte purazcAriNi kArakatvam / yat prApyakAritvasamarthanAya netrasya tat kANadRgaJjanAbham // 55 // yasmAdidaM mantrajapopasarpatproddAmarAmAvyabhicAradoSAt / uttAlavetAlakarAlakelIkalaGkitazrIkamivA'vabhAti // 56 // tathAhikanakanikaSasnigdhAM mugdhAM muhurmadhurasmitAM; caTulakuTilabhrUvibhrAnti kaTAkSapaTucchaTAm / trijagati gatAM kazcid mantrI samAnayati kSaNAt; taruNaramaNImArAd mantrAn manobhuvi saMsmaran // 57 // kazcidatra gadati sma yat punamantramantraNagavI samAnayet / yuktameva madirekSaNAdikaM tena nA'bhihitadUSaNodayaH // 58 // mantrasya sAkSAd ghaTanA priyAdinA paramparAto yadi vA nigadyate ? / sAkSAd na tAvad yadayaM vihAyaso dhvanisvarUpastava saMmato guNaH // 59 // tato'sya tenaiva samaM samasti saMsaktivArtA na tu pkssmlaakssyaa| athA'kSarAlambanavedanaM syAd mantrastathA'pyastviyamAtmanaiva // 60 // athApi mantrasya nivedyate tvayA saMsaktiretatpatidevatA''tmanA / saMtoSapoSapraguNA ca sA priyAM priyaM prati prerayati svayoginIm // 61 // brUmahe'tra nanu devatA''tmanA mantravarNavisarasya kA ghaTa ? / ambarasya guNa eSa tat kathaM devatA''tmani bhajeta saGgatim ? // 62 / / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbhagranthAH AzrayadvArato'pyasya saMsargo nAsti sarvathA / vyApakadravyayoryasmAt saMsargo nA'munA mataH // 63 // vyApakeSu vadati vyatiSaGga yastu tena manasA dhvaninA ca / vItavastuviSayeNa vimRzyaH spaSTa eva vilasan vyabhicAraH // 64 // ayaskAntAdanekAntastathA'tra paribhAvyatAm / AkSepazca samAdhizca jJeyau ratnAkarAdiha / / 65 // kArakatvamapi tada na zobhate prApyakAriNi yadIkSaNe matam / prApya vastu vitanoti tad matiM naiva cakSuriti tattvanirNayaH // 66 // adricandrakalaneSu cetyadaH prAk prarUpitamupaiti no ghaTAm / razmisaMcayavipazcitaM hi tat te ca tatra nitarAM vyapAkRtAH // 67 / / kiJca, cakSuraprApyadhIkRd vyavadhimato'pi prakAzakaM yasmAt / antaHkaraNaM yadvad vyatireke syAt punArasanA // 68 // atha drumAdivyavadhAnabhAjaH prakAzakatvaM dadRze na dRSTau / tato'pyayaM heturasiddhatAyAM dhaureyabhAvaM bibharAmbabhUva // 69 // etad na yuktaM zatakoTikAcasvacchodakasphATikabhittimukhyaiH / padArthapuJje vyavadhAnabhAji saMjAyate kiM nayanAd na saMvit ? // 70 // dambholiprabhRtiprabhidyabhidurAzced rociSazcakSuSaH saMsargopagatAH padArthapaTalI pazyanti tatra sthitAm / evaM tahi samucchalanmalabharaM bhittvA jalaM tatkSaNAt tenA'pyantaritasthitInanimiSAnAlokayeyurna kim ? // 71 // vidhyAtAstena te ced vimalajalabharAt kiM bhajante na zAnti ? kiJcA'mbhaH kAcakUpodaravivaragataM niSpatet tat tadAnIm / doSazced naiSa tUrNaM yadayamudayate nUtanavyUharUpaH sarpeyustahi naitAH kathamapi rucayo locanasyApi tasmin // 72 // bhavati parigamazced vegavattvAdamISAM katipayakalayA'stu kSIrapAtastadAnIm / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 na ca bhavati kadAcid budbudasyApi tasmAt prapatanamiti yuktastasya nAzaH kimAzu ? // 73 / / kiJca, kalazakulizaprAkArAdyatriviSTapakandarAkuharakalitaM vizvaM vastu pratikSaNabhaGguram / jvalanakalikAvat kintvasmin nirantaratAbhramaH prabhavati, vadannitthaM zAkyaH kathaM pratihanyate ? // 74 // tasthau sthamA tadasmin vyavadhimadamunA prekSyate yena sarvaM tat siddhA netrabuddhirvyavadhiparigatasyApi bhAvasya samyak / kuDyAvaSTabdhabuddhirbhavati kimu na ced nedRzI yogyatA'sya prAptasyApi prakAze prabhavati na kathaM locanAd gandhabuddhiH ? // 75 // kiM vA na pratibhAsate zazadhare karmApi tadrUpavad ? dUrAcced vilasat tadasya hRdaye lakSyeta kiM lAJchanam ? / . tasmAccakSuSi yogyataiva zaraNaM sAkSI ca naH pratyayastat tarkapraguNa ! pratIhi nayaneSvaprApyadhIkartRtAm / / 76 // // sammati TIkA vAdamahArNavAparanAmA tattvabodhavidhAyInI // indriyaM yadi cakSurgolakAdikamavayavirUpamabhyupagamyate tadA tasya svaviSayeNa vyavahitadezena parvatAdinA sannikarSo'siddhaH / na hyatyantavyavahitayohimavadvindhyayoriva cakSurgolakatadarthayoH sannikarSaH saMyogAdilakSaNaH siddhaH / na cAvayavilakSaNaM golakAdi vastu siddham tadgrAhakAbhimatapramANasya niSiddhatvAt / na ca tadAdhAraH saMyogAdikaH sambandhaH samasti parAbhyupagatasya tasya niSiddhatvAt niSetsyamAnatvAcca / yo'pi kathaMcit padArthAvyatirikta: saMzleSalakSaNaH kASThaHjatunoriva sambandhaH prasiddhaH, so'pi vyavahitena parvatAdinA svaviSayeNa saha cakSurgolakasyAnupapannaH tatprasAdhaka-pramANAbhAvAt / athAsti tatprasAdhakaM pramANam / nanu tat kiM pratyakSam, utAnumAnam ? na tAvat pratyakSamatra viSaye pravartitumutsahate na hi 'devadattacakSustadviSayeNa parvatAdinA sambaddham' ityasmadAderakSaprabhavA pratipattiH / athAnumAnaM tatsannikarSaprasAdhanAya pravartate / nanu kiM tadanumAnamiti vaktavyam ? atha 'cakSuH prAptArthaprakAzakam bAhyendriyatvAt tvagAdivat' ityetadanumAnaM tatsannikarSaprasAdhanam, na; cakSurgolakatadarthayoradhyakSeNaivAsannikRSTayoH pratipatteradhyakSabAdhitakarmanirdezAnantara Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbhagranthAH prayuktatvenAsya hetoH kAlAtyayApadiSTatvAt avayavilakSaNasya ca cakSuSo'siddherAzrayAsiddhazca hetuH / ata eva svarUpAsiddhazca na hyavidyamAnasyAvayavino bAhyendriyatvamupapannam 'tvagAdivat' iti nidarzanamapi sAdhyasAdhanavikalam / atha cakSuHzabdenAtra tadrazmayo'bhidhIyanta iti na prAguktadoSAvakAzaH, na; teSAmasiddheH itarathA'syAnumAnasya vaiphalyApatterAzrayAsiddho hetuH / athAta evAnumAnAt tatsiddhernAyaM doSaH, na itaretarAzrayadoSaprasakteH / tathAhi-tadrazmisiddhAvAzrayAsiddhatvadoSaparihAraH tasmiMzca satyato hetostatsiddhiriti vyaktamitaretarAzrayatvam ata eva svarUpAsiddhirapi hetoH teSAmasiddhau tadAzrayabAhyendriyatvAsiddheH / yadi punargolakAd bahirbhUtA razmayazcakSuHzabdavAcyA arthaprakAzakAstahi golakasyAJjanAdinA saMskAra unmIlanAdikazca vyApAro vaiyarthyamanubhavet / atha golakAzrayAsta iti tannimIlane asaMskAre vA teSAmapi sthaganamasaMskRtizceti viSayaM prati gamanaM tatprakAzanaM ca na syAt atastadarthaM tadunmIlanaM tatsaMskArazca na vaiyarthyamanubhavet tarhi golakAnuSaktakAmalAdeH prakAzakatvaM teSAM syAt na hi pradIpaH svalagnaM zalAkAdikaM na prakAzayatIti dRSTam / yairapi 'golakAntargataM tejodravyamasti tadAzritAste' ityabhyupagataM teSAmapIdaM dUSaNaM samAnam na hi kAcakUpikAntargatAH pradIpAdirazmayastato nirgacchantastadyoginamarthaM na prakAzayanti / tadevaM razmInAmasiddherna te cakSuHzabdAbhidheyAH / atha rasanAdayo bAhyendriyatvAt prAptArthaprakAzakA upalabdhAH bAhyendriyaM ca cakSuH tatastadapi prAptArthaprakAzakam na ca golakasya bAhyArthaprAptiH sambhavinIti pArizeSyAt tadrazmInAM tatprAptiriti razmisiddhiH, na; atyAsannamalAJjanazalAkAde: prakAzaprasakteH / kiJca, yadi golakAnnirgatya bAhyArthenAbhisambadhya tadrazmayo'rthaM prakAzayanti tayarthaM pratyupasarpantasta upalabhyeran rUpasparzavizeSavatAM taijasAnAM vahnayAdivat satAmanupalambhe nimittAbhAvAt na copalabhyanta ityupalabdhilakSaNaprAptAnAmanupalambhAdasattvam / anudbhUtarUpasparzatvAdanupalabhyAsta iti cet, kiM punaranudbhUtarUpasparzaM tejodravyamupalabdhaM yenaivaM kalpanA bhavet ? atha dRzyate satorapi taijasarUpasparzayornIrahemnoranudbhUtiH, na; svarNataptodakayostejastvAsiddheH dRSTAnusAreNa cAnupalabhyamAnabhAvaprakalpanAH prabhavanti anyathA rAtrau bhAskarakarAH santo'pi nopalabhyante anudbhUtarUpasparzatvAnnAyanarazmivadityapi kalpanAprasakteH / atha yadyapi nAyanA razmayo'dhyakSato na pratIyante tathApyanumAnataH pratIyante anumAnaM ca tejorazmivat cakSU rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAt pradIpakalikAvaditi tadrazmisattvapratipAdakam naivaM bhAskarakarasattvapratipAdakaM kSapAyAmanumAnamasti, na; nizAyAM bahulAndhakArAyAM vRSadaMzacakSurbAhyAlokasavyapekSamarthaprakAzakaM cakSuSTvAt divA puruSacakSurvadityasyAnumAnasya rAtrau tatsattvapratipAdakasya bhAvAt / atha vRSadaMzAdezcAkSuSaM tejo'stItyarthasiddherna kiJcid bhAskarajyotiSA'nudbhUtarUpeNa prakalpitena tarhi manuSyAdInAmapi tadastIti kimudbhUtarUpeNa bAhyatejasA teSAM kRtyam ? atha yad yathA dRzyate tat tathA'bhyupagamyata iti manuSyAdInAM nAyanaM sauryaM ca tejo Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 vijJAnakAraNaM dRzyate tatastathaiva tat kalpyate kSapAyAM mArjArAde yanameva dRzyate atastadeva tatkAraNaM prakalpyate na sauryam bhavedevaM yadi tathAdarzanaM syAt yAvatA yathA rAtrau bhAskarakarAdarzanaM tathA divA cAkSuSarazmyadarzanam yathA vA divA bhAskarakarAvabhAsanaM tathA kSapAyAM vRSadaMzanetrAlokAvalokanam vizeSastvayam-ekadA bhAskararazmayo'nyadA nAyanAste'numeyA iti / athAndhakArAvaSTabdhanizIthinIsamaye'pi bhAskarakarasambhave naktaJcarANAmiva narANAmapi rUpadarzanaM syAt, na; santo'pi tadA tatkarA na narANAM rUpadarzanajananapratyalAH yathA ta eva vAsare ulUkAdInAm bhAvazaktInAM vicitratvAt / tasmAdanupalambhAt kSapAyAM yathA na bhAskarakarAstathA nAyanA razmayo'nyadeti sthitam / yadapi pareNAtroktam 'dUrasthitakuDyAdipratiphalitAnAmantarAle gacchatAM pradIparazmInAM satAmapyanupalambhadarzanAnnAnupalambhAt tadabhAvasiddhiH' iti, tadapyanenaiva nirastam; ravirazmInAmapi kSapAyAmabhAvasiddhiprasakteH / kiJca, yogina Atmamana:saMyogo yadA sadasadvargAlambanamekaM jJAnaM janayati tadA sakalasadasadvargastasya cenna sahakArI tarhi "arthavat pramANam" (vAtsyA0 bhA0pR01) ityatra "arthaH sahakArI yasya viziSTapramitau pramAtRprameyAbhyAmarthAntaraM tadarthavat pramANam" iti virudhyate / sahakArI cedasau dezAdyantarito'pi tahi tatkuDyAdeH prabhAsuratayotpattau pradIpo dezavyavahito'pi sahakArIti nAntarAle tadrazmisiddhiH / tato na tairanupalambhavyabhicAraH ata eva nApyanumAnam udakaM teja ukhAdivyavahitamapyuSNasparza janayiSyatIti nodake uSNasparzopalambhAdanudbhUtabhAsvararUpasya tejasaH siddhiH / yadapi cakSuH svarazmisambaddhArthaprakAzakaM taijasatvAt pradIpavadityanumAnam anena kiM cakSuSo razmayaH sAdhyante utAnyataH siddhAnAM grAhyArthasambandhasteSAM sAdhyata iti ? Adye pakSe taruNanArInayanAnAM dugdhadhavalatayA bhAsurarazmirahitAnAmadhyakSataH pratIteradhyakSabAdhitakarmanirdezAnantaraprayuktatvena kAlAtyayApadiSTo hetuH / atha yadhyakSagrahaNayogyaM sAdhyamadhyakSata eva tatra nopalabhyate tatra tadbAdhaH karmaNaH yathA'nuSNo'gniH sattvAditi na cAdhyakSagrahaNayogyA nAyanA razmayaH sadA teSAmadRzyatvAt, na; pRthivyAdidravye'pi teSAM sAdhyatvaprasakteH / tathAhi-razmivanto bhUmyAdayaH sattvAt pradIpavadityanumAtuM zakyatvAt yathaiva hi taijasatvaM pradIpe razmivattayA vyAptamupalabdhaM tathA sattvamapi / asyA'nyathA'pi saMbhAvanA na taijasatvasyeti kuto vibhAgaH ? atha bhUmyAdestatsAdhane'dhyakSabAdhaH, na; dugdhadhavalakSAbalAlocanAnAmapi tatsAdhane tadvirodhaH samAnaH / atha vRSadaMzacakSuSo'dhyakSato vIkSyante razmaya iti kathaM tadvirodhaH ? nanu yadi tatra ta IkSyante'nyatra kimAyAtam ? tata evAnyatra tatsAdhane hemni pItatvapratItau rajate pItatvaprasaGgaHsa pramANabAdhanamubhayatra tulyam / atha tatra tatpratIternAnyatra sattvena te sAdhyante api tvanumAnataH tat tu dRSTAntamAtram; nanvatra 'netratvAt' iti yadi hetuH 'taijasatvAt' ityasyA''narthakyam / ata eva prakRtasiddheH adhyakSabAdhA cAtrApi tadavaMsthaiva 'taija-satvAt' ityasya hetutve pradIpadRSTAntenaivArthasiddhevRSadaMzanetranidarzanamanarthakam / na ca tasya Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 sandarbhagranthAH taijasatvaM paraM prati siddhamiti tatsAdhanavikalatA tadapekSayA dRSTAntadoSaH / na ca razmivattvAd biDAlalocanasya taijasatvaM siddham maNyAdInAmapi tatprasakteH / na ca razmivattvAnmaNyAdInAmapi taijasatvam mUloSNaprabhAyA eva taijasatvAt anyathA taruNatarukisalayAnAmapi taijasatvaM syAt / na ca nArInayanAnAM tejasatvaM siddhamityasiddho hetuH / na ca razmivattvAdeva teSAM tat sAdhyate itaretarAzrayadoSaprasakte:siddhe bhAsvaraprabhAvattve taijasatvasiddhistatazca bhAsvaraprabhAvattvasiddhiriti kathaM netaretarAzrayadoSaH ? atha taijasaM cakSU rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAt pradIpavadityato'numAnAt taijasatvasiddhernetaretarAzrayadoSaH / nanvatra bhAsvararUpoSNasparzatejodravyasamavetagolakasvabhAvaM kAryadravyaM yadi 'cakSuH'zabdavAcyaM tasya taijasatvasAdhane adhyakSavirodhaH tadviparItarUpasparzAdhAratayA'dhyakSataH pratipatteH / tathAhi-abalApArAvatabalIvardAdInAM cakSuSo dhavalalohita-nIlarUpatayoSNasparzavikalatayA cAdhyakSataH pratipattiH siddhaiva / na ca golakavyatiriktaM cakSustadgrAhakapramANAbhAvAt siddhamityAzrayAsiddhaH svarUpAsiddhazca, rUpasyaiva prakAzakatvAditi heturanaikAntikazca tuhinakaranikareNa tasya rUpasyaiva prakAzakatve'pyataijasatvAt / na cAsyApi pakSIkaraNAdadoSaH vyabhicAraviSayasya pakSIkaraNAdaikAntikatve sarvatrAnaikAntikahetvabhAvaprasakteH / na caivaM jalAnalayorvizeSaguNasaGkarAd bhedaH sidhyet / na ca tannikarAntargataM tejastatrApi rUpaprakAzakamiti na vyabhicAraH pradIpe'pyanyasya tadantargatasya tatprakAzakasya prakalpanAt dRSTAntAsiddhiprasakteH / pratyakSabAdhobhayaMtra cakSUrUpasambandhena prakAzakena ca vyabhicAraH / na cAsau rasAderapi prakAzaka: indriyAntaraparikalpanAvaiphalyaprasakteH / rUpaprakAzakatvaM ca rUpajJAnajanakatvam tacca nIlarUpe'pi vidyate anyathA "arthavat pramANam' (vAtsyA0bhA0pR01) ityatrArthasahakAritvaM tasya na syAditi tena vyabhicAraH / atha dravyatve sati karaNasya rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAditi vizeSaNAnna sambandharUpAbhyAmanekAntaH / nanu yathA sambandhA-dedravyAderapyataijasasya rUpajJAnajananaM tathA cakSuSo'pi kiM na syAt ? na ca 'adarzanAt' ityuttaram asarvadarzidarzananivRtterbhAvAnivartakatvAt / pradIpavaditi dRSTAntasyApi rUpaprakAzakatvAsiddheH sAdhana-vikalatA dRSTAntasya / na ca pradIpe sati pratiniyataprANinAM rUpadarzanasambhavAt tasya rUpaprakAzakatvam aJjanAdisaMskRtacakSuSAM tadabhAve'pi ruupdrshnsdbhaavaat| na ca yadantareNApi yad bhavati tat tatkAryam itarat tatkAraNam, anvayavyatirekanibandhanatvAt tadbhAvasya / atha pradIpe sati yad darzanaM tat tadbhAve na bhavati yattu tadabhAve bhavati na tat tatrApi tatsadRzam / na cAnyasya vyabhicAre anyasyAsau atiprasaGgAt, asadetat; yato yAdRzameva rUpadarzanamAloke saMskRtacakSuSAm tadabhAve'pi tAdRzameva tadbhedAnavadhAraNAt / tathA hi tadbhedakalpane na kiJcit kasyacid vastunaH sadRzamiti saugatamatAnupravezaH syAt / rUpapradIpayozca sahotpannayoryugapaddarzane pradIpavat rUpasyApi pradIpaprakAzakatvAd rUpaM taijasaM Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 bhavet anyathA na pradIpo'pi taijasa: syAt tajjanakatvAvizeSAt tayoH / na cAnyadA pradIpasyaiva rUpaprakAzakatvopalabdheH sa eva tadApi prakAzako'nyadA'pyaJjanAdisaMskRtacakSuSAM tadabhAve'pi rUpadarzanasadbhAvAt tasya tatprakAzakatvAsiddheH / atha tasmin sati kadAcit kasyacit rUpadarzanAt tasya tatpradarzakatvaM tarhi naktaJcarANAM santamase rUpadarzanAt tadabhAve ca tadabhAvAt hetuphalabhAvasya sarvatra tannibandhanatvAt tamo'pi rUpaprakAzakatvAt pradIpavat taijasaM bhavet / anyathA hetoranenaiva vyabhicAraH syAt / AlokAbhAva eva tama iti cet, na; AlokasyApi tamo'bhAvarUpatAprasakteH / Alokasya taratamAdirUpatayopalambhAt nAbhAvarUpateti cet na, tamasyapyasya samAnatvAt / yathA cAlokaH pratibhAsaviSayastathA tamo'pi tadviSayaH / na cAlokapratibhAsAbhAva eva tamaHpratibhAsa: itaratrApyasya samAnatvAt / na ca cakSurvyApArAbhAve'pi tatpratibhAsasaMvedanAdAlokapratibhAsAbhAva eva tamaHpratibhAsaH pratiniyatasAmagrIprabhavavijJAnAvabhAsitvAt pratiniyatabhAvAnAM tamasastadatatprabhavavijJAnAvabhAsitvAt Alokasya ca tadviparyayAt yadvA AlokasyApyacakSurje satyasvapnajJAne pratibhAsanAt tamojJAnAbhAvarUpatA bhavet / athAlokasya rUpapratipattau hetubhAvAnnAbhAvarUpatA tarhi tamaso'pi naktaMcararUpapratipattau hetubhAvo vidyata iti nAbhAvarUpatA bhavet / tadevamAlokasya vastutve tamaso'pi tadastviti tena hetorvyabhicAraH / bhavatu vA AlokAbhAva eva tamastathApi vyabhicArAparihAraH tadabhAvasyAtaijasasyApi tatprakAzakatvAt / atha tamo'bhAve'pi rUpadarzanAnna tasya tatprakAzakatvaM tarhi naktaJcarANAmAlokAbhAve'pi rUpadarzanAdAlokasyApi na tatprakAzakatvaM bhavet / athAsmadAdInAM kimityAlokAbhAve rUpadarzanaM na bhavati ? bhavatyeva kathamanyathAndhakArasAkSAtkAraNam ? ghaTarUpadarzanaM kiM neti cet bahalatamovyavadhAnAt tIvrAlokatirohitAlparUpavat / pradIpopAdAnaM tu tasya vyavacchedArtham / ata evAnyatroktam "tamonirodhe vIkSante tamasAnAvRttaM (vRtaM ) param / ghaTAdikam" ityAdi / pradIpasya ca ghaTarUpavyavadhAyakatamo'panetRtve 'taijasaM cakSU rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAt pradIpavat' iti sAdhanavikalatvAd dRSTAntasya nirastaM draSTavyam / na cAnyata eva tasya razmayaH siddhAH kevalamanena prAptArthaprakAzakatvaM teSAM sAdhyata iti vaktavyam tatsadbhAvapratipAdakasya pramANasyAbhAvAt / atha yadyaprAptArthaprakAzakaM cakSuH avizeSeNa sarvaM prakAzayet, na; bhAvAnAM niyatazaktitvAt / yato ya eva yatra yogyaH sa eva tat prakAzayati anyathA saMyuktasamavAyAvizeSAccakSuryathA kuvalayarUpaM prakAzayati tathA tadgandhamapi prakAzayet tathA cendriyAntaravaiphalyam / atha yogyatA'bhAvAnna tat tadgandhamavabhAsayati tarhi yogyatA'bhAvAt Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbhagranthAH prAptyabhAve'pi nAtivyavahitamatisannikRSTaM vA tadrUpaM prakAzayatIti sarvatra yogyataivAzrayaNIyA nAparaM sambandhaprakalpanena kRtyam 'razmayo vA kuto na lokAntamupayAnti' ? iti preraNAyAM pareNApyayogyataiva tatra itaratra tu yogyatA pratividhAnatvena vaktavyA / tathA, yasya kAraNAd bhinnameva kAryaM tasya bhedAvizeSAt sarvaM sarvasmAt kuto notpadyata iti codye yogyatAto nAparamuttaramiti saivAtrApyabhyupagamanIyA / kiJca, yadi prAptArthaprakAzakaM cakSuH sphaTikAdyantaritavastuprakAzakaM na syAt tadrazmInAM viSayaM pratigacchatAM sphaTikAdinA pratibandhAt / na ca taistasya dhvastatvAdayamadoSaH tavyavahitavastudarzanasamaye sphaTikAdervyavadhAyakasyAdarzanaprasaGgAt tadupari vyavasthApitasya cAdhAravinAzAt pAtaprasaktezca na hi paramANavo dRzyAH kasyacidAdhArabhUtA vA avayavikalpanAvaiyarthyaprasakteH / anyasyAvayavina AzUtpatteradoSazcet, na; tadA tadvyavahitasyAdarzanaprasakteH / tathA ca yadA vyavadhAyakadarzanaM na tadA vyavahitadarzanam yadA ca vyavahitadarzanaM na tadA vyavadhAyakadarzanamiti prasajyeta / na caivam yugapad dvayordarzanAt / athAzUtpatternirantaraM vyavahitapratipattivibhramastarhi tadabhAvasyApi AzuvRtterabhAvapratipattivibhramastathA kiM na bhavet ? bhAvapakSasya balIyastvAditi cet, na; bhAvAbhAvayoH parasparaM svakAryakaraNaM pratyavizeSAt / kiJca, kaluSajalAdyAvRtasyArthasya kiM na te prakAzakAH sphaTikAderiva jalAderapi bhede teSAM sAmarthyApratighAtAt ? na ca jalena te pratihanyante svacchajalenApi teSAM pratighAtAt tadvayaMvahitasyApyaprakAzanaprasaGgAt / atha teSAM tatra prakAzanayogyatA tarhi tata eva te'prAptamapyarthaM prakAzayiSyantIti vyarthaM saMyuktasamavAyAdisannikarSaprakalpanam / api ca, samavAyasambandhaniSedhe cakSuSo ghaTarUpeNa saMyuktasamavAyapratibandhasyAbhAvAt tadrUpAprakAzakatvAt kathaM nAsiddho hetuH 'rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAt' iti ? atha 'iha tantuSu paTaH' iti buddhiH sambandhanibandhanA tabuddhitvAt 'iha kuNDe dadhi' iti buddhivat ityato'numAnAt samavAyasiddheH na saMyuktasamavAyasambandhAbhAvaH, na; 'iha' buddhyA sambandhamAtrasAdhane ghaTatadrUpayoH kathaJcittAdAtmyasambandhAbhyupagamAt siddhasAdhyatAprasaGgAt / atha kathaJcittAdAtmyasambandhaH tadbuddhinimittatvena na pratipanna iti kathamato'sau sAdhyastahi samavAye'pyetat samAnam / tathApi tatastatsAdhane'nyatra kaH pradveSaH ? atha ghaTatadrUpayoH kathaJcittAdAtmyasambandho virodhAnneSyate tarhi bhAvAbhAvayoH kathaJcittAdAtmyAbhAve samavAyAderasambhavAdasambandhaH syAt tathA ca abhAvenAkSANAM sannikarSAbhAvAnnAkSatastatpratipatti: syAt / vizeSaNavizeSyabhAvasya bhAvAbhAvayoH sambandhasya bhAvAnnAyaM doSa iti cet, na; bhAvAbhAvAbhyAM tasyAnarthAntaratve tAveva sa eva vA syAt / arthAntaratve bhAvAbhAvayoH sadbhAve'pi na vizeSaNavizeSyarUpatA tAbhyAM tasyAsambandhAt sambandhe vA tAbhyAM tasyApareNa sambandhanimittena vizeSaNavizeSyabhAvena bhavitavyam / tasyApi sambandhanimittenApareNa tenetyanavasthA bhavet / tasmAt kathaJcit tayostAdAtmyamabhyupagantavyam / anyathA'bhAvasyAdhyakSapramANagrAhyatA na bhavet / tadevaM samavAyAsiddharnAkSasya rUpeNa sambandha iti na tena tasya grahaNaM parapakSe bhavediti "cakSuSo Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 ghaTena saMyoga eva yutasiddhatvAt dravyasamavetAnAM guNAdInAM saMyuktasamavAya eva" ityAdi SoDhA sannikarSapratipAdanamayuktam saMyoga-samavAyavizeSaNavizeSyabhAvasambandhAnAmabhAvena tadanupapatteH saMyogAdezcAbhAvaH pratipAdita eva yathAvasaramiti na punaH pratipAdyate / atha yathA'smAkaM cakSuSaH prAptArthaprakAzakatvaM pramANAbhAvAnna siddhaM tathA bhavato'pyaprAptArthaprakAzakatvaM tasya tata eva na siddhamiti katham "stvaM puNa pAsai apuDhe tu" (Avazyakani0 gA0 5) ityabhidhAnaM yuktisaGgatam, na; tasyAprAptArthaprakAzane anumAnasadbhAvAt / tathAhi-aprAptArthaprakAzakaM cakSuH, atyAsannArthAprakAzakatvAt, yat punaH prAptArthaprakAzakaM tadatyAsannaprakAzakamupalabdham yathA zrotrAdi atyAsannArthAprakAzakaM ca cakSustasmAdaprAptArthaprakAzakamiti vyatirekI hetuH / na cAyamasiddho hetuH golakasthasya kAmalAdeH pakSmapuTagatasya cAJjanAdestenAprakAzanAt kathamanyathA darpaNAdeH paropadezasya vA tatpratipattyarthamupAdAnaM bhavet ? atha sAdhyanivRttau niyamena yataH sAdhanaM nivartate sa vaidharmyadRSTAntaH jIvaccharIrasya sAtmakatve sAdhye ghaTa iva AtmazarIrasaMyogavizeSe sAtmakatve nivartamAne niyamena tataH prANAdimattvanivRtteH / na ca zrotrAdeprAptArthaprakAzakatve nivartamAne'tyAsannArthAprakAzakatvaM niyamena vyAvartate cakSuSa iva tasyApyatyAsannArthAprakAzakatvAt tato nAyaM vyatirekI hetuH, na; karNazaSkulIpraviSTamazakAdizabdasya tena prakAzanAt sparzanAdau tvavivAda eva / "cakSuH-zrotra-manasAmaprAptArthakAritvam" iti vacanAdaprAptArthaprakAzakaM zrotramiti na sAdhyanivRttau sAdhananivRttistata iti nAyaM vyatirekI heturiti saugataH, yathA sarvagatAtmapakSe sAtmakaM jIvaccharIraM prANAdimattvAditi hetuH, na; aprAptakAritve zrotrasya cakSuSa ivAtyAsannaviSayaprakAzakatvaM na syAditi mazakAdizabdasya prAptasya pratyakSataH prakAzakatvena pratIyamAnasyAprAptArthaprakAzakatvaM tasyAdhyakSa-bAdhitam agnAvanuSNatvavat / atha 'dUre zabdo nikaTe zabdaH' iti pratIte: prAptArthAprakAzakam prAptArthaprakAzakaM ca zrotramiSyate, na sadetat; yataH sAkArajJAnapakSe'nAkArajJAnapakSe vA'yamabhyupagama iti vAcyam ? na tAvat prathamaH pakSaH zabdAkArasya jJAnagatasyAvabhAse dUranikaTavyavahArAnupapatteH anyathA svasaMvedanAkAre'pi tatprasaktirbhavediti sarvatrAsannadUravyavahAro'ghaTamAnaka: syAt / athAkArAdhAyakasyAsannAditvAt tadvyavahArastarhi parapakSe'pyetaduttaraM samAnaM bhavediti kiM tatpratikSepaH ? zakyaM hi pareNApyevamabhidhAtum karNazaSkulyanupraviSTasya zabdasya grahaNe'pi tatprathamakAraNasya dUratvAd dUravyavahAro viparyayAcca viparyaya iti / dvitIyapakSastvayuktaH saugatasyAnabhimatatvAt / atha parApekSayA'prAptArthaprakAzakaM zrotramityabhidhIyate dUrAdivyavahArAt tadviSaye cakSurvaditi, na; evaM parasiddhanAnumAnena pramANetarasAmAnyavyavasthAdezcArvAkasyotpattya Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbhagranthAH nityatvAdinA sukhAderacetanatvaprasAdhanaM sAMkhyasya cAniSiddhaM bhavet bauddhAbhyupagatenAnumAnenotpattyAdinA ca tenApi svAbhipretasAdhyasya sAdhayituM zakyatvAt / yazca bANAderAgatasya grahaNe'pi dUrAdivyavahAraM pratipadyate para: sa kathaM tata eva tvadIyaM sAdhyaM pratipadyeta ? yadi ca svotpattidezastha eva zabdaH zrotreNa gRhyeta nAgatastahi kathamanuvAte zabdasya taddezotpattikasyaiva zravaNam prativAte'zravaNam mandavAte manAk zravaNaM bhavet ? na ca pratikUlavAtena zabdasya nAzitatvAt zrotrasya vAbhihatatvAnna zravaNaM zabdavinAze anukUlavAtasthasyApi tadazravaNaprasakteH / zabdasya vinaSTatvAt vyavahitadezasthasya ca tasya zrotrAbhighAtahetutvAnupapatteH anyathA bhastrAdivyavasthitasyApi tasya tadupaghAtakatvaM syAt / anukUlavAtena tasya taM prati preraNAt tena tacchravaNe 'prAptaH zabdaH zrUyate' iti prAptam tathApi tatra dUrAdivyavahAre na zrotramaprAptaprakAzakamataH sidhyatIti kathaM na vyatirekI hetuH ? na ca 'cakSuH'zabdena nAyanarazmyabhidhAnAdatyAsannaprakAzakatvAcca teSAm 'atyAsannAprakAzakatvAt' iti heturasiddhaH teSAM pratyakSAdipramANAviSayatvena sadbhAvAsiddheriti pratipAdanAt / tadasiddhatAdidoSavikalAdato hetoraprAptArthaprakAzakatvaM cakSuSaH siddhamiti 'stvaM puNa pAsai apuDhe tu' iti na yuktivikalaM vacaH tadevamindriyArthasannikarSotpannatvaM pratyakSasyAsiddham / . sammati etenendriyasannikarSotpannaM pratyakSamiti pratyakSalakSaNabhAvAt pUrvaM vyavasAyAtmakajJAnena sahendriyasannikarSasyAbhAvAtkathaM tatpratyakSamityapi nirastam, cakSuSaH prApyakAritvA'siddhestasyA'rthena saha sannikarSAbhAvAccAkSuSasaMvedane tasya lakSaNasyA'ghaTamAnatvenA'vyApakatvAt, tathAhi cakSuraprAptArthaprakAzakaM adhiSThAnA'sambaddhArthagrAhakendriyatvAt manovadityanumAnena cakSuSo'prAptArthaprakAzakatve siddhe tasyArthena sannikarSAbhAve'pi pratyakSajJAnotpAdakatvasiddhayoktalakSaNamavyAptidoSasaMvalitatvAnnayuktam, na ca cakSuSo'sannikRSTArthapratyakSajanakatve pratyakSasya pratiniyataviSayakatvaM na syAditi svajanakasannikarSAzrayatvaM pratyakSaviSayatve tantraM vAcyamiti cakSuSo'rthena saha sannikarSaH pratyakSaviSayatvaprayojako'vazyamabhyupagantavya iti noktalakSaNamavyApakamiti vAcyam, tattatpratiniyataviSayatve svAvaraNakarmakSayopazamAdilakSaNayogyatAyA eva tantratvAt, tathA ca pratyakSajJAnasya yadviSayatvAvacchedena sA''virbhavati tadviSayakatvameva bhavati, nAnyaviSayakatvam, evaM viSayasyApi svAvacchedyAvibhUtAvaraNa karmakSayopazamAdilakSaNayogyatAviziSTaM janyatAsambandhena yajjhAnaM tadviSayatvameva, nAnyajJAnaviSayatvamityuktaM prAk e ata eva parokSajJAnasyArthasannikarSAdya'janyatayA pareNAbhipretasya pratiniyataviSayakatva vyavasthopapattissaGgacchate / etenArthAjanyatve jJAnasya kathaM pratikarmavyavasthA ? tadutpattitadAkAratAbhyAM hi sopapadyate, arthA'nutpannasyAtadAkArasya ca jJAnasya Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 sarvArthAn pratyaviziSTatvAditi bauddhamatamapi nirastam, arthotpattimantareNApyAvaraNakSayopazamalakSaNayA yogyatayaiva pratiniyatArthaprakAzakatvopapatteH, arthAd jJAnotpattAvapi ca kAraNIbhUtA tAddaza yogyatA'vazyamANazrayaNIyA, anyathA'zeSArthasAnnidhye'pi kutazcidevArthAt kasyAcideva jJAnasya janmeti kautaskuto'yaM vibhAga iti / yadi ca cakSuSaH prAptArthaprakAzakatvaM syAttarhi vahnikhaDgAdyarthena sahasaMyoge tasya dAhacchedApattissyAd, hastAderiva, jalAdisaMyoge ca zItatvaM syAt, nanu muhurmuhussUryakiraNajalAvalokane dAhazaitye api bhavata evetISTApattyA tatazcakSuSaH prApyakAritvameva siddhayatIti cet, maivam, yatazcakSussvayamuplutyAdityamaNDalAdisamAkrAntapradezaM gatvA samAzliSya na rupaM paricchinatti, kintu ravikiraNAdikameva cakSurdezamAgacchatItyetAvanmAtreNaiva dAhalakSaNopaghAtopapatteH, zItalajala-dhRta-candrAdyavalokane tu "maNejjaaNuggahaM piva uvadhAyAbhAvao somma" ityukterdAhalakSaNopaghAtAbhAvata eva zaityalakSaNAnugraha upacaryata ityupacaritasyaivaMtasya sadbhAvAcca / yacca cakSurdezaM svataH prAptena mUrtimatA candrakiraNenendranIlamaNikiraNena ca vastugatyA zaityaM bhavati, tadapi cakSuSastatra gamanAbhAvena sambaddhArthagrAhakatvAbhAvAd viSayadezamaprAptenApi tena rupaparicchedopapattezca na tada'prApyakAritvakSatimAhavati, yadi svata eva cakSurarthena saha saMyujya tatpratyakSaM janayettarhi cakSuSassUryamarIcidarzanAdupaghAto yathA tathA karavAladarzanAdapi sa syAt, na caivaM bhavatIti cakSuprAptArthapratyakSaM karotIti siddham / tadidamuktaM bhASyakRtA - "loaNamapattavisayaM maNovvajamaNuggahAisunnaMtti / " anena bhASyagAthApUrvArddhana locanamaprAptagrAhyArthaviSayaka bodhajanakaM grAhyavastukRtAnugrahopaghAtazUnyatvAt manovadityanumAnaM pradarzitam / ata evAgre "gantuM na ruvadesaM pAsaI" ityuktam / atha jAgradavasthAyAM svapnAvasthAyAM vA dehAnmano nirgatya meruzikharasthajinapratimAdinA jJeyena saMzliSyate, loke'pyanubhavasiddhametat yatastatrApi vaktAro vadanti - amutra me mano gatamiti, ato manasaH prApyakAritvAnmanovaditi dRSTAntassAdhyavikala iti, taduktaM pUrvapakSamAzaGkaya bhASye "gaMtuM neeNa maNo saMbajjhai jaggAo va simiNe vA / siddhamidaM loyammi vi amugatthagao maNo metti // 213 // " iti cet, ucyate samAdhiH - "mano na jJeyena saha saMzliSyate jJeyakRtAnugrahopaghAtAbhAvAt locanavat" itarathA toyacandanAdicintanakAle sparzanendriyavanmano'pyanugRhyeta, dahana-viSazastrAdicintanasamaye ca tadvadevopahanyeta, na caivam, tasmAllocanavadaprApyakAryeva manaH / amutra me mano gatamiti tubhrAntireva / uktaJcottarapakSamAzritya bhASye "nANuggaho-vaghAyAbhAvAo loyaNaM va so iharA / toya-jalaNAicintaNakAle jujjejja dohiM pi // 214 // " Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbhagranthAH kiJca manastAvadvidhA dravyamano bhAvamanazceti, tatra kiM dravyamano bhAvamano vA mervAdiviSayasannidhau gacchet, na tAvadvitIyavikalpo yuktaH, bhAvamanasazcintAjJAnapariNAmarUpatvAt tasya ca jIvAdavyatiriktatvAjjIva eva bhAvamano bhavati, jIvAtmakabhAvamanazca dehamAtravyApitvAnna dehAdvahiniHsarat pramANagocaram / yaddehamAtravRtti na tasya dehAdvahiniHsaraNamupapadyate, dgatarupAdivat, dehamAtravRtti ca jIvAtmakabhAvamanaH, tasmAttannatadbahinissarati / uktaJca bhASye "davvaM bhAvamaNo vA vaejja jIvo ya hoi bhAvamaNo / dehavvAvittaNao na dehabAhiM tao juo // 215 // " jIvasya dehamAtravyApitvaJca prAgeva nirNItamiti / athaivaMtarhi dravyamano viSayadezaM vrajatItyAtmakAdyapakSo'stu, yato bahirnirgataM dravyamanaH prApya viSayaM paricchinatti, karaNatvAt, pradIpamaNi-candra-sUryAdiprabhAvaditi cet, so'pi pakSona yuktaH, yataH karaNaM dvidhA bhavati, zarIragatamantaHkaraNam, tadbahirbhUtaM bAhyakaraNaJca, tatredaM dravyamano'ntaHkaraNamevAtmanaH, tato yadantaHkaraNaM taccharIrasthameva viSayaM paricchinatti, sparzanavat, antaHkaraNaJca dravyamanaH, pradIpa-maNi-candraprabhAdikaM tu bAhyakaraNamAtmana iti sAdhanavikalo dRSTAntaH / nanu zarIrasthamapi mUrttatvena sakriyatvAtpadmanAlatanatunyAyena tadbahinissaratu, ko'tra doSa iti cet, tarhi sparzanendriyAderapi tadvadeva bahinirgamanaprasaGgAt, tasmAd yadantaHkaraNaM taccharIrAbahirna nirgacchati sparzanendriyAdivadityabhyupagantavyama, yuktaJcaitat anantasaMyogAdya'kalpanalAghAvat / sukhaduHkhAdisAkSAtkAro'pi na manassaMyukta samavAyAdisannikarSAt, yena manasaH prApyakAritvaM syAt, samavAyassa pUrvameva nirAsakaraNAt, kintu manassahakRtatadAvaraNIya karmakSayopazamalakSaNayogyatAvazAdeveti / abhihitaJca bhASye.. "aha karaNabhAvao tassa teNa jIvo viyANejjA // 217 // karaNattaNao taNusaMThieNa jANijja pharisaNeNaM va / ettocciya heUo na nIi bArhi pharisaNaM va // 218 // " iti nanu jAgradavasthAyAM mA bhUd manaso viSayaprAptiH, svApAvasthAyAM tu bhavatvasau, anubhavasiddhatvAda, tathAhi - "amutra merUzikharadigatajinAyatanAdau madIyaM mano gatam" iti suptaiH svapne'nubhUyata eveti manasaH prApyakAritvameveti cet, maivam, uktAnubhavasya bhrAntirUpatvAt, vRttAkAratayA bhramyamANAlAtacakrAnubhavavat tadvivayasyA'satyatvAt, tathAhi - yatholmukaM vRttAkAratayA''zu bhramyamANaM bhrAntivazAdacakramapi cakratayA pratibhAsAmAnaM na satyam, acakrarUpatAyA eva tatrAvitathatvAt, bhramaNoparame svabhAvasthasya tathaiva darzanAt / evaM svapnAnubhavopalabdhaM manomerUgamanAdikamapi vastu na satyam, svapnoparame tadabhAvAt, tadabhAvazca jAgraMdavasthAyAM dehasthasyaiva manaso'nubhUyamAnatvAditi / nanu svapnAvasthAyAM mervAdau gatvA Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 97 jAgradasvasthAyAM nivRttaM tadbhaviSyatIti cet, maivam, yathA kadAcidAtmIyaM manaH svapne mervAdau gataM kazcit pazyati tathA ko'pi zarIramAtmAnamapi nandanatarUkusumAvacayAdi kurvantaM tadgataM pazyati, na ca tattathaiva,iha sthitaissuptasya tasyAtraiva darzanAt, dvayorvapuyordvayozcAtmanorasambhavAt, kusumaparimalAdyadhvajanitaparizramAdyanugrahopaghAtAbhAvAcceti / abhihitaJca - "simiNo na tahArUvo vabhicArAo alAyacakkaM va / vabhicAro ya sadasaNamuvaghAyA-NuggahAbhAvA // 224 // iha pAsutto pecchai sadehamannattha, naya tao tattha / na ya taggayovaghAyA-NuggaharUvaM vibuddhassa // 225 // " ayambhAvaH - svapne jinasnAtradarzanAdikaM vijJAnaM svapnAnantaraM jAgratpuMso harSAdikaM tatphalaM bhaviSyatphalApekSayA svapnasya nimittatvaJca tasmAtsvapnanimittAdavazyaMbhAvibhaviSyaMtphala JcAnubhavasiddhatvAdvijairna nivArayituM zakyam, kintu yadeva manaso merUgamanakriyAdikaM yuktyA nopapadyate tadeva niSidhyate, na tvetAni vijJAnAdIni, yuktyupapannatvAt / na caitairabhsyupagatairapi manasaH prApyakAritA kAcitsiddhayatIti / tadevaM bhAvamanaso dravyamanasazca bahizcAritAdyabhAvAdaprApyakAryeva mana iti manovaditi dRSTAnto na sAdhyavikala iti siddham / nApyuktadRSTAnto grAhyavastukRtAnugrahopaghAtazUnyatvahetuvikalaH, yato yadi manaso jJeyena saha samparkassyAttarhi jala-candanAdicintanakAle pipAsAnivRttizaitsAdilakSaNAnugrahaH, vahniviSayakaravAlAdicintanakAle ca dAha-sphoTa-pATanAdilakSaNopaghAtazca syAt / na ca tau bhavataH, tasmAnna sAdhanavikalo manodRSTAnta iti tasmin dRSTAnte gRhItavyAptikenoktehetunA locanamaprApyakAryeva siddhayati / atha cakSuSastejastvena razmimayatvAttadrazmaya eva nirgatya ravikiraNavattaM tamarthaM saMsRjya tatpratyakSamupajanayanti, anudbhUtasparzavattaijasatvena teSAM vahnayAdivanna dAhajanakatvam, dAhamprati udbhUtasparzavattaijasatvenaiva kAraNatvAt, na vA teSAM taijasatvena ravirazmInAmiva vahyAdibhirdAhAdirUpopaghAta iti siddhaM cakSuSaH prApyakAritvamiti cet, tadapyasaGgatameva, cakSuSastaijasatvasyaivA'siddhaH, na ca cakSustaijasaM rUpAdiSu madhye rUpasyaivAbhivyaJjakatvAt pradIpavadityanumAnAttatsiddhiriti vAcyam, rUpapratyakSajanake cakSussaMyuktasamavAyasannikarSe taijasatvasAdhyAbhAvavatyuktahetossattvena vyabhicArAt / tannivAraNAya hetau dravyatve satIti vizeSaNopAdAnamapi na yuktam, bhUminihitanidhyAdipratyakSajanakA'JjanAdinA vyabhicArAt / nanu rUpasyaivAbhivyaJjakatvamiha rUpaviSayakapramAtmakapratyakSajanakatvam, aJjanAdinA tu nidhyAdisAkSAtkAro na pramAtmaka ityaJjanAdau pramAghaTitoktahetorabhAvAnna tatra vyabhicAra iti ced, maivam, nidhyAdisAkSAtkAre pramAtvasya saMvAdipravRttijanakatvahetunA siddherUktahetorvyabhicAritvAt / etena Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbhagranthAH rUpasAkSAtkArA'sAdhAraNakAraNaM taijasaM rasA'vyaJjakatve sati sphaTikAdyantaritArthacAkSuSapratyakSajanakatvAt pradIpadityapi nirastam, aJjanavizeSeNa vyabhicArAt / athAJjanAdibhinnatve satIti hetau vizeSaNopAdAnAnnoktavyabhicAra iti cet, taha'prayojako'yaM hetuH pratyakSAjanakasuvarNAdau bhavadabhyupagatataijasatvAkhyajAtessattvenAtiprasaktatvAt, cakSuHpradIpayorekayA tayA'nugatajAtyA rUpapratyakSamprati kAraNatvA'siddhezca, tamprati cakSuSaH cakSuTvena pradIpasya ca pradIpatvenaiva kAraNatvAbhyupagamAt / etena svapnAdivaJjanAdikaM sahakRtya manasaiva nidhyAdisAkSAtkAraH tatra ca cAkSuSatvAropa ityato nidhyAdikaM cakSuSA sAkSAtkaromIti bhrAnta eva pratyaya ityuktAnumAne nAJjanAdinA vyabhicAraH, hetau prameti vizeSaNIkRte sati pramAtmakacAkSuSapratyakSAjanakatvAttasya, tathA ca hetAvaJjanAdibhinnatve satIti vizeSaNaM na deyamityapinirastam, vyabhicArazaGkAnivartakatarkAbhAvenAprayojakatvAduktahetoH / na ca vastugatyA tathA'bhyupagantumapi zakyam, aJjanAdeH pRthakpramANatvApatteH, mano yadasAdhAraNaM sahakArikAraNaM sabhAsAdya bahirgocarAM prabhAM janayati tasya pramANAntaratvaniyamAt / kiJca svasiddhAntakadAgrahAvezena cakSuSi pUrvoktahetunA tejastvasya tena ca tatra razmivattvasyA'bhyupagame'pi tadrazmayo viSayadezaM gatAH ki golakenA'sambaddhAH pratyakSajanakatayA'bhyupagamyante, kiM vA sambaddhAH, AdyapakSe'pi kiM nikhilA razmayastathAvidyA uta katipaye iti vikalpadvayam / tatra nAdyavikalpo yuktaH, tathA sati cakSurapi nirgataM syAt, yato'zeSavayavAnAM dezAntaragamane tadaviSvagbhUtAvayavino'pi tathAtvamevaM yuktiyuktam, tathA ca cakSurvihInasya golakasya nistejstvaatpuruussaannaamndhtvprsnggssyaat| kiJca vastuni netrAbhimuke satyapi netradoSAd yadeva purA'spaSTatvenA'vabhAsate aJjanAdibhirniyanasaMskAre tadevedAnIM yathA'vasthitasvarUpeNa spaSTaM prakAzate ityavigAnena sarvairevAnubhUyate, golake vihito'JjanAdisaMskArazcakSuzzabdavAcyatvenAbhyupagatAnAM golakasthanetrarazmI-nAmupakAraM karotIti tava yujyeta, sAmastyena viSayadezasthitAnAM teSAM pratyakSajanakatvAbhyupagame tu teSAmevAJjanAdinA saMskAra upayogitAmAvahet, te ca razmayo golakA'saMyuktA iti tadanadhiSThAnasya golakasya pratyakSAjanakatvAttatrAJjanAdinA saMskArasya nairarthakyameva syAt, tathaiva pakSmapuTonmIlanasyApi nirarthakatvamUhyam / yathA ghaTAnayanakAraNatanusambaddhaste AnayanakAryAkSamatvApanodAya tatra saMskAro vidhIyamAnassAphalyamanubhavati, na ca chinnatvenAsambaddha tadvayave / atha pUrvaM razmInAM netrasthatvena tatrAJjanAdisaMskArapakSmapuTonmIlanayostadgatiprayojakatvena nApArthakatvamiti cet, syAdetadrazmInAM golakasambaddhatvapakSe, asambaddhatvapakSe tu na golakasya kazcidvizeSaH / atha tatra gatAnAM razmInAM golake punarAvartanAbhyupagamena noktadoSa iti cet, maivam, AvartamAnAnAmapi teSAM golakAsambaddhatve'ndhatvaprasaGgasya vArayitumazakyatvAt / golakasambaddhatve ca tairgolakAnuSaktakAmalAdipratyakSApattissyAt / tadevaM khaDgadhArAsamAnasvacchatarapudgalasamUhAtmakA'bhyantaranirvRttIndriyagatopa Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 karaNendriyAyAkhyazaktiyogitayA cakSuSastattadviSayakajJAnAvaraNIyakarmakSayopazamasahakRtasya viSayamaprAptasyA'pi pratyakSajanakatvasambhavetaijasacakSuHkalpanamapyanarthakameva / nanvevaM tarhi dUravartinAM mervAdInAmapi kimiti na pratyakSamiti cet, ucyate, yasmin padArthe jJAnAvaraNakarmakSayopazamalakSaNatadgrahaNayogyatvaM tasyaiva pratyakSaM bhavatItyuktayogyatvAbhAvAdeveti jAnIhi / athaitaddoSabhayAdAdyapakSoktadvitIyavikalpapakSa evAzrIyata iti cet, tadapi na manorathaM pUrayituM pArayati, yato yAvto razmayo viSayasambandhabhAjastAvantaH pUrvamapi golakenA'sambaddhA eveti golakasyAJjanAdinopakAre tatrastha. razmaya evopakRtAH, na tu viSayasambandhabhAja iti tadIyA'nupakRtasvabhAvasya pUrvavadavicalitasya sattve sati na kazcidaJjanAdinA vizeSaH / kiJca te'vayavA razmayo yadi golakasaMsaktarazmibhyassarvathA'saMyuktA eva tadA cakSuSo'pi nAza ApatitaH, teSAM vA tadavayatvAbhAvaH, na hyavayavinaH padArthasyaikatra sthitasyAvayavAnAM khaNDIbhUyAsaMyuktatvena paratra gamane tasya svarUpAvasthAnaM kenApyabhyupagamyate, na hi ghaTAvayavakapAlasya paradezagamane ghaTasya svarUpAvasthAnaM pAmarA api pratIyantIti / nanu tarhi yathA sahastrAMzurazmayaH pradIparazmayo vA tatsambaddhA viSayadezaM gatvA prakAzante tathA nayanarazmayo'pItyarthako dvitIyapakSa evorarIkriyata iti teSAM tattadviSayaM prati gamanasya tattadarthaprakAzakatvasya cAnyathA'nupapattyA'bhyupagamyamAnasya pakSmapuTonmIlanasya golakasaMskRtezca tadubhayArthatvena na vaiyarthyamiti cet, tadapi trapApAtram, teSAM golakAnuSaktatimirarogAvayavinaH prakAzakatvApatteH, yato na hi pradIparazmInAM svAdhiSThAnasaMyuktazalAkAdya'prakAzakatvaM kAcakUpikAntargatAnAM pradIparazmInAM tato nirgacchatAM kAcakUpikAsambaddhArthaprakAzAjanakatvaM ca dRSTam / athAdhiSThAnApekSayA'tyantAsatyabhAvasyApi kAraNatvAnnoktadoSa iti cet, tarhi golakasambaddhAJjanazalAkAyA agrAvacchedenApyanupalabdhiprasaGgassyAt / atha yadaMzena tasyAstatra saMsargastadaMsAvacchedenaivApratyakSatvam, golakadezAvacchedenaivAJjanazalAkAsaMsargasya tatpratyakSamprati pratibandhakatvAditi cet, maivam, pratyakSapratibandhakatvapratyakSajanakatvayorekasmin vastuni virUddhayorapi bhinnabhinnadezAvacchedenAvirodhaM sampAdyApekSika yostayorabhyupagame taddharmabhedena kathaJcittadabhinnarmiNo'pi bhinnatvaM svasvarUpatazcaikatvaM svIkRtaM syAditi bhavatAmapi syAdvAdAmRtarasAsvAdaprasaGgassyAt, svAdvAdatattvajJairapi tathaivAbhyupagamAt / kiJca cakSurazmInAmudIcImprati gamane taddigavasthitasannikRSTapadArthasaMyoge yathA tatpratyakSaM tathA tadigvarttikAJcanAcalopalammo'pi syAt, umAbhyAM tatsaMyogA'vizeSAt / dUratvadoSasya tadrazmigatipratibandhakatve ca nizAkarasyApyapratyakSatvaM syAt / atha zazadharAMzubhirnetrarazmInAM vRddhibhAvAttatra teSAM gamanena tatsaMyogAttatpratyakSamiti cet, tarhi tigmakarAMzubhirapi tadrazmivRddhibhAvA'vizeSAttairapyabhivRddhAnAM teSAM surAdriM pratyakSisarpaNAt kathaM na tatpratyakSaM syAt / atha ravikarANAM tigmatvena netrarazmInAM pratighAtakatvAnna taistadabhivRddhirato noktadoSa iti cet, tarhi sahastrAMzukiraNavyAptapadArtha Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 - sandarbhagranthAH mAtrAnupalambhaprasaGgassyAt, yato na hi ravikiraNeSu kAJcanAcalApekSayA netrarazmipratighAtakatvaM ghaTapaTAdyapekSayA tadabhAvazceti vaktuM zakyam, zakyatve vA syAdvAdasyaiva sAmrAjyaM syAt / atha yadyaprAptArthaprakAzakaM cakSustIprAptatvA'vizeSAt sarvamapi tribhuvanAntarvarttivastunikurambaM prakAzayediti cet, tadapyasaGgatam, cakSuSo yogArthagrahaNasvAbhAvyAdeva yatsvayogyaM tasyaiva tena prakAzanAt, anyathA cakSussaMyuktasamavAyasannikarSo yathA kuvalayarUpe tathA tadgandhe'pIti taccAkSuSodayaprasaGgenAnyendriyANAM vaiyarthyaM syAt / etena cakSuSo viSayamaprApya pratyakSajanakatvAmyupagame kuDayAdivyavahitasyApi pratyakSaM syAdityapi nirastam, viSayaniSThavyavadhAnA'bhAvakUTarUpayogyatAyA api aJjanAdyajanyacAkSuSapratyakSamprati kAraNatvenAbhyupagamAt / aJjanAdijanyavyavahitArthacAkSuSapratyakSamprati cAJjanAdiniSThaiva zaktilakSaNA yogyatA kAraNamiti / kiJca cakSUrazmInAM prAptArthaprakAzakatvAbhyupagame bhittyAderiva sphaTikAderapi netrarazmigatipratibandhakatvena tadvayavahitArthAnAmapyunupalabdhissyAt / yadi ca sphaTikAderatisvacchatvAnna nAyanarazmigatipratibandhakatvamiti vibhAvyate, tadA prApyakAritvapakSe tadrazmigatitaJjanyavibhAgapUrvasaMyoganAzottaradezasaMyogAdikalpanAyAM gauravAllAghavAccAkSuSajJAnA'pratibandhakatvameva sphaTikAdeH kalpyatAm, evaM bhittyAderapi tadrazmigatipratibandhakatvApekSayA lAghavAccAkSuSapratyakSaM pratyeva pratibandhakatvaM kalpanIyam, etena cakSuH prAptArthaparicchedakaM vyavahitArthA'prakAzakatvAt, yad yad vyavahitArthA'prakAzakaM tattanannAprAptArthaparicchedakam, yathA pradIpaH, vyavahitArthA'prakAzakaJca cakSuH, tasmAt, prAptArthaparicchedakamiti vyomazivamatamapi nirastam, vyavahitA'rthA'prakAzakatvahetusiddhayarthaM vyavahitArthA'prakAzakatvaM cakSuSaH kathamiti katha tAprazne taduttaratayA vyavadhAnasya netrarazmigatipratibandhakatvaM vAcyaM syAt kathamanyathA vyavahitArthapratyakSaM na syAt / evaJca sati vyavahitArthA'pratyakSasyA'vyavahitArthapratyakSasya copapattaye vyavadhAnasya cAkSuSajJAnapratibandhakatvaM tadabhAvakUTasya ca cAkSuSajJAnakAraNatvevAbhyupagamyatAm, yena kliSTakalpanA parihRtA syAt, tayoH pratibadhyapratibandhakabhAvastvevam - svaprAcIsthapurUSasya viSayatAsambandhena ghaTAdicAkSuSapratyakSamprati svapratIcIvRttitvasambandhena bhittyAdInAM pratibandhakatvam, evaM svapratIcIsthaH purUSIyaghaTAdisAkSAtkAramprati svaprAcIvRttitvasambandhena teSAM tattvam, yathA svodIcIsthapurUSIyaghaTAdisAkSAtkAramprati svadakSiNavRttitvasambandhena teSAM tattvamUhyama, yadi ca tattannayanAdikriyAtattaduttaradezAdInAmeva saMyoganiyAmakatvenAnatiprasaGgAdbhittyAdInAM na pratibandhakatvamiti mataM tadApi tattannayanonmIlanasya cAkSuSajJAnaM prati paramparAkAraNatvakalpanApekSayA "tasya hetutvApekSayA taddhetoreva hetutvam" iti nyAyena lAghavAccAkSuSajJAnaM prati tasya sAkSAtkAraNatvakalpanameva jyAyaH, kimanantasaMyogAdikalpanayA / etenendriyasannikarSajanyaM jJAnaM pratyakSamiti svasiddhAntasiddhasAmAnyalakSaNA'nugamA'nurodhena pratyakSatvAvacchinnamprati indriya Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 101 sannikarSatvenendriyasannikarSasya kAraNatvaM "yatsAmAnyayoH kAryakAraNabhAvastadvizeSayorapi saH" iti nyAyAvalambanena cAkSuSapratyakSampratyanantasaMyogAnAM cakSussaMyogatvenAnugamayya tadrUpeNAnugataM kAraNatvaJcAbhyupagamyata iti taduttarakAlabhAvigauravaM phalamukhaM na doSAya, taduktaM cintAmaNikAreNa, "pratyakSavizeSe indriyArthasannikarSavizeSo heturanugata eva" ityapi nirastam, pratyakSasiddhasAmIpyasambandhenaiva cAkSuSapratyakSopapatteratIndriyasaMyogakalpanAyAM pramANAbhAvAt, kAryaliGgakena kAraNAnumAnena tatsiddhyabhyupagame voktasambandhena tasyAnyathAsiddhatvAt / na caivaM tarhi cakSuraprApyaviSayaM tatpratyakSajAnakArIti svasiddhAntabhaGgaprasaGga iti vAcyam cakSussannikarSadvArA pratyakSajanakamiti cakSussvaviSayaM ghaTAdikaM saMyujya tatpratyakSaM karotIti nyAyamatanirAsa evoktasiddhAntasya tAtparyAt / kiJca cakSurazmInAM viSayaissaha saMyogAnantaraM tatpratyakSotpAdakatvAbhyupagame yugapadeva zAkhAnizAkarayoH pratyakSaM na syAt, yugapadubhayasaMyogAbhAvAt / atha yadyapi cakSurazmInAmativegAcchAkhAsaMyogAnantaramavilambenaiva zItakarasaMyogAdanukrameNaiva zAkhAyAzcandramasazca sAkSAtkArastathApi zatapatrazUcIvedhadRSTAntabalena tatra yaugapadyAbhimAna eveta cet, tarhi prathame kSaNe zAkhAsaMyogaH, dvitIye ca zAkhAnirvikalpazcandramassaMyogazca, tRtIye zAkhAsavikalpajJAnaM candramovikalpajJAnaJca, caturthe zAkhAjJAnajJAnatvanirvikalpajJAnaM candramassavikalpajJAnaJca, zAkhAnivikalpajJAnanAzazca, paJcame zAkhAM sAkSAtkaromItyanuvyavasAyajJAnaM, candrajJAnajJAnatvanirvikalpajJAnaM, zAkhAsavikalpajJAnanAzazca, candranirvikalpajJAnanAzazca, SaSThakSaNe candramasaM sAkSAtkaromItyanuvyavasAyazcandrasavikalpajJAnanAzazzAkhAjJAnatvanirvikalpajJAnanAzazceti prakriyayA krameNaiva tadubhayAnuvyavasAyotpattyabhyupagamAda yugapadeva zAkhAcandramasau sAkSAtkaromItyanuvyavasAyAnupapattissyAt / na ca kramikotpannazAkhAcandrasAkSAtkArAnubhavajanitakramikasaMskAradvayasya yugapadeva prabodhAttadutpannAyAM zAkhAcandrobhayAvagAhinyAM smRtAveva sAkSAtkAratvAropAcchAkhAcandramasau yugapadeva sAkSAtkaromItyanuvyavasAya iti sAmpratam, tAhagAropAdikalpanAyAM pramANAbhAvAt / na ca tiryagbhAvAvasthitayozzAkhAcandramasoryugapannetratejasA saMyogAnnoktAnupapattiriti vAcyam, sannihitavyavahitayoyugapatsaMyoge'tiprasaGgAt / atha netrAbdahinirgatatejasA'rthasaMyogasamakAlameva bAhyAlokasahakAreNAnyacakSurAmbhAdekasya cakSuSazzAkhayA'nyasya ca candramasA saMyogAd yugapacchAkhAcandramasorgraha iti cet, maivam, udbhUtarUpavadAlokAtmakatejaHsaMsargeNA'nadbhUtarUpavattejovizeSAtmaka cakSurA''rambhasyAyogAt, yoge vA bAhyacakSuSA pRSThAvasthitavastugrahaprasaGgAdityadhikaM gauravamItyA nocyate / tadevaM cakSurmanasoH prApyakAritvA'siddhathA indriyasannikarSotpannaM jJAnamiti pratyakSalakSaNA'saGgateH pUrvaM vyavasAyAtmakajJAnena saha manassaMyuktasavAyasannikarSasyAbhAve'pi jJAnasya svaprakAzAtmakatvAdevAnuvyavasAye mAnopapattestatpratyakSaM bhavatyeveti svaparavyavasAyijJAnaM pramANamiti siddham / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 . sandarbhagranthAH // pramANamImAMsA // ___ sannikarSo'pi yadi yogyatAtiriktaH saMyogAdisambandhastahi sa cakSuSo'rthena saha nAsti aprApyakAritvAttasya / dRzyate hi kAcAbhrasphaTikAdivyavahitasyApyarthasya cakSuSopalabdhiH / atha prApyakAri cakSuHkaraNatvAdvAsyAdivaditi brUSe; tarhAyaskAntAkarSaNopalena lohAsannikRSTena vyabhicAraH / na ca saMyuktasaMyogAdiH sannikarSastatra kalpayituM zakyate, atiprasaGgAditi / . ||prthmkrmgrnth TIkA // manonayanayorvarjanaM kimartham ! iti ced ucyate manonayanayoraprAptakAritvAt, aprAptakAritvaM ca viSayakRtAnugrahopaghAtazUnyatvAt, prAptakAritve punaranalajalazUlyAdInAM cintane'valokane ca dahanakledanapATanAdayaH syuH / atra ca viSayadezaM gatvA na pazyati, prAptaM cArthaM nAlambata ityetAvanniyamyate, mUrtimatA punaH prAptena bhavata evAnugrahopaghAtau dinakarakiraNAdineti / anyastvAha-vyavahitArthAnupabdheranumAnAt prAptakAritvaM locanasyeti, etadayuktam, anaikAntikatvAt, kAcAbhrapaTalasphaTikAntaritasyApyupalabdheH / syAdetat, nAyanA razmayo nirgatyatamarthaM gRhNantIti darzanarazmInAM taijasatvAt tejodravyairapratiskhalanAdadoSa iti, etadapyayuktam, mahAjvAlAdau pratiskhalanopalabdherityatra bahu vaktavyam tattu nocyate, granthagahanatAprasaGgAt / // gargamaharSi viracita prAcIna karma vipAka nAmAkarmagranthasya paramAnandasUrikRta vRttiH // __sa ca caturvidho 'nayanamano varvyam' iti vacanAt / tathAhi na cakSuSA'rtho vyajyate gamyate prApyate, aprApyakAritvAccakSuSaH / kintu yogyadezasthameva cakSuryogyadezasthamarthaM gRhNAti sAkSAtkaroti, na punaH prApya gRhNAti / prApyagrahaNe cakSuSaH sphoTAdiranindriyaM cAdhiSThAnaM syAt / tathA mano'pyevameva draSTavyam, tasyApyaprApyakAritvAt / dravyaloka prakAzaH spRSTArthagrAhakatvaM yat, parairakSNo'pi kathyate / tadayuktaM tathAtve hi, dAhaH syAdvanhyavekSaNAt // 31 // tathA-kAcapAtrAdyantarasathaM, dUrAdevekSyate jalam / tadbhittvAntaH praveze tu, jalazrAvaH prasajyate // 32 // ityAdyadhikaM ratAkarAvatArikAdibhyo'vaseyaM, vistarabhayAnneha pratanyate, yacca siddhAMte 'cakkhupphAsaM havvamAgacchai' iti zrUyate, tatra sparzazabdena indriyArthasannikarSa ucyate, tathAhuH'sUriecakkhupphAsaM havvamAgacchai' ityetajjambudvIpaprajJaptipratIkavRttau- "atra ca sparzazabda indriyAthasannikarSapara-zcakSuSo'prApyakAritvena tadasambhavA" diti / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 103 // syAdvAda muktAvaliH // asannikRSTaM pramitehicakSuraprApyakAritvata evaM hetoH / tadudbhavaH syAtkhalu sannikarSAbhAvepi tasyAM na ghaTeta tattA // 57 // cakSurmanovadviSayodbhavAnugrahopaghAtAnupalambhatopi / aprApyakArIndriyamaNDaleSu syAd vyaJjanAvagrahakazcaturSu // 58 // na vidyate cakSuSi taijasatvaM na razmivattA na ca tadgatistu / aprAptavastu pravara prakAze tadyogyataivaM zaraNaM vadanti // 59 // // yukti prakAzaH // na saMnikarSo'pi bhavetpramANaM / pramAkRtau tadvyabhicAradarzanAt // aprApyakAryambakasaMnikarSo / ghaTAdinA'rthena kathaM bhavet punaH // 6 // atha sugatAmatamapAkRtya naiyAyikamatamapAkaroti, na sanni0 cetprApya0 dvidhApya0 na taija0 agragakAvyagataM yaugapadamadhyAhRtyAtra vyAkhyeyaM, he yauga ! tvayA pramANatvena kalpito'pi sannikarSaH pramANaM na bhavet kuta iti hetumAha pramAkRtau pramAjanane taditi tasya sannikarSasya vyabhicAradarzanAt, bhAvArtha stvayaM-pramAsAdhakatamaM pramANamiti pramANalakSaNaM tvayA'bhyupagataM, yadyasmin sati bhavatyevA'sati ca na tattasya sAdhakatamaM kvacit satyapi saMnikarSe pramAyA anutpAdAt, kvacid satyapi pramotpatte rityatrAnvayavyatirekAbhyAM vyabhicAradarzanAt, tathAhi gaganasya vibhutvena sakalamUrtadravyasaMyogitvaM vibhutvamiti vacanAd gaganacakSuSorghaTacakSuSoriva sannikarSaNa ghaTaviSayakapramAyA ajananAt, na ca tatra yogyatAyA abhAvAnna sannikarSastatpramAM janayatIti vAcyaM, yogyatAMgIkAre kimantargaDunA sannikarSeNa, yogyatAhi pratibandhakA'bhAvaH, sa ca svAvaraNakSayopazamarUpaM bhAveMndriyameva, tathA cAsmakakSApaJjarapravezaH, vizeSaNajJAnAdvizeSyapramAyAM jAyamAnAyAM kvacidasatyapi saMnikarSe pramotpatteriti sthitametanna sannikarSaH pramANamiti, atha grAmo nAsti kutaH sImeti nyAyAt ghaTAdyarthaiH saMnikarSa eva na saMbhavati, tasya pramANA'pramANatvavicArastu dUre'stviti darzayati, aprapApyeti aprApyakAri yadambakaM cakSustasya ghaTadinArthena sannikarSaH kathaM bhavenna kathamapItyarthaH, yadi cakSuH prApyakAri syAt tadA'syArthaprAptyA sannikarSaH saMmbhavatIti bhAvArtha iti vRttArthaH // 6 // cetprApyakAryambakamasti yaugA-tyAsannamarthaM hi kathaM na pazyati // tathAvidhaM satkimu teSu gatvA / gRhNAtivAyAMtyatha te'tradeze // 7 // atha cakSuHprApyakAritvaM nirasyati, cetprApya0 cedambakaM cakSuH prApyakAri he yauga ! asti tadAtyA-sannamaJjanAdikamarthaM kathaM na gRhNAtItyarthaH / yadyat prApyakAridRSTaM tadatyAsannArthagrAhakamapi, yathA Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 sandarbhagranthAH zabdAdeH zrotrAdi, tathA ca tarkollekha:yadi cakSuH prApyakArisyAttadAtyAsannArthagrAhakamapi syAditi tarkopajIvitaprayogopi, yathA cakSurna prApyakAri atyAsannArthAgrAhakatvAt, yannaivaM tatraivaM, yathA sparzanaM, atha tuSyatu durjana itinyAyAttAvattavAMgIkRtaM cakSuHprApyakAritvamapyaGgIkriyate yadi vikalpasahaM syAt / tathAhi-tathAvidhaM prApyakAritvaM kimu kathaM teSu artheSu gatvA gRhNAti, athavA te'rthA atra deze cakSuHpradeze AyAntIti vikalpadvayamiti vRttArthaH // 7 // dvidhApyayuktaM hi gatasya tasya / vahnayAdikArtheSu kathaM na dAhaH // bhUbhUdharAdyarthasamAgame'pi / nAcchAdanaM syAt kimu tasya cakSuSaH // 8 // atha vikalpadvayamadhyanyAtaravikalpAGgIkAreNA'dakSatAM yaugasya darzayati dvidhApya0 dvidhApi ubhayathApi ayuktaM syAt na tu yuktimattvaM syAt, tatkathamiti tAvat prathamapakSe doSaM darzayati, yadi hi cakSusteSu gatvA gRhNAti tadA tasya cakSuSovaDhyAdikArtheSu gatasya dAhodahanaM kathaM na syAt, athArthA zcakSuHpradeze samAyAnti iti dvitIyavikalpaM dUSayati, bhUH pRthvI bhUdharAH parvatAsteSAM cakSuHpradeze samAgame, bhUbhUdharAdyarthA yadi cakSuHpradeze samAyAnti tadA kiM syAdityata Aha-tasya cakSuSa AcchAdanaM AvaraNaM kimu na syAt / te hyAgatAzcakSurAcchAdayanti, tathA ca lAbhamicchato mUlakSatistavAyAti iti vRttArthaH // 8 // // mArgaNAdvAravivaraNam // tatra spRSTamAliGgitaM, baddhaM ca toyavadAtmapradezairAtmIkRtamAliGgitAnantaramAtmapradezairAgRhItamityarthaH, taduktaM-"baddhamappakayaM paesehiM puTuM reNuM ca taNummi" iti vacanAt / rUpaM tvaspRSTameva pazyati, taduktaM "puDhe suNei sadaM, svaM puNa pAsaI apuTuM tu / gaMdhaM rasaM ca phAsaM ca baddhapuDhe viyAgAre // 1 // " iti / nanu spRSTaM zabdaM zRNotItyatra zabdaprayoganisRSTAnyeva kevalAni zabdadravyANi zRNoti yadvA'nyAni tadvAsitAni mizrANi vA ? ucyate, na tAvatkevalAni, yato vAsakAni zabdadravyANi, zabdayogyAni ca dravyANi sakalavyApIni, tato'vazyaM tadvAsitAni zRNoti mizrANi vA, na kevalAnyevotsRSTAni / tatrApi bhASAsamazreNivyavasthitaH puruSaH puruSAdisambandhinaM bheryAdisambandhinaM vA zabdaM mizramutsRSTazabdadravyabhAvitApAntarAlasthadravyamizraM zrRNotIti, vizreNisthitastu niyamena parAghAte sati zabdaM zrRNoti, nAnyathA, etaduktaM bhavati-utsRSTazabdadravyAbhighAtena yAni vAsitAni zabdadravyANi tAnyeva kevalAni zrRNoti, na kadAcidapyutsRSTAni, kuta iti cet ?, teSAmanuzreNigamanatpratighAtAbhAvAcceti / nanu rUpamaspRSTaM pazyatIti kathamuktamiti cet ?, nayanendriyasyApyakAritvAt / nanu kAnIndriyANi prApyakArINi kAni cAprApyakAriNIti cet ?, cakSurvarjAni sarvANIndriyANi Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 105 prApyakArINi, nayanaM tvaprApyakArIti / viSayIbhUtaM zabdAdikaM vastu prAptaM sat saMzleSadvAreNAsAditaM kurvanti paricchindantIti prApyakArINispRSTArthagrAhINIti yAvat / kathaM punaH catvAryevaH prApyakArINIti cet ?, upaghAtAnugrahabhAvAt, tathAhi-karkazakambalAdisparzane tvagindriyasya, trikaTukAdyAsvAdane rasanendriyasya, azucyAdipudgalAghrANe ghrANendriyasya, bheryAdizabdazravaNe zrotrasya ca tvakkhananAdyupaghAto bhavati, candanAGganAhaMsatUlAdisparzane tvagindriyasya, kSIrazarkarAdhAsvAdane rasanendriyasya, karpUrapudgalAdyAghrANe ghrANendriyasya, mRdumandrazabdAdyAkarNane zravaNasya ca zaityAdyanugraho bhavati / nayanasya tu nizIthakarapatrazailamahAjvAlAdivIkSaNe na pATanAdyupaghAto bhavati, nApi candanAgurukarpUrakastUrikAdyavalokanepi zaityAdyanugraho bhavati / evaM cintane manaso'pi anugrahopaghAtau na bhavataH / nanu ghrANendriyaM prApyakAri na bhavati, yato ghrANendriyaM viSayadezaM gatvA na gandhaM gRhNAti, tathAnubhavAbhAvAt, nApi gandho ghrANendriyaM pravizannupalabhyate, na cAbhyAmanyenApi prakAreNa viSayasparzanaM ghaTate, anubhUyate ca nirvivAdaM karpUrakusumakuGkumAdInAM dUrasthAnAmapi gandha iti cet ?, atrocyate, sparzanAdivadabAhyakaraNatvena ghrANendriyaM gandhadezaM gatvA gandhaM na gRhNAti kintu gandhaH svayamAgatya ghrANendriyaM spRzati, pudgalamayatvena sakriyatvAt, Arhatamate gaganAdInAM sakriyatve'pi tatra yathA gamanakriyAbhAvaH tadvat sakriyasyApi gandhasya gamanakriyA na syAt atastadvyAvRttyarthaM 'pudgalamayatvaM' hetovizeSaNam / yatra pudagalamayatve sati sakriyatvaM tatra gamanakriyA vidyata eva yathA pudgalaskandheSu / nanu pudgalamayatve'pi gandhe gamanakriyA'stIti kuto nizcIyate iti ? yathA pavanapaTalenohyamAnatvAt dhUmo gamanakriyAvAn evaM gandho'pi vAyunohyamAnatvAt tadvAn / tathA saMharaNato gRhAdiSu piNDIbhavanAt tadvadeva kriyAvAn, evaM vizeSeNa dvArAdivighAtatastoyavat, parvatanitambAdiSu ca pratighAtAt vAyuvat kriyAvAn gandhaH / ato'tra gandhaH samAgacchatIti pratyayo'pi loke saGgacchate / ghrANendriyeNa sambaddho gandho pUtyAdhupaghAtamanugrahaM vA janayitumalam, nAnyathA, sarvasyApi tajjananaprApteratiprasaGgAditi / evameva zravaNendriyasyApi prApyakAritvaM vAcyam, agre vizeSataH pratipAdayiSyAmazca / locanamapi manovadaprAptaviSayam, anugrahopaghAtAbhAvAt / na ca nayanasya candradarzanenAnugrahasya ravidarzanena copaghAtasya bhAvAd vyabhicAra iti vAcyam, sparzanAdivat dAhapATanAdirUpAnugrahopaghAtAbhAvAt / nanu nayanasyAprApyakAritve manovat kasmAt dUravyavahitAn sarvAnapi padArthAn cakSurna viSayIkaroti, prApyakAritve tu yadevAnAvRttamadUradezasthaM vA vastu tadeva gRhNIyAt nAvRttaM dUravartti vA, tatra nayanAMzUnAM gamanAsambhavena samparkAbhAvAt, taduktaM-"prApyakAri cakSuH, upalabdhyanupalabdhyoranAvaraNetarApekSaNAt, adUretarApekSaNAcca, yadi hi cakSuraprApyakAri bhavettadA''varaNabhAvAdanupalabdhiranyathopalabdhiriti na syAt, nahi tadAvaraNamupaghAtakaraNasamartham, prApyakAritve tu mUrttadravyapratighAtAdupapattimAn vyAghAtaH, atidUre ca gamanAbhAvAditi" / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 sandarbhagranthAH prayogazcAtra na cakSuSo viSayaparimANam, aprApyakAritvAt, manovat iti cet ?, na, dRSTAntasya sAdhyavikalatvAt, nahi mano'pi sarvAn viSayAn gRhNAti, tasyApi sUkSmeSvAgamagamyAdipadArtheSu mohadarzanAt, tato yathA manaso'prApyakAritve'pi svAvaraNakSayopazamasApekSaM viSayagrahaNamevaM nayanasyApi svAvaraNakSayopazamasApekSaM yogyadezAvasthitaniyataviSayagrahaNaM syAt, tena na vyavahitAnAM na vA dUradezasthitAnAM grahaNaM bhavati, dRSTaM cetadayaskAnte'pi, na cAprApyakAritve'pi tasya vizvavarttinikhilalohAkarSaNaM yujyate kintu yogyadezasthitasyaiveti / yattu zaGkarAcAryaH prAha-"ayaskAnto'pi prApyakArI ayaskAntacchAyANubhiH saha samAkRSyamANavastunaH sambandhabhAvAt, kevalaM te chAyANavaH sUkSmatvAnnopalabhyante" iti, tanna samyak, tadgrAhakapramANAbhAvAt, na ca chAyANusambhavagrAhakaM kiJcitpramANamasti / yad 'AkarSaNaM tatsaMsargapUrvakaM dRSTaM yathA'yogolakasya sandaMzena, AkarSaNaM cAyaso'yaskAntena tatra sAkSAt saMsargo'yaskAnte pratyakSabAdhita ityarthAt chAyANubhiH saha draSTavya' iti tadapi bAlajalpitam, mantreNa vyabhicArAt, tathAhi-smaryamANo'pi mantro vivakSitaM vastvAkarSati. na ca tatra ko'pi sambandhaH / kiJca, yathA chAyANavaH prAptamayaH samAkarSanti tathaiva saMsargIbhUtaM kASThAdikaM kathaM nAkarSanti ? zaktipratiniyamAditi cet ? aprAptAvapi zaktipratiniyamastulya eveti chAyANuprakalpanaM vyartham / nanu nayanAt nAyanA razmayo nirgatya viSayaM prApya ca ravibimbarazmaya iva vastu prakAzayantIti nayanasya prApyakAritA, sUkSmatvena taijasatvena ca teSAM vaDhyAdibhiriva dAhAdayo na bhavanti, bhAnukiraNeSu tathAdarzanAditi cenna, teSAM pratyakSAdipramANAgrAhyatvena zraddadhitumazakyatvAt tathAvidhAnAM kalpane'pyatiprasaGgAt / na ca vastuparicchedAnyathAnupapattestatkalpanamAvazyakamiti vAcyam, tAnantareNApi manovat tatparicchedopapatteH, nApi ravirazmyudAharaNamAtreNAcetanAnAM nayanarazmInAM vastuparicchedo yujyate, anyathA nakhadantabhAlatalAdigatazarIrarazmInAmapi spArzanaviSayavastuparicchedaprasaGgAt, nayanarazmInAmagre vistareNa niSetsyamAnatvAcca / na cAnyatra gataM me mana ityAbAlagopAlaprasiddhatvena mano vastudezaM gatvA viSayaM paricchinattIti dRSTAntAsiddhiriti vAcyam, toyajvalanAdiviSayacintanakAle sparzanavadanugrahopaghAtAbhAvAt / kiJca dravyamano viSayadezaM prati gacchati, uta bhAvamanaH ?, na tAvat bhAvamanaH, tasya cintAjJAnapariNAmarUpatvenAtmano'natirekAt Atmaiva bhAvamano bhavati sa ca dehamAtravyApitvena na bahirgamanaM karoti, yathA zarIravartirUpAdayaH / nanu dehamAtravyApI AtmA na bhavati, amUrtatvAdAkAzavaditi cet ?, atra samAdhiH, AtmanaH sarvagatatve sati AbAlagopAlaprasiddhAH kartRtvAdayo dharmA na ghaTeran, tathA caAtmA na kartA, bhoktA, nApi saMsArI, na jJAnI, na sukhI, na vA duHkhI, sarvagatatvAt, AkAzavadityaniSTApattiH syAt / nanu sAGkhyamate Atmano niSkriyatveneSTApattiriyamiti, taduktaM-"akartA nirguNo bhoktAtmA" iti cet ?, tadapi na yuktam, Atmano niSkriyatve pratyakSAdipramANopalabdha Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 107 bhoktRtvAdikriyAvirodhaprasaGgAt / na ca prakRtereva bhogAdikaraNakriyA na puruSasyeti vAcyaM, AdarzaprativimbodayanyAyena tatra kriyANAmiSTatvAt, "caitanyaM puruSasya svakhyam" iti vacanAt prakRterjaDatvena bhogAdikriyA'yogAcca, anyathA ghaTAdInAmapi tatprasaGgAt / kiJcAtmanaH sarvagatatve tadavyatiriktabhAvamanaso'pi. sarvagatatvaM syAt, tathA ca sarvArthaprApteH sarvasya sarvajJatvApattiH / nanu prAptAnapi sarvArthAn uktadoSabhayAt na gRhNAtIti cet ?, tarhi grAhyatveneSTAnapyarthAn mA gRhNIta, bhAvamanasaH prAptatvAvizeSAt, grAhyatvenAniSTArthavaditi bhAvaH / nanu prAptatvAvizeSe'pi kAMzcidarthAn gRhNAti kAMzcit neti cet ?, tarhi tavAbhiprAyeNezvaraceSTitamiti vyaktaM jAtam, na caitat yuktighaTakamiti / evaM sarvagatatve dahanadAhavedanApATanakledayo'pi syuH / na ca yatraiva zarIraM tatraiva te bhavanti nAnyatreti cet ?, kuta iti vaktavyam, AjJAmAtrAdeveti cet ?, na, tasyA ihAviSayatvAt / nanu zarIrasya sahakAribhAvena tathAtvamiti cet ?, na, nityasyAtmanaH sahakAritvApekSAyA ayogAt, tathAhi-apekSyamANena sahakAriNA kimAtmanaH kazcit upakAravizeSaH kriyate na vA? kriyate cet ?, upakAra: kimAtmano'rthAntarabhUtaH, anarthAntarabhUto vA ?, yadi prathamaH pakSastarhi na kiJcittasya kRtaM syAt, dvitIyazcet ?, tatkaraNe tadavyatiriktasyAtmano'pi kRtatvaprasaGgaH, AtmanaH kAryatvenAnityatvApattizca, na kriyata iti cet ?, tarhi na tasya sahakAritvaM, vizeSAkaraNAt / atha vizeSamakurvannapi sahakArISyate tarhi vizvavizvasyApi sahakAritAprAptiH, vizeSAkaraNatvasya tulyatvAditi vyarthA zarIramAtrApekSeti / tasmAt zarIramAtravRttirevAtmA na sarvagata iti tadavyatiriktasya ,bhAvamanaso'pi zarIrAt bahirdezagamanaM na yuktamiti / nApi dravyamano viSayadezaM prati vrajati, yataH kAyayogasahakRtasya jIvagRhItacintApravartakamanovargaNAntaHpAtidravyasamUhAtmakasya dravyamanaso'cetanatvena svayaM vijJAtRtvaM na bhavati, ghaTavat, tatastatra gamane'pi na viSayaM paricchinatti / nanu vayaM na brUmo yat svayaM dravyamano gatvA viSayaM paricchinatti kintu manodvAreNAtmA, atrAnumAnaM 'bahinirgatena dravyamanasA AtmA viSayaM prApya jAnAti, sa karaNatvAt, pradIpamaNi candrasUryAdiprabhayeve' ti cet ?, arthaparijJAne dravyamanasaH karaNatvaM ko na manyate, kintu karaNaM dvidhA, tadyathA-antaHkaraNaM, bAhyakaraNaM ca / tatra dravyamana Atmano. 'ntaHkaraNam, bAhyakaraNaM pradIpaprabhAdikam, antaHkaraNaM tu zarIrasthitameva viSayaM jAnAti, sparzanavat, maNiprabhAdInAM ca bAhyakaraNatvena dRSTAntasya sAdhanavikalateti / na ca padmanAlatantunyAyena dravyamanaso bahirgamanaM bhavatvityapi vAcyam, antaH karaNasya sparzanavat bahirgamanAbhAvAt / tadevaM bhAvamAnaso dravyamanasazca bahirgamanAbhAvena manaso'prApyakAritvaM siddhaM, tatsiddhau ca na dRSTAntAsiddhiH / na cA didhyAnAtizayAt hRdrogAdirUpasyopaghAtasya, putrajanmAdirUpAbhISTaprApticintAsamudbhUtaharSAdirUpAnugrahasya sattvenAnugrahopaghAtAbhAvarUpo heturasiddha iti vAcyam, viSayakRtAnugrahopaghAtAbhAvAt / putrajananamaraNakRtaharSazokau tu dravyamanaskRtau, hRdayadezAzritanibiDaprarUDhagranthivat, tato viSayakRtA Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 . sandarbhagranthAH nugrahopaghAtazUnyatvena hetorasiddhatodbhAvanaM mastakaghAtAdivihvalIbhUtenAsambaddhabhASiNA saha tulyaM jAtamiti / nanu dravyamanaskRtAvanugrahopaghAtau nAnubhavAmaH, tathApratIterevAbhAvAditi cet ?, nanu yathA iSTAniSTapudgalamayAhArAnubhavAt jantuzarIrANAM puSTihAnI bhavatastathA dravyamanaso'nugrahopaghAtau bhavatAm, bhavatAmatra pudgalamayatve samAne'pi kA kSatiH?, taduktaM-"cintayA vatsa ! te jAtaM zarIrakamidaM kRzam" iti / nanu tarhi cintaivopaghAtAdijanikA'stviti cet ?, na, tasyA api dravyamanaHprabhavatvAt, anyathA cintAyA jJAnarUpatvena jJAnasya cAmUrttatvenAkAzavadupaghAtAdijanakatvAyogAt, "jamaNuggahovaghAyA jIvANaM puggalehito" iti vacanaprAmANyAcca / tato dravyamano na viSayadezaM gatvArthaM paricchinatti na vA zarIrasthameva haThAt samAkRSyAtmanaH samIpamAnIya jJeyamavalambata iti jJeyakRtAvanugrahopaghAtau na bhavataH / nanu zabdAdaya iSTAniSTapudgalAtmakA iti pratyakSAdipramANasiddhatvena pratImaH, dravyamanastu yadidaM kimapi bhavadbhiruddhaSyate tadiSTAniSTapudgalamayamastIti kathaM zraddadhmahe iti cet ?, ittham, yoginAM pratyakSato'rvAgdRzAmanumAnatazca tatsiddheH, tathAhi-yadantareNa yad notpadyate taddarzanAt tadastIti svIkarttavyam, yathA sphoTadarzanAt dahanasya dAhikA zaktiH, nopapadyate ca dravyamanovyatirekeNAtmano'nugrahopaghAtau tatastadanyathAnupapatteH siddhaM pudgalAtmakaM dravyamanaH / na ca cintanIyavastukRtau tAviti vAcyam, dahanAdicintane dAhAdiprasaGgAt / "cintayA vatsa ! te jAtaM zarIrakamidaM kRzam" iti lokokteH cintAjJAnasahakRtau tAvityapi na, cintAjJAnasyAmUrttatvenAkAzavat kartRtvAyogAdityuktameva, "cintayA vatsa" iti lokoktestu kArye kAraNazaktyadhyAropeNaupacArikatvAcca / nanu cintayA khedAderudbhava iti cet ?, ko'yaM khedAdirnAma? kiM manodravyANyuta cintAjJAnaM vA?, Adye siddhasAdhanam, dvitIye'pi vihitottarameva / na ca nirhetuko tAviti vAcyam, sarvadA bhAvAbhAvaprasaGgAt, taduktaM "nityaM sattva-masattvaM vA, hetoranyAnapekSaNAt / apekSAto hi bhAvAnAM, kAdAcikatvasambhavaH // 1 // " iti / na ca jIvAdikastayoranyaH ko'pi heturiti vAcyam, tasya nityatvena sarvadA bhavanaprasaGgAt / tata uktayukti-siddhaM pudgalamayaM dravyamanaH svayamAtmano'nugrahopaghAtau kuryAt na tu jJeyakRtau tAviti tatprApyakArI na bhavati / nanu mA bhUt manaso jAgradavasthAyAM prApyakAritA, svapnAvasthAyAmanubhUyamAnA kena nivAryate, zatruJjayAdigirau madIyaM mano gatamiti pratIteriti cet ?, atrocyate, yathA vRttAkAratvenAzu bhrAmyamANamacakramapyalAtacakraM cakratvenopalabhyamAnaM dRzyate paraM na satyam, tathA svapnamapi na satyaM, zatruJjayagirigamanAdyarthAbhAvAt / tadabhAvazca svapnoparame prabuddhasya zarIrasthasyaiva manaso'nubhUyamAnatvAt / nanu svapnAvasthAyAM zarIrAnnirgatya zatruJjayAdigirau mano gacchati, jAgradavasthAyAM punarAgatya zarIramanupravizatIti na doSa iti cet tanna yuktighaTakam, yathA kazcit svakIyaM manaH Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 109 zatruJjayAdigirau gataM pazyati tathA zarIramAtmAnamapi tatra caityavandanAdikriyAM kurvANaM pazyati, na ca tattathaiva, yato'atrasthaiH puruSaiH suptasyehaiva darzanAt, AtmadvayA'sambhavAt, gamanAdijanitaparizramAdyabhAvAcca / nanu svapnopalabdhyanantaraM jAgradavasthAyAM tatkAryabhUtA harSaviSAdAdayo dRzyante, yathA "svapne dRSTo mayAdya tribhuvanamahitaH pArzvanAthaH zizutve, dvAtriMzadbhiH surezairahamahamikayA snApyamAnaH sumerau / tasmAnmatto'pi dhanyaM nayanayugamidaM yena sAkSAt sa dRSTaH, draSTavyo yo mahIyAn pariharati bhayaM dehinAM saMsmRto'pi // 1 // " ityAdikaH svapnAnubhUtasukharomaharSaH, tathA"prAkAratrayatuGgatoraNamaNipreGghatprabhAvyAhatA, naSTAH kvApi raveH karA drutataraM yasyAM pracaNDA api / tAM trailokyaguroH surezvaravatImAsthAyikAmedinI, hA ! yAvat pravizAmi tAvadadhamA nidrA kSayaM me gatA // 1 // " iti, svapnAnubhUtaduHkhapradveSaliGga viSAdaH, iti cet ? atrocyate, na vayaM svapnavijJAnodbhavAn harSaviSAdAdIn nivArayAmaH, kintu bhojanAdijanitAn tRptyAdIn / yadi svapnavijJAnAt bhojanAdikriyAphalaM tRptyAdikaM syAt tadA viSayaprAptirUpA prApyakAritA manaso yujyate, na caitadasti tathopalambhAbhAvAt / nanu svapnAnubhUtasuratasaGgamakriyAjanitazukrapudgalasaGghAtarUpasya phalavizeSasya pratyakSataH kasyaciddarzanAt kAminIsaGgamakriyA'numIyate, tathAhi-svapne saJjAto yoSitsaGgamaH, zukrapudgaladarzanAt, vAsabhavanAdAviveti cenna, vyabhicArAt, tathAhi-jAgradavasthAyAmapi prabalavedodayayuktasya kAminI smarato dRDhaM dhyAyataH pratyakSAmiva pazyato'vabudhya paribhuktAmiva manyamAnasya tIvrakAmAdhyavasAyAt yathA vyaJjanavisargo bhavati tathA svapne'pi kAminImantareNApi tIvrakAmAdhyavasAyAt vyaJjanavisargo bhavati, anyathA prabuddhasya nitambinyA darzanaM syAt, tatkRtAni ca nakhadantapadAnyupalabhyeran, na caivam, tataH siddhA hetoranaikAntikatA / kiJca svapne suratakriyAyA yo'sau vyaJjanavisargaH, sa yadi kAminIM prApya syAt, tadA svapnopabhuktAyA yuvaterapi mayA'mukena saha suratakriyA'nubhUteti pratIti: syAt, evaM garbhAdhAnodaravRddhidohadaputrajanmAdikamapi syAt, na ca bhavati, tasmAt kAminImantareNaiva tIvrakAmAdhyavasAyAt vyaJjanavisargaH, ato manasaH na prApyakAritA'ta eva nAsiddhatA dRSTAntasya / atra vyomazivaH "cakSuH prAptArthaparicchedakaM, vyavahitAprakAzakatvAt, yadyadvyavahitAprakAzakaM tannAprAptArthaparicchedakaM yathA pradIpaH, vyavahitAprakAzakaM ca cakSuH tasmAtprAptArthaparicchedakam" iti pakSIkaroti, tatra pRcchyate, bhAvacakSurindriyaM dharmitvenopAdIyata uta Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 sandarbhagranthAH dravyacakSurindriyam ?, na tAvatprathamapakSaH, tvayA'naGgIkArAt, tathA ca dharmyaprasiddhyA hetorAzrayAsiddhiH, kakSIkAre tu buddhirUpo bhAvacakSurAtmaguNaH, sa ca nArthena prApyate, yataH prAptirapi saMyogasvarUpA, saMyogazca guNaH, na ca guNe guNAntaramasti, "nirguNA guNA" iti vacanAt / dravyacakSurapi golakarUpamanyadvA ?, nAdyaH, pratyakSabAdhAt, bAdhazcaivaM pratyakSeNa paricchittikAle padArthAsambaddhasyaiva golakasyopalabdheH, anyathA tadAnIM puMsaH pakSmapradeze prakaTakoTaropalambhaH syAt, padArthasya vA golakadeze pratItiH syAt / kiJca nayanasya svaviSayeNa vyavahitadezena parvatAdinA sannikarSo'pyanupapannaH, na khalvatyantavyavahitayoH himavadvindhyAcalayoriva nayanagolakatadarthayoH saMyogAdilakSaNaH sannikarSaH sambhavati, tadgrAhakapramANAbhAvAt / atha vidyate tatprasAdhakaM pramANamiti cet ?, nanu tatki pratyakSamanumAnaM vA ?, nAdyaM tadviSaye pravartitumutsahate, na khalu devadattanayanaM tadviSayeNa parvatAdinA sambaddhamityasmadAderakSaprabhavA pratipattiH syAt / atha sannikarSaprasAdhakamanumAnamastIti cet ?, kiM tadanumAnamiti vaktavyam, 'cakSuHprAptArthaprakAzakaM, bAhyendriyatvAt, tvagAdivaditi cet ? tanna, nayanagolakatadarthayorasannikRSTayoH pratyakSeNa pratipatteH pratyakSabAdhaH, sammatau avayavilakSaNasya nayanasyAsiddheH pratipAditatvenAzrayAsiddhiH, ata eva svarUpAsiddhizca, nahyavidyamAnAvayavino bAhyendriyatvamupapannam / atha cakSuHzabdena tadrazmayo'trAbhidhIyanta iti cenna, teSAmapyasiddharanumAnavaikalyAdAzrayAsiddhizca heto?nivArA syAt / ata evAnumAnAttatsiddhau nAyaM doSa ityapi na vAcyam, parasparAzrayaprasaGgAt, tadrazmisiddhau cAzrayAsiddhidoSaparihAraH, tasmiMzca sati asya hetoH siddhiH / nanu golakAt bahirbhUtA razmayazcakSuHzabdavAcyA arthaprakAzakA iti cet ?, tarhi nayanasyAJjanAdinA saMskAra unmIlanAdikazca vyApAro vaiyarthyamanubhavet / atha nayanagolakAzrayIbhUtA razmayo bhavanti iti tannimIlane'saMskAre vA teSAmapi sthaganamasaMskRtizceti viSayaM prati gamanaM tatprakAzanaM ca na syAt, ata eva tadarthaM saMskAra unmIlanAdivyApArazca niSphalatvaM nAnubhavediti cet ? nanu tarhi nayanagolakAnuSaktakAmalAderapi prakAzakatvaM syAt, nahi pradIpaH pralagnazalAkAdikaM na prakAzayatIti dRSTam, etad dUSaNaM ca "golakAntargataM tejo dravyamasti, tadAzritAsta" ityabhyupagantRNAmapi samAnam, nahi kAcakUpAntargatAH pradIparazmayastato nirgatya tadyoginamarthaM na prakAzayantItyatasteSAmasiddhatvena cakSuHzabdAbhidheyA na te / etena "dvitIyapakSe sUkSmaM kiJciccakSurindriyaM dharmitayA hyadhiSThAnaniSThameva paTiSThamarthaparicchede svIkriyate" ityapi nirastam, tadupalambhAbhAvAt / atra sUkSmatvaM nAma kimamUrttatvamAkAzavat ? yadvAlpaparimANatvaM paramANuvat ?, Adye sarvopalambhaH syAt, dvitIye tu kAntAre vihAramukhyopalambho na syAt, na khalu zastravizeSaM svapramANAdadhikapramANaviziSTaghaTapaTAdau bhedakAri prasiddham / etena "na khalu na khalu zastraM svapramANAtpratiSThe paTakaTazakaTAdau bhedakAri prasiddham" iti pUrvapakSamupanyasya "svAdhikaparimANagrAhitvaM cAsya golakanirgatasya cakSuSaH Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 111 pradIpaprabhAvadevopapatteH" iti yat baMzIdhareNottaritaM tatsvakIyamasamIkSitAbhidhAyitvaM sUcayatIti dyotitam, yataH paramANuvadalpaparimANatvapakSasvIkAre etad dUSaNaM granthakRdbhirabhyadhAyi na pradIpaprabhAvad razmicakraprasaraNapakSe, tatra tu "nanvevamadhyakSanirAkriyA syAt pakSe purastAdupalakSite'smin" ityAdizlokairanyadeva dUSaNajAlaM samupanyastamasti / nanu bAhyendriyatvena yathA rasanAdayaH prAptArthaprakAzakA dRSTAstadvannayanamapi bAhyendriyatvena prAptArthaprakAzakaM syAt, na ca nayanagolakasya bAhyArthaprAptiH sambhavatIti pArizeSyAt tadrazmInAM tatprAptiriti razmisiddhiriti cet ?, na, atyAsannavatimalAJjanazalAkAdInAM prakAzakatvApatteH, cakSuH prasRtya nArthena saha sambadhyate, indriyatvAt, tvagAdivadityanumAnena bAdhApattezca / kiJca, yadi golakAt nAyanA razmayo nirgatyArthaM prakAzayanti tayarthaM pratyupasarpantaH kathaM nopalabhyeran ? rUpasparzavizeSaguNavatAM taijasAnAM citrabhAnuvat satAmanupalambhe nimittAbhAvAt, na copalabhyanta ityupalabdhilakSaNaprAptAnAmanupalambhAdasattvaM teSAm / nanvanudbhUtarUpa. sparzavattvAtteSAmanupalambho nAsattvAt, na ca kimanudbhUtarUpasparzavadanyatkiJcittejo dravyamupalabdhaM yenaivaM kalpanA kriyata iti vAcyaM, sato'pi taijasarUpasparzayoruSNajalasuvarNayoranupalambha iti cet ?, na, tayostaijasatve mAnAbhAvAt, dRSTAnusAreNa cAnupalambhamAnabhAvAnAM prakalpanAH prabhavanti, anyathA rajanyAM bhAskarakiraNAH santi, anudbhUtarUpasparzavattvAt nAyanarazmivannAnubhUyanta ityapi kalpanA syAt / nanu yadyapi pratyakSeNa locanakiraNA nAvalokyante tathApyanumAnataH pratIyante, anumAnaM cetthaM 'razmivaccakSustaijasatvAt yaditthaM taditthaM yathA jyotistathA cedaM tasmAttathe'tyatastatsiddhiH, 'tejorazmivaccakSU rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAt pradIpakalikAvadi'tyanumAnamapi kecidvadanti, na ca evaM nayanakiraNapratipAdakAnumAnavat kSapAyAM bhAskarakarasattvapratipAdakamanumAnamastIti cet ?, na, tatpratipAdakasyAnumAnasya sattvAt, tathAhi-bahalAndhakArAyAM kSapAyAM vRSadaMzacakSurbAhyAlokasavyapekSArthaprakAzakam, cakSuSTvAt, divA puruSacakSurvAditi / nanu nizAyAM vRSadaMzAde yanataijasAdevArthaprakAzakatve siddhe kimanudbhUtabhAskarakarakalpanena prayojanamiti cet ? evaM tarhi divApi manuSyAdInAM nAyanataijasAttadarthaprakAzakatve siddhe kimudbhUtarUpeNa bAhyatejasA teSAM kRtyam ? / atha yathA dRzyate tathA svIkriyate 'yathA divA manuSyAdInAM nAyanaM sauryaM ca tejaH, rajanyAM ca vRSadaMzAdernAyanameva kevalamarthaprakAzakami'ti yadi brUyate tarhi yathA nizAyAM bhAskarakiraNAdarzanaM tathA divA nayanakiraNAdarzanam, yathA vA divA bhAskarakarAvabhAsanaM tathA nizAyAM vRSadaMzanayanAlokAvalokanamiti kathaM nAbhyupagamyate ? / nanu kSapAyAM bhAskarakarasambhave yathA vRSadaMzAdInAM rUpadarzanaM tadvad manuSyANAmapi rUpadarzanaM syAditi cet ?, na, nizAyAM tAdRzazakterabhAvAtteSAM na tathA, yathA divApyulUkAdInAM rUpaprakAzakA dinakarakarA na bhavanti, bhAvAnAM vicitrazaktimattvAdityapi kalpayituM ko nivArayati ?, tasmAt yathA nizAyAmanupalambhAt bhAskarakarAbhAvaH pratIyate tathaiva nAyanarazmInA Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 - sandarbhagranthAH mapyanupalambhabhAvAdabhAvo nizcIyata iti / etena "dUrasthitaM kuDyAdipratiphalitAnAmantarAle gacchatAM pradIparazmInAM satAmapyanupalambhadarzanAt nAnupalambhAttadabhAvasiddhiH" ityapi kenaciduktaM tadapAstaM draSTavyam, bhAskarakarANAmapi nizAyAmabhAvAsiddhiprasakteH / nanu cakSuH svarazmisambaddhArthaprakAzakaM, taijasatvAt, pradIpavaditi cedatrAnumAnena nayanasya kiM kiraNAH sAdhyante utAnyataH siddhAnAM grAhyArtha-sambandhasteSAM sAdhyata iti praznadvayaM samavatarati / prathamakakSAyAM taruNanaranArInayanAnAM dugdhadhavalatayA bhAsurakiraNarahitAnAM pratyakSeNa pratIteH pratyakSabAdhaH / nanu yatpratyakSagrahaNayogyaM sAdhyaM tadapi na pratyakSata evopalabhyate tatrApi tadbAdhakakarmaNaH sattvAt yathA'nuSNo'gniH, na ca nAyanarazmayaH pratyakSayogyA bhavanti, sadA teSAmapratyakSatvAditi cet ?, tadapi na samyak, pRthivyAdidravyeSvapi razmInAM sAdhyatvaprasakteH, tathAhi-razmivanto bhUmyAdayaH, sattvAt, pradIpavadityanumAtuM zakyatvAt / yathA pradIpe razmivattvena taijasatvaM vyAptaM dRSTaM tathaiva sattvamapyupalabhyate / na ca sattvasyAnyathApi sambhAvayituM zakyate na taijasatvasyetyapi vibhAgIkartuM zakyate / nanu bhUmyAdau razmivattvasAdhane pratyakSabAdha iti cet ?, nArIlocane'pi sa eva bAdho vilokyate / nanu mArjAranayanasya razmayaH pratyakSato vilokyanta iti kathaM tadvirodhaH? nanu yadi tatra ta IkSyante tamunyatra tena kimAyAtam ?, tata evAnyatrApi sAdhyata iti cet ?, tarhi suvarNe pItimattvapratItau rajate'pi pItimattvaprasaGgaH syAt / na ca rajate bAdhakapramANasadbhAvo nArInayane tu neti vAcyam, bAdhakapramANasyobhayatrApi taulyAt / atha mArjAranayane razmivattvasattvapratIternAnyatrApi sattvahetunA te prasAdhyante kintvanumAnataH, tattu nidarzanamAtramiticet ?, ko'tra hetuH ?, netratvAditi cet ?, taijasatvAdityasyAnarthakyaM saJjAtam, ata eva prakRtasAdhyasiddheH / atrApi pratyakSabAdhaH punaH tadavastha eveti / taijasatvahetau pradIpanidarzanenaiva nirvAhe mArjAranayananidarzanamapi nirarthakaM paraM prati ca tasya taijasatvamapyasiddhamiti tasya nidarzanaM sAdhanazUnyamapi / na ca razmivattvena biDAlanayanasya taijasatvaM siddhamiti vAcyam, maNyAdInAmapi tatprasakteH / na ca razmivattvena tatrApISTApattiH kartuM zakyate, mUloSNaprabhAyA eva taijasatvAt, anyathA taruNatarukisalayAnAmapi taijasatvaprasakteH / nanu razmivattvena teSAM tatsAdhyata iti cet ?, na, anyonyAzrayaprasaGgAt-siddhe ca bhAsvaraprabhAvattve taijasatvasiddhistasyAM ca bhAsvaraprabhAvattvasiddhiriti / ___ atha "cakSuH taijasaM, rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAt, pradIpavat / manasi vyabhicAravAraNAyaivakAraH, tasya gandhAdInAmapyabhivyaJjakatvAt / evamapi rUpavavavyAdivyaJjakatvopalabdherasiddhatvaM tadvAraNAya khyAdInAM madhya ityuktam / athavA cakSustaijasaM parakIyasparzAdyavyaJjakatve sati parakIyarUpavyaJjakatvAt pradIpavat, pradIpasya svakIyasparza Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 113 vyaJjakatvAttadatra dRSTAnte'vyAptivAraNAya prathamaM parakIyamiti / ghaTAdeH svakIyastyavyaJjakatvAt vyabhicAravAraNAya dvitIyaM parakIyamiti / athavA prabhAyAH dRSTAntatvasaMbhavAdAdyaM parakIyamiti na deyam" iti vizvanAthIyAbhyAmanumAnAbhyAM taijasatvasiddharnAnyonyAzrayadoSa iti cet ?, nanvatra yadi cakSuHzabdena bhAsvararUpoSNasparzavattejodravyasamavetagolakasvabhAvaM kAryadravyamucyate tarhi tasya taijasatvasAdhane pratyakSavirodha: syAt, pratyakSeNa tadviruddharUpasparzopalabdheH, tathAhi-nArIpArApatavRSabhAdInAM nayanasyoSNasparzavikalatvena dhavalaraktanIlarUpatvena cAdhyakSataH pratipattiH siddhaiva / yadi ca golakavyatiriktaM cakSustarhi tadgrAhakapramANAbhAvAdAzrayAsiddhiH svarUpAsiddhizca / nizAkarakiraNe tasya rUpasyaiva prakAzakatve'pi taijasatvAbhAvAt vyabhicAreNAnaikAntiko heturapi / na ca tatkarAntargataM tejastatrApi rUpaprakAzakamiti na vyabhicAra iti vAcyam, pradIpe'pi tadantargatasyAnyasya rUpaprakAzakatvaprakalpanena dRssttaantaasiddhiprskteH| pratyakSabAdhastUbhayatrApi samAnaH / kiM ca nayane uSNasparzazUnyatvenApi taijasatvAsambhavo vilokyate, yata uktaM vaizeSikabhASye-"uSNa eva sparza' iti / atrodayano yadvadati "evakArazcandracAmIkaracakSurAdiSvanupalambhahetukAM vipratipattimapanetum, teSAM taijasatvenoSNatvAnumAnAditi" tadapi na sundaram, adyApi zazadharAdiSu taijasatvAsiddheH / nanu zazadhare prastutahetuta eva taijasatvaM setsyatIti cet ?, asyAnumAnabAdhitapakSAnantaropanyastatvena kAlAtyayApadiSTatvAt, tathAhi-na candrastaijasaH zaityahetutvAt pAthovaditIndorataijasatve tanmarIcInAM tu sutarAmataijasatvamiti / yattu kasyacidAgamaH-"jalakallolazcandraH, tatra tatra pratihatAstapanAMzavaH pradyotante zizirAzca bhavanti, tata eva zaityahetava" iti tadapyaprAmANikaM yataH kasyAyaM jalanidheH kallolaH ?, kathaM vA taM vihAyAkAzatalamavalambate?, kutaH parimaNDale eva?, kathaM na spandate ?, kathaM vA kAThinyaM prAptaH? kathaM ca tatpratiphalitAstapanAMzAH zizirAH sukhAvalokAH sakaladikprasAriNazca bhavanti ?, kathaM ca na divApi tatpratiphalamityAdayo vikalpA niruttarIkartumazakyAH / prastute punaH tejorUpanayanasannikarSasyApi rUpAdiSu rUpasyaiva prakAzakatvena vyabhicArI prakRtahetuH / nanu dravyatve satIti hetuvizeSaNAt na vyabhicAra iti cet ?, tarhi aJjanAdau vyabhicAraH, aJjanasaMskRtacakSuSAM pradIpAbhAve'pi rUpadarzanAt / na ca yadantareNApi yadbhavati tattatkAryamitarattatkAraNamiti vAcyam, anvayavyatirekanibandhanatvAt tadbhAvasya / nanu pradIpe sati yaddarzanaM tattadabhAve na bhavati, yattu tadabhAve bhavati na tatrApi tatsadRzam, na cAnyasya vyabhicAre'nyasyAsAvatiprasaGgAditi cet ?, tanna, yato yAdRzameva rUpadarzanamAloke saMskRtacakSuSAM tadabhAve'pi tAdRzameva, tadbhedAnavadhAraNAt, tadbhedakalpane tu 'na kiJcitkasyacidvastunA sadRza'miti saugatamatAnupravezaH syAt / etena "aJjanAderanyatra klRptaniyatapUrvavartibhireva kAryasambhava ityAdyanyathAsiddhatvena spagrAhitvasyaivAsambhavAt, kintu cakSurgata Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 - sandarbhagranthAH doSavyAvartakatvena bAdhasthale bhramatvazaGkAvighaTanadvArA prAmANyajJAnavadaJjanAdikamapi cAkSuSAdau kvacidupayujyate, na tu kAraNatvaM tasya" iti yatkenaciduktaM tadapyapAstaM draSTavyam, maSyAdInAM tathAbhAve'pyaJjanasyoktaprakAreNa kAraNatvAvadhAraNAt vyabhicArastadavastha eva / na cAJjanaM taijasameva na punaH pArthivam, tatrAnudbhUtasya tejodravyasya bhAvAditi vAcyam, pramANAbhAvAt / nanu 'taijasamaJjanaM, rUpAvabhAsane nayanasya sahakAritvAtpradIpavaditi' cet ?, na, manasi vyabhicArAt / nanu rUpasyaivAvabhAsane nayanasyaina vA sahakAritvAdityavadhAraNagarbhasAdhanopadarzanena sakalAnAM viSayANAmindriyANAM vA sAdhAraNasya manaso vyavacchedena vyabhicAraparihAraH kriyate iti yadAkSipyate tadAdyapakSe heturasiddhaH, dravyAderapi vyaJjane'Jjanasya nayanasahakAritvAt, dvitIye tu dRSTAntasya sAdhanazUnyatvam, svaviSayAvabhAsaM janayati rUpe'pi pradIpasya sahakAritayA nayanaM pratyeva sahakAritvAyogAt / nanu 'taijasamaJjanaM, rUpAdiSu madhye rUpasyaivAbhivyaJjakatvAt, pradIpavaditi' cet ?, na, hetuzUnyaM nidarzanam / nanu kiM pradIpo'pi gandhAdInabhivyanaktIti cet ?, omiti brUmaH, nAgakarNikAdeH parimalaM nAgakarNikAvimarpakakaratalamiva svAntarnimagnAnAmagarumRgamadakarpUracandInAdInAM surabhiparimalodgAramabhivyanaktyeva pradIpaH / evaM cakSuSastaijasatvAnumAne'pi sAdhanavikalatA nidarzanasya vAcyA / kiJcAJjanAdestaijasatvasvIkAre ghaTadinA kimaparAddham ?, tatra bAdhakapramANasadbhAva iti cet ?, anyatrApi tatsamAnam, tathAhi-aJjanaM pArthivamAkarodbhavatvAt mRttikAvaditi / na ca suvarNe vyabhicAraH, tasyApi tattvamevetyaJjanasya pArthivatvena tavAnumAne'smatpradattavyabhicArasya duSpratikAryatvaM saJjAtam / kiJca sahotpannayo rUpapradIpayoryugapadarzana iti vAcyam, tamaHpratibhAsAbhAva evAlokapratibhAsa ityapi kalayituM zakyatvAt / athAlokapratibhAsAbhAva eva tamaHpratibhAso nayanavyApArAbhAve'pi tatpratibhAsasaMvedanAditi cet ?, na, tasyApi pratiniyatasAmagrIprabhavavijJAnAvabhAsitvAt, yadvA''lokasyApyacakSurje satyasvapnajJAne pratibhAsanAt tamojJAnAbhAvatA syAt / nanu rUpajJAne Alokasya hetutvena nAbhAvarUpateti cet ?, tarhi naktaJcarANAM rUpavijJAne hetubhAvena nAbhAvarUpatA tamasaH / tata Alokavattamaso'pi vastutvena vyabhicAraH sphuTa eva / yadvAlokAbhAva eva tamo'stu tathApi vyabhicArAparihAraH, ataijasasyApyAlokAbhAvasya rUpaprakAzakatvena tatra vyabhicAraH syAdeva / nanu tamaso'bhAve'pi rUpadarzanAt na tamasaH rUpaprakAzakatvamiti cet ?, tarhi AlokAbhAve'pi naktaJcarANAM rUpadarzanAt nAlokasyApi rUpaprakAzakatvam / nanvAlokAbhAve'smadAdInAM kathaM rUpadarzanaM na bhavatIti cet ?, bhavatyeva, kathamanyathAndhakArasAkSAtkaraNaM syAt / nanu tamasi ghaTarUpadarzanaM kathaM na bhavatIti cet ?, bahalatamo vyavadhAnAt, tIvrAlokatirohitAlparUpavat / pradIpAnayanaM tu tamovyavacchedArtham, ata evAnyatroktam "tamonirodhaM vIkSante tamasA nAvRtaM paraM ghaTAdikam" ityAdi, tataH pradIpasya ca ghaTarUpavyavadhAyakatamo'panetRtvena 'cakSustaijasaM rUpAdInAM Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 115 madhye rUpasyaivAbhivyaJjakatvAt pradIpavat' ityatra punaH sAdhanavikalatA nidarzanasya syAditi / kiJca, nayanasya taijasatvasvIkAre kathaM tatra na bhAsvararUpopalambhaH, tejasi tasya svAbhAvikatvAt ?, anudbhUtatvenAnupalabdhirityapi na, evaM sati rUpAbhivyaJjakatvamasya durupapAdyam, tathAhi-yadudbhUtabhAsvararUparahitaM tanna rUpAbhivyaJjakaM yathA jala-saMyuktAgniH suvarNaM vA tathA nayanamapi tvayA kakSIkRtamiti / yattu "kathamanudbhUtarUpANAmarthaprakAzakatvamiti cet ?, na, pradIpAdiprakAzasahitAnAM tadupapatteH, ata eva yeSAmadRSTasAmarthyAdudbhUtatyA nAyanA razmaya utpannAsteSAM bAhyaprakAzanirapekSA evArthaM prakAzayanti yathA naktaJcarANAM; tathA keSAJcinnaktaJcarANAM nAyanA razmayaH pratyakSeNaiva dRzyanta" iti bhUSaNoktamapi bhUSaNaM na bhUSayati, ghaTAderapyanudbhUtabhAsvararUpaparikalpanayA pradIpAdisahakRtasya prakAzakatvopapatteH / nanu ghaTAdau taijasatvAbhAvAt bhAsvararUpameva nAstIti kutastatrAnudbhUtatvakalpanApi yuktimatIti cet ?, tahi nayanasyApi kutaH taijasatvasiddhiH ?, rUpAdiSu madhye niyamena rUpasyAbhivyaJjakatvAdityuktameveti cet ?, na, vihitottaratvena tadasiddheH / yat "keSAJcinnaktaJcarANAM nAyanA razmayaH pratyakSeNaiva dRzyanta" ityuktaM tadapi bAlajalpitam, asmadAdInAM tatrAdRzyamAnatvAt / mArjArAdinayanAnAM razmayaH pratIyanta eveti cet ?, na, tadgolakapradezavizeSANAmeva tatra pratibhAsanAt / yadi mArjArAdinayanAnAM razmayaH syustarhi pradIpAdivatte'pi prasarantaH kathaM na dRzyeran ? nanu nizi maktaJcarAH pazyantIti cet ?, tarhi manuSyAH kathaM na pazyanti ?, na ca narAn prati nayanarazmInAmatitanutaratvena nAbhivyaJjakatvaM bhavatIti vAcyam, naktaJcarAn pratyapi tadabhivyaJjakatvavirodhAt / udbhUtabhAsvararUpatvena teSAmabhivyaJjakatvaM cet taccobhayatrApi tulyamiti / yadvA vRSadaMzanayanayonizi kiJcit cAkacikyabhAvena santu marIcayaH paraM gRhagodhikAdInAM nayaneSu kiJcidapi nizi na cakAstIti tatra kathamudbhUtabhAsvararUpA razmayaH svIkriyante ? yato darzanayogyamudbhUtamucyate, anyathA manuSyanayaneSu tadanudbhUtatAbhyupagamaH kiM nimittaka: syAt ? anudbhUtatAbhyupagame tu gRhagodhikAdinayanarazmInAmAlokanirapekSANAmeva prakAzakatvamavalokitamiti kathamAlokasahakRtAnAM nayanarazmInAM prakAzakatvamupapadyata iti yatkiJcidetat / etena "cakSuSi bhAsvarazuklaspasya sattvAt, anupalabdhistvanudbhUtatayApi saGgacchata" iti paroktamapAstaM draSTavyam, pArApatAdinayaneSu raktatAdidarzanena bhAsvarazuklarUpAbhAvasyApi darzanAcca / "athavA''lokAvayavasahitebhyastadavayavebhya udbhUtasyA nAyanA utpadyante, dRSTau hi tejasAmAzutaravinAzotpAdau, rUpasparzI codbhUtatvadharmavikalpopetAvityudbhUtastpatvenotpannAnAmapi razmInAmanyasmin samAvezAdvivekenAgrahaNam, yathA'vekapradIparazmInAmekArthasambaddhAnAm" ityapi bhUSaNoktamabhUSaNameva mantavyam, yata AlokamIliteSu manuSyanayaneSvevamastu tathApi nibiDataraghanapaTalAvRtAyAM kuhUnizi pihitanirandhrakapATasampuTApavarakakroDe vicaratAM Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbhagranthAH gRhagodhAdipApAnAM prANinAM sAkSAt pazyatAM kathaM teSAM marIcInAmupalambho na syAt, ?, tatrAlokamIlanAsambhavAt, yatraivAlokamIlanaM tatraiva teSAmudbhUtAnAmutpattiriti cet ?, tarhi gRhagodhAdinayanarazmInAmaprakAzakatvaM syAt, anudbhUtabhAsvararUpatvAt, tato'nudbhUtabhAsvararUpAvyaJjakatvena rUpAbhivyaJjakatvamasiddhaM nayanasyeti / nayanasya ca taijasatvamanumAnabAdhitam, tathA ca prayogaH 'cakSustaijasaM na bhavati tamaH prakArazakatvAt yannaivaM na tadevaM yathA pradIpaH tathA cedaM tasmAttathe' ti / na ca tamaso'bhAvarUpatvena tatprakAzakatvAsambhava iti vAcyam, pudgalapariNAmatvena tasya dravyatvasiddheH / na ca pudgalapariNAmo'siddhaH, kuDyAdivat dRSTipratibandhakatvena paTAdivadAvarakatvena ca tatsiddheH / evaM 'tamo dravyaM rUpavattvAt ghaTavat' / na cAyamasiddho hetuH, tamo nIlamiti pratIteH sarvajanaprasiddhatvAt, nApi sA bhramAtmikA, bAdhakAbhAvAt / nanUdbhUtarUpamudbhutasparzavyApyamiti niyamo virudhyeteti cet ?, na, tAdRzaniyame mAnAbhAvAt prabhAyAM vyabhicArAcca / na codbhUtanIlarUpavattvamevodbhUtasparza vyApyamityapi vAcyam, dhUme vyabhicArAt, tatrodbhUtasparzavattvakalpane na vyabhicAra ityApi pramANazUnyam, na ca tatsaMyogAdazrupAta eva pramANamityAzaGkanIyam, nayanadhUmasaMyogatvenaivAzrupAtajanakatvAt dhUme udbhUtasparzAsiddhernIlatrasareNau vyabhicArAcca, tatrApyudbhUtasparzakalpane tatsparzasya spArzanApattiH prasajyeta / astu vAtra sparzavattvam, tathA ca sAmpradAyikAH-'tamasi pavanAbhivyajyamAnaH zItasparzo'pyanubhUyata eva, ata udbhUtasparzavattvamapi tatra' iti / nanu tamaso janyatve sparzavadavayavArabdhatvApattiH syAditi cet ?, na, tamasaH sparzavadavayajanyatvasyeSTatvAt zaktyAkhyAtizayasyaiva dravyajanakatvAcca / nanu tamaso dravyatve AlokanirapekSacakSurgrAhyatvaM na syAt, dravyacAkSuSatvAvacchinnaM pratyAlokasaMyogatvena hetutvAditi cet ?, na, AlokaM vinApi ghUkAdInAM dravyacAkSuSodayena vyabhicArAt / etena "na caivaM suvarNavaccakSuSo'pi spAdiprakAzakatvaM na syAditi vAcyam, cAkSuSalaukikapratyakSaM pratyuddhatarUpAvacchinnamahattvAvacchinnAlokasaMyogAvacchinnacakSuH-saMyogasya kAraNatvAt, AlokazcAndhakArapratiyogI teja" ityAdidyapi nirastam / na ca manujAdicAkSuSa eva hetutvAnna vyabhicAra iti vAcyam, aJjanAdisaMskRtanayanAnAM taskarAdInAM nAyane vyabhicArAt / na cAJjanAdyasaMskRtamanujanayanajanyanAyane AlokasaMyogatvenAJjanAdisaMskRtanayanAnAM svAtantryeNa ca cAkSuSahetutvamityapi vAcyam, ananugamAt, kiM vA AlokAyudbodhyakSayopazamarUpayogyatAyA evAnugatatvena tasyA eva hetutvaucityAt, kiJca tamaso'bhAvasvarUpatve tejojJAnaM vinA tasya jJAnaM na syAt, abhAvajJAne'nvayavyatirekAbhyAM pratiyogijJAnasya hetutvAvadhAraNAt, na ca 'giridarIvivaravarttino yadi yogino na te timirAvalokinaH, timirAvalokinazcet, nUnaM smRtA''lokA' ityaneneSTApattirapi kartuM zakyate, tejaso'pratisandhAne'pi tamo'nubhavasya pratyakSasiddhatvAt / kiJcaikAlokavatya Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 117 pyAlokAntarAbhAvasattvenAlokapratiyogikAbhAvamAtraM na tamo vyavahAraviSayaH, Alokavatyapi sambandhAntareNAlokasAmAnyAbhAvasattvenAlokasAmAnyAbhAvo'pi na tamovyavahAraviSayaH / nApi saMyogasambandhAvacchinnAlokAbhAvastamaH, Aloke'pi tatsattvAt, AlokAnyavRttitvaviziSTatadabhAvo'pi na tamovyavahAraviSayaH, andhakAre'ndhakArApatteH / nApyAlokAnyadravyavRttitvaviziSTastamovyavahAraviSayaH, andhakAre'ndhakArApattestadavasthatvAt, tvadAtmanyapi tatprasaGgAcca / nApi kadAcidAlokasaMsargAttavRttitvaviziSTAlokAbhAvaH tamovyavahAraviSayaH, kadApyAlokasaMsargo yatra nAsti tatrApi ghoranarakAdau tamaH zravaNAt / kiJcaitAvadghaTakApratisandhAne'pi tamastvapratisandhAnAt ghaTatvavat jAtirUpaM tamastvamityeva nyAyyam / etena "yAvadAlokAsattvenAndhakAravyavahArastAvaniSThabahutvavizeSAvacchinnapratiyogitAkAbhAvastama" ityapyapAstaM bahutvasya buddhivizeSAdinA vinigamanAbhAvAcca / "akhaNDAbhAva eva tamaH, akhaNDaM vA tamastvam" iti kalpanApekSayAtitiriktatamodravyakalpane kA kSatiH ?, api ca tamaso'bhAvasvarUpatve utkarSApakarSAsambhavenAndhatamasAlpatamasAdivizeSo'pi na syAt, kiJcAlokAtyantAbhAvaH tama iti svIkAre tamasa utpannanAzAdipratItInAM bhramatvaM syAt / "AlokasaMsargAbhAvasamudAya evAndhakAraH tatra rAziSviva kiJcitsamudAyavyatirekaprayukta eva vinAzaH, evamutpattipratyayo'pyUhya" iti zazadharazarmaNo'pi vacanaM na zobhanam, rAziSu bahutvavizeSanAzotpAdAbhyAM tadAzrayanAzotpAdapratItyupapattAvapi prakRte tadayogAt, samUhavilakSaNamahadekotpAdAdyanubhavAcca / yattu "tamaso dravyatve prauDhAlokamadhye sarvato ghanatarAvaraNe tamo na syAt, tejo'vayavena tatra tamo'vayavAnAM prAganavasthAnAt, sarvataH tejaHsaGkale vA'nyato'pyAgamanAsambhavAt" iti vardhamAnoktamapi na ramaNIyam, "yad dravyaM yad dravyadhvaMsajanyaM tattadupAdAnopAdeyam" iti vyAptestejo'Nubhireva tatrAndhakArArambhasvIkArAt / na ca tejasaH tejasa evArambhakatvAdayuktametaditi vAcyam, niyatArambhakatvAsvIkArAditi / evaM tamaso'bhAvatve gatimattvaparatvAparatvavibhAgAdipratyayAnAmapyanupapattiH / "tamo dravyam ghanataranikaralaharIprabhRtizabdairvyapadezyamAnatvAt kiraNAdivat" ityapi vadanti / "nAtrAlokaH kintvandhakAra" iti vyavahArAdapyAlokAbhAvAt bhinnaM tamaH / 'nAtra ghaTa: kintu tadabhAvaH' itivat vivaraNaparatAM vinApi svArasikaprayogadarzanAt, apakRSTAlokasattve'pyandhakAravyavahArAcca Alokavat bhinnaM tama iti / na cotkRSTAlokAbhAvo'ndhakAra ityapi vAcyam, tadutkarSapratiyogyapakarSazAlitayaiva tamasi drvytvsiddheH| prAbhAkarAstu-"tejojJAnAbhAva eva tamaH, nIlaM tama iti dhIstu smRtanIlimnA samAlokajJAnAbhAvasyAsaMsargAgrahAt, ata evAlokavad garbhagRhaM pravizataH prathamamAlokAgrahe 'nIlaM tama' iti dhIH, taduktaM-'apratItAveva pratItibhramo mandAnAm" ityAhuH, Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 sandarbhagranthAH tanna samyak, 'tamaH pazyAmi' iti pratItyA tamasazcAkSuSatvAt jJAnAbhAvasya cAtathAtvAt / nimIlitanayanasya nAndhakArapratItirasti kintvarthAntarapratItireva, anyathA 'gRhe tamo'sti na vA ?' iti saMzayAnupapatteH, garbhagRhe ca tamaHpratyayo bhrama eva, AlokajJAnapratibandhakadoSasya tatra svIkArAvazyakatvAditi dik / kandalIkArastu 'AropitaM nIlaM khyaM tama' ityAha, tanna, nIladravyoparakteSu vastracarmAdiSu tamovyavahAraprasaGgAdihAndhakAra iti pratItebhramatvApattestamo nIlaM na tu nIlimA iti pratyayAbhAvaprasaGgAcca / 'nIlAropita(?pa )viziSTastejaHsaMsargAbhAvastama' iti zivAdityaH, tadapi na sundaram, nIlAropAdyagrahe'pi tamastvagrahAt, tAdRzatamastvAvacchinnadharmikanIlAropAyogAccetyadhikaM kalpalatAdito'vaseyam / tadevaM tamaso dravyatve siddhe na prakAzakatvamasiddham / etena "andhakArasya pudgalakAryatve mAnAbhAvAt kliSTakalpanApattyAdisyAnekadoSaduSTatvAccaitatkalpanAyA" ityavicAritaparoktamapi nirastam, andhakArasya dravyAtmakasya sAdhitatvAt / tatastaijasatvAddhyiA nayane na razmivattvasiddhaddhinibandhanattvam / nanvatinibiDatamasi jaranmArjArasyekSaNe pratyakSato razmivattvapratIteH tannidarzanenAnyatrApi nayanatvahetunA tatsiddhirabhidhIyate, evaM tarhi taruNaramaNIvIkSaNe kaTAkSalakSaprakSepAH prekSyante tata eva karabhAdinayane'pi tatsiddhiH kathaM na syAt ? tasmAtsAdharmyamAtreNa hetorna gamakatvaM kintvanyathAnupapannatvena, na ca tadasti tadgrAhakapramANAbhAvAt, asmAkaM tu mArjAranayane'pi razmivattvamasiddhamiti / tadevaM dRzo razmivattvAprasiddhito 'adhiSThAnadezAniHsRtya prasarazmirUpAvayavasamavetaM cakSuH prasRtyArthena sambadhyate, sambaddhaM coplmbhytii'typyyuktm| nayanasya prAptArthaparicchedakAritvaM cAnumAnabAdhitam / prayogaH 'cakSuH prAptArthaparicchedi na bhavati, atyAsannArthAprakAzakatvAt' / nAtra hetorasiddhatA, golakasambaddhAJjanasyAprakAzakatvAt / nanvatyAsannArthaH yogyadezAvasthito'yogyadezAvasthitaH / sAmAnyato vA vivakSitaH ?, na prathamapakSo, yogyadezAvasthitasya sarvasyApi vastunaH nayanena prakAzanAt, aJjanaM tvayogyadezAvasthitatvena na prakAzayati / nanu golakavatitve'pi kimayogyadezAvasthitatvamucyata iti cet ?, om / nanvatra ko heturiti cet ?, pakSmapuTataTodRGkitatvena golakAntani:saratA razmisamUhena sAkaM saMsargAbhAva iti / nApi dvitIyaH pakSaH kSemaGkaraH, sparzanAdInAmatyAsannAnAmAkAzaparamANvAdInAmayogyapadArthAnAmaprakAzakatve'pi prAptArthaprakAzakatvena vyabhicArAt / nApi tRtIyaH, dvitIyapakSoktavyabhicAreNa dUSitatvAditi cet ?, atrocyate, yadyapi tvayA svakIyAlIkakalpanayA'JjanamayogyaM paryakalpi tathApi kAcakUpikAdyantargatapradIparazmInAM kAcakUpikAdivat nayanarazmiyogyadezasthiteSu sakalagolakavyApitimirakAmalAdiSu kaH pratIkAraH ?, nApi sparzanAdIndriyeSvanaikAntiko heturyataH sparzAbhAvAnnAkAzaM Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 119 spRzati, paramANvAdikaM tvatyantagrahaNAyogyatvena sparzanendriyeNa sAkaM tAdRk saMyogAbhAvAnna tathA / nanvabhyantarasthitazarIrAvayavAnAmatipratyAsannavartitvenApi sparzanendriyeNAgrahaNAd vyabhicArastadavastha eveti cet ?, na, abhyantaravartizarIrAvayavAnAM sparzanendriyakAraNatvena tatsambandhisparzasya tadaviSayatvAt, akAraNasya tu pIyamAnasya jalAdeH zItasparzo'ntaranubhUyata eva / na ca vyavahitArthAprakAzakatvahetunApi nayanasyaprApyakAritvasiddhiriti vAcyam, kulizakAcA- bhrapaTalasvacchasalilasphaTikopalAntaritAnAmapi padArthopalambhAt / nanu kulizAdikaM vibhedya nAyanarazmayaH viSayadezamupasarpanti tatastadupalambha iti cet ?, na, tUlapaTalAdeH sutarAM subhedyatvena tUlapaTalAntaritasyApi grahaNaprasaGgAt / yatpunasdayana udacIcarat-"sphaTikAdyantaritopalabdhiH prasAdasvabhAvatayA sphaTikAdInAM tejogaterapratibandhakatayA pradIpaprabhAvadbhavedupapannA" iti tadapi na manISimAnyam, yato na kvApi dRSTo mUrtadravyasya mUrtadravyAntareNa gaterapratibandhaH prasannatAnimittakaH kintu tulAdinA jalAdigatyapratibandhaH prazithilAvayavArabdhatvanimittakaH / sphaTi kAntargatapradIparazmayastu na taM bhittvA prasaranti kintu tatsamparkamAsAdya sphaTikaparamANupuJja eva tathA pariNataH sarvataH prasarati / ata eva pItaraktAdikAcakUpikAto razmayo'pi tadvarNAH prasaranto dRzyante / evaM ravirazmayo'pi na kAcakUpikAM bhittvA'ntaHpravizya jalamuSNIkurvanti kintu ravirazmisamparka samAsAdya kAcakUpikAparamANava uSNIbhUtA jalamuSNIkurvanti / etena-"jalApekSayA tacchidrANAmatyantaM sUkSmataratvakalpanAt, kathamanyathA kASThAdinA gADhataraM pihitamukhasyApi kAcakUpAderantargatasya jalAdezatapAdinA sarvAnubhavasiddhamuSNatvaM saMgaccheta, tatrApi sUryarazmInAM jalAdeH sambandho'vazyaM svIkartavyaH, sa ca sambandhaH kAcakUpAdau chidrAnaGgIkAre na sambhavatItyakAmenApi kAcakUpAdeH sacchidratvaM svIkarttavyam, sacchidratve ca tasya jalAdInAM tato bahiH prapAtApattyA tacchidrANAM jalApekSayAtisUkSmatvaM razmyapekSayA ca sthUlatvaM bhavatApi svIkarttavyameva" iti kasyacit kapolakalpanApi nirastA, chidrasyAnaGgIkAreNa sthUlatvasUkSmatvakalpanAyA niSphalatvApattezca / nanu yathA pAradasyAyaspAtrabhede sAmarthyaM na punaralAbupAtrabhede tathA locanarociSAmapi sphaTikAdibhede zaktirbhaviSyati na tulapaTalabheda iti cet ?, na, so'yaM sphaTikAdiriti pratyabhijJAbAdhAt, vinAzavyavahArasya tatra kasyacidabhAvAt / nanu nirantaratApratItistu bhramAtmikaiva, pradIpajvAlAvat pUrvapUrvakAcAdivyUhavyAvRttAvuttarottaratadrUpavyUhAntarasyopapatteriti cet ?, tarhi, pratikSaNaM kSaNabhaGgaraM vizvaM svIkurvANA: tvayA kathaM pratihanyante ? / nanvAtmAdipadArthAnAM kSaNikatvaM vyAcakSANaM bhikSu pratyabhijJaiva pratikSepsyatIti cet ?, sphaTikAdAvapyastyeva sA pratyabhijJA / nanvAtmAdau pratyabhijJA dRDheti cet ?, kiMkRtaM tatra dAyam ? bAdhAbhAvakRtamiti cet ?, tatprakRte'pi samAnam, na khalu AtmAdivat sphaTikAdAvapi ekatvaparAmarzinaH pratyabhijJAnasya Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 . sandarbhagranthAH kiJcidbAdhakaM pramANaM samasti / nanu ekatvaparAmarzipratyabhijJAyAH sphaTikAntaritArthopalambhena tadbhedasiddherbAdha iti cet ?, na, anyonyAzrayaprasaGgAt, bhedasiddhau sphaTikAdyantaritArthopalambhaH sidhyati tatsiddhau ca bhedasiddhiriti / sphaTikAdau cAzUtpAdavinAzayoH svIkAre darzanAntaritamadarzanamapi syAt, na ca tatra tatkadAcidapyanubhUyate / nanvAzubhAvibhyAM pUrvottarotpAdAbhyAM vinAzasya tirodhAnAt na tatrAdarzanaM syAditi cet ?, tarhi, AzubhAvibhyAM pUrvottarAbhyAM vinAzAbhyAmutpAdasyApi tirodhAnAt darzanamapi mA bhUt / nanu tadutpAdayoH svamadhyagatavinAzatirodhAne sAmarthyamasti, bhAvasvabhAvatvena balIyastvAt, na tu niHsvabhAvayoH tadvinAzayoH svamadhyagatotpAdatirodhAne sAmarthyam, abhAvasvabhAvatvena durbalatvAditi cet ?, na, bhAvAbhAvayoH samAnabalatvAt, tayoranyatarabalIyastve yugapadbhAvAbhAvAtmakavastupratItivirodha: syAt / na ca vastuno bhAva evAnubhUyata iti vAcyam, svarUpAdicatuSTaye pararUpAdicatuSkenAbhAvasyApi pratIteH / etena syAdvAdamudgarezena "naikasminnasambhavAt" iti yadajJAnavilasitaM vyAsavacanam, "nAyamabhyupagamo yuktaH ekasminnasambhavAt, nokasmin dharmiNi yugapat sattvAsattvAdiviruddhayoH samAvezaH sambhavati zItoSNavat" iti yacca zAGkarabhASyavacanaM satsarvaM khaNDazaH cUrNitam, sarvadA bhAvAbhAvAtmakasya vastunaH pratibhAsanAt, sarvathotpAde vinAze ca punaH punaH sphaTikAdau darzanasAntarasyAdarzanasya prasaJjanaM durnivAramiti sthitam / evaM pradIpe'pi kathaM nairantaryabhrama iti nAzaGkanIyam, tatrApi sarvathotpAdavinAzayoraghaTa mAnatvAdityalaM prsnggen| aprAptArthapariccheditve'pi nayanasya vyavahitArthAprakAzakatvAvirodhAt tava vyavahitArthAprakAzakatvaheturapi sandigdhavyatirekI / nanvaprAptatvAvizeSAdavyavahitavat kuDyAdivyavahitamapi kiM na gRhNIyAditi cet ?, na gRhNIyAt, yogyatAbhAvAt / nanu aprAptatvAvizeSe'pi kathaM sphaTikAntaritaprakAzane yogyatA bhittyAdyantaritaprakAzane cAyogyatA iti cet ?, zRNu, yathA bhavanmate svacchajalAntaritArthaprakAzane yogyatA samalajalAntaritabhAvaprakAzane cAyogyatA tadvadatrApi / nanu nAyanarazmayaH samalaM jalaM bhittvArthaM na prakAzayantIti cet ?, tarhi te svacchajalAntaritamarthamapi na prakAzayiSyanti, jalakRtapratighAtasyAvizeSAt / etena "tatra kumbhAdibhirnetrakiraNAnAM pratighAtatvasvIkArAt, kathamanyathA ghaTAdyantargatasya vyavadhimato jalAdeH dIpAdyAlokenApi prakAzo nAnubhUyata ityato dRSTe kiJcinnAnupapannaM nAmeti nyAyenedRza eva tejasaH svabhAvo yatkhalu kutracittatpratighAtaH kutraciccApratighAtaH" ityanvayArthadIpikAkAroktaM nirastam, nAyanarazmibhizca kuDyAdeH kathaM na bhedaH, tejo'virodhAt, virodhe tu sphaTikAdAvapi virodhatvApatteH, prasannatAnimittako bhedastu prAgeva pratiSiddhaH / kiJca yogyatA'svIkAre saMyuktasamavAyAvizeSAt cakSuryathA kuvalayarUpaM prakAzayati tathA tadgandhamapi prakAzayet, tathA cendriyAntaravaiphalyaM syAt / nanu Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 121 yadyayogyatvena tadgandhaM na prakAzayati tahi yogyatAbhAvAdevAprApyatve'pi vyavahitamatisannikRSTaM vA tadrUpaM na prakAzayatIti ko virodhaH?, tvayA'pi sarvatra yogyataiva samAzrayaNIyA, yataH kuto na razmayo lokAntamupasarpantIti preraNAyAM tvayA yathA yogyatA svIkRtA tathaivetaratra saiva vaktavyA bhavati / kiJca prApyakAryapi ghrANaM yathA kuGkumAdergandhaM prakAzayati tadvat paramANorapi gandhaM kathaM na prakAzayet ?, atha prakAzayatyeva yogino ghrANaM paramANugandhamapi nAsmadAdeH, tAdRzAdRSTavizeSAbhAvAt, mahattvAdhupetadravyagandhAdi tvasmadAdInAmapi prakAzayati, tAdRzAdRSTavizeSasya sadbhAvAt, ityadRSTavaicitryAttadvijJAnAbhAvAbhAvavaicitryamiti cet ?, syAdvAdinAmapyetattulyam, yataH tAdRzakSayopazamavatAmatizayajJAninAmasmadAdyagocaraviprakRSTasvaviSayaM cAkSuSaM bhavati, asmadAdInAM tu svAnurUpatadAvaraNa. kSayopazamavizeSAt cAkSuSaM yathApratItipadArthaprakAzakatvaM bhavatItyubhAbhyAM yogyatA'bhyupagantavyaiva / etena-"yogyatAbhAvAd vyavahitAgrahaNamiti cet ?, indriyasya tAvadyogyatAviSayagrahaNasAmarthyamastyeva, tadAnImavyavahitagrahaNAt, viSayasyApi yogyatAmahattvAnekadravyatvarUpavizeSAdyAtmikA vyavadhAne'pyanivRttaiva, ArjavAvasthAnamapi tadavastham" iti kandalI. kAroktamapyapAstam, pramAtustAdRzakSayopazamarUpatadgrahaNayogyatAyA abhAvAt, kathamanyathA zazadharasyeva tadgaterupalambho na syAt / nanu gatau bhAsvararUpAbhAvAnopalambhaH, nizAkare tu tad vaiparItyamiti cet ?, tadutsaGgasthakuraGgakalaGko rAhuvimAnaikadezazca kathamupalabhyeta ?, udbhUtarUpAbhAvAt kRSNatvAcca, tasmAt bAhyendriyatvenApi prAptArthaprakAzakatvaM na sidhyati / kiJca kiM nAma nayanasya bAhyendriyatvam ?, bahirarthagrahaNAbhimukhatvamuta bahirdezAvasthAyitvaM bahiSkAraNaprabhavatvaM vA syAditi trayI gatiH / AdyakakSAyAM manasA vyabhicAri, manasaH bahirarthagrahaNAbhimukhyena bAhyendriyatva. prasaGgAt / dvitIyakakSAyAM vikalpadvayamuttiSThate, tathAhi-bahirdezAvasthAyitvamityatrArthadezo bahirdezo vivakSitaH zarIrAdvA bahiH bahirdezo vivakSitaH, paurastyapakSe'rthadezAzritatvamarthAbhimukhyena vyavasthAyitvaM pravRttirvA vivakSitA ?, Adye ubhayAsiddhiH, vAdiprativAdibhyAM golakAntardezasamAzritatvenAbhyupagamAt, sAdhanavikalatA ca dRSTAntasya tvagindriyasyArthadeze'nAzritatvAt, dvitIye'pi arthAbhimukhyena pravRttiH kiM prasarpaNarUpo vyApAraH pratItyutpAdakatvaM vA ?, Adye prativAdyasiddhiH, nayanakiraNAnAM taijasatvAbhAvenArthadeze prasarpaNAnabhyupagamAt, taijasatvasAdhakapramANasya nirAkRtatvena bAdhakasya copanyastatvenobhayAsiddhirvA, nidarzanasya ca sAdhanavikalatA atrApi spaSTaiva, arthAbhimukhyena pratItyutpAdakatve ca punarmanasAnaikAntikam / nanu zarIrAt bahirdeze golakasvarUpe samAzritatvaM bahirdezAvasthAyitvam, manasi vyabhicAravAraNAya ca bAhyeti vizeSaNam, taddhi dehAntardezasamAzritamiti cet ?, tadapi na, indriyabAhyatvasyAprAptArthaparicchedenApyaviruddhatvAt, na cAviruddha vizeSaNaM vipakSAddhetuM vyAvarttayati, na ca tatra virodhasAdhakaM kiJcit pramANamapyasti / nanu Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 sandarbhagranthAH manasi prAptArthaparicchedavyAvRttyA bAhyendriyatvasyApi vyAvRttevirodhasiddhirudbhAvyata iti cet ?, na, kvacit sAdhyanivRttau satyAM sAdhananivRttAvapi virodhAsiddhaH, anyathA cakSuraprAptArthaparicchedi, sparzanarasanaghrANazrotrAnyendriyatvAt, manovadityanumAnataH kazciccakSuSo'prAptArthaparicchedaM prasAdhayan kathaM pratirotsyate ? samasti cAtrAprAptArthaparicchedavyAvRttyA sparzanarasanaghrANazrotrAnyendriyatvasyApi vyAvRttiH sparzanAdAviti / nApi tRtIyaH, manasaiva vyabhicArAt, AtmApekSayA bahiSkAraNaM pudgalatattvaM tatprabhavatvaM ca manasaH sAdhitameveti / tasmAd vyatirekAnizcayAt sandigdhavyatirekI hetuH / atha 'cakSuH prApyakAri bhautikatvAt parazuvadi'tyapi na samyak, yataH prApyasaMyujya svakAryaM karotIti prApyakArIti vaktavye prAptirapi svakAryaM bhavati, tadapi ca prApya karotyanyathA vA?, prApya cet ?, sApi prAptiH prApyaiva karttavyeti prAptiparamparotpAdana eva kSINazaktikatvena prastutakAryAkaraNAdanavasthA, dvitIye tvanayaiva vyabhicAraH / atha jJAnasvarUpakAryApekSayA cakSuSaH prApyakAritvasAdhanAt noktadoSa iti cet, tanna, prApyakArIti zabdasya prAsipUrvakriyAmAtrAbhidhAnaparyavasitatvAt, nidarzanasya sAdhanazUnyatvApattezca, yataH parazudhArApi pAdapaM prApya dvaidhIbhAvaM vidhatte na tu jJaptimiti / nanu svaviSayajJaptikaraNApekSayA parazonidarzanamuktaM na dvaidhIbhAvApekSayA, tathA ca na sAdhyavikalatA nidarzanasyetIcet, 'atra taya'te, cAkSuSI jJaptimAzrityaitaducyate spArzanI vA ? cAkSuSImAzrityeti cet ?, adyApi nayanArthayoH prApyakAritvAsiddheH saiva sAdhyavikalatA nidarzanasya / atha spArzanImapekSyocyate tarhi, astyevaM kintu manaHparicchedyena suragiriNA vyabhicAraH, bhautikenApi tena manasA'prAptenaiva svaparicchittikaraNAt / nanu yena karaNabhUtena paricchittirjanyate sa eveha prApyakArisammato na viSayatvenApIti cet ?, tarhi nidarzanAntaraM vAcyaM na prakRtam / na ca pradIpAdikamatra nidarzanaM yataH pradIpa: karaNabhUtena razmidvAreNa prAptaH sannarthaM prakAzata iti vAcyam, evamapi hetoH vyAptyanizcayAt, na ca sAdharmyamAtreNa vyAptinizcayo bhavati, aprApyakAritvamapi spRzato bhautikasya na kiJcitpratidvandvi pramANaM samastIti / etena 'kArakatvasAdhanama'pi parAstam, aprAptalohAkarSakAyaskAntena vyabhicArAt / nanu yathA puruSaH nAlAntarvAyuprayogeNa jalAdikamAkarSati saMyuktasaMyogatvAcca nAprAptistathA'yaskAnto'pi vAyudvAreNa prAptalohamevAkarSatIti cet ?, tanna, tatra vAyusadbhAve pramANAbhAvAt / nanu samAkarSaNasyAnyathAnupapattiH pramANamiti cet ?, na, aprAptasyApyAkarSaNopapatteH / na cAprAptasyAkarSaNe kathaM na vizvavatti sakalalohAkarSaNam, aprAptatvAvizeSAditi vAcyam, prAptasya tavAbhiprAyeNAkarSaNe'pi taddezavartitRNatulAdisamAkarSaNaM kathaM na syAt ?, yogyatA'bhAvAditi cet ?, aprAptatvAvizeSe'pi sakalalohAnAmatrAyogyatvAnnAkarSaNam / api cAyasaH samAkarSaNAnyathAnupapattiH kuto'vasitA ?, na ca kArakatvAkhyahetoryataH sakalaM ca kArakaM prApta eva vastuni phalamutpAdaya Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 123 davalokitaM kAraka evAyaskAntastasmAttatheti vAcyam, parasparAzrayAt, tathAhi-kArakatvasya hetutve siddhe prAptArthasamAkarSaNasiddhistatsiddhau ca kArakatvasya hetutvasiddhiriti / anyacca vAyudvAreNAkarSaNasambhave tiryagevAkarSaNaM syAt, vAyostiryagamanasvabhAvatvAt, nordhvam, yato vAtyAdau viruddhadikkriyAvAyudvayasaMyoganimittatvenordhvagateH bhavadbhiH vyavasthApitatvAt, na cAtrApi tathAvidhA kalpanA jyAyasI, ananubhavAt, ayaskAnto nAyaso vAyudvAreNAkarSakaH, tatrAvasthitalaghutaratRNatUlAdhanAkarSaNAnyathAnupapatteH ityanumAnabAdhitaM ca / kathaM ca tilakAdinA paravazIbhUtakAntAdInAmAkarSaNam ?, 'tatrApi pavano'stI'tIcet mahAsAhasikasyAyamullApaH / evaM mantrajApe'pi vyabhicAraH / atrAkSepaparihArau ratnAkarAvatArikAtaH pradaryete "yasmAdidaM mantrajapopasarpatproddAmarAmAvyabhicAradoSAt / uttAlavetAlakarAlakelIkalaGkitazrIkamivAvabhAti // 56 // tathAhi-kanakanikaSasnigdhAM mugdhAM muhurmadhurasmitAm, caTulakuTilabhUvibhrAnti kaTAkSapaTucchaTAm / trijagati gatAM kazcinmantrI samAnayati kSaNAttasagaramaNImArAnmantrAnmanobhuvi saMsmaran // 57 // kazcidatra gadati sma yatpunamantramantraNagavI samAnayet / yuktameva madirekSaNAdikaM tena nAbhihitadUSaNodayaH // 58 // mantrasya sAkSAd ghaTanA priyAdinA paramparAto yadi vA nigdyte| sAkSAnna tAvadyadayaM vihAyaso dhvanisvarUpastava sammato guNaH // 59 // tato'sya tenaiva samaM samasti saMsaktivArtA na tu pakSmalAkSyA / athAkSarAlambanavedanaM syAnmantrastathApyastviyamAtmanaiva // 60 // athApi mantrasya nivedyate tvayA saMsaktiretatpatidevatAtmanA / santoSapoSapraguNA ca sA priyA priyaM prati prerayati svayoginIm // 61 // brUmahe'tra nanu devatAtmanA mantravarNavisarasya kA ghaTA / ambarasya guNa eva tatkathaM devatAtmani bhajeta saGgatim // 62 // AzrayadvArato'pyasya saMsargo nAsti sarvathA / vyApakadravyayoryasmAt saMsargo nAmunA mataH // 63 // vyApakeSu vadati vyatiSaGgaM yastu tena manasA dhvaninA vA / 'tItavastuviSayeNa vimRzya spaSTa eva vilasan vyabhicAraH // 64 // " iti / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 sandarbhagranthAH kiJca, cakSuSaH prApyakAritve zAkhAcandramasoryugapat grahaNAnupapattiH, yugapadubhayasaMyogAbhAvAt / na ca tiryagbhAgAvasthitayoH zAkhAcandramasoryugapatsaMyogApattiriti vardhamAnoktamapi ramaNIyam, UrdhvaM prasRtAnAmeva nayanarazmInAM tayostiryagbhAge'vasthAnopapatterUsthitavastunopi grahaNaprasaGgAt / na cAgrabhAgAvacchedena saMyuktasyaiva cakSuSo grAhakatvam, ata eva na nayanasthitAJjanAdigrahaNaprasaGgo'pIti vAcyam, tathApi tAvatparyantaM prasRtasyAntarAlikavastvantaragrahaNaprasaGgAt, sannihitaM vimucyAsannihitasaMyogAnupapatteH / nanu sannikRSTadezavizeSaM vinaivAnanyagatyA viprakRSTadezasaMyogopapattiH, vegAdivizeSAditi cet ?, na, ananyagatyA dezavizeSasya tattaccAkSuSaM prati hetutvasvIkAreNa kSaterabhAvAt, anantacakSuHkriyAsaMyogavibhAgatatkAryakAraNabhAvAdyakalpanena lAghavAcca / yadvA nayanaprAptiniyAmakaM viziSTAbhimukhyameva tatkAryaniyAmakamastu / etena-"kramikobhayasaMyogavatA cakSuSA zAkhAcandramasorgrahaNe kAlasannikarSAt yaugapadyAbhimAna iti / tulyakAlagrahaNaM cAsiddhameva tadabhimAnasya kAlasannikarSeNaivopapatteH, acintyo hi taijaso lAghavAtizayena vegAtizayaH yatprAcInAcalacUDAvalambinyeva bhagavati mayUkhamAlini bhavanodareSvAloka ityabhimAno lokAnAm" iti dinakarabhaToktamapAstam, candrajJAnAnuvyavasAyasamaye zAkhAjJAnasya naSTatvena 'zAkhAcandrau sAkSAtkaromi' ityanuvyavasAyasyA- nupapattezca / na ca kamikatadubhayajanitasaMskArAbhyAM janitAyAM samUhAlambanasmRtAvevAnubhavatvAropAt tathAnuvyavasAya iti vAcyam, tAdRgAropAdikalpanAyAM mahAgauravAditi / etena___ "yacca cakSuSaH prApyakAritve zAkhAcandramasostulyakAlagrahaNaM na syAdityApAditaM tatreSTApattireva / tulyakA-lAbhimAnazcAzUtpattyaiva, acintyo hi tejaso lAghavAtizayena vegAtizayo yadudayagiri-cUDAvalambinyeva bhagavati savitari bhavanodareSvAloka ityabhimAno lokAnAmiti siddhaM manobhinnendriyatvasvastpabahirindriyatvena hetunA cakSuSaH prApyakAritvam" iti, tathA-"prathamato hi cakSuHsannihitaM mahIdharaM prApya prakAzayati pazcAd dUracAriNaM hariNalakSmANam yugapatpratipattyabhimAnastu zatapatrapatravyatibhedavadAzUtpattinimittaka" iti paNDitabaMzIdharazarmaNoktaM ca nirAkRtam / - yacca-"saMsargidravyatayA niHsaradeva nAyanaM tejo bAhyAlokenaikAGgatAgataM yugapadeva tAvadathaiH saMsRSTamindriyamutpAditavaditi bhUdharazazadharayostulyakAlagrahaNamupapadyata" iti kenaciduktam, ___ "cakSurbAhyAlokAbhyAmArabdhena cakSuSA tAvadarthasaMspRSTena yugapattAvadarthagrahaNamiti zAkhAcandramasostulyakAlagrahaNamupapadyata eveti" yat zAlikAcAryoktam, Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-2 125 "adhiSThAnAsambandhArthagrAhiNyAH pradIpaprabhAyA iva cakSuSo'pi prApyakAritvasambhavAt, pRthutaragrahaNasya ca golakanirgatasya mahatazcakSuSaH pRthvagratvena pradIpaprabhAyA ivopapatteH, svAdhikaparimANavavavyagrAhiNA tvagindriyeNa vyabhicArAt tAdRzaniyame mAnAbhAvAcca" iti yat dinakarAbhihitaM ca tatsarvamapi prAg nayanasya razmivattvApAkaraNAdapAkRtameva / anupadokta kasyacinmate zAlikAcAryamate ca pRSThasthitasya vyavahitasya cArthasyopalambhaprasaGgo'pi syAt, bAhyAlokena nAyanatejasa ekIbhAvaM gatatvena cakSurbAhyAlokAbhyAmArabdhasya nayanasya ca pRSThabhAge vyavahite cArthe sttvaat| nanu pRSThadezasthabAhyAlokaizcakSurutpAde mAnAbhAva iti cet ?, agradezasthabAhyAlokairapi tadutpAde mAnAbhAvaH, tadanabhyupagame'pi cAkSuSopapAdanasyAnupadamuktatvAditi dinakareNApi zAlikAcAryaM pratyuttaritam / anupadaM dinakareNa tvagindriyokto vyabhicAro'pi na, svaparimANamAtraM tvagindriyaM gRhNAti, adhikaM tvanuminotIti / idamupalakSaNaM yat'cakSuSo'prApyakAritve sarvadA ghaTAdiviSayakacAkSuSApattiH, kAlabhedena cAkSuSaniyAmakasya cakSuHkriyAjanyasya tava niyAmakatvAbhAvAt' iti prabhAkAroktau vizeSAnupalabdhinimittako saMzayaviparyayAvapi na syAtAm, sAmAnyavatsannikRSTAnAM vizeSANAmapyupalambhAt / atrAtreyabhASyakAra Aha-"yathA sAmAnyasya vizeSANAM ca pradIpAlokena sannikRSTatvena dUrAtsAmAnyamupalabhyate na vizeSA iti pradIpAlokakAritau saMzayaviparyayau bhavatastathA sAmAnyasya vizeSANAM ca cakSuSA sannikRSTatve'pi dUrAtsAmAnyamupalabhyate na vizeSA iti cAkSuSau saMzayaviparyayau bhavataH, tatra mahAviSayatvAtsAmAnyaM dUrAdupalabhyate'lpaviSayatvAttu vizeSA na dUrAdupalabhyanta iti saMzayaviparyayotpattiriti" tat yuktikSama na, upalambhaM prati mahAviSayatvasyAprayojakatvAt / na ca dUrAttatsthasAmAnyopalabdhau bhUyastvaM nimittaM syAditi vAcyam, yata upalabhyamAnAditare viSayA lezato'pi tatsAmAnyajJaptau nopayujyante / pradIpadRSTAnto'pi na samyaktvamaJcati, yata upalambhakAraNatvena sannikarSasyocyamAne pradIpe'pi sAmAnyavadvizeSANAmapyupalambhakatvaprasaktirdurnivArA syAt / asmAbhistu pradIpa evopalambhaM prati nimittamucyate, sa ca svayogyatAvazena dUrAtsAmAnyamevopalambhayatIti yuktam, tadvadeva yadi cakSuSo'pi yogyatA svIkriyate tarhi kRtaM sannikarSeNeti / nanu vyavahitAprakAzakatvena cakSuH yogyamapi sannikarSAbhAve kathamupalambhayati, na hyaprAptaM ghaTadikaM pradIpa: prakaTayatIti cet ?, na, vyavahitAprakAzakatvasya nirAkRtatvAt / 'idaM rUpamiti jJAnaM indriyasaMyuktasamavAyajanyaM bimbavRttiguNaviSayakalaukikapratyakSatvAt tAdRzasparzapratyakSavadi'tyanumAnamapi ramaNIyatAM nAJcati, 'cakSuraprApyadhIkRt vyavadhimato'pi prakAzakatvAt yathAntaHkaraNam, vyatireke punA rasanA' ityanena satpratipakSitatvAt / na caitadApAtaramaNIyamapi vaktuM yujyate, hetoH prAkprasAdhitatvAt tavAkSepe yuktyabhAvAt samavAyasyAnyaMtra nirAkRtatvena Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 sandarbhagranthAH sAdhyAprasiddhezca / cakSuraprAptArthaprakAzakAtyantAsannArthAprakAzakatvAt yatpunaH prAptArthaprakAzakaM tadatyantAsannArthaprakAzakamupalabdhaM yathA zrotrAdi, pratyAsannArthAprakAzakaM ca cakSustasmAdaprAptAthaprakAzakamiti vyatirekI heturiti sUktamAgame 'rUpamaspRSTaM gRhnnaatii'ti|| yattu "jaM rayaNiM ca NaM samaNe bhagavaM mahAvIre kAlagae jAva savvadukkhappahINe taM rayaNiM ca NaM kuMthu aNuddharI nAma samuppannA jA TThiyA acalamANA chaumatthANaM niggaMthANaM niggaMthINaM ya no cakkhuphAsaM havvamAgacchai, jA aTThiyA calamANA chaumatthANaM niggaMthANaM niggaMthINaM ya cakkhuphAsaM havvamAgacchai," ityatra cakSuHsparza nAma dRSTiviSayaM zIghramAgacchatItyartho vAcyaH, taduktamAcArAGgavRttau-"sparzo viSayArthaH" iti / yattu jambUdvipavRttau "sUrie cakkhuphAsaM havvamAgacchai" ityatra "sparzazabda indriyArthasannikarSaparaH, cakSuSo'prApyakAritvena tadasambhavAt" ityuktaM tatrendriyArthayogyadezAvasthitiH sannikarSazabdena graahyaa| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI gaNadhara bhAsa iMdrabhUti bhAsa (DhAla : aho matavAle sAhibA) pahelo gaNadhara vIrano, vara gobara gAma nivAsI re suta pRthivI vasubhUtino, nAmaIM IMdrabhUti suvilAsI re bhaviyAM ! vaMdo bhAvasyuM. (AMkaNI) 1 jayeSThA nakSatra jaNyo, gRhavAI varasa paMcAso re; trIsa varasa chadmasthatA, jina bAra varasa suprakAso re. bha0 2 sIsa paricchada pAMca saI, savAyu varasa te bANuM re; gotama gotra taNo dhaNI, e to sAco huM suratarU jANuM re. bha0 3 suratarU jANI sevio, bIjA parihariyA bAuliyA re, ' e guru thira sAyara samo, bIjA tuccha vahaI vAhuliyA re. bha. 4 labadhi aThavIsaI vario, jana mastake nija kara thAI re; achatuM paNi eha ApamAM, tehanaI vara kevala ApaI re. bha0 5 jJAna ahaMkAraIM lahiu, rAgaI kari jagaguru-sevA re; zokaI kevala pAmiuM, kAraNa sarve na kahevA re. bha0 6 vIraI zrutipadaI bUjhavyo, e to jIva taNo saMdehI re, zrI navijaya susIsanaI, guru hojo dhamasanehI re. bha0 7 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-3 prameyakamalamArtaNDaH athocyatesparzanendriyAdivaccakSuSopi prApyakAritvaM pramANAtprasAdhyate / tathA hi-prAptArthaprakAzakaM . cakSuH bAhyendriyatvAtsparzanendriyAdivat / nanu kimidaM bAhyendriyatvaM nAma bahirAbhimukhyam, bahirdezAvasthAyitvaM vA ? prathamapakSe manasAnekAntaH; tasyAprApyakAritvepi bahirarthagrahaNAbhimukhyena bAhyendriyatvasiddheH / dvitIyapakSe tvasiddho hetuH; razmirUpasya cakSuSo bahirdezAvasthAyitvasya bhavatAnabhyupagamAt / golakAntargatatejodravyAzrayA hi razmayastvanmate prasiddhAH / golakarUpasya tu cakSuSo bahirdezAvasthAyino hetutve pakSasya pratyakSabAdhanAtkAlAtyayApadiSTatvam / ___na ca bAhyavizeSaNena mano vyavacchedyam, na hi tat sukhAdau saMyuktasamavAyAdisambandhaM vyAptau ca sambandha-sambandhamantareNa jJAnaM janayati rUpAdau netrAdivat / athAsau sambandha eva na bhavati; tarhi netrAdInAM rUpAdibhirapyasau na syAt, tasyApi sambandhasambandhatvAt / tathA cendriyatvAvizeSepi mano'prAptArthaprakAzakaM tathA bAhyendriyatvAvizeSepi cakSuH kiM neSyate ? athAtra hetubhAvAttanneSyate; anyatrApi 'indriyatvAt' iti hetuH kena vAryeta ? tato manasi tatsAdhane pramANabAdhanamanyatrApi samAnam / cakSuzcAtra dharmitvenopAttaM golakasvabhAvam, razmirUpaM vA ? tatrAdyavikalpe pratyakSabAdhA; arthadezaparihAreNa zarIrapradeze evAsyopalambhAt, anyathA tadrahitatvena nayanapakSmapradezasyopalambhaH syAt / atha razmirUpaM cakSuH; tarhi dharmiNo'siddhiH / na khalu razmayaH pratyakSataH pratIyante, arthavattatra tatsvarUpApratibhAsanAt, anyathA vipratipattyabhAvaH syAt / na khalu nIle nIlatayAnubhUyamAne kshcidviprtipdyte| kiJca, indriyArthasannikarSajaM pratyakSaM bhavanmate / na cArthadeze vidyamAnaistairaparendriyasya sannikarSosti yatastatra pratyakSamutpadyeta, anavasthAprasaGgAt / athAnumAnAtteSAM siddhiH; kimata eva, anumAnAntarAdvA ? prathamapakSe'nyonyAzrayaH-anumAnotthAne hyatastatsiddhiH, asyAzcAnumAnotthAnamiti / athAnumAnAntarAttatsiddhistadAnavasthA, tatrApyanumAnAntarAttatsiddhiprasaGgAt / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 . sandabhagranthAH ___ yadi ca golakAntarbhUtAttejodravyAdbahirbhUtA razmayazcakSuHzabdavAcyAH padArthaprakAzakAH; tarhi golaMkasyonmIlanamaJjanAdinA saMskArazca vyarthaH syAt / atha golakAdyAzrayapidhAne teSAM viSayaM prati gamanAsambhavAttadarthaM tadunmIlanam, ghRtAdinA ca pAdayoH saMskAre tatsaMskAro bhavati svAzrayagolakasaMskAre tu nitarAM syAt ityasyApi na vaiyarthyam; tadApi golakAdilagnasya kAmalAdeH prakAzakatvaM syAt / na khalu pradIpakalikAzrayAstadrazmayastatkalikAvalagnaM zalAkAdikaM na prakAzayantIti yuktm| __na cAtra cakSuSaH sambandho nAstItyabhidhAtavyam; yato vyaktirUpaM cakSustatrAsambaddham, zaktisvabhAvaM vA, razmirUpaM vA? prathamapakSe pratyakSavirodhaH; vyaktirUpacakSuSaH kAcakAmalAdau sambandhapratIteH / dvitIyapakSepi tacchaktirUpaM cakSurvyaktirUpacakSuSo bhinnadezam, abhinnadezaM vA ? na tAvadbhinadezam; tacchaktirUpatAvyAghAtAnuSaGgAnirAdhAratvaprasaGgAcca / na hyanyazaktiranyAdhArA yuktA / taddezadvAreNaivArthopalabdhiprasaGgazca / tato'bhinnadezaM cet; tattatra sambaddham, asambaddhaM vA? sambaddhaM cet; bahirarthavatsvAzrayaM tatsambaddhaM cAJjanAdikamapi prakAzayet / asambaddhaM cetkathamAdheyaM nAma atiprasaGgAt ? : atha razmirUpaM cakSuH, tasyApi kAcakAmalAdinA sambandhostyeva / na khalu sphaTikAdikUpikAmadhyagatapradIpAdirazmayastato nirgacchantastatsaMyoginA na sambaddhAstatprakAzakA vA na bhavantIti pratItam / tathA cAJjanAdeH pratyakSata eva prasiddhaH paropadezasya darpaNAdezca tadarthasyopAdAnamanarthakameva syAt / ___ kiJca, yadi golakAnniHsRtyArthenAbhisambaddhyArthaM te prakAzayanti; tayarthaM pratigacchatAM taijasAnAM rUpasparzavizeSavatAM teSAmupalambhaH syAt, na caivam, ato dRzyAnAmanupalambhAtteSAmabhAvaH / athAdRzyAste'nudbhUtarUpasparzavattvAt; na; anudbhUtarUpasparzasya tejodravyasyApratIteH / jalahemno surarUpoSNasparzayoranudbhUtipratItirastItyasamyak; ubhayAnudbhUtastatrApyapratipatteH / dRSTAnusAreNa cAdRSTArthakalpanA, anyathAtiprasaGgAt / tathAhi-rAtrau dinakarakarAH santopi nopalabhyante'nudbhUtarUpasparzatvAccakSUrazmivat / prayogazca mArjArAdInAM cakSuSA rUpadarzanaM bAhyAlokapUrvakam tattvAddivA'smadAdInAM taddarzanavat / nanu mArjArAdInAM cAkSuSaM tejosti, tata eva tatsiddheH kiM bAhyAlokakalpanayetyanyatrApi samAnam / nanu yathA sadRzyate tathA tatkalpyate, divAsmadAdInAM cAkSuSaM sauryaM ca tejo vijJAnakAraNaM dRzyate tattathaiva kalpyate, rAtrau tu cAkSuSameva, atastadeva tatkAraNaM kalpyate / nanu kiM manuSyeSu nAyanarazmInAM darzanamasti ? athAnumeyAste; tarhi rAtrau sauryarazmayopyanumeyAH santu / na ca rAtrau tatsadbhAve naktaJcarANAmiva manuSyANAmapi rUpadarzanaprasaGgaH; vicitrazaktittvAdbhAvAnAm / kathamanyatholUkAdayo Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-3 131 divA na pazyanti ? yathA cAtrAlokaH pratibandhakaH, tathAnyatra tamaH / tato yathAnupalambhAnna santi rAtrau bhAskarakarAstathAnyadA nAyanakarA iti / etena 'dUrasthitakuDyAdipratiphalitAnAM pradIparazmInAmantarAle satAmapyanupalambhasambhavAt tairanupalambho vyabhicArI; ityapi nirastam; AdityarazmInAmapi rAtrAvabhAvAsiddhiprasaGgAt / ' __ athocyate-cakSuH svarazmisambaddhArthaprakAzakam taijasatvAtpradIpavat / nanu kimanena cakSuSo razmayaH sAdhyante, anyataH siddhAnAM teSAM grAhyArthasambandho vA ? prathamapakSe pakSasya pratyakSabAdhA, naranArInayanAnAM prabhAsurarazmirahitAnAM pratyakSataH pratIteH / hetozca kAlAtyayApadiSTatvam / athAdRzyatvAtteSAM na pratyakSabAdhA pakSasya / nanvevaM pRthivyAderapi tatsattvaprasaGgaH; tathA hipRthivyAdayo razmivantaH sattvAdibhyaH pradIpavat / yathaiva hi taijasatvaM razmivattayA vyAptaM pradIpe pratipannaM tathA sattvAdikamapi / atha teSAM tatsAdhane pratyakSavirodhaH; sonyatrApi samAna ityuktam / nanu mArjArAdicakSuSoH pratyakSataH pratIyante razmayaH tatkathaM tadvirodhaH? yadi nAma tatra pratIyante'nyatra kimAyAtam ? anyathA hemni pItatvapratItau paTAdau suvarNatvasiddhiprasaGgaH / prtykssbaadhnmubhytraapi| kiJca, mArjArAdicakSuSorbhAsurarUpadarzanAdanyatrApi cakSuSi taijasatvaprasAdhane gavAdilocanayoH kRSNatvasya naranArInirIkSaNayordhAvalyasya ca pratIteravizeSeNa pArthitvamApyatvaM vA sAdhyatAm / kathaM ca prabhAsuraprabhArahitanayanAnAM taijasatvaM siddhaM yataH siddho hetuH ? kimata evAnumAnAt, tadantarAdvA ? Adyavikalpe'nyonyAzraya:siddhe hi teSAM razmivattve taijasatvasiddhiH, tatazca tatsiddhiriti / atha 'cakSustaijasaM rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAt pradIpavat' ityanumAnAntarAttatsiddhiH; na; atrApi golakasya bhAsurarUpoSNasparzarahitasya taijasatvasAdhane pakSasya pratyakSabAdhA, 'na taijasaM cakSuH tamaHprakAzakatvAt, yatpunastaijasaM tanna tama:prakAzakaM yathAlokaH' ityanumAnabAdhA ca / prasAdhayiSyate ca 'tamovat' ityatra tamasaH sattvam / pradIpavattaijasatve cAsyAlokApekSA na syAduSNasparzAditayopalambhazca syAt, na caivam, tadapekSatayA manuSyapArAvatabalIvardAdInAM dhavalalohitakAlarUpatayAnuSNasparzasvabhAvatayA cAsyopalambhAt / tanna golakaM cakSuH / / ___nApyanyat; tadgrAhakapramANAbhAvenAzrayAsiddhatvaprasaGgAddhetoH 'rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAt' iti hetuzca jalAJjanacandramANikyAdibhiranaikAntikaH / teSAmapi pakSIkaraNe pakSasya pratyakSabAdhA, sarvo heturavyabhicArI ca syAt / na ca jalAntargataM tejodravyameva rUpaprakAzakamityabhidhAtavyam; sarvatra dRSTahetuvaiphalyApatteH / tathA ca dRSTAntAsiddhiH, pradIpAdAvapyanyasyaiva tatprakAza kasya kalpanAprasaGgAt / pratyakSabAdhanamubhayatra / nirAkariSyate ca "nArthAloko kAraNam" [parI0 2 / 6] ityatrAlokasya rUpaprakAzakatvam / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 sandarbhagranthAH kiJca, rUpaprakAzakatvaM tatra jJAnajanakatvam / tacca kAraNaviSayavAdino ghaTadirUpasyApyastItyanena hetorvybhicaarH| 'karaNatve sati' iti vizeSaNepyAlokArthasannikarSeNa cakSurUpayoH saMyuktasamavAyasambandhena cAnekAntaH / 'dravyatve karaNatve ca sati tatprakAzakatvAt' iti vizeSaNepi candrAdinAnekAntaH / kiJca, dravyaM rUpaprakAzakaM bhAsurarUpam, abhAsurarUpaM vA ? prathamapakSe uSNodakasaMsRSTamapi tat tatprakAzakaM syaat| anudbhUtarUpatvAnneti cet, nAyanarazmInAmapyata eva tanmAbhUt / tathA dRSTatvAdityapyanuttaram; saMzayAt, na hi tatra nizcayosti te tatprakAzakA na golakamiti / anudbhUtarUpasya tejodravyasya dRSTAntepi rUpaprakAzakatvApratIteH / tathAca, na cakSU rUpaprakAzakamanudbhUtarUpatvAjjalasaMyuktAnalavat / dvitIyapakSepi uSNodakatejorUpaM tatprakAzakaM syAt / na hi tattatra naSTam / 'anudbhUtam' ityabhyupagamAt / udbhUtaM tattatprakAzakamityabhyupagame rUpaprakAzastanvayavyatirekAnuvidhAyI tasyaiva kAryo na dravyasya / na khalu devadattaM prati pazvAdInAmAgamanaM tadguNAnvayavyatirekAnuvidhAyi devadattasya kAryam / tato 'dravyatve sati' iti vizeSaNAsiddhiH / kiJca, sambandhAderivA'taijasasyApi dravyarUpakaraNasya kasyacidrUpajJAnajanakatvaM kinna syAt, vipakSavyAvRtteH sandigdhatvAdataijasatve rUpajJAnajanakatvasyAvirodhAt ? tadevaM taijasatvAsiddha tshckssussorshmivttvsiddhiH| _____ athAnyataH siddhAnAM razmInAM grAhyArthasambandhonena sAdhyate; na; anyataH kutazcitteSAmasiddhaH, pratyakSAdestatsAdhakatvena prAkpratiSiddhatvAt / tathA cedamayuktam-"dhattUrakapuSpavadAdau sUkSmANAmapyante mahattvaM tadazmInAM mhaaprvtaadiprkaashktvaanythaanupptteH|" iti; svarUpato'siddhAnAM teSAM mahattvAdidharmasya zraddhAmAtragamyatvAt / tato razmirUpacakSuSo'prasiddholakasya ca prApyakAritve * pratyakSabAdhitatvAtkasya prAptArthaprakAzakatvaM sAdhyeta ? yadi ca sparzanAdau prApyakAritvopalambhAccakSuSi tatsAdhyeta; tarhi hastAdInAM prAptAnAmevAnyAkarSakatvopalambhAdayaskAntAdInAM tathA lohAkarSa-katvaM kinna sAdhyeta ? pramANabAdhAnyatrApi / __ athArthena cakSuSo'sambandhe kathaM tatra jJAnodayaH ? ka evamAha-'tatra jJAnodayaH' iti ? Atmani jJAnodayAbhyupagamAt / na cAprApyakAritve cakSuSaH sakRtsarvArthaprakAzakatvaprasaGgaH, pratiniyatazaktitvAdbhAvAnAm / 'ya eva yatra yogyaH sa eva tatkaroti' ityanantarameva vakSyate / kAryakAraNayoratyantabhede'rthAntaratvAvizeSAt 'sarvamekasmAtkuto na jAyeta' iti, 'razmayo vA lokAntaM kuto na gacchanti' iti codye bhavatopi yogyataiva zaraNam / ___kiJca, cakSUrUpaM prakAzayati saMyuktasamavAyasambandhAt, sa cAsya gandhAdAvapi samAna iti tamapi prakAzayet / tathA cendriyAntaravaiyarthyam / yogyatA'bhAvAttadaprakAzane sarvatra saivAstu, kimantargaDunA Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-3 sambandhena ? yadi cAyamekAntazcakSuSA sambaddhasyaiva grahaNamiti; kathaM tarhi sphaTikAdyantaritArthagrahaNam ? tadrazmInAM taM prati gacchatAM sphaTikAdyavayavinA pratibandhAt / taistasya nAzitatvAdadoSe tadvayavahitArthopalambhasamaye sphaTikAderupalambho na syAt / tasyopari sthitadravyasya ca pAtaprasaktiH AdhArabhUtasyAvayavino nAzAt / na hi paramANavo dRzyAH kasyacidAdhArA vA; avayavikalpanAnarthakyaprasaGgAt / avayavyantarasyotpatteradoSe tadA tadvyavahitArthAnupalambhaprasaGgaH / na caivam, yugapattayonirantaramupalambhAt / athAzu vyUhAntarotpattenirantarasphaTikAdivibhramaH, tadabhAvasyApyAzu pravRtterabhAvavibhramaH kinna syAt ? bhAvapakSasya balIyastvamityuktam; bhAvAbhAvayoH parasparaM svakAryakaraNaM pratyavizeSAt / kathaM ca samalajalAntaritArthasyopalambho na syAt ? ye hi tadrazmayaH kaThinamatitIkSNalohA'bhedyaM sphaTikAdikaM bhindanti teSAM jale'tidravasvabhAve kA'kSamA ? atha nIreNa nAzitatvAnna te tadbhindanti; tarhi svacchajalavyavasthitasyApyanupalambhaprasaGgaH / yogyatAGgIkaraNe sarvaM sustham / tataH proktadoSaparihAramicchatA pratItisiddhamaprApyakAritvaM cakSuSo'bhyupagantavyam / tathAhi-'cakSuraprAptArthaprakAzakamatyAsannArthAprakAzakatvAt, yatpunaH prAptArthaprakAzakaM tadatyAsannArthaprakAzakaM dRSTaM yathA zrotrAdi, atyAsannArthAprakAzakaM ca cakSustasmAdaprAptArthaprakAzakam' iti / na cAyamasiddho hetuH; kAcakAmalAdyatyAsannArthAprakAzakatvasya cakSuSi prAgeva prasAdhitatvAt / nanu sAdhyAviziSToyaM hetuH, 'paryudAsapratiSedhe hi yadevasyAprApyakAritvaM tadevAtyAsannArthAprakAzakatvam' iti / prasajyapratiSedhastu jainairnAbhyupagamyate apasiddhAntaprasaGgAt; itypynuppnnm| prasaGgasAdhanatvAdetasya zrotrAdo hi prApyakAritvAtyAsannArthaprakAzakatvayoApyavyApakabhAvasiddhau satyAM parasya vyApakAbhAveSTayA'tyAsannArthAprakAzakatvalakSaNayA'niSTasya prAptakAritvaMlakSaNavyApyAbhAvasyApAdAnamAtramevAnena vidhIyate, ityuktadoSAprasaGgaH / nApyanaikAntiko viruddho vA; vipakSasyaikadeze tatraiva vaa'syaa'prvRtteH| na ca sparzanena prApyakAriNApyatyAsannasyAbhyantarazarIrAvayavasparzasyAprakAzanAdanekAntaH; asya tatkAraNatvena tadaviSayatvAt / svakAraNavyatirikto hi sparzAdiH sparzanAdIndriyANAM viSayaH, tatraivAbhimukhyasambhavenAmISAM prakAzanayogyatopapatteH / kathamanyathaikazarIrapradezAntaragatasparzanena tatpradezAntaragataH sparzaH prakAzyeta ? na ca kAmalAdayo'JjanAdayo vA cakSuSaH kAraNaM yena teSAmapyanena nyAyena prakAzanaM na syAt, svasAmagrItastatsannidhAnAtprAgevAsyotpannatvAt / nApi kAlAtya. yApadiSToyam; pratyakSasya pakSAbAdhakatvena prAgeva samarthanAt, Agamasya ca tadbAdhakasyAsambhavAt / nApi satpratipakSaH; viparItArthopasthApakAnumAnAnAM prAgeva pratidhvastatvAditi / tathA, 'cakSurgatvA nA'rthenAbhisambaddhyate indriyatvAtsparzanAdIndriyavat' ityanumAnAccAsyAprApyakAritvasiddhiH / arthasya ca taddezAgamane pratyakSavirodha iti / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 sandarbhagranthAH // tattvArtharAjavArtikaH // sarvendriyANAmavizeSeNa vyaJjanAvagrahaprasaGge yatrAsaMbhavastadarthaM pratiSedhamAhana cakSuranindriyAbhyAm // 19 // cakSuSA anindriyeNa ca vyaJjanAvagraho na bhavati / kutaH ? vyaJjanAvagrahAbhAvaH cakSurmanasoraprApyakAritvAt / / yato'prAptamarthamavidikkaM yuktasannikarSaviSaye'vasthitaM bAhyaprakAzAbhivyaktamupalabhate cakSuH, manazcAprAptam, tato naanyorvynyjnaavgrho'sti| icchAmAtramiti cet, na; sAmarthyAt / 2 / syAdetaticchAmAtramidam-'aprAptArthAvagrAhi cakSuH' iti; tannaH kiM kAraNam ? sAmarthyAt / kathaM sAmarthyam ? Agamato yuktitazca / AgamatastAvat "puDhe suNedi saI apuDhe puNa passade svaM / gaMdhaM rasaM ca phAsaM baddhaM puTuM vijANAdi // " iti / yuktito'pi- - aprApyakAri cakSuH spRSTAnavagrahAt / yadi prApyakAri syAt, tvagindriyavat spRSTamaJjanaM gRhNIyAt / na ca gRhNAti / ato manovadaprApyakArItyavaseyam / atra kecidAhuH prApyakAri cakSuH AvRtAnavagrahAt tvagindriyavaditi; atrocyate-kAcAbhrapaTalasphaTikAvRtArthAvagrahe sati avyApakatvAdasiddho hetuH, vanaspaticaitanye svApavat / tathA saMzayahetuH, aprApyakAriNyayaskAntopale sAdhyavipakSe'pi darzanAditi / bhautikatvAt prApyakAri cakSuragnivaditi cet, na; ayaskAntenaiva pratyuktatvAt / bAhyendriyatvAt prApyakAri cakSuriti cet; na; dravyendriyopakaraNasya bhAvendriyasya prAdhAnyAt / aprApyakAritve vyavahitAtiviprakRSTagrahaNaprasaGga iti cet, na; ayaskAntenaiva pratyuktatvAt / ayaskAntopalamaprApya lohamAkarSadapi na vyavahitamAkarSati nAtiviprakRSTamiti saMzayAvasthametaditi / aprApyakAritve saMzayaviparyayAbhAva iti cet, na; prApyakAritve'pi tadavizeSAt / kazcidAha-razmivaccakSuH, taijasatvAt, tasmAtprApyakArIti, agnivaditi; etaccAyuktam; anabhyupagamAt / na vayamabhyupagacchAmaH 'taijasaM cakSuH' iti / tejolakSaNamauSNyamiti kRtvA cakSurindriyasthAnamuSNaM syAt / na ca taddezaM sparzanendriyam uSNasparzopalambhi dRSTamiti / itazca, ataijasaM cakSuH bhAsuratvAnupalabdheH / adRSTavazAdanuSNAbhAsuratvamiti cet, na; adRSTasya guNatvAt, akriyasya Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-3 135 bhAvasvabhAvanigrahAsAmarthyAt / naktaJcararazmidarzanAd razmivaccakSuriti cet na; ataijaso'pi pudgaladravyasya bhAsuratvapariNAmopapatteriti / kiJca, gatimadvaidhAt / iha yad gatimadbhavati na tat sannikRSTaviprakRSTAvavabhinnakAlaM prApnoti, na ca tathA cakSuH / cakSurhi zAkhAcandramasAvabhinnakAlamupalabhate, yAvatA kAlena zAkhAM prApnoti tAvatA candramasamiti spaSTaM gatimadvaidharmyam, tasmAnna gatimaccakSuriti / yadi ca prApyakAri cakSuH syAt; tamisrAyAM rAtrau dUre'gnau prajvalati tatsamIpagatadravyopalambhanaM bhavati kuto nAntarAlagatadravyAlocanam ? prakAzAbhAvAditi cet, na; taijasatvAdagnyAdivat sahAyAntarAnapekSatvaprasaGgAt / kiJca, yadi prApyakAri cakSuH syAt sAntarAdhikagrahaNaM na prApnoti / nahIndriyAntaraviSaye gandhAdau sAntaragrahaNaM dRSTaM nApyadhikagrahaNam / atha mataMbahiradhiSThAnAvRttirindriyasya ata upapannaM tadviSayasya sAntarAdhikagrahaNamiti; tadayuktam; yasmAnna bahiradhiSThAnAdindriyam, tatra cikitsAdidarzanAt, anyathA adhiSThAnapidhAne'pi grahaNaprasaGgaH / manazcAbahirbhAvAt / manasA'dhiSThitaM hi indriyaM svaviSaye vyApriyate, na ca mano bahiradhiSThAnAdasti, tadabhAvAdagrahaNaprasaGgaH / anuvRttau ca saMbhavAbhAvAt viprakIrNa cakSurazmisamUhaM kathamaNumano'dhiSThAsyati ? // tattvArthasarvArthasiddhiTIkA // atha sarvendriyeSu vyaJjanA'vagrahe prasakte indriyadvayaniSedhArthaM sUtramidamucyate na cakSuranindriyAbhyAm // 19 // cakSuzcAnindriyaM ca cakSuranindriye, tAbhyAM cakSuranindriyAbhyAm / cakSuSAnindriyeNa ca manasA vyaJjanAvagraho na bhavati / yataH kAraNAdaprAptamarthamaviviktaM yuktaM sannikarSaviSaye'vasthitaM bAhyaprakAzAbhivyaktaM cakSurupalabhate / manazcaprAptamupalabhate iti kAraNAt cakSurmanasorvyaJjanAvagraho na bhavati / cakSuSo'prApyakAritvaM kathamavasIyate ? AgamAyuktitazca / ko'sAvAgamaH ? "puTuM suNodi saI apuTuM puNavi passade rUvaM / gaMdhaM rasaM ca phAsaM baddhaM puTuM viyANAhi // " kAsau yuktiH ? cakSuraprApyakAri / kutaH ? spRSTAnavagrahAt / yat cakSuSA spRSTaM tnnaavgRhnnaatiityrthH| yadi cakSuH prApyakAri syAt tahi spRSTamaJjanaM tvagindriyavat tadavagRhNIyAt / na cAvagRhNAti / cakSuH spRSTaM vastu nekSata ityarthaH / tataH kAraNAt manovat cakSuraprApyakArIti veditavyam / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 - sandarbhagranthAH // tattvArtha zloka vArtikaH // na cakSuranindriyAbhyAm // 19 // kimavagrahehAdInAM sarveSAM pratiSedhArthamidamAhosvid vyaMjanAvagrahasyaiveti zaMkAyAmidamAcaSTeH;netyAdyAha niSedhArthamaniSTasya prasaGgiNaH / cakSurmanonimittasya vyaMjanAvagrahasya tat // 1 // vyaJjanAvagraho naiva cakSuSAnindriyeNa ca / aprApyakAriNA tena spaSTAvagrahahetunA // 2 // prApyakArIndriyazcArthe prAptibhedAddhi kutracit / tadyogyatAM vizeSAM vA spaSTAvagrahakAraNam // 3 // yathA navazarAvAdau dvivAdyAstoyabindavaH / avyaktAmAItAM kSiptAH kurvanti prApyakAriNaH // 4 // paunaHpunyena vikSiptA vyaktAM tAmeva kurvate / tatprAptibhedatastadvadindriyANyapyavagraham // 5 // aprAptikAriNI cakSurmanasI kurutaH punaH / vyaktAmarthaparicchittimaprApteravizeSataH // 6 // yathAyaskAntapASANaH zalyAkRSTiM svazaktitaH / karotyaprAptikArIti vyaktimeva zarIrataH 7 / __ na hi yathA svArthayoH spRSTilakSaNAprAptiranyopacayaspRSTitAratamyAdbhidyate tathA tayoH prAptirdezavyavadhAnalakSaNApi kAtsyenAspRSTeravizeSAt tadvyavadhAyakadezAspadAdaprAptirapi bhidyate eveti cet kimayaM paryudAsapratiSedhaH prasajyapratiSedho vA ! prathamapakSerthAprAptiranyA na vArthaH punarevaM "najiva yuktamanyasadRzAdhikaraNe tathA hyarthagatiH" iti vacanAt sA ca nAvagrahAde: kAraNamiti tadbhedepi kutastadbheda: / dvitIyapakSe tu prApterabhAvo'prAptiH sA ca na bhidyate bhAvasya svayaM sarvatrAbhedAt / kathamavagrahAdyutpattau sA kAraNamiti cet tasyAM tatprAdurbhAvAnubhavAt nimittamAtratvopapatteH prAptivat pradhAnaM tu kAraNaM svAvaraNakSayopazama eveti na kiJcana viruddhamutpazyAmaH // atra parasya cakSuSi prApyakAritvasAdhanamanUdya dUSayannAha;cakSuH prAptaparicchedakAraNaM rUpavyaktitaH / sparzanAdivadityeke tanna pakSasya bAdhanAt // 8 // bAhyaM cakSuryadA tAvat kRSNatArAdi dRzyatAm / prAptaM pratyakSato bAdhAt tasyArthAprAptivedinaH // 9 // zaktirUpamadRzyaM cedanumAnena bAdhanam / Agamena sunirNItAsaMbhavabAdhakena ca // 10 // * vyaktirUpasya cakSuSaH prApyakAritve sAdhye pratyakSeNa bAdhyate pakSonuSNognirityAdivat / pratyakSataH sAdhyaviparyayasiddheH zaktirUpasya tasya tathAtvasAdhanenumAnena bAdhyate tata eva sunirNItAsaMbhavadbAdhakenAgamena ca / kiM tadanumAnaM pakSasya bAdhakamityAha;tatrAprAptiparicchedi cakSuH spaSTAnavagrahAt / anyathA tadasaMbhUteoNAderiva sarvathA // 11 // kevalavyatirekAnumAnamanyathAnupapattyekalakSaNayogAdupapannaM pakSasya bAdhakamiti bhAvaH / atra hetorasiddhatAmAzaMkya pariharanAha; Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-3 137 cakSuSA zaktirUpeNa tArakAgatamaJjanaM / na spRSTamiti taddhetorasiddhatvamihocyate // 12 // zaktiH zaktimatonyatra tiSThatArthena yujyate / tatrasthena tu naiveti konyo bruuyaajjddaatmnH|13| vyaktirUpAccakSuSaH zaktimatonyatra dUrAdideze tiSThatArthena ghaTAdinA zaktIndriyaM yujyate na punarvyaktinayanasthenAJjanAdineti konyo jaDAtmavAdino brUyAt / dUrAdidezasthenArthena vyakticakSuSaH sambadhapUrvakaM cakSuH sambadhyate tadvedanasyAnyathAnupapatteriti cet syAdetadevaM yadyasambadhena tatra vedanamupajanayituM netreNa na zakyeta manovat / na hi prAptireva tasya viSayajJAnajanananimittamaJjanAdeH prAptasyApravedanAt / yogyatAyAstatra bhAvAttadapravedanamiti cet saivAstu kiM prAptinirbandhena / yogyatAyAM hi satyAM kiJcidakSaM prAptamarthaM paricchinatti kiJcidaprAptamiti yathApratItamabhyupagantavyam / na hi prAptyabhAverthaparicchedanayogyatAkSasya na sambhavati manovadvirodhAbhAvAt / yena pratItyatikramaH kriyate tato na svarUpAsiddho hetuH| pakSAvyApakopi na bhavatItyAha;pakSAvyApakatA hetormanasyaprApyakAriNi / virahAditi mantavyaM nAsyApekSatvayogyataH // 14 // cakSureva hyanupakSIkRtaM na punarmanastasyAprApyakAritvena prasiddhatvAt svayamaprasiddhasya sAdhyatvena vyavasthApanAt / na vedamaprasiddhamityAha;manasoprApyakAritvaM nAprasiddhaM pravAdinAm / kvAnyathAtItadUrAdipadArthagrahaNaM tataH // 15 // na hyatItAdayo dUrasthArthA manasA prApyakAriNA viSayIkartuM zakyA iti sarvaiH pravAdibhiraprApyakAri tadagIkartavyamanyathAtItadUrAdivastuparicchitteranupapatteH / tato na pakSAvyApako hetuH spRSTAnavagrahAditi pakSIkRte cakSuSi bhAvAt / nApyanaikAntiko viruddho vA prApyakAriNi * vipakSe sparzanAdAvasambhavAdityato hetorbhavatyeva sAdhyasiddhiH / itazca bhavatItyAha;kAcAdyantaritArthAnAM grahAccAprAptakAritA / cakSuSaH prApyakAritve manasaH sparzanAdivat / 16 / nanu ca yadyantaritArthagrahaNaM svabhAvakAlAntaritArthagrahaNamiSyate tadA na siddhaM sAdhanaM cakSuSi tadabhAvAt / dezAntaritArthagrahaNaM cettadeva sAdhyaM sAdhanaM cetyAyAtaM / dezAntaritArthagrAhitvameva hyaprApyakAritvamiti kazcit, tadasat / cakSuSoprAptamarthaM paricchettuM zakteH sAdhyatvAttatrAprasiddhatvAdaprAptakAraNazaktitvasyAprApyakAritvasyeSTatvAt / sAdhanasya punarantaritArthagrahaNasya svasaMvedanapratyakSasiddhasyAbhidhAnAt / nanu ca kAcAdyantaritArthasya prAptasyaiva cakSuSA paricchedAdasiddho heturityAzaMkAM pariharanAha;vibhajya sphaTikAdIMzcetkathaJciccakSuraMzavaH / prApnuvaMstUlarAzyAdInnazvarAnneti cAdbhutam / 17 / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 / sandarbhagranthAH niSThurasthirasvabhAvAn sphaTikAdIn vibhajya nayanarazmayaH prakAzayanti na punarmudunAzisvabhAvAMstUlarAzyAdIniti kimatyadbhutamAzritya hetorasiddhatAmudbhAvayantaH kathaM svasthAH // sAmarthyaM pAradIyasya yathA'yasyAnubhedane / nAlAMbUbhAjanodbhede manAgapi samIkSyate // 18 // kAcAdibhedane zaktistathA nayanarociSAm / sambhAvyA tUlarAzyAdibhidAyAM neti kecana / 19 / tadaprAtItikaM soyaM kAcAdiriti nizcayAt / vinAzavyavahArasya tatrAbhAvAcca kasyacit // 20 // samAnasannivezasya tasyotpatteranAzitAm / jano manyeta nikSUnakezAderveti cenmatam // 21 // na kvacitpratyabhijJAnamekatvasya prasAdhakam / siddhyediti kSaNadhvaMsi jagadApAtamaJjasA / 22 / AtmAdyekatvasiddhizcetpratyabhijJAnato dRDhAt / dAyattatra kuto bAdhAbhAvAccetprakRte samam // 23 // na hi sphaTikAdau pratyabhijJAnasyaikatvaparAmazinaH kiJcidbAdhakamasti puruSAdivat / tadbhedenAbhyupagame tu bAdhakamastItyAha;kAcAdyantaritAnarthAn pazyatazca nirantaram / tatra bhedasya niSThAnAnnAbhinnasya karagrahaH // 24 // satataM pazyato hi kAcazilAdInnayanarazmayo nirantaram bhidantIti pratiSThAyAM kathamabhinnasvabhAvAnAM tathA tasya hastena grahaNaM taccedasti tadbhedAbhyupagamaM bAdhiSyata iti kiM nazcintayA // vinAzAnantarotpattau punarnAze punarbhavet / kuto nirantaram tena chAditArthasya darzanam // 25 // sparzanena ca nirbhedazarIrasya mahoGginAm / sAntareNAnubhUyante tasya sparzanadarzane // 26 // sphaTikAderAzUtpAdavinAzAbhyAmabhedagrahaNaM nirantaraM pazyataH santataM na tadbhedAbhyupagamasya bAdhakamityayuktamAzveva sparzanadarzanayostatra prasaGgAt / sparzanAsparzanayozca / na ca tatra tadA kasyacidupayuktasyAdarzanAsparzanAbhyAM vyavahitadarzanasparzane samanubhUyete tadvinAzasya pUrvottarotpAdAbhyAmAzu bhAvibhyAM tirohitatvAnna tatrAdarzanamasparzanaM vA syAditi cet / nanvevaM tadutpAdasya pUrvottaravinAzAbhyAmAzu bhAvibhyAmeva virodhAnnAdarzanasparzane mA bhUtAM tadutpAdayoH svamadhyagatavinAzatirodhAne sAmarthya bhAvasvabhAvatvena balIyastvAt tadvinAzayoH svamadhyagatotpAdatirodhAne'bhAvasvabhAvatvena durbalatvAditi cenna, bhAvAbhAvasvabhAvayoH samAnabalatvAt / tayoranyatarabalIyastve yugapadbhAvAbhAvAtmakavastupratItivirodhAt / na hi vastuno bhAva eva kadAcitpratIyate svarUpAdicatuSTayeneva pararUpAdicatuSTayenApi bhAvapratItizakteH / na cAnAdyanantasarvAtmakaM ca vastu pratibhAti yatastathAbhyupagamaH zreyAn / nApyabhAva eva vastunonubhUyate pararUpAdicatuSTayeneva svarUpAdicatuSTayenApyabhAvapratipattiprasaGgAt / na ca sarvathApyasatpratibhAti yatastadabhyupagamopi kasyacitpratitiSThet / prarUpitaprAyaM ca bhAvAbhAvasvabhAvavastu pratibhAsanamiti kRtaM prapaJcena / sarvathotpAde vinAze ca punaH Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-3 139 punaH sphaTikAdau darzanasparzanayoH sAntarayoH prasaJjanasya durnivAratvAt tadarthonumIyeteti cenna, teSAM kAcAderna bhrAntatvamarthoparaktasya vijJAnasyAnudgatirnaH (?) // prAptasyAntaritArthena vibhinnasya parIkSaNAt / nArthasya darzanaM siddhyedanumA ca tathaiva vA / 27 / nanvatyantaparokSatve satyArthasyAnumAgateH / vijJAnasyoparaktatve tena vijJAyate katham // 28 // tayA zazvadadRzyena vedhasA nirmitaM jagat / kathaM nizcIyate kAryavizeSAccetparairapi // 29 // yathaivAtrAsmadAdivinirmitetaraccharIrAdiviziSTaM kAryamupalabhya tasyezvareNAtyantaparokSeNa nirmitatva. manumIyate bhavatA tathA parairapi vijJAnaM nIlAdyarthAkAraviziSTaM kAryamabhisaMvedya nIlAdyarthonumIyata iti samaM pazyAmaH / yathA ca kAcAdyantaritArthe pratyakSatA vyavahAro vibhramavazAdevaM bahirarthepIti kuto matAntaraM nirAkriyate // pratyakSeNAprabAdhena bahirarthasya darzanam / jJAnasyAntaH prasiddhaM cennAnyathA parikalpyate // 30 // kAcAdyantaritArthepi samAnamidamuttaraM / kAcAdebhinnadezasya tasyAbAdhaM vinizcayAt // 31 // yathA mukhaM nirIkSante darpaNe pratibimbitam / svadehe saMspRzantIti bAdhA siddhAtra dhImatAm // 32 // tathA na sphaTikAmbhonupaTalAvRttavastuni / svadezAditayA tasya tadA pazcAcca darzanAt / 33 / ___ na ca nayanarazmayaH prasiddhAH pramANasAmarthyAdeH sphaTikAdIn vibhajya ghaTAdIn prakAzayantItyAha;na cekSantesmadAdInAM sphurantazcakSuraMzavaH / sAndhakAranizIthinyAmanyAnvabhibhavAdapi // 34 // yadyanudbhUtarUpAste zakyante nekSituM janaiH / tadA pramAntaraM vAcyaM tatsadbhAvAvabodhakam / 35 / razmivallocanaM sarvaM taijasatvAt pradIpavat / iti siddhaM na netrasya jyotiSkatvaM prasAdhayet / 36 / taijasaM nayanaM satsu sannikRSTarasAdiSu / tyasya vyaJjakatvAccetpradIpAdivadIryate // 37 // hetodinanizAnAthamayUkhairvyabhicAritA / taijasaM nihite candrakAntaraM tatkSitau bhavAH // 38 // tejonusUtritA jJeyA gA mUloSNavatI prabhA / nAnyA makaratAdInAM paarthivtvprsiddhitH|39| cakSuSastaijasatve sAdhye rUpasyaiva vyaJjakatvAdityasya hetozcandrAdyudyotena mUloSNatvarahitena pArthivatvena vyabhicArAdagamakatvAttattaijasatvasyAsiddherna tato razmivaccakSuSaH siddhyet / / tpAbhivyaJjane cAkSNAM nAze kvApekSaNaM bhavet / taijasatvAtpradIpAderiva sarvasya dehinaH / 40 / yathaikasya pradIpasya suspaSTArthaprakAzane / mandatvAdasamarthasya dvitIyAderapekSaNam // 41 // tathAkSNorna viruddhyeta sUryAlokAdyapekSaNaM / svakAryo hi svajAtIyaM sahakAri pratIkSyate // 42 // Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 sandarbhagranthAH ladasAlocanasyArthaprakAzitvAvinizcayAt / kathaJcidapi dIpAdinirapekSasya pradIpavat // 43 // andhakArAvabhAsosti vinAlokena cenna vai / prasiddhastendhakArosti jJAnAbhAvAtparorthakRt // 44 // pareSTyAstIti cettasyAH siddhaM cakSurataijasaM / pramANatvenyathA nAndhakAraH siddhyettatastava 45 ataijasAJjanApekSi cakSU styaM vyanakti yaM / nAtaH samAnajAtIyasahakAri niyamyate // 46 // ___ taijasamevAJjanAdi rUpaprakAzane netrasya sahakAri na punaH pArthivameva tatrAnudbhUtasya tejodravyabhAvAdityayuktaM pramANAbhAvAt / taijasamaJjanAdi rUpAvabhAsane nayanasahakAritvAddIpAdivatyapyasamyak, candrodyotAdinAnaikAntAt / tasyApi pakSIkaraNAnna vyabhicAra iti cenna, hetoH kAlAtyayApadiSTatvaprasaGgAt / pakSasya pratyakSAnumAnAgamabAdhitatvAt tasya pratyakSeNAtaijasatvenAnubhavAt / na taijasazcandrodyoto nayAnAnandahetutvAtsalilAdivadityanumAnAt / mUloSNavatI prabhA teja ityAgamAccAbdhijalakallolaizcandrakAntapratihatAH sUryAMzavaH pradyotante zizirAzca bhavanti / tata eva nayanAnandahetava ityAgamastu na pramANa, yuktyAnanugRhItatvAt tathAvidhAgamAntaravat / tadananugRhItasyApi pramANatve'tiprasaGgAt / puruSAdvaitapratipAdakAgamasya pramANatvaprasaGgAt sakalayaugamatavirodhAt / kiJcakimuSNasparzavijJAnaM taijase'kSiNa na jAyate / tasyAnudbhUtatAyAM tu rUpAnudbhUtatA kutaH // 47 // tejodravyaM hyanudbhUtasparzamudbhUtastprabhRt / dRSTaM yathA pradIpasya prabhAbhAraH samantataH // 48 // tathAnudbhUtatyaM tadudbhUtasparzamIkSitam / yathoSNodakasaMyuktaM paramudbhUtatadvayam // 49 // nAnubhUtadvayaM tejo dRSTaM cakSuryatastathA / adRSTavazatastaccetsarvamakSaM tathA na kim // 50 // suvarNaghaTavattatsyAdityasiddhaM nidarzanaM / pramANabalatastasya taijasatvAprasiddhitaH // 51 // noSNavIryatvatastasya taijasatvaM prasiddhayati / vyabhicArAnmarIcAdidravyeNa taijasena vaH // 52 // tato nAsiddhatA hetoH siddhasAdhyasya budhyate / cakSuSatvAditodhvAnenityatvasya yathaiva hi 53 / ____ tadevaM taijasatvAdityasya hetorasiddhatvAnna cakSuSi razmivattvasiddhinibandhanatvaM yatastasya razmayorthaprakAzanazaktayaH syuH satAmapi teSAM bRhattaragiriparicchedanamayuktaM manasodhiSThAne sarvathetyAha;santopi razmayo netre manasAdhiSThitA yadi / vijJAnahetavo'rtheSu prApteSveveti manyate // 54 // manaso'NutvatazcakSurmayUkheSvanadhiSThiteH / bhinnadezeSu bhUyastvaparamANuvadekazaH // 55 // mahIyaso mahIdhrasya paricchittirna yujyate / krameNAdhiSThitau tasya tadaMzeSveva saMvidaH // 56 // niraMzo'vayavI zailo mahIyAnapi rociSA / nayanena paricchedyo manasAdhiSThitena cet // 57 // Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-3 na syAnmecakavijJAnaM nAnAvayavagocaram / taddeziviSayaM cAsya manohInairdugaMzubhiH // 58 // zailacandramasozcApi pratyAsannadaviSThayoH / saha jJAnena yujyeta prasiddhamapi saddhiyAm // 59 // kAlena yAvatA zailaM prayAnti nayanAMzavaH / keciccandramasaM cAnye tAvataiveti yujyate // 60 // tayozca kramato jJAnaM yadi syAtte manodvayaM / nAnyathaikasya manasastadadhiSThityasambhavAt // 61 // vikIrNAnekanetrAMzurAzeraprApyakAriNaH / manasodhiSThitau kAyasyaikadezepi tiSThataH // 62 // sahAkSapaJcakasyaitatki nAdhiSThAyakaM mataM / yato na kramatobhISTaM rUpAdijJAnapaJcakam // 63 // tathA ca yugapajjJAnAnutpatteraprasiddhitaH / sAdhye manasi liGgatvaM na syAditi manaH kutaH // 64 // manonadhiSThitAzcakSurazmayo yadi kurvate / svArthajJAnaM tadapyetaddUSaNaM duratikramam // 65 // . tatokSirazmayo bhittvA kAcAdInarthabhAsinaH / teSAmabhAvato bhAvepyuktadoSAnuSaGgataH // 66 // kAcAdyantaritArthAnAM grahaNaM cakSuSaH sthitam / aprApyakAritAliGgaM parapakSasya bAdhakam // 67 // evaM pakSasyAdhyakSabAdhAmanumAnabAdhAM ca prarUpyAgamabAdhAM ca darzayannAha;spRSTaM zabdaM zRNotyakSamaspRSTaM rUpamIkSyate / spRSTaM baddhaM ca jAnAti sparza gaMdhaM rasaM tathA // 68 // : ityAgamazca tasyAsti bAdhako bAdhavarjitaH / cakSuSoprApyakAritvasAdhanaH zuddhadhImataH // 69 // ___ nanu nayanAprApyakAritvasAdhanasyAgamasya bAdhArahitatvamasiddhamiti parAkUtamupadarzya dUSayannAha;manobuddhiprakRSTArthagrAhakatvAnuSaJjanaM / netrasyAprApyakAritve bAdhakaM yena gIyate // 70 // tasya prAptAnugandhAdigrahaNasya prasaJjanam / ghrANAdeH prApyakAritve bAdhakaM kena bAdhyate // 71 // sUkSme mahati ca prApteravizeSepi yogyatA / gRhItuM cenmahaddavyaM dRzyaM tasya na cAparam // 72 // tahaprApterabhedepi cakSuSaH zaktirIdRzI / yathA kiJciddhi dUrArthamavidikkaM prapazyati // 73 // nanu ca ghrANAdIMdriyaM prApyakAri prAptamapi tatrANugandhAdiyoginaH paricchinatti nAsmadAdestAdRzAdRSTavizeSasyAbhAvAt mahattvAdyupetadravyaM gandhAdi tu paricchinatti tAdRgadRSTavizeSasya sadbhAvAdityadRSTavaicitryAttadvijJAnabhAvAbhAvavaicitryaM manyamAnAn pratyAha;samaM cAdRSTavaicitryaM jJAnavaicitryakAraNaM / syAdvAdinAM pareSAM cetyalaM vAdena tatra naH // 74 // syAdvAdinAmapi hi cakSuraprApyakAri keSAJcidatizayajJAnabhRtAmRddhimatAmasmadAdyagocaraM viprakRSTasvaviSayaparicchedakaM tAdRzaM tadAvaraNakSayopazamavizeSasadbhAvAt / asmadAdInAM tu yathApratIti svArthaprakAzakaM svAnurUpatadAvaraNakSayopazamAditi samamadRSTavaicitryaM jJAnavaicitryanibandhanamubhayeSAM / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 . sandarbhagranthAH tato na nayanAprApyakAritvaM bAdhyate kenacit ghrANAdiprApyakAritvavaditi na tadAgamasya bAdhosti yena bodhako na syAt pakSasya / tadevaMpratyakSeNAnumAnena svAgamena ca bAdhitaH / pakSaH prAptiparicchedakAri cakSuriti sthitaH // 5 // kAlAtyayApadiSTazca heturbAhyendriyatvataH / ityaprAptArthakAritve ghrANAderiva vAJchite // 76 // na hi pakSasyaivaM pramANabAdhAyAM hetuH pravartamAnaH sAdhyasAdhanAyAlamatItakAlatvAdanyathAtiprasaGgAt // etena bhautikatvAdi sAdhanaM tatra vAritaM / pratyetavyaM pramANena pakSabAdhasya nirNayAt // 77 // prApyakAri cakSubhautikatvAtkaraNatvAt ghrANAdivadityatra na kevalaM pakSaH pratyakSAdibAdhitaH / kAlAtyayApadiSTazceddhetuH pUrvavaduktaH / kiM tInaikAntikazceti kathayannAha;ayaskAntAdinA lohamaprApyAkarSatA svayaM / anaikAntikatA hetobhautikArthasya bAdhyate // 8 // kAyAntargatalohasya bahirdezasya vakSyate / nAyaskAntAdinA prAptistatkarairvoktakarmaNi // 79 // yathA kastUrikAdravye viyuktepi paTAditaH / tatra saugandhyataH prAptistadgandhANubhiriSyate // 80 // ayaskAntANubhiH kaizcittathA lohepi seSyatAM / vibhaktepi tatastatrAkRSTayAderdRSTitastadA // 81 // ityayuktamayaskAntamaprAptaM prati darzanAt / lohAkRSTaH pariprAptAstadaMzAstu na jAtucit // 82 // yathA kastUrikAdyarthaM gandhAdiparamANavaH / svAdhiSThAnAbhimukhyena tA nayanti paTAdigAH // 83 // tathAyaskAntapASANaM sUkSmabhAgAzca lohagAH / ityAyAtamitoprAptAyaskAnto lohakarmakRt // 84 // nanu yathA harItakI prApya malamaGgAdvirecayati tathAyaskAntaparamANavaH zarIrAntargataM zalyaM prApyAkarSanti. zarIrAditi manyamAnaM pratyAha;prAptA harItakI zaktA kartuM malavirecanaM / malaM na punarAnetuM harItakyantaraM prati // 85 // ___ tarhi yathAnanAnnirgato vAyuH padmanIlAdigaH prApya pAnIyamAnanaM pratyAkarSati tathAyaskAntAntaragAH paramANavo bahiravasthitAyaskAntAvayavino nirgatAH prApya lohaM taM pratyevAkarSantIti zakamAnaM pratyAha;AkarSaNaprayatnena vinAnanakRtAnilaH / padmanAlAdigombhAMsi nAkarSati mukhaM prati // 86 // tahi puruSaprayatnanirapekSA yathAdityarazmayaH prApya bhUgataM toyaM tameva prati nayanti tathAyaskAntaparamANavopItyabhimanyamAnaM pratyAha;sUryAMzavo nayantyambhaH prApya tatsUryamaNDalaM / citrabhAnutviSo nAstamiti svecchopakalpitam // 47 // Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-3 143. niHpramANakamudAharaNamAzrityAyaskAntasya prApyakAritvaM vyavasthApayatkathaM na svecchAkAri ! tadAgamAtsiddhamiti cenna, tasya pratyAgame sarvatra dRSTeSTAviruddhena pramANatAmAtmasAtkurvatA pratihatatvAt svayaM yuktAnanugRhItasya pramANatvAnabhyupagamAcca na tatastatsiddhiH yato'yaskAntasya prApyakAritvasiddhau tenAnaikAntikatvaM bhautikatvasya na syAt / / tathaiva kAraNatvasya manasA vyabhicAritA / mantreNa ca bhujaGgAdhuccATakAdikareNa vA // 48 // zabdAtmano hi mantrasya prAptirna bhujagAdinA / manAgAvartamAnasya dUrasthena pratIyate // 89 // prApyakAri cakSuH karaNatvAddAtrAdivadityatrApyaMzataH sarvAn pratyudyotakareNokto heturanaikAntiko manasA mantreNa ca sarvAdyAkRSTikAriNA pratyeyaH pakSazca pramANAbAdhitaH pUrvavat / / tadevaM cakSuSaH prApyakAritve nAsti sAdhanaM / manasazca tatastAbhyAM vyaJjanAvagrahaH kutaH // 10 // ___yatra karaNatvamapi cakSuSi prApyakAritvasAdhanAya nAlaM ca tatrAnyatsAdhanaM dUrotsAritameveti manovadaprApyakAri cakSuH siddham / tatazca na cakSurmanobhyAM vyaJjanasyAvagrahaH iti vyavatiSThate / / // nyAyakumudacandraH // nahi cakSurUpayoH sannikarSo'sti apraapykaaritvaacckssussH| . nanu cAsyA'prApyakAritvapratijJA pramANaviruddhAH; tathAhi-prApyakAri cakSuH bAhyendriyatvAt, yad bAhyendriyaM tatprApyakAri pratipannam yathA tvagAdi, bAhyendriyaJca cakSuH, tasmAt prApyakAri / nacAyamasiddho hetuH; pakSe pravartamAnatvAt / nApi viruddhaH; sapakSe sattvAt / nApyanaikAntikaH; sapakSavad vipakSe'pyapravRtteH / naca manasA vyabhicAraH; bAhyavizeSaNAt / 'indriyatvAt' ityucyamAne hi manasA vyabhicAraH syAt, tatparihArArthaM bAhyavizeSaNam / nApi kAlAtyayApadiSTaH; pratyakSAgamAbhyAmabAdhitaviSayatvAt / nApi prakaraNasamaH; prakaraNacintApravartakasya hetvantarasyAsambhavAt / atha matam adhiSThAnadeza eva cakSuH nAnyatra, adhiSThAnapidhAne viSayAgrAhakatvAt; yad yad adhiSThAnapidhAne viSayAgrAhakaM tattat adhiSThAnadeza eva yathA ghrANAdi, adhiSThAnapidhAne viSayAgrAhakaJca cakSuH, tasmAt taddeza eva, ataH kathamasya prApyakAritvaM syAditi ? tadapi na saGgatam; yataH 'adhiSThAnadeza eva' iti ko'rthaH ? kim adhiSThAnadeze sat, uta adhiSThAnAdavyatiriktam, tato'nyatra asaditi vA ? tatrAdyapakSo'yuktaH; adhiSThAnadeze sattvasya prApyakAritvAvirodhAt, nahyadhiSThAnadeze sataH sparzanAdeH prApyakAritvavirodho dRSTaH / dvitIyavikalpo'pyanupapannaH; adhiSThAnAdavyatiriktatvasya kvacidapi indriye'prasiddheH, na khalu sparzanAderapi adhiSThAnAdavyatiriktatvam ubhayoH prasiddham / tRtIyapakSopya-saGgataH; adhiSThAnAdanyatrApi tatsattvasambhavAt / adhiSThAnaM hi golakarUpam, Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 sandarbhagranthAH tasmAnisRtAH razmayo'rthadezaM yAvat prasRtAH santi pradIpAnnisRtarazmivat / adhiSThAnapidhAne viSayAgrAhakatvaJca na prApyakAritvaM vihanti ghrANAdestatsadbhAve'pi prApyakAritvA'virodhAt / na ca razmivattvaM cakSuSo'siddham; tatsAdhakapramANasadbhAvAt / tathAhi-razmivaccakSuH taijasatvAt pradIpavat / nacedamapyasiddhaM tata eva, tathAhi-taijasaM cakSuH, rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAt tadvadeva, ato razmivattvasyAtra prasiddheH / 'prApyakAritve cakSuSo mahataH parvatAderaprakAzaprasaGgaH' ityetatpratyAkhyAtam dhattUrakapuSpavad Adau sUkSmANAmapyante mahattvopapattestadrazmInAm / te hi AlokamilitA yAvadarthaM varddhante, mahataH parvatAdeH prakAzakatvAnyathAnupapatteH / nanu cakSuSaH prApyakAritve kathaM zAkhAcandramasoryugapadgrahaNam ? ityapi vArtam; yugapad grahaNasyAsiddhatvAt; prathamato hi cakSuH sannikRSTAM zAkhAM prApya prakAzayati, pazcAdviprakRSTaM candramasam, yugapatpratipattyabhimAnastu utpalapatrazatavyatibhedavad bhrAntinibandhanaH / / dUranikaTAdivyavahAro'pi cakSuSaH prApyakAritve na durghaTaH; zarIrApekSayA cakSurviSayasya sannikRSTaviprakRSTatopapattitastasya sughaTatvAt / yadi cAprApyakAri cakSuH syAttarhi kuDyAdyavyavahitavat tadvyavahitasyApi ghaTAdermervAdezcAnekayojanazatavyavahitasyApi tat prakAzakaM syAt kvacitpratyAsattiviprakarSA'bhAvAt, na caivam, ataH prApyakAri tat pratipattavyam / kArakatvAcca; yat kArakaM tat prApyakAri yathA vAsyAdi, kArakaJca cakSuriti / yaccAsyAprApyakAritve sAdhanamabhidhIyate-'atyAsannArthA'prakAzakatvAt' iti; tat sAdhyA'viziSTatvAt asAdhanameva / paryudAsapratiSedhe hi yadevAsyA'prApyakAritvaM tadeva atyAsannArthA'prakAzakatvam / prasaMjyapratiSedhastu jainai bhyupagamyate, apasiddhAntaprasaGgAditi / atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'bAhyendriyatvAt' iti; tatra kimidaM bAhyendriyatvaM nAma? bahirarthagrahaNAbhimukhyam, bahirdezAvasthAyitvam, bahiHkAraNaprabhavatvam, indriyasvarUpAtItatvam, mano'nyatvaM vA syAt ? tatrAdyavikalpe manasA'nekAntaH; tasyAprApyakAritve'pi bahirarthagrahaNAbhimukhyato bAhyendriyatvasadbhAvAt / dvitIyavikalpe'pi razmirUpasya, golakasvabhAvasya vA cakSuSo bahirdeze'vasthAyitvaM syAt ? prathamapakSe kimidaM tatra tasyAvasthAyitvamAzritatvam, prakAzakatvena pravRttirvA ? tatrAdyavikalpe apasiddhAntaH; razmirUpasya cakSuSo bhavatA bahirdezAzritatvasyAnAbhyupagamAt, golakAntargatatejodravyAzrayA hi razmayo bhavadbhiH pratijJAtAH / dvitIyavikalpe tvasiddho hetuH; razmirUpasya cakSuSo grAhakapramANA'bhAvataH prakAzakatvena bahirdeze tatpravRtterasiddhaH / tadgrAhakapramANAbhAvazca atraiva pratipAdayiSyate / dRSTAntazca sAdhanavikalaH; tathAvidhabAhyendriyatvasya tvagAdAva Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-3 145 sambhavAt / golakasvabhAvasya tu cakSuSo bahirdezAvasthAyitve pratyakSabAdhA; arthadezAsambaddhasyAsya zarIrapradeza eva pratyakSataH pratIteH / bahiHkAraNaprabhavatvamapi manasaivA'naikAntikam; AtmApekSayA hi bahiHkAraNaM pudgalatattvam tatprabhavatvaJca cakSurAdIndriyavat manaso'styeva, asyApi paudgalikatvena SaTpadArthaparIkSAyAM prasAdhayiSyamANatvAt / indriyasvarUpAtItatvaJca apasiddhAntaprasaGgAdanupapannam / mano'nyatvamapi manasaH siddhau siddhyeta, na ca tatsiddhaM bhavatparikalpitasya manasaH SaTpadArthaparIkSAyAM nirAkariSyamANatvAt / siddhyatu vA; tathApi bAhyendriyatvaM mano'nyatve satIndriyatvam ucyate, tatra ca manovyavacchedArthaM bAhyavizeSaNamayuktam: tasyApi sarvatra prApyakAritvAt, sukhAdau hi saMyuktasamavAyAdisambandhAt, vyAptau tu sambandhasambandhAt taj jJAnamutpAdayati rUpAdau netrAdivat, na khalu rUpAdau netrAderapi sambandhasambandhAdanyaH sambandho'sti / dharmitvena cAtropAttaM cakSuH golakasvabhAvam, razmirUpaM vA? prathamapakSe pratyakSavirodhaH; arthenAsambaddhasya arthadezaparihAreNa zarIrapradeza eva golakasvabhAvasya cakSuSaH pratyakSataH pratIteH, anyathA tadrahitatvena nayanapakSmapradezasyopalambhaH syAt / dvitIyapakSe tu dharmiNo'siddhiH; razmirUpasya cakSuSaH kutazcitpramANAdaprasiddhaH / tatsAdhakaM hi pramANaM pratyakSam, anumAnaM vA syAt ? na tAvatpratyakSam; arthavattatra tatsvarUpA'pratIte: na khalu razmayaH pratyakSataH pratIyante vipratipattyabhAvaprasaGgAt, nahi nIle nIlatayA pratIyamAne kazcid vipratipadyate / kiJca, indriyArthasannikarSajaM pratyakSaM bhavanmate, na cArthadeze vidyamAnaistaiH aparendriyasya sannikarSo'sti yatastatra pratyakSamutpadyeta anavasthAprasaGgAt / anumAnato'pi ataeva, anyato vA tatsiddhiH syAt ? yadi ataeva; anyonyAzrayaHprasiddha hi anumAnotthAne'tastatsiddhiH, asyAzcAnumAnotthAnamiti / anumAnAntarAt tatsiddhAvanavasthA; dharmiNastatrApyanumAnAntarAt siddhiprasaGgAt / etena yaduktaM razmiprasAdhakamanumAnam-'razmivaccakSuH taijasatvAt' iti; tatpratyAkhyAtam uktapakSadoSANAmatrApyavizeSAt / kiJca, razmivattA golakarUpasya cakSuSaH prasAdhyate, tadvyatiriktasya vA? na tAvattadvyatiriktasya; tasyAsiddhasvarUpatvAt, apasiddhAntaprasaGgAcca / golakarUpasya tu tatsAdhane pakSasya pratyakSabAdhA; prabhAsuraprabhArahitasya golakasya pratyakSataH pratIteH / atha adRzyAstadrazmayaH anudbhUtarUpasparzavattvAt, ato nAsya pratyakSabAdhA; kathamevaM rUpaprakAzakatvaM tasya syAt ? tathAhi-cakSU rUpaprakAzakaM na bhavati, anudbhUtarUpatvAt, jalasaMyuktAnalavat / na cAnudbhUtarUpasparza tejodravyaM kvacit pratIyate / jalahemno surarUpoSNasparzayoranudbhUtipratitirasti; ityapyasamyak; ubhayAnudbhUtestatrApyapratipatteH / dRSTAnusAreNa cAdRSTArthakalpanA, anyathA pRthivyAderapi tadvattAprasaGgaH; tathAhi-razmivantaH pRthivyAdayaH dravyatvAt pradIpavat / yathaiva hi taijasatvaM razmivattayA vyAptaM pradIpe pratipannaM tathA dravyatvamapi / atha tatasteSAM tatsAdhAne pratyakSavirodhaH, so'nyatrApi samAnaH / atha Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 . sandarbhagranthAH mArjArAdicakSuSoH pratyakSataH pratIyante razmayaH, tatkathaM tadvirodhaH? yadi nAma tatra te pratIyante anyatra kimAyAtam ? anyathA hemni pItatvasya suvarNatvena vyAptipratipatteH paTAdau pItatvopalambhAt suvarNatvasiddhiH syAt / pratyakSabAdhanam anyatrApi / razmivattve cAsya arthaprakAzane AlokApekSA na syAt; tathAhi-yad razmivat tadarthaprakAzane nAlokApekSaM yathA pradIpaH, razmivacca bhavadbhirabhipretaM cakSuriti / tathA tadvattve svasambaddhasyAJjanAdeH prakAzakatvaprasaGgaH, na khalu pradIpastadvAn svasambaddhaM zalAkAdikaM na prakAzayati iti praatiitikm| prayogaH-yad razmivat tatsvasambaddhamarthaM prakAzayatyeva yathA pradIpaH, razmivacca cakSuH, tasmAtsvasambaddhaM kAmalAdikaM prakAzayedeva / na cAtra cakSuSaH sambandho'pi nAsti ityabhidhAtavyam; yato golakasvarUpaM cakSustatrAsambaddham, razmirUpam, zaktisvabhAvaM vA? tatrAdyapakSe pratyakSavirodhaH; golakasvarUpasya cakSuSaH kAcAdau sambandhapratIteH / dvitIyapakSe'pi tatrAsya sambandho'styeva, nahi sphaTikAdikUpikAmadhyagatapradIpAdirazmayaH tato nirgacchantaH tatsaMyoginA na sambaddhAH tatprakAzakA vA na bhavantIti pratItam / zaktirUpamapi cakSuH vyaktirUpacakSuSo bhinnadezam, abhinnadezaM vA syAt ? na tAvadbhinadezam; tacchaktitvavyAghAtAnuSaGgAt, nirAzrayatvaprasaGgAcca / na hi anyazaktiranyAzrayAyuktA, taddezadvAreNaivArthopalabdhiprasaGgazca / atha tato'bhinnadezam; tattatra sambaddham, asambaddhaM vA ? yadi sambaddham; bahirarthavat svAzrayaM tatsambaddhaJcAJjanAdikaM prakAzayet / athAsambaddham; kathAmAdheyaM nAma atiprasaGgAt ? yadapi-'taijasatvAt' iti sAdhanamuktam tadapyayuktam asiddhatvAt / tadasiddhatvaJca kutazcitpramANAttatra tasyA'pratIteH / taddhi golakasvarUpasya cakSuSo'bhyupagamyeta, razmirUpasya vA ? yadi golakasvarUpasya; tadA'dhyakSabAdhA, bhAsurarUpoSNasparzarahitasyAsya adhyakSataH pratIteH / anumAnabAdhazca; tathAhi-cakSustaijasaM na bhavati, bhAsurarUpoSNasparzarahitatvAt, yad yattathAvidhaM tat (tattat) taijasaM na bhavati yathA mRtpiNDAdiH, bhAsurarUpoSNasparzarahitaJca cakSuH, tasmAttaijasaM na bhavatIti / tathA, na taijasaM cakSuH, tamaHprakAzakatvAt, yatpunastaijasaM tanna tamaHprakAzakaM yathA AlokaH, tama:prakAzakaJca cakSuH, tasmAnna taijasamiti / razmirUpasya tu cakSuSo'siddhasvarUpatvAnna taijasatvamupapadyate, na khalu razmayaH pratyakSAditaH prasiddhayantItyuktam / nanu mArjArAdinetre netratvaM razmivattayA vyAptaM pratipannam, ato'nyatrApi manuSyAdinetre netratvAdrazmivattvaM tatastaijasatvaJca prasAdhyate, tarhi gavAdinetre netratvaM kRSNatvena naranArinetre ca dhAvalyena vyApta pratipannam, ato'vizeSeNa kAryaM dhAvalyaM vA pArthivatvam ApyatvaM vA prasAdhyatAm avizeSAt / yadapi-'rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAt' iti tattaijasatve sAdhanamabhihitam, tadapi jalAuJjana-candra-mANikyAdibhiranaikAntikam / na caitadvaktavyamjalAdIn prati gatvA vyAvRttAnAM Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-3 147 cakSUrazmInAmeva tatprakAzakatvam, na jalAdInAm iti; sarvatra dRSTahetuvaiphalyApatteH / tathA ca dRSTAntA'siddhiH; pradIpAdAvapi anyasyaiva tatprakAzakatvaprasaGgAt, pratyakSabAdhanam ubhayatra / rUpaprakAzakatvaJca rUpasyAnubhavaH, tatra jJAnajanakatvaM vA? prathamavikalpe rUpajJAnenAnekAntaH; tasyAtaijasatve'pi rUpAnubhavasambhavAt / dvitIyavikalpe tu ghaTAdirUpeNAnekAntaH, tasyA'taijasasyApi rUpajJAnajanakatvAbhyupagamAt / 'karaNatve sati' iti vizeSaNe'pi AlokArthasannikarSeNa cakSurUpayoH saMyuktasamavAyena cAnekAntaH, 'dravyatve sati' iti vizeSaNe'pi candrAdinA'nekAntaH / atazcakSuSaH kutazcittaijasatvA'siddheH kathaM razmivattvaM siddhayet yataH prApyakAritvaM syAt ? kiJca, asya prApyakAritve viSayazcakSurdezamAgacchet, cakSurvA viSayadezam ? tatrAdyavikalpe pratyakSabAdhA; cakSuHpradeze viSayasya gamanA'pratIteH, na hi cakSuHpradeze parvatAdeviSayasyAgamanaM kenacid dRSTamiSTaM vA'nupahatacetasA / dvitIyavikalpe'pi adhyakSavirodhaH; viSayaM prati cakSuSo gamanA'pratIteH, 'cakSurgatvA nArthenAbhisambaddhyate, indriyatvAt, tvagAdivat' ityanumAnavirodhazca / tadavizeSe'pi dRSTAtikrameNa kasyacit tatra gatvA sambandhAbhyupagame yathApratIti asambandha eva kinnAbhyupagabhyate alaM pratItyapalApena? kiJca, cakSurgatvA saMyujya arthaM ced dyotayati, tarhi yathA viprakRSTasyA''dityAde: saMyuktasamavAyAd rUpaM dyotayati, evaM karmA'pi dyotayet saMyuktasamavAyA'vizeSAt / kathaJcaivaMvAdinaH kAcA'bhrapaTalasvacchodakasphaTikAdyantaritArthAnAmupalambhaH syAt cakSuSastatra gacchataH kAcAdyavayavinA pratibandhAt ? atha kAcAdikaM bhittvA cakSurazmayo'rthadezaM gacchanti; tarhi tadvyavahitArthopalambhasamaye kAcAderanupalambhaH, tadAdheyadravyasya pAtazca syAt tadAdhArasyAvayavino nAzAt, na caivam, yugapattayonirantaramupalambhAt / pUrvapUrvavyUhanivRttau uttarottaratadrUpavyUhAntarasyAzUtpatteH pradIpAgnijvAlAvat nirantaratAbhrame saugatamatasiddhiH; sarvArthAnAM pratikSaNaM kSaNikatve'pi itthaM nirantaratAbhramaprasaGgAt / etena 'zAkhAcandramasoH krameNAnubhave'pi AzuvRttyotpalapatrazatavyatibhedavad yugapatpratipattyabhimAno bhrAntinibandhanaH' iti pratyAkhyAtam / yaccAnyaduktam-'zarIrApekSayA cakSurviSayasya sannikRSTaviprakRSTatopapatterdUranikaTadivyavahAraH sughaTaH' iti; tadapi zraddhAmAtram: indriyasannikarSeNAsya pratipattau tathA tadvyavahArAnupapatteH / tathAhiyad indriyasannikarSeNa pratIyate na tatra dUranikaTAdivyavahAraH yathA rasAdau, indriyasannikarSeNa pratIyate ca cakSurviSaya iti| prApyakAritve ca cakSuSaH saMzayaviparyayAnupapattiH; sAmAnyavad vizeSANAmapi sannikRSTAnAmupalambhasambhavAt / vizeSAnupalabdhinimitto hi saMzayo viparyayazca / na ca cakSuSA sannikRSTatvA Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 sandarbhagranthAH 'vizeSe'pi sAmAnyamevopalabhyate na vizeSaH ityabhidhAtavyam; vizeSAbhAvAt / tanna prApyakAritvaM cakSuSo ghaTate / na cAprApyakAritve sakalArthaprakAzakatvaprasaGgaH; yogyadezApekSaNAd ayaskAntavat, nahi ayaskAnto'yaso'prAptasyAkarSaNe pravartamAnaH sarvasyAyasaH tathAvidhasyAkarSaNe samarthaH, api tu yogyadezasthasyaiva / aJjana-tilaka-mantrAdirvA aprAptasyApi stryAdezakarSaka: san na sarvasyAkarSako dRSTaH niyatasyaiva stryAdeH tenAkarSaNopalambhAt / bhavato'pi ca 'cakSUrazmayo lokAntaM gatvA kimiti rUpaM na prakAzayanti, cakSurvA saMyuktasamavAyAd yathA rUpaM prakAzayati tathA gandhAdikamapi kimiti na prakAzayet tatrApi tasyAvizeSAd ?' iti codye yogyataiva zaraNam / ___ yadapi 'kArakatvAt' ityuktam; tadapi manasA ayaskAntA'JjanatilakamantrAdinA cAnaikAntikam, tasya kArakatve'pi aprApyakAritvAt / yadapi 'atyAsannArthA'prakAzakatvAt' ityasya sAdhyAviziSTatvamuktam; tadapyayuktam; prasaGgasAdhanatvAdetasya, zrotrAdau hi prApyakAritvA'tyAsannArthaprakAzakatvayoH vyApyavyApakabhAvasiddhau satyAM parasya vyApakAbhAveSTayA atyAsannArthA'prakAzakatvalakSaNayA aniSTasya prApyakAritvalakSaNavyApyAbhAvasya ApAdanamAtramevAnena vidhIyate iti / ||dhvlaa // : savvesu iMdiesu apattatthaggahaNasattisaMbhAvAdo hodu NAma apattatthagahaNaM cakkhidiyaNoiMdiyANaM, Na sesiMdiyANaM; tahovalaMbhAbhAvAdo tti / Na, eiMdiesu phAsiMdiyassa apattaNihiggahaNuvalaMbhAdo / taduvalaMbho ca tattha pArohamocchaNAduva lavbhade / sesiMdiyANapattatthagahaNaM kudovagammade / juttIdo / taM jahA ghANidiya-jibhidiya-phAsiMdiyANamukkassavisao NavajoyaNANi / jadi edesimiMdiyA mukkassakhaovasamagadajIvo Navasu joyaNesu TThidadavvehito vippaDiya AgadapoggalANaM jibbhA-ghANa-phAsidiesu laggANaM rasa-gaMdha phAse jANadi to samaMtado NavajoyaNabbhaMtaraTThidagRhabhakkhaNaM taggaMdhajaNidaasAdaM ca tassa pasajjejja / Na ca evaM, tividiyakkhaovasamagacakkaTThINaM pi asAyasAyaraM topavesappasaMgAdo / kiM ca-tivvakhaovasamagadajIvANaM maraNaM pi hojja, NavajoyaNabbhaMtaraTThiyaviseNa jibbhAe saMbaMdheNa ghAdiyANaM NavajoyaNabbhaMtaraTThidaaggiNA dajjhamANANaM ca jIvaNANuvavattIdo / kiM ca-Na tesiM mahurabhoyaNaM vi saMbhavadi, sagakkhettaMtoTThiyatiyaduapicumaMdakaDuiraseNamilidaduddha mahurattAbhAvAdo / tamhA sesiMdiyANaM pi apattaggahaNamatthi ttiicchidavaM / na kAtsyenAprAptamarthasyAniHsRtatvamuktatvaM vA brUmahe yatastadavagrahAdinidAnamindriyANAmaprApyakAritvamiti / kiM tarhi / kathaM cakSuranindriyAbhyAmaniHsRtAnuktAvagrahAdi tayorapi prApyakAritvaprasaMgAditicenna yogyadezAvasthitereva prApterabhidhAnAt / tathA ca rasagaMdhasparzAnAM svagrAhibhirindriyaiH Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-3 149 spaSTaM svayogyadezAvasthitiH zabdasya ca / rUpasya cakSuSAbhimukhatayA, na tatparicchedinA cakSuSA prApyakAritvamaniHsRtAnuktAvagrahAdisiddheH / / // nyAyadIpikA // nanvatajjanyasyAnyasya * kathaM tatprakAzakatvamiti cet, ghaTAdyajanyasyApi pradIpasya tatprakAzakatvaM dRSTvA santoSTavyamAyuSmatA / atha kathamayaM viSayaM prati niyamaH ? yaduktaM ghaTajJAnasya ghaTa eva viSayo, na para iti / arthajatvaM hi viSayaM prati niyamakAraNaM, tajjanyatvAt / tadviSayameva caitaditi / tattu bhavatA nAbhyupagamyate / iti cet, yogyataiva viSayaM prati niyamakAraNamiti brUmaH / / kA nAma yogyateti, ucyatesvAvaraNakSayopazamaH / taduktaM "svAvaraNakSayopazamalakSaNayogyatayA hi pratiniyatamarthaM vyavasthApayati" iti / etena tadAkAratvAttatprakAzakatvamityapi pratyuktam, atadAkArasyApi pradIpAdestatprakAzakatvadarzanAt / tatastadAkAravattajjanyatvamaprayojakaM prAmANye / savikalpakaviSayabhUtasya sAmAnyasya paramArthatvamevAbAdhitatvAt / pratyuta saugatAbhimata eva svalakSaNe vivAdaH / tasmAnna nirvikalpakarUpatvaM pratyakSasya sannikarSasya ca yogAbhyupagatasyAcetanatvAtkutaH pramitikaraNatvaM kutastarAM pramANatvaM kutastamA pratyakSatvam ? kiJca rUpapramiterasannikRSTameva cakSurjanakam / aprApyakAritvAttasya / tataH sannikarSAbhAvepi sAkSAtkAripramotpatterna sannikarSarUpataiva pratyakSasya / na cAprApyakAritvaM cakSuSo'prasiddhaM, pratyakSastathaiva pratIteH / nanu pratyakSAgamyAmapi cakSuSo viSayaprAptimanumAnena sAdhayiSyAmaH paramANuvat / yathA pratyakSAsiddhopi paramANuH kAryAnyathAnupapattyAnumAnena sAdhyate, tathA cakSuH prAptArthaprakAzakaM bahirindriyatvAttvagindriyanumAnAtprAptisiddhiH / prAptireva hi sannikarSaH / tato na sannikarSasyAvyAptiriti cenna, asyAnumAnAbhAsatvAt / tadyathA cakSurityatra kaH pakSo'bhipretaH kiM laukikaM cakSurutAlaukikam ? Adye hetoH kAlAtyayApadiSTatvaM golakAkSasya cakSuSo viSayaprApteH pratyakSabAdhitatvAt / dvitIye tvAzrayAsiddhaH, alaukikasya cakSuSo'dyApyasiddheH / zAkhAsudhAdIdhitisamAnakAlagrahaNAdyanyathAnupapatteH cakSuraprApyakArIti nizcIyate / tadevaM sannikarSAbhAvepi cakSuSA rUpapratItirjAyate iti sannikarSo'vyApakatvAt pratyakSasya svarUpaM na bhavatIti sthitam / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-4 // paJjikAsametaH tattvasaMgrahaH // 'yeSAM tvaprAptajAto'yaM zabdaH zrotreNa gRhyata' ityAdAvAha-aprAptimAtrasAmye'pItyAdi / aprAptimAtrasAmye'pi na sarvasya graho yathA / ayaskAntena lohasya sAmarthyaniyamasthiteH // 2519 // yadyapi sarvo'prAptastathA'pi padArthAnAM zaktipratiniyamAnna pUrvasya viSayasya grahaH-grahaNaM prApnoti / yathA-ayaskAnto nAmopalo'prAptamayaH karSannapi na sarvamaprAptaM karSati // 2519 / / ayaskAntaprabhetyAdinAzaGkarasvAmimatena dRSTAntAsiddhimAzaGkate / ayaskAntaprabhAprAptyA tatrApyAkarSaNaM ydi| . nanu prabhA na dRzyeyaM kathamastIti gamyate // 2520 // sa hi prAha / tatrApyayaskAntamaNiprabhAvedhavazAdevAkarSaNamayaso'nyathA sarvadezAvasthitAnAmaya. sAmAkarSaNaM syAt / yadyapi tasya prabhA pradIpaprabhAvannopalabhyate, tathA'pyanumeyA, dhvavadhAre (vyavadhAne ?) dUre cAkarSaNa(NA?)darzanAditi / nanvityAdinA pratividhatte / na dRzyeyamityanupalambhena sadvyavahAraniSedhaM karoti // 2520 // yadapi prasaGgasAdhanamuktaM sarvadezAvasthitAnAmayasAmAkarSaNaprasaGgAditi, tatpariharannAha-kasmA. daaptmityaadi| kasmAdAptaM na kASThAdi sA samAkarSati prabhA / tacchaktiniyatatvAccedaprAptAvapi tatsamam // 2521 // prAptipakSe'pi tulyaH prasaGgaH, kasmAtsA'yaskAntaprabhA sarva prAptaM kASThAdikaM nAkarSatIti / padArthasvabhAvapratiniyamAnnAtiprasaGga iti cedaprAptipakSe'pi padArthasvabhAvasya niyAmakatvaM kenApahRtam, yena tatra neSyate, tasmAdadRSTaprabhAkalpanaM vyarthameva // 2521 // yaduktam-'tatra dUrasamIpasthagrahaNAgrahaNe same / syAtAM na ca krama' iti tatrAha-dUretyAdi / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 . sandarbhagranthAH dUramadhyasamIpasthairakrameNaiva gamyate / prayogAnantaraM tatra sarveSAM jJAnajAtitaH // 2522 // kramagrahaNamasiddhaM zabdaprayogAnantaraM yugapadvijJAnotpatteH // 2522 // yaccoktam-nApi tIvramandAdisambhava iti, tatrAha-dUrAsannAdItyAdi / dUrAsannAdibhedena spaSTAspaSTaM yathekSyate / rUpaM tathaiva zabde'pi tIvramandAdividbhavet // 2523 // yathA rUpamaprApya gRhyamANamadhyA(vyA?)pi ca spaSTamIkSyate tathA zabde'pyadhyA(vyA?)pinyaprApya gRhyamANe ca tIvramandAdivedanA bhaviSyati / nanu ca parasya rUpasyApyaprApya grahaNamasiddhaM tatkathaM dRSTAntatvenocyata iti / naiSa dossH| yadyapi parasya vacanamAtrAnna siddham, tathApi yatpramANasiddhaM tadubhayorapi siddham / kiM punaratra pramANam, sannikRSTaviprakRSTayostulyakAlagrahaNam / yo hi gatimAnsa sannikRSTamAzu prApnoti, viprakRSTaM cireNa, yathA devadatto grAmAdgrAmAntaraM gacchan, zAkhAcandramasostu tulyakAlamunmeSasamanantarameva grahaNaM dRSTaM, tasmAdaprApyakAri cakSuriti gamyate / atrodyotakaraH prAhajJAnAnAmAzUtpatteH kAlabhedasyAgrahaNAnmithyApratyaya eSa utpalapatrazatavedhavaditi / tadetadasamyak, evaM hi saro rasa ityAdAvapi kramavyavasAyo na syAdAzUtpattestulyatvAt, tatazca pratItibhedo na syAt, sarvAsAM ca buddhInAmAzUtpattirastIti na kadAcitkramagrahaNaM syAditi prAg nirloDitametadvistareNa / punaH sa evAha-yadyaprApyakAri cakSurbhavettadA na kuTyAderAvaraNasya sAmarthyamastItyAvaraNAnupapattiH / yacca dUrIbhUtasyAgrahaNaM antike ca grahaNaM tatra (na?) syAdavizeSAt / syAdetat ya eva hi cakSuSo viSayIbhavatyarthaH sa upalabhyate yazca na bhavati nAsAvupalabhyata iti / tacca naivam / sambandhavyatirekeNa viSayIbhAvAnupapatteH ko'yaM sambandhavyatirekeNa viSayIbhAvo nAma / kevalaM mayocyate sambandha iti bhavatA'bhidhIyate viSayIbhAva iti na kazcidvizeSa iti / tadetadasamyak / kAraNIbhAvo hi viSayIbhAva ucyate'smAbhirna sambandhaH / tathAhi-rUpAdiviSayazcakSuSo vijJAnotpattau sahakAritAM pratipadyamAno viSayIbhavatItyucyate, natu tena sahAzliSyan / dvividhazca shkaaraarthH| paraspa(mpa?)ropakAro vA, yathA-prabhAvazca(prasa?)rAdapavarakapratiSThasya, ekArthakriyA vA, yathA-prabhAvazca(prasa?)rAdapavarakapratiSThasya, ekArthakriyA vA, yathonmiSatamAtreNa rUpaM gRhNataH / ubhayathApi vijJAnasya kAraNavizeSa eva viSaya ucyate, natu sambandhI / sa eva kAraNavizeSapratiniyamo'sati sambandhe na syAditi cet / na / svakAraNazaktitaH pratiniyamasiddhe-stathAbhUta evAsau svakAraNAdutpadyamAna utpa(papa ?)dyate, yena kazcideva jJAnajanako bhavati nAnyaH, kAraNabhedena bhinnasvabhAvatvAtsarvabhAvAnAm / yathA ca bhavatastulye'pi sambandhe kimiti cakSU rUpamevopalabhate na rasam / tenAsambandhAnopalabhata iti cet, sa eva hi sambandhaH kimiti na syAt, dezasyAbhinnatvAt / na hyatra niyAmakaM kiJcidasti kAraNam, Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 vibhAga-4 yenAbhinnadezatve'pi rUpamevAnusarati cakSurna rasaM taddezavartinamapi, nApyatidUradezavarti rUpamiti / svahetuniyAmaka iti cet / tadetadaprAptipakSe'pi samAnamityalaM vistareNa // 2523 // bhinnAbhAnAmityAdinA parasya codyamAzaGkate / bhinnAbhAnAM matInAM cedekAlambanatA katham / tulyaM rUpadhiyAmetaccodyaM bAhyArthavAdinAm // 2524 // kathaM bhinnAbhAnAM matInAmeko viSayo bhaveta, evaM hi rasarUpAdibaddhInAmekAlambanatA syAditi parasyAbhiprAyaH / parihAramAhatulyamityAdi / rUpadhiyAM rUpaviSayANAmapi buddhInAm, etaccodyaM samAnaMkathamekaviSayatA bhaverAsannAdibhedena spaSTAdipratibhAsAnAmiti / etacca bAhyArthavAdinAM codyam / ye viSayagatamevAkAraM varNayanti na vijJAnagatam te punarvijJAnavAdinasteSAM sarvameva vijJAnaM nirviSayamAtmasaMvedanaM spaSTAdyAkArabhedavadbhinnamevopajAyata iti na teSAM codyam / yeSAmapi bAhyArthavAdinAM sAkAraM jJAnamiti pakSasteSAM sarvAtmanA viSayasArUpyAnabhyupagamAtkenacidaMzena sArUpyAdbhinnAbhAnAmapi matInAmekaviSayatvamaviruddhameveti na codyam // 2524 // zabdasya tarhi prAptigrahaNe kiM bAdhakaM pramANaM aprAptigrahaNe ca kiM sAdhakamiti prazne styaahpraaptiityaadi| prAptigrahaNapakSe tu karNAbhyantarapakSavat / / na vicchinna iti jJAnaM meghazabdAdike bhavet // 2525 // karNAbhyantarapakSavaditi vaidharmyadRSTAntaH / SaSThayantAdvatiH / yathA karNakaNDUvinodanakAriNaH patatripakSasyAvicchinnaM zabda upalabhyate, tathA meghAdizabdasyApi kadambagolakanyAyena pravisarpataH karNadezamAgatasyaiva grahaNAttulyaM grahaNaM prApnoti / na ca svakAraNasaMyogasamavAyidezavazAdayaM vicchedavibhrama iti zakyaM vaktum / teSAM zrotreNAgrahaNAt / na hyaviSayIbhUtapadArthAkAramAropayadutpadyate kvacidvijJAnam / nahi cakSurvijJAnaM rasasArUpyaM samAropayatIti // 2525 // tadevaM prAptigrahaNe bAdhakaM pramANamabhidhAyAprAptigrahaNe sAdhakamAhatadvicchinna ityAdi / tadvicchinna iti jJAnajanakatvAdyathA mnH| zrotramaprApyakAri syAnnAnyathaiva tvagAdivat // 2526 // taditi / tasmAt / nAnyathaivaM tvagAdivaditi vaidharmyadRSTAntaH / yathA tvagAderindriyasya vicchedena grahaNaM na bhavati tathA'trApi syAditi yAvat // 2526 / / manopItyAdinA dRSTAntasya sAdhyavikalatAmAzaya pariharati / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 sandarbhagranthAH mano'pi prApyakArIti ye prAhuH kSaNamAtrataH / vidUrataradezasthaM cetasteSAM na yujyate // 2527 // atrodyotakarakumArilAdayaH pramANayantiprApyakAriNI cakSuHzrotre bAhyendriyatvAt ghrANAdivat / bAhyagrahaNamantaHkaraNena manasA vyabhicAraparihArArtham / tathA karaNatve sati vyavahitArthAnupalambhakatvAt ghrANAdivat / viSayanivRttyarthaM karaNatve satIti vizeSaNam / tathA rUpazabdau prApyakAribAhyendriyagrAhyau bAhyendriyArthatvAt, gandharasavat / tathA rUpazabdavijJAne prApyakAribAhyendriyagrAhyaviSayAlambane bAhyendriyArthAlambanatvAt, gandharasajJAnavaditi / atra duussnnmaah-yttvityaadi| yattu bAhyendriyatvAdi prApyakAritvasAdhanam / anyadharmavijAtIyAdvirodhAdvayabhicAri tat // 2528 // subodham // 2528 // // pramANasamuccayam // sAntaragrahaNaM na syAt prAptau jJAnAdhikasya ca / adhiSThAnAbahirnAkSaM na zaktirviSaye kSaNe // 20 // yathoktaM diGnAgena, bahirvatitvAdindriyasyopapanne sAntaragrahaNamiticedata uktaM 'adhiSThAnAdbahirnAkSa' miti / kiMtvadhiSThAnadeza evendriyam / kutaH taccikitsAdiyogataH / satyapi ca bahirbhAve na shktivissyekssnne| yadi ca syAt tadA pezyadapyunmIlya nimIlanAt // yadi ca syAdunmIlyanimIlitanayano'pi rUpaM pazyedunmIlanAdasti bahirindriyamiti / tatazcAprApyakAritvAt yadbauddhaiH zrotracakSuSoH / lakSaNavyAptisiddhyarthaM saMyogo neti kIrtyate // kiMca yadi prApyakAri cakSuH syAtsAntarAdhikagrahaNaM na prApnoti / nahIndriyANAM nirantare viSaye gandhAdau sAntaragrahaNaM, dRSTaM, nApyadhikagrahaNaM / atha mataM bahiradhiSThAnAvRttirindriyasya ata: upapannaM tadviSayasya sAntarAdhikagrahaNamiti tadayuktam // nanu te cakSuHzrotre AzrayAbahirbhavataH / atazca sAntarAdhikayorgrahaNamupapadyate cet / tadapi na yujyate / kutaH adhiSThAnAdityAdi / ___ cakSuHzrotravijJAnayorapi yasmAt pratyakSatvamiSyate tayozca sannikarSajatvaM na saMbhavati / tadasaMbhavadarzanArthamAha sAntaragrahaNamiti / sAntaragrahaNaM vicchinnagrahaNaM adhikagrahaNaM indriyAsambaddhagrahaNamiti // Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-4 // abhidharmakoSaH svopajJa TIkAsametaH // tadyadi cakSuH pazyati, kimekena cakSuSA rUpANi pazyati ? Ahosvid ubhAbhyAm ? nAtra niyamaH / ubhAbhyAmapi cakSubhyAM pazyati vyaktadarzanAt / ubhAbhyAmapi cakSurtyAM pazyatItyAbhidhArmikAH / tathA hi-dvayorvivRtayoH parizuddhataraM darzanaM bhavati / ekasmizconmIlite cakSuSi dvitIye cArdhanimilite dvicandrAdigrahaNaM bhavati; naikatarAnyathIbhAvAt / na cAzrayavicchedAd vicchedaprasaGgaH; vijJAnasya dezApratiSThitatvAd rUpavaditi // yadi cakSuH pazyati zRNoti yAvanmano vijAnAti, kimeSAM prApto viSayaH ? AhosvidaprAptaH ? cakSuHzrotramano'prAptaviSayama, tathA hi-dUrAd rUpaM pazyati, akSisthamaJjanaM na pazyati / dUrAcchabdaM zRNoti, sati ca prAptaviSayatve divyaM cakSuHzrotramiha manuSyeSu dhyAyinAM nopajAyeta, ghrANAdivat / yadyaprAptaviSayaM cakSuH, kasmAnna sarvamaprAptaM pazyati dUraM tiraskRtaM ca ! kathaM tAvadayaskAnto na sarvamaprAptamayaH karSati ! prAptaviSayatve'pi caitat samAnam / kasmAnna sarvaM prAptaM pazyatyaJjanaM zalAkAM vA / yathA ca ghrANAdInAM hi prApto viSayo na tu sarvaH, sahabhUgandhAdyagrahaNAt; evaM cakSuSo'pyaprAptaH syAt, na tu sarvaH / manastvarUpitvAt prAptumevAzaktam / kecit punaH zrotraM prAptAprAptaviSayaM manyante; karNAbhyantare'pi zabdazravaNAt / zeSaM tu ghrANajibakAyAkhyam / Xxx.............................xxx kiM punarebhizcakSurAdibhirAtmaparimANatulyasyArthasya grahaNaM bhavati, AzuvRttyA ca parvatAdInAmalAtacakrAdivad ? Ahosvit tulyAtulyasya ? yAni tAvadetAni prAptaviSayANyuktAni, ebhiH / ___ yAvanto hIndriyaparamANavastAvanto hi viSayaparamANavaH sametya vijJAnaM janayanti / cakSuHzrotrAbhyAM tvaniyamaH / kadAcidalpIyAMso yadA vAlAgraM pazyati, kadAcit samA yadA drAkSAphalaM pazyati, kadAcit bhUyAMso yadA mahAntaM parvataM pazyatyunmiSitamAtreNa / evaM zrotreNa mazakameghAdizabdazravaNe ghoSam / manastvamUrtivadeveti parimANaparicchedaH sampradhAryate / / kathaM punareSAM cakSurAdIndriyaparamANUnAM sannivezaH ? cakSurindriyaparamANavastAvadakSitArakAyAmajAjIpuSpavadavasthitAH / acchacarmAvacchaditAstu na vikIryante / adharauttaryeNa piNDavadavasthitA ityapare / na cAnyo'nyamAvRNvanti; sphaTikavadacchatvAt / XXX Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 sandarbhagranthAH // abhidharmakoSaH sphuTArtha TIkA // ubhAbhyAmapi iti / abhizabdAdekenApi nAtra niyamaH / dvayovivRtayoH parizuddhataraM darzana mityuktaM bhavati / naikatarAnyathIbhAvAditi / unmIlitArdhanimIlitayorakSNorekatarasyAnyathIbhAvAt / dvayorekatarad ydynythiibhvti| yadi yadunmIlitaM tadardhanimIlitaM kriyate, sarvanimIlitaM vA; yaccArdha-nimIlitaM yadi tat sarvanimIlitaM kriyeta sarvonmIlitaM vA, tadA dvicandradarzanaM na bhavati / ato'va-gamyatedvayorapi cakSuSoratra vijJAnotpattau vyApAro'stIti / dezApratiSThitatvAd rUpavaditi / viparIta-dRSTAntaH / yathA rUpasya dezapratiSThitatvAdAzrayavicchedAd vicchedo bhavati, naivaM vijJAnasya / na hi vijJAnaM dezapratiSThitam, kiM tarhi ? dezApratiSThitam; amUrtatvAt / dezApratiSThitatvAcca nAzrayavicchedAdicchedo bhvti| tathAhi dUrAdUpaM pazyatIti / yatra rUpaM dRzyate, na tatra tadgrAhakaM cakSurindriyamasti, tatra pramANAnupalabhyamAnatvAt, tatrAvidyamAnadevadattAdivat / yathA cakSuH, evaM zrotramapi vaktavyam / itara Aha'svaviSayadezaprApi cakSuHzrotram; indriyatvAt, ghrANendriyAdivat / ' anenAnumAnena tatra pramANAnupalabhyamAnatvaM hetumasiddhaM darzayati / AcArya Aha-sati ca prAptaviSayatva iti / vistara:-yadi prAptaviSayaM cakSuHzrotraM kalpyeta, divyaM cakSuHzrotramiha manuSyeSu dhyAyinAM nopajAyeta / yadi hi cakSuHzrotramativiprakRSTadezasthaM vyavahitaM ca kuDyAdibhiryathAyogaM rUpaM zabdaM gRhNIyAd, evamasya divyatvaM sambhavet, tacca prAptaviSayatve na syAt / ghrANAdivat / yathA ghrANajihvAkAyAH prAptaviSayatvAd divyA dhyAyinAM nopajAyeran, tadvat / anena svaviSayadezaprApitvapakSasya dharmivizeSaviparyayApakSAlatvaM darzayati / sambhavaddivyatve hi cakSuHzrotre dharmI / asambhavaddivyatvabhAvo vizeSaviparyayaH / sa prApnotIti doSaH / anena doSeNAnanumAnatvAt tatpramANAnupalabhyamAnatvaM siddhaM vyavasthApayati / tasmAdaprAptaviSayaM cakSuHzrotram / yadyaprAptaviSayaM cakSuriti vistaraH / AsannenAtidUrasthena tiraskRtena vA tulyA tadaprAptiriti tatra darzanaM prasaJjayati / kimidaM parasya sAdhanam, uta dUSaNamiti ? yadi tAvadevaM sAdhanam-'atidUraM tiraskRtaM cakSuHzrotreNa gRhyate, aprAptatvAt, AsannaviSayavat' iti, tadasAdhanam: hetoH svayamanizcitvAt, pUrvAbhyupagamavirodhAdvA / atha dUSaNam-'sarvAprAptagrAhakatvaM cakSuHzrotralakSaNasya dharmiNaH prasajyate', tadadUSaNam; anumAnabAdhanAt / katham ? ityAha-kathaM tAvadayaskAnto na sarvamaprAptamayaH karSatIti / praznamukhenAyaskAntanidarzanamupanyasya sarvAprAptagrAhakatvaM cakSuHzrotrasya sAdhayati-na sarvAprAptagrAhakaM cakSuHzrotram: sarvAprAptagrahaNazaktihInatvAt, ayaskAntavat / ayaskAnto hyaprAptamayo gRhNAti, karSatItyarthaH, na ca sarvamaprAptaM gRhNAti; tadvaccakSuHzrotram / prAptaviSayatve'pi caitat samAnamiti / nAtidUratiraskRto viSayazcakSuHzrotreNa gRhyate; grahaNAyogyatvAt, samprAptAJjanazalAkAvat / atha vA-na sarvasvagrAhyagrAhi cakSuHzrotram: indriyasvAbhAvyAt, ghrANendriyAdivat / ghrANAdInAM hi prApto Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-4 157 viSayo na tu sarvaH, sahabhUgandhAdyagrahaNAt / ghrANAdisahabhUni hi gandharasaspraSTavyAni ghrANAdibhirna gRhyante, zaktiIndriyANAmIdRzIti / manastvarUpitvAditi / prAptatvaM mUrtAnAmeva vyavasthApyeta, nAmUrtAnAmiti / mano'prAptaviSayamiti na vicAraH kriyate / Xxx................xxx AzuvRttyA ca parvatAdInAmalAtacakrAdivaditi / AtmaparimANatulyasyaivArthasya grahaNa iSyamANe kathaM parvatAdInAM mahatAM sakRdiva grahaNaM lakSyate, na krameNa ? ityAzaGkaya yuktiM tathA grahaNe kathayati-AzuvRttyA cetyAdi / yathAlAtacakrAdigrahaNaM krameNa vartamAnaM sakRdiva lakSyate, tathA parvatanadIzabdAdigrahaNamAzuvRttyA bhavatIti / AhosvittulyAtulyasyeti / drAkSAphalAdidarzane tulyasya, vAlAgraparvatAdidarzane'tulyasyetyabhiprAyaH / unmiSitamAtreNeti / na kramadarzananyAyena / evaM zrotreNeti vistaraH / kadAcidalpIyAMsaH, yadA mazakazabdaM zrRNoti / kadAcit samAH, yadA zrotraparamANusamapramANaM kasyacicchabdaM zRNoti / kadAcid bhUyAMsaH, yadA meghazabdaM zRNotIti / ajAjIpuSpavadavasthitAH kAlajIrakapuSpavadavasthitAH / ekatalAvasthitA ityarthaH / // caMdrakIrti vRttisahita catuHzatakam // rUpaM pazyeddezaM gatvA vA pazyedagatvA vA pazyedubhayathA ca doSa iti pratipAdayannAhapazyeccakSuzcirAhUre gatimadyadi tadbhavet / atyabhyAse ca dUre ca rUpaM vyaktaM na tacca kim // 13 // yadi cakSuH prAptakAritvAdviSayadezaM gacchettadonmiSitamAtreNa na candratArakAdInAn gRhNIyAt / (gatimato'rthadezopagrahaNaM) tulyakAlaM viprakRSTaviSayagrahaNaM (ca) ayuktaM gatikAlasya bhinnatvAt / pazyati ca cakSurunmiSitamAtreNa samIpasthavadvidUradezasthamapItyayuktametat yadi (ca) prAptakAricakSuH syAttadAtyabhyAse'pi pazyedakSisthAmaJjanazalAkAM dUre ca vyaktadarzanaM syAt / na caitatsambhavatItyayuktametat // 13 // __ api ca / yadi cakSurgatvA rUpaM pazyati tatki dRSTvA taddezaM gacchatyutAdRSTvA / ubhayathApi doSa iti prtipaadynnaah| gatena na guNaH kazcidrUpaM dRSTAkSi yAti cet / daSTavyaM niyameneSTamiti vA jAyate vRthA // 14 // yadi rUpaM dRSTvA rUpadezaM cakSuryAtIti kalpyate gatena tena gamanena cakSuSo na kiJcitprayojanam / viSayadarzanArthaM cakSuSo gamanam / sa ca viSayaH pUrvamevehasthena dRSTa iti na kiJcidgamanasya prayojanam / athAdRSTvA gacchati / tadA didRkSita viSayadarzanaM niyamena na prApnoti / adraSTvAhyandhasyevAna-bhilakSitadezagamanAdRSTavyasya niyamena darzanaM na prApnoti // 14 // Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 sandarbhagranthAH athaitaddoSaparijihIrSayA ydi| gRhIyAdagataM cakSuH pazyetsarvamidaM jagat / yasya nAsti gatistasya nAstidUraM na cAvRtam // 15 // yo hi manyate cakSuH zrotaM mano'prAptaviSayamityAgamAdaprAptaviSayameva cakSuriti taM pratyucyate / prAptakAritAmAtrapratiSedhaparatvAdAgamasya tAvadavirodhaH / kvacidvidheH prAdhAnyaM yatra tasyAvirodhaH / kvacitpratiSedhasya prAdhAnyaM yatra tadavirodhaH / tadatra vidherasambhavAtprAptakAritApratiSedhamAtreNAprAptaviSayatvaM vyavasthApyate / vidhimukhena tvaprAptaviSayatve kalpyamAna ihasthameva cakSuH sarva jagatpazyet / yasya hi gatirnAsti tasya kuto dUram / samIpastho'pi hyanenArtho'gatvA draSTavyo vidUrastho'pIti dUrakRto'pi vizeSo na syAt / yadA cAgatvA pazyati tadehasthamiva vidUrasthamapi pazyet / gatau hi satyAbhAvAvRte gativighAtAdAvRtaM nekSata iti yuktam / yadA tvagatvAdraSTavyaM tadAvRte gatipratibandhAbhAvAdanAvRta iva darzanaM syAt // 15 // ___ yadi ca darzanasvabhAvaM cakSuH syAttadA svabhAvasya sarvatraivAvyAghAtAt svarUpamapi pazyet / tathA hi loke svabhAvaH sarvabhAvAnAM pUrvamAtmani dRzyate / grahaNaM cakSuSaH kena cakSuSaiva na jAyate // 16 // yathA campakamallikAdiSu saugandhyaM pUrva svAzraya evopalabhyate pazcAttatsamparkastailAdisvapi / yathA cAgnerauSNayaM svato'vasthitaM tadyogAt parato'pyupalabhyate / evaM yadi cakSudarzanasvabhAvaM syAttadA svAtmanyeva tAvaddarzanaM syAt / kasmAtpunazcakSuSo grahaNaM cakSuSaiva na bhavati / bhAvAnAM svabhAvasya ca svAtmanyeva prathamataraM vidyamAnatvAccakSuSaiva cakSuSo grahaNaM nyAyyam / na cakSuH svAtmAnaM pazyatIti loSTAdivat paradarzanamapyasya na sambhAvyate // 16 // Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agnibhUti bhAsa (DhAla : lAchalade mAta malhAra) gobara gAma samRddha, aganibhUti suprasiddha; Aja ho bIjo re, gaNadhara vara-mahimA-maMdirUjI. 1 pRthivI tenI mAta, zrI vasubhUti te jAta; Aja he sohaI re, mana mohaI janamio kRttikAjI. ra ' gRhipaNaI varasa chayAla, bAra chaumaFno kAla; Aja ho solaI re, raMga rolaI jina pada bhogavyuMjI. 3 Ayu cihottarI varSa paNasaya sIsa saharSa Aja he jenuM re, ati uttama gautama gotra chaOMjI. * * bhAjyo karmasaMdeha, vIrasyuM neha che; Aja ho tehanaI re, mukha dIThaI nIThaI dukha vejI. 5 gaganaI gaI caMda, karaI cakora AnaMda; AjodUraIpaNi sukha pUraI, sunajaritimaphalaIjI. 6 dekhI bhagati papUra, raho mujha citta hajura; Aja ho rAgaUre athAga I vAcaka jaNa kahaIjI. 7. Page #186 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-5 prApyakArItAvAdI-darzano // vyomavatI // nanvAhaGkArikatvAdindriyANAmayuktametat / tathA ca prakAzakatvaM sattvadharma iti saattvikaadhngkaaraadindriyaannaamudyH| kimatra pramANamiti cedaprApyakAritvam / tacca zAkhAcandramasoryugapad grahaNAd vijJAtam / anyathA hi zAkhAsambandhottarakAlaM cireNa candramasA ca sambandhAd yugapad grahaNaM na syAt, asti ca, ato'prApyakAritvam / tacca bhautikeSu na sambhavati pradIpAdiSvadarzanAdityabhautikatvamanyeSAmapi pratipattavyaM ckssurdRssttaantblaadev| tathA mahadaNuprakAzakatvAcca / yaddhi yAvatparimANaM tAvadeva kriyAM kurvad dRSTamiti / tathA hyalpaparimANaM vAsyAdi mahAntaM vaTavRkSaM vyApyacchidAM na karotIti dRSTam / kiM tarhi ? svavyAptapradeza eveti / cakSurapi alpaparimANatvAnna parvatAdiparicchedakaM syAt, tattu dRSTamato na bhautikamiti / yattAvadaprApyakAritvAditi sAdhanaM tadasiddham / vyavahitArthAnupalabdhA prApterupalambhAt / anyathA hi vyavahitasyAgrahaNamantike ca grahaNaM na syAd aprApterubhayatrAvizeSAt / AvaraNAnupapattizca prAptipratiSedhakatvAt, tathA ca prAptipratiSedhaM kurvadAvaraNamagrahaNAya kalpyate / dRSTaJcAvaraNasAmarthyam, dUre vA prakAzakatvamataH pradIpasyeva prAptArthaparicchedakatvam / tathA ca cakSuH prAptArthaparicchedakaM vyavahitAprakAzakatvAt, yad yad vyavahitAprakAzakaM tattat prAptAvarthaparicchedakaM yathA pradIpaH, tathA vyavahitAprakAzakaM cakSuH, tasmAt prAptArthaparicchedakamiti // ___ prAptisadbhAve pramANopapatteH, zAkhAcandramasoH kAlabhedena grahaNasadbhAve'pyAzubhAvAdutpalapatrazatavyatibhedAbhimAnavad yugapad grahaNAbhimAnaH / yacca mahadaNuprakAzakatvaM tadapyanyathAsiddhatvAdasAdhanam / tathAhi, cakSurbahirgataM bAhyalokasambandhAd viSayaparimANamutpadyata iti mahadAdyarthaprakAzakaM nAbhautikatvAditi / // nyAyalIlAvatI // tathApi viziSTAdRSTopagRhItaM golakamevAstu indriyaM karNazaSkulIvat / na ca vyavahitopalambhApattiH / yogyadezasthasyaiva grAhyatvAt / anyathA mahAnile RjuvastvagrahaNaprasaGgaH / pavanena Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 . sandarbhagranthAH tejasAM dUramapanayanAt tejobhede naivamiti cenna, karAbhyAmapyanAvaraNApatteH / zAkhAcandramasoH samasamayavedanAcca / na ca tad bhrAntaM, yaugapadyamAtrapratikSepApatteH / tatra bAdhakAbhAvAditi cenna, tulyatvAt / etena rsnaadikmpypaastm| ___ tvagapi dehavyApI udbhUtasparzaH pavana evAstAmiti nAtIndriyatAsiddhiriti cenna, kA dezasya yogyatA, rUpabhedo vA indriyaprAptirvA / nAdyaH / digantarasthena satyAvaraNe tadanupalabdheH / puruSAntaraM prati tadAvRtamiti cenna, ekasyAvRtAnAvRtatvavirodhAt / jJAtRbhedenaikasyaiva jJAtRpurovatikuDyAdiparAparadezasaMyogitvaM tattvamaviruddhamiti cenna, AvRtAprakAzakatvena dIpavatprApyakAritvasiddhiH / netaraH / tata evAdhiSThAnabahirbhUtendriyasiddheH / Rjuvastugraho'pi tasyAtizayitavegavattvenApratibandhAt / tasya ca phaloneyatvAt aciradIdhitisaMyogavat / ata eva yaugapadyasya bhrAntatvaM / // nyAyalIlAvatI kaNThAbharaNam // bauddhaH zaGkatetathApIti / karNazaSkulIvaditi prasAdhyAGgakam / viziSTAdRSTopagRhItatvamAtre vA karNazaSkulI dRSTAntaH / bahirvRttyabhAvamAtre vA prasannAndhavyAvRttaye viziSTAdRSTopagRhItatvaM vizeSaNam / nanu prAptizcenna tantraM tadA vyavahitamapi gRhNIyAdityata Aha-na ceti / viSayayogyatAyA eva prayojakatvaM na tu prApterityarthaH / anyatheti / yadi prApya gRhNIyAdityarthaH / tejobheda iti / zIghragamanazIla ityarthaH / etAdRzasyAnapaneyatve kareNApi cakSurapanayo na syAdityAha karAbhyAmiti / sannikRSTaviprakRSTayoratulyakAlagrahaNaM na syAdityAha-zAkheti / taditi / vedanayoH samakAlInatvavedanamityarthaH / tatreti / yaugapadyamAtra ityarthaH / rasanAdikamiti / adhiSThAnAtiriktamityarthaH / pavana eveti / bAhya evetyarthaH / nendiyasiddhiriti / atIndriyasiddhirityarthaH / yadvA siddhAMntyamatendriyasiddhirityarthaH / rUpabheda iti / svarUpabheda ityarthaH / digantarastheneti / vyavahitaghaTanikaTasthenetyarthaH / pustAntaramiti / vyavahitamityarthaH / jJAtRbhedeneti / jJAtrozcaitramaitrayoH purovarti yat kuDyaM yatparAvaradezasaMyogitvamAvRtAnAvRtatvamaviruddhamevetyarthaH / cakSuH prApyakAri prakAzakatve sati AvRtAprakAzakatvAt pradIpavadityanumAnAt prApyakAritvasiddhirityAha AvRteti / indriyaprAptiyogyatAbhyupagamenaiva dUSayati-netara iti / tata eveti / golakasya dUrasthenaprApterityarthaH / mahAnilapreryatvaM yaduktaM tatrAha-Rjviti / tarhi karapreya'tvamapi na syAditi yaduktaM tatrAha-tasyeti / niviDAvayavadravyApaneyatve'pi mahAnilAnapaneyatvaM phalabaloneyamityarthaH / ata eveti / prApyakAritvAdevetyarthaH / sannikRSTaviprakRSTayoyugapat prAptirapi pRthaktayA upapadyata iti bhAvaH / indriytveneti| zabdetarodbhUtavizeSaguNAnAzrayatve sati jJAnajanakamanaHsaMyogAzrayatvamindriyatvamitivyavasthApanAditi bhAvaH / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-5 163. // nyAyalIlAvatI prakAza // yadyapi cakSustaijasatvaM prAgeva sAdhitaM tathApi golakasambaddhameva tejazcakSurastu nAzrayabahirvartIti zaGkAmAha-tathApIti / viziSTAdRSTopagRhItamiti / prasannAndhavyAvRttaye adhiSThAnAdanyadezagAmitvAbhAvasAmyenAha-karNazaSkulIvaditi / yathA karNazaSkulIbahirvRttyAkAzaM na zrotramityarthaH / nanu cAprAptatvAvizeSAtkuDyavyavahitamapi cakSurgRhNIyAdityata Aha-na ceti / golakAd bahinirgacchaccakSuH kiyadUrameva gacchati nAtidUram, sphaTikAdinA na pratibadhyate kintu kuDyAdineti tvadupagamavanmayApi dezasvabhAvavizeSasya yogyatAniyAmakatvopagamAdityarthaH / nanu viSayasambaddhasvabhAvatvAccakSuSo na pavanena dUrApanaya ityAha-tejobheda iti / karAbhyAmiti / yadyapi karAdivAraNIyamapi kANDAdi vAyunA na pratibadhyata ityanaikAntikaM tathApi vegamAndyasyAvazyakatayA yAvadraM nirvAte yAti kANDAdi na tAvadUraM vAyAvityasti / cakSustu vAtanirvAtayorubhayatra tulyagAmyeva / tathA ca karapratibaddhagatikaM vAte mandaM gacchatIti niyama iti bhAvaH / rasanAdikamiti / adhiSThAnasambaddhajalAdibhinnamiti zeSaH / pavana eva pratyakSasparzAzraya iti zeSaH / digantarastheneti / sannidhAnavad vyavadhAne'pi parvatavatkezasyApi grahApatterdUrasAkSAtkAre mahattvavizeSaH kAraNamiti bhAvaH / nanu yatra kvacit kuDyAdisattvaM na pratibandhakamapi tu grAhyagrAhakamadhyavarti / na caivaM kuDyAdau madhyavartini parvatAdya-grahaprasaGgaH, grAhyAdhikaparimANavanmadhyavartinaH kuDyAde: pratibandhakatvAdityabhipretyAhajJAtRbhede( ne!) ti / AvRteti / cakSuH prApyakAri prakAzakatve satyAvRtAprakAzakatvAt pradIpavat / na ca golakapakSIkaraNe bAdhaH, atiriktapakSatve cAzrayAsiddhiH, rasAdyavyaJjakarUpasAkSAtkArakAraNatvenobhayasiddhena pakSatvAt / nanvAvRtatvaM yadIndriyagatipratibandhakamadhyasthitadravyakatvaM ta_siddham / athAdhiSThAnAsambandhArthagrAhakatvaM tadA zarIreNAnaikAntikaM zarIrasya hi svAvayavo'dhiSThAnameva / maivm| pUrvameva cakSustaijasatvasiddhau bahirvRttitArthameva vivAdAt taijasatvena hetuvizeSaNAnnAnaikAntikam / na ca taijasazarIreNAnaikAntaH antyAvayavibhinnataijasatvasya vivakSitatvAt / atra yatra kAle candrasaMyuktaM cakSustatkAle zAkhayApIti tulyakAlagrahaNopapattiH / na cAgrAvacchedenaiSa cakSuHsaMyogo grAhakaH, anyathA mUlAvacchedena golakasya nityasambandhAttadgrahApatteriti vAcyam, tiryagbhAgena zAkhAcandramasoragAvacchedena cakSuHsaMyogAvirodhAditi samAdhAne satyeva yatra na tathAtvaM tatrAha-ata eveti / atizayitavegavattvAdevetyarthaH / nanu karmaNAM kathamekatra ciratvamanyatra kSipratvaM pUrvadezavibhAgottaradezasaMyogayoH karmaNA janayitavyayoravizeSAt / atrAhuH / yatra(tu) bhUyo'vacchedenottaradezasaMyogastatra kSipratA, yatra svalpAvacchedena sa, tatra ciratvam / na caivamunmIlya nimIlitanayanasyApi sAkSAtkArApattiH, golakasannikRSTendriyasya viSayasaMyoge sati tajjJAnajanakatvopagamAt / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 . sandarbhagranthAH // nyAyalIlAvatIprakAzavivRttiH // __prasannAndho'bhagnagolako'ndha ityarthaH zrotratadadhiSThAnarabhedA(dA?)ha-adhiSThAnAditi / viSayasambaddheti / anyApratiruddhasyabhAvatvAdityarthaH / vegeti / anyathA vAtanirvAtayoH kANDasya tulyatApatteriti bhaavH| sannidhAnavaditi / dezasvarUpabhedAtmakayogyatAyA niyAmakatve AvRtasyApi grahaNApattiriti mUloktamupalakSaNam / dUrasthakezasyApi grahaNApattiH parvatasAkSAtkArAnurodhena taddezasya yogyatvA-dityarthaH / aSTApattimAzaGkayAha-dUreti / sa cAtra nAstyeveti neSTApattiriti bhAvaH / iti pUrvottaraphakkikayorvyAkhyAnamayuktaM dezasya yogyatve'pi mahattvavizeSarUpasahakArivirahAdeva dUrastha kezAnupalambhopapattestasya dezayogyatAyAmabAdhakatvAt / tasmAdevaM vyAkhyA / nanu yathendriyasannikarSaniyAmakatvapakSe tavendriyasambaddhasyApi vyavahitakezasyAgrahastathA dezasvabhAvasyApi niyAmakatve mama kutazcinnimittAMdAvRtAgraha: syAdityAzaGkAyAmAha-sannidhAnavaditi / tathA ca mahattvavizeSakAraNAbhAvAddUre kezAgrahaM upapadyate na tvAvRtAgrahaH, indriyasannikarSasyAniyAmakatve grahakAraNavaikalyAbhAvAditi / graahyaadhiketi| anyUnetyarthaH / samAnaparimANasyApi pratibandhakatvAt / yadyapyuparisthena nyUnaparimANenApi parvatAdigrahapratibandhAdadhikaparimANenApi kiJcidUrasthavastUpalambhApratibandhAccedamayuktaM tathApi prApyakAritApakSe'pi kiJcit kvacinnayanagatipratibandhakamupeyam / tathA ca yAdRzameva nayanapratibandhakaM tAdRzamevopalambhapratibandhakamiti bhAvaH / na ca golaketi / yadyapyatiriktatejasaH prAgeva sAdhanAdvikalppo'yamasaGgataH, tathApi golakamAtrAvacchinnaM tejaH pakSo ghaTadisambaddhaM veti vikalpArtho bodhyaH / nanvAvRtatvamityatrAvRtAprakAzakatvamityarthastenAdhiSThAnAsambaddhArthagrAhakatvamityanena sAmAnAdhikaraNyaM ghttte| 'asiddhi'ranyatarAsiddhiH / prakRte tejogateranyatarAsiddhatvAt / taijasatvavizeSaNAsiddhiparihArAyAha-pUrvamiti / tathA cAdhiSThAnAsambaddhArthagrAhakatvameva tditibhaavH| zarIre ca na vyabhicAra ityAha-taijasatveneti / tathA ca prakAzakapadaM taijasaparamiti adhiSThAnAsambaddhArthagrAhakatejastvAditi heturiti bhAvaH / antyAvayavIti / zarIratadavayavabhinnetyarthaH / anyathA tadgolake vyabhicAratAdavasthyAt / evaM ca sati ghrANe vyabhicAravAraNAya taijasapadamiti bhAvaH / na caivamadhiSThAnAsambaddheti vyarthaM svaprakAzake zarIratadavayavabhinne suvarNAdau svasaMyuktArthagrAhakatvalakSaNaprApyakAritvasAdhyAbhAvena vyabhicArAt / kecittUktAnumAnasya cakSuH karmasaMyuktaM sat jJAnakAraNaM sAkSAtkArasAdhAraNakAraNatejastvAdAloka-vaditi tAtparyam / tejaHpadaM ca zrotre vyabhicAravAraNAyeti vadanti / samAdhAna iti / idaM codbhUtAnudbhUtarUpAbhyAmArambhapakSe'nyathA sArvakAlikayaugapadyapratyayAnupapatteH / vastutastayorguNavirodhe-nArambhakatvameva na bhavatIti yathAkarameva grAhyamiti mizrAH / yatra tu bhUya iti / idamapi karmavaijAtyAdanyathA kAraNaikajAtye kAryavailakSaNyAnupapatteriti bhAvaH / cakSurAdInAmiti / cakSurAderaNutve sthaulyAgrahaprasaGgaH, tadavacchedena sanni(ka?)rSA(bhAvAditi?) bhAvaH / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-5 // kiraNAvalI // iha kecidAhuH / aprApyakAri cakSuradhiSThAnAsambaddhArthagrAhitvAt / yat punaH prApyakAri na tadadhiSThAnAsambaddhArthagrAhi / yathA rasanAdi / pRthutaragrahaNAcca / yadi prApyakAri cakSuH syAt svato. 'dhikaparimANaM na gRhNIyAt / na khalu nakharaJjanikA parazucchedyaM chinatti / zAkhAcandramasostulyakAlagrahaNAcca / yadi hi gatvA gRhNIyAt nikaTasthamAzu gRhNIyAt / davIyastu cireNeti na tulyakAlamupalambhayet / anubhavati tUnmIlayanneva nayane zAkhAM zItamayUkhaJceti / kAcAbhradalasphaTikAdyantaritopalabdhezca / yadi hi prAptaM gRhNIyAt pratighAtinAM sphaTikAdidravyeNa viSTambhAdaprApta prasarpat tRNAdikaM nAdadIta / tasmAdaprApyakAri / tato na taijasamiti / tadasat / adhiSThAnasambaddhArthagrAhitvasya pradIpenAnaikAntikatvAt / pRthutaragrahaNasyApi pRthvagratayA tadvadevopapatteH / tulykaalgrhnnntvsiddhmev| tadabhimAnasya kAlasannikarSeNopapatteH / acintyohi tejaso lAghavAtizayena vegAtizayo yatprAcInAcalacUDAvalambinyeva mayUkhamAlini bhavanodareSvAloka ityabhimAno laukikAnAm / kecittu saMsargidravyatayA niHsaradeva nAyanaM tejo bAhyAlokenaikatAM gataM yugapadeva tAvadarthena saMsRSTamindriyamutpAditavaditi zAkhAcandramasostulyakAlagrahaNamupapadyata iti samAdhAnamAhuH / tadasat / pRSThabhAgavyavahitArthopalambhaprasaGgAt / indriyaprAptaye hyArjavAvasthAnamapyupayujyata iti sphaTikAdyantaritopalabdhirapi prasAdasvabhAvatayA sphaTikAdInAM tejastaterapratibandhakatvAt / pradIpaprabhAvadevopapatteriti / yeSAntvaprApyakAri cakSuH teSAmaprAptatvAvizeSAdavyavahitamiva kuDyAdivyavahitamapi kiM na gRhNAti / nahi vyavadhAyakaM prAptivighAtAdanyatra sattayaiva kAryavirodhi, tathAtve tasmin sati na kvacit kAryaM bhavet / yogyaM yogyena gRhyate, tattvayogyatvAnna gRhyate, na tu vyavahitatvAdityapi vArta, sthairya svarUpayogyatAyAstadAnImapyaparAvRtteH / kSaNikatve'pi pratyAsIdatAM sahakAriNAmatizayajanakatvAt / na hyapratyAsIdantaH sahakAripratyayAH samAsahasreNApi bhAvAnatizAyayanti / pratyAsattizca bauddhanaye nirantarotpAdaH / asmAkaM ca dravyayoH saMyoga eva syAt / na ca kRSNasArasyArthena nirantarotpAdaH / nApi saMyogaH / tatastadAzrayasyAtIndriyasya gatikrameNa nirantarotpAdena vA saMyogena vetyavaziSyate / tadetadane nirUpayiSyata iti eSA dik / // kiraNAvalI prakAzaH // aprApyakArIti / nanu golakasya pakSatve'pi siddhasAdhanaM tadanyasya pakSatve cAzrayAsiddhiH / siddhau vA dhammigrAhakamAnabAdhaH / atrAhuH / tadanyasyaiva pakSatve na bAdhaH / dhammigrAhakamAnasya prApyakAritvAnupajIvakatvAt / tasya vyavahitAnupalabdhigamyatvAt / yadvA golakameva pakSaH svAsambandhaviSayagrAhakatvaJca sAdhyam / na ca siddhasAdhanam / ghaTasAkSAtkArakAraNatejaHsaMyoga Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 sandarbhagranthAH samAnAdhikaraNaghaTasAkSAtkAraNatejaHsaMyogavattvasya niSedhyatvAt / anaikAntikatvAviruddhatvAdityarthaH / pRthutaragrahaNasya sAdhikaparimANadravyagrAhiNAtvagindriyeNAnaikAntikatvaM satyeva samAdhAnAntaramAha / pRthutareti / yatkAle candramasA saMyuktaM cakSustatkAle zAkhayApIti tulyakAlagrahopapattiH / na cAgrAvacchedenaiva cakSuHsaMyogo grAhako'nyathA mUlAvacchedena golakasya nityasambandhAt tadgrahApattiriti vAcyam / tiryagbhAvena zAkhAcandramasoragAvacchedena cakSuHsaMyogAvirodhAditi samAdhAne satyevAha / tulyakAleti / zAkhAgrahaNAnantarameva candragrahaNam / tayostulyakAlatvadhIbhraMma ityarthaH / ___ lAghavAtizayeneti / sajAtIyasambalanamevAtizayaH / gurutvAbhAvAtmake lAghave jAtyAtmakaprakarSAbhAvAt / etadeva dRSTAntena draDhayati / yatprAcIneti / zAlIkamataM dUSayitumupanyasyati / kecittviti / pRSThabhAgeti / vastuto'nudbhUtarUpeNa cakSuSA udbhUtarUpeNAlokena sahArambhe virodhaH / Arambhe'pi vAvayavasyendriyatvaM syAt / na cAvayavinaH kaayekoneytvaat tasya / etenetastataH sthitaiH prekSakANAM parasparanayanai rambhavirodhaH / teSAmanudbhUtarUpatvAdityapAstam / nanvindriyameva pRSThadeze vyavahitena kuto na sambadhyate ityata aah| indriyaprAptaya iti| tasmin stiiti| nanu yatra kvacit kuDyAdi na pratibandhakaM kintu grAhyagrAhakamadhyavarti / na cAlpaparimANena tAdRzena mahAparimANadravyAgrahApattiH / grAhyAdhikaparimANasya tanmadhyavartinaH kuDyAdeH prtibndhk-tvaat| na caivaM golakasyaiva rUpagrAhakatve prasannAndhasyApi rUpagrahaNaprasaGgaH, zrotravadadRSTa-vizeSopagraheNaiva golakasya grAhakatvAt / maivam / pUrvoktataijasAnumAnenaiva cakSuSaH prApyakAritvasiddheH / na caivamunmIlya nimIlitanayanasyApi sAkSAtkArApattiH golakasannikRSTendriyasya viSayasaMyoge sati jJAnajanakatvopagamAt / 'kSaNabhaGgapakSe tathotpAdamabhyupetyAhayogyamiti / kurvapaviziSTa-kSaNotpAdo 'tizayaH', 'sahakAripratyayAH' sahakArikAraNAni / nirantarotpAdenetyatra bhAvAnati-zAyayanti ityanuSajyate / kvcinnirntrotpaadH| 'saMyoge vetI'ti pAThaH sugama eva / tadetaditi / kSaNabhaGganirAkaraNena kathametaditi tejastvAvizeSe cakSureva rUpavyaJjakaM na 'tUSmAdI'ti kuto niyama ityarthaH / vardhamAnenduH (kiraNAvalIprakAza TIkA) anupajIvakatvAt = prApyakAritvAsAdhanatvAt / tasya = prApyakAritvasya / siddhasAdhanamiti, golakaghaTAdyoH sAkSAtsambandhAbhAvAdityarthaH / ghaTeti ghaTasAkSAtkAra kAraNaM tejaHsaMyogazca cakSurghaTasaMyogaHtena samAnAdhikaraNo yaH saMyogaH cakSurgorlakasaMyogaH tadvatvasya niSedhyatvAdityarthaH / virUddhatvAditi, nanu adhiSThAnAsambaddharUpAdigrAhitvasya rUpAdyaprApyakAritvasya ca manasi vidyamAnatvAt kathaM virUddhatvaM ? sAdhyAsahacaritahetoreva virUddhatvAditi cet, na, Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-5 167 vyabhicArivyatirekiNaeva virUddhapadena grahaNAt, bhavati cAyaM vyatirekIyatrayatra prApyakAritvaM tatratatrAdhiSThAnasambaddhArtha, grAhitvaM, yathA ghrANendriya iti, vyatirekavyAptisambhavAt, vyabhicArasyamUla evoktatvAditi bhAvaH / sajAtIyeti, yadyapi abhAve jAti sti, tathApi dhamo'styeveti bhAvaH / tathotpAdaH = kAryaprati kurvadpatvenotpAdaH / nirantarotpAdeneti, kartRtvasyakriyApekSAyAmAha anuSajyate iti / // dravyakiraNAvalI TIkA // "aprApyakAricakSuradhiSThAnAsaMbandhArthagrAhitvAdi"tyatra manasaH sapakSasya sattvAt kathaM vyatirekiteti cet, na / saMskAralakSaNapratyAsattisApekSatayA manaso'pi prApyakAritvAt / tadAhakusumAJjalau "saMskArastu pratyAsattimAtreNopayujyata" iti / prAptinirapekSasAkSAtkArasAdhanaMtvaM vA aprApyakAritvaM, na caitanmanasaH saMbhavati, smRterasAkSAtkAritvAt sukhAdisAkSAtkAre tu manasaH prAptisApekSatvAt / bAhyArthasAkSAtkAre ca manaso'sAdhanatvAditi / asyAmeva pratijJAyAM svato. 'dhikaparimANAgrAhakatvAt, sannihitadUrasthitayostulyakAlamupalambhakatvAt sphaTikAdivyavahitopalambhakatvAditi vyatirekitrayaM krameNa Aha-pRthutaretyAdinA / yad vA, cakSurna prA(pya ?)bodhakaM tadvirahe'pi tadbodhakatvAditi eva mukhyo hetuH / tatsAdhakAH punaH prakRtahetava iti / na ca svato'dhikaparimANagrAhakatvaM parvatAdigrAhiNi tvagindriye prApyakAriNe astIti viruddhamiti vAcyaM, tvagindriyasya yAvatsannikRSTaparvatabhAgamAtragrAhitvena pUrvapakSiNo'bhipretatvAt / pRthutaragrAhitvasya anukUla-(tarka ?)mAha-yadi ceti / samagro hi paddhatAdirupalabhyate, na cAlpaparimANasya cakSuSaH samagrapatasaMyogaH saMbhavI, na hi nakharaJjikA parazuriva zAkhAvyApinaM saMyogamanubhavati samastazAkhAcchedaprasaGgAt / adhiSThAnAsaMbaddhArtheti / golaka iva cakSuSastailapAtraM pradIpasyAdhiSThAnaM tenAsaMbaddhaM ghaTAdi pradIpo gRhNAti prApyakArI ceti vyabhicAraH / na ca vyatirekiNi virodha evodbhAvyo na vyabhicAra iti vAcyam, adhiSThAnAsaMbaddhArthagrAhitvasya prApyakAritve'pi bAdhAbhAve nAprApya. kAritvaniyamAnizcayAt / tena prApyakAriNi vipakSe sadbhAvamAtreNa anaikAntikatvamuktamiti / nanu yadi gatvA cakSuzcandramasaM gRhNIyAt tarhi mAsAdivyavadhAnena paricchindyAt, anekalakSayojanAntaritatvAditi kathaM kAlasannikarSeNApi zAkhAcandropalambhayaugapadyAbhimAna iti ata Aha-acintyo hIti / 'lAghavaM' gurutvAbhAvaH, 'tasyAtizayaH' upaSTambhakAdigatagurutvAbhAvaH 'saMsargi( dravya ? )tayetyanyonyamizrIbhAvayogyadravyatayetyarthaH / nanu nAyanarazmerapIndriyatve gatvA pRSThadezavyavasthitArthopalambhaprasaGgastulya ityata AhendriyaprAptayetviti / nAyanaM tejaH purataH sthitena saMbaddhyate, na pRSThasthitena, zarIreNa pratibandhAditi bhAvaH / "yeSAM tvi"tyAdinA aprApyakAritve vyavahitaprakAzakatvaprasaGga iti vadatA vyavahitAprakAzakatvAt prasaGgaviparyyayAt prApyakAritvaM cakSuSo'numeyamiti darzitam / nanu Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 sandarbhagranthAH aprApyakAritve'pi virodhinaH kuDyAdeH sattvAnna vyavahitopalambha ityata Aha-na hi vyavadhAyakamiti / na hi kuDyAM svarUpeNa jJAnaparipanthi, avyavahite'pi jJAnAnudayaprasaGgAt / nApi jJAnajanakacakSuHsaMyogavirodhitayA prApyakAritApatteriti bhAvaH / yo hi indriyaviSayayoH svarUpayogyataivo palabdhiprayojikA tadvirahAdeva vyavahitAnupalambho, na tu prAptivirahAdityAha, sa kiM kuDyAdivyavadhAnakAlInayorviSayendriyayoryAvadavyavadhAnaM sthiti manute, kiM vA yogyayoranyayorevAvyavadhAnadazAyAmutpattim ? prathame doSamAha sthairya iti / tadAnImapIti / vyavadhAne'pItyarthaH / "aparAvRtteri''tyatropalambhApattiri"ti zeSaH / dvitIyaM dUSayati-kSaNikatva iti / bauddhamate hi ayogyAvevendriyaviSayau yogyayorevendriyaviSayayoranyonyasahitau janakau, tad yadi prAptinirapekSayorayogyendriyaviSayayoryogyendriyaviSayajanakatvaM, tadA kuDyavyavadhAne'pi yogyendriyaviSayayorudayAd vyavahitopalambhApattiH, prAptisApekSayorayogyayoryogyajanakatve'yogyajanakatve vApi upalambhopayoginI prAptiriti siddhamiti bhAvaH / nanu prAptiH sAdhyamAnA golakasya sAdhyate, tadvyatiriktasya vA? Aye, bAdhaH; dvitIye tu AzrayAsiddhirata Aha-na ca kRSNeti / rUpopalabdhikaraNe prApyakAritvaM sAdhyate, tacca siddhyamAnamanta vitagolakAtirekameva siddhyati, golake bAdhAt / nanu nirantarotpAdAdeva prAptivyavahAre ghaTamAne saMyogalakSaNaprAptirdurlabheti ata Aha-tadetaditi / // dravyakiraNAvalI divAkara viracitA TIkA // .. aprApyakArItiviSayAprAptameva tadgrAhakamityartha / nanu golakasya pakSatve siddhasAdhanaM tadatiriktasyAzrayAsiddhiH / siddhau vA tadgrAhakamAnabAdha iti cet / na golakaM pakSIkRtya svAsambandhaviSayagrAhItvasya sAdhyatvAt / na ca siddhasAdhanaM golakena samaM cakSustejoghaTitasaMyukta saMyogasya ghaTadigrAhakatvena tvayAGgIkArAt ghaTasAkSAtkAra kAraNateja:saMyogasamAnAdhikaraNaghaTa sAkSAtkArakAraNatejaHsaMyogavattvaM vA tasya niSedhyaM / yadvA zarirAsaMyuktaghaTasAkSAtkAraH (pakSa) ghaTasaMyuktendriyAjanyaH (sAdhya) zarIrAsaMyuktaghaTajJAnatvAt tdnumitivditi| anekAntikatvAditi viruddhatvAt ityarthaH yadyapi svAdhikaparimANaghaTAdigrAhakatvaM tvagendriyeNa prApyakAriNyapi vidyate tathApi gatyantaramAha pRthutareti / yadyapi zAkhAcandramasaMyogasamAnakAlInendriyasaMyogavatvena tulyakAlamupalambha sambhavatyeva tathApIndriyasya prApyakAritvena zAkhAM gRhitvA pazcAccandramasaMyogasamAnakAlInendriye gRhNAtItyata Aha tulyakAleti / zAkhAgrahaNapuraHsaramevatadgrahaNaM tulyakAlatvena Aropastu tayorityarthaH / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-5 169 __ pRSThabhAgeti-tasmAdanudbhUtarUpacakSuSodbhutarUpAlokena saha viruddharuyotpAdavirodhAdArambha eva nAsti Arambhe'pi vA avayavasyevendriyatvaM na ca tadavayavinaH / ataeva yatretatsthitaH (? itastataH sthita) prekSakANAM paraspara nayane rambha virodhaH / tatrApi pRSThadeza vyavahitArthopalambhApattyA Arambha eva nAsti avayavasyevendriyatvamityeva vAcyamitibhAvaH / tasmin sati itiH-nanu yatra kvacit kuDyAdisatvaM na pratibandhakaM kintu grAhyagrAhaka madhyavati tathA / nacaivamapi kuDyAdau madhyavartinI parvatAdi grahaNaM na syAditivAcyaM / grAhyAdhika parimANasya tanmadhyavartinaH kuDyAdeH / pratibandhakatvAt / athavA tvanmate yAdRzendriyasaMbandhavicchedakatvaM tAdRzasya svarUpa evAbhAvaH kAraNamityabhyupagamAt na caivaM golakasyevarUpagrAhakatve prasannAndhasyApi rUpagrahaprasaGga zrotravadadRSTavizeSopagraheNaiva golakasya grAhakatvAt / yadAhuH - viziSTAdRSTa vaicitryAt kuSNasAraM vilocanaM / vyavadhAnAdyabhAvazca svaspeNaiva yujyate // iti / maivaM pUrvokta tejasatvAnumAnenaiva cakSuSaH prApyakAritvasiddheH / tathotpAdAdAha yogyatvamitiatizayeti-kurvadarupaM utakSaNotpAdotizayaH sahAkAripratyayA iti-sahArikAraNamityarthaH nirantarotpAdeneti-bhAvAnatizAyayantItyanenAnvayaH kvacid prathamA eva pAThaH satu spaSTameva / // padArthadIpikA // nanu cakSuSo golakavizeSarUpasya ghaTadisaMyogaH pratyakSabAdhitaH kathamAsattiriti cenna / tattad golakAdhiSThitAnAmindriyANAmatIndriyANAmapyupagamAt golakAdirUpavattve cA'sambaddhagrAhakatvamabhyupeyam / tathA ca pRSThabhAgIyAH purovatino bhityAdivyavahitAzca padArthA gRhyeran / vyavadhAnaM pratibandhakamiti cenna / bhityAdiparabhAgasthitAnAM parAvRtya darzane pRSThadeze svasya ca pratyakSaM na syAt / tatpuruSIyatatkAlInapratyakSaM pratyeva tatkAlapratibandhakatvakalpane cAtigauravAt / tasmAdAvazyakamatIndriyamindriyam / nanvevaM zAkhAcandramasostulyakAlagrahaNaM na syAt / kiM ca netronmIlane praharAdyavadhisUryacandragrahaNArthe vilambApattiH / cakSuSastAvat dUragamanakalpanAt iti cenna / atilAghavAdatizIghraM tAvat dUragamanAdvizeSA'grahaNasyAzu tadutpAdakapratItezcopapatteH / taduktam / acintyo hi tejaso lAghavAtizayena vegAtizayo yatprAcInAcalacUDAvalambinyeva bhagavati mayUkhamAlini bhavanodareSvAloka ityabhimAno laukikAnAmiti dik / (kiraNAvalI) Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 sandarbhagranthAH // nyAyakandalI // ___indriyaprakRtitvamindriyasvabhAvatvaM na bhUtasvabhAvAnIndriyANi aprApyakAritvAt prApyakAritvaM hi bhautiko dharmo yathA pradIpasyeti kecit / tadayuktam / vyavahitAnupalabdheH yadIndriyamaprApyakAri kuDyAdivyavahitamapyarthaM gRhNIyAdaprApteravizeSAt / yogyatAbhAvAdvyavahitArthAgrahaNamiti cet indriyasya tAvadyogyatA viSayagrahaNasAmarthyamastyeva tadAnImavyavahitArthagrahaNAt viSayasyApi yogyatA mahattvAnekadravyavattvarUpavizeSAdyAtmikA vyavadhAnepi na nivRttaiva ArjavAvasthAnamapi tadavasthameva / atha mataM AvaraNAbhAvo'pyarthapratItikAraNaM saMyogAbhAva iva patanakarmaNi AvaraNe satyAvaraNAbhAvo nivRtta iti pratIteranutpattiH kAraNAbhAvAditi / naitatsAram / AvaraNasya sparzavadravyaprAptipratiSedhabhAvopalabdheH chatrAdikaM hi patato jalasya sAvitrasya ca tejasaH pratiSedhati na tu svasyAbhAvamAtraM nivartayati tathA sati sulabhametadanumAnaM prAptaprakAzakaM cakSurvyavahitArthAprakAzakatvAt pradIpavat bAhyendriyatvAt tvagindriyavat / nanvevaM tarhi viprakRSTArthagrahaNaM kutaH razmyarthasannikarSAt anudbhUtarUpasparzA nAyanA razmayo dUre gatvA santamarthaM gRhNanti / ata eva mahadaNuprakAzakatvAt kimindriyasya bhautikatvaM na siddhyati pradIpasyeva razmidvAreNa tadupapatteH yatra ca razmayo bhUyobhiH svAvayavaiH sahAvayavinA tadavayavaizca saha sambaddhyante / tatrAzeSavizeSAskanditasyArthasya grahaNAt spaSTaM grahaNaM yatra tvavayavamAtreNa sambandhastatra sAmAnyamAtraviziSTasya dharmiNo grahaNAdaspaSTaM grahaNam / yad gacchati tatsannihitavyavahitArtho krameNa prApnoti tatkathaM zAkhAcandramasostulyakAlopalabdhiriti cet indriyavRtterAzusaJcAritvAt palAzazatavyatibhedavat kramAgrahaNanimittoyaM bhramo na tu vAstavaM yaugapadyam / nanu prAptipakSe sAntarAloyamiti grahaNaM na syAt nAnyathA tadupapatteH indriyasambandhasyAtIndriyatvAnna tadbhAvAbhAvakRtau sAntaranirantarapratyayau kiM tu zarIrasambandhabhAvAbhAvakRtau yatra zarIrasambaddhasyArthasya grahaNaM tatra nirantaroyamitipratyayaH yatra tu tadasambaddhasya grahaNaM tatra sAntara iti / // nyAyakandalITIppaNam // abhUtasvabhAvAni iti-anvaye manovat / viSayasyApi yogyatA iti nanvAkAze mahattvamasti paraM rUpavizeSo nAsti, dvayaNuke tu rUpavizeSa udbhUtaM rUpamasti paraM mahattvaM nAstItyacAkSuSatve dvayorapyudbhUtarUpamahattvayordarzanaM prati kAraNatvavacanaM yuktam, mahattvAdyanekadravyatvayorapyupAdAnamanarthakam, udbhUtarUpasya mahato'nekadravyatvAvyabhicAreNa vyavacchedyAbhAvAt / satyam, dvayorapi darzanaM prati kAraNatvakhyApanArthamathavA dvayorapi tulyavyApyavyApakatApradarzanArthaM dvayorupAdAnam / nanu dvayostulyavyApakatvamasiddhamiti udbhUta rUpasyAnekadravyavato vyaNukasya mahattvarahitattvAt ? naivam, na vidyate ekaM dravyamAzrayatayA yasya (tadanekam, anekaM dravyamAzrayatayA) vidyate yasya tadanekadravyavat, Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-5 171 sAvayavadravyArabdham iti vyutpattyA vyaNukasyAnekadravyavattvAbhAvAt / sthairyapakSAbhiprAyeNa ghaTasya tatsvarUpatvAd yogyatAyA anivRttiH / kSaNikatve kuDyAdyantaritasyApi puruSAntareNopalambhAdasti tasminneva kSaNe yogyateti / saMyogAbhAvaH phalAdevRntAdineti / pratIteH iti-kuDyAdivyavahitasyArthasyeti zeSaH / naitatsAram iti-yadyapyanvaya vyatirekAbhyAM kuDyAdisaMsargaprAgabhAvasya kAraNatvAvagamAt kuDyAdyantaritatve kAraNAbhAvaH; tathApyAvArakaM dravyaM kimapyAvRNvat kArya pratiSedhayati / naivameveti bhUyobhUyastathAdarzanAditi / tathA ca sati iti-nanu vyavahitArthaprakAzakatvamityevaM rUpaM zilAdAvapyasti na tu prAptaprakAzakatvamityanaikAntikatvam, naivam; prakAzakatve sati vyavahitArthAprakAzanasya cintanAt / bAhyendriyeti bAhyAgrahaNaM manovyavacchedArtham / ata eva iti / svaparimANApekSayA mahadalpaM ca prakAzayatIti tarkaH / athavA vivAdAdhyAsitamindriyam abhautikam, svaparimANAdhikaparimANa prakAzakatvAt, manovat iti parAnumAnam / atra aNugrahaNaM dRSTAntArtham, yathA cakSuraNuprakAzakaM tathA mahatprakAzakamiti pradIparazmibhiranaikAntikamityarthaH / kramAgrahaNanimitto'yam iti-atra karmotpAdakakSaNasaMskArotpAdakakSaNakarmanAzakSaNakarmAntarotpAdakSaNAdikSaNagaNanAyAmitaravegavat sAdhAraNe tejaso'pi vege zAkhAcandramasostulyakAlopalabdhyanupapattAvitaravegavilakSaNavegAbhyupagama evottaram / nanu prApti iti-yadi cakSurindriyaM prApyamarthaM gRhNAti tarhi nyathA sparzanena prApte nirantaraH sambaddho'yamartho mayA (gRhIta iti pratyayo bhavati tathA cakSurindriyaprApte'pi syAt, na tu sAntaro'sambaddho mayA gRhIta iti) sAntarapratyayasyAprAptinibandhanatvAt / asti caivaM pratyayaH tato'prAptasyaiva grahaNaM mantavyamiti / samAdhatte nAnyathA iti / sparzanagRhIte'pyarthe saMyogasya dviSThatvAt tvagindriyasya cAtIndriyatvAt na tatrApIndriyasaMyogajanito nirantara pratyayaH, kintu dehasambandhajanita iti tasyaiva tatra kAraNatvam, dehasaMyogAbhAvasya tu sAntarapratyaye kAraNatvamiti / . // nyAyakandalI paJjikA // na bhUtasvabhAvAnIndriyANItyAdinA / keciditi-bauddhajainasAMkhyAH / yogyatAbhAvAditiyogyatAyAH abhAvAdityarthaH / nanvabhAvaH kathaM kAraNaM bhavatItyAha-saMyogAbhAva iva patanakarmaNIti satyapi hi gurutve patanahetau yAvatsaMyogastAvatpatanaM na bhavati / yathA vRntasaMyoge bIjapUrasya, saMyogAbhAve patanam / itIti asmAddhetoH / pratIteriti-arthajJAnasya / kAraNAbhAvAditiAvaraNAbhAvasya kAraNasyAbhAvAt / AvaraNasya sparzavadravyaprAptipratiSedhArthatvenopalabdheriti prAptizabdena saMyogaH / idamatrAveditaM bhavati-na ca sparzavantIndriyANi bhavanmate'bhautikatvAt / tata AvaraNena teSAmapratighAtAd vyavahitArthopalabdhiH syAt / paravAkyaM nanvevaM tItyAdi / zrIdharaH prAha razmyarthasannikarSAditi razmInAM nayanAnAmarthena viSayeNa saha naikaTyAt / dUre gatvA santamarthaM Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 sandarbhagranthAH gRhNantIti yoga: / nanu bhautikaM yAvatparimANaM tAvatyevArthakriyAM..dRSTam, yathA kuThArAdikaM vaTavRkSAdau / indriyaM tu svaparimANAdhikamapi vastu prakAzayati tathA svaparimANAdaNvapi prakAzayati tatkathaM tasya bhauktikatvaM yuktam, abhautikatvameva hi prAptamityAzaMkyAha-ata eva mahadaNuprakAzakatvAdindriyasyAbhautikattvaM na siddhayatIti / paravAkyaM yadgacchatItyAdi / prAptipakSe iti-nAyana razmInAM padArthasannikarSe kakSIyakriyamANe ityarthaH / sAntarAlayo'yamiti grahaNaM na syAditiviprakRSTo'yamiti grahaNaM na syAt / nAyanarazmayo hi yadi tatra gatvA'rthaM gRhNanti tadA kiM dUraM kiM vA Asannamiti bhAvaH / zrIdharaH prAha nAnyathA tadupapatterityAdi / na tadbhAvAbhAvakRtau sAntaranirantarapratyayAvitinendriyasambandhabhAvAbhAvakRtau sAntaranirantarapratyayau ityarthaH / atra cendriyasambandhabhAvakRto nirantarapratyayaH / indriyasambandhAbhAvakRtastu sAntarapratyaya iti draSTavyam / nanu yathAsaMkhyamanusAryaM zAstrazailyA yathAsaMkhyamaryAdAyA iha nirvAhAt / // nyAyakandalI kusumodagamodayavyAkhyA // na bhUteti / tadayuktamiti tadaprApyakAritvaM pramANabAdhitamityarthaH / zaGkate-yogyateti / ayamabhisandhi:yogyatA hi tAdRzaindriyakSaNapariNAma (:) arthakSaNazca, tayoraprAptayoreva grahaNagrAhyabhAvaH / vyavahitaviprakRSTAzca na tAdRzA iti tatkimapratIyamAnaprAptikalpanayeti / tatra pratikSaNapariNAmasyAgre nirAkariSyamANatvAt tadatiriktayogyatA svarUpalakSaNA sahakArilakSaNA vA syAt / tadubhayaM vyavahitaviprakRSTayorapyaviziSTaM prAptirUpasahakArivaikalyameva kevalamavaziSyate ityAha indriyasyeti / ayaM prayogaH cakSurAvaraNaM prAptipratibandhakatayA AvriyamANakArya viruNaddhi AvaraNatvAdazruvat / tathA ca satIti vyavahitayorindriyArthayoH prAptivyatiriktayogyatye kAryAbhAve ca sati anumAnaM sulabhamanyathAsiddhisvarUpAsiddhizaGkAyA anavakAzatvAdityarthaH / vyavahitAprakAzatvA* dityatra sarvathA'prakAzakairvyabhicA-raparihArAya prakAzakatve satIti vizeSaNIyo hetuH / prakAzopetapadArthamAlA ___ [atra] kecit-cakSuH na prApyakAri, adhiSThAnAsambaddhArthagrAhakatvAt / yat prApyakAri tat nAdhiSThAnAsambaddhArthagrAham / yathA rasanAdiH / prApyakAritve pRthutaragrahaNAnupapattezca / na hi svalpasya cakSuSaH pRthutaraprAptisaMbhava; kiM ca zAkhAcandramasoyugapat grahaNaM na syAt / na ca vegAtizayAt samAdhi parAparamANvavayavAntaM gatimantareNAvayavino gamanAbhAvAt / teSAM ca bhUyo'vacchedena saMyogAbhAvAt; atyatizayavegavato'pi sannikRSTadezasaMyogAdikaM vinA viprakRSTadezagamanAsambhavAcca / api caivaM kAcasphaTikAdyantaritopalabdhiH na syAt / tathAtve bhittyAdyantaritopalabdhyApatteH / tasmAdaprApyakAri cakSuH, tato na taijasam / kiM tu golakameva viziSTAdRSTogRhItaM, tena prasannAndhavyAvRttirityAhuH / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 vibhAga-5 tanna- dIpaprabhAyamanaikAntAt cakSuSo golakamiva prabhAyA api dIpo'dhiSThAnaM tadasambaddhArtha. grAhakatvaM prabhAyAm / na ca tatrAprApyakAritvamasti / __zAkhAcandramasoryugapadgrahaNe yaugapadyabhimAnastu kAlasannikarSAt zatapatrasUcivedhavat acintyo hi tejaso vegAtizayaH / kecittu-nissaran nAyanaM tejo bAhyAlokasahakAreNa yugapadeva tAvadavacchedena saMsRSTa. cakSurutpAdayatIti zAkhAcandramasoyugapadgrahaNam / na caivaM pRSTabhAgasthitAnAmupalambhApattiH; AbhimukhyaM tvindriyavyAptAvevopayujyata iti vAcyam / pRSTadezasthabAhyAlokaiH cakSurutpAde mAnAbhAvAt cakSuSo mUlAvacchannivat pRSTAvacchitrasya saMyogasyAgrAhakatvasambhavAccetyAhuH / ananyagatyA vegAdivizeSavazAt vinaiva sannikRSTadezavizeSasaMyogaM viprakRSTadeze saMyogAntarAvasthitaghanadravyavizeSANAmeva tatpratibandhakatvAdatyanye / kAcAntaropalabdhistu kAcAderatisvacchatayA prabhAvan nayanagativirodhitvAbhAvAt / kiM ca cakSuSo'prApyakAritve bhittyAdivyavahitasyApi grahaH syAt / bhittyAdikaM hi prAptivighAtakatayaiva virodhi, na tu svarupasattayA, tathAtve tasmin sati kvacidapi kArya na syAt / na ca tattadbhitteH svasvaprAcyAdisthapuruSasAkSAtkAre svasvapratIcyAdivartitvasaMbandhena pratibandhakatvaM, gauravAt / yattu - vyavahitamayogyatvAdena na gRhyate; na tu vyavahitatvAditi - tanna - ayogyatvaM hi na svarUpAyogyatvamaH sthairyapakSe tasyaiva kAlAntare grahAt / kSaNikatvapakSe pratyAsannAnAM saMhakAriNAmeva tatrAtizayajanakatvaM nApratyAsannAnAm / pratyAsattizca baudvAnAM nirantarotpAdaH / asmAkaM tu dravyayossaMyogaH tadubhayamapi kRSNasArasyArthena na sambhavati; kiM tu tadAzritasyAtIndriyendrisya gtikrmenneti| pare tu - anantacakSuH kriyAsaMyogavibhAgatatkAryakAraNabhAvAdikalpanamapekSya tattadgolakAdikriyAdeH tattaccAkSuSahetutvamevocitamiti kimatiriktacakSuSetyAhuH / / taccintyam - cakSussaMyogatvAdinA hetutvasya lAghavAtsidvau phalamukhasya gauravasyAdoSatvAt / yattu - bhittyAdeH cakSussaMyogapratibandhakatvaM tvayApi vAcyamiti cAkSuSapratibandhakatvameva yuktamiti - tanna - tattatkriyA tattaduttaradezAnAM tattaduttarasaMyogahetutvenAnatiprasaGge bhittyAdeH saMyogapratibandhakatvAbhAvAt / syAdetat - ghrANAdikaM pRthivyAdibhyo bhidyata indriyatvAt, manovat, manaso'pi bhidyate mahatvAt ghaTavat / yuktaM caitat / mahataH pRthivyAdeH rUparasagandhasparzeSvanyatamodbhavaniyamAt tAdRzapratyakSabAdhAditi cet - na / ghrANaM pRthivI, parakIyarUpAvyaJjakatve sati gandhavyaJjakatvAt, kuGkamagandha Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 sandarbhagranthAH vyaJjakaghRtavat / dRSTAntAsidvivAraNAya parakIyeti; vAyupanItasurabhibhAgAdedRSTAntatva-sambhavAt nopAdeyameva vA tat / evaM rasAdimAtravyaJjakatvena rasAdau jalatvAdyanumeyamiti siddhAntinaH / ekadezinastu - anumAnamidamaprayojakaM, ghrANAdyorekajAtyA vyajjakatvaM na yuktisaham: ekatarasattve phalApateH / itthaM caikenandriyatvena jAtyA SoDhA sannikarSonyatamapratyAsatyA laukikapratyakSatvAvacchinahetutvaM nirAbAdham / na ca janyapRthivItvAvacchinna pRthivItvAdinA hetutvasya klRptatvAt ghrANAdeH pRthivI-tvAdikameva yuktamH pRthivItvaM jalatvAdikaM vetyatra vinigamakAbhAvAdityAhuH / uktanumAnameva vinigamakaM "aNurapI" ti nyAyAt yuktyanugraho'pyatraiveti tu yuktam / . prakAzaTIkA cakSaSastaijasatve pUrvapakSamAha - atra keciditi / na prApyakAri - na sambaddhArthagrAhakam / nanu cakSuSaH sambaddhArthagrAhakatve zAkhAcandramaso; grahaNayogapadyabhimAnaH kAlasannikarSAdapi na saMbhavati, tayorativyavahitatvena tasyApyasambhavAdityata Aha-acintyo hIti / ___ vegAtizaye AcAryoktamudAharaNaM yathA- "yatprAcInAcalacUDAvalambinyena mayUkhamAlini bhuvanodareSu cAloka" (ki. pR. 74) iti / -- cakSuSaH prApyakAritvaM tattaddUSaNanirAsena sAdhayitvA'prApyakAritve bAdhakamapyAha- kiM ca cakSuSa iti / prAptivighAtakatayaiva- sambandhavighAtakatayaiva / ___ baudvamataM khaNDayitumAha-yattviti / tatra-bhittyAdivyavahitasthale / atizayeti / pratyakSajananayogyatvAtmakAtizayajanakatvaM tAdRzAtizayaviziSTadravyajanakatvamiti yAvadityarthaH / taccintyamiti / cintAbIjaM svayameva sphuTayati - cakSussaMyogatvAdineti / cakSaSTavAdeoNtitvena tadavacchinna - cakSussaMyogatvAdinA cAkSuSAdihetutve lAghavam; golakatvasya pArthivApyAdigolakasAdhAraNyasya jalatvAdinA saGkareNa jAtitvAbhAvAt tadavacchainnasaMyogatvAdinA hetutve gauravamityarthaH / phalamukheti / phalaM tAdRzakAryakAraNa bhAvagraho mukhamupasthitibIjaM yasya tAdRzagauravasyAnantacakSurAdikalpanAgauravasyetyarthaH / ghrANAdipaJcakaM dravyAntarameva, na tu pRthivyAdhArabdhimityAkSipati-syAdetaditi / ekadezimataM dUSayati- uktAnumAnameveti / ghrANAdeH pRthivItvAdisAdhakAnumAnamevetyarthaH / nanUtkAnumAnasyAprayojakatvAt kathaM vinigamakacamata Aha-aNu iti / "aNurapi vizeSo'dhyavasAyakara" iti nyAyAdityarthaH / atra- ghrANAdeH pRthivItvAdau / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-5 175 . kiraNAvalI dravya bhAskara AprApyakArIti / viSayA sambaddhameva grAhakaM / yadi prApyakAri syAt tadA rasanAdivadadhiSThAna sambaddhaM gRhNIyAt / nacaivaM golakAsambaddhasya gRhNaNIdityarthaH / pRthviti / yadi prApya gRhNIyAttadA svalpasyAdhikadezAvacchedena prAptyabhAvAdadhikadezAvacchinnaM na gRhNIyAt nacAdhiSThAnAsambaddhaM sva sambandhe svAdhiSThAnasambandhasyApi prasaGgAdityartha / na khalviti / yAvadUraM smbndhstaavdevvchinnti| natvadhikaM tathA prakRte'pi svalpatAgasyaiva grahaNaM syAdityarthaH / zAkheti / gatikrameNa prApya grahaNe kramikaM grahaNaM syAt tathAcAnubhavavirodha ityarthaH / kAceti / gatvA prApya grahaNe vyavadhAne grahaNaM na syAt vyavadhAyakena pratibaddhe gamanAsaMbhavAdityarthaH / na taijasamiti / prApyakAritvAnurodhena hi golakAtiriktaM cakSuraGgIkriyate golakasya candrAdiprAptyasaMbhavAt aprApyakAritvetu golakameva ' cakSurnaca prasannAndhAnupapattiH adRSTavizeSa sahitasya tasya tatvAdityartha / adhiSThAneti Adheya sambaddhasyAdhAra sambandhAniyamena yathA zarAvAsambaddhagrahe'pi pradIpaH prApyakArI tathA cakSurapItyarthaH / pRthatareti / evaM ca yAvati dUre sambandhyate tAvadeva gRhNAtItyarthaH / yadyapyanirgataM golakaparisamAptameva cakSustathApi nirgataM mahadbhavatItibhAvaH / tadvat pradIpavat / tejasaH prAptau kramAjJAnaM dRSTAntenAha yaditi yadeva cUDAvalambanaM tadevAloka iti yathAbhrama stathaiva prakRtepItyarthaH / cakSu rbAhyAlokAbhyAmArabdhena cakSuSA tAvadartha saMsRSTena yugapattAvadartha grahaNamiti keSAcinmatamAhakecitviti pRSTeti evaM hi tasya cakSuSaH pRSTa bhAge'pisatvAt tatrasthamapi gRhyatetyarthaH / nanu cakSudezasthameva gRhyate iti na tadupalambha ityataH Aha indriyeti / na hyArjava sthAnaM svata upayujyate kintu prAptidvArA sA cet pRSTadeza sthenApyasti tadArjavaM vinApi gRhyetetyarthaH / sphaTikAdIti tathA sachidratA teSAM yathA nAtipratibandha ityarthaH / prasAda svabhavatayA sachidratAvizeSa zAlitayetyarthaH / yeSAmiti kuDyArtti gRhaNIyAdityapi yojyaM nanu pratibandhakasya bhittyAdeH satvAt na vyavahitA vyavahitamityupalakSaNAdi grahaNamityata Aha nahIti / bhityAdi hi prApti vidhAta dvArA pratibadhnAti na ca prApterakAraNatve tadupapadyate / naca svata eva pratibandhakatvaM bhittyAderantarAle'pi bhittyAdi satve kAryAbhAva prasaGgAt / nacAntarAlavartinaH pratibandhakatvaM svalpa parimANasya kuDyAderantarAle satve mahAparimANasya gajAderagrahaNa prasaGga iti bhAvaH / tarkabhASA nanvindriyANi sambaddhArthagrAhakANi / tathA hi - indriyANi vastuprApyaprakAzakArINi / jJAnakaraNatvAt Alokavat / yadvA cakSuHzrotre vastuprApyaprakAzakArINI bahirindriyatvAt / tvagAdivat / tvagAdInAM tu prApyakAritvamubhayavAdisammatameva / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 sandarbhagranthAH govardhanI TIkA nanUktamindriyeSu sambandhAntarakalpanA syAdityAha / nanviti / nanu zarIre vyabhicAra ityata Aha / yadveti / atra hetau bahiHpadaM sampAtAyAtaM manasyapi sAdhyasatvAt / dRSTAntAsiddhimapAkaroti / tvagAdInAmiti / tarkataraGgiNI atra pUrvapakSayati - nanviti tathA cAbhAvagrahe indriyasya pramANatve satrikarSakalpanameva gauravamityarthaH / zarIre iti vijJAnakAraNatvaM vartate zarIre, tatra vastuprApyaprakAzakatvaM nAsti / yadA ghaTAdiviSayakaM jJAnamutpadyate tadA zarIrasya kAraNatvamanvayavyatirekAbhyAmasti / zarIravyatirekeNajJAnAnutpatteriti / paraM vastuprApyakAzakatvaM nAsti / ghaTAdInAM samaM zarIreNa sambandhAbhAvAd vyabhicAra / hetvarthaH yadveti cakSu : zrotre ityanumAne indriyatvAdayaM hetuH / cakSu : zrotre iti pakSaH / vastu prApyaprakAzakatvaM saadhym| tathA ca yatra yatrendriyatvaM tatra vastuprApyakAzakatvam / atra manasi vyabhicAravAraNArthamindriyatve heto : bahirpadaM vizeSaNaM deyam / tathA ca bahirindriyatvAditi hetuH / tena manasi heturapi nAstIti bhAvaH / sampAtayAtamiti arthAdAyAtamityarthaH / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAyubhUti bhAsa (nAdalaDI ho vaIraNa huI rahI - e dezI) trIjo gaNadhara mujha mani vasyo, vAyubhUti ho guNagaNa abhirAma ke; suta pRthivI vasubhUtino, jAyo svAti ho gobara vara grAma che. trIjo 1 varasa baItAlIsa gRhIpaNa, chaumalyo ho dasa varasa pramANa ke; varasa aDhAra te kevalI, savAya ho sattari pariNAma che. trIjo. ra gotama gotra suhAmaNo, jehanA sohe ho paNasaya vara sIsa ke; jasa saMzaya te majajIvano, te TAle ho yugate jagadIza ke. trIjo 3 ehavA gurunI goThaDI, thoDi paNi ho savi janamano sAra thoDuM paNa caMdana bhaluM, hUM kIjaI ho bIjA kAThano bhAra ke ? trIjo 4 heja haIAnuM ullase, jo bAjhaI ho guNavaMtasuM goThi ke; nahIM to mana mAMhi rahi navI, Ave ho mata vAta te hoThi ke, trIjo 5 catura ziromaNi suMdara, mujha milio ho guru zivatarUkaMda ke; mana manoratha savi phalyA, vali TaliA ho duHkhadohaga-daMda ke. trIjo 6 dUra rahyA paNi jANI, guNavaMtA ho nija citta hajUra che; zrI nayavijaya vibudha taNo, Ima sevaka ho lahe sukha-papUra . trIjo 7 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-6 // nyAyavArtikaH // 'indriyArthasannikarSotpannam' ityayuktam indriyasyAprApyakAritvAt / aprApyakAriNI: cakSuHzrotre iti eke / tatra ca nyAyaM bruvate, aprApyakAri cakSuH sAntaragrahaNAt pRthutaragrahaNAMccetisAntarasyArthasya viprakRSTadezAvasthitasya grahaNaM dRSTam, na tu cakSuSastena arthena prAptirasti, bhUtavizeSasyendriyabhAvAt ya evAyaM kRSNasAralakSaNo bhUtavizeSaH sa bAhyabhUtavizeSaprasAdAnugRhItastatRSNApUrvakakarmApekSaH cakSurityucyate / tathA coktam; tyopalabdhisaMvartakena karmaNA tattRSNApUrvakeNa cakSurabhinirvRttamato rUpopalabdheH kAraNaM bhavatIti / evaM zeSeSu / na ca bhUtavizeSAnugRhItasya golakasya prAptirviSayeNAsti / tasmAt sAntaragrahaNAdaprApyakArIti / apare tu sAntara iti grahaNaM hetuM varNayanti / na hi prApyakAriSu ghrANAdiSu sAntara iti grahaNaM dRSTam, dRSTaM tu ckssussi| pRthutaragrahaNAccarASTravanAdirUpaM ca mahadupalabhyate, na cAkSNostathA pRthvavabhAsa iti / digdezavyapadezAcca-yadi prApyakAri cakSurbhavet, digdezavyapadezo na syAt / nahi prApyakAriSu ghrANAdiSu etadastIti / sannikRSTaviprakRSTayostulyakAlagrahaNAccayat khalu gatimadbhavati tat tAM gatimabhindat sannikRSTamAzu prApnoti, viprakRSTaM cireNa / zAkhAcandramaso: tulyakAlagrahaNaM dRSTam tasmAdaprApyakArIti / yat tAvat sAntaragrahaNAditi, tadayuktam vikalpAnupapatteH / sAntaragrahaNamiti ko'rthaH ? kiM tAvat sAntarasya grahaNamaprAptasya grahaNamityayamarthaH, Ahosvit sahAntareNa grahaNaM sAntaragrahaNamiti / astu tAvat pUrvaH pakSaH, aprAptasya grahaNaM sAntaragrahaNamiti / nanvayaM pratijJArtha eva tatazca hetvabhAvaH / kiM kAraNam ? hetvarthasya pratijJArthena AkSiptatvAt-etaduktaM bhavati, aprApyakAri cakSuH, aprApyagrahaNAditi na pratijJArthAd bhidyate / atha brUSe sahAntareNa grahaNamiti, kiM tadantaraM nAma, yaccakSuSA viSayeNa sahopalabhyate iti ? kimAkAzamabhAvo dravyAntaraM vA? yadyAkAzam, tanna cakSuSo viSayaH-na hyAkAzaM cakSurgrAhyam, arUpatvAditi / atha rUpavadravyAntaramantarazabdavAcyam, tasya vyavadhAya Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 sandarbhagranthAH katvAt tena saha grahaNaM na yuktam / athAbhAvo'ntarazabdavAcyaH ? sa svatantrazcakSurviSayo na bhavatIti tena sahopalabdhAvanaikAntikam / na cAnyA gatirasti / tasmAt zUnyamabhidhAnaM sAntaragrahaNAditi / yairapi vidvatsamAnaiH sAntaragrahaNAdityasya sAntara iti grahaNamityetad vyAkhyAnaM kriyate, tadapyayuktam sAntara iti grahaNasyAnyanimittatvAt-anyathaiva sAntara iti grahaNaM bhavati, zarIrAvadhinimittatvAt:zarIramavadhiM kRtvA sAntaranirantare bhavataH, na punarindriyaprAptyaprAptyapekSe / yatra zarIramindriyaM cobhayamarthena saMbadhyate tatra nirantaramiti grahaNaM bhavati / yatra punaH indriyamAtre sambandhaH tatra sAntara iti / tasmAt sAntara iti grahaNasyAnyanimittatvAt, na sAntaragrahaNAdaprApyakAritvaM sidhyatIti / ___ yadapi pRthutaragrahaNAditi tadapyayuktam, sambandhamAtreNa mahadaNvorgrahaNAt / sambandhamAtraiNaiva mahati vANau vA viSayabhedAnuvidhAyI pratyaya upajAyate / tasmAdacodyametadapIti / ___ yat punaretaduktaM digdezavyapadezAditi, tadapi zarIrAvadhinimittatvena pratyuktam / yatrendriyaM zarIraM cArthena saMbadhyate tatra digdezavyadezo na bhavati, dUrAntikAnuvidhAnaM vA / yatra punarindriyameva kevalaM saMbadhyate tatra zarIramavadhiM kRtvA saMyuktasaMyogAlpIyastvaM tadbhUyastvaM vApekSamANasya digdezapratyayAH sannikRSTaviprakRSTapratyayAzca bhavantIti / / yatpunaretat zAkhAcandramasostulyakAlagrahaNAditi, tadapi na, anabhyupagamAt, ko hi svasthAtmA zAkhAcandramasostulyakAlagrahaNaM pratipadyate ? kAlabhedasyAgrahaNAnmithyApratyaya eSa utpldlshtvytibhedvditi| kathaM punaravagamyate kAlabhedAgrahaNanimitta eSa yugapatpratyayo na punarekakAlagrahaNanimitta eveti ? idamanumAnam AvaraNAnupapatteriti yadyaprApyakAri cakSurbhavati, na kuDyakaTAderAvaraNasya sAmarthyamastItyAvaraNAnupapattiH syAt / na ca vyavahitArthopalabdhirasti / tasmAt nAprApyakAri / dUrAntikAnuvidhAnaM cAnupalabdhyupalabdhyorna syAt-aprApya cakSurarthaM gRhNAtIti yadidamarthasya dUre'grahaNam, antike ca grahaNamubhayametat na syAt / dRSTaM tu, tasmAt nAprApyakAri / viSayIbhAvAditi cet, na, sambandhavyatirekeNa tu viSayIbhAvAnabhyupagamAt-athApIdaM syAt, yaH cakSuSoviSayIbhavatyarthaH sa upalabhyate / yastu na bhavati nAsAvupalabhyate iti / na ca vyavahitAnAM dUrAvasthitAnAM vArthAnAM cakSuSo viSayIbhAvo'sti, tasmAt na te gRhyante iti / tacca naivam, sambandhavyatirekeNa viSayIbhAvAnabhyupagamAt-kaH punaH sambandhavyatirekeNa viSayIbhAvaH ? kevalaM bhavatAM saMjJAmAtraM bhidyate nArtha iti / mayocyate sambandha iti, bhavatAbhidhIyate viSayIbhAva iti / na kazcid vizeSa iti / atha prApyakAritve cakSuSaH kiM pramANam ? indriyatvamevaprApyakAri cakSuH, indriyatvAt, ghrANAdivat / ghrANAdIndriyaM prApyakAri dRSTaM tathA ca cakSuH, tasmAt prApyakArIti / atha punarna kiJcida Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-6 181 pIndriyaM prApyakAri pratipadyate, tadA sarvANi pakSIkRtyakaraNatvAditi vAcyam / karaNaM vAsyAdi prApyakAri dRSTaM tathA cendriyANi, tasmAt prApyakArINIti / ___ atha punarvaiyAtyAt sarvAnevArthAnaprApyakAriNaH pratipadyate, tadA katham ? so'pi dRSTasAmarthyAnAM kAraNAnAM sarvatra kAryAnupapattyA pratyavastheya:yadi khalvetAni kAraNAni parasparaprAptyanapekSANi svayamanupajAtazaktikAni kAryAntaramArabhante iti kasmAt kAryaM sarvatra na bhavatIti vaktavyam / ato na kAraNamaprApyakAryastIti / anekadaNDacakrAyudAharaNaM loke iti / tasmAd vyavasthitamindriyArthasannikarpotpannamiti / // nyAyavArtikatAtparyaTIkA // AkSipati / indriyArthasannikarSotpannamityayuktamiti sAntaragrahaNAditi hetuM vibhajate / viprakRSTeti / nanu nArtho viprakRSTazcakSuSastatra prApterityata Aha / na ca cakSuSa iti / kasmAdityata Aha bhUtavizeSasyeti / bAhyo bhUtavizeSa Alokastasya prasAda indriyAvyavadhAyakatvaM kuDyAdibhyo vizeSaH yaH khalu kAcAbhrapaTalAdiSu svaccheSu samasti / syAdetat asti kRSNasAralakSaNo bhUtavizeSaH prasannAndhasyApi atastasyApi rUpopalabdhiH syAdityata Aha / tattRSNApUrvaketi / rUpopabhogatRSNA hi tatsAdhanaM kRSNasAramapi viSayIkaroti / etaduktaM bhavati / bhUtavizeSaH karmApekSo rUpaM ca cakSANazcakSurityucyate / karmakSayAt tu prasannAndhasya na rUpaM caSTa iti na cakSuH / astu golakameva cakSuH kimetAvatApItyata Aha na ceti / vicchinnaM golakamarthAdanubhUyata ityarthaH / tadevaM vastunaH sAntarasya grahaNamaprApyakAritve heturuktam / kecit tu sAntaram iti grahaNavizeSaNaM hetuM kurvanti tanmatamupanyasyati / apare tviti / sAdhyaviparyayAdasya vyatirekaM darzayati / na hi prApyakAriSviti pakSadharmAtAmAha dRSTaM tviti / yaccoktamaprApyakAritve sAdhanaM pRthutaragrahaNAditi tadvibhajate / pRthutareti / vyAzrayo hi saMyogo 'lpameva saMyoginamanurudhyate na mahAntam / na jAtu rathAdisaMyogA nabho vyaznuvate mA bhUtsarvatra rathAdInAM tatsaMyogAdInAM copalabdhiH tena yAvanmAtraM rASTravanAdergolakena vyAptaM tAvanmAtrasya grahaNaprasaGgaH / hetvantaraM cAha digiti / asyApi vyatirekamukhena gamakatvaM darzayati / yadi prApyakArIti / aparamapi hetumAha sannikRSTeti / yadyapi gatikSaNAnAM pratyekaM svAzrayasya dezAntaravibhAgasaMyogopajananaM prati cirakSipratAyAmavizeSaH svAzrayapratyAsattau cA'vizeSastathA'pyA cApAdAnavibhAgAd A ca prApaNIyadezaprApterantarAlavartI yAvAn gatikSaNapracayaH pUrvAparIbhUto gatiriha vivakSitastasya sAntaratvaM mandatvaM vilambaH / nairantayaM pATavaM kssiprtaa| tAmimAM gatimabhindad nairantaryeNa kurvadapi sannikRSTamAzu prApnoti na viprakRSTena tulyakAlaM kintu viprakRSTaM cireNeti / yathoktaM dignAgena "sAntaragrahaNaM na syAt prAptau jJAne'dhikasya ca / " Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 sandarbhagranthAH bahirvatitvAdindriyasyopapannaM sAntaragrahaNamiti ced ata uktam / "adhiSThAnAbahirnAkSaM" kiM * tvadhiSThAnadeza evendriyam / kutaH "taccikitsAdiyogataH" / "satyapi cAkSa bahirbhAve na zaktirviSayekSaNe / yadi ca syAttadA pazyedapyunmIlya nimIlanAd // " yadi ca syAdunmIlya nimIlitanayano 'pi rUpaM pazyet unmIlanAdasti bahirindriyamiti / tadvArtikakAra: sAntaragrahaNAditi hetuM vikalpya dUSayati yattAvaditi sAntaratA khalvaprAptisAhacaryAdaprApti lakSayati / hetvarthasya pratijJArthenAkSiptatvAdabhedena / taduktaM pratijJArthAnna bhidyata iti / hetupratijJApadavAcyatvena bhedamupacaryAkSepyAkSepakabhAvo draSTavyaH / tasya vyavadhAyakatvAditi / rUpavato 'prasAdasvabhAvasya kuDyAderityarthaH / yattu prasAdasvabhAvaM tejaH, tanna gRhyate kiM tu tasya rUpamAtraM visphAritAkSeNa dRzyate / tadAzrayaM ca dravyaM sAdhayiSyate / na ca tad guNo dravyasyAntaram / mA bhUd gandhAdibhirantaraM ca dravyasya mA ca bhUtAM nirantare dravye svaguNAbhyAmantaritatvAt / na cApAtajanmAlocanaM vA vikalpo vA dravyAnumAnaM pratIkSate yena rUpajJAnAnumitaM dravyamindriyArthayordravyayorantaraM syAt / api ca rUpamAtramagRhyamANe dravye svatantraM gandhAdivad-gRhyamANaM kathamantarA svAzrayamanumApayet / AkAzAdInAmAzrayANAmagrahaNAt / tasmAdviviktAvayava-tejo'vayavidravyApratyakSatvasamAropamAtreNa dUSaNaM, vakSyamANaM tvanyathAsiddhatvadUSaNaM paramArthikaM drssttvym| athAbhAvo 'ntarazabdavAcya iti nAsmAkaM mUrtadravyAbhAvAdanyadAkAzamastIti bhAvaH / dUSayati / sa svatantrazcakSurviSayo na bhavati / indriyaM cArthaM cAntarA'bhAvo grAhyastena sahArthasya grahaNaM sAntaragrahaNaM na cendriyArthayormadhye kasya citsaMyuktasya vA samavetasya vA grahaNamasti yattantro 'yamabhAvo gRhyate iti bhAvaH / syAdetanmA bhUdAntarAlikaM saMyuktaM samavetaM vA vizeSyaM gRhyamANameva tu rUpAdi vizeSyamiti tattantro 'yamabhAvastadvizeSaNatvena nirUpayiSyate tatazca sAntaragrahaNamupapatsyata ityata Aha tena sahopalabdhAviti pratIyate hi tvagAdibhirapIndriyaiH prApyakAribhirauSNyAbhAvavizeSaNaM zizirataraM pAtho na cendriyANAmatrAprApyakAritA / tasmAdanaikAntikam / anvayAbhyupagamenaitaduktam / anvayAbhAve tu viruddhamiti bhAvaH / na ca taijasaM rUpamantaraM yena sAntaragrahaNaM syAdityAha na cAnyA gatiriti / yathA caitattathopapAditamadhastAt / ye tu sAntara iti grahaNamiti hetumAhustAnprati dUSaNamAha yairapIti / anyathAsiddhatve hetumAha zarIreti / zarIrAvacchinnAH khalvAtmAnaH zarIramevAtmAnamabhimanyamAnA arthAnanubhavanti / tatra ya eva zarIrAsambaddha ityanubhUyate tameva sAntara iti manyate / indrisambandho bhavatu mA vA bhUc zarIrasambandhena tasya sparzAdau na sAntaratvAbhimAna ityarthaH / hetvantaraM dUSayati yadapIti / sambandhamAtreNeti / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-6 183 mAtragrahaNaM sambandhacatuSTayavyAptyarthaM tadyathendriyeNArthasya sambandha indriyAvayavairarthasyArthAvayavairindriyasyendriyAvayavairAvayavAnAM, na caitanniryyato vinA pRthvagratAM bhavatIti pRthvagratA sUcitA / yathA vartideze piNDitamapi tejaH prasapatprAsAdodaraM vyApnoti / tatkasya hetoH| pRthvagratvAditi / svabhAvataH prasaradapi na svaparimANAnuvidhAyinaM pratyayamAdhatte kiM tu viSayabhedAnuvidhAyinam / viSayanirUpaNAdhInanirUpaNA hi pratyayA nendriyanirUpaNAdhInanirUpaNAH / tadidamuktaM viSayabhedAnuvidhAyI pratyaya iti| aparamapi hetuM dUSayati / yatpunariti / dehamarthaM cAntarAvasthitasya pRthivyAde: saMyuktasaMyogAlpIyastvaM bhUyastvaM cApakSamANasyeti / khagAnAM coparyupari saMcaratAM dUrAntikabhAvo bahulatamAlokAvayavabhAgAnAM saMyuktasaMyogAlpatvabhUyastvAbhyAmavagantavyaH / sa ca tAdRgAlokAvayavI pratyakSo'nyathA na rUpamAtreNa tadanumAnaM zakyamityuktam / na ca khagAnAmuparyupari saMcaratAM dUrAntikapratyayaH syAnna ca patati patatriNIha prApto neheti bhavettasmAdanyathAsiddhireva sahAntareNa grahaNAditivadatrApi dUSaNamiti draSTavyam / aparamapi hetuM dUSayati / yatpunariti / yugapadgrahaNamasiddhaM tadabhimAnastvanyathAsiddhaH acintyo hi tejaso lAghavAtizayena vegAtizayo yadudayagirizikharamArohatyeva mArtaNDamaNDale bhavanodareSvAloka ityabhimAno laukikaanaam| tAdRzaM cAkSuSamapi teja iti krameNApi gacchad yugapattatra tatra prAptamiti lkssyte| na caikasmAdeva karmaNo yugapadUrAntikasaMyogA bhavantIti yuktm| taddhi svakArye janayitavye svaashryprtyaasttimpksste| anyathA mathurAsthasya devadattasya karma pATaliputreNa devadattaM yojayet / vegAkhyaM saMskArajamapi karma na sahasA zaramantarAladezena ca lakSyeNa ca yojayati / tasmA-nmithyaiva yaugapadyAbhimAna iti / codayati kathaM punariti / asti hi zAkhAcandramasorgrahaNe yaugapadyAbhimAna: na cAyamasati bAdhake mithyeti vaktuM zakyaH so'yamabAdhito bodhayatyaprApyakAritAM cakSuSa ityarthaH / pariharati / idamiti |indriyN yadyagatvA'nAgatamarthaM gRhNIyAt kimasya kuDya-kaTadyAvaraNamapakuryAt / yena tadAvRtaM na gRhNIyAt / gatau tu sparzavatA prasAdarahitena saivAsya pratibaddheti na prApnoti viSayamaprAptaM ca na gRhNAtIti / prayogastu cakSuHzrotre prApya svavijJeyaM kAryaM kurutaH janakattve sati tadaprAptAvajanakatvAt / yajjanakaM sad yadaprAptau yanna janayati tat tatprAptAveva tajjanayati yathA kumbhajanako mRdAmaprAptAvakurvan kumbhaM tatprAptAveva karoti tathA caitattasmAttatheti / yuktyantaramAha / dUrAntikAnuvidhAnamiti / dUre nopalabhyate antike copalabhyate aprApteravizeSeNa dUre'pyupalambhaH syAdanupalambhe vA antike'pi na syaat| prAptau tu dUraM gacchat prakSINaM sat prAptamarthaM na gRhNAti ataijasaM taijasamapyabhibhUtaM na gRhNAti yatholkAprakAzaM madhyandine, anabhimUtaM tu mArDaNDamaNDalaM gRhNAtyeveti / codayati / viSayIbhAvAditi / yogyo hi tAdRza indriyakSaNaH Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 sandarbhagranthAH svakAraNAdupajAtaH pariNato vA'rthakSaNazca yayoraprAptayoreva grahaNagrAhyabhAvaH, vyavahitaviprakRSTau ca na tau 'tAdRzau tatkimapratIyamAnaprAptikalpanayetyarthaH / pariharati / tacca naivamiti / niSetsyateti hi kSaNabhaGgapariNAmau bhAvAnAM, tena sthemabhAjAM bhAvAnAM svarUpayogyatA vA mahatvAdiviSayIbhAvaH sahakArisAkalyaM vA jJAnopajananaM prati pariziSyate / tatra svarUpayogyatAmAtraM cedAsthIyate tadA yadevA-vyavahitaM sannihitaM sadajanayadvijJAnaM viprakRSTamapi vyavahitamapi tadeveti tathaiva tena jJAnaM janayitavyam / asti hi tasya tadA'pi svarUpayogyateti, sahakArisAkalyaM tu prAptireva, tasmAnna saMbandhamantareNa viSayIbhAva iti sUktam / sandigdhaH pRcchati / atha prApyakAritva iti / ayamabhisaMdhiH / kulAlAdau prApyakAriNi dRSTaM yathA viprakRSTo vyavahitazca na karotIti, aprApyakAriNi cAyaskAntAdau dRSTaM yathA viprakRSTo vyavahitazca lauhaM maNimAkarSati, tasmAttatra pramANaM vaktavyamiti / uttaram / indriyatvameva pramANam / tadeva paJcAvayavopapannamAha / prApyakArIti / yadi tu kazcit dRSTAntasya sAdhyavikalatvamudbhAvayetvagAdInAmaprApyakAritvAditi, taM pratyAha / atha na kiMciditi / pRcchati / atheti / yogyatayaiva hi kAraNAni svakAryaM kurvanti, prAptistu svarUpayogyatAprayuktAM vyAptimupajIvati na tvasyAH svAbhAvikaM vyApakatvamiti bhAvaH / uttaraM so'pIti / sahakArisAkalyaM tAvanna prApteratiricyata ityuktam / kevalaM svarUpayogyatA vaktavyA / sA caM vyastAnAmapyastIti yatra tatra vyavasthitebhyo'pi kAryotpAdaprasaGgaH / ayaskAntamaNerapi cakSuSa iva vRttibheda eSitavyaH / anyathA vyavadhAnaviprakarSayorapi lohAkarSaNaprasaGgAt / na ca vyavadhAnaviprakarSAbhAvasahito lohamAkarSati vyavadhAnaviprakarSayostu tadabhAvAbhAvena na bhavatIti sAMpratam / prAptereva tatra tatra kAryotpAdaM prati upayogasyAveditatvAt / yogyatAmAtrasya copAdherapAkRtatvAt / yathA ca dravyAtiriktastaddharmaH prAptistathA nivedayiSyate / tasmAtsarvamavadAtam / upasaMharati / tasmAditi / yadapi kRSNasArAnugrahopaghAtAbhyAM darzanAdarzanAditi, tatrocyate / tadadhiSThAnAnugrahopaghAtAbhyAM tasyAnugrahopaghAtau / yathA kUSmANDalatAsecanacchedanAbhyAM tatphalasyAnugrahopaghAtAvata eva hi nirgatA'pyacchinnamUlA cakSuHsaMtatiH kAryAya samarthA na cchinnamUleti siddham / // vAtsyAyanabhASyasameta nyAyasUtram // athedAnImindriyANi prameyakrameNa vicAryante kimAvyaktikAnyAhosvidbhautikAnIti / kutaH saMzayaH kRSNasAre satyupalambhAvyatiricya copalambhAtsaMzayaH // 33 // kRSNasAraM bhautikaM tasminnanupahate rUpopalabdhiH / upahate cAnupalabdhiriti / vyatiricya kRSNasAramavasthitasya viSayasyopalambho na kRSNasAraprAptasya / na cAprApyakAritvamindriyANAm / tadidamabhautikatve vibhutvAtsaMbhavati / evamubhayadharmopalabdheH saMzayaH // 33 // Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-6 185 abhautikAnItyAha kasmAtmahadaNugrahaNAt // 34 // mahaditi mahattaraM mahattamaM copalabhyate / yathA nyagrodhaparvatAdi / aNvityaNutaramaNutamaM ca gRhyate / nyagrodhadhAnAdi / tadubhayamupalabhyamAnaM cakSuSo bhautikatvaM bAdhate / bhautikaM hi yAvattAvadeva vyApnoti / abhautikaM tu vibhutvAtsarvavyApakamiti // 34|| na mahadaNugrahaNamAtrAdabhautikatvaM vibhutvaM cendriyANAM zakyaM pratipattum / idaM khalurazmyarthasaMnikarSavizeSAdgrahaNam // 35 // tayormahadaNvorgrahaNaM cakSUrazmerarthasya ca saMnikarSavizeSAdbhavati / yathA pradIparazmerarthasya ceti / razmyarthasaMnikarSazcA''varaNaliGgaH / cAkSuSo hi razmiH kuDyAdibhirAvRtamarthaM na prakAzayati yathA / pradIparazmiriti // 35 // AvaraNAnumeyatve satIdamAhatadanupalabdherahetuH // 36 // rUpasparzavaddhi tejo mahattvAdanekadravyavattvAccopalabdhiriti pradIpavatpratyakSata upalabhyeta cakSuSo razmiryadi syAditi // 36 // nAnumIyamAnasya pratyakSato'nupalabdhirabhAvahetuH // 37 // saMnikarSapratiSedhArthenA''varaNena liGgenAnumIyamAnasya razmeryA pratyakSato'nupalabdhi sAvabhAvaM pratipAdayati / yathA candramasaH parabhAgasya pRthivyAzcAdhobhAgasya // 37 // dravyaguNadharmabhedAccopalabdhiniyamaH // 38 // bhinnaH khalvayaM dravyadharmo guNadharmazca mahadanekadravyavacca viSa(bha)ktAvayavamApyaM dravyaM pratyakSato nopalabhyate sparzastu zIto gRhyate tasya dravyasyAnubandhAddhemantazizirau kalpyete / tathAvidhameva ca taijasaM dravyamanudbhUtarUpaM saha rUpeNa nopalabhyate sparzastvasyoSNa upalabhyate / tasya dravyasyAnubandhAd grISmavasantau kalpyete yatratveSA bhavati / anekadravyasamavAyAdUpavizeSAcca spopalabdhiH / tatra rUpaM ca dravyaM ca tadAzrayaH pratyakSata upalabhyate / rUpavizeSastu yadbhAvAtkvacidrUpopalabdhiH, yadabhAvAcca dravyasya kvacidanupalabdhiH sa rUpadharmo'yamudbhavasamAkhyAta iti / anudbhUtarUpazcAyaM nAyano razmiH / tasmAtpratyakSato nopalabhyata . iti| dRSTazca tejaso dharmabheda:-udbhUtarUpasparzaM pratyakSaM tejo yathA''dityarazmayaH / udbhUtarUpa Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 sandarbhagranthAH manudbhUtasparzaM ca pratyakSaM yathA pradIparazmayaH / udbhUtasparzamanudbhUtarUpamapratyakSaM yathA'bAdisaMyuktaM tejaH / anudbhUtarUpasparzo'pratyakSazcAkSuSo razmiriti / karmakAritazcendriyANAM vyUhaH puruSArthatantraH / yathA cetanasyArtho viSayopalabdhibhUtaH sukhaduHkhopalabdhibhUtazca kalpyate tathendriyANi vyUDhAni / viSayaprAptyarthazca razmezcAkSuSasya vyUhaH / rUpasparzAnabhivyaktizca vyavahArapraklRptyarthA / dravyavizeSe ca pratIghAtAdAvaraNopapattirvyavahArArthA / sarvadravyANAM vizvarUpo vyUha indriyavatkarmakAritaH puruSArthatantraH / karma tu dharmAdharmabhUtaM cetanasyopabhogArthamiti / avyabhicArAcca pratIghAto bhautikadharmaH / yazcA''varaNopalambhAdindriyasya dravyavizeSe pratIghAtaH sa bhautikadharmo na bhUtAni vyabhicarati / nAbhautikaM pratIghAtadharmakaM dRSTamiti / apratighAtastu vyabhicArI bhautikAbhautikayoH samAnatvAditi // 38 // yadapi manyate pratighAtAdbhautikAnIndriyANi, apratighAtAdabhautikAnIti prAptam / dRSTazcApratIghAta: kAcAbhrapaTalasphaTikAntaritopalabdheH / tanna yuktam / yasmAdbhautikamapi na pratihanyate kAcAbhrapaTalasphaTikAntaritaprakAzAtpradIparazmInAm / sthAlyAdiSu pAcakasya tejaso'pratighAtaH / upapadyate cAnupalabdhiH kAraNabhedAt-. madhyandinolkAprakAzAnupalabdhivattadanupalabdhiH // 39 // ... yathA'nekadravyeNa samavAyAdrUpavizeSAccopalabdhiriti satyupalabdhikAraNe madhyandinolkAprakAzo nopalabhyata AdityaprakAzenAbhibhUtaH, evaM mahadanekadravyavattvAdrUpavizeSAccopalabdhiriti satyupalabdhikAraNe cAkSuSo razmirnopalabhyate nimittAntarataH / tacca vyAkhyAtamanudbhUtarUpasparzasya dravyasya pratyakSato'nupalabdhiriti // 39 // atyantAnupalabdhizcAbhAvakAraNaM yo hi bravIti loSTaprakAzo madhyandina AdityaprakAzAbhibhavAnnopalabhyata iti tasyaitatsyAt na rAtrAvapyanupalabdheH // 40 // apyanumAnato'nupalabdheriti / evamatyantAnupalabdheoSTaprakAzo nAsti, na tvevaM cakSuSo razmiriti // 40 // upapannarUpA ceyambAhyaprakAzAnugrahAdviSayopalabdheranabhivyaktito'nupalabdhiH // 41 // bAhyena prakAzenAnugRhItaM cakSurviSayagrAhakaM tadabhAve'nupalabdhiH / sati ca prakAzAnugrahe zItasparzopalabdhau ca satyAM tadAzrayasya dravyasya cakSuSA'grahaNaM rUpasyAnudbhUtatvAt / seyaM rUpAnabhivyaktito rUpAzrayasya dravyasyAnupalabdhidRSTA // 41 // Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-6 187 . ____ tatra yaduktam-'tadanupalabdherahetuH' (3 / 1 / 36) ityetadayuktam / kasmAtpunarabhibhavo'nupalabdhikAraNaM cAkSuSasya razme!cyata iti abhivyaktau cAbhibhavAt // 42 // bAhyaprakAzAnugrahanirapekSatAyAM ceti cArthaH / yadrUpamabhivyaktamudbhUtaM bAhyaprakAzAnugrahaM ca nApekSate tadviSayo'bhibhavo viparyaye'bhibhavAbhAvAt / anudbhUtarUpatvAccAnupalabhyamAnaM bAhyaprakAzAnugrahAccopalabhyamAnaM nAbhibhUyata iti / evamupapannamasti cAkSuSo razmiriti // 42 // naJcaranayanarazmidarzanAcca // 43 // dRzyante hi naktaM nayanarazmayo naktaJcarANAM vRSadaMzaprabhRtInAM tena zeSasyAnumAnamiti / jAtibhedavadindriyabheda iti ceddharmabhedamAtraM cAnupapannamAvaraNasya prAptipratiSedhArthasya darzanAditi // 43 // . . ___ indriyArthasaMnikarSasya jJAnakAraNatvAnupapattiH / kasmAt aprApyagrahaNaM kAcAbhrapaTalasphaTikAntaritopalabdheH // 44 // tRNAdisarpadravyaM kAce'bhrapaTale vA pratihataM dRSTamavyavahitena sannikRSyate, vyAhanyate vai prAptirvyavadhAneneti / yadi ca razmyarthasannikarSo grahaNahetuH syAnna vyavahitasya sannikarSa ityagrahaNaM syAt / asti ceyaM kAcAbhrapaTalasphaTikAntaritopalabdhiH / sA jJApayatyaprApyakArINIndriyANi / ata evAbhautikAni / prApyakAritvaM hi bhautikadharma iti // 44|| nakuDyAntaritAnupalabdherapratiSedhaH // 45 // aprApyakAritve satIndriyANAM kuDyAntaritasyAnupalabdhirna syAt / prApyakAritve'pi tu kAcAbhrapaTalasphaTikAntaritopalabdhirna syAt // 45 // apratIghAtAtsaMnikarSopapattiH // 46 // na ca kAco'bhrapaTalaM vA nayanarazmi viSTabhnAti / so'pratihanyamAnaH sannikRSyata iti // 46 // yazca manyate na bhautikasyApratIghAta iti tannaAdityarazmeH sphaTikAntarite'pi dAhye'vighAtAt // 47 // AdityarazmeravighAtAtsphaTikAntarite'pyavighAtAddAhye'vighAtAt / avighAtAditi ca padAbhisambadhabhedAdvAkyabheda iti / yathAvAkyaM cArthabheda iti / AdityarazmiH kumbhAdiSu na pratihanyate. 'vighAtAt / kumbhasthamudakaM tapati prAptau hi dravyAntaraguNasyoSNasparzasya grahaNaM tena ca zItasparzA Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 sandarbhagranthAH bhibhava iti / sphaTikAntarite'pi prakAzanIye pradIparazmInAmapratIghAtaH apratIghAtAtprAptasya grahaNamiti / bharjanakapAlAdisthaM ca dravyamAgneyena tejasA dahyate, tatrAvighAtAtprAptiH, prAptau tu dAho nAprApyakAri teja iti avighAtAditi ca kevalaM padamupAdIyate / ko'yamavighAto nAma / avyUhyamAnAvayavena vyavadhAyakena dravyeNa sarvato dravyasyAviSTambhaH kriyAhetorapratibandhaH prApterapratiSedha iti / dRSTaM hi kalazaniSaktAnAmapAM bahi: zItasparzagrahaNam / na cendriyeNAsaMnikRSTasya dravyasya sparzopalabdhiH / dRSTau ca prasyandaparisravau / tatra kAcAbhrapaTalAdibhirnAyanarazmerapratighAtAdvibhidyArthena saha sannikarSAdupapannaM grahaNamiti // 47 // netaretaradharmaprasaGgAt // 48 // kAcAbhrapaTlAdivadvA kuDyAdibhirapratIghAtaH / kuDyAdivadvA kAcAbhrapaTalAdibhiH pratIghAta iti prasajyate / niyame kAraNaM vAcyamiti // 48 // AdarzodakayoH prasAdasvAbhAvyAdrUpopalabdhivattadupalabdhiH // 49 // AdarzodakayoH prasAdo rUpavizeSaH svodharmo niyamadarzanAt / prasAdasya vA svo dharmo rUpopalambhanam / yathA''darzapratihatasya parAvRttasya nayanarazmeH svena mukhena saMnikarSe sati svamukhopalambhanaM pratibimbagrahaNAkhyamAdarzarUpAnugrahAttannimittaM bhavati / AdarzarUpopaghAte tadabhAvAtkuDyAdiSu ca pratibimbagrahaNaM na bhavati / evaM kAcAbhrapaTalAdibhiravighAtazcakSUrazmeH kuDyAdibhizca pratighAto dravyasvabhAvaniyamAditi // 49 // dRSTAnumitAnAM niyogapratiSedhAnupapattiH // 50 // pramANasya tattvaviSayatvAt / na khalu bhoH parIkSyamANena dRSTAnumitA arthAH zakyA niyoktumevaM bhavateti / nApi pratiSeddhamevaM na bhavateti / nahIdamupapadyaterUpavadgandho'pi cAkSuSo bhavatviti, gandhavadvA rUpaM cAkSuSaM mA bhUditi, agnipratipattivaddhUmenodakapratipattirapi bhavatviti, udakApratipattivadvA dhUmenAgnipratipattirapi mA bhUditi / kiM kAraNam / yathA khalvarthA bhavanti ya eSAM svo bhAvaH svo dharma iti tathAbhUtAH pramANena pratipadyanta iti / yathAbhUtaviSayakaM hi prmaannmiti| imau khalu niyogapratiSedhau bhavatA dezitau kAcAbhrapaTalAdivadvA kuDyAdibhirapratighAto bhavatu kuDyAdivadvA kAcAbhrapaTalAdibhirapratighAto mA bhUditi / na dRSTAnumitAH khalvime dravyadharmAH / pratighAtApratighAtayodhuMpalabdhyanupalabdhI vyavasthApike / vyavahitAnupalabdhyA'numIyate kuDyAdibhiH pratighAto vyavahitopalabdhyA'numIyate kAcAbhrapaTalAdibhirapratighAta iti // 50 // itIndriyaparIkSAprakaraNam // 7 // Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-6 189 . nyAyasUtranyAya vArtikaH sUtra :- kRSNasAre satyupalambhAd vyatiricya copalambhAt saMzayaH // 30 // kRSNasAre satyupalambhAvyatiricya copalambhAt saMzayaH / kRSNasAraM bhautikaM tasminnanupahate viSayopalabdhiH, kRSNasAravyatirekeNa viprakRSTadezAvasthitasya viSayasyopalabdhiH, seyaM vyatirekopalabdhirabhautikadharmaH, tadevamubhayadharmopalabdheH saMzaya iti / kRSNasArameva cakSuH tasmin sati bhAvAdrUpagrahaNasya yasmAdidaM rUpagrahaNaM sati kRSNasAre bhavati asati na bhavati / yacca yasmin sati bhavatyasati na bhavati tasya taditi / yathA kAryadravyasya rUpAdaya iti / na pradIpAdibhiranekAntAt pradIpe sati rUpopalabdhirbhavati na ca pradIpasya rUpopalabdhirityanekAntaH / yasya kRSNasAraM cakSuH tasya sannikRSTaviprakRSTayostulyopalabdhiprasaGgaH / kRSNasAraM na viSayaM prApnoti aprAptyavizeSAt saMnnikRSTavi... prakRSTayostulyopalabdhiH prApnoti / viSayIbhAvAditi cet ?-atha manyase sannikRSTo'sya viSayo bhavati viprakRSTo na viSayaH evaM ca na tulyopalabdhiriti ? noktottarattvAt pratyakSasUtra iti / abhautikAnItyaparesUtra :- mahadaNugrahaNAt // 31 // mahadaNugrahaNAt / mahaditi mahattaraM mahattamamucyate aNviti aNuMtaramaNutamamiti tadidmabhayaM cakSuSyupalabhyamAnaM bhautikatvaM cakSuSo bAdhate bhautikaM hi yAvadbhavati tAvadeva vyApnoti abhautikaM tu vyApakatvAt sarvasambaddham / na bhautikeSu pradIpAdiSu dRSTatvAtbhautikAH pradIpAdayo mahadaNvoH prakAzakA bhavantItyanekAntaH pradIpAdyanabhyupagame vA mahadaNuprakAzakatvaM cakSuSa evetyasAdhAraNatvAdahetuH bhautikAbhautikayonivRtteH / nanu cAbhautike jJAne mahadaNuprakAzakatvaM dRSTaM ? na dRSTa-na hi buddhyA mahadaNunI prakAzyete, api tu prakAzo buddhirna prakAzanamiti, avadhAritasyArthasya hAnopAdAnopekSAbuddhInAM sAdhanaM buddhiriti nAbhautikaM mahadaNuprakAzakamasti / nanu mano vidyate ? satyaM na punastadbhautikaM nApyabhautikamiti / etenAtmA vyAkhyAtaH-na bhautiko nAbhautika iti / yadi mano nAbhautikaM yaduktaM bhautikAnIndriyANi abhautikaM mana iti tadvyAhataM ? nAbhautikArthasyAbhUtAtmakaparyAyatvAt abhautikaM mana iti abhUtAtmakaM mana iti yAvaduktaM bhavati / mukhyatastu mano na bhautikaM nAbhautikamiti / nendriye'pi samAnatvAt indriyamabhautikamiti yAvaduktaM bhavati abhUtAtmakamiti ? / abhUtAtmakaM vyApakaM cendriyaM pratipadyamAna idaM paryanuyojyaH vyavahitArthagrahaNaM kasmAnna bhavati ? kiM kAraNam-vyApakatvAdindriyasya na kuDyAderAvaraNasAmarthyamastIti ? vRttiH pratiSidhyata iti cet ?-atha manyase satyaM vyApakamindriyaM tasya tu puruSArthahetunA kSobhyamANasya mahadAd budbudA iva niHsarantyastAH Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 sandarbhagranthAH kuDyAdibhiH pratiSidhyanta iti ? na vRttivyatirekeNendriyasattve pramANAbhAvAt yeyaM viSayagrahaNAtmikA vRttiH tAM tyaktvA tavyatiriktamindriyamiti kiM pramANam ? na cAprAmANiko'rthaH zakyaH pratipattum, na ca pratiSidhyamAnApratiSidhyamAnayorekatvam, ekatve vA''narthakyaM vRttiH pratiSidhyate nizcaratIti ca / __ avyatirekAcca tadutpattivinAzadharmakam-yadi vRttyavyatirekIndriyaM yathA vRtterutpAdavinAzAvevamindriyasyApi praaptutH| vRttervyaktirnotpattiriti cet ?-atha manyase na mayA vRtterutpattirabhyupagamyate'pi tu vyakti: na nirodho vinAzo'pi tu tirobhAva iti ? notpattivizeSatvAtvyaktirutpattevizeSaH / kathamiti ? nAnupajAtavizeSasya vyaktiriti / athAnupajAtavizeSa vyajyata iti manyase ? nityaM vyaktiH syAt / etena vinAzo vyAkhyAtaH / tirobhAva iti vidyamAnaM na kiJcinniruddhaM na hyanivRttavizeSasyAgrahaNaM bhavati / na ca sarvanityavAdinA grahaNAgrahaNe yuktevizeSasyAnupajananAnna grahaNaM vizeSasyAnupacayAnnAgrahaNamiti / nityaM vyApakaJcendriyamabhyupagacchataH kAraNArtho hIyate kAraNaM nAma yasyAnantaraM yadbhavati kAraNaJca nityaM kAryaJca nityamiti kiM kasyAnantaraM kAryakAraNabhAvazca kathaM tyonitytvaat| . kArakazabdArthazca vAcyaH / nanu karotIti kArakam ? satyaM karotIti kArakam na punanityavAdinaH kiJcitkartavyamasti na cAsati kartavye kArakArthaM pazyAmaH / vyaktau kArakArtha iti cet ? vyaktau ca tulyaM vyaktirapi vyaDyavannityeti vyaktAvapi na kArakArtho'sti yugapadanekavijJAnaprasaGgAcca yadi ca vRttivRttimato nAnyA bhavati vRttimato'vasthAnAd vRttInAmavasthAnamiti yugapadanekavijJAnaprasaGgaH vRttyanekatve caikamindriyamanekaM prApnoti vRttibhyo'nanyatvAt / atha mAbhUdindriyabheda iti ? vRttInAM tarkhekatvaM prApnoti vRttivRttimatorananyatvAt / atha mAbhUdayaM doSa ityubhayaM neSyate ? bhedastahi vRttivRttimatoriti na cAnyA gatirasti tasmAdayuktam vyApakamindriyaM nityaM ceti // mahadaNugrahaNasya cAnyathAsiddherahetuH-yo'yaM heturmahadaNugrahaNAdabhautikAnIndriyANItyayamanyathAsiddhaH na mahadaNugrahaNamAtrAdabhautikatvaM vyApakatvamindriyANAM zakyaM pratipattuM, kasmAt idaM ? yasmAdrazmyarthasannikarSavizeSAnmahadaNvorgrahaNam // sUtraH- razmyarthasannikarSavizeSAt tadgrahaNam // 32 // cakSurazmerarthasya ca sannikarSavizeSAnmahadaNvorgrahaNaM bhavati / tatra sannikarSamAtrAt sAmAnyagrahaNaM sannikarSavizeSAdvizeSagrahaNam / kaH punaH sannikarSasya vizeSaH ? bhUyo'vayavasannikarSAnugrahaH yasmAdayaM sannikarSo vizeSapratipattiheturbhUyo'vayavasaMyogairanugRhyate so'yamavayavAntarasaMyogApekSo'vayavIndriyasannikarSaH sannikarSavizeSa ityucyate sa ca razmyarthasannikarSavizeSo'Numahatostulyo Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-6 bhavatItyanyathA mahadaNvorgrahaNaM siddhyati / razmyarthasannikarSazcAvaraNaliGgaH kuDyAdivyavahitAnAmaprakAzarUpatvAt aprApyakAritve tu na kuDyAderAvaraNasAmarthyamastItyasti cAkSuSo razmiH yathA pradIparazmiriti // AvaraNAnumeyatve satIdamAhasUtraH- tadanupalabdherahetuH // 33 // tadanupalabdherahetuH / na cAkSuSo razmividyata iti sUtrArthaH / kathamiti ? / upalabdhilakSaNaprAptatvAdanumAnAnupapattiH yat khalUpabdhilakSaNaprAptaM nopalabhyate tannAsti yathA ghaTAdi ghaTAdermahadanekadravyavattvarUpavattvAni santItyupalabhyante ghaTAdayaH tathA mahadanekadravyavattvarUpavAMzcAkSuSo razmiH kasmAt pratyakSato nopalabhyata iti-mahattvaM tAvat kAraNamahattva-bahutvapracayebhyaH anekadravyavattvamapi kAraNabahutvAdeva rUpasparzavaddhi teja iti nArUpaM tat evamazeSopalabdhikAraNasannidhAne sati yannopalabhyate tena gamyate nAstIti // sUtra:- nAnumIyamAnasya pratyakSato'nupalabdhirabhAvahetuH // 34 // nAnumIyamAnasya pratyakSato'nupalabdhirabhAvahetuH / yat pratyakSato. nopalabhyate tadanumAnenopalabhyamAnaM nAstItyayuktam yathA candramasaH parabhAgaH pRthivyAzcAdhobhAgaH pratyakSalakSaNaprAptAvapi na pratyakSata upalabhyate anumAnena copalabdherna tau na staH / kiM punaranumAnam ? arvAgbhAgavadubhayapratipattiH tathA cAkSuSa razme: kuDyAdyAvaraNamanumAnaM sambhavatIti / apare tu mahadanekadravyavattvAdrUpavattvAccopalabdhirityupalabdhau niyamaM varNayanti / nopalabhyamAna iti kimuktaM bhavati na yukto yatra yatra mahadanekadravyavattvarUpANi santi tattadupalabhyata iti, api tu yadyadupalabhyate tatra tatra mahadanekadravyavattvarUpANi santIti ? / evaM tarhi idaM sUtraM nopalabdheH kAraNapratipAdakam satsvabhAvAditisatsu mahadanekadravyarUpeSu upalabdhirna bhavatIti naitAnyupalabdhikAraNamiti // sUtraH- dravyaguNadharmabhedAccopalabdhiniyamaH // 35 // dravyaguNadharmabhedAccopalabdhiniyama iti / zeSaM bhASye / kasmAt tarhi cAkSuSo razmi!palabhyate iti ? upalabdhikAraNAbhAvAditi / naitAvadevopalabdhikAraNaM yanmahadanekadravyarUpANi, api tu rUpagrahaNAdrUpavizeSo'bhidhIyate na rUpamAtram / evaM ca sUtram // Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 sandarbhagranthAH . sUtra:- anekadravyasamavAyAdUpavizeSAcca styopalabdhiH // 36 // ___ anekadravyeNa samavAyAdrUpavizeSAcca rUpopalabdhiriti / atra rUpavizeSagrahaNena rUpadharma udbhavasamAkhyo'bhidhIyate na rUpatvaM rUpAntarAdrUpaM vizinaSTi api tUdbhavo vizeSakatvAdvizeSa ityucyate yathA brAhmaNavizeSa iti na brAhmaNatvaM brAhmaNavizeSaH evaM samAnajAtIyavizeSakatvaM yat tadvizeSa ityucyate, udbhavazca kAryagamyaH yasyAbhAvAdviSaktAvayavamApyaM dravyaM hemante na gRhyate taijasaJca grISme yasya bhAvAt pradIparazmirupalabhyate Adityarazmizca, sa udbhavo nAma vizeSaH sa tasminnAyane razmau rUpavizeSo nAstItyatazcAkSuSo rshminoplbhyte dRSTazca tejaso dharmabheda: / caturvidhaJca tejo bhavati udbhUtarUpasparza yathA''dityarazmiH / udbhUtarUpamanudbhUtaspardhvaM yathA pradIparazmiH / ubhayaM ca pratyakSam rUpasyodbhUtatvAt / udbhUtasparzamanudbhUtarUpaM yathA vAristhitaM tejaH / anudbhUtarUpasparzaM yathA nAyanaM tejaH / ubhayaM cApratyakSam rUpasyAnudbhUtaH // sUtraH- karmakAritazcendriyANAM vyUhaH puruSArthatantraH // 37 // karmakAritazcendriyANAM vyUhaH puruSArthatantraH / zeSaM bhASye / rUpasparzAnabhivyaktizca vyavahArapraklRptArthA-yadi nAyano razmirudbhUtasparzo bhavet tena dRzyavizeSeve'nekarazmisannidhAne sati dravyaM dahyeta anekarazmisannipAte ca sati vyavahitatvAd dravyasyAnupalabdhyA bhavitavyam / atha manyase yathAdityarazmisambaddherthe nAyano razmirna vyavadhIyate evaM razmyantarasannipAte'pIti ? / tanna vyatibhidyArthagrAhakatvAt vyatibhidyAdityarazmi tatsambaddhena dravyeNa sambaddhyate udbhUtarUpasparzavattve ca cakSuSo yasya pUrvaM sannipatitaM cakSustaditareNa vyavahitamapi nArthaM gRhNIyAt / athAnekarazmisannipAte sati samAnajAtIyadravyebhyo dravyAntaraM razmirutpadyata iti / evaM sati samagrAsamagracakSuSostulyopalambhaH prApnoti / na caitadiSTamanupalabdheriti vyavahAraklRptyarthaM ca nAyanasya razmeranudbhUtarUpasparzavattvamiti / sarvadravyANAM vizvarUpo vyUhaH puruSArthakArita iti / karma ca dharmAdharmarUpaM cetanasyopabhogArthamiti / / sUtraH- avyabhicArAcca pratIghAto bhautikadharmaH // 38 // ___ avyabhicArI tu pratIghAto bhautikadharmaH / bhautikaM cakSuH kuDyAdibhiH pratIghAtadarzanAt ghaTAdivaditi / apratIghAtAdabhautikamiti cet ?-atha manyase yadi pratIghAtAdbhautikamapratIghAtAdabhautikam dRSTazcApratIghAtaH kAcAbhrapaTalasphaTikAntaritopalabdheH ? nAnekAntAtpradIparazmivat bhautikasyApratIghAta: yathA- pradIparazmeriti / sthAlyAdiSu ca pAcakasya tejaso'pratIghAtAditi / upapadyate cAnupalabdhiH kAraNabhedAt Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-6 193 sUtraH- madhyandinolkAprakAzAnupalabdhivattadanupalabdhiH // 39 // madhyandinolkAprakAzAnupalabdhivattadanupalabdhiH / yathopalabdhilakSaNaprAptasya madhyandinolkAprakAzasya nimittAdagrahaNamabhibhavAt tathopalabdhilakSaNaprAptasya cAkSuSasya razmeragrahaNaM nimittAdrUpasyAnudbhUteriti / madhyandinolkAprakAzo nopalabhyate iti AdityaprakAzAt-AdityaprakAzAbhi-bhavAdiyaM yuktam sarvarazmivattvaprasaGgAt -evaM sati sarvaM loSTAdi razmimat prApnoti / atha loSTAdirazmayaH kasmAnnopalabhyante ityanukto brUyAdAdityarazmyabhibhavAdityayuktaM tadetaduttaradvArakaM sUtram sUtraH- na rAtrAvapyanupalabdheH // 40 // na rAtrAvapyanupalabdheH / yadi loSTAdirazmayaH syurdivAdityaprakAzAbhibhavAcca nopalabhyante iti rAtrau taryupalabhyeran rAtrAvapi nopalabhyante / vyaJjakAbhAvAditi cet ? na hi yadyasyAbhibhAvakaM tat . . tasyAbhivyaJjakamiti / kathaM na prApnoti loSTAdirazmInAmupalambhaH anumAnatazca nopalabhyate loSTarazmirityapizabdAt gamyate / tadevaM sarvapramANanivRtterna vidyate loSTarazmiH na punarevaM cAkSuSo razminiranumAnaH kuDyAderAvaraNasya sAmarthyAditi tasya vidyamAnasya bAhyaprakAzAnugrahAdviSayopalabdheranabhivyaktito'nupalabdhiH // sUtra:- bAhyaprakAzAnugrahAd viSayopalabdheranabhivyaktito'nupalabdhiH // 41 // dRSTAntasthAna evaitat sUtram / kimuktaM bhavati ? yat khalu bAhyaprakAzamapekSate tasyAnupalabdhIrUpAnabhivyaktita ityanudbhUteryathA viSaktAvayavasyA''pyadravyasya rUpAnudbhUteragrahaNam tathA cAkSuSo razmirbAhyaprakAzAnugrahamapekSate tasmAdasyApi rUpasyAnudbhUteragrahaNamiti / kasmAt punarnAyanasya razmeranupalabdherabhibhavo na kAraNamucyate iti ? mocyate abhivyaktau sAbhibhavAt // 42 // abhivyaktau cAbhibhavAt yadudbhUtarUpaM bAhyaprakAzAnugrahaNaM ca nApekSate tadabhibhUyate yathA madhyandinolkAprakAzaH, anudbhUtarUpasya nAyano razmirbAhyaprakAzAnugrahaNaM cApekSate yadanudbhUtarUpaM tannAbhibhUyate yathA tadeva viSaktAvayavamApyaM dravyam / yacca bAhyaprakAzAnugrahApekSaM udbhUtarUpamapi tannAbhibhUyate yathA ghaTAdidravyamiti, so'yamubhayaviSayo'bhibhavo nAyanarazmAvanupapanna iti vipratipattiviSayaH / kRSNasAraM razmimat dravyatve sati rUpopalabdhau niyatasya sAdhanAGgasya nimittatvAt pradIpavaditi / athavA razmimaccakSuH dravyatve sati niyatatve ca sati sphaTikAdivyavahitArthaprakAzakatvAt pradIpavat // sUtraH- naktaJcaranayanarazmidarzanAcca // 43 // naktaJcanayanarazmidarzanAcceti dRSTAntasUtram / mAnuSaM cakSU razmimat aprAptisvabhAvatve sati rUpAdyupalabdhinimittatvAt naktaJcaracakSurvaditi / jAtibhedAdindriyaprabheda iti cet ?-atha manyase yathA Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 sandarbhagranthAH viDAlatvaM jAtivRSadaMze vartate na manuSye evaM razmimadviDAlasyaiva cakSurbhaviSyati na mAnuSasyeti ? nAvaraNasAmarthyAt satyetasmin jAtibhede yathAvRSadaMzaprabhRtInAM kuDyAdibhI razmaya Aviyante tathA manuSyANAmapIti samAnameveti / itazca bhautikAnIndriyANi pratighAtitvAt ghaTavaditivat bhUtaM zrotraM dravyatve sati bAhyaprAptArthaprakAzakatvAt ghrANAdivaditi // razmyarthasannikarSagrahaNAttadgrahaNamayuktamanyathApi grahaNAtsUtraH- aprApyagrahaNaM kAcAbhrapaTalasphaTikAntaritopalabdheH // 44 // aprApyagrahaNaM kAcAbhrapaTalasphaTikAntaritopalabdheH / tRNAdisarpadravyaM kAce'bhrapaTale vA pratihanyate / yadi cAkSuSo razmiH prAptArthaprakAzakaH syAt kAcAbhrapaTalaisphaTikAntarite prakAzako na syAt / asti tu / tasmAna prApyakAri cakSuriti / ata evAbhautikaM prApyakAritvaM bhautikadharma iti / sUtraH- kuDyAntaritAnupalabdherapratiSedhaH // 45 // na kuDyAntaritAnupalabdherapratiSedha iti / aprApyakAritve indriyasya na kuDyAdyAvaraNasAmarthyamastItyuktam / zeSaM bhASye / / sUtraH- apratighAtAt sannikarSopapattiH // 46 // apratighAtAt sannikarSopapattiH / na kAco'bhrapaTalaM vA razmi pratibadhnAti so'pratihanyamAno vyatibhidyArthena smbdhyte| yazca manyeta na bhautikasyAstyapratIghAta iti sarvaM hi bhautikaM pratIghAtadharmakamiti ? tannasUtraH- AdityarazmeH sphaTikAntarite'pi dAhye'vighAtAt // 47 // AdityarazmeH sphATekAntarite'pi dAhye'vighAtAt / na AdityarazmeravighAtAt sphaTikAntarite'pyavighAtAddAhye'pyavighAtAt / avighAtAditi padAbhisambandhAdvAkyabhedaH / naikaM vAkyamanekArthaM prativAkyaM cArthabheda iti / zeSa bhASye // ___ko'yamavighAtaH ? avyUhyamAnAvayavadravyAnupraveza:yasya dravyasyAvayavA na vyUhyante tasyAntarAvayavairavyUhyamAnasya yo'bhisambandhaH so'vighAta iti / antarvyavasthitasya vA dravyasya vA'vyuhyamAnAvayavadravyasya bhirvsthitdrvypraaptiH| dRSTaM kalaze niSaktAnAmeSAM bahi:zItasparzagrahaNam na hi guNasyAsvatantrasya guNinamantareNa bahinirgamanaM yuktamiti / tatra parispandaH tiryaggamanaM parisravaH pAta iti // Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-6 195 sUtraH- netaretaradharmaprasaGgAt // 48 // netaretaradharmaprasaGgAt / itaradharma itaratra prasajyate itaradharmazcetaratra yadyavighAtaH cakSUrazmeH sphaTikAdibhiH kuDyAdibhirapi prApnoti kuDyAdibhirvA pratIghAtaH sphaTikAdibhirapi prApnoti ? naiSa doSaH sUtraH- AdarzodakayoH prasAdasvAbhAvyAdrUpopalabdhivat tadupalabdhiH // 49 // AdarzodakayoH prasAdasvAbhAvyAdrUpopalabdhivattadupalabdhiH / AdarzodakayoH prasAdo rUpavizeSaH sa ca svo bhavati niyamAt / kaH punarayaM rUpavizeSaH dravyAntarAsaMyuktadravyasamavAyaH tasya vA rUpopalambhanasAmarthyaM svo dharmaH sa ca svabhAvataH tasya yA vidyamAnatA udakAdiSu tatsvAbhAvyaM prasAdasvabhAvatvAd AdarzodakAdiSu nayanarazmiH pratihanyate sa ca pratihataH pratinivRttau svamukhAdinA sambadhyate tasya cAgrasambandhAdyadabhimukhamagraM tadabhimukhaM mukhAdi pazyatIti yathAgrato'vasthitasya puruSasyeti AdarzamukhagrahaNamanukrameNa tadapyAzubhAvAnna vibhAvyate AdarzarUpAnugrahaNAt tadanuraJcitaH pratyayaH / zeSaM bhASye // sUtraH- dRSTAnumitAnAM hi niyogapratiSedhAnupapattiH // 50 // dRSTAnumitAnAM hi niyogapratiSedhAnupapattiH / pramANasya tattvaviSayatvAd-dRSTAnumitAH khalvime dravyadharmA yathAbhUtA bhavanti tathAbhUtA eva pramANena pratipAdyante imau ca bhavatA niyogapratiSedhau dezitau kva viSaye syAtAm, na caitadyuktam na hi yathA dhUmenAgnipratipattistathodakapratipattirapi bhavatviti / na codakapratipattidhUmena bhavatItyagnipratipattirapi na yuktA, arthAniyuJjAno bhavAnupekSaNIyaH pratighAtApratighAtayoH khalUpalabdhyanupalabdhI vyavasthApike vyavahitopalabdhyAnumIyate sphaTikAdibhirapratIghAta: vyavahitAnupalabdhyA ca kuDyAdibhiH pratIghAta iti / yadi prApyakAri cakSurbhavati atha kasmAdaJjanazalAkAdi nopalabhyate ? nendriyeNAsambandhAt indriyeNa sambaddhA arthA upalabhyante na cAJjanazalAkAdIndriyeNa sambaddham adhiSThAnasyanindriyatvAt razmirindriyaM nAdhiSThAnaM na razminA'JjanazalAkA sambaddheti // (iti indriyabhautikatvaparIkSAprakaraNam / ) nyAyasUtra dIpA TIkA athendriyANi golakAtiriktatvena bhautikatvena ca parIkSaNIyAni / tatra sNshymaah| kRSNasAre satyupalambhAdvayatiricya copalambhAt saMzayaH // 33 // kRSNasAre cakSurgolake sati viSayopalambhAt / asati ca tasminnanupalambhAditi pUraNIyam / cakAreNa vA vyatirekadarzanam / golakamevendriyamiti bauddhAH / vyatiricya = golakAnnirgatya viSaya Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 sandarbhagranthAH prApyendriyeNopalambhAd = viSayopalambhAdanyathA neti golakAtiriktamindriyamiti vizeSadarzina iti taTasthAnAM saMzayo golakamindriyaM na veti indriyaM golakAtiriktaM na veti / atra vyatiricya cetyAdivizeSavivecane bauddhamatanirAsAnna saMzaya iti sUtratAtparyam / tathAhi golakaM na viSayagrAhakaM tadasambandhAt tadasambaddhana tadgrahaNe'tiprasaGgAt / tathA ca viSayasAkSAtkArakaraNasyaivendriyatvAd golakasya cAtattvena nendriyatvamiti siddhamindriyaM golakAtiriktam // 33 // tatrAtiriktatve'pi na bhautikatvaM kiM tvAhaGkArikatvamitisAMkhyamatamAha / mahadanugrahaNAt // 34 // mahato vastuno'nugrahaNAt = cakSuSA sAkSAtkArajananAccakSurna bhautikam / bhautikatve hi nyUnaparimANena cakSuSA mahato vyApanAsambhavena tatsAkSAtkArAnupapattiriti / athavA mahadaNugrahaNAditi pAThaH / aNonyU~naparimANasya yathA cakSuSA grahaNaM tathAdhikaparimANasyApi grahaNAdityarthaH / tatra mahato grahaNaM cakSuSo bhUtatve na sambhavatItyuktam / kecittu pUrvasUtraM saMzayapradarzanaparam / tatra bauddhanirAsena saMzayanIrAsakamidaM sUtram / tathA ca kadAcinmahataH kadAcidaNozca grahaNAd viSayendriyasambandha eva niyAmakovAcya iti golakasya tadbAghAt tadatiriktamindriyaM svIkAryaM yatsambandhAsambandhAbhyAM viSayagrahaNAgrahaNaniyama iti / nanvatiriktatve'pi kathaM tatsambandho'tiriktamapi kiM klRptAntargatabhuta netyata Aha / razmyarthetIti prAhuH / abhautikAnondriyANItyavatArabhASyaM sUtrAdau kecillikhanti / / 34 // siddhaantyti| razmyarthasannikarSavizeSAt tadgahaNAm // 35 // ' razmi = cakSurgelakAvacchinnaM tejaH, tenArthasya = ghaTAde rupAdezca, sannikarSavizeSaH = saMyogasaMyuktasamavAyAdirupastasmAt / tadgrahaNaM = mahadAdivastugrahaNam / dIpAnmahadaNuprakAzavad bhautikatve'pi sarvavyApakatvamaGgIkAryamanyathA taddoSatAdavasthyam / tathA ca puraHpazcAdvartinAM sarveSAmeva vastUnAM grahaNaprasaGga iti bhAvaH // 35 // golakAtirIktendriyasya bAghamAzaGkate bauddhaH / tadanupalabdherahetuH // 36 // tad = golakAtiriktamindriyam / na hetuH = na sAkSAtkArakAraNam / anupalabdheH = anupalabdhibAdhitatvAt / pareSAmasato'pi bhAnAnnAzrayAsiddhiH / athavA golakAtiriktaM na sAkSAtkArakAraNamindriyaM tattvenApratIyamAnatvAditi // 36 / / samAdhatte / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-6 197 nAnumIyamAnasya pratyakSato'nupalabdhirabhAvahetuH // 37 // anumIyamAnasya = 'rUpAdisAkSAtkAraH sakaraNako buddhitvAdi'tyAghanumAnagamyasyAyogyasya vstunH| pratyakSato'nupalabdhiH sAkSAtkArAbhAvaH / nAbhAvahetuH = na sarvakAlavRttyabhAvagrAhaka ityarthaH / tathA ca yogyAnupalabdhirevAbhAvagrAhikA na tvanupalabdhimAtram / yogyatA ca mahattve satyudbhUtarupavattvaM niruktarazmezcodbhUtarupavirahAnna yogyatvamiti tadanupalabdhirna tadabhAvasAdhiketi bhAvaH // 37 // nanu mahato dravyasya cakSuSaH kuto nopalambha ityata Aha / dravyaguNAdharmabhedAccopalabdhyaniyamaH // 38 // dravyamAtrasyopalabdhiniyamo na dravyaguNadharmabhedAt dravyaguNadharmavizeSANAM pratyakSaniyAmakatvAt / .. tatra dravyadharmo mahattvarUpAdikaM guNadharma udbhUtatvAdiH tathA codbhUtarupavattvavirahAdeva na cakSuSaH pratyakSaM tAdRzarupavirahazca pratyakSAbhAvAdanumeyaH / yadvA dravyadharmo mahattvodbhUtarupAdirguNadharmo'dRSTabhinnatvAdiH / upalabdhyaniyamo dravyamAtrasya guNamAtrasya ca na pratyakSaniyamaH / cakArAt kriyAdInAmapyevamaniyamaH // 39 // nanu cakSurAdAvudbhUtarupameva kuto na svIkriyata ityata aah| . karmakAritazcendrayANAM vyuhaH puruSArthatantraH // 39 / / karmaNe kAryAya pratyakSAtmakakAryAya kAritaH svIkRta indriyANAM vyUho racanAvizeSaH samUha iti vA / puruSArthasAdhaka ityarthaH / tathA ca prayojanaviraheNodbhUtarUpaM na svIkriyata iti bhAvaH / kecittu karmakArito'dRSTavizeSAdhIna ityarthaH / tathA cAdRSTavizeSa evodbhUtarUpavirahe prayojaka ityAhuH / sUtramidaM bhASyakArasyeti kecit // 39 // nanu mahattve sati rupavattvameva pratyakSaprayojakamastu kimarthamudbhUtatvaM rUpavizeSaNamityata Aha / madhyandinolkAprakAzAnupalabdhivat tadanupalabdhiH // 40 // mahato rupavatazcolkAprakAzasya madhyAhnasambandhinaH saurAlokenAbhibhavAdanupalabdhivat tasya cakSuSo'nupalabdhirityarthaH / tathA ca rUpamAtrasya vyabhicAreNa na pratyakSahetutA / vyabhicAravAraNAya yadyanabhibhUtatvaM rUpavizeSaNamucyate tadA pratyakSakaraNatayA siddhasya cakSurAdervyabhicAravAraNAyAnudbhUtatvamapi rupavizeSaNaM deyamiti bhAvaH // 40 // nanu cakSuSo rupe saurAlokAbhibhavAdeva na pratyakSamityeva kiM nocyata ityata aah| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 sandarbhagranthAH na rAtrAvapyanupalabdheH // 41 // na cakSurUpaM saurAlokenAbhibhUtatvenApratyakSaM rAtrAvapyanupalabdheH / tathA ca cakSuSo rAtrAvanupalabdhisampAdanAya tadrUpasyAnudbhUtatvameva svIkAryamiti bhAvaH / / 41 // divase'pi cakSuSo rUpasya saurAlokAbhibhavo na bhavatItyAha / bAhyaprakAzAnugrahAd viSayopalabdheranabhivyaktito'nupalabdhiH // 42 // na abhivyaktiryata itivyutpattyA kAryAbhAvaprayojakatayA kAraNAbhAvasya klRptatvAdanabhivyaktipadena udbhUtarupaviraho bodhyate / tena cakSuSo'nupalabdhirna tvabhibhavAt / abhibhave baadhkmaah| bAhyaprakAzAnugrahAt / saurAlokAdisahakRtAccakSuSa iti zeSaH / viSayopalabdherityarthaH / saurAlokAbhibhUtatve tatsahakAreNa pratyakSajananaM na syAdabhibhUtasya kAryAkSamatvAt / udbhUtarUpavattve cakSurAlokAdviSayaprakAzasambhavenetarAlokApekSA na syAditi bhAvaH // 42 // nanvabhibhUtasyApi bharjanakapAlasthavaDherdAhajanakatvaM dRSTaM tathAbhibhUtasya cakSuSo viSayagrAhakatvaM kalpyam / evamanabhibhUtAlokasaMyogasyaiva viSayaprakAzakatvaM vAcyaM nAto vahniprakAzAnapekSA tathAbhibhavazca divase saurAlokeneva rAtrAvapi kenacidvastunAkalpanIya ityata Aha / abhivyatte'bhibhavAt // 43 // abhivyaktimAtre bhavanmate'bhibhavakalpanAt / abhivyaktizca svasyeva parasyApi na sambhavati tatprayojakasyAnabhibhUtatvAbhAvAt / svAbhivyaktau tasya prayojakatvakalpane gauravadanyathA bharjanaka pAlasthavahninA paraprakAzo bhavet / evaM rAtrAvabhibhAvakavastvantarakalpane gauravam / evamuSmAderapratyakSAya pratyakSaprayojakamudbhUtatvaM klRptaM tadvirahAdeva cakSuSo'nupalabdhiH / nanu cakSuSastaijasatve kiM mAnamiti cet cakSustaijasaM parakIyasparzAdyavyaJjakatve sati parakIyarupavyaJjakatvAt pradIpavadityanumAnenaiva tatsiddheH / tatra manaAdau vyabhicAravAraNAya satyantam / ghaTAdau vyabhicAravAraNAya vizeSyadalam / paTAdau svIyarupavyaJjakatvAd dvitIyaM parakIyeti / dRSTAnte pradIpAdAvasiddhicAraNAya prathamaM parakIyeti / prabhAyA dRSTAntatAsambhavAt tadapi vA nopAdeyam / cakSuHsannikarSe vyabhicAravAraNAya dravyatvaM vizeSaNaM deyam / etadanumAnaM ca razmyarthasannikarSavizeSAt tadgrahaNamitiprAguktasUtrAdavaseyam / agre ca spaSTaM vakSyati // 43 // kvacit pratyakSamapi pramANayati / naktaJcaranayanarazmidarzanAcca // 44 // naktaJcarANAM biDAlAdInAM golakarazmidarzanAdanyathA tamasi tasya pratyakSaM na syAt / tathA ca tadRSTAntena mAnuSAdInAM golakarazmyanumAnamiti bhAvaH // 44 // Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-6 199 . sannikarSo na heturityaashngkte| aprApya grahaNaM kAcAbhrapaTalasphaTikAntaritopalabdheH // 45 // siddhntyti| kuDayAntaritAnupalabdherapratiSedhaH // 46 // apratiSedhaH sannikarSahetutA'pratiSedhaH // 46 // nanu sannikarSehetutA kAcAdyantaritaviSayakapratyakSe vyabhicArAnna sambhavatItyuktaM tat kathamapratiSedha iti vyabhicAramuddharati / apratighAtAt sannikarSopapattiH // 47 / / kAcAdisvacchadravyeNApratighAtAdapratibandhAt sannikarSa upapadyata ityarthaH / etena cakSuSi tejastvamapi sAdhitaM tejasa eva svacchadravyeNApratighAtAt pradIpAdau tathAdarzanAt // 47 // ata eva teja eva dRSTAntamAha / AdityarazmeH sphaTikAntarite'pi dAhye'bhighAtAt // 48 // abhighAtAt saMyogAt // 48 // shngkte| netaretaradharmaprasaGgAt / / 49 // apratighAto na yukta itarasya kuDyAdeH sphaTikAdeiitarasya sphaTikAdeH kuDyAdervA yo dharmo'pratighAtaH pratighAto vA tatprasaGgAt / tathA ca kuDyAdeH sphaTikAdidharmaprasaGgena tadantaritasya pratyakSaM sphaTikAdeH kuDyAdidharmaprasaGgena sphaTikAntaritasyApratyakSa vA syAditi bhAvaH // 49 // samAdhatte / AdarzodakayoH prasAdasvAbhAvyAdrUpopalabdhivat tadupalabdhiH // 50 // Adarzo udake ca prasAdasvAbhAvyAt svacchasvabhAvatvAt tatsaMyuktanayanarazmInAmucchalitAnAM mukhAdau saMyogAt mukhAdirupopalabdhirna tu bhittyAdau tathA bhavati tathA sphaTikAdeH svAbhAvyAt nayanarazmyapratighAtAt tadantaritasya tathAtvaM na kuDyAdestathAsvabhAvAkalpanAt / na ca vahnayAderghaTAdinA'pratighAtavaccakSuSo'pi tenApratighAtaH syAditi vAcyam / vahanyAderativegavattayA'pratighAtaH syAccakSuSastu dIpAlokAderiva pratighAta eveti // 50 // cakSuSaH kenacit pratighAtaH kenacinneti niyamaH kathamityata Aha / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 sandarbhagranthAH dRSTAnumitAnAM hi niyogapratiSedhAnupapattiH // 51 // dRSTAnAmivAnumitAnAmapi padArthAnAM niyogapratiSedhAnupapattiH svabhAvapratiSedho netyarthaH phalAnu-rodhitvAt kalpanAyA iti bhAvaH / yadvA niyoga itaradharmakalpanaM pratiSedhaH svadharmaniSedhaH tayoranupapattiH / na hyaprAmANikaM kalpayituM zakyate prAmANikaM niSeddhaM veti bhAvaH / evaM ghrANAdikamapi nAsArandhrAdyatiriktamanIndriyaM prApya kAritvAditi bodhyam / teSAM pArthivatvAdikamagre vyaktibhaviSyatIti // 51 // nyAya rahasya tRtIyAdhyAya prathamAhnika athendriyaparIkSA / tatrasUtraM, kRSNasAre ........ // 33 // sati = satyeva / vyatiricya = aprApya kRSNasAreNeti zeSaH / tathAca grAhakatvAdaprApya grAhakatvAcca sAdhAraNadharmAt golake indriyatvasaMzayaH, tatra lAghavAd golakamevendriyamiti boddhAH, atiriktendriyasya pramANasiddhatvAt lAghavamaprayojakamityanpe / vyatiricca golakato vibhajya,viSayam prApyetiyAvat tathAca prApyagrAhitvasAdhAraNadharmAt indriyANi bhautikAni navA iti saMzayaH / abhUtAnIti sAMkhyAH bhUtAnIti pare / tatra naiyAyikamatanirAsAya boddhAnAM sAGkhyAnAM cAbhidhAnaM / mahadaNugrahaNAt / / 34 // aNunAmiva mahatAM = parvatAdInAmapi grahaNAt, naca naiyAyikasiddhacakSucA teSAM prAptirasti nyUnaparimANenAdhikaparimANAvyApanAt mahataivAdhikaparimANenaivANUnAM = nyUnaparimANAnAM grahaNAt vyApanAditi vArthaH / tathAca sambandhagrahe atiprasaGgasya tatrApi samAnatvAt kimatiriktenendriyeNeti boddhAH / ataevendriyANAM vibhutvasvIkara iti nA sambandhagraha ityabhautikAnIndriyANi mahadarthagrAhakatvAt iti sAMGkhyAH / siddhAntasUtraM razmyartha ......... // 35 // razminA = golakasthena tAdRzagandhayApi sannikarSAt tayormahadarthorgrahaNaM nAnupapannamityarthaH / mahadagrAhakatvaM ca pradIpAdau vyabhicarIti hRdayam / dravyatvenobhaya siddha bhinnaM na dravyaM tatvenAnuparlabhyamAnatvAdityabhipretya boddha AkSipatitadanupalabdherahetuH // 36 // teSAmindriyANAnupalambho na jJAnaM svarupAsiddheH kintu pratyakSam naca tadbhAvavyAptirasti . atIndriya dravyevyabhicArAdaprayojakatvAccetyabhipretya siddhAnta mAha Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-6 201 nAnumIyamAnasya ............. // 37 // / pratyakSato'nuparlabdhiranumIyamAnasya nAbhAvasAdhiketyarthaH nanu mahatvAvizeSe sUryAlokavat kathaM nendriyaNyupalabhyante ityata AhadravyaguNa .............. // 38 // dravyaguNarupadharmasya = rupAde rbhedAd = vailakSaNyAd anudbhutatvAzriyamate'nuparlabdhirityarthaH anudabhUtarupavatvAnnendriya pratyakSateti bhAvaH pRthivItvatejastva dyavizeSAdudabhUtarupA eva kathaM na ghrANAdirazmaya ityata AhakarmakArita ............. // 39 // vyUho'nudbhutarupAdivadavayavapRthivIkatvaM, karmavizeSeNakAritaH puruSArtha = bhogamUle pratyakSe prayojaka anyathA udbhUtasparzena cakSuSA sannikarSamAtreNa grAhyadAha kiM gRhyateti pratyakSAbhAvovA = puruSArthaH nanvevaM vyabhicArAnmahatvaM na pratyakSakAraNaM syAdityata Ahamadhyandina .......... // 40 // madhyandine ulkAprakAzasya saurakiraNAbhibhavAdanupalabdhivat tasya cakSuSopyanupalabdhi mahatvakAraNatvAvighaTiketyarthaH / sAmagyA eva vyabhicArodUSaNaM na kAraNasyeti bhAvaH nanvevaM loSTepi razmiH syAt sauratejobhibhavAnnoparlabhyata iticet na rAtrAvapyanupalabdheH // 42 // anyathA sauratejo 'bhivyabhAvyasya tasya loSTasatve vArapyuparlambhaH syAt, tadA anupalabdhezca tannAstIti bhAvaH / abhibhavAdeva cakSuSo'nupalabdhinatvanudbhUtarupAditi taTasthAzaGkAM nirasyati bAhyaprakAza ........... // 41 // anabhivyaktitaH = anubhUtarupatata eva casuSo'nupalabdhirnatvAbhibhavAt bAhyaprakAza sAhityAd viSayoparlabdheH cakSuSAjananAt nahi abhibhUtaM kAryakSamamitibhAvaH / / atha cakSurgraha evAbhibhAvAvirodhI na tat kArya ityata Ahaabhivyaktau ........ // 43 // abhivyaktau = tatrodbhUtarupe pramANasiddhe evAbhibhavAdagrahaH, naca cakSuSi tat pramANasiddhaM pratihataMcabhibhave kAraNAMtarakalpanA gauraveNetibhAvaH / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 sandarbhagranthAH navyAstu sUryatejo'bhibhavAdeva cakSuSo'nuparlabdhi natvanudbhUta rupAdityazaGkakte madhyaMdineti .............. // 40 // samAdhimAhanarAtraviti // 41 // tadApi caMndrAdikiraNairabhibhava ityata Aha bAhyeti // 42 // prAcIna nayoktA svarasAdAha abhivyaktAvitIti / / 43 // prAhuH kvacinnapanatejasipratyakSamapimAnamityAha naktaJcara ........... / / 44 // naktaJcarANAM = vRSadanzAhInAM nayanarazmItivat sahakArAdandhakAre'pi teSAM darzanamitibhAvaH / vyabhicArAt sannikarSo na hetu rityAzaGkakate / AprApyagrahaNaM ............ // 45 // tvayApi vAcyaM tathAca kimatiriktendriya svIkAraNeti bauddhAzayaH / siddhanta sUtram kuDyAdyaMtaritA ......... // 46 // . sannikarSAhetutve tadantaritamayyupalabhyeta ataeva indriyasiddhiH sAGkhyamata nirAsazceti bhAvaH / . uktaM vyabhicAramuddharati / apratighAtAt .......... // 47 // kAcAdinA'pratibandhAt navaitadadRSTacaramityAhaAditya ........... // 48 // AdityAdItyarthaH / sphaTiketi sphaTikAdItyarthaH / AdityarazmeH kumbhAdinA apratighAtAt kumbhAdhantargata jalAdavauSNyopalabdheH sphaTikAdyantarite prakAzye pradIpAdirazmeriva pratighAtAt bhajanAdikapAlena tatasthe dAhyevaDherapratighAtAt zaGkate / netaretara ............ // 49 // apratighAto na, anyathA itarasyakuDyAdeH itarasya sphaTikAderyo dharmo pratighAtakatvaM tat prasajyate siddhantamAha Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-6 203 AdarzodakayoH // 50 // AdarzAdAviva prasAdo rupavizeSaH svacchatayAmukhAdisvarupopalabdhivat teSAM sphaTikAdyantaritAnAM cakSurAdibhiH prAptiH kaJcid pratibadhandhakaM kicicca natathe (apUrNAdarzaH) * // nyAyasUtre vizvanAthavRttiH // athendriyaM parIkSaNIyam / tatra lakSaNasUtroktabhautikatvamindriyANAM parIkSituM saMzayamAha kRSNasAre cakSurgolake sati ghaTAdhupalambhAdgolakasyendriyatvamiti bauddhAH / vyatiricya viSayaM prApyopalambhAdupalambhajananAdgolakAtiriktAnItyapare / tathendriyANi golakAtiriktAni na veti saMzayaH / golakAtiriktAnIti naiyAyikAdayaH / tatrApyabhautikAnyAhaGkArikANIti sAGkhyAH / bhautikAnItyapare // 33 // ___ tatra sAGkhyamatena bauddhamatamudasyannAhagolakaM nendriyam, aprApyakAritve'tiprasaGgAt / itthaM ca golakAtiriktaM bhautikamiti vAcyam / tadapyasaMgatam / cakSuSA hi nyUnaparimANaM mahatparimANaM ca gRhyate / na ca nyUnena mahato vyApanaM saMbhavati / na vA'vyApyagrahaNamato'bhautikAnIndriyANyAhaGkArikANIti // 34 // ___ sAGkhyaM nirasyatirazmirgolakAvacchinnaM tejaH / tenArthasya * ghaTAderyaH sannikarSavizeSaH saMyogavizeSastasmAnmahadaNvorgrahaNamupapadyate / bhautike'pi pradIpAdau mahadaNuprakAzakatvaM dRSTam / abhautikatve tu puraH pazcAdvartinAM sarveSAmeva grahaH syAt / / 35 // taijase cakSuSyanupalabdhibAdhaM bauddhaH zaGkate razmyarthasaMnikarSo na heturgolakAtiriktasya razmeranupalabdheH // 36 // samAdhatte rUpopalabdheH sakaraNatvAdinA'numIyamAnasya pratyakSato'nupalabdhi bhAvanirNAyiketyarthaH // 37 // ____ kathaM tarhi nopalambha ityata Aha-dravyasya dharmabhedo mahattvAdiH / guNasya dharmabheda udbhUtatvam / tadadhInatvAtpratyakSasya / dravyamAtra upalabdherna niyamaH / yatrodbhUtarUpamahattvAdikaM tasya pratyakSaM tadabhAvAccakSurAderapratyakSam / cakSurAdAvudbhUtarUpameva na kuta ityAzaGkAyAM bhASyam-adRSTavizeSAdhIna indriyANAM vyUho racanAvizeSa upabhogasAdhanamiti sUtramevedamiti kecit // 38 // mahato rUpavato'nupalabdhau dRSTAntamAhamahato rUpavatazcolkAprakAzasya saurAlokenAbhibhavAnmadhyandine'nupalabdhivadanudbhUtarUpavatvAccakSuSo'pyanupalambhaH saMbhavatIti bhAvaH // 39 // nanvevaM ghaTAderapi razmiH syAtsaurAlokenAbhibhavAtpunaragraha ityatrA''ha netyasya ghaTAdau razmiriti zeSaH // 40 // Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 sandarbhagranthAH nanvanudbhUtarUpatvAccakSuSo'nupalabdhirna tvabhibhavAdityatra kiM vinigamakamiti taTasthAzaGkAyAmAha-anabhivyaktito'nudbhUtarUpatvAccakSuSo'nupalabdhiH / kutaH / bAhyaprakAzAnugrahAtsaurAlokAdisAhityAdviSayopalabdheH / tasyodbhUtarUpatve bAhyaprakAzApekSA na syAt / abhibhUtatve ca tatsAhityenApi pratyakSajananaM na syAt / abhibhUtasya kAryAkSamatvAditi bhAvaH // 41 // nanu cakSuSo nAbhibhavaH kiMtu tadrUpasya / tasya ca pratyakSajanakatve mAnAbhAvaH / kiM cAbhibhavAttasya na pratyakSam / itarapratyakSajanane ca virodhAbhAva ityAzaGkAyAmAha rUpasyAbhivyaktau pratyakSa udbhUtatva iti yAvat / udbhUtarUpasya pratyakSAbhAve hyabhibhavakalpanA / na tvevaM prakRte / suvarNAdivatsarvadA'bhibhAvakadravyAntarakalpane ca gauravamiti bhAvaH // 42 / / cakSuSi pramANAntaramAhanaktaJcarANAM vRSadaMzAdInAM golake razmidarzanAttadRSTAntena pareSAmapi razmyanumAnamiti bhAvaH / anyathA tamasi tasya pratyakSaM na syAditi hRdayam // 43 // aprApyakAritvaM cakSuSaH syAdityAzaGkate // 44 // samAdhatte / pare tu-uktasUtrasya pUrvapakSaparatvaM manyamAnasya bhASyakArasyAvatAraNikA-aprApyagrahaNamiti / vastutaH siddhAntasUtrameva / tatpradIpadRSTAntena kAcAdyantaritaprakAzakatvena taijasatvaM sidhyatIti / nanvaprApyakAritvaM kiM na syAdatrA''hakuDyeti / uktasya tejasatvasya pratiSedho golakAtmakatvaM na saMbhavati / kuDyAntaritasyAnupalabdherityAhuH // 45 // nanu kuDyAntarita iva kAcAntarite'pi saMnikarSo na saMbhavatIti kathaM prApyakAritvamityAzaGkAyAmAha kAcAdinA svacchadravyeNApratighAtAdapratibandhAtsaMnikarSa upapadyata iti bhAvaH // 46 // tatra dRSTAntamAha dAhya iti / vastumAtropalakSaNam / pare tu dAhye kapAlAdau vaDhyAderavighAtaparaM tadityAhuH // 47 // AkSipati apratighAto na yuktaH / itarasya sphaTikAdeH / itarasya kuDyAderyo dharmaH pratighAtakatvaM tatprasaGgAtsphaTikAdikamapi kuDyAdivatpratibandhakaM bhavedityarthaH // 48 // samAdhatte Adarza udake ca prasAdasvAbhAvyAtsvacchasvabhAvatvAnmukhAdirUpopalabdhirna tu bhittyaadau| evaM sphaTikAntaritasyopalabdhirna tu kuDyAntaritasyeti svAbhAvyAnna doSaH / etena vaDhyAderghaTadinA'pratighAtavaccakSuSo'pi pratighAto na syAditi pratyuktam, vayAdyapratibandhe'pi dIpAlokAdeH pratibandhavatsaMbhavAditi bhAvaH // 49 // Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-6 205 ___ cakSuSastAdRzatvakalpane kiM mAnamityatrA''ha-hi yasmAttAdRzAnAmanumitAnAM vA padArthAnAM dRSTenAnumitAnAmiti vA'rthaH / teSAmevaM bhaviteti niyoga evaM mA bhaviteti pratiSedho vA nopapadyate yuktyanusAriNI hi kalpaneti bhAvaH // 50 // itIndriyaparIkSAprakaraNam // // nyAyasiddhAntamuktAvalI prabhATIkA // anyetu cakSurviSayAsaMbaddhameva grAhyaM yadi prApyakAri syAt tadA rasanAdivadadhiSThAnasaMbandhaM gRhNIyAt nacaivaM golakAsaMbandhagrahaNAt / na ca ghaTadInAM golakAsaMbaddhatvepi cakSureva golakAnnirgatya ghaTAdinA saMbadhyata iti vAcyam, cakSuSaH prApyagrAhakatve svato'dhikaparimANagrAhakatvAnupapatteH yAvadavayavAvacchedena viSayasaMyogAbhAvAt naca sarvAvayavAvacchedena viSayasaMyogAbhAve'pi cakSussaMyogamAtreNa ghaTAdigrAhakatvamAtravat tatsamavetAdhikaparimANagrAhakatve bAdhakAbhAvaH sAmagyAstulyatvAditi vAcyam / tathA sati zAkhAcandramasostulyakAlagrahaNAnApatteH cakSuSaH zAkhAprAptyuttarakAlameva candraprAptisaMbhavena zAkhApratyakSottarameva candrapratyakSasaMbhavAt / na ceSTApattiH anubhavati tUnmIlayanneva nayane zAkhAM zItamayUkhaM ceti iti lokapravAdavirodhApatteH tasmAccakSuSaH prApyakAritvAnurodhena golakAtiriktaM cakSuH parairaGgIkriyate golakasya candrAdiprAptyasaMbhavAt / aprApyakAritvasiddhau golakameva cakSuH tattu pArthivaM na taijsmityaahuH| tadasat / adhiSThAnAsaMbandhArthagrAhiNyAH pradIpaprabhAyA iva cakSuSo'pi prApyakAritvasaMbhavAt svAdhikaparimANadravyagrahaNAt tvagindriye vyabhicAreNa tAdRza-niyame mAnAbhAvAt / tulyakAlagrahaNaM cAsiddhameva tadabhimAnasya kAlasannikarSeNaivopapatteH / acintyo hi tejasAM lAghavAtizayena vegAtizayaH yat prAcInAcalacUDAvalambinyeva bhagavati mayUkhamAlini bhavanodareSvAloka ityabhimAno lokAnAm / idamupalakSaNaM cakSuSaH aprApyakAritve sarvadA ghaTAdiviSayakacAkSuSApattiH kAlabhedena cAkSuSaniyAmakasya cakSuHkriyAjanyasya tava niyAmakatvAbhAvAdityapi bodhyam / yadAhuH zAlikAcAryAH cakSurbAhyAlokAbhyAmArabdhena cakSuSA tAvadarthasaMspRSTena yugapat tAvadarthagrahaNamiti / tanna yauktikaM, cakSurbAhyAlokAbhyAmArabdhasya cakSuSaH pRSThabhAge'pi sattvAt, pRSThabhAgasthitapadArthagrahaNApatteH / pRSThadezasthabAhyAlokaizcakSurutpAde mAnAbhAva iti cet / agradezasthabAhyAlokairapi tadutpAde mAnAbhAvaH, tadanabhyupagame'pi caakssussoppaadnsyaanupdmukt-tvaaditi|| // nyAyasiddhAntamuktAvalI dinakarIyaH // ___ atra kecidAhuH cakSurviSayAsambaddhameva grAhakam / yadi prApyaprakAzakAri syAt tadA rasanAdivadadhiSThAnasambaddhaM gRhNIyAt nacaivaM golakAsambaddhagrahaNAt / kiM ca yadi cakSuH prApya gRhNIyAttarhi svato'dhikaparimANavanna gRhNIyAt na khalu nakharaJjanikA parazucchedyaM chinattIti zAkhAcandramasostulya Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 sandarbhagranthAH kAlagrahaNAnApattizca gatikrameNa prApya grahaNe hi sannihitakrameNa grahaNaM syAt na tu tulyakAlamupalambhaH anubhavati tUnmIlayanneva nayane zAkhAM zItamayUkhaM ca / evaM ca prApyakAritvAnurodhena golakAtiriktaM cakSuH parairaGgIkriyate golakasya candrAdiprAptyasambhavAt / aprApyakAritve ca golakameva cakSustacca na taijasamiti / tadasat, adhiSThAnasambaddhArthagrAhiNyAH pradIpaprabhAyA iva cakSuSo'pi prApyakAritvasambhavAt pRthutaragrahaNasya ca golakanirgatasya mahatazca cakSuSaH pRthvagratvena pradIpaprabhAyA ivopapatteH, svAdhikaparimANavadrvyagrAhiNA tvagindriyeNa vyabhicArAt, tAdRzaniyame mAnAbhAvAcca / tulyakAlagrahaNaM cAsiddhameva, tadabhimAnasya kAlasannikarSeNaivopapatteH / acintyo hi tejaso lAghavAtizayena vegAtizayaH / yatprAcInAcalacUDAvalambinyeva bhagavati mayUkhamAlini bhavanodareSvAloka ityabhimAno lokAnAm / yattvAhuH zAlikAcAryAH cakSurbAhyAlokAbhyAmArabdhena cakSuSA tAvadarthasaMspRSTena yugapattAvadarthagrahaNamiti zAkhAcandramasostulyakAlagrahaNamupapadyata eveti / tanna / cakSurbAhyA-lokAbhyAmArabdhasya cakSuSaH pRSThabhAge'pi sattvAtpRSThabhAgasthitapadArthagrahaNApatteH / pRSThadezasthabAhyA-lokaizcakSurutpAde mAnAbhAva iti cedagradezasthabAhyAlokairapi tadutpAde mAnAbhAvaH tadanabhyupagame'pi cAkSuSopapAdanasyAnupadamuktatvAditi / / . // rAmasdIyaH // golakameva cakSurna taijasamityucchaGkhalamataM darzayati / atra kecidityAdinA // viSayAsambaddhaM viSayasannikarSarahitam / evakAreNa sannikRSTagrAhakatvaM vyavacchidyate golakasaMyuktasya cakSuSA'grahaNAt atra cakSuHpadaM cakSurindriyatvenAbhimataparaM na tejorUpacakSuSaH svamate'sattve'pi na pakSAprasiddhiH / navA pArthivagolakasya ca sannikRSTagrAhakatAyA:tenApyanaGgIkAreNa yadItyAdyuttaragranthAnutthitiriti dhyeyam / atra cottaragranthAnusArAdadhiSThAnAsambaddhagrAhakatvAditi heturUhanIyaH paraM tvAbhimukhyamavyavadhAnaM ca grahaNe prayojakamityetanmate'vazyamaGgIkaraNIyamanyathA pRSThadezasthitAnAM vyavahitAnAM ca cAkSuSApattivAraNAsambhavAt siddhantibhistu cakSussaMyogAbhAvenaiva tadvAraNasambhavAnna teSAmetatkalpanIyaM dUrasthatvasya pratibandhakatAkalpanaM tUbhayamate'pi samAnamiti bodhyam / nanUktaheturaprayojaka ityAzaGkAnirAsAya sAdhyAbhAve hetureva na syAditi hetUcchittyApattirUpamanukUlatarpha pradarzayati // yadItyAdinA // prApyakAri sannikRSTagrAhi / na caivamiti chedaH / golakasambaddhamAtragrAhakaM naceti tadarthaH grahaNAdityantasya cakSuSa ityAdiH / atra pradIpaprabhAyAM vakSyamANavyabhicArarUpAruci paricintya svAdhikaparimANavadravyagrAhakatvenApi cakSuSyuktasAdhyasiddhiH sambhavatItyAha // kiM ceti // yadyatsaMyuktameva yatsambandhiphalajanakaM tattadapekSayA nAtyantanyUnaparimANavaditi sAmAnyamukhavyAptyabhiprAyeNa dRSTAntamAha // na khalviti // nakharaJjanikA nakhakRntanI / tathA caitavyAptyanaGgIkAre nakharaJjanikApi parazubhedyaM mahAdApi chindyAt / atra ca svAdhikaparimANadArorapi parazubhedyatvadarzanAdAtyantika Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-6 207 nyUnatAyA nirvaktumazakyatvAccetyasvarasAddhatvantaramAha // zAkheti // tathA ca zAkhAcandramasorekakAlInacAkSuSajanakatvenApi cakSuSi asannikRSTagrAhakatvamApAdayituM zakyamiti bhAvaH / upasaMharati / evaM ceti // cakSuSaH asannikRSTagrAhakatve cetyarthaH / nanviSTApattirityAzaGkAyAmAha / / tacceti // tathA cendriyaM nayanamiti kArikAvirodhApatterneSTApattessambhava iti bhAvaH // adhiSThAnAsambaddheti // tathAcoktaniyamo dIparUpAdhiSThAnAsambaddhaghaTAdigrAhiNyAM dIpaprabhAyAM vyabhicarita iti bhAvaH // tadabhimAnasya ekakAlInatvabhramasya // kAlasannikarSeNa atisannihitakAlavRttitvena / nanu zAkhAtaH candramaso'tidUratvena jhaTiti candracakSuH-saMyogAsambhavAt zAkhAcandramasozcAkSuSa-yoratyantasAnnidhyameva na sambhavati yena tulyakAlatAbhrAntiH syAdityata Aha // acintyo hIti // nirvaktumazakya ityarthaH / lAghavAtizayena vegajanakakriyAtizayenetyarthaH / gurutvAbhAvarUpalAghavasya vAyvAdyapekSayA'tizayAsambhavAditi mantavyam // yat yasmAt // prAcInAcalaH udayagiriH // cUDA agraM zikharamiti yAvat / mayUkhamAlini sUrye // abhimAno bhramaH / udayAcalArohaNagrahaNaM kiraNaprasArayorvastugatyaikakAlInatvAbhAvAditi bhAvaH / vastutastu cakSurindriyasya taijasatvasAdhakAnumAnasya pUrvamuktatayA tata eva golakasya cakSurindriyatvaM na zaGkAspadamapi / na hi siddhAntibhiH prApyakAritvAnurodhena cakSuSastathAtvamaGgIkriyate'nyathA rasanendriyAdInAmadhiSThAnAtiriktatvaM kathaM sidhyet / yadyapi ghrANendriyasya pArthivatvAdadhiSThAnAtiriktatve na kiJcidapi mAnaM tathApi nAsikAsattve'pi keSAJcid gandhAnupalabdhidarzanAt ghrANAdIndriyamatIndriyamindriyatvAnmanovadityanumAnAcca tatsiddhiriti dhyeyam / bAhyAloko'tra na saurAlokAdiparamANvAdistadArabdhasya pratyakSatvApAtAt kiMtvanudbhUtarUpavatteja eveti mantavyam / // nyAyasAra sabhUSaNam // na prApyakAriNI cakSuHzrotre sAntaragrahaNAt prApyakAritve hi cakSurarthayoH zrotrazabdayozcAntarAla. grahaNaM na syAt parazuvRkSavat / prAptizca katham ? kiM cakSurdezamAgatya sambadhyate'rthaH ? utArthadezaM gatvA cakSuH sambadhyate iti ? prathame pakSe pratItivirodhaH, agnidarzane cakSurAdidAhaprasaMgazca / dvitIye'pi pakSe pratItivirodha:-na hi zaravadarthasaMgataM cakSuH kenacidupalabhyate / sUkSmatvAdanupalabdhiriti cet, naitadasti; golakameva hi cakSuriti sarvalokapratItaM, tadupaghAte'rthadarzanAbhAvAcca / sUkSmatvAbhyupagame'pi ki tadAkAzavadamUrtatvena sUkSmam ? utAlpapramANatveneti ? prathame pakSe sarvArthasambaddhatvAdyupagrAhakatvaM syAt, amUrttadravyasya vyApakatvAbhyupagamAt / athAlpaparimANatvena sUkSma, tadayuktam pRthutaragrahaNAt yAvataiva pradezena sambandhaM dRSTaM nakhanikRntanAdi, tAvatyeva pradeze kriyAM kurvadupalabdhaM tatazcAlpaparimANasya cakSuSaH parvatAdigrAhakatvaM nopapadyate iti / itazca na prApyakAri cakSuH, zAkhAcandramasostulyakAlagrahaNAt, gacchato hi cakSuSaH kramasambandhArhasya krameNaiva grAhakatvaM yuktaM, na caitadasti / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 sandarbhagranthAH nApyAzubhAvAd yugapadabhimAnaH, candramaso'tiviprakarSAdavazyaM cirakAlavyavadhAnena sambandha iti / zabdasya tarhi santAnenAgatasya zrotrasambandhAdupalabdhirastu, na; digdezavyapadezAt / na hi karNadeze zabdopalabdhau pUrvAparAdidigvyapadezo grAmAraNyAdigdezavyapadezo vA yujyata iti / tatsiddhaM zrotrasyAprApyakAritvaM, tasmAdanena dRSTAntena sarvendriyANAM prApyakAritvaM niSeddhavyamiti / ___ atrocyateyattAvatsAntaragrahaNAditi, tadasiddhatvAdasAdhanaM, cakSurAderatIndriyatvAt / kathaM tato'rthasya vizleSaH pratyakSagrAhyaH syAt ? anumAnena tvarthasaMzliSTasyaiva cakSurAdeH pradIpAdidRSTAntAdarthaprakAzakatvaM gamyate / yaccoktaM prAptiH kathamityAdi, tatrocyatecakSureva razmidvAreNArthadezaM gatvA pradIpavatsambadhyate, tadrazmayazcAnudbhUtarUpatvAt na dRzyante / anudbhUtarUpANAmarthaprakAzakatvamayuktamiti cet, na; pradIpAdiprakAzasahitAnAM tadupapatteH / ata eva yeSAmadRSTasAmarthyAdudbhUtarUpA nAyanarazmaya utpannAsteSAM bAhyaprakAzanirapekSayA evArthaM prakAzayanti yathA naktaMcarANAm, tathA ca keSAJcinnaktaM carANAM nAyanarazmayaH pratyakSeNaiva dRzyanta iti / - athavA'lokAvayavasahitebhyaH tadavayavebhya udbhUtarUpA eva nAyanarazmaya utpadyante / dRSTau hi tejasAmAzutaravinAzotpAdaurUpasparzI codbhUtatvAnudbhUtatvadharmavikalpopetAviti / udbhUtarUpatvenotpannAnAmapi razmInAmanyasminsamAvezAdvivekenAgrahaNaM, yathAnekapradIparazmInAmekArthasambaddhAnAmiti / pRthutaragrahaNAdityetadanaikAntikaM, na hi yAvatparimANaH pradIpastAvatparimANamevArthaM prakAzayati razmidvAreNa pRthutarasyApi vyApakatvAditi / __ yatpunaH zAkhAcandramasostulyakAlagrahaNAditi, tadapyasiddhatvAdasAdhanam, AzubhAvitvena yugapadabhimAnAt / candramaso'tiviprakRSTatvAditi cet, na; lAghavAtizayena razmInAmatizIghragatitvAdarkarazmivat-na hi bhAnurazmayo'thaiH saha sambadhyamAnAH krameNopalabhyanta iti / yaccoktaM digdezavyapadezAditi, tanna; tasyAnyathApi sambhavAt / tathA hi-yadA pUrvadigviziSTa karNazaSkulyavayavAvacchinne nabhodeze zabdamupalabhate tadA pUrvasyAM dizi zabda utpanna iti pratipadyate / evaM dakSiNAdidigvizeSeSvapi draSTavyam / karNazaSkulyavayavairavacchinno hi nabhodezaH zrotram / te cAvayavAH sarvadikSu vidyanta iti yuktA digvizeSAvacchedena zabdopalabdhiriti / iyati dUre zabda utpanna iti pratipattizcAnumAnikI / katham ? yAvato dUrAt pratyakSAgamopalabdhakAraNavyApArabhAvinaH zabdasya santAnenAgatasya yAn vizeSAnupalabdhavAMstAvad dRSTakAraNakasyApi zabdasya vizeSAnupalabhamAnastAvati dUre zabdotpAdaM pratipadyate / yathA kaizcideva vizeSaiH zaGkhAdikaM vaktRvizeSaM ca pratipadyate iti / yastu tathAbhUtAn vizeSAnna lakSayati tasya saMzaya iti dRzyate kasya kuto vAyaM zabda iti ? tasmiMzca digdezavizeSe'numite grAmAdikaM sambhAvya tatra zabdotpAdaM vyapadizati, na tu dezAdInAM zrotragrAhyatvamiti / tasmAd bAhyendriyatvAdrasanAdivaccakSuHzrotrayorapi prApyakAritvaM siddham / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-6 209 prAptyabhAve hi sarvArthopalambhaH syAt, na hi prAptyabhAve'nyA kAcidyogyatAsti, yenocyate yogyadezAvasthitasyaiva grahaNamiti / ayaskAntAdivaditi cet, na; dRSTAntamAtreNa sandehAnivRtteH / kimayaskAntAdivadaprApyakAritvamindriyANAm ? uta prApyakAritvaM vAzyAdivaditi ? nAtra vizeSa heturucyate / api cAyaskAntasaMzliSTaM vAyudravyaM viziSTamutpannaM zarIre prANavat, taccAyaH prApyevAkarSati prANa iva toyatUlAdikaM, tatsparzAnupalambhe'pi tatkAryeNaiva tathAbhUtasya tasyotpannasya sadbhAvo'vagamyate iti / mantro'pi sambaddhameva devatAtmAnamArAdhayati / sa ca devatAvizeSaH prApyaiva japiturabhipretamarthaM karotIti na kasyacidaprApyakAritvam / zabdAntaHkaraNAderatItAdyarthenAprAptasyApi tajjJAnajanakatvAtkathaM prApyakAritvamiti cet, na; aparijJAnAt / sahakAriNaM prApya kAraNasya kAryajanakatvaM prApyakAritvamucyate / tacca zabdAntaHkaraNAderapyasti / atItAdyarthasya tu kAraNatvameva nAstItyuktaM, tena tadaprApakatve'pi nAprApyakAritvam / na caivaM cAkSuSAdyarthasyApyajanakatvaM, tasyAlokAdivadanvayavyatirekAbhyAM kAraNatvasiddheH / prAptasyApyaJjanAderanupalabdhirityetadapi na yuktam, na hi yadindriyeNa prAptaM tadupalabhyata eveti niyamyate, kiM tarhi ? yad bAhyendriyeNopalabhyate tatprAptameveti niyamaH / kiM kAraNaM ? bAhyendriyANAM bhautikatvena pradIpavatprAptArthaprakAzakatvAt / indriyatvAnmanaso'pi prasaMga iti cet, kvacittathAbhAvAt / siddhasAdhanaM, niyamapakSe tvatItAdyarthairukto virodhaH / kiM cAnvayavyatirekAbhyAM bAhyendriyeNa vidyamAnaM janakamevopalabhyate janakAnAM ca ghaTadihetUnAmiva parasparasambaddhAnAmevaikakAryahetutvamiti siddhaH sannikarSaH, tajjanitatvaM jJAnasyeti / // nyAyasiddhAntamaJjarITIkA tarkaprakAzaH // . atra kecit cakSuSaHprApyakAritve candramasograhaNAnupapatteH / zAkhAcandramasostulyakAlaM grahaNAnupapattezca aprApyakAryeva tadvAcyam evaM cAprApyakAritvAvizeSAt golakameva taditi pArthivatvameva tasye tyAhuH / tadasat / cakSuSo'prApyakAritve nimIlitanayanasyApi cAkSuSApatteH prApyakAryeva tadvAcyam / cakSuSastaijasatvenAtizIghragAmitayA candramasA saMyoga upapadyate / zAkhAcandramasostulyakAlagrahaNaM tvasiddhaM yathA mayA yugapacchataM zatapatrANi cchinAnItivat / tathAca golakasya ca ghaTAdau saMyogAbhAvenAtiriktaM taijasaM cakSuH svIkAryamiti / // nyAyAlaGkAraH // (nyAyavArtika tAtparya parizuddhi viSamapada vyAkhyA) (une) tRSNAtatkarmasaMbhava iti / tRSNA ca tatkarma ca kRSNasAranirvartakamadRSTaM ca tayoH sNbhvH| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 sandarbhagranthAH asyeti / kRSNasArasya / ataH kArye'pIti / na kevalaM kRSNasArotpattau kAryasyopalambhatvakSaNe / tatkAryasyeti / saMyogakAryasya tadabhAvAditi prAdezikAsamavAyikAraNAbhAvAt / tadvAreNopalabhyamAnA iti / zabdenAnumIyamAnA ityarthaH / (TIyAm ) bahirvartitvAdityAdi / yadi kRSNasAramAtramindriyamiSyate, tena cArthasya prAptau grahaNaM tadA sAntaragrahaNaM na syAt / yadA tu bahirvartyapi indriyamiSyate tadA kRSNasArApekSayA sAntaragrahaNamupapannamevetyarthaH / ___ na cApAtajanmetyAdi / kuDyAdiviSayaM nirvikalpakaM savikalpakaM vA dravyAnumAnAt prAgeva syAdityarthaH / AzrayANAmiti / zabdAdyAzrayANAm / viSakteti / vishklitaa| samAropamAtreNeti / samAzrayaNamAtreNa / (une) nanu mA bhUt sahAntareNa grahaNamityAdi / aprApyakAri cakSuH sAntaragrahaNAdityasya hetoH sahAntareNa grahaNaM sAntara iti vA grahaNamartho mA bhUt, ubhayasyApi zarIrAsaMbaddhagrahanimittatvAditi paraM zarIrendriyAdhiSThAnAsaMbaddhasya grahaNameva hetorartho bhaviSyati / kuta ityAha-na hyayamanyathAsiddha iti / yathA hi sAntareNa grahaNaM sAntaramiti vA grahaNa.manyathA aprAptimantareNApi zarIrendriyAdhiSThAnAsambaddhagrahaNena sidhyati, na tathAyaM zarIrendriyAdhiSThAnasaMbaddhagraho'nyathA aprAptimantareNa siddho niSpannaH, kiM tvaprAptinimittaka evAyamityarthaH / nanvayamapyanyanimitto bhaviSyati tatkathamaprApto hetvartha ityAha-etasyaivetyAdi / etasyaiva zarIrasaMbaddhagrahaNasyaiva itaropAdhitvena itarasya sAntaragrahaNasyopAdhitvena kAraNatvena sAntaragrahaNaM prati prayojakatvAt / etatprati tu aprAptimantareNa nAnyatkiJcit prayojakamityarthaH // TIyAm // indriyasaMbandho bhavatvityAdi / zarIrasaMbandhAvinAbhUtau nairantaryAbhimAninaH zarIrAsambandhAvinAbhUtazca sAntaratvAbhimAna iti niyama indriyasambandhavinAbhUtaH zarIrasambandhaH, indriyAsambandhAvinAbhUtazca zarIrasambandha iti tu niyamo nAstItyaidamparyam / / ___une // yaccharIrasambaddhaM tadavazyamindriyasambaddhamityanuSaGgAduktam / upayuktaM tvatra yadindriyasambaddhaM tadavazyaM zarIrasambaddhamiti / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-6 211 . tatreti / indriyAsambaddhatve // TIyAm // viSayarUpAdhInanirUpaNA iti / viSayarUpAdhInaM nirUpaNaM grahaNaM yeSAM te tthaa| etena pratyayAnAM viSayA antaraGgA ityuktam // une // asidvivyavacchedArthamiti / atha rUpavadravyAntaramantarazabdavAcyam, tasya vyavadhAyakatvAt tena saha grahaNaM na yuktamiti vArtike sahAntareNa grahaNAdityasyAsiddhiruktA / sA ca paramArthato nAsti, antareNa bahalatamAlokena saha grahaNasya sambhavAt / tasmAt sahAntareNa grahaNasyApi zarIrasambaddhagrahanimittakatvAdanyathAsiddhatvameva paramArthata ityasiddhivyavacchedAya // TIyAm // tasmAdanyathAsiddhirevetyatraivakAra ityarthaH / etAvanmAtre tviti / aprAptAvajanakatvAdityaitAvatyeva / viparyayeNa prayogo draSTavya iti / prApyakAri cakSuranuvihitadUrAntikabhAvatvAt vAsyAdivadityayam / gRhyanta ityartha iti / na hItyanena yogaH / sahakAripratyayA iti / kAraNAni / bhAvAniti / bIjAdIn / saiveti / pratyAsattiH / vipratipadyateti / vipratipattumarhati / na tu nirantarotpAde'pIti / etena bauddhAdinA akAmenApi indriyArthayoH praaptirnggiikrtvyetyuktm| TIyAm / niSetsyete hItyAdi / yadi hi kSaNabhaGgapariNAmau niSiddhau nAbhaviSyatAm tadA indriyakSaNo'rthakSaNazca nirantarAvutpannau pariNatau ceti tayoratiriktaprAptirahitayoreva grahaNagrAhyabhAvo'pya(gha)TiSyata / yadA tu tau niSetsyete tadA sthemavatAM bhAvAnAM svarUpayogyatA cetyAdibhaNitanItyA bhinnA prAptiH sidhyatIti bhaavH| yogyatayaiva hi ityAdi / karaNAnAM vAsyAdInAM svakAryaM kurvatAM yogyataiva kAraNam, na tu prAptirityarthaH / nanu kAraNAni prAptipUrvakANyeva santi svakAryaM kurvANAni dRzyante / tat kathaM prAptikAraNamityAha-prAptistvityAdi / kAraNAnAM svakAryakaraNaM yogyatayaiva kAraNena vyAptam / prAptestu sahacAritAmAtramityarthaH // Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 sandarbhagranthAH une // nanvayaskAntasyetyAdi / ayaskAntazcedaprApyakArI tadA kAraNatvAditi hetvantaramapi prApyakAritvasAdhanAyopanyastamanaikAntikamityarthaH // na ca kRSNasArasyetyAdi / yadi hi kRSNasAramaNyottayo'GgIkriyante, tadA tAsAmarthena lohena ca nirantarotpAdaH syAt / AcaratIti / kurvANe / sthiranaye iti / etenAsthiramate tAvat kAryaM janayanti, kAraNAni parasparaprAptiM na vyabhicarantIti vyavasthApitamiti jJApitam / // nyAyamaJjarI // ___ nanu sannikarSAvagame kiM pramANam ? vyavahitAnupalabdhiriti brumaH / yadi hyasannikRSTamapi cakSurAdIndriyamartha gRhNIyAd vyavahito'pi tato'rtha upalabhyeta, na copalabhyate, tasmAdasti sannikarSaH / ___ nanvavyavadhAnamevAstu kiM sannikarSeNa ? maivam / indriyANAM kArakatvena prApyakAritvAt saMsRSTaJca kArakaM phalAya kalpata iti kalpanIyaH saMsargaH / etaccendriyaparikSAprasaGge nipuNaM nirNeSyata iti neha vivicyate / rasanasparzanayozca spaSTaM prApyakAritvamupalabhyata iti tatsAmAnyAvindriyAntareSvapi klpniiymiti| . evaM hi sAGkhyAH sampravadante AhaGkAriNIndriyANyarthaM sAdhayitumarhanti, nAnyathA / tathA hi kArakaM kArakatvAdeva prApyakArI bhavati, bhautikAni cendriyANi kathaM prApyakArINi dUravartini viSaye bhaveyuH? AhaGkArikANAntu teSAM vyApakatvAd viSayAkArapariNAmAtmikA vRttivRttimatomAnyA satI sambhavatyeveti suvacaM prApyakAritvam / api ca mahadaNugrahaNamAhaGkArikatve teSAM kalpate na bhautikatve yatparimANaM grahaNaM tatparimANagrAhyaM gRhNIyAt / asti ca golakAdadhikaparimANasya paTapiTharAdergrahaNaM hInaparimANasya ca vaTadhAnAderato'pi na bhautikAnIndriyANi / bhautikAnAmapi dIpAdInAM paraM prakAzayatAM svAtmaprakAzakatvamapi dRSTam / evamindriyANyapi paTAdirupaM prakAzayanti svarupamapi na prakAzayantItyato'pi na bhautikAni / atrAbhidhIyate, yat tAvat prApyakAritvaM bhautikatvapakSe nAvakalpata nAvakalpata iti jalpitavAnasi, tanmanye tvayA golakameva cakSuriti cetasi gRhItam, anyathA kathamitthamakathayiSyaH, sa cAyam AyuSmato mahAn bhrama / na khalu kRSNasAraM cakSustadadhikaraNantu tejazcakSuH, tacca vegavaddravyatvAd dUramapi prasaratIti ko'sya prApyakAritAyAM pramAdaH? nanu ca golake cikitsAdiprayogAd golakaguNadoSAnuvartitvAcca viSayopalabdhe!lakameva cakSuH syAt, anupalabhyamAnaJca tejasA vegavatApi sahasaiva visphArite cakSuSi yojanazatasahastra Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-6 213 vyavahitasitakarataraNitArakAdi grahituM zakyeta / kathaM vA tadalpakaM varAkaM nAyanaM tejaH samantataH prasaratA sakalabhuvanaprathitaprabhAveNa mahiyasApi mihiramahasA na pratihatagati bhavedadhyakSamiti bhAskaradarzanamitthaM na sampadyeta ? teja:pakSe ca kAcAbhrakapaTalasphaTikAntaritapadArthopalabdhiH kathaM samarkheta ? tatpratibaddhaM hi tejaH kathaM pratiSTheteti / tadvaraM zaktivizeSayuktaM golakameva sAdho ! cakSurabhyupagaccheti / ucyate / na khalu bhavadanuzAsanena yuktiviruddhapakSamabhyuchAmaH / prApyakAri hi kArakaM dRSTaM kRSNasArapakSe ca kutaH prApyakAritvam ? zaktirapi kalpyamAnA nirAzrayA na parikalpanIyaiveti tadAzrayacintAyAM na golakamAtramAzrayoktarAzrayo bhavet / cakSuSastejaH prasaraNAt prApyakAritA, anupalabhyamAnaM teja iti cet, kiM candramasaH parabhAga .. upalabhyate pRthivyAzcAdhobhAgaH ? na khalu pratyakSaikazaraNAH padArthAH, anumAnAdibhireSAmupalambhaH sambhavatyeva / uktaJcAnumAnaM rupopalabdhikAryeNa taijasameva cakSuranumIyate, tejodravyaM hi dIpAdi rupasya prakAzakaM dRSTamiti / pratyakSeNa tu nAyanaM tejaH kimiti nopalabhyata iti, taducyate vicitrA hi dravyaguNAnAmudbhavAbhibhavAdivazena gatayo bhavanti / tad yathA sarvataH prasAratA dhavalabahalenaM zItasparzAzrayeNa dravyeNa vyAptau hemantazizirau RtU bhavataH, nirAdhArasya zItasparzaguNasyAnupapatteH / atha satyapi tatra saliladravye tadguNasya zItasparzasyaivopalabdhirna zuklarupasyeti / tejodravyeNa ca nirargalaM vijRmbhamANena bhUyasA grISmo bhavati / tatra satyapi tejodravye tadguNasyoSNasparzasyaiva grahaNaM na bhAsvararupasyeti / bhAsvaraJca kArtasvarAdau taijasadravye rupamupalabhyate noSNasparzaH / udakAntargate ca tejasi jvalanatapte jale jvalanaguNa uSNasparzo'nubhUyate, na bhAsvaraM rupamiti / evamiha nayamarazmau taijase dravye dvAvapi rupasparzI nopalabhyete iti kamupAlabhemahi / uktaJca dRSTAnumitAnAM hi niyogapratiSedhAnupapattiH, pramANasya tatvaviSayatvAt iti / na ca sarvatra nayanarazmeranupalambhaH / kvaciddhi vRSadaMzaprabhRtInAM naktaJcarANAM nizi nibiDatamatamaHpaGkapaTalAvalipte vezmani saJcaratAM cAkSuSaM tejobhAsvaraM rupaM dUramapi prasaradupalabhyata eva / anyatra tu madhyandinolkAprakAzavadagrahaNamasmadAdinayanarazmeH / ayantu vizeSaH ulkArupasya divA divAkarakaravibhavAbhibhUtatvAdagrahaNaM nayanarazmirupasya tvanudbhUtatvAdeveti / yattu kAcAbhrapaTalasphaTikAntaritapadArthopalambhanam, tatra kAcAdInAM keSAJcidatisvacchatvAt keSAJcicca sasuSiratvAccAkSuSatejaH prasaranirodhakauzalaM nAstIti prApyakAritvaM cakSuSastAvatA bhavati / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 sandarbhagranthAH yattu kuto nayanarazmeriyatI gatirgaganamAkramya yadgabhastimAlinaM spRzati, na pratihanyate ca sAvitreNa vegavatA tejaseti, uktamatra dRSTAnumitAnAM niyogapratiSedhAnupapattiriti / kAryasattayA hi tathAvidhaM kAraNaM kalpyate yad dUramapi prasarati prasaradapi pareNa na ca nirudhyate / dRSTazcAnirodho bharjanakapAlAdau tejasaH pacyamAnadravyapAkasiddheH, kalaze ca niSiktAnAmapAM bahi: zItasparzagrahaNAdanirodhaH, evaM nayanarazmepi bhaviSyati, na tu golakasyaiva zaktikalpanA ladhvIti vaktavyam prApyakAritvavyAdhAtAditi / ata eva sarvendriyANAM prApyakAritvaM pazyadbhiH zAstrajJairindriyArthasannikarSaH SaTprakAro vyAkhyAtaH / prApyakAritA ca na golakasyopapadyate tadaprAptasya parvatAdegrahaNAt tatprApyasya ca pratyutAJjanazalAkAderagrahaNAdagolakaM cakSuH / cikitsAdiprayogastu golake yaH pravattate / so'yamAdhArasaMskAra AdheyasyopakArakaH // ata eva golakaguNadoSAnuvartitvamapi viSayopalabdherghaTamAnam, AdhAradvArakau hi tadAdheyasyaiva tau guNadoSAviti, tasmAdaprAptaviSayagrahaNAnupapartergolakacakSuHpakSo bhikSutprekSitaH prekSAvatAM hRdayeSu na vizrAmyatIti prApyakAri teja eva cakSuriti sthitam / // nyAyasAravRtti nyAyatAtparyadIpikA // . pratyakSaparicchedaH nanu ghrANarasanasparzanAnAmastvarthasambandhastatkRtAnugrahopaghAtadarzanAccakSuHzrotrayostu kathamagnyAdiprasaGgena dahanAdiprasaGgAt / zabdaM pratyagamanAcca / tathA ca prayogaH / cakSuHzrotre na prApya'kAriNI sAntaragrahaNAt / prApyakAritve hi cakSurarthayoH zrotrazabdayozcAntarAlagrahaNaM na syAtparazuvRkSavaditi yuktisadbhAvAditi cet / ucyate pramANAt tathAhi cakSuHzrotre prApyArthaM paricchindAte bAhyendriyatvAt / tvagindriyavaditi / prAptyabhAve sarvArthopalambhaH syAnna hi prApti vinA'nyA kAcidyogyatAsti / yayA yogyadezAvasthitasyaiva grahaNaM nAnyasyeti / atra bahu vaktavyaM tattu nocyate / granthavistarabhayAt // 25 // // padArtha ratnamAlA // ___ tejasaM cakSu rUpagrAhakam / tadekasmin zarIre ekameva na tu pratigolakaM nAnA / golakameva cakSuraprApyakArI ceti diGnAgaH yadAha sAntara grAhakaM na syAt prAptau jJAne'dhikasya ca / adhiSThAnAd bahirnAkSaM cikitsAdi prayogataH // 1 // Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-6 satyapyakSabahirbhAve na zaktiviSayekSaNe / yadi ca syAttadA pazyedapyunmIlyanimIlanAditi // 2 // taccaitadvArtike'tivistareNa dUSitam vyavasthApitaM ca nayanasya prApya kAritvamiti / naca nayanasya prApyakAritve zAkhAcandramasostulyakAlagrahaNaM na syAditi vAcyam / iSTApatteH / kramikatvasyaiva vArtike uktatvAt / zakyaM ca tiryagbhUtena cakSuSA agrAvacchede tadvayoH saMyoga ityuktvA yogapadyaM cApi samarthayitum / yuktatejasaH saMsargadravyatayA bAhyAloka cakSurdhyA tAvad dUravarti nayanArambheNa yaugapadyopapAdanaM tadayuktam / andhatamase khadyotavidyutornediSThadaviSThayoryugapadupambhasyaivamapya samarthanAt / madhye tejontarAbhAvAt / nahi tAbhyAmevArambhaH parasparAzrayAt / Arambhe sati vyavahitasya prAptiH satyAM ca prAptAvArambha iti / ||trkbhaassaa bhAvArthadIpikA // nanvindriyANIti / sambaddhasya = svenasaha sambandhavataH, arthasya = viSayasya, grAhakANi = pratyakSajanakAnItyarthaH / atrAnumAnaM pramANamAha - indriyANItyAdinA / svanirupitaviSayaniSThasaMyogasamavAyAdipaJcasannikarSAnyatamajanyapratyakSasAmAnyakAnIti sAdhyArthaH / etenAbhAvepIndriyasya vizeSaNatArupaprAptisatvAt naiyAyikamate siddhasAdhanam / tathA'bhAvasthale prApyakaritvAtsiddhasAdhanaM / indriyaviSayatvAvacchedenendriyasya prApyakAritvavivakSAyAmabhAvasyendriyaviSayatve siddhayasiddhivyAdhAta iti dUSaNamapAstaM / chidAkaraNe vAzyAdau vyabhicAravAraNAya haito jJAnapadam,pratyakSaparam, tena nAnumityAdaukaraNe vyabhicAraH / asiddhivAraNAya vizeSyaM, vyApAravatkAraNaparam / AtmamanoyogAdau vyabhicAravAraNAya vyApAravaditi / Alokavaditi / AlokasyApi viSayasaMyogadvArA pratyakSahetutvAt / AtmamanoyogazarIramanoyogadvArApratyakSa hetuH / zarIravyAptauvyabhicAra vAraNAt / yadveti / atra sAdhyaM pUrvavadindriyatvAdityeva hetuH / kvacid bahirindriyatvAditi pATho nAkAraH manaso'pi sAdhyatvena vyabhicArAbhAvAt / dRSTAntasya nizcitsAdhyavatvaM darzayati tvagAdInAmiti / ubhyvaadiiti| nanu tvagindriyeNa sparzAdyabhAvasya naiyAyikamate grahaNAttAdRzasannikarSajanyasvajanya pratyakSasAmAnyakavirupasAdhyAbhAvAt kathamuktamubhayavAdi siddhamiti cet / bhAva pratyakSamAdAya tathAtvaM / abhAvapratyakSavatvAbhAvAMze sAdhyAGgatvAt / // tattva prabhAvalI // tejaso vegAtizayaH kSaNAntarezIDatisahastratkozAdhikagatisampAdako bhavati, ata evA'dhiSThAnA'sambaddhArthagrAhiNyAH pradIpAdiprabhAyAH sAhAyyena cakSuSaH svaprApyagrAhitvam, tatra Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 - sandarbhagranthAH vastatvanvitakiraNAni vastupratimAsahitAni pratyAvRttya netre bAhyapaTIyakRSNamaNDalamAsAdya kendritAni bhUtvA'ntaH pravizya tatratyarasadvArA vakrIbhUya tArakAmAsAdya tadantardRkTopari vyutkrAntapratimAM saMkrAmayanti, tAM ca samutkrAntAM sanmukhaM cAkSuSajJAnatantavo mastiSkaM prApayanti, tadviSayakaM manomAyAyogAdAtmani pratyakSaM bhavatIti / yeSAM tu dukkAco hvasvo dIrdhalambo vA teSAM kiraNAni pratimAM dukpaTe na pAtayanti ato bAhyagolopanetrANi cA'pekSante, ityevaM golakavyAptaM netrendriyaM svA''gatAmeva pratimAM gRhNAtIti bodhyam / / 60 // // tarkabhASA vyAkhyA // vastviti / sambandhArthajJAna janakAnItyarthaH mAtrapadapravezAcca bhAvasthalamAdAya na siddhasAdhanamiti dhyeyaM / hetau jJAnapadam pratyakSaparam paramANvadau vyApti jJAnAdau cvybhicaarvaarnnaay| nanu ghaTevyabhicAra ityata Aha - yadveti / // tarkabhASA - sAramaJjarI TIkA // nanvindriyANAM svasambaddhatvamata Aha - nanviti / tathAca yadarthajJAnakaraNatvaM yatra tatra tadarthasambaddhatvamiti vyAptiH / abhAvAsambaddhatven / bhAvajJAnakaraNatvAbhAva indriye siddhaH / vyApakAbhAve vyApyAbhAvAvazyakatvAdityarthaH / ata eva bhUtalAdisambandhitve'pi na kSatiH / nanu vahanyanumiti karaNajJAne vyabhicAraH / tasya vaDhyAdya sambaddhatvAdata Aha - yadveti / nanvetavatApi indriyatvavyApakaM vAstuprApyajJAnakAritvam / taccAdhikaraNAdisambandhenApi sambhavati iti indriyeNAbhAvagrahe na bAdhakamiti cenna / indriyaniSThaM yadarthajJAnakaraNatva tadarthasambandhavyApyam / yathA tvagindriyaniSThajJAnajanakatvam / tathAcAbhAvajJAnajanakatvAbhAvazcakSuH zrotrayoH sAdhyaH abhAvAsambandhitvAt / yadarthasambaddhamindriyaM yat tat tadarthajJAnAjanakam / yathA tvagindriyam / yadvA indriyajanyajJAnaviSayatvamindriyasambandhavyApyam / abhAve vyApakAbhAvena vyApyAbhAva siddhiH / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakta gaNadhara bhAsa cotho gaNadhara vyakta te vaMdiI, mITho jasa upadeza, zravaNa nakSatre re dhanamitra vArUNI, jAyo kolAga sanniveza. cotho 1 gRhi paryAya re varasa pacAsa te, valI chaumatyo re bAra; kevalI varasa aDhAra asI, milI sava, niradhAra. cotho 2 bhAradvAja te gotra suhAmaNuM, paNa sayasIsa udAra; bhUta saMdehi re vIre bUjhavyo, huo jaga jana jayakAra. cotho 3 ehavA guruno te guNano prema te, bAvana akhkhara sAra; bAvanA caMdana te huM gaNuM, jaga-citta-kAraNahAra. cotho 4' kSara cha mAsano re te jagi agaharaI, eha to janamano roga; bAvanA caMdanathI paNi te bhaNI, adhiko suguru saMyoga. cotho) 5 nahi jaga upamA re sadguru guNa taNI, je vrata zIla abhaMga; vAcaka jasa kahe tihAM mujha mana ramAI jima mAlatIvana bhUgaM. cotho 6 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-7 // prakaraNa paJcikA // kecidAhuH / indriyArthasannikarSotpannaM jJAnamavyapadezyamavyabhicAri vyavasAyAtmakaM pratyakSamiti / indriyasyArthena sannikarSAdyadutpadyate jJAnaM tatpratyakSam / saca sannikarSaH SoDhA bhidyate / saMyogaH,, saMyuktasaMmavAyaH, saMyuktasamavetasamavAyaH, samavAyaH, samavetasamavAyaH, saMyuktavizeSaNatA ceti / tatra saMyogAt pArthivApyataijasAnAM dravyANAM cakSuHsparzanAbhyAM grahaNam / prApyakAricakSurbahirindriyatvAt / taijasaM ca tad rUpapratItihetutvAt dIpavat / tasya razmayaH prasaranto dravyeNa saMyujyante / te ca pRthvagrA iti pRthUnyapi dravyANi vyaznuvate / nanvevaM sAntaragrahaNaM na syAt prApyakAritvAt sparzanavat / kiJca saMyogasya gatinibandhanatvAd gatimatAM ca krameNAsannadUragamanAt samakAlamAseduSAM davIyasAM ca padArthAnAM darzanaM nopapadyate / ucyte| bhogAyatanApekSitatayA sAntaragrahaNaM tAvadupapannam / samasamaya-saMvedane tu kecit parihAramevaM varNayanti / sakalAnarthAn vyApya yugapadavasthitena bAhyena tejasA sahaikIbhUtAste cAkSuSA razmayo yugapadgrahaNahetava iti / tatrApare dUSayanti / itthaM . prAptAvabhyupagamyamAnAyAmatidUravyavahitAnAmapyarthAnAM grahaNaM durnivAramiti / anye tvAhuH kSepIyastayA teSAM razmInAM kAlabhedAnavagrahAdyaugapadyAbhimAna iti / tadapyanye nAnumanyante / atisannikRSTeSu vastuSu gatikAlabhedaH padmapatrazatavyatibhedavanmA naamaavsaayi| anekayojanasahasrAntariteSu bhUmiSTheSvartheSu dhruve ca kAlabhedAnadhyavasAyo na buddhimanuraJjayatIti / vayaM tu vadAmaH / adRSTasApekSatvAdadoSaH / nayanarazmibhirekIbhUte'pi bAhye tejasi yAvAneva tasya bhAgo'dRSTavazenopalabdhihetutayopAttastAvAnevopalabdhaye prabhavati na sarva iti na sarvopalambho yugapacca bhaumadhruvAdidarzanasiddhiH / nanu prApyakAriNi nayanatejasi kAcAbhramapaTalAntariteSu kathamupalabdhiH ? tairnayanarazmInAmapratighAtAt / ye punaraprApyakAri cakSurAhusteSAM vyavahitaviprakRSTArthagrahaNaM durnivAraM / sannidhAna iva viprakRSTe'pi sphuTatara-maNIyAMso'pyA gRhyeran / prApyagrahaNe tu tejaso'vayavAnAmapracuratayA yuktamasphuTadarzanaM davIyasAM kSodiSThAnAM caadrshnm| // nyAyaratnAkarAkhyavyAkhyA sahitaM zloka vArtikam // 'tatazcA'prApyakAritvAd yad bauddhaH zrotracakSuSoH / lakSaNavyAptisiddhayarthaM saMyogo neti kIrtyate // 40 // Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 sandarbhagranthAH prApyagrahaNapakSe'pi sAntarA'grahaNaM kila / adhiSThAnA'dhikazcArtho na gRhyeta tvagAdivat // 41 // vyApAramAtravAcitvAdaviruddhaM tadatra naH' / yadi vA'rthArjavasthAnaM saMprayogo'tra varNyate // 42 // yogyatAlakSaNo vAcyaH saMyogaH kAryalakSitaH / sAMkhyAdIn vA vinirjitya prAptapakSo'tra dUSyatAm // 43 // tayozca prApyakAritvamindriyatvAt tvagAdivat / ke cittayoH zarIrAcca bahirvRtti pracakSate // 44 // cikitsAdiprayogazca yo 'dhiSThAne prayujyate / so'pi tasyaiva saMskAra AdheyasyopakArakaH // 45 // taddezazcApi saMskAraH sarvavyAptyartha ucyate / cakSurAdyupakArazca pAdAdAvapi dRzyate // 46 // tasmAnnaikAntataH zakyaM saMskArAttatra vartanam / 'bahirvRttistayozceSTA pRthvagrA santatA'pi ca // 47 // adhiSThAnAdhikaM tena gRhyate yatra yAdRzam / pArthavaM vRtti bhAge syAd' dUre 'pi grahaNaM tathA // 48 // dIpaprabhA yathA tasmin vinazyati vinazyati / tathA bahirgatA'pyeSA mUlacchedA dvinazyati // 49 // adhiSThAnapidhAne tu satyapyucchinnayatnayA / tayA'rtho 'nupanItatvAdAtmanA nA'nubhUyate // 50 // vicchinna iti buddhiH syAdadhiSThAnamapekSya ca / zabdetvAdhikyavicchedau bhrAntyaivoktAvasaMbhavAt // 51 // . yadapi bauddhaiH prAptivacanaM saMprayogazabdaM matvA zrotracakSuSoraprApyakAritvAdavyApakaM lakSaNaM, prApyakAritve hi tayoryadidaM sAntaragrahaNaM dUre zabdo dUre'rtha iti, tanna syAt prAptau dUratvA'saMbhavAt, na cAtmApekSayAdUratvaM, tasya vibhutvenA'bhyupagamAt, tathA 'dhiSThAnA'dhikaparimANAnAM mahImahIdharAdInAM grahaNaM na syAt, na hyalpena mahatAM prAptiH saMbhavatItyuktaM sAntaragrahaNaM na syAt, prAptau sthAnAdhikasya veti, tathA nirantaragrahaNaM na syAdityuktaM, tadapi vyApAramAtravAcitvAtsaMprayogazabdasya prAptivacanatvA Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-7 221 / 'bhAvAtparihatamityAha tatazceti sArddhadvayena / arthA''rjavenA'vasthAnaM vA saMprayoga ityAha yadi veti / zaktilakSaNo vA saMbandhaH kAryagamyaH zabdArthayorivendriyA'rthayoH saMprayoga ityAha yogyateti / bhavatu vA sAGkhyAdisiddhAntena prApyakAritvameva zrotracakSuSorityAha sAGkhyeti / na ca te zakyante nirjetumityabhiprAya iti / kiM punaH prApyakAritve pramANamata Aha tayoriti / nanu pratyakSaviruddhamevedamanumAnaM karNazaSkulyAzcakSurgolakasya ca zarIraevopalambhAdata Aha keciditi / sAGkhyAstAvadAhaGkArikayoH zrotracakSuSovRttiH zarIrAdvinirgatyA'rthaM gRhNAti iti manyante, sA cA'dRzyeti na pratyakSavirodha iti / nanvadhiSThAnamevendriyaM, tatra cikitsAdiprayogAdata Aha cikitseti / adhiSThAnAdhArA vRttistena cikitsAdiprayogo 'dhiSThAnasaMskAro'pi tatrA''dheyasyopakarotIti / nanvadhiSThAnagatasyaivopakartuM zaknoti, kathaM bahirgatasyopakarotyata Aha taddeza iti / . aparityaktA'dhiSThAnaiva vRttirarthadezaM prApnoti dIpaprabhAvat, ato'dhiSThAnagato'pi saMskAro bahirgatAyA apyupakarotIti / dRSTaM ca dezAntaragatasyA'pi saMskArasya dezAntare'pi upakArakatvaM, yathA pAdAdigatasya cakSurAdAviti / tadAha cakSurAdIti / etadevopasaMharati tasmAditi / nirantaragrahaNamadhikagrahaNaM copapAdayati bahiriti sapAdena / dIpaprabhaivA'tra dRSTAntaH / tena yatra yAdRzaM pArthavaM pRthutvaM tatra tAvadadhikaM gRhyata iti / na ca vAcyaM yadi vRttirgatvA'rthaM prakAzayati, kimati dUraM na gacchatIti, kAryagamyA hi tadgatiH, ato yathA kAryamavatiSThata iti nAtidUragamanaM, tatrApi dIpaprabhaiva nidarzanaM, pratyutA'prApyakAritvavAdinAmevA'ti-dUravyavahitA'rthagrahaNaprasaGga ityabhiprAyeNAha duure'piiti| __nanvarthagatA vRttiradhiSThAnanAze 'pi kimityarthaM na prakAzayati, ata Aha dIpaprabheti / yadyapi vAci nAzastathApyAtmaprayatnA'nugRhItA sA'rthamAtmanaupanayati samarpayati, naSTe 'pyadhiSThAne pihite'pi vA ucchinnayatnayA tayA 'rtho 'nupanItatvA nAtmanyAtmanA'nubhUyataityAha adhiSThAneti / sAntaragrahaNamupapAdayati vicchinna iti / yathA sarvagatamapyAtmAnaM zarIrAntargatameva pratipattAro manvate tathendriyamapi golakameva, ataH zarIrA'pekSayA golakA'pekSayA vA vicchinne vicchedabuddhiH, zabde 'pyayameva nyAyaH sAMkhyAnAmiti / ||miimaaNsaa zralokavArtikatAtparyaTIkA // tatazca yadaprApyakAritvAccakSuzzrotrayoravyApakatvaM nAma dUSaNamuktam aprApyakAritvaM ca sAntarAdhiSThAnArthAdhikArthagrahaNena; na hi nirantaradeze gandhasparzAdau sAntarA pratipattiradhikArthagrahaNaM ceti, tadasmadvyAkhyAne na bhaviSyati; yato na saMprayogazabdena saMyoga ityucyate, api tu vyApAramAtramityAha tatazceti saarddhshlokdvyen| Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 sandarbhagranthAH kaH punarasau vyApAraH ? arthasya vA RjudezatvenAvasthAnamindriyasya vA yogyatAM kAryalakSitAM saMprayogazabdo bravItItyAha-yadi veti / idAnIM saMyogameva saMprayogazabdasyArthamabhyupagamya sAGkhayamatena pariharatisAGkhyAdIn veti / ayaM prayogArtha:prApyakAriNI cakSuHzrotre, indriyatvAt tvagAdivaditi / kathaM punaH prApyakAritvamityAzaGkayAhakecidityarddhana / kecidgrahaNaM zrotraviSayam / kecidAhu:zrotravRttireva zabdasamIpaM gacchatIti / apareSAM tu darzanam saMyogavibhAgAdutpannaH zabdaH zabdAntarArambhakrameNa zrotradezaM gacchatIti // ___ yatpunaridamuktam-adhiSThAnadeza evendriyam, tatra cikitsAdiprayogAditi; tatrAha cikitsAdIti / adhiSThAnasaMskAra evAsAvindriyamupakarotItyarthaH / evaM tarhi tatsthAyA evendriyavRtterupakArako'sau, bahirvRtterna prApnotItyAzaGyAhataddezezcetyarddhana / dRSTaM caitadanyatra saMskAro'nyatra copakAra ityAha-cakSurAdItyarddhana // tasmAdanaikAntiko hetuH / adhiSThAnasamAnadeza evendriyam, tatra cikitsAdiprayogAdityAhatasmAnnetyarddhana / yatpunaridamuktam-adhiSThAnAdhikasya grahaNaM na prApnotIti, tatrApyAha-bahirvRttiriti sADhena // nanvevaM tarhi bahirjAtAyAM vRttau yadAdhiSThAnavinAzaH tadApi grahaNaM prApnotItyAzaGkayAhadIpaprabheti // adhiSThAnapidhAne tarhi avinaSTatvAnmUlasyArthagrahaNaM prApnotItyAzaGkayAha-adhiSThAnapidhAne ceti // adhiSThAnApekSayA ca sAntarApratipattirityAha-vicchinna ityarddhana / // mAnameyodayaH // atra cakSuHzrotrayoH prApyakAritve vivAdo'stIti tayorapi bahirindriyatvAt tvagAdivat prApyakAritvaM sAdhanIyam / tatazca cakSuSaH pRthutarapRthivIdharAdidarzanAt pRthvagratvamapi tejaHsvabhAvasiddhamAzrayaNIyam / tathA unmIlanakSaNa eva dUratarazanaizcarAdidarzanAt vyApyAvasthitena bAhyatejasA nirgamanasamaya evaikIbhAvaH kalpanIyaH / na ca bAhyatejasaH sakalavyApitvAt keralebhyo'pi gaGgAdarzanaprasaGgaH, adRSTopagRhItenaivAlokabhAgenaikIbhAvAt / tArkikAstu tadidaM dUradarzanaM vegAtizayAtsAdhayanti / tadanantayojanAntariteSvapi zanaizcarAdiSu jhaTitidarzanaM vegamAtrAdasaMbhAvyamiti upekSitamasmAbhiH / etAni ca cakSuHrAdIni anudbhUtarUpasparzatvAt pratyakSeNa na gRhyante iti / . . . Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudharmAsvAmI bhAsa Avo Avo dharamanA mittAjI ! niramala citta dhArI; guruguNa gAo ika cittAjI ! niramala citta dhArI. jiNe tAryA nara ne nArI jI, niramala, te saddagurunI balihArIjI. niramala0 1 paMcama gaNadhara bhavi ! vaMdojI, niramala sohama mukhi punimacaMdojI, niramala mile bhaliA jAyojI, niramala, uttaraphaguNiOM suhAyojI. nirala, 2 paMcAsa ATha bAyolojI, niramala, gRha kevalI chaumalyono kolojI; niramala, saravAyu varasa zata jANojI, niramala, paNa saya tasa sIsa vakhANojI. niramala, 3 aMgi vesAyaNa gotra nAmojI, niramala kolloga sanniveza gAmojI; niramala, tAri saMzaya jina meTaIMjI, niramala, taba prabhupada bhAvi bheTaIjI. niramala- 4 saddaguru te nAva achiddAjI, niramala tAraIM bhavajaladhi anidAjI; niramala, je kuguru te kANI nAvAjI, niramala, na sake bhavatIre jAvAjI, niramala 5 navi vIsAruM guru pyArAjI, niramala, jehanA mujha bahu upagArAjI; niramala guNa prANapaNaI liI saMtojI, niramala, navi lII khala koDII tetojI. niramala 6 guru samatArasa bharIojI, niramala, cira pratapo guNamaNi bharIojI; niramala, guruzrI nayavijaya susIsojI, niramala, Ima niti niti diI AsIsojI. niramala- 7 - Page #250 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-8 // pANinIyavyAkaraNe pramANasamIkSA // indriyANAM prApyakAritvAprApyakAritvavimarzaH atra zAbdikasiddhAntaH athaitasmin pratyakSe indriyasya viSayeNa saha saMyogo hetutayoktaH / tatrendriyaM viSayadezaM gatvA viSayeNa saMyujya taM prakAzayati, athavA viSayasyaivendriyadeze Agamane sati tena saMyujya taM prakAzayatIti jijJAsAyAM procyate cakSurindriyaM viSayadezaM gatvaiva viSayeNa saMyujya taM prakAzayati / uktaM ca bhASyakRtA apakrAmati tattasmAddarzanamiti / atra pradIpa:-"darzanaM cakSurindriyaM tejokhya prApya viSayagrAhitvAt prAsAdadezAdapakramya viSayaM gacchatItyarthaH" iti / atrodyota:-"darzanaM cakSuriti karaNe lyuDiti bhAvaH / tejorUpamiti apakramaNasAmarthyamanena darzitam / viSayagrAhiNo nayanarazmayaH sUryarazmivat prAsAdadezasthapustranayanAdapakramya yAvad viSayadezaM gacchantItyarthaH" iti| cakSuSaH prApyakAritve vAkyapadIyamatam AcAryabhartRhariNA vAkyapadIye brahmakANDa uktamcakSuSaH prApyakAritve tejasA tu dvayorapi / viSayendriyayoriSTaH saMskAraH sa kramo dhvaneH // iti / atra tejasA dIpAdinA cakSuSaH saMskAre prApyakAritvaM kAraNamuktam / yato hi santamase sthito'pi puruSa AlokAnugRhItena cakSuSA AlokAnugRhItaM ghaTadiviSayaM pazyati / yadi cakSurindriyaM prApyakAri na syAt, tarhi tasya dRSTapuruSanayanagolakasthatayA idAnImAlokAnugrahAbhAvAt kathaM bAhyaM viSayaM pazyet ? Aloke sthito'pi puruSo'ndhakAre sthitaM ghaTAdiviSayaM na pazyatIti tejasA viSayasyApi saMskAraH / sarvendriyANAM prApyakAritve zrInAgezasammatiH zrInAgezabhaTTena sAMkhyamatamanusRtya AkAzAdhiSThAnaka AhaGkAriko dharmavizeSaH zrotrendriyamityuktam / tadaikarUpyAya ghrANAdInIndriyANyapi pRthvIjalatejovAyvAdhiSThAnakAni AhaGkArikANyeva svIkRtAni / ahaGkArasyAntaHkaraNapariNAmatvAdantaHkaraNasya cAdhunApi bahudUradezagamanAnubhavena tadvi Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 sandarbhagranthAH kArAhaGkAravikArANAM sarveSAmindriyANAM tatsambhavena prApyakAritvAbhyupagamAt / pRthivyAdivikArANAM tAvadUradezagamanaM naiva sambhavati / evaM cedaM zrotrameva cittavRttisahakRtaM svavRttiparamparayA (svasya indriyasya vRttiH sannikarSastasya paramparayA) zabdadezamAgatya zabdaM gRhNAti / ata eva grAmAntarIyaH zabdo mayA zruta ityAdyanubhavo'pi sArvajanInaH snggcchte| uktaviSaye matAntaram aNavaH sarvazaktayaH sarvaM dezaM vyApnuvantIti pRthivyAdiparamANUnAM tattadindriyasya tattadviSayabodhanakAle viSayadezaparyantaM tattadindriyarUpeNa pariNAma iti tattaddeze pratyakSAnubhavaH / athaitasmin mate'sannikRSTasyApi viSayasya pratyakSaM syAditi na zaGkanIyam, viSayadezaM yAvadeva indriyarUpeNa aNUnAM pariNAmAt / asmin mate'pi prApyakAritvameva sarvendriyANAmupavarNitaM zrInAgezena / "aNavaH sarvazaktitvAd bhedasaMsargavRttayaH" ityuktyA zrIharisammato'pyayaM pakSaH sambhAvyate / zrotrendriyasyAprApyakAritve bhASyamatam zrotropalabdhirbuddhinirgrAhyaH prayogeNAbhijvalita AkAzadezaH zabdaH, ekaM ca punarAkAzamiti mahAbhASye zrotra evopalabdhiryasyetyarthikayA zrotropalabdhirityuktyA zabdasyAkAzadezatvabodhane hetutA sUcitA / evaM ca digAdInAM zrotratvanirAsapUrvakaM karNazaSkulyavacchinnanabhaHpradezavizeSasyaiva zrotrendriyatvamabhimataM bhASyakRtAmityAyAti / tatra zrotrendriyaM yadyasambaddhameva zabdaM gRhNIyAt, tarhi kAzIstho'pi jano rAmezvarAdipradezA'vacchinaM zabdaM kuto na gRhNIyAt ? sambaddhazabdagrahaNe'pi zrotrasya zabde deze zabdasya ca zrotradeze niSkriyatvAd gamanAsambhavena sambandho na sambhavatyeveti cet, atrocyate zrotrendriyasya bhASyasammatamaprApyakAritvameva mantavyaM zAbdikaiH / anusRtaM ca zrIkaiyaTena idameva matam / zrInAgezenApi laghumaJjUSAyA bahuSu sthaleSu ayameva pakSaH siddhAntarUpeNAnusRtaH karNazaSkulyavacchinnanabhasa eva zrotratvena tAdRzazrotraM svadeze samutpannaM zabdaM dhvanyAtmakaM gRhNAtItyAdikathanena / yadyapyatra pakSe tAdRzazrotrasya nityatayA nAzAsambhavena kasyacidapi bAdhiryaM na sambhavatItyApadyate, tathApi dharmavizeSaviziSTasya tAdRzAkAzasya zrotratvamiti rogAdinA tasya dharmasyAbhibhavaH, auSadhAdinA ca tasyodbhava iti svIkAreNoktadoSo nirasto veditavyaH / sAMkhyazAstrAnusAritvaM tu na samIcInam, anantazrotrasannikarSakalpanApattyA gaurvaat| ANavikatvapakSo'pi na samIcInaH, anantaparamANu-pariNAmakalpanAyAmatigauravAt / atra zAbdikAnAM siddhAntaH evaM ca cakSurindriyaM vihAyAnyAni jJAnendriyANi zrotravadaprApyakArINyeva / na hi ApaNasthamodakasya cAkSuSavad vizeSato rAsanaghrANajaspArzanapratyakSANyapi dUrataH kartuM prabhavati nipuNo'pi kazciditi zabdazAstraniSkarSaH / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-8 227 grAmAntarIyaH zabdo mayA zruta ityanubhavo'pi abhivyaktivAde na virudhyate / zabdasyAbhivyaktireva dUradezaM vyApnoti, notpattiriti svIkAreNAdoSAt / yadyapi zAbdikasya sAGkhyazAstrAnusAritvaM bhASyakRtA sUcitamasti, tathA'pi sarvavedapAriSadaM hIdaM zAstramiti bhASyoktyaiva yathA'vasaraM tattatsiddhAntAnusaraNAsyAnujJAtatvenedRzAcaraNe'pi na kSatiriti bhAvaH / AhaGkArikANi indriyANi iti mate'pi ityuktvA tanmate doSaM pariharatA zrInAgeze-nendriyaviSaye sAGkhyamatasvIkAre'pi zabdazAstrasiddhAnte na kSatirityapi sUcitam / ata eva manaso viSaye tena nyAyamatamanAdRtya yogazAstrasammatiH sviikRtaa| uktaviSaye matAntarANi indriyANAM prApyakAritvameva siddhAntitaM nyAyadarzane / tatra prApya viSayeNa saMyujyendriyeNa kriyate jJAnamityeva tAtparyam, na tu viSayadezagamane / cakSuSa eva taijasatvena tatra sAmarthyAt / vaizeSikadarzane'pIyameva rItiH samAdRtA'sti / sAMkhyazAstre'pi prApyakAritvameva sammAnitam, kintu sameSAmindriyANAM viSayadezaM prApya viSayabodhakatA pratipAditA / yogadarzane'pi sAMkhyadarzanavad viSayadezaM prApyaiva tajjJApakatetyeva siddhAntaH / pUrvottaramImAMsAbhyAmapyayaM pUrvokta eva siddhAntaH svAyattIkRto'sti / eteSu sAMkhyayogavedAntAnAM naye manaso'pi prApyakAritvamiti siddhAntaH / jainadarzane tu cakSuratiriktAni catvAri ghrANarasanatvakzrotrANi bAhyendriyANi prApyakArINi, manastvaprApyakAri iti pakSaH samarthitaH / AcAryahemacandreNa kAcAdivyavahitasyA'pi padArthasya cakSuSopalabdhyA asya aprApyakAritvaM sAdhitam / ___ bauddhadarzane tu ghrANarasanasparzanAni trINyevendriyANi prApyakArINi, cakSuHzrotre tvpraapykaarinnii| mano'pi aprApyakAryeveti panthAH samAzritaH / AcAryadiGnAgenaitanmatamitthaM samarthitam cakSuHzrotre yadi viSayaM prApya gRhNItaH, tadA yadidaM dUre zabdaH, dUre'rtha iti vyavahitagrahaNaM tanna syAt, na syAcca adhikaparimANAnAM parvatAdInAM grahaNam, prApyakAriSu tvagrasanAdiSu asya niyamasyAdarzanAditi / vyavahitasya adhikaparimANasya ca grahaNA-nanubhavAt / cakSuSo'prApyakAritvanirAse zAbdikAnAM matam yathA dIpaprabhA dIparUpasvAdhiSThAnAsambaddhasyA'pi viSayasya (dUrasthaghaTAde:) prakAzaM karoti / tatra prabhAprakAzayoH sAmAnAdhikaraNyamAvazyamAvazyakam / kAryakAraNayoH sAmAnAdhikaraNyamantarA karaNasya kAryotpAdanAsambhavAditi dIpaprabhA prApyaiva viSayaM prakAzayati / tathaiva golakarUpAdhiSThAnenA Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 sandarbhagranthAH sambaddho'pi pRthutaro'pi viSayo golakanirgatena nayanena pRthvagratayA saGkocavikAsazAlitayA ca prkaashyte| uktaviSaye nyAyadarzanasammatiH zrIjayantabhaTTo nyAyamaJja- cakSuSaH prApyakAritvamitthaM nyarUpayan tejasaH prasaraNAt cakSuSaH prApyakAritA / yadyapi pratyakSeNa nAyanaM tejo nopalabhyate, tathApi padArthA na khalu pratyakSaikazaraNAH, anumAnAdibhirapi eSAmupalabdhiH sambhavatyeva / kAcAdInAM keSAJcidatisvacchatayA keSAJcicca sacchidratvAt kartuM na zakyate / yathA bharjanakapAlAdau tejaH prasarasyAnirodho'nubhUyate, tadvat / ayaskAntamaNerapi sAmarthya yAvati sannikarSe kAryAya prabhavati, tAvAn sannikarSo'pekSyata eva / vyavahitasya grahaNe kuDyAdivyavahitamapi kathaM na gRhyate ? bhautikatvavAde'pi prApyakAritvamityatra nyAyazAstram yaccocyate bhautikA (bhUtavikArAH) dIpAdayaH paraM prakAzayanta AtmAnamapi prakAzayanti, na caitadindriyeSviti indriyANAM na bhautikatvaM bhUtatvaM vA, api tu AhaGkArikatvameveti / tadapi na, bhautikatvapakSe'pi na hi golakameva cakSuH, api tu tadadhiSThAnakaM tejastattvam / tatra cAsmadAdinayanarazmisamavetaM rUpamanudbhUtamiti pratyakSIkartuM na zakyate / biDAlavyAghrasiMhAdInAM cAkSuSaM tejo bhAsvararUpaM dUramapi prasarat pratyakSIkriyata eva / kiJca, mahadaNugrahaNAnna bhautikatvamityapi na vicArasaham, IdRzakAryadarzanena tatra saGkocavikAsazAlitvasyAnumAnAt / uktaM ca maharSigautamenA'pidRSTAnumitAnAM padArthAnAM vidhiH pratiSedho vA kartuM na zakyate, tadviSayakasya pramANasya vidyamAnatvAdityarthakena "dRSTAnumitAnAM hi niyogapratiSedhAnupapattiH, pramANasya tattvaviSayatvAt" iti sUtreNeti ni:zandehaM cakSuSaH prApyakAritvam / cakSuSaH prApyakAritve AdhunikAnAM zaGkA tatparihArazca cakSuSaH prApyakAritvamate adhunAtanA bahavo vidvAsaM AkSipantisUryamaNDalapratyakSakAle madhyamArga sthitAnAM grahAdInAmapi cAkSuSaM kuto na ? yadi cakSuH prApya viSayaM gRhaNAtIti / atrocyatealpaparimANatvena dUratvadoSeNa ca teSAM cAkSuSaM na bhavati, sUryamaNDalasya tu dUratvadoSe satyapi parimANabAhulyAt cAkSuSaM jAyata eva / anubhayate ca sarvaiH paJcaSapadaparicchine'pi deze dUrasthitAnAM sUcyAdInAmapratyakSam, dUrasthitAnAmapi ghaTAdInAM pratyakSam / tatra ko hetuH ? tadgataparimANAlpatvamahattva eva / yadi tu tatraiva sthitAnAM sUcyAdInAM svalpaparimANAnAmapi pratyakSamupanetropakRtena cakSuSA bhavatIti brUSe, tadopanetravizeSopakRtena yantravizeSopakRtena vA cakSuSA'ntarikSasthitAnAmapi alpaparimANAnAM Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-8 229 grahAdInAM pratyakSaM bhavatyeva / spaSTaM cedaM paramArAdhyazrIgurucaraNaiH kRtAyAM vAkyapadIyabrahmakANDa TIkAyAmambAkAm / prApyakAritvamate'ndhatvaprasaktinirAsaH nanvasmin prApyakAritvamate cakSuSo viSayadeze gamane sati prANinAmandhatvaM prasajyate, cakSuSo'bhAvAditi cet, na, cakSuSo viSayeNa saha yaH sannikarSastasya santatatvamiti bhASyasiddhAntasya pUrvamullikhitatvAt / zrIvAcaspatimirairapi asyaiva siddhAntasyAnusRtatvAcca / tathA coktaM sAMkhyatattvakaumudyAM TippaNe vRttiH sambandhavizeSaH, sa cAnucchinnamUlo na tUcchinnamUlaH, nirgatA'pyacchinnamUlA cakSuHsantatiH kAryAya samarthA na chinnamUlA iti / etena "yadi ca cakSuH prApyArthaM gRhNIyAttadonmIlya nimIlitanayano'pikhyaM pazyet" iti nirAkRtaM bhavati / andhatvAdiprasaGgo'pi nirasto veditavyaH / parIkSitaM tAvad indriyANAM viSayasannikarSe viSayAkAravRttirUpA pratyakSapramA / tatra cakSuSo viSayadeze gamanena prApyakAritA, anyeSAM tatra gamanAbhAvenAprApyakAritA, viSayasyaiva indriyadeze prAptau satyAM prApyakAritA veti / // vyAkaraNamahAbhASyam // . iha tAvatprAsAdAtprekSate zayanAtprekSate iti, apakrAmati tattasmAddarzanam / yadyapakrAmati kiM nA'tyantAyA'pakrAmati ? saMtatatvAt atha vA anyaprAdurbhAvAt anyA cAnyA ca prAdurbhavati / // pradIpaTIkA // darzanaM cakSurindriyaM tejorUpaM prApya viSayagrAhitvAtprAsAdadezAdapakramya viSayaM gacchatItyarthaH / kSaNikapakSAvaSTambhena bhedamAzrityAha-atha vA'nyAnyaprAdurbhAvAditi / anyasyA'nyasya tejorUpasyendriyasyotpAdAdityarthaH / bhASyakAravacanaprAmANyAdanyAnyazabdasya sAdhutvaM dRSTavyam / // udyotaTIkA // darzanaM cakSuriti / karaNe lyuDiti bhAvaH / tejospamiti / apakramaNasAmarthyamanena darzitam / viSayagrAhiNo nayanarazmayaH sUryarazmivatprAsAdadezasthapuruSanayanAdapakramya yAvadviSayadezaM gacchantItyarthaH / evaM ca prAsAdAtprekSate cakSuH prAsAdAdapakramya viSayaM jAnIte ityarthaH / prAsAdasthapuruSAnnirgamanaM prAsAdAditi vyavahiyate iti bodhyam / 'prAsAdamAruhya bhuGkte' ityAdyarthe prAsAdAdbhuGkta ityAdInAmanabhidhAnamiti bodhyam / prAsAdasthapAtrAnnirgatamannaM bhuGkte iti bhASyarItyArtha ityanye / prApyaviSayagrAhitvAditi / 'parAvarayoge ceti vatvA / bauddho yathAkathaMcidvibhAgo bodhyaH / bhASye-anyA'cAnyA ceti / darzanakriyetyarthaH / 'apakrAmati tasmAddarzana'miti darzanapadena Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 sandarbhagranthAH vRttirevaa'bhimtaa| kaiyaToktavyAkhyAne tu cakSurvyaktiriti vizeSyaM bodhyam / vRttiparatvena vyAkhyAne ciraM jJAnAnubhavAnApattiriti pUrvapakSaH / tAvatkAlaM sthiratvenAdyamuttaraM, dvitIyaM tu spaSTameveti dhyeyam / // pradIpodyotanam // dRzyate'neneti darzanaM cakSuH tattejasaM viSaya paryantaM vyApnoti indriyANAM prApyakAritva niyamAd ataH apAdAne ityeva paJcamI siddhetyAha darzanamiti / // vaakypdiiyH|| cakSuSaH prApyakAritve tejasA tu dvayorapi / viSayendriyayoriSTaH saMskAraH sa kramo dhvaneH // // harivRSabhakRta-TIkA- // ihAlokAnugRhItaM ghaTAdiviSayaM santamase'vasthito'yaM pratipadyate / tatra yeSAmaprApyakAri cakSusteSAmAlokena viSayaH prAyeNAnugRhyate / prApyakAritve tu cakSuSastulyajAtIyena tejasA nayanarazmyanugrahaH kriyate // .. // ambAka/vyAkhyA // cakSuSaH prApyakAritva iti / cakSuSaH prApyakAritve cakSurviSayadezaM gatvA viSayeNa saMyujya viSayaM gRhNAtIti pakSe / "kRbhvastayaH kriyAsAmAnyavacanA" iti siddhAntenAtra kRdhAtorgrahaNe'rthe prayogaH / tejasA tu saurAdyAlokenendriyaviSayayordvayorapyanugrahavizeSarUpaH saMskAra iSTaH / sa eva kramaH, saiva rItiH zabdazrotrayordhvanibhiH saMskAre'vagantavyetyarthaH / ayaM bhAvaH-santamase'vasthito'pi loko bahirAlokAnugRhItaM ghaTAdiviSayaM pratipadyate / tatrAlokena viSayAnugrahe vipratipattireva nAsti, ghaTAderAlokAnugrahAnugrahayorupalabdhyanupalabdhidarzanAt / Alokena cakSuSo'nugrahe paraM vipratipattiH pakSabhedena / tathA hi-cakSustaijasamiti sarveSAM matam, kintu tasya taijasatve'pi svarUpaviSaye dve darzane / keSAJcid budbudamAnaM cakSuriti darzanam / bubudo mAnamupamAnaM yasyeti tadarthaH / bubudasadRzamityarthaH / yadvA bubudaparimANamityarthaH / tathA caitanmate khadyotAditejovat cakSurapi svagolakasthitameva bahiravasthitaM ghaTAdikamaprApyaiva gRhNAti, cakSuSaH sUryAdimaNDalagrahe tatprAptikalpanAyAM gauravAdananubhavAcca / madhyasthitAnAM grahAntarANAmapi madhyemAgaM cakSuH saGgatAnAM grahaNaprasaGgAcceti cakSuSo'prApyakAritvavAdino bauddhAH / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-8 231 cakSuSaH prApyakAritvavAdino naiyAyikAdayastu razmimAtraM cakSuriti / tatra yadA santamase'vasthito loka Alokavati bahirdeze sthitaM dravyamupalabhate, tadA nayanarazmayaH sUkSmA nayanAt santataM nirgatya teja:paramANUnAM vyApitvena sarvatra sulabhatvAd antarAlavartibhistejaHparamANubhiH sambadhyamAnAH sUkSmataraM razmidravyAntaraM pRthvagramArabhamANastAvad gacchanti yAvadAlokaH / tata Alokena teSAM cakSuH svarUpabhUtAnAM razmInAM saMskAra iti klpyte|| yattu cakSuSaH prApyakAritve sUryamaNDalagrahakAle madhyemArga sthitAnAM grahAntarANAmapi cAkSuSatvaprasaGga ityApAdanam, tanna, parimANAlpatvena dUratvadoSeNa ca tadagrahAt / asti ca dUratvadoSe satyapi sUryamaNDalagrahe parimANabhedastaccAkSuSatvahetuH / dRzyate ca paJcaSapadaparicchinne'pi deze'dUrasthitAnAM puttikAdInAmagrahaNaM dUrasthitAnAM ghaTAdInAJca grahaNaM parimANabhedena / dRzyate ca tatraiva sthitAnAM puttikAdInAmupanetropakRtena cakSuSAM grahaNam / evaM sUryamaNDalagrahakAle madhyemArga sthitAnAmalpaparimANAnAmapi grahANAmupanetravizeSopakRtena yantravizeSopakRtena vA cakSuSAM grahaNaM bhavatyeva / / idaM tvavadheyam-rAtrau gavyUtyAdivyavahitAnAmapi pradIpaprakAzAnAM sudUrasthitAnAmapi ca. nakSatrAdInAM cakSuSA grahaNaM bhavati, madhyemArga sthitAnAM tu tattatpadArthAnAM tamasAvRtAnAM grahaNaM na bhavati / tena jJAyate nayanarazmInAmAlokAnugrahatadabhAvAveva tattatpadArthAnAM tatra grahaNAgrahaNahetU iti / evaM cedamAyAtam yeSAmaprApyakAri cakSusteSAmAlokena viSaya eva prAyeNAnugRhyate / prApyakAritve tu cakSuSastulyajAtIyena AlokatejasA nayanarazmInAmanugrahaH kriyate / Alokasya viSayA-nugrAhakatve tu na kasyApi vipratipattiriti // // vaiyAkaraNasiddhAntalaghumaJjuSA ratnaprabhA TIppaNam // atra bauddhA:golakameva cakSuH, aprApyaprakAzakAritvAt / cakSuSaH prApyaprakAzakAritve svato'dhikaparimANavadgrahaNAsambhavaH / na khalu nakharaJjanikA parazucchedyaM chinatti, zAkhAcandramasostulyakAlagrahaNAnupapattizceti, tanna, adhiSThAnAsambaddhagrAhiNyA dIpaprabhAyA iva cakSuSo'pi prApyakAritve sambhavAt, golakanirgatasya mahatazcakSuSaH pRthvagratvena pradIpaprabhAyA iva pRthutaragrahaNasya copapatteH / tasmAtprApyaprakAzakAritvAd golakAtiriktameva cakSuH / tacca na bhautikaM kintvAhaGkArikamiti sAGkhyAH / etacca bhUtavikAratvabodhikAbhiH "AdityazcakSurbhUtvA akSiNI prAvizat" (eta0 upa0 2 / 4) ityAdizrutibhiH viruddham / tasmAttaijasameva cakSuH / acintyo hi tejaso lAghavAtizayena vegAtizaya iti zAkhAcanda-masobhinnakAlagrahaNe'pi tulyakAlapratitirnAnupapannA / nApyaNutvaM teSAm, zarIravyApizaityopalambhAt / nApi vibhutvam, sarveSAM yugapadgrahaNaprasaGgAt / evaJca madhyamaparimANameva ' teSAM svIkAryyam / aNutve'pi tannirgatasya pRthvagratvAnna doSa ityanye / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-9 // sAGkhyapravacanabhASyam // atreyaM prakriyA / indriyapraNAlikayArthasannikarSeNa liGgajJAnAdinA vAdau buddherAkArA vRttirjaayte| tatra cendriyasannikarSajA pratyakSA vRttirindriyaviziSTabuddhyAzritA nayanAdigatapittAdidoSaiH pittAdyAkAravRttyudayAditi vizeSaH // sAGkhyatattva kaumudI // vRttizca-sannikarSaH / arthasannikRSTamindriyamityarthaH / tasminnadhyavasAyaH - tadAzrita ityarthaH / adhyavasAyazca-buddhivyApAro jJAnam / upAttaviSayANAmindriyANAM vRttau satyAM vuddhastamo'bhibhave sati yaH sattvasamudrekaH so'dhyavasAyaH / / // sAGkhyatattva vibhAkara // . vRttizceti / viSayAkAravRttirUpapariNAmavizeSaH, na tu saMyoga ityarthaH / tadAzrita iti / na ca tAddazendriyeNA'dhyavasAya iti kuto noktam / etanmate nAnAcchidraghaTAntatipradipaprakAzavat buddhivRttirupAdhyavasAyasyendriyAjanyatvAt / kintu tadAkArasyaivendriyajanyatvAbhyupagamAt / etena 'prativiSayaH niyataviSayo'dhyavasIyate-zrIyate'neneti prativiSayAdhyavasAyamindriyam' iti parAstam / buddhivyApAraH buddhipariNAmaH / nanvevamayogyaviSayasannikRSTendriyavRttibuddhivRttirupaM jJAnamapi dRSTapramANaM syAdata Aha / upAtteti / upAttaviSayANaM - svasvayogyaviSayANAm / tathA ca yogyaviSaye eva tattadindriyasannikarSo na tu paramatavat pratyakSAyogpe'pIsyarthaH / vRttau satyAm - pariNAmarupasannikarSe sati / buddhestamo'bhibhave satIti / bRddhaH- triguNAtmakasya buddhisattvasya / na ca tamasaH pratibandhakatve mAnAbhAva iti vAcyam / sarvadA sattvakAryApattyA tatkalpanAt / tadabhibhavazcakvacidindriyasannikarSeNa, kvacicca yoginAM dharmeNa, aJjanasaMyoge nayanamAlinyavat / tathA ca rajastamasorguNatvena sahakAritve satIti tAtparyArthaH / ata eva vkssyti-anyonyaa-bhibhvetyaadi| sattvasamudreka:- pariNAma vizeSaH / tasya sajjJAntaramAha / so'dhyavasAya ityAdinA / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAga-10 235 vibhAga-10 // vivaraNa prameyasaMgrahaH // yattu tAnyaprApyakArINIti sugatAH kalpayanti / tadayuktam / tatra kiM cakSuHzrotrayorevAprApyakAritvam utetareSAmapi / na tAvaditareSAm / dUrata eva sparzarasagandhopalabdhiprasaGgAt / nApi . . prathamaH / vimate cakSuHzrotre prApyakAriNI bAhyendriyatvAd ghrANAdivat / tejasastvatidUrazIghragamanadarzanAdunmIlanamAtre cakSuSo dhruvAdiprAptiraviruddhA / // siddhaantbinduH|| zabdasparzarUparasagandhagrAhakANi zrotratvakcakSUrasanaghrANAkhyAni paJca jJAnendriyANi / tvakcakSuSI svagrAhyaguNAzrayaM dravyamapi gRhNItaH / zrotramapi cakSurvad gatvA zabdagrAhakam / // binduprapAtavyAkhyA // tvakcakSuSI iti / zrotrajihvAghrANAkhyAni trINIndriyANi tattadguNamAtraM gRhNanti / tvagindriyaM tu sparzaM tadAzrayaM ca gRhNAti / tathA cakSU rUpaM tadAzrayaM ca gRhNAti / nanu pratyakSajJAne viSayendriyasannikarSAMpekSyate / tathA ca durasthaparvatAdeH kathaM cakSuSA jJAnamiti ceducyate / cakSurindriyaM svayaM lambIbhavatparvata samIpaM gatvA parvataM vyApnoti kiraNadvArA vA / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha granthasUci akhANakArItAvAdI - vibhAga - 1 - 2 - 3 - 4 vibhAga-1 maho. yazovi. mAnA gaLyo | krama grantha nAma krama grantha nAma 10) tattvArthaTIkA 11) aSTasahastrI 12) prameyamAlA 1) syAdvAdarahasya madhyama 2) syAdvAdarahasya bRhad 3) nyAyAloka - 4) jJAnArNava svopajJaTIkA syAdvAda kalpalatA 6) jaina tarkabhASA 7) anekAnta vyavasthA, 8) AtmakhyAti 9) jJAnabindu vibhAga-ra na enAyabara saMpadAyanA anyI | kartA krama grantha nAma 13) zrI prajJApanA sUtra(malayagirivRtti) 14) zrI naMdIsUtra hArIbhadrIyAvRtti 15) zrI naMdIsUtra malayagirivRtti 16) naMdisUtra avacUri 17) zrI Avazyaka sUtra hArIbhadrIyAvRtti 18) zrI Avazyaka sUtra malayagirivRtti 19) zrI vizeSAvazyakasUtra bRhavRtti 20) zrI vizeSAvazyakasUtra koTyAcAryavRttiH 21) zrI tatvArthasUtra hArIbhadrIyAvRttiH 22) zrI tatvArthasUtra siddhasenIyAvRtti 23) pravacanasAroddhAra TIkA 5.pU. malayagirIjI mahArAjA pa.pU. haribhadra sUri mahArAjA pa.pU. malayagirijI mahArAjA ajJAta kartaka pa.pU. harIbhadrasUri mahArAjA pa.pU. malayagirijI mahArAjA pa.pU. maladhArIhemacandrasUrijI mahArAjA pa.pU. koTyAcAryajI mahArAjA pa.pU. haribhadrasUrijI mahArAjA pa.pU. siddhasenasUrijI mahArAjA pa.pU. siddhasenasUrijI mahArAjA Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 saMdarbha granthasUci 24) syAdvAdaratnAkara pa.pU. vAdidevasUrijI mahArAjA 25) ratnAkarAvatArikA pa.pU. ratnaprabhasUrijI mahArAjA ra6) sammati tarka prakaraNam vAdamahArNava tatvabodhavidhAyinIvRtti pa.pU. abhayadevasUrijI mahArAjA 27) sammatitarka mahArNava pa.pU. darzanasUri mahArAjA 28) pramANamImAMsA pa.pU. hemacandrasUrijI mahArAjA 29) prathamakarmagrantha: pa.pU. devendrasUrijI mahArAjA 30) prAcIna karmagrantha TIkA pa.pU. paramAndasUrijI mahArAjA 31) lokaprakAza upAdhyAya vinayavijayajI gaNi ma.sA. 32) svAdvAda muktAvalI pa.pU. yazazvasAgarajI mahArAjA 33) yuktiprakAza pa.pU.padmasAgarasUrijI mahArAjA 34) mArgaNAdvAra vivaraNam pa.pU. premasUrijI mahArAjA . vibhAga-3 digamaskAra sahAyanA granyo | krama grantha nAma 35) prameya kamalamArtaNDa prabhAcandra 36) tatvArtha rAjavArtika bhaTTa akalaMka 37) tatvArtha zlokavArtika vidyAnandasvAmI 38) tatvArtha sarvArthasiddhi: bhaTTa akalaka 39) nyAya kumudacandra 40) dhavalA pakhaMDAgamaTIkA vIrasenAcArya 41) nyAyadipikA dharmabhUSaNayati | vibhAga-4 nIddarzanAnI grantho krama grantha nAma 42) tatvasaMgraha muLa 43) tattvasaMgraha paMjikA 44) pramANasamuccaya 45) svopamTIkA sameta abhidhammakoSaH 46) skUTArthoTIkA sameta abhidhammakoSa 47) candrakIrtivRttiH sahita catuzatakam zArikSita kamalasena dinAga Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 sandarbhagranthAH prANakArItAvAdI darzano vibhAga-5 vaizeSika darzananA gunho | krama grantha nAma kartA 48) vyomavatI vyomazIvAcArya 49) nyAyalIlAvatI zrI valmAcArya 50) vAyalIlAvatI kaThAbharaNAvRtti zaMkaramizra 51) vAyalIlAvatI prakAza paM. vardhamAnopAdhyAya para) nyAyalIlAvatI prakAza vivRttiH bhagIratha Thakkara pa3) kiraNAvalI udayanAcArya pa4) kiraNAvalI prakAza vardhamAnAcArya 55) kiraNAvalI prakAza TIkA vardhamAnandu pa6) dravyakiraNAvalITIkA bhaTTavAdIndra 57) dravya kiraNAvalI vRttiH divAkara 58) kiraNAvalI bhAskara padmanAbhamizra 59) padArthadIpikA * kauDabhaTTa 60) nyAyakanTalI zrIdhara. 61) nyAyakanDalI TIppaNa pa.pU. naracandrasUrijI mahArAjA 62) nyAyakanDalI paMjikA pa.pU. rAjazekharasUrijI mahArAjA 63) nyAyakanDalI kusumogamodayavyAkhyA 64) padArthamAlA jayarAma bhaTTAcArya 65) padArthamAlA prakAza laugAkSibhAskara 66) tarkabhASA karAvamizra 67) tarkabhASA TIkA govardhana mizra 68) tarka taraMgiNI pa.pU. guNaratnavijayajI gaNi vibhAga-9 nyAzadarzananA grantho | krama grantha nAma 69) nyAyavArtika (1) 70) nyAyavArtika tAtparya TIkA 71) nyAyasUtra 72) nyAyabhASya kirtA - pa. udyotakArAcArya 5. vAcaspati mizra akSapAda (gautama) vAsyAyana Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha granthasUci 5. udyotakarAcArya rAdhAmohana gosvAmI bhaTTAcArya rAmabhadra vizvanAtha paM.nRsiMha paM. dInakara bhaTTa 73) nyAyavArtika (2) 74) nyAyasUtra dIpA TIkA 75) nyAya rahasya (nyAya sUtra vyAkhyA) 76) nyAyasUtra vizvanAthavRttiH 77) nyAyasiddhAnta muktAvalI prabhA 78) nyAyasiddhAnta muktAvalI dIkarI 79) nyAyasiddhAnta muktAvalI rAmarudrI 80) nyAyasAra bhUSaNaTIkA svopajJa 81) nyAyasiddhAnta maMjarI 82) nyAyAlaMkAra 83) nyAyamaMjarI 84) nyAyasAra (nyAyatAtparya dIpikA TIkA) 85) padArtharatnamAlA 86) tarkabhASA bhAvArtha dIpikA 87) tattvaprabhAvalI 88) takabhASA 89) tarkabhASA sAra maMjarI TIkA bhAsarvajJa zrI kaThazarmA zrI abhayatilaka upAdhyAya jayanta bhaTTa 5.pU. jayasiMhasUrijI paM.tArkika ziromaNI raghunAtha 5. gaurIkAnta paM. kRSNavallabhAcArya murArI bhaTTa paM. zrI mAdhavadeva , bhAga-7 mimAMsAdarzananA gaLyo, krama grantha nAma 90) prakaraNa paMjikA 91) zlokavArtika (nyAyaratnAkara vyAkhyA sahita) 92) zlokavArtika tAtparyavRtti 93) mAnameyodaya 94) zlokavArtika kartA zAlikanAtha pArthasArathI bhaTTombe nArAyaNakRta kumArilabhaTTa A vibhAga-8 sAkaraNa darzananAM caLyo ! kartA krama grantha nAma 95) pANinIya vyAkaraNe pramANasamIkSA 96) pANinIya vyAkaraNa mahAbhASya rAmaprasAda tripAThI patajalI Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 sandarbhagranthAH 97) pANinIya vyAkaraNa mahAbhASya pradIpa kaiyaTa 98) pANinIya vyAkaraNa mahAbhASya udyota nAgeza 99) pANinIya vyAkaraNa mahAbhASya udyotana annabhaTTa 100) vAkyapadIya bhatRharI 101) vAkyapadIya harivRSabhIyAvRttiH harivavRSabha 102) vAkyapadIya aMbAkarthyavRtti raghunAthazarmA 103) vaiyAkaraNa siddhAnta laghumajUSA ratnaprabhATIkA sabhApati zama | vibhAga-9 sAMdarzananA cALo krama grantha nAma. kata vijJAnabhikSu 104) sAMkhyapravacanabhASya 105) sAMkhyatatva kaumudi 106) sAMkhyatatva vibhAkara paM. baMsIdhara [ vibhAga-10 vedAnadarzananA grAno | krama grantha nAma 107) vivaraNa prameya saMgraha 108) siddhAnta bindu 109) siddhAnta binda-bindu prapAtavyAkhyA vidyAraNyamuni Page #267 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Dooooo! - Goooooo zIrIna risara, 2tI- surirA, PDiArA\3. ca6Qsecon Cecis vi.saM.1ete-Bote, poSa suda 13 1 bhaangaabaacce Gooo ysleloy amadAvAda KIRIT GRAPHICS 0 9 8 9 8 4 9 0 0 9 1