Book Title: Nayopadesha Part 2
Author(s): Yashovijay Upadhyay, Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/008445/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvijayanemisUrigranthamAlAratnama Msleshastastestastestaskosestasiastestoskastastestastasleshaskar nyAyavizArada-nyAyAcArya-mahAmahopAdhyAya-zrIyazovijayajIgaNiviracitaH svopajJanayAmRtataraGgiNIvyAkhyAsamalaGkato--- nyopdeshH| [ tasya cAyaM dvitIyo vibhAgaH] taduparizrImattapogacchAdhipati-zAsanasamrAT-sarvatantrasvatantra-zrIvijayanemi sUrIzvara-paTTAlaGkAreNa vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada__ kaviratnena zrIvijayalAvaNyasUriNA viracitA trngginniitrnniH|| prakAzaka sUcana dhyAsa ka ta samaya / kI kR cakagaNa ra sakeM. kAryavAhaka : zA. IzvaradAsa mUlacaMda vijayalAvaNyasUrIzvarajJAnamandira boTAda ( saurASTra.) vIrasaMvat-2482] nemisaMvat-. [vikramasaM0.2012 prAptisthAna-sarasvatI mudrakaH-zAha gulAbacaMda lallubhAI, zrI mahodaya prinTIMga presa, dANApITha-bhAvanagara. stanapoLa, hAthIkhAnA-amadAvAda. vijayalAvaNyasUrIzvara jJAnamandira boTAda ( saurASTra) 7198849C%8pcascades 9EUR*SAS SSDS Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nUtana - mudrita graMtho (1) 'zrIsiddhamazabdAnuzAsanam ' [ bRhadvRtti bRhannyAsalaghunyAsAdisahita prathama vibhAga ] ( 2 ) ' tilakamaJjarI' [ TippaNaka-parAgavRttisahita prathama vibhAga ] (3) tilakamaJjarI' [ dvitIya vibhAga ] 35 ( 4 ) ' nayopadeza ' [ taraGgiNItaraNivRttisahita prathama vibhAga ] ( 5 ) ' nayopadeza ' [ dvitIya vibhAga ] " (6) ' anekAntavyavasthA' ! tattvabodhinIvRcisahita prathama vibhAga ] (7) siddhamalaghuvRtti ' [ trayodazapariziSTasahita ] (8) zAstravArttAsamuccaya ' ( syAdvAdacATikA TIkAyukta prathama vibhAga ] ( 9 ) ' dhAturatnAkara' [ 13 pariziSTasahita prathama vibhAga, dvitIyAvRtti ] (10) ' dhAturatnAkara' [ aSTama vibhAga ] ( 11 ) ' dvAtriMzad dvAtriMzikA ' [ kiraNAvalIvRttisahita, prathamA ] ( 12 ) ' dvAtriMzad dvAtriMzikA ' [ dvitIyA } tRtIyA ] (13) ' dvAtriMzad dvAtriMzikA ' [ " ( 14 ) ' ratnAkara - paJcaviMzikA ' [ vRtti sahita) ( 15 ) ' gautamasvAmyaSTakam [vRtti sahita ] 1 ( 16 ) 'jainadharma ane tenI prAcInatA 4 " ( 17 ) 'e tArA ja pratApe ' ( 18 ) ' e dharmanA ja pratApe ' ( 19 ) ' AtmanindAdvAtriMzikA [ prakAza vRttisahita ] ( 20 ) ' zrIvarddhamAna- paMcAzikA mudyamANa graMtho ( 1 ) ' siddhamazabdAnuzAsanam ' [ bRhanmyAsAdisahita dvitIya vibhAga ] ( 2 ) ' tilakamaJjarI' [ TippaNakAdisahita tRtIya vibhAga ] (3) 'zAstravArttAsamuccaya ' [ syAdvAdavATikAsahita dvitIya vibhAga ] ( 4 ) kAvyAnuzAsanam ' [ TIkAdvayasahita prathama vibhAga 1 ( 5 ) ' dvAtriMzikA ' [ saTIka caturthI | ( 6 ) ' nyAya samuccaya ' [ TIkAdvayasahita ] ( 7 ) ' anekAnta vyavasthA ' [ tattvabodhinIsahita dvitIya vibhAga ] 6 8) syAdyantaratnAkara' [ dvitIya vibhAga } ( 9 ) ' syAdyantasaritA ' [ laghusaMskRta zabdArUpAvali ] 6-0-0 6-0-0 6-0-0 6-0-0 5-0-0 8-0-0 4-0-0 12-0-0 1-0-0 1-0-0 1-0-0 1-0-0 1-0-0 8-0-0 0-12-0 0-6-0 2-0-0 1-4-0 0-8-0 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya-nivedana satanaya, saptabhaMgI ane nikSepa vagere vistArathI baMdha Apato "napadeza' nAmane A thatha che. A grantha dArzanika viSayane lagatA chellI keTinA vicArothI ane aneka prakAranA vAdathI bharapUra che jevA ke-civavAda, apekSAbuddhivAda, pratibadhya-pratibaMdhakabhAva vAda vagere. tathA te te vAdene khUba ja UMDANapUrvaka carcela che. A graMthanA praNetA pUjyapAda jainanyAyanA prANadAtA nyAyavizArada nyAyAcArya zrImadda yazovijayajI mahArAja che. temanA jIvana ane kavana viSe keTalAye vidvAnoe khUba prakAza pADyo che tethI e saMbaMdhe piSTapeSaNa karavAnI jarUrata nathI, paraMtu nyAyanA prakhara pAMDitya viSe eTaluM kahevuM jarUrI che ke kAzInA samartha brAhmaNa paMDita sAthenA zAstrArthamAM emaNe jIta meLavavAthI e ja paMDitamaMDaLIe " nyAyavizArada'nI padavIthI vibhUSita karyA hatA, tathA nyAyanA eka se ATha grotha racyA bAda " nyAyAcArya nI padavIthI navAjyA hatA. A ja graMtha upara teozrIe "nayAmRtataraMgiNuM" nAmanI TIkA racI che. temanI kasAyela vidrazya huM kalamathI lakhAyela A "nayAmRtataraMgiNuM" yukta "napadeza" nAmane thatha Adhunika prajAne TIkA vinA sAMgopAMga samaja muzkela hatuM tathA ghaNe sthaLe mULa grantha azuddha hatuM, tethI pUjaya pAda zAsanasamrA sarvatannaravatatva AcArya mahArAjAdhirAja zrImada vijayanemisUrIzvarajI mahArAjazrInA paTTAlaMkAra vyAkaraNavAcaspati zAstravizArada kaviratna pUjya AcAryavarya zrImadda ? vijayalAvaNyasUrIzvarajI mahArAjazrIe potAnI kuzAgrabuddhithI bane te rIte zuddha karavA sAthe vidvatsamAja temaja tatvarasika che sahelAIthI praveza karI zake te arthe A "nayAmRtataraMgiNI' TIkA yukta "napadeza' grantha para nayarUpI amRtathI bharela vizALa nadInuM avagAhana karavA mATe naka samAna "taraMgiNataraNa" nAmanI suMdara TakA racI che, te ame saharSa prakAzita karIe chIe. mULa grantha apratima pratibhAyukta rahasyamaya che e vAta te niHzaMka che, paraMtu TIkAkAra maharSie paNa tenA upara talasparzI vizada "taraMgiNataraNa" vivRti racI pitAnI prakAMDa pratibhAne vyakta karI che, te sAdhata sUphamekSikAthI nirIkSaNa karanArane saheje khyAlamAM Ave tema che, eTaluM ja nahi paraMtu " taraMgiNataraNI' vivRtinI sArthakatAno sAkSAtkAra thayA vinA rahetA nathI. jenA nyAyanI sAhityasRSTimAM A grantha anero prakAza pheke che, jijJAsAvALA mahAnubhAne vizALakAya viSayAnukramaNikAnuM nirIkSaNa karavA bhalAmaNa karIe chIe, jethI grantha ne TakAnI mahattAne khare khyAla AvI zakaze. pUjya prakharavaktA virya paMnyAsajI ma. zrIsuzIlavijayajI gaNivaryo presakepI meLavavA vageremAM je parizrama uThAvyA che te, ane prastuta granthanuM sAdyanta prapha vigerenuM saMzodhanakArya, vyAkaraNatIrtha paMDita aMbAlAla premacaMda zAhe, je kuzalatAthI karela che te che dhanyavAdane pAtra che. Ane prathama vibhAga rAvabahAdura-je. pI. zreSTivarSa jIvatalAla pratApasiMha saMghavInI dravya sahAyatAthI pUrve pragaTa thaye hatuM, ane A dvitIya vibhAga zreSTivarya puruSettamabhAi suracaMdanI dravyasahAyatAthI bahAra paDe che. e baMne dAnavIrane temanA jJAnabhaktiAnamittaka dhanyavAda ghaTe che. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhrAMgadhrAnivAsI zrI puruSottamadAsa suracaMda rAnI jIvanarekhA zrI. puruSottamadAsabhAI saurASTra dezamAM AvelA prAMgadhrA zaheranA vatanI dazAzrImALI jJAtIya jaina zvetAMbara mUrtipUjaka zrI. suracaMdabhAInA tathA mAtuzrI ujamabAInA suputra che. temane janma vi. saM. 1936 mAM phAgaNa suda pUrNimAnA pUrNa ujajavaLa divase thaye hate. teozrIe dhaMdhAne prAraMbha paMjAbamAM karela ane svabaLe AgaLa vadhI ane muMbaImAM vasI janarala maracanTa ane kamIzana ejanTa tarIke vepArI AlamamAM sArI khyAti saMpAdita karI che. eTaluM ja nahi paraMtu svopArjita lakSamIne satkAryomAM ja lakSamInI sArthakatAne sAdhatA AvyA che. mAnavajIvananI mahattAnA mukhya pAyArUpa udAratAnA mahAna guNadvArA teoe prAraMbhika "udayakALathI svajIvanane dhanya banAvyuM che eTaluM ja nahi paraMtu vizvanA zrImaMtone AdarzajIvana" banAvavA mATe temaja maLelI lakSamInI sArthakatA mATe preraNA samapa rahyuM che. teo hAla muMbaI zaheranA parA tarIke gaNAtA " kAMdIvalI "mAM rahe che. kAMdIvalI (muMbaI)mAM AvelA pitAnA baMgalAmAM samyagadarzananI zuddhine karanAra, Adhi, vyAdhi ne upAdhirUpa trividha tApane haranAra, prabhuprema jagavanAra, saMsAra samudra taravAnA tarApArUpa, Adarza jena gRhamaMdira-gharaderAsaranI sathApanA karI, svakIya prabhu bhakita temaja dharmapremane pradarzita karela che. keLavaNI khAtAmAM paNa aneka saMsthAone sArI rakama enAyata karI, AtmAnA jJAna guNane vikasAvavAne jagatamAM dAkhale besADyo che. dhArmika, sAmAjika temaja lokopayegI aneka saMsthAomAM samaye samaye sAro sahakAra ApI te te saMsthAone sajIvana banAvI uttejita karI che. | "garanI kamabhUmizca kaaraf jIvarI" A uktine zeThazrIe pitAnI janmabhUmi dhrAMgadhrA zaheramAM "puruSottamadAsa suracaMda verA jaina beDIMga"nI sthApanA karI saphaLa karI che. jemAM harakoI jaina bALaka tene lAbha laI zake tevI vyavasthA karI hRdayanI vizALatA temaja udAratAne prakaTa karI che. ukta beDIMganA makAnanuM udghATana saurASTra ekamanA uparAjapramukha maMgalAkuLaziromaNi dhrAMgadhrA nareza zrImAna mayUradhvajasiMhajInA varada haste thayela che. saMvata 2009 nA mAha vada 7 nA roja zAsanasamrATa tapAgacchAdhipati bhAratIya bhavyavibhUti sarvataMtrasvataMtra bALabrahmacArI mahApratApI parama pUjyapAda jagadaguru AcAryadeva zrImad vijayanemisUrIzvarajI mahArAja sAhebanA paTTAlaMkAra vyAkaraNavAcaspati, kaviratna, zAstravizArada zAMtamUrti zAsana prabhAvaka paramapUjya AcArya ma. zrImad vijayalAvaNyasUrIzvarajI ma. zrInI pitAne tyAM padharAmaNI karAvI ane te ja divase pUjya sUrIzvarajInA sadupadezathI beTAdanA jJAnamaMdiramAM tathA nyAyAcArya nyAyavizArada jene nyAyanA prANadAtA jaina jagatanA mahAna "tirdhara pUjyapAda zrI yazovijayajI vAcakapravara viracita "napadeza" nAmane jena nyAyane" | ajoDa mahAgraMtha ke jenA upara "nayAmRtataraMgiNI' nAmanI pajJa TIkA che tathA te mULagraMtha ane pajJa TIkAnusArI pUjya sUrIzvarajIkRta "taraMgiNataraNI" nAmanI TIkA ( ukata baMne TIkA sahita, ukata 'napadeza' graMthanA bIjA bhAganA prakAzana mATe rU. 4000) ApavAnA kahyA che. A rIte kharekhara zeThazrIe sarvatomukhI dAnagaMgAne vahetI mUkI, dAnadharmane apanAvI svajIvana dhanya banAvI rahyA che, parabhavanI abhaMga beMkamAM nANune jamA karAvI rahyA che. zeThazrInuM Adarza zrImaMta tarIkenuM jIvana jIvI svanAmanI sArthakatAne paNa sAdhI rahyA che. zAsanadeva temanI A sarvate mukhI dAnavIratAne jIvananA carama samaya sudhI surakSita rAkhe ane temanAM saMtAne paNa pitAnA vaDIlanA vArasAne apanAve ne AbAda rAkhe e ja bhAvanA. " zubha bhavatu Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI - taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRtasya nayopadezasya viSayAnukramaNikA / aGkaH viSayaH patra-paktiH 1 vyutpattipradarzana purassaramevambhUtanayasya niSkRSTalakSaNam, tadabhimAnapradarzanaM ca 185 1 1 kenacidrUpeNAnatiprasa tasyaiva vyutpattinimittasyAbhyupagantavyasya bhAvataracha trAdivirahakAle'pi rAjazabdavAcyatvaprakhata iti praznasya pratividhAnam / 3 tatrAtiprasaGgabhaGgaprakAra upadarzitaH / 4 evambhUtanayAzrayaNenaiva paGkajAdipade yogamAtrakathanaM keSAJcidvAdinAm / 187 5 padmatvapratIteranyathopapAdanena tadarthaM samudAyazaktikalpanAzaGkA vyudastA, saMskAropasthitasya zAbde'praveza ityAzaGkApratikSepazca / 6 zakti vinA padmatvasyopasthitasya niyames nubhava niyama prasajJAzaGkAyA niraakrnnm| 188 kumudAdyapratItyarthaM samudAyazaktikalpanamityAdyAzaGkA nirAkaraNam / 8 padmatvaprakArakapadmaviSayakAnubhavajanaka 17 185 10 186 1 1 'pi tadanvaya bodhopapAdana prakAra upadarzitaH / 187 5 4 189 2 tvAt tAdRzasmaraNajanakatvAd vA nAnyatpadasya zaktatvamityAzaGkAnirAkaraNam / 190 3 9 samudAyazaktyabhAve'nubhAvakatvAnupapatyAzaGkAyAH parihAraH / 10 lAkSaNikasyAnanubhAvakatvameveti praznapratividhAnam / 11 paGkajamAnayetyatra saMskAramAtropasthitasya padmatvasyAnvayabodho dravyatvAdInA 190 6 191 3 manvayabodhaH syAdityAzaGkAnirAsaH / 193 * 12 saralAnAM paGkajapadasya padma zaktyabhAve 4 4 -5 viSayaH 13 paGkajapadasya padma samudAyazakirapyAvazyakIti yogarUDhameva tadityasyopapAdakaM naigamanayAnusAriNAM naiyAyikAnAM matamupadarzitam / 14 paGkajapadaM rUDhamevetyupadarzakaM vyavahAranayAnusAriNAM matamupadarzitam / 15 padAnAM yaugikAdivibhAgaH pAribhASika eva paramArthatastu yogarUDhinayayoH svasvajanyazAbdabodhe mithaH pratibandhakatvena syAdyaugikazabdaH syAd rUDha evetyAdirItyA saptabhaGgIpravRttireva yukte. tyAdisvamatodvAraH / 16 mImAMsakamatanirAsaH / 17 evambhUtanayamate siddho na jIva ityatra vizeSAvazyakatattvArtha bhASyapramANaM catvA riMzattamapadye darzitam / 18 paJcasvapi gatiSu paJcabhibhaviryukto jIvazabdAbhidheya iti ekacatvAriMzattamapadye darzitam / 19 pudgalaprabhRti dravyamajIvazabdAbhidheyamiti dvicatvAriMzattamapaye bhAvitam / 205 6 20 jIvasya deza-pradezau nojIvazabdavAcyau, iti tricatvAriMzattamadhye pratipAditam / 2064 21 jIva-jIvadeza-pradezAnAmanyatamo no'jIvapadapratipAdya iti catuzcatvAriMzattamapadye kathitam / aGkaH 22 anantaropadarzitapadyacatuSTayA'bhihitaM mataM naigamAparasaMgrahavyavahArarjusUtrazabdasamabhirUDhAnAmityupadarzakaM pacacatvAriMzattamapadyam / patra-paGkiH 195 1 202 3 202 5 203 7 204 3 204 11 206 9 207 5 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyA samasaito nayopadezaH / aGkaH viSayaH patra-patiH 23 evambhUtastu bhAvasthitaM jIvaM kathayati, siddhaM pudalAdikaM vA'jIvaM kathayatIti SadacatvAriMzattamapadye / 20710 / 24 evambhUtanayasya mate noajIvo jIva eva, nojIvazcAjIva eva, deza-pradezau ca na staH, anuyogadvAre cetadvistRtaM saptacatvAriMzattamapadye / 208 / 25 dravyasaMgraha digambaroktaM nizcayato jIvaH siddha iti taduktadizaivambhUtanaye'nyathA prathAto nirastamityaSTacatvAriMzattamapadye / 208 7 26 sarvasaMgrahAtmakanizcayanaye Atmatvameva jIvatvamityapi digambarAkRtopavarNanaM siddhasAdhAraNyaM nirasya na yuktamitye. konapaJcAzattamapadye / 208 16 27 saMsArisiddhasAdhAraNajIvapadArthAbhidhAnaM naigamAkUtAna tu nizcayata iti pnycaashttmpthe| 21. 3 28 "jIva prANadhAraNe" iti jIvadhAtvatheM bhAvanikSepAt siddhasyaiva jIvatvaM nizcIyata iti digambarokaM na yuktaM, prasiddhoparodhena nayAntaravicAraNA yato bhavatItyekapaJcAzattamapadye / 21. 3 29 yathA zailyezyantakSaNe dharmastathA jIvo 'pi siddha evetyapi na vAcyaM, yataH 'so ubhayakkhayaheU' iti gAthAyAM phale cintA, iha tu dhAtugA cinteti vibhAvitaM dvipaJcAzattamapadye TIkAyAM c| 212 6 30 nayAmRtataraGgiNIgranthamadhyamaGgalasvarUpA shriishddheshvrprbhustutiH| 213 10 31 pradeza-prasthaka-vasatinidarzanebhyo nayAnAM zuddhayazuddhI vibhAvanIye ityarthaka tripaJcAzattamapadyam / 214 1 32 dharmA-'dharmA''kAza-jIva skandha-tadde. zAnAM SaNNAM pradezamabhyupagacchati naigamo naya iti ctuHpnycaashttmpdye| 294 6 aGkaH viSayaH patra-patiH 33 'dAsena me kharaH krIta' iti nyAyAt svadeze svAbhedato dharmA-'dharmA''kAza-jIva-skandhAnAM paJcAnAM pradeza iti saGgraho brUta iti pnycpnycaashttmpdye| 21410 34 pradezasyaikasya paJcavRttitvAbhAvAt pacAnAM pradeza iti na kintu paJcavidhaH pradeza ityAha vyavahAra iti ssttpnycaashttmpdye| 215 2 35 saptapaJcAzattamASTapaJcAzattamapadyayo rvyavahAranayamataM dUSayitvA pradezabhajanI-216 2 yatAmRjusUtro bravIti / 36 zabdanayaH [ sAmpratanayaH] RjusUtra mataM dUSayitvA dharmAsti kAye pradezo iti saptamItatpuruSeNa dharmAstikAyazcAsau pradezo dharmAstikAyapradeza iti karmadhArayeNa vA nirNayaM krotiityekonsssstthitmpdye| 218 7 3. jIve skandhe cAnante jIve jIva iti vA, pradezo nojIva iti skandhe skandha iti vA, pradezo noskandha iti zabdanayaH prAha iti SaSThitamapadye / 120 3 38 samabhirUDhanayastu dharmAstikAye pradezo dharmAstikAyapradeza ityevamevAbhyupagacchati, na tu dharmAstikAye pradeza iti, evambhUtastu deza-pradezau nAbhyu pagacchatItyekaSaSThitamapadye / 221 4 39 lAghavAdevAtra karmadhArayamicchati sama bhirUDha ityeke AcAryA aahuH| 227 8 40 etanmUlakameva niSAdasthApatyadhikaraNaM mImAMsakAnAmityupapadya darzitam / 222 . 41 atrArucipradarzanapara zabdanayAnusAriNa navyAnAM matamupadarzitam / 223 4 42 evambhUtamate deza-pradezakalpanArahita makhaNDameva vastu sadityupapAditam / 224 6 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalahato mayoparayaH / azaH viSayaH patraM-patiH 43 prasthakadRSTAntena nayAno zuddhadhazuddhi. vivecane dviSaSThi-triSaSThi-catuHSaSThitamapadya gama-vyavahArayoruttarottaramupacArAH zuddhatAbhRto drshitaaH| 225 2 44 atizuddhau naigama-vyavahArau prasthaka paryAyavantaM prasthakamAhatuH, saGgahanayastu- AsAditaprasthakaparyAyamAkuTTitanAmAnaM dhAnyavizeSamArUDhaM ca prastha kamAheti pnycsssstthitmpye| 226 10 45 saGgrahamantavyamupapAditam / 227 4 46 mA meyaM ca sUtrasya prasthakaH, zabda samabhirUDhaivambhUtAnAM trayANAM zabda nayAnAM mate jJakartRgatAd bhAvAnatiriktaH prasthaka ityupapAditaM SaTSaSThitame padye / 231 47 vasatidRSTAntena nayAyAM zuddha pazuddhi vivecane saptaSaSTitamASTaSaSThitamapadyAbhyAM naigama-vyavahAro yathottara prazneSu yathottarazuddhAzuddhiH, atizuddhau tu tau nivasan vasatItyAhatuH smeti darzitam / 48 atra praznapratividhAnAbhyAM samAlocanA kRtA / 234 / 49 nirAkAGkSatayA vasan vasatIti na pramA NamityAzaGkAnivRttaye tadartho darzita ekonasaptatitamapadyena / 236 1 5. pATaliputrAdanyatra gatasyApi pATali putravAsitvakathanamaupacArikamiti sapta. titamapadye darzitam / saGgrahaH saMstArakArUDha eva vasatimabhyupaiti, jusUtraH svAvagAhakRtsvAkAza. pradezeSu vasatimabhyupagacchatItyekasaptatitamapadye prarUpitam / 237 5 . 52 teSvapi vivakSitavartamAnakAla eva na kAlAntare iti dvisaptatitamapadye vyava. sthApitam / aGkaH viSayaH patraM-patiH 53 zabda-samabhirUDhavambhUtAtrayaH zabdanayA: svasmin svavasatimabhyupayanti, vicAriteyaM dRSTAntanayayojanAunuyogadvAreviti trispttitmpdye| 239 2 54 eteSu nayeSu sUkSmArthAH zuddhAH, sthUlagocarA azuddhAH, vyavahAre phalataH zuddhatA, na nizcaye iti catussaptatitamapadye drshitm| 239 10 55 nayAnAM zuddhatvAzuddhatve vahvalpaviSaya bhAvena na sambhavata iti vyvsthaapitm| 239 14 56 yatra kriyA'kiyAphalaucityaM guruziSyAdi saMgatizca sA vyavahArasya dezanA samyaktvaheturbhavatIti pazcasaptatitamapadye bhAvitam / 2401 57 yatra RjusUtrAdau kurute'nyaH kSaNo bhute cAnyaH kSaNa ityAdikAnizcayasya dezanA, mA puMsA mithyAtvakAraNamiti SaTsaptatitamapadye darzitam / 241 2 58 aidamparyArthazraddhAlakSaNapariNAme sUkSmA nayAhitAH, utsargakarucilakSaNAparimAmike, apavAdaikarucilakSaNAtipArigAmike ca na hitAH, cakriNo bhojanavadalpopakArakatvavahupakArakatvataH phalato'narthanibandhanamiti saptasaptatitamapadye darzitam / 243 3 59 apakvaghaTanyastajalavadapariNataziSye naya gocaraM rahasyamityaSTa saptatitamapadye darzitam 244 3 6. bahUpakAroddezenaiva dezanAyAH pravRtteH sUkSmanayAnAM ca bahanupakArakatvAt kAlikazrute pRthaktve sarveSAM nayAnAM yojanAyAM nAdhikAraH, naye vyutpattimicchatAM ziSyANAM naigama-saGgraha-vyava. hAraiH prAyo'dhikAraH, atra pramANaM pAra marSamiti bhAvitamakonAzItitamapadye / 2446 61 sUtroktarItyullaGghanasya kRtAntakopA vahatvena prathamato nizcayanayopanyAso Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samato myopdeshH| aba viSayaH patra-paziH kaH viSayaH patra-paki rasAyanIkRtaviSaprAyaH kasyaciddhita teSAM dravyArthikatvavyAitiH syAdityA. kAritve'pi jagaddhitAvahatvAmAvAd zaGkAyA upavAdAnapurassaramapAkaraNam / 251 " digambarasya nirAkRta ityazItitamapadye dravyAthike nAma sthApanA-dravyanikSepAH, darzitam / paryAyArthi ke bhAvanikSepa ityetanmatA62 parasthAne niyojitA nizcayanayadezano. vaSTambhakaM dravyAtheM guNavAn jIvaH nmArgakAraNatvena na zobhAvahA, anya sAmAyikam , paryAyAtheM tadguNaH sAmAyogyaM vaco bheSajaba bAlAdena hitamata yikamityAvazyakAdiSu proktamiti Adau namAnAM nizcayodmAho'naviha caturazItitamapadye / 254 8 eva,atra SoDazakaprakaraNagAthAsaMpravAdaH, 71 atra dravyaparyAyanayayoH zuddhadravyadigambarapranapratikSepazcetya kAzItitama paryAyAveva viSayAvityupadaya bhASyapadye / kRdabhiprAyamatAntarAbhiprAyAvupa 63 ye jJAnamevAsmAkaM sarvA sAmagrI saMpA vrnnitau| 254 11 dayiSyatItyabhimAninaH kriyAbhyAse 72 matAntare paryAyArthika eva dravyasya sIdanti te nizcayato nizcayaM na kalpitasya vizeSaNatvaM, dradhyArthike tu jAnanti, atra-odhaniyuktyAkhyazruta paryAyasyAkalpitasyApi ghizeSaNatvaM pAThaH, uttarAdhyayanavacanaM ceti dvAzIti yuktaM, tatsamarthanaM maigamanayAnatirekatamapadye bhAvitam / 2488 dRSTyA malayagiryAdibhiruka, tata evaM 64 nikSepanayayojanAvicAre bhAvanikSepaH devasUribhirUktaM naigamasya prakAratrayazabdanayariSTaH, arthanayairnAma-sthApanA miti / 255 3 dravya-bhAvAzcatvAro'pinikSepA iSTAH,vi. 73 prAcInamate'pi naye vizeSaNaM kalpitamAlavAde dravyArthike nAmasthApanA-dravya meveti niyamo nAstItyupapAditam / 256 4 nikSepAH, paryAyAdhike bhAvanikSepaH, 74 nayAntareNa dravyArthike nAmAditrayaityanyanmataM puraskRtamiti dhyazIti miti nigamathya bhASyakAramatenaiva tamapadye / 249 11 "NAmAitiyaM" ityasya " bhAvaM 65 nikSepasAmAnyalakSaNam / 249 13 ciya" ityanena sahAvirodhaM samartha66 tasya ghaTazabdasya nAmaghaTe zaktiriti yitumukke pazcAzItitamapadye ghaTopayoganAmanikSepe tathA sthApanAnikSepAdAva. rUpo bhAvo dravyAdhike na sammata iti gatatvAdasambhava iti prabhasya prati trayaM proktamiti svotprekssnnm| 257 5 vidhAnam / 249 34 75 nAmanikSepAdInAM caturNA vivikta67 anekArthanAmAnuzAsanasya nikSepatva. nidarzanopadarzakaM paDazItitamapadyam / 258 8 prasaGgAzaGkeSTApattyA parihRtA / 250 1 76 nAmanikSepalakSaNopadarzakaM "yadvastuno. 68 vyavahArato nikSepasya lakSaNAntaramupa 'bhidhAnam" iti padyamullikhya tadartha darya tasyAnekArthanAmAnuzAsane na prasanna upvrnnitH| 258 12 iti darzitam / 250 1 77 gaGgAyAM ghoSa ityatra galAtIrArthake 69 naigamAdInAM nikSepacatuSTayAbhyupagantRtve gamApade nAmanikSepapravRttimapAkRtyAti Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGkaH viSaya: riktanikSepakalpanAyAM nikSepe yattA hAnirityAzaGkA " jattha ya jaM jANijjA" ityanuyogadvAravacanena nikSepAntarakalpanAyA doSAnAvahatve nApAkRtA / nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNimyAM samalaGkRto nayopadezaH / anuH viSayaH 87 bhAvanikSepalakSaNaparaM bhAvo vivakSitakriyeti padyaM tadvyAkhyAnaM ca / 88 ghaTopayogamAtrAt kathaM bhAvaghaTa iti praznapratividhAnam / 78 tatrAbhiprAyakI sthApanaiva vaijJAniko bhAvanikSepo veti kalpAntaram, pranthakRtA vipazcitametadalaGkAracUr3AmaNivRttau / 79 prazna- pratividhAnAbhyAM niSkRSTanAma lakSaNavyavasthApanam / 80 sthApanAlakSaNapratipAdakaM " yat tu tadarthaviyuktaM " iti pathamullikhya tadarthaH pratipAditaH / 81 dravyanikSepalakSaNapratipAdakaM 'bhUtasya bhAvino vA iti padyamullikhya tadartho darzitaH / ? patra-patiH 86 yogyatA pratikArya yathAsampradAyaM dravya vyavahAraheturviziSyAzrayaNIyeti nigamanam / ra 259 6 260 1 260 261 82 dravya - nikSepe sampradAya:- dravyaghaTastAvad dvidhA''gamato noAgamata ityAdi bhAvitam / 83 anupayogo dravyamityasya niSkarSaH, noAgamato dravyaghaTo zazarIra-bhavyazarIra tadvyatiriktabhedena trividho vivicya darzitaH / 84 dravyapadArthasyAprAdhAnyena yogyatayA ca dvidhA prayogo dRSTAntopeto darzitaH, anuyogadvArasUtre yogyatA trividheti bhAvitam / 85 asmin viSaye kAyotsarganiyuktau dravyakAyanirUpaNa prastAve prazna-pratividhAnamukhena " jaM tu purakakhaDabhAvaM " ityAyAvazyakabhASyagAthAbhirvistRtA vicAraNopanibaddhA / 262 2 3 5 262 5 263 2 262 7 266 263 6 * 89 ekasminnapi dravye AtmanAmAkRtikAraNa-kAryatA puraskAreNa, nAmAdinikSepAzcatvAro mahAmAdhye pakSAntareNa pratipAditAH / patra-paktiH "" 95 prAyikavyAptyanabhyupagantRmatadvayamupanyasya dUSitaM navatye kanavati-trinavatitamapadyaiH / 96 tatrAdiSTajIva dravyAbhyAM dravyanyAsasya aprajJApye jinaprajJAnAmnazca sambhava pratipAdakasya prathamapadyasya taddRSaNaparayordvitIyatRtIyapadyayozca krameNa vyAkhyAnam / 97 vI saMnyasta guNa - paryAyo dravyajIva itye 266 10 266 14 267 90 etatpratipAdikA " ahavA vatthubhihANaM " iti mahAbhASyagAthA darzitA / 91 asmin pakSe vyaktyAkRtijAtayaH padArtha : " iti gautamasUtravyAkhyAnavRt " nAma sthApanA dravya bhAvatastanyAsaH" iti tattvArthasUtra iti sUtravyAkhyAnamiti darzitam / 92 aprajJAbhidhAyayogato nAmAdicatuSTayasya vastutvAvyApyatvAzaGkA yatrAprajJAdibhinnavastutvaM tatra nAmAdicatuSTayamiti vyApterupagamena vAraNIyetyaSTA - zItitamapadye ekonanavatitamapadye / cokavyAptiranuyogadvAra nizciteti / 26 93 uktavyAtipratipAdakamanuyogadvArasUtrasupanibaddham / 94 uktaprAyikavyApyabhidhAnaM tattvArthakRnmateneti tattvArthavacanamuTTaGkitam / 270 2 ( 267 13 268 1 " 269 10 270 5 270 11 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / patra-paktiH aGkaH viSayaH patraM paGkiH 106 utkaTataradoSe sthApyasthApakabhAvanA na bhavatIti dravyaliGgini sthApanA na niSkRSTasthApanAlakSaNA kalitA, tatra pUrvapakSa-samAdhAnAbhyAmupodvalikA vandananiryuktigAthA: vyAkhyopetA upadarzitAH / 279.3 107 zaGkAzeSanirAkaraNArtha Avazyake vandanakaniryuktau "jaha sAvajA kiriyA " ityAdyAH paJcagAthA upadarzitAH / 282 108 uktadizA sthApanAsthale sAvadyakrama bhAvavadvizeSyaguNasaGkalpatvena bhAvasya nirjarAhetutvaM taccAyuktamityAdyAzaGkAyA nirAkaraNam / 109 " sayaM kAriyAi " ityAdipUjAvidhiviMzikAvacanaparyAlocanena pratimAyAmabhISTapradatvamAzaGkayApAkRtam / aDuH viSayaH tanmatamupanyasya tatkhaNDanapratipAdakaM trinavatitamapadyaM tadyAkhyAnaM ca / 98 nAmnA saMpraheNa sthApanAM necchati saGgrahanaya ityabhyupagantRmatapradarzakaM catu navatitamapadyaM tadyAkhyAnaM ca / 99 indrapadalakSaNAviSayatvaM nAmendratvaM nAmasthApanA sAdhAraNamityupapAdakaM paJcanavatitamapadyaM tadvivaraNaM ca / 100 uttamataM bhASye dUSitaM namnotadizA dravyanikSepasyApi saGgraha prasaGgAdityupadarzakaM SaNNavatitamapadyam 103 dravyasya bhAvavRttitAprayojakasambandhaH pariNAmitvaM nAmnastu vAcyavAcakabhAva iti bhedo nAmendre bhAvAvAcake'sambhavaduktika ityupadarzakaM saptanavatitamapadyam / 102 nAmanikSepapadArthatAghaTaka lakSaNAvizeSaNIbhUtaH sambandhaH pariNAmitvabhinno yadi dravyanikSepavyAvRttaye iSTastadA sAmyAdibhinno'pi saH sthApanAvyAvRttaye svIkriyatAmityabhiprAyakramaSTanavatitamapadyaM tadvivaraNaM ca / 103 zrutokamalayAbhiprAyasambandhasya sthApanA niyAmakatve nAmni nAtiprasaGga ityabhiprAyakaM navanavatitamadyaM vivaraNe sthApanAyA niSkRSTalakSaNaM ca / 104 balavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAkatadgataguNasmRtijanaka saMskArodbodhanalakSaNaprayojana vizeSasya sthApanAlakSaNe nivezata evAItpratimAyAmaIto dhIriva dravyaliGgini sthApanayA na bhAvasAdhoghaH siddhAnte kIrtitetyabhiprAyakaM zatatamapadyam / 105 dravyaliGgini sthApanayA bhAvasAghodhi yo'bhAve hetUpadarzakamamekottarazatatamapathaM tadvivaraNaM ca ! 272 3 273 6 24 4 275 3 275 9 276 1 277 5 278 6 278 11 110 pratiSThAvidhinA svAtmanyeva parAtmanastAtsthyatadaJjanatvarUpA samApattireva sthApanA, bimbe sopacArAditi pakSAntarapratipAdakaM dvayuttarazatatamapadyaM tadvivaraNaM ca / 111 uktArthe bhavati ca khalu pratiSTheti prAcInapadyadvayasaMvAdo darzitaH / 112 yuttarazatatamapadyAvataraNaM, tatra yajamAnAgatAdRSTasya pratiSThA phalatve'bhyupagate doSopadarzanam / 113 pratiSThAvidherdevatAsannidhAnasya svAbhedasvIyatvAdijJAnatadAdditasaMskArarUpasyo - spAdAt phalotpattiriti kasyacinmataM dUSitaM, tatra ' muktyAdau tattvenetyAdiprAcIna padyadvaya saMvAdaH / 114 atra gajJezopAdhyAya matamupanyasya dUSitam / 115 pratiSThita pratyabhijJayA samApannasya bhagavata AhAryAropato draSTRvandakapUjakAdInAM dharmakAraNaM sthApaneti 4 282 10 284 4 285 4 286 , 286 . 287 4 287 10 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samato nayopadezaH / - akaH . viSayaH patra-patiH pratipAdakaM vyuttarazatatamapadyaM tadyAkhyAnaM ca / 288 5 16 uktAhAryAropakAraNecchAjanakavidhi janyajJAnaviSayapratiSThAbodhakavidhivAkyAnAM phalavattvata AdhyAtmikAbhAsAnAM mataM vakSyamANaM tiraskRtaM bhavatItyupadazakaM caturuttarazatatamapadyam / 290 4 117 zAzvatapratimArcane pratiSThAyanapekSAyAM tatraiva tasyAH phale vyabhicAreNAzAzvAtA_pUjAyAM pratiSThitaM pUjaye. diti, apratiSThitaM na pUjayediti vidhiniSedhau na sambhavata ityAdhyAtmikAmAsamatasyopadarzakaM paJcottarazatatamaH padyam / 290 12 118 jJAnavidhiprAdhAnyamAzritya zAzvatA zAzvatArcAsu pUjAdividhayo'pi vibhedena vyavasthitA ityevamuktamatanirAsahetorupadarzaka SaDuttarazatatamapadya tadvivaraNaM c| 291 5 119 sthApanAyAH samahanaye'pyatirika nikSepatayA'vazyasvIkartavyatvamupasaMhRtam / 292 7 12. nAmnA vyavahAravat sthApanayA'pi vyavahAro bhavatIti sthApanA vyavahAro nAbhyupagacchatItyarddhajaratIyaM keSAzcidAcAryANAM mataM na yuktaM saMgrahe sthApanAsAdhakayuphinikarasyAtrApi bhAvA dityupadarzakaM saptottarazatatamapadyam / 293 1 121 RjusUtro dravyanikSepaM nAbhyupagacchatI sabhyupagantRbhirnavyatArkikaivyAvazyaka sUtravacanavyAkhyAnaM kathaM kartuM zakya- mityupdrshkmssttottrshttmpdym| 293 9 122 utAyA nikSepa-nayayojanAyA niga __ manaparaM navottarazatatamapadyam / 294 2 123 darzana-nayayojanAprarUpaNe brahmavAdidarzanaM akaH viSayaH patra-patiH zuddhadravyArthikaprabhavaM, tatraike brahmavAdinaH zabdasanmAtramicchanti, anye citsanmAtramityupadarzakaM dazottarazatatama padyam / 124 tatra prathamamate saMvAdakatayopadarzitasya "anAdinidhanaM brahmeti bhartRharikRta vAkyapadIyagatasyArtha updrshitH| 294 11 125 tanmate zabda eva jagatastattvamityatrA. ... numAnaM darzitam / 126 pramANaM cidAtmakamevAnubhUyate, iti na tatra zabdarUpatvaM siddhayatItyAzaGkA'pAkRtA, tatra vyavahAre AzrayaNIyasya sAkArasya jJAnasya vAgarUpatA vinA. 'sambhave "vAyUpatA cet" iti bhartRharipakSatayA pramANamupadarzitam / 296 .. 127 etanmatAvalambanena vaiyAkaraNaiH prati. pAditasya zabdArthayoramedasambandhasya yuktatvaM vyavasthApitam / 2966 128 saMgrahanaya prasUtazabdabrahmAdvaitavicAre'rthasya / zabdAtmakatve zabdAnubhavasya sAkSitva mupapAditaM nigamitaM ca / 297 7 129 cAkSuSajJAnamamilApAsaMspRSTamartha viSayI karotIti zabdabhinno'rtha iti paravAdizaGkApAkaraNam, tatra yathA vizuddha mAkAzamiti haripadyadvayasaMvAdaH / 298 2 130 vyavahArasatyasya prAmArAmAdiprapazca syAvidyAsahAyazabdabrahmopAdAnakatvAvidyA-tanmUlakaprapaJcaviyame'vaziSTaM zuddha zabdabrahmaiva mokSa ityupasaMhRtam / 298 9 131 citsanmAtraM brahmaiva tattvaM, tadevA nirvacanIyasya jagata upAdAnamityartha brahmavAdivedAntimatasyopavarNanam / 299 132 tasyaikasyaiva brahmaNo'jJAtarUpopAdhito jIvezvaravibhAgo vizvapratibimbabhAvAvalambanenopapAditaH / 299 5 133 ajJAne tvanAdyanirvacanIyamAyA'vidyAdi Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato navopadezaH / akaH viSayaH patraM-pakkiA zabdAbhidheyaM, tasya matabhedenaikya nAnAtvamupadarzitam / 134 tatraivAvaraNa-vikSepazaktidvayaM vivaraNA cAryamatam, amUrtasyApi pratibimbanaM copapAditam / 135 ajJAnAvacchinnaM caitanyaM jIva iti vAcaspatimizramataM vyAvarNitam / 303 6 136 darpaNAdau mukhAntarotpattimabhyupagacchatA vArtikAcAryANAmAbhAsavAdaH, tatra yuktaya upvrnnitaaH| 137 mukhAntarotpattimanaGgIkurvatAM mukhe'dhi. chAnagatabhedasya dvitvaparyAyasyAdarzasthatvasyAnirvacanIyasyotpatti svIkurvatAM vivaraNAcAryANAM matamupapAdya darzitam / 307 2 130 jIvezvaravibhAgopadarzanapurassaramekajIva vAdAkhyo dRSTisRSTivAdo mukhyavedAnta siddhAnto drshitH| 139 dRSTisRSTivAdopapAdakaM madhusUdanasarasvatI vacanamadvaitasiddhigatamullikhitam / 311 18 140 dRSTisRSTivAdAntarato vizeSa updrshitH| 311 2 149 vastuni vikalpAsaMbhavAt kathaM paraspara mataprAmANyaM kasya heyatvaM kasyopAde yasvamiti praznapratividhAnam / 313 1 142 atra virodhaparihAre vaartiksNvaadH| 315 3 143 ajJAnakye'jJAnabhede ca jIvasya nAnA tvamupadarzitam , bandhamukkavyavasthA ca darzitA / 144 tatra jIve'haMkArAdhyAsa upapAditaH, sa evAntaHkaraNAdhyAsaH 316 3 145 antaHkaraNaM smRtyAdipariNatibhedena citta-buddhi mano'haMkArazabdavyapadezyaM, tadeva cAtmani sukhAdyAdhyAse upAdhiH, evaM prANAdInAM tatrAdhyAya uppaaditH| 316 . 146 adhyAsavyavasthAtAratamyAt premNastAra tamyam, tatra vittAt putraH priya ityaadivaatrtikaamRtpdysNvaadH| 315 5 makA viSayaH patra-pazi: 147 AtmanaH parapremAspadatvaM tatra dvayamAtmA parAnanda iti paJcadazIpadyasaMvAdaH / 317 30 148 anyo'nyAdhyAsatazcidacigranthirUpo' dhyAsaH, tasyAvazyamabhyupagantavyatvam, ayameva saMsAraH, tasyotpAdo mAyAzavalAJcidAtmanaH, tatrApaJcIkRtapaccIkRtabhUtotpAdaH, tatra matabheda updaarshtH| __318 1 149 asya saMsArasya kathaM nivRttiriti praznasya pratividhAnam / 15. tatra kazcit puruSadhurandharo nityAdhyayana vidhinA'dhItavedAntaH sAmAdhyayanabalAd vedAntavAkyAnAmApAtato'rthamadhigaccha. tItyevaM pratijJAyAdhyayanavidheH praznapatividhAnato nityatvamupapAdyArthajJAnasyA pAtatA nissttngkitaa| 151 tasyApAtajJAnavataH puruSadhaureyasya zuddhAntaHkaraNasya nityAnityavivekAdi. lAbhaH, karmaNAmantaHkaraNazodhakatvaM ca vyavasthApitam, atra prasaMgAt pUrva mImAMsAvicAro'pi drshitH| 3226 152 nityAnityavivekasya svarUpamupadadarzitaM tato jAtasya virAgasya prakaTanam / 333 1 153 tataH zama-dama-uparati-titikSA-samA dhAna-zraddhAsvarUpa-zamAdiSadakasya pratyeka viviktalakSaNamupadarzitam / 333 3 154 tato mumukSA, uktasAdhanacatuSTayasya zravaNAdhikArivizeSaNatvam, mumukSAyA eva tattvamanyAmimatamapAkRtam / 333 6 155 uparatizabdavAcyasya saMnyAsasya zravaNA. dhikAratvAnupapattyAzaGkAyA apAkaraNam / 334 8 156 ukasAdhanacatuSTayasampannasya zravaNAdhi. kAritvaM nigamitam / 335 5 157 tasya puruSadhaureyasya viziSTaguruvarAnu. saraNataH zravaNAdisampAdakaravaM zravaNaM / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNiyAM samato nayopadezaH / 13 viSayaH patra-patiH mananaM-nididhyAsanaM caitatrika zravaNA dikam / 158 zravaNAdInAM trayANAM krameNa lakSaNA. nyupadarzitAni / 159 uktatrayANAM madhye zravaNaM pradhAna tattva. jJAne zravaNasya prAdhAnye heturAvedito vidhizcAtra niyamAkhya upapAditaH / 336 3 16. zravaNasya karttavyatvAvedakaM tatsvarUpa lakSaNAvedakaM paJcadazIpadyakadambaka. mullikhitm| 16. vidhi-niyama-parisayAnAM lakSaNopa darzakaM vidhiratyantamaprAptAviti padya muTTaGkitam / 162 abhyastaM zravaNAdi tattvajJAnahetuH, tadvAn puruSadhaureyastattvamasItyAdivAkyArthavizuddha pratyagabhinnaM paramA smAnaM sAkSAtkarotIti drshitm| 330 2 163 tattvaM padayoH sAmAnAdhikaraNyaM na gauNaM, nopAsanArtha, na bAdhIyaM, kintu vizeSaNa-vizeSyabhAvapratItyanantaraM lakSaNa yA'khaNDabrahmapratItistatreti / 338 5 164 padadvaye'pi lakSaNeyaM jhdjhtiiti| 339 4 165 caitanyAdvaitAnyathAnupapattyA prapaJcasya pAramArthikatvAbhAva iti zaGkA-samA dhAnAbhyAM vyavasthApitam / 339 6 166 utpannamAtrasyaivoktAtmajJAnasyAnanta janmArjitakarmarAzivinAzakatvam , tadAnIM prArabdhakarmAvinAzAnna dehaH nAzaH, prArabdhakarmapratibandhAnAjJAnamAzaH, tasyAmavasthAyAmAtmA jIva. nmukta iti giiyte| 340 4 167 jIvanmuktasya sataH prArabdhakarmakSaye sazaktikaniravazeSAjJAnanivRttau paramamuktiriti / 341 1 168 ajJAnanivRttiH sattvAsasva-sadasattva janyatvAnirvacanIyatvapaJcamaprakAratva __ akaH vipayaH patraM-patiH caitanyAtmakasvarupapAdayituM na zakyA, sarvatra doSasambhavAditi praznaH / 169 atra tattvajJAnopalakSitaM caitanyamevA. jJAnanivRttiriti keSAJcit samAdhAnasya nirAkaraNam / 17. ajJAnasya dhvaMso na nivRttiH, kintva tyantAbhAva eveti pratividhAnam / 342 6 171 tatrAjJAnAtyantAbhAvabodhAtmakatva bAdhavyatirekeNa nAstyeva tattvajJAnasya sAdhyam, atra tattvamasyAdivAkyosthamiti pdysNvaadH| 343 2 172 bAdhastvadhiSThAnAtmaka eva tatrecchA prayatnayoH puruSArthatvasya copapAdanam / 343 5 173 vedAntino mukhyasiddhAnte dRSTisRSTi vAde zravaNAdiparipAkajanmanA, jJAnenAjJAnAdibAdhaH kathamiti praznaM yuktinirAkaraNopetamupanyasya tatpratividhAna mapi yuktyA darzitam / 174 zabdabrahmAdvaitavAdimataM vedAntimataM ca zuddhadravyAstikaprakRtika paryAyArthikanayayuktibhiH khaNDanIyaM syAdvAde'vatAraNIyaM ceti / 347 3 175 azuddhadravyArthikavyavahArAkhyanayaprakR. tika cetanAcetanadravyAnantaraparyAyAvedakaM sAGkhacadarzanamityarthikaikAdazo. tarazatatamapadyam / 176 tanmatapradarzanaM tatra cidrUpaH puruSaH kAraNatva-kAryatvajanyadharmAzrayatvazUnyaH kUTasthanityaH, buddhigata. dharmANAM ttraaropH| 347 9 177 prakRtiracetana pariNAminyAdikAraNaM, tasyAH prathamaH pariNAmo buddhiH, tasyA eva dharmAdharmAdayo dharmAH, tato'hakAraH, tasmAt paJcatanmAtrANyakAdazendriyANi, paJcatanmAtrebhyaH paJca Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 nayAmRtataraGgiNI - taraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / patra-paGkiH viSayaH aGka: viSayaH mahAbhUtAni tatra mUlaprakRti ra vikRti ritIzvara kRSNakArikA pramANam / 178 eteSAM spaSTIkaraNaM, prakRteH kriyamANAnIti gItAvacanasaMvAdazca / 179 etanmatakhaNDanaparaM naiyAyikAnAM matasupadarzitam / 180 sAGkhya- vedAntadarzanayormantavya sAmyena bhedabIjAbhAvAd vibhinnanayaprakRtikatvaM na yuktamityabhiprAyakAzaGkAparaM dvAdazottarazatatamapadyam / 181 Atmano nirlepatva-nirguNatva-vibhutvAni, adhyAsAd vyavahArazca matadvaye'pyupapAditaH / 182 vedAntadarzane'zuddhatvaM sAGkhacadarzane zuddhatvamityAzaGkiturabhiprAyAntarasyAvedakaM trayodazottarazatatamapadyaM tatra sAGkhyamate AtmanaH karttRtvaM prAtibhAsikaM, vedAntimate tavyAvahArikamanirvAcyamiti bhAvitam / 183 caturdazottarazatatamapadyAvataraNe sarakA vAditvena sAGkhyasya na vyavahArAnurodhitvamiti darzitam / 184 naigamanaye'nutpattipakSo niryuktau darzito'nutpattisvIkartRsAGkhyamataM naigamaprakRtikaM, tato vedAnti- sAGkhya darzanayo: saGgraha-vyavahAratA sammatidarzitA na yukteti zaGkiturabhiprAyAvedakaM caturdazottarazatatamapadyam / 185 uktazaGkAsamAdhAnapare pazcadazottarazatatamaSoDazottarazatatamapadye, tatra vedAntamukhya siddhAnte dRSTisRSTivAde svapnopamaM vizvamiti vyavahAralezo'pi nAsti, sAGkhyazAstre ca nAnAtmavyavasthA vyava hArata ityabhiprAyeNa sammatAvukta vivekaH / 248 349 350 359 351 352 2 3 7 9 352 2 353 11 9 353 3 aGkaH 186 krameNoktapayayovyakhyAnaM padyokaspaSTI karaNarUpam / 187 zuddhAzuddhanaigamanayaprakRtikaM na kizcinmataM, tasya hi saGgraha-vyavahArayorevAntarbhAva ityupadarzakaM saptadazottara patra-paGkiH zatatamapadyam / 188 saMgraha vyavahAranayAbhyAM pRthagvyavasthApitamapi vaizeSikadarzanamanyo'nyanira pekSatayA svamatAgrahato mithyAtvamityAvedakamaSTAdazottarazatatamapadyam / 189 atra pramANatayA ye vayaNijjaviappeti sammatigAthA darzitA / 353 15 355 355 12 5 356 3 190 vastumAtrasya svata eva sAmAnyavizeSaNAtmakatvamityatra svato'nuvRttivyativRttibhAja ityanyayogavyavacchedadvAtriMzikApadyaM saMvAdakamupadarzitam / 191 svatantradravyaparyAyobhayaviSayakatvena naigamanayo bhinnastatazca vaizeSikanayaprAdurbhAva ityupadarzaka me konaviMzatyuttarazatatamapadyam ! 192 sautrAntika-vaibhASika yogAcAra-mAdhyamikA bauddhA RjusUtra - zabdasamabhirUDhaivambhUtanayebhyaH saMjAtA ityupadarzakaM viMzatyuttarazatatamapadyam / 193 sautrAntikAdInAM caturNA viSayabhedopadarzanena svarUpabhedopadarzakaM ' arthoM jJAnasamanvita' iti padyamupadarzitam / 358 194 vaibhASikasya zabdanayapakSapAtitvaM yogAcAra mAdhyamikayoH samabhirUdaivabhUtapakSavarttitvaM niSTaGkitam / 195 vyAkaraNa- sAhityAdizAstrasya vistaro nayasaMyogajaH, Adita eva tatpravRttau nAnAnayavivakSAyA upajIvanAt mImAMsakamatasyApi tathAtvaM nirNItamekaviMzatyuttarazatatamapadyena / 357 1 357 9 358 1 6 358 9 359 3 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| 15 / aba viSayaH patraM-patiH 196 sammativRttau mImAMsakamatasyAzuddha dravyArthikavyavahAranayaprakRtikatvakathanasyopapAdanaM, vastuto nayasaMyogajatva. meva tasyeti bhAvitam / 359 9 197 zabdAdInAM nayasaMyogajatve kathaM na svasamayatulyatvamiti praznapratividhAna vacastulyasaMkhyakatvaM nayAnAm / 360 5 198 syAdvAdanirapekSairnayaistAvatsaGkhyakA parA gamA bhavantItyetasyopadarzaka dvAviMzatyuttarazatatamapadya, tatra darzane naya yojanopayujya jJeyeti drshitm| 361 3 199 uktArthaM "jAvaiyA kyaNapahA" iti smmtigaathaasNvaadH| 361 8 200 ApAtajJAnasya svasamaya-parasamaya viparyAsaphalatvato vastusthitivicAre je panavesu Nidivati daigambaravacana syAjJAnavijRmbhitatvamupapAditam / 361 11 201 jinabhadra-siddhasenaprabhRtInAM svasva tAtparyaviruddhaviSaye sUtre paratIrthikavastuvakavyatApratibandhapratipAdanamapi prAvanikatvakSatibhayAdanyathopavaye parasparavirodhaparihArAya pratividhAnaM svakRtajJAnabindugataM jJeyamityupadiSTam / jJAnabindugataM prAcAM vAcAmityAdipadyaSaTkamuklikhitam / 362 3 202 nayotpAditeSu darzaneSu nAstyArame tyAdInAM SaNNAM cArvAkAdidarzanAnAM mithyAtvasthAnakatvapratipAdakaM trayoviMzatyuttarazatatamapadyam / 363 2 203 astyAtmetyAdInAM SaNNAM vaizeSikAdi darzanAnAM samyaktvasthAnakatvaM mArgatyAgato mithyAtvasthAnakatvaM mArgaprevazataH samyaktvasthAnakatvamityupadarzakaM catu viMzatyuttarazatatamapadyam / 204 astyAtmetyAdInAM SaNNAM samyaktva aGkaH viSayaH patra-patiH sthAnakatve " asthi jio" ityaadigaathaasNvaadH| 205 latAditazcArvAkAdipakSanirAso'baseya ityupadezaH / 364 1 206 akasmAd bhavatItyanupAyavAdamadhikRtya vicaarH| 364 1 akasmAd bhavatItyatra parAbhimatatayA vikalpitAnAM hetvabhAve bhavana-bhavanAbhAva-svahetukabhavanA-alIkahetukabhavanasvabhAvahetukabhavanAnAM paJcAnAM prakArANAM nirAse niyatAvadhikatvasya hetutayo padarzanam / 208 tantra-udayanAcAryasya hetubhUtiniSedho netyaadivcnsNvaadH| 364 8 209 AkAzatvAdInAM kvAcikatvavat kAdAcitkatvamapi na sahetukatvasya sAdhakamiti praznasya pratividhAnam 365 5 21. kAdAcitkatvasya hetuM vinaiva ghaTAdi svabhAvatvamastviti praznasya samA dhAnam / 211 etadviSaye kusumAjalAvudayanAcAryokti rullikhitaa| 212 santvavadhayo na tvakSanta iti prazna pratividhAnam / 213 kAryakAraNabhAvasya prAhakapramANAbhAvAda siddhiriti prmtprshnH| 214 paropadarzitavyabhicArazaGkAvidhUnanena kAryakAraNabhAvagrAhakapramANavyavasthApa nena parapraznapratividhAnam / 215 ananyathAsiddhaniyatapUrvavartitvalakSaNa kAraNatvasya vahanyAdau vyavasthApanam / 367 5 216 kusamAjalyAdAvanumAnAgamaprAmANyasya vyavasthApitatvam / 367 8 217 kusumAjalAvanumAnaprAmANyavyavasthA pakaH " zaGkA cedanumAnasyAstyeva" ityAdinantho'trohaGkitaH / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / patra-patiH aGkaH viSayaH 227 navyanaiyAyikamate vahA~ tejastvena kAraNatvaM yaNukAtmaka hau tRNatvAdinA kAraNatvamityupadarzitam / 228 kvacidekAntena kvacizva vikalpena kAra aGkaH viSayaH 218 anumAnasya prAmANye tata eva zabdasya prAmANyasiddhAvapyanumAna eva tasyAntarbhAva iti vaizeSikamataM samyag nirucya zabdasya pramANAntaratvavyavasthApanena tatpratikSepapratipAdakaH kusumAJjalAkhudayanaprantha ullikhitaH / 219 tatrAnyAbhitAkAGkSA nirvacanamaneka prakAramapAkRtya svAbhimatamAkAGkSAsvarUpaM niSTaGkitam / 368 12 220 pratyakSamevaikaM pramANamityabhyupagacchatazcArvA kasya matamupapAdya tatpratikSetravaraH kusu mAlAdayanaprantha uTTaGkitaH / 221 avacchedakarUpAnupasthitau kathamavacchedyakAraNatAmaha iti praznasya pratividhAnam / 370 1 222 anvayavyatirekagrahAprakAstRNAdijanya gatavai jAtyatrayeNa gaurava kareNa kAryaracepanaM nocitaM kintu laghubhUtayA tRNAraNimaNyetastritayAnugatazaktyaikayaiva tRNAdInAM kAraNatvakalpanaM yuktamiti praznapratividhAnam / 223 tRNAdeH phUtkArAdisahakAriniyamopapattaye tRNaphUtkArAdisaMyogeSveva zaktiriti zaGkAyA nirAkaraNam / 224 va jAtibhedasyAnubhavikatvena tattadavacchinne tRNatvAdinA kAraNatvamityudayanamataM vahnitvAvacchinne vilakSaNoSNasparzavattejaH kAraNamiti navyamataM ca darzitam / 368 10 225 udayanAcAryamatasya samyagavagataye kusumAjalau tadgrantha ullikhita: 226 vahnitvAvacchinne vilakSaNoSNasparzavattejaH kAraNamiti prAcIna naiyAyikamatamevaM bhavitumaItItyarthopo lanAyodayanaprantha udRtiH, mUlagranthe upasthita virodhaparihArAya chedapAThabhedAdyAzrayaNaM ca / 369 24 370 . 371 2 271 5 371 24 371 34 patra-paktiH 372 NatvamityAdyupasaMhRtam / 229 anupAyavAdo na zreyAnityevaM naiyAkimatamupasaMhRtam / 230 prakrAntaviSaye jainamatasyopadarzanaM, tatra tantoreva paDho na kapAlAderiti kuta iti prazna svabhAvAdeveti yaduttaraM tatra praznottare kiM hetuviSaye ityAdi vikalpacatuSTayasya dUSitatvam / 231 tattatprakArakezvarecchA jJAnarUpAyAniya teniyAmakatvaM nirAkRtama. 232 svabhAvaH svahetustasmAt pratiniyatadharmAvacchinnotpAda ityeva svabhAvAdevetyasyArtho jaimAnAM samucita iti spaSTIkaraNam / 373 3 233 ayameva ca jainAnAM tathAbhavyatva detutAvAdaH, tadanabhyupagame tIrthakara siddhAdi - kAryabhedopapAdanama zakyamiti / 373 5 234 tathAbhavyatvasya kAryatAvacchedakatve caitrAvalokita maitra nirmitanIletara ghaTatvAdinASrthasamAjasiddhenApi kAryatA syAdityAzaGkAyA iSTApattyA parihAraH / 373 1 235 ghaTatvAdyavacchedena daNDAdikAryatvasyA bhyupagamena pravRttyAdivyavahArasyopapattiH, pareNApyarthasamAjasiddhena svAvyavahitotarAnumitivAdinA parAmarzAdikAryatA'bhyupagamyata iti / 236 dhArAvAhikasthale kAryakakAlatva nirAsAtha kAlasya tattatkSaNatvena kAryekadezyanirAsAya dezasya tattaddezatvena ca kAraNatA'pi svIkAryeti / 237 kAladharmAnupravezena RjusUtranayena svabhAvaniyatyorvyApArasyAvazyAsvIkaraNIyatvaM, 32 1 372 2 4 372 5 373 2 374 1 375 1 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato mayoparezA / viSayaH patra-patiH sAmAnyataH kAlahetutAyAH prAgabhAvasamavAyikAraNavidhayA svabhAvaniyatihetutAyAzca pravAdasya saMgrahanayAbhiprAyeNeva samarthanaM zakyamiti / 375 5 238 dezatayA kAlatayA caikasyaiva hetutvaM lAghavAditi saMgrahamatamayuktamityevambhUtanayAbhiprAyeNa tAdRgavasthaM tathAbhavyatva meva tAzatattatkAryajanakam / 376 1 239 ukkAtivizeSakAryakAraNabhAve'siddhasAdhya vizeSArtha sAdhanavizeSa pravRttyanupapattyAzaGkAyA nirAkaraNam, tatra kAryakAraNabhAvo vyAptivizeSaH, sa ca sAmAnyato vizeSatazca, tatra kvacid durgrahattvena vizeSavyApteranumityaprayojakatayA sAmAnyAvacchinnavyAyantaragraho yathA kAraNa, tathA sAmAnyAvacchedena kAraNatAprahaH pravRttyarthamiti / 376 3 24. prativyakti vizeSakAraNatve gaGgazopA dhyAyasammatiH / 241 tattayaktivizeSAvacchinnakAryakAraNabhAve RjusUtrana yasya pravRttiH sAmAnyAvacchinnakAryakAraNabhAve vyavahArasya ca pravRttiH, "jo tulasAhaNANamityAdyAgamopapattito vyavahAre puruSakAra-daNDAdInAmapi hetu. tvamiTamiti / 242 sakalanayadRSTyA siddhAntasiddhA pacca kAraNI sarvatra saMgatA, tatra " kAlo sahAvaNiyaI" iti sammatigAthA pramANIkRtA / 377 8 243 tathAbhavyatvakAraNenakenavopapattau tadi tarakAraNAnAmanyathAsiddhirityAzavAyA nirAkaraNam , tatra 'jaM jahA bhagavayA" iti bhagavadvacanasamanvayaH, tathApadena sarvakAraNopasaMgrahazca / 378 3 aGkaH viSayaH patra-patiH 244 ukkArthe " taha bhadhvasta " ityAdi hribhdrsuuryuktpdydvysNvaadH| 378 8 245 sarvatra kArye daiva-puruSakArobhayavyApAre kiJcid iva janyaM kiJcit puruSakArajanyamiti vibhAgasya kathamupapattiriti praznapratividhAnaM, tadyavasthA dvAtriMzikA prakaraNAdau mayaiva kRteti drshitm| 378 11 246 uktavibhAge yathA janyatAvacchedaka jAtisArthAdidoSo na bhavati tathA praznottarAbhyAM bhAvitam, tatra "jo divveNa " ityAdi haribhadrasUripadyadvaya. mupadarzitam / 247 yatra bhojakAdRSTena bhojanaM bhokta vyApAra vinavopanAmitaM tatra bhokta. yatnasyAnutkaTo'pi ka iva vyApAra iti praznasya pratividhAna, tatra "puSvakayaM kamma ciya" ityAdi haribhadra ripadyadvayaM pramANatayopanibA, svasya tayAkhyAnaM ca svakRtAdhyAtmamataparIkSAyAmiti / 38. 4 248 pacakAraNInaye hetudvayanaye vA daivavat puruSakArasya kAryamAJahetutvAnmokSe'pi hetutvamiti nigamitam / 381 4 249 puruSakArazca pranthibhedAnantaraM devaM bAdhitvA svAtantryeNa pravarttamAno mumukSormokSaM janayati, tena cAritrakriyAyA vyabhicAropadarzanena yuktyantareNa ca na mokSopAyavAdo jyAyAniti paramatasya nirasanaM puruSakAravizeSasya niyatahetutvavyavasthApapanena / 381 5 250 pUrva nirguNasya sataH samyaktvAdiprAptI kiM tadanantaraM nAnAvidhaguNopAyAnve SaNeneti matasya nirAkaraNam / 382 2 251 sakalaziSTekavAkyatayA yama-niyamAdau 3 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNiyAM samajhar3ato gayopadezaH / ahaH viSayaH patraM-patiH mumukSoH pravRttireva mokSopAyatve mAna mityatra "viphalA vizvavRttinoM ityudymvcnsNvaadH| 382 5 252 utapadyArthaspaSTAdhigataye udayanAcAryaprantha ulikhitH| 382 25 253 anupAyavAdaH SaSThaM mithyAtvasthAna mokSopAyavAdaM ca samyaktvasthAnamiti nigamitam / 254 nAstisvAdivAdAno SaNA mArga tyAgAnmithyAtvasthAnatvaM astitvAdi. vAdAnAM SaNNa mArgapravezAt samyaktvasthAnasvamiti / 255 syAdvAdamudrayA paramparAkAkSArahitAH sarve'pi nayA mithyAtvamityetadarthaka paJcaviMzatyuttarazatatamapadyam / 383 5 256 dhabaiMze cArvAko nAstikaH, dharmAze sarve'pi paratIthikA nAstikA ityu padarzakaM SaviMzatyuttarazatatamapadyam / 383 12 257 mArgapravezataH kriyAvAde samyaktvoktiH, mArgatyAgato'jJAnAkriyAvinayavAdiSu mithyAtvotirityupadarzakaM saptaviMzatyu tarazatatamapadyam / 258 kriyAyAM mokSecchayA''vezo maaryaanu| sAritAsthairyAdhAyaka ityupadarzakamaSTA viMzatyuttarazatatamapadyam / 384 15 259 akriyAvAdataH kriyAvAdasya mukhyatA pratipAdakaM dazAcUrNigataM " jo aki riyAvAI" ityAdivacanaM darzitam / 385 3 260 kriyAvAdyAdInAM triSaSTayadhikazatatraya bhedapratipAdikA " asiyasayaM kiriyANaM " iti niyuktigAthAmudbhAvya tad vyAkhyAnaM darzitam / 261 tatra kriyAvAdino'zItyuttarazatabhedA jIvAdinavapadArthAn paTTikAdau likhitvA paripATyA'dho'dho. vyavasthApanena vibhaassitaaH| araH viSayaH patra-pakkiH 262 akriyAvAdinAM caturazItibhedAH, tatra keSAJcit "kSaNikAH sarvasaMskArAH" iti padyamudbhAvitam / 386 8 263 teSAM caturazItiprakArANAmadhimamopAya. prapazcanam / 387 1 264 niSedhagarbhabhedAdamilApAsambhavaprazna udbhAvya samAhitaH / 388 4 265 ajJAnikAnAM saptaSaSTimeMdA vibhAvitAH / 389 8 266 uktasaptaSaSTibhedaprakArAdhigamopAyo drshitH| 267 vainayikAnAM dvAtriMzadbhedA upadarzitAH, teSAmavagamopAyaprakAro vyAvarNitaH / 391 . 268 pAkhaNDikAnAmeteSAM sarvasaGkhyayA triSa. STayadhikAni trINi zatAni nigamitAni, etatsaMvAdakatayA " bhAstikamata zrA smAdyA' ityAdipadyacatuSTayamupadarzitam / 392 2 269 svarUpeNAtmA'styavetyAdinayavAdinAM jainAnAM pAkhaNDitvaprasaGgAzaGkAyAH parihAraH, tatrakAntena SadakAyazraddhAne samyaktvAbhAvAvedikA "NiyameNa saha hanto" iti sammatigAdhodbhAvitA / 392 11 270 uktasammatigAthAyA vyAkhyAnaM, tatra sammatiTIkAkRtAmuktyukkinapurassara. mAzayopavarNanam / 393 1 271 kriyAnayaH kriyAyAmuktikAraNatvaM bravIti, jJAnanayo jJAnasyetyupadarzaka. mekonatriMzaduttarazatatamapadyam / 395 5 271 kriyeva phaladA na jJAnaM phaladamiti kriyAprazaMsAparaM trishduttrshttmpdym| 395 7 272 jnyaanstutiprmektriNshduttrshttmpdym| 395 9 273 jJAna-kriyayostulyakakSatvAvedakaM 132 133-134.135 ityaGkacatuSTayasammitaM padyacatuSTayam / 74 turyaguNasthAnabhAvikSAyopazamikajJAnaM phalArtha SaSTaguNasthAnajasaMyamamapekSata ityAvedakaM SatriMzadadhikazatatamapadyam / 395 19 / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto bhayopadezaH / ahaH viSayaH patra-paGkiH viSayaH yANAmAzayasyopadarzanaM tatra karmatattvajJAnayoH svatantrayormokSaM prati kAraNatvaM na tu tatvajJAnaM karmaNo vyApAra iti vistarataH samuccayavAdo niSTati: / 275 sarvagatiSu jJAna darzane sambhavataH, tataH cAritravarjite jJAne pramodo na vidheya ityAvedakaM saptatriMzadadhikazatatamapadyam / 396 1 276 kevalajJAnaM pUrvavRttamapi zailezyavasthAvAptazuddhasaMyama sahakAreNaiva muktipradami tyAvedakamaSTatriMzaduttarazatatamapadyam / 396 3 277 vyavahAranaye trayANAM sapo-jJAna- saMyamAnAM muktihetutvaM, zabdarjusUtreSu nayeSu kevalasyaiva saMyamasya muktihetutvamityupadarzaka me konacatvAriMzaduttarazatatamapadyam / 278 jIvaH sarvadaivamuktaH, kintvanavAptibhramAnmutayarthaM kriyA kriyate, jJAnArjanena vibhramatyAgena cAtmano nopacayApacayau bhavata iti saMgrahanayamatAvedake 140141 ityaGkamite padye / 279 parasparavibhinnamArgagAnAmapi nayAnAM dravya-kSetra kAla-bhAveSu madhye bhAve tvaikamatyaM sarvanayamayasyAdvAdapramANapariniSThitazcAritra guNalIno bhavedityupadezazca dvicatvAriMzaduttarazatatamapadyena darzitaH / 280 pravacanaM sarvatra nayaucasambalitamiti nayAn sthAne yojayan ziSyAnapi tatpariniSThitAM kurvan budho yazaH zriyA''liGgito bhavatyevetyupadezaparaM tricatvAriMzaduttarazatatamapadyam / 281 nayopadeza vidhAturupAdhyAyasya svaparicayAvavodhakaM catuzcatvAriMzaduttarazatatamaM prazastipadyam / 282 jJAna- karmasamuccayavAde sva-parasamayavicAraprakaTanaM tatra vipratipatyupadarzanaM ca / 283 tattvajJAnarUpavyApAramantareNaiva tIrtha vizeSasnAnAdikarmaNAM mokSaM prati kAraNatvamityabhyupagantRrNA bhAskarI 396 5 396 7 396 11 396 13 396 15 396 19 aGkaH patra-patiH 284 matra praznapratividhAnopolakatayA 'nityanaimittikaireva' iti, 'abhyAsAt pakkavijJAna' iti, ' andhaM tamaH pravizanti iti, 'mokSAzramacaturtho vai' iti, 'saMnyasya sarvakarmANi ' iti, 'kAmyAnAM karmaNA > " 4 nyAsa iti, vidyAM cAvidyAM ca ' iti, ' tameva viditvA iti, 'sve sve karmaNyabhirataH ' iti, tasmAt tatprAptaye ' iti, ' ubhAbhyAmapi ' satyena labhya pakSAbhyAM iti, iti, ' parijJAnAdbhavenmuktiH ' iti, " jJAnaM pradhAnaM ' iti, 'nyAyAgava dhana:' ityAdizruti- smRti-purANa- mItAvacanAnyupadarzitAni | 19 > 396 21 398 2 285 tattvajJAnameva muktau kAraNaM, karma tu duritanivRttidvArA tadaGgamityabhyupagandhyudayanAcAryAnusAriNAM matamupadarzitam / 404 1 286 svatantrANAM matamAveditam / 405 6 287 duHkhasAdhanadhvaMsa eva mokSaH, tatra jJAnakarmagovaijAtyena mumukSuvihitatvAdinA vA tulyameva hetutvamiti syAdvAdinAM matamupadarzitam, tatra naiyAyikAdimatamapAkRtam / 288 dhvaMse sAmAnyadharmAvacchinna pratiyogitAkazvAbhyupaganturabhiprAyo darzitaH / 289 tattvajJAnasya karmanAzahetutve samudghAtAdhikAre pAUNa vaiyaNijjaM " iti niryukavacanaM pramANatayopadarzitam / 412 3 290 doSapaktirmatijJAnAdityAdivacanena yat kevalajJAnasyAkizcitkaratvamukaM taddoSa *** 8 408 35 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / viSayaH patra-paktiH ataH viSayaH patra-patiH paktirUpakAryApekSayA, na tu pakkAnAM // atha prazastiH // bhavopaprAhiNo kSapaNarUpakAryamAzrityeti 298 tatra nayopadezaTIkeyamityAdibhiH zlokaiH prapazcitam / paJcamiH samUlAyA nayAbhRtataraGgiNyA: 291 vibhinna viSayAbhyupagamaprakAropaSTambhaka stutiH / tayA svarUpazuddhiprAhakana ya-phalazuddhi. 299 laukikabodha-nayabodha-pramANabodhAnA grAhakanayA-'nantarakAraNagrAhakanayA krameNaitagranthaprabhavANAM prathamata ''kSepakAraNagrAhakanaya-mukhyaikazeSanaya ityAdiSaSTha-saptamazlokAyA pumathuprAhakanaya-paramabhAvaprAhakanaya-kAraka vaicitryopavarNanam / samyakzarIranirvAhakatvanaya-samyakriyA 3.0 tribhirutabodhairlokottaramArgadvayapari. zarIranirvAhakatvanaya-jJAnanAzavyApyanAza jhAnata ihalokaparalokabhayanivRttiH, pratiyogitvagrAhakazuddhanaya vyApAraprAdhAnya zabdasya viramya yodhakatvaM copapattiprAhakakriyAnaya rdazana prAdhAnyaprAhakajJAna madityaSTamapadyena darzitam / 418 1 nayAnAM krameNopadarzanam / 412 9 / 301 zabdajanyabodhaviSayaniyamanaM zabdasya 292 kurvadrUpatvanaye zailezyantakSaNabhAvicAritra. tatparatvato bhavati, tena tAtparyazameva muktikAraNamityAzaGkAyA nirA. tadajJapuruSayoH zAbdabodhabheda ityukaraNam / 414 2 padarzakaM navamaM padyam / 293 cAritrakSaNasya muktAvupAdAnasvena hetu. 301 zukocaritavAkye uccArayituH zukasya tAtparyAbhAve'pi tataH zabdabodhotpAdena tvamityasyAyuktatvavyavasthApanam / 14 4 vyabhicAreNa tatparatvajJAnaM na tatra 294 zabda sUtranayAnAM mukti prati cAri. kAraNamityAzaGkAnirAkaraNaparaM dazama trasyaiva kAraNatvamityarthakasya "saTunju. pacam / suANAM" iti niyuktivacanasya katha. 303 yatra vaktuH zukAdestAtparya nAsti mupapattirityAzaGkAyA niraakrnnm| 4146 tatrApi tadadhyApakasya sarvajJasya vA 195 kriyAyA api mukti pratihetutvavyava tAtparya jJAtvA zAbdabodhaH, tata evaM cApramANe'pi vAkye prAmANyaM samyagasthApanena tattvajJAnameva muktiheturiti midhyAdRSTimatasya mirAkaraNam , tatra dRzAM mtmityupdrshkmekaadshpdym| 419 1 mithyAjJAnonmUlane tattvajJAnavat .4 tAtparyajJAnasya kAraNatvAdeva samyakkriyAyA api hetutvaM vyavasthApitam / 415 2 zrutasya mithyArthe mithyAdRSTastAtparya mahato'pramAjanakatvAdaprAmANya, mithyA296 ukAya vAsiSThagatasyAsuravacanasya zrutasyApi samyagdRSTeH samyagarthe "taNDulasya yathA camelyAdivacanasya tAtparyagrahataH pramAjanakatvAt prAmANyasaMvAdaphalatayopadarzanam / mityAvedaka dvAdazapadyam / 419 2 997 jJAna-karmaNormuktau tulyatayA yugapadeva hetutvataH 305 zrutArthaviSayakajJAnajanakatvena laukika. samuccayapakSasya nigamanam / vAkyAnAmapi prAmANya, saptabhanAtmaka Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| 21 %3 - - viSayaH patra-patiH vacanaM punastAtparyArtha pramANameveti pratipAdakaM trayodazapadyam / 306 zrutaM svato nApramANe navA pramANaM, kinvarthApekSayA pramANamapramANaM veti kalpabhASyokamapItthamevopapatramityava bodhaka cturdshpdym| 307 zAstrazarIrasanniviSTatayaiva tAtparyApekSA nayA ekasvabhAvA vyavasthApitAH, vicitra tatsvarUpataraNaprabhavaH khalu samayAtmakasamudre vicitrajJAnaprabhedalakSaNo vivartaH, nistaramatva-paramasukhamayAva-sarvAtizAyitvasyApi jJAnasvabhAvatvaikarasaM brahma tayuSmAkamanalpasaGkalpajAlaM daha vitya bhISTacintanaparaM paJcadazapadyam / 419 5 308 parAbhISTacintanametadvanthAbhyAsata upadarya brahmalakSaNAtmanaH sakAzAt tadviziSTo. skRSTasvarUpadarzanAtmakasvAbhISTAvAptiparaM SoDazapadyam / 309 "gacche zrIvijayAdidevasuguroH " ityAdipadyetribhiH svaguruparamparAprakRSTaguNagrAmasmaraNalakSaNAntimamaGgalapurassaraM pranthasyAsya paNDitasamaSTyAmodapradatvA. bhikAGkSaNam / 420 3 akaH viSayaH patra-patiH // athataraGgiNItaraNiprazastiH // 310 svagranthottarakAlAvasthAnapratibandhakadurita nivRttaye gurupravara zrInemisUrIzvarastutilakSaNa mantimamaGgalam / 311 svIyakIyuttarakAlAvasthAnanidAnasda nAmollekhagarbhAsaMzitabudhAnandaphalasvara. citavyAkhyAkIrtanam 312 etaskRtidoSamArjanaM kariSyanti budha. pravarA iti darzitam / 313 doSekadRSTyupakSiptadoSo'pyatrAne kAnte'doSa eveti bhAvitam / 4218 314 sApekSamAve AhAryadoSadAnamapi guNAyaiveti darzitam / 315 iyaM kRtiviziSTopAdhyAyakRtiyathA vadyAkhyAnAsamarthA'pi svakartumama nayaparizIlanapareti na niSphaleti darzitam / 421 12 316 ataH paramAdita ArabhyAntaparyantaM granthAgatAnAmazeSANAM viSayANAmanukramaNikA padyakadambena drshitaa| kRte. rasyAH kalpAntasthitizcAbhyarthitA // 421 14 // iti viSayAnukramaNikA samAptA // --- - ---- Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyutpAtta yantra hArAye ityane nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalakRtasya nayopadezasya shuddhyshuddhiptrm| azuddham zuddham patra-patiH azuddham zuddham patra-patiH azuddham zuddham patra-patiH vyutpatti 186-6 / yenaM 214-18 dhikAraNA dhikaraNA 225-11 uktati uktAti 186-14 | janya janya- 214-28 | khAnIti ravAmIti 226-20 vyutpatta vyutpatti 187-15 ! yatra 214-30 mapre'pi, 226-26 katri katri 187-17 | zapa zaHpa 216-7 teyetyarthaH tayetyarthaH 226-32 hAraye 188-2 ! vizeSatvasyApi vizeSa rUDho'yaM rUDho yaM 227-20 kalaye kalAye 188-17 viSayatvasyApi 216-22 mRtvA mRttvA 229-15 zakipada zaktimaspada 192-28 | buddhi viSayatvasya buddhivizeSa. samA sAmA 229-18 etartha etadartha 193-7 viSayatvasya 216-27 katva- 230-10 saMkArA saMskArA 193-14 paJcAkhyAguNitAM paJcasaGkhyA vRttyaiva vRttyeva 230-13 tvaM cet gacchasi tvaM gacchasi 194-20 guNitAM 216-24 / kArakatvAdinA kAratvAdinA 230-36 bAdhat bAdhAt 194-35 ityane- 216-28 | kAle- kAle 231-1 vizeSatayA vizeSaNatayA 197-18 tasyA tasyAH 217-15 dvayaM / dvayam / 231-3 kAnva bodho kAnvayabodho 198-25 RjusUne RjusUtro 217-24 prateti pratIti 231-11 paGkajasyA pasyA 201-10 | jJAtatva zatatva 217-27 / tyartha / tyarthaH / 232-33 pratyayabhAve pratyayAbhAve 201-3. / kAlAvAkyAt kAlavAkyAt 218-27 gatimevRti gatirbhavati 233-19 yogArUDha yogarUDha 202-18 / niSedha hai niSadhaha 219-26 / saMsargabodhe- saMsargabodhe tvayayArtha khavayavArtha 202-24 syAt syAt- 219-29 nvayabodhe 235-9 syAne sthAne 204-20 pradaze pradeze 220-29 / ityAdazaGkate ityAzaGkate 235-26 pudgala pudrala 205-7 vidheyatAyA, vidheyatA, 221-17 yoga sa yogaH sa 236-21 anyAvyAtvAt anyAyyatvAt 205-18 stasya stasyA 221-21 / saMyoga saMyoga- 237-28 sambandhi sambandhi 2.5-22 / pada pada-- 221-34, rbhAvayo rbhAvAbhAvayo 237-33 svAvAcchina tvAvacchinna 205-31 ! jAtyantyanta- jAtyanta. dezavRtti dezivRtti 238-13 tatra jIva tatrAjIva 206-16 getasya tasya 222-12 vasati saM vasati na saM 238-20 no jIva noajIva 206-25 lAghavavA lAghavA 222-23 zabdAnayA zabdanayAH 239-4 dinAt dinA,ta 204-12 zUda padatvaM zuddha paratvaM 222-23 svapradezaveva svapradezeSveva 239-5 samude samudre 210-34 nipAdIyeti niSAdIyeti 222-24 bAyatvA bAhyatattvA 240-13 lakSam lakSaNam 211-11 ! kattU karavasyA kartRkatvasya 222-27, bhedAbhyupa medAnabhyupa 240-18 meka- 211-14 syapya syApya 223-26 / shiH| iti ziSya iti 241-11 ntyalakSaNa ntyakSaNa 212-8 stha yatra kAraNatvaM sya kAraNatvaM 223-32 guru ziSyazva guruH zidhyazca 241-30 pAdAviva pAdAveva 213-32 / natkasmi natvanyasmi 224-31 / vyAparata vyApArata 242-5 meka Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI taraGgiNItaraNibhyAM samalaDhato nayopadeza / 23 - ....- -. ..-... - -- - - - -"""""" 270-24 azuddham zuddham patra-patiH azuddham zuddham patraM pakkiH azuddham zuddham patra-patiH vArtha vAptyartha 242-9 / saviSayai svaviSaye 257-29 , smRtitiriti smRtiriti 279-9 yoga- yoga- 243-14 vizeSavivike vizeSaviveke 258-24 | vAdhitvAt vAdhitatvAt 279-26 yoga yoga 243-18 nAmanikSepa bhAvanikSepa 260-15 | samAnasaMvidha- samAnasaMviaidamparyAyArtha aidamparyArtha 243-31 karaNe kAraNe 261-13 taya saMvedyatayA 280-19 aidamparyAyArtha aidampathi 244-24 / ravadhUtA ravadhUtA 261-18 daniSThA daniSTA 280-28 NAnyugInAnAM NAnya lAdAntara lAdavAntara 261-23 / parAtmaivaM parAtmetyevaM 281-10 yugInAnAM 245-18 rantara ranantara 263-25 | pItyapi nA tI pItyapinA tI 281-31 pretArthameva pretArthamava 245-31 kartRma kartuma 264-1 padyate tyata padyatetyata 284-8 bhijJAnAbhinna bhikSAnabhijJa 246-13 zakyemetyAha zakyasyAha 264-2 mAyAcchadita mAyAcchAdita 283-19 atya atya- 246-20 bhavasambandhI bhavasambandhI 264-5 tayaiSaSA tayaiSA 284-25 tadAvaraNe tadAcaraNe 248-33 tadantara tadanantara 264-27 zakyakriyA- zakyakriyaviSaya-'sva viSaya-sva 149-21 266-21 tvAt khAt 287-27 vyAvahAreNa vyAhAreNa praNidhi- praNidhi 249-25 ! davesya devasya 287-29 kasminnaiva kasminneva 267-6 no| naH / 249-28 styevatyata styevetyata 288-14 vastutve rastutvaM 269-30 yazvAnyA- yathAnya bodhavAdi bodhanAdi 29.-28 mato'pi gato'pi 250-16 yasmin / yasmin / .. prajJApye aprajJApye so'pi ko'pi 295-9 syati syAti 250-25 aprApya aprajJApya 241-15 | dakhaNDaka dakhaNDaka 295-13 viSakatvasya viSayakatvasya 252-23 yadavayavAdi yadavayavyAdi 271-28. nivartata iti vivarttata iti 295-19 paryAyAgAvi paryAyAvi 252-32 tadarthAva- tadarthatAva. | dazarathAdi dazarathatvAdi 295-16 nayAntaraM nayAnantaraM 252-34 cchedakaM cchedakaM 271-30 / smaraNala smaraNasvala 297-17 vyApakamiti vyApakatva kAlasya vi kAlasyA vi 272-12 | lakSopa lakSaNopa 297-21 miti 253-25 dharmA- 272-15 | syaivAnu syaivAna kamAkSarA kramAdarA 254-21 298-4 naigamaH / katha naigmH| evaM viSayasva viSayatvasya 273-33 |nu bhAvAt nu bhavAt 298-9 dharmadharmiNoH muravArtha mukhyArtha 274-5 syaivAbhyu syaivAnabhyu 298-21 pradhAnopasa rbhAvo sArbhAvo mA 274-12 | yaza yaM za 299-1 janabhAvana tadviSayakatvaM tadviSayatvaM 204-16 samaM ca sama vivakSaNaM tyetasyA- tyetasmA sadA u tadA, u 299-34 naigmH| deto- kheto- 274-23 caitanyajI caitanya jI 301-17 ___ katha 255-30 | ntarabhAva ntarbhAva 276-24 rUpa--- 301-28 mekamukhI mekaM sukhI 256-10 maka sukhA ra !ntararbhAva ntarbhAva 276-24 | bhavaH sa bhavaH saH 304-29 zuddhamatAM zuddhimatA 256-26 / nAma nAma- 276-30 / mAha mAM NAhaM mAM 304-35 yayi viziSTa yayiviziSTa 256-33 | vizeSamavatva vizeSavatva 277 21 | svAdhAraNa svAsAdhAra 304-32 paryAyasya tAtparyasya 256-35 | sambandhasya sambaddhasya 277-33 | svAdhAraNA svAsAdhAraNA 304-33 tanniSThAvi taniSThavi 257-14 | sthopanAtyA- sthApanAtvA asyA asya 306-23 mazakyAdi mazakyatvAdi257-25 patta patte 278-15 spati, ne tpatti ne dharmA rUpa Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samajato nyopdeshH| | kSayA kSayA dRSTavya bhAvena azuddham zuddham patraM paziH azuddham zuddham patra-patiH azuddham zuddham patra-pati: tpatti tA pati, tA 307-4 | niyuka niruka 322-21 kSAyA 336-34 tApatti totpatti 307-5 | doSasthi dopasthi 323-33 | tIti ki tIti / ki 337-1. 325-2 vrIhituSa brIhituSa-- 337-19 tAvamA tItAvada 308-32 yAgAdekama yAgAdekaikama 326-36 - phala 337-23 katvoktI svoko 309-2 | mujAyate mupajAyate 326-36 / syani sya ni 337-25 prasaGga prasaGga 309-30 evaM eva 327-7 dikaM dikaM, 337-26 svapna svApna 312-8 / karmakarma 327-18 ca ca naM na ca 337-32 caitanya caitanya- 312-13 te tatrA te sa tatrA 327-20 iti-- 338-5 bhAve na 312-17 | liGgAdi lilAdi 327-24 | janatata jananata vAcakatvA vAdhakA 312-20 | kezApratva kezatva 328-22 | sI ti sItI- 338-30 sadeka sahaka 312-24 tasya tasya vidhAnaM 328-24 / miti pa mitipa 338-31 zrutiH su zrutiHsu 392-38 kezApratvamiti kezatvamitya parokSatvAdi parokSyatvAdi 339-7 pramANam pramANam / 312-38 vizeSasya vasthAvizeSasya328-26 samAnAdhi sAmAnAdhi 339-8 sanApa sanapa 313-27 / dhItatyevaM dhItetyeva 328-27 kaM tvaM pAra- kaM tadA rUpatvA rUpatvA- 314-8/ vidhAvItyarthaH / vidhA mArthikaM tadA 339-35 pacanA vacanA314-11 dipA vityrthH| 329-15 di yadi pA 339-36 zAstrIyAH zAstrIyA 314-15 | syAdevetyarthaH vAkyabhedaH / mekaparaM mekamaparaM 339-36 samidhAyA samidyA 314-21 syAdevetyarthaH 329-24 parokSAtvA parokSatvA 340-6 vyAnAme vyAnAM yugAnAme 316-21 / spayaSTati spaSTayati 329-34 / sIti vA sItivA 340-3 396-61 kapadAnAM kapadopAttAnAM 330-2 tadukta tathuka 340-35 syAGkAra syAhaGkAra 316-32 naM yatra dR mucyate- mucyate 341-12 premeya- prameyakaraNA tiSThita kAraNA 332-29 tiSThata 341-18 paramapre para 315-30 yadIma yadIdama nirvartanIya nirvacanIya 341-21 paratvemAnA paramatvesvarAjya svArAjya tvam- tvam 341-25 mAnAbhAvA 318-10 vAdhyate bAdhyate nivRtti nivRttinivRtti 341-28 razci 318-23 nyAyatvA nyAyyatvA 334-9 - satyevA satyavA 341-29 cidAtmano cidAtmana 318-25 kArakA kArakAkA 335-6 | saGko co'pa soco'pi pa 342-8 bhogAya- mogAya 318-30 zravaNAGga zravaNAna ti vA tivA 342-9 paJcAka paJcAtmaka 319-30 nyeva 335-24 | vizeSaNA vizeSA 342-29 tistaM titiSAdastha sndhaar' prakaraNenA 335-26 / ityenanA ityanenA patistaM 321-14 | vedaka vedakatvam 335-27 / syA pa sthApa 342-30 nimi nirdharma 321-24 | ti ka tika 335-30 dhyA tyAntA dhyAtyantA 344-6 vahitva vahitatva 321-30 reNa 336 20 nakha kezA nakha- kezA 344-28 nizcayenA nizcaye nA 322-10 tasyAGge- tasyAne 336-24 nAtsyeve nAstyeve 344-32 zasthava zasyAva 322-11 | mANadeva mAgAdeva 336-31 / tvamA tvA bhA 34-34 nyevaM. Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddham na pra tatprabhAvA dhanatayA sahajakRta meva yat, karavabhAva vikRtiH meti vyava zuddham patra-paGkiH azuddham 345-7 | cane pra pekSayA nA pra tatprabhavA dhanatA yAha daka saddakRta meva yat kasvabhAva vikRtiH, aha dvAra:, rItyevaM nikha e nivyazva e sambandho sambaddho ahaGkAraH vikRtirityevaM me'pIti vyAva yAmAha gopha 349-14 349 - 15 349-30 anyathA 350-3 yaiva iSTa sattvasya tattvasya 350-14 tenAvi darzanayoH darzanayoH, na mu na parabhu pratyudeti 351-13 | anyatheti ananyatheti 351-34 vizeSAdi vizeSatvAdi dayo dayo doSA tadA gamam tadAnAgamam kAni pratyuta iti sambhavAt sambhavAbhAvAt 352 - 31 352-4 kAreNA kAraNa 352-31 kANi 352-35 hAsa kSA sa 353-7 mazakyAt mazakyatvAt 355-4 mAnya- 'ntya mAnyAntya tAmiti tAnAmiti capayatve Sayatve rUpami rUpatvami paTAdayayo paTAdayo nyAyabhede nyAyamate bauddhacatu bauddha catu kSaNasA kSaNamasA stadA bhAvA stadabhAvA nayAsmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samaGkRto nayopadezaH / zuddham patra-paGkiH azuddham zuddham ca na pra 362-12 tyantyaH tyantya pekSAmA 263-25 matyena mayatvena cacanASTa vacanAt nupaprati nupapatti zAstraNAm vastu ityasya zAkhANAm 345-11 346-3 mAitam 346.7 nupAkhyA 346-25 eklyA 347-35 347-35 tva svabhAvA sati sA 349-13 | syApi nA kRtameva nvayAvidyA nvayAnuvidhA ananyathA baiva, i4 senApi saMsA 355-23 | liGga 356-7 356-18 361-30 ityasya sthAne 361-33 madhyAhRtam nupAkhya NA va nitarAM evetyA tvasvabhAvA sati, sA syApinA kRtaM katvam kAmi nAdi yi kA eka kAla lAntara NA bhAvAva na tarI vadra 356-19 vadadra 356-19 jAtyava jAtyAva 357-18 yA yAbhi vyAyapri 357-26 hArecchA hArocchedA 358-13 prakAratA prakAratA 359-14 tacAnu tatrAnu 359-17 360-23 360-24 360-31 saMsargA livA kam kami jJAnAdi sikA ekakAla lAnantara 363-30 nApramA 364-8 dikA - 264-27 kAre 364-31 365-13 365-27 366-29 366-30 367-5 367-13 367-21 367-27 367-29 368-5 368-10 368-19 368-21 368-26 369-8 269-14 269-31 371-26 371-32 371-36 372-11 374-8 374-15 374-19 374- 24 374-31 375-1 375-8 379-9 379-13 379-22 279-31 380-8 381-7 281-27 382-11 382-16 bhAvavat 382-17 bhAvAt sthAnakamiti sthAnamiti 383-3 pastviti patastviti 383-9 iti u 383-18 iti, u raJjanaka ra arka 385-15 niyamabhaviko niyamAdbhaviko 385-20 paJca vikalpAH paJcamavikalpaH 386-4 iti / iti anityatvenA anityatve 386-16 pArajanya kakSAva maparyati bhavatu vyajayayA janaka bhavati sa meceti yadRcchA nAprAmA dikA kArye pArAjanya kakSatva marpayati bhavitu 375-12 sataH u 375-31 kAraNA vyazyAyA janake yadRcchA nAtmanA 387-24 bhavati sa 385-26 meveti / lakSaNaM vA lakSaNaM vA zaGkate 25 zaGkata yeSu nanu paryAnte bhaNyante / ko bhaNyante ko sata u kAraNa patra-pahiH 376-31 277-9 sAkhAkyam sAmrAjyam , darzane ni darzanena ni nisyAsma 389-4 nityatva jJAnAbhi jJAnAbhinnaru 389-10 lakSaNaM nizyazvaMlakSaNe nisyatvaM 209-15 389-16 389-20 389-34 39005 390-28 391-4 391-19 yeSu / na tu paryante 387-35 388-1 388-12 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtatarakSiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| tvane azuddham zuddham patra-patiH azuddham zuddham patra-patiH azuddham zuddham patraM-patiH neti teSAM neti / teSAM 391-31 | vAsanAyA na vAsanAyA bhAbAdhikaraNa bhAvAnadhikaraNa 412-16 mityeva kintu mityeva, kintu 393-11 nAzasya na 402-29 jana jainvaahytvm| vAhyatvaM punaH / 393-32 | nimeMtavyAH nirmettavyAH 403-3 | siddhAnte'pi siddhAnta'pi 412-19 buddhinA buddhInA ghAtasya dRSTa ghAtasyAdRSTa 403-17 394-1 vantaratvasya banantaratvasya 413-1 prasaMzayA prazaMsayA pratijJAtuM pratijJAtuM, 403-19 / 394-6 syApekSa syAkSepa 413-6 tadrUpA- tadrUpA phalabuddhi duHkhabhAva- duHkhAbhAva- 404-3 413-15 phalazuddhi 394-23 vandhaka bandhaka 404-13 / mANA mANA, yazavyaktau yadyadyato 394-33 revApakAraH revopakAraH 404-13 sammava sambhava 4 // 3-21 strIbhakSa zrIbhakSya 395-8 nivRttijana nivRtti jana 404-15 | pradhAna prAdhAnya 414-1 svakIyaMtvane svakIyatvena 395-22 yAgArArambha yAgArambha 404-18 | kuvedrUpalakSa kuvedrUpakSa 414-3 gaNe- 396-15 pekSayA mAha pekSAyAmAha 404-28 prAntuM kintu prAptuM, kintu 414-10 vizeSa vizeSa- vizeSa- 397-11 rA gamana rAnAgamana 405-24 tvena 414-13 jJAnAntara jJAnAnantara 39.7-37 dInAM tattvajJAnakaM tatvajJAnajanaka 405-24 / vAdInAM 414-19 bhyAsAkAraNa bhyAsAkaraNa 398-21 tapeNa bandhadurita bandhakadurita 406-4 / 414-28 masyA gasyA gasyA 399-1 kSaNatvatvena kSaNatvena pramAntarAdhRta pramAntarAvadhRta 406-7 414-35 tyarthaH / tyarthaH 319-22 karmatA karmajanyatA 406-20 janyatvAt vinAzyatvAt 415-23 'panthAH panthA 399-25 tadAtma- / tAdAtmya parAbhilASaH (parAbhavAnitye nityena- 400-22 sambandhena / sambandhena 407-35 bhilASaH 416-30 syApya / syAbhAve'pi na jJAno-na mithyA dadhikRtya damadhikRtya 418-1 bhAve'pi nmUlane jJAnonmUlane 408-20 / niyata na niyataM na 418-24 ekaikaiko ekaikazo 400-26 tadrUSA- tadrUpA - ta iha tata iha 499-6 vihitvA vihitatvA 401-6 vacchinneti vicchinne'pi 408-33 tat punaH yatpuna: 419-27 rUpanAzasya rUpanAzaM pratyA pratiyogika pratiyogitAka 409-11 tannirUpazci. tannirUpadhizrayanAzasya 401-24 ghaTatvetara- ghaTasvatvetara duvuddha cipuvuddha 420-23 dika atr| dikaM vihita dharmAva- dharmAnava- 409-13 naivA 421-8 madRSTadvArA yo yadya nayateriha nayatateriha 421-13 svargAtmakakArya katvabhAva kasvAbhAva 409-29. pekSayA pekSayA, 421-17 janaka tasva siddhiH karmaNAM siddhiH, karmaNAM 410-2 svanugAminA svanugAmi nA 422-19 zAnaM. ca, ityuttarapratibandhakani pratibandhakamati410-6 422-21 paDigataM pUrva mAtrapade nA mAtra padenA 410-10 | sAmmata saGgata 422-33 paDigataM zeyam 4.1-27 bhinnatvaravA bhinnatvA 410-17 sevAdarza saMvAdArtha 422- 36 nAsya dRSTa nAstItyadRSTa 402-10 karmaNo'siddhi karmaNo'nyathA- siddhaikatA siddhakagA 422-38 nivRttivA nivRttecA 402-17 siddhi 410-23 | zuddhastathA zuddhistathA 423-2 bhAvAtra bhAvAna metacA mukkaM bhetaccAmukaM 410-20 / vyApi teSAM vyApitaSAM 423-10 svavirodhi / svavirodhi prabandhaka pratibandhaka 410-34 - go'pyaga go'pyanumataH 423-15 guNatvAbhAvAna / svavirodhi ) 402-23, payogaH payogaH, 411-4 | zuddhA tu zuddhAtu 423-17 tasyAnyanthA tasyApyanyathA 402-26 / zakSA prati zaGkA prati 411-32 // iti zuddhadhazuddhI samApte / / vitara Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // OM // panyAsasuzIla vijayagaNisaMkalitA nayopadezagranthasya mUle TIkAyAM copanyastAnAM gAthAdInAmakArAdikA sUciH aGkAH, gAthAdikam ; 1 agnijyotirjyoteragniH svAhA 2 agnihotraM juhoti 3 ajJasyArddha prabuddhasya sarva 4 ajJAnikavAdimataM 5 aNurapi vizeSo 0 6 asthi jio0 7 anAdinidhanaM brahma0 8 anupayogo dravyam 9 andhaM tamaH pravizanti0 10 11 apAma somamamRtA anbhantara - bajjhANaM0 aruNayA krINAti vA0 12 13 aruNayaikahAyanyA0 14 arthAsbhidhAna 0 15 artho jJAnasamanvito 0 16 avidyAyonayo bhAvAH 17 asatye vartmani sthitvA0 14 asadakaraNA0 19 asiyasa kiriyANaM0 20 avA vatthubhihANaM nAmaM0 ahavA savvaNayamayaM 21 22 ahaM brahmeti0 23 AtmA vAre zrotabhyo0 24 AbhUtasaMplavaM 0 25 ArurukSormuneryogaM 0 26 AzrayatvaviSayatva * 27 Astikamata AtmAdyA0 ijyAderna ca tasyA* 28 29 itihAsa - purANA0 30 imaM mAnavamAvarta 31 iyamAtmA paramAnandaH0 32 iyaro puNa0 sthalam, [ taittarIyAraNyaka 4, 10 ] [ taittarIyasaMhitA 1, 5, 6, [ mahopaniSad 5, 10 5 ] 1 [ bhartRhari0 [ [ a. zira 3.2 ] adhyAtmamataparIkSAyAM ] [ 1 1 [ [ sAkhyakA * [sU0 pra0 sama0 adhya0 niryu0 ] [ vizeSA bhASyagA0 60 ] [ vizeSA0 bhASyagA0 [ paJcadazyAM [ gItA-a0 6, zlo0 3 [ saMkSepazArIra ke ] [ [ [ chAndogyopaniSad 4. 15.6] [pazcadazyAM ] [ ] pRSTham patiH 328, 3 327, 1 248, 4 392, 323, 37 363, 14 294, 12 262, 6 398, Y 333, 381, A 10 2 331, 327, 232, 7 358, 6 313, 16 314, 14 352, 30 385, 6 267, 13 240, 8 336, 14 336, 26 333, 11 243, 9 304, 13 3 392, 287, 8 338, 2 1 316, 17 317, 30 266, 6 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :28 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaIto bhayopadezaH / - - sthalam, [ bImAdiviMzatikAyAm ] pRSTham , patiH 380, 10 293, 30 335, 21 353, - [hArIta. 284, 351, 244, 12 [bIjAdiviMzatikAyAm ] [ Avazyake mA. 76.] [ smRti [ SoDazaprakaraNe [bR0 2, 1, 20J [vizeSA. bhASyagA0 2256 ] [jaiminisUtra [purANa 246, " 312, 35 204, - 360, 405, - 1 saM0 so0 28] 406, azaH, gAthAdikam; 33 iya samaNIi yogA 34 ujusUyassa ege. 35 upakramopasaMhArA. 36 uppanANuppabho ittha. 37 ubhAbhyAmapi pakSAyAM0 38 uvayAraMgA iha. 39 Urdhva gacchanti. 40 eeNa mIsapariNAmie 41 eehi diTThIvAe. 42 ekadhA bahudhA caiva. 43 etad vijJAyaivaM. 44 evamevAsmAdAtmana:. 45 evaM jIvaM jIvo 46 autpattikastu. 47 kathayati bhagavAnihA0 48 karmaNA na prajayA. 49 karmaNA badhyate jantu. 50 karmabhiH zuddhAntaH0 51 kSaNikAH sarvasaMskArA0 52 kSIyante cAsya. 53 kAma ! jAnAmi te mUlaM. 54 kAma ubhayAbhAvo. 55 kAmyAnAM karmaNAM0 56 kAzImaraNAnmuktiH 57 kAlanyadRcchA0 58 kAlo sahAvaNi. 59 gameDoM 60 grahasaMmArTi 61 citrayA yajeta 62 citsAmAnya 63 jaivi ya paDimA u 64 jai veDaMbagaliMga. 65 jai sAvajA kiriyA0 66 jattha ya jaM jANijjA. 67 janyatvameva janyasya 68 japenaiva tu0 69 je annANI kamma khabaI 7. jaM jahA bhagavayA diTuM0 386, 10 - [ zruti [ smRti J Avazyake gA0 1145] 242, 282, 399, 314, [sammati. kA. 3, gA. 53 } [ pA. uNA0 225] 378, 200, 328, 330, 362, s lm [Avazyake gA0 1147 } [Avazyake gA0 1149 ] [ Avazyake gA0 1145] [ anuyogadvAre gA0 1] : - K - A Natok 6.0 - ` m m 341, 332, 1 413, 10 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNiyAM samalato nayopadezaH / sthalam, [ AvazyakabhASye gA0 233 ] pRSTham, paktiH 263, 7 m sammati0 tu. kA. gA. 4 ] 413, 9 328, 2 361, 8 311, 29 265, . 361, [ zakrastave @ 356, m [sammati. kA. gA0 53 ] [ dazAcUrNI ] 385, 377, 380, h m m 284, h [bIjAdiviMzatikAyAm ] [ pUjAvidhirvizikA-13] [ vizeSAvazyake gA0 2227] { bIjAdivizikAyAm-7] h m I [ vizeSA* bhASyagA0 75 ] [opaniyukti. 412, 254, 249, 3 2 2 aAH, dhAthAdikam / . je tu purakkhaDabhAve. 72 jamhA saNa-nANA0 73 jaM sammati pAsahA. 74 jAtaputraH kRSNa. 75 jAvaiyA vayaNapahA 76 jIva Izo vizuddhA citra 77 je a aIA siddhA. 78 je pajjavesu NidivA 79 je vayaNijjavi0 8. jo akiriyaavaaii| jo tulasAhaNANaM ___ jo divveNa. 83 ThaMDille viya esA. 84 jatyi naehiM. 85 Naya eammi0 NAUNa. 87 NAmAitiyaM. 88 Nicchyamava 89 micchiyaNayassa NiyamA jiNesu0 91 tattvamasi 92 tattvamasyAdi. 93 tatpremAtmArtha 94 tathaidamamalaM brahma 95 tadUrddha bAdhyate daivaM. 96 tad bhogAya puna0 97 tandulasya yathA carma 98 tapasA kalmaSaM hanti 99 tamaH pradhAnaprakRte. 100 tametaM vedAnuvacanena. 101 tameva viditvA 102 tamopagama0 1.3 tarati zokamAtmavit 104 tasmAt tatprAptaye. 105 tahamavvattaM je kAla 106 tAvadevAsya ciraM0 107 tikAle cadupANA0 108 titthayaraguNA. 413, 12 [Avazyake gA. 1148] 282, @ , m . s m m b b psl ls bl by by 318, 298, 381, 319, 415, m 8 [paJcadazyAM [bRhadAraNyakopaniSad 4, 4, 22 ] m bh 318, 20 324, 324, 11 363, 16 407, [ jJAnavindau [ chAM0 5. 1. 3] [viSNupurANe [bIjAdiviMzatikAyAm ] [ dravyasaMgrahe gAyA-3 ] [Avazyake gA0 1142] 378, 411, 208, 279, Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 aGkAH, gAthAdikama; 109 taiH sarvaiH 110 tairaNDastatra bhuvanaM 111 tairantaHkaraNaM sarvai0 112 dadhnA juhoti davaDioti0 113 114 davvaTTiyaNapayaDI 0 115 darza- paurNamAsAbhyAM * 116 dvidhA vidhAya 0 117 duio'NantarabhaviyaM 0 118 duhao'Nantara raddiyA 0 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / 119 duHkhajanmapravRtti 0 120 doSapatirmatijJAnA0 dharmayodharmiNo 0 121 122 dhuvA dyaurdhavA0 123 na tasya prANAH 124 125 126 na tu tad dvitIya0 na me pArthAsti kartavyaM 0 navA patyuH kAmAya0 127 nAnyaH panthA vidyate 0 128 nAbhuktaM kSIyate karma 0 129 nAma-sthApanA0 nAstyakRtaH kRtena 130 131 niSAdasthapati0 132 neha nAnA0 133 naigamo'zuddha * 134 nyAyAgatadhana0 135 patijAyAdikaM sarva parijJAnAd bhavenmuki0 136 137 purohitaM vRNIta 138 pUrvaH pUrvo nayaH 139 prakRteH kriyamANAni 0 140 pratiyogipadAdanyadR0 141 pramANa - nayasaGgatA0 142 prasahya sadasattvayo0 143 prAcAM vAcAM 0 144 prApte karmaNi nAneko0 145 phalavatsannidhA0 146 bahu nigadya kiMmatra0 sthalam, [ [ tattvavivekagatapathaM [ sammati0 kANDa0 gA0 ] sammati0 kA0 gAthA ] ] [ [ Avazyake gA0 1535 [ Avazyake gA0 1536 [ gautamasUtra 1 [ pramANa0 pari0 sU0 8 ] [ OM0 saM0 8. 8. 31] [ bRhadAraNyakopaniSad 4. 4. 6 ] [ bRhadAraNyakopaniSad 4. 3. 23] [ gItA, a0 3, zlo0 22 ] [ zvetA 3, 86, 15 ] [ ] [ tattvArtha0 a0 1 sU0 5] [ muNDa0 12 12. ] [ [ [ tRptidIpaprakaraNagataM padyaM ] [ [ gItA, a0 zlo0 [ jJAnabindu [ jJAna bindu [ jJAnabindu sammativRtti [ saMkSepazArIra ke ] 222, 1. 1 pRSTham, paktiH 319, 12 319, 37 319, 3 327, 4 253, 3 294, 8 329, 5 319, 29 264, 4 263, 11 408, 15 412, 7 255, 6 312, 34 315, 8 312, 39 404 24 318, 17 405, 9 340, 19 254, 20 405, 9 321, 14 312, 21 357, 12 400, 13 318, 15 400, . 321, 9 239, 14 350, 5 323, 12 363, 20 363, 18 362, 29 328, 6 5 12 314, 304, Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtatarabiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalahato nayopadezaH / 31 pRSTham , paGkiH sthalam, [paJcadazyA [SoDazakaprakaraNe [bIjAdiviMzikAyAm-6] [ bIjAdivizikAyAm-8] [paJcadazyAM 246, 8 286, 2 266, 1 265, 15 242, 3 348, 29 [ taitti0 2. 1. 1, bhasmajA 2, 7] [ uttarAdhyayana 249, 4 286, 1 [vizeSA. bhASya gA0] 251, 3, 257, 266, 10 8 [ 362, 31 [ jJAnabindauM [dravyasaMgrahe gA* 13] [ veNIsaMhAre aGkAH, gAthAdikam / 147 bADhaM santi 148 bAlAdibhAva. 149 bIjamIdaM paramaM yat 15. bIjassa vi saMpattI 151 bojAiA ya ee. 152 buddhAdvaitasvatattvasya. 153 buddhikarmendriya 154 buddhirUpalabdhi 155 brahmavidApnoti paraM 156 bharNitA akaritA ya. 157 bhavati ca khalu pratiSThA 158 bhAvaM ciya saddahaNayA 159 bhAvo vivakSita. 16. bhUtasya bhAvino vA. 161 medagrAhinyavahRtika 162 magaNa-guNaThANehi ya0 163 madhnAmi kauravazataM. 164 manobuddhirahaGkAra. 165 manvantaraM tu0 166 mAsamamihotraM 167 muktayAdau 168 mUlaprakRti 169 mUDhanai suaM0 17. mokSAzrama 171 yajeta 172 yajJena dAnena 173 yatkaroSika 174 yat tu tadartha 175 yathA vizuddhA. 176 yadaprameva. 177 yadAhavanIye. 178 yadAhi nendriyA0 179 yad bhASitaM. 18. yadyaddhi kurute. 181 yakasminna sambhavati. 182 yad vastuno'bhidhAnaM0 183 yanna duHkhena 184 yayA yayA bhvet| 316, 37 316, [ Avazyake gA0 762 / 349, 245, 398, 330, [bhagavadgItA, a. 1, zlo. 27 ] sh lh bm 328, 2 242, [gItA [ SoDazakaprakaraNe smRti [tattvArtha. a. sU.] sm lmsm y b 243, 8 270, 2 258, 12 337, 32 315, 3 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato navopadezaH / sthalam, pRSTham, pachi 382, 2 330, 7 242, 24 [ bhagavadgItA 5, 11] bRhadAraNyakopaniSad 3, 7, 22] 323, 302, 313, 14 319, 334, 2 301, 363, 28 185, [ zruti [vizeSA. niyukti gA0 2185] 296, [vArtikAmRte 317, REACHNA KC 336, 382, aGkAH, gAthAdikam / 185 yavasAyaM juhoti. 186 ye mabhyamA 987 yogArUDhasya 188 yoginaH karma kurvanti 189 yo vijJAna 19. rajju-sappAdiva0 191 rajozaH paJcaka 192 rAjasUyena. 193 rUpaM rUpaM prati. 194 vahniruSNo jalaM. 195 vaMjaNa-astha-tadubhayaM. 196 vAgurUpatA ced| 197 vittAt putraH 198 vidyAM cAvidyAM ca. 199 vidhiratyantama 200 viphalAvizva 201 vividiSanti. 202 vivekavatA0 203 vizvajitA yajeta 204 vedAntAnAmA 205 vainayikamataM 206 vyaJjanAryayo 207 vyaktyA0 204 zaktiha. 209 zaGkA ceda0 210 zAkhAmedAt. 211 zruti-lima 212 zrotavyo mantavyo. 213 zrotavyaH zruti. 214 saMkalpamUlaH kAmo. 215 saMjjhAsu dosu sUro. 216 saMdhyAmupAsate. 217 saMnyasya sarvakarmANika 218 saMvaranirjarArUpo. 219 sattvaM laghu prakAzaka 22. satvAMzaiH paJcabhisteSAMka 221 santA titthayaraguNA. 222 satyena labhyastapasA. [kusumAJjalI zlo. 334, 5 328, 28 336, [paJcadazyAM [tasvArtha0 a0 1, sU0 35] [ nyAyadarzane a0 1, sU0 [kusumAJjalI zlo. [paJcadazyAM. [ jaminisU. 3, 3, 14] [ bRhadAraNyake 2, 4, 6 ] 185, 2 268, 1 268, 15 365, 34 336, 16 333, 33 330, 30 338, 12 242, 32 264, 11 324, 5 Avazyake gA0 1538 381, 348, 318, 34 280, Avazyake gA0 1144 ] [dhuti Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / sthalam, pRSTham, patiH 414, 7 [ pA0 sU0 3. 2. 97] [bha0 gI0 4. 23 / 250, 4 256, 360, aGkAH, gAthAdikam / 223 sadujjusuANa. 224 saptabhyAM janerDa: 225 sarva karmAkhilaM. 226 savvaNikkheve 227 sAyaM prAtarjuhoti 228 sAvana-jogavirao 229 siddhiH syAdvAdAt 230 mudaparicidA. 231 suSuptau hitA nAma. 232 sesA icchaMti. 233 so ubhayak. 234 strI-zUdrau. 235 svato'nuvRtti. 236 svAdhyAyo 237 hitamapi. 238 hitA nAma naaddyo| [ siddhahema. sU0 1,1, 2] [samayaprAbhRte 247, 313, [dharmasaGgrahaNyA 26 252, 212, 222, [ anyayogavyavacchedadvAtriMzikAyAM zlo.] ttirIyAraNyake, 2, 25] 320, 24. [SoDazakaprakaraNe] 321, 2 246, 10 313, 4 ---> Wan ets Page #34 -------------------------------------------------------------------------- Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / 3D nayAmRta-evambhUtasviti / sarvatra vyaJjanaM--zabdaste nArtha vizeSayati yaH sa evambhUtaH, "vaMjaNaattha-tadubhayaM evaMbhUo visese i" [ vizeSAvazyakaniyuktigAthA-2185 ] iti niyuktikAraH, vyaJjanArthayorevambhUtaH" [ tatvArthasUtre, a0 1, sU0 35 ] iti tattrArthabhAdhyam , padAnAM vyutpattyarthAnvaya. niyatArthabodhakatvAbhyupagantRtvamevambhUtatva miti niSkarSaH, niyamazca kAlato dezatazceti na samabhirUDhAtivyAptiH / ayaM cAmyAbhimAna:-yadi ghaTapadavyutpattyarthAbhAvAna kuTa padArtho'pi na ghaTapadArthastadA jalAharaNAdikriyAvirahakAle'pi ghaTo na ghaTapadArtho dhAtvartha virahAvizeSAditi / vyaJjanArtha vizeSakatvamasya yaduktaM tadudAharati- rAjacikaiH- chatra cAmarAdibhiH, yathA rAjan- zobhamAnaH, sabhAyAmupaviSTo rAjocyate, anyadA- chatra-cAmarA dizobhAviraha kAle, rAjazabdabhAga- rAjazabdavAcyo na bhavati, rAjapadavyutpatti nimittAbhAvAdityarthaH / ___nanvatanmate vyutpattinimittameva pravRttininittamiti kenacidrUpeNa tadatiprasaktaM vAcyam , anyathA tu gacchatIti gauH' iti vyutpattyA gacchannazvAdirapi gauH syAt , tathA ca chatra cAmarAdivirahakAle tatprayuktarAjanAbhAve'pItarAtizAyipuNyAdiprayuktarAjanasyAnatiprasaktasyAvyAhatatvAt kathaM na rAjazabdavAcyatvamiti yasya sa vyaJjanArthavizeSaNa iti bahuvrIhiratra samAsaH, tamavalambya phalitamarthamupadarzayitumAha- sarvatreti- zabdamAne ityarthaH / tena zabdena / evambhUtanayo vyajanenArtha vizeSayatIti niyukti-tattvArthabhASyasammatamityugdarzayituM niyukti cana tattvArthabhASyavacanaM collikhati- vaMjaNatti, vyaJjaneti ca-" vyaJjanamarthaM tadubhayamevambhUno vizeSayati" iti saMskRtam / tatazcaivambhUtasya niSkRSTalakSaNaM darzayati--padAnAmiti- bahuvacanena padatyadhyApakatvaM vyutpattyarthAnvayaniyatArthabodhakatve labhyate, tathA ca padatvavyApakaM yad vyutpattyarthAnvayaniyatArthabodhakatvaM tadabhyu'jhyantRtvamevambhUtatvamityarthaH, yadA yasmin deze gamanakriyAvatyA gavi gopadaM prayujyate tatra padatvaM gopade vartate, tatra gacchati gauriti vyutpattyoM gamanakriyA, tadanvayena kAlato dezatazca niya. to'thoM gamanakriyAvAn gorUpArthaH, tadbodhakatvaM samastIti tadabhyupagantRtyamevambhUnanaye samastIti lkssnnsmnvyH| yadA yadA yatra yatra deze vidyamAnAyAM gavi gozabdaH prayujyate tadA tadA tasmiMstasmin deze gamanakriyA bhavatu mA vA kadAcit kasmin deze gavi gamanakriyAyatamAtremApi gozabdaH pravartata ityabhyupagacchataH samabhirUDaspaina ma mAtipramavAraNAya kAlato deza tazva vyutpattyarthAnvayaniyamo'tra praviSTa ityAha-niyamazcati / samabhirUDhana prazikSaNArdharmatannayAbhiprAyamuradarzayati- ayaM cetianantarameva nirUpyamANa ityarthaH / asya evambhUtanayasya / yadItyAdinA tadabhimAnoiGkanam , "kaTa kauTilye" ityanupArAta kuTapadArthaH kauTilyakriyAliGgito'yoM yadi " ghaTa ceSTAyAm" ityanu sArAd ghaTa padavyutpattyartha jalA haraNA dikiyA lakSaNaceSTA. bhAvAna ghaTapadArtha ityevaM samabhiDanayana strIkriyate tadA ghaTo yadA jalAharaNAdikiyAM na karoti tadAnIM simiti samamirUDhana ghaTo ghaTapadArtho'numataH ? pratyuta dhAtvarthajalAharaNAdikriyAlakSagaceSTAbhAvAt tadAnI ghaTo na ghaTapadArtha ityetra striikrtmucitmityrthH| uttarArdhamudAharaNopadarzanaparatayA'stArayati-vyaJjanAti / asya evambhUtana yasya / rAjan rAjA ityeva rAjapadavyutpattiH paraM guNAntarairanyo'pi zobhamAno dRzyata iti tatra rAjAdapravRttirmA prasAlI diti rAjaciriti / asAdhAraNasyaMtra lakSaNatvaM sambhavatItyAbhasandhAnena tasya vivaraNam-chatra-cAmarAdibhiriti / ekassa chatrAderanyatrApi sambhavAnAsAdhAraNatvamato yAdRzasya cchanAdenAnyatra sadbhAvazcAmarAdyupetasya cchatrAdezchavAyu retasya cA marAdestAdRzasya praNAya channAdibhirityanuktyA chatra-cAmarAdibhirityuktam, chatra-vAmarAdimirasau na sarvadA''lito bhanItyata uktam-sabhAyA. mupaviSTa iti, tathA ca sabhopaviSTatve sati cchatra-cAmarAdiprayuktarAjanayattvameva rAjazabdavyutpattinimitta , tadvAneva rAjeti vyAdizyate evambhUnanaye ityarthaH / atra zaGkate-nanviti / etanmate evmbhuutn| 'tadatiprasaktama' ityasya sthAne 'tadanatiprasaktam' iti pAlale yuktaH, tat vyutpattinimittam , anatiprasakaM tattacchabdazakyetarAvRtti / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNiyAM samalaGkRto nayopadezaH / cet ? satyam - prasiddhArtha puraskAreNa pravRttasyaivambhUtanayasya svArthAtiprasaGgo na dUSaNam, kintu tannivArakanayAntaropAyakatvena bhUSaNametra; etadupajIvI vyavahArastu yathAvRtti, haripade tu pazutvaM prayogopAdhiryathA vA dhenvAdipade govaMzatyupAdhistathA gavAdipade ghaTAdipade ca gotva-ghaTatvAdestathAtvenAtiprasaGgabhaGgamAha; na caivaM ghaTAdipadAt nirvikalpakApattiH, kriyAzabdamAtravAdina etasya mate kriyoparAgeNaiva padArthopasthiti 186 anyathA tu atiprasaktasyApi vyutpattinimittasya pravRttinimittatvAbhyupagame punaH / tathA ca kenacid rUpeNAnatiprasakastha vyutpattanimittasya pravRttinimittavyavasthitau ca / tatprayuketi chatracAmarAdiprayuktetyarthaH / itarAtizAyIti - rAja vyatirikta janavRttipuNpAdyavadhikAtizayavadityarthaH / anatiprasaktasya rAjetarAvRtteH / adhyAhRtatvAt chatra-cAmarAdivirahakAle'pi rAjAna puruSavizeve'svarUpatayA satrAt / samAdhate satyamiti / tat kiM chatra cAmarAdivirahakAle'pi rAjazabdavAcstvaM putrAtrezetre evambhUtanayasyeSThamevetyata Aha- prasidvArtha puraskAreNeti gacchatIti gauriti vyutpattergamadhAtoH prasiddho yo gamanarUpo'rthastaspuraskAreNa tadAzrayeNa gananavati gozabdavAcyatve pravRcasya sIkRtiparAyaNasyaivambhUtanayasya, svArthAtivasaGgaH sarvisa gamanavata gobhine 'zvAdAvapi gozabdavAcyatvaprasaGgaH na dUSaNaM na doSAvadaM tatprasaGgaspetihAmat / tarhi gananatyave'yaM gauriti vyavahArastanmate kathaM na bhavatIti pRcchati kinviti / uttarayati-tannivAraketi uktatiprasaGganivArakaM yannagAntaraM vyavahArAkhyaM tadupAyako gauriti vyavahArastatrena atiprasaJjanalakSaNaM dUSaNaM bhUSaNameva pahArI hi vyavahartRjAtivyavahAraparatantro na vastuparatantraH, yathA yathA loke yad yad vyavahite tathaiva vyavahArayattadupAyabhUmaGginivArakamutprekSya tatra saGghadrayati, tato vastusthityA'tiprasaGgo nAstyeva, nahi lakSye samanyayo'tiprasaGgaH kintu tathA'dhya himAvAdvyavahAradRSTvAGgagyA''bhAtIti yAvanna vyavahAranayaH sammukhIno bhavati tAvannAniprasaGgaH, sammukhInaca sa svavaza evaM vyavahRti sthApayatIti atiprasaGganivArakadharmasamarpaNenAtiprasaGgaM vArayatItyevamatiprasaGgasya bhUSagatvam, ' tannivAra kanayAntaropAyakatvena' ityasya sthAne ' tannivArakanyAntaropasthApakatvena ' iti pATho yuktaH, paregotAtiprapaDhne date sati tato vyavahAranayaH samupatiSThata evaM sa copasthito vyutpattinimitte upacivizeSaveziSTyA vAnenAti sa vArayatIti bhAvaH / vyavahAro yathAtiprasaGgaM vArayati tathopadarzayati- etadupajIvati evambhUtanopajIvI arthaH / 'vyavahArastu' ityasya 'Aha' ityanena sambandhaH / ' yathAvRtti, haripade tu' ityasya sthAne 'yathA'nekArthavRtaharipade' iti pATho yuktaH, ayamarthaH yathA siMha- sUryendropendrAdinAnArthazaka haripade haratIti haririti vyupasyarthasya sarvatrAvizeve'pi pazutvamupArthi samAzritya siMhe harizabdaprayoga iti pazu siMhe darizabdaprayogasya haraNakanimitta kozaviH, yathA vA dhenuvyutpattinimittasya dhAnakarmatvasya mahiSyAdau sattve'pi dhenupadaM na mahiSyAdau zaktamiti govaM dhannAdina zaktayugaviH, tathA gavAdipade gacchatIti gauriti vyutpattinimittasya gamanakriyAvattvasyAzvAdI save'pi gotvasya zaktyupAzritvena tasyAzvAdAvabhAvena nAzvAdau gozabdavAcyatvaprasaGgaH, evaM ghaTate ceSTate iti ghaTa iti vyutpattinimittasya kriyAvizeSalakSaNaceSTAvattvasya ghaTabhine sattve'pi ghaTapade ghaTatvasya zaktyupAdhitvena tasya ghaTabhinne'bhAvAnna ghaTapadavAcyatvaprasaGga itramatiprasaGgamAha vyavahAra ityarthaH / nanu ghaTapadAd ghaTatvalakSaNazaktyupAdhipuraskAreNa ghaTasya nirvikalpa ko sthitirapi svAdityAzaGkaya pratikSipati na ceti / evaM ghaTAdipade ghaTatvAdeH zaktyupAdhitvAmyupagame / niSedhe hetumAha- kriyeti / etasya evambhUtasya tadupajIvino vyavahArasya ca sarve zabdAH kriyApravRttinimittakatvAt kriyAzabdA evetivAdina evambhUtasya tadupajovino vyavahArasya mate sarvairapizabdaH kriyoparAgeNaiva kriyAviziSTatayaiva padArthAnAmupasthitiriti kiyAprakArakapadArthavizeSyakopasthiteH savikalpikAyA evaM bhAvAd ghaTAdipadAnnirvikalpaka bodhApattyasambhavAdityarthaH / atra prasaGgAcchiSyamativiskAra NArthamevambhUtanayAvalambanamanyana yAnusAriNo'pi kRtavanta ityupadarzayati - sarve zabdA iti - atra " etasmAdeva sarve zabdA vyutpannA eveti vaiyAkaraNaikadezinAM pakSa udgataH" iti pAThaH samucitaH / ' etanmatenaiva ityasya paGkajAdipade yogamAtramevAhu:' ityanenAnvayaH, ' etanmatenaiva ' ityasyaivambhUnanayamatasamAzrayaNenaivetyarthaH, jAti-guNa-kiyA-yadRcchAzandavAdinaH zabdanayAnusAriNa: etanmatenaiva paGkajAdipade yogamAtramevAhurityanvayaH, evaM yadRcchAvarjazabdatrayavAdinaH samabhirUDhanayAnusAriNa etanmatenaiva paGkajAdipade yogamAtramevAhurityanvayaH jAtizabdo jAtipravRttinimittako ghaTapaTAdizabdaH, guNazabdo guNapravRttinimittakaH zukla-nIlAdizabdaH kriyAzabdaH + Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / 187 niyame taddoSAbhAvAt; sarve zabdA vyutpannA eveti vaiyAkaraNaikadezinAM pakSataH, etanmatenaiva jAtiguNa kriyA yadRcchA zabdavAdinaH zabdanayAnusAriNaH, yadRcchAvarjazabdatrayavAdinaH samabhirUDhanayAnusAriNazca go-ghaTAdipade gova-ghaTatvAdiviziSTazakteranvayavyatirekAbhyAmavadhAraNe'pi paGkajAdipade yogamAtra mevAhuH / na ca padmatpratItyarthaM tatra samudAyazaktikalpanamiti yuktam, vyutpattigrahApekSita padmatvaM (tva) niyatazaktiprahA hitasaMskArAt phalavala kalpyodbodhitAcchaktismRtivat padmatvopasthiterapyupapatteH, na ca saMskAropasthitasya zAbdabodhe'pravezo, anyathA 'kiM pacati ? ' ityukte pratyakSopasthitaM kalApamAdAya tatra karmatvaM (i) smRtakalApakarmaka pAkabodhaprasaGgAditi vAcyam, anyAnyayatAtparya ke puruSAntareNa kalApamityakriyApravRttinimittako gatyAdizabdaH, yadRcchAzabdaH svecchAkalpitopAdhipravRttinimittako Dittha-DavityAdizabda ityevaM zabdacatuSTayavAdinaH zabdanayAnusAriNaH / yaicchAvarjeti yadRcchAzabdaM muktavA jAtizabda-guNa zabda- kriyAzabdeti zabdatrayavAdinaH samabhirUhanayAnusAriNa: / yogamAtram avayavazaktimAtram, mAtrapadena paGkajAdipade padmatvAdyavacchinne samudAyaza vacchedaH / nanu yadi paGkajAdipadasya na padmatvAdyavacchinne samudAyazaktistahiM padmatvena rUpeNa padmopasthite svato'bhAvAdavayavazatayA paGkajanikarturevopasthiteH paGkajanikartRmAtrasyaiva zAbdabodhaH syAnna padma-vena padmasya bhavati ca paGkajapadAt padmatvenApi bodha iti tadarthaM samudAyazaH karavazyakarupyaiva paGkajAdipadasyetyAzaGkaya pratikSipati- na ceti - azya yuktam # ityanenAnvayaH / tatra padmatvaviziSTe / samudAya zaktIti sampUrNapaGkajapadazaktIti, prakRti-pratyaya vibhAgAnapekSA khaNDapadazaktIti yAvat / niSedha hetumupadarzayati vyutpattigraheti paGkAjjAyate iti paGkajamityevaM yA paGkajapadasya vyutpata stadgrahaH paGkajanikartari jAyate, kaH paGkajanikartetyAkAGkSAnivRttaye tenApekSito yaH padmavaniyamazaktigrahaH padmaM paGkajanikatrityevaMprahAdevoktAkAGkSAnivRttiH, tadbrahazca padmatvAvacchinne padmapradazakigrahe satyeveti padmazvaniyata zaktipraho'pyukavyutpattigrahApekSita iti tAdRzazaktigrahAditastAdRzazakigrahajanito yaH saMskAraH sa padmatvaniyatazaktiviSayakatva tU padmatvaviSayako'pi tasmAcca saMskArAd yogazakti smaraNadvArakapakka japadajanyapaGkajanikartRrUpArthasmaraNakAle yat padmasyApi smaraNaM tadrUpaphalaM tadaiva bhavitumarhati yadi tatsaMskArastadodboktiH syAdityevaM phalabalakalpyodbodhitAdukkasaMskArAt padmazaktismRtivat padmatvasyApi smRtilakSaNopasthiteH sambhavenokta dizopasthitasya padmatyasya paGkajapadAdanurasthitasyApi zAbdabodhe bhAnasyopapatarna tadarthaM paGkajapadasya padmavAvacchinne zaktikalpanAvazyakItyarthaH / nanu samAnaviyatvapratyAsatyA padajanyopa* sthitereva zAbdabodhaM prati kAraNatvamiti padAdupasthitasyaivArthasya zAbdabodhe bhAnamiti paGkajapadAt padmavenAnupasthitasya padmasya prakArAntareNopasthitasthApi na paGkajapadajanyazabdavove bhAna sambhava ityAzaGkaya pratikSipati na cati- asya 'vAcyam' ityanenAnvayaH / saMskAropasthitasyeti prakRtavAkyaghaTakapadAnupasthinasya saMskAropasthitamyetyarthaH tena padajanyopasthitiviSayasya saMskAropasthitatve'pi na kSatiH / anyathA padAdanurasthitasyApi prakArAntareNopasthitasya zAbdabodhaviSayatvAbhyupagame / yadyapi ' pacati' ityetAvanmAtrIke'pi pratyakSopasthitaM kalAyaM karmatvaM cAdAya kalAya. karmakabodhaprasaJjanaM sambhavati tathApi jijJAsAviSayatayA yadA karmatvaM padAdurasthitaM tadA tato jAyamAne zAbdabodhe jijJAsita* karmatA pAkasyaiva bhAnamanubhUyate na tu niyatapadArthaniSTha karma tAkapAkasya bhAnam, tadapIdAnIM padAdanupasthitasyApi pramANAntaropasthitasya zAbde pratibhAsanopagame syAditi sarvathA'niSTo'yaM prasaGga ityAvedanAya 'kima' ityuktam yadyapi kimarthAva bhAsane'pi kalAyakarmapAkAvabhAsanaM bhavatyeva ' kiM kalAya pacati ?' ityatra, tathApi tatra kiM kalAyaM pacati anyad vA ?" ityevaM karmAntiramupAdAya tatpratibhAsanam, viziSya tvekasyaiva kalAya karma kapAkasyAvabhAsanaM na bhavatAti kimAdasamabhivyAhana vAkyAt kevala kalAyakarma kapAkAvabhAsana madRSTacarameveti tadApAdanasya bhavatyaniSTApAdanatvam, 'kalApamAdAya' ityAdI sarvatra 'kalA' iti sthAne 'kalAya' iti pATho yuktaH, kalAyapadaM zasyavizeSavAcakam / tatra kiM pacatItyatra / 'karmatvaM [ iva] smRtakalApa karmaka' iti sthAne 'karmatvamiva smRtaM kalAyakarmaka' iti pATho yuktaH smRtaM karmatvamivetyanvayaH, smRtaM karmatvamAdAya yathA jijJAsitakarmatA kapAka bovastathA pratyakSopasthita kalAyamAdAya kalAyakarma kanakabodhaH syAdityarthaH, vastutaH kiM pacati' iti pRSTe tadanantaramuttaravAkye ' pacati' ityanuSajyata eva na tatrottarayiturvyApAraH kintu taNDula - " * Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 - nayAmRtatarahiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| bhidhAne svayaM vA smaryamANe tAtparyAprahAdevAnvayAnavabodhAt , tadhe ca vadhUpadarzitakalApenApyanvayAvabodhAt tadhasyaiva niyAmakatvAt , ata eva tAtparyaviSayAnvayapratiyogivAcakapadAdhyAhArapekSayA'rthAH yAhAra eva lAghavamAmananti, ata eva padajanyapadArthopasthitereva zAbdayodhahetutvAt saMskAropasthitasya na zAbdabodha iti nirastam , tAtparyasyaiva niyAmakatve padajanyatvapraveze gauravAt, na ca zakti vinA padmatvasyopasthityaniyame'nubhavAniyamaprasaGgaH, zakti vinA zaktariva tasya niyatasmRtisambha anubhavaniyamasya yuktatvAt , lakSAderanubhavAniyamasyopasthityaniyamaprayojyatvAt , anyathA nAnArthe'tA. minna kalAyAdikarmavizeSayodhakapadoccAraNa eva, so'pi vyApAra idAnIM nApekSitaH syAt . anuSajyamAnapacatItyetAvanmAtrata evottaravAkyataH pratyakSorasthita kalAyamAdAya kalAyakamakapAkabodhaH syAdityarthaH / niSedhe hetumAha-anyAnvayatAtparyaka iti*kiM pacati' iti kenacin pRSTena taduttarAbhisandhAnena puruSAntareNa kalAyamiti padamabhihitam, kintu 'kalAyaM pazyati, kalAyaM sagRhNAti' ityAdidarzanAdyanvayatAtparyeNava tatrAnvayatAtparyakakalAyAdipadata upasthitasya kalAyasya karmatayA pAkes gvayatAtparya mahAbhAbAdevAvayAvabodhAmAt, evaM na kenApi tadAnI kalAyamityabhihitaM paraM pUrvasaMskAramahimnava kalAya. smaramaM jAtamevamapi tAtparya grahAmAvAdeva kalA yakarmakapAkAvabodhAbhAvAdidaM vAkyaM kalAyakamakapAkabodhecchayocaritamityA. kArakatAparyagrahasyaitra kalA yakarmakAkAnvayabodha hetutvamiti pratyakSopasthite'pi kalAye uktatAtparya grahAbhAvAdeva kalAyakarmakapAkAnvayabodhApattyasammamAt, pramANAntaropasthitasyApi ca kalAyasyoktatAtparya grahasattve'nvayabodho bhavatyeva, yathA svavadhUH putravadhU ki pati bhavati !' ityevaM pRSTA nAnyasannidhAne svAminA saha vaktavyam, zvazureNa samaM ca na vaktavyameva ' iti lokamaryAya paripAlayantI na kiJcid vakti, kinvagulyAdinopadarzayati kalAyam , tatra kalAyakarmapAkabodhaH stAparyajJAnAcchandenAnusthio'pi kala. ye bhavatIti tAtparya grahastroktabodhaniyAmakatvAdityarthaH / tadhe ca tAtparyagrahe ca / tahAsyaiva tAtparyagrahaspaca, ekkAreNa padamAtrajanyopasthioranvayabodhaniyAmakatvavyavacchedaH / ata eva tAtparya sati padAdanupasthitasyApi pramANAnAropasthitasya zAbdabodhaviSayatvAbhyupagamAdeva / tAtparyeti- tAtparyasya viSayo yaH kalAyakarmakattasya pAke'nvayaH, tatpratiyogi- tamihAke yat kalAyakarmatvam , tavAcaka * tadavodhakaM yat padaM- dvitIyAvibhaktyanta kalAyaniti padam , tadadhyA dArApekSayA- uktavAkyaghaTakatayA tatsmRtikalpanApekSayA / arthAdhyAhAre pramANAntareNa kalAya. rUvAthoM sthitii| evakAreNaM padAdhyAhAre lAghavasya vyavacchedaH, padAdhyAhArapakSe pUrva padaM kalpanIyaM tato'rthopasthitistato'nvayabodha iti gauravam , arthAdhyAhArapajhe pramANAntarAdarthopasthitAvanantaramevAnvayabodha iti lAghavamityevamarthAdhyAhAra. vAdina sAmananti / 'dvAram' ityu ke 'pihi' ityAdikriyAbodhakavAkyopasthitikalpanAmantareNaiva pidhAnAdikriyAlakSaNArthopasthitita eva dvArakarna kapidhAnabodha iti na padArthopasthitI padajanyatvapravezasyAvazyakatA, padamantareNa saMskAropasthitasya zAbdabodhAbhAstu tAtparyagrahAbhAgadevenyAzayanAha -ata eveti- asya 'nirastam' ityanenAnvayaH, ata evatAtparya grahasya zAbdabodhaniyAmakatvAdeva, saMskAropasthitasya padagrahamantareNaivAnyata ubuddha saMskArAdupasthitasya, tena padopasthitasyApi saMskAropasthitatvasyAvazyaMbhAvana tathA bhUtaspa zAbdayodhasambhave'pi na kSatiH / tAtparyasyaiva tAtparyagrahasyaiva / nanu samabhirUDarate paGkajaradasya padma samudAyazatyanabhyupagame'vayavazaktyA pakajanika tatvasyaivopasthitiriti :paGkajamasti' ityatra padmavastropatthApakasya niyatasyAbhAvAnna bhavedapi padmatvasyopasthitiriti tadupasthityaniyame tadanubhava. niyamo'pi tato na bhavedilyAzaya pratikSipati-na ceti / yathA jAtizaktivAdimate AnanyA vyaktI zaktyabhAve'pi jAtiyaktirantareza na bhAsata ilano niyatavyaktismRtito niyatavyakta yanubhavo bhavati tathA tAtparya grahavalAdevAzakya. syApi padmavasya smRtito'nubhavaniyamaH syAdeveti niSedhahetumupadarzayati-zaki vineti, zaktariva' iti sthAne 'vyaktariva' iti pa.Tho yuktaH / tasya padmatvasya / lakSyArthe zaktyabhAve kvacit kasyacit kadAcidanubhava ityevaM yo'nubhavAniyamastasyopasthi tyaniyamaprayojyatvameva, nahi lakSyArthasyopasthitiniyamo'sti, padmatvasya tu zakyatvAbhAve'pyupasthitiniyamastAtparyabalAt samasyevA'no'nubhavaniyamo'pi yujyata ityAha- lakSAderiti- atra 'lakSyAdeH' iti pATho yuktaH atrAdipadAlazyatAvacchedakasyopagrahaH, vyajanAvRttipakSe vyaGyArthApagraho'pi tato bothyaH / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| tparyaviSayasyApi zakyatayA'niyatAnubhava viSayatAprasaGgAt , zakyAne kopasthitau tAtparya niyAmakamiti cet ? na- azakyopasthitAvapi tasyaiva tathAtvAt , na ca kumudAdyapratItyarthaM samudAyazaktikalpanamityapi yuktam , tatrAzaktereva tadapratipatteH, nahi ghaTa-paTAdAvapi paTAdyapratipattyarthaM zaktikalpanam, na ca yogasya kumudAdisAdhAraNatvAt tatrApi prayogaprasaGgaH, yogapuraskAreNeSTatvAt , nahi 'paGkajazaivAlamAnaya' 'paGkajakumudamAnaya 'iti prayogaM kazcid bAdhyatayA vyavaharati, astu vA parasya samudAyazaktiriva mama padmavasmaraNasya kumudAdau prayogapratibandha katvam , yadvA paGkaja(paGka)padottara'ja'padasyaiva kumudAdismaraNa. anyathA tAtparyaviSayatvasyAnumavaviSayatvaniyAmakatvamanabhyupagamya zakyatvasyaivAnubhavaviSayatvaniyAmakatvAbhyupagame / 'zakyatayA'niyata' iti sthAne 'zakyatayA niyata' iti pATho yukaH, yadi zakyatvameva zAbdabodhAtmakAnubhavaviSayatvaniyAmakaM tarhi azvAnayanabodheccha pocarite saindhavamAnaya' iti vAkye'pi saindhavapadasyAzva iva lavaNe'pi zakyatvasya bhAvenAzvAnayanabodhavalavaNAnayana bodho'pi prasanyete yrthH| nanu nAnArthasthale zakyatvAvizeSAt sarveSAM zakyArthAnAmupasthitA. vapi yasya zazyArthasyAnvayacodhe tAtparyasya grahastasyaiva zakyArthasyAnvayabodho nAnyasya zakyArthasyopasthitasyApItyAzaGkatezakyAnekopasthitAviti / tAtparya tAtparyagrahaH / niyAmaka zAbdabodhaviSayatvaniyAmakam / nAnArthasthale tAtparyagrahaviSayatvasya zAbdayodhaviSayatvaniyAmakatvavyavasthitI lAghavAt sarvatraiva tasya tanniyAmakatvamitvazakyAne kopasthitAvapi yasyaivAzakyasyAnvayabodhecchayozcaritatvagrahastasyaivAnvayavodho nAnyasyeti niyamopapattariti smaadhtte-neti| tasyaiva tAtparya grahasvaiva / tathAtvAt zAbdabodhaviSayatvaniyAmakatvAt / nanu paGkajapadasya yathA na padmave zaktistathA kumudatve'pi evaM satyapi yathA'zakyasyApi payatvasyAnvayavodhastathA kumudatvasyApi syAt , tadApattiparihArArtha paGkajapadasya padmatve samudAyazaktikalpanamAvazyakam , evaM sati samudAyazaktyopasthitasya padmatvasyAnvayabodho na tu kumudatvasya, tatra samudAyazaktyabhAvAdisAzaGkaya pratikSipati-na cati- asya yuktam' ityanenAnvayaH / zaktI satyAmapi kasyacideva zakyasya bhAnamityatra tAtparya niyAmakam . zakyabhinnasyApi kasyacidarthasya bhAne tAtparyameva niyAmakara, kumudatve tu na zaktivA tAtparyam, padmave tu zaktyabhAve'pi tAtparya samastIti padmatvapratItiH sambhavati, na tu kumudatvapratItiriti niSedhahetu. mupadarzayati-tatreti- kumudatve ityrthH| tadapratIteH kumudatvena paGkajanikaSurapratIteH / samabhirUDha naye ghaTAdipadenAyi jalAharaNAdilakSaNakriyAtmakaceSTAvasvarUpayogArthamupAdAyava ghaTAdyarthapratItiH, tatra ghaTatvasyAzakyasya bhAnaM tAtparyavalAdeva, tAtparyAbhAvAdeva na ghaTAdipadataH paTAdyarthapratItirityetAvatevopapattI na ghaTAdipadasya ghaTakhAdI zaktikalpanamityAhanahIti-asya zaktikalpanam' ityanenAnvayaH / 'ghaTa-paTAdAvapi' iti sthAne 'ghaTAdAdAvapi' iti pATho yuktaH / nanu paGkajapadasthAvayavazaktilakSaNayogato labhyasya paGkajanikartRtvarUpArthasya kumudAdAvapi para jAte sattvAt kumudAdikamupAdAyApi paGkajamastIti prayogaH syAdityAzavAmiSTApattyA pariharati-na ceti / tatrApi kumurAdAvapi / prayogaprasA paGkajapadaprayogaprasaGgaH / niSedhe hetumAha- yogapuraskAreNeti- paGkajani kartRrUpArthe yA paGkajapadasyAvayavazaktistadAlambanene. tyarthaH / iSTatvAt kumudAdau paGkajamdaprayogasTatvAt / iTApatti netra draDhayati-nahIti- asya vyavaharati' ityanenAnvayaH, "paGkajarIvAlamAnaya' iyatra paGkajapadasya paGkajanikarUpArthAdaraNe satyeva tasyAbhedena zaivAlapadArthe'nyayo ghaTate. evaM 'paGkajakumudamAnaya' ityatrApi, padmarUpasamudAyazaktavArthAzrayaNe tu tadabhedasya zaivAlAdI bAdhAt 'paGkajazaivAlamAnaya ! ityAdivayogasya bAvinArthakatvena bAdhyo'yaM prayoga ityevaM vyavahAraH syAt, na ca kazcidevaM vyavaharatItyato jJAyate yogapuraskAreNAyaM prayoga itISTa evaaymityrthH| paGkajAdasya pane zaktirityabhrAnta nase yathA - samudAyazaktiprahasya kumudAdau panapadaprayogapratibandhakatvaM tathA samabhirUhamate padmAvasmaraNasya tathAvamityAha - astu veti / parasya samudAyazataprabhyupagantuH, 'mata' iti shessH| 'samudAyazaktiriva' iti sthAne 'samudAyazakeriva' iti pATo yuktaH, padastha padma zaktimajAnAnaH kamudAdau paGkajarahaM prayuGga eveti samudAyazakerityasya samudAyazaktipaharayetyarthaH / lAghavAdAha- yadveti- yadyapi parapadottarajapadasya yathA kamalaza tatvena kamalasyaiva. smArakatvena kumudAdismaraNapratibandhakatvaM tathA nIrapadottAjapadasya, evaM jalA dipadottarajapadasthApi, tathApi kardamapadA Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / pratibandhakatvaM kalpanIyaM ' go-balIvardI' ityatra balIvardasamabhivyAhRtagopadasya balIvardasmaraNa iva, tena na kumudapriyasya kumudasmaraNena padma eva prayogapratibandhaH / na caivaM lakSaNayApi paGkajapadAt kumudAnupasthiti prasaGgaH, zaktyA tadupasthitAveva tatpratibandhakatvAt, ata evAvayavazaktAveva kecit kaubjayaM kalpayanti na ca, padmatvaprakArakapadmaviSayAnubhavajanakatvAt tAdRzasmaraNajanakatvAd vAnyat padasya zaktatvam, tadazAtajjJAnasya naiyAyika-mImAMsakayoH padArthapratyaye vyabhicAreNAkaraNatvAt tadanupayuktAyAzca zaktitvasya paribhASAmAtratvAditi samudAyaza kerAvazyakatvam, na ca tadbhAve'nubhAvakatvasyaivAnupapattiH, asambaddhAnu 190 dyuttarapadasya kumudAdismArakatvamapi saMbhavati, tato na tasya kumudAdismaraNa pratibandhakatvamityevakAreNa tasyApi vyavacchedaH, evaM padmavasmaraNasya kumudAdau paGkajapadaprayoga pratibandhakatvasya vyavaccheda iti lAghavam / uktapratibandhakatvakalpanasya samyakUvAvagataye dRSTAntamAha- go-balIvardAvityatreti yatra ' gaurasti' iti vAkye kevalaM gopadamasti tatra gopadAdU gotvena rUpeNa balIvardasyApi smaraNaM bhavatyeveti balIvardapadAsamabhivyAhRtasya gopadasya na balIvardasmaraNapratibandhakatvaM kintu balIvaIsamabhivyAhRnagopadasyeti bodhyam / padmatvasmaraNasya kumude paGkajapadaprayoga pratibandhakatve yasya pramAtuH kumudameva kamalApekSayA'tipriyaM tasya paGkajapadAt kumudasmaraNamapi padma paGkajapadaprayogapratibandhakaM kimiti na bhavediti doSo'pi paGkapadottarapadasya kumudasmaraNapratibandhakatvapakSe na sambhavati, jJAMte pakapadottarajapade kumudasmaraNasyaivAbhAvAdityAha - teneti - paGkapadottarapadasya kumudasmaraNapratibandhakatvenetyarthaH / namaH ' prayogapratibandhaH ' ityanenAnvayaH / prayoga pratibandhaH paGkajapadaprayoga pratibandhaH / nanu yadi pakapadottarapadasya kumudasmaraNapratibandhakatvaM tadA yatra lakSaNayA paGkajapadaM kumude prayujyate tatra lakSaNArUpavRttigrahasahakAreNa paGkajapadAd yat kumudasmaraNaM bhavati tadapi na syAt tatrApi paGkapadottarapadasya kumudasmaraNapratibandhakasya sadbhAvAdityAzaGkAM pratikSipati - na caitramiti / evaM paGkapadottarapadasya kumudasmaraNapratibandhakatvakalpane / zaktayAtmaka vRttimaha janma kumudasmaraNaM pratyeva paGkapazettara japadasya pratibandhakatvaM kalpyate, evaM ca lakSaNAtmaka vRttiprahajanyakumudasmaraNasya niruka pratibadhyatAvacchedakadharmAnAkrAntatvAdeva paGkajapadAdutpattAvapi na kSatiriti niSedhahetumupadarzayati- zaktayeti / tadurasthitAveva smaraNAtmakakumudopasthitAveva evakAreNa lakSaNayA kumudopasthitervyavacchedaH / tatpratibandhakatvAt paGkapadottarapadasya pratibandhakatvAt / ata eva zakti praha janyakumudasmaraNe paGkapadottarapadasya pratibandhakatvakalpanAdeva | yadi paGkajapadasya padma samudAyazaktirnAbhyupeyate tadA'vayavazakteH kumude sattvAt kimiti na kumudapratItiriti na vAcyam, zaktiprahajanyakumudasmaraNe paGkapadottarapadasya pratibandhakatvena satra satyA adhyavayavazakteH kuNThitatvAdityaivaM kecit kalpayantItyarthaH / nanu paGkajapadasya padma samudAya zaktirnAstItyevamuktadizA vyavasthApanamayuktam, yataH paGkajapadasya padmatvaprakArakapadmavizeSyakAnubhavaM prati yat kAraNatvam, yadvA padmazvaprakArakapadmavizeSyakasmaraNaM prati yat kAraNatvam tasyaiva zaktitvaM na tUktakAraNatvAdatiriktA zaktiH samasti, tajjJAnAbhAve'pi padArthAnubhavasya padArthasmaraNasya vA bhAvena vyabhicAreNa tajjJAnasya kAraNatvAsambhavAt tathA ca nirutAnubhava janakatvarUpAyA nirukasmaraNajanakatvarUpAyA vA samudAyazakteH paGkajapade sadbhAvAt samudAyazaktirnAstIti kathanamayuktamityAzaGkya pratikSipati na ceti- asya vAcyam' iti vyavadditena sambandhaH 6 'tAdRzasmaraNajanakatvAd vA'nyat padasya zaktatvam' ityasya sthAne " tAdRzasmaraNa. janakatvAd vA nAnyat padasya zaktatvam" iti pATho yuktaH / niruktajana kavalakSaNazaktizca svarUpasatyevopayuktA na tu jJAtA, tajjJAnAbhAve'pi padArthapratyayodayena vyabhicArAdityAha tajjJAnasyeti- niruktazaktijJAnasyetyarthaH / niruktaH nubhavajanakatva-niruktasmaraNa janakatvavyatiriktA ca zaktirna padArthapratyaye upayujyate iti tAM parikalpya tasyAH zaktitvasya paribhASAmAtratvena na parIkSakai rupAdeyatvabhityAha- tadanupayuktAyAzceti padArtha pratyayAnupayuktAyAzcetyarthaH / nanu padyatvaprakAraka - padmavizeSyakAnubhavajanakatva- padmatvaprakArakapadmavizeSya kasmaraNajanakatvAbhyAM vyatiriktA yA samudAyazaktistasyA evAnAvazyakatvaM samabhirUDhana yavAdino'bhimatam yaca bhavadbhirniruktAnubhavajanakatva-niruktasmaraNajanakatvasyaiva samudAyazaktitvamabhipretya samudAyazakterAvazyakatvaM pratipAdyate tanna yuktaM samudAyaza kerabhAve niruktAnubhavajanakatva-niruktamaraNajanakatva yo revAnupapatteH, nahi yacchando yenArthenAsambaddhaH sa zabdastamarthamanubhAvayituM smArayituM vA samartho'tiprasaGgAditi taTasthArAGkAM pratikSipati - na Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIna- 3870191 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNiyAM samalaGkRta bhave'tiprasaGgAditi vAcyam, pUrvapUrvatarajJAnaviSayatvasyaiva sambandhatvAt tasya cAnAditvAditi vAcyam; uktAnubhava-smaraNajanakatvameva zaktatvamityabhyupagame gaGgApadAdeztIratvaprakArakatI rAdyanubhavajanakatvena tatra zaktiprasaktau lakSaNAmAtrocchedaprasaGgAt; atha lAkSaNikamananubhAvakameva 'gaGgAyAM ghoSa: ' ityatra ghoSAdipadasyaiva lakSaNAsmAritatIrAnvayAnubhavajanakatvAt, tasya ca zaktatvAdeva noktadoSa iti cet ? - tathApi tatprakArakatadviSayaka jJAnajanakatvApratisandhAne'pi devadattAdipadAdasau boddhavyaH ' ityabhi. prAyapratisandhAnAdarthopasthiterdarzanAt sarvatra tattadarthaM vizeSe'bhiprAyavizeSaviSayatvasyaiva padAnAM vAcakatvasya vyavasthiteH na ca devadattAdipade saGketajJAnasya kAraNatAvadhAraNAt pUrvaM gavAdipadeSu saGketakalpaka pramANA " yeti - asya ' vAcyam' ityanenAnvayaH / tadabhAve atirikta zaktyabhAve / asamvaddhasyAnubhAvakatvaM smArakatvaM vA nAGgIkriyate yenAtiprasaGgaH syAt, kintu pUrvapUrvatarajJAnaviSayatvamevArthena saha padastha sambandhaH, jJAnaM ca samUhAlambanaM padArthayopratyamiti nAtiprasaGga iti niSedhahetumupadarzayati-- pUrveti / tasya ca pUrvapUrvatarajJAnaviSayatvalakSaNasambandhasya punaH / anAditvAt jJAnasya sAdile tatsamAnakAlInasya tadviSayatvasyApi yadyapi sAdityameva tathApi pUrvapUrvatarajJAnaparamparAyA anAditvena tadAzrayaNena tadviSayatvasya pravAhRto'nAditvamiti bodhyam / padmatvaprakArakapadmavizeSyakA nubhava janakatvatathAtrivasmaraNajanakatvayoH zaktitvapratiSedhe hetumupadarzayati- uktAnubhaveti- padmatvaprakArakapadmavizeSyakAnubhavetyarthaH / gaGgApadAderiti- 'gaGgAyAM ghoSa:' ityatra 'gaGgAtIre ghoSa:' iti zAbdabodhAnurodheta gaGgApadasya gaGgAtIratvaprakArakatIra vizeSyakAnubhava janakatvamavazyameSitavyamiti gaGgApadasyotktAnubhavajanakavalakSaNaM gaGgAtIrazaktatvameva bhavet evaM yasya padasya yasminnarthe lakSaNA zAbdAnubhavAnurodhenopayate tasya padasya tadarthaviSayakAnubhava janakatvalakSaNatacchakatvameva syAditi lakSaNAtmakazabdavRterucchedaprasaGgAdityarthaH / nanu padAnAM zakti lakSaNAnyatarasambandhenetarapadArthAnvitastra zakyArthabodhaM prati janakatvamevAnubhAvakatvam ' gaGgAyAM ghoSa:' ityatra gaGgApadasya ghoSapadArthAnvitasvAkyArtha zAbdabodha janakatvAbhAvena nAnubhAvakatvaM kintu ghoSapadasyaiva gaGgApadArtha gaGgAtIrAnvitasvarAkyArtha ghoSaviSayakazAbdabodhajanakatvenAnubhAvakatvamiti tatra ghoSapadasyeva zaktatvaM na tu gaGgApadasya, kintu tasya gaGgAtIrarUpArthe lAkSaNikatvameveti na lakSaNoccheda iti zaGkate - atheti / lAkSaNikasyAnanubhAvakatve kathaM lAkSaNikArthasya zAbdabodhe bhAnamityapekSAyAmAha - gaGgAyAM ghoSa ityatreti tathA ca yasmin vAkye sarvANyeva padAni zaktAni tatra sarveSAmeva padAnAM taddhaTakAnAmanubhAvakatvam, yatra tu kiJcideva padaM zakaM tatra tasyaiva zaktasya padasyAnubhAvakatvam tathA ca gaGgAyAM ghoSa:' ityatra ghoSapadasya lakSaNayA gaGgApadasmArita gaGgAtIrarUpArthAnvayAnubhavajanakatvAlAkSaNikArthasya zAbdabodhe mAnaM saMbhavatItyarthaH / tasya ca ghoSapadasya ca / nokadoSaH na lakSaNAmAtrocchedaprasaGgaH / samAdhatte - neti / tathApi uktadizA lakSaNocchedaprasaGgaparihAre'pi padasya zaktilakSaNavRttijJAna sahakAraNArthopasthitidvArA zAbdabodhajanakatvaM bhavati, tathA ca yajjJAnamarthopasthitau padasya sahakAri bhavati tasyaiva zaktitvaM kalpayitumucitam tathA ca devadattapadAdasoM boddhavya ityAkArakasyAbhiprAyasya jJAnAd devadattapadAd devadattarUpArthopasthityA devadattarUpArthAnvayabodho bhavatIti tAdRzAbhiprAyasya zaktitvam evamanyatrApIti saGketa evaM zaktiH, devadattatvaprakAraka - devadattaviSayakA nubhavajanakatvasya jJAnAbhAve'pi niruktAmiprAyajJAnAd devadattAnvayAnubhavotpAdena vyabhicAreNa noktAnubhavajanakatvajJAnasyArthopasthitau padasya sahakAritvamiti noktAnubhavajanakatvaM niruktasmRtijanakatvaM vA zaktiriti paGkajapadasya padmatvaprakArakapadmaviSayakAnubhavajanakatve'pi tathAvidhasmRtijanakatve'pi na samudAyazakterAvazyakatvaM zakternirukAnubhavajanakatvAdito bhinnatvAdityAzayenAha - tatprakAraketi - devadattatvaprakAraketyarthaH / tadviSayaketi - devadattaviSayaketyarthaH / sarvatra ghaTapaTAdipade'pi / nanu devadattAdipade uktAbhiprAyavizeSalakSaNasaGketajJAnasya devadattapadAd devadattopasthitau kAraNasve'vadhRte eva taddRSTAntAd gavAdipadAd gavAdyayavasthitAvapi niruktasaGketajJAnasya kAraNatvAvadhAraNato gavAdigdasya gavAdyarthe saGketalakSaNA zaktiH siddhayet yadA tu devadattAdipadasyAnupasthityA na tato'rthopasthitau niruktazaktijJAnasya kAraNatvamavavRtaM tadAnIM pramANAbhAvAnna niruktAbhiprAyavizeSalakSaNasaGketastha gavAdipadeSu siddhiH athApi gavAdipadAdarthavizeSapratipattiranubhUyata iti vyabhicAreNa noktAbhiprAya vizeSa jJAnasyArthopasthitI hetutvamiti nokAbhiprAyasya zaktitvamityAzaGkAM pratikSi Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / bhAvAdarthapratItezvAnubhavasiddhatvAd vyabhicAreNa nedaM hetuH, kintu tadviSayAnubhavajanakatvajJAnameva, na ca devadattAdipade vyabhicArAnna tasyApi hetutvam 'etadartha jJAnametatpadajanyatvene cchAviSayaH' iti jJAne'rthajJAne padajanyatvavaiziSTyamAne dhruve pade'pi tajjanakatvajJAnasambhavAditi vAcyam, saGketatvena rUpeNa tadajJA( tajjhA) nasya hetutvAnabhyupagamena tena rUpeNa vyabhicArajJAne'pyadoSAt, taddhI janakatAvacchedakatAvaccheda 192 pati- na ceti- asya ' vAcyam' ityuttareNa yogaH / arthapratIte ca gavAdipadAd gavAdirUpArthapratItezva / vyabhicAreNeti'gopadAd gorUpArtho boddhavyaH ityAkArakAbhiprAyarUpasya saGketasya jJAnAbhAve'pi gorUpArthapratIterbhAva ityevaM vyatirekavyabhicAreNetyarthaH / nedaM hetuH nirutAbhiprAyahAsaGketajJAnaM nArthapratItinibandhanam, tathA ca nAbhiprAyavizeSalakSaNasaGketaH zaktirityAzayaH / yadi noktapraketa jJAnamarthapratItinibandhanaM tarhi kimarthapratItinibandhanamiti pRcchati - kintviti / uttarayati - tadviSayeti - gotvaprakAraka goviSayakAnubhavajanakatvajJAnameva gorUpArthapratItijanakamiti tadviSayakAnubhavajanakatvameva tatra zaktatvamityAzayaH / nanu devadatto'stItyAdivAkyasthale ' devadattapadAdasau boddhavyaH' ityabhiprAyavizeSasya jJAnAdeva devadattarUpArthapratotirna tu 'devadattatvaprakAraka devadattaviSayakAnubhavajanakaM devadattapadam ' ityAkArakAd devadattaviSayakAnubhavajanakatvajJAnAditi vyabhicAreNa tadviSayakAnubhavajanakatvajJAnamapi nArthapratItinibandhananiti tadviSayakAnubhavajanakatvamapi na padasya tatra zaktatvamityAzakya pratikSipati-na veti / na tasyApi hetutvaM tadviSayakAnubhavajanakatvajJAnasyApi na tadarthapratItijanakatvam evaM ca na tadviSayakAnubhava janakatvasya zaktirUpatvamityAzayaH / niSedhe hetumAha- etadartheti- 'devadattapadAdasau boddhavyaH' ityabhiprAyavizeSajJAnasya tatrArthapratItinibandhanatvaM yadupeyate tato'pi tadviSayakAnubhavajana kametat padam' iti jJAnasyArthapratItinibandhatvamAyAtyeva yato 'devadattarUpArthajJAnaM devadattapadajanyatvene cchAviSayaH' ityevaM svarUpaparyavasite 'devadattapradAdasau bauddhavyaH' ityabhiprAyasya jJAne devadattarUpArthaviSayakajJAne devadattapadajanyatvavaiziSTyasya bhAne khati devadattaprade'pi devadattarUpArthaviSayaka jJAna janakatvasya jJAnasambhavAdityarthaH / niruktAzaGkA pratikSepahatumupadarzayati- saGketatvena rUpeNeti / tajjJAnastha saGketajJAnasya / hetutvAnabhyupagamena arthapratItau kAraNatvAnabhyupagamena / tena rUpeNa saGketatvena rUpeNa / vyabhicArajJAne'pi saGke natvena rUpeNa saGkenajJAnAbhAve'pi gavAdipadAd gavAdyarthapratItibhAvena vyati rekavyabhicArajJAne'pi / adoSAt devadattAdipade saGketajJAnasyetyAdinopadarzitasya doSasyAbhAvAt / tadarthAsaGketitapadajJAnato'tiprasaGgabhayatastadarthaviSayakAnubhavasyAnabhyupagantavyatvena tadarthasaGketitapadajJAnameva tadarthapratItikAraNamiti tadarthapratItijanakatA tadarthasaGketitapadajJAnaniSThA, viSayatAsambandhena tannirUpitA'vacchedakatA padani tannirUvitAvacchedakatA saGketaniSTeti tadrUpeNa saGketajJAnasyArthopasthititaH prAg gavAdipadato gavAdyarthAnubhavasthale sambhavena tadroNa saGketajJAnasyArthapratItau kAraNatve vyabhicArAbhAvAdityAha - taddhIjana kaleti- arthapratItijanakatetyarthaH / tajjJAnasya saGketajJAnasya / pUrvami devadattAdipade saGketajJAnasya kAraNatvAvadhAraNAt pUrvamapi yadyapi saGketitapadajJAnatvenAvasthitau padajJAnasya kAraNakhe saGketatvena saGketajJAnasya pUrva sattvamAvazyakameveti tena rUpeNa vyabhicArajJAnAt tadrpaNa tajjJAnasya na kAraNatvamiti doSaH syAdeva tathApi zaktipradajJAnatvenaiva kAraNatvam, zaktizca tadarthaviSayakAnubhavajanakatvarUpA pareNa strIkriyate, tadatiriktazaktitrAdinA ca niruktAbhiprAyavizeSalakSaNasaGketarUpA sA svIkriyate, tajjJAnaM ca sake tatvajJAnaM vinApi zakkitvena rUpeNa sambhavatIti bodhyam / nanu yathoktadizA saGketajJAnasyArthAnubhave vyabhicAraparihAro bhatratA kriyate tathA ' etadarthajJAnametatpadajanyatvena ityAdipranthe naitadarthaviSayakAnubhavajanakatvajJAnasyApi vyabhicAraH parihriyate eveti vinigamanAvirahAt kimityarthaviSayakAnubhavajanakatvajJAnasthArthaviSayakapratItau na kAraNatvamityazAkya pariharati-na kheti / 'pUrvoktarItyA - nubhavajanakatvasya ' iti sthAne 'pUrvoktarItyA'nubhavajanakatvajJAnasya' iti pATho yuktaH / niSedhahetumAha- idamiti / 'svAtantryeNa ityanena etadarthajJAnametatpadajanyatvene cchAviSayaH' iti, jJAne sAkSAdarthajJAne padajanyatvavaiziSTya mAne sati tadanantaraM pade yadarthaviSayakAnubhavajanakatvajJAnaM tasya yat pAratantryeNa kAraNatvaM tasya vyavacchedaH / 'pade'nubhava janakalye vaiziSTyajJAnasyaiva' iti sthAne pade'nubhavajana katya vaiziSTya jJAnasyaiva' iti pATho yuktaH / pareNa tadarthaviSayakAnubhavajanakatvameva par3he tatra zaktatvamiti vAdinA / tasya ca ' idaM padametadarthaviSayakAnubhavajanakam' ityAkArakasya svAtantryeNa pade tadarthaviSaya kAnubhava janakatva vaiziSTya jJAnasya ca / Adhunika saGketasthale 'devadattavadAdasau boddhavyaH Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / 193 katvAdinA tadajJA(tajjJA)nasya pUrvamapi gavAdipade sambhavena vyabhicArAbhAvAt , na ca pUrvoktarItyAnubhavajanakatvasyApyavyabhicAraH, ' idaM padametadarthAnubhavajanakam' iti svAtantryeNa pade'nubhavajanakatve vaiziSTyajJAnasyaiva hetutAyAH pareNAbhyupetatvAt tasya cAdhunikasaGketasthale vyabhicAradarzanAditi dik / . na ca zabdasambandhamanapekSya saMskAramAtropasthitasya " paGkajamAnaya " ityatrAnvaye padmatvavyApakAnAM dravyatvAdInAmanvayaH syAditi vAcyam, zabdasambandhopagame'pi saMskAraprAkaTyasyAvazyopajIvya. tvAt , 'ghaTamAnaya' ityatra chidretaraghaTatvasyeva prakArasyApi bhAne na lakSaNoccheda iti tUktaprAyam , na ca ityabhiprAyasthale / vyabhicAradarzanAt tatra prathamata -- etarthajJAnametatpadajanyatvenecchAviSayaH' iti jJAnaM yadyapyasti tathApi tad etadarthajJAnametatpadajanyam' ityAkArAliGgitameva, na tu 'etatpadametadarthaviSayakAnubhavajana kam' iti svarUpAkalitamiti devadattarUpArthaviSayakAnubhava janakatvajJAnAbhAve'pi devadattapadAd devadattarUpArthaviSayakAnubhavamAvana vyatirekavyabhicAradarzanAt, evaM ca padmavaprakArakapadmaviSayakAnubhavajanaka padmatvaprakArakapadmaviSayasmaraNajanakatvaM vA na paGkajapadasya padmarUpAya zaktiyana samudAyazaktistasya padmatvaprakArakapadmaviSayakAnubhavajanakasya syAt , kintu tato vyatiriktava saGketalakSaNA zaktiH, sA paGkajapadasya padmarUpAya neSyate. kintu . vyutpattigrahApekSitapadmatvaniyatazaktigrahAhitasaMskArAdeva phalabalakalpyododhitAt padmatvopasthitiriti / nanu yadi paGkajapadasya na padmatvena. rUpeNa padmarUpAya zaktiH kintu padmatvaniyatazaktimahAhitasaMskAramAtrAdeva padmatvopasthitistarhi paGkajanikartRrUpArtha yA tasyAvayavazaktiH sA yathA padmatvaniyatA tathA padmatvavyApakadravyatvAdiniyatA'pIti tAdRzaktimahAhitasaMskArAt padmatvasyeva dravyatvAdInAmapyupasthitisambhavAt paGkajamAnayetyatra paGkajapadAsambaddhasya saMskAramAtropasthitasya padmatvasyeva paGkajapadAsambaddhAnAM padmatvavyApakAnAM dravyatvAdonAmapi saMskAramAtropasthitAnAmanvayabodhaH svAdityAzaGkaya pratikSipati-na ceti- asya vAcyam' ityatrAnvayaH / palkajapadAvayavazapheryathA padmatvaniyatatvaM paGkajanikartari padma padmatvasya sattvAt tathA. padmatvavyApakadravyatvAdiniyatatvamapi dravyatvAdInAmapi tatra. sattvAdityAvedayituM 'padmatvavyApakAnAm' iti 'dravyatvAdInAm' ityasya vizeSaNam / zabdasya zaktilakSaNasambandhasyArthe sattve'pi pUrvAnubhavAhitazaktiviSayakasaMskAraH prAkaTyalakSaNodbodhazAlI yAvanna bhavati tAvacchaktismaraNaM na bhavatIti zaktismaraNe tarasaMskAroTrodho'vazyamapekSitavyaH, zaktismaraNAcArthasmaraNaM tadeva bhavati yadi tadarthaviSayakasaMskAraH prakaTo bhavati nAnyathati saMskAraprAkaTyasya saMskAroM dvodhasvabhAvasyAvazyamapisthitAvupajIvyatvena paGakajapadasya panatve samudAyazaktilakSaNasamba. ndhAbhAve'pi padmatvAniyatAvayavazaktimahAhitapadmatva viSaya kAt saMkArAdudvodhalakSaNaprAkaTyAliGgitAt padmatvopasthitiH sambhavati, dravyatvAdInAM coktazaktivyApakatve'pi na tadviSayakaH saMskArastAdRzazaktimahAhito navA tataH prakaTitaH sa iti 'pakajamAnaya' ityatra saskAramAtropasthitasya padyatvasyavAnvayabodho na dravyatvAdInAmiti pratikSepahetumuparzayati-zabdasambagdhopagame'pIti - zabdasyArthena saha zaktilakSaNasambandhopagame'pItyarthaH / nanu pakkajapadasya na padmatve zaktinakA lakSaNAthApi pAtvasya prakAravidhayA'nvayabodhe bhAna yadi tadA ' gaGgAyAM ghoSaH' ityatrApi gaGgApadasya gahAtIre lakSaNAtmakasambandhAbhAve'pi tasyAnvayabodhe bhAnasambhavAlakSaNoccheda ityata Aha- 'ghaTamAnaya' ityatreti- jaladhAraNAdikAryArtha ghaTasyAnayanamabhipretam . na ca cchidraghaTena jaladhAraNAdikaM sambhavati tatazchidretaraghaTatvena ghaTe ghaTapadasya zaktyabhAve'pi 'ghaTamAnaya' iti vAkyajanyazAbdabodhe chidretaraghaTatvaM prakAratayA bhAsate tathA padmatvarUpaprakArasya padAsambaddhasya zAbdabodhe bhAne'pi prakAriNo dharmiNo na padAsambaddhasya zAbdabodhe bhAnamiti gaGgAtIratvasya lakSyatAvacchedakasya prakArIbhUtasya padAsambaddhasya zAbdabodhe bhAnasambhavAt tatra lakSaNAbhAve'pi dhArmako gaGgAtIrasya padAsambaddhatve tadbhAnAsambhavAt tabhAnAtha mahAtIre gaGgApadasya lakSaNA''vazyakIti na lakSaNoccheda ityarthaH / uktaprAyamiti-'atha lAkSaNikamananubhAvakameva' ityAdigranthena prakArAntareNa lakSaNAyA Avazyakatvamuktamityata uktaprAyamityuktam , 'bhAne na' ityatra prakArasyApi ' ityapeH 'bhAne' itkhanantaraM sambandhaH tena prakArasya bhAne'pi na lakSaNoccheda ityanvaye ukto'rthaH spaSTamevAvabhAsata iti / nanu 25 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 nayAmRtataraGgiNI-tarakriNItaraNibhyAM samalato nyopdeshH| P ... saMskAraprAkaTyAt prakAriNo'pyupasthiterlakSaNoccheda eva, atroktagaGgApadAnyathAnupapatyA'zakyatAtparyasyaiva lakSaNAkalpakatvAt , yadyapi 'gaccha gacchasi cet kAnta !' ityAdAvazakyamaraNatAtparyakatve'pi na lakSaNA, anumAne naiva nirvAhAt, tathApyasati gatyantare tAtparyasya lakSaNAkalpakatvamityadoSaH / Rjuvantu-" ghaTAdipadAnAM vizeSatAtparyasAhAyyena nIlaghaTAdibodhakatvavat paGkajapadasyApi paGkaja. nikartR vizeSapadmatAtparyagrahasAhAyyena padmAnvayabodhakatvasambhavAdapi na tatra zaktiH, na caivaM paGkajanikartR. tvenaiva tadupasthitiH syAnna padmatveneti vAcyam , iSTApattaH, kathamanyathA kadAcit kumude'pi prayogastava lakSaNayA, mama tu tatklaptayA'vayavazaktyaivAkAlAdisamavahitayA zakyArthaviSayI kumudabodhasambhava iti mahAna vizeSaH " ityAhuH / yathA prakAre lakSaNAbhAve'pi saMskAraprAkaTyAt tadupasthityA zAbdabodhe tasya bhAna tathaiva dharmiNo'pi saMskAraprAkayyAdupasthititaH zAbdabodhe bhAnasambhavAt prakAriNyapyazakye lakSaNA nAzrayaNIyeti lakSaNocchada ityAzaGkaya pratikSipati- na ceti / prakAriNo'pi dharmiNo'pi / yadi 'gaGgAyA ghoSaH' ityatra gaGgApadasya gaGgAtIra zaktyamAvalakSaNAbhAvo'pi tahi gaGgApadaM tatrAnarthakyAnnoccAraNIyaM syAt , uccAryate ca vRddhaparamparayA tatra ganApadamiti tadanyathAnupapattyA tatprayokturyadazakye gaGgAtIre tAtparya gaGgApadaM gaGgAtIrarUpArtha bodhayatu' ityAkArakaM tadeva gaGgApadasya gajAtIrarUpArthe lakSaNAM kalpayatIti na lakSaNoccheda iti pratiSedhahetumupadarzayati- atreti-' gaGgAyA ghoSaH' ityAdivAkya ityarthaH / azakyatAtparyasyaiveti-'paGkajamAnaya' ityAdau tu padmatvAbodhane'pi paGkajanikarUpArthabodhakatayA sArthakaM paGkajapadamiti na tasyAnyathAnupapattirityazakye padmatve na tasya tAtparya kintu darzitayuktyeva saMskAraprAkaTyAdupasthitasya padmatvasyAnvayabodhe bhAnamiti padmatva viSayaka tAtpIbhAvAnna tatra lakSaNA kalpyata ityaashyH| gatyantarAbhAve satya zakyatAtparyasya lakSaNAkalpakatvaM na tu azakyatAtparya mAtrasyetyAha- yadyapIti / "gaccha gacchasi cet kAnta!" ityAdAviti-atrAdipadAt " panthAnaH santu te zivAH / mamApi janma tatraiva bhUyAd yatra gato bhavAn " // iti caraNatrayasya parigrahaH, sAhityagrantha ] iyaM ca svAminaM prati tatparadezagamana pratiSedhArtha bhAryAyA uktiH, tvaM cet gacchasi cet tadAnImevAhaM mriye. tasmAnmama jIvana vAJchasi ced mA gaccheti vakyA bhAryAyAstApartham , itthaM coktavAkyaghaTakasya kasyApi padasya maraNaM na zakyamityazakye maraNe uktavAkyasya tAtparyasattve'pi na tatra lakSaNA, tAmantareNaiva maraNarUpArthapratItisambhavAt , uktavAkyaprayogakAla jIvantyAstasyA bharturyatra gamanaM tatra janma tadaiva sambhavati yadi tamanasamanantarameva tasyA maraNaM bhavediti bhagantavya. dezIyatajanmanA tadIyamaraNamanumIyata ityanumAnAdeva maraNAvatisambhavAnna tatra lakSaNayA prayojanamiti na maraNa. tArpayasya lakSaNAkalpakatvamityarthaH / tathApi tatrAnumAnena tAtparyaviSayIbhUtAzakyamaraNarUpArthAvagatisambhave'pi / asatIti-- yasya tAtparyaviSayIbhUtAzasthArthasya nAnumAnAdito'vagatisambhavastasminnarthe'zakye tAtparyasya gatyantaraviraheNa tadavagataye lakSaNAyA Avazyakatvamiti tAdRzatArpayasya lakSaNAkalpakatvena na lakSaNoccheda lakSaNo doSa ityarthaH / paGkajapadasya padmatvena padmavodhane samudAyazakti prakArAntareNa nirAkurvatAmRjUnAM matamupadarzayati-Rjavastviti-asya 'AhaH' ityanena sambandhaH / vizeSatAparyasAhAyyeneti-ghaTapadaM nolaghaTaM bodhayatu, pIta ghaTaM bodhayatu' ityAdivizeSatAtparthasahakAreNatyarthaH / na tatra zaktiH na paGkajapadasya padmarUpArthe samudAyazaktiH / nanu paGkajapadasya yadi padmatvena padyarUpArthe na samudAyazaktiH kintu paGkajanikartRtvena rUpeNAvayavazaktireva tarhi paddhajanikartRtvenava rUpeNa padmopasthitiH syAmna tu padmatvena rUpeNa padmopasthitirityAzaGkAmiSTApattyA pratikSipati-na ceti- asya 'vAcyam ' ityanenAnvayaH / evaM paGkajapadasya pabhatvena rUpeNa paJa samudAyazaktyanabhyupagame / tadupasthitiH padmopasthitiH / iSTApatteritipaGkajapadAt paGkajanikartRtvenaiva padmasya bodho na tu padmapenetyApAdanasyeSTApattirUpatvenAdoSatvAdityarthaH / yadi bhavanmate paGkajapadAt padmatvena rUpeNa bodhastadA padmatvasya kumude bAdha.t kumude paGkajapadaprayogaH kadAcijjAyamAno virudhyeta, ataH kumude lakSaNayA tatprayogaH kalpanIyaH, asmanmate tu paGkajanikartRtvasya kumude'pi sattvAcchasyaiva tatra tatprayogasya sambhavAllakSaNA . zrayaNaM na kartavyamiti bhavanmatApekSayA'smante vizeSo'pItyAha-kathamiti / anyathA paGkajapadAt samudAyazaktyA padmatvena Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI- taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / naigamanayAnusAriNo naiyAyikAstu - " saMskAramAtravazAt padmatvabhAne niyamataH kalpyamAne'gRhIta* samudAyA (ya) zakterapyanubhUtapadmatvasya tadbhAnApattiH, paGkottarajapadasyaiva saMskArodbodhakasya tvayA vAcyatvAt na ca pratyeka vyutpannasya samudAyavyutpatti vinA padmatvaprakArakapadmAnubhavo jAyate, na ca padmAntrayatAtparyagrahne sa jAyata eva tadamahe tu tata eva sa na syAditi vAcyam, tathApi pratyekAvyutpannasya paGkajapadAt padmatvaprakArakapratIteH, kozeSu paGkaja- padmapadayoH paryAyatA kIrtanasya ca samudAyazaktisAdhakasvAt zabdAnupasthitasya zAbdaviSatayA'bhyupagame ca ghaTAdAvavyutpannasya ghaTaviSaya (ka) bala saMskArAt 195 rUpeNa padmAbhyupagame / ' kumude'pi prayogastatra lakSaNayA ' ityasya sthAne kumude'pi prayogaH syAdataH kumure prayogastava lakSaNayA iti pATha: samocInaH paGkajapadasya padma samudAyazaktirapItyabhyupagantustatra mate padmAnadhikaraNe sarovizeSe kumudavati paGkajanikartRkumudarUpArthamupAdAya paGkajamastIti prayogaH zaktyA kathaM syAdapi tu na sthAt, kintu papadasya lakSaNayA kumudarUpArthamAzritya tathA prayogo bhavet, tasyAvayavazaktimAtra mabhyupagacchataH samabhirUDanayAvalambino mama punaH paGkajanikartRtvasya kumude'pi sattvAt paGkajanikartRtvena kumudarUpArthamupAdAya zatayaiva tatra janastIti prayoga upapadyata iti na tatra lakSaNAzrayaNamiti bhavanmatApekSayA'smanmate mahAn vizeSa iti saralA vadantItyarthaH / paGkajapadasya padme samudAyazaktimabhyupagacchatAM naigamanayAnusAriNAM naiyAyikAnAM matamudarzayati-naigamanAnukAriNo naiyAyikAstviti - asya vyavahitena yena yogatyAge'pasiddhAntaH syAt ' ityanantaram ' AhuH ' iti kalpitenAnvayaH / padmatvabhAne pakajapadajanyAnvayaboce padmabhAne / agRhIta samudAyaza kerapi yena pramAtrA paGkajapadasya padma samudAyazaktiH pUrvaM na gRhItA tasyApi / anubhUtapadmatvasya pratyakSAditaH pUrva gRhItaM padmatvaM yena tasya etAvatA padmalaviSayaka saMskArastasya pramAtuH padmatvaviSayaka smaraNaprayojakaH samastItyAveditam / tadbhAnApattiH paGkajamastItyAdivAkyajanyazAbdabodhe padmatvabhAnApattiH / nanu saMskAramAtrAna smaraNaM kintu buddha saMskArAdevetyudbodhakAbhAvAt sato'pi padmatvaviSayaka saMskArasya prAkaTyA bhAvAnna pacatvasmaraNamato na tasya pramAtuH paGkajamastIti vAkyajanyazAbdabodhe padmatvasya mAnamityata Aha- paGkapadottarapadasyaiveti / tvayA samudAyazaktyanabhyupagantrA, tathA ca paGkapadottarapadasya padmatvasaMskArobodhakasya tatra sattvAt saMskAraprAkaTyaM syAdeveti tataH smRtasya padmatvasya zAbdabodhe bhAnaM prasajyata ityarthaH / uktaprasannasyeSTApattirUpatAzrayaNenAdoSatvaM nAbhyupagantuM zakyamityAha- na veti- asya jAyate ' ityanenAnvayaH / pratyeka vyutpannasya pakapadasya kardame zaktiH japadasya janikartari zaktirityevaM jAnAnasya / samudAyavyutpati vinA paGkajapadaM padmatvAvacchinne zaktamityAkArakasamudAyazaktiprahaNamantareNa / nanu paGkajamastItyatra paGkajapadaM padmazvAvacchinnaviSayaka bodhecchayo caritam' ityAkArakatAtparyajJAne sati samudAyazaktipradAbhAve'pi padmatvaprakArakapadmaviSayakAnubhavo bhavatyeva, niruktatAtparyagrahAbhAve tu niruktatAtparyapraharUpakAraNAbhAvAdeva nirutAnubhavAbhAvo na tu samudAyazaktiprahAbhAvAdityAzaGkatha pratikSipati - na veti- asya ' vAcyam' ityanenAnvayaH / saH padmatvaprakArakapadmaviSayakAnubhavaH, evamagre'pi / tadagrahe tu paGkajapadaM padmatvaprakArakapadmaviSayakAnu bhavecchayozcaritamiti tAtparyagrahAbhAve punaH / tata patra nirukka paryamahAbhAvAdeva / pratikSepa hetumupadarzayati tathApIti- uktadizA samudAyazakti prahamantareNApi niruktatAtparyagrahabhAvA'bhAvAbhyAM padmatvaprakAraka padmaviSayakAnubhava bhAvA'bhAvayorupapAdane'pItyarthaH / pratyeketi yasya pramAtuH paGkapadaM kardame zaktaM japadaM janikartari zatamityevamavayavazaktipraho nAsti tasyApi pratyekAvyutpannasya pramAtuH paGkajapadAt padmatvaprakArakapadmaviSayakAnubhavasya bhAvAt paGkajapadasya padme zaktiravazyamabhyupaiyA, anyathA tasya pramAtuH paGkajapade zaktisAmAnyasyaiva grahAbhAvAcchatiprarUpa sahakAriNo'bhAvAt paGkajapadAt padmapratItireva na bhavet, nahi zakti-lakSaNAnyataravRttiprahamantareNa zabdAdarthAnubhava upeyate, na ca kasminnapyarthe zaktimahamantareNa zakyasambandharUpalakSaNAgrahasyApi sambhava iti / kozeSviti kozevekArthavAcakatayA paGkaja- padmapadayoH kIrtanamasti tatra padmapadaM na pakkajanikartari zakaM kintu padmatvAvacchinnazatameveti padamapi yadi padmatvAvacchinnazaktaM bhavet syAt tadekadharmAvicchinnavAcakatvalakSaNaparyAyateti tadbalAt paGkajapadasya padma zaktiriti samudAyazaktisiddhirityarthaH / paGkajapadenAnupasthitasya padmasya saMskAramAtropasthitasya zAbdabodhaviSayatvAbhyupa - 4 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalakato nayopadezaH / tadbhAnaprasaGgaH, pazu(tva-)gotvayoH prayogopAdhitvaM zatyupAdhitvaM ceti tu paribhASAmAtram , ghaTAdipade ghaTa. tvAderapi tatvApatteH, upAdhibhUtena ghaTatvA dinA saMskAropasthiteraprakAreNa nirvikalpakApattinirAsasyApi zakyabhASaNatvAt , ' padmavasmaraNasya paGkapadocarajapadasya vA kumudAdiprayogapratibandhakatvaM zaktikauvyaM(jya) vA kalpyate ' ityapi yaduktaM tadayuktam , agRhItapadmazakteH paGkajapadAt paGkajanikartRtvena rUpeNa kumudAdibodhadarzanAt , ata evAvyutpannaH ' paGkajamAnaya' iti vAkyazravaNAnantaraM kumudAnayane dolAyate, sAmAnyazabdatvAdamISAm ; * vizeSatAtparyavazAd vizeSabodhakatvam ' iti yaduktaM tatrApi vastugatyA yo vizeSastadbodhakatvaM vA vizeSAkAreNa vA ? Aye padmatvAnanubhavApattiH, dvitIye lakSaNAprasaGgaH, na ceSTAgame'tiprasaGgadoSaM saGgamayati-zabdAnupasthitasyeti / ghaTAdAvavyutpannasyeti- ghaTAdau ghttaadipdshktimjaanaansyetyrthH| tadbhAnaprasaGgaH zAbdabodhe ghaTAdibhAnaprasaGgaH / pazupadasya na lomavallAGgalabattva lakSaNapazutvAvacchinne zaktiH, gopadasya ca na gosvAvacchinne zaktiH, kintu pazvAdipadavyutpattinimittAvacchinna eva, evamapi lomalAlavati yat pazupadaM prayujyate, gotvavati gopadaM ca prayujyate,. tat pazutva-motvayoH prayogopAdhitva-zaktyupAdhitvayorupagamAdityapi yuktiriktaM svecchAmAtranirmitameva, evaM sati ghaTatvAderapi ghaTAdipadaprayogopAdhitva-zaktayupAdhitvayoreva prasaktyA ghaTAdipadAnAmapi ghaTatvAyacchinne zakterucchedApattarityAha-pazutva-gotvayoriti / paribhASAmAtra svecchaamaatrklpitm| tasvApatteH pryogopaadhisv-shktyupaadhitvyoraaptteH| nanu ghaTAdipadasya yadi ghaTatvAdyavacchinne na zaktiH kintu yasyAM vyaktI ghaTatvAdika vartate tasyAmeva vyaktI. ghaTAdipadaM prayujyate, ghaTAdipadasya ca zaktirityevaM ghaTatvAdeH prayogopAdhitva-zaktyupAdhitvayorupagame caTAdipadAnirvikalpakaghaTAdivyaktipratItiH syAdityata Aha- upAdhibhUteneti- 'saMskAropasthiteraprakAreNa iti sthAne 'saMskAropasthitI prakAreNa ' iti pATho yuktaH, yadyapi ghaTatvena rUpeNa ghaTe ghaTapadasya na zaktiH, kintu yasyAM vyako ghaTatvaM tasyAmeva ghaTaparasya zaktiriti zaktyupAdhibhUte ghaTatve ghaTapadazaktyabhAvAnna zaktyA ghaTatvasyopasthitiH, tathApi saMskAramAtreNa ghaTopasthiteH sambhavana saMskAraprabhavopasthitau prakAreNa ghaTatvena ghaTasya pratItito na ghaTasya nirvikalpakApattirityevaM gadituM zakyatvAdityarthaH / zakyabhASaNatvAda ityaspa zakyaM gadituM yogyaM bhASaNaM vacanaM yasya tattvAdityarthaH / yaJca samudAyazaktyanabhyupagantrA pareNa "astu vA parasya samudAyazakteriva mama padmatvasmaraNasya kumudAdau prayogapratibandhakatvam, yadvA paGkapadottarajapadasyaiva kumudAdismaraNapratibandhakatvam" ityuktaM tadapi na samIcInamityupadarzayatipadmatvasmaraNasyeti / zaktikojyaM veti- etaca "ata evAvayavazakAveva kecit kojyaM kalpayanti" iti granthenokam , tadayuktastre hetumupadarzayati- agRhItapadmazaktariti- etAvatA paGkajapadena padmatvasmaraNaM na bhavati, saMskAramAtreNa bhavato'pi padmatvasmaraNasya paGkajanikartRtvena rUpeNa kumudAdibodhadazenena na satra tasya pratibandhakatvam , paGkapadottarajapadasya tatra bhAve'pi paGkajanikatRtvena rUpeNa kumudAdibodhasya bhAvena na tasyApi tatra pratibandhakatvam , ata evAvayavazaktikaubjayamapi na smbhvduktikmityrthH| ata patra paGkajapadAt paGkajanikartRtvena rUpeNa kumudAdivodhabhAvAdeva / avyutpannaH paGkajapadasya padme samudAyazaktimajAnAnaH pramAtA, paGkajapadasya padma zakti jAnAnastu pramAtA piGkajamAnaya' iti vAkyazravaNAnantaraM paGkajanikartRpadmAnayanasya kAryatvaM nizcimotyeveti na sa kumudAnayane dolAyata ityata uktam- avyutpanna iti / RjUnAM yadapi matam-ghaTAdipadAnAM vizeSatAtparyasAhAyyena nIlaghaTAdibodhakatvavat paGkajapadasyApi paGkajanikartRvizeSapadmatAtparyagrahasAhAyyena padmAnvayavodhakatvasambhavAdapi na tatra zaktiH, iti tadapi na samIcInamityAvedayatisAmAnyazabdatvAditi- padmakumudAdisAdhAraNadharmAvacchinnavAcakatvAdityarthaH / amISAM paGkajAdizabdAnAm / vizeSa. tAtparyavazAt paGkajanikartRvizeSapadma paGkaja padaM bodhayatu' iti tAtparyavazAt , 'paGkajapadaM paGkajanikartRvizeSapadmaviSayakabodhecchayocaritam' iti tAtparyagrahasahakAreNeti yAvat / vizeSabodhakatvaM paGkajanika vizeSapadmabodhakatvam / uktasyAyuktatvaM bhAvayituM vikalpayati-tatrApIti / Adya vastugatyA paGkajanikartRrUpasAmAnyasya yaH padmavyaktilakSaNavizeSastabodhakaMtvamiti pakSe / padmatvAnanubhavApattiH paDmatvena rUpeNa padmazyAnubhavo na syAt , kintu paGkajanikatvenaiva vizeSasya pamadhyaktilakSaNastha pratItirbhavet / dvitIya paGkajanikavizeSapadmasya padamasvarUpavizeSAkAreNa bodhakatvamiti pakSe / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / 3 pattiH, mukhyArthavizeSitasyaiva padmatvasya bhAnAt, tathA ca vRttidvayavirodhasya jAgarUkatvAt kumudamAnaya ' ityatra ca paGkajapade na lakSaNA, kintu padmatvamupasthitamapyanvayAyogyatvAnjhAlamityavayavArtha eva paramanvetIti na kiJcidanupapannam, na ca rUDhyA zIghropasthitena padmenAvaruddhatayopasthitasya paGkajanikartRtvasya kumudAnvaye nirAkAGkSatvAt svatantropasthitaye lakSaNAvazyambhAvaH, yogArthasya rUDhyartha - vizeSaNatAyAM tathAbhAve'pi vizeSyatAyAM svAtantryAnapAyAt, anyathA 'iyenena yajeta' ityatra balavadalakSaNAprasaGga iti- paGkajapadasya padmasvena padme samudAyazaktyabhAve'vayavazaktiH paGkajanikartRrUpasAmAnya eva na tu padmatvena rUpeNa padma iti paGkajapadasya padmatvena padma lakSaNAzrayaNAdeva tathA bodha iti lakSaNAprasaGga ityarthaH / bhavatu paGkajapadAt padmatvena rUpeNa padmabodho lakSaNayA kA no hAniriti lakSaNAprasaGga iSTApAdanatvAnna doSAvaha ityAzaGkAM pratikSipati - na ceSTApattiriti / niSedhe hetumAha- mukhyArthavizeSitasyaiveti- paGkajapadasyAvayavazaktyA pratipAdyatvAnmukhyo yaH paGkajanikartRtvarUpo'rthastadvizeSitasya tatsahitasyaiva padmatvasya paGkajapadajanyabodhe bhAnAdityarthaH / bhavatveva kA kSatirityata Aha-- tathA veti- paGkajapadajanyabodhe paGkajanikartRrUpamukhyArthavizeSitapadmatvarUpalakSyArthamAnecetyarthaH / vRttidvayeti - ekaM padamekadaikasya pramAtuH svazakyArthamAtravoghaM svalakSyArthamAtrabodhaM vA janayati na svazakyalakSyobhayArthabodhamiti niyamena vRttidvayavirodhasya zaktilakSaNobhaya vRttimahasahakAreNa zAbdabodhAjanakatvasya / jAgarUkatvAt vAdikadambakAvipratipattyA sadbhAvAt / nanu paGkajaM kumudamAnaya ityAdau paGkajapadazakyArthasya paGkajanikartRpadmasyabhedana kumudarUpArthe nAnvayasambhava iti tatra paGkajapadalakSyArthasyaiva kumude'nvaya iti lakSaNA'pyAvazyakIti vRttidvayavirodhastavApi syAdityata Aha- ' paGkajaM kumudamAnaya ' ityatra ceti- tantra samudAyazaktyopasthitasyApi padmatvasya vAghAt kumudapadArthe nAnvayaH, kintvayava zaktyopasthitasya paGkajanikartureva tatrAnvaya iti paGkajapadaM tatraikayaiva zaktilakSaNa. vRtyA'rthaM bodhayatIti lakSaNAzrayaNAbhAvAnna vRttidvaya virodhasyAvakAza ityarthaH / nanu paGkajapadAd yadaivAvayavazaktyA paGkajanikarturupasthitistadaiva samudAyazaktyA padmasyApyupasthitiriti samAnakAlInopasthitikatvena padma evAnveti paGkajanikartRrUpo'rtha iti padmarUpArthe vizeSaNatayA'nvitasya paGkajanikarturnirAkAGkSatayA na kumudapadArthena samamanvayaH sambhavatIti padmAvizeSaNatathA svAtantryeNa paGkajanikarturupasthitaye tatra lakSaNA''vazyakIti vRttidvayavirodhaH syAdevetyAzaGkaya pratikSipati - na ceti / rUDhyA samudAyazaktyA, avaruddhatayA ekatra vizeSaNatvenopasthitasya nAnyatra vizeSaNatayA'nvaya iti niyamAt padme vizeSaNatayopasthitasya paGkajanikarturna kumude'nvaya iti vizeSyIbhUtena padmena svAtirikte vizeSaNatayA paGkajanikartuH svavizeSaNasyAnvayapratibandhakenAvaruddhatayA'nyatrAnvetumayogyatayopasthitasyAvayavazaktyopasthitasyetyarthaH / svatantropasthitaye padmAvizeSaNatathA paGkajanikarturupasthitaye / pratikSepahetumupadarzayati-yogArthasyati- avayazaktijanyopasthitiviSayasya paGkajanikarturityarthaH / rUDhyarthavizeSaNatAyAM samudAyazaktijanyopasthitiviSayapadmarUpArthavizeSaNatAyAM satyAm / tathAbhAve'pi kumudapadArthe vizeSaNatayA'nvaye nirAkAGgatve'pi / vizeSyatAyAM paGkajanikartRrUpayogArthasya samudAyazaktyarthapadmanirUpitavizeSyatAyAm / svAtantryAnapAyAt anyatra vizeSatayA'nupasthitatvalakSaNasya svAtantryasyAnapAyAt sattvAt tathA ca svAtantryeNopasthitasya paGkajanikartRrUpayogArthasya kumudapadArthe'bhedena vizeSaNatayA'nvaye sAkAGkSatvamanAkulameva, ekana vizeSaNatayopasthitasyAnyatra vizeSaNatayA nAnvaya iti niyamasya virodhAbhAvAdityarthaH / nanu yathA'vayavazaktyA paGkajanikartuH pRthagevopasthitatvAt svAtantryaM tathA samudAyazaktyA padmasyApi pRthagevopasthitasvAt svAtantryameva tasya ca bAdhAdabhedena na kumudarUpArthe'nvayasambhavaH, na ca rUDhyarthaM padmaM parityajya yogArthasya kevalasyaiva kumudapadArthe yobhyatvAdanvaya iti vaktuM yuktaM tathA kutrApyadRSTatvAdityata Aha- anyatheti - anvayAyogyamekamarthaM parityajya yogyasyAparArthasya padArthAntare'nvayabodhasyAnabhyupagame ityarthaH / zyenena yajeteti- 'darza-pUrNamAsAbhyAM svargakAmo yajeta ' ityAdau sarvatra balavadaniSTAnanubandhitvamiSTasAdhanatvaM kRtisAdhyatvaM cetyetatrayaM vidhyarthaH nahi prayojanamanuddizya mando'pi pravartata iti pravRttiM pratISTasAdhanatAjJAnamavazyaM kAraNamabhyupagantavyam, tatheSTasAdhane'pi candramaNDalAnayane kRtyasAdhye na pravartata iti kRtibAdhyatAjJAnamapi pravRttiM prati kAraNaM svIkartavyam, tathA madhuviSasampRktAnnabhakSaNe iSTasAdhane kRtisAdhye'pi ca maraNarUpabalavadaniSTAnubandhini na pravRttirato balavadaniSTAnanubandhitvajJAnamapi pravRttikAraNam, evaM ca pravartakatvAnurodhAd vidha 197 * parja Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / niSTAnubandhitvamayogyatvAnnAnvetIti siddhAntabhaGgaprasaGgAt , yat tUktam-' pratyakSopasthitenApi kalApena tAtparyagrahaM sahakAriNamAsAdya ' pacati ' ityatrAnvayabodha iSyata ' iti, tat tadA zobhate yadi tAtparyamahasya vAkyArthapratipattAvaGgatvamIkSAmahe, tadeva tu nAsti pramANAbhAvAt , pratyuta tAtparyamasya na jJAyate asmAd vAkyAdayamarthastAvadavagamyata eveti vicintya parAvRttya kutrAsya tAtparyamiti pRcchati (pra)yojyavRddha iti; na lAkSaNikapadArthopasthitAnvaya-vyatirekAbhyAM tAtparyagrahasya hetutvAvadhAraNAdanyatrApi tatkalpanaM yuktam , satyAM padArthopasthitau tAtparyagrahavilambena vAkyAnubhavavilambAnupalabdheH; na puruSAntarodIri. takalAyapadArthopasthitAvapi tAtparyagrahasattvA-'sattvAbhyAmanvayabo( dhA-'bo )dhadarzanAd vAkyArthAnubhave'pi taddhetutvam , AsattisattvA-'satyAbhyAmeva tau, na tAtparyagrahasattvAsattvAbhyAmiti, puruSAntarodIritakalA raktatritayArthakatvaM vyavasthitam , evamapi zyenenAbhicaran yajeta' ityAdau zatravadhakAmanayA kriyamANasya zyenayAgasya maraNoddezyakamaragAnukUlavyApArAtmakahiMsArUpatayA balabadaniSTanarakasAdhanatvena baladaniSTAnanubandhitvAbhAvena vidhizaktyopasthitasyApi balavadaniSTAnanuvandhitvasya parityAgenaiva vidhyarthayoriSTasAdhanatvakRtisAdhyatvayoH zyenayAge'nvaya ityevaM balabadaniSTAnanubandhitvamayogyatvAcchayenayAge bAdhitatvAnnAnvenIti siddhAntasya bhaGgaprasaGgAt , ato yathA tatra balavadaniSTAnanubandhitvarUpavidhyarthaparityAgeneSTasAdhanatva-kRtisAdhyatvarUpavidhyarthasya zyenayAge'nvayastathA 'paGkajaM kumudamAnaya' ityatra kumude'nvayAnahatvAt samudAyazaktyopasthitasyApi padmarUpArthasya parityAgenAvayavazaktyopasthitasya paGkajanikartRrUpArthasya kumudapadArthe'nvaya upapadyate ityarthaH / yadapi samudAyazaktayanabhyupagantuH padmatvasya padAnupasthitasya saMskAramAtropasthitasya zAbdabodhe bhAnamityasyopapattaye na ca saMskAropasthitasya zAbdabodhe'pravezo'nyathA kiM pacatItyukta pratyakSopasthita kalAyamAdAya ' ityAdigranthena pramANAntaropasthitasyApi zAbdabodhe bhAnamiti matamupapAditaM zaGkA-samAdhAnAbhyAM tadapi na yuktabhityupadarzayati- yat tuktamiti / tat tAtparyagrahasahakAreNa pacatItyatra pratyakSopasthitasya kalAyasya karmatayA pAke'nvayabodhAbhyupagamanam / tadeva tu nAsti tAtparya grahasya vAkyArthapratipattAvaGgatvameva nAsti / na kevalaM tAtparyagrahamya vAkyArthapratipattyaGgatve pramANAbhAvaH, api tu tAtparyagrahaM vinApi vAkyArthapratipattirjAyamAnA'nubhUyate. yataH kasyacid vAkyasyArthe tAtparyagrahamanturA'pyavagatyAnantaraM prayojya vRddhaH prayojakavRddhaM pRcchatItthaM bhavadutavAkyAdayamoM mayA jJAyate, bhavatastu kutra tAtparyamityAha-pratyuteti / asya prayojakavRddhoccaritasya zrayamANavizeSasyA asmAda vAkyAta prayojakavRddhoccaritAcchayamANAd vAkyavizeSAt / ayamarthaH svIyatadvAkyajanyazAbdabodhe'vabhAsamAno'rthaH / parAvRtya prayojakavRddhAsammukhIna: prayojakaddhasammukho bhUtvA / kutra kasminnarthe / asya niruktavAkyasya / nanu lAkSaNikapadaghaTitavAkyasthale yatrArthe vaktRtAtparyagrahastatrArthe lakSaNAvRttijJAnAlazyArthIpasthityA lakSyArthaviSayakAnyabodho bhavatIti lakSaNAtmaka. vRttijanyopasthitijanyazAbdabodhe tAtparya grahasya kAraNatvamavazyameSitavyam, tatra lakSaNAtmakavRttignahaprayojyazAbdatvAvacchinna prati tAtparyajJAnaM kAraNamityevaM kAryakAraNabhAvakalpanApekSayA lAghavAt sAmAnyataH zAbdatvAvacchinnaM prati tAtparyajJAnaM kAraNamityeva kAryakAraNabhAvaH kalpyata ityastyeva tAtparyagrahasya vAkyArthapratipattyatve pramANamityAzaGkaya pratikSipati-na ceti / 'na lAkSaNikapadArthopasthitAnvaya-vyatirekAbhyAm' ityasya sthAne 'na ca lAkSaNikapadArthopasthitAvanvaya-vyatirekAbhyAm' iti pATho yuktaH, 'naca' ityasya yuktamityananAnvayaH, tAtparyagrahasattve lAkSaNikArthasyopasthitirbhavati tAtparyagrahAbhAve lAkSaNikArthasyopasthitina bhavatItyevamanvaya-vyatirekAbhyAmityarthaH / anyatrApi zaktapadamAtraghaTitavAkyasthale zakyapadArthopasthitijanyazAbdabodhe saMskAramAtraprayojyopasthitijanyazAbdabodhe'pi c| tatkalpanaM tAtparyagrahasya kAraNatvakalpanam , advilamvAda yasya vilambastasyaiva taM prati kAraNatvam, tAtparyagrahavilamve'pi padArthopasthitau satyAM zAbdabodho bhavatyeva na tu zAbdabodhavilamba upalabhyata ityarthaH / nanu ekena pacatItyuktau pareNa kiM pacatIti prazna tadanyena kalAyamityuktau kalAyapadAt kalAyarUpArthopasthitAvapi 'kalAyamiti padaM kalAyakarmakapAkAnvayabodhaparam' iti tAtparyagrahasatve kalAyakarmakapAkAnvayaviSayakazAbdabodho bhavati, nirukatAparyagrahAbhAve niruktazAbdabodho na bhavatItyanvaya-vyatirekAbhyAM tAtparyagrahasya vAkyArthabodhaM prati kAraNatvaM siddhayatyevetyAzaGkaya pratikSipati-na ceti / 'na Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtatarakSiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| 199 - --- - -... - yapadenApi pacati' ityasya samabhivyAhArapratisandhAnena puruSaiH khaNDane kriyamANe zloka ivAnvaya. bodhadarzanAd vAkyArthAnubhave samabhivyAhArapratisandhAnasyaiva hetutvAt ; arthAdhyAhArapakSo'pyayukta eva, 'vimato dvArAnvayabodho dvAropasthApakapadajanyaH zabdadvArAnvayabodhatvAt sampratipannavat ' ityanumAnAt 'pidhehi ' ityatra -- dvAram ' iti zabdAdhyAhArasyaiva siddheH, kiJca, vibhaktivizeSasamabhivyAhAramAsAcaiva padAnAmarthAnubhAvakatvam , tathaivAkAGkSAdarzanAditi eva padArtho na zAbdaH, tadaMza evAkAGkSA'sambhavenAnvayabodhAnupapatteH, gauravasya prAmANikatve yAvadanvayapratiyogyupasthiteH zAbdatvasya zAbdabodhe tantratvAditi dik / syAdetat, 'paGkajamAnaya ' ityatra paGkajazabdena vAkyArthajJAnAnukUlaM kIhak padArthajJAnaM janyate 1 ' padmaM paGkajanikartR ' ityAkAramiti cet ? tat kim anubhavarUpaM smaraNarUpaM vA ? nAdya:sAmagrIvirodhAt, paGkajanikartRtvAMze hyanubhavasAmagrI, padmAMze smaraNasAmagrI, te ca militvA kathamekaM puruSAntarodIrita' iti sthAne 'na ca puruSAntarodIrita ' iti pATho yuktaH / taddhetutvaM tAtparyagrahasya kAraNatvam / niSedhe hetumupadarzayati-pAsattisattvA'sattvAbhyAmeveti / tau anvayabodhA'nvayAbodhI, puruSAntareNa 'kalAyam ' ityuktau kalAya pati' ityevaM 'kalAyam' ityasya 'pacati' ityanena sahAvyavahitapUrvAparIbhAvalakSaNAsattisattve kalAyakarmakapAkAnvayabodho bhavati, nirutA sattyabhAye ca niruktavAkyArthabodho na bhavatItyanvaya-vyatirekAbhyAmAsattareva vAkyArthabodha prati kAraNatvaM na tu tAtparyagrahasya / "puruSaiH khaNDane kriyamANe' ityasya sthAne 'puruSairanvaye kriyamANe ' iti pATho yuktaH / zloka iveti-yaspadadvayArthayoranvayabodho'pekSitastayoH padayoH zloke samabhivyAhRtayorabhAve yathAzratazlokavAkyAt tatpadadvayArthAnvayabodhAbhAve'pi tatpadayorAsattikalpanayA yad vAkyAntaraM tata eva padavyAsattisahakArAdanvayabodho yathA dRzyate tathA'nyatrApyAsattita evAnvayabodhabhAvena vAkyAnubhave samabhivyAhAralakSaNAsattipratisandhAnasyaiva hetutvAdi. tyarthaH / yadapi 'ata eva tAtparyaviSayAnvayapratiyogivAcakapadAdhyAhArApekSayA'rthAdhyAhAra eva lAghavamAmananti' iti granthena samabhirUDhanayamate'rthAdhyAhArasyaiva yuktatvamAveditaM tadapi na yuktamityAha- arthAdhyAhArapakSo'dhyayukta eveti / kathama. yukta ityapekSAyAM tatra hetumupadarzayati-vimata-iti- 'dvArakarmakapidhAnakriyAkartRviSayakazAbdabodhaH padajanyadvArakarmatvopasthitijanya eva, padAjanyadvArakarmatvopasthitijanyo'pi' ityevaM vipratipattiviSayaH, dvArakarmakapidhAnakriyAkartRviSayakaH zAbdabodha ityarthaH / sampratipannavaditi- yathA vAdi-prativAyubhayasammato 'dvAraM pidhehi ' iti vAkyajanyo dvArakarmakapidhAnakriyAkartabodhastathetyarthaH / pidhehItyati- yatra 'pidhehi ' ityetAvanmAtramukaM na tu dvAraM tatretyarthaH / padAdhyAhArasyAvazyakatve yuktyantaramAha-kiJceti / tathaiva vibhaktivizeSasamabhivyAhArata eva / 'eva' ityasya sthAne 'pada evAkAkSA, ' iti pAThaH samyag , ' padArtho na zAbdaH' ityasya sthAne padArthoM na zabdaH' iti pATho yuktaH / tadaMza eva padArthAza eva, evaM ca padAdhyAhArapakSe prathamaM padajJAnaM tataH padArthopasthitistataH zAbdabodhaH, arthAdhyAhArapakSe tu prathamata evapadArthopasthitistataH zAbdabodha ityarthAdhyAhArApekSayA padAdhyAhAre gauravamiti yat parAbhipretaM tatrAha- gauravasyeti-aprAmANikameva gauravaM doSAya na tu prAmANikam, prakRte tu padAdhyAhArAbhAve arthe AkAGkSA'bhAvAdava ne tataH zAbdabodha iti zAbdabodhAnurodhena padAdhyAhAra Avazyaka iti padAdhyAhAre gauravasya prAmANikatve suvyavasthite yAvadanvayapratiyoginAmupasthiteH zabdajanyatvasya zAbdabodhe prayojakatvAdityarthaH / paGkajapadas5 samudAyazaktimasahamAnaH paraH zaGkate-sthAdetaditi / paGkajazabdana padArthajJAnaM kIdRzaM jAyate iti pRcchAyAmuttaramAzaGkate- pdmmiti| AzaGkitamuttaraM vikalpyApahastayatitaditi- 'padma paGkajanikartR' ityAkArakaM jJAnamityarthaH / nAdya iti- 'paGkajanikartR pamam' ityAkArakamanubhavarUpaM jJAnaM paGkajapadena jAyata iti prathamakalpo na samIcIna ityarthaH / niSedhahetuM sAmagrI virodhAdityupapAdayati-paGkajanIti-paGkajanikartRtvaM pakajazabdenAvayavazaktyA pratipAdyate, tatra paGkapadena paGkarUpArthasyopasthitiH, japadena janika rUpa sthitidvayena paGkajanikarturavagatiriti paGkajazabdo vAkyavidhayava paGkajanikarturavabodhaka iti paGkajanikartRjJAnaM zAbda. bodhAtmakAnubhava eva, na tu smaraNamiti pakajanikartRtvAMze'nubhavasAmagrItyarthaH / padmAMza iti- padma paGkajapadaM rUDhatvAt Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato mayopadezaH / - kArya janayetAm ? na dvitIyaH-upapada-dhAtu-pratyayapratyeka saGketapratisandhAnajasmaraNAni(nAM) samudAyArthasmRtikAle'sasvAduttarottareNa pUrvapUrvanAzAt , na ca pratyekaramaraNajanyasaMskArasamudAyAt paGka-ja nikartRtvapadmatvAnAmekameva samUhAlambanaM smaraNaM kAryadarzanAt kalpyata ityapi yuktam , evamapi hi paGkaja-nikartRpadmAnayanAnvayaH pratyekaM syAt , na tu viziSTavaiziSTyena; kica, dvayenAnvaye vAkyabhedaprasaGgaH kathakAra vAraNIyaH ? kathaM vA na gavAdipade'pi yogarUDhiH ? ko hi " gameDoM" [pA0 uNA0 225] " saptamyAM janerDaH " [pA0 3. 2. 97.] ityanayorvizeSaH ? anuzAsanAvadhRtavibhAgaprakRti-pratyayazaktibhirubhayatra yogarUDhereva sambhavAditi, u(atro)cyate-' paGkajamAnaya ' iti vAkyAt paGkajanikartAraM padmaM samAnayeti pratIteH paGkaja padena pratyeka samudAyazaktipratisandhAnasahakArivazAd militagocaramekameva padarUpameva, na tu vAkyarUpamataH paGkajapadAt padmarUpAyastha smaraNameva, na tvanubhava iti padmAze smaraNasAmagro, na tvnubhvsaamgriityrthH| te ca niruktAnubhavasAmagroniruktasmaraNasAmagyau ca, anubhavasAmagrI anubhavaM janayati, smaraNasAmagro smaraNaM janayati; anubhavatvasmaraNatvayozca virodhAnnaikaM jJAnamanubhavasmaraNAtmakaM saMbhavatIti niruktasAmAnyau milite api naikaM kArya kartumarhata iti kathamekaM jJAnaM niruktasAmagyau janayetAmityarthaH / pakajapadena 'palkajanikartR padmam' ityAkAraka jJAna smaraNarUpamupajAyata iti dvitIyapakSo'pi na samIcIna ityAha-na dvitIya iti / niSedhe hetumAhaupapadeti-paGkajazabde paTakapadamupadaM tasya kardamarUpArthe saGketaH jandhAtustasyotpattau saGketaH, Dapratya yastama / kartari saketa iti niruktapadatrayasaGketapratisandhAnAni RmikANi, tebhyo jAyamAnAni kardamAdirUpArthasmaraNAnyapi RmikANi. teSAM caikadA paGkajanikartRpadmAtmakasamudAyArthasmRtikAle'sattvAjandhAtvarthotpattismaraNasamaye jandhAtusalaketasmaraNenopapadapaGkArthakardamasmaraNasya DapratyayArthakartRsmaraNasamaye DapratyayasaGketapratisandhAnena dhAsvatpittismaraNasya ca vinAzAna paGkajanika padmarUpasamudAyArthasmaraNaM saMbhavatItyarthaH / nanu upapadAdipratyekapadasaGketapratisandhAnaprabhava kramikasmRtibhyaH pakajetyakhaNDapadasamudAyasaGketa pratisandhAnaprabhavapadmarUpArthasmRtyA ca pratyeka kramikAH svasamAnaviSayakAH saMskA !H samutpannAsteSAM ca yugapat sadbhAvAt tatsamudAyanakakAlavatinA paGkajanikartRpadmarUpArthasmaraNaM samUhAlambana bhaviSyatItyAzaya pratikSipati-na cetiasya 'yuktam ' ityanenAnvayaH / kAryadarzanAditi-yadi tattadarthasmaraNaprabhavasaMskArasamudAyo na bhavenna paGkajanikartRpadmAnA samUhAlambanAtmakasmaraNamupalabhyeteti tAdRzasamUhAlambanasmaraNarUpakAryadarzanAdeva kalpyata ityarthaH / bhavatUktadizA paka janikaTe-padmavAnAM samhAlambanasmaraNaM tathApyAnayanarUpapadArthAntareNa sama smRtAnAM teSAM pratyekamevAnvayaH, yadrapeNaikapadArthasmaraNaM tadrUpeNaiva tasyAparapadArthena samamanvaya iti niyamAt , pakapadArthasya kardamasya dhAtvarthajanane tasya ca pratyayArthakartari tasya ca samudAyArthapadma'nvayato niyamato niSpannasya pakajanikartapadmarUpArthasya viziSTasyAnayanarUpapadArthAntareNa samamanvayaH syAt, paGkajanikartapadmatvena rUMpaNa niruktaviziSTarUpArthasya padAdanupasthiteriti niSedhahetumupadarzayati-evamapIti-nirukkasaMskAra. samudAyAnniruktArthAnAM samUhAlambanakasmaraNasambhave'pItyarthaH / paGkajapadasyAvayavazaktisamudAyazaktyorupagame doSAntaramupadarzayati-- kizceti / dvayeneti-pakajamAnaya ' ityatrAnayanarUpapadAntarArthasya pani vArthena padmarUpasamudAyArthena ca samamanvaye dvitIyAvibhakta parthakarmatvaM madhye sanivezya taddvArA svIkriyamANe pakajanikartRkarmakAnayanabodhaH padmakarmakAnayanabodhazca tato bhavediti sAkSAt paramparayA parasparAnanvitavibhinnArthabodhakatvalakSaNavAkyabhedAtmakadoSo'tra bhavan kathaGkAra kAraNIyaH ? na kathaJcit sa vArayituM zakya ityarthaH / yathA ca paGkajapa'vayavazakti-samudAyazaktyoH sadbhAvAd yogarUDhistathA gavAdipade'pi tayoH sadbhAvAd yogarUDhiH kiM na bhavadbhirUpeyate ? ityAha -kathaM veti-gamanArthakagamidhAto?pratyaye sati gauriti padaM niSpadyate, tatra gamidhAtorgamanamarthaH, Dopratyayasya ca kartA'rthaH, tathA ca gamanakartA'vayavazaktyA'rthaH samudAyazakRtyA gotvavAnarthaH, evaM ca gamanakartA gauriti gozabdArthaH paGkajapade'pi pakapadArthaH kardamaH janidhAtorjananamarthaH, Dapratyayasya kartA'rthaH, samudAyazaktyA ca padmamartha iti paGkajanikartR padmamityarthaH pakajapadasya, itthaM cAnayorna kazcid vizeSa iti gavAdipadaM rUDhameva paGakajAdipadaM yogarUDhamiti vibhAgakalpanA nayAyikAnAM duSkalpanaivetyAha- ko hIti | anayoH DovidhAyaka DavidhAyakayoH / atra uktaashnkaayaam| ucyate pratividhAnaM kathyate / militagovaraM pakajanikartR Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / 201 smaraNaM janyate, tatrAsattivazena ' vizeSye vizeSaNam' iti rItyA pakvajanikartRtva-padmatvaviziSTAnayanasyaikadaivAnvayabodhaH, yadvA paGka-jani-kartRtvAdInAM pratyekapadopasthitAnA prathamastAvadanvayabodhastadanantaraM tena samaM padmavasyAnantaramAnayanAnvaya ityAyUhyam ; na caikasya paGkajapadasya pada-vAkyabhAvavirodhaH, samu. dAyApekSayA padatvam , avayavApekSayA ca vAkyatvamityevamavirodhAt ; na ca gavAdipade'pi yogarUDhe (DhiH), 'Do' pratyaye zasyavadhArakAmAvAniyataikaprakRtikatvenAvApodvApakalpanAsambhavAt , anuzAsanaM tu rekhA. gavayena satyagavayajJAnavat sAdhutvAd vyAkhyAnamAtraparam ; na ca dhenvAdipade'pyevaM syAt , jAnu-dAnu padayaviSayakam / bhavatu militaviSayakamekaM smaraNaM yogarUDhipratisandhAnalakSaNasahakArisahakRtAt pakajapadAdevamapi kathameka. daiva pakkajanikartatvaviziSTapadmAnvayavodha ityapekSAyAmAha-tatreti-milita gocaraikasmaraNe stiityrthH| Asattivazena paGkajetyekapadopasthApyatvalakSaNAsattibalena / vizeSya iti-vizeSye Anayane karmatAdvArA padmasya tatra kastatra janastatra pakajasyAnvaya ityevaM 'vizeSye vizeSaNaM tatrApi vizeSaNAntaram' iti rIlyA paGkajanikartatvaviziSTapadmatvaviziSTAnayanasvaikadaivAnvayabodhaH sambhavati, yato viziSTavaiziSTyabodha evaM vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayasya kAraNatvam, prakRtAnvaya. bodho'pi yadi viziSTavaiziSTyAvagAhibodhaH syAt tadA vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayasya tatra kAraNatvaM bhavediti paGkajanikartatvaviziSTapadmatvalakSaNavizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayo niruktapadmavaprakArakasmaraNarUpa iti niruktapadmatvaviziSTe pakkajapadasalaketapratisandhAnAbhAvAnniruktapadmatvaprakArakasmaraNAbhAve niruktazAbdabodho na bhavedapi, 'vizeSye vizeSaNam / iti rItyA niruktabodhAbhyupagame tu sa bodha upalakSitavaiziSTyAvagAhova, tatra ca na vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayasya kAraNale kintu viziSTabuddhirUpaM taM prati vizeSagajJAnameva kAraNam , militagocaramekaM smaraNaM ca vizeSaNazAnaM bhavatyeveti tata uktarItyA'nvayabodhaH syaadevetyrthH| athavA paGkajapadasanniviSTAnAmupapada -dhAtu-pratyayapadAnAM pratyekazaktyopasthitAnAM paGka-jani. kartatvAnAM prathamaM paGkajanikartetyevamanvayabodhastadanantaraM samudAyazaktyopasthitena padmatvaviziSTena samaM paGkajanikarturabhedenAnvayabodhastadanantaraM paGkajanikartRtvaviziSTapadmasya karmatvarUpadvitIyArthadvArA''nayanAnvayabodha ityevamabhyupagame'pi na kiJcidanupapannamisyAha-yadveti / tena samaM paGkajanikartRtvaviziSTena smm| 'padmatvasya' ityanantaram 'anvayabodha' ityasyAnukarSaNa sambandhaH / 'AnayanAnvayaH' ityasya padmatvaviziSTasya karmatvadvArA''nayanena samamanvayabodha ityarthaH / nanvekasyaiva palakajapadasyopapada-dhAtu-pratyayaH pratyeka svasvazaktyupasthitArthAnAmantrayabodhajanakatvena vAkyatva samudAyazaktyA ca padamarUpai. kArthopasthitimAtrajanakatvena padatvamityevaM padatva-vAkyaravayorekasmin samAvezo virodhAnna saMbhavatItyAzaGkhya pratikSipatina ceti 1 padatva-vAkyatvayorekApekSayakatrAvRttitvameva virodho na tvayekSAvinirmokeNaiRtrAvRttitvam, pakajayade ca samudAyApekSayA padatvamavayavApekSayA ca vAkyatvamityekApekSayaikatrAvRttitvalakSaNasya virodhasyApekSAbhedenekatra sattve'pi na hAniriti niSedhahetumupadarzayati-samudAyApekSayeti / nanu gopade'pi gamidhAtu-DopratyayAbhyAM gamanakartRtvAnvayabodhakatvasya samudAyazaktyA gorUpArthopasthitijanakatvasya ca sambhavena yogarUDhiH syAdityAzakSya pratikSipati-na ceti / niSedhe hetumAhaDopratyaya iti Dopratyayasya kartari zaktirityevaM nizcaya kAraNaM nAsti, 'game?' [pA0 ugA0 225] ityanena gamidhAtuta eva apratyayasya vidhAnamiti niyatakaprakRtikatvena gopadasAdhutvArthameva DopratyayavidhAnam , na tu DopratyayasadbhAve gamanakartarUpArthapratyayabhAvaH, DopratyayabhAve gamanakartarUpArthapratyayAbhAva ityevamanvaya-vyatirekalakSaNAvApodvApakalpanAyAH zaktimAhikAyA abhAvAt , yataH pade gamidhAtu sti, atha ca Dopratyaya ityevaM gamidhAtorabhAve DopratyayasadbhAve gamanAtiriktArthakatatvAva. bodhasyAdarzanena Dopratyaye kartRtve zaktyavadhAraNAsambhavAdityarthaH / yadi Dopratyayasya na kartRtvarUpArthe zaktiH, tahi kimartha gamidhAtuto DopratyayavidhAnamityapekSAyAmAha-anuzAsanaM sviti-gavayAnabhijJasya satyagavayasvarUpAvagataye yathA gavayAkRti rekhayA darzayati tato rekhAgavayena satyagavyasvarUpama gacchati puruSa tathA gamidhAtuto DopratyayavidhAnato gopadasAdhutvamAtrAvagatirbhavati, tadarthameva tu " game?" iti gauriti vyAkhyAnamAtram, arthAd dhAtupratyayArthasamAzrayaNena gaurityasya gacchattIti gauriti vyAkhyAnamAtraparaM prakRtipratyayavibhAgasamAzrayaNam , na tu vastugatyA gamanakarteti gopadAt pratIyate, Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalakato nayopadezaH / bhAnu-zabdAdAvAvApodvApakrameNa tatra zaktiH kalpyA, tadvaraM rUDhireva, nahi dhenvAdipade yogarUDhiriti gautamavacanamasti, yena yogatyAge'pasiddhAntaH syAd " iti / / - vyavahAranayAnusAriNastu-" paGkajAdipade'pi rUDhireva, vyutpatteH sarvatra sAdhutvArthatvAt , ata eva yogatyAgena sthalapane paGkajapadasya(prayogaH)" ityaahuH|| __vayaM tu brUmaH-vyutpattirahitatvaM rUDhitvam , vyutpattisahiSNutvaM yaugikatvam , tadasahiSNutvaM ca mizratvam, iti padAnAM yaugikAdivibhAgaH pAribhASika eva, paramArthatastu yoga-rUDhinayayoH svasvajanya. zAbdabodhe mithaH pratibandhakatvena ' syAd yaugika eva zabdaH, syAdruDha eva' ityAdirItyA saptabhaGgIpravRttireva yuktA, nayadvayajanyAkAGkSayoH saptabhaGgayutthApakatvasya sarvasiddhatvAt , ata evAvayava samudAya. zaktibhyAM bodhakatvam ; paGkajAdipade yogarUDhitvamiti nyAyanayaikAnto na yuktaH, tannaye nAma-dhAtvoH sambhUyAbodhakatvena tayostAtparyavAhakatAyAH, 'Da'pratyayasyaiva ca paGkajanikartari lakSaNAyAH svIkArAt, na laukika parIkSakAbhyo gaurityanena gotvaviziSTa evArthaH pratItigocarIkriyata iti / nanvevaM dhenvAdipadasyApi gotvaviziSTa eva rUhiH sthAnna tu dhAnakarmatvaviziSTe yogo'pItyAzaGkAmiSTApattyA pariharati-na ceti / evaM syAt gavAdipadavaDhireva syAnna tu yogo'pi ! aSTApattireva niSedhaheturityAha-jAnviti- jAnvAdipade nuzabdasattve'pi dhezabdAsattve dhAnakarmatvaM na pratIyate, tatraiva jAdisthAne dhezabdopAdAne dhAnakarmatvaM pratIyata ityanvaya vyatirekalakSaNAvApodvApAbhyAM dhAnakarmatvaviziSTe dhenupadasthAtrayavazaktiH prakalpanIyA, tadapekSaya! gotvaviziSTe samudAyazaktimAtrameva tasya varamityarthaH, yathA ca par3aka jAdipadaM yogarUDhamiti naiyAyikavRddhAnAmanuzAsanaM navaM dhenvAdipadaM yogarUddhamityanuzAsanaM teSAM samasti yadulAdyogarUDhirapi tasyAbhyupeyA syAdityAha- nahIti / kasyacinnavyanaiyAyikasya dhenvAdipade yogarUDhoktirna nyAyadarzana siddhAnto yena tasya yogatyAge'pasiddhAnto bhavet , nyAyadarzanapraNetumaharSe gautamasyaiva vacana nyAyasiddhAntaH, na ca dhenvAdipadaM yogArUDhamiti gautamavacanaM samastIti yogaparityAge'dhyapasiddhAnto nAtra padaM dhatte ityAvadanAya 'gautamavacanam' ityuktiH / pakajapadaM yogarUDhamityabhyupagacchatAM naigamanayAnusAriNAM naiyAyikAnAM matamupadazya pakajAdipadaM rUDhamevetyabhyupagantRNA vyavahAra nayAnusAriNAM matamupadarzayati-vyavahArana yAnusAriNastviti-asya 'AhuH' ityanena sambandhaH / nanu paGkajapade rUDhereva bhAve pakrA jAyata iti paGkajamiti vyutpattiranArthakA syAdityata Aha- vyutpattariti-yathA gacchatIti gaurityevaM gavAdipadavyutpattigaurityAdipadasya sAdhusvArthikA na tu tato gamanakartAdyarthaH parikalpyata evaM paGkajAdipade'pItyarthaH / ata eva 'paGkAjAyate iti vyutpattiH sAdhutvArthi kaiva, na tvayArthavodhiketyabhyupagamAdeva, anyat sugamam / atra janAnA siddhAnta granthakRdAvedayAti-vaya tu ma iti / tadasahiSNutva va 'iti sthAne ' tatsahiSNukha sati tadasahiSNutvaM ca' iti pATho yuktaH / rUDhitvama' ityatra rUDhatvamiti pAThaH samyaga / mizratvaM yogarUDhatvam, tathA ca vyutpattisahitatve sati vyutpattirahitatvaM yogarUDhatvamityarthaH / iti evaMprakAreNa / pAribhASika eva svecchAkalpita eva / tahi ko'tra vAstavika itypekssaayaamaah-prmaarthsviti| yoga-rUDhinayayoH avayavazaktyabhyupagantu samudAyazaktyabhyupagantanayayoH / svasveti-avayavazaktyabhyupagantanayasya samudAyazaktimAnajanya zAbdabodhe pratibandhakatvena samudAyazaktyabhyupagantRnayasyAvayavazaktimAtrajanyazAbdabodhe pratibandhakatvena ca yaugika evaM zabdo rUDha eva ca zabda ityevamekAntavacanapravRttine sambhavati, kintu syAd yaugika eva zabdaH 1 syAdUDha evaM zabdaH 2 syAd yaugika eva syAda eva ca zabdaH 3 sthAdavakavya eva zabdaH 4 syAd yaugika evaM syAdavaktavya eva ca zabda: 5 sthADha eva syAdavakavya eva ca zabdaH 6 syAd yaugika eka sthADha evaM syAdavaktavya eva ca zabdaH . ityevaM saptabhaGgovacanapravRttireva yuktya rthaH / kathamitthamatra sahabhopravRttirityapekSA yAmAha-nayadvayeti-yogAbhyupagantRnayarUTyabhyupagantRnayaddhayetyarthaH / ata eva nayadvayajanyAkAddhayoH sptbhnysthaapktvaadev| 'yogarUDhitvamiti' iti sthAne 'yogarUDhatvamiti' iti pATho Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyo samalato nayopadezaH / 203 -% 3D cAvayavadyotya samudAyazakyArthabodhakatvena tathAtvaM yuktam , evaM sati 'prajayati ' ityatra prottarajitvena prakRSTa jaya iva paGkajapadottara'Da'pratyayatvena paGkajanikartRpadma eva nirUDhalakSaNAsambhave samudAyazakto mAnA. bhAvAd , ananyalabhyasyaiva zabdArthatvAd, anyathA samAse na zaktiriti matabhaGgaprasaGgAt , na cedevaM rAjavAcake bhUdhanAdizabde bhUdhanavati lakSaNa yA yaugike rAjatvena pRthag bodhakatayA yogarUDhatvaprasaGgaH kathaGkAraM vAraNIyaH, viziSTarUDhayekAntanayo viziSTayogaikAntanayo vA tatra samAnaprasara iti tayormahAyodhayoriva yuddhaM vArayituM syAdvAdamahArAjaM vinA ko'nyaH samartha iti vibhAvanIyam / __etena yogArthasya niyamato'bhAnaprasaGgena mImAMsakanayaikAnto'pi nirasta; iti nayayojanayaiva sarvA zAbdI prakriyA'nAvilA / / 39 // yuktH| nyAyanayakAntAbhyupagamasyAyuktatve hetumAha- tannaya iti- nyAyanaye ityrthH| nAma-dhAtvoH paGkanAma-janidhAtvoH / sambhUyAbodhakatvena militvA'rthabodhakatvAbhAvena, paGketi nAma kardamarUpArtha bodhayati, janidhAtuzcotpattirUpArtha bodhayati, na tu militayostayoH paGkaviziSTotpattirUpArthabodhakatvaM nAmArtha-dhAtvarthayorabhedAtiriktasambandhenAnvaya syAvyutpannatvAt, prakRte ca paGkapadArthasya nAbhedasambandho janidhAsvotpattau ghaTate'to janyajanakabhAva eva sambandhaH, sa ca vyutpattivirodhAna zAbde bhAsitumaItIti / tayoH naam-dhaatvoH| tAtparyagrAhakatAyA: popapadakajanidhAtUtaraDapratyayasya paGkajanikartRrUpAyeM yat tAtparya tadAhakatAyAH, asya 'svIkArAda' ityanenAnvayaH, kartRrUpArthe DapratyayavidhAnaM na tu paGkajanikartRrUpArthe iti Dapratyayasya na paGkajanikartari zaktiH kintu tasya tatra lakSaveti Dapratyayasya paGkajanikartari lakSaNAyAH svIkArAdityarthaH / 'naca' ityasya yuktam' ityanenAnvayaH / mavayavadyotyeti- nAma dhAtu-pratyayalakSaNAvayavadyotyetyarthaH / samudAyazaktyA upapada-dhAtu-pratyayaniSpacapaGkajapadazaktyA, zakyeti pAThe avayavadyotyo yaH samudAyazakyArthastadvodhakatve. netyartho'tra prAyaH / tathAtvaM paGkajapadasya yogarUDhatvam / yuktatvaniSedhe hetumAha-evaM satIti- avayavAnAM dyotakatvaM samudAyasyArthabodhakatvamityabhyupagame satItyartha: / prakRSTajaya iveti - prakRSTa jayarUpAthai prarUpopalagattarajisvena jayAkajibAtoryathA lakSaNA tthetyrthH| nanu paGkajanikartRpadmarUpArthapratItireva samudAyazaktI mAnamityata Aha-ananyalabhyasyaiveti, zabdArtha tvAta zabdazakyArthatvAt , tena lakSaNayA lakSyasya zabdajanyopasthitiviSayatvalakSaNazabdArthatve'pi na kSatiH, yathA 'gaGgAyAM ghoSaH' ityatra gaGgApadAd gaGgAtIrarUpArthapratItAvapi na gaGgApadastha gaGgAtIrarUpArthe zaktiH, gaGgAtIrarUpArthasya tatra lakSaNayaivAvagatisambhavena tasya zaktibhinnalakSaNAlabhyatvenAnanyalabhyatvAbhAvAt , tathA prakRte'pi paGkajanika pArUpArthasya zakti, . minnalakSaNayA pratItisambhavenAnyalabhyasya tasyAnanyalabhyatvAbhAvena paGkajapadazakyArthatvAbhAvena na paGkajapadasya samudAyazaktina rityarthaH / anyathA anyalabhye'pi smudaayshrbhyupgme| samAsa iti- samAsaghaTakapratyekapadaklaptazaktyaiva. samAsaprati. pAdyArthasyAvagatisambhavAt samAse na zaktiriti naiyAyikamatasya bhaGgaprasaGgAt , tathA ca samAsazaktyabhyupagantAro caiyAkaraNA evaM vijayerannityAzayaH / lakSaNayA nirvAhe satyapi paGkajapadasya yogarUDhasvAbhyupagame bhUrdhanaM yasya sa bhUdhana ityevaM vyutpannasya bhUdhanazabdasya bhUsvAmirAjarUpArthakatvato yogarUDhatvaM prasajyata ityAha-nacedevamiti- uktadizopapAditamartha nAbhyupaiti yadA tadetyarthaH / rAjatvena pRthabodhakatayA gajatvena rAjani bhUdhanapadasya samudAyazaktirityupagamato rAjatvena rAjarUpArthasya bhUdhanavapAryataH pRthagbodhakatayetyarthaH / kathaGkAraM vAraNIyaH? na kathaJcidvArayituM zakyaH / viziSTarUDhayekAntanayaH paGkajapadasya paGkajanikartRsvaviziSTapadme rUDhirevetye kaantaabhyupgntRnyH| viziSTayogakAntanayaH paGkajanikartRtvaviziSTapagreDavayavazaktirevetyekAntAbhyupagantRna yaH / tatra pngkjpde| samAnaprasaraH tulyayuktyopapAdayituM shkyH| iti etasmAt kAraNAt / tayoH viziSTarUTyekAntanaya-viziSTa yogekAntanayayoH, asya 'yuddham' ityanenAnvayaH / atra dRSTAntamAhamahAyodhayoriveti- yathA mahAyodhayormala-pratimallabhAvena yuddhaM kurvano: sAmanta-mahopatyoyudaM vArayituM tadadhikazaktimAn mahArAja evaM prabhutaM vinA'nyo na tayoryuddhaM vArayituM samarthastathA prakRte'pi niruktana yayoranyo'nyamatakhaNDanalakSaNayuddha vArayitaM syAd yaugika eva zabdaH, syAdraDha evaM zabdaH' ityAdi saptabhazIlakSaNasyAdvAdamahArAja evaM samartho na ta tadanyaH kazcit samartha ityarthaH / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato myopdeshH| ___ tadevaM nayamatasya vicitratvAt prasiddhadhAtvarthapuraskAreNaivambhUtanayapravRttiriti vyavasthApitam , evaM ca sati yat siddhaM tadAha - siddho na tanmate jIvaH, proktaH sattvAdisaMiyapi / ____ mahAbhASye ca tattvArthabhASye dhAtvarthabAdhataH // 40 // nayAmRta-siddha iti / tanmate- evambhUtanayamate, sattvAdisaMjyapi- 'sattAyogAt sattvaH, atati svAn paryAyAnityAtmA' ityAdisaMjJAdhAryapi, siddho mahAbhAdhye- vizeSAvazyake, tatsvArthamAdhye ca, dhAtvarthabAdhato- 'jIva prANadhAraNe' iti dhAtvarthAnanvayAjjIvo na proktaH, tathA ca vizeSAvazyakavacanam- " evaM jIvaM jIvo saMsArI paanndhaarnnaanubhvo| siddho puNo ajIvo jIvaNapariNAmarahiu ti" [vizeSAvazyakabhASyagAthA-2256 ] // 40 // etadeva tatvArthavacanamanUdha vyavasthApayati-- jIvo'jIvazca nojIvo, noajIva itIhite / jIvaH paJcasvapi gativiSTo bhAvairhi paJcabhiH // 41 // nayAmRta-jIva iti ! jIvo'jIvo nojIyo noajIvazceti caturbhiH samaiH padaiH ko'rthaH pratipAya isi Ihite- prabhayogyavicAra viSayIkRte, siddhAntinA gatimArgaNAyAM pazcasvapi gatiSu-nAraka rUDhijJAnasya yogArthabhAnapratibandhakatvamiti mImAMsakamatamapi na yuktam , tathA sati paGkajapadajanyazAbdabodhe niyamataH paGkajanikartarUpayogArthasya bhAnaM na syAt . 'syAd yaugika eva zabdaH, syADha evaM zabdaH' ityAdisaptabhaGgIlakSaNa. syAvAdajanyazAbdabodhe tu kathaJcidyogArtha kathaJcidravyarthayorubhayorapi bhAnasyAnubhavasiddhatvAdityAha- eteneti-sthAdvAdamahArAjasya nayadvayayuddhavAraNasamarthatvenetyarthaH, asya 'nirastaH' ityanenAnvayaH / upasaMharati- itIti- evaMprakAreNetyarthaH, nayayojanayaiva syAtpadalAJchitanayavAkyaghaTitasaptamaGgIpravRttilakSaNanayayojanayaida // 39 // - catvAriMzattamapadyamavatArayati- tadevamiti / 'prasiddhadhAtvarthapuraskAreNaivambhUta' iti syAne prasiddhadhAtvarthapuraskAreNaivaivambhUna' iti pATho yuktaH, vyavasthApitamityantoktiH pUrvapadyena sahottarapadyasya saGgatipradarzanArthA / evaM ca sati prasiddhadhAtvarthapuraskAreNaivaivambhUtanaya pravRttirityasya vyavasthApane ca sati / "siddho na tammate jIvaH" iti catvAriMzattamapadyaM vivRNoti-siddha itIti- sattvAdisaMzyapi siddho dhAtvarthabAdhatastanmate na jIva iti mahAbhASye tatvArthabhAdhye cokta itynvyH| 'tanmate' ityasya evambhUtanayamate' iti vivaraNam , evamagre'pi mUlamullikhya vikRtam / sattvasaMjJAdhArI kathaM siddha ityAkAlAnivRttaye uktam- sattAyogAditi / 'satvAdi' ityAdipadagrAhyAtmasaMjJAdhAritvapratipattaye atatItyAdi tadyatpattyupadarzanam, 'atati svAn paryAyAn' ityasya sthAne 'atati tA~stAn paryAyAn' iti pAThaH samyag , taustAn paryAyAnisyasya prasiddhAn jJAna-darzana-sukhAdiparyAyAnityarthaH, atatItyasya gacchatItyarthaH / siddho jovo na proktaH kutretyapekSAyAmAha- mahAbhASya iti / tasya vivaraNam-vizeSAvazyaka iti / tvarthabAdhataH' ityasya vivaraNam- "jIva prANadhAraNe" iti dhAtvarthAnanvayAditi / vizeSAvazyakavacana. mullikhati-evamiti- "evaM jovan jIvaH saMsArI praanndhaarnnaanubhvH| siddhaH punarna jIvo jIvanapariNAmarahita iti" iti saMskRtam // 40 // ekacatvAriMzattamapadyamavatArayati- etadeveti- jIvanapariNAmarahitatvAt siddhasyAjIvasvamevetyarthaH, asya 'vyavasthApayati' ityanenAnvayaH / "jIvo'jIvazceti' iti padyaM vivRNoti-jIva itiiti| 'Ihite' ityasya vivaraNam-'praznayogya .......... Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / 205 tiryagU-narA'-mara-siddhigatilakSaNAsu, hi-nizritam , paJcabhirbhAvaiH- audayika kSAyika-kSAyopazamikopasamika-pAriNAmikalakSaNaiH, jIva iSTaH, vyutpattinimittajIvanalakSaNodayikabhAvopalakSitAtmatvarUpapAri. NAmikabhAvaviziSTasya jIvasya bhAvapaJcakAtmano jIvapadArthatvAt , na cAtmatvapravRttinimittopAdAnenaivAnatiprasaGge kiM vyutpattinimittopalakSaNagrahaNena ? iti vAcyam , saMbhavati tadupalakSakabhAve tattyAgasyAnyAyyasvAt , anyathA maNDapA-'zvakarNAdipadatulyatAprasaGgAditi dik // 41 / / naji sarvaniSedhArthe paryudAse ca saMzrite / pudgalaprabhRti dravyamajIva iti saMjJitam // 42 // nayAmRta0-najIti / sarvaniSedhArthe- jIvatvAvacchinnAnyonyAbhAvavadarthe, nabi- vivakSite, vicAraviSayIkRte' iti / 'siddhAntinA' ityasya 'iSTaH' ityanenAnvayaH / gatimArgaNAyAM kasyAM gatau kena bhAvenAliGgito jIva iSTa ityanveSaNAyAm / vyutpattIti-jIvapadavyutpattinimitto yo jIvanalakSaNa:-prANadhAraNasvarUpa audayikabhAvastenopalakSita:-pratiyogivyadhikaraNatadabhAvAsamAnAdhikaraNo yadA kadAcittena samamekAdhikaraNavRttirya AtmatvarUpapAriNAmikamAvastadviziSTasyetyarthaH / bhAvapaJcakAtmana: anantaropadarzitaudayikAdibhAvapaJcakasvarUpasya, jainarAddhAnta dharmadharmiNoH kavaJcittAdAtmyamiti bhAvapaJcakAtmakatvaM jIvasya yujyate, na ca' ityasya 'vAcyam' ityananAnvayaH / Atmatveti- AtmatvaM yatovapadasya pravRttinimittaM tadupAdAnenaiva-tadhaNenaiva, arthAdAtmatvaviziSTo jIvapadArtha ityuktyaiva / anatiprasane Atmaminne ghaTa-paTAdipadArtha jiivpdaarthtvprsnggaabhaave| 'kim' iti kAkUrana kiJcid vyutpattinimittopalakSaNagrahaNenetyartho labhyate, vyutpattinimitta yajIvapadasya jIvanaM tadAtmakopalakSaNagrahaNena na kiJcit pryojnmityrthH| niSedhe hetumAha-saMmavatItijIvanalakSaNaM yadAtmatvasyopalakSakaM-jJApakaM taddhAve saMbhavati sati, jIvanasyAtmatvopalakSakatve sambhavatIti yAvat , jIvapadArthasvarUpavyAvarNane tattyAgasya jIvanalakSaNavyutpattinimittatyAgasya / anyAyyAtvAt nyAyApetatvAt, yatrArthe vyutpattinimittadharmo na ghaTate tatra bAdhAt tatparityAgasya nyAyAdanapetatve'pi jIvapadArtha Atmani prANadhAraNasvarUpajIvanasya ghaTamAnasvAt tattyAgo'nucita ityaashyH| anyathA vyutpattinimittasya pravRttinimittopalakSakabhAve sambhavatyapi tatparityAgena pravR. ttinimittaviziSTasyaiva padArthatvAbhyupagame / maNDapati-maNDape-gRhavizeSe maNDapAnakartRtvasya bAdhAt tatparityAgena gehatva. vyApyamaNDapatvaviziSTasya vAcakaM yanmaNDapapadam , yaccAzvasya pazuvizeSasya karNo'zvakarNa iti vyutpattinimittamazvasambandhi karNatvaM tasyauSadhivizeSa bAdhAt tatparityAgenauSadhitvavyApyA'zvakarNatvaviziSTasya vAcakaM yadazvakarNapadam, tadAditulyatvasya jIvapade prasAdityarthaH / etenAtmA paJcasvapi gatiSu vartamAno jIvapadArtha iti bhAvitam // 11 // ajIvapadArthaH ka ityatrottarapratipAdaka "natri sarvaniSedhArtha'' iti dvicatvAriMzattamapadyaM vivRNoti-nabhItIti / "sarvaniSedhArtha iti mUlasya vivaraNam-'jIvatvAvacchinnAnyonyAbhAvavadartha' iti / naji jIvo netyajIva iti samaste'jIvazabde akArasya nasthAnIyatvena tena nampadamupasthApyate, tasmin nammade, yadi nA eva jIvatvAvacchinnapratiyogitAkabhedavAnathastadA jIvapadamanarthakaM prasajyata iti na zaGkanIyam , yato najo'nyo'nyAbhAva evArthaH anyo'nyAbhAvavati tu tasya lakSaNava, tadekadeze'nyo'nyAbhAve jIvatvaviziSTasya jIvapadArthasya pratiyogitAsambandhanAnvaye jIvasyApi svAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhenAnvaya iti tabdalAdeva jIvatvAvacchinna pratiyogitAkamedavAnityarthaH, athavA namo lakSa. NAyA Avazyakatve jIvatvAvAcchinna pratiyogitAkabhedavatyeva tasya lakSaNA, uktArthe naapadasya tAtparyavAhakatvAcca jIvapadaM sArthakamiti / 'nami' ityasya saMzrite' ityanenAnvayaM pratisandhAya 'vivakSite' ityuktam / 'paryudAse' iti mUlatya vivaraNam-'sAhazye' iti, 'paryudAsaH sahagUgrAhI' iti vacanAt / tatra jIvatvAvacchinna pratiyogitAkAnyonyAmAvati / 'saMzrite' iti mUlasya vivaraNam -'tAtparyaviSayIkRte' iti, 'pudgalaprabhRti' ityasya vivaraNam-pudlAdimiti, padeneti pUraNam / sAdRzyArthakasya paryudAsanaH kathamA zrayaNamityapekSAyAmAha-payudAsAnAzrayaNe viti-bhedagrAhinayena dravyeNa saha guNa-paryAyayobhaida iSyate, abhedaprAhi nayena dravyeNa saha guNa-paryAyayorabheda izyate, iti nayadvayayojanayA svA Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalAto nayopadezaH / paryudAse- sAdRzye ca, tatra saMzrite - tAtparyaviSayI kRte, pudgalaprabhRti- pudgalAdikaM dravyam , ' ajIva' iti padena saMjJitam , paryudAsAnAzrayaNe tu jIvasya guNa paryAyayorapi bhedanayAzrayaNe nAjIvapadaprayogaprasaGga iti bhAvaH // 42 // nojIva iti nozabde'jIvaH sarvaniSedhake / deza-pradezau jIvasya tasmin dezaniSedhake // 43 // nayAmRta.- no iti / 'nojIva' iti zabdavAcye nozabde sarvaniSedha ke vivakSite ajIva eva, dezaniSedhake tu nozabde AzrIyamANe dezaniSedhasya dezAbhyanujJAnAntarIyakatvAjjIvasya deza-pradezAveva nojIvazabdavyapadezyAvabhyupagantavyau / / 43 // jIvo vA'jIvadezo vA, pradezo vaapyjiivgH| anayaiva dizA jJeyo, noajIvapadAdapi // 44 // nayAmRta-jIvo veti / anayaiva -uktayaiva dizA, noajIvapadAdapi nozabdasya sarvaniSedhakatve jIvo-jIvapadArtho vA bodhyaH, tasya dezaniSedhakatve cAjIvadezo vA, ajIvagaH- ajIvAzritaH pradezo vA, dvAde dravyeNa saha guNa-paryAyayorbhedAbheda lakSaNAviSvagabhAvo'numataH, tatra paryudAsAnAzrayaNe bhedanayAzrayaNena jIvavAvacchinnabetithogitAkadavAn jIvasya guNaH paryAyazceti tayorapyajIvapadaprayogaprasaH, sAdRzyArtha kapayudAsAzrayaNe tu jIvadravyeNa samaM pudgalAdidravyasyaiva dravyatvena sAdRzyamiti jIvasadRzo jIvatvAvacchinnapratiyogitAkabhaidavAn ajIvapadArtho na jIvasya guNaH paryAyo veti na tatra jIvapadaprayogaprasaGga ityarthaH // 42 // nojIvapadArthaH ke ityatrottarapratipAdakaM "nojIva iti nozabda" iti tricatvAriMzattamapadyaM vivRNoti-no itIti / 'nojIva iti zabdavAcye' ityasya sthAne 'no jIva iti zabdavAcyo' iti pATho yuktaH, tasya 'ajIva eva' itynenaanvyH| 'sarvaniSedhake' ityasya 'jIvatvAvacchinnapratiyogitAkabhedavadartha ke' ityarthaH, atra paryudAsAzrayaNaM na kRtam, ajIva eveti sAmAnyenoktam, tena jIvasya guNa-paryAyayorapi nojIvapadaprayogo bhedanayAzrayaNeneSTa iti jJAyate, yadi ca jIvasya guNa paryAyayonoM jIvazabdaprayogo neSTastadA pUrvavat sAdRzyAzrayaNaM kartavyamiti / 'vivakSite' iti 'AzrIyamANe' iti ca pUritam / 'tasmin' ityatra tacchabdena nozabdagrahaNamavalambya 'tasmin ' ityasyArthaRthanam-nozabda iti / dezaniSedhake nozabde AzrIyamANe nojIva ityanena jIvadezaniSedha eva pratIyeta jIvadeza-pradezo kathaM nojIvazabdavyapadezyAvityapekSAyAmAha-dezaniSedhasyati ! 'nAntarIyakasvAda' ityasya vyApyatvAdityarthaH / / 43 // nojIvapadArthaH ka ityatrottarapratipAdakaM catuzcatvAriMzattamaM "jIvo vA" iti padyaM vivRNoti-jIvo vetIti / noajIvapadAduktadizA jIvapadArtho yathA jJAyate tathoSadarzayati-nozabdasyati- noajIvazabdaghaTakasya nozandasya, sarvaniSedhakatve-ajIvatvAvacchinna pratiyogitAkAnyonyAbhAvavadarthakatve,jIvapadArtho noajovazabdavyapadezyaH, yato'jIvazabdapratipAyo jIvasvAvacchinna pratiyogitAkabhedavAn , tatsarvaniSedho niruktAnyonyAbhAvavattvAvacchinna pratiyogitAkamedavAn ; sa ca jIva eva, yAvanto'jIvAstadbhedasya jIvAdanyatrAbhAvAdityarthaH / ajIvadezo yathA noajIvazabdavyapadezyastathopadarzayati-tasya dezaniSedhakatve ceti- no prajIvazabdaghaTakasya nozabdasya, dezaniSedhakatve- dezaniSedhArthakatve ekadezaniSedhasyAparadezAbhyanujJAnA ntarIyakatvAdajIvadezo no ajIvapadAjjJeyaH, vA- athavA ajIvadezo niSidhyate tenAjIvadezaniSedhenAjIvapradezo'numanyata iti ajIvapradezo noajIvapadAjjJeyaH / 'ajIvagaH' ityasya vivaraNam-'ajIvAzritaH' iti / uktamarthamabhiprAyaspho. raNena spaSTayati- "amA no nA pratiSedhe" ityanuzAsanataulye'pIti-- pratiSedhe ityatra saptamyartho vAcakatvam, tathA ca azabdo mAzabdo nozabdo nAzabdazca pratiSedhavAcaka iti niruktAnuzAsanArthaH, tathA ca niruktAnuzAsanaM Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nyopdeshH| 207 'a mA no nA pratiSedhe' ityanuzAsanataulye'pi saMsargAbhAvo'nyonyAbhAvazca namo'rthaH, nozabdasya tvabhAva ekadezo vA, tatra cAnvayitAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkatvaM tadekadezatvAdi vyutpattibalalabhyamiti siddhAntaparibhASeti nigarvaH // 44 // uktaM mataM kiyatAM nayanAmityAha naigamo dezasaGgrAhI, vyavahArarjusUtrako / zabdaH samabhirUDha-zcetyevamete pracakSate // 45 // nayAmRta-naigama iti / naigamo- naigamanayaH, dezasaGgrAhI- avAntarasaGgrahaH, sarvasaGgrahasya sanmAtrArthatvAt tattyAgaH, vyavahArarjusUtrakau- vyavahAranaya RjusUtranayazca, zabdaH samabhirUDhazcetyete nayA evaM pracakSate // 45 // bhAvamaudayikaM gRhNan , evambhUto bhavasthitam / jIvaM pravaktyajIvaM tu, siddhaM vA pudgalAdikam // 46 // nayAmRta-bhAvamiti / evambhUtanayastu audayika bhAvaM vyutpattinimittameva pravRttinimittatayA gRhan , bhavasthitaM- saMsAriNaM jIvam , pravakti- jIvazabdena vyapadizati, ajIvam- ajIvapadArtha tu siddhaM . vA pudgalAdi dravyaM vecchatyasau / / 46 // catuNamipi amAnonAzabdAnAmavizeSeNa sAmAnyataH pratiSedhArthakatvamanuzAstItyevaM niruktAnuzAsanasyAviziSTatve'pItyarthaH / namo'rthaH ajIvazabdasaniviSTana kArasthAnIyAkArasyArthaH / 'nozabdasya' ajIvazabdAvyavahitapUrva tatra ca nozabdArthe abhAve ekadeze ca / anvayiteti- yadA abhAvo nauzabdArthastadA anvayitAvacchedakaM yajovatvAvacchinnapratiyogitAkabhedarUpamajIvatvaM tadavacchinnapratiyogitAkatvamabhAve vyutpattivizeSabalalabhyam , yadA tu nozabdasyaikadezo'rthastadA'nvayitAvacchedakaM yaniruktamajIvatvaM tadavacchinnaikadezatvaM tadavacchinna pradezatvaM vA vyutpattivizeSa balalabhyamiti saddhAntasaMketa iti tadabhijJasya noajIvapadavyapadezya uktadizA jIvo vA ajIvadezo vA ajIvapradezo vA sambhavatIti bhAvArtha ityarthaH // 44 // paJca catvAriMzattamapadyamavatArayati - uktaM matamiti- 'jIvaH' ityAkArite paJcasvapi gatiSu audayikAdibhAvapaJcakalakSito jIvo jIvapadavyapadezyaH pratIyate, ajIvapadAca pudalapramRtyajIvadravyaM pratIyate, nojIvapadAdajIvo jIvadezo jIvapradezo vA pratIyate. noajIvapadAca jIvo ajIvadezo'jIvapradezo kA pratIyata ityevamapadarzitamataM kriyatAM nayAnA nivRttaye vaktItyarthaH / " naigamo dezasaGgrAhI" iti paJcacatvAriMzattamapadyaM vivRNoti- naigama itIti / avAntarasaGgahaH mahAsAmAnyasattAvyApyadravyatvAdirUpeNa sakaladravyAdInAmaikyAbhyupagantA'parasaGgrahaH / sadevaikamiti mahAsAmAnyasattArUpeNa sarvavastUnAmaikyayamevatyabhyupagantRparasaGgrahastu sanmAtragrAhitvAt pratyeka jIvAjIvAdi vastu tadarthakajIvA'jIvAdizabdaM ca nAnIkarotI tyatastatparityAga ityAha- sarvasaGgrahasyeti / tasyAgaH sarvasaGgrahatyAgaH / anyat spaSTam // 45 // evambhUtanayavaktavyapratipAdakaM SaTcatvAriMzattamaM "bhAvamaudayikaM gRhNan" iti payaM vivRNoti-bhAvamitIti / asau evambhUtanayaH / anyat sugamam // 46 // Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyo samalaIto nayopadezaH / noajIvazca nojIvo, na jIvA-'jIvayoH pRthakU / deza-pradezau nAsyeSTA-viti vistRtamAkare // 47 // nayAmRta-no iti / noajIvo nojIvazcaitannaye jIvA-'jIvayorvaktavyayoH satoH, pRthak napArthakyaM nApadyate, yato'sya nayasya deza-pradezau neSTAviti, nozabdaH sarvaniSedhArtha eva ghaTate, ityetadAkareanuyogadvArAdau vistRtam / / 47 / / ___ itthaM svasamayasiddhAmevambhUtanayArthaprakriyAmupapAdya tayA digambaroktaprakriyAM dUSayati siddho nizcayato jIva ityuktaM yad digambaraiH / nirAkRtaM tadetena yannaye'ntye'nyathA prthaa|| 48 // nayAmRta-siddha iti / etena-pUrvoktena, siddho nizcayato jIva iti yad digambarairuktam"tikAle cadu pANA iMdiyabalamAu ANapANo ya / vavahArA so jIvo Nicchayado du cedaNA jassa // " [ dravyasaMgrahe gAthA-3 ] ityAdinA tannirAkRtam , yat-yasmAt , antye-evambhUtanaye, anyathA prathA - siddho'jIva ityeva prasiddhiH, zuddhanizcayazca sa eva, iti kathaM nizcayataH siddho jIva iti vaktuM zakyamiti // 48 / / nanvevambhUtaH paryAyArthikeSveva zuddhanizcayastenAsmaduktAnupapattAvapi davyArthikaprabhedena sarvasaGgrahanayena zuddhanizcayena tudupapAdayiSyAma ityAkAGkSAyAmAha Atmatvameva jIvatvamityayaM sarvasaGgahaH / jIvatve pratibhUH siddhasAdhAraNyaM nirasya na // 49 // jIvazabdavyapadezya eva noajIvazabdavyapadezyaH ajIvazabdavyapadezya eva nojIvazabdavyapadezya iti 'noajIvaH' 'nojIvaH' iti dvau prakArau navambhUtanayasammatAvityupadarzaka saptacatvAriMzattamaM "noajIvazca" iti padyaM vivRNotino itIti / etannaye evambhUtanaye / asya nayasya evambhUtanayasya / nozabdaH 'noajIvaH' ityatra 'nojIvaH' ityatra ca nozabdaH / anyat spaSTam / / 47 // aSTacatvAriMzattama pdymvtaaryti-itthmiti| svasamayasiddhAM jaina zvetAmbarasaddhAnta prasiddhAm / "siddho nizcayataH" ityaSTacatvAriMzattamapadya vivRNoti-sida itIti / etena ityasya vivaraNam - pUrvoktaneti- asya 'nirA. kRtam' itynenaanvyH| 'nizcayanayataH siddho jIvaH' ityasya pratipAdakaM digambaravacanamullikhati-tikAle ceti"trikAle catvAraH prANA indriyabalamAyurAnaprANazca / vyavahArataH sa jIvo nizcayato ve cetane yasya" / / iti saMskRtam / ityAdinA ityAdigranthena, yad digambaramataM tadetena nirAkRtamiti smbndhH| tat digambarokamanantaramupadarzitam / nirAkaraNe hetu:- yaditi- yasmAditi tdrthH| 'antye' iti sthAne 'antye naye' iti pATho yuktaH, tasya viva raNam-evambhUtanaye iti / 'anyathA prathA' iti mUlasya vivaraNam - siddho'jIva ityeva prasiddhiriti / nanu nizcayataH siddho jIva iti digambaramatam , tasyaivambhUnanaye anyathAprathAyAmapi kathaM nirasanamityata Aha-zuddhanizcayazca sa paveti- evambhUtanaya eva zuddhanizcayanayo'tastatrAnyathAprathA'pahastayatyevoktadigambaromityarthaH / iti etasmAt kAraNAt / kathamiti- na kathamapi nizcayataH siddho jIva iti vaktuM zakyamityarthaH // 48 // Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / 209 ammam anwwunwarwwwwwwwwwwwr wwwwwwwwwwwwwwrram nayAmRta-Atmatvamiti / Atmatvameva jIvapadapravRttinimittam, pAriNAmikabhAvasya kAla. trayAnugatvena satyatvAt , audayikabhAvasya caupAdhikatvena kAlatrayAnanugatatvena ca tucchatvAt , iti ayaM sarvasaGgrahanayaH siddhasAdhAraNyaM bhavasthataulyaM nirasya jIvatvasAdhane na pratibhUH, sarvatra tulya. jIvatvAt , evam 'eko vyavahArato jIvo'nyazca nizcaya[taH] ' iti vibhAgakaraNamasamIkSitAbhidhAnamevApadyeta, sarvasaGgraha eva hi karmopAdhinirapekSazuddhadravyArthikaH, tena ca saMsAricaitanyamapi niruparAgaM zuddhamiti pareNeSyata eva, taduktaM dravyasaGgrahe"maggaNa-guNaThANehi ya caudasa ya havaM ti taha asuddhgyaa| viSNeyA saMsArI savve suddhA u suddhnnyaa||13||" iti na ca saMsAricaitanyasya saGgrahanayena zakyA zuddhacaitanyanizcaye'pi vyaktyA zuddhacaitanyasya siddha eva nizcayAnna sAdhAraNyamiti zaGkanIyam , saGgrahasya zaktigrAhakatvena vyaktimAhakatAyA vyavahAra eva vizrAnteH, nizcayato dvicetanAzAlI siddha eva jIva ityasya vyAghAtAt // 49 // namnninnnnnnnnirurrrrrowrimannamrrior ekonpshcaashttmpdymvtaaryti-nnviti| tena paryAyArthi kanayeSu shuddhnishcyaatmkenvmbhuutnyen| asmaduktAnupapattAvapi 'siddho nizcayato jIvaH' iti digambaroktasyAnupapattAvapi / tadupapAdayiSyAma: 'siddho nizcayato jIvaH iti digambarokkamupapAdayiSyAmaH, dravyArthikeSu zuddhanizcayAtma kena saGgraheNa siddho jIva ityupapadyata evetyarthaH / __. "Atmatvameva" itye konapaJcAzattamapadaM vivRNoti- AtmatvamitIti / 'jIvatvam' iti mUlasya jIvapadapravRttinimittam' iti vivaraNam / kathamAtmatvameva jIvapadapravRttinimittaM na tu prANadhAraNalakSaNaM jIvanaM yajIvapadavyutpattinimittamityapekSAyAmAha-pAriNAmikabhAvasyeti- AtmatvaM jIvasya pAriNAmiko bhAvastasya kAlatraye'pyAtma sattvena satyatvAt , prANadhAraNalakSaNaM jIvanaM ca jIvasyaudayiko bhAvastasthAyuSkarmalakSaNopAdhiprabhavasyaupAdhikatvena yadaivAyukarmAtmani sambaddhaM tadaiva tasyAtmani sattvamiti kAlatrayAnanugatatvena tucchatvAdityasmAt kAraNAdAtmatvameva satyatayA jIvapadapravRttinimittaM tucchatvAca na jIvanaM jIvapadapravRttinimittamityabhyupagantA sarvasaGgrahanayaH siddhasAdhAraNyaM nirasya jIvatve na prtibhuuH| 'simusAdhAraNyam' ityasya vivaraNam - bhavasthataulyamiti / 'jIro' ityasya vivaraNam - 'jIvatvasAdhane' iti / pratibhUrityasya saakssiityrthH| kathaM na pratibhUrityapekSAyAmAha-sarvatreti-jodhapadapravRttinimittamAtmatvaM yathA siddha vartate tathA bhavasthe'pi tena siddhe jIvasvasAdhane bhavasthe'pi jIvatvaM siddhayatyeva, tathA ca siddha evaM nizcayato jIva iti na syAt , AtmatvaM yadi siddha eva vartata na tu bhavasthe tadA syAt tena siddhamAtravartinA siddhasyaiva jovatvasAdhanaM sarvasaGgrahataH, na caivamityarthaH / Atma. svasya jIvapadapravRttinimittatayA sarvasaGgrahanayAbhimatasya siddhe saMsAriNi ca sattvena tato jIvapadavyapadezyatvamAtmamAtra eveti nizcayata eva sarve AtmAno jovA iti vyavahAranizca yAbhyAM jIvavibhAgakaraNamapi digambarasyAsamIkSitAbhidhAnameva syAdityAha-evamiti / nizcayanaye yadi saMsAriNAM jIvapadavyapadezyatvaM nopapadyeta tadA vyavahAratasteSAM jIvapadavyapadezyatvo. papattaye vibhAgakaraNamupapadyata, na caivam , digambarAbhimatena sarvasaGgrahalakSaNanizcayanaye nava sarveSAM jIvapadavyapadezyatvopapatterityAha-sarvasaha pavahIti / tena ca sarvasaGgraheNa ca / niruparAgaM karmopAdhirUpoparAgamuktam, yadyapi saMsArI karmamaladigdha eva vyavahArataH, tathApi zuddhadravyamAhisarvasaGgrahataH so'pi vastugatyA karmamalavimukta evetyaashyH| uktArthe dravyasaGgravacanasaMvAdamAha-taduktamiti ! mamgaNa iti-"mArgaNA-guNasthAnaizca caturdazabhizca bhavanti tathA azuddhanayAt / vijJeyAH saMsAriNa: sarve zuddhAstu zuddhanayAt" 11 iti saMskRtam / 'ca' ityasya 'zaGkanIyam' ityanenAnvayaH, saMsAricaitanyamapi saMsAradazAyAM karmAkRtatayopalabhyata iti vyaktayA'zuddhaM kamalApagame zuddhaM tadbhaviSyatIti zaktyA saGgrahasvarUpanizcayanayena zuddhacaitanyatvaM nizcIyate, siddhe tu vyaktyA zuddhacaitanyasya nizcayAd vyaktyA zuddhacaitanyarUpatvasyAtmatvasya jIvapada. pravRttinimittasya na siddhasaMsArisAdhArayamiti shngkiturdigmbraanuyaayino'bhisndhiH| niSedhahetumupadarzayati-saMgrahasyetizaktirUpeNa zuddha caitanyaM sarvadA'vatiSThata iti zaktiIvyama, vyaktistu na trikAlAnugAminIti paryAyarUpA'zuddhadravyarUpA vA 27 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-tarakriNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / - - - nanvevaM nizcayata: siddhasyAjIvatve bhavadbhiriSyamANe bhavatAmeva anthe saMsArisiddhasAdhAraNajIvapadArthAbhidhAnaM katham ? ityAzaGkAyAmAha / yajIvatvaM kvacid dravya-bhAvaprANAnvayAt smRtam / vicitranaigamAkUtAt tajjJeyaM na tu nizcayAt // 50 // nayAmRta0-yaditi / yajIvatvaM kacid anthe, dravyabhAvaprANAnAm anvayAt-ekIkaraNAt smRtaM saMsAri-siddhasAdhAraNyamiti zeSaH, tad vicitra:-vividhAvastho yo naigamaH, tasyAkUtAt-abhiprAyAt jJeyam , na tu nizcayAdevambhUtanayAt , tathA caivambhUtanayenaiva siddhamajIvaM vayaM pratijAnImahe, na tu nayAntarAbhimate na jIvatve'pi vipratipadyAmahe, iti zuddhA-'zuddhena naigamanayena sAdhAraNajIvatvAbhyupagame'pi na kSatiH, iyA~stu vizeSa:- prasiddhanaigama audAyikabhAvopalakSitamAtmatvAkhyaM pAriNAmikabhAvameva jIvapadapravRttinimittamabhyupaiti, tattadvizeSazca kazcidupacAropajIvI dravya-bhAvaprANAnyataravaktvenAnugatamaudayikakSAyikabhAvadvayamiti, nedaM siddhAntArNave nayavikalpakallolavaicitryaM tassaMplavavyasaninAM vikSobhAvaham // 50 // seti saGgrahasya zaktigrAhakatvameva na vyaktigrAhakatvam, vyaktigrAhakatvaM tu vyavahArasyaiva, tathA ca vyaktayA zuddhacaitanya yadi siddha jIvapadapravRttinimittaM tadA vyavahArata eka siddho jIvo na nizcayata ityana bhimatameva digambarasyAsajya ityuttarAbhisandhiH / evaM jJAnadarzanayoyogapadyAbhAbana siddhe'pi yadA jJAnamabhivyajyate tadA na darzanamabhivyajyate. yadA darzanamabhivyajyate tadA na jJAnamabhivyajyata iti vyaktathA dvicetanAzAlitvaM na siddhe'pIti siddho'pi na nizcayato jIvaH syAditi siddhasya dvivetanAza litvena jIvatvaM nizcayanayata ityapi digambarasya vyAhatamevetyAha-nizcayata iti // 49 // paJcAzattamapadyamavatArayati-nanvevamiti / evam anantaropadarzitadizA / bhavadbhiH zvetAmbaraiH / bhavatAmeva zvetAmbarANAmeva / "yajIvatvaM" iti paJcAzattamapadya vivRNoti-yaditIti / ekIkaraNAta prANadhAritvaM jIvatvamiti lakSaNe dravyaprANa-bhAvaprANa sAdhAraNaprANatvena rUpeNAnugamadhya davyaprANabhAvaprANayorupAdAnAt / 'saMsAri-siddhalAdhA. raNyama' ityasya sthAne 'saMsAri-siddhasAdhAraNam' iti pATo yuktaH, tathA satyeva tasya 'jIvatvam' ityanenAbhedenAnvayo ghttte| tathA ca siddha-saMsArisAdhAraNajIvatvAbhidhAnasya vicitranagamAkUtaprayuktatvavyavasthitau ca / vayaM zvetAmbarAH / 'nayAntarAbhimatena' ityasya sthAne 'nayAntarAbhimate' iti pAThaH samyag , tathA ca nayAntarAbhimate naigamanayAbhimate, jIvatve'pi siddha-saMsArisAdhAraNajIvatve'pi, na tu naiva, vipratipadyAmahe vivAdamAtiSThAmahe ityarthaH / iti etasmAt kAraNAt / zuddhAzuddhana naigamanayaH parasaGgrahasamAnAbhiprAyaH zuddhadravyaM viSayIkarotIti zuddhaH, azuddhadravyamAhivyavahArasamAnAbhiprAyastvazuddhamapi dravyaM viSayIkarotItyazuddha iti kRtvA zuddhAzuddhena / sAdhAraNeti- siddha jIvasAdhAraNetyarthaH / na kSatiH na kacidasmadabhiyuktanirmitagranthe siddha-saMsArisAdhAraNajIvatvapratipAdake satyapi zvetAmbarANAmasmAkamevambhUtanayasiddhasyA jIvatvaM svIkurvatAM hAniH / naigamana yavaicitryaM tadavAntarAbhiprAyavaicitryopadarzanena samarthayati-iyA~stviti / audayikabhAvopalakSitaM jIvapadavyutpattinimitta jovanalakSaNodayikabhAvopalakSitam / 'tattadvizeSazca' iti sthAne 'tadvizeSazca' iti pAThaH samyaga, naigamavizeSazceti tadarthaH / 'bhAvadvayam' ityasyAnantaraM 'jIvapadapravRsinimittamabhyu. paiti' ityanuSa jyate / 'nedam' ityatra najo 'vikSobhAvaham' ityanenAnvayaH / idam anantaramevoparNitaM nayAbhiprAyavaicitryam / asyaiva ziSyabuddhivezadyAyopavarNanam-siddhAntArNave nayavikalpakallolavaicitryamiti-siddhAnta eva-jainAgama eva, arNavaH- samudaH, tatra nayasya - vastvaMzagrAhyabhiprAya sya, yo vikalara:- gamAdiprakAraH, sa eva kallola:- taraGgaH, tasya vaicitryaM nAnAprabhedastadetat , tatsaMhavavyasaninAM tammin- niruktasiddhAntasamude, saMtraH-muhurmuhumtadantarniviSTatattvajJAna. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-saraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / 211 nanu "jIva prANadhAraNe" ityatra bhAvaprANadhAraNameva dhAtvartha vivakSitatvA( vivakSitvA ) nizcayataH siddhasya jIvatvaM samarthayiSyAma ityAkAlAyAmAha - dhAtvarthe bhAvanikSepAt, paroktaM na ca yuktimat / prasiddhArthoMparodhena, yanayAntaramArgaNA // 51 // nayAmRta0-dhAtvarthe iti / dhAtvarthe- jIvatyarthe, bhAvanikSepAt- bhAva saGketagrahAt, paroktaM' nizcayataH siddha eva jIvaH' iti digambaroktam, na ca- naiva yuktimat , yat- yasmAt , prasiddhaHanAdidhAtupAThAdipratIyamAno yo'rthaH, tadanurodhena nayAntarasya mArgaNA-vicAraNA bhavati, tathA ca yAdRzadhAtvarthamupalakSaNIkRtyetaranayArthapratisandhAnaM tAdRzadhAtvarthaprakArakajijJAsayaivambhUtAbhidhAnasya sAmpra. dAyikatvAt , na tatra bhAvanikSepAzrayaNamityarthaH, anyathA tatrApi nikSepAntarAzrayaNe'navasthAnAt , prakRtamAtrAparyavasAnAdantato jJAnAdvaite zUnyatAyAM vA paryavasAnAt , kiJca, tAhaguparitanaivambhUtasya prAktaratnAvAptaye tattAtparyAvadhAraNalakSamavagAhanam , tadeva vyasanaM tacchAlina pramAtRNAm , nayavikalpakallolavaicitryaM pramodAvahameva, na vikSobhAvahaM na cittvaiklyaavhmityrthH||50|| ekapaJcAzattamapadyamavatArayati- nanviti / "jIva prANadhAraNe" ityatra nizcayanayena prANazabdo bhAvaprANapara evaM bhAvaprANAzca jJAna-darzanalakSaNacaitanyadvayameva, tadvattvAt siddhasyaiva jIvatvaM vayaM digambarA samarthayiSyAma ityA kAGkhAyAmeka paJcAzattamapadyaM taduttarapradarzakamAhetyarthaH / vivRNoti-dhAtvarthe itIti / yAdRzeti - prakRte jIvadhAtvarthajIvanalakSaNadravyaprANadhAraNamupalakSaNIkRtya naigamanayAbhimatAtmatvaviziSTarUpajIvazabdArthapratisandhAnaM-- jIvanalakSaNadravyaprANadhAraNarUpavyutpattinimisopalakSitAtmatvarUpapAriNAmikabhAvaviziSTa jIvazabdasaGketagrahaNAtmakaM samastIti nirukajIvanarUpajIvadhAtvarthaprakArakajijJAsayaiH vambhUtanayAbhidhAnasya-'evambhUtanayena niruktajIvanarUpadhAtvarthaviziSTo jIvapadavyapadezyaH' ityabhidhAnasya sAmpradAyikasvAt jainAgamarahasyavettaprAcInasammatatvAnna tatra jIvatyarthe prANadhAraNe bhAvanikSepasya-'prANazabdo bhAvaprANasaGketitaH' ityasyAzrayaNamiti 'prasiddhArthoparodhena yanayAntaramArgaNA ' ityasyAbhipreyo'rtha ityarthaH / anyathA prasiddhArthAnu. parodhena nayAntaravicAraNayA dhAtvarthe bhaavnikssepaashrynne| tatrApi bhAvanikSepAzrayaNato labdhe caitanyadyarUpabhAvaprANadhAraNarUpajIvadhAtvarthe'pi / nikSepAntarAzrayaNe sAkAra-nirAkAropayogAtmakacaitanyadvayamapi na vastuto bhAvaprANasvarUpaM sAkAratvanirAkAratva-dvisvAdInAM tatra kalpitatvAt , kintu caitanyamAnaM bhAvaprANasaGketitamityevaM nikSepAntarAzrayaNe sati / amavasthAnAt tatrApi nikSepAntarAzrayaNato vizrAntyasambhavAt / evaM ca prakRtamAtrAparyavalAnAt dvicetanA. zAlisvAnizcayataH sido jIva- iti prakRtasyAtra prakrAntasyAnyatrAnyasya prakAntasyetyevaM prakRtamAtrasyAparyavasAnAd dhAtvaryatvaparthavamAnAsambhavAt , tathA ca sati satyatvA''nandatvAdikamapi tatra na syAdityato jJAnAdvate jJAnAdvaitamapi viSayAntarAbhAve nirviSayaM na sambhavatIti zunyatAyAM vA nizcayanayato jIvapadavyapadezyatvasya paryavasAnAd vyavasthite: zUnyatvameva tattvaM jIvavyapadezyaM syAdityarthaH / api caivambhUtAtmakanizcayana yo dvividho vyavahArAnurodhI nizcayAnurodhI ca, tatra vyavahArAyabhimatadhAtuvyutpattiM samAzritya tAdRzavyutpattinimittameva zabdapravRttinimittamupajIvan dhAtuvyutpattinimittAvacchinnArthe sakhetamAhI nizcayaH prathamaH, vyavahAranayAbhimatapadArthAbhidhAnAnantaraM vyavahAranayopajIvino'syaiva nizcayanayasyAbhimatapadArthAbhidhAnamucitaM tadanantaraM coktanizcayAbhimatadhAtuvyutpattinimitta bhAvakani vizeSamAdRtya tAdRzavizeSAtmakadhAtubyutpattinimittAvacchinnapadArthasaGketagrAhI yo nizcayopajIvI dvitIyo nizcayastadabhimatapadArthAbhidhAnamucitamityayaM padArthAbhidhAnakramaH, tasya vyavahAranayAbhimasajIvapadArthAbhidhAnAnantaraM nizcayopajIvinizcayAtmakadvitIyanizcayAbhimatajIvapadArthAbhidhAnaM kurvatA digambareNAtikramaH kRta iti sampradAyAbhimatakamollaGkSi digambaramataM na yuktamityAha-kiJcati / patAguparitanavambhUtasya dhAtvarthe bhAvanikSepAjIvapadArtha caitanyadvayasvarUpabhAvaprANadhAraNalakSaNajIvanamurarIkurvata evambhUta Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyo samalaGkato nayopadezaH / naivambhUtAbhidhAnapUrvamevAbhidhAnaM yuktam, anyathA'prAptakAlavaprasaGgAt , tasmAt vyavahArAdyabhimata. vyutpattyanurodhenaudayikabhAvamAtragrAhakatvamevAsya sUribhiruktaM yuktamiti smarttavyam / na cendriyarUpaprANAnAM kSAyopazamikatvAt kathamevambhUtasyaudAyikabhAvamAtraprAhakatvamityapyAzaGkanIyam , prAdhAnyenAyuHkarmodaya. lakSaNasyaiva jIvanArthasya grahAt , upahatendriye'pyAyurudayenaiva jIvanizcayAditi dik / / 51 // zaGkAzeSamupanyasya pariharati zailezyantyakSaNe dhammoM, yathA siddhastathA'sumAn / vAcyaM netyapi yat tatra, phale cinteha dhAtugA // 52 // nayAmRta-zailezyantyalakSaNa iti / zailezyA-ayogiguNasthAnasya, antyakSaNe-caramakSaNe, yathA nizcayato dharmaH, tadaktinakAlabhAvI tu vyavahArata eva, taduktaM dharmasaGgrahaNyA haribhadrAcArya:"so ubhayakkhayaheja selesIcaramasamayabhAvI jo| seso puNa Nicchayao tasseva pasAhago neo // 26 // " ___ tathA'sumAn- jIvo'pi nizvayataH siddha eva bhaviSyatItyapi na vAcyam , yatastatra- ' so ubhayakkhayaheU' iti gAthAyAm , dhArayati siddhigatAvAtmAnamiti dharma iti phale-phalarUpe dhAtvarthe cintA, sA ca kurvadrUpatvena kAraNatvaM vadata evambhUtanayasya mate zailezyantyakSaNa eva dharmapadArthasiddhisAkSiNI, tadanantaraM siddhisAdhAraNarUpA sA phalA'vyavadhAnAt , iha tu dhAtugA- dhAtvarthAvacchinnasvarUpaviSayiNI svarUpanizcayanayasya / prAktaneti-AyurAdidravyaprANadhAraNalakSaNajIvanarUpajIvadhAtuvyutpattinimittAvacchinne jIvapadasaGketagrAhiNo vyavahAranayopajIvyevambhUtasvarUpanizcayasya yadabhidhAnaM tat pUrva yasyeti bahuvrohiNA 'nirUkAbhidhAnapUrvam' ityasya 'nirukAbhidhAnapUrvakam' ityarthaH, tatazca niruktAbhidhAnAnantarameva siddha eva caitanyadvayalakSaNabhAvaprANadhAritvAjIvapada vyapadezya ityabhidhAnaM yuktamityarthaH / anyathA vyavahAranayAbhidhAnAnantaraM vyavahAropajIvinizcayAbhidhAnamakRtvaiva nizcayopajIvinizcayAbhidhAne / aprAptakAlatvaprasaGgAt vyavahAranayAnantaravyavahAropajIvinizcayAbhidhAnottarakAlo nizcayopanovinizcayAbhidhAnakAlaH, na tu vyavahArAbhidhAnAvyavahitottarakAlastasya kAla iti aprAptaH kAlo yasya so'prAptakAlastasya bhAvo'prAptakAlatvaM tasya prasaGgAdityarthaH / upasaMharati tasmAditi-aprAptakAlatvaprasaGgabhayAdityarthaH / asya evambhUtanayasya / na ca ' ityasya / 'AzaGkanIyam' itynenaanvyH| niSedhe hetumAha-prAdhAnyeneti / zaGkA-prati vidhAnayorau~ sukhAvabodhau // 51 // dvipaJcAzattamapadyamavatArayati-zaGkAzeSamiti-digambarAzaGkA'vaziSTabhAgamityarthaH / vivRNoti- zailezyalakSaNa itIti / dharma iti-dhAraNAd dharma iti vyutpattyA dhAraNalakSaNo dharmapadArtho nizcayanayato yathA zailezyantyakSaNe ityarthaH / tadarvAktanakAlabhAvI tu zailezyantyakSaNaprAktanakAlabhAcI dharmapadArthastu / vyavahArata eva vyavahAranayata eva, evakAreNa tasya nizcayanayasammatatvasya vyavacchedaH / uktAthai haribhadrasUrivacanaM parAbhipretapramANatayopadarzayatti-taduktamiti / so0 iti-"sa ubhayakSayahetuH zailezIcaramasamayabhAvI yH| zeSaH punarnizcayataH tasyaiva prasAdhako jJeyaH" // iti saMskRtam / 'tatra' iti mUlasya vivaraNam- "so ubhayakkhayaheU" iti gAthAyAm iti / 'phale' iti mUlasya 'phala rUpe dhAtvarthe' iti vivaraNam / sA ca niruktacintA punaH, asya 'sAkSiNI' itynenaanvyH| dharmapadArthasiddhisAkSiNI siddhigatAvAtmAnaM dhArayatIti vyutpattyA dharmapadArthaH siddhistasyAM saakssinnii| tadanantaraM zailezyantyakSaNAnantaram / 'siddhisAdhAraNarUpA' iti sthAne 'siddhidhAraNarUpA' iti pAThaH samyag , dhArayati dharma iti, siddhiM dhArayatIti vyutpattiparyavasAyinI cintA / phalAmyavadhAnAt siddhirUpaphalena saha vyavadhAnAbhAvAt , zailezyantyakSaNAnantaraM siddhirUpaphalaM Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNimyAM samalaGkRto nayopadezaH / cintA, sAca kena sahAvyavadhAnaM gaveSayeta ? svarUpaM tu prasiddhyanurodhena saMsAriNyeva paryavasAyayet, na tu siddha iti mahAn vizeSaH / syAdetat, dharmapade'pi dhAtvartho dhAraNasAmAnyameva, tacca yathA vizeSatAtparyavazAt siddhidhAraNarUpavizeSe paryavasyati, tathA jIvapadArtho'pi vizeSe paryavasyan siddha eva dattapado bhaviSyati ? maivam- " jIva prANadhAraNe " ityatra prANapadasama ( bhi ) vyAhRtadhAraNasya bhUriprayogavazAdaudayikaprANadhAraNa eva paryavasAnAt, ata eva gopadasya nAnArthatve'pi tato bhUriprayogavazAt sAsnAdimata evopasthitiH, azvAdestu padAntarasamabhivyAhArAdineti tu tAntrikAH / tadevamevambhUtanayAbhiprAyeNa siddho na jIva iti vyavasthApitam / yadi punaH prasthakanyAyAd vizuddhataranaigamabhedamAzritya prAguktavamandhagAthA vyAkhyAyate paraiH, tadA na kizvidasmAkaM duSyatIti kimalpIyasi dRDhatarakSodena ? // 52 // aindrI tatiH praNayapuNyamivAGkurAyairyatpAdapadmakiraNaiH kalayatyudI (f) tam / svAtrAmbhasA dalitayAdavaduSTakaSTuM zaGkhezvaraM prabhumimaM zaraNIkaromi // 1 // evaM sAmAnyataH saptAnAmapi nayAnAmarthAnuktvA tataH zuddhyazuddhijJAnopAyaM vaktuM prakramate 213 sarvadA vidyata iti taddhAraNamAtmani dharmapadArtha iti / iha tu jIvapadArthe punaH 'dhAtugA' iti mUlasya vivaraNam -- dhAtvarthAvacchinnasvarUpaviSayiNIti- jIvadhAtvartho yaH prANadhAraNalakSaNastadavacchinnaM yadAtmasvarUpaM tadviSayiNItyarthaH / sA ca dhAtvartha vicchinnasvarUpaviSayiNI cintA punaH / kena saheti - phalasya kAraNaprabhavatvena kAraNasya phalasAdhanatvena tayoravyavadhAnasyAvazyambhAvena tatraikasyApareNa sahAvyavadhAnacintAsambhave'pi prakRte cintAviSayasya dhAtvarthasvarUpAvacchinnasya phalasAdhanabhAvena cintAyA aviSayatvena kenApi sadAvyavadhAnAkAGkSAyA anudayena vyavadhAnagaveSaNAyA aprasarAdityarthaH / svarUpaM tviti jIvadhAtvarthasvarUpaM punaH, "jIva prANadhAraNe" ityatra prANazabdasya sAmAnyataH prANavacanatve'pi laukikaparIkSakANAmavigAnena dravyaprANavAcitvena prasiddhatayA tadanurodhena dravyaprANadhAraNalakSaNaM tat saMsAramAtragataM na tu siddhagatamityarthaH / iti evaM svarUpo dharmazabda- jIvazabdayormahAn vizeSaH / atra paraH zaGkate - syA detaditi / taca dhAraNasAmAnyaM ca anyat sugamam / samAdhatte - maivamiti / ata eva sAmAnyasya yatkiJcidvizeSasvarUpamAdAya paryavasAnasambhave'pi sAmAnyavAcizabdasya yasminneva vizeSa bhUriprayogastaM vizeSamupAdAyaiva sAmAnyasya paryavasAnamityasya yuktatvAdeva / nAnArthatve'pi kiraNa- vANIprabhRtyanekArthavAcakatve'pi / tataH gopadAt / azvAdestviti - gacchatIti gauriti vyutpattilabhyagamanakartRtvasyAzvAdau satve'pi sadvAcakAzvAdipadAsamabhivyAhRta gopadAnnAzvAderupasthitiH kintu sAsnAdimata evopasthitiH, azvAdipadasamabhivyAhRtagopadAt punarazvAderupasthitirityevaM tAntrikA AmanantItyarthaH / upasaMharati- tadevamiti / prasthakanyAyAt prasthaka vasatipradezAdikaM samAzritya naigamAdinayamananabhedopapAdakayukteH / prAguktagranthagAthA "tikAle ca" iti gAthA / paraiH digambaraiH / asmAkaM zvetAmbarANAm // 52 // itthaM nayArthamananaM mama jinapravarazrIzaGkhazvarabhaktibharAdevetyavedayituM granthamadhyamaGgalasvarUpAM zrIzatezvaraprabhustutiM praznAti - aindrI tatiriti - aGkurAyairiva yatpAdapadmakiraNairuditaM praNayapuNyamaindI tatiH kalayati, tacchabdasya yacchandazrutibalAdAyAtatvena tamimaM snAtrA'mbhasA dalitayAdavaduSTakaSTaM zaGkhezvaraM zaraNIkaromItyanvayaH / aindrI indrambandhinI tatiH- paGktiH, indrasamUha iti vaktavye aindrI tatiriti yaduktaM tena 'ai' iti sarasvatImantrasya svagataka vizvavitvAbandhyakAraNasya maGgalatayA'vasthAnamAdRtamiti / yatvAdeti yasya bhagavataH zrIzaGkhezvarasya pAdAviva padmaM tasya kiraNaistatra namrIbhUte zirasi patitaiH, aGkurAyairiva kSetra-bhU-reNvAcchAditabIjAGkurasyopari kiJciddazyamAnAprabhAga sadRzaiH, praNayapuNyaM bhaktibhararacitapraNatiprabhavapuNyam, uditam ( udIrNam) udayamAgataM phalapradAnAbhimukhamiti yAvat, kalayati jAnIte, tamimaM Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nyopdeshH| uktA nayArthAsteSAM ye, zuddhayazuddhI vadet sudhIH / te pradeza-prasthakayorvasatezca nidarzanAt // 53 // nayAmRta.-uktA iti / spaSTo'yam , navaraM nidarzanAditi jAtyapekSamekavacanam , pradeza prasthakavasatidRSTAntairnayAnAM zuddhyazuddhI vibhAvanIye ityarthaH // 53 // tatra pUrva pradezadRSTAntaM vivecayati / tathAhi dharmA'dharmA-''kAza- jIva-skandhAnAM naigamo nayaH / taddezasya pradezazcetyAha SaNNAM tamuccakaiH // 54 // nayAmRta0-dharmetyAdi / naigamo nayaH dharmAstikAyA-dharmAstikAyA-'kAzAstikAyajIvAstikAyaskandhAnAM taddezasya [ca] pradeza iti SaNNAM tam- pradezamuccakaiH svamatanirbandhenAha // 54 // dAsena me kharaH krIto, dAso mama kharo'pi me| iti svadeze svAbhedAt, paJcAnAmAha saGgrahaH // 55 // nayAmRta-dAseneti / saGgrahanayastu ' dAsena me kharaH krIto, dAso mama kharo'pi me' iti nyAyAt svadeze-dharmAstikAyAdideze, svAbhedAt-dharmAstikAyAdyabhedAt paJcAnAM pradezamAha, SaNNAM bhedAnAM paJcasu saGgrahAdatra saGgrahasyAnvarthatvam , krayajanyaM dAsaniSThaM kharasvAmitvaM yathA paramparAsaMbandhena tatsvAminiSThatayA saGgrahItuM zakyaM tathA dharmAstikAyAdidezavRttipradezAzrayatvaM paramparAsambandhena dharmAstikAyAdiniSThatayeti paramArthaH / pazcAnAM vRkSANAM taddezasya ca 'chAyA' ityatreva dezyanvayayogye dezA. zaGkezvaraM prabhum, snAtrA'mbhasA snAnajalena, dalitaM vinAzitaM, yAdavAnAM yaduvaMzagrabhavANAM kSatriyANAM, duSkaSTaM yenaM tathAbhUtam, zaraNIkaromi tatprasAdata eva mamAtigambhIranayarahasyAvibhUtiratastaM praNato'smIti // 52 / / tripaJcAzattamapadyamavatArayati-evamiti-anantaradarzitaprakAraNetyarthaH / vivRNoti- uktA itIti / zloko'yaM sphuTArthatvAnna vyAkhyAnamahatItyAha- spaSTo'yamiti / navaraM kedalam / pradeza prasthaka-vasatInAM nidarzanAnAM bahutvAnnidarzanebhya iti bahuvacane prayoktavye nidarzanAdityekavacanaM yaduktaM tanAtyapekSa yA, vyaktyapekSayA tu bahuvacanenaiva bhavitavyam , tatazca yo'rtho bhavati tamupadarzayati-nidarzanAditIti // 53 // ___ catuSpaJcAzattamapadyamavatArayati-tatreti-teSu pradeza-prasthaka-vasatidRSTAnteSu madhya ityarthaH / vivRNoti-dharmatyAdIti / tahezasya dharmAstikAyAdidezasya // 54 // dezasya dezino'bhinnatvAd dharmAstikAyAdipaJcAnAM pradeza iti sahAbhimatopadarzakaM "dAsana" ityAdipaJcapaJcAzattamapadyaM vivRNoti-dAsenetIti / dharmAstikAyAdiSaNAM pradeza iti naigamo'bhyupagacchati, saGgrahastu dezadezinorabhedA. zrayaNAt SaNNAM paJcasu saGgrahAt paJcAnAM pradeza ityabhyupaiti, SaNNA paJcasu yat saGgrahaNaM tata evaitadviSaye'nvarthatvaM tatpratipAdakasamavacanasyetyAha-paNNAM bhedAnAmiti / atra pradezAbhyupagame / dAsenetyAdinyAyArtha saGgamayati-krayajanya miti / paramparAsambandhena svAzrayadAsasvAmitvasambandhena, paramparAsambandhena svAzrayadezasambandhitvasambandhena, tadghaTakasambandhazca tAdAtmyam / saGgrahanayamate ghaNNAM pradeza iti yanna bhavati tatra dezino'nvayayogye nirAkAnakSatvAddezAnAM nAnvaya iti niyamAdeva, yathA paJcAnAM vRkSANAmanvayayogyAyAM chAyAyAM nirAkaikSatvAnna vRkSadezAnvaya iti paJcAnAM vRkSANAM taddezasya ca chAyeti na bhavatItyevaM manyamAnAnAmanyAcAryANAM matamupadarzayati-paJcAnAM vRkSANAmiti / saGahanayamatena Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / 215 nvayasya nirAkAsatvAt saGgrahanayamatena SaNNAM pradeza ityanye // 55 // vyavahArastu paJcAnAM, sAdhAraNyaM na vittavat / iti paJcavidho vAcyaH, pradeza iti manyate // 56 // nayAmRta-vyavahArastviti / vyavahAranayastviti manyate-yathA paJcAnAM vitte sAdhAraNyaM svAmitvaM, tathA pradezena sAdhAraNyaM paJcavRttitvamiti, paJcAnAM pradeza iti na vAcyam, kintu paJcavidhaH pradeza iti vAcyamiti / pazcAnAM pradeza iti yadi pazcatvaparyAptimadvRttitvamAdAya prayujyate, tadA na tatra kutrApi pradeza ityayogyatvam / yadi ca paJcatvAzrayavRttitvamAdAya prayujyate, tadA paJcAnAM dharmAsti. kAyapradeza ityapi syAdityevaM saGgrahamataM dUSaNIyamityetattAtparyam / nanvevaM ghaTa-paTayo rUpamityapi na syAditi cet ? na syAdeva, samuditavRttitvabodhAyaiva vyavahArasAmAt , ghaTapaTobhayasambandhinA ityatra 'saGgrahanayamate na' ityevaM chedaH / yadi deza-dezinona bhedaH kintu bheda eva, tathA sati vRkSANAM paraspara vibhinnAnA chAyA'pi vibhinnaiva, athApi chAyAtvenaikarUpeNakIkRtA chAyA sarveSAmanvayayogyA bhavati, na ca tatra nirAkAkSatA, tathA dezasthApi bhinnastha bhinnA chAyA syAdeva tadanvayayogyA, tatrApi sAkAGkSatA na kAkabhakSiteti deza-dezinorabhedAdeva yaiva dezicchAyA sava dezacchAyetyata evaM paJcAnAM vRkSANAM tadezasya ca cchAyeti na bhavati tathaiva prakRte'potyasvarasaH 'anye' ityuktyA sUcitaH // 55 // yathA dhanasyaikasyAne kasvAmitvaM tathA nekasya pradezasyAne kasambandhitvamiti dharmAstikAyAdInAM paJcAnAM parasparavibhinnapradezAnAM naikapradezakasvamiti dharmAsti kAyasya pradezo'dharmAstikAyasya pradeza ityevaM paJcavidhaH pradeza ityeva vaktavyam , na tu dharmAstikAyAdInAM pacAnAM pradeza iti vyavahAranayo'bhimanyate. tanmantavyopadarzakaM SaTpaJcAzattamapadyaM vivRNoti-vyavahArasvitIti-asya 'iti manyate' ityanenAnvayamullikhati-vyavahAranayastviti manyate iti / 'manyate' ityasya karma mUlo spaSTayati-yathA dRSTAnte sAdhAraNyaM svAmitvaM dArzantike vRttitvaM tadityAha-sAdhAraNyaM svAmitvamiti 1 'pradezena 'ityatra 'pradeze na' iti bodhyam / pradeze paJcAnAM vRttitvaM netyasya phalitamAha- pazcAnAM pradeza iti na vAcyamiti / tarhi kiM vAcyamiti pRcchati-kinviti / vyavahAranayatAtparyamAviSkaroti- paJcAnAmiti- pacAnAM pradeza iti yat paGgrahasya mataM tatra yadi dharmAstikAyAdipaJcagatapaJcatvasaGkhyAparyAptimanirUpitavRttitvavAn pradeza ityartho'bhipretastadA tasyAyogyatvAnna sambhavaH, yato dharmAstikAyasya pradezo dharmAstikAya eva vartate, nAdharmAstikAyAdau, tathA'dharmAstikAyasya pradezo'dharmAstikAya evaM vartate, ityevaM pradezamAtrasya dharmAstikAyAdAyakaikasminneva vRttitvaM na tu dharmAstikAyAdi. paJcamatapaJcatvasaGkhyAvacchinnanirUpitaparyAptisambandhAvacchinnavRttitvaM kasyApi pradezasyeti tAdRzArthavivakSAyAM paJcAnAM pradeza iti na sambhavati, yadi ca paryAptisambandhamanAdRtya niruktapaJcatvAzrayanirUpitavRttitAvAn pradeza ityartha eva parigRhyate tadA paJcatvAzrayadharmAstikAyAkaikanirUpitavRttitvasya dharmAstikAyapradezAdAyakaikasmin sambhavena yogyatvAt pazcAnAM pradeza iti prayogaH sambhavati, kintu niruktapaJcatvAzrayadharmAstikAyanirUpitavRttitvaM dharmAstikAyapradeze vartata iti yogyatvAd dharmAsti. kAyAdipaJcAnAM dharmAstikAyapradeza iti prayogo'pyApadyata ityataH paJcAnAM pradeza iti saGgrahamataM na samIcInamiti tAtparya mityarthaH / nanu yathA nekasya kasyApi pradezasya dharmAstikAyAdipaJcavRttitvamiti paJcAnAM pradeza iti na sambhavati tathA nekasyApi rUpasya ghaTa-paTobhayanirUpitavRttitvam , ghaTarUpaM ghaTa eva vartate na tu paTe, paTarUpaM paTa evaM vartate na tu ghaTe, iti ghaTa-paTayo rUpamityapi prayogo vyavahAranayamate na syAdityAzaGkate-nanvamiti / atreSTApattimeva samAdhAnamAha-- na syAdeveti- vyavahAranayamate ghaTa-paTayo rUpamiti na bhavatyevetyarthaH / nanu ghaTa-paTagatadvitvAzrayaghaTanirUpitavRttitvasya ghaTarUpe niruktadvitvAzrayapaTanirUpita vRttitvasya paTarUpe ca sattvAt kathaM na tAdRzArthamupAdAya ghaTa-paTayo rUpamiti prayoga ityata Aha-samuditati-vyavahAranaye ghaTa-paTayo rUpamiti vAkyasya ghaTa-paTagatadvitvaparyAyadhikaraNanirUpitavRttitvavadrapamityAkAraka. bodhamutpAdayitumeva sAmarthAt, niruktadvitvaparyAyadhikaraNanirUpitavRttitvaM ca rUpe na kasminnapItyato ghaTa-paTayo rUpamiti Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalakato nayopadezaH / ubhayaprakAraM rUpamityAkArasyaiva vyavahAranayajanyabodhasya tatropapatteH / / 56 // paJcaprakAraH pratyekaM, paJcaviMzatidhA bhvet| pratyekavRttau prApakSaH, syAda geheSviva vAjinAm // 57 // nayAmRta-paJcaprakAra iti / paJcavidhaH pradeza iti yad vyavahAranayena svIkriyate, tatra kiM paJcavidhatvaM ? paJcaprakAratvamiti cet ? kaH prakAraH ?, saGkhyA vA 1, buddhivizeSaviSayatvaM vA 2, bhedo vA 3 ? / nAdyaH-ananteSu pradezeSu paJcasAGkhyAvadhAraNA'siddheH, na dvitIyaH paJcatvaprakArakabuddhi viSayatvasya pratyekamabhAvinaH paJcasvapyabhAvAt , pratyeka bhAve caikaikaH pradeza paJcavidha iti paJcaviMzatidhA bhavet / na ca sAmAnyatastadanvayAnna bAdha iti vAcyam, vizeSavinirmokeNa tadasiddheH, yadi ca na prayujyata ityarthaH / yadi ghaTa-paTayo rUpamiti na prayujyate tahi kIDamvyavahArastatra bhavatItyapekSAyAmAha- ghaTa-paTobhayasambandhineti- rUpasyaikasya ghaTAtmakaM yat sambandhi yaccAparasya rUpasya paTAtmakaM sambandhi tadUpomayasambandhinA ghaTasya rUpaM paTasya rUpamityevamubhayaprakAraM rUpamityAkArakasyaiva bodhasya vyavahAranayajanyasya ghaTa-paTayo rUsamiti vAkyasthale upapatterityarthaH // 56 // paJcAnAM pradeza iti saGgrahanayamataM dUSayitvA paJcavidhaH pradeza ityeva tatra vAcya iti svamataM yad vyavahAranayena samarthitaM tad vikalpakavalitatvAnna parIkSakaparIkSAkSetramiti RjusUtravaktavyopadarzaka saptapaJcAzattamapathaM vivRNoti-pazcaprakAra itIti / tatra prdeshe| paJcavidhaH pradeza iti vAkyena paJcaprakAratvalakSaNaM paJcavidhatvaM pratipAdayitumiSTamityAzaGkatepaJcaprakAratvamiti cediti / tatra kiM paJcavidhatva miti pRcchAyAM taduttaramAzaGkitaM tad vikalpya dUSayati-kA prakAra iti-paJcaprakAratvamityatra prakArazabdavAcyaH ka ityarthaH / prakArapadavAcyA saGkhyA'bhimatA, tathA ca paJcaprakAraH pradeza ityanena paJcasakhyakaH pradeza ityuktaM syAt , tadapi na yuktamityAha- nAdya iti / sarva hi vAkyaM sAvadhAraNamiti niyamena paJcasaGkhyaka evaM pradeza ityukavAkyasvarUpaM bhavet , tatazca tena vAkyena pradeze yat paJcasaMkhyA'vadhAraNaM tana yujyate pradezAnAmanantasaGkhyakatvAditi niSedhahetumupadarzayati -ananteSviti / paJcaprakAratvamityanena paJcatvaprakArakabuddhivizeSaviSayatvaM pratipAdayitumabhilaSitamityapi na yukamityAha-na dvitIya iti / pratyekAvRttidharmasya samudAyAvRttitvamiti niyamena paJcatvasya pratyeka pradeze'bhAvena pradezapaJcake'pyabhAvAditi paJcatvaprakArakabuddhivizeSatvasyApi pratyeka pradeze'satastatpazcake'pyasattvAditi na paJcatvaprakArakabuddhivizeSaviSayaH pradeza iti sambhavati, yadi ca pratyekamapi pradeze paJcatvaprakArakavuddhivizeSaviSayatvalakSaNaM paJcavidhatvamiSTaM tadA dharmAstikAyasya pradezaH paJcavidho'dharmAstikAyasya pradezaH paJcavidhastathA''kAzAsti kAya-pudgalAstikAyajIvAstikAyAnAM pradezA api pratyekamuktapaJcavidhatvAkAntA iti paJcaviMzatividhaH pradeza iti prasajyata iti niSedhahetumupadarzayati-paJcatvaprakAraketi / pratyekamabhAvinaH ekaikadharmAstikAyAdipradezavyaktAvasataH / paJcasvapi dharmAstikAyAdipradezapaJcakeSvapi / pratyeka bhAve ca ekaikadharmAstikAyAdipradezavyaktau pazyatvaprakArakabuddhiviSayatvasya sattve tu / pakaika iti-- dharmAstikAyapradezaH paJcavidhaH, adharmAstikAyapradezaH paJcavidha ityevaM pratyeka dharmAstikAyAdipradezapaJcakAnAM paJcavidhatve paJcasaGkhyAvatAM pratyekaM paJcAkhyA guNitAnAM paJcaviMzatividhatvaM syaadityrthH| nanu pratyeka pradezavyaktigaNanayA'. nantasaDalyAvatsu pradezeSu paJcatvasaGkhyAyA bAdhAdanvayAsambhave'pi dharmAstikAyapradezatvena dharmAstikAyapradeza ekaH, adha. mAstikAyapradezatvenAdharmAstikAyapradezastadanyo dvitIyaH, AkAzAstikAyapradezatvenAkAzAstikAyapradeza stAbhyAmanyastRtIyaH, punalAstikAyapradezatvena pudgalAstikAyapradezastebhyo'nyazcaturthaH, jIvAstikAyapradezatvena jIvAstikAyapradezastebhyo'nyaH paJcama iti kRtvA pradezeSu paJcavidhatvasyAnvayasambhavAnna bAdha ityAzaGkaya pratikSipati-na ceti- asya 'vAcyam' ityane nAnvayaH / dharmAstikAyasya yAvatyaH pradezavyaktayastAbhyo'nyad dharmAsti kAyapradezasAmAnya nAstyeva, evamadharmAstikAyAdi. pradezasAmAnyamapyadharmAstikAyAdipradezavyaktibhyo bhinnaM nAstyevetyanantA evaM pradezavyaktayo na sAmAnyato'pi paJcatvasaGkhyAparikalitA iti noktadizA niruktapaJcavidhatvasyAnvayasambhava iti niSedhahetumupadarzayati-vizeSavinirmokeNeti-- Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtatarakSiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayoparajAnavara, vina-38200m7 --- - --- - - --- - 'geheSu zatamazvAH' ityatreva pratyekavRttitvAnvayaH prakRte svIkriyate, tadA prApakSa:-paJcAnAM pradeza iti sAhanayapakSa eva pariSkRtaH syAt , tathA ca svapratijJAsaMnyAso nigrahasthAnam // 57 // pratyekavRttiH sAkAGkSA, bahutveneti so'pyasat / RjusUtrastato brUte, pradezabhajanIyatAm // 58 // nayAmRta-pratyeketi / kiJca -- geheSu zatamazvAH' ityatra gehavRttibahutvavyApakaikatvAvacchinnaparyAptavRttyavacchedakaikatva[ vat ]paJcakavAn pradeza iti bodho vAcyaH, sa ca na sambhavati, paJcapada. vizeSaparityAgenetyarthaH / tadasiddhaH sAmAnyAsiddheH / nanvekasmin gehe eko'zvo dvitIye'smin gehe dvitIyo'zva ityevaM gRhANAM zate'zvAnAM zatasya vRttitvamupAdAya geheSu zatamazvA iti prayogo yathA nirvahati tathA ekasmin dharmAstikAye ekaH pradezo'dharmAstikAye dvitIyaH pradeza ityeva pratyeka dharmAstikAyAdivRttitvaM pradezagatamAdAya dharmAstikAyAdInAM paJcavidhaH pradeza iti prayoga upapadyata ityata Aha- yadi ceti / pratyeka vRttitvAnvayaH dharmAstikAyAdipratyekanirUpitavRttitvasya pradeze'nvayaH / prakRta dharmAstikAyAdInAM paJcavidhaH pradeza ityatra / 'prAkRpakSaH' iti mUlasya vivaraNam - paJcAnAM pradeza iti saGkahanayapakSa eva pariSkRta iti- pariSkArazca dharmAstikAyAdInAM sambandhinAM paJcatvasaGakhyAkalita. svAt pradezAnAmapi paJcavidhatvamiti / bhavatu saGgrahanayapakSapariSkAra eva, ko'tra doSa ityata Aha-tathA ceti - eva satItyarthaH / svapratijJAlanyAsaH svasya vyavahArana yasya yA pratijJA paJcAnAM pradezAnvayitvAsambhavAt pakhAnA pradeza iti na sambhavati kintu paJcavidhaH pradeza ityeva yujyate' ityevarUpA tasyA saMnyAsaH parityAgaH, yataH pratyekavRttitvAnvayAzrIkAre pazcAnAM pradeza iti sambhavatyeveti / nigrahasthAnaM nigrahasthAnavizeSaH, yena doSeNa vAdino nigraho bhavati sa doSo nigrahasthAnamiti gIyate // 57 // api ca, pazcAnAM pradeza ityatra dharmAstikAyAdipratyekavRttitvasya pradeze'nvayo nirAkAkSatvAmna sambhavati, bahuvacanAttapadopasthitArtha eva pratyekavRttitvAmyayo bhavatItyato bahuvacanAntavizeSyavAcakapadaghaTitavAkyasyaiva tathA'nvayabodhane sAkAkSatvAt sAmathryam , geheSu zatamazvA ityatra pratyekagRhavRttitvasya pratyekAzvAnvayo yujyate'zvapadasya bahuvacanAttatvena sAkAGkatvAt , prakRta'pi paJcAnAM pradezA ityevaM yadi vAkyasvarUpaM bhavedU, bhavet tadA sAkAkSatvAt tasyokAnvayabodhanasAmarthya, na tu paJcAnAM pradeza ityatra vizeSyavAcakapradezaparasya bahuvacanAntatvaM samastItyata: 'syAdharmAstikAyasya pradezaH, syAdadharmAstikAyasya pradezaH, syAdAkAzAstikAyasya pradeza: syAt pudralAstikAyasya pradezaH, syAjjIvAstikAyasya pradezaH' ityevaM vikalpanIya iti RjusUtre bravItItyetadupadarzakamaSTapaJcAzattamapadyaM vivRNoti-- pratyeketIti / pratyekavRttiH sAkAGkSati vyAravyAtuM tadavatAraNopAyopoddhAtAvaSTamAzrayati-kiJceti / "gehavRttibahutvavyApakaikatvAvacchinnaparyAptavRtyavacchedakaikatva(vat) paJcakavAn pradeza iti bodho vAcyaH" ityasya sthAne " gehavRttibahula vyApakaikatvAvacchinna paryAptavRttyavacchedakaikatvavantaH zAtatvasahayAvanto'zvA iti bodhavat , dharmAstikAyAdInAM paJcAnAM pradeza ityatra dharmAstikAyAdivRttipaJcatvavyApakaikatvAvacchinnaparyAptatyavacchedakaikatvavantaH pradezA iti bodho vAcyaH" iti pAThaH samIcInaH, tasya cAyamarthaH- gehavRtti yad bahutvaM nirUpakatvasambandhena tavyApikA yA ekatvAvacchinnaparyAptisambandhAvacchinnA vRttayastAsAmavacchedakAni yAnyekatvAni tadvantaH zatatvasaGkhyAvanto'zvA ityAkArako bodho yathA geheSu zatamazvA ityatra bhavati tathA dharmAstikAyAdivRtti yat paJcatvaM nirUpakatvasambandhena tasyApikA yA ekatvAvacchinnaparyAptisambandhAvacchinnA vRttayastadabacchedakAni yAnyakatvAni tadvantaH pradazA ityAkArakabodho dharmAstikAyAdInAM pazcAnAM pradeza ityatra vyavahAranayamatena vAcya iti, etatsaGgamanaM cettham- 'geheSu zatamazvAH' ityatra bahuvacanArthasya bahutvasya prakRtyarthe gehe paryAptisambandhena vizeSaNIbhUtasya prakRte gehavRttibahutvazabdena grahaNam . taca geheSu vartate, tatrAzvagatA yAH paryAptisambandhAvacchinnA vRttitAstA nirUpakatAsambandhena vartanta iti tAH paryAptisambandhAvacchinnavRttitAtvena rUpeNa vyApikA tAvacchedakaparyAptisambandhazca tattadehagataikatvAvacchedeneti bhavamti tA mehavRttibahutvavyApikAH, tattadehagataikatvAvacchin 28 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / samabhivyAhRtabahuvacanAntapradezapadopAdAna eva tathAbodhasambhavAt yadi ca gRhazate'zvA itivadatra tAtparya vizeSeNoktabodha sambhava itISyate tathApi pratyeka vRtti bahutvena - bahuvacanena sAGkAkSeti so'pi pakSo'san, nahyuktabodhArthaM ' gRhazate'zvAH itivad ' gRhazate'zvaH' iti kazcit prayuGkte, tadvat paJcAnAM pradeza ityupadarzitadizA'pi na yuktaH prayogaH, iti nirgalitArthaH / tRtIyastu pakSo na yuktaHuktAtiriktabhedAsiddheH / tata RjusUtranayaH pradezabhajanIyatAM brUte - syAddharmAstikAyasya pradezaH syAdadharmAstikAyasyetyAdi vikalpayatItyarthaH // 58 // 218 bhajanAyA vikalpatvAd, vyavasthaivamapaiti tat / dharme dharmaH pradezo vA dharma ityAdinirNayaH // 59 // paryAptisambandhArvAcchannAstAH punastattadazvagataikatvAvacchedenAzveSu vartanta iti tadavacchedakAni tattaddehagatatattadavagatAnyekatvAni, tadvantaH zatatvasaGkhyAvanto'zvA bhavantIti tadviSayako bodho niruktavAkyAdupapadyate pratyeka gehe pratyekamazvasya vRttitvamupAdAyeti evaM dharmAstikAyAdInAM paJcAnAM pradeza ityatra dharmAstikAyAdigataM yat paJcatvaM paryAptisambandhena tadadhikaraNe dharmAstikAyAdau paryAptisambandhAvacchinnAH pradezagatA vRttitA nirUpakatAsambandhena vartanta iti tA dharmAstikAyAdigatapaJcatvavyApikA bhavanti, tadavacchedakI bhUta paryAptisambandhasyAvacchedakaM ca dharmAstikAyAdigatamekatvamiti bhavanti tA dharmAstikAyAdipaJcatvavyApikAH ekatvAvacchinnaparyApti sambandhAvacchinnAstAzca tattatpradezagataikatvAvacchedena tattat pradezeSu vartanta iti tAdRrAvRttyavacchedakAni yAnyekatvAni tadvantaH pradezA iti tadviSayako bodha iti / sa ca dharmAstikAyAdInAM paJcAnAM pradeza iti vAkyaprabhavatvA'nantaramupadarzito bodhazca / na sambhavati dharmAstikAyAdInAM paJcAnAM pradeza iti vAkyato na sambhavati / niSedhe hetumAha-- paJceti- niruktavAkye yad bahuvacanAntaM paJcapadaM tatsamabhivyAhRtaM yad bahuvacanAntaM pradezapadaM ' pradezA:' ityevaMsvarUpaM tadupAdAne eva dharmAstikAyAdInAM paJcAnAM prdesh| ityevaMrUpeNoccAraNe satyeva, evakAreNaikavacanAnta pradezapadopAdAnasya vyavacchedaH / tathAbodhasambhavAt pratyekaM dharmAstikAyAdipaJcasu pratyekaM pradezAnAM vRttitvamAzritya darzito yo bodhastastropapatteH / nanu ' gRhazate'zvAH ' ityatra gRhRpadaM na bahuvacanAntaM tathApi pratyekaM gRhazata. vRttitvaM pratyekamazveSurarIkRtya 'geheSu zatamazvAH' iti vAkyaprabhavopapadarzitabodhasamAnAkAro bodhastAtparyabalAd yathA bhavati tathA tAtparyavizeSabalAdatrApi nirutabodha: syAdityata Aha-yadi ceti / atra dharmAstikAyAdInAM paJcAnAM pradeza iti vAkye / tathApi ' gRhazate'zvA:' ityatra 'geheSu zatamazvAH' iti vAkyaprabhavabodhasamAnAkArabodhasya tAtparyavizeSabalAt sambhave'pi / pratyeka vRtti bahutvena " ityasya sthAne ' pratyeka vRttirbahutvena iti pATho yuktaH / pratyeka vRttiH pratyekaM dharmAstikAyAdipaJcasu pratyekaM yA pradezasya vRttiH sA / ' bahutvena ' ityasya mUlasya vivaraNam- bahuvacaneneti, pradezapadottarabahuvacanenetyarthaH / sAGkAkSeti sthAne sAkAGkSati pATho yuktaH, dharmAstikAyAnAM paJcAnAmityasya pradezA iti bahuvacanAnta pradezapadasamabhivyAhArarUpAkAGkSAryA satyAmeva niruktapratyekavRttitvAnvayabodhaH, na hi nirAkAGkSAvAkyAt tAtparyavizeSasahakAreNApyanvayabodhaH sambhavatItyAzayaH / iti etasmAt kAraNAt / so'pi pakSaH ' gRhazate'zvAH' iti vat tAtparyavizeSeNa dharmAstikAyAdInAM paJcAnAM pradeza ityapi pratyekavRttitvAnvayabodhaM janayatIti pakSo'pi / asan ayuktaH, so'pyasaditi padyaghaTakasthAne 'so'pyasan' iti pATha: samyak / uktapakSasyAyuktatvamupapAdayati- nahIti - asya 'prayuGkte ' ityanenAncayaH / uktabodhArtha pratyekamazvAnAM pratyekaM gRhe'nvayabodhArtham / tadvaditi yathA gRhazate'zvaH' iti na prayogastathetyarthaH / tRtIyastu pakSa iti paJcavidhatvaM paJcaprakAratvamityatra prakAro bheda iti tRtIyavikalpastvityarthaH / uktAtiriketi saGkhyA - buddhivizeSaviSayatvAbhyAmatiriktasya bhedasyAsiddherityarthaH / tataH dharmAstikAyAdInAM pacavidhaH pradeza iti vyavahAranayAbhimatasyAyuktatvAt / 'pradezabhajanIyatAM brUte' iti mUlasyArthamupadarzayati- syAddharmAstikAyasyeti / -- syAdadharmAstikAyasya ' ityanantaramapi ' pradeza: ' ityanuvartate, ' ityAdi ityAdipadAt syAdAkAzAstikAyasya pradezaH, syAt pudgalAstikAyasya pradezaH syAjjIvAstikAyasya pradeza ityetatritayasya parigrahaH // 58 // * Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / nayAmRta0-bhajanAyA iti / bhajanAyA vikalparUpatvAdevaM satye kataramAdAya vinigantuM zakyatvAt , vyavasthA- yo yadIyA pradezaH sa tadIya evetilakSaNA, apaiti- apagacchati, dharmAstikAyAdi. pradezasyAdharmAstikAyAditvenApi bhajanIyatvaprasaGgAt / na ca vastuni sattvA-'satvAdisyAdvAdabhajanAvadatropapattiH, tatrApyekAntAsambalitA'nekAntAzrayaNe vikalpamAtrasya durvAratvAt ; tadvadevAtra syAt padenaikAntasambalanamapi bhaviSyatIti cet ? na- uddezya vidheyavizeSaparyavasAnena tasya vakSyamANa eva paryavasAnAta , tat-tasmAt kAraNAt, dharma-dharmAstikAye, yaH pradezaH sa dharmo-dharmAstikAya iti saptamItatpuruSeNa, dharmAstikAyazcAsau pradezo dharmAstikAya iti karmadhArayeNa vA nirNayaH kartavyaH / ekonaSaSTitama-paSTitamapadyAbhyAM sAmpratanayAkhyasya prathamasya zabdanayasya vaktavyamAveditam, tatra prathamapadyaM vivRNotibhajanAyA itIti-'syAddharmAstikAyasya pradezaH, syAdadharmAstikAyasya pradezaH' ityevarUpAyA RjusUtrAbhimatabhajanAyA ityarthaH / 'vikalpatvAda' iti mUlamadhRtvaiva vivRtam-vikalrarUpatvAditi, 'evam ityasya vivaraNam-evaM satItibhajanAyA vikalparUpatve satItyarthaH / ekataramAdAyeti yathA 'yavairyajeta, brIhibhirvA yajeta' iti vikalpasthale yavakaraNakayAmAd yadevAdRSTaM tadeva brIhikaraNakayAgAdapi, na tu yAdRzaphalajanakaM yatrakaraNakayAgaprabhavamaSTaM sadvijAtIyaphala janaka brIhikaraNakanAgaprabhavamadRSTam , tathA prakRte'pi ya evaM pradezo dharmAstikAyasya sa eva pradezo'dharmAstikAyasyaivamAkAzAstikAyAderapi prasajyetetyarthaH / evaM ca vyavasthAvilaya: syAdityAha-vyavastheti / kisvarUpA vyavasthetyapekSAyAmAha-yo yadIya iti-yaH pradazo dharmAstikAyasambandhI sa dharmAstikAyasambandhyeva nAdharmAstikAyAdisambandhI, evaM yaH pradezo'dharmAstikAyasambandhI so'dharmAstikAyasambandhyeva na dharmAstikAyAdisambandhItyevasvarUpA vyavasthetyarthaH / atItyasya vivaraNammapagacchatIti / tatra hetumAha-dharmAstikAyAdIti-dharmAstikAyapradezo'dharmAstikAyIya AkAzAstikAyIya ityetraM vikalpanIyatvaprasaGgAdityarthaH / nanu yathaikasminneva vastuni kiJcidapekSayA satvaM kiJcidapekSayA'sattvamityeva sattvA'sattvAdisyAdAdabhajanA bhavati tathaikasminnapi pradeze dharmAstikAyIyatvAdibhajanopapattiH syAdityAzaGkaya pratikSipati-na ceti-atra pradezagatadharmAstikAyIyatvAdivimarza / upapattiH pradezabhajanIyatvopapattiH / sattvA'sattvAyanekAnto'pyekatra vastunyekAntaH, tasya cAnekAntatvaM nayApekSayakAntatvaM pramANApekSayA'nekAntatvamiti kRtvA, sarvathA'nekAntasyAnekAntasyAnekAntatve sattvAderapi sarvathaiva vastuni sattvAsattvApasyA sattvAdisaMvalitA'sattvAdilakSaNAnekAntataiva syAna tvamukApekSayA sattvamevAmukApekSayA cAsattvamevetyevamekAntatApIti yasya yadapekSayA sattvaM tasya tadapekSayA'sattvAdikamapItyevaM vikalpanIyatvameva syAt, na tu yasya yadapekSayA sattvaM tasya tadapekSayA sattvameva, tasya yadapekSayA'sattvaM tasya tadapekSayA'sattvamevetyevamavadhAraNAtmakaikAntAnupravezena yA'nekAntavyavasthA sA bhajyeta, ataH sattvAsattvAdisyAdvAdabhajanA'pyekAntasaMvalisA'nekAntarUpatAyAmevopapannA nAnyathA, evaM cekAntAsaMvalitAnekAntasya sattvAdAvapyabhAvAnna tadRSTAntena pradezabhajanIyatvopapattiriti niSedha hetumupadarzayatitatrApIti- sattvAsatvAdisyAdvAdabhajanAyAmapItyarthaH / nanu yathA sattvAsattvAdisyAdvAde ekAntasaMcalanaM tathA prakRte'pi bhaviSyatIti pradezabhajanIyatvopapattyA vyavasthA syaadityaashngkte-tdvdeveti-sttvaasttvaadisyaadvaadbhjnaayaamekaantsNvlitaanekaantaashrynnvdevetyrthH| atra pradezabhajanIyatve / syAtpadenati-'syAddharmAstikAyasya pradezaH' ityAdivAkyaghaTakasyAt padenetyarthaH / ya evaM pradeza uddezyaH sa eva dharmAstikAyasambandhitvAdu dharmAstikAyAtmakatvAd vA dharmAstikAya ityevaM vidheyaH; evaM ya evaM pradeza uddezyaH sa evAdharmAstikAyasambandhitvAdadharmAstikAyAtmakatvAd vA vidheya ityevaM syAtpadamanuzAstItya: smanmataparyavasAnameveti zabdanayavAdI samAdhatte-neti / uddezyavidheyavizeSaparyavasAnena syAddharmAstikAyasya pradezaH' ityatra ya uddezyo yazca vidheyastasmAdanya uddezyo'nyazca vidheyaH 'syAdadharmAsti kAyasya pradezaH' ityAdAvityevamuddezyavidheyavizeSaparyavasAnenetyarthaH / tasya 'syAddharmAstikAyastha pradezaH, syAdadharmAstikAyasya pradezaH' ityevaM prdeshbhjniiytvsy| vakSyamANa eva dharmAstikAye pradezo dharmAstikAyo vA pradezo dharmAstikAya ityevamanantaramabhidhIyamAna eva / taditi mUlasya vivaraNam-tasmAt kAraNAditi- pradezabhajanIyatve vyavasthApagamaprasaGgalakSaNa kAraNAdityarthaH / tataH ko'tra nirNayaH syAdityapekSAyAmAha-dharma iti, asya vivaraNam-dharmAstikAye iti-dharmAstikAye pradezo dharmAstikAya iti saptamItatpuruSeNa nirNayaH kartavyaH, vA athavA - dharmAstikAyazvAsau pradezo dharmAstikAyapradeza iti karmadhArayeNa nirNayaH Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 nayAmRtataraGgiNI-saraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / evam-AdinA * adharme'dharma iti vA pradezo'dharmaH, AkAze AkAza iti vA pradeza A kAzaH' iti draSTavyam // 59 // jIve skandhe'pyanante, nozabdAd dezAvadhAraNam / iti zabdanayaH prAha, samAsadvayazuddhimAn // 60 // nayAmRta0-jIva iti / jIve skandhe'pi- apizcArthaH, jIve skandhe cAnante nozabdAd dezAvadhAraNaM kartavyam , jIve jIva iti vA pradezo nojIvaH, skandha iti vA pradezo noskandha ityabhilApaH kartavya ityarthaH, dharmAstikAyAderaikyAt tattatpradezasya dharmAstikAyAdirUpatA anatiprasakteti tathoktiH, jIva-skandhayostu pratisvamanantatvAt kathamadhikRtapradezasya sakalasantAnAsmakatvasambhava iti vivakSitapradeze sakalasantAnakadeza vivakSitasantAnAtmakatvapratipAdanAya nojIvatva-noskandhatvoktiriti kartavya ityanvayaH / dharma iti mUlasya vivaraNam-dharmAstikAya iti- atra dharmAstikAyapadasya pradezapadena saptamI. tatpuruSa karmadhAraye vA samAse dharmAstikAyapradeza iti bhavitumarhati, tatra yad 'dharmAstikAya' ityevAbhidhIyate tenAbhilApena dharmAstikAyasyaikatvAt tatsambandhI tadAtmako vA pradezo'pyeka eva tadrUpa iti jJApayati, tathA ca dharmAstikAyapradezasya dharmAstikAyatvena rUpeNa nirNayaH sAmpratAkhya zandanaye ityAzayaH / evam uktarItyA / mAdinA 'ityAdi' ityatrAdipadena / adharma iti- adharmAstikAye pradezo'dharmAsti kAya iti saptamItatpuruSeNa, adharmAstikAyazcAsau pradezo'. dharmAstikAya iti karmadhArayeNa vA nirNayaH, AkAzAstikAye pradeza AkAzAstikAya iti saptamItatpuruSeNa, AkAzAstikAyazcAsau pradeza AkAzAstikAya iti karmadhArayeNa vA nirNayaH kArya ityarthaH // 59 // dharmAstikAyasyAdharmAstikAyasyAkAzAstikAyasya caikaikavyaktirUpatvAt tattatpradezasyApyekasya tadAtmakatvasambhavena dharmAstikAyapradezo dharmAstikAyaH adharmAsti kAyapradezo'dharmAstikAyaH, AkAzAstikAyapradeza AkAzAstikAya ityevaM vadituM zakyam , jIva-pudgalaskandhayozcAnantatvAdekasya kasyacit tatpradezasya vivakSitasya sakalajIvAtmakatvaM sakalapudgalaskandhAtmakatvaM na sambhavatIti jIvapradezo jIva ityevaM vadituM na zakyo navA pudgalaskandhapradezaH pudgalaskandha iti vaktuM zakyaH, kintu jIvapradezo nojovaH skandhapradezo noskandha ityevaM vaktavya ityasyopadarzaka paSTitamapadyaM vivRNoti-jIva itIti / apizcArtha iti-'skandhe'pi' ityatra yo'yamapizabdaH sa cazabdastha samucayarUpe'ye vartate ityarthaH / apizabdasya cArthakatve 'jIve skandhe'pi' iti 'jAve skandhe ca' iti paryavasitamuTTaGkitam / kIdRzamavadhAraNamityapekSAyAmAhajIve jIva iti veti- jIve pradezo nojIba iti saptamItatpuruSeNa, jIvazcAsau pradezo nojIva iti karmadhArayeNa vA'bhilApaH kartavyaH, skandhapradezasyApi skandhe pradezo noskandha iti saptamItatpuruSeNa, skandhazcAsau pradezo noskandha iti karmadhArayeNa vA'bhilApaH kartavya ityevaM padyapUrvArddhasyArtho'bhipretArtho jJeya ityarthaH / "skandha iti vA" ityasya sthAne "skandhe skandha iti vA" iti pATho yuktaH / nanu dharmAstikAyapradezAderdharmAstikAyAdizabdenAbhilapana jIvaskandha-pradezayozca nojIva-noskandhazabdenAbhilapanamityevamabhilApavaicitryaM kathamityapekSAyAmAha- gharmAstikAyAde. riti-AdipadAdadharmAstikAyA-SSkAzAstikAyayoH parigrahaH / anatiprasaktA vivakSitapradezavyatiriktapradeza na vartate / iti etasmAt kAraNAt / tathoktiH dharmAstikAyapradezasya dharmAstikAya iti. adharmAstikAyapradezasyAdharmAstikAya iti, AkAzAstikAyapradezasyAkAzAstikAya ityevamuktiH / pratisvamanantatvAt jIvA adhyanantasalayakAH skandhA apyanantA ityevaM pratyekamanantatvAt / kathamiti- ekasya jIvAtmaka santAnasya yaH pradezastasya tajovAtmakatvameva nAnyajIvAtmakatvamiti na vivakSitakajIvapradezasya sakala jIvasantAnAtmakatvasambhavaH, evamekapudgalaskandhasya yaH pradezaH sa tatpu. dalaskandhAtmaka eveti na tasya sakalapudgalaskandhAtmakatvasambhava ityetasmAt kAraNAt 'jIvapradezo jIvaH' ityuktirna sambhavati, evaM 'skandhapradezaH skandhaH' ityuktina sambhavati, kintu vivakSito ya ekajIvasantAnasya pradezastasmin sakalajIvasantAnasyaikadezo yo vivakSitakajIvAtmakasantAnastadAyakatvapratipAdanAya nojova ityuktiH, evaM vivakSito ya ekapudgalaskandhasya pradezastasmin sakalapudgalaskandhAnAmekadeza ekapudgalaskandhastadAtmakatvasya pratipAdanAya noskandha ityeva. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtatarakiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / 221 dhyeyam, iti-evaM samAsadvayazuddhimAn zabdanayaH prAha, na caivaM dharme dharmo vA pradezo nodravyamityapi syAdanirdhAritasAmAnyaikavyaktividheyatAyAmeva nozabdaprayogAt, dharmAstikAyAdyakavyaktanirdhAritAyA eva vidheyatvAditi dhyeyam / / 60 // brUte samabhirUDhastu, bhedApternAtra sptmii| deza-pradezanirmuktamevambhUtasya vastu sat // 61 // nayAmRta0-bUta iti / samabhirUDhanayastu 'dhau pradezaH' ityAdisaptamIsamAsaM [ na ] te, tathAprayoge / kuNDe badaram' ityAderiva bhedApteH- bhedabuddhiprasaGgAt , ' ghaTe ghaTasvarUpam ' ityAdI kacidabhede saptamIprayoge'pyabhedaprakArakabodhArtha karmadhArayasyaivAvazyAzrayaNIyatvAt ; tatpuruSe padalakSaNA. satvAt karmadhAraye cAbhedasya saMsargavidhayaiva lAbhAt tadabhAvena lAghavAdeva karmadhArayapakSaH samabhirUDhanayenAzrIyata ityapare / muktiriti nirglito'rthH| itIti mUlastha vivaraNam-evamiti- amunA prakAreNetyarthaH / samAsadvayazuddhimAn saptamItatpuruSa-karmadhArayalakSaNa samAsadvayamAzritya dharmAstikAyapradezAdizabdArthAbhyupagantRtvalakSaNA yA zuddhistadvAn / nanvevaM sakaladravyaikadezavivakSitadharmAstikA yAtmakadravyAtmakatvasya dharmAstikAyapradeze pratipAdanAya dharmAstikAye pradeze nodravyamiti saptamItatpuruSeNa dharmAstikAyazcAsau pradezo nodravyamiti karmadhArayeNa vA'bhilApo'pi kartavyakukSimAskandedityAzAsa pratikSipati-na vaivAmiti / dharma dhrmaastikaay| dharmo vA dharmAstikAyo vaa| niSedhahetamapadarzayatimanirdhAritati- 'jIce pradezo jIvo vA pradezaH' ityatra 'skandhe pradezaH skandho vA pradezaH' ityatra ca jIvasAmAnyasya skandhasAmAnyasya vA yaikavyaktiH, anirdhAritAyA eva tasyA vidheyatAyA, na tvasmin jove pradezo'yaM jIva: pradeza ityevaM nirdhAritAyA jIvavyaktavighayatA, navAsmin skandhe pradezo'yaM skandhaH pradeza ityevaM nirdhAritAyA skandhavyavidheyateti tasyAmevAnirdhAritasAmAnyaikavyaktividheyatAyAM satyAM nojIvo noskandha ityevaM nozabdaprayogAdityarthaH / dharmAstikAyeti-dharmAstikAye pradezo dharmAstikAyo vA pradeza ityAdau tu dravyasAmAnyasya yA dharmAstikAyAdi. lakSaNekavyaktistasyA nirdhAritAyA evaM vidheyatA, na tu dravyasAmAnyavAcidravyazabdena tasyA upAdAnaM yenAnirdhAritAyAstasya vidheyatA syAditi nirdhAritasAmAnya vyaktividheyatvAdeva nodravyamityevaM na tatra nozabdaprayoga ityarthaH // 6 // pradezaviSaye samabhirUDainambhUtayormantavyopadarzakamekaSaSTitamapadyaM vivRNoti- vrata itIti / 'dharma pradeza ityaadi| ityatrAdipadAd 'adhameM pradezaH, AkAze pradezaH, jIve pradezaH, skandhe pradezaH' ityasya saGgrahaH / kathaM saptamItatpuruSasamAsaM prakRte samabhirUdanayo nAbhyupagacchatIyapekSAyAmAha- tathA prayoga iti-dharma pradeza ityAdiprayoga ityarthaH / kuNDe badaramityAderiveti-kuNDe badaramiti saptamyantakuNDapadasamabhivyAhRtabadarapadAd yathA badare kunnddbhedbuddhistthetyrthH| medAriti mUlasya vivaraNam- bhedabuddhiprasaGgAditi- pradeze dharmAstikA yAdebheMdabuddhiprasaGgAdityarthaH / saptamItatpuruSe karmadhAraye vA'bhyupagacchati bhavAn pradeze dharmAstikAyAderamedameveti tadbhaGgaH syAditi sAmpratanayaM prati samabhirUDhanayasyAkSepaH, yadyapyabhede'pi saptamIprayogo bhavati yathA ghaTe ghaTakharUpamityAdau nahi ghaTakha rUpaM ghaTA bhinnamiti tathApi tatra saMsargatayaivAbhedo bhAsate na prakAratayeti prakAratayA'bhedabhAnArtha karmadhArayasamAsa evAzrayaNIya ityAha-- 'ghaTe ghaTasvarUpam' ityaadaaviti| dharmAstikAye pradezo dharmAstikAyapradeza iti saptamItatpuruSasya dharmAstikAyazcAsau pradezo dharmAstikAyapradeza iti karmadhArayasya ca vigrahavAkyatvakharUpe bhede'pi samasta svarUpe bhedAbhAvAt tayorarthabhedapratipattaye tatpuruSe pUrvapadasya svazakyArthasambandhini lakSaNA, karmadhAraye tu pUrvapadazakyArthasyAbhedasambandhenaivottarapadArthe'nvaya iti tatra lakSaNA'bhAvena lAghavAt karmadhAraya evaM samabhirUDhanayenAbhyupeyata iti keSAzcinmatamupadarzayati-tatpuruSa iti / 'pada lakSaNAsattvAt' ityasya sthAne 'pUrvapadalakSaNAsattvAt ' iti pATho yuktaH / tadabhAvena lakSaNAyA abhAvena / 'lAdhavAdeva' ityevakAreNAbhedaprakArakabodhArtha karmadhArayasamAsAzrayaNasya pUrvamuktasya vyavacchedaH, nAmArthayoramedasambandhe. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / " etanmUlakameva niSAdasthapatyadhikaraNaM mImAMsAyAM pravRtteH ( ttam ), tathAhi - " niSAdasthapati yAjayet" ityatra niSAdAnAM sthapatiriti na SaSThIsamAsaH, kintu niSAdazcAsau sthapatiriti karmadhArayo lAghavAt, na cAdhyayanAbhAvAdanadhikAro niSAdasya, etadvidhivalAdevaitadiSTau yAvadapekSitapaThanAnujJAnAt, yathA - ' varSAsu rathakAro'mInAdadhIta ' ityatra cApazUdrAdhikaraNavirodhaH, tasyaitadatiriktaviSayatvAt ; na caivaM " strI-zUdrau nAdhIyetAm " ityatra niSAdIyatattadadhyayanavidhyarthaniSedhabAdhAdadhyayanapade niSAdIyatattadadhyayanaparatayA saGkocaH kalpyata iti zUdrapade eva niSAdetarazUdraparatayA saGkocaH kimiti na kalpyata naivAnvaya iti niyamAt karmadhAraye'pi nAbhedaprakArako bodhaH kintvabhedasaMsargaka eva, saptamItatpuruSe'pi amedasaMsargaka eva bodhaH, kintu karmadhAraye na lakSaNA tatpuruSe tu pUrvapade lakSaNeti lAghavAt karmadhArayasamAsAzrayaNamityAzayaH / eta*mUlakameva tatpuruSe pUrvapadalakSaNAsattvAt tadapekSayA lakSaNA'bhAvato lAghavAt karmadhArayAzrayaNamiti samabhirUDhanayamUlakameva / pUrvamImAMsAgataM niSAdasthapatyadhikaraNavicAramupadarzayati- tathAhIti / SaSThIsamAsaH SaSThItatpuruSasamAsaH / lAghavAt SaSThItatpuruSe pUrvapade lakSaNA karmadhAraye na setyevaM lAghavAt / nanu na strIzUdrau vedamadhIyAtAm " iti zrutyA saGkarajAtivizeSasya niSAdasya zUdrajAtyantyantargatasya vedAdhyayananiSedhAd yAgopayuktamantrapaThanAnadhikAritvena na yAgAdhikAra iti niSAdAbhinnasthapateryAjanAnvayAsambhavAnna karmadhArayastatrAzrayaNIyaH, kintu niSAdasvAminaH kSatriyasya yAjanAnvayasambhavena SaSThItatpuruSa eva samAzrayaNIya ityAzaGkaca pratikSipati na ceti / adhyayanAbhAvAt vedAdhyayanA sambhavAt / anadhikAraH yAgakaraNe'yogyatA / niSAdasya niSAdAbhinnasthapateH / niSedhe hetumAha- etadvidhibalAdeveti - ' niSAdasthapatiM yAjayet' iti balAdevetyarthaH / etadiSTau yAvadapekSita paThanAnujJAnAt niSAdasthapatikartRkayAge yad yanmantrapaThanaM tad yAgakarturniSAdasyAvazyakaM tanmantrapaThanasya niSAdakartRkasyAnumatatvAt / yazca zUdravizeSakartRko yAgastatra tadupayuktamantrAdhyayanasya tatkartRzUdakartRkasyAnumatatve dRSTAntamAha- yatheti tathA ca varSAsamaye zUdravizeSarathakArakartRkAgnyAdhAnakamaNimantrapaThanaM zUdrasyApi rathakArasya yathA'numataM tathA prakRte niSAdasyApi tatkartRkayAgopayuktamantrAdhyayanamanumatamityarthaH / zUdasya yAgAnadhikArapratipAda kA pazUdAdhikaraNavizeghamAzakya pratikSipati-na ceti / niSedhe hetumAhatasyeti- apazUdAdhikaraNasyetyarthaH / etadatirikteti vedavihitaniSAdAdikartRkayA gavyatiriktetyarthaH / nanu ' strodrau nAghIyetAm' ityatra niSAdakartRkayAgopayuktamantrAtirika vedAdhyayanaparamadhyayanapadamityevamadhyayanapadasya saGkacitArthakatvaM yadAzrIyate tadapekSayA lAghavavAcchUdrapadasyaitra niSAdAtiriktazUdrapadatvaM kimiti nopayata iti zUdapadasyaiva saGkucitArthatvamastviti taTasthAzaGkAM pratikSipati - na caivamiti - asya zaGkanIyam' ityanenAnvayaH / evaM saGkocasyAvazyakartavyatve sati / niSAdIyeti'niSAdIyatattadadhyayanaparatayA' ityasya sthAne "niSAdIyatattadadhyayanAtirikAdhyayana paratayA" iti pATho yuktaH, tathA ca ' niSAdasthapatiM yAjayed' ityataH prApto yo niSAdakartRkayAgopayogimantrasya niSAdakartRkAdhyayanalakSaNavidhyarthastasya ' strI-zUdrau nAdhIyetAm ' ityanena yo niSedhastasya bAdhAt niSAdakartRkayAgopayogi mantrAdhyayane niSAdarUpazUdrakartRkatvasyAbhAvena tatra tadabhAvasyAsambhavAt, adhyayanapade " strI zUdrau nAdhIyetAm' ityatrAdhyayanArthakaM yat padaM tasmin, niSAdIyaM - yanniSAdakartRkayAgopayogimantrAdhyayanaM tadatiriktavedAdhyayanaparatayetyarthaH / zUdrapade eva 'strIzUdrau' ityetadghaTaka zUdrapada eva / niSedhe hetumAha- niSAdasyeti- zUdrapadena niSAdAtiriktazUdrasyaiva grahaNe tasyaiva vedamAtrAdhyayanaM niSiddhaM na tu niSAdajAtIyazUdrasyeti niSAdasya niSAdakartRkayAgopayogimantrAdhyayanasyeva tAdRzayAgAnupayogivedavacanAdhyayanasyApi prasaGgaH ' svAdhyAyo'dhyetavyaH' ityadhyayanaviSestaM pratyayabAdhita prasaratvAdityarthaH / yadi ca prakAravidhayA'bhedasya bodhArthameva karmadhArayAzrayaNaM na lAghavAt tarhi samAsaghaTakasyAbhedavAcakapadasyAbhAvAt karmacAraye'pi pUrvapade lakSaNA''vazyakI, evaM ca niSAdasthapatiM yAjayedityatra niSAdazvAsau sthapatiriti karmadhArayAzrayaNe niSAdAbhinnasthapatikartRkayA gAnyathAnupapattyA tasyAprAptavidyAprayuktiH kalpanIyA syAt niSAdAnAM sthapatiriti tatpuruSAzrayaNe tu brAhmaNAditraivarNiko'pi niSAdasthapatipadabodhya iti nAprApta vidyAprayuktikalpanam, tadanurodhena strIzUdrau nAghoyetAmityatrAdhyayanapadasya niSAdIyAdhyayanAtirikAbhyayanaparatayA saGkoco'pi na kartavya iti tatpuruSasamAsa evAzrayaNIyaH syAditi niSAdasthapatyadhikaraNApravRttiprasaGga 222 - Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / 223 iti zanIyam , niSAdasya vedAntarAdhyayanaprasaGgAt / yadi ca tatpuruSavat karmadhAraye'pi syAt tadA SaSThIsamAsa eva yujyeta, traivarNikasyaiva niSAdasthapatitayA bodhanenAprAptavidyAprayuktarakalpanAniSedhavidhau saGkocAbhAvAditi / atra zabdanayAnusAriNo navyA:-tatpuruSe lakSaNApakSe'pi kimiti karmadhAraya evAdriyate, na tatpuruSaH, zakti-lakSaNayorubhayorapi zAbdabodhaprayojakatAyAH kluptatvena gauravAnavakAzAt , atha zakyasambandharUpalakSaNAjhAne vizeSaNajJAnavidhayA hetoH zaktijJAnAdeva zAbdabodhopapattena lakSaNAjJAnahetuH kalpyate, gauravAditi cet ? bhavedevaM yadi SaSThIsamAsenApi kasyacid bodho na syAt , na caivam , tAdRzabodhasahasrasyApyanubhavasiddhatvAditi, yadi ca sAkSAtparamparAsAdhAraNasambandhena zaktijJAnameva zAbdabodhasAmAnye heturiti sUkSmamIkSyate, tadA na zaktiviSayakatvApekSayA lakSaNAviSayakatve gaurava mudbhAvayitumapi zakyam , sambandhagauravasyAdoSatvAt / athAsati vizeSato bAdhake svazakyArthavidhayaiva ityAzayenAha- yadi ceti / 'karmadhAraye'pi syAt ' ityasya sthAne 'karmadhAraye'pi lakSaNA syAt ' iti pATho yuktH| SaSThIsamAsa evaM niSAdAnAM sthapatiniSAdasthapatiriti SaSTItatpuruSasamAsa eva / tasya yuktatve hetumAhatraivarNikasyaiveti- braahmnn-ksstriy-vaishyjaatiiyaanytmsyvetyrthH| aprAptavidyAprayata: saGkarajAtIyatvena zUdre niSAde tatkartRkayAgopayogimantrAdhyayanalakSaNavidyAyA vedavacanAdipramANAntarAprAptasya sambandhasya / akalpanAt niSAdakartRkayAgAnyathAnupapatyA yat kalpanaM tasyAbhAvAt / tathA ca niSedhavidhau strIzUdrau nAdhIyatAmityatra / saGkocAbhAvAt adhyayanapadasya niSAdakartRkayAgo gyuktamantrAdhyayanAtiriktAdhyayanaparatvAbhAvAt / asmin vicAre mahopAdhyAyo granthakAraH samabhirUDhanayavAdinaM prati pratimalatayopasthitAnA navyAnAM sAmpratamayAnusAriNAmAkUtamuddhATayati- atreti / 'tatpuruSe lakSaNApakSe'pi' ityArabhya 'pakSapAtamAtrameveti dik' ityantaM tadAzayaprakaTanam / vizeSaNazAnavidhayeti- viziSTabuddhiM prati vizeSaNajJAnasya kAraNasvamiti zakya sambandharUpalakSaNAjJAnaM zaktiviSayasambandha. jJAnam, tatra viSaye zaktavizeSaNatvena zaktiviziSTa buddhirUpaM tat atastatra vizeSaNobhUtAyAH zaktAnasya hetutvamiti lakSaNAjJAnasya zAbdayodhahetutve'pi tadvArA zaktijJAnasya hetutva mAvazyakameva, tathA ca niSAdazcAsau sthapatiriti karmadhArayAzrayaNe niSAdAbhinnasthapativiSayakazAbdabodhasya lakSaNAjJAnamantareNaivopapattiriti lAghavam , niSAdAnAM sthapatiriti SaSThItatpuruSAzrayaNe tu niSAdapadasya niSAdasambandhisthapatibodhArtha niSAdasambandhini lakSa gA''vazyakroti tamjJAnaM zaktijJAna coktazAbdabodhahetutayA kalpanIyamiti karmadhArayapakSo lAghavAdAzrayaNIya iti zaGkArthaH, 'lakSaNAsAnahetuH' ityasya sthAne 'lakSaNAjJAnaM zAbdabodhe hetuH' iti pATho yuktaH / yasya pramAturniSAdAnAM sthapatiriti SaSThItatpuruSasamAsarUpatayaiva tacchabdA. vadhAraNaM tasya pramAtRsahasrasya niSAdasambandhi thapatibodhasyApyanubhavasiddhasyApalapitumazakyatayA tadartha lakSaNAjJAnasyApi tatra zAbdabodhahetutvakalpanamAvazyakameveti samAdhatte-bhavadevamiti- lakSaNAjJAne vizeSaNajJAnaviSayA kAraNatayA klaptasya zaktijJAnasyeva zAbdabodhahetutvaM na tu lakSaNa jJAnasyeti tadA syAdityarthaH / na caivamiti- SaSThIsamAsena kasyacit pramAtubodhI na bhavatyeveti na cetyarthaH / tAdRzaboghasahasrasyApi SaSThItatpuruSasamAsatayA'vadhAritavAkyaprabhavazAbdabodhasahasrasyApi lAkSaNikArthaviSayakasya / tatpuruSe pUrvapadasya zakya sambandharUpalakSaNAjJAnasya lakSyArthopasthitidvArA zAbdabodhaM prati kAraNatvakalpane yad gauravaM tadapi nAstItyAha - yadi ceti- zakyArthopasthitidvArA zaktijJAnasya yatra kAraNatvaM tatra sAkSAdviSayatAsambandhena zaktiprakArakajJAnasya kAraNatvam , yatra ca lakSyArthopasthitidvArA zaktijJAnasya yatra kAraNatvaM tatra khaviSayasambandhitva. lakSaNaparamparAsambandhena zaktiprakArakajJAnasya kAraNatvamityevaM pRthak kAryakAraNabhAvo nAGgIkriyate, kintu sAkSAtparamparAsAdhAraNasambandhasAmAnyena zaktiprakArakajJAnasvena zaktijJAnasthopasthitisAmAnyadvArakavidhameva zAbdabodhaM prati kAraNatvaM svIkriyate, evaM ca prakAravidhayA zaktiviSayakatvameva kAraNatAvacchedakaM na tu lakSaNAviSayatvamapi, zakilakSaNobhayasAdhAraNAnyatarasvAdinA sambandhaviSayakatvasya tatra kAraNatAvacchedakatve'pi taskRtagauravasya na doSAvahatvamiti tatpuruSasamAso'pyAzrayituM zakya ityarthaH / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / vedAnAM prAmANyam , na tu prAmANAntarAviSaye'pi, lakSaNArthavidhayaivAnAdimImAMsAsaMpratipattarityucyate tIsati vizeSato bAdhake karmadhArayavidhayaiva vedAnAM prAmANyam , na tu pramANAntarAviSaye'pi tatpuruSAdividhayA, tathaivAnAdimImAMsAsaMpratipattarityeva kalpayitvA kimiti na svacetaH santoSayasi ? bahuvrIhitastatpuruSasya balatve tvayApyasyA eva rIteranusatavyatvAt , na ca bahuvrIheH sarvapadArthAnAM lAkSaNikatvAdeva daurbalyam , ekapadalakSaNayApi bahutrIhestatra tatrApAditatvAditi pakSapAtamAtrameveti dik / evambhUtasya nayasya mate deza-pradezanirmuktaM- deza-pradezakalpanArahitamakhaNDameva vastu sat, deza. pradezakalpanA tu bhramamAtramiti tanmate nAstyeva pradeza ityrthH| na ca vindhyahimavadA dibhAvAbhAvAvacchedakatayA AkAzAdidezasiddhiH, pareNa samaM sambandhasyaiva tenAnabhyupagamAt / vyavahArastu kalpitenApi vastunA nirvahatIti na tataH paramArthasiddhiriti bhAvaH // 61 // atra samabhirUDhanayAkUtamutprekSya zabdanayAnusAriNo dUSayanti- atheti / na tu pramANAntarAviSaye'pIti- pramANAntaraviSaye zabdAnAmanuvAdakatvAdeva na prAmANyamityataH pramANAntarAviSaye'pItyuktam, evamagre'pi / 'lakSaNArthavidhayevA' ityasya sthAne 'lakSyArthavidha yA, tathaivA' iti pATho yuktaH, tathA ca pramANAntarAviSaye'theM svazakyArthapratipAdakatvenaiva vedAnAM prAmANyam , pramANAntarAviSaye'pyarthe lakSyArthapratipAdakatvena vedAnAM na tu praamaannymityrthH| kathaM na tathA prAmANyamityapekSAyAmAha-tathaiveti- uktaprakAreNavatyarthaH / anAdimImAlAsaMpratipatteH anAdivRddhAptaparamparopanItapramANaparizodhitayuktisiddhAbhyupagamAt / karmadhArayavidhayaiva karmadhArayasamAsarUpatvenaiva / vedAnAM samAsasvarUpavedavAkyAnAm , tena samAsAnAtmakavedavAkyAnAM karmadhArayAnAtmakatvenAnyathaiva prAmANye'pi na kSatiH / na tu pramANAntarAviSaye'pi tatpuruSAdividhayA' ityekaM vAkyam , tathA ca samAsAtmakavedavAkyAnAM pramANAntarAviSaye'pyarthe karmadhArayAtirikatatpuruSAdisamAsAtmakatvena na tu prAmANyamityarthaH / iyaM rItistvayA'pyAzrayaNIyaiva, kathamanyathA tatpuruSa-bahuvrIhisamAsayo kSaNikapadaghaTitatvAvizeSe'pyasati bAdhake tayorubhayorapi sambhave tatpuruSasamAsAtmakatvena vAkyasya prAmANyaM na tu bahuvrIhi. samAsAtmakatvenetyabhyupagamastavApi syAdityAha-bahuvrIhita iti / 'balatve' iti sthAne 'balavatve' iti pATho yuktaH / nanu bahuvrIhau sarvapadAnA lakSaNA, tatpuruSe tvekasyaiva pUrvapadasya lakSaNeti tatpuruSApekSayA bahuvrIhedaurbalyamityAzaGka pratikSipati-na ceti / niSedhe hetumAha- ekapadalakSaNayA'pIti / prastutaviSaye evambhUtanayAbhimatapratipAdakamuttarArddha vivRNoti- evambhUtasyeti / 'nayasya mate' iti pUraNam / deza-pradezanirmuktamiti mUlasya vivaraNam-deza-pradezakalpanArahitamiti, asya phalitakathanam - akhaNDameveti / yayakhaNDameva vastu sat tarhi tatra deza-pradezapratItesnubhUyamAnAyA apalApa: syAdityata Aha-deza-pradezakalpanA tviti-tathA ca tatra deza-pradezapratItiranubhUyamAnA na nAma nAsti, kintu sA bhramarUpatvAnna deza-pradezasAdhiketi / tanmate evambhUtanayamate / nanu yadyA-kAzAdevastuno deza-pradezau na satastahiM kathamekasminnevAkAze viruddhayohimavat-tadabhAvayorvindhya tadabhAvayoH sattvam , dezasadbhAva tverudezAvacchedena vindhyasadbhAvo himAcalAbhAvazca tadanyadezAvacchedana himAcalasadbhAvo vindhyAcalAbhAvazcetyekatrApyAkAze dezarUpAvacchedakabhedena vindhya-tadabhAvayohima-tadabhAvayoH sattvopapatti rityavacchedakanayA''kAzAdidezakalpanamAvazyakamityAzaGkA pratikSipati- na ceti / niSedhe hetumAha- paraNeti- sarva vastu svasminneva pratiSThitaM na svasminnanyasya sattvam , AdhArAdheyabhAvazca sambandhe sati bhavati, anyasya tvanyena samaM sambandha evaM nAsti, tathA ca gaganena samaM vindhyAdeH sambandhAbhAvAd gaganAdau vindhya-tadabhAvau vartete ityeva neSyate, kutastadavacchedakatayA dezasiddhiriti bhAvaH / tena evambhUtanayena / nanu yadyAkAzAdAvanyasminna vindhyAdiH samasti tarhi 'dakSiNasyAM dizyAkAze vindhyAdrivatate. uttarasyAM dizi gagane himAcalo vartate' ityevaM vibhinna dezAvacchedena vindhyAdimattvavyavahAro na nirvahedityata Aha-vyavahArastviti / vastunA deza-pradezAdimadAkAzAdivastunA / tataH byavahArataH // 61 // Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItamyAmalatadezaH / zya vivecitaH pradezadRSTAntaH prasthakadRSTAntaM vivecayati prasthakArthamityAdinA prasthakArthaM brajAmIti, vane gacchan bravIti yat / Adimo ghapacAro'sau, naigm-vyvhaaryoH|| 62 // nayAmRta0-prasthakArthamityAdi / prasthakaH- marAdhadezaprasiddho dhAnyamAnahetuIvyavizeSaH, tadartha vrajAmIti vane gacchan yad bravIti kazcit , asau naigama-vyavahArayoH, hi-nizcitam , Adima upacAra: . namvatra prasthakArya vane gacchataH prasthakecchAyA mukhyArthasyA bAdhitatvAt kathaM prasthakapadasyopacAra ityata Aha-- atra prasthakazabdena, kriyaavissttvnaikdhiiH| prasthake'haM brajAmIti, hyupacAro'pi ca sphuTaH // 63 // nayAmRta0--atreti / atra-adhikRtaprayoge, ketyadhikAraNAkAGkSAyAH prasthakArthamiti caturthIprakRtyarthenaiva nivRtteH, prastha[ka]dalayogyavRkSaprAptirUpakriyAviSTavanasya, ekA-advitIyA dhIriti tatropacAra Avazyaka ityarthaH / bhanu tathApi saptamyantaprazne saptamyantamevottaramucitamityata Aha 'ka bhavAn gacchati' iti prazne prasthake'haM vrajAmIti, saptamyantaprasthakapadasyopacAro'pi bane sphuTa eka dRzyata ityarthaH, tathA ca vanagamane prasthakazabdena vanAbhidhAnaM naigama-vyavahArayoH prathama upacAra iti siddham / / 63 / chinadmi prasthakaM takSNomyutkirAmyullikhAmi c| karomi ceti tadanUpacArAH zuddhatAbhRtaH // 64 // dvASaSTitamapadyamavatArayati-vivecita iti / prasthakadRSTAnte naigamavyavahArAbhyupagamavizeSapratipAdakaM dvASaSTitamapadya vivRnnoti-prsthkaarthmityaadiiti| tadarthe dhAnyamAnahetudravyavizeSArtham / asI prastha kArtha bajAmIti vacanam / anyat spaSTam / / 62 // triSaSTitamapadyamavatArayati- nanviti / atra prasthakArthaM vrajAmItyuktau / mukhyArthasya prasthakArthamityanena zaktyA pratipAdyasyArthasya / vivRNoti- atretIti / atreti mUlasya vivaraNam- adhikRtaprayoga iti-prasthakArtha bajAmIti prayoge iti tadarthaH, atra ghaTakatvaM saptamyarthaH, tasya 'prasthakArtham' itytraanvyH| ketyadhikaraNAkAlAyAH ka vrajati bhavAniti pRcchatA pareNa svagatAdhikaraNAkAGkA''viSkRtA tasyAH, asya 'nivRtteH' ityanenAnvaya nityevaM vrajanaviSayakAkAsAyA abhAbena tanivartanasyAnuddezyatvAd vrajAmItyanena nAdhikaraNAkA sAyA nivRttiriti prasthakArthamiti caturthIprakRtyarthenaivoktAkAGkAyA nivRttaH, AkAGkSAyA nivRttizca svaviSa nirNayAtmakasvaviSayasisyaiva sambhavati nAnyatheti gamanAdhikaraNavizeSapratipattireva prasthakArthamityanena janyA'bhimatA, sA ca pratipattirdhAnyamAnahetudravyavizeSAtmaka prasthakadala yogya vRkSaprAptirUpakriyAviSTavana gocareti tAdRzavanarUpArthAdhikaraNe prasthakapadasyopacAra Avazyaka ityAha-prasthakA daleti / uttarArddha vyAkhyAtumavatArayati-nanviti / tathA'pi upacArasyAvazyakatve'pi / saptamyantaprazne kva bhavAm bajatIti prazne / saptamyantamevottaraM prasthakArthamityasya sthAne 'prasthake' iti saptamyanta prasthakapadaghaTitamevosaravAkyam / Aha- prastha ke'hamityAdhuttarAImAha / uttarArthi spaSTayati-ka bhvaanityaadi| phalitamAha-tathA ceti // 63n Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / - - - - - - - nayAmRta-chinaprIti / kiM bhavAn chinattIti prazne prasthakaM chinamItyuttare prasthakapadasya chedayogye kASThe upacAraH, sa pUrvasmAt zuddhaH; evaM krameNa kiM bhavAn takSNoti 1 utkirati 2 ullikhati 3 karotIti 4 prazreSu prasthakaM takSNomi 1 utkirAmi 2 ullikhAmi 3 karomItyuttareSu 4 prasthakapadasya takSaNAdikriyAyogyakASTheSUpacArA yathottaraM bhavantaH krameNa zuddhatAbhRto bhavanti / nanu sarvatra prasthakapadasya prasthakayogyakASTha eka evopacArastattakriyAvizeSitArthadhIzca tattakriyAvAcakapadasamabhivyAhArAdeva bhavi. dhyatIti kathametAvanta upacArA yathAkramaM zuddhA ucyante iti cet ? satyam-'dugdhamAyurdadhyAyudhRtamAyuH, ityAdau dugdhAdikAraNe AyuHkAryopacArasyAtizayavizeSeNa tAratamyavat prakRte'pi chedanAdikriyA. vyApArAvezena tajjanyA avayavasaMyogAdivizeSajanyatayA vA vilakSaNeSu kASThadravyeSu kASTha-prasthakaparyAyo. tpattivyavadhAnAbhyAM prasthakapadopacAratAratamyasyAnubhavasiddhatvAt / / 64 // tametAvatizuddhau tuutkiirnnnaamaanmaahtuH| citaM mitaM tathA meyArUDhamevAha saGgrahaH // 65 // Adima upacAra ityuktyA tadanantaramanye'pyupacArAH prasthakadRSTAnte naigama vyavahArayoH sambhavantItyavagamyate, te ke ? ityakAsAnivartakaM catuHSaSTitamaM padyaM vivRNoti-chinamotIti / saH prasthakaM chinamItyatra prasthakapadasya chedayogye kASThe upacAraH / pUrvasmAt prasthakArtha vrajAmItyatra prastha kapadasya prasthakadalayogyavRkSaprAptikriyAviSTavane ya upacArastasmAdupa cArAt / evaM krameNa avyavahitapUrvapUrvopacArAdavyavahitottarottaroSacAraH zuddha iti rItyA ! 'takSaNAdi ityAdipadAdurikaraNollekhana-karaNakriyAparigrahaH, tathA ca prasthakaM takSNomItyatra prasthakapadasya takSaNayogyakASThe ya upacAraH sa prasthaka chinoti vAkyaghaTakaprasthakapadasya cchedanayogyakASThe upacArAcchuddhaH, tathA prasthakaM takSNomIti vAkyaghaTakaprasthakapadasya takSaNayogya kASThe upacArataH prasthakamuskirAmIti vAkya ghaTakaprasthakapadasyotkIrNayogya kASThe upacAraH zuddhaH, evaM prasthakamuskirAmIti vAkyaghaTakaprasthakapadasyotikaraNayogyakAThe upacArAt prasthakamullikhAmIti vAkyaghaTakaprasthakapadasyollekhanayogyakASThe upacAraH zuddhaH, tathA prasthakamullikhA nIti vAkyaghaTakapadasyollekhanayogyakASThe upacArAta prasthakaM karomIti vAkyaghaTakaprasthakapadasya prasthakakaraNayogyakASThe upacAraH zuddha ityarthaH / nanu prasthakaM chinamItyatra chedanakriyAnirUpakakarmatvasya prasthaka takSyomItyatra takSaNakriyAnirUpakakarmatvastha prastha kamutkirAmItyatrotkiraNakriyAnirUpakakarmatvasya prasthakamullikhAmItyatrollekhanakriyAnirUpakakarmatvastha prasthakaM karomItyatra karaNakriyAnirUpakakarmatvasya ca chinnamItyAditattarikrayAbodhakavAkyasAkAGkakarmatvabodhakadvitIyAvibhaktita eva bodhasambhavAt sarvektavAkyeSu prasthakapadasya prasthakayogyakASThe eka evopacAra iti darzitadizopadarzitA aneke upacArA na santyeveti teSAM kameNa zuddhatvAbhidhAnamasaGgatameveti zaGkate-nanvityAdinA / tasakriyeti-chedanAdikriyetyarthaH, evamagre'pi yadyapi chedanAditattakriyAyogyakASTaparyAyeSu prasthakayogya kASThatvaM samAnameva tathApi avAntaratAratamyasya tattatkiyAkarmIbhUteSu tattatkASThaparyAyeSu sadbhAvAt tathAvidhavibhinnatattatparyAyAvagataye upavarNitA upacArA AvazyakA eveti samAdhatte-satyamiti / 'dugdhAdi' ityAdipadAdu dadhi-ghRtayoH parigrahaH, samAsazca karmadhArayaH, AyuHkAryatyatrApi karmadhArayaH / prakRte'pi prasthaka chinamItyAdAvapi / 'chadanAdi' ityAdipadAt takSaNotkiraNollekhana karaNakriyANAmupagrahaH / 'vyApArAvezena' ityasya vilkssnnessvitytraanvyH| 'tajanyA avayava' ityasya sthAne 'tajanyAvayava' iti pATho yuktaH, tajjanyachedanAdikriyAvyApArajanyo yaH kAvyasyAvayavasaMyogAdivizeSaratajjanyasayetyarthaH / kASThaprasthati-kASThacchedanAnantarameva na bhavati kASThaprasthakaparyAyotpattiH, kinvadhikacyavadhAnena kASThaprasthakaparyAyotpattiH, kASThacchedanApekSayA kiJcinnyUnavyavadhAnena takSaNakriyAvyApArAnantaraM kASThaprasthakaparyAyotpattiH, tadapekSayA'pi kiJcinyUna vyavadhAnenokiraNakriyAvyApArAnantaraM kASTaprasthakaparyAyotpattirityevaM vyavadhAnatAratamyena tathA karaNakriyAnantara. mavyavadhAnenaiva kASThaprasthakaparyAyotpattiH, tatpUrva kriyApekSayA nyUnAvyavadhAnena kASThaprasthakaparyAyotpattirityavamavyavadhAnatAratamyena ca prasthakapadopacAratAratamyasya vilakSaNeSu kASThadravyedhvanubhavasiddhatvAdityarthaH // 64 // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / 227 nayAmRta-tamiti / atizuddhau tveto-naigama-vyavahAranayo, taM-prasthakam , utkIrNanAmAnaMprasthakaparyAyavantam , prasthakamAhatuH, utkIrNanAmno dravyAdavizeSAditi bhAvaH / saGgrahanayastu citamAsAditaprasthakaparyAyam , mitam-AkuTTitanAmAnam , meyaM-dhAnyavizeSamArUDhaM ca prasthakamAha, meyArUDhapadena tadanArUDhasyAnyadravyAviziSTasyAsaGgrahAnnaigamopadarzitArtha saGkocakatvena svanAmno'nvarthasiddheH, ayaM hi vizuddhatvAt kAraNe kAryopacAra kAryAkaraNakAle prasthakaM ca nAGgIkurute, na ca tadA tasya ghaTAdyAtma ................ ....... atizuddhau tu naigama-vyavahAranayau niSpannaprasthakaparyAyavantameva prasthakaM kathayataH, saGgrahastu mApanakriyAviSTameva niSpanna.. prasthakaparyAyavantaM prasthakaM kathayatItyAvedakaM paJcaSaSTitamapadyaM vivRNoti-tamitIti / etAviti mUlasya vivaraNam-naigamavyavahAranayAviti-etacchabdasya prakrAntaparAmarzakatvAt / tacchabdasyApi prakRtArthaparAmarzakatvAt tamiti mUlasya vivaraNam-prasthamiti-tasyaiva prakRtatvAt / utkIrNanAmAnamiti-ut- upari, kIrNam- ayazzalAkAdinollikhitam, nAma- prasthaketi saMjJA yasya sa utkIrNanAmA, tamutkIrNanAmAnamiti, prasthakaparyAyavattayotpanne'pi kASThAdidravyavizeSe yAvana prasthako'yamityApAmarasAdhAraNapratyayotpattistAvanna tato laukikaparIkSakANAM prasthaRmitadhAnyAdikrayavikrayAdivyavahAro'sandigdhatayA samullasatItyutkIrNanAmatvamAvazyakam, yazca kASThadravyAdiparyAyavizeSaH kUTavyavahAriNA prasthakaparyAyAnAtmakos. pyutkIrNaparyAyasaMjJo naitAktA vastutaH sa prasthaka ityataH 'utkIrNanAmAnam' ityasya phalitavivaraNam-prasthakaparyAyavantamiti- evambhUtaM dravyavizeSa prasthakam , AhataH kathayata ityrthH| nAmamAtrasya zabdasvarUpasya prasthakaparyAyAphnakASThadradhyAda bhinatve'pi utkIrNanAnaH prasthakaparyAyasya dravyAdabhinnatvAdisthamabhidhAnamityAha-utkIrNanAmna iti / saGka-hamantavyopadarzakamuttarAI vivRNoti-saGgahana ystviti| citamiti mUlasya vivaraNam - AsAditaprasthakaparyAyamiti / mitamiti mUlasya vivaraNam - AkuTTitanAmAnamiti- utkIrNanAmAnamityasya ya evArthaH sa evA. syApi, prayojanamapi pUrvapradarzitameva / 'meyaM ghAnyavizeSamAkhaDhaMca' ityasya sthAne 'tathA meyArUDhaM dhAnyavizeSa. samArUDhaM ca' iti pATho yuktaH, atra meyArUDhamiti mUlasya dhAnyavizeSasamArUDhamiti vivaraNam / samuccayArthakasya tathAzabdasya samuccayArthakazvazabdo vivaraNam / meyArUDhamityatra meya ArUDho'yaM sa meyArUDha iti bahuvrIhiH, meyazca mAtuM yogyo dhAnyavizeSaH, tathA ca tadvivaraNasya 'dhAnyavizeSasamArUDham' ityasya dhAnyavizeSakartRkArohaNa karmetyarthaH / AsAditaprasthakaparyAya AkuTTitanAmA ca prasthako naigame'pIti tanmAtrAbhyupagame saGkahasya naigamAdu vizeSo na syAditi naigamAbhyupagamataH saGgrahAbhyupagame vizeSakhyApanAyokam 'meyArUDham' ityAha- meyAruDhapadeneti / tadanArUDhasya maiyakartRkArohaNAkarmIbhUtasya, ArohaNaM ca prakRte madhyadezamabhivyApya saMyogalakSaNAvasyAnameva, tatkartRtvaM ca tatpratiyogitvam, tatkarmatvaM ca tadanuyogitvam , anyadravyAviziSTasya prasthakaparyAyAnApannadravyeNa saha samAnasvabhAvasya, yathA prasthakaparyAyAnAtmakaM na dhAnyamAnavizeSAvadhAraNalakSaNakAryakurvadrUpAtmaka tathA dhAnyavizeSAsamArUDhaM prasthakaparyAyApannadravyamapoti / asaGgrahAt samahaNAbhAvAt / tathA ca naigamopadarzitArthasocakatvena naigamanayenopadarzito yaH prasthakavAcya prAsAditaprasthakaparyAyotkIrNanAmakadravyavizeSarUpo'rthaH sa meyArUDho meyAnArUDhazca, tanmadhyAnmeyArUDha evaM prasthako na meyAnArUDha ityevaM socakAritvena saGgrahanayasya saGgraha iti yannAma tasyAnvarthatvasya sagRhNAti saGkocayatIti sapraha iti niruktilabhyArthatvasya siddheH, 'ayam' ityasya -- nADIkurute ' ityanenAnvayaH / ayaM sAhanayaH / hi ytH| kAraNe prasthakamitadhAnyAdimApana kAryasya paramparayA svarUpayogye mApana kAryakurvadrUpAnAtmake chedn-tkssnnokirnnollekhnaadikriyaayogykaasstthe| kAryopacAraM prasthakaparyAyAtmaka kAryopacAram / AsAditaprasthakaparyAya'pi kAryAkaraNakAle prasthakamAnadhAnyAdimApana kaaryaakrnnkaale| prasthakaM ca prasthaketi nAmavyapadezyaM ca / nAGgIkurute na svIkaroti / nanu mApanakAryAkaraNakAle AsAditaprasthakaparyAye'pi prasthakAtmakatvAnaGgIkAre ghaTAdyAtmakatvaM syAdityAzaya pratikSipati-na ceti / tadA prsthkkaaryaakrnnkaale| tasya AsAditaprasthakaparyAyasya / yo yannAmavyutpattinimittArthakriyAM karoti sa tadarthakriyAkaraNakAla eva tadAtmaka ityabhyupagantrevambhUtanayamate jalAdyAharaNalakSaNaceSTAkaraNakAla eva ghaTAderapi ghaTAdyAtmakatvasya svIkAraNa prasthakaparyAyApalasya mApanakriyA'karaNakAle yathA na prasthakAtmakatvaM tathA tadAnIM jalAdhAharaNalakSaNacaSTAtmakArthakriyAkAritvA Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| katvaprasanaH, tadarthakriyAM vinA tattvAyogAt ; ghaTAdizabdArthakriyA yathAkathaJcit tatrAstyeveti cet ? naasAdhAraNatadarthakriyAkAritvasyaiva tadAtmakatvaprayojakatvAt ; tathApi prasthakakriyAvirahe nAyaM prasthako ghaTAcanAtmakatvAcca nAprasthaka ityanubhayarUpa: syAt ? na syAt- pratiyogikoTau svasyApi pravezena yAvad ghaTAdyanAtmakatvAsiddheH; arthakriyAbhAvA.'bhAvAbhyAM dravyabhedAbhyupagame RjusUtramatAnupraveza iti cet ? nanaigamanayopagatArthasaGkocanAya kAcitkatathopagame'pi sarvatra tathAbhyupagamAbhAvena tadananupravezAt ; itthaM bhAvAd ghaTAdyAtmakatvamapi na sambhavatIti niSedhahetumupadarzayati-tadarthakriyAM vineti-ghaTAdikArya jalAharaNAdilakSaNArthakriyAM vinetyarthaH / tasvAyogAt ghaTAdyAtmakatvAyogAt / nanu ghaTAderarthasya jalAyAharaNAdilakSaNArthakriyA yathA kArya tathA paTAdyarthajJAnato ghaTAdizabdaprayogastatra bhavatIti svajJAnadvArA ghaTAdizabdo'pi tasya kAryam , lakSaNayA ghaTAdizabdaprayogaH prastha ke'pi bhavatIti ghaTAdikAryaghaTAdizabdalakSaNArthakriyAkAritvAnmApana kAryAkaraNakAle prasthake gharAdyAtma karavaprasaGgaH syAdevetyAzahute-ghaTAdizabdArthakriyeti- ghaTAdizabdaprayogalakSaNaghaTAdyarthakAryArthakriyetyarthaH / yathAkathazcita taatpryaaditH| tatra prsthke| yA cArthakriyA yasmAdeva bhavati na tu tadanyatastAdRzAsAdhAraNArthakriyAkAritvameva tadAtmakatva. prayojakamiti jalAdyAharaNAdilakSaNAsAdhAraNArthakriyAkAritvameva ghaTAdyAtmakatyaprayojakam , jalAharaNAdyarthakriyAkAritvaM ca na prasthake iti na tasya ghaTAdyAtmakatvaprasaGga iti samAdhatte-neti / asAdhAraNeti-ghaTAdyanyAprabhavatve sati ghttaadiprbhvetyrthH| tadarthakriyeti- jalAharaNAdilakSaNArthakriyetyarthaH / tadAtmakatveti- ghttaadyaatmktvetyrthH| nanu mApanalakSaNArthakriyAvirahakAle AsAditaprasthakaparyAyo'pi prasthakaH prasthako na bhavati, jalAharaNAdilakSaNAprasthakaghaTAdikAryakAritvAbhAvAdaprasthako'pi na bhavatIti prasthakA'prasthakAnyatarAnAtmako'yaM syAt , na caivamabhyupagantuM yuktam , vidhiniSedhayorekataraniSedhes. paravidhidhrauvyAt, prasthakatayA niSiddhasyAprasthakarUpatvasyAprasthakatayA niSiddhasya prasthakarUpatvasya cAvazyambhAvAt 'parasparavirodhe hi na prakArAntarasthitiH' iti vacanAdityAzayena zaGkate-tathA'pIti-ghaTAdyAtmakatvaprasaGgAbhAve'pItyarthaH / anubhayarUpaH syAt prasthakA-prasthakAnyatarAnAtmaka: syAt / prasthaRbhinnaM yad tat sarvamaprasthakamiti prasthako'pi prasthakakAryAkaraNakAle. 'prasthaka eveti ghaTAdi' ityAdipadena so'pi gRhyata eveti ghaTAdyAtnakatvameva tasyeti ghaTAyanAtmakatvahetorasiddhacA na tato'. prasthakaniSedhaH kartuM zakya ityaprasthakarUpatvAnnAnubhayarUpo'yamiti samApatte-na syAditi-anubhayarUpaH prasthakakAryAkaraNakAle prasthako nApadyata ityarthaH / tatra hetumAha-pratiyogikoTAviti-ghaTAvAtmA na bhavatItyevaMrUpo yo ghaTAdyanAtmako niSedhastasya pratiyogI ghaTAdyAtmeti tatrAdipadagrAhyaH prasthakakAryakAriprasthakaparyAyabhinnaH sarvo'pi tanmadhye prasthakakAryAkaraNakAle prasthako'pIti ghaTAdyAtmakasya tasya ghaTAyanAtmakatvAsiddharityarthaH / nanu RjusUtranaye yathA'rthakriyAkAritva tadakAritvAbhyAM viruddhadharmAbhyAM dradhyasya bhedastathA saGkahanaye'pi tAbhyAM tasya bheda ityabhyupagame saGgrahana yAbhyupagama RjusUtranayAbhyupagama eva syAdityAzaGkate- arthakriyAbhAvA'bhAvAmyAmiti -- arthakriyAkAritvantadakArivAbhyAmityarthaH / RjusUtrasya sarvatrArthakriyA. bhASA'bhAvAbhyAM dravyabhedAbhyupagamaH, saGgrahastha tu na tathA sarvatrAbhyupagamaH, kintu prasthakasthale naigamanayenAbhyupagatasyotkIrNanAmakaprasthakaparyAyApannadravyarUpasya prasthakapadavyapadezyasya prasthakakAryakAri-tadakAriprasthakasAdhAraNasyAsya yat saGkocanaM 'tathAbhUtaH prasthakakAryakAva prasthakaH' ityevaMrUpa tadarthamarthakriyAkAritva-tadakAritvAbhyAM dravyabhedAbhyupagama iti na tathA'bhyupagantu: samahasya RjusUtramatAnupraveza iti smaadhtte-neti| kAcitta thopagame'pi prasthakasthale dravyabhedAbhyapagame'pi / tathA'bhyupagamAbhAvena dravyabhedAbhyupagamAbhAvena / tadananupravezAta sadbhahasprarjusUtranaye'nupravezAbhAvAt / yadA ca mApana kAryakAri-tadakAridhyaktyorarthakriyAkAritva-tadakAritvAbhyAM bhedaH saGgrahanaye suvyavasthitastadA tannaye mApanAkAriyAM vyaktau prasthako'yamiti pratIteH pramititvAbhAvAt tatra prasthaRtvasAmAnyamapi nAsti kinasvastha kAtmikaiva sA vyaktiriti nAnubhayarUpatvasya tatra prasaGga ityAha-itthaM cati- saGgrahanaye arthakriyAbhAvA'bhAvAbhyAM citkadravyabhedAbhyupagamavyavasthitau cetyarthaH / 'bhedArtha kiyAjanakaprasthakavyaktau' iyatya sthAne "bhede'rthakriyA janapratyakavya kau" iti pATho yuktaH, yadi yaiva vyaktiopanarUpArthakriyAkAriNI saiva mApanarUpArthakriyA'janikA'pi tadA mApanarUpArthakriyAkAriNyAM prasthakatvasAmAnyasya satve tadabhinnAyAM mApanarUpArthakriyA'janikAyAmapi tasya sattvamavazyAbhyupagantavyaM syAt , to de tu mApanarUpArthakriyA' Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-tarahiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / cArthakriyAkAri-tadakAriprasthakavyaktibhedArtha kriyAjanakaprasthakavyaktau prasthakasvasAmAnyamapi nAstItyabhyupagame'pi na kazcid dossH| vastuto vyAvRttivizeSAdyatiriktena naiyAyikAdikalpitasAmAnyena ( na ) kacidapi nirvAhastanmate ghaTatvAdisAmAnyasyApi samarthayitumazakyatvAt , mRt-svarNa-rajata-pASANAdighaTeSu mRttva-svarNatvA dinA sAGkaryeNa tadasiddheH, astu mRttva-svarNatvA divyApyaM nAnaiva ghaTatvam , kulAla-svarNakArajanyatAvacchedakatayA tannAnAtvasyAvazyakatvAt , nahi svarNaghaTAdau cakrAdikaM mRdghaTAdau ca lohavartulAdikaM hetuH, anugatadhIstu kathazcidasau sAdRzyAt, ghaTapadaM tu nAnArthakamityabhyupagame kathazcidityAdyanirvacanenaivAzaktiH yoti| janikAyo prasthakaravasAmAnyasya nAstitvAbhyupagame 'pi na kazcid doSaH, tatra prasthakatva pratItirdoSAdevetyarthaH / yadapyatayA vRttivyatiriktaM sAmAnya ghaTatvAdikaM naiyAyikAdibhirabhyupagamyate tadapi vicAraM na sahata iti prasthakatvasAmAnya tathAbhUtama. vicAraramaNIyameveti saGgrahanayAkUtamupadarzayati-vastuta iti / vyAvRttivizeSeti- aghaTavyAvRttyapaTavyAvRttyAdirUpavyAvRttivizeSetyarthaH, AdipadAt tattadarthakriyAjanakatvAdyapagrahaH / na kacidapi nirvAhaH prasthaka evaM prasthakatvasAmAnyamata. dyAvRttivizeSAtiriktaM na sambhavatItyevaM na, kintu ghaTa-paTAdAvapi ghaTatva-paTatvAdisAmAnyamatarAvRttivizeSAtiriktaM na smbhvtiityaashyH| kathaM na nirvAha ityapekSAyAmAha- tanmata iti- naigamanayaprabhavanaiyAyikAdimata ityarthaH / sAGkaryasya jAtibAdhakale neyAyikAdibhiru gatam , ghaTatvAdAvari sAtha samastIkhato na ghaTatvAdisAmAnyasiddhirityAha-mR 'mRttva-svarNatvAdinA' ityatrAdipadAd rajatatva-pASANasvAderupagrahaH, mRtvAbhAvavati sauvarNAdighaTe ghaTatvaM vartate, ghaTatvAbhAvavati mArdavazarAvAdI mRttvaM vartata ityevaM parasparAtyantAbhAvasAmAnAdhikaraNyam , mArdavaghaTe ca mRttvamapi vartate ghaTatvamapi vartata iti tayoH sAmAnAdhikaraNyamityevaM mRttvena saha ghaTatvasya sAryam , tathA svarNatvAbhAvavati mArdavAdighaTe ghaTatvaM vartate. ghaTatvAbhAvavati kAJcanakaTaka-keyarAdau svarNatvaM vartata ityevaM parasarAtyantAbhAvasamAnAdhikaraNyama, sauvarNaghaTe ca svarNatvaM ca ghaTatvaM ca vartata iti tayoH sAmAnAdhikaradhyamityevaM svarNatvena saha ghaTatvasya sAryam , anayaiva dizA rajatatvAdinA'pi ghaTaravasya sAryamityevaM sAGkaryeNa ghaTatvAdisAmAnyasyAsiddharityarthaH / sArthabhayAd ghaTatvAdermRtvAdivyApyasya nAnArUpasya ghaTAdipadasya nAnArthakasya cAbhyupagame jAtyucchedApattilaukikavyavahArabAdhazcetyupadarzayati- astviti / nAnAghaTatvAbhyupagamo na niSpramANaka ityAvedanAyAha-kulAleti-kulAlaM vinA'pi sauvarNaghaTasya svarNakAraM vinA'pi mArdavaghaTasya bhAvena vyatirekavyabhicArAd ghaTatvAvacchinnaM prati na kulAlatvena navA svarNakAratvana kAraNalaM kintu mRttvavyApyaghaTatvAvacchinnaM prati kulAlatvena kAraNatvam , svarNatvavyApyaghaTa vAcacchinnaM prati svarNakAratvena kAraNatvamityevaM kulAlatvAvacchinna janakratAnirUpitajanyatA. vacchedakatayA mRttvanApyaghaTatvasya svarNakAratvAvacchinna janakatAnirUpitajanyatAvacchedakatayA svarNatvavyApyaghaTatvasya siddhau ghaTatvajAtinAnAtvasyAvazyakatvAdityarthaH / nanvevaM mArdavaghaTaM pratyeva cakrAdikaM janakaM na sauvarNaghaTAdikaM prati. evaM sauvarNaghaTa pratyeva lohavartulAdikaM janakaM na mArdavaghaTAdikaM prati vyabhicArAdityapi syAditi cet ? atra omityevottaramityAha-nahItisvarNaghaTAdau cakrAdikaM nahi hetuH, mRddhaTAdau ca lohavartulAdikaM nahi heturityanvayaH / nanu yadi mRttvAdivyApyaM nAnaitra ghaTatvaM tarhi ghaTo'yaM ghaTo'yamityanugatapratItirdiva-sauvarNaghaTAdau na syAttanniyAmakasyaikasya ghaTatvasyAbhAvAdityata AhaanugadhIstviti / 'kazcidasau sAdRzyAt' isyasya sthAne 'kathaJcitsausAdRzyAt' iti pATho yuktaH, sausAdRzyam - atizayena sAdRzyam / evaM sati ghaTapadasya nAnApravRttinimittakatvena nAnArthakatvamApatadiSTApattyA na doSAvahamityAha - ghaTapadaM tviti / ityabhyupagame evaM naiyAthikAdibhirurarIkAre / atra saGgrahanayavAdI arucimupadarzayati- katha cidityAdIti-yadi mArdavaghaTAdAveka ghaTatvaM nAsti tarhi nAnArUpaM tanna tatra sAdRzyanibandhanam , tannibandhanaM tu ghaTatvabhinnaM nopadarzayituM zakyamityazaktireva tannirvacanAsAmarthyalakSa gA naiyAyikAdibhiH svasthAviSkriyate, tat kimartham , ati. riktajAtisvIkAre'pi na tatra jAtyannaramathApi ghaTatvaM sAmAnya paTatvaM sAmAnyamityevamanugatapratItirekarUpeNAnanugatIkRteSvapi sAmAnyeSu bhavatItyevaM tairupagamyate kathaJcitsausAdRzyenaiva jAtInAmanugamanam . tatazca teSvanugatamatiritya syAvazyAzrayaNIyatve Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalakato nayopadezaH / kimAviSkriyate ananugatAnAM jAtInAmiva vyaktInAmapyasau sAdRzyenaivAnugamasaMbhavena jAtyucchedApattiH, ghaTapadasya nAnArthatve spaSTa eva laukikavyavahArabAdhazca / ghaTatvAdikamekatvavRttyeva mRttvAdikameva vA tathA, kumbhakAra-svarNakArAdervijAtIyakRtimattvena cakrAdi(loha)vartulAdezca kathaJcidvijAtIyavyApArakatvena hetutvamityAdinavInakalpanA tu doSAdekatvAgrahe'pi ghaTasvAdigrahAt ,ekatvasyaikatvAt ,prasiddharUpeNa kAryakAraNabhAvocchede vyavahAravilopAccAnupapannA, iti naya varamatirikta jAtimasvIkRtyaiva sausAdRzyena vyakto nAmanugamanam, tata eva cAnugatapratItiriti sarvatra jAterabhyupagamane na kizcit prayojanamiti mArdada-sauvarNaghaTAdiSu sausAdRzyenAnugatapratItimabhyupagacchaddhinaiyAyikA dibhirjAtimAtrAya jalAalireva vitIrNA syAt , yathA ca sauvarNa-mArdavAdighaTeSvekasya ghaTatvasAmAnyasyAbhAve nAnAthatvaM tathA gotvAdijAtyabhAve'pi gavAdipadAnAM nAnArthatvamevAstvityato'pi jAtyucchedApattiH svahastitaiva syAdityarthaH / 'vyaktInAmayasI' ityasya sthAne " vyakonAmapi sau" iti pATho yuktaH / ghaTapadasyaikapravRttinimittakaravalakSaNamekArthatvameva laukikairvyavahriyate, tasya nAnApravRttinimittakatva lakSaNanAnArthatvAbhyupagame tadAdho'pItyAha-laukikavyavahArabAdhazceti / ghaTatve mRttvAdijAtisAGkaryaparihArAya svarNaghaTAdau cakAdInAM kumbhakArAdIno caikakAraNatvopapattaye yA navInAnAM kalpanA tAmupanyasya dUSayati-ghaTatvAdikamekatvavRttyevetimArdava-sauvarNAdighaTagataikatvavRttyaitra ghaTatvAdikam , tasya ca mRttvasuvarNatvAdinA sAmAnAdhikaraNyAbhAvAnna sAGkaryam , tasya svAzrayaikatvavazva sambandheneva vRttitvam , tasya tenaiva sambandhena ghaTo'yaM ghaTo'yamityanugatapratItinibanyanatvamityanugatapratItyupapattiH, uktaparamparAsambandhenaivaikatvavRtterapi ghaTatvajAterghaTapadapravRttinimittatvamityekArthatvavyavahAropapattizcetyarthaH / vA athavA / mRttvAdikameveti-AdipadAt, svarNatvAdeH parigrahaH, evakAreNa ghaTatvAderekatvavRttitvasya vyavacchedaH / tathA ghaTAdigataikatvavRttiH, evamapi ghaTatvasya na mRtvAdinA sAGkaryam , ghaTatvaM hi ghaTAtmakadravye vartate, mRttvAdikaM ca na ghaTAtmakadravye kentu tadgataikarave, evaM ca tayoH sAmAnAdhikaraNyAbhAvAt kutaH sArtham , evamabhyupagame ghaTAdidravye mRtvAdipratItiH svAzrayaikatvasambandhena, ghaTo'yaM ghaTo'yamityanugatapratItiniyAmakatvaM ca ghaTasvasya samavAyasambandhenaiva, tenaiva sambadhena ghaTatvasya ghaTapada pravRttinimittatvamapIti na ghaTapadatya nAnArthatvaprasaGgo'pIti bhAvaH / yA mArdavaghaTAnukUlA kumbhakAre kRtiH, yA ca sauvarNAdighaTAnukUlA svarNakArAdigatA kRtistatra sarvatra vaijAtyavizeSa upeyate, tAdRzavaijAtyavizeSAkalitakRtimattvena kumbhakAra-svarNakArAderekaghaTatvAvacchinaM pratyekameva kAraNatvamupeyata iti na vyatirekravyabhicAro'pi, evaM cakrAdezavyApAreNa / mArdavaghaTo jAyate, lohavartulAdezca yAdRzavyApAreNa sauvarNAdighaTo jAyate, tatra sarvatra vyApAre vaijAtyavizeSa upeyate, tAdRzajAtyavizeSAkalitavyApAravattvena cakrAdelohavartulAdezcaikaghaTatvAvacchinnaM pratyekameva kAraNatvamupeyata iti nAtrApi vyatirekavyabhicAra iti na nAnAkAraNatvaprasaGga ityAha- kumbhakAra-svarNakArAderiti - kumbhakAra-svarNakArAdervijAtIyakRtimattvena hetutvamityanvayaH, hetutvamityasya ghaTatvAvacchinnaM prati hetutvamityarthaH / ityAdinavInakalpanA tu' ityasya 'anupapannA' itynenaanvyH| anupapannatve hetumAha-doSAdekatvAgrahe'pIni-ghaTatvAdermRtvAdervA sAryaparihArAya ghaTAdigatakatvavRttitvaM yat parikalpyate tanna yuktaM dharmijJAne satyeva tadvatadharmasya jJAnamiti niyamena ghaTAdigatakatvajJAne satyeva ghaTatvAdijJAnaM yadi bhavet tadA ghaTasvoderakatvavRttitvaM sambhAvyetApi, na caivam , samUhagatatvAdidoSAd ghaTAdAve phatvasyAgrahe'pi ghaTatvAdegrahAdityarthaH / kiJca vyaktonAmane katve satyetrAnugatapratItyanurodhena tatra jAtiH parikalpyate, ata eva nityatve satyanekasamavetatvamiti jAtilakSaNaM tatra samanugataM bhavatIti, prakRte tu ghaTo'yaM ghaTo'yamityanugatapratItibalAd yathA ghaTatvAdikame tathA'yameko'yameka ityanugatapratItiba lAdekatvamapi ghaTapaTAdigatamekameva bhavitumatIti na tatraikavyaktikatvAjAtikalpanA bhadretyAha-ekatvasyakatvAditi / yadapi kumbhakAra-svarNakArAdigataghaTAnukUla kRtigataM vaijAtyamurarIkRtya vijAtIyakRtimattvena kumbhakArasvarNakArAderekaghaTatvAvacchinnaM prati kAraNatvamekaM parikalpitam . tathA cakrAdivyApAra-lohavatulAdivyApAragatacejAtyavizeSaparikalpanApurassaraM vijAtIyavyApAravatvenaikadharmeNa cakrAderloha vartulAdezcakaghaTatvAvacchinnaM pratyekakAraNatyaparikalpanama, tadubhayamapi na yuktam , kumbhakArakatvAdinA ghaTatvAdinA prasiddharUpeNa cakratvAdinA ghaTatvAdinA prasiddhena rUpeNa kAryakAraNabhAvasya vyavAhiya mANasyaivaM satyucchede vyavahAravilopaprasaGgAdityAha-prasiddharUpeNeti / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| 231 - - vizeSeNa tatra tatra vyAvRttivizeSarUpasAmAnyAbhyupagamaM vinA na nirvAha iti / prakRte kAryakaraNakAle. vyAvRttivizeSarUpaprasthakatvasAmAnyAbhAvAbhyupagame na kSatiriti kimatiprapazcitena // 65 // prasthakazcarjusUtrasya, mAnaM meyamiti dvayaM / na jJa-kartRgatAd bhAvAcchabdAnAM so'tiricyate // 66 // nayAmRta0-prasthakazceti-RjusUtrasya mAnaM meyaM ceti dvayameva prasthakasvarUpam , tanmeyadhAnye ca samavahita eva prasthakavyavahArAd ekataravinAbhAve tatparicchedAsambhavAt , kina, meyArUDhaH prasthakatvena vyapadezya iti sahanayamate meyArUDhaH prasthakArUDhaM meyaM vA tathetyatra vinigamakAbhAvAdubhayatraiva prasthakapadazAsajyavRttitvaM yuktam , kathaM tarhi prasthakena dhAnyaM mIyata iti prayogaH, ekatrobhayavAcakapadenaikasyAnupasthAnAditi cet ? na- etannayena kathaJcit prasthakapadazakyatAvacchedakasya vyAsajyavRttitvena vivakSAbhedAt karaNarUpAnupravezasyApi sambhavAnna tadanupapattiriti draSTavyam / tasmAnnaiyAyikAdiparikasitamatiriktasAmAnyaM na sambhavatyeva, kitvanugataprItikAryakAraNabhAvaM ghaTAdizabdaikArthatvAdyanurodhenAtayAvRttivizeSarUpameva ghaTatvAdisAmAnyamabhyupagantavyam , mApanakAryAkaraNakAle ca prasthakavyaktau tAdRzasyApi prasthakatvasAmAnyasyAbhyupagame na kiJcitprayojanamiti prasthakatvasAmAnyAbhAvAbhyupagamo'pi na doSAvaha ityupasaharati-iti navizeSaNati / prakRte prasthake / anyat spaSTam / / 65 // prasthake najusUtranayAbhyugamavizeSasya sAmpratasamabhirUdvaivambhUtatantrayAtmakazabdanayAbhyupagamavizeSasya copadarzaka SaTSaSTitamapadyaM vivRnnoti-prsthkshcetiiti| kevalaM mAna meyaM vA kathaM na prasthakasvarUpamityAkAlAyAmAha- tanmeyadhAnye iti- prasthakamAnameyadhAnya ityrthH| 'samavahita eva' ityevakAreNa meyadhAnyAsamavahite prasthake prasthakanyavahAro na bhavatItyartho jJApitaH / kathaM meyadhAnyasamavahita evaM prastha ke prasthakavyavahAro bhavannapi prAmANikairupAdeya ityapekSAyAmAhaekataravinAbhAva iti- mAnameyayorekatarasyAbhAve ityarthaH / tatparicchedAsambhavAditi- idaM prastha kamitaM dhAnyaM, prasthakamitadhAnyamApakazcAyaM prasthaka ityevaM nishcysyaasmbhvaadityrthH| mAnaM meyaM dvayaM prasthakapadavAcyamiti yuktyantareNa vyavasthApayati-kiJcati / 'meyArUDhaH' ityatra meyamArUDhaM yaM sa meyArUDha iti bahuvrIhiH, prasthaka iti dRzyam , evamapre'pi / prasthakArUDhamityatra prastha ke ArUDhaM prasthakArUDhamiti saptamItatpuruSaH / tathA prasthakatvena vyapadezyaH / ubhayatraiva mAna-meyobhayasminneva, evakAreNa mAnamAne meyamAtre ca prsthkpdshkyvcchedH| nanu prasthakapadazaktermAnameyobhayasminneva vyAsajyavRttive prasthakapAdAt tadubhayasyai gopasthitirna kevalasya mAnavizeSarUpasya prasthakasyopasthitiH, prasthakapadajanyopasthitI ca mApanakriyAkaraNatvenaiva prasthakasya bhAnamiti tasya karaNatvavodhikA tRtIyA'pi pRthakkayA karaNatvopasthApikA na yuktati kevalamApake prasthake 'prasthakena dhAnyaM mIyate ' iti vAkye prasyakapadaprayogo'nupapanna ityAzaGkatekathaM tahIti / 'prayogaH, ekatrobhaya" ityasya sthAne 'prayoga ekatra, ubhaya' iti pATho yuktaH, ekatra prayogaH kathamityanvayaH, ekatretyasya mAnamAne prasthake ityarthaH / kathaM na prayoga ityapekSAyAmAha-ubhayeti-mAnameyobhayavAcaka. prasthakapadanaikasya mAnamAtrasyAnupasthApanAdityarthaH / samAdhatte-neti / etannayana RjusUtrana yena, 'kathaJcida' ityasya * avyAsajyavRttitvena' ityanenAnvayaH, "prasthakapadazakyatAvacchedakasya vyAsajyavRttitvena" ityasya sthAne "prasthakapadazakyatAvacchedakasyAvyAsajyavRttitvena" iti pATho yuktaH, "karaNarUpAnupravezasthApi" ityasya sthAne " karaNarUpAnanupravezasyApi" iti pAThaH samyaka, tathA ca RjusUtranayena prasthakapadazakyatAvacchedakasya prasthakAtmakamApanakaraNa-dhAnyAdyAtmakameyagatadvitvasya kathaJcidanyAsajyavRttitvena pratyekAvacchedena mAne meye ca vRttitvena prasthakapadena mApanakaraNatvenopalakSitasya prastha kasvarUpasya vivakSAtaH karaNavamanupAdAya prasthakapadajanyopasthitau prasthakasvarUpamAtramAnalakSaNasya karaNarUpAnanupravezasyApi sammavAt prasthakapadottaratRtIyAvibhaktyaiva karaNatyasyopasthitisambhavena 'prasthakena dhAnyaM mIyate' iti vAkyAt prastha kaniSTha karaNatAnirUpakamApanakriyAkarma dhAnyamiti bodhasya sambhavena na 'prastha kena dhAnya mIyate' iti vAkya tRtIyAntaprasthakapadaprayogAnupapattirityevaM jJAtavyamityarthaH / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAmRtataraGgiNI- taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / zabdAnAM - zabda samabhirUdaivambhUtAkhyAnAM trayANAM nayAnAm, mate saH - prasthakaH, jJa-kartRgatAt bhAvAd nAtiricyate- na bhidyate, zazca karttA ca jJa kartArau, jJa-katrargato jJa kartRgatastasmAditi samAsaH, prasthakAkArajJagatAt prasthakakartRgatAd vA prasthakopayogAdatiriktaM prasthakaM te na sahante, nizcayamAnAtmakaprasthakasya jaDavRttitvAyogAd bAhyaprasthakasyApyanupalambhakAle asasvenopayogAna tirekAzrayaNAdantato jJAnA'dvaitanayaparyavasAnAdU vA / na ca jJAnA-'jJAnAtmakatvo bhayanaya viSayasamAvezavirodhAt pratyekamanayatvamAzaGkanIyam, tAdAtmye no bhayarUpAsa mAveze'pi viSayatva tAdAtmyAbhyAM tadubhayasamAvezAt; ' viSayatvamapi kathacittAdAtmyam' iti tu nayAntarAkUtam, yadAzrayeNa " arthA'bhidhAna pratyayAstulyanAmaveyAH " iti prAcInairgIyata dik || 66 // 232 zabdanayatrayamantavyopadarzakamuttarArdhaM vivRNoti zabdAnAmiti - asya vivaraNam - zabda- samabhirUDhaivambhUtAkhyAnAM trayANAM nayAnAmiti, 'mate' iti pUraNam sa ityasya vivaraNam - prasthaka iti / nAtiricyate ityasya vivaraNam - na bhidyata iti / kartRgatAdityatra samAsaH kIdRza ityAkAGkSAyAmAha - jJazca kartA ca za-kartArAvitiayamitaretarayoga dvandvaH jJa-katrorgato jJakartRgata iti tatpuruSaH tathA ca dvandvagarbhastatpuruSasamAso 'tretyAzayaH / evaM sati uttarArddhasya yaH paryavasito'rthastamupadarzayati- prasthakAkArakSagatAditi / bhAvAdityasyArthakathanam- prasthakopayogAditi / te zabda-samabhirUdaivambhUtAkhvAstrayaH zabdanayAH / na sahante nAbhyupamacchanti / kathaM na sahante ? ityAkAGkSAyAmAha - nizcayamAnAtmaka prastha kasveti- idaM prasthakamitaM dhAnyamityA kArakanizcayasvarUpaM yanmAnaM tadAtmakasya prasthakasyetyarthaH / jaDavRttitvAyogAt paudgulikatvena jaDAtmako yo vAmaprastha kAvayavIbhUtaH kASThakhaNDastadvRttitvAsambhavAt / nanu nizcayamAnAtmakaprasthakasya jaDavRttitvAsambhave'pi bAhyaprasthakasya jaDavRttittvamastyeveti sa evaM jJakartRgatAd bhAvAdatirikta: prastha ko'stvityata Aha- bAhyaprasthakasyApIti yo yadaivopalabhyate sa tadaivAsti yadA ca nopalabhyate tadA nAstyeveti niyamena pramANAbhAvAdanupalambhakAle bAhyaprasthakasyAsattvena yo yena sahaivopalabhyate sa tadAtmaka iti vyAyA svopayogena sahaivopalabhyamAnasya bAhyaprasthakasyopayogAbhedAbhyupagamAt prasthakopayogAdatiriktaH prasthako na bhavatItyevaM zabdanayA abhyupagacchantItyarthaH / nanu yo yena saheopalabhyate tadAtmaka eveti vyAprakAre ghaTAdayo'pi padArthA jJAnena sahaivopalabhyamAnA jJAnAtmakA evaM prasajyeranniti sarvaM jJAnAtmakamityabhyupaganturyogAcArasya mate pravezaH zabdanayAnAM syAdityaneSTApAdanameva samAdhAnamityAzayenAha - antata iti prakArAntareNa prasthakasyopayogAtmakatvasAdhanA sambhavata ityarthaH / nanu saGgrahAdayo nayAH prasthakasya jJAnAnAtmakatvaM pUtkurvanti, zabdanayAzca tasya jJAnAtmakatvaM svIkurvanti, na caikasya vastuno jJAnAjJAnAtmakatvobhayasambhava iti vastugatyA prasthakasya jJAnAtmakatve ajJAnAtmakatvagrAhinayasyAnayatvamajJAnAtmakatve jJAnAtmakatva grAhina yasyAnayatvaM prasajyata ityAzA pratikSipati na ceti asya ' AzaGkanIyam' ityanenAnvayaH / yadyajJAnarUpatvaM prasthakasya tadA viSayatvalakSaNasambandhena jJAnarUpasya tAdAtmyalakSaNa sambandhenAjJAnarUpasya tatra samAvezaH, yadi ca jJAnarUpatvameva tasya tadA'pi svasyaiva svaviSayatvamiti tadvAde svIkAreNa viSayatvalakSaNasambandhena tAdAtmyalakSaNasambandhena ca jJAnarUpasya tadvAde ajJAnarUpaM sarva jJAne samAropitamiti AropyasyAdhiSThAne AdhyAsikatAdAtmyameva sambandha iti tAdAtmyalakSaNasambandhenAjJAnarUpasya samAveza iti na pratyekamanayatvaprasaGga iti niSedhahetumupadarzayati- tAdAtmyenetianAdhyAsikatAdAtmyamAtreNetyarthaH / ubhayarUpeti - jJAnAjJAnobhayarUpetyartha / viSayatva tAdAtmyAbhyAmiti - prasthakasya jaDAtmakatve jJAnasya vipayatvasambandhenAjJAnasya tAdAtmyenetyevamubhayarUpasamAvezasya prasthakasya jJAnAtmakatve svasaMvedanaM jJAnamiti jJAnasya viSayatva - tAdAtmyAbhyAmajJAnasya viSayatvasambandhAbhAve'pyAdhyAsikatAdAtmyaM jJAne samastIti tadrUpatAdAramyasambandhenetyevamubhayarUpasamAvezasya ca sambhavAdityarthaH / nanu sarvasya vastuno jJAnAtmakatvamiti yogAcAramatAtrayaNena prasthakasya jJAnAtmakatvopapAdane tAdAtmyasambandha eva kevalo'vatiSThata iti kathaM tatra viSayatvasya sambandhatA, yena viSayatva tAdAtmyAbhyAmubhayarUpasamA vaizava vanamityata Aha viSayatvamapIti / yadAzrayeNa nayAntarAbhiprAyAzrayeNa / tulyanAmadheyA ekasaMjJAbhidheyAH, pratipAdyAnAmarthAbhidhAna - pratyayAnAM bhede tatpratipAdakasya zabdasyApi bhedaH syAt yadA Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtatarahiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / cApapazaH / 233 vivecitaH prasthakadRSTAnto'tha vasatidRSTAntaM vivecayati loke cetyAdinA-- loke ca tiryagloke ca, jambUdvIpe ca bhArate / kSetre taddakSiNArdhe ca, pATalIpurapattane // 67 // nayAmRta-loka iti 1 kutra bhavAn vasatIti pRSTe'zuddhanaigama-vyavahAravAdI loke vasAmIti brUte, jIvadravyasthitiparyAyavizeSarUpAyA vasateradharmAstikAyavyAptAkAzatvarUpalokatvasyaiva nirUpakatAvacchedakatvAd, ata evAkAze vasAmIti tasya na prAthamikaH prayogaH, zuddhAkAzatvasyAtathAtvAt , tataH zuddhastu naigamo vyavahAro vodhi]stiryaglokabhedabhinne sarvatrApi kiM bhavAn vasatIti prazne tiryagloke vasAmItyuttarayati, evaM yathottaraprazreSu yathottarazuddhA jambUdIpAdi(vAdinaH) / / 67 // gRhe ca vasateH koNaM, naigama-vyavahArayoH / atizuddhau tu nivasan, vasatItyAhatuH sma tau // 68 // tu ekazabdapratipAdyatvena teSAmanyo'nya tAdAtmyaM tadA tatpratipAdikA saMjJA'pyabhinneti teSAM tulyanAmadheyatvamupapadyate, sarvathA'rthAnAmarthA-'bhidhAna pratyayAnAmabheda 'ayamartha idamabhidhAnamayaM ca pratyayaH' iti vyavahAravaicitryaM nopapayetAtaH kathazcit teSAM bhede tatpratipAdakatya samAnAnupUrvI kasyAdhi kathaJcidbheda ityAzayenaikanAmadheyA ityanabhidhAya tulyanAmadheyA ityevmuktiH| zAnAjJAnAtmakatvobhayetyAdinandharahasyopavarNanaM nayarahasyavyAkhyAyAmasmAbhiH kRtamiti vizeSajijJAsubhiravalokayIyaM taditi // 66 // saptaSaSTitamapadyamavatArayati-vivecita iti / atha prasthakadRSTAntavivecanAnantaram / vivRNoti-loka itIti / loke vasAmotyatra saptamyA lokasya vasatinirUpakAdhAratvaM pratIyate, tatra kA nAma vasatiH? tannirUpakatAvacchedaka lokatvaM kimityAkAsAnivRttaye vAha-jIvadravyeti-jIvAtmakadravyasya yaH sthityAtmakaH paryAyavizeSastadrapAyA vasaterityarthaH / gatyupaSTambhako dharmAstikAya iti dharmAstikAyavyAptAkAza evaM gatimatAM jIva pudalAnAM gatirbhavRti, tathA sthityupaSTambhako'dharmAstikAya ityadharmAstikAyavyAptAkAza eva sthitimatAM jIva-pudalAnAM sthitirbhavati, tathA ca lokatvaM dharmAstikAyavyAptAkAzasvarUpamadharmAstikAyavyAptAkAzatvarUpaM cetyevaM nirvaktuM zakyam, paraM tatra sthitivizeSarUpAyA vasatenirUpakatA viziSTe AkAzasvarUpe'dharmAstikAyavyAptAkAzavenaivAvacchidyate, na tu dharmAstikAyavyAptAkAzatvenetyAzayena 'adharmAstikAyavyAptAkAzatvarUpalokatvasyaiva' ityuktam / ata eva sthitivizeSalakSaNavasaternirUpakatAvacchedakatvasyAdharmAstikAyacyAptAkAzatvasyaiva bhAvAdeva / tasya azuddhanagama-vyavahAravAdinaH / azuddhanaigama vyavahAravAdI kutra bhavAn vasatItyevaM pareNa pRSTaH prathamata AkAze vasAmItyevaM na prayuGkte ityatra hetuM darzayati-zuddhAkAzatvasyeti- lokAlokasAdhAraNAkAzatvasthatyarthaH / atathAtvAt jIvadravyasthitiparyAyavizeSarUpAyA vasavernirUpakatAnavacchedakatvAt / tataH zuddhastu prAthabhikAzuddhanaigama-vyavahAravAdino'pekSayA zuddhaH punaH / naigamo naigamanayavAdI, vyavahAro vyavahAranayavAdI vA, asya 'tiryagloke vasAmItyuttarayati' ityanena sambandhaH / Urcati- loka Urdhva loko'dholokastiryagloka ityevaM triprakArakaH, bhavatA tu loke vasAmIti sAmAnyenokaM tato na jJAyate kimavaloke bhavAn vasati? adholoke vA bhavAn vasati ? tiryagloke vA bhavAn vasati ? kiM vA sarvasminnapi loke bhavAn satItyevaM prazna pareNa kRte satItyarthaH / evaM yathottaraprazzreSu uttaprakAreNa kiM tiyaraloke sarvatra bhavAn vasati ? kiM jambUdvIpe sarvatra bhavAn vasati ? kiM bhArate kSetre sarvatra bhavAn vasati? ki bhAratakSetradakSiNAr3he bhavAn vasati? kiM tatra pATalIpurapattane bhavAn vasatItyevamuttarottaraprazzreSu / yathottarazuddhA iti- pUrvapUrvanaigama-vyavahAravAdino'pekSayottarottarazuddhA ityarthaH / jambUdvIpAdivAdinaH jambUdvIpe vasAmi, bhAratakSetre vasAmi, tadakSiNArddha vasAmi, pATalIpuspattane vasAmItyuttaravAdinaH, naigama-vyavahAranayayoH zuddhitAratamyAta tadvAdinorapi zuddhitAratamyamiti bodhyam // 6 // Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / nayAmRta0-gRhe iti-gRhaparyantavasativiSayA naigama-vyavahArabhedA udaahrnniiyaaH| nanvA. dhAratA AdhArasvarUpA tatsaMyogasvarUpA vA ? ubhayathApi gRhakoNa iva loke'pyekakSetratayA tadavizeSAt kiM vizuddhitAratamyam ?, napatra prasthakanyAyavad gauNamukhyakRto viSaya vizeSo'stIti cet ? satyamdevadattasaMyogaparyAyapariNatagRhakoNakSetrasyAkhaNDakSetrAd dharmabhedAdezena pRthakkRtasya yathAkramaM gurugurutara. viSaye abhedopacAreNa vizuddhyapakarSasambhavAt , anyathA loke vasAmItyanvayasyaivAnupapattiH, nahi kRtsne loke devadattavasatirasti, na ca vinopacAraM kRtsnalokarUDhAllokapadAt taddezopasthitirasti; hantaivaM vRkSe kapisaMyoga ityatrApyupacAraH syAditi cet ? kaH kimAha ?, syAdeva, kathamanyathA vRkSe na kimapisaMyogaH kintu taddeza ityanupacaritaH prayogaH, zuddhasambandha-vyApakatvaviziSTasambandhasaMsargabodhatAtparya ekavAkyasvarUpatvena yugmAtmake padyadvaye saptaSaSTitamapadya vyAkhyAyASTaSaSTitamapadyaM vivRNoti-gRhe itIti / padye "koNaM" ityasya sthAne "koNe" iti pATho yuktaH, 'vasateH koNe' ityasya gRhasya koNe' ityarthaH / sarveSAM saptamyantAnAM vasatIsyanena smbndhH| phalitArthamAvedayati-- gRhaparyanteti- atra 'gRhakoNaparyanta' iti pATho yuktaH / zaGkale nanviti / tatsaMyogarUpA AdhAreNa sahAdheyasya yaH sNyogstdaatmikaa| ubhayathA'pi AdhArasvarUpatve tatsaMyogasvarUpatve'pi ca / tadavizeSAt AdhAratvasya sarvatrAviziSTatvAt / 'nahi' ityasya 'asti' ityanenAnvayaH / satra vasatiSTAnte / samAdhatte satyamiti / devadatteti- devadattena saha yaH saMyogalakSaNa: paryAyastadAtmanA pariNataM yad gRhakoNAtmaka kSetraM tasya, akhaNDakSetrAd- adharmAstikAyavyAptAkAzAtmakalokAdilakSaNakSetrAd, dharmabhedAdezena - dharmabhedAzrayaNena, pRthakkRtasya- dharmabhedAd dharmibheda iti nyAyato vibhinnatAmitasya, yathAkrama- devadattavasatermukhyamAdhArakSetraM gRhakoNa lakSaNaM tadapekSayA guru gRham , tatra gRhakoNatyAbhedopacAreNa gRhasya devadattavasaterAdhArakSetratvam, evaM gRhApekSayA pATalIpurapattanaM gurviti tadgRhakoNApekSayA gurutaram, tatra gRhakoNatyAbhedopacAreNasyevaM krameNa gurugurutaraviSaye mukhyAdhAragRhakoNAbhedopacAreNa, arthAd gRhAdikaM gRhakoNAbhedAropAd devadatavasatyA dhArakSetra na tu tadanupacArAd, anupacAratastu gRhakoNa eva tadAdhAra ityevaM mukhya gaugakRtasyAtrApi vizuddhayapakarSasya smbhvaadityrthH| anyathA mukhyAdhArasya gRhakoNasya gRhAdArabhya lokpryntmbhedaaropsyaanaashrynne| akhaNDakSetralokAdivAcakalokAdikSadAllokAderevopasthitinaM tu gRhakoNasya, lokAdezca kRtsnasya na devadattavasatyAdhAratvamiti loke sAmi tiryagloke vasAmItyAdiprayogo'nvayAnupapattyA na syAdityAha- loka iti- loke vasAmItyupalakSaNaM tiryagloke vasAmItyAderapi / 'nadi ityasya 'asti' ityanenAnvayaH / na ca' ityasya 'asti' itynenaanvyH| nanu kRtsnasya vRkSasyApi na kaSisaMyogAdhAratvaM kintu tadavayavasya zAkhAvizeSasyaiva, zAkhAvizeSasya ca na kRtna. vRkSavAcivRkSapadA vinopacAramupasthitirityanvayAnupapattyA vRkSe kapisaMyoga ityatrApi vRkSasya taddeze'bhedAropato vRkSapadasya taddeza upacAraH syAdityAzaGkate- hantaivamiti / yata eva vRkSe kapisaMyoga ityupacaritaH prayogastata eca vRkSe na kapisaMyoga: kintu taddeze ityanupacaritaH prayoga upapadyate, anyathA'khaNDavRkSatvarUpe kapisaMyogasya sadbhAve vRkSe na kapisaMyoga ityeva na syAt pratiyoginA samamatyantAbhAvasya virodhAditi samAdhatte - kAkimAheti- kaH pramAtA, kiM bravIti, na ko'pi vRkSe kapisaMyoga ityatra nopacAra iti bravItItyarthaH / syAdeva vRkSe kapisaMyoga ityatrApyupacAraH syAdeva / 'katham' ityasya 'anupacaritaH prayogaH' itytraanvyH| anyathA vRkSe kapisaMyoga ityatropacArAbhAve / "kirmApa saMyogaH" ityasya sthAne "kapisaMyoga" iti pATho yuktaH / nanu upacArAnAzrayaNe'pi vRkSe kapisaMyoga ityatra zuddhasamavAyalakSaNasambandhana vRkSe kapisaMyogabodhane niruktavAkyatAtparyamiti zuddhasamavAyo bRkSe kapisaMyogasya vartate iti vRkSe kapisaMyoga ityanupacarita: prayoga upapadyate, vRkSe na kapisaMyoga ityatra vRkSavyApakatvaviziSTasamavAyasambandhena vRkSe kapisaMyogasya niSedhabodhane vRkSe na kapi. saMyoga iti vAkyasya tAtparyamiti vRkSavyApakatvaviziSTasamavAyasambandhAvacchinna kapisaMyoganiSThapratiyogitAkAbhAvasya vRkSa sadAbAda vRkSe na kapisaMyoga ityapyanupacAritaH prayogaH, vRkSadeze kapisaMyoga ityasyApi vRkSadezavyApakatvaviziSTasamavAyasambandhena vRkSadeze kapisaMyogabodhane tAtparya , vRkSadeze kapisaMyogasya tadvyApakatvaviziSTa samavAyasambandhasya sadbhAvAdanupacaritastatprayoga upapadyata iti na kutrApyupacArAzrayaNakRtyamityAzaGkate-zuddhasambandheti-zuddhasambandhena yatsaMsargabodhe Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / 235 bhedAdevobhayopapattiriti cet ? varhi tAdRzatAtparyabheda evopacArA'nupacAraprayojaka AsthIyatAm / kAnyavinirmokeNAnvayopapatto kiM zuddhadvAreNeti cet ? dezAgrahe tadvinirmoka eva katham ? padazaktyanupagrahAditi cet ? na-skandhaparasya vRkSapadasyaikatvapariNatirUpaskandhapadArthenaivopagrahAt ; bhedavinirmuNThita eva vRkSapadArtha AzrIyata iti cet ? na-anubhavabAdhena tathAzrayaNAyogAditi dik / prayoge ketyAdyAkAlAbAhulyA'bAhulyakRtaM vizuddhya zuddhivaicitrya mityanye / atizuddhau tu tau naigama vyayahAranayo vasan vasatItyAhatuH sma, vyuparatAkAGkSAprayogakartRtvAdanayorativizuddhatvam // 68 // nanu vasan vasatIti vAkyaM gacchan gacchatIti(vAkya )vanirAkAGkSatayA'pramANamiti kathaM tatrAtivizuddhatvamityAzaGkAyAmAhatAtparya yacca vyApakatva viziSTasambandhena saMsargabodhe'nvayabodhe tAtparya tayormedAdeva, ubhayopapattiH- vRkSe kapisaMyoga iti vRkSe na kapisaMyoga iti prayogadvayopapattirityarthaH, yata eva kRtsnavRkSe kapisaMyogasya samavAyo na vidyate kintu tadekadeza evaM tata eva vRkSapadena vRkSadeza evopacArAdAzrita iti tatra kapisaMyogastha samavAyo vRkSe dezAbhedAropata upacArAditi tatra tAtparyam , niSedhe tu vyApakatvaviziSTa samavAyasyAbhAvAdevopacAramantareNa tatra tAtparyamityevaM tAtparyabheda upacArAnupacArayoreva prayojakaH svIkriyatAmiti samAdhatte-tahIti / nanu vRkSe RSisaMyoga ityatra vRkSe kRtsnatvaM parityajyaiva kapisaMyogasyAnvayabodha ityetAvataivopapattI niruktatAtparyabhedo'pi nAzrita iti kuta upacArapraveza ityAzaGkave--kAtsya vinimokaNeti- kAtsmyeparityAgenetyarthaH / anvyopptto| vRkSa kapisaMyogasyAnvayopapattau / kizuddhadvAreNa? zuddhasamba ndhenAnvayabodhe tAtparyato'nvayopapAdanena / vRkSe kapisaMyoga ityatra vRkSapadaM na sampUrNavRkSapara kintu vRkSakadezaparamityevaM prahe satyeva kAtsnyavinirmoko nAnyatheti dezapraha AvazyakaH, sa ca nopacAramantareNetyupacarita eva vRkSe kapisaMyoga iti samAdhatte-dezAgrahe iti / kathamityatra cchedaH / dezAgrahe'pi vRkSapadasya sAmAnyataH kAtsyAdivizeSaNavinirmukta vRkSa zaktiriti zaktyaiva kAryavinirmuktavRkSopasthitisambhavAnna dezagrahasyAvazyakateti zaGkate- padazaktayeti- "padazaktyanupagrahAda" ityasya sthAne "padazaktyupagrahAd" iti "padazaktyanugrahAd" iti vA pATho'tra samucitaH, kAryavinirmukkavRkSe vRkSapadasya zaktibalAdeva kAtsyavinirmoka iti na tatra dezagrahApekSeti tdrthH| prakArAntarAbhAvena vRkSapadana kSaikadezAgrahaNe sarveSAM mula-zAkhA-prazAkhAnAmekaskandharUpatayA yA pariNatiH saiva vRkSapadArthastatraiva vRkSapadasya zaktiriti tadupasthApite tatra kapisaMyogasyAnvayAsambhavAdanupacarito vRkSe kapisaMyoga iti prayogo na sambhavatyeveti dezagrahArthamupacAra Avazyaka iti samAdhatte-neti ! skandhaparasya skandhazaktasya / ekatvapariNatirUpeti- vRkSAva yavAna mUlAdInAmekatayA yA pariNatistadAtmaketyarthaH / nanu vRkSapadArthenopagraho mamApi sammataH kintu vRkSapadArtho na vRkadezarUpo navA kRllavRkSarUpo'pi tu tadvinirmukto vRkSa eva kevala ityAdazaGkate-bhedaviniTuMThita eveti-- kRtsnaikadezalakSaNabhedarahita evetyarthaH / pratyakSAdipramANena kRtsnavRkSo'nubhUyate tadaikadezo vA'nubhUyate, na tu bhedavinirlaThita vRkSamAtramityasatastadAzrayaNA. sambhavAditi samAdhatte- neti / tathAzrayaNeti-bhedaviniluThitavRkSapadArthAzrayaNetyarthaH / loke vasAmItyukte ketyAkAGkSAbAhulyam , tadapekSayA kiJcinnyUnamAkAsAbAhulyaM tiryagloke vasAmotyatra, tadapekSayA nyUnA kAlA samudayo jambUdvIpe vasAmItyatra, tadapekSayA'pi nyUna:-kvetyAkAsAsamudayo bhArate vasAmItyatra, evamuttarottaraM nyUnaH ketyAkAGkSAsamudaya ityevaM ketyAdyAkAGkSAbAhulyAbAhulyakRtaM tathA'bhyuyamantRnaigama vyavahArabhedAnAM vizuddhayazuddhivaicitryamityabhyupagacchatA matamupadarzayati-prayoga iti / __ uttarArddhaM vivRNoti atizuddhI viti / tAviti mUlasya vyAkhyAna- naigama-vyavahAranayAviti / kathaM vasan vasatIti prayogako gama vyavahAranayayoratizuddhatvamityAkADhAyAmAha-vyuparateti-vyuparatA nivRttA''kAlA yatra sa vyu. paratAkAra evambhUto yaH prayogo nivasan vasatItyevaMrUpastarakartRtvAt . anayoH naigama-vyavahAranayayoH, ativizaddhatvaM loke vasAmIti prayogakartRnaigamAdyapekSayA zuddhatvaM tiryagloke vasAmIti prayogakoMH , tadapekSayA zuddhatvaM jambUdvIpe vasAmIti prayogakoH , evamuttarottarakrameNa sarvApakSayA vizuddhatvaM vasan vasatIti prayogako gamavyavahArayorityarthaH // 6 // Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / tadarthastatra tatkAlAvacchinnA tasya vRttitA / vasatyadya na so'treti, vyavahAraucitI tataH // 69 // nayAmRta-tadarthaH-vasana vasatItyasyArthaH, tatra-pATalIpure, tasya-devadattasya, tatkAlAvacchinnA-vartamAnakAlAvacchinnA, vRttitA-svatvaprayuktayatheSTaviniyogarUpA, tathA ca vasan vasatItyasya vartamAnakAlAvacchinnavRttitAvAn vasatItikriyArUpapratipAdya iti lakSaNayArthaH karttavya ityarthaH / tataH-tadarthakaraNAdeva, pATalIpurAdekasmin dine'nyatra gate devadatte 'adya so'tra na vasati' iti vyavahArasyaucityam , anyathA pATalIpurapade tadgRhapade'pi(ca) tadvAsitAM devadattasya(ca) rUpa lakSaNa]. lakSaNAM kAlaghaTitAmAdAya sa vyavahAro na syAdityarthaH // 69 // nanvevamanyatra gate'pyayaM pATalIpuravAsIti kathaM vyavahAra ityatrAha yat tvanyatra gatasyApi, tadvAsitvaM nigadyate / tadvAsavRttibhAgitve, jJeyaM tat tvaupacArikam // 70 // nayAmRta0-yaviti / yattvanyatra gatasyApi, tadvAsisva-pATalIpuravAsitvam , nigadyate tannigadaM tu, tadbAsavRttibhAgitve-pATalIpuravAsaprayuktavRttibhAgitve, aupacArika lAkSaNikaM jJeyam , ata ekonspttitmpdymvtaaryti-nnvityaadinaa| tatra vasan vasatIti vAkyaprayogakartari / vivRNoti-tadartha itiatra tacchabdena basan vasatIti vAkyasya parAmarza ityabhiprAyeNa tadvivaraNa- vasan vasatItyasyArtha iti / tatreti mUlasya vivaraNa-pATalIpure iti / tasyetyasya vivaraNa- devadattasyeti / tatkAlAvacchinnetyasya vivaraNa- vartamAnakAlAvacchinneti / vRttitetyasya vivaraNa- svatvaprayuktayatheSTaviniyogarUpeti-atithirapyanyasya gRhaM gatvA tatra kazcit kAle tiSThati, evamahamapyatra vasAmIti na brate, yatkAla sa tatra tiSThati tatkAlAtmakavartamAnakAlAvacchinnA AdheyatArUpA tadhanirUpitA vRttitA tu tasya samastyato vRttitAyA uktasvarUpatayA nirvacanam / evaM cAnyasvAmikagRhagrAmAdAvanyasyAtithyAdeH svatvAbhAvAt tatprayukto yatheSTaviniyogo na sambhavati, yasya tu devadattAdestatra svatvaM tasya svatvaprayukto yatheSTa. viniyoga sambhavatIti tadrapA tasya tatra vRttitA ghaTanAmApnotItyAzayaH / tathA ca uktadizA pratyeka zabdanirvacane ca / vartamAnakAlAvacchinnavRttitAvAn 'vasan' ityasyArthaH, vasatItyasya vasatItyevaM yat kriyArUpaM tatpratipAdya ityarthaH / ukkArthaH zabdazaktimahimnA na sambhavatItyuktaM- lakSaNayeti / ityarthaH evaMsvarUpaH pUrvArddhasyArthaH / ___uttarArddha vivRNoti-tata iti- asya tadarthakaraNAdeveti vivaraNam / adyetyAdimUlasaGgamanAya 'pATalIpurAde kasmin dine'nyatra gate devadatte' iti pUraNam , niruktavyavahArasya pATalIpure tatkAlAvacchinnavRttitvasya deva. datte'bhAvAdaucityaM nirvahatIti / anyathA vartamAnakAlAvacchinna svatvaprayuktayatheSTaviniyogarUpavRttitvasya vasatyarthatayA'nAzra purapade pATalIpurAtmakasthAne / tadagRhapade'pi ca pATalIpurAntargatadevadattanivAsagRhAtmakasthAne'pi ca / tadvAsitAM pATalIpuravAsitAM pATalIpurAntargatagRhavAsitAM vA / "devadattasya [ca rUpalakSaNa ] lakSaNAM" ityasya sthAne "devadattasya svatvalakSaNAM" iti pATho yuktH| kAlaghaTitAm eta divasa ghaTitAm / vyavahAraH adya so'tra na vasatIti vyavahAraH / na syAt grAmAntaragatasyApi devadattasya nAmAntarAvasthAnadivase'pi svapurasvagRhAdau svatvamastyeveti tanniSedhavyavahAro na bhavet / ityarthaH evaMsvarUpa uttarArthiH / / 69 // saptatitamapadyamavatArayati-nanvamiti / vivRNoti-yasvitIti / tat tvityasya vivaraNa - tannigadaM svitipATalIpuravAsitvavacanaM punarityarthaH / pATalIti -pATalIpuravAsanibandhanA yA vRttiH- svadhanaputrAdisvAmitvalakSaNA, tadbhAgitve- tadAzrayatve ityarthaH / aupacArikamiti mUlasya vivaraNa- lAkSaNikam / ata eva pATalIpuravAsitvavacanasya pATalIpuravAsaprayuktavRttibhAgitve lAkSaNikatvAdeva / ubhayatra pATalIpure mAmAntare ca, yaH puruSaH pATalIpure nAmAntare Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / evobhayatra vAsaprayuktavRttimatyardhavAsitvamapi vyavahriyate, bahukAlapratibaddhatagatagRhakuTumbAdisvAmitva eva tatra vasadhAtorlakSaNA, tato'pacatyapi pAcaka iti (vat) prAyeNa tatrAvasatyapi tadvAsIti prayogasambhave'pi[ apacatItivadavasati vasatItyadhya ] nAnupapattiH, nanvitvarakAlInavAsaprayuktavRttibhAgitvenApi basatIti prayogaprasaGgaH, ityapi yuktamAbhAti // 70 // saGgraho vasatiM brUte, jantoH saMstArakopari / 237 RjusUtraH pradezeSu, svAvagAhanakRtsu khe // 71 // nayAmRta0 - saGgraha iti / saGgrahaH - saGgrahanayo jantoH saMstArakopari vasatiM brUte - saMstArakArUDha eva vasatItyabhyupaiti, anyatra hi vAsArthasyaivAghaTamAnatvAt, ata eva mUle vRkSaH kapisaMyogItyatrApyetanmate mUlAbhinno vRkSaH kapisaMyogItyevArtha:, ata eva ca - 'mUlaM kapisaMyogi na vRkSa iti pratItisAmmukhyam, ata eva coktapratItyA saMyogasya vyApyavRttitvaM na tu karmaNastasya dezavRttitvasvIkArAt' iti ca vasati tasmin pATalIpura - tadanyagrAmobhayAsa prayuktavRttimati puruSe, ardhavAsitvamapi vyavahriyate ayaM puruSaH pATalIpure ardhavAsItyevaM vyavahiyate, apizabdAt pATalIpure vasatIti vyavahiyate ityasya saGgrahaH / anyatra gate pATalIpuravAsitvavyavahArasyopapAdaka prakArAntaramupadarzayati bahukAlevi bahukAlapratibaddho vahukAlavyApta sambandho yastadgataH - pATalIputragato gRhakuTumbAdistatsvAmitve eva / tatra ayaM pATalIpuravAsIti prayoge, vasadhAtorlakSaNetyarthaH / tataH bahukAlapratibaddhatadgatagRhakuTumbAdisvAmitve vasadhAtorlakSaNAtaH / apacatyapIti- yo bahukAlaM pacati tasmin kadAcidapacatyapi yathA'yaM pAcaka iti prayogastathA bahukAlaM yo yatra vasati, gRhakuTumbAdirapi yasya tatra vartate tasmin kadAcit tatrAvasatyapi tadvAsyayamiti prayogasambhave'pi apacati kadAcidapacati pacatItiprayogavat kadAcidavasati vasatIti prayogasya nAnupapattirityarthaH, pAcaka iti vat ] prAyeNa " ityasya sthAne "pAcaka iti prayogavat" iti pATho yuktaH, "[ apacatItivadavasati vasatItyadhya ]" ityasya sthAne apacati pacatItivadavasati vasatItyasya " iti pATho yukta: 1 " nanvitvarakAlIna ityasya sthAne " na tvitvarakAlIna " iti pAThaH samyag na tu ityasya ' prayogaprasaGgaH' ityanenAnvayaH / "bhAgitvenApi " ityasya sthAne "bhAgitvenAvasatyapi " iti pATha: samIcInaH / itvarakAlIneti - svalpakAlInetyarthaH yaH khalu svalpakAlameva pATalIpure nivAsametya kasyacid gRhAdessvAmitvamAsAditavAn bahukAlaM tvamyatraiva nivasati tasminnanyatra gate pATalIpure'vasati sati svalpakAlInapATalIpuravA saprayukta vRttibhAgitvena pATalIpure vasatIti prayogaprasaGgo na tvityarthaH / ityapi anantaropadiSTaM padyAnupadiSTaprakArAntaramapi / yuktamAbhAti yuktamevAsmAkaM manasi bhAsate // 70 // 66 1 1 " vasatinidarzane saGgraharjusUtranayayorabhimatabhedopadarzaka me kasaptatitamapadyaM vivRNoti-saGghadda itIti / phalitArthamAha - saMstAra* kArUDha eveti / anyatra saMstArakabhine / hi yataH / ata eva saGgrahanayamate yasya yaddezAvacchedena saMyogastasya taddeza eva vRttitvamityabhyupagamAdeva / etanmate saGgrahanayamate / artha : mUle vRkSaH kapisaMyogItyasyArthaH / ata eva yaddezAvacchedena saMyoga pratItiH sA taddezAbhinna eva saMyogapratItisvarUpaivetyabhyupagamAdeva, evamagre'pi / pratItisAmmukhyaM pratItyA sahAvirodhaH / ata evetyasya nirastamityanenAnvayaH / uktapratItyA mUle vRkSaH kapisaMyogIti pratItyA / 'saMyogasya vyApyavRtitvaM " ityasya sthAne " saMyogasyAvyApyavRttitvaM " iti pATho yuktaH, uktapratItirmUlAvacchedena vRkSe kapisaMyogAvagAhinI na tu mUlAbhinnavRkSe kapisaMyogAvagAhinI, avayavAvayavinorbhedAditi mUlasya vRkSavRttikapisaMyogAvacchedakatvaM tadaiva bhavitumarhati yadi vRkSe kapisaMyoga-tadabhAvau vartete, virodhinorbhAvayorekatra vRttyarthamavacchedakabhedAzrayaNAditi bhavatyuktapratItibalAt saMyogasyAvyApyavRttitvamityarthaH / na tu karmaNa iti karmaNo'vyApyavRttitvaM nAbhyupagamyate ityarthaH yAvadavayaveSu karmaNo bhava evAvayavii karmopayate, tathA ca mUlAdAvekaikasminnavayavaM karmabhAve'pi vRkSo niSkampa eva na hi bhavati mUle vRkSaH kampate iti pratItiH kintu vRkSasya mUlaM kampate na tu vRkSa ityeva pratItirupajAyate ityAzayaH / tasya karmaNaH, dezavRttitva Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalakato nayopadezaH / prAcInanaiyAyikAnAmardhajaratIyamapi nirastam , ubhayatrApi yogakSemataulyAditi dik / RjutraH-RjusUtranayaH, khe-AkAze, svasyAvagAhanakRtsu pradezeSu vasatiM brUte-yeSvAkAzapradezeSu devadatto'vagADhasteSvevAyaM tadvAsamabhyupaiti, saMstArake tadvasatyabhyupagame tu gRhakoNAdAvapi tadupagamaprasaGgaH, saMstArakAvacchinnavyomapradezeSu saMstAraka evAvagADho na tu devadatto'pIti na teSvapi tadvasatibhaNanamupapadyate iti svAvagAhanaparyantAnudhAvanam , saMstAraka-gRhakoNAdau devadattavasativyavahArastu pratyAsattidoSoddhAntimUlaka evetyetadabhiprAyaH / / 71 // tatrApi vizeSamAha teSvapyabhISTasamaye na punaH samayAntare / calopakaraNatvenAnyAnyakSetrAvagAhanAt / / 72 // nayAmRta-teSvapIti / teSvapi-svAvagADheSvAkAzapradezeSvapi, abhISTasamaye-vivakSitavartamAna. kAle, vasatiH, na punaH samayAntare-bhinnakAle, atItAnAgatayoH kAlayoretanmate'sattvAt , tathA calopakaraNatvena-vIryasaMyogasadvyatayA karaNacApalyena, pratisamayamanyAnyakSetrasya -aparAparAkAzapradezAsvIkArAdityanena dezAvacchedena dezavRttitvasya vyavacchedaH, tena yAvatsu dezeSu karmaNAM sadbhAve dezini vyApyavRttikarmasvIkAre'pi na ksstiH| ardhajaratIyaM yathA gorardhabhAgo navIno'rdhabhAgazca vRddha ityetadasambhavaduktikaM tathA vRkSe saMyogo'vyApyavRttirna tu kameMtyapyasambhavaduktikamityabhimAnamAtram, itthamapyabhyupagata nirastamityarthaH / ubhayatrApi saMyoge karmaNi ca / yogakSemataulyAditi-yAdRzapratItyA saMyogasyAvyApyattitvamupapAdyate tAdRzapratItyA karmaNo'pyavyApyavRttitvamupapAdayituM zakyameva, ekatra tathA pratItirbhavati, anyatra na bhavatItyAgrahavijambhitameva, dezadezinorabheda eva, dezadezibhAvasya kalpitatvAditi karmaNa iva saMyogasyApi vyApyavRttitvamevAsthyamityevaM yuktiprapaJcasAmyAdityarthaH / utsarAI vivRNoti-RjusUtra iti| phalitArthamAha- yeSviti / teSveva devadattAva gADhAkAzapradezeSveva, ayam RjusUtranayaH, tadvAsaM devadattAvAsam , te svIkaroti, svAvagADhAkAzapradezeSveva devadatto vasati saMstArakoparItyevam RjusUtranayo'bhyupagacchatItyarthaH / saGgrahAbhyupagama dUSayati-saMstAraka iti / tadvasatyabhyupagame devdttvaasaabhyupgme| tadupagamaprasaGgaH devadattavasatyabhyupagamaprasaGga / teSvapi saMstArakAvacchinnavyoma pradezeSvapi / tadvasati. bhaNanaM devadattavasativacanaM devadattaH sastArakAvacchinnavyomapradezeSu vasatItyevarUpam / nanvevaM devadattaH saMstArakopari vasati gRhakoNe vasatItyAdivyavahAro'pi bhavati sa kathamupapadyata ityata Aha-saMstAraka-gRhakoNAdAviti-Adi padAd gRha-pATalIputrAdipariprahaH / "pratyAsattidoSoddhAnti" ityasya sthAne "pratyAsattidoSAd bhrAnti" iti pAThaH samyag , devadattAvagADAkAza pradezapratyAsattiH sannikRSTa tAlakSaNA saMstArake, tatpratyAsattirgRhakoNe tatpratyAsatti hai, tatpratyAsattiH pATalIputrAdAvityevaM pratyAsattiparamparAlakSaNo yo doSastasmAt , saMstArakAdau yA devadattanivAsa bhrAntistanmUlaka evatannibandhana eva saMstAraka-gRha-kozAdau devadattavasativyavahAra iti RjusUtranayAbhiprAya ityarthaH // 7 // dvisaptatitamaM padyamavatArayati-tatrApIti-svAvagADhAkAzapradezeSvapItyarthaH / vivRNoti-teSvapIti / teSvapIti mUlasya vivrnn-svaavgaaddhessvaakaashprdeshessvpiiti| abhISTasamaye iti mUlasya vivaraNaM-vivakSitavartamAnakAla iti / vasatiriti prakaraNaprAptam / samayAntare iti mUlasya vivaraNaM-bhinnakAle iti / kathaM na samayAntare vasatirityAkAlAyAmAha- atItA-nAgatayoriti / etanmate RjusUtranayamate / samayAntare vasatyabhAva eva hetorupadarzakamuttarArddha vyAkhyAnayati-tatheti / calopakaraNatveneti mUlasya vivaraNaM-vIryasaMyogasavyatayA krnncaaplyneti| "vIryasaMyogasadadravyatayA" ityasya sthAne " vIryasayogasadRzyatayA" iti pATho yuktaH, vIrya-vIryAntarAyakSayAdikRtA zaktiH, yogA:-mana:prabhRtayaH, saha yogairvatata iti sayogaH santi-vidyamAnAni dravyANi- tathAvidhapudalA yasya jIvasyAsau Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| 239 nAm, avagAhanAt- tAvadAkAzapradezamAtrAvagAhanAyAH samayAntare'bhAvAdityarthaH / / 72 / / svasmin svavasati prAhastrayaH zabdanayAH punH| eSA'nuyogadvAreSu dRSTAntanayayojanA // 73 // nayAmRta-svasminniti / trayaH zabdAnayA zabda-samabhirUdvaivambhUtAkhyA nayAH, punaH, svasmin svavasatiM prAhuH, svapradezaSveva svasya mukhyAyA vasateH sambhavAt , AkAzapradezAnAmapi paradravyatvena tatra svasambandhasya vicAryamANasyAghaTanAda, ata eva dAnaM haraNAdikaM tatphalamapi caite nayAH svAtmaniSThameva svIkurvantIti dik / eSA'nuyogadvAreSu dRSTAntanayayojanA zabdato'rthatazca darzite tyAgamamUlatvAdasyAM dRDhavizvAso vidheya ityaidaMparyam // 73 // etairdRSTAntairayamasmAnayAcchuddha iti kathaM jJeyamityAha zuddhA hyeteSu sUkSmArthA azuddhAH sthUlagocarAH / phalataH zuddhatAM vAhurvyavahAre na nizcaye // 74 // nayAmRta0-zuddhA hIti / eteSu nayepUktadRSTAntarItyA ye yataH sUkSmArthAste tataH zuddhAH, ye ca yataH sthUlagocarAste tato'zuddhAH, sUkSmatvaM sthUlatvaM cArthAnAM tAdRzatAdRzabuddhiviSayatvenAnugamanIyam , na tu bahvalpaviSayabhAvena, tathA satyuttarottarebhyaH pUrva pUrveSAM sUkSmArthatvaprApteH, yata uktam-" pUrvaH pUrvo nayaH pracuragocaraH paraH parastu parimitaviSayaH 1 sanmAtragocarAt saGgrahAnnaigamo bhAvAbhAvabhUmikatvAt bhUmaviSayaH 2 sadvizeSaprakAzakAd vyavahArataH saGgrahaH samastasatsamUhopadarzakatvAd bahuviSayaH 3 sahavyaH, vIrthapradhAnaH sayogo vIryasayogaH, sacAsau sadvyazceti vigrahaH, taddhAvastattA tayA / pratisamayamiti pUraNam / anyAnyakSetrasya ityasya spaSTIkaraNam - aparAparAkAzapradezAnAmiti / phalitamAha- tAvadAkAzeti // 72 // sAmprata-samabhirUDhaivambhUtAkhyAnAM trayANAM zabdanayAnAM vasatinidarzane ekasyaivAbhyupagamaprakArasyopadarzakaM trisaptati. tamapadya vivRNoti- svasminnitIti / kathaM svasminneva svavasatimabhyupagacchatItyAkAGkAyAmAha-svapradezegveveti / tatra AkAzapradezeSu / ata eva svabhinne svasambandhasya vicAryamANasyAghaTanAdeva 1 "dAnaM haraNAdika" ityasya sthAne "dAna-haraNAdikaM " iti pAThaH samyag / tatphalamapi dAna-haraNAdijanyaphalamapi / pate nayA: zabda-samabhirUDhaiva. mbhUtAkhyA: zabdanayAH / uttarArddhamullirUpa yojayati-eSeti / anyat spaSTam // 73 // catuHsaptatitamaM padyamavatArayati-patairiti- anantaramabhihitaH, pradeza-prasthaka-vasatyabhirUyai rityarthaH / ityAha ityAkAkSAyAmAha / vivRNoti-zuddhA hItIti / tAdRzatAdRzavuddhiviSayatvenAnugamanIyamiti-- ayamasmAt sUkSmo'rtha ityAkArakabuddhiviSayatvena sUkSmatvam , ayamasmAt sthUlo'rtha ityAkArakabuddhiviSayatvena sthUlatvaM caanugmniiymityrthH| na svitibahuviSayakatvaM sUkSmArthatvamapaviSayakatvaM sthUlArthatvamityevaM sUkSmArthatva sthUlArthatvayoranugamanaM na sambhavatItyarthaH / niSedhe hetumAhatathA satIti-bahuviSayakatvaM sUkSmArthatvamalpaviSayakatvaM sthUlArthatvamityevamanugamane satItyarthaH / uttarottarebhya itisaGghahanayAnnaigamasya vyavahAranayAt saGgahasya RjusUtranayAd vyavahArasya zabdanayAd RjusUtrasya sUkSmArthattraprasaGgAdityarthaH / uttarottaranayApekSayA pUrvapUrvanayasya bahuviSayatvaM pUrvapUrvanayApekSayottarottaranayasyAlpaviSayatvamityatra prAcInoktisaMvAdamAha - yata uktamiti / sAmAnyataH pUrvapUrvanayasya bahuviSayatvamuttarottaranayasyAlpaviSayatvamupadarzitaM tadeva vizeSato nAmagrAhaM darzayati sanmAtragocarAditi- sanmAtretyatra mAtrapadenAsato vyavacchedaH / bhAvAbhAvabhUmikatvAt sadasadviSayakatvAt / bhUmaviSayaH bahuviSayaH / analpArthaH bhuvissyH| kAlAdItyAdipadena liGgasaMkhyAgrahaNam / bhinnArthoparzinaH Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / vartamAna viSayAd RjusUtrAd vyavahArastrikAlaviSayAlambitvAdanalpArthaH 4 kAlA dibhedena bhinnArthopadazinaH zabdAd RjusUtrasta dviparItavedakatvAnmahArthaH 5 pratiparyAyazabdamarthabhedamabhIpsitaH samabhirUDhAcchabdastadviparyayAnuyAyitvAt prabhUtaviSayaH 6 pratikriyaM vibhinna marthe prati jAnAnAdevambhUtAt samabhirUDhastadanyathArthasthApakatvAnmahAgocaraH" [ ] iti, evaM sati RjusUtrAdevyavahArasya bahvarthatvena sUkSmArthatvaM syAt ? iti bahuvicArasahatvaM sUkSmArthatvam , alpavicArasahatvaM ca sthUlArthatvamityA dikaM vA yathAsamayaM paribhASaNIyam , itthaM ca, nizcayanayA evaiteSu zuddhA vyavahAranayAzcAzuddhA iti phalitam , nizcayatvaM ca vyavahAra tadupajIvinayAnyanayatvaM vyavahAra tadupajIvinayAnyataratvamiti vivekaH, "ahavA savaNayamayaM viNicchao igamayaM ca vavahAro" [vizeSAvazyakabhASye-gA0] iti bhASyoktaM pakSAntaraM ca nizcayasya saptamajhyAdivizeSitatayopapAdanIyam , ayaM ca nizcaya-vyavahArayoH zuddhA'zuddhatvopanyAsaH svarUpataH, phalataH zuddhatAM tvabhiyuktA vyavahAranaye, na tu nizcaye / / 74 / / tathAhi-- kriyA'kriyAphalaucityaM, guru-ziSyAdisaGgatiH / yatra samyaktvahetuH sA, vyavahArasya dezanA // 75 // nayAmRta-kriyeti / yatra-bAhyatvAnugatAtmadravyavAdini naye, kriyA'kriyAphalayoraucityaM, dharmAnuzAsakatayoddezyadharmAnuzAsanaphalayogitvAdinA ca guru-ziSyAdisaGgatiH, sA vyavahArasya dezanA bhinnArthaviSayakAt / tadviparItavedakatvAt kAlAdibhede'pyabhinnArthapidarzakatvAt / mahArthaH bhuvissyH| pratiparyAya zabda paryAyazabdamabhivyApya, ekapravRttinimittakatvena parAbhimatA yAvantaH zabdAsteSAM bhedeneti yAvat / arthabhedamabhIpsataH arthabhedaM svIkurvataH / "abhIpsitaH" ityasya sthAne "abhIpsataH" iti pATho yuktaH / tadviparyayAnuyAyitvAt paryAyabhede'pyarthabhedAbhyupagantRtvAt / prabhUtaviSayaH bahuviSayaH / pratikriyamiti- vyutpattinimittakriyA bhedena vibhinnamarthamurarIkurvANAdevambhUtanayAt samabhirUDhanayo vyutpattinimittakriyAzUnyakAle'pi vyutpattinimittakriyophlakSitatvena tasyaivArthasya vyavasthApakatvAd bahuviSaya ityrthH| tathA ca bahvarthatvameva yadi sUkSmArthatvaM tadA vyavahAranayasya RjusUtrAdinayato barthatvena sUkSmArthatvaM prasajyata ityupasaMharati- evaM satIti- evaM cAyamasmAt sUkSmArtha iti buddhivizeSaviSayatvaM sUkSmArthatvam , ayamasmAt sthUlArtha iti vuddhivizeSaviSayatvaM sthUlArthatvamityevaM yuktam / prakArAntaramapi tatropadarzayati-bahuvicArasahatvamiti / evaM sati yat phalitaM tadAha-itthaM ceti / eteSu naigamAdisaptanayeSu / ete nizcaya nayAH, ime vyavahAranayA iti nizcayatva-vyavahAratvayornivacanaM vinA na jJAtuM zakyA iti tayovivekamupadarza yati-nizcayatvaM ceti| tadapajIvIti- vyavahAropajIvItyarthaH / "vyavahAra-tadapajIvinayAnyataratvamiti" asya sthAne " vyavahAratvaM vyavahAra-tadupajIbinathA'nyataratvamiti" iti pATho yukaH, arthastu vyakta eva / sarvanayamayo nizcayanayaH, ekanayamayo vyavahAranaya iti bhASyotavivekasya kA gatirityAkAlAyAmAha- ahaveti- "athavA sarvanayamata vinizcayaH, ekanayamataM ca vyavahAraH" iti saMskRtam / ayaM ceti - "zuddhA hyeteSu sUkSmArthAH" ityAdinopadarzitazca / yadi svarUpataH zuddhatvA'zuddhatvayorupanyAso'yaM tarhi phalataH zuddhatA vyavahAranizcayayormadhye kasyetyAkADAnivRttaye uttarArddha saGgamayati-phalata iti / "tvabhiyuktA" ityasya sthAne "vAhurabhiyuktA" iti pATo yuktaH, atra abhiyuktA iti pUraNam , spaSTatvAnna vyAkhyAnamAitam // 74 // paJcasaptatitamapadyamavatArayati-tathAhIti- vyavahArastra phalataH shuddhtaamupdrshytiityrthH| vivRNoti-kriyetIti / bAhyatvAnugata" ityasya sthAne " bAhyatattvAnugata" iti pATho yuktaH / yatreti mUlasya vivaraNa- bAhyatatvA'nugatAtmadravyavAdini naye iti- bAhyatattvamanugatAtmadravyaM ca vaditum - astItyevaM gadituM zIlaM yasya sa bAdyatatvAnugatAtmadravyavAdI tasminnaye, yo nayo bAhyazarIrAditattvaM pUrvAparabhavAnuyAyyekAtmadravyaM cAbhyupagacchati tasmin naye iti Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI taraGgiNItaraNibhyAM samalato nyopdeshH| 241 vinaya-vaiyAvRttyAdizubhavIryollAsAdhAnena samyaktvaheturbhavatIti // 75 / / bhute'nyaH kurute cAnyo, guruH ziSyazca yatra na / dezanA nizcayasyAsya, puMsAM mithyAtvakAraNam // 76 // nayAmRta-mujhe iti / yatra-kakSIkRtakSaNikatvapakSarjusUtrAdinayavRttau, anya evaM kSaNaH kurute, anya eva ca bhuGkte, svarasata eva pratItyotpadyamAnAnAM kSaNAnAmupakAryopakArakabhAvarahityena guruH ziSyazca yatra nAsti / asya nizcayanayasya, dezanA puMsAM bhavati pravRttimUlavyavahArocchedanAhetuH, tadupajIvinAM kSaNikajJAnavAdinAM brahmavAdinAM ca mate sutarAmeva pravRttimUlavyavahArocchedakatvAnmithyAtvam , ye hi yAvat / sthirAtmadravye sati tatra kriyAyA vihitakriyAyAH phalaM svargAdi, akriyAyA niSiddhakriyAyAH phalaM narakAdi sambhavati, yo yat karma karoti sa tatkarmaphalaM bhure ityasya ghaTamAnatvAt kriyA'kriyAphalayoraucityamityarthaH / nirutanaye guruziSyAdisatimupAdayati-dharmati-dharma gRNAtyupadizatIti vyutpatyA ziSyaM prati dharmAnuzAsakatayA dharmopadezakatvenai kasya gurubhAno'nyasya tu zikSyate iti ziSya iti vyutpattyA uddezyaM yad dharmAnuzAsanalakSaNaphalaM tadyogitvA. dinA tadvattvAdinA zidhyabhAva ityevaM guruziSyAdisaGgatiH sambhavati / ataH sA vyavahAsya dezanA samyaktvahetu. bhavati / kathaM samyaktvahetutvaM tasyA ityAkAsA nivRttaye uktaM vinayetyAdi-vinaya vaiyAvRttyAdi yacchubhaM tadanukUlasya vIryollAsasyAdhAnenotpAdanenetyarthaH // 75 // __ nizcayadezanAyA mithyAsvakAraNatvasyopapAdakaM SaTsaptatitamaM padyaM vivRNoti- bhukte itiiti| yatra yasmin nizcayanaye / kathambhUte ityAkAlAyAM tadvivaraNaM-kakSIkRtetyAdi- kakSIkRtaH svIkRtaH yat sat tat kSaNikam' ityevaM rUpaH kSaNikatvapakSo yena sa kakSIkRtakSaNikatvapakSaH, evambhUno ya RjusUtrAdinayastadvatau tanmArga, yadA yat karma yat karoti tadaiva tad vinazyati nottarakAlaM tadanuvartata iti / anya eva phalabhoktRto bhinna eva, kSaNasthAyitvAt / kSaNaH kSaNa. svarUpaH / kurute hitamahitaM vA karma karoti, anya eva ca karmakartuH kSaNikAd minna eva ca, bhur3e anyakartRkakarmaphalaM bhur3e evaM cAsmin naye kriyA'kriyAphalaucityaM na sambhavati / yazca bahuvittavyayAyAsasAdhyaM karma karoti sa uttarakAlabhAvi tatkarmaphalamabhilapati, tadabhilASeNaiva vihitakarmaNi pravRttirbhavati, yadi ca kSaNiko'haM nottarakAle sthAsyAmi, ata eva tatphalabhogo'pi mama na syAdeva tahi kimarthamahametat karma kuryAmiti jAnan na kazcit tatra pravartata, evaM yatheSTamabhazyabhakSaNA-SgamyAgamanAdikarmakaraNe'pi tatkartumama kSaNikasyottarakAlamasthAyitvAdeva kRtasya niSiddhasya karmaNo'niSTa phalaM na bhaviSyatIti kimiti niSiddhakarma karaNato viramAmi yatheSTamAcarAmIti jAnan na kazcinniSiddhakarmaNo nivartatetyevaM pravRttinivRttiniyamavyAhatireva syAdityAzayaH / guruziSyAdisatirapi nAsminnaye ityAha-svarasata eveti-svabhAvata evetyarthaH / pratItyotpadyamAnAnAm uttarota rakSaNakurvadrUpAtmakapUrvapUrvakSaNamapekSya jAyamAnAnAM kSaNAnAM kSaNikAnAm , upakAryopakArakabhAvarahityena dharmAnuzAsanaphalasampAdanenopakAryaH ziSyaH, dharmAnuzAsakatvenopakArako gururityevaM ziSya-guvArya upakAryopakArakabhAvastadrAhityena, yo hi kSaNo dharmasvarUpAbhijJo bhavati sa dharmasvarUpAbhijJatatkSaNakurvadrUpAtmaka pUrvakSaNAdeva tatsantatipatitAnna tu dharmAnuzAsakagurukSaNAd bhinnasantatigatAdityAzayaH / evaM ca kakSIkRtakSaNikatvapakSa sUtrana yavRttau yatra guru ziSyazca nAsti ayamasya gururayamasya ziSya iti na sambhavati, yamupadizati sa upadezakAla eva vartate na tatrAnuzAsanaphalam , yasya ca tat phalaM na tamupadizati, evamamuM dharmAnuzAsanenAnugRhAmIti yasyeccha sa nopadezakAle vartata iti sa na dharmAnuzAsako yazca dharmAnuzAsako na tasya niruktecchetyevamapi na guruziSya saGgatirasminnaya ityAzayaH / uttarArddha saGgamayati- asveti- yatpadenAnantaramevAbhihitasya / nizcayaspeti mUlamatvaiva tadvivaraNaM-nizcayanayasyeti / "pravRttimUlavyavahArocchedanAhetuH" ityasya sthAne " pratimUlavyavahArocchedanAd mithyAtvahetuH" iti pATho yuktaH / kathamevamavadhAraNIyamityAkAGkSAnivRsaye svAha- tadupajIvinAmiti-nizcayanayopajIvinAmityarthaH / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| kaNThagatacAmIkaranyAyenAtathAptatvabhramAdeva muktyartha pravRttimicchanti teSAM vedAntazAsrAdivAsanayA muktera. vAptasvAbhimAne kutaH klezamUlabrahmacaryAunubhavanazIlanasvaM syAditi // 76 / / nanu sarvatra nAyamatiprasaGgo bhaviSyati, tathA "buddhAdvaitasvatatvasya yatheSTAcaraNaM yadi / zunAM tasva. dRzAM caiva ko bhedo'zucibhakSaNe // 1 // " [paJcadazI- ] ityAdivicAravatA zuddhanayajJAnaniSThA sthiraikabrahmavAdinAM vedAntinA viziSya mithyAtvamAvedayati-ye hIti / kaNThagatavAmIkaranyAyeneti-- cAmIkarasuvarNam , kasyacit puMsaH kaNThe suvarNabhUSaNaM samastyeva, athApi sa doSavazAt suvarNabhUSaNaM mama kutrApi patitamityavagacchan tadanveSaNapravRttaH kaNDakaNDUyanArtha kaNThadeze hastavyApa ratastadgatameva suvarNabhUSaNamAsAdya kRtakRyo bhavati, abhilapati ca suvarNabhUSaNamavAptaM mayeti, tathA tanmate jotramAtrasya saccidAnandabrahmarUpasya sarvadaiva tadrUpeNa vyavasthitasya brahmaikyalakSaNA muktirastyeva, athApi tadanAptasvabhrAntyA tatsvarUpAvArtha pravRttasya tadanAtatvabhramamulAvidyocchede tadavAptirbhavatItyevamuktanyAya - saGghaTanA, " nAtathAptatvabhramAdeva" ityasya sthAne " nAnavAptavabhramAdeva" iti pATho yuktaH / teSAM brahmavAdinAm , vedAntazAstravAsanayA "tattvamasi, ahaM brahmAsmi" ityAdivedAntArthaprarUpakazAstrArthajJAnajanyavAsanayA, mukteravAtasvAbhimAne yadyapi sakalakarmakSayalakSaNA paramAnandAvAptilakSaNA vA muktirmAtA, tathApi khayamutprekSitA nitya brahmAtmatvalakSaNA muktinityatvAdavAptava brahmAbhinnasya svasya ityevamavAptavAbhimAne sati, kuta iti-aprApteSTa prAptaye prekSAvantaH kliSTAnuSThAnamAtiSThanti, na tu prAptatvena jJAtasyeSTasya prAptaye klizyanti, tataH klezamUlamatiprayatnaprabhavaM yad brahmacaryAdyatubhavanaM tatparizIlanatvaM- tadabhyasanatvaM tadekatAnasvamiti yAvat , kutaH syAt ? na kutazcit , tathA ca prAptAM muktiM jAnanto'pi brahmavAdino yat pravartante tanmithyAtvamevetyAzayaH // 76 // saptasaptatitamaM padyamavatArayati-nanvityAdinA / nizcayanayopajIvino vedAntinaH sarve'pi na pravRttimUlavyavahAramutsAdayanti yena teSAM pravRttimUlavyavahArocchedena mithyAtvaM prasajyeta, kintu zuddhadvitabrahmasvarUpa svAtmAnaM jAnanto'pi te nAbhasyabhakSa mAdikaM yathemAcaranti, tathA sati zunAM tatvadRzAM ca bheda evaM na syAdata etAdRzavicAravadbhistairvyavahArAva. lambinI kriyA surakSitaiva bhavatItyatra paJcadazIvacanamupolakaM anAti-buddheti- padyamidaM spaSTArtham / ityAdivicAravatA ityaadivcnopdrshitvicaarshaalinaa| zuddhanayajJAnaniSThAvatA'pi zuddho yo nizcayanayastadrUpaM yajjJAnaM tadabhimatatattvajJAnaM vA tadviSayakaniSTAvatA, yadeva nizcayanayAtmakaM nizvavanayAbhimataM vA tattvajJAnaM tadeva tathyamiti zraddhAvatA'pi / yazca muktyavAptaye pravartate vedAntI so'pi vyavahAraM na parityajatItyAha-sAdhakena ceti- asya vyavahArAparityAgAda' itynenaanvyH| tatra gItAvavanopaSTambhamAha- ArurukSoriti / ityAdivacanAdityatrAdipadena "yogArUDhasya tasyaiva zamaH kAraNamucyate // " ityuttarArddhasya " yadA hi nendriyArtheSu na krmsvnussjyte| sarvasaGkalpasaMnyAsI yogArUDhastadocyate // " [gItA. ] ityuttarapadyasya yogArUDhalakSakasyopagrahaH / padyadvayaM cedaM zaGkarAcAyaNAvatAyatthaM vyAkhyAtam - " dhyAna yogatya phalanirapekSaH karmayogo rahiraGgaM sAdhanamiti taM saMnyAsatvena stutvA'dhunA karmayogasya dhyAnayogasAdhanatvaM darzayati-ArurukSoriti- ArurukSorArohumicchato'nArUDhasya dhyAnayoge'vasthAtumazaktasyaivetyarthaH, kasyArurukSoH ? muneH-karma phalasaMnyAsina ityarthaH, kimArurukSoH ? yoga, karma kAraNaM sAdhanamucyate yogArUDhasya punastasyaiva zama upazamaH sarvakAmebhyo nivRttiH kAraNaM yogArUDhasvasya sAdhanamucyata ityarthaH, yAvadyAvat karmabhya uparamate tAvattAvannirAyAsasya jitendriyasya cittaM samAdhIyate, tathA sati sa jhaTiti yogArUDho bhavati, tathA coktaM vyAsena- "naitAdRzaM brAhmaNasyAsti vittaM yathakatA samatA satyatA c| zIlaM sthitidaNDanidhAnamArjavaM tatastatazcoparamaH kriyAbhyaH // " iti // 3 // athadAnI kadA yogArUDho bhavatItyucyate- yadeti- yadA samAdhIyamAnacitto yogI hIndriyArtheSu- indriyANAmarthAH zabdAdayasteSvindriyArthaSu, karmasu ca- nitya-naimittika-kAmya-pratiSiddheSu prayojanAbhAvabuddhayA nAnuSajyate- anuSa-- kartavyatAbuddhiM na karotItyarthaH, sarvasaMkalpasaMnyAsI- sarvAn saMkalpAnihAmutrArthakAmahetUn saMnyasituM zIlamasyeti sa sarvasaMkalpasaMnyAsI, yogArUDhaH- prAptayoga ityetat tadA- tasmin kAla ucyate, sarvasaMkalpasaMnyAsIti vacanAt sarvAn kAmAn sarvANi ca karmANi saMnyasedityarthaH, saMkalpamUlA hi sarve kAmAH, "saMkalpamUlaH kAmo vai yajJAH saMkalpasambhavAH" "kAma ! jAnAmi te mUlaM saMkalpAt tvaM hi jAyase / na tvAM saMkalpayiSyAmi tena me na bhaviSyasi" Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / 243 . . .... vatApi vyavahArAparityAgAt, sAdhakena ca "ArurukSormuneyogaM karma kAraNamucyate" [gItA-a0 6, zlo0 3] ityAdivacanAdeva samAdhisAdhanatvena vyavahArAparityAgAdityAzaGkayAha pariNAme nayAH sUkSmA, hitA naaprinnaamike| navA'tipariNAme ca, cakriNo bhojanaM yathA // 77 // nayAmRta0-pariNAma iti / sUkSmA:-sUkSmArthA nayAH, pariNAme-aidaMparyArthazraddhAyAm , hitAH, na punarapariNAmike-utsargakarucau puruSa, navAtipariNAmake-apavAdekarucI, stokAzca pariNAmakA bavazva [ ] ityAdismRteH, sarvakAmaparityAge ca sarvakarmasaMnyAsaH siddho bhavati, " sa yathAkAmo bhavati tatkaturbhavati yatkraturbhavati tatkarma kurute" [ ] ityAdizrutibhyaH " yadyaddhi kurute karma tattat kAmasya ceSTitam " [ ] ityAdismRtibhyazca, nyAyAcca- nahi sarvasaMkalpasaMnyAse kazcit spanditumapi zaktaH, tasmAt sarvasaMkalpasaMnyAsIti vacanAt sarvAn kAmAn sarvANi karmANi ca tyAjayati bhagavAn / " iti / vyAkhyAtaM cedaM zAGkarabhASyaM satapeNa bhASyotkarSadIpikAkRtA, taccedaM - " kiM prazastatvAdhAva jIvaM karmayoga evAnucheya ityAzaGkAyAM dhyAnayogAdhikArasaMpattiparyantamavadhimabhipretya karmayogasya dhyAnayogasAdhanatva pradarzanenottaramAha- ArurukSoritiyoga dhyAnayogamArurukSorArodumicchoniyoge'vasthAtumasamarthasya, yattu yoga jJAnayogamiti tanna-dhyAnayogasyaiva prakAntatvAt , kasyArurukSoH muneH kamephalasaMnyAsina ityarthaH, yatta munenididhyAsanAkhyajJAnayogavataH zravaNa mananakrameNa yoga mArurukSoriti, tanna- nididhyAsanavataH punaH zramaNa-manana kamasthAnapekSaNAt. tayonididhyAsanArthatvAt. karmaphalAbhisandhi. rahitaM kAraNaM sAdhanamucyate, tasyaiva pUrva karmiNaH pazcAd yogArUDhasya prAptadhyAnayogasya upazamaH sarvakarmabhyo nivRttiH kAraNaM yogArUDhatAyA AtmasAkSAtkAranirvikalpasamAdhiparyantAyAH sAdhanamucyate, etena yogamantaHkaraNazuddhirUpaM vairAgyam , Aru. rukSorna tvArUDhasya munerbhaviSyataH karmaphalatRSNAtyAginaH karma kAraNaM yogArohaNe sAdhanamanuScheyamucyate, yogArUDhasya yoga pUrvoktaM prAptavatastu tasyaiva zamaH sarvakarmasaMnyAsa eva kAraNamanuSTheyatayA jJAnaparipAka sAdhanamucyata iti pratyuktam , dhyAnayogasyaivAsminnadhyAye varNanIyatvena tatpakSe zlokasya samyagupapatyA varNanIyArtha zrautaM vihAyAzrItArthavarganasyAnucitatvAta. " yogasUtraM tribhiH zlokaiH paJcamAnte yadIritam / SaSTha Arabhyate'dhyAyastavyAkhyAnAya vistarAt // " tatra sarvakarmatyAgena yogaM vidhAsyastyAjyatvena hInatvamAzaGkaya karmayoga dvAbhyAM stutavAniti svapUrvagranthAdapyasmin tRtIya zloke dhyAnayogavarNana. syAvazyakatvAt , kadA yogArUDho bhavatItyucyata ityuttaralokamavatArya "yoga samAdhimArUDho yogArUDha ityucyate " / iti yogArUDhazabdArthapradarzanaparasvagranthatanmUlavirodhazca // 3 // kadA yogArUDho bhavatItyapekSAyAmAha-yadeti- etena kIdRzo'sau yogArUDho yasya zamaH kAraNamucyate ityatrAha-ka: punaryogArUDhaH ? ityata ucyate ityApAtanikAdvayamapi pratyuktam , yadAtadApadayoH pratyakSamupalabdharbhASyoktapAtanikAyA eva yuktatvAt , yadA yasmin kAle samAdhIyamAnacitto yogI indriyArtheSu viSayeSu zabdAdiSu karmasu ca nityAdiSu prayojanAbhAvabuddhacA nAnuSajate anuSanaM kartRtvAdibuddhiM na karotItyarthaH, yataH sarvAn saMkalpAn viSayaviSayakamanovRttibhedAn kAmAn sarvANi karmANi ceti sarvasaGkalpAn ihAmutrArthakAmahetuna saMnyasituM zIlamasyeti sarvasaMkalpasaMnyAsI tadA yogArUDhaH prAptasamAdhirucyate // 4 // iti / / vivRNoti-pariNAma itIti / nayasya sarvasya jJAnarUpatvena sUkSmatvaM kasyacit kasyacicca sthUlatvamiti svarUpato na sambhavatItyataH sUkSmA iti mUlasya vivaraNa- sUkSmArthA iti / pariNAme iti mUlasya vivaraNam - aidamparyAyArthazraddhAyAmiti- taatpryvissyiibhuutaarthvissykshrddhaayaamityrthH| hitA iSTaphaladAyinaH / apariNAmi zrutArthatayA na satimAti, sarvasya puMsaH pratikSaNaM pariNamanasvabhAvatvena pAriNAmikatvasya pariNAmavattvalakSaNasya tatra sambhavAdataH prakRtopayoginaM tadarthamupadarzayati-- utsamaikarucau puruo iti- utsameM sAmAnyazAstre ekA'dvitIyA ruciH zraddhA yasya sa utsargakarucistasmin puruSa, sUkSmArthA nayA hitAvahA na bhvntiityrthH| atipariNAma iti mUlamapi zrRyamANArthaparatayA na saGgacchate, kSaNamapi vastu pariNAmaM nAtikAmatIti pariNAmAtikamalakSaNasyArthasya, yo hi yasya yadA pariNAmaH sa tadA tasya vyApanabhAvalakSaNAtyantatvasamakalita eveti sarvo'pi puruSo'tipAriNAmika eveti tayavacchedyaM na apariNAmike iti mUlaM yathA Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 nayAmRtataraGgiNI taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH | taditarA iti svarUpato balavAnapi nizcayanayaH stokAnAmupakArakatvAd bahUnAM cApakArakasvAJcakravartibhojanamiva phalato'narthanibandhanamiti bhAvaH // 77 // Ame ghaTe yathA nyastaM, jalaM khaghaTanAzakRt / tathA'pariNate ziSye, rahasyaM nayagocaram // 78 // nayAmRta-Ame ghaTa iti-spaSTam // 78 // pRthaktve nAdhikArastannayAnAM kAlikazrute / adhikArastribhiH prAyo, naye vyutpattimicchatAm // 79 // nayAmRta-pRthaktva iti / tat-tasmAt kAraNAd bahUpakAroddezenaiva dezanAyAH pravRtteH, sUkSmanayAnAM ca bahanupakArakatvAt kAlikazrute pRthaktve-anuyogacatuSTayapRthakkaraNe sati, nayAnAM sarveSAM nayAnAmadhikAro nAsti yojanAyAmiti zeSaH, kiM sarvathaiva nAdhikAro ? netyAha-tribhiH-naigama-saGgrahavyavahArairnayaiH prAyo'dhikAro vyutpattimicchatAM-ziSyANAM hitamiti zeSaH, tathA ca pAramarSam " eehiM diTThIvAe paruvaNA suttaatthakahaNAya / iha puNa aNabhuvagamo ahigAro tIhi u bhagaMti // " [Avazyake gA0 760 ] / pRthaktve hyavibhAgasthaineyaH sUcanAmAtrasanniviSTaiH mUDhanayikaM zrutamiti na tatra sarvanayavivecanAdhikAraH, apRthaktve tu bahUnAM ziSyANAM pariNAmakatvAt taddhito bahutvena vibhAgasthairnayairamUDhanaye sUtre sarvanaya. vyutpAdanamAsIdeveti bhAvaH / taduktaM--- kiJcid vidyate iti svarUpoparaJjake tasmin vizeSaNe sati yatrApi puruSe hitAvahatvaM sUkSmArthanayAnAM so'pi puruSo'tipAriNAmika eveti niSedhArthasya cAghaTamAnatvAt prakRtopayoginaM tadarthamAha- apavAdaikarucAviti- vidhAyaka zAstra sAmA nyazAstraM tathArthasaGkocakaraNAya yadvizeSazAstraM tadapavAdazAstraM tadarthe ekA'dvitIyA ruciH zraddhA yasya so'pavAdaikarucistasmin puruSe'pi, sUkSmArthA nayA hitAvahA na bhavantItyarthaH / pariNAmakAnAM svalpatvAt tadupakArakatve'pi svarUpato balavato nizcayanayasya bahUnAmapariNAmakAnAmatipAriNAmikAnAM cApakArakatvAcakravartibhojanasyevAnarthahetutvamiti phalato na zuddhatvaM tasya kintu vyavahArasyaiva phalataH zuddhatvamityAha- stokAzceti / taditarAH" ityasya sthAne "taditare " iti paatthH| pariNAmakabhinnA apariNAmakA atipariNAmakAzca // 7 // aidamparyAyArthaviSayakazraddhAzUnye ziSye nizcayanayaviSayagocara upadezo'narthaheturityetatpratipAdakamaSTasaptatitamapadyaM spaSTArthatvAna vivaraNAhamityAha- Ame ghaTa iti-spaSTamiti / / 78 // kAlikazrata vyAkhyAyAM nizcayanayasya nAdhikArI vyavahAranayasya tvadhikAra ityAvedakamekonAzItitamapayaM vivRNotipRthakUtva itIti / taditi mulasya vivaraNaM-tasmAt kAraNAditi / tasmAt kAraNAdityanena kimuktaM bhavatItyapekSAyAM tasyaiva viziSya svarUpamupavarNayati- bahUpakAroddezenaiveti- bahUpakAroddezenaiva dezanAyAH pravRttaH, sUkSmanayAnAM ca bahanupakArakatvAdityetasmAt kAraNAdityarthaH / kAlikadhate iti prasiddhatvAnna vyAkhyAtam / prathaktve iti mUlasya vivaraNam-anupayogavatuSTayapRthakkaraNe stiiti| nayAnAmityasya vivaraNaM- sarveSAM nynaamiti| kutrAdhikAro nAstItyapekSAyAM yojanAyAmiti zeSaH, yojanAlakSaNavyAkhyAne sarveSAM nayAnAmadhikAro nAstItyarthaH / uttarArddha vyAkhyAtumavatArayati-kimiti / uktArthe paramarSivacanaM pramANayati-tathA ceti / ehi iti-"eIi dRSTivAde prarUpaNAsUtrArthakathanAya / iha punaranabhyupagamo'dhikArastribhistu bhaNyate // " iti saMskRtam / bhAvArthamAvedayati-pRthaktve hItyAdi / mRDhanayika avijJAtanayakam, anena nayenedaM zrutaM pravRttamityevaM na jJAyata iti / tatra avijJAtanayake Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalakRto nayopadezaH / 245 " mUDhanai suaM kAliyaM tu na NayA samoaraMti iha / ___ apuhatte samoAro nasthi puhatte smoaaro||" [ Avazyake gA0 762 ] tti / yadyapyAcAryavine yAnAM viziSTabuddhimapekSyAkhilanayavyutpAdanamaidayugInAnAmapyaviruddhameva / taduktaM" Natthi naehiM vihUNaM suttaM attho a jiNamae kiMci / / Asajjau soAraM Nae NayavisArao bUyA // " [vizeSAvazyake gA0 2277 ] iti / tathApi nikhilaparSadanupakAritvena bahUnAmapariNAmAtipariNAmajanakatvena coktarItyA sUtre sUkSmanayopanyAso na kriyata ityavirodhaH // 79 // / tenAdau nizcayodgrAho ngnaanaamphstitH| rasAyanIkRtaviSaprAyo so na jagaddhitaH // 80 // nayAmRta-teneti / tena-sUtroktarItyulaGghanasya kRtAntakopAvahatvena, Adau nizcayobAhonizcayanayopanyAso, nagnAnAM-digambarANAmapahastito-nirAkRtaH, na-yato'sau nizcayanayopanyAso nikhilanayaikavAkyatApAdakatAtparyArthISadhena rasAyanIkRtaviSaprAyastadavabodhavataH kasyacideva hito na tu jagaddhito, jagaddhitazca nayo vyavahAra evetyAdau tadupanyAsena nizcayamupanyastavatAM digambarANAmaprAptakAlatvAdayo bahavo doSAH / / 80 // dhrute| taddhitaH bhushissyhitH| sarvanayavivecanAdhikAraH, asyaiva spaSTIkaraNa- bahutvenetyAdi / amUDhanaye vijJAtanayake, anena nayena idaM sUtraM pravRttamanena ca nayenedaM sUtraM pravRttamityevaM vijJAtanayake iti yAvat / ukkArthe'pi paramarSivacanasaMvAdamAha- taduktamiti / mUDhanaiaM0 iti - " mUDhanayikaM zrutaM kAlikaM tu na nayA: samavataranti iha apRthaktve samavatAro nAsti, pRthaktve samavatAraH / iti saMskRtam / aidaMyugInAnAmapItyapikAreNAnyugInAnAM vineyAnAM viziSTabuddhimapekSyAkhilanayavyutpAdanaM hitamityatra kimu vaktavyamityarthasthAneDanam / uktArthe paramarSivacanasaMvAdamAha-sadukamiti / Nasthi0 iti- " nAsti nayairhi vihInaM sUtramarthazca jinamate kiJcit ? AsAdya tu zrotAraM nayAn nayavizArado yAt // " iti saMskRtam / tathApi uktadizA sarvanayavyutpAdanasyAviruddhatve'pi / anyat spaSTam // 79 // digambarANAM prathamato nizcayanayopanyAsasyAyuktatvAvedakamazItitamapayaM vivRNoti-tenetIti / tenetyasya vivaraNaMsUtroktarItyullanasya kRtAntakopAvahatveneti- kRtAntaH- siddhAntaH, siddhAnsaviruddhatveneti tadarthaH, siddhAntasya yamavAcakakRtAntazabdenopanyAsAt yaM prati yamaH kupitaH sa nazyatyeva evaM siddhAntaviruddho nizcayanayasyAdAvupanyAso'pi bhagna eva. nAma rakSituM pramANa prabhavatItyarthaH / AdI vyavahAranayopanyAsAt pUrvameva / nizcayodvAha iti mUlasya vivaraNa-nizcayanayopanyAsa iti / nagnAnAmityasya vivaraNa- digambarANAmiti / apahastita ityasya vivaraNanirAkRta iti / atra hetuprarUpakamuttarArddhamityAvedanAya yata iti| "na- yato" ityasya sthAne " yato" iti pAThaH samucitaH / asAviti mUlasya vivaraNa-nizcayanayopanyAsa iti / uktaTIkAnusArAt "prAyo so" ityasya sthAne padye "prAyo'sau" iti pAThaH samyag / viSasya rasAyanIkaraNaM kasyacidauSadhasya saMyojanayA bhavati, tadatra kimauSadhamityAkADAnivRttaye TIkAyAM pUritaM- nikhilanayakavAkyatApAdakatAtparyAoSadheneti / tadavabodhavataH nikhilnykvaakytaapaadktaatpryaarthaavbodhvtH| yaH khalu nizcayanayAvalambanenAveditasyopadezasyAbhipretArthamevagacchati sa eva nikhilanayAnAM parasparamavirodhamavagantuM prabhuriti tasya nizcayanayopanyAso rasAyanIkRtaviSatulyatvAddhito na tu nizcayanayAvalamnyupadezAbhipretArthamajAnatAM nayAnAmekavAkyatvAbhAvamevAvamacchatAM janAnAM nizcayanayopanyAso hita ityAhana tu jagaddhita iti, evaM ca jagaddhitazca vyavahAra eva vyavahAranayAvalambyupadeza eva jagatAM sarveSAM tAtparyArthA Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / prekSAvadupakAritayaivAdau nizcayanayopanyAso'smAkaM phalavAn bhaviSyatItyAzaGkAyAmAha unmArgakAraNaM pApA parasthAne hi dezanA / bAlAdena nyayogyaM ca vaco bheSajavaddhitam // 81 // nayAmRta0-unmArgeti / parasthAne-svAdhikAribhinnAdhikAriNi nimitte, hi-nizcitam , dezanA unmArgakAraNamiti hetoH pApA, na khalbapariNatavyavahAreSu malinavastreSu kuGkumarAgAdhAnavanizcayanayadezanA zobhAmAvahati, na ca bAlAdemadhye anyayogyaM vaco'nyasya bheSajavaddhitaM kintvanarthakAri, tasmAdAdau nizcayodrAho nagnAnAmanarthAvaha eva, tadidamuktaM SoDazakaprakaraNe" bAlAdibhAvamevaM samyag vijJAya dehinAM guruNA / saddharmadezanApi hi kartavyA tadanusAreNa // 1 // yadrASitaM munIndraiH pApA khalu dezanA parasthAne / unmArganayanametad bhavagahane dAruNavipAkam // 2 // hitamapi vAyorauSadhamahitaM tacchleSmaNo yathAtyantam / saddharmadezanauSadhamevaM bAlAdyapekSamiti // 3 // etadvijJAyaivaM yathAhaM zuddhabhAvasampannaH / vidhivadiha yaH prayuGkte karotyasau niyamato bodhim // 4 // " 81 / / nanvanAdikAlInavyavahAravAsanAjanitamAtmazarIrAbhedabhramamunmUlayituM pravRtteH, asmacchAne AdI bhijJAnAbhijJaprANinAM hitAvahaH / iti etasmAt kAraNAt / AdI prthmtH| "tapanyAsena" ityasya sthAne " tadanupanyAsena" iti pATho yuktaH, tasya vyavahAranayAnupanyAsenetyarthaH / anyat spaSTam // 8 // ekAzItitamapadyamavatArayati-prekSAvadupakAritayaiveti / asmAkaM digambarANAm / vivRNoti-- unmArgetIti / parasthAne ityasya vivaraNa- svAdhikAribhinnAdhikAriNi nimitte iti- svapadenAtra dezanAyA grahaNam / dezanA kathaM pApA? mukhyatayA'dharmasya gauNatayA'dharmakAraNasya ca pApapadabodhyatvAdata unmArgakAraNatvenAdharmahetutvAt pApapadabodhyA setyAzayenAha- unmArgakAraNamiti / hetoriti- yato'nadhikAriNi dezanA unmArgakAraNametasmAt kAraNAt pApatyarthaH / sadRSTAntamanadhikAriNi nizcayanayadezanAyA: zobhAnAvahatvamAvedayati-neti- asya 'Avahati' ityanenAnvayaH / skhala nizcitam, apariNatavyavahAreSviti-ajJAtanayarahasyevisyarthaH, asya nizcayanayadezanAyAmanvayaH / malineti-atya ntamalineSu vastreSu kuGkumarAgasya- rAgidravyakuGkumarakkinna AdhAnaM yathA zobhA nAvahati tathetyarthaH / na cetyasya hitamityanena sambandhaH / bAlAderityatrAdipadAt kumAra yuva-vRddhAderupagraha bheSajavaditi- yathA kumArAdiyogyaM bheSajaM na bAlAdehita bAlAdiyogyaM ca meSajaM na kumArAdehita tathetyarthaH / kintvanarthakAri kumArAdiyogyaM bheSajaM bAlAdibhyaH pradattaM teSAmanarthakaram / upasaMharati-tasmAditi / etatsaMvAdakaM SoDazakaprakaraNasthapadya catuSTayamupardarzayati- tdidmuktmiti| bAlAdIti- guruNA dehinAmevaM bAlAdibhAvaM samyag vijJAya tadanusAreNa saddharmadezanA'pi kartavyA hItyanvayaH / tadanusAreNa bAlAdyanusAreNa, bAlAdiSu madhye yasya yA saddharmadezanA yogyA tasmin sA dezanA guruNA vidheyetyarthaH / anyat spaSTam / / ____ yadbhASitamiti- ' iti yad bhASitam ' iti tRtIyapadyAntetinA saha bhASitamityasyAnvayaH, khalu nizcitam , parasthAne dezanA pApA, bhavagahane dAruNavipAkametadunmArganayanam , yathA vAyohitamapyauSadhaM tacchleSmaNo'ntyantamahitam, evaM bAlAdyapekSaM saddharmadezanauSadhamiti bhASitaM munIndraryadityanvayaH, bhavagahane sNsaarkaanne| dAruNavipAka paryante'zubhaphalakam , vAyoH vAtavyAdhipIDitastha, tat auSadham , zleSmaNaH kaphAdivyAdhipIDitasya, evaM tathA, anyaduttAnArtham // pataditi- yaH zubhabhAvanApanna etadevaM vijJAya iha vidhivad yathArha prayuGkte asau niyamato bodhiM karotItyanvayaH, bodhi samyaktvam , anyat spaSTam // 8 // dvayazItitamapadyamavatArayati-nanvityAdinA / anAdIti- anAdikAlikI yA vyavahAravAsanA tayA janitamAtmA zarIrayoramedabhramaM - tAdAtmyabhramamunmUlayitum- atyantamucchettum , "pravRtteH," ityasya sthAne pravRtte" iti pATho Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / nizvayodrAhaH phalegrahiH 16 suparicidANubhUdA maJcassa vi kAmabhogabaMdhakadhA / 22 egatthassuvalaMbho Navari Na sulabho vibhattassa || [ samayaprAbhRtam ] 247 ityAdivacanAt, ata eva budhAdivikalenedaM kasyacidevAdeyaM pravacanaparamaguhya mitItarazAstrebhyo viziSyata iti cet ? tarhi tAdRzaM samayaprAbhRtAdikaM hiGgumaricavikrayakAriNAM mugdhavaNijAmadhInaM kurvadbhirbhavadbhiH samIcInaM pravacanaguhyamAghrAtam, kathaM ca padArthaparijJAnAdivyavahAravyutpattau naimike dravyasaGgrahAdAvapyAdau nizcayopanyAsena sUcimukhe muzalapravezanaM vyavasAya AyuSmato nopahAsakara: !, kathaM vA laukikavyavahArajanitabhramamunmUlayituM lokottaravyavahAramutpAdanasyaivAvasara prAptatvena tamullaGghaya yuktaH, tasya nirmite ityarthaH, asmacchAstre digambarazAstre, Adau vyavahAranayopanyAsAt pUrvameva nizvayoDrAhaH nizvayanayopanyAsaH, phalegrahiH pariNAme phalapradaH / uktArthe samayaprAbhRtAdivacanaM pramANayati- suda0 iti - 'sutaparicitAnubhUtA matsyApi kAmabhogabandhakathA / ekArthasyopalambho navaraM na sulabho vibhaktasya // " iti saMskRtam / ata eva digambara zAstrasyAtmazarIrAbheda bhramonmUlanArthaM pravRttasyAdau nizcayodvAhasya phalegrahitvAdeva, ' ata evedamitarazAstrebhyo viziSyate' 95 ityanvayaH / "vudhAdivikalenedaM " ityasya sthAne "buddhayAyavikalasyedaM " iti pATho bhavitumarhati yathAzrutaM tu na saGgatimaGgati, idaM digambarazAstram, buddhayAdyavikalasya kasyacideva pramAturAdeyamupAdeyam, pravacanaparamaguhyaM jainarAddhAnta gUDharahasyAvedakam iti etasmAt kAraNAt, itarazAstrebhyaH digambarazAstrabhinnazAstrabhyo jainarAddhAnta rahasyAnAvedakebhyaH, viziSyate viziSTaM bhavati / uktadigambarAzaGkAM samAdhatte taddati / tAdRzaM pravacanaparama guhyam, hiMgumarIcavikrayakAriNAmityanena mugdhA vaNijo'tyantaM zAstrarahasyAnabhijJA: svAdhInAnAM zAstradalAnAM hiGgu-marIcAdipariveSTanakArye evopayogaM kariSyanti hiGgumarIcAdikrayakAriNazca mugdhA vyavahAriNo bAlaviSThAdyazucipramArjanAdikarmaNyeva teSAmupayogaM kariSyanti na tu tadadhInasya samayaprAbhRtAdeH pravacanaparamaguhyAvedakatvena pravacanaparamaguhyatvaM grahISyantItyAveditaM bhavati / bhavadbhiH digambaraiH, digambarasya sAdhoH samaya prAbhRtAdizAstradalAnyapi svasya sarvathA nirgranthatrarakSaNAya parityAjyAnyevAtasteSAM mugdhavaNigadhInatvamAvazyakameveti / AghrAtamityanenAnyAdhInasya zAstrasya samyagavalokanaM sAbhyAsaM na bhavatyata ApAtato nirIkSaNameva na tataH pravacanaguhyasya samyagavasitirityaveiditam / kathaM cetyasya nopahAsa karaH ' ityanenAnvayaH / padArtheti - asya padasyAyamartha ityevaM yat padArthaparijJAnam, AdipadAt tajjanyaM yad vihitakiyAdyAcaraNaM niSiddhakiyAnAcaraNaM tatprabhRteH parigrahaH, tadAtmikA yA vyavahAravyutpattiH vyavahAropayoginI vyutpattistatra / " naimike iti sthAne naiyamike' " iti pATho yuktaH, niyamakArake iti tadarthaH / dravyasaGgrahAdau dravyasaGgrahAdigranthe'pi / Adau prathamataH / nizcayopanyAsena nizcayanayopanyAsena / " sUvimukhe " ityasya sthAne 'sUcImukhe ' iti pATho yuktaH, phATitavastra khaNDAderyojanAdikarmanipuNA'yoniSpannA sUcI, tasyA mukhaM- sUtrapravezanArthaM chidram, tadatisUkSmaM bhavati, tatrAtisUkSmameva sUtraM prayatnena pravizati, tatrAtisthUlasya muzalasya pravezanaM na sambhavati, yadi kasyacidatimUDhamateH sUcImukhe muzalapravezana vyavasAyo bhavet sa niSphalatvAt tasyopahAsakara eva bhavati, tathA prathamato nizcayanayopanyAsenAyuSmataH- ciraMjIvino digambarasya, paropakArAdhyavasAya upahAsa karaH kathaM netyarthaH / 'muzalapravezanaM vyavasAya " ityasya sthAne " muzalapravezanavyavasAya " iti muzalapravezane vyavasAya" iti vA pATho yuktaH / 'AyuSmataH' ityupAdAnena mUrkhazciraM jIvatIti vacanAt tathA vyavasAyakaturdigambarasya mUrkhatvaM dhvnitm| kathaM vetyasya na kramaviruddhatetyanenAnvayaH / " vyavahAramutpAdanasyaivA " ityasya sthAne " vyavahAravyutpAdanasyaivA " iti pATho yuktaH / tamullaGghaya avasaraprAptaM lokottaravyavahAravyutpAdanamatikramya prathamaM laukika vyavahAravyutpAdanaM tatastajvanitabhramamunmUlayituM lokottaravyavahAravyutpAdanaM tadanantaraM nizcayanayavyutpAdanamityevaM yaH kramastadviruddhatA prathamato nizcayanayavyutpAdane digambarasya syAdevetyarthaH / nanvanekakSaNasyApyabhyupagantA vyavahAraH, tatraikakSaNasthityabhyupagantRtvaM samastyeva, na hyekakSaNasthitimantareNAnekakSaNasthitiH sambhavati, ekakSaNasthitistvanekakSaNasthitimantareNApi sambhavati, tathA cAneka 61 Es " Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 nayAmRtataraGgiNI-saraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / nizcayavyutpAdanasya na kramaviruddhatA ?; na ca vyApakanizcayAbhidhAnottaraM vyavahArAbhidhAnamevAtra kamaH, dvayorapi nayatvena bhUmikramAnurodhenaivAtra kramAzrayaNAt, anyathA hyavyutpAditavyavahAro duSprApyavyutpattikanizcayazca ziSyaH phala sandehadolAdhiropaNena saMsAra eva bhrAmitaH syAt, taduktamanyairapi-- " ajJasyAddhaM prabuddhasya sarva brahmeti yo vadet / mahAnarakajAleSu sa tena vinipAtitaH // 1 // " [ mahopaniSad 5, 105 ] iti / na ca nizcayAdhikArI prabuddha eva (na kiM tvaddhaprabuddha iti vAcyam, ApAtanizcayazraddhAjanite kriyA''lasyavato'rddhaprabuddhatve'pi saMzayAdityabhiprAyavAnAha ye sIdanti kriyAbhyAse jnyaanmaatraabhimaaninH|| nizcayAnnizcayaM te na jAnantIti zrute zrutam // 82 // nayAmRta0-ya iti / ye jJAnamAtrAbhimAnina:- jJAnamevAsmAkaM sarvA sAmagrI sampAdayiSyatIti svecchAkalpitasantoSavantaH, kriyAbhyAse sIdanti te nizcayAnnizcayaM na jAnanti, kintu zabdAbhilA. kSaNasthityupagamopyekakSaNasthityupagamaH, ekakSaNasthityupagamastu svata ekakSaNasthityupagama ityevaM nizcayanayasya vyApa. katvAt prathamato'bhidhAnaM tato vyavahAranayasyAbhidhAnamityaiva kramaH, tadviruddhatA ca nAstyeva digambarasya prathamato nizcayAbhidhAne ityAzaya pratikSipati-na ceti| niSedhe hetumAha-dvayorapIti-nizcayanaya-vyavahAranayayorapItyarthaH / bhUmikramAnurodhenaiva prathamato hyanatiprayojano vyavahAranayavyutpattipAtraM bhavitumarhati, tato nizcayana yavyutpAdana yogyo bhavatIti prathamato vyavahAranayavyutpatyAdhAnayogyatvAd vyavahAranayabhUmistato vyutpAditavyavahAro'sau nizcayavyutpattyAdhAnayogyatvAnnizcayanayabhUmirityevaM bhUmikramAnurodhena / anyathA bhUmikamAnAzrayaNe / hi ytH| avyutpAditavyavahAraH avijJAtavyavahAranayamArgaH, asya 'ziSyaH' ityanena smbndhH| yAvanna vyavahAranaye vyutpannastAvannizcayanayavyutpattiko na bhavitumarhatIti dudhApyavyutpattikanizcayazceti- duSprApyA prAptumazakyA vyutpattiryasya sa duSprApyavyutpattikaH, duSprApyavyutpattiko nizcayo yasya sa duSprApyavyutpattikanizcayaH, yena puMsA nizcayanayasya vyutpattiH prAptuM na zakyate sa ityarthaH, tathA ca vyavahAramArgAnabhijJo nizcayanayamArgAnabhijJazca ziSyo nizcayanayopanyAsena etadupanyastaphalaM mayi bhavi. Syati navA nizcayanayopadiSTakarmaNa idaM phalaM navetyevaM phalasandehalakSaNA yA dolA tasyAmadhiropaNena saMsAra eva bhrAmitaH syAt , punarjananaM punamaraNaM punarjanmetyevaM punaH punaH saMsAryeva syAnna muktimAsAdayedityarthaH / yo yadupadezAyogyaH sa tadupadezato'narthamevAsAdayati na tadupadiSTa phalamityatra paravacanasaMvAdamAha- tadukta ajJasyeti- vizeSato vijJAnarahitasyetyarthaH, tena sarvathA jJAnarahitatvasya jIvamAtre'saMbhave'pi na kSatiH / 'sarva brahma' ityet pratipAdyaM yathAzrutamapi yo na jAnAti tasyoktavAkyena zrutamAtreNa neSTaM navA'niSTamupajAyate tathAvidharAgadveSarAhityAdata ukkamarddha prabuddhasyeti- zatyoktavAkyapratipAdyaM jJAtuM samarthaH, tadabhipretArtha nAvadhArayituM prabhuH, etAdRzo'rddhaprabuddho darzitavAkyena sarvasya vastuno brahmaikarUpatvamavagatyAgamyAgamanA'bhakSyabhakSaNAdikaM yatheSTamanutiSThed, atastadupadezataH sa mahAnarakeSveva patitaH syAt / sa ajJo'rddha prabuddhaH tena sarva brahmatyupadezaka / na cetyasya vAdhyamityanenAnvayaH / "janite kriyA" ityasya sthAne "janitakiyA" iti pATho yuktaH // vivRNoti-ye itIti / jJAnamAtrAbhimAnina iti mUlasya vivaraNaM-zAnamevAsmAkaM sarvo sAmagrI sampAda. yiSyatIti svecchAkalpitasantoSavanta iti / kriyAbhyAse sIdanti jJAnamAtreNeva sambhRtasAmagrI keNAnAyAsameva mukiphala bhaviSyatyasmAkamataH kaSTaikaphalikA saMyamArAdhanAdikA kriyA nAcaritavyeti tadA varaNe klizyantaH kriyAM nAcarantyeva, te jJAnamAtrAbhimAninaH, nizcayAt vastutaH paramArthata iti yAvat, nizcayaM nizcayanayarahasyam / tat kiM prakArAntareNa nizcayaM te jAnanti yena nizcayAditi vizeSaNamupAttamiti pRcchati-kinviti / uttarayati-zabdA rpiiti| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / pAdirUpavyavahAramAtrAdeveti zrute - oghaniryuktatyAkhye zrutam, tathA ca tatpAThaH - "NicchayamavalaMbatA Nicchayao picchayaM ayAgatA / NAsaMti caraNakaraNaM bAhirakaraNAlasA ke i // 762 // " 249 uttarAdhyayane'pyuktam 35 "bhaNitA akaritA ya baMdhamukkhapainniNo / vAyAviriyamitteNaM samAsamiti appayaM / / 169 // kiJca, viSaya-svarUpA 'nubandhairdharmasyeva nizcayasyApi traividhyamanveSaNIyam, tatra viSayanizcayo nizcayabuddhyA brahmaikAntAdizravaNam, anAdisvarUpanizcayo jainazAstrastha nizcayanayagranthaparizIlanam, anubandhanizcayazca praNidhipravRttivighna jayasiddhiviniyogapavitrottaratadbhAva vRddhiheturvyavahArakriyApravRttiriti, sAmarthye kriyAlasasya nizcayAbhimAno viziSTaphalAnAvahatvena na jyAyAn / na vA tadanukUlakuvAsanAdhAya kaM digambara darzanamapIti kimativistareNa // 82 // dRSTAntapradarzana pUrva nayAnAM zuddhyazuddhI / atha nikSepanayayojanAM pradarzayannAha - iSTaH zabdanayairbhAvo, nikSepA nikhilAH paraiH / mataM maGgalavAde'nyad, bhidAM dravyArthike traye // 83 // nayAmRta0 - iSTa ityAdau / zakyatAvacchedakabhedenaikasya zabdasyAnekazaktipradarzakaM vacanaM nikSepa:, bhilApAdIti- mAtrAdevetyanantaraM nizcayaM jAnantItyasyAnukarSaH / iti evam | zrute ityasya vivaraNam - oghaniryutyAkhye iti - oghaniryukti nAmake zrute ityarthaH / zrutaM paThitam / tatpAThA oghaniyukti gaThaH / Nicchaya0 iti - " nizcayamavalambamAnA nizcayato nizcayamajAnantaH / nAzayanti caraNakaraNa bAhya karaNAlasAH ke'pi // " iti saMskRtam / uttarAdhyayanapAThamupadarzayati- bhaNitA0 iti - " bhaNanto'kurvantazca bandhamokSa pratijJAvantaH / vAgvIryamAtreNa samAzvasanti AtmAnam // iti saMskRtam / viSayeti - ayaM dharmasya viSayaH idaM dharmasya svarUpam, ayaM dharmasyAnubandhaH, dharme Acarite idaM phalaM niSpadyata iti yAvat itthaM viSayasvarUpAnubandhairmarUpa yathA traividhyaM tathA'yaM nizcayasya viSayaH, idaM ca nizvayasya svarUpam, ayaM ca nizcayasyAnubandha ityevaM nizcayasyApi vaividhyaM yathA jJAyeta tathA prayatno vidheya ityarthaH, tatra nizcayasya viSaya-'svarUpAnubandheSu madhye nizcayabuddhayA nizcayanayAvalambivuddhayA / brahmaikAntAdizravaNamityatra chedo'zuddhaH, kintu 'brahmaikAntAdizravaNamanAdi ' ityatra chedaH zuddhaH yadapauruSeyatvAdanAdi brahmaikAntAdizravaNamadvaitavAdyAgamaH sa viSayanizcaya ityartha: / jaineti - jainazAstre sthito yo nizcayanayagranthastasya parizIlanamabhyasanaM svarUpanizcayaH, athavA jainazAstre'nekAntavAde sthitAstatraiva svazraddhAM praguNIkurvanto ye sUravasteSAM ye nizcayanayagranthA nizcayanayaviSayapratipAdakatvAnizcayanayAtmaka jJAnajanakatvAd vA nizcayanayasvarUpA granthAsteSAM parizIlanaM svarUpanizcaya ityarthaH / praNidhIti - praNidhipravRttivighna jayasiddhiviniyogataH pavitrasyottaratadbhAvasya vRddhiheturyA vyavahArakriyAyAM pravRttiH sA anubandhanizcaya ityarthaH / sAmarthya vyavahAra kriyAyAM sAmarthya sati / krivAlasasya vyavahAra kriyAyAmAlasthavataH, yo vyavahArakriyAM kartuM samartho'pyAlasyAd vyavahArakriyAM na karoti tasyeti yAvat / nizcayAbhimAno nizcayanayAbhimAno na jyAyAn zreSThatamaH / tatra hetu: - viziSTaphalAnAvahatveneti muktiphalAjana karavenetyarthaH / naveti nizcayAbhimAnAnukUlavAsanAdhAya digambaradarzanamapi naiva jyAya ityarthaH // 82 // 64 zzrazItitamapadyamavatArayati- ukte iti / atha nayazuddhayazuddhayupadarzanAnantaram / vivRNoti - iSTa ityAdineti / iSTa ityAdI" ityasya sthAne " iSTa ityAdinA " iti pATho yuktaH / kiMlakSaNako nikSepa ityapekSAyAmAha - zakyatetighaTazabdasya nAmaghaTe sthApanAghaMTe dravyaghaTe bhAvaghaTe ca zaktirityevaM yad vacanaM tat nAmaghaTatvAdilakSaNazakyatAvacchedakabhedenaikasya ghaTazabdasyAnekazaktipradarzaka miti bhavati nikSepa iti lakSaNapaGgatiH / nanu ghaTazabdasya nAmaghaTe zaktiriti 32 z' Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / na caivamanekArthanAmAnuzAsanasyApi nikSepatvaprasaGgaH, tattvata iSTatvAd, vyavahAratastu siddhAnta-tadupa. jIvyanyataratAdRzavacanameva nikSepa ucyate, na tu " lokAd" [siddhahema0 a0 1, pA0 1, sU0 3] iti sUtreNopanImAnamapItyadoSaH, tatra zabdanayaiH, bhAvo-bhAvanikSepa eveSTaH, paraiH-( arthanayaH, nikhilA:. azeSA nAmAdayazcatvAro'pi, iSTAH, tathA coktam- ) " savvaNikkheve " [ ]tti / yo'yaM nAmanikSepaH sa nikSepalakSaNAkrAnto na syAt , tasya nAmaghaTatvalakSakazakyatAvacchedakAvacchinna eva ghaTapadasyaikazaktipratipAdakatvAt , evaM ghaTazabdasya sthApanAghaTe zaktirityevarUpasya sthApanAnikSepasyApye kadharmAvachinna evaM zaktipratipAdakatvAnniruktalakSaNAkrAntatvAbhAvAnnikSepatvaM na syAt , evaM dravyanikSepabhAvanikSepayorapi pratyekaM niruktalakSaNAvyAptiH, tathA ghaTazabdasya nAmaghaTe sthApanAghaTe dravyaghaTe. bhAvaghaTe ca zaktirityevasvarUpaM vacanaM na nAmanikSepAdyakaikarUpamathApi nirutalakSaNAkrAntamiti paJcamo'yaM bhedo nikSepasyApatediti cet ? maivam- ghaTapadasya nAmaghaTe zaktiriti vacanarUpasya nAmanikSepasyAnekazaktipratipAdakatvasya sadbhAvAt , ghaTarUpAtmakastha yad ghArottarAkArottaradakArottarAsvarUpAnupUrvyavacchinnaM ghaTeti nAma tadapi nAmaghaTastatra nAmaghaTatvaM niruktAnupUrvI rUpaM, yasya kasyacit puMso ghaTa iti nAma kriyate so'pi nAmaghaTastatra nAmaghaTatvaM tatpuruSAtmAvacchedakabAlAvasthAdyAkalitAnekazarIravRttisAmAnyameva, evaM yasya kasyApi vastuno ghaTeti nAma kRtaM syAt tadvastuno nAmaghaTatvaM tattadavasthAbhedabhinna tattadvastugatasAmAnyamaitreti tapazakyatAvacchedakabhedenaikasya ghaTazabdasyAnekazaktipratipAdakatra ghaTapadasya nAmaghaTe zaktiriti vacanasya samastIti nikSepasAmAnyalakSaNaM tatra samanvayamahatyeva, evaM ghaTapadasya sthApanAghaTe zaktiriti vacanako sthApanAni jhepe'pi niruktanikSetramAmAnya lakSaNa samanvayazvetthaM - sthApanA dvividhAsadbhutasthApanA'sadbhutasthApanA ca, tatra mAttikasauvargAdyAtmakasya ghaTasya yaH pRthuyudhAyAkAraH svagato yazcAnyAgato'pi tatsusadRza AkAraH sa sadbhatasthApanA, yazcAnyAdazo'pi 'ayaM ghaTaH' iye sthApyate so'sadbhUtasthApanA, tadubhayatra naika sAmAnya kintu bhinnameva sthApanAghaTatvam, tadavacchinne sthApanAghaTe ghaTapadasya zaktipratipAdakaM sthApanAghaTo ghaTapadazakya iti vacanamapi sthApanAnikSepo nikSepasAmAnya lakSaNAkalina eva, dravyaghaTo'pi yanmRdAdikamanubhUtaghaTaparyAyamanubhaviSyadghaTaparyAyaM vA tat sarvamapi dravyaghaTa iti vyapadizyate, na ca tatsarvAnugatamekaM dravyaghaTatvaM kintu vibhinnameveti dravyaghaTo ghaTapadavAcya iti vacanakharUpo dravyanikSepo'pi nAnAdravyaghaTatvadharmAvacchinne ekasya ghaTazabdasyAne kazaktipratipAdakasvAd bhavati nikSepasAmAnyalakSaNAlizitaH, bhAvaghaTo'dhyAgamato ghaTopayogalakSagaH, noAgamatazca pRthubunodarAdyAkAravAn ghaTa iti tadubhayasAdhAraNamapi bhAvaghaTatvaM naikaM kintu vibhinna miti nAnAbhAvaghaTatvadharmAvacchinne ghaTapadasyAnekazaktipratipAdaka bhAvaghaTo ghaTapadazakya iti vacanamatastadAtmakasya bhAvanikSepasyApi nirutanikSepasAmAnyalakSaNAkAntatvam , yadapi ghaTapadasya nAmaghaTe sthApanAghaTe dravyaghaTe bhAvaghaTe ca zaktiriti vacanaM tadapi nai kam , kintu ghaTapadasya nAmaghaTe zaktirityAdyaneka. vacanasamudAyarUpamiti na nAmanikSepAdito bhidyate iti na paJcamanikSepaprasaGga iti bodhyam / anekArthanAmAnuzAsaneekapadasyAne kazaktipratipAdake niruktanikSepasAmAnyalakSamasyA tivyAptimAzayeSTApattyA pariharati-na ceti / tasvataH para. maarthtH| iSTatvAta anekArthanAmAnuzAsanasyApi nikSepatvasyeSTatvAt tadApAdanaM na dossaayetyrthH| jainasiddhAntAtiriktasiddhAnte nikSepavyavahAro nAstyeva. kintu jainasiddhAnte tadabhijJagumphitagranthe ca nikSepavyavahAraH samupalabhyate, saca nAma-sthApanA-dravya-bhAveSvava vacanArthatayA puraskRteSviti ne nAnArthanAmAnuzAsanasya lakSyatetyAzayanAha-vyavahAratastviti / siddhAnteti-jainasiddhAnta-jainasiddhAntopajIvyanyatarAtmakaM yacchakyatAvacchedakabhedenaikasya zabdasyAnekazaktipradarzakaM vacanaM tadeva nikSepaH siddhAntAbhijJaiH kathyata ityarthaH / na viti- "lokAt" iti siddhahemacandrazabdAnu. zAsanasaneNopanIyamAnaM-prApyamANamaneka rthAnuzAsanamapi naiva nikSepaH, tasya siddhAntatadupajIvyanyatarAnAtmakatvAdityukta. lakSaNAbhAvAnna tasya nikSepatvaprasaGga ityrthH| 'upanImAna" ityasya sthAne "upanIyamAna" iti pATho yuktH| tatra nikSepe / zabdanayaiH sAmprata- samabhirUlaivambhUnAkhyaistribhiH zabdanayaiH / nikhilanikSepAbhyupagama ke'rthanaye'pi bhAva. nikSepo'bhyupagata iti zabda nayairbhAva inTa iti na vizeSa pratipattikaramata uktam -- bhAvanikSepa paveti tathA coktamiti / "savanikkheve" asya sthAne "bhA ciya sahanayA sesA icchati sambanikkheve" iti pATho yuktaH, "bhAvameva zabdanayAH zeSA icchanti sarvanikSepAn" iti saMskRtam / dravyAdhikAnAM negama-saGgraha-vyavahArarju Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / "" nanu naigamAdInAM nAmAdicatuSTayAbhyupagantRtve teSAM dravyArthikatvavyAhatiH syAt, dravyArthikena dravyasyaivAbhyupagamAt paryAyasya pratikSepAt dravyaM pradhAnatayA paryAyaM ca gauNatayA'bhyupagacchan dravyArthiko'pi bhAvanikSepasaha iti cet ? hanta tarhi tvaduktarItyA zabdanayA api dravyanikSepasahAH prAptA iti " bhAvaM ciya saddaNayA [ ] ityAdiprAguktabhASyavacanasaMvAdavyAghAtaH, etena ' dravyArthikaparyAyArthika yordvayostulyavAdenobhayAbhyupagamaH, paramAdyasya sarvathA'bhedenAntyasya tu sarvathA bhedena, tato naikasyobhayaviSayatve viSayAntaragrahArtha manyakalpanAnupapattiH, bhedA-'bhedoparAgeNobhayagrahArthamubhayakalpanAvazyakatvAditi dravyArthikasyApi paryAya sahatvam' ityapyapAstam, evaM sati paryAyArthikasya zabdAderapi dravyasahatvApatteH, atyanta bhedAbhedagrAhiNordvayoH samuditayorapi midhyAdRSTitvAt, atyantAbhede paryAyAsahoktiprasaGgena guNe dravyamiti dravyArthikanayA milApAnupapatteH, atyantabhede'pi paryAyArthasUtrANAM bhAvanikSepAbhyupagantRtvamasahamAnasya zaGkA mupatthApayati- nanviti / nAmAdItyAdipadAt sthApanA dravya bhAvAnAmupagrahaH / teSAM naigamAdInAm / naigamAdInAM bhAvanikSepAbhyupagantRtve'pi dravyArthikatvaniyAmakaM dravyAbhyupagantRtvamastyeveti dravyArthikatvaM kuto vyAhatamityata Aha- dravyArthikeneti / dravyasyaivetyevakAralabhyameva spaSTayati- paryAyasya pratikSepAditi / atra pratividhAnamAzaGkate dravyamiti na dravyamAtrAbhyupagantRtvaM dravyArthikatvaniyAmakaM kintu prAdhAnyena dravyAbhyupagantRtvam, tacca gauNatayA paryAyAbhyupagantRtve'pi dravyArthikasya sambhavatyeveti bhAvanikSepasaho bhavatyeva dravyArthika ityarthaH / yathA dravyArthikasya gauNatayA paryAyAbhyupagantRtvaM tathA paryAyArthikasyApi gauNatayA dravyAbhyupagantRtvaM syAdeva, tathA ca naigamAdInAM dravyArthikAnAmuktadizA nikSepavatuSTAbhyupagantRtve paryAyArthikAnAM zabdanayAnAmapi nikSepacatuSTayAbhyupagantRtvaM syAt evaM bhAvaM ciya saddanayA" [ bhAvameva zabdanayAH ] iti bhASyavacanasaMvAdavyAhatirityevamuktavidhAnapratikSepamupadarzayati inteti / svaduktarItyA bhavadupadarzitapradhAna gauNabhAvAzrayamanItyA / etena' ityasya 'apAstam ' ityanenAnvayaH / tulyavAdena samAnatayA / ubhayAbhyupagamaH dravya paryAyobhayAbhyupagamaH / yadi dvayorapi dravya-paryAyobhayAbhyupagantRtvaM tasya dravyArthikatvamaparasya paryAyArthikatvamiti vailakSaNyaM kathamityata Aha- paramiti - kintvityarthaH, Adyasya naigamAdinasya / sarvathA'bhedeneti - paryAyasya sarvathA dravyAbheda eveti dravyAbhyupagame tadabhinnatayA paryAyasyApyabhyupagama ityevaM sarvathA'bhedena dravyaparyAyo bhayAbhyupagamo naigamAdinayasyetyarthaH / antyasya tu sAmpratAdizabdanayasya punaH / sarvathAbhedeneti - paryAya: sarvathA dravyAda bhinna evetyevaM sarvathA bhedena dravya paryAyobhayAbhyupagamaH zabdanayasyetyarthaH tathA cAbhinnatayA dravya-paryAyobhayAvagataye naigamAdidravyArthikasya bhinnatayA dravyaparyAyobhayAtragataye sAmpratAdiparyAyArthikasya ca kalpanamubhayaviSayatve'pi dvayoH sambhavatyevetyAha- tata iti / naikasyeti- ' namaH ' ' anupapattiH ' ityanenAnvayaH / etene vyatidiSTameva nirAsahetumAha evaM satIti- dravyArthikasya naigamAderukadizA paryAyasahatvAbhyupagame satItyarthaH / dravyaparyAyayoH sarvathA'bhedo'sannevetyasatastasyAbhyupagame naigamAdermithyAdRSTitvaM syAt evaM dravya-paryAyayoH sarvathA medo'pyasanneveti tadabhyupagame zabdana yasyApi paryAyArthikasya mithyAdRSTitvaM syAdityAha - atyanteti / pratyekasya mithyAdRSTitve samuditayorapi mithyAdRSTitvaM nahi pratyekamanyayordvayoH samuditayornAnyatvamityAha- samuditayoravIti / evaM dravyArthikanaye dravya-paryAyayoratyantAbhede yadeva dravyaM tadeva guNa ityekArthakayordravyaguNazabdayoH paryAyazabdatvAd dravyazabdAd dravyAtmakasya guNasya guNazabdAd guNAtmakasya dravyasya pratIteryathA 'ghaTaH kalaza: ' iti sahotirna sambhavati tathA guNo dravyamiti horni syAdityAha - atyantAbheda iti dravya paryAyayoratyantAbhede ityarthaH / paryAyArthikanaye dravyaparyAyayoratyantabhede'pi paryAyArthikena paryAyabhinnaM dravyaM gRhyata eveti dravyagrahaNasya paryAyArthikenaiva sambhavAd dravyaprahArthaM dravyArthikanayAzrayaNama kiJcitkaraM prasajyata ityAha- atyanta mede'pIti- dravya paryAyayoratyanta mede 'pItyarthaH / antargatvaprasakeH nirarthakatvaprasaGgAt / " ekasmin dravyapakSe " ityasya sthAne " etatpakSe " iti pATho bhavitumarhati dravyArthikanayo dravyaparyAyayoratyantAbhedamabhyupaiti, paryAyArthikanayazca tayoratyanta medamityevamabhyupagantRmate ityarthaH / yadA ca paryAyArthikanayo dravya paryAyayoratyanta damapyupaiti tadekaM dravyamAtma svarUpamabhyupagacchatyeva, anyathA dravyAbhAve tena saha paryAyasya bhedAbhyupagamastasya vA paryAyeNa - 251 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalAto nayopadezaH ! kena dravyagrahe dravyArthikasyAntargadutvaprasakteH, ekasmin dravyapakSe paryAyArthikanayamate'pi dravyaM sAmAyikamityasyAvirodhaprasaGgAcaitanmatasya bhASyakRtaiva nirastatvAcceti cet ? . atredaM paryAlocayAmaH-avizuddhAnAM naigamabhedAnAM nAmAdyabhyupagamapravaNatve'pi vizuddhanaigamabhedasya dravyavizeSaNatayA paryAyAbhyuparAntRtvAnna tatra bhAvanikSepAnupapattiH, na caivamasya paryAyArthikatvApattiH, itarAvizeSaNasvarUpaprAdhAnyena paryAyAnabhyupagamAt , zabdAdInAM paryAyAthikAnAM tu naigamavadavizuddhyabhAvAnna nAmAdyabhyupagantRtvamiti, nanvetadapi paryAlocanaM na paryAlocanAntarasaham , svaviSaya vizuddhikRtAparyAyaviSayatAzAlitvasya svaviSayavizuddhikRtAparyAyAviSayatvavinirmokasya vA bhAvanikSepasahatvasya saGgraharjusUtrayoravyApakatvAt tajjAtIye'vizuddhyabhAvenopasarjanIkRtaparyAyaviSayatayA tacchodhanasya duHsAdhya. svAt , IdRzasya bhAvaviSayatvasya sarvAnugatatvena " sesA icchaMti savaNikkheve" [ 3 ityasya vyAghAtApAtAditi cet ? na-bhAvArthAnavabodhAt, 'antyanaigamenetaravizeSaNatayA paryAyo viSayIkriyate' ityasya hyayamarthaH-pAzcAtyanayAt vizeSopayogena vizeSamanubhavatA'ntyanaigamena saha bhedAbhyupagamaH kathaM samaccheteti paryAyArthikamate'pi guNapratipannamAtmadravyaM sAmAyika syAdeveti paryAyArthikamate guNaH sAmAyikaM nAtmadravyamiti na samataM syAdityAha . paryAyAthikanayamate'pIti / etanmatasya anantarAbhihitamatasya / __ atra uktaprazne idam anantarAbhidhIyamAnameva samAdhAnam , paryAlovayAmaH samyagvicArayAmaH, idaM samAdhAnamapi navaM mayaiva paribhAvitamataH samyagabhyasanIya granthAntare'navAptarityAvedayitumuttamapuruSAdaraH, avizuddhAnAmiti- paryAyaviyutasya dravyasyAbhAvAna zuddho naigamastadviSayaka:, kintu avizuddhanaigamavizeSA eva kevalaM dravyamasadapi grahItuM prabhaviSNava ityavizuddhAnAM naigamavizeSANAM kaJcit kAlaM sthiratvena dravyAtmakAnAM nAma-sthApanA-dravyANAM paryAyaviyutAnAmabhyupagame samarthatve'pi vizuddhanaigamavizeSasya paryAyAkalitadavyAbhyupagantuIvyavizeSatayA paryAyAbhyupagantRtvAnna vizuddha naigamabhede bhAvanikSepasyAnupapattirato dravyArthikanayasya nikSepacatuSTa yAbhyupagantRtvaM musnggtmityaashyH| nanvevaM vizuddhanaigamabhedasya bhAvanikSepA. bhyupagantRtve paryAyAbhyupagantRtvAt paryAyArthi katvamapi syAdityAzaya pratikSipati-na ceti / evaM vizuddhanaigamavizeSasya bhAvanikSepasahatvAbhyupagame / asya vizuddhanaigamavizeSasya / niSedhe hetumAha-itareti-prAdhAnyena paryAyaviSayakatvameva paryAyArthikatve tantram, prAdhAnyaM cetarA vizeSaNatvam , vizuddhanaigamastu dravyavizeSaNatayA paryAyaM gRhNAti na tu dravyAvizeSaNatayetItarAvizeSaNatAlakSaNaprAdhAnyena paryAyaviSakatvasya vizuddhanaigame'bhAvAnna tasya pryaayaarthiktvaapttirityrthH| zabdAdInAmitizabda-samabhirUDaivambhUtAnAM paryAyArthikanayAnAM ne gamavad vizuddhacavizuddhibhedAbhAvAt kevalasya paryAyasya dravyAvizeSitasyAsato'pi samastyeva viSayatvam , teSAM tadeva vizuddhatvamiti nAma-sthApanA-dravyAtmakadravyaviSayakatvasya teSu sarvathaivAbhAvAnna nAmAdinikSepAbhyupagantRtvaM kintu kevalabhAvanikSeSabhyupagantRtvamevetyarthaH / gamasya bhAvanikSepasahatvama zahUte-nanviti / etadapi vizuddhanaigamavizeSasya dravyavizeSaNatayA paryAyaviSayakatvena bhAvanikSepasahatvasya samarthakamapi / pAlocanamapi vicAraNamapi / paryAlo banAntarameva darzayati- svaviSayeti- atra svapadena yasmin naye bhAvanikSepasahatvamupapAdanIyaM tasya grahaNam / " vizuddhikatAparyAya" ityasya sthAne " vizuddhikRtaparyAya " iti pAThaH samyag / niruktabhAvanikSepasahatvasya saGgraharjusUtrayorakhyApakatvameva vyavasthApayati-tajAtIya iti- sahajAtIye RjusUtra jAtIye cetyarthaH / tacchodhanasya avizuddhizodhanasya / IdRzasya svaviSayavizuddhikRtaparyAyaviSayatAzAlitvarUpasya svaviSayavizuddhi prayukaparyAyAyAviSayatvavinirmo kalAtvasya vA / "sarvAnugatatvena" ityasya sthAne " sarvAnanugatatvena " iti pATho yuktaH, saGghaharjusUtrayoravyApakatvAt sarvAnanugatatvam, selA. iti-" zeSA icchanti sarvanikSepAn" iti sNskRtm| samAdhatte-neti / svotyabhipretArtha mevopadarzayati- antyanaigameneti / pAzcAtyanayAditi- naigamanayAntaraM saGgahanayaH pravartata iti naigamanayAt pAzcAtyo na yaH sahanaya stasmAdityarthaH, asya vizeSam' ityanenAnvayaH / vizeSo. Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / 253 --------- zuddhaparyAyaviziSTaM dravyaM viSayI kriyate' iti, ayaM ca nyAyaH saGgraharjusUtrayorapi viSayavizeSe sambhavatIti nAvyApakatvam , svasajAtIyena vA zuddhiprayuktaviSayavizeSaparyavasAna sambhAvanA'pIti na kazcid doSaH, itthaM caitadavazyamabhyupagantavyam , uktApekSAM vinA " davaThThio tti[e]ko" [ sammati0 kANDa0 gAthA ] ityAdinA dvayorapyubhayarUpAnekAnupravezapAThasiddhasya tatra bhajanAkRtavizeSasyAnupapatteriti dik / payogeneti-sahanayo vizeSa na gRhNAti kintu sAmAnyameva, naigamanayaparamparAyAM yo'nyo naigamaH yatpazcAt saGgaha. pravRttiH so'pi yadi vizeSaM na gRhIyAnna tarhi tastra sAmAnyagrAhi saGgrahanayAd vizeSaH syAt , evaM ca saGgraha eva tasya pravezo bhavediti na naigamatyAnyaprabhedaH sa syAdataH sa vizeSaM gRhNAtItyabhyupeyamiti vizeSopayogasvarUpeNetyarthaH / ata evaM tena pAzcAtyanayAda vizeSamanabhavatA vaiziSTyamAkalayatetyarthaH / antyanaigamena vizeSagrAhitvAd vizuddhena naigamasyAntyaprabhedena asya viSayIkriyate' ityane nAnvayaH / kiM viSayIkriyata ityapekSAyAmAha- paryAyaviziSTaM dravyamiti- itthaM ca paryAyaviziSTadravyagrAhittve dravyavizeSaNatayA paryAyagrAhitvAnnaigamastha bhaavnikssepshtvmaayaatmityaashyH| saGgrahAdInAmapyuktadizA bhAvanikSepasahatvamityAha- ayaM ca nyAya iti- pAzcAtyanayAd vizeSopayogena vaiziSTyazAlinA pUrvanayena kiJcidvizeSaviziSTadravyaviSayIkaraNalakSaNo nyAya ityarthaH / ": porapi" asya sthAne "sagravyavahArayovyavahArarjasatrayorapi" iti pATho yuktaH / uktanyAyasaGgamanaM cestham - parA-'parabhedena saGgrahasya dvaividhya prasthakavasatipradezadRSTAnte saGgrahasyAbhyupagamavaicitryamityAditaH sAmAnyato'vagamyata eva, yaduta-saGgrahanayasyApyavAntaralakSaNyaM samastIti. tathA ca dravyArthikasyApi saGgrahasya yo'ntyaprabhedo yadanantaraM vyavahAranayasya pravRttiH sa pAzcAtyavyavahAranayena yathAbhUtaM dravyaM viSayIkriyate tathAbhUtameva dravyaM yadi gRhIyAna tarhi tasya vyavahAranayAd vizeSo bhavaditi vyavahAranayAviziSTaH sa vyavahAranaye pravizanna saGgrahasya prabhedo bhavedato yadvizeSaviziSTaM dravya vyavahAranayo gRhNAti tavyatiriktavizeSaviziSTameva dravyaM gRhNAti, dravyavizeSaNatayA vizeSaM gRhNato'pi tasya itarAvizeSaNatvalakSaNaprAdhAnyena paryAyaviSayakavAbhAvAnna paryAyArthikatvam, dravyavizeSaNatayA paryAyaviSayakatvAcca bhAvanikSepasahatvamapi yujyate, tathA vyavahArasya pAzcAtyaina jusUtranayena yadvizeSa viziSTa dravyaM viSayIkriyate tadvizeSaviziSTameva dravyaM yadi vyavahArAntyaprabhedena viSayIkriyeta tarhi tasya RjusUtrAdaviziSTatvena tatraiva praveze na vyavahAraprabhedatvaM syAdatastadvizeSaNAtiriktavizeSaNaviziSTameva dravyaM tena viSayI. kriyate. evaM coktadizA tasyApi paryAyArthikatvAprasaGgo bhAvanikSepasahatvaM ca ghaTatetarAm , RjusUtrasya tu kazcid dravyArthikatvamabhyupagacchati, kazcit puna: paryAyArthikatvaM pUtkurute, dravyArthikatve'pi tasya kiJcidvizeSaviziSTadravyamAhityenopasarjanatyA paryAyagrAhitvAd bhAvanikSepasahatvamupapadyatetarAm , itthaM caturvapi dravyArthikeSu bhAvanikSepAbhyupagantRtvasya sambhavena na tasyAvyApakamiti yuktamuktam- 'nikSepA nikhilAH paraiH, ityupasaMharati-iti nAnyApakatvamiti / nanu naigamAdiprabhedAnAM sarveSAmekajAtIyAnAM samAnaviSayatvena viSayabhedAbhAvAt prathamanegamAditazvaramanaigamAdiprabhede'pi viSayavizeSasambhAvanaiva nAstIti kuta uktadizA bhAvanikSepasahatvaM naigamAdonaHmityata Aha-svasajAtIyena veti-prathamanagamAdiravizuddho'ntyanagamAdistato vizuddha ityavizuddhanaigamAdireva viSayaparizodhanavyApRtavicAragreNimAruhyottarottarazaddhayAdhAnasamarthapUrvapUrvasvajAtIyena negamAdinA zaddhimAsAdya tannibandhanaviSayavizeSAvagAhanasvabhAvarUpasya viSayavizeSaparyavasAnasya sambhAvanA'styevAnyanagamAdiprabhede ityekajAtIyatve samAnaviSayatve ca satyapi niruktasambhAvanayA bhAvanikSepamahatvamapi yuktimArgamaJcatIti na doSakaNikA'pItyarthaH / itthaM ca uktaprakArAzrayaNatazca / etata bhAvanikSepasahatvam, ukkApekSA vineti-dravyArthikasyApi dravyavizeSaNatayA paryAyaviSayatvena bhAvanikSepasa hatyamiti bhAvanikSepamahatve dravyavizeSaNatayA paryAyaviSayatvasya yApekSA tAM vinetyarthaH, asya 'bhajanAkRtavizeSasthAnupapatteH' ityatrAnvayaH / davyATriotti- iyaM ca sammatigatA gAthA, anayA ca gAthayA idaM pratipAdyateyaduta, kevalasya dravyasya kevalasya paryAyasya cAbhAvAt kevaladravyagrAhI dravyArthikaH kevalaparyAyagrAhI paryAyArthika ityevaM zuddhajAtIyo dravyArthikaH pIyArthikazca na vidyate kintu dravyArthiko'pi paryAyamavagAhate paryAyArthiko'pi dravyamavagAhata ityevaM samAnaviSayatve sati bhajanAkRto dravyArthikaparyAyArthikayorvizeSaH, bhajanA ca tatrokkApekSeveti / dvayorapi dravyArthikaparyAyAthikanayadvayasyApi // umayarUpAnekAnupraveza" ityasya sthAne " ubhayarUpAnekAntAnupraveza" iti pATho yuktaH, ubhayarUpasya -dravyArthikatvaparyAthArthikatvobhayarUpasyAnekAntasya, dravyArthikaparyAyArthikanayayoryo'nupravezastasya. "dabdha Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 nayAmRtataraGgiNI taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| nanu yadyevaM paryAyArthike bhAvanikSepa eva, zeSeSu catvAro'pi nikSepA abhimatAstadA maGgalavAde yadukkaM bhASyakRtA-"NAmAitiyaM dabaTiassa bhAvo a pajavaNa yassa" vizeSAvazyakabhASyagAthA75 ] tti, tat kathaM saGgacchate ? tatrAha-dravyArthike bhidAM traye-nAma-sthApanA-dravya-lakSaNe maGgalavAde'bhihite, anyanmataM puraskRtamiti vizeSaH, svAtantryeNApi nAmAditrayaviSayatvameva dravyArthikasyeti tadabhiprAyeNa matAntareNa tatra tathoktirityarthaH, ata evoktaM tattvArthavRttAvapi -" atra cAdyA nAmAdayastrayo vikalpA dravyArthikasya, tathA sarvArSatvAt , pAzcAtyaH paryAyanayasya tathApariNati vijJAnAbhyAm" iti // 3 // etanmatAvaSTambhakamAha dravyArthe guNavAn jIvaH, paryAyArthe ca tdgunnH|| sAmAyikamiti proktaM, yadizA''vazyakAdiSu // 84 // nayAmRta-dravyArtha iti / yadizA''trazyakAdiSu grantheSu dravyAthikanaye guNavAn jIvaH sAmAyikama, paryAyArthikanaye ca jIvasya guNaH sAmAyikamiti proktaM tanmatametadityarthaH, atra dravya-paryAya. Tio ti" ityAdinA yaH pAThaH-kathanaM tataH sidsya / tatra dravyArthike paryAyAthike ca bhajanAkRtavizeSasyokkApekSA vinA'nupapatterityasmAt kaarnnaadetdvshymbhyupgntvymityrthH|| ___uttarArddha vyAkhyAtumavatArayati-nandhiti / evam uktaprakAreNa / paryAyAthike sAmpratasamabhirUDaivambhUtAkhyazabda nye| zeSeSu paryAyArthikabhinneSvakhilanayeSu / NAmA0 iti- " nAmAditrika dravyArthi kasya bhAvaH paryavanayasya" iti saMskRtam / tatrAha ukkAzaGkAyAM pratividhAnaM kathayati / bhidAM traye iti mUlasya vivaraNaM- nAma sthApanA-dravyalakSaNe iti, 'abhihite' iti pUraNam , 'puraskRtamiti vizeSaH' ityasya sthAne " puraskRtamiti zeSaH" iti pATho yuktH| "svAtantryeNApi" ityasya sthAne "svAtantryeNa" iti pATho yuktaH / tatra maGgalavAde / tathoktiH "NAmAitiyaM dabahissa bhAvo apajavaNayassa" ityuktiH / iti evam / arthaH uttarArddhArthaH matAntarAzrayaNAdeva / tattvAvRttipAThamullikhati- atra ceti-caturpu nikSepeTha madhye cetyarthaH / AdyA nAmAdayaH " nAmasthApanA-dravya-bhAvatastannyAsaH" [ tattvArtha0 a0 1, sU05] iti sUtroktakamAkSarAnnAma-sthApanA-dravyAkhyAH / vikalpAH nikSepabhedAH / dravyAthikasya negama-sAha-vyavahArarjusUtrAkhyadravyArthi kanaya catuSTayasyAbhimatAH / "tathA sarvArSatvAt" ityasya sthAne " tathA tathA sarvArthatvAt" iti pATho yutaH, tathA tathA-tena tena rUpeNa, nAmasva-sthApanAtva-dravyatvabhAvavairiti yAvat , sarvArthatvAt- sarvazabdAbhidheyatvAt , ghaTa ityucarite ghaTanAma ghaTAkRti-dravyaghaTa-bhAvaghaTAnAM sarveSAmevAvagamAdityarthaH / pAzcAtyaH uktasUtre sarvataH pazcAt paThitazcaramo bhAvanikSepaH / paryAyana yasya sAmpratasamabhirUDhavambhUtAkhyatrividhazabdana ysyaabhimtH| tatra hetu:- tathApariNati-vijJAnAdhyAmiti- kSaNikA evArthakriyAkAritvAt santa iti sarve padArthAH kSaNikA eka, pUrvapUrvaghaTAdikSaNiko bhAva uttarottaraghaTAdibhAvarUpeNaiva pariNamate. nahi pUrvAparakAlAnugataM kiJcidapi nAmAdikaM samasti, arthakriyAkAritvalakSaNasattvasya zamikeSu sattyAt, pratikSaNaM bhinnabhinna svarUpA eva bhAvA bhavanti, ta eva cArthakriyAvidagdhAH, nahi jalAharaNAdikA'rthakriyA nAmaghaTAdito jAyate kintu bhAvaghaTAdeveti uttarottarakSaNakudrapAtmakapUrvapUrvaghaTAd bhAvaghaTa eva samupajAyata iti bhAvaghaTasya bhAvaghaTAtmikA yA pariNatiH kArya tayA bhAvaghaTasyaiva bhAva ityasya vyavasthitiH, tathA ca ghaTa ityukte ApAmaraM bhAvaghaTasyaiva pratItirupajAyate na tu nAmaghaTAdInAmiti tathAvijJAnato ghaTazabdAd bhAvaghaTasya vijJAnAd bhAvaghaTasvarUpa eka ghaTa ityarthaH // 83 / / caturazItitamapadyamavatArayati- etanmateti-dravyArthikasya nAmAdayastrayo nikSepAH paryAyAdhikasya bhAvanikSepa ityabhyupa. gantRmatetyarthaH / avaSTambhakam upoTUlakaM samarthakamiti yAvat / vivRNoti- dravyArtha itIti / dravyArtha ityasya vivaraNaM-dravyArthikanaye iti, paryAyArthe cetyasya vivaraNaM- paryAyArthikanaye ceti / tahuNa ityasya vivaraNaM Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / nayayoH zuddhadravyaparyAyAveva viSayau, tatra paryAyavyayobhinnayoH 'kuNDalatApannaM svarNa, patrasya nIlatA' ityAdAviva kalpitayocizeSaNatvaM zabdaprayogaviSayatvamiti bhASyakRdabhiprAyaH, matAntarAbhiprAyeNa tu paryAyArthika eva dravyasya kalpitasya vizeSaNatvam , dravyArthike tu prAgupadarzitadizA paryAyasyAkalpita. syApi vizeSaNatvaM nyAyyameva, ubhayaviSayamA hiNA naigamenobhayaviSayasya satyatAyA evAbhimAnAt, ghaTasya rUpAdaya iti prayoge prAmANikatvasyaitanmatenaivopattevryavahArasaGghahayorudbhUtatvA'nudbhUtatvAbhyAme. tatsamarthanasya naigamanayAnatirekadRSTyaiva malayagiryAdibhiruktatvAt , ata evoktaM devasUribhiH- dharmayo. dharmiNodharma-dharmiNozca pradhAnopasarjanabhAvena yad vivakSaNaM sa naikagamo naigamaH, saJcaitanyamAtmanIti dharmayoH 1, vastu paryAyavadryamiti dharmiNoH 2, kSaNamekaM sukhI viSayAsaktajIva iti dharma-dharmiNoH 3" jIvasya guNa iti, iti yat proktaM tadetanmatamavaseyamiti niraktapadyasyArtha ityrthH| etanmatopodalakabhASyakRdabhiprAyamupadarzayati- atreti / dravyeti-dravyAthikanayasya dravyameva viSayaH paryAyAthikanyasya paryAya eva viSaya ityarthaH / tatretidravyArthikanaye viSayobhUte dravye bhinnasya paryAyasya kalpitastha vizeSaNa zabdaprayogaviSayatvalakSaNam , yathA- kuNDalatApannaM varNamityatra suvarNadravye bhinnasya kalpitasya kuNDalatAparyAyasya vizeSaNatraM zabdaprayogaviSayatvam, paryAyArthikanaye viSayIbhUne paryAye bhinnasya kallitasya dravyasya vizeSaNatvaM zabdaprayogaviSayatvam , yathA-patrasya nIlatetyAdau nIlatAlakSaNaparyAye bhinnasya kalpitasya patrarUpadravyasya vizeSaNatvaM zabdaprayogaviSayatvamice bhASyakRto'bhiprAya ityarthaH / "bhAvaM ciya saddagayA sesA icchati savvanikkheve" [vizeSAvazyakabhASyagAthA-- ] iti bhASyAbhiprAyamupadartha dravyArSikasya nAmAdayastrayo vikalpAH, bhAvaH paryAyArthikasyeti matAntarAbhipretArthamupadarzayati-matAntarAbhiprAyeNa tviti / paryAyArthika paveti-paryAyAthikanaya eva viSayIbhUte paryAye kalpitasya dravyastha vizeSaNatvam , dravyArthikanaye punaH prAgupadarzitadizA 'pAzcAtyanayAd vizeSopayogena vizeSamanubhavato'ntyanagamena zuddhaparyAyaviziSTaM dravyaM viSayIkriyate' iti granthopadarzitamArgeNa akalpitasyApi-pAramArthikasyApi paryAyasya dravyArthikanayaviSayIbhUte dravye vizeSaNatvaM yuktamevetyarthaH / kathaM vyArthika viSayobhUtadravye'kalpitasya paryAyasya vizeSaNatvamityapekSAyAmAha- ubhayaviSayagrAhiNati- dravyArthika-paryAyArthikanayobhayaviSayasAmAnyAtmakadravya-vizeSAtmakAryA. yobhayagrAhiNA naigamanayena dravya-paryAyanayobhayaviSayadravyaparyAyobhayasya satyatAyA evAbhimAnAdityarthaH / "syaitanmatenaivopatte" ityasya sthAne "syaitanmatenaivopapatta" iti pATho yuktaH / ghaTasya rUpAdaya ityatra ghaTo'pi dravyasya paryAyo rUpAdayo'pi guNAH sahabhAviparyAyA dravyArthikasya vyavahArasya vizeSaviSayakasyodbhatatvAdeva te viSayAH, ete ca vyaktaparyAya. svarUpeNa na dravya prAhiNa: saGghahasya viSayAH, kintvanubhUtaM dravyasvarUpaM teSAM samastIti tadrapeNAnuddhatatvAdeva te viSayA ityevaM vyavahArasaGghahanayayorudbhutatvAnudbhutatvAbhyAM ghaTasya rUpAdaya ityasya samarthanaM yanmalayagiriprabhRtibhiruktaM tadapi sAmAnya-vizeSo. bhayaviSayakasya naigamasya yat sAmAnyAcagAhistrarUpaM tadabhedaH saGghahasya, yaca vizeSAvagAhisvarUpaM tadabhedo vyavahArasyeti kRtvA naigamanayAnatirekAzrayaNato naigamanayenaivetyAha-vyavahAra-saGga yoriti / gauNa-pradhAnabhAvena naigamasya dravyArthika. syApi sAmAnya-vizeSobhayaviSayakatvamityatra devarivacanasaMvAdamAha-ata eveti- negamasya sAmAnya-vizeSobhayaviSayakatvAdevetyarthaH / dharmayoriti-dharmazaH pradhAnopasarjanabhAvena yad vivakSaNaM sa naigamaH, evaM dharmiNoH pradhAnopasarjanabhAvena yad vivakSaNe sa naigamaH / kathametatrayANAM naigamatvamityAkAlAnivRttaye-naikagama iti-naike aneke gamA bodhaprakArA yasya sa naigama iti naigamapadaniruktyA anekaprakArabodhajanakavAkyAnAM naigamatvamiti tattadvAkyajanyabodhasyApi naigamatvamupapadyate / tatra dharmayoH pradhAnopasarjanabhAvana vivakSaNarUpanagamasya prathamasya nidarzanamAha- saccaitanyamAtmanIti dharmayoriti- saccatanyamAtmanIti vAkyena AtmaparmiNi satvaviziSTacaitanyarUpadharmasya vidhAnam, tatra caitanyarUpadharmasya vizeSyatvena prAdhAnyena vivakSaNaM satyarUpadharmasya taMtra vizeSa gatvenopasarjanatayA vivakSaNamiti / dharmiNoH pradhAnopasarjanabhAvana vivakSaNarUpadvitIyanegamabhedasya nidarzanamAha-vastu paryAyavavyamiti dharmiNoriti- atra svAtmake dharmiNi paryAyavadravyarUpasya dharmiNastAdAtmyena vidhAnam, tatra dravyarUpasya dharmiNo vizeSyatvena prAdhAnyena vivakSaNam, tatra paryAyarUpadharmiNo vizeSaNatvenopa Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / [pramANa0 pari0 sU0 8, 9, 10.] iti, anna hi pradhAnopasarjanabhAvo vizeSya-vizeSaNabhAvena na tu kalpitatayA, na caivamasya pramANAtmatvAnuSaGgaH, dharma-dharmiNoH prAdhAnyenAtra jJapterasambhavAt , tayoranyatara eva hi naigamena pradhAnatayA'nubhUyate, prAdhAnyena dravya-paryAyadvayAtmakaM cArthamanubhavad vijJAnaM pramANaM jJeyam , nAnyat , ityasyArthasya tadvantha eva vyaktatvAt , navA naye vizeSaNaM kalpitameveti prAcInamate'pi niyamaH, "sAvajajogavirao" [ ] ityatra saGgrahanayastrIkRtAtmasAmAnyasAmAyikavidhiniyama. nAya pravRttAnAM paryAyazuddhimatAM vyavahArA dinayAnAM yAvadevambhUtamuttarottaraparyAyakadambakavizeSaNoparAgegaiva pravRttidarzanAt , na ca tatra paryAyanayAnAM saGgrahasvIkRtavidhivizeSaparyavasAnArtha paryAyavizeSaNamudrayA pravRttAvapi 'savizeSaNaH' ityAdinyAyAcchuddhaparyAyavidhAveva tAtparyAt , svaviSaye anyanayArthavizeSaNasya ................ sarjanabhAvena vivakSaNam / dharma-dharmiNoH pradhAnopasarjanabhAvana vivakSanarUpatRtIyanaigamabhedasya nidarzanamAha-kSaNamekaM sukhI viSayAsaktajIva iti dharma-bhigoritIti-kSagamekaM sukhI viSayAsaktajotra iti vAkyasya viSayAsaktajIvasya kSaNamAtraM sukhamityatra paryavasAnam , tatra sukharUpadharmasya vizeSyatvena prAdhAnyena vivakSa viSayAsaktajovarUpadharmiNo vizeSaNatvenopasarjanatayA vivakSaNamiti / atrAkalpitakhena prAdhAnyaM kalpitvenopasarjanatyamityevaM pradhAnopasarjanabhAvo na, kintu vizeSyatvena prAdhAnyaM vizeSaNatvenopasarjanatvamityevaM pradhAnopasarjanabhAva ityAha - atra hIti / "na ta kalpitatayA" ityasya sthAne "na tu kalpitAkalpitatayA " isa pATho yuktaH / nanu dharmigo dravyasya sAmAnyAtmano dharmasya paryAyAtmano vizeSasya ca mAhityAta sAmAnya-vizeSobhayagrAhiNa ekasya naMgamanayasya pramANAtmakatvaM prasayata ityAzaGkaya pratikSipatina ceti / evaM dharma-dharmyubhayapAhile / asya naigamanayasya / prAdhAnyena sAmAnyavizeSobhayagrAhitye satyeva sAmAnyavizeSobhayAtmakavastugrAhitvAjJAnasya prAmANya miSTam , naMgamasya khekasya prAdhAnyena na niruktobhayagrAhitvamiti na pramANAtmakatvaprasaGga iti niSedhahetumupadarzayati-dharma-dharmiNoriti / atra negame / tayoH dharma-dharmiNoH / prAdhAnyana tayograhaNaM naigamena mA bhUta, pradhAnopasarjanabhAvena nayograhaNAdapi kiM na naipamasya pramANatvaM prasajyata ityAkAlAyAmAhaprAdhAnye neti / nAnyaditi- prAdhAnyena dravya paryAyadvayAnakAAgrAhakaM jJAnaM na pramANamityarthaH / na vAyamoM mayaiva paribhAvitaH, kintu zrImadbhirdevasUribhireva prakaTito'yaM viveka ityAha- ityasyArthasyeti- uktasvarUpasya pramANa-tadanyavivekarUpArthasyetyarthaH / tadbhantha eva devasUrinirmitaratnAkarAkhyagrantha eva / nanu naye vizeSaNaM kalpitameveti niyamAdakalpitasya vizeSyatvAt prAdhAnyaM kalpitasya vizeSaNavAdupasarjanatvamiti pradhAnopasarjanabhAvasya vizeSya-vizeSaNabhAvarUpatve'pi vizeSaNasya kalpitattramAyAtamevetyAzaGkA pratikSipati-naveti-prAcInamate'pi naye vizeSaNaM kalpitameveti niyamo netyanvayaH / niSedhe hetumAhasAvajeti- "sAvadyayogavirataH" iti saMskRtam / ityatra ityasyAM gAthAyAm , saheti-- saGgrahanayena svIkRto ya Atma sAmAnya sAmAyikamiti vidhistasya niyamanAya niyamanArthe pravRttAnAM payAyazuddhamatAM- zuddhazuddhatarazuddhatamapayoyAvagAhinA vyavahArAdinayAnAM- vyavahArarjusUtrasAmpratAdinayAnAmevambhUtanayaparyantamuttarottaraparyAyakadambakarU yat saGghahunayaviSayIbhUtAtmasAmAnyarUpavizeSye vizeSaNaM taduparAmeNaiva pravRttidarzanAdityarthaH, tathA ca saGghahanayaviSayAtmasAmAnyasya tattatparyAyavizeSaviziSTAtmasAmAnyarUpatopapAdakAnAM vyavahArAdinayAnAM viSayAstattatparyAyA vizeSaNIbhavanto'yakalpitA eva, anyathA teSAM kalpitatve tadviziSTAtma sAmAnyasvarUpaparyavasitasya saGgrahana yaviSayasyApi kalpitatvaM syAdityAzayaH / na ca' ityasya 'vAcyam' ityanenAnvayaH / tatra "sAvajajogavirao" ityAdigAthAyAm / paryAyanayAnAmityasya prvRttaavpiitynenaanvyH| saheti- saGgrahanayena svIkRto ya AtmasAmAnyalakSaNasAmAyikasya vidhistasya vizeSa vyavahAranayAdiviSayIbhUtatattatparyAya viziSTAramasAmAnyasAmAyikavidhisvarUpe paryavasAnArtham . paryAyavizeSaNamudra yA pravRttAvapi - paryAyasya vizeSaNavidhayAavagAhane pravRttAvapi, *savizeSaNI vidhi niSecI vizeSyavAdhe vizeSamamupasakAmataH iti nyAyAcchuddhaparyAyavidhAveva tAtparyAt, evakAreNa paryAyaviziSTasAmAnyavidhau paryAyasya vyavacchedaH, tathA ca svaviSaye sagrahana yaviSaye AtmasAmAnye, anyanayArthavizeSaNasya vyavahArAdinayaviSayIbhUtatattatparyAyarUpavizeSaNasya, kalpitatvameva evakAreNAkalpitatvavyavacchedaH / pratikSepa Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalakRto nayopadezaH / 257 kalpitatvameveti vAcyam , evaM sati sarvavizeSaNAnAmekadharmAkAGkSAvidhuratvena vAkyabhedaprasaGgAt, na ca nayavAkyAnAM pratyekaM nirAkAGkatve'pyavayavAnAM nyAya iva syAdvAde vAkyaikavAkyatvaM sarvatraivopapAdayidhyAma ityapi sAmpratam, ekaikasya zatabhedatvena sarvatraikarIterabhAvAd viziSTavaiziSTyabodhasya durapalApasvAt , ekmapi naigame prAcyabhedAtizAyakavizeSaNasyAkalpitatvadhrauvyAceti kimatipallavitena // 84 // tadevaM matAntareNa dravyArthike nAmAdinikSepatrayameveti samarthitam , atha bhASyakAramatenaiva "NAmAitiyaM dabaDhiassa bhAvo a panavaNayassa" [vizeSAvazyakabhASyagAthA-75] iti maGgalabAdIya. bhASyapratIkasya "bhAvaM ciya saddaNayA sesA icchaMti sabaNirakeve" [vizeSAvazyakabhASyagAthA ] itya. pretanavacanena sahAvirodhaM samarthayannAha ghaTopayogarUpo vA, bhAvo drvyaarthike'mtH| tena tatra trayaM proktamiti jAnImahe vayam // 85 // nayAmRta-ghaTopayoga iti / veti pakSAntare, ghaTopayogarUpo bhAvo dravyArthike'mata:-aniSTaH, hetumupadarzayati- evaM satIti- paryAyanayAnAM zuddhaparyAyavidhAveva tAtparyAbhyupagame satItyarthaH / sarvavizeSaNAnAmitiyadi vyavahArAdinayaprabhavavAkyeyavahArAdinayaviSayatattatparyAyAtmavizeSaNaviziSTAtma sAmAnyaviSayakazAbdabodho bhaveda. bhaveta sadA vizeSyasyAtmasAmAnyasyaikatvAt tanniSThAvizeSyatAdvArA sarvaparyAyasvarUpavizeSaNaniSThaviSayatvAnAM parasparanirUpya nirUpaka bhAvalakSaNAkADAsadbhAvAt sAkSAt paramparayA vA parasparanirUpya-nirUpakabhAvApanna viSayatAkaikabodhajanakatvalakSaNamekavAkyatvaM nayavAkyAnAm , yadA tu saGgrahaprabhatravAkyajabodhasya na vyavahArAdinayatastattatparyAya kadambAruSitasAmAnyaviSayakabodhasvarUpe paryavasAnaM kintu vyavahArAdinayaprabhavavAkyairazuddhatattatparyAyaviSayakabodhAnAmevAvirbhAvastadA nirutAkAlAbhAvAt sAkSAt paramparayA vA nirUpya-nirUpakabhAvAnApannavibhinna viSayatAkabodhajanakatvalakSaNavAkyabhedasyaiva prasaGgAdityarthaH / na ca ityasya * sAmpratam ' itynenaanvyH| avayavAnAM pratijJA hetUdAharaNopanaya-nigamanakharUpANAM paJcAnAmavayavAnAm , nyAya iveti- nIyate-prApyate vivakSitArthasiddhiraneneti nyAya iti vyutpattyA niruktapaJcAvayavasamudAya evaM nyAyastatra yathA'vaya. vAnAM vAkya kavAkyatvaM tthetyrthH| syAdvAde saptanayavAkyasamUhalakSaNasyAdvAde, vAkyaikavAkyatvaM nayavAkyAnAM nirukta. vAkyekavAkyatvam / niSedhe hetumAha-ekaikasyeti- pratyeka vyavahArAdinayAnAM zatavidhatvena taiH sambhUyaikavidhabodhasyo. pAdayitumazakyatvena pratyekaM, sarvatra sarvanayavAkye, ekarIteH bodhaniyamanavidhAyA ekasyA abhAvAdityarthaH / viziSThavazizvabodhasya durapalApatvAditi- anubhUyamAnasya samasta nayavAkyenakasya viziSTavaiziSTyabodhasya paryAyanayAnAM zaddhaparyAyavidhAyakatvAbhyupagamamAtreNApalapitumazakyAdityarthaH / evamapi svaviSaye anyanayArthavizeSaNasya kalpitatvAbhyupagame'pi / naigama iti- naigamanaye sarvanayAt prathamapravRttau tasya ya: prAcyabhedaH prAthamiko bhedastasyottarottaranagamabhedAdatizAyaka vailakSaNyaprayojaka yad vizeSaNaM yadviziSTasAmAnyAdiviSayakatvenAnyavizeSaNaviziSTasAmAnyAdiviSayakAduttarottaranagamaprabhedAt sa vyAvRtto bhavati, anyathA sarvasya naigamajAtIyasya sAmAnyaviSayakasya vizeSaviSayakasya vA sAmAnyaviSayakanagamatvena vizeSaviSayakanagamatvena vA samAnakharUpatve'vAntarabailakSaNyaM na syAditi tasya vizeSaNasya saviSaye'nyanayArthavizeSaNatvAbhAvenAkalpitasyAvazyakatvena tatra pradhAnopasarjanabhAvasyAkalpitatva-kalpitatvAbhyAmupapAdayitumazakyatvena vizeSyavizeSaNabhAvata evopapatterityarthaH // 84 // paJcAzItitamapadyamavatArayannAha-tadevamiti / tata tasmAt , evam anantaroSavarNitaprakAreNa, anyat spaSTam / vivRNoti- ghaTopayogetIti / "ghaTopayoga iti" asya sthAne " ghaTopayogeti" iti pATho mUlapratIkAnukUlaH / mUle vAzabdaH pakSAntarArthaka ityAveda nAyAha-veti pakSAntare iti / amata iti mUlasya vivaraNam- aniSTa iti / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 nayAmRtataraGgiNI-saraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / tena tatra-maGgalavAde dravyArthike, trayaM-nAmAdinikSepatrayaM proktaM, na tu sarvathAbhAvAnabhyupagamAbhiprAyeNa jalAharaNA dipariNatirUpabhAvaghaTasya dravyArthi ke nApyabhyupagamAditi vayaM jAnImahe, tathA ca bhASye pUrva zuddhadharaNarUpabhAvamaGgalAdhikArapravRtte gamAdinA jalAharaNAdirUpabhAvaghaTAbhyupagame'pi ghaTopayogarUpa. bhAvaghaTAnabhyupagamAt taniSedhoktiH, agre tu vyavasthAdhikArAt vizeSoktiriti na virodha iti bhAvaH, "jAnImahe" ityanena svotprekSayA sAmAnyato jJAte'pyarthe vizeSaviveke bahuzrutAH pramANamityabhivyajyate // 85 // uktaM nikSepacatuSTayam , prasiddhaM ghaTamevodAharaNIkRtya vivecayannAha - tatra nAmaghaTa: klupto, ghaTanAmnA paTAdikaH / taccitraM sthApanA dravyaM, mRdbhAvo raktatAdikaH // 86 // nayAmRta-tatreti / tatra-nikSepacatuSTayamadhye, ghaTanAmnA klasaH paTAdiko'pi nAmaghaTa ucyate, nAmnA ghaTa iti vyutpatteH, tathA caitallakSaNam-- "yad vastuno'bhidhAnaM sthitamanyArthe tadarthanirapekSam / paryAyAnabhidheyaM ca nAma yAdRcchikaM ca tathA // " tena pakSAntare ghaTopayogarUpabhAvasya drvyaathike'nisstttven| tatreti mUlasya vivaraNa-maGgalavAde dravyAthike iti / trayamityasya vivaraNa-nAmAdinikSepatrayamiti- nAma sthApanA-dravyanikSepatrayam, tat kiM ghaTopayogAtmakabhAvAtirikto bhAvaghaTa: pakSAntare'bhyupagata evetyapekSAyAmAha-na viti- sarvathA bhAvAnabhyupagamAbhiprAyeNa maGgala vAde dravyArthike nAmAdinikSepatrayaM na punaH proktmityrthH| tatraiva hetumupadarzayati-jalAharaNAdIti- jalAharaNAdikAryakAripRthubudhnodarAdyAkAralakSaNA yA mRdAdeH pariNatistadrapasya bhAvaghaTasya dravyArthikana yenApyabhyupagamAdityevaM vayaM yasavijayavAcakA jAnImahe- avagacchAma ityrthH| tathA ca pakSAntare dravyArthike upayogasvarUpasyeva bhAvaghaTasyAnabhyupagamo na tu jalAharaNAdikAryakAripRthubunodarAdyAkArasvarUpabhAvaghaTasyeti viveke c| taniSecoktiH dravyAthike bhAvanikSepaniSedhoktiH / agre tu agretanabhASye puna: / vyavasthAdhikArAt dravyArthiko nikSepeSu madhye amuM nikSepa svIkaroti paryAyArthikazcAmuM nikSepamurarokarotItyevaM vyvsthitipryojntH| vizeSoktiH paryAyArthiko bhAvanikSepameva sIkaroti dravyArthikazca nikSepa catuSTayamapyurarIkarotIti vishessaavedikoktiH| iti etasmAd vivekAt / na virodhaH bhASyasthitapUrvottaravacanayorna virodhH| 'jAnImahe ityanena' ityasya 'abhivyajyate' ityanenAnvayaH / kimabhivyajyata isapekSAyAmAha- svotprekSayati- enadbhanthakartR. yshovijyvaackgtaanyaatishaayiklpnaavishessaatmksmbhaavntyrthH| vizeSavidhike ito'pi viziSTAvagatiphalakavizeSa. vibhajane / bahuzrutAH vayamapi bahuzrutA eva tathApyasmadapekSayA'pi ye bahuzrutA analyasiddhAntoha pohasamarthAsta eva, vizeSaviveke pramANamityarthaH / 85 // ___SaDazItitamapadyamavatArayati- ukta nikSepavatuSTayamiti- asya - vivecayan ' ityanena sambandhaH / vivRNotitatretIti / tatreyasya vivaraNa-nikSepacatuSTayamadhya iti / ghaTanAmnA klaptaH ayaM ghaTazabdAdavagantavya ilaMkamAdhunikasaGketaviSayIkRtaH, paTAdiko'pItyatrApirevakArArthe, tena paTAdika eveti tadarthaH, na tu samuccayArthakatvamasya sambhavati bhAvaghaTasya ghaTazabdaparyAya kalazakuTAdizabdAbhidheyatvena nAmaghaTatvAsambhavAt / kathaM paTAdiko nAmaghaTa ityapekSAyAmAha-nAmneti- nAmnA ghaTo nAmaghaTa ityevaM nAmaghaTasya vyutpatenirva vanAdityarthaH, paTAdikaH kevalaM nAmnaiva ghaTo jalAharaNAdilakSaNabhAvaghaTakAryakAritvAbhAvAnna vastugatyA ghaTa itybhisndhiH| tathA ca niruktavyutpattyAzrayazena paTAdikasya nAmaghaTavAcyatvavyavasthitau ca / etallakSaNaM nAmanikSepasya lakSaNam / nAmanikSepalakSaNa pratipAdakasya " yad vastuno. 'bhidhAnaM0" ityAdipadyasyArthamupadarzayati- ayamiti-anantaramevAbhidhIyamAna ityrthH| abhidhAnamityasyAryakathanaM Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / 259 ayametadarthaH-yad vastunaH--jIvAdeH, nAma-yathA gopAladArakasyendra iti, sthitamanyArtha itiparamArthata tridazAdhipe'vasthAnAt , tadarthanirapekSamiti-indrArthanirapekSam , 'idi paramaizvarye' iti dhAtvarthasya gopAlake'bhAvAt , tathA paryAyaiH-zaka-purandarAdibhiH, nAbhidhIyate iti evambhUtaM nAma, iha nAma-nAmavatorabhedopacArAd gopAlakavastyeva nAmocyate, tathAnyArthe'vartamAnamapi kizcid yAdRcchikaM-DitthaDavitthAdivacanam , cazabdAditvaraM yAvadravyamAvi ca tadbAhyam , yat tu " NAma [ AvakahiyaM ] ' iti sUtre proktaM tat pratiniyatajanapadasaMjJAmAzrityaiveti dhyeyam / nanu 'gaGgAyAM ghoSaH' ityatra gaGgApadena gaGgAtIramabhidhIyate, tatra kiM nAmanikSepasya pravRttiruta nikSepAntarasya ? nAdyaH-jAhnavyAdiparyAyAbhidheyatvena tatra nAmanikSepApravRttaH, nApi dvitIyaH,-prasiddhanikSepAntarAviSaye tatrAprasiddhanikSepakalpane tadiyattAkSatiprasa. GgAditi cet ? na-" jattha ya jaM jANijA, NirakevaM Nirikave giravasesaM" [anuyogadvAre gA0 1] naameti| gopAladArakasyendreti yannAma tat kathamanyArthe sthitamityapekSAyAmAha-paramArthata iti| indrArthanirapeznamiti - indrazabdasya niruktilabhyo yo'rthastadanapekSamiti tdrthH| kathamindrazabdArthanirapekSamityAkAlAyAmAha- idItiididhAtuH paramezvarUpArthe vartata iti paramaizvarUpasya dhAtvarthasya gopAladArake'bhAvAd bhavati gopAladArake indreti nAma tadarthanirapekSamityarthaH / "gopAlake'bhAvAt" ityasya sthAne ' gopAladAra ke'bhAvAt ' iti pATho yuktH| paryAyAnabhidheyaM cetyasyArtha kathayati-paryAyairiti- indrazandasamAnArthakairityarthaH, yena zabdena saha yasya zabdasyaikapravRttinimittakatvaM sa zabdastasya zabdasya paryAya iti indazabdasya yadeva pravRttinimittaM tadeva zakAdizabdasya pravRttinimittamiti bhavanti indrazabdasya zAdizabdAH paryAyAH / nigamayati-pavambhUtaM nAmeti / evambhUtaM gopAladArakavastu tat kathaM nAma gopAladArakasyAtharUpatvAnnAmnazca zabdAtmakatvAdityata Aha-ihRti-prakRta ityarthaH / viruddhadharmAkAntayonoma-nAmavatoH paramArthato'bhedAsambhavAdAha- abhedopacArAditi / 'gopAlakavastyeva" ityasya sthAne " gopAladArakavastveva" iti pATho yuktaH / tathA evam ! anyArthe yatrArthe idAnIntanapuruSaiH saGketitaM tadbhinne'rthe / avartamAnamapi vAcyavAcakabhAvasambandhena vRttivikalamapi, AdhunikasaGketaviSayIbhUtArthabhinnArthAvAcakamapIti yAvat / kizcit parimitam , yAdRcchikaM svecchayaiva kenApi puruSeNAbhinavavyavahArapravRttaye kASThamayahastyAdivastuni vAcakatayA paribhAvitam, etAdRzaM kimityapekSAyAmAha-DitthaDavitthAdivacana miti / cazabdAt 'yAhAcchaka ca' iti cakArAt / itvaraM yatkizcikAlasthAyi, yAvadRzyamAvi ca yAvatkAlamabhidheyamavatiyate tAvatkAlamanuvartamAnam, tat nAma, grAhya jJAtavyam / nanu nAmA'bhidheyasya vinAze'pi yAvalokAnAM vyavahAraH pravatate tAvatkAlAvasthAyitvAd yAvaskathika sUtre maNitaM tat kathamityata Aha-yattviti / NAma jAvakAhiyaM nAma yAvattathikam / tat nAmno yAvatkathikatvakathanam, pratiniyatA yA janapadasaMjJA-amukadezavizeSasyAmukanAma tAmavalambya nAmno yAvatkathikatvakathanaM sUtre ityrthH| zaGkA-samAdhAnAbhyAM nAmanikSepatya vizeSA'vagati ziSyANAmAdhAtuM parasya zaGkAmutthApayati-nanvityAdinA / 'abhidhIyate' ityasya 'pratipAdyate' ityarthaH, tena gaGgApadana gaGgAtIrasya zaktyA pratipAdanAbhAve'pi na kSatiH / nAdya iti-nAmanikSepasya pravRttiriti pakSo na sambhavatItyarthaH / niSedhe hetumAha-jAhvavyAdIti- gaGgAtore ghoSa ityarthAvagataye yathA gaGgAyAM ghoSa iti vAkyaM pravartate tathA jAhavyAM ghoSa iti bhAgIrathyAM ghoSa ityAdivAkyAnyapi pravartayituM zakyanta eveti jAhnavyAdiyoM gaGgApadasya paryAyastadabhidheyatvena - tatpratipAdyatvena tatra gamAtIre nAmanikSepapravRttyasambhavAt- nAmanikSepalakSaNasaniviSTasya paryAyAnabhidheyatvasya ttraabhaavaadityrthH| tatra nikSepAntarapravRttiriti dvitIyavikalpaM pratikSipati-nApi dvitIya iti / niSedhe hetumAha-prasiddhati- prasiddhasya nikSepAntarasya nAmanikSepabhinnasya sthApanA-dravya bhAvanikSepatrayasyAviSaye tatra gaGgAtIre'prasiddhasya- prasiddhanAmanikSepAdicatuSTayabhinnasya nikSepastha kalpane tadiyatAyAH-nikSepAzcatvAra evetyevaM nikSepeyattAyAH kSatiprasaGgAdityarthaH / uktAza kAyAM pratividhAnamAha- neti / jatyatti- " yatra yaM jAnIyAnikSepa nikSepeniravazeSam" iti sNskRtm| ityanena ityAdigAthAra banena / yathAparinAnaM parijJAnamanatikramya / nikSepAntarakalpanAyAH prasiddhanikSepa Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| ityanena yathAparijJAnaM nikSepAntarakalpanAyA apyanumatatvena doSAbhAvAt , astu vA tatrAbhiprAyakI sthApanaiva, bhavatu vA vaijJAniko bhAvanikSepa eva, gaGgApadena tIre gaGgAbhedAbhivyakti vinA gaGgAgatazaityapAvanatvAdidharmayogasyAbhivyaJjayitumazakyatvAt , etazca vipazcitamalaGkAracUDAmaNivRttAvasmAbhiH, tat ki zaktilakSaNAnyataravRtterapekSita(?)zabdasaGketaviSayatvameva nAmalakSaNam , ' sthitamanyArthe ' ityatrAnekArthavAcyavyAvRttaye ' azakyArthe ' iti karaNAcchakyasya 'paryAyAnabhidheyaM ca' ityanena lakSyasya ca vyAvRttau tAtparyAt , omiti cet ? tarhi rUpasatyAdiviSaye ativyAptiH, tasya dravyanikSepaviSayatvena ctussttyaatiriktnikssepklpnaayaaH| doSAbhAvAta nikSepeyattAkSatiprasaGgasyeSTApattirUpatayA doSatvAbhAvAt , nikSepAnantyasyaiveSTatvAditi bhAvaH / nikSepAzcatvAra evetyabhyupagame 'pi nAmanikSepabhinna prasiddhanikSepaviSaya evAyamiti na nikSepeyattAkSatirityAhaastu veti| tatra gnggaatiire| AbhiprAyikI zaitya-pAvanatvAdipratipattiprayojanAbhiprAyeNa gaGgAyAM ghoSa iti prayoktugaMgAtIre gAyA yA asadbhutasthApanA tadabhiprAyaviSayaH, sthApanaiva sthApanAnikSepa evetyarthaH / athavA gaGgApadazakyArthasya gaGgAjalapravAhasyAbhedAdhyavasAya eva gaDAtIra iti gaGgAtIraM gaGveti kRtvA bhAvanikSepa eva tatretyAha-bhavatu veti / vaijJAnikaH vastuto gaGgAtIrasya gaGgAtvAbhAve'bhedAdhyavasAyato gaGgAtvaM tatreti vijJAnakRtaH / kathaM vijJAnakRto bhAvanikSepastatrAzrIyata ityapekSAyAmAha- gaGgAyadeneti-gaGgAtIraM yadi gaGgApadena gAbhinnatayA'bhivyaktaM syAt tadaiva gaGgAgatasya zaityapAvanasvAdidharmasambandhasthAbhivyaJjanaM tatra bhavennAnyathetyatastatra gaGgApadena gaGgAmedAbhivyaJjanamAvazyakamityetasmAt kAraNAd gaGgAyA ghoSa ityatra nAmanikSepa evetyarthaH / uktArthasya vizeSato'vagataye'smatkRtA'laGkAracUDAmaNivRttiravalokanIyA vicakSarityAvedanAya zrIyazovijayopAdhyAyA AhuH- etacceti / asmAbhiH zrIyazovijayopAdhyAyaiH / atra paraH pRcchatitat kimiti ! "rapekSita" ityasya sthAne " rupekSaitra ? " iti pATho yuktaH, yadi lakSyai'pi gaGgAtIre na nAmanikSepapravRttiH, zakye tu nAmanipakSepravRttiranabhyupagataivetyetasmAt kAraNAt kiM zaktilakSaNAnyatarAtmikA yA padasya vRttistasyA upekSaiva kimityarthaH / evaM sati nAmanikSepalakSaNaM yat paryavasitaM tadAha- zabdasaGketaviSayatvameva nAmalakSaNamiti / nanu zabdasaGketaH zakye lazye ceti zabdasaGketaviSayatvasya zakya-lakSyayoH sattvAduktalakSazastha tayorativyAptirityata AhasthitamanyArtha ityatreti- nAmalakSaNapratipAdakapadye yat 'sthitamanyArthe ' iti vacanaM tatretyarthaH / anekArthavAcyavyAvRttaye anekArtho yo gavAdizabdastasyaikArthabhinno yo vAcyo dvitIyo'rthastasya tasmin vA nAmalakSaNasya vyAvRttaye vyava. cchedAya; yadi sthitamanyArtha ityeva syAt tadA gopadaM gobhinnavANyAdilakSaNe'theM sthita gorUpazakyAtheM nAmanikSepo bhavet , zabdasaGketaviSayatvasya tatra sattvAdatastavyAvRttaye 'anyArthe' ityasya sthAne 'azakyArthe' iti karaNAcchakyasya gorUpArthasya, asya vyAvRttI' ityatrAnvayaH / gavAyAM ghoSa ityatra gaGgApadamazakyArthe tIrarUpArtha eva sthitamiti tIre tasya nAmanikSepatvavyAvRttaye vAha-paryAyeti - paryAya lakSaNavAkyaghaTakena 'paryAyAnabhidheyaM' ityanena vacanena lakSyasyagaGgAtIrarUpArthasya vyAvRttau - nAmanikSepatvavyAvRttau niruktanAmalakSaNakartustAtparyAdityarthaH / tatrottaramAzaGkate- omiti cediti- atra svIkArArthaka 'o' iti zabdaH, tathA va zakti lakSaNAnyataravRttepekSA bhavadAzaGkitaM nAmalakSaNaM zakyalakSyavyAvRtaye lakSagaghaTakamazakyArtha iti vacanaM ca svIkriyata eveti tdrthH| praSToktottaraM dUSayati-rUpeti-"rUpasatyAdiviSaye' ityasya sthAne "rUpavatsAdya satyAdiviSaye" ityevaM pATho bhavitumarhati; anyAdRzo vA pATho yadyatra syAt tadA sAGgatyamaJcatIti vicAraNIyaM sudhIbhiH, 'rUpavatyAdyasatyAdiviSaye' iti pAThaM samAlambya vyAkhyAyate-yadya pyAkRtAvapi zabdasya zaktiriti zakyavyAvatakevizeSaNata evaM sthApanAyA AkRtirUpAyA vyAvRttiH, bhAve tu zaktirastyeveti tata eva bhAvasyApi vyAvRttiH, jAtistvamugatatvAd dravyameveti jAtau zakteH svIkArAjAtirUpatvAd dravyasyApi zakyatva. miti zakyavyAvartakavizeSaNato dravyasyApi vyAvRttiH, tathApi kalpitarUpavatyAdisaMjJakanAyikAvarNanAtmakanAyikAkhyAyikAyA asatyAdiviSaye kalpitAdinAmakanAyikA. tadrAmAdyAtmakaviSaye tadvacanasya nAmanijhepatvaM syAd yatastAdRzArthe vyavahArapithAnavatIrNe na zakti Si lakSaNa! rUpavatyAdizabdasyAta: zakya-lakSyabhinnaH so'rtha iti niruktanAmanikSepalakSaNasya tatrA. limyaativishy| nA taya satyapAta tAtimmAptikapatA na lakSaNapamammayasyezmata Aha-tasyeti-samAdiviSaSa. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH ! 261 [tatraiva sA ] iti cet ? na-uktalakSaNa eva bhAvanikSepaviSayAbhedavyavahAraupayikarUparAhityavizeSaNadAne doSAbhAvAt, nirUDhalakSaNAyAH svIkAre tu lakSaNAyA nirUDhatvajJApakaM vacanameva nikSepaH, tadviSayavizeSasvanyavyAvRttyAdinA yathAvyavahAraM svIkArya iti nAtiprasaGga iti dik // taccitraM sthApaneti-tasya-ghaTasya citraM-patrAdilikhita AkAraH sthApanA, tallakSaNaM caivaM smarati" yat tu tadarthaviyuktaM tadabhiprAyeNa yacca tatkaraNi, lepyAdikarma tat sthApaneti kriyate'lpakAlaM ca // " etadartho'yaM-yat-vastu, tadarthaviyuktaM-bhAvendrAdyartharahitaM, tadabhiprAyeNa-tadbuddhyA, karaNiHAkRtiH, yaccandrAdyAkRti lepyAdikarma kriyate, cazabdAdAkRtizUnyaM cAkSanikSepAdi tat sthApaneti, taJcAlpakAlamitvaramityarthaH, cazabdAd yAvadvyabhAvi c| mRdvyamiti-ghaTakAraNIbhUtA mRdeva dravya ghaTa ityarthaH, tallakSaNamidam tyrthH| dravyanikSepaviSayatveneti- anAdyanantasvarUpa bhave sambhAvyate rUpavatyAdiko niruktAkhyAviSayaH kazcidAsIt bhaviSyati vetyatItAnAgatakAlikavastvAtmanA'dhyavasite tasminnatItAnAgatapadArthaviSayakasya dravyanikSepasya viSayatvena nAmanikSepatvasya tatrAniSTavAdityarthaH / uttarayati-neti / bhAveti-yadyapi dravyanikSepaviSayo bhAvanikSepaviSayo na bhavati tathApi ayaM rAjA bhAvo bhUto veti pratisandhAya rAjaparyAyakaraNe rAjaparyAyakArye vA dravyarAjani bhAvanikSepaviSayasya bhAvarAjasyAbhedavyavahAro bhavati, tadvyavahAropayikaM yattatkAraNatva- tatkAryatvAdirUpaM tadrAhityasyoktanAmanikSepalakSaNe nivezAda dravyanikSepaviSaye ruupvtyaadyaakhyaayikaavissye'tivyaaptidossaabhaavaadityrthH| nikSepasAmAnyalakSaNa evAbhimatanikSepAtirikanikSepaviSayavyAvartakavizeSaNadAnato'bhimatanikSepavizeSalakSaNaM kartuM sukaramityAzayenAha-nirUDhalakSaNAyA iti- anAditAtparyamUlikA lakSaNA nirUDhalakSaNA, sA prayojananirapekSatra, sA yasya padasya yatrArthe tatra tatpadasya zaktireva svIkaraNIyA kimuktalakSaNAbhyupagameneti vivAda pradarzanAyoktam - svIkAre sviti - yasya padasya nAnyatra zaktiravadhUtA tasya padasya zakyArthAntarAbhAvAt tatsambandharUpA lakSaNA na sambhavatIti tasya padasya prakRte'rthe zaktireva na nirUDhalakSaNAH yasya padasya punaranyAthai vyavahArAdinA zaktiH klRptA sasya padasya klupta zakya sambandhata evAnyArthopasthitisambhavAnna tatra zaktiH kintu prayojanAbhAve'pi anAditAtparyamUlikA lakSaNaiva, ananyalabhyo hi zabdArtha iti vacanAdityevaM nirUDhalakSaNAsvIkAropaSTambhikA yuktiH / evaM sati yannikSepasAmAnyalakSaNamabhimataM tadAha-lakSaNAyA iti / nirUDhatvajJApakaM anAditAtparyamUlakatvajJApakam / tadviSayavizeSastu nikSepaviSayavizeSaH punaH, yadvai lakSaNyabalAdAntaranAmanikSepAdiprabhedo bhavati tAdRzo nikSepaviSayavizeSa iti yAvat / anyavyAvRttyAdineti- yasya nikSepasya yo viSayo vyavahriyate tasya nikSepasya tadviSayAnyavyAvRttyAdinetyarthaH / tallakSaNaM sthApanAlakSaNam , ca punaH, evam anantarAbhidhIyamAnasvarUpam , smaranti prAcInAH kathayanti, smarantI. tyuktyA nedamabhinavameva lakSaNa kenacit kRtaM tatpUrvemapItthameva kenacit prakAzitamevaM tatpUrvamapIti jJApitam / etadarthaH "yattu tadarthaviyukta" iti padyArthaH / ayam anantaraM 'yattu0" ityAdinA'bhidhIyamAnaH / yat vityatra yatpadaM yatkiJcidvastuparAmarzakamityAha- yad vastviti / tadarthaviyuktamityasya bhAyendrAdyartharahitamiti vivaraNam , bhAvendrAdiko ya indrAdizabdArthastadrahitaM- tacchUnyamityarthaH / tadabhiprAyeNetyasya vivaraNa- tadvaddhayeti-indro'yamitIndrAdibuddhadhetyarthaH / tatkaraNItyatra karaNIzabdArtha AkRtirityAha - karaNiH AkRtiriti, tathA ca tatkaraNItyasye ndrAdyAkRti vastvityartha ityAha- yaccandrAdhAkRtIti- indrAderAkRtirAkAro yasmin vastuni tad vastu, indrAdhAkRtItyarthaH / tad yastu kimityapekSAyAmAha-lepyAdikamaiti-tathA ca bhAvendrAdyartharahitaM bhAvendrAdibuddhacA indrAdhAkRtisvarUpaM lepyAdikarma kriyate tallepyAdikarma indrAdisthApanetyarthaH / cazabdAta 'yacca' ityatra cazabdAt / AkRtizayamindrAdyAkRtisadita bayata mAninavAdiyo'yamiti puspA sthApitaM tapakSaniSAvi, sthApanA sthApanAmiSA - Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / " bhUtasya bhAvino vA bhAvasya hi kAraNaM tu yalloke / tad dravyaM tattvajJaiH sacetanAcetanaM kathitam // " etadarthoM yathA-bhUtasya-atItasya, bhAvino vaidhyato bhAvasya, kAraNaM-nimittaM yalloke tad dravyamiti, dravati gacchati tAMstAn paryAryAn kSarati veti dravyam , tattvajJaiH-sarvahastIrthakRdbhiriti yAvat, sacetanamanupayuktapuruSAkhyam , acetanaM-jJazarIrAdi tathAbhUtamanyad vA, kathitaM-pratipAditam , ihAyaM sampradAyaHdravyaghaTastAvad dvidhA''gamato noAgamatazca, AgamaH-padArthaparijJAnaM, noAgamastadviparyayaH, tatrAgamato dravyaghaTo ghaTazabdAdhyetA'nupayuktaH " anupayogo dravyam" [ ] iti vacanAt, anududdhapadavRttimahAhitasaMskAravAnAgamadravyapadavAcya ityetanniSkarSaH, noAgamatazca trividho dravyaghaTo jJazarIra-bhavyazarIra-tadvyatiriktabhedAt , tatra ghaTapadArthajJasya zarIramAtmarahitaM siddhazilAtalagatamapyatIta sthApanAnikSepAtmakaM lepyAdikarma ca / alpakAlamityasyatvaramityartha iti| cazabdAta 'alpakAlaM ca' ityatra cazabdAt / yAvadRvyamAvi AkRtimavyaM yAvadavatiSThate tAvatkAlaM sthApyamAnA tdaakRtirpyvtisstthte| mRd dravyamitIti mUladhAraNam , ghttkaarnniibhuut| mRdeva dravyaghaTa ityartha iti tadarthaprapaJcanam / tallakSaNaM dravyanikSepalakSaNam , idam anantaramevAbhidhIyamAnam / etadartho yatheti- dravyanikSepalakSaNapratipAdakasya "bhUtasya" ityAdipadyasyArtho yathetyarthaH / bhUtasyetyasya atItasyetyarthakathanam / bhAvina ityasya vivaraNam-eSyata iti / kAraNamityasya nimittamiti vyaakhyaanm| tat bhUtasya bhAvino vA nimittam / bhUtabhAvikAryanimittasya dravyatvaM kathamityapekSAyAM dravyapadaniruktita eva tallabhyata ityAzayena tanniruktimupadarzayati-dravatIti / tattvarityasya vivaraNa- sarvajJairiti / bauddhAdibhiH sarvajJatayA sugatAdirapyanumato, na ca sugatAdibhirbhUtabhAvikAryanimittaM dravyamiti kathitamityata Aha-tIrthakRdbhiriti yAvaditi- tIrthaGkarA eva vastutaH sarvajJA nAnye sugatAdayastaduccaritavAkyasyAbAdhitArthatvAyabhAvena tadAgamasya tIrthasvAbhAvAt , " sarvajJaH sugato buddho dharmarAjastathAgata" iti kozastu nAmanikSepAlambanenava pravRttaH, na va sugatAdirbhAvasajJo nAmasarvajJatvasyaiva tatra bhAvAditi / sacetanamityasya vivaraNamanapayaktaparuSAkhyamiti-anupayuktaH puruSa upayuktapuruSaparyAyamabhigacchatIti uttaraparyAyanibhittatvAda dravyam acetana mityasya vivaraNa-zarIrAdIti-jJasyAtmano yaccharorAdikaM tadapi tannimittatvAd dravyamiti, jJazarIrAdItyatrAdipadAd bhavyazarIrAderupagrahaH / tathAbhUtaM bhUtasya bhAvino vA paryAyayasya nimittam / anyadvA jJazarIrAdibhinnaM mRdAdyapi / kathitamityasya vivaraNa-pratipAditamiti / anupayuktapuruSo yathA svaparyAya nimittatvAd dravyaM tathopayuktapuruSo'pi svaparyAyanimittatvAd dravyaM bhavetyeveti kimityanupayuktapuruSAkhyamityuktam ?, jJazarIrAdIti kimityuktam ? sAmAnyataH zarIrAderapi tathAtvasambhavAditi nAzaGkunIyam , ghaTasyaiva nimitatvAd yathA mRd dravya ghaTaH, tathA ghaTe'nupayuktaH puruSo'pyAgamato dravyaghaTaH, evaM noAgamato jJazarorAdirapi dravyaghaTa ityAzayenetthamabhidhAnAt , amumevArtha spaSTIkartumAha- ihArya sampradAya iti / iha dravyanikSepavicAre / ayaM dravyaghaTastAvad dvivetyaadinaa'nntrmevaabhidhiiymaanH| sampradAyaH sampradIyate guruNA ziSyAyeti sampradAyaH-prAcAM vacanasandarbha: pravAhata Agato na tvekenaiva kenacit svayamutprekSitaH / tadviparyayaH-padArthaparijJAnAbhAvaH / anudabuddheti- anududdha udbodhakAsamavahitaH, yatsahakRtena saMskAreNa smaraNamupajAyate sa saMskArasyodbodhako bhavati, padasya- ghaTAdizabdasya ghaTAdirUpArthe vRtteH- zakti-lakSaNAnyatarasambandhasya graheNAhito- janitaH saMskAraH padavRttimahAhitasaMskAraH, anududdhazcAsau padavRttimahAhitasaMskArazcAnubuddhapadavRttigrahAhitasaMskAraH, so'syAstItyanudbuddhapadavRttigrahAhitasaMskAravAn, AgamadravyapadavAcya ityevamanupayogo dravyamiti vacanasya paryavasito'rtha ityarthaH. atra ' na karmadhArayAnmatvarthIyo bahuvrIhizcet tadarthapratipattikaraH' iti vacanAt , anududdhapadavRttigrahAhitasaMskAra ityetAvanmAtreNaivAnubuddhaH padavRttigrAhitaH saMskAro yasya so'nuvuddhapadavRttigrahAhitasaMskAra iti bahuvrIhisamAsatojaddhapadattimahAhitasaMskAravataH pratItisambhavAdanuhaddhapadavRttimahAhitasaMskAravAniti kathamupapadyata iti nAzaGkanIyam , Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / 263 kAlInatadbhAvAnuvRttyA ghRtaghaTanyAyena jJazarIradravyaghaTaH, yena zarIreNa na tAva didAnI ghaTapadArthaM jAnAti kintvanenaiva kAlAntareNa jJAsyati sa bhavyazarIradravyaghaTaH, tadvyatiriktadravyaghaTo mRdrUpaH kaNThata evoktaH, ayaM ca dravyapadArtho dvidhA prayujyate, aprAdhAnyena yogyatayA ca, aprAdhAnyena yathA'GgAramardako dravyAcArya iti, yogyatayA yathA mRtpiNDo dravyaghaTaH suzrAvako dravyasAdhuH sAdhuzca dravyadeva ityAdi, yogyatA ca yadyapyaikabhavika baddhAyuSkA'bhimukhanAmagotrabhedena trividhaiva anuyogadvArasUtre nayabhedena vyAkhyAtA, kAyotsarganiyuktau dravyakAyanirUpaNanastAve"jaM tu purarakaDabhAvaM daviyaM pacchAkaDaM ca bhAvAo / taM hoi dabadaviyaM jaha bhaviuMdavvadevAI / / 1 // " [ AvazyakabhASye gA0 233 ] ityatrApi cAtItAnAgatAnantabhaveSvapi dravyapadavyapadezaprasaGgAt svayamuTTaGkaya puraSkRtapazcAtkRtabhavadvaya evAyuHkarmasadravyasparzanodbhAvanena nirastaH, tathAhi"duhao'NantararahiyA jai evaM to bhavA annntgunnaa| egassa egakAle bhavA Na jujnti'nnegaa(u)||" [Avazyake gA0 1536 ] vyAkhyA-" duhao"tti-vartamAnabhave sthitasyobhayata eSyakAle atItakAle, aNantararahia ttianantarau eSyAtItI, anantarau ca to rahitau ca vartamAnabhavabhAveneti prakaraNAd gamyate anantararahitau tAvapi, jai tti- yadi tasyocyate, to tti- evaM sati, bhavA:- tadbhavadvayavyatiriktA vartamAnabhavabhAvetara" asubbata" iti bhASyaprayogadarzanAduktAnuzAsanasya prAyikatvAditi bodhyam / tatra noAgamatastrividheSu dravyaghaTeSu madhye / bhavyazarIradravyaghaTamupadarzayati-yena zarIreNeti / anenaiva tena zarIreNaiva / tadvayatiriktati- jJazarIra-bhavyazarIrakhyatiriketyarthaH / apradhAne yogye'pi ca dravyapadaM prayujyata ityaprAdhAnya-yogyatvAbhyAM dravyapadArthasya dvaividhyamupadarzayati- ayaM ceti / agradhAnasvarUpadravyapadArthamudAharati--aprAdhAnyena yatheti / aGgAramardako dravyAcArya ityatra dravyapadamapradhAnArthakam , tathA coktavAkyAt aGgAramardako'pradhAnAcArya iti pratIyate / yogyatayA dravyapadArthamudAharati- yogyatayA yatheti / mRtpiNDo dravyaghaTa ityatra dravyapadaM yogyAtheM prayuktam , tathA coktavAkyAnmRtpiNDo ghaTayogyaH-ghaTAtmakaparyAyarUpeNa kadAcit pariNasyate mRtpiNDa ityevaM pratIyate / suzrAvaka iti sUtravihitazrAvakAcAraparipAlanaparAyaNaH suzrAvakaH, sa ca sAdhuparyAyaM kAlAntare AsAdayiSyatIti dravyasAdhu:- sAdhvAtmakaparyAyarUpeNa bhanituM yogya ityarthaH / sAdhuzca dravyadevaH ya idAnIM sUtravihitasAdhusamAcArI samyagAtiSThati sAdhuH, sa kAlaM kRtvA devo bhaviSyatIti kRtvA dravyadeva ityucyate, yaH sAdhurantarabhava eva na devarUpeNotpatsyate kintu bhavadvayAdivyavadhAnena devo bhaviSyati so'pi dravyadeva ityucyate, tatrAnuyogadvArasUtropavarNita trividhayogyatA'sambhavataH kathaM dravyadevateti zaGkayA bhavadvayAdivyavadhAnenApi tadbhavanasvabhAve tadyogyatA sambhavatIti tathAvidhasyApi dravyasAdhutopapadyate ityabhiprAyakasamAdhAnena ca budhajanAnandakaraM vicAraM prastauti-yogyatA ceti- yogyatA ca trividhaiva vyAkhyAteti sambandhaH / yadyapIti-tathApI. yamityAdyuttaragranthasthitatathApItyuktisApekSeyaM yadyapItyuktiH / jaM tu0 tti-" yat tu puraskRtabhAvaM dravyaM pazcAtkRtaM ca bhAvataH / tad bhavati dravyadravyaM yathA bhavituM dravyadevAdi // iti saMskRtam / "prasaGgAta" ityasya sthAne "prasaGgaH" iti pATho yuktaH, asya 'nirastaH' ityanenAnvayaH / nirasanaprakArameva bhAvayati-tathAhItyAdinA / duhao0tti"ubhayato'nantararahitau yadyevaM tato bhavA anantaguNAH / ekasyaikakAle bhavA na yujyante'neke tu // " iti saMskRtam / uktagAthAvivaraNamupadarzayati- duhao ttiiti| ubhayata ityasya phalitakathanam- eSyakAle atItakAla iti-bhavidhyarakAle bhUtakAle ca / kena rahitAviti na jJAyata ityata Aha-vartamAneti-prakaraNAd vartamAnabhavabhAvena rahitAviti gamyase. "vartamAnabhavabhAvetararahitA" ityasya sthAne "vartamAnabhavabhAvena rahitA" iti pAThaH smym| iMdhA Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 . . . nayAmRsataGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / rahitA ecyA atItAzcAntaguNAstasya siddhAH, tatastadapekSayApi dravyakalpanA syAt , iSTApattizca kartRma. zakye metyAha-ekasya ekakAle-puruSAdikAle bhavA na yujyante aneke, tato bhAvena saha sAkSAtsambandhAbhAvAt teSu sarveSu dravyatvasvIkAro'niSTa ityarthaH // 1 // itthaM codakenokke gururAha"duhao'NantarabhaviyaM jaha ciTThai AuaM tu jaM baddhaM / hunjiyaresu vi jai taM danvabhavA huja tA te vi // 2 // " [Avazyake gA0 1535 ] vyAkhyA-duhao ti-vartamAnabhave vartamAnasyobhayata edhye'tIte ca, anantarabhavikaM-puraskRtaSazcAtkRtabhavasamdhadhItyuktaM bhavati, yathA tiSThati AyuSkameva-tuzabdasyAvadhAraNArthatvAnna zeSaM karma, yahItareSvapiprabhUteSvanAgateSu ca bhaveSu, tadAyuSkarma bandhodayadvArakapratyAsattikAri bhavet , tadA te'pi-tasmin bhave vartamAnasya dravyabhavA bhaveyuH, tadAyuSkarmasambandhAt , na caitadasti tasmAdasaccodakamatamiti gAthArthaH // 2 // asyaivArthasya prasAdhakaM lokapratItaM nidarzanamAha" saMjjhAsu dosu sUro adissamANo vi pappasamaIaM / jaha obhAsai khittaM taheva evaM pi nnaayvvN||3||" [ Avazyake gA0 1538 ] pattizca anantAtItAnAgatabhavApekSayA dravyatvakalpanAprasaGga iSTApattireva / bhAvArthamAha-tata iti / "tato" ityasya sthAne "tadgatena" iti pATho yujyate, vyavahitAtItAnAgatabhavagatena bhAvena saha dravyatvenAbhimatatadbhavIyasya sAkSAtsambandhasyAbhAvAda vyavadhAyakasya bhavasya sAkSAsambandhavighaTakasya saddhAvAdityarthaH / ityarthaH evaM "duhao" ityAdigAthArtha ityarthaH / duhaotti-ubhayata AnantarabhakkiM yathA tiSThati AyuSkaM tu yad bddhm| bhaveditareSvapi yadi tad bhavyabhavA bhaveyustadA te'pi // " iti saMskRtam / vivRNoti-duhao ttIti / ubhayata ityasya vivaraNam- eSye'tIte ceti / Anantarabhavikamityasya phalitArthakathanam- puraskRtapazcAtkRtabhavasambandhItyuktaM bhvtiiti| "AuaMtu" ityasya " AyuSkaM tu" iti syAtU AyuSkameveti kathamityata Aha-tuzabdasyeti / avadhAraNArthakena tuzabdena kasya vyavaccheda ityapekSAyAmAha-na zeSaM karmeti-niruktAyuSkarmabhinnaM karma na tiSTatItyarthaH / yadItyasya bhavedityanena smbndhH| itareSvapItyasya vivaraNaM- bhUteSvanAgateSu ca bhavepviti / "prabhUteSva" ityasya sthAne "bhUteSva" iti pATho yuktaH, athavA " prabhUteSvatIteSva" iti pAThaH zobhanaH / tat anekabhavakAlasambandhi / AyuSkarma bandhetiatItabhave tasya karmaNo bandho vartamAnabhave tasyodayaH, tadvArikA yA atItabhavena saha vartamAnabhavasya pratyAsattiHsambandhastatkAri AyuSkarma yadi bhavedityarthaH, tadA te'pi vyavahita bhavA api / tasmin bhave vartamAnasya vartamAnabhave vartamAnasya padArthasya bhAvarUpasya ! vartamAnabhavagatena bhAvena saha vyavahitabhavagatAnAmapi bandhodayadvArA''yuSkarmalakSaNapratyAsattikAribalAt sambandhasya sadbhAvAdityAha- tadAyuSkarmasambandhAditi / na caitadasti AyuSkarma vyavahitAtItabhave badhyate vartamAnabhave udayamAsAdayatItyeva nAsti, kintvavyavahitAtItabhave AyuSkarma badhyate tadantarameva vartamAnabhave udayamApnotItyato vartamAnabhavagatabhAvasya vyavahitabhavagatapadArthena saha sambandhasya bandhodayadvArakAyuSkarmasambandhakRtasyAbhAvAnna hitAnantabhavagatAH padArthAH vartamAnamavagatabhAvApekSayA dravyatApattibhAjanAnItyupasaMharAMta-tasmAditi / asyaiva dvitIya gAthApratipAditasyaiva / saMjjhAsuti - "sandhya yoddhayoH sUryo'zyamAno'pi prApyasamatItam / yathA'vabhAsayati kSetraM tathaivaitadapi jJAtavyam // " iti saMskRtam / vivRNoti- sandhyA ceti / "pratyUSa-pradoSA pratibaddhayoH" ityasya sthAne "pratyUSa pradoSapratibaddhayoH" iti pATho yuktaH, tathA ca dvayoH sandhyayorityanena pratyUSa-pradoSasandhyayorityuktaM bhavati / prApyaM khakriyAjanyasaMyogazAli, asya kSetramityanenAnvayaH, samatItaM svakriyAjanyavibhAgazAli, yena kSetreNa saMyukto bhavati, yasmAt kSetrAdanantaramevApAnto bhavati, tadubhayakSetramityarthaH / "yathA'pabhASayati" ityasya sthAne " yathA'vabhAsayati" iti pATho yuktaH / uktamevArtha spaSTayati- yatheti / pratyUSasandhyAyAM prAtaH Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto' sandhyA ca sandhyA ca sandhye, tayoH sandhyayoH pratyUSa-pradoSA pratibaddhayoH, sUrya Adityo'dRzyamAno'pi prApyaM samatItaM ca kSetraM yathA'vabhAsayati - yathA pratyUSasandhyAyAM pUrvavidehaM bharataM ca, pradoSasandhyAyAM tu bharatamaparavidehaM ca, tathaivaitadapi prakrAntaM jJAtavyam, idamuktaM bhavati - vartamAnabhavasthitaH puraskRtabhavaM pazcAtkRtabhavaM cAyuSkarmasaddravyatayA spRzati prakAzenAdityavaditi gAthArthaH || 3 || tathApIyaM bhavadvayaniyatAyuSkarmaghaTitA ( tathA ) yogyatA (tayA) tathAniyamoktirna tu sarvatrAnena niyamenaiva vyAmoho viSeyaH, tIrthaGkaranAmakarmaghaTitayA yogyatayA nAnAbhavavyavadhAnenApi marIcedravyatIrthaMkarasvapratipAdanAt, " je a aIA siddhA" [ zakrastave ] ityAdinA sudUravyavahitAnAmapi dravyatIrthakRtAM vandyastrapratipAdanasya nAnAbhavasambandhaghaTita yogyatayaivopapattezca itthameva puSpAdinA bhagavatpUjAdAvutka rSato'pArddhapudgalaparAvarttavyavadhAnena bhAvastavarUpaphalopadhAyakatayA dravyastavatvam apunarbandhakAsucitAcAre cotkarSataH pudgalaparAvartavyavadhAnena bhAvAjJArUpaphalopadhAyakatayA dravyAjJAtvamupadeza padAdAvukaM saGgacchate, tatra samucitazaktirUpAyA yogyatAyAstAvatkAlaniyatAyA eva siddheH na ca phale pudgalaparAvartavyavadhAnamapunarbandhakakriyAyA asiddham, AzAtanAba hulasyotkRSTAntarasyA pArddhapugalaparAvartamAnasyaiva prasiddhatvAditi vAcyam, bIjAdInAM sAntaretaratvabhedazya teSAmutkRSTAntarasyaikapudgalaparAvartamAnatAyAzca vizikAyAmAcAryaiH pratipAdanAt / tadukaM -- 16 'bIjAiA ya ee tahA tahA santaretarA NeyA / tahabhavattakhittA egantasahAvabAdhAe // 1 // sandhyAyAm / bharataM cetyanantaramavabhAsayatItyasyAnukarSeNa sambandhaH / pradoSasandhyAyAM sAyaM sandhyAyAm, tu punaH, aparavidehUM cetyanantaramapi avabhAsayatItyasyAnukarSeNa sambandhaH / etadityasya vivaraNaM-- prakrAntamiti / saMkSepeNa niruktagAthArthamanugamayya darzayati- idamukaM bhavatIti / idaM vartamAnabhavasthita ityAdinAnantaramevAbhidhIyamAnam, uktam etaddvAthayoccaritam anyat spaSTam / yadyapItyuktivyapekSeyaM tathApItyuktiH / iyamityasya niyamoktirityanena sambandhaH / na tvityasya vidheya ityanena sambandhaH / kathaM bhavadvayaniyatAyuSkarmaghaTitayA yogyatayaiva sarvatra vartamAnabhavagatabhAvasyAvyavahitabhavagatameva dravyamiti niyamo netyAkAGkSAyAM tatra hetumupadarzayati tIrthaGkareti / nAnAbhavasambandhaghaTitayogyatayA'pi dravyatve hetvantaramapyupadarzayati- je a0 iti je a aIA siddhA, je a bhavissaMti aNAgayakAle / saMpai vaTTamANA san tiviheNa vaMdAmi // iti saMpUrNaH pAThaH, " ye cAtItAH siddhA ye ca bhaviSyandhyanAgatakAle samprati vartamAnAH sarvAn trividhena vande " iti saMskRtam / vandyatvapratipAdanasyetyasyopapatterityanena sambandhaH / itthamevetyasya saGgacchate ityanenAnvayaH / itthameva nAnAmavasambandhaghaTitayA'pi dravyatvamityabhyupagamaprakAreNaiva / apArddhapudgalaparAvartAdisamayavijJAnaM samayasamudrAt kartavyam / dravyastavatvamityasyopadezapadAdAvuktamityanena sambandhaH / apuna " keti na punarapi karmabandhI mohanIya karmotkRSTabandhanaM yasya so'punarvandhakaH talakSaNaM yathA- "pAvaM na tivvabhAvA kuNai Na bahu mannai bhavaM ghoraM / uciaThi ca sevai, savvattha vi apuNabaMdhoti // yadvA- " bhavAbhinandidoSANAM pratipakSa gunnairyutH| vardhamAnaguNaprAyo hyapunarbandhako mataH // " iti tatra apunarbandhakakriyAyAm, tAvatkAlaniyatAyAH pudgalaparAvartavyavadhAnakAlaniyatAyAH / na cetyasya vAcyamityanenAnvayaH / apunarbandhaka kriyAyAH phale pudgalaparAvarta vyavadhAnasyAsiddhatve hetumupadarzayati- AzAtanA bahulasyeti | niSedhe hetumAha - bIjAdInAmiti / sAntaretaratvabhedasya bIjAdIni sAntarANi nirantarANi cetyevaM bhedasya, asya vizikAyAmAcAryaiH pratipAdanAdityanena sambandhaH / teSAM bIjAdInAm / uktArthapratipAdakaM viMzikAgataM gAthAtritayamullikhati- bIjA iA ya0 iti - bIjAdikA caite tathA tathA sAntaretarA keyAH / tathA Br pina--3820 265 - Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / bIjassa vi saMpattI jAyai caramammi ceva pariaTTe / aJcantasundarA jaMesA vi tao Na sesesu // 2 // 5-8 Na ya eammi aNanto jujjaiNeyassa NAma kAlu ti / osappiNI aNantA hunti jao egpria?"||3|| [bIjAdivizikAyAm-8, 6, 7 ] tasmAd yogyatA pratikArya yathAsampradAya dravyavyavahAraheturviziSyAzrayaNIyA, na tu dravyameva, (evamatrApi ) dravyakAryAdivyapadezaheturAyuHsambandhaghaTitaiva, tattatpadasamabhivyAhAreNa dravyapadasya nAnArthatAdyotanAt , anyathA dravyastavAdAvagateH, tadidamuktaM-" iyaro puNa jogAtte citte jayabheyao muNeabo" [ ] ' itaro dvitIyo dravyapadArthaH, nayabhedazva prasthakAdinyAyasiddhaH' ityAdivipazcitamasmAbhirdharmaparIkSAyAmiti vistarArthinaitattattvaM tata evAvagantavyam / raktAdiko-raktAdiparyAyapariNAmaH, bhAvo-bhAvaghaTaH, tallakSaNaM cedam " bhAvo vivakSitakriyAnubhUtiyukto hi vai samAkhyAtaH / sarvaharindrAdivadihendanAdikriyAnubhavAt " // 1 // [ bhavanaM bhAvaH, sa hi vakturiSThakriyAnubhavalakSaNaH sarvajJaiH samAkhyAtaH, indanAdikriyAnubhavanayukkendrAdivaditi, atrAgamato bhAvaghaTo ghaTaparijJAnopayuktaH, noAgamato bhAvaghaTazca raktatAdipariNAmasamUha iti vivekaH / atha ghaTopayogamAtrAt kathaM bhAvaghaTa iti cet ? na-ghaTa-jhAnayoratiriktasambandhAbhavyatvakSiptA ekAntasvabhAvabAdhayA // 1 // bIjasyApi sampattirjAyate carama evaM parAvarte / atyantasundarA yadeSA'pi tato na zeSeSu // 2 ||n cetasminnananto yujyate jJeyasya nAma kAla iti| utsarpiNyo'nantA bhavanti yata ekaparivarte // 3 // " iti sNskRtm| upasaMharati--tasmAditi- yogyatA viziSyA''zrayaNIyeti sambandhaH, ekasya kAraNasyaikasmin kArye dravyanyavahAraheturyA yogyatA saiva nAnyasya kAraNasya nAnyasmin kArye tathA, navA tasyaivAnyakAyeM tathA; kintu pratikArya vibhinnaiva sA tathA, sA'pi yathA sampradAyaM sampradAyamanatikramyaivAzrayaNIyetyarthaH / na tu dravyamevetidravyamevAvizeSitasvarUpa drvyvyvhaarheturnaashrynniiymityrthH| AyaHsambandhaghaTitavatyanantaraM yogyatA''zrayaNIyetyanukarSaH / evaM sati nAnArthatA dravyapadaspeSTeva, kintu tadyotanaM tattatpadasamabhivyAvahAreNa bhavatItyAha- tattatpadeti / anyathA dravyavyavahArahetutayA pratikArya viziSya yogyatAyA anAzrayaNe / tatra saMvAdaM darzayati-tadidamuktamiti / iyaro0 iti- " itaraH punaryogAtte cittai nayabhedato jJAtavyaH" iti saMskRtam / tadidamuktamartha dRDhI kartumasmannirmitadharmaparIkSAgrantho'valokanIyo vistarArthinetyupadizati- ityAdi vipazcitamiti // bhAvo raktatAdika iti bhAvanikSepapratipAdaka vacanaM vivRNoti-rakAdika iti- asya sthAne mUlapadyapAThAnusArAt 'rakatAdika' iti pATho yuktaH, asyArthakathanam-rakAdiparyAyapariNAma iti / bhAva ityasya vivaraNa-bhAvaghaTa iti / tallakSaNaM ca bhAvanikSepalakSaNaM tu / idam anantaramevAbhidhIyamAnam / " bhAvo vivakSita." iti padyArtha saMkSepeNa darzayati-bhavanamiti / sa bhAvaH / hi ytH| atretyasya ' iti vivekaH' ityanena sambandhaH / atra bhAvanikSepavicAre paTaparijJAnopayuktaH puruSazcetanaH, ghaTavAcetana iti kathaM cetanasyAcetanabhAvarUpatvamityAzaGkate- atheti / samAdhatte-neti / ghaTa-jJAnayorviSayaviSayibhAvalakSaNasambandho yadyatirika upeyate tadA tasyApi pratiyogyanuyogibhyAM ghaTa-jJAnAbhyAmasambaddhasya sambandhatvaM na sambhavatIti tasyApyatiriktaH sambandho'bhyupeyaH, evaM tasyApyatirikta ityanavasthAnAnna tayoratirikaH sambandhaH, evaM sati ghaTajJAnaM paTajJAnamiti vyavahAro ninimito mA prasAsodityekAkArataiva viSaya-viSayiNostanniyAmikA iti vAcyam , tathA cAcetanasya ghaTasya ghaTopayogasya ca cetanasya ghaTAkAratvalakSaNabhAvaghaTatvamaviziSTamiti ghaTAkAratvalakSaNabhAvaghaTatvAzrayaNena ghaTaparijJAnopayukta bhAvaghaTatvAbhidhAne bAdhakAbhAvAdityAha- ghaTa-jJAnayoriti / tajjJAne ghaTajhAne / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyA samalato mayopadezaH / 267 bhAvena ghaTAkAratAyAstajjJAne'vazyaM svIkartavyatvAt tAdRzabhAvamapekSya ghaTopayuktebhyazca bhAvaghaTatvokto bAdhakAbhAvAt , agnyupayuktasya bhAvAgnitve bAdhakamuktameva tadanyatrApi samAnamiti cet ? satyamuktamparamayuktam-nahyanalaH sarva eva dahanAdyarthakriyAprasAdhako bhasmAcchannAgninA vyabhicArAt , jJAnAdvaitanayamatametaditi cet ? kiM tataH ? sarvanayamaye bhagavatpravacane [ ] yathAdhikAraM yatheSTatayAzravaNe doSAbhAvAditi kimatiprasaktAnuprasatyA // 86 / / tadevaM bhinne vastuni nikSepacatuSTayamavatAritam , athaikasminnaiva tadavatArayannAha ekdrvye'pyaatmnaamaa-kRti-kaarnn-kaarytaa| puraskRtya mahAbhASye, diSTAH pakSAntareNa te // 87 // nayAmRta-ekadravye'pIti-ekasminnapi dravye, Atmano-vivakSitapadArthasya, nAma-abhidhAyakaM padam , AkRtiH-saMsthAnam , kAraNatA-tatparyAyajananazaktiH, kAryatA-tapemAbhivyaktiH, etAH puraskRtya melayitvA, pakSAntareNa-bhinnapakSAbhiprAyega, te-nAmAdayazcatvAro'pi nikSepAH, mahAbhAdhye wom diSTA:-pratipAditAH, tathA ca tagAthA"ahavA batthubhihANaM nAmaM ThavaNA ya jo tyaagaaro| kAraNayA se davvaM kajjAvannaM tayaM bhAvo // " [vizeSAvazyakabhASye gA0 60] iti, ommmmmmmm......... tAdRzabhAvaM ghaTAkAratvalakSaNabhAvam / "ghaTo yazca" ityasya sthAne "ghaTopayukta" iti pATho yuktaH / yathA'gnyuphyuktasya puruSasya bhAvAgnitve'gninA yathA dahanakAryamupajAyate tathA'gnyuyayuktapuruSeNApi dahana kArya syAdityApattilakSaNabAdhakAd yathA'gnyupayuktasya na bhAvAgnitvaM tathA ghaTopayuktasya jalAharaNAdikAryakAritvaprasajhalakSaNabAdhakAnna bhAva. ghaTatvamityAzaGkata- agnyupayuktasyeti / tat taskAryakAritvalakSaNabAdhakam / anyatrApi ghaTaparijJAnopayuktasya bhAva. ghaTatve'pi / pramAdhatte-satyamuktamiti- noktaM bhavatA taditi na kintu uktamevetyarthaH / paraM kintu / ayutatve hetumAhanahIti- yatra yatrAnalatvaM tatra dahamAdyarthakriyAsAdhakatvamiti niyamo nAstItyarthaH / tatra hetumAha-bhasmeti-bhasmAcchAdito'pyagniragnirbhavatyeva na ca sa dahanAdyarthakriyAsAdhaka ityevaM vybhicaaraadityrthH| bAdhaghaTasya jJAnAtmakatvaM na sambhavatIti na bAhyapadArthAbhyupagantRmate bhAvaghaTarUpatA ghaTopayogasya, kintu sarvastha vastuno jJAnAkAratvAjjJAnarUpatvameve. tyabhyupagantayogAcAramata evaM ghaTopayogasya bhAvaghaTatvamiti tathA'bhyupagame yogAcAramatapravezaH syAdityAzaGkate-jJAnA. dvaiteti / samAdhatte-kiM tata iti-bhavatvetasya jJAnAdvaitanayamatatvaM tasmAt kiM naH sarvanayamayabhagavatpravacanAdhitAnAM chinnamityarthaH / "yatheSTatayAzravaNe" ityasya sthAne " yatheSTanayAzrayaNe" iti pAThaH samyak // 86 // saptAzItitamapadyamavatArayati-tadevamiti / bhavatAritaM yojitam / ekasminnevetyanantaraM vastunIti dRzyam / tata nikSepacatuSTayam / vivRNoti-ekadravye'pItIti / vivakSitapadArthasya yathA ghaTasya nAmanikSepAdicatuSTayavivakSAyAM nAmAdinikSepacatuSTayAspadatayA vivakSitasya ghaTapadArthasya, yadabhidhAyakaM ghakArottarAkArottaraTakArottarAtvarUpAnuparyavacchinnaM ghaTeti padaM tad ghaTasya nAmanikSepaH, tasya yat kambugrIvAdyavayavasannivezavizeSaviziSTapRthubudhnAyAkAralakSaNaM saMsthAnaM tad ghaTasya sthApanAnikSepaH, ghaTasya yA kAraNatottarottarapratikSaNabhAviparyAyajananazaktiH saiva ghaTasya dravyanikSepaH, ghaTasya ghaTarUpeNa yA'bhivyaktistadrapA kAryataiva tasya bhAvanikSepa ityarthaH / patAH AtmanAmA''kRti-kAraNa-kAryatAH / puraskRtyetyasya vivaraNa-melayitveti / pakSAntareNetyasya vivaraNa-bhinna pakSAbhiprAyeNeti / te ityasya vivaraNa mAmAdayazcatvAro'pi nikSepA iti / diSTA ityasya vivaraNaM-pratipAditA iti / tadAthA mahAbhASyagAthA / ahavA. itti-" athavA vastvabhidhAnaM nAma sthApanA ca yastadAkAraH / kAraNatA tasya dravyaM kAryApanaM takatU bhAvaH // " Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / asmizca pakSe " vyaktyA.''kRti-jAtayaH padArthaH" [nyAyadarzana0 a-1, sU.] iti gautamIyasUtraM yathA triSu padArthaparyAptyabhiprAyeNa vyAkhyAyate tathA " nAma-sthApanA-dravya bhAvatastanyAsaH " [ tattvArtha0 a0 1, sU0 5] ityasmadIyaM tattvArthasUtramapi caturyu paryApsyabhiprAyeNa vyAkhyeyam , adhikaviSayapakSapAtI ca vyavahAraH, nahyAkRtiriva nAmApi svarasataH padAnna pratIyate, navA''kRtivattAyA iva nAmavattAyA api saMzayaH zAbdabodhAnantaramabatiSThata ityAdiranyatra visaraH // 87 // __ tadevaM bhinnadravye ekadravye vA catvAro'pi nikSepA dravyArthi ke siddhAH, eteSAM ca sarvavyApakatvaM zrUyate, tadvyabhicArazaGkAmunnIya prAyikavyAtyabhiprAyeNa vyavasthApayati aprajJApyAbhidhA drvyjiiv-drvyaadyyogtH| na cAvyApitvameteSAM, tattadbhedanivezataH // 88 // iti saMskRtam / asmiMzca anantaropadiSTe ca / triSu- vyaktyAkRtijAtiSu / padArthaparyAptyabhiprAyeNa padArthatvaM vyaktyAkRtijAtiSu paryAptamityabhiprAyeNa / asmadIyaM syAdvAdarAddhAntakAntopAsakAsmadAcAyazrImadumAkhAtibhagavadgumphitam / dhu nAma-sthApanA-dravya-bhAveSu / paryApatyabhiprAyeNa nAma-sthApanA-dravya-bhAveSu padArthatvaM paryAptamityabhiprAyega / nanu sthApanA AkRtiH, dravyamanugatatvAjAtiH, bhAvo vyaktiH, etantritayasya padArthatvAbhyupagamo jaina-naiyAyikayoH samAnaH, nAmnastu padArthatvaM na naiyAyikenAbhyupagataM jainena tu tasyApyadhikasya padArthatvamabhyupagamyate, tatra / "zaktimahaM vyAkaraNopamAna-kozA''ptavAkyAd vyavahAratazca / / vAkyasya zeSAd vivRtevadanti, sAnnidhyataH siddhapadasya vRddhaaH||1||" [ ] iti vacanaprasiddhazaktiprAhakavyAkaraNAdiSu madhye kasya balAnnAmina zaktiprahaH, yenAdhikasya tasya padArthale parIkSakai. ranumodanIyaM syAdityata Aha-adhikaviSayapakSapAtI ca vyavahAra iti-laukikavyavahAre yatpadAd yamarthamavagatya vyavaharati puruSastatpadasya tatra zaktiravagamyate, yathA ghaTamAnayetyatra ghaTapadAd ghaTarUpArthamanagatya tadAnayanAdivyavahAramAcarati, evaM ghaTamucArayetyatra ghaTapadAdU ghakArottarAkArottaraTa kArottarAtvarUpAnupUrvyavacchinnaM ghaTeti nAmAvagatya taducAraNavyavahAramAcaratItyevaM naiyAyikAnumatapadArthatrayAdadhiko nAmAtmako yo viSayaH, tasya padArthatvAbhyupagamake janapakSe patitahAnya vidhAtuM zIlaM yasya so'dhikaviSayapakSapAtI, ca punaH, vyavahAraH, tathA ca zaktigrAhakatayA prasidasya vyavahArasya nAmnyapi padasya shktipraahktvmityrthH| yathA cAkRtiH svarasataH padAt pratIyate tathA nAmApi svarasata evaM padAt pratIyata ityato yathA''kRtau padArthatvaM tathA nAmnyapi padArthatvaM strIkaraNIyamityAha-nahIti-dvau nau prakRtamartha gamayataH' iti vacanAd 'nahi na pratIyate' iti niSedhadvayAta pratIyata evetsvmtiH| naveti-zAbdabodhAnantaramAkRti. vattAyAH saMzaya iva nAmavattAyAH saMzayo'pi navA'vatiSThata ityanvayaH, ghaTapadAcchAbdabodhe sati ghaTa AkRtimAn na veti saMzayo yana bhavati tatredameva kAraNaM-yaduta gharapadAdAkRtimattayaiva ghaTasya nirNayAtmakaH zAbdabodhaH, nirNayazca saMzayavirodhI, arthAdAkRtimattvaprakArakaghaTavizeSyanirNaya AkRtimattvaprakArakaghaTavizeSyakasaMzayasya pratibandhaka iti tadabhAvarUpakAraNasyAbhAvAt tathAsaMzayo na bhavatIti, evaM ghaTapadAcchAbdabodhe jAte ghaTo nAmavAn naveti saMzayo'pi na bhavati, tatrApyetadeva kAraNaM vAcyaM-yaddhaTapadAt ghaTanAmavAn ghaTa iti ghaTanAmavattvaprakArakapaTavizeSyanirNayAtmakaH zAbdabodho ghaTavizeSyakaghaTanAmavattvaprakArakasaMzayapratibandhaka iti tadabhAvarUpakAraNAbhAvAd ghaTo ghaTanAmavAn naveti saMzayo na bhavatItyato ghaTa padajanyazAbdabodhaviSayatvAnAmno'pi padArthatvamityarthaH / / 87 // aSTAzItitamapIkonanavatitamapadye avatArayati-tadevamiti / eteSAM nAma-sthApanA-dravya bhAvanikSepANAm, sarva vyApakatvaM sarvasmin vastuni nAmAdayazcatvAro nikSepAH pravartanta iti yatra yatra vastutvaM tatra nAmAdinikSepacatuSTayatattvamityevaM sarvavyApakatvam , zrayate yatrApi yaM jAnI yAd , yatrApi yaM na jAnIyAt tatrApi nikSipedityAdyAgamavacanena prtipaadyte| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNimyAM samalaGkRto nayopadezaH / itIyaM prAyikI vyAptirabhiyuktairnirUpyate / yattatpadAbhyAM vyAptizcAnuyogadvAranizcitA // 89 / / nayAmRta-aprajJApyeti, itIyamiti / eteSAM-nAmAdInAM caturNA nikSepANAm , aprajJApye vastuni, abhidhAyA-nAmno'prayogAt , jIva dravyayozca jIvatvena dravyatvena ca bhUta-bhaviSyatparyAyabhAvena tatkAraNasvAbhAvAd dravyanikSepasyAyogAt , na cAvyApitvamAzaGkanIyam , kutaH ? tabyabhicArasthAnabhedasya nivezAt , iti-hetoH, iyaM-yad yad vastu tat tannikSepacatuSTayavad ityAkArA vyAptiH prAyikI, abhiyuktaiH-paNDitairnirUpyate, vyApyatAvaccheda ke'prajJApyajIvadravyAdibhedanivezAt , nanu yadi sAmAnyato vyAptehikaM pramANaM syAt tadA tatrAyaM saGkocaH kartuM zobhate tadeva tu kimityAzaGkAyAmAha-vyAptizca, yattatpadAbhyAmanuyogadvArasUtrAdeva nizcitA / " jattha ya ja jANijjA nirakeve hiravasesaM / jastha vi ya na jANijjA caukayaM girikavaM tattha / / " [ anuyogadvAre sU0 1 ] iti / tat sarvanikSepANAM sarvavyApakatvam , asya vyvsthaapytiitynenaanvyH| vyabhicArazaGkAm aprajJApyAdivastuni nAmAdinikSepAbhAvato yatra vastutvaM tatra nikSepacatuSTayavattvamiti niyamAbhAvazaGkAyAm / unnIya udbhaavy| vivRNoti-aprajJApyetItiprathamapadyapratIkadhAraNam, itIyamitIti-dvitIyapadyapratIkadhAraNam / eteSAmityasya vivaraNam-nAmAdInAM caturNI nikSepANAmiti / aprajJApye viziSya pratipAdakavacanAbhAvAd vacanena jJApayitumazakye / vastunItyuktyA yadaktumazakyaM tacchazazRGgavadanupAkhyatvAd vastveva na bhavatItyabhimAnasya vyavacchedaH, dadhi-dugdha-guDa-sitA-zarkarAdInAmanyo'nyavila. kSaNamAdhuryasya pramAtrAnubhUyamAnasya vastuno'pi viziSya vacanena pratipAdayitumazakyatvAt , abhidhAyA ayogo'prayoga eva, yannAma tat prayujyata eva ityAzayena nAmno'yogAditi vaktavye nAmno'prayogAdityuktam / jIva-dravyayozcetyAdi bhyAkhyAnapranthasvArasyAnmUle "aprajJApyAmidhAdravyajIvadravyAdyayogataH" ityasya sthAne " aprajJApyAbhidhAjIvadravyadravyAyayogataH" iti pATho bhavitumarhati / " bhUtabhaviSyatparyAyabhAvena" ityasya sthAne "bhUta-bhaviSyatparyAyA. bhAvana" iti pATho yuktaH, jIvasya jIvatvena bhUtasya bhAvino vA paryAyasyAbhAvena dravyasya dravyatvena bhUtasya bhAvino yA paryAyasyAbhAvena cetyarthaH, nahi jIvasya jIvalakSaNaH paryAyo bhUto bhAvI vA, navA dravyasya dravyalakSaNaH paryAyo bhUto bhAvI veti / tatkAraNatvAbhAvAt jIvAtmaka-dravyAtmakaparyAyakAraNatvAbhAvAt / dravyanikSepasyAyogAditi-jIvo jIvasya kAraNaM yadi bhavet tadA jIvakAraNIbhUto jIvo dravyajIvo bhavet , jIvazcAnAdinidhanatvAt kAryameva na bhavatIti na taM prati jIvasya kAraNatvamiti jIvAtmakavastuni dravya jIva ityevaMrUpasya dravyanikSepasyAbhAvAt , evaM dravyaM prati dravyaM yadi kAraNaM syAt tadA dravyakAraNIbhUtaM dravyaM dravyadravyaM bhavet , dravyaM ca dhrauvyasvabhAvatvAt kAryameva na bhavatIti na tat prati dravyasya kAraNatvamiti dravyAtmakavastuni dravyadravyamityevarUpasva dravyanikSepasyAbhAvAdityarthaH, etaccAvyApitvamityatrAnveti / avyApitvaM nikSepacatuSTayasya vastutvAvyApakatvam , na caashniiymitynvyH| pRcchati-kuta iti-kuto'vyApitvaM nAzakU. niiymityrthH| uttarayati-tadvayabhicArasthAnabhedasya nivezAditi-yatra yatra vastutvaM tatra nikSepacatuSTayavasvamiti niyame vyabhicArasthAnamaprajJApanIyAdi sadbhedasya nivezAt , aprajJApanIyAdibhinnatve sati vastutve yatra tatra nikSepacatuSTayavazvamityeva hi niyamaH, tatra na vyabhicAra ityarthaH // isIyamityatretizabdo hetupara ityAzayenAha-iti hetoriti / iyamityasya vivaraNaM-yad yad vastu tat tad nikSepacatuSTayavadityAkAreti / vyAptirniyamaH / prAyikI sambhAvitArthasvabhAvA / abhiyuktarityasya vivaraNaMpaNDitairiti / kathaM nirUpyate ? ityAkAlAnivartakaM yattadbhedanivezata iti, tasyaiva hetoH spaSTIkaraNaM-vyApyatA. bacchedake'prayApya jIvadravyAdibhedanivezAditi-tathA ca kizcidvizeSapradAnena socamAnItA vyAptiH prakRte prAyikI Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / tatpAThAt yo dhUmavAn so'gnimAnitIva vyAptyupasthiterAvazyakatvAditi bhAvaH // 88-89 / / etacca prAyikavyAtyabhidhAnaM tattvArthaTIkAkRnmatena, tathA ca te AhuH--" yadyekasminna sambhavati naitAvatA bhavatyavyApitA " [ tattvArtha0 a0 sU0 ] iti, etadeva ca sampradAyazuddhamiti / atra matadvayamupanyasya dUSayati AdiSTajIva-dravyAbhyAM, dravyanyAsasya sambhavam / aprajJApye jinaprajJAnAmnazca bruvate pare // 90 // taJcintyamupayogo yannAma dravyArthikasya na / narAdevyajIvatve, siddhe syAd bhAvajIvatA // 91 // AdiSTadravyahetutvAd, dravyadravyapratizrutau / bhAvadravyaM na kiJcid syAd, guNe'pi dravyatA'rpaNAt // 92 // nayAmRta-AdiSTetyAdinayeNa-pare-AcAryAH, aprajJApye-vastuni, jinaprajJArUpanAmanikSepasya sambhavaM bruvate, yatra na zRGgagrAhikayA saGketaH katuM zakyastatra kevaliprajJaiva nAma tayaiva tatkAryakaraNAt, na ca nAma zabdarUpameveti, maunikRtalipyAdau vyabhicArAt, manuSyAdinIva eva bhASidevAdijIvavyAptiryatra na vyabhicArAvakAza ityAzayaH / uttarAI vyAkhyAtumavatArayati-nanviti / tatra sAmAnyato vyaaptau| arya tattayabhicArasthAnabhedanivezalakSaNaH, tadeva sAmAnyato vyAptehikaM pramANameva / uktavyAptau pramANabhUtamajuyogadvArasUtramullikhati-yattha ya0 iti-" yatra ca yaM jAnIyAnikSepa nikSipeciravazeSam / yatrApi ca na jAnIyAzcatuSTayaM nikSipet tatra // " iti saMskRtam / tatpAThAt uktAnuyogadvArasUtrapAThAt // 88189 // ___ navatitamapadyamavatArayati-pataJceti / te tattvArthaTokAkArAH / tatpAThamullikhati-yokasminniti / etadeva tasvArthaTIkAkRnmatameva / atra etadvicAre / matadvayamupanyasyati-AdiSTetyAdipayatrayeNekaM matam, anye svityAyekapadyena dvitIyaM mataM copanyAsapurassara dUSaNAspadaM viddhaatiityrthH| vivRNoti-AdiSThetyAdinayeNeti-prathamamataM nyasya nirA. karotIti dRzyam / tatra navatitamapadyavyAkhyAnaM prathamamadhikaroti-pare AcAryA iti| atra pare ke ? ityAkAhAnivRttaye AvAryA iti, asya 'bravate' ityanena sambandhaH / aprajJApyaM kimityAkAGkSopazAntaye vastunIti / jinaprajJAnAmna ityasya vivaraNa-jinaprajJArUpanAmanikSepasyeti / jinaprajJAyAH kathaM nAmatvamityapekSAyAM nAmakAryakAritvAt tasyA nAmatva. mityAha-yoti-yasmin prajJApye vastunItyarthaH / zRGagrAhikayeti-yathA kazcid gopo nijasya govizeSasya gavAM samUhe sthitasya svasambandhitvAvagataye zaoN hastena gRhItveyaM gaurmadIyetyevaM saGketaM grAhayati tathA yatra vastuni yasya padasya saGketaH karaNIyastadvastvasAdhAraNarUpeNopAdAya tatra padavizeSasya saGketakaraNaM shRnggmaahikaanyaaystenesyrthH| tatra prAhikAnyAyana saGketakaraNAyogya vastuni / kevaliprava kevalinaH sarvajJasya yat tad vastuvijJAnaM tadeva, evakAreNa tadanyasya tatra nAmatvavyavacchedaH / nAma nAmanikSepaH / tayaiva kevaliprajJayava / tatkAryakaraNAta nAmanikSepakAryasya karaNAdutpAdanAt / nanu nAma zabdasvarUpa prajJA tu zabdAnAtmiketi kathaM tasyA nAmatvamityAzaGkAM pratikSipati-na ceti / niSedhe hetumAha-maunikRte. ti-maunavratadhAripuruSakRtaM yadakSaravizeSasaGketitarekhAvizeSAtmakaM lipyAdi zabdAnAtmake'pi tatra zAbdabodhavizeSajanakatvena nAmatvasya bhAvana zabdAtmakatvasya tatrAbhAvena vyabhicArAnnAma zabdarUpameveti niyamAsambhavAdityarthaH / nikSepeSu nAmnaH prAthamikatvAt vyApakatvazaGkApanodakameva prathamaM vyAkhyeyamityAzayenottarArddhagatasyApi tasya pUrva vyAkhyAnamiti bodhyam / danyanikSepAmyApakatvAzaGkApanodakamAdiSTetyAdikaM paryavasitabhAvArthakathanena vivRNoti-manuSyAdijIva eveti-spaSTam // Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / paryAyahetutvAd dravyajIvo, mRdAdidravyameva AdiSTadravyatvAnAM ghaTAdiparyAyANAM hetutvAd dravyamiti vaktuM zakyatvAditi bhaavH|| tad-etanmataM, cintyam, yad-yasmAd, dravyArthikasya nayasya mate, upayogo nAma na bhavati, zAbdabodhanajanakAkSaralipyAdereva tena nAmnaH svIkArAditi dravyArthikaviSayanirUpaNe kevalijJAnarUpaM nAmAtirikaM vAcAdiSTam , ( aprajJApyavastuni nAma na bhavati ), jIvahetutayA narAdevyajIvatve cAbhyupagamyamAne siddha bhAvajIvatvaM syAt tatrAdiSTe dravyahetutvAbhAvAditi saMsArijIvamAtre bhAvajIvatvAbhidhAyakasiddhAntabyAkopa: syAt // AdiSTadravyahetutvAddhetoH dravyadravyasya pratizrutau-svIkAre ca bhAvadravyaM kimapi na syAt , yadeva bhAvadravyaM svIkriyate'nyAvayavyAdi, tatrApi tadgataguNe dravyatAmarpayi. svAdiSTadravyahetutayA dravyadravyavyapadezasya kartuM zakyatvAt / kiJca, svasamabhivyAhRtapadArthatAvacchedakAvacchinnakarmatAnirUpitakAraNatAbodhana eva dravyasya sAkAGkRtvAnmanuSyo dravyajIva ityAdi durvacam , anyathA prathamapadyopadiSTamatadUSaNaparaM dvitIyapadya vivRNoti-taditi-asya vivaraNam-etanmatamiti / etanmatasya cintyatve hetumAha-yaditi-tadartho yasmAditi / nayasya mate iti zeSaH kRtH| dravyArthikamate kuta upayogo nAma na bhavatItyAkAlAyAmAha-zAbdabodheti-zAbdabodhajanakaM yadakSaralipyAdi tasyaiva nAmno nAmarUpasya tena dravyArthikanayena svI. kArAdabhyupagamAdityetasmAt kAraNAd dravyArthikanayaviSayasya nAmno nirUpaNe prakAnte kevalijJAna-kavalisambandhi jJAnarUpaM nAmAtiriktamapi vAcAdiSTa-vacanamAtreNAdiSTaM na tu yuktiyupapannam , kutra vAcAdiSTamityAkADAnivRttaye-aprApyavastunIti, tanAma nAmanikSepo na bhavatItyarthaH / jIvahetutayA devAdijIvakAraNatvena narAderAdiparyAyApannajIvasya dravyajIvatve svIkriyamANe punaH siddha siddhAvasthe jIve, bhAvajIvatvaM syAt / kathaM siddhajIvasyApi bhAvajIvatvamityapekSAyAmAha-tatretisiddhe ityarthaH / " AdiSTe dravyahetutvAbhAvAditi" asya sthAne " AdiSTadravyahetusvAbhAvAditi" iti pATha: samucitaH, AdiSTavyasya jIvatvenAdiSTasya dravyasya jIvasya hetutvAbhAvAt . nahi siddhaparyAyasyottaraM ko'pi jIvaparyAyo yatkAraNatvaM siddhasya syAdityarthaH / bhavatu siddhamAtrasyaiva bhAvajIvatvam , saMsArijovasya tu dravyajIvatvameva kA no hAnirityata Aha-saMsArijIvamAtra iti "saMsAryasaMsArijIvamAtre" iti pAThaH samyag upayogalakSaNo jIvaH sa saMsArI siddhazcetyAdikasya saMsAryasaMsArijIvamAtre bhAvajIvatvAbhidhAyakasya siddhAntasya vyAkopo vyAghAtaH syAt siddhamAtrasya bhAdajIvatvAbhyupagama ityarthaH // tRtIyapadyaM vivRNoti-AdiSTadravyahetutvAditi / pratizrutAvityasya vivaraNaM svIkAre ceti / nanvavayavAnAtmakAvayavikharUpasya ghaTAderna dravyaM prati kAraNatvamiti tasya bhAvadravyatvaM bhaviSyatyata Aha-yadeveti / antyAvayavitvamakyavAnAtma. kAvayavisvam / tatrApi antyAvayavyAdidravye'pi / tadgataguNe antyAvayavyAdigataguNe / dravyatAmarpayitvA guNa-guNinorabheda ityabhyupagansRnaye guNino dravyatve tadabhinnasya guNasyApi dravyatvamityevaM dravyatAmarpayitvAsa Adi dravyahetatayA bhAdiSTadravyaM yadavayavAdigataguNastasya kAraNatvena / manuSyajIvasya devAtmakajIvakAraNatvAd dravyajIvatvaM prakArAntareNa dUSayatikiti / svasamabhivyAhateti-"karmatA" ityasya sthAne " kAryatA" iti pAThaH samyag , manuSyo dravyajIva ityatra svaM dravyapadaM tatsamabhivyAhRtaM jIvapadaM tadarthAvacchedakaM jIvatvaM na tu devatvamiti jIvatvAvacchinna kAryatAyA apra. siddhatvAdu devatvAvacchinnakAryatAyA grahItumazakyatvAnmanuSyo dravyajIva iti vaktumazakyam , mRtpiNDo dravyaghaTa iti ca vaktaM zakyate. tatra svaM dravyapadaM tatsamabhivyAhRtaM ghaTapadaM tadarthatAvacchedakaM ghaTatvaM tadavacchinnakAryatAnirUpitakAraNatvasya mRtpiNDe sattvAdityarthaH / anyathA strasamamivyAhRta padArthatAvacchedakAvacchinna kAryatAnirUpitakAraNatAbodhana eva dravyapadasya sAkAratvamiti niyamasyAnabhyupagame / mRripaDa iti-yathA mRtpiNDo dravyaghaTa iti prayogo bhavati tathA mRspiNDo dravyapaTa iti prayogasyApi prasaGgAdityarthaH / nanu mRspiNDo dravyaghaTa ityasya ghaTakAraNaM mRtpiNDa ityarthaH, saca ghaTaM prati mRtpiNDasya kAraNatvAt sambhavati. mRspiNDo dravyapaTa ityasya tu paTakAraNaM mRtpiNDa ityarthaH syAt , na ca sa sambhavati, paTaM prati Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / mapiNDo dravyaghaTa itivat dravyapaTa ityasyApyApatteH, kAryamAtre kAlopAdhividhayApi tasya paTahetutvAditi vibhAvanIyaM sudhIbhiH // 90 / / 91 // 92 // anye tu dravyajIvo dhIsanyastaguNa-paryayaH / tadasanna dhiyA teSAM, sanyAsaH syAt satAM yataH // 93 // nayAmRta-anya iti / anye tvAcAryAH, dhiyA-buddhyA sannyastA guNa paryAyA yasya sa tathA, guNa-paryAyaviyuktaH prajJAsthApita iti yAvat, tAdRzo jIvo dravyajIva iti vyAcakSate, tadasat- yataH satAM teSAM-guNa-paryAyANAM dhiyA sannyAso na syAt , nahi yAdRcchikajJAnAyattA'rthapariNatirasti / jIvazabdArthajJastatrAnupayuktaH, jIvazabdArthajJasya zarIraM vA jIvarahitaM dravyajIva iti mRpiNDasya kazcidapi kAraNatvAbhAvAdityata Aha -kAryamAtra iti / "kAryamAtre kAlopAdhividhayA'pi tasya paTahetutvAditi" ityasya sthAne "kAryamAJa janyamAtrasya kAlopAdhividhayA hetutvena paTaM pratyapi tasya hetutvAditi" iti pATho yuktaH, kAryamA prati kAlasya kAraNatvamurarIkriyate. tatra kAryakAraNabhAvazca kAryatvAvacchinnakAryatAnirUpitakAlatvAvacchinna kAraNatvamityevaMrUpaH, nityasya kAlasya viziSTasyaikarUpatvAdvaimantikavAsantikakArya medanimittatvaM na bhavediti hemantAdikAlabheda eva kAraNam , tasya kAlo gadhirUpatvAdeva kAlatvam , tadeva kAlatvaM tatra kAraNatAvacchedakam , taca janyamAtra eveti kAryatAvacchedakaM kAryatvaM kAryamAne. kAraNatAvacchedakaM ca kAlopAdhitvalakSaNaM kAlatvaM janyamAtra iti paTasyApi kAryatAvacchedakakAryatvadharmA''krAntatvAt kAryatA, mRpiNDasyApi janyamAtramatakAlopAdhitvalakSaNakAlatvadharmA ''kAntatvAt kAraNateti bhavati paTaM prati kAlopAdhividhayA mRtpiNDasya kAraNatvamiti nirukta kAryakAraNabhAvaM samAzritya mRtpiNDo dravyapaTa ityapi prasajyeta, tatparihArAya niruktaniyamo'vazyamabhyupeya iti jIvatvasya kAryatAnavacchedakatvena tadavacchinnakAryavAsiddhyA tanirUpitakAraNatvasyApyasiddhito manuSyo dravyajIva ityevaM jIve dravyanikSepo na sambhavatItyarthaH // 90 // 11 // 92 // upanyAsapUrvakaM matAntarasya duSTatvAvedakaM trinavatitamapadyaM vivRNoti-anya itIti / dhIsabhyastaguNa-paryaya iti samastasya vyAsacanamantareNa nArthAbhivyaktiH samAsasyAnekavidhasyApi sambhavAdato bahuvrIhiratra samAsa ityAvedayituM vigrahavAkyamupadarzayati-dhiyeti-asya vivaraNa-buddhayeti na tu tasya vigrahaghaTakateti bodhyam / tathA dhIsagnyastaguNaparyayaH, etAvatA'pi samAsArtho na spaSTaM pratIyate ityata Aha-guNaparyAyavimuktaH prajJAsthApita iti yAvaditiparyAyasya paryAyAntarakathane yAvacchabdaH prayujyate, prakRte samAsavAkyasya samAnArthakatvAd vigrahavAkyaM paryAyastatparyAyakathana cedamiti yukto yAvacchabdaprayogaH, dravyasya guNa-paryAyAbhyAM saha kathaJcittAdAtmyalakSaNAvidhvambhAvasambandho na kadAcida. pagacchatIti yad dravyaM yAbhyAM guNaparyAyAbhyAmaviSvambhAvasambandhena samanvitaM tAbhyAM tat sarvadaiva yuktaM na tu kadAcidapi kyuiktamiti jIvaH svaguNa-paryAyAbhyAM viyukto na sambhavatyata uktam-prajJAsthApita iti-svaguNaparyAyayukta eva jIva: kevalaM buddhayA guNa-paryAyaviyukta iti kalpita ityarthaH / tAdRzaH nirutasvarUpadhIsannyastaguNaparyayaH / jIva iti pUraNam / iti vyAcakSate ityapi pUritameva, atra ' anya tvAcAryA' ityasyAnvayaH / tadasat uktamataM na samIcI. nam / tatra hetumupadarzayati-yata iti / asatAM buddhayA niSedhaH sambhavati na tu satAM vastubhUtAnAmityAha-satAmiti, teSAmityasya vivaraNa-guNa-paryAyANAmiti / sannyAsaH niSedhaH / kathaM satAM buddhayA na sannyAsa ityapekSAyAmAhanahIti-hi-yataH, arthapariNatiryAdRcchikazAnAyattA nAstItyanvayaH, yathAbhUtaM vastu tathAbhUtaM tad vyavasthApayituM pragalbhate jJAnam, na tu santamarthamasantaM vidhAtu jJAnasya sAmarthya masti, tathA ca guNaparyAyavantaM jIvaM guNaparyAyaviyuktaM kartu kathaM buddhiH pragalbhatAmiti dhIsannyasta guNaparyayasya jIvasyAbhAvAnna tasya dravyajIvatA vaktuM shkyetyaashyH| matAntaramupadazye tatrApyarucimupadarzayati-jIvazannArtha iti / tatra jIvazabdArthe / jIvazabdArthAbhijJaH puruSo yadA jIvapadArthopayogatyastadA sa dravyajIva ityarthaH / jIvazamdArthasyeti, vA athavA, jIvazabdArthAbhijJasya puMso yajIvarahitaM zarIraM Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaito nyopdeshH|| nAvyApitA nAmAdInAmiti tu paribhASAvyAkhyAne zobhate, na tvekarUpe vyAptimahamUlake vyavahAra iti bhAvanIyaM sudhIbhiH // 93 // tadevaM prAyikavyAyA nAmAdicatuSTayaM sarvatrecchanti sarve'pi dravyArthikanayA iti vyavasthApitam , atra yaH sthApanAnikSepaH saGgrahanaye neSyate tanmatamupanyasya tatra bhASyoktadUSaNamevAnUdya tatraiva yuktyanta. pariskAraM kartukAma Aha saGgrahe sthApanA neSTA, tasyA nAmnaiva saGgrahAt / kiM nendracitraM nAmendra indranAmakapiNDavat // 94 // nayAmRta-saha iti / saGgrahe-saGgrahanaye, sthApanA neTA-sthApanA nikSepo nAbhimataH, tasyA:sthApanAyAH, nAmnaiva-nAmanikSepeNaiva saMgrahAt, saGgrahapravaNo hyayaM vyApake vyApakaM(vyApyaM) saMgRhNAtyeva, pada-pratikRtibhyAmanayorbhedaH syAt, ata indracitraM kiM indranAmakapiNDavannAmendro na bhavati ? kAkA bhavatyevetyarthaH, tathA ca nAmendratvaM dvividham, indra iti padatvamekam 1, aparaM cendrapadasaGketa viSayatvam 2, AdyaM nAmni, dvitIyaM ca padArthe, tacca nAma sthApanAsAdhAraNameveti na doSa iti bhAvaH / / 94 / / tad dravyajIva ityarthaH / iti evamabhyupagame sati / navyApiteti-nAmAdInAmavyApitA netyanvayaH / nAmAdInAM nAma-sthApana -dravya-bhAvAnAm / iti tu evaMsvarUpaM kasyacidAcAryasya vyAkhyAnaM puna:1 paribhASAvyAkhyAne jaina siddhAnte kenacidAcAryeNa jIvazabdArthAnupayukta jIvazabdArthajJapuruSe jIvazabdArthajJasya jIvarahite zarIre dravya jIvazabdaH paribhASitaHsaGketita ityevaM paribhASAyA vyAkhyAne adhikRte sati uktavyAkhyAnaM zobhate ityarthaH / tarhi kutra na zobhate ? ityapekSAyAmAha- na sviti| ekarUpe jainasiddhAnte tantrAntare ca samAnasvarUpe, vyAptigrahamUlake yatra yatra vastutvaM tatra nAmAdinikSepacatuSTayamityevaM vyAtijJAnaprabhave, vyavahAre sarva padArthA nAmAdinikSepacatuSTayavanta ityAkArakavyavahAre, "na tu zobhate' ityasyAtrAnvayaH / uktArthasya gambhIratvamAvedayitumuktam - iti bhAvanIyaM sudhIbhiriti // 13 // caturnavatitamapadyamavatArayitumAha- tadevamiti / prAyikavyApatyeti - yA bahusthaleSvAtmAnaM labhate kvacideva tu na pravartate sA prAyikavyAptistayetyarthaH / atra nayanikSepayojana vicaare| yairityatra yatpadaM tanmatamiti tatpadApekSam / saGgahanaye sthApanAnikSepo neSTa iti yaira nirdhAritanAmakairAcA riSyate abhyupagamyate tanmataM teSAmAcAryANAM matam , upanyasya udbhAvya, tatra tasminnAcAryamate, bhASyokadUSaNamevAnUdya yadeva bhASye dUSaNamupadarzitaM tadeva dUSaNamupadartha / tatraiva bhAdhyoktadUSaNa eva, yuktyantarapariSkAraM yuktyantaravivecanAm / vivRNoti- saGgraha itIti / kathaM saGgrahanaye nAmanikSepeNaiva sthApanAnikSepasya saGgraha ityapekSAyAmAha- saGgrahapravaNo hIti / hi yataH, ayaM saGgrahanayaH, saGgrahapravaNaH anekasyaikarUpeNa saGgrahaNasvabhAvaH, ata eva vyApake sAmAnyAdisvabhAve, vyApyaM vizeSAdisvarUpam , sagRhAtyeva antarbhAvayatyeva / pada-pratikRtibhyAM tattadvarNAvyavahitottaratattarNAtmakaM padaM pratikRtirAkRtistAbhyAm / anayoH nAma. sthaapnyoH| ataH etasmAt kAraNAta, yato nAma-sthApanayorvizeSarUpeNaiva bhedo na sAmAnyarUpeNApItyetasmAt kAraNA. diti yAvat / kAketi- yathA " manAmi kauravazataM samare na kopAt, duzzAsanasya rudhiraM na pibAmyurastaH / saJcUrNayAmi gadayA na suyodhanorU? sandhi karotu bhavatAM nRpatiH paNena // 1 // " veNIsaMhAre / iti bhImasenokto na manAmItyAdau kAkA- svaravizeSeNa namA niSedho na pratipAdyate kintu vidheyameva tathA prakRte'pItyAzayaH / tathA ca AkRterapi nAmnA saGgraheNa svAbhimatatve c| Adyam indra iti padatvalakSaNaM nAmendratvam , nAmni ikArottaranakArottaradakArottararephottarA'kArarUpe indra iti nAni vartate, na tasyAkRtau sambhava ityAzayaH / dvitIyaM ca indrapadasaGketaviSayasvarUpaM nAmendratvaM ca, padArtha yasmin gopAladArakAdau 'ayamindrazandAdu boddhavyaH' ityevaM saGketaH kriyate tatra, vartate ityarthaH / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 bhayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| atha nAma-bhAvanikSepasAGkaryaparihArAyendrapadasaGketa vizeSaviSayatvameva nAmendratvaM nirvaktavyam , tacca sAdRzyetarasambandhanimittakendrapadalakSaNAviSayatvaM sthApanA ityAvRtyAmeveti tannAmnA tatsaGgrahA ityAzaGkAyAmaha--- nAmAtirikto nAmendro, lakSya indrapadasya hi / tasya mukhArthasAdRzye, vaisAdRzye ca nAgrahaH // 95 // nayAmRta-nAmeti / indrapadasya lakSyo nAmAtirikta eva hi nAmendrapadArthasya ghaTakalakSaNAyAM sAdRzye vaisAhazye vA nimitta nAgrahaH kartavyo, gauNyatiriktalakSaNAyA asaGgrahApatteH, tathA ca lAghavAt tacca indrapadasaGketaviSayatvalakSaNaM nAmendratvaM ca / nAma-sthApanAsAdhAraNameva nAma-sthApanobhayavRttyeva, gopAladArake indrapadasaGketakaraNAd yathA gopAladArako nAmendra stathendrapratikRtau indrapadasatakaraNAt sA'pi nAmendra ityarthaH // 14 // pottaranavatitamapadyamavatArayati-atheti / yadIndrapadasaGketaviSayatvameva nAmendratvaM tarhi indrapadasaGketaviSayatvaM yathA gopAladArake indrapratikRtau ca vartate tathA bhAvendre'pi vartata iti bhAvendro'pi gIrvANapati mandra evaM syAditi saGgrahanaye bhAvanikSepasyApyatiriktasyocchedaH syAdato nAma-bhAvanikSepasAryaparihArAya bhAvanikSepasya nAmanikSepe'ntabhAvI sA bhavatvityetadartham / indrapadasaDetavizeSaviSayatvamevetyevakAreNa sAmAnyata indrapadasaGketaviSayatvasya nAmendravarUpatAvyavacchedaH / kimindrapadasaGketavizeSaviSayatvaM yad bhAvendre na vartata ityapekSAyAmAha-tacceti- indrapadasaGketavizeSaviSayatvaM punrityrthH| sAdRzyetareti- sArazyabhinno yaH sambandhastannimitikA yendrapadasya lakSaNA tadviSayatvam, lakSaNA yadi saGketavizeSarUpA tadeva tasyAH saviSayakatvAt tadviSayakatvaM lazyAthai sambhavati, tasyAzca sAdRzyetarasambandhanimittikatvamapyupa. padyatetarAm, indrapadasaGketavizeSaviSayatvarUpatA'pi tadviSayatvasya sajacchate, indrapadazakyasambandharUpA tu paradarzanasammatandrapadalakSaNA nAtra sammatA, tasyAH sAdRzyetarasambandharUpAyA: svasya svanimittakasvAbhAvena sAdRzyetarasambandhanimittakatvAbhAvAt saviSayakavAbhAvena tadviSayatvasya lakSyArthe'sambhavAt , ata eva tadviSayatvasyendrapadasataviSayatvarUpatA'pi na sambhavatIti bodhyam, / "sthApanA ityAvRtyAmeveti tannAmnA tatsakahA" ityasya sthAne ' sthApanAcyAvRttameveti nAnA tadasaGgrahaH" iti pATho yuktaH, yadyapIndrapadasya saGketavizeSa Adhuniko bhAvendre'bhAve'pIndrapratikRtau sambhavati, tathApi sa bhAvendralakSaNendrapadamukhyArthena samaM ya indrapratikRtI sAdRzyalakSaNasambandhastannimittaka eva na tu sAdRzyetarasambandhanimittaka iti sAdRzyetarasambandhanimittakendrapadalakSaNAviSayatvamindrasthApanAyAM na vartata itIndrasthApanAvyAvRttamevetyatasyAddheto. minikSepeNa tadasaGgrahaH- sthApanAyA asaGkaha ityAzaGkAyAM prtividhaanmaahetyrthH| vivRNoti-nAmeti / "indrapadasya lakSyo nAmAtirikta eva hi nAmendrapadArthasya ghaTakalakSaNAyAM sAdRzye" ityasya sthAne "indrapadasya lakSyo nAmAtirikta eva nAmendraH," hiH- evArthe, tasya- nAmendrapadArthasya, ghaTakalakSaNAyAM mukhvArthasAdRzye- zakyArthasAdRzye" iti pATho yuktaH, indrapadasya lakSyo nAmAtirikta evaM nAmendra iti mUlasyAnvayamAtropadarzanam , arthasya spaSTa. tvAnna kathanam , mUle ekzabdasyAbhAvAt tasyAnvaye kathaM sanniveza ityapekSAyAmAha-hiH-evAtheM iti- di mUlastha evazabdasyArthe vartate, tasya nAmAtirikta ityanenAnvayamabhisandhAyokAnvayo darzita ityAzayaH. nAmendrapadArthasyeti, ghaTakalakSaNAyAmiti pUraNaM, tathA ca nAmendrapadArtha indrapadalakSaNAviSayastasya ghaTakIbhUtA yA lakSaNA tasyAmityarthaH, mukhyArthasAdRzye ityasya vivaraNa- zakyArthasAdRzye iti, evaM ca nAmendrapadArthaghaTakalakSaNAyAM nimitte mukhyArthasAdRzye mukhyArthavaidRzye vA Agraho na kartavya ityarthaH, kartavya iti pUraNAlabhyate, tathA ca indrapadalakSaNAviSayatvameva nAmendratvaM na tu sAdRzyasambandhanimittakendrapadalakSaNAviSayatvaM sAdRzyasambandhanimittakendrapadalakSaNAviSayatvaM vA nAmendratvamityarthaH / kuto mukhyArthasAdRzye vaisAdRzye vA nimitta Apraho na vidheya ityAkAlAyAmAha-gauNyatiriketi"gauNyatiriktalakSaNAyA asahApatteH" ityasya sthAne " gauNyatiriktalakSaNAyA gauNIlakSamAyA vA asaGgrahApatteH" iti pAThaH samIcInaH, yadi nAmendrapadArthaghaTa kalakSaNAyAM mukhyArthasAdRzyanimittakatvaM vizeSaNatayA pravizati, evaM ca sati mukhyArthasAdRzyasambandhanimittakendrapadalakSaNAviSayatvaM nAmendratvaM syAt tadAnIM gauNyatiriktalakSaNAyA asaGgrahApatteH, Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| 275 sAdRzyetarasambandhanimittakatvamapahAyendrapadalakSaNAviSayatvameva nAmendratvaM vAcyam , tacca na sthApanA. vyAvRttamiti nAmnA sthApanAsaGghaho yukta eveti bhAvaH // 95 / / idaM kaizcinmataM tacca, bhASye dUSitamuccakaiH / nAmnaiva dravyanikSepe'pyevaM saGgrahasambhavAt // 96 // nayAmRta-idamiti / idaM kaizcidAcAryairmatam-aGgIkRtam , taccoccakarmahatA prabandhena bhASya evaM dUSitam , evam- upacAraviSayatvasyaiva nAmArthatve, dravyanikSepe'pi- dravyanikSepaviSaye'pi, nAmnaivanAmapadArthatayaiva sahasambhavAt // 96 // bhAvapravRttitAprayojakasambandhabhedAnnAma-dravyayo)do bhaviSyatItyAzaGkAyAmAha pariNAmitayA dravyaM, vAcakatvena nAma ca / bhAvasthamiti bhedazcennAmendre durvacaM hyadaH // 97 // nayAmRta-pariNAmitayeti / pariNAmitayA dravyaM bhAve sambaddham , nAma ca vAcakatvena vAcya-vAcakabhAvena sambaddhamityevaM nAma-dravyayorbhedazcet , ado niyAmakaM nAmnendre gopAladArake durvacaM tasya bhAvAvAcakatvAt // 97 // yadi ca nAmendra padArtha ghaTakalakSaNAyAM mukhyArthavasAdRzyanimittakatvaM vizeSaNatayA pravizati, evaM sati mukhyArthavaisAdRzyasambandha. nimittakendrapadalakSaNAviSayatvaM nAmendratvaM bhavet , tadA gauNIlakSaNAyA asaGgrahApatterityarthaH / tathA ca uktadoSabhayAnmukhyArthasAdRzye mukhyArthavaisAdRzye vA nimitte AgrahAmAve ca / tacca indrapadalakSaNAviSayatvaM nAmendratvaM c| na sthApanAvyAvRttaM sthApanAyAM na vartate iti na, kintu sthApanAsAdhAraNam , iti etsmaaddhetoH| nAmnA nAmanikSepeNa, sthApanAsaGgahaH sthApanAnikSepasya saGgrahaNam // 15 // SaSNavatitamaparya vivRNoti- idamitIti-idamanantaramabhihitaM 'samanaye sthApanAnikSepasya nAmanikSepa evAntaraviH' ityevaM svarUpam / kazcit anirdiSTanAmakaH, kairityapekSAyAmAcAriti / matamityasya vivaraNam- aGgIkRtamiti / tacca nirukAcAryamataM ca / uccakarityasya vivaraNa- mahatA prbndheneti| bhASya eveti- mUle bhASye ityenAvanmAtrasyopAdAne'pi yadavakArasyApyupAdAnaM tenedaM jJApitaM bhavati- atizayitaprajJabhASyakAreNa mahatA prabandhana khaNDito'rthoM ne kenApi vyavasthApayituM zakya iti tatra nAsmAkaM dUSaNAntaropadarzanena kimapi kRtyamiti na tatkhaNDane'smAbhilekhanI vyApAryata iti / bhASyoktadUSaNamevodbhAvayati-evamiti-asya vivaraNam - upacAraviSayatvasyaiva nAmArthatve iti / ' dravyanikSepe'pItyasya vivaraNaM- dravyanikSepaviSaye'pIti / nAmnaivetyasya vivaraNa- nAmapadArthatayaiveti, tathA ca sAhanaye nAmanikSepa-bhAvanikSepAbhyAM dvaividhyameva nikSepasyAbhimataM na tu nAmadravyabhAvabhedena nikSepasya traividhyamityevamanI. karaNIyaM syAt , na ca tathA'jIkRtamiti yuktirikaM tadAcAryamatamityAzayaH // 16 // saptanavatitamapathamavatArayati-bhAveti- "bhAvapravRttitA" ityasya sthAne "bhAvavRttitA" iti pATho yuktaH, bhAve vAcakatAsambandhena nAma vartata iti nAmro bhAvanirUpitavRttitAprayojaka: sambandho vAcakatAlakSaNaH, dravyaM bhAvarUpeNa pariNamate iti pariNAmitAlakSaNasambandhena dravyaM bhAve vartate iti dravyasya bhAvanirUpitavRttitAprayojakaH sambandhaH pariNAmitAlakSaNaH, yadyapi pariNAmitA pariNAmini vartate na tu pariNAme, tathApi pariNAmitAyAH saMsaryatAniyAmakaH sambandho nirUpakatAlakSaNo'tra. vivakSitaH, nirUpakatAsambandhena ca pariNAmitvaM pariNAme vartata ityevaM bhAvavRttitAprayojakayoH sambandhayobhaidAnAma-dravyayonAmanikSepadravyanikSepaviSayayormedo bhvissytiityevsvruupaashngkaayaamuttrmaahetyrthH| vivRNoti-pariNAmitayetIti / bhAve sambaddhamiti bhAvasthamiti mUlasya vivaraNam / vAcakatvene tyasya vivaraNaM-vAcyavAcakabhAveneti / sambaddhamisatra 'bhAva' ityasyAnukarSaNa smbndhH| adaH etat / kimityapekSAyAM niyaamkmiti| "nAmnendra" ityasya sthAne Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 nayAmRtataraGgiNI taraGgiNItaraNibhyAM samalakRto nayopadezaH / pariNAmitvabhinnazcennAmAnikSepalakSakaH / sambandha iSTaH sAmyAdibhinnaH kiM na tatheSyate // 98 // nayAmRta-pariNAmitveti / atha dravye nAmno bhinnatvasya sArvajanInatvAnnAmanikSepalakSakaHnAmanikSepapadArthatAghaTakalakSaNAvizeSaNIbhUtaH sambandhaH pariNAmitvabhinna evaiSTavyaH, tadA sthApanAyA api nAmabhinnatvasya sArvajanInatvAt sAmyAdibhinna sambandho'pi tathA- nAmanikSepalakSakatvena kiM neSyate tulyayoga-kSematvAt , tathA ca gauravasya prAmANikatvAt pariNAmitva sAdRzyAdItarasambandhanimittaka lakSaNAviSayatvameva nAmatvamiti nAmnA sthApanAsaGgrahaH saGgrahanaye duSkara iti siddham , no cet ? bhAvAtiriktamaprAdhAnyayogyatAtAtparya mudrayA sarve dravyameveti yadRcchayA nAmApi dravyatayaiva saGgrAhyamityapi vaktuM zakyateti paryAlocanIyam / syAdetat- SaNNAM pradezasvIkarturbhegamAt paJcAnAM tasvIkAreNezatrApi caturnikSepasvIkartustatastatrayasvIkAreNaiva saGgrahasya vizeSo yukta iti, maivam- deza( pradeza )vat sthApanAyA " nAmendra " iti pAThI yuktaHH, paye tathaivAbhidhAnAt , tasya vivaraNaM- gopAladArake iti / kuto durvacamityapekSAyAmAha-tasyeti-nAmendrasyetyarthaH / yadi vAcakatAsambandhena yadeva bhAvasambaddhaM tadeva nAmanikSepaviSayo bhavet tarhi nAmendra. lakSaNasya nAmanikSepaviSayatvenAbhimatasyApi bhAve vAcakatvasambandhenAvRtteminikSepaviSayatvaM na syAdata uktaniyAmaka na sambhavaduktikamityarthaH // 97 // ___ aSTanavatitamapadyaM vivRNoti-pariNAmitvetIti / yadyarthe vartamAnasya cedityasyAthetyanenollekhaH / dravye drvynikssepvissye| nAmnaH nAmanikSepaviSayAt / bhinnatvasya bhedasya / sArvajanInatvAt laukikaparIkSakAzeSajanasiddhatvAt / nAmanikSepalakSaka ityasya vivaraNa- nAmanikSepapadArthatAghaTakalakSaNAvizeSaNIbhUta iti- nAmanikSepapadArthatA kiJcicchakyasambandhanimittakendrapadalakSaNAviSayatvarUpA, taddhaTakIbhUtA yA lakSaNA tasyAM vizeSaNIbhUta ityrthH| pariNAmitva bhinna eveti- mUle pariNAmitvabhinna ityetAvanmAtrasyopAdAnAt pariNAmitvabhinnasambandho'pi niruktalakSaNAyA vizeSaNamastu pariNAmitvasambandho'pi tathA'stu tato nAmni dravyasyAntarbhAvaH svAdevenyataH pariNAmitvasambandhavyavacchedAyaivakArasya ttiikaayaamupaadaanm| parasya tathA vastuta iSTa iti kathaGkAraM tathAvidhaparavacanAbhAve nirNotuM zakyaH, dravyasya nAmnyanantabharbhAvatastathecchAviSayatvena sambhAvayituM zakya ityAzayena iSTa ityasya eSTavya iti vivaraNam / yadyarthakacetpadopAdAnasvArasyAdallibdhasya tadevyasya TIkAyAmupAdAnam / tathetyaya vivaraNa- nAmanikSepalakSakatveneti / tathA ca nAma nikSepa. padArthatAghaTakalakSaNAvizeSaNIbhUtasambandhe dravyasya nAmAntararbhAvAraNAya pariNAmitvabhinnatvasyeva sthApanAyA nAmAntara pavAra. NAya sAdRzyabhinnatvasyApi vizeSaNatvamAvazyakamiti vyavasthitau ca / gauravasya prAmANikatvAditi- sAdRzyabhinnatvasyApi sambandhavizeSaNatayA praveze yat tadanivezApekSayA gauravaM tasya prAmANikatvAdityarthaH / nAmatvaM nAmanikSepaviSayatvam / sthApanAyA nAmabhinnatvasya sarvajanasiddhatve'pi kadAgrahamAtreNa saGgrahanaye nAni sthApanA'ntarbhAva iSTa ityupeyate tadA bhAvAtiriktayornAma-sthApanayordravyamatAprAdhAnyayogyatAzAlitvena tAtparyaviSayatva to dravyatvameveti kenacidAcAryeNa svecchayA nAno'pi dravyatayaiva saGgrahItuM zakyatvena saGgrahanaye nAma-sthApanayordravye'ntarbhAva iti saGgrahanaye dravyabhAvAbhyAM dvAyeva nikSepA viSTAvityapi mataM ramaNIya syAdityAha-no cediti / iti yahacchayA evaMsvarUpasvecchAmAtreNa / nAmA'pi nAmanikSepo'pi, apinA sthApanAnikSepasya prigrhH| dravyatayaiva drvyniksseptryd| paryAlocanIyamityuktyA evaM paryA locane samahanaye kiM dravyabhAvabhedena dvividho nikSepa iSTaH kiM vA nAma-dravya-bhAvabhedena trividha iti vinigantumazakyavenAvyavasthaiva prasajyeta, etadbhayAccatvAro'pi nikSepAH saGgrahe'pi dravyArthi ke'bhimatA iti svIkAra eva jyAyAnityAveditam / zahate-syAdetaditi / SaNNAM dharmA-'dharmA''kAza-jIva pula-taddezAnAm / pazcAnAM dharmA'dharmA-''kAzajIva-pudalAnAm, saGgrahanaye dezivyatiriktadezasyA bhAvAnna tatpradezasvIkAraH, tatsvIkAraNeva pradezasvIkAreNa yathA Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / upacaritavibhAgAbhAvena tatsthalIyasaGgrahAdetasthalIyasaGgrahasya vizeSAt pAzcAtyoparitanayorvikAsakasaGkocaka vizeSaNavava eva madhyavartinayasya pAzcAtyArthasaGkoca rUpa saGgraha paratvaniyamAzceti dikU // 98 // nanu sAdRzyasambandhasya sthApanAnikSepa niyAmakatve asandrAvasthApanocchedaprasaGgaH, abhiprAyasambandhasyApi tanniyAmakatve ca nAmnyapi tasya suvacatvAdatiprasaGgastadavastha evetyAzaGkAyAmAha - atiprasaGgo naivaM cAbhiprAyA''kArayogataH / " 277 yat zrutoktamanulaGghaya, sthApanA nAma cAnyataH // 99 // nayAmRta0 - atiprasaGga iti / evam uktAsaGkaraprakAreNa cAtiprasaGgo na bhavati, yat zruto - 1 naigamAt saprahasya vizeSastathA, atrApi nikSepaviSaye'pi caturnikSepasvIkartuH nAma-sthApanA- dravya-bhAvabhedena nikSepacatuSTayAbhyupagantuH, tataH naigamanayAt, tatrayasvIkAreNaiva nAma dravya bhAvAtmakanikSepa trayasvIkAreNaiva vizeSaH bhedaH / samAdhatte - maivamiti / dezavaditi- deza - dezinorabhedAd dezinaH sakAzAd dezasya pRthaktayA''zrayaNamupacArAdeva, upacAraca samprahanaye neSTa iti na saGgrahanaye dezasya pradeza iti yathA tathetyarthaH / sthApanAyA upacaritavibhAgAbhAvenetidezinaH sakAzAd dezasyopacaritavibhAga iti upacArAnabhyupagantrA saGgraheNa sa neSyate, nAmnaH sakAzAt sthApanAyA yo vibhAgaH so'nupacArita iti saGgraheNa sa upeyata ityupacaritavibhAgAbhAvenetyarthaH / tatsthalIyasaGgrahAt pradezAbhyupagama sthalIya saGgrahAt / etatsthalIyasagrahasya nikSepAbhyupagamasthalIyasaGgrahasya | " pAzcAtyoparitanayoH " ityasya sthAne " pAzcAtyoparitananayayoH " iti pATho yuktaH, pAzcAtyo nayo vyavahAranayaH, uparitananayo naigamanayaH, tayoH, vikAsaka saGkocaka vizeSaNavattve eva pAzcAtyanayasya vikAsaka vizeSaNavattvam, upacaritanayasya saGkocaka vizeSaNavattvamityevaM vikAsakasaGkocaka vizeSaNavattve satyeva, arthAd yena vizeSaNena pAzcAtyo nayo'nyo'nyavibhaktarUpeNArthagrAhakaH, yena ca vizeSaNenoparitananayo'vibhaktarUpeNArtha grAhakaH, eko nayo'rthavikAsaM vidadhAti, aparo nayo'rthasaGkocamAdhatte iti / madhyavartinayasya naigama-vyavahAramadhyavartino nayasya / pAzcAtyeti - pAzcAtyo yo vyavahAranayastasya yo vikasito'rtha. stasya saGkocarUpasaGgrahRparatvasya niyamAccetyarthaH prakRte tu naigamo'pi nikSepacatuSTayamabhyupaiti vyavahAro'pi nikSepacatuSTayaM svIkaroti, na ca tayorvikAsa saGkocakavizeSamavattvamiti na tanmadhyavartina etatsthalIyasagrahasya pAzcAtyArtha - saGkocarUpasaGgrahaparatvamiti naigama-vyavahArayoriva saGgrahasyApi prakRte nikSepacatuSTayAbhyupagantRtvamevetyarthaH // 98 // navanavatitamapadyamavatArayati nanviti / sAdRzyasambandhasya bhAvena saha sAdRzyalakSaNasambandhasya / asadbhAvetibhAvAkArasadRzAkAro na yasyAH sthApanAyAH sA asadbhAvasthApanA tasyAm bhAvena saha sAdRzyalakSaNasambandhAbhAvAt sthApanA nikSepatvaM na syAdityarthaH / abhiprAyasambandhasyApItyapinA sAdRzyasambandhasya sabgrahaH / tanniyAmakatve ca sthApanA nikSepa niyAmakatve / bhAvo'yamityabhiprAyo yatra so'bhiprAyalakSaNasambandhena bhAvasambaddha iti kRtvA tasya sthApanAnikSepatvaM yadyanumataM tadA nAmnyapi kasyacid bhAvo'yamityabhiprAyaH sambhavatyevetyabhiprAyasambandhena nAmno'pi bhAvasambaddhatvAt tasyApi sthApanAnikSepatvaM prasajyata ityAha- nAmnyapIti / tasya abhiprAyasambandhasya / yo doSaH pUrvamabhihitastasyaivottaratra sadbhAve tAdavasthyoktirghaTate, atra tu pUrvamatiprasaGgadoSo nAbhihita eveti kathamatiprasaGgastadavastha ityuktiH saGgateti cet ? vyavahAramullaGghaya yadi yathAkathacit sAmAnyadharmapuraskAreNaikasyAnyanikSepe'ntarbhAvaH samprahAbhimato bhavet tarhi aprAdhAnyAdinA nAmanikSepasyApi dravyanikSepatvaM syAdityatiprasaGgadoSaH pUrvaM prasaGgAdabhihito'trApyatiprasaGga evAvedyate ityatiprasaGgatvena samAnatAmAlambya tAdavasthyoktiriti bodhyam / vivRNoti - atiprasaGga itIti / evamityasya vivaraNam - uktAsaGkaraprakAreNeti - vAcakatvena bhAvasambandhasya nAmatvaM pariNAmitva - sAdRzyAdItarasambandhanimittakalakSaNAviSayatvaM vA nAmatvam, pariNAmitvasambandhena bhAvasambaddhasya dravyatvam abhiprAyavizeSasambandhena sAdRzyasambandhena bA bhAvasambaddhasya sthApanAtvamityasaGkaraprakAreNetyarthaH / kathamatiprasaGgo na bhavati ? nAmno'pyabhiprAyasambandhena bhAvasambaddhatvena Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 nayAmRtataraGgiNI taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| - tam-siddhAntavacanamanullaGghayAkSAdAvevAbhiprAyasambandhaM pratimAdAveva cAkArasambandhaM puraskRtya sthApanA''driyate, anyataH- anyasthale ca nAmanikSepa iti kAtiprasaGgaH ? tathA ca sUtrabodhitabalavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAkatadgataguNasmRtijanakasaMskArodbodhakAbhiprAyA''kArAnyatarasambandhavattvaM tatsthApanAtvamiti phalitaM bhavati // 99 // uktavizeSaprayojanamevopadarzayitumAha ata eva na dhiirriitprtimaayaamivaahtH| bhAvasAdhoH sthApanayA, dravyaligini kIrtitA // 10 // nayAmRta-ata evetyAdi / ata evoktavizeSaNanivezadhrauvyAdeva, apratimAyAmahaMta iva, dravyaliGgini- prakaTapratiSeviNi pArzvasthAdau, sthApanayA bhAvasAdhordhI siddhAnte na kIrtitA // 10 // kuta ityAha sA hi sthApyasmRtidvArA, bhAvAdaravidhAyinI / na cotkaTatare doSe, sthApya-sthApakabhAvanA // 101 // nayAmRta-sA hi- sthApanAdhIhi, sthApyasmRtidvArA- ekasambandhijJAne'parasambandhismRtiriti niyamavidhayA sthApyasmRtivyApAreNa, bhAvAdarasya- sthApyagataguNapraNidhAnodrekasya tajjanitanirjarAtisthApanAtvApattarityAzaGkAyAmAha- yaditi- yasmAt kaarnnaadityrthH| zrutoktamityasya vivaraNa-siddhAntavacanamiti / anullayati abhiprAyAkArayomataH ityasyApyanvayaM samAlambya vivaraNam- akSAdAvavAbhiprAyasambandhaM pratimAdAveva cAkArasambandhaM puraskRtyeti / anullaghetyasya samAnakartRkakriyAntarasA kAsavAdAdriyata iti pUraNam , anyata ityasya vivaraNam -- anyasthale ceti / nAmetyasya vivaraNa-nAmanikSepa iti / iti evamupagame / kAtiprasaGgaH? atiprasaGgo na bhavatItyarthaH / etAvatA sthApanAyAH kiM lakSaNaM niSTaGkitaM bhavatA yenAtiprasaGgastasya na syAdityapekSAyAmAhatathA ceti-siddhAntavacanaM puraskRtya sthApanAyA AdaraNe cetyrthH| sUtrabodhiteti-sUtrabodhito yo balavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAkastadgataguNasmRtijanakasaMskArodbodhako'bhiprAya AkArazca tadanyatarasambandhavattvaM tatsthApanAtvamityevaM sthApanAlakSaNaM niSkRSTaM bhavatItyarthaH, yasya sthApanAvaM yasmin saGgamanIyaM tat tadgataguNatyatra sAdena grAhyam , tannAmAdAvabhiprAyazca na balavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAkatvena tadgataguNasmRtijanakasaMskArobodhakatayA sUtrabodhita iti noktalakSaNasya nAmAdAvativyAptirityAzayaH // 99 // zatatamapadyamavatArayati- uktavizeSaprayojanamiti- balavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAkatadtaguNasmRtijanakasaMskArobodhanalakSaNaprayojanamityarthaH / vivRNoti-ata evetyAdIti / ata evetyasya vivaraNam-uktavizeSaNadhrauvyAdevetiabhiprAyA''kArAnyatarasambandhe sUtrabodhitabalavadaniSTAnanuvandhISTasAdhanatAkatadgataguNasmRtijanakasaMskAroddhodhakatvavizeSaNanivezasthAvazyakatvAdevetyarthaH / arhatpratimAyA arhata iveti - arhatpratimAyAmahato dhIryathA siddhAnte kIrtitA tathetyarthaH / vyalivinItyasya vivaraNaM-prakaTapratiSeviNi pArzvasthAdAviti / spaSTatvAdanyanna vyAkhyAtam // 10 // ekottarazatatamapadyamavatArayati-kuta iti- arhataH pratimAyAmahato dhIH sthApanayA siddhAnte kIrtitA, dravyalijini sthApanayA bhAvasAdhodha/siddhAnte na bhaNitetyetadvailakSaNyaM kuta ityarthaH / vivRNoti-sA hIti, asya vivaraNa- sthApanA dhIhIti / sthApyasmRtidvAretyasya vivaraNa-sthApyasmRtivyApAraNeti, etasyopodalakaM va-ekasambandhinAne parasambandhismRtiriti niyamavidhayeti- sthApya sthApanayoH sthApyasthApanabhAvasambandha iti sthApanAjJAnameka sambandhi Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / zayasya vA vidhAyinI / na ca sthApanAviSaye utkaTatare doSe pratisandhIyamAnA [ iti zeSaH, ] sthApya - sthApakabhAvanA phalavatIti zeSaH, tathA ca dravyaliGgidarzanAdapi na bhAvasAdhuguNAnanusmRtireva, tanniyAmakaprAyikasAdRzyarajoharaNa - gocchaka patagrahAdirUpasya tasyAvAdhitvAt kintUtkaTa doSavasvena pratisandhIyamAnasya sAdRzyAd guNavadanusmRtiH sUtrabodhitabalavadaniSTAnubandhikaiva iti na yathoktavizeSaNaviziSTaM sthApanAlakSaNaM tatretyuktaM bhavati, ata eva vandanaka niryuktau - 39 " titthayaraguNA paDimAsu Natthi NissasaMyaM viyANaMto / titthayara ti Namanto so pAvai NijjaraM viulaM // 1 // liMgaM jiNapaNNattaM evaM NamaMtassa NijjarA viulA / jaivi guNaviSpahINaM vaMdai ajjhappasohIe ||2|| [ Avazyake gA0 1142-43 ] 279 jJAnam, tasmin sati aparasambandhinaH sthApyasya smRtitiriti niyamabalena sthApanAjJAnAt sthApyasmRtiH, tatazca sthApye bhAve Adaro bhavatItyevaM sthApanAdhIH sthApyasmRtidvArA bhAvAdarasya vidhAyinItyarthaH / bhAvAdaraH ko yasya vidhAyinI sthApanA dhIrityapekSAyAmAha - bhAvAdarasyeti- asya vivaraNa- sthApyagataguNapraNidhAnodrekasya tajjanitanirjarAtizayasya veti-sthApyo bhAvastadgato yo guNastatra yat praNidhAnaM cittasyaikAgrIkaraNaM tasya ya udeko'tizayitatA tasya, asya vidhAyinItyanena sambandhaH, vA athavA tajanitaH - sthApyagataguNapraNidhAnodre kajanito yo nirjarAtizayaH - karmapulaparizATA tizayastasya vidhAyinI sthApanAdhIrthato'torhaspratimAyAmato dhIrevoktasvarUpasthApanayA niruktaphalavatItyarthaH / dravyaliGgini sthApanayA bhAvasAdhodharna phalavatItyupadarzayati- na ceti- asya phalavatItyanena zeSaviSayeNAnvayaH / mUle utkaTatare doSe ityasti viSayastu nopAtta ityato viSayolekhena yojayati sthApanAviSaye utkaTatare doSe iti- sati saptamIyam / guNavatyapi sthApaye sthApya sthApakabhAvanA'prabuddhA na tatsmRtijaniketyato na tasyA api phalavattvamiti sthApye utkaTataradoSe bhavatu aprabuddhAyAH sthApyasthApakabhAvanAyAH phalavattvAbhAvo na sa doSAvaha ityataH sthAdhyasthApakabhAvanAM vizinaSTi - pratisandhIyamAneti / sthApanAviSaye sphuTataradoSe satyapi pratisandhIyamAnA sthApyasthApakabhAvanA bhavatyeveti na tanniSedhaH kartuM zakya ityata Aha- phalavatIti zeSa iti, tathA ca yAdRzaM phalamantrAbhipretaM tAdRzaphalaM niruktasthApyasthApakabhAvanAyA na sambhavatIti tAdRzaphalavattvena tasyA niSedho yukta ityAzayaH / sUtrabodhitetyAdi sthApanAlakSaNaM yat prAgupadarzitaM tadevoktapadyena mUlakarturabhimatam, tadabhAvAcca dravyaliGgini bhAvasAdhoH sthApanAyA na sthApanAtvamityupadarzayati tathA ceti- sthApanAviSaye utkaTataradoSe sati pratisandhIyamAnAyAH sthApyasthApaka bhAvanAyAH phalavattvAbhAve vyavasthite cetyarthaH / na bhAvasAdhuguNAnanusmRtirevetyatra niSedhadvayato bhAvasAdhu guNAnusmRtirbhavatyevetyarthaH pratIyate / kuto dravyaliGgidarzanAdapi bhAvasAdhuguNAnusmRtibhavatyevetyAkAGgAyAmAha tanniyAmaketi - " tanniyAmaka prAyikasAdRzya ra jo " ityasya sthAne " tanniyAmaka prAyikasAdRzyasya rajo " iti pATho yuktaH, tanniyAmaka prAyikasAdRzyasya- bhAvasAdhuguNAnusmRtiniyAmakasya bhAvasAdhunA samaM katipayadharmaprayuktasAdRzyasya, kiMrUpasya tasyetyapekSAyAmAha - rajoharaNetyAdi / " tasyAbAdhitvAt " ityasya sthAne " tatrAvAdhitvAt ' iti pAThaH samyakU, dravyaliGgini niruktasAdRzyasya bAdhitatvAbhAvAdityarthaH / pRcchati - kintviti / uttarayati- utkadvetipArzvasthAdivyaliGgayapyutkaTa doSavatvena pratisandhIyamAno'tastasya yanniruktasAdRzyaM tasmAd yA guNavadbhAvasAdhusmRtiH sA sUtrabodhitaphalavadaniSTAnubandhikaiva na tu sUtrabodhitabalavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatA kA iti etasmAt kAraNAt yathoktavizeSaNaviziSTaM sthApanAlakSaNaM sUtrabodhitabalavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatARtagata guNasmRtijanakasaMskArodbodhakAbhiprAyA-''kArAnyatarasambandhavattvasvarUpaM sthApanAlakSaNam, na tatra dravyaliGgini bhAvasAdhusthApanAyAM na bhavati, iti evaM svarUpam, uktaM bhavati " sA hi sthApyasmRtidvArA " ityAdipadyena pratipAditaM bhavati / uktArthopolakaM prazna- pratividhAnAya pravRttaM vandanakaniryuktimataM gAthAkadambakaM saMvAdakatayopadarzayati- ata eveti - arhatpratimAyAmarhatI dhIH sthApanayA bhAvAdara vidhAyinI bhavati, utkaTataradoSavati dravyaliGge sthApanayA bhAvasAdhudhIrbhAvAdaravidhAyinI na bhavatIti vizeSAdevetyarthaH / titthayara0 iti - " tIrthakaraguNAH pratimAsu na santi niHsaMzayaM vijAnantaH / tIrthakara iti namantaH prApnuvanti "" Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-tarahiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| iti gAthAbhyAM sAdRzyasambandhamAtreNAhatpratimAyA arhataH( iva ) dravyaliGgino bhAvasAdho. staTasthena smRte rutthApakatayA'dhyAtmazuddhiprabhavanirjarAGgatvena vandanIyatvaM yadAkSiptaM pUrvapakSakRtA, tatrAcAryarekatrotkaTadoSavattvenopasthite samAnasaMvisaMvedyatAlabhya guNavatsAdRzyadhIstadgatadoSAnumitirUpatayA guNavadapakarSavyaJjakatvena tannidAnarUpatvena balavadaniSTAnubandhAvahA, anyatra coktakAraNAbhAvAnna tathAsvamiti vaiSamyamudbhAvayitvA samAdhAnaM kRtam"santA titthayaraguNA titthayare tesimaM tu ajjhappaM / Na ya sAvajA kiriyA iyaresu dhuvA samaNunA // 1 // " [ Avazyake gA0 1144 ] iti gAthayA, asyArtha:-santo- vidyamAnAH zobhanA vA, tIrthakaratvena pratIyamAnasya guNAH, nirjarA vipulAm // 1 // liGgaM jinaprajJaptameva namato nirjarA vipulA / yadyapi guNaviprahInaM vandate adhyAtmazuddhathai // 2 // " iti saMskRtam / gAthAbhyAmityasya pUrvapakSakRtA vandanIyatvaM yadAkSiptamityanenAnvayaH / sAdRzyasambandhamAtreNa bhAvena saha sthApanAyAH sAdRzyalakSaNasambandhamAtreNa | arhatpratimAyA arhata iva arhatpratimAto yathA'rhataH smRterudystthaa| dravyaliGgina iti-bhAvasAdhunA samaM dravyalizinaH pArzvasthAderapi sAdRzyalakSaNasambandho'sti, tanmAtreNa dravyalijisvarUpasthApanAto bhAvasAdhoH smRteH sambhavena bhAvasAdhuviSayakasmRtyutthApakatvena dravyaliGgilakSa gasthApanAyA adhyAtmazuddhiprabhavanirjarAGgatvena taTasthena puruSeNa vandanIyatvaM syAditi pUrvapakSakRtA ydaakssiptmityrthH| tatra uktAkSepe / aacaari| tyasya iti vaiSamyamudbhAvya samAdhAnaM kRtamityanenAnvayaH / vaiSamyameva darzayati - ekatreti- pArzvasthAdibhAvasAdhusthApya. sthApanabhAvasthale ityarthaH / utkaTadoSavazvenopasthite iti - dravyaliGginaH pArzvasthAderdarzane sati tadgatadoSo'pi darzana. pathamupaitIti utkaTa doSavattvenopasthite pArzvasthAdAvityarthaH, samAnasaMvisaMvedyatAlabhyaguNavatsAdRzyadhIstadgatadoSA. numitirUpatayeti- anena sadRzaH sa iti jJAne sati tena sadRzo'yamiti jJAyata eveti pAvasthagatabhAvasAdhusa sAdhugatapArzvasthasAdRzyayoH samAnasaMvisaMvedyatvamiti samAna saMvidyatayA labhyA AtmalAbhamupagatA janyeti yAvat yA guNavatsAdRzyadhIrguNavato bhAvasAdhordravya liGgiAni sAdRzyadhIH, sAdRzyaM ca tadbhinnatve sati tadgatabhUyodharmaratvam , tatra bhinnatvaM vaidharmyarUpam , prakRte utkaTadoSavattvenopasthite guNavato vaidhrmymutkttdossvttvmevetynumitiruup| gugavatsAdRzyadhIH pArzvasthagata. doSAnumitirUpA'pi syAdityevaM tadvatadoSAnumitirUpatayetyevamartho nAtrAdaraNIyaH, yata utkaTadoSavatvenopasthite pArzvasthAdau doSavacaM pratyakSasiddhameveti * nahi kariNi dRSTe cItkAreNa tamanuminute * iti nyAyena tasyAnumitividheyatvaM na sambhavati, kintu sAdRzyapratiyogyanuyoginormadhye ekasyotkaTadoSavattvenopasthitau tadanyasya gaNavato'pi tena samaM sAdRzyajJAnamanumitirUpaM tantadoSasyApi tadanyasminnanumitirUpaM bhavatItyutkaTadoSavatvenopasthite pArzvasthAdau sati tasya guNavati bhAvasAdhau yA sAdRzyadhIH sA pArzvasthaniSThabahudharmAvagAhinI satI pArzvasthaniSThabahudharmAntargatatadgatadoSasyApi bhAvasAdhAvavAhinItyevaM bhAva. sAdhau pArzvasthagatasya doSasyAnumitirUpatayetyartha evAtrAzrayaNIyaH, tathA ca bhAvasAdhugatadoSAnumitirUpatayA, guNavadapakarSa. vyakSakatvena guNavatobhAvasAcordoSavattAprayuktApakarSasya vyaJjakatvena, tannidAnarUpatvena, balavadaniSTamanubadhnAtIti balavadaniSThAnu. bandhAvahA, mugavati bhAvasAdhau utkaTadoSavato dravyalisinaH sAdRzyadhIratastatsthApanAyAH sUtrabodhitabalavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAkatadgataguNasmRtijanakasaMskArodvodhakAbhiprAyAkArAnyataravattvalakSaNaM tatsthApanAtvaM na smbhvtiityrthH| anyatra vetibhAvajina-jinapratimayoH sthApyasthApanabhAvasthale cetyarthaH, uktakAraNAbhAvAt uktadizA guNavadapakarSavyaJjakatvena tannidAnarUpatvalakSaNakAraNAbhAvAt, na tathAtvaM na bhAvajine jinapratimAsAdRzyadhiyo balabadaniSTAnubandhAvahatvam, iti evaM svarUpa, vaiSamyaM bhAvasAdhudravyaliGgisthApyasthApakabhAva-bhAvajinajinapratimAsthApyasthApanayo_lakSaNyam , udbhAva samAdhAnam uktAkSepapratividhAnam , kRtaM 'santo titthayaragaNA' ityAdigAthayeti sambandhaH / santA0 iti-"santastIrthakaragaNAstIrthakare teSAmidantvadhyAtmam / na ca sAvadyA tAsu kriyA itareSu dhruvA samanujJA // 1 // " hati saMskRtam / asyArthaH asya gAthAvacanasyArtho'yamupadazyate / santa ityasya vidyamAnA iti vA athavA zobhanA iti vivaraNam / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyo samalato nayopadezaH / 281 Prvvvhapter -~-~ tIrthakare-arhatIti, iyaM ca pratimA, teSAM- namaskurvatAm , idamadhyAtma- samApattyAdiphalakAnubhUyamAna. tIrthakaraguNasmRtyAlambanam , yadvA teSAM- guNAnAm, idam , adhyAtmam , adhyAropaviSayaH, taTasthena smRtau yoga(gya )jIvAnusamApattyasiddheH / na ca tAsu pratimAsu sAvadyA-sapApA kriyA, itareSu- pArzvasthAdiSu dhruvA, seti yojyate, tataH samanujJA sAvadhakriyAyuktapArzvasthAdipraNamanAt dhruveti yogaH, 'evaM sati pratimA. yAmubhayakriyAbhAvaprasaJjitobhayaphalAbhAvastadAlambanakasthApyaguNasaGkalparUpamanaHzuddherbalavatyaiva nirAkriya. mANaH pArzvasthAdivandane'pi manaHzuddherbalavattayaiva doSAbhAvaM guNodayaM ca sAdhayituM kathaM na pragalbhate ?' ityAzaGkA zeSaH / ubhayavikala evAkAramAtratulye katipayaguNAnvite vA utkRSTaguNAdhyAropazubhasaGkalpa. tIrthakaraguNA ityasya tIrthakaratvena pratIyamAnasya guNA iti vivaraNam / tIrthakare ityasya vivaraNam- ahaMtIti / iyaM ca pratimeti prakrAntatvAlabhyate, teSAmityasya vivaraNa- namaskurvatAmiti / idamadhyAtmamityasya vivaraNa- samApattyAdiphalakAnubhUyamAnatIrthakaraguNasmRtyAlambanamiti- svAtmanyeva parAtmanaH sthApanA-ahameva parAtmaivaM svarUpo bodhaH, tadAdiphalikA yA'nubhUyamAnatIrthakaraguNasya smRtistasyA AlambanamiyaM pratimetyarthaH, tIrthakarapratimAM namaskurvatAM taTasthAnAM samApattyAdiphalakAnubhUyamAnatIrthakaraguNasmRtyAlambanaM namaskRtikriyAkarmAbhUtA'hatpratimA bhavati, yato'ItpratimAdarzanena siddhAntoktijanyazAbdAnubhavaviSayasya tIrthakaraguNasya smRtirupajAyate, tayA ca bhUyo bhUyo'bhyasyamAnayA samApatyAdi. phalaM namaskurvatAmavazyameva bhavatIti / teSAmidaM vadhyAtmamityasya vyAkhyAnAntaramupadarzayati-yadveti / teSAmityasya vivaraNa-guNAnAmiti / adhyAtmamityasya vivaraNam - adhyAropaviSaya iti-bhAvajinagataguNA jinapratimAyAmAropyante, iyaM pratimA tIrthakaraguNavatItyAropAkAraH / pUrvopadarzito'rthaH kathaM netyapekSAyAmAha- taTastheneti-- sthApyasthApakabhinnena jinapratimAM namaskurvatA puruSeNetyarthaH, smRtau anubhUyamAnatIrthakaraguNasmRtau, " yoga(gya )jIvAnusamApatyasiddhaH" ityasya sthAne "yogajajIvAtmasamApatyasiddheH" iti pATho yuktaH, yogajA yogAbhyAsajanitA yA yogino jIvasya parAtmanA sahakatAlakSaNA samApattistasyA asiddhaH, ataH prathamaM vyAkhyAnamupekSyedaM vyAkhyAnamAitamityAzayaH / uttarArddha vivRNoti-na ceti- asya kriyayA'nvayaH / sAvadhetyasya vivaraNaM-- sapApeti / itaredhityasya phalitArthakathanaM-pArzvasthAdigviti / dhruvA ketyapekSAyAmAha-dhuvA seti yojyate iti / tataH yojanAtaH / samanunA sapApakriyAnumatiH, asya dhruvetyanena yogamullikhati-sAvadhati- sAvaMdyakriyAyuktapArzvasthAdInAM praNAma kRte sati tadvatA sAvadhakriyApyabhinanditA bhavatIti sAvadhakriyAnumatistatpraNAmakatuH, sA ca sAvadhakriyAphalikA dhruveti dravyalikhirUpA bhAvasAdhusthApanA balavadaniSTAnubandhAvahetyAzayaH / evaM ca satIti- "evaM ca sati' 'ityAzaGkAzeSaH, AcAryastatraiva nirAkRtaH' ityevamanvayo'tra bodhyH| evaM sati tIrthakarapratimAsu sAvadyA kriyA nAsti pArzvasthAdiSu sAvadyA kriyA vidyate iti vyavasthitau satyAm / pratimAyAmitipratimAyAM sAvadyA kriyA nAsti niravadyA'pi kriyA nAstItyevamubhayavidhakriyA'bhAvataH prasajito yaH zubhaphalasyAzubhaphalasya cAbhAva ityevamubhayaphalAbhAvaH, asya 'nirAkriyamANaH' ityanenAnvayaH, tathA ca sa tadAlambanakaH- tIrthakarapratimAlambanako yaH sthAyaguNasaMkalpa:- sthApyasya tIrthakarasya ye guNAsteSAmAropalakSaNaH saMkalpastadrapA tadAtmikA yA manaHzuddhistasyA balavattayaivaatiprAbalyenaiva nirAkriyamANa:- pratimAlambanakasthApyaguNasaGkalparUpamanazzuddhitaH zubhaphalasyAvazyambhAvAdazubhaphalasyAbhAve'pi zubhaphalasya sadbhAvena phaladvayAbhAvo na sambhavatItyevaM nirAkriyamANaH, asya 'pragalbhate' ityanenAnvayaH / pArzvasthAdibandane'pItyapi nAtIrthakarapratimAvandanasyAmeDanam / doSAbhAvamiti- pArzvasthAdeH sapApakriyatve'pi tadandanakartumanazzuddhibalavattaretyato doSo na bhavatIti doSAbhAvamityarthaH, asya -- sAdhayitum ' ityatrAnvayaH, 'guNodayaM ca' ityatrApi ' manaHzuddhabalavattayaiva ' ityasyAnvayaH / ityAzaGkAzeSaH evaMsvarUpo'vaziSTa AzaGkAbhAgaH, asya 'nirAkRtaH' ityanenAnvayaH / ubhayavikale eva sAvadhakriyAniravayakriyobhayarahite eva jinapratibimbe, AkAramAtratulye bhAvajinena samamAkAramAtrepa vA athavA, katipayaguNAnvite bhAvajinagatA ye katipaye guNAstairanvite yukte, "uskRSTaguNAdhyAropazubha" ityasya Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 nayAmRtataraGgiNI taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / rUpatAmAskandan nirjarAhetuH, anyatra svasAkzubhasaGkalparUpatvena niravadyakAbhAvavadvizeSyakatvasya gauraveNAtantratvAt , sAvadyakarmavadvizeSyakatayaiva viparyAsalakSaNasamanvayena vA anantaklezAvaha ' ityabhiprAyeNAcAryaistatraiva nirAkRtaH, tathAhi - "jaha sAvajA kiriyA gathi ya paDimAsu evamiyarAvi / tayabhAve Nathi phalaM aha hoi ahega hoi" // kAmaM ubhayAbhAvo tahavi phalaM asthi mnnvisuddhiie| tIi puNa maNavisuddhIi kAraNaM honti paDimA u|| jaivi ya paDimA u jahA muNiguNasaMkappakAraNaM liMgaM / ubhayamavi asthi liMge Na ya paDimAsUbhayaM asthi / / NiyamA jiNesu u guNA paDimAodissa je maNe kuNai / aguNe u viyANato kaM namai maNe guNaM kaauN|| jaha veDaMbagaliMga jANaMtassa Namao havai doso| giddhaMsamiya NAUNa vaMdamANe dhuvaM doso" // Avazyake gA0 1145-46, 47, 48, 49. ) iti // 101 // nanvevaM sthApanAsthale sAvadha karmAbhAvavadvizeSyaguNasaGkalpatvena bhAvasya nirjarAhetutvamityAgatam , sthAne " utkRSTaguNAdhyAropaH zubha" iti pATho yuktaH, bhAvajinagato ya utkRSTaguNastasya jinapratibimbe ya AropaH sa zubhasaGkalparUpatA- zubhasaGkalpAtmakatAm , Askandan prApnuvan , nirjarAhetuH karmakSapaNakAraNaM bhavatIti zeSaH / anyatra tu vyaline pArthasthAdau punH| asau utkRSTaguNAdhyAropaH / azubhasaGkalparUpatvena azubhasaGkalpAtmakatvena, idamanantaklezAvahatve hetuH, tathA ca dravyaliGgini pArzvasthAdau utkRSTagaNAdhyAropo'zubhasaGkalpAtmakatvenAnantaklezAvaha ityarthaH, vA athavA, pArzvasthAdAvutkRSTaguNAdhyAropo viparyAsalakSaNasamanvayenAnantaklezAvahaH / nanu pArzvasthAdAvutkRSTa guNAdhyAropo yadi viparyAsalakSaNasamanvayenAnanta klezAvahastahi jinapratimAyAM dvayorapi niravadhakriyA-sAvadhakriyayorabhAve sati tatrotkRSTagaNAdhyAropo'pi niravadyakarmAbhAvavajinapratimAvizeSyakatvAd viparyAsalakSaNasamanugata iti so'pyanantaklezAvahaH syAdityata Aha-niravadyakarmAbhAvavadvizeSyakatvasyeti, gauraveNa sAvadyakarmavadvizeSyakatvApekSayA gurubhUtatvena, atantratvAt viparyAsatve'prayojakatvAt , tathA ca pArzvasthAdAvutkRSTaguNAdhyAropasya niravadyakarmAbhAvavadvizeSyakatvena yadi viparyAsatvaM svIkriyeta tadA niravadyakarmAbhAvavadvizeSyakatvena jinapratimAyAmapyutkRSTagaNAdhyAropo viparyAsaH syAt, yadA tu niravadyakarmAbhAvavadvizeSyakatvaprayukaM viparyAsatvaM pAvasthAdAvutkRSTaguNAdhyAropasya neSyate kutastadbalAjinapratimAyAmutkRSTaguNAdhyAropasya viparyAsatvaM prasajyata iti, tarhi kiM prayukta pAvasthAdAyutkRSTaguNAdhyAropo viparyAsa ityapekSAyAmAha- sAvadhakarmaH vadvizeSyakatayaiveti- sAvadyakarmavAn pArzvasthAdistadvizeSyakatayaivetyarthaH, jinapratimA ca na sAvadyakarmavatI, atastatroskRSTaguNAdhyAropasya sAvadyakarmavadvizeSyakatvAbhAvAnna viparyAsalakSaNasamanvaya iti na tenAnantaklezAvahatvaM jinapratimAyAmutkRSTaguNAdhyAropasya kintu sAvadyakarmavadvizeSyakatvena pArzvasthAdAvutkRSTaguNAdhyAropasya viparyAsalakSaNasamanvayenAnantaklezAvahattvamityAzayaH / ityabhiprAyeNa upadarzitasvarUpAbhiprAyeNa / AcAryaH sUribhiH / tatraiva vandanakaniyuktAveva ! nirAkRtaH apahastitaH pUrvopadarzitAzaGkAzeSaH / niruktAzaGkAzeSanirAkRtyupadarzakaM vandanakaniyuktigatagAthAkadambakamupadarzayati-tathAhI. ti / jahA iti- "yathA sAvadyA kriyA nAsti ca pratimAsu evamitarA'pi / tadabhAce nAsti phalam adha bhavati ahe. tukaM bhavati / / kAmamubhayAmAvastathApi phalamasti manovizuddhayA / tasyAH punarmanovizuddheH kAraNaM bhavanti pratimAstu // yadyapi ca pratimAstu yathA muniguNasaGkalpakAraNa liGgam / ubhayamapyasti line na ca pratimAsUbhayamasti / niyamAjineSu tu guNA: pratimA uddizya yo manasi karoti / aguNe tu vijAnan kaM namati manasi guNaM kRtvA // yathA viDambakaliI jAnato namato bhavati doSaH / nidhvaMsamiti jJAtvA vandamAne dhruvaM doSaH // 5 // iti saMskRtam // 10 // yadhikazatatamapadyamavatArayati-nanvevamiti / evam uksaprakAreNa / 'dvizeSya' ityasya sthAne 'dvizeSyaka ' iti pATho yuktH| bhAvasya saGkalpavizeSarUpasya / tacca uktaprakAreNa nirjarA hetutvaM ca / ayuktatve hetumAha-lAghaveneti-sAvadyakarmAbhAvavadvizeSyakatvApekSayA lAghavenetyarthaH / taddhetutvaucityAt guNasaMkalpasya nirjarAhetutvaucityAt / nanu viparyAsalakSaNaM sAvadyakarma Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-saraGgiNItaraNimyAM samalaGkato nyopdeshH| 283 taccAyuktam- lAghavena niravadyakarmavadvizeSyakatvenaiva taddhetutyaucityAlajhaNagauravApekSayA kAryakAraNabhAvagauravasya ca mahAdoSatvAt , kizca sthApanAsthalIyabhAve jAtyupAdhyanyatarakRtAtiriktavizeSAbhAve yathoktarUpeNaiva hetutve mAyAcchAditadoSe AlayavihArAdinA zuddhatApratisandhAnadazAyAM vandyamAne sAdhau kathaM nirjarotpattiH saGgacchate ?, na ca tatra niravadyakarmayuktatayA agRhItAsaMsargakaguNasaGkalpena pRthageva nirjarAhetutvAdadoSaH, tathA sati tulyanyAyatayA sAvadyakarmayuktatvenAgRhItAsaMsargakaguNasaGkalpatvena bandhahetutAyA eva yuktatvAt pratimAvandanAdubhayAbhAvApatteH, na ca satvazuddhividhayA kAraNatAyAmayameva prakAraH, ava. padvizeSyakatvameva niravadyaka bhAvayadvizeSyakatvApekSayA laghubhUtaM prAgupadarzitamiti tadanusAreNa sAvadyakarmAmAvavadvizeSyakatvena guNasaGkalpasya nirjarAhetutvameva yu'kam , anyathA niravadyakarmAbhAvavadvizeSyakatvaM gurubhUtaM viparyAsalakSaNamApadyatetyata Aha- lakSaNagauravApekSayeti- tathA ca lakSaNagauravameva sahyaM na tu kAryakAraNabhAvagauravamiti kAryakAraNabhAvalAghavAnurodhena gurubhUtaM vipryaaslkssnnmevaadrnniiymityaashyH| sAvadyakarmAbhAvavadvizeSyakaguNasaGkarUpatvena hetutvaM prakArAntareNa dUSayatikiJceti / sthApanAsthalIyabhAve sthApanAsthalIyamanaHsaMkalpavizeSalakSaNabhAve / jAtIti- jAtyupAdhyanyatarakRto yo vizeSastadbhinavizeSasyAbhAve satItyarthaH / yathoktarUpeNaiva hetutve sAvadyaka bhAvavadvizeSyakaguNasaGkalpatvena rUpeNaiva bhAvasya karmanirjarAhetutve'bhyupagamyamAne / mAyAcchAditadoSe mAyayA kapaTenAcchAdito'darzanatAM nItaH svagato doSo yena sa mAyAcchAditadoSastasmin , idaM ca sAdhAvityasya vizeSaNam / AlayavihArAdinA sUtrabodhitAlayAvasthAna samayocitavihArAdyAcaraNena / zuddhatApratisandhAnadazAyAM zuddho'yaM sAdhuriti vandanakartRpratisandhAnakAle / vandyamAne sAdhI bandanakarturyA nirjarotpattiH sA kathaM saGgacchate ? kAkA na kathaJcit saGgatA syAt , yatastatra guNasaGkalpalakSaNabhAvasya sAvadyakarmAbhAvavadvizeSyakagaNasaGkalpasvalakSaNanirjarAkAraNatAvacchedakadharmAkrAntatvaM nAstIti / nanu mAyAcchAditadoSe sAdhau guNasaGkalpavizeSalakSaNabhAvasya na sAvadyakarmAbhAvavadvizeSyakaguNasaGkalpatvena nirjarAhetutvaM, kintu niravadyakarmayuktatayA'grahotAsaMsargaguNasaGkalpatvena, evaM ca mAyAcchaditadoSe sAdhau niravadyakarmayuktatayA'saMsargastathApi sa na gRhIta iti niravadyakarmayuktatayA'gRhItAsaMsargakaguNasaGkalpasvasya tatra bhAvAt tena rUpeNa nirjarAM prati kAraNatvasambhavena tato nirjarotpattiH saGgacchata evetyAzaya pratikSipati-na ceti / tatra mAyAcchAditadoSe sAdhau, bhAvasyeti zeSaH 'saGkalpene ti sthAne 'saGkalpatvene ti pATho yuktaH / niSedhe hetumAha-tathA satIti tatra niravadyakarmayuktanayA'gRhItA'saMsargakaguNasaGkalpatvena nirjarAM prati hetutve satItyarthaH / tulyanyAyatayeti- niravadyakarmayukta eva sAdhau kenacit svotprekSitakAraNAdinA'zuddhatAbhrame satyapi lokAnuvRttimAtreNa vandyamAne khIyazraddhAprAbalyAd bandhotpattireva bhavati ne nirjarotpattiH, tatra bhAvasya sAvadhakarmavadvizeSyakaguNasaGkalpatvena bandhaM prati kAraNatve bandhotpattirna syAt , tasya sAdhoH sAvadyakarmavattvAbhAvAt , ataH sAvadhakarmayuktatvenAgRhItAsaMsargakaguNasaGkalpatvenaiva bandhaM prati hetutvaM vAcyam, tathA hetutAyAM ca niruktasAdhau guNasaGkalpasya sAvadyakarmayuktatve nA'gRhItAsaMsargakaguNasaGkalpasvalakSaNabandhakAraNatAvacchedakadharmAkAntatvAd bhavati tato bandhotpattiH, evaM ca jinapratimAyAM na sAkyaM karma navA niravayaM karmati karmayAbhAve tatra bhAvasya guNasaGkalpavizeSarUpasya na niravadyakarmayuktatayA'gRhItAsaMsargakaguNasaGkalpatvam , yatastatra niravadyakarmayuktatAyA abhAvena niravadyakarmayuktatayA samaM gRhItAsaMsargakaguNasaGkalpatvameva tasyeti nirjarAkAraNatAvacchedakaniruktadharmAnAkAntAt tasmAnna nirjarotpattiH, evaM tatra bhAvasyoktasvarUpasya na sAvadyakarmayuktayA'gRhItAsaMsargakaguNasaGkalyatvam , yatastatra sAvadyakarmayuktatAyA abhAvena sAvadyakarmayuktatayA samaM gRhItAsaMsargakaguNasaGkalpatvameva tasyeti bandhakAraNatAvacchedakanirukkadharmAnAkAntAt tasmAnna bandhotpattirityevaM prtimaavndnaadubhyaabhaavaaptterityrthH| na cetyasya vaacymitynenaanvyH| ayameva prakAra: niravadyakarmayuktatayA'gRhItAsaMsargakaguNasaGkalpatvena nirjarI prati kAraNatvam, sAvadyakarmayuktatvenAgRhItAsaMsargakaguNasaGkalpatvena bandhaM prati kAraNatvamityeva kAryakAraNabhAvakalpanaprakAraH / mavaJcakayogavighayA avaJcaka:- vaJcakatvavikalo yo yogastadvidhayA- tatprakAreNa, avaJcakayogazca trividhaH, tadyathAsadyogavazcakaH kriyAvazcakaH, phalAvaJcakazca, tatsvarUpaM cedam-" sadbhiH kalyANa sampannadarzanAdapi pAvanaH / tathA darzanato yoga Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalakRto nayopadezaH / zvayogavidhayA kAraNatAyAM tu vAstavaviSayatAyA eva nivezAnna doSa iti vAcyam , sattvazuddhividhayaiva pratimAvandanAd nirjarotpatteH "taha vi phalaM asthi maNavisuddhIe" ityanena pratipAdanAt , kizca, guNadoSo. bhayavaikalyamAtreNa pratimAyAmahadadhyavasAyasya nirjarAjasve (pratiSThitA)pratiSThitayoravizeSApatteH, na ca"sayaM kAriyAi esA jAyai ThavaNAi bahuphalA keI / gurukAriyAi anne visiTThavihikAriyAe ya // 13 // ThaMDille vi ya esA maNaThavaNAe pasasthigA ceva / AyAsagomayAihiM etthamuvallevaNAi hi // 14 // uvayAraMgA iha sovaogasAhAraNANa iTThaphalA / kiMci viseseNa tao savve te vibhaiavva ti" // 15 // iti pUjA vidhivizikAvacanaparyAyaloca nayeyamabhiSTapradeti vAcyam , tatra pratiSThitatvavyApyadharmapuraskAreNeva mAnasapratiSThApuraskAreNa pravRttAnAM pUjAvidhivikalpAnAM vidhipratiSThitapUjAjanyatAvacchedaka. jAtivyApyajAtyavacchedena mAnasA'bhiprAyazodhitAvidhipratiSThitapUjAjanyatAvacchedakajAtyavacchedena ca phalabhedAddhetubhedopayukta ityabhiprAyeNa pravRttAvapi pratiSThAsAmAnyasyAkiJcitkaratve tAtparyAbhAvAt , anyathA Adyo'vaJcaka ucyate // teSAmeva praNAmAdikriyAniyama ityalam / kriyAvaJcakayogaH syAnmahApApakSayodayaH // phalAvaJcakayogastu sadbhaya eva niyogataH / sAnubandhaphalAvAptidharmasiddhau satAM mtaa||" So08, viva0 / vAstavaviSayatAyA paveti-nirjarAM prati sAvadhakarmAbhAvavaniSThavizeSyatAtmakaviSayatAzAliguNasaGkalpatvena hetutvam , bandhaM prati tu sAvadyakarmavanniSThavizeSyatAtmakaviSayatAzAliguNasaGkalpatvena hetutvamityevaM vAstavaviSayatAyA eva kAraNatAvacchedakakoTau nivezAna pratimAvandanAdAvubhayAbhAvApattilakSaNo doSaH, yataH pratimAyAM sAvadyakarmaNo'bhAvena sAvadyakarmavaniSThavizeSyatAkagaNasaGkalpasyAbhAvena na pratimAvandanato bandhotpattiH, sAvAkamaNo'bhAvAdeva sAvadyakarmAbhAvavatI bhavati pratimeti sAvadha karmAbhAvavatpratimAniSThavizeSyatAkaguNasaGkalpalakSaNakAraNabalAt pratimAvandanato nirjarotpattiriti / niSedhe hetumAha-satvazuddhividhayaiveti ! nirjarotpattarityasya pratipAdanAdityanenAnvayaH / taha cIti- " kAmaM ubhayAbhAvo taha vi phalaM atthi mnvisuddhaue| tIi puNa maNavisuddhIi kAraNaM hotti paDimA u // " iti sampUrNa prAgupadarzitam / pratimAyAM guNadoSayora sattve'pyuktadizA nirjarAjatvAbhyupagame doSAntaramupadarzayati--kiJceti / pratiSThitApratiSThitayoriti- yasyAM jinapratimAyAM pratiSThAvidhinA sUtrokena jinapratiSThA kRtA sA pratiSThitA, yasyAmuktadizA jina pratiSThA na kRtA sA'pratiSThitA tayorityarthaH / avizeSApatteriti- pratiSTitAyAmapratiSThitAyAM ca pratimAyAM guNa-doSo na sta eva, evaM yasyAmahadadhyavasAyo bhavati sA nirjarAta bhavati, yasyAM cAhaMdadhyavasAyo na bhavati sA na nirjarAGgamiti vizeSaH sannapyanyathaivopapanna iti pratiSThAvidhinA tatra jinasthApanasya bahvAyAsasAdhyasyAnarthakyApattarityAzayaH / na cetyasya vaacymitynenaanvyH| sayaM tti- "svayaM kAritayaSaSA jAyate sthApanayA bahuphalA kecit / gurukAritayA anye viziSTavidhikAritayA ca // 1 // sthaNDile'pi caiSA manaHsthApanayA prazastikA caiva / AkAzagomayAdimiratra upalepanAdi hitam // 2 // upacArAjA iha sopayogasAdhAraNAnAmiSTaphalA / kiJcid vizeSeNa tataH sarve te vibhajayitavyA iti // 3 // iti saMskRtam // iti evaMsvarUpetyarthaH, asya pUjAvidhivizikAvacane'nvayaH / iyaM pratimA / niSedhe hetumAha- tatreti- pUjAvidhiH vizikAvacane ityarthaH, asya pravRttAnAmityanenAnvayaH / pratiSThitatvavyApyadharmapuraskAreNeSa pratiSThitatvavyApyadharmapuraskAreNa pravRttAnAmiva, pUjAvidhivikalpAnAmityasya pravRttAvapAtyanenAnvayaH / vidhipratiSThiteti- vidhinA sUtrokta. vidhinA pratiSThitasya jinapratibimbasya yA pUjA taniSTajanakatAnirUpitajanyatAvacchedikA yA pUjAphalagatA jAtistasyApyA yA'vAntaraphalagatA jAtistadavacchedenetyarthaH, asya phalabhedAdityanenAnvayaH / mAnaseti-mAnasAbhiprAyazodhitasyAvidhipratiSThitasya jinabimbasya yA pUjA tajjanyatAvacchedikA yA'vidhipratiSThitajinapUjAphalagatA jAtistadavacchedenetyarthaH, asyApi phalabhedAdityanena smbndhH| "hetubhedopayuktaH" ityasya sthAne " hetubhedo'pi yuktaH" iti pATha: samyak, hetubhedamantareNa phalabhedo na sambhavati, tattajAtyavacchedena phalabhedastu dRzyata iti tadanyathA'nupapattyA kalpanIyastattajbAtyavacchinna prati vidhipratiSThitajinabimbapUjA'vidhipratiSThitajinabimbapUjAtmakahetubhedo'pi yukta ityarthaH / ityabhiprAyeNa Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH 285 pratiSThAvidhivaiyarthyaprasaGgAt, tataH pratiSThAdividhijanitaH pratibhAgato'tizayavizeSaH kazcit sthApanAnikSepo nirucyatAmityAkAGkSAyAM " santA titthayaraguNA" ityAdigAthAyAmeva vyAkhyAnAntaraM sUcitaM, pakSAnantaraM pariSkurvannAha yadvA pratiSThAvidhinA, svAtmanyeva praatmnH| sthApanA syAt samApattibimbe sA copacArataH // 102 // nayAmRta0-yadveti / yadvA- pakSAntare, pratiSThAvidhinA pratiSThAkArayituH svAtmanyeva parAtmana:paramaguNavatatribhuvanabhartuH, dhyAnatAratamye ca tAtsthyatadaJjanatvarUpA samApattireva sthApanA syAt, nizcayataH sarvakriyANAM tatphalAnAM coddezyasambandhitvena vyavahriyamANAnAmapi svAtmasambandhitvasyaiva bhASyAdI vyavasthApanAt, parAtmana ityupalakSaNaM svabhAvasya, Ahatya hi pratiSThayA kArayitari svabhAva eva sthApyate, paramparayA tu tanmUlaparamAtmAnudhyAnaviSayavacanAdyapravartakatvasambandhasmAritaH, taJcapravRttAvapi evaMsvarUpAzayena pUjAvidhivizikAvacane pUjAvidhivikalpAnAM pravRttAvapi, kintu pratiSThati-pratiSThAsAmAnya na kiJcit karotItyatra pUjAvidhivikalpAnAM tAtparyAbhAvAdityarthaH / anyathA pUjAvidhivikalpAnAM pratiSThAsAmAnyasyAkiccikaratve tAtparyAbhyupagame / pratiSTheti- sUtre yaH pratiSThAvidhiH- anena vidhinA jinapratibimba sthApayedityAkArakastasya vaiyarthya syAdityarthaH / upasaMharati-tata iti- tasmAt kAraNAdityarthaH / "pratibhAgato" ityasya sthAne "prati. mAgato" iti pATho yuktaH, tathA ca pratiSThAdividhinA pratimAyAM kazcidatizayavizeSa upajAyate, sa eva ca saphalatvAt sthApanAnikSepa ityevaM nirucyatAm- kalpyatAmityAkAlAyAM styaamityrthH| "vyAkhyAnAntaraM sucitaM, pakSAnantaraM" ityasya sthAne "vyAkhyAntarasUcita, pakSAntaraM" iti pATho yuktaH, vyAkhyAnAntaraM ca " yadvA teSAM guNAnAmidamadhyAtmam" ityAdigranyenopadarzitaM prAkU, pakSAntaraM pratiSThAvidhinA pratimAyAM kimapi na bhavatIti pakSAd vibhinnaH pakSaH-pratiSThAvidhinA pratimA sthApyagaNAdhyAropo bhavatItyevaMsvarUpastam / vivRNoti- yaddhetIti / yadvetyasya pakSAntare ityarthakathanam / pratiSThAvidhinA sUtroktapratiSThAvidhinA, pratiSThAkArayituriti pUraNam / svAtmanyeva pratiSThAkArayitRpuruSAtmanyeva / parAtmana ityasya vivaraNa- paramaguNavatastri tiriti- etacca jinabimbapratiSThAmadhikRtya / "samApattiH sthApanA' iti mUle ukam, tatra samApattiH kiMsvarUpetyapekSAyAmAha- dhyAnatAratamye ceti- svAtmani paramAtmano dhyAnaM samApattiH, dhyAnasya ca taratamabhAvo. bhavatIti dhyAna. tAratamye ca satItyarthaH, yadi dhyAnamekarUpameva syAt tadA tadAtmakasamApatteranekarUpatayopavarNanaM na sAtamato dhyAnasyApyanekarUpatvamityAvedanAya 'dhyAnatAratamye ca' ityuktam, tAtsthye ti- pratiSThAkArayitrAtmasthitatvaM paramaguNavatatribhuvanabhartaH samApattiH sthApanA sthAdityarthaH / tadaanatveti-pratiSThAkArayitrAtmatvena paramAtmano vyApanatvetyarthaH / nanu pratiSThAvidhAna pratibimba kriyate kathaM tatratyA sthApanA svAtmanItyata Aha-nizcayata iti--nizcayanayata ityarthaH / tatphalAnAM sarvakiyAphalAnAm, uddezyasambandhitveneti- yA kiyA yaduddezyena kriyate sA kiyA tatphalaM ca tatsambandhisvenaiva vyava tiSThAvidhinA sthApanA pratimAmuddizyaiva kiyata iti sthApanAtatphalayoruddezyapratimAsambandhitvena vyavahiyamANayorapi nizcayanayataH sthApanAdikriyAkartRsambandhitvasyaiva bhASyAdau vyavasthApanAditi svAtmani paramAtmanasvAsthyatadajanatvarUpA samApattireva sthApanetyarthaH / paramAtmana iti yaduktaM tat svabhAvasyApyupalakSaNam , tena pratiSThA vidhinA pratiSThAkArayitari svabhAvaH sthApyate ityAha- paramAtmana ityupalakSaNaM svabhAvasyeti / atra hetumAha-Ahatya hiiti| hi yataH, Ahatya sAkSAdeva, pratiSThayA pratiSThAvidhinA, kArayitari pratiSThAkArayitari, svabhAva eva paramAtmanaH svabhAva eva / nanu paramAtmanaH svabhAvo yadi smRtipathamupagacchet tadA tatsthApanaM nyAyyaM syAdityata Aha-paramparayA vitipratiSThAmulaM yat paramAtmAnudhyAnaviSayavacanaM tasya yat tIrthakare AdyapravartakatvaM tadpo yaH pratimayA samaM tIrthakarasvabhAvasya suvanabha Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / "bhavati ca khalu pratiSThA nijabhAvasyaiva devtoddeshaat| svAtmanyeva paraM yat sthApanamiha vacananIyoH // 1 // bIjamidaM paramaM yat paramAyA eva samarasApatteH / sthApyena tadapi mukhyA hantaiSaiveti vijJeyA" // 2 // ____] iti / nanvevaM nizcayataH sthApanAyA AtmagatAyAH prAptI pratimAyAM tadvyavahAraH katham ? ata Ahabimbe ca sA- sthApanA, upacArata:- svAtmani sthApitasya bhAvasthAlambanatayA samApattiviSayI. kriyamANasya paramAtmanaH sAkArayogamudrAnukAritayA vA lakSaNayaivetyarthaH // 102 // nanvevaM yajamAnagatAdRSTameva pratiSThAphalaM bhavadbhirupapAditam , tAvatA vandaka-pUjakAdInAM kA siddhiH? sA hi tadA syAt yadi pratiSThAhita cANDAlAdisparzanAzya-pUjAphalaprayojakaH kazcidatizayo'bhyupagataH warranawaranrarmaarwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwner Annuhunnnnnnnnnnnnnnana paramparayA sambandhastena sambandhena "ekasambandhijJAnamaparasambandhinaM smArayati" iti nyAyabalAt smAritaH svabhAvaH sthApyata ityarthaH / uktArthasAmanopodalakaM prAcInapadyadvayamupadarzayati- tacceti- utArthasaGgamanaM cetyarthaH / devatoddezAt svAtmanyeva nijamAvasyaiva pratiSThA khalu bhavatItyanvayaH, paraM kintu, yat yasmAt kAraNAt sthApanam , iha pratimAyAm , uauH paramparayA, vacananItyA tIrthakaravacanopadarzitanItyA, bhavatIti zeSaH // 1 // yat sthApyena paramAyA evaM samarasApatteH paramaM bIjamapIdaM hanta tat eSaiva mukhyati vijJeyeti sambandhaH yata yasmAt kAraNAt . sthApyena jinena utkRSTAyAH, samarasApatte: ekasvabhAvatAyAH, paramaM bIjamapi utkRSTa nimittamapi, idaM jinavacanam, tat tasmAt kAraNAt , pareva sthApyena saha pratiSThAkArayiturutkRSTasamarasApattireva, mukhyA sthApaneti jJAtavyetyarthaH // 2 // 'bimbe sA copacArataH' iti turIyacaraNaM vyAkhyAtumavatArayati- nanvevamiti / evam uktaprakAreNa / nizcayataH nishcynytH| tadvayavahAraH sthaapnaavyvhaarH| bimbe ceti-pratimAyAM cetyrthH| setyasya vivaraNaM-sthApaneti / upacArataH ityasya vivaraNa- lakSaNayaveti / tatra vaikalpikaM nimittadvayaM krameNopadarzayati-svAtmani sthApitasya bhAvasyAlambanatatheti-asya lakSaNayaivetyatrAnvayaH, svAtmani pratiSThAkArayitrAtmani, sthApitasya pratiSThAvidhinA sthApitasya, bhAvasya sthApyajinamAvasya, Alambanatayeti-jinapratimAmAlambyaiva jinapratimayA samaM paramparAsambandhena sambaddhasya jinasvabhAvasya smAritasya sthApanA bhavatItyevamAlambanatayetyarthaH / samApattiviSayIkriyamANasya tAtsthyatadajanatvAnyataralakSaNasamApattyA viSayIkriyamANasya, paramAtmanaH jinasya, sAkArayogamudrAnukAritayA sAkArA yA yogamudrA tasyA anukAriNI jinapratimA bhavatIti tadanukAritayA // 10 // vyuttrshttmpdymvtaaryti-nnvecmiti| tAvatA yajamAnagatAdRSTalakSaNa pratiSThAphalopapAdanena / vandakapUjakAdInAM pratimAvandanakarta-pratimApUjanakartaprabhRtInAm / kA siddhiH? na kAcit siddhiH / sA vndnk-puujkaadiinaampiissttsiddhiH| hi yataH / pratiSThAhitaH- pratiSThAjanitaH, cANDAlAdisparzanAzyaH- cANDAla prabhRtyaspRzyajAtisparzajanyanAzapratiyogI, pUjAphalaprayojakaH pUjetyupalakSaNaM vandanadarzanastutyAdInAmapi, pUjAdijanyaphalasya prayojakaH, kazcit anirvacanIyaH zatyAdizabdavAcyo vA, atizaya: apratiSThita pratimAvyAvRttadharmavizeSaH pratimAgataH, abhyupagataH syAt khIkRto bhavet / "pratiSThitapratimAvandana pUjana-natyAdinA" ityasya sthAne "pratiSThitapratimAvandana-pUjana-natyAdInAM" iti pATho yuktaH / itthameva pratiSThayA pratimAgatAtizayavizeSAbhyupagame satyeva / nanu pratiSThayA yajamAnagatamadRSTametAdRzamevopajAyate yat pratiSThitapratimAvandana-pUjana natyAdikartRNAM phalavizeSamupajanayatItyAzaya pratikSipati-na ceti / tadAhitaM pratiSThAkriyAjanitam / tathA pratiSThita pratimAvandanAdikartRNAM phalavizeSajanakam / niSedhe hetumAha-cANDAlAdisparzaneticANDAlAdisparzaH pratimAgataH, adRSTaM ca yajamAnagatamiti yajamAnagatAdRSTasya, vyadhikaraNena vibhinnAdhikaraNavRttinA cANDAlAdisparzena yajamAnagatAdRSTasya nAzAsambhavAt , tathA ca pratimAyAM cANDAlAdisparza jAte 'pi tahandanAdikartRNAM yajamAnagatAdRSTabalAt phalavizeSaH syAdeveti tadAnImapi pratimAyAM pUjanIyatvAdikaM syAdevetyarthaH / kizca yajamAnagataM yadaSTaM Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyo samalato nayopadedhaH / syAt, pratiSThitapratimAvandana-pUjana-natyAdinA phalavizeSahetutvasyetthameva vaktuM zakyatvAt, na ca yajamAnagatAdRSTaM tadAhitaM tathA, cANDAlAdisparzena vyadhikaraNena tannAzAyogAt, yajamAnasya tadadRSTakSaye pUjyatvAnApatteH / etena sambandhavizeSeNa yajamAnagatAdRSTasya pratimAgatasvasamarthanamapi pratyAkhyAtam / yattu 'pratiSThAvidherdevatAsavidhAnasya svAbheda-svIyatvAdijJAna-tadAhitasaMskArarUpasyotpAdAt phalotpattiH, cANDAlAdisparze ca tadabhAvAt phalAbhAvaH' iti kasyacinmatam , tat tu muktipratiSThitadevatAyA abhimAnAbhAvAt pratiSThayA tadupakArasyAzakyakriyAtvAcAcAyaireva dUSitam , taduktam" muktyAdau tattvena pratiSThitAyA na devatAyAstu / sthApye na ca mukhyeyaM, tadadhiSThAnAdyabhAvena // 1 // ijyAde ca tasyA upakAraH kazcidatra mukhya iti / tadatattvakalpanaiSA bAlakrIDA samA bhavati " // 2 // [ ] iti / yadapi pratiSThitaM pUjayediti vidhiH pratiSThAkAlInayAvadaspRzyasparzAbhAvaviziSTapratiSThAdhvaMsastadviziSTapratimApUjanaM vA phalapradam , ktapratyayAdatItatvalAbhAd' iti gaGgezopAdhyAyairuktaM tadapi tuccham , pratiSThayA janitaM tat khaphalaM yajamAne janayitvA nazyatyeveti tannAzAnantaramapi ciraM kAlaM pratiSThitapratimA pUjanIyaiva bhavati lokAnAm, tataH phalavizeSotpattirapi bhavati, yadi ca yajamAnagatAdRSTameva pratiSThita pratimApUjanAdika vizeSajanakaM tadA tadadRSTanAze tadadRSTarUpaphalavizeSajanakasyAbhAvAt tadAnIM phalavizeSo na syAdeveti niSphalaM pUjAdikaM na prekSAvaddhirAcaraNIyamiti pUjyatvameva pratimAyA na bhavedityAha-yajamAnasyati / tadaSTakSaye pratiSThAjanitAdRSTasya nAze sati / pUjyatvAnApatteH pratiSThitapratimAyA: pUjanIyatvaM na syaadityrthH| etenetyasya pratyAkhyAta. mityanenAnvayaH, etena pratiSThAhitayajamAnagatAdRSTanAze pratimAyAH pUjyatvAnApattidoSeNa / sambandhavizeSeNa svAzrayakarSaka pratiSThAkarmatvalakSaNaparamparAsambandhena / kasyacinmatAntaramudbhAvya dUSayati- yattviti- asya 'iti kasyacinmatam' itynenaanvyH| pratiSThAvidheH, ityasya 'utpAdAd' ityanenAnvayaH / "devatAsavidhAnasya" ityasya sthAne batAsannidhAnasya" iti pATho yuktaH / devatAyAH svargAdisthAnagatAyA atrAgamanAsambhavAt tatsaMyogalakSaNaM sannidhAna na sambhavatItyata Aha-svAbhedeti- devatAyAH pratimAyAM yat svAbhedajJAnaM madabhinneyamityAkArakam, svIyatvAdijJAna madIyeyaM pratimetyAkArakaM zAnaM svIyatvajJAnam, AdipadAdetasyAH pratimAyAH svAmyahamityAdijJAnasyopaprahaH, svAbhedajJAnasvIyatvAdijJAnarUpatve devatAsannidhAnasya kAlAntare'bhAvAt tajjanyaphalaM kAlAntare na syAdata Aha-tadAhitetisvAmedajJAna-svIyatvAdijJAnajanyetyarthaH, tadabhAvAt svAbheda-svIyatvAdijJAna-tadAhitasaMskArarUpasya devatAsannidhAnasyAbhAvAt / tattu tanmataM punaH, asya dUSitamityanenAnvayaH / kasmAddhetoH kairdUSitamityapekSAyAmAha-muktIti- mukto pratiSThitAyAHsthitAyAH, devatAyAH- siddhAtmasvarUpAyAH, mameyaM pratimA, asyAH pratimAyA ahaM svAmItyAkArakAbhimAnAbhAvAt, kRta. kRtyasya bhagavataH siddhasya pratiSThayA kasyacidupakArasyAzakyakriyAtvAt kartumazakyatvAca, AcAryareva jainAcAyaireva, dUSitaM khaNDitamityarthaH / AcAryokamatakhaNDanahetumupadarzayati- taduktamiti- muktyAdau pratiSThitAyA devatAyAstu tattvena- pratimAsvAmitvAdinA, abhimAno na, sthApye- muktipratiSThitadeve, iyaM-pratimA mukhyA ne ca, muktipratiSThitadevasya pratimAdyadhiSThAnAdyabhAvenetyanvayaH, arthastu vyakta eva // 1 // ijyAdeH- pratiSThAdikarmaNaH, tasyAH-muktipratiSThitadevatAyAH, kazcidupakAro'tra na ca mukhyaH, iti- etasmAt kAraNAt, eSA-devatAsAnnidhyAdirUpA tadatattvakalpanA bAlakoDAsamA bhavatItyanvayaH, arthastu sugamaH // 2 // cintAmaNikRnmatamupadarzanapUrvakaM pratikSipati- yadapIti- asya ganezopAdhyAyairukamityanenAnvayaH / "vidhiH" asya sthAne " vidheH" iti pAThaH samyak, pratiSThitaM pUjayediti vidhivAkyAdityarthaH / pratiSThetipratiSThAkAlIno yo yAvadaspRzyasparzAbhAvastadviziSTaH pratiSThAdhvaMsaH phalapradaH, vA athavA, niruktapratiSThAdhvaMsaviziSTapratimApUjanaM phalapradam / ktapratyayAt pratiSThitamityatra tapratyayAt , matItatvalAbhAt pratiSThAyA atItatvalAbhAdityarthaH / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nyopdeshH| pratiSThArUpAyAM pUjAyAmevAgatestatra dhvaMsasyaiva phalajanakavyApArasyAzrayaNe vAdRSTamAtrasyaiva dattajalAJjalIsvaprasaGgAt , kathaM caivaM pratiSThite'pyapratiSThitatvajJAne na pUjAphalam ? pratiSThAdhvaMsavatvena pramIyamANatvasya pUjAphalajanakatAvacchedakakoTau nivezena pratiSThAvatvena pramIyamANatvasyaiva nivezaucityamiti na kiJci. detat , tasmAd vandanapUjAphalaprayojakatvaM kathaM pratiSThAyA iti jijJAsAyAmAha pratiSThitapratyabhijJAsamApannaparAtmanaH / AhAryAropataH sA ca, draSTuNAmapi dharmabhUH // 103 // nayAmRta-pratiSThiteti / sA-sthApanA, pratiSThitapratyabhijJayA samApanno yaH parAtmA bhagavAn tasyAhAryAropataH, draSTraNAmupalakSaNAd vandakAnAM pUjakAnAM ca, dharmabhUH-dharmakAraNaM bhavati, ayaM bhAva:pratimAyAM bhagavadabhedAropaM vinA na tAvad vandana-pUjanAdiphalaM hetusahasreNApi sampadyate, sa ca kASThatadapi gaddezopAdhyAyoktamapi / tucchatve hetumAha- pratiSThArUpAyAmiti - pratiSThArUpA yA pUjA sA phalapradA'mimatA, anyathA aphalAyAM tasyAM kasyacit pravRttireva na syAt , evaM ca pratiSThArUpAyAM pUjAyAM niruktapratiSThAdhvaMsasya tAdRzadhvaMsa. viziSTapratimApUjanasya vA'bhAvAt phalotpattirna syaadityrthH| nanu pratiSThArUpapUjAtastadAnImeva phalaM na bhavati kintu kAlAntara iti phalotpattyavyavahitapUrvakSaNe pratiSThA svarUpato nAstyeva kintu svajanyadhyApAravattvasambandhenaiva, svajanyavyApArazca pratiSThAdhvaMsa eveti vyApAravidhayA pratiSThAdhvaMsasya phalapradatvaM samastyevatyata Aha-tatreti-pratiSThArUpapUjAyAmityarthaH / dhvaMsasyaiva pratiSThAvaMsasyaiva / aSTamAtrasyaiveti-ciradhvastakarmaNo'dRSTalakSaNavyApAramantareNa phalajanakatvaM na sambhavatItyetAvanmAtrayuktyaivAnyatrApyaraSTa karapyate, yadi ca svadhvaMsadvArA pratiSThAkarma phalajanakaM tadA karmAntaramapi svadhvaMsadvAraiva svaphalaM janayiSyatIti kimityadRSTaM tavyApAratvena kalpanIyamityevamadRSTamAtrasyaivocchedaH syAdityarthaH, vastuto dhvaMsavyApAratvaM kalpayitumazakyam , tathA sati kAraNIbhUtAbhASapratiyogitvaM pratibandhakatvamiti pratiSThAjanyaphalaM prati pratiSThAdhvaMsasya kAraNatve kAraNI. bhUtadhvaMsarUpAbhAvapratiyogitvena pratiSThAyAH pratibandhakatvaM prasajyata iti / kizca yatra pratiSThite'pi pratibimbe apratiSThitatvajJAnaM pUjakasya tatra tatpUjakasya tatpUjAphalaM na bhavati, yadi tu pratiSTAdhvaMsasya phalajanakatvaM tadA pratiSThAvaMsasyApratiSThitatvazAne'pi sattvAt tatpUjAphalaM syAdityAha-kathaM ceti- asya na puujaaphlmitytraanvyH| evaM pratiSThAdhvaMsasya phalapradatve / nanu pratiSThAdhvaMsavattvena pramIyamANapratibimbapUjanaM phalapradam , yatra pratiSThite'pratiSThitatvajJAnaM tatra pratibimbe pratiSThAdhvaMsavatvena pramIyamANatvaM nAsyatastatpUjanataH phalaM na bhaviSyatItyata aah-prtisstthaadhvNsvtveneti| yatrApratiSThite'pi pratibimbe pratiSThAdhvaMsavatvasya bhramastatra tAdRzabhramatastatpUjakasya tatpUjAphalaM na bhavatItyato-jJAyamAnatvasyetyanuktvA pramIyamANatvasyetyuktam / nivezeneti sthAne nivezApekSayeti pAThaH samyaka, pratiSThAdhvaMsavasvApekSayA pratiSThAvattvasya laghubhUtatvena pratiSThAdhvaMsavattvena pramIyamANatvApekSayA pratiSThAvattvena pramIyamANatvaM laghvataH pUjAphalajanakatAvacchedakakoTau tanivezasyaucityam / iti etasmAt kAraNAt / etat gozopAdhyAyoktam / na kizcit tucchamityarthaH / upasaMharati-tasmAditi / vivRNoti-pratiSThitetIti / setyasya vivaraNa- sthApaneti / pratiSThitetyAdisamastavAkyaM vivRNoti-pratiSThiteti / nirukkAhAryAropato draSTuNAmiva vandakAnAM pUjakAnAM ca pratimA dharmakAraNaM bhavati, mUle tadapradarzanena nyUnatvaM syAdata Aha- upalakSaNAd vandakAnAM pUjakAnAM veti- mUle draSTupadaM vandaka-pUjakayorapyulakSaNanyAyAt pratipAdakamato na nyUnatvam / dharmabhUH ityasya vivaraNam-dharmakAraNamiti / sarva hi vAkyaM kriyayA parisamApyate, yatrApyanyat kriyApadaM na zrUyate tatrApyasti bhavatItikriyA'dhyAhiyata iti zAbdikasampradAyamavalambya bhavatIti kriyApadaM yojitam / zabdazakyArthamupadarya bhAvArthamupadarzayati- ayaM bhAva iti| sa ca pratimAyAM bhagavadabhedAropaH punaH, asya sampAdanIya itynenaanvyH| viruddhadharmazAnasya bhedavyajakatvamiti bhagavataH pratimA kASThamayI pASANamayI mRnmayo vA bhavatIti Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nyopdeshH| 289 pASANatvAdinA bhedapratyakSe sati svarasato nodayatItyAhArya eva sampAdanIyaH, AhAryatvaM cecchAjanyatvam , icchA ceSTasAdhanatAjJAnasAdhyetISTasAdhanatAjJAnasampAdanAya pratiSThitAM pratimAM bhagavadabhedenAdhyAropaye diti vidhiH kalpanIyaH / tathA cAhAryabhagavadabhyAropaviSayapratimApUjanatvAdinA phalavizeSahetutve AhAryatva. prayojakecchAjanakajJAnajanakavizeSyatAvacchedakakukSipraviSTatvena pratiSThAyA api paramparayA prayojakatva. mityuktaM bhavati, pratiSThitaM pUjayedityatrApi ktapratyayasya khaNDazaH zakkyA lakSaNAdinA vA pratiSThAprayukkAtatra kASThatva-pASANatva-mRttvajJAne sati paramAtmasvarUpAd bhagavato bhedapratyakSameva jAyate, sati ca tasmin pratimAyAM bhagabadabhedajJAnamanAhAryarUpaM na sambhavati, anAhArya-tadbhedajJAnasyAnAhAryatadabhedajJAnaM samAnadharmikaM prati pratibandhakatvAdato bAdhakAle AhAryajJAnameva sampAdayituM zakyamityAha-kASTha-pASANatvAdineti / svarasataH icchAdikamanapekSya svbhaavtH| nodayati notpadyate, atrApi sa cetyasyAnvayaH / AhAryatvaM kimityapekSAyAmAha-AhAryatvaM cecchAjanyatvamitisamAnaviSayakapratyakSA-'numitisAmagyoH satyoH samAnaviSayakapratyakSameva bhavati na svanumitiriti samAnaviSayakAnumiti prati samAnaviSayakapratyakSasAmagrI pratibandhikA, evaM bhinna viSayakAnumitipratyakSasAmagyoH satyorminnaviSayakAnumitireva bhavati na tu bhinnaviSayakapratyakSamiti bhinnaviSayakapratyakSa prati bhinnaviSayakAnumitisAmagrI pratibandhiketyevaM pratibadhyapratibandhakabhAve vyavasthite'pi samAnaviSayakapratyakSasAmagrIsattve'pi samAnaviSayakAnumitIcchAyAM satyAM samAnaviSayakAnAmati sAmagrItaH samAnaviSaya kAnumitirupajAyata iti tAM pratIcchA kAraNam , evaM vibhinna viSayakAnumiti sAmagrIsattve'pi vibhinna viSayakapratyakSecchAbalAd vibhinnaviSayakapratyakSasAmagrIto vibhinnaviSayakapratyakSamupajAyata iti tat pratIcchA kAraNam , tathA ca tAdRzAnumiti. pratyakSayoricchAjanyatve'pi nA''hAryatvamato necchAjanyatvamAnamAhAryatvam , kintu bAdhakAlInecchAjanyatvamAhAryatvamiti, yadyapi svavirodhirmitAvacchedakakasvaprakArakajJAnamAhAryamitIcchAjanyatvAghaTitamapyAhAryalakSaNaM sambhavati tathApi tAdRzalakSaNalakSitamapyAhAryajJAnaM necchAmantareNetIcchAjanyatvaM tasyAvazyakamiti bodhyam / icchA ceSTasAdhanatAzAnasAdhyeti-icchA dvividhA- phalecchA upAyecchA ceti, tatra phalecchAM prati phalajJAnaM kAraNam , upAyecchAM prati ceSTasAdhanatAjJAnaM kAraNam , pratimAyAM bhagavadabhedAdhyAropAtmakajJAnaM ca na sukhaM nApi duHkhAbhAva iti na phalaM sukha-duHkhAbhAvAnyatarasyaivAnyecchAnadhInecchAviSayatvena phalatvAt , kintu sukha-duHkhAbhAvAnyatarAtmakaphalasAdhanatvenopAyarUpaM taditi tadicchA iSTasAdhanatAjJAnasAdhyetyarthaH / iti etasmAddhetoH / iSTasAdhanatAhAnasampAdanAya pratimAyAM bhagavadabhedArope iSTasAdhanatAjJAnasampAdanAya, pratimAyAM bhagavadabhedAdhyAropo madiSTasAdhanamityAkArakajJAnasampattaye iti yAvat / iSTasAdhanatvaM vidherartha iti vidhivAkyAdeveSTasAdhanatAjJAnaM bhavitumarhatIti yAdayavidhivAkyaM pratimAyAM bhagavadabhedAdhyAropastheSTasAdhanatvaM bodhayituM samartha tAdRzaM vidhivAkya kalpanIyamityAzayena kalpanIyavidhisvarUpamullikhati-pratiSThitAM pratimAmiti / tathAca nirutavidhikalpana yA pratiSThitapratimAgatabhagavadabhedAdhyAropasyeSTasAdhanatvabodhane tatprabhavecchAjanyatvena nirutAbhedAropasyAhAryatvavyavasthitau ca / AhAyatiAhAryo yo bhagavato'bhedena pratimAyAmadhyAropastadviSayIbhUtA yA pratimA tatpUjanasvAdinetyarthaH, AdipadAt tadarzanatva-tadvandanatvAdInAmupagrahaH / phalavizeSa hetutve phalavizeSa prati niruktapratimApUjanAdInAM kAraNatve sati / AhAryatveti- pratiSThitapratimAyAM bhagavadabhedAdhyAropasya yadAhAryatvaM tatprayojikA becchA pratiSThitapratimAyAM bhagavadabhedAdhyAropo jAyatAmityAkArikA, tajjanakaM yajjJAnaM pratiSThitapratimAvizeSyakabhagavadabhedAdhyAropo madiSTasAdhanamityAkArakam ,tajanakaM pratiSThita pratimAvizeSyakabhagavada. bhedaprakArakajJAnam , tannirUpitavizedhyatA pratiSThitapratimAtvAvacchinnavizeSyatA, tadavacchedakakukSau-tadavacchedakazarIre praviSTatvenetyarthaH, prayojakatvaM pratimApUjanAdiphalaM prati prayojakatvam / yadapi pratiSThitaM pUjayediti vidhiH kalpitazcintAmaNikRdbhistatrApyuktadizaiva phalahetutetyAha- pratiSThitaM pUjayedityatrApIti / kapratyayasya pratiSThitamityetadghaTakaktapratyayasya, khaNDazaH zaktyA prayukta AhArya bhAropaviSaye ca ktapratyayasya pRthageva zaktistathA, vA athavA, lakSaNAdinA prayukta hAryAropaviSaye pratyayasya lakSaNAdinA / pratiSTheti-sUtrabodhitasavidhipratiSTayA prayukto janito yaH pratimAyAM bhagavato. ubhedenAhArya AropastadviSayapratimApUjanatlAdinaiva phalahetutetyarthaH, pratimApUjanatvAdinaivetyevakAreNa pratiSThAkAlInayAvadaspRzya Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / hAryAropaviSayapUjanatvAdinaiva phalahetutA, ktapratyayasya cautsargikena kRtpratyayenaivArthavatteti cintAmaNikArAdapyatisUkSmamatinipuNaM ca vayamIkSAmahe // 103 // uktameva vakSyamANaphalAnvayenAha tatkAraNecchAjanakajJAnagocarabodhakAH / vidhayo'pyupayujyante, tenedaM durmataM hatam // 104 // nayAmRta-tatkAraNeti / tasya-AhAryAropasya, kAraNaM yA icchA, tajjanaka-yat pratiSThitAM pratimAM bhagavadabhedenAdhyAropayediti vidhijanitaM jJAnam , tadgocarIbhUtapratiSThAyA bodhakA:- iSTasAdhanasvabodhanAdidvArA tadutpattihetava iti yAvat , vidhayo'pi-vidhivAkyAnyapi, upayujyante-phalavanto bhavanti, taiH pratiSThotpAdane pratiSThitapratimAyAmAropavidhinA bhagavadabhedAdhyAropopapatto pUjAphalaprayojaka. rUpasiddheH, tenedaM vakSyamANaM durmatam , AdhyAtmikAbhAsAnAM, hataM-nirAkRtam // 104 // kiM tad ? ityAha-- pratiSThAdyanapekSAyAM, zAzvatapratimArcane / azAzvatA_pUjAyAM, ko vidhiH kiM niSedhanam ? // 105 // nayAmRta-pratiSTheti / zAzvatapratimArcane, pratiSThAyA AdAvidaM prathamato'napekSAyAM, tatraiva sparzAbhAvaviziSTapratiSTAdhvaMsatvena tAdRzadhvaMsaviziSTapratimApUjanatvena vA phalaM prati hetutvasya cintAmaNikArAnumatasya vyvcchedH| nanu pratyayasya prayuktAhAryAropaviSaye lakSaNApakSe tasya zakyArthavattA na syAdata Aha-tapratyayasyeti / autsargikena kRtpratyayavidhAyakasAmAnyazAsropasthApitena / "kRtpratyayenaivA" ityasya sthAne " kRtpratyayArthenevA" iti pATho yuktaH, dhAtvarthasvarUpamAtre'pi kRtpratyayavidhAnamastIti prakRte pratiSThAlakSaNadhAtvarthasvarUpeNaiva zakyArthavattvamapi tapratyayasya bhaviSyati, kRtpratyayArthenavetyevakAreNa dhaMsapratiyogitvalakSaNAtItatvarUpavizeSazAstrasmAritArthanArthavattvasya vyava. cchedaH, etena vartamAna pratiSThAtmakapUjAyA api phalavattvamupapadyatetarAmityAveditaM bhavatIti / iti evaMsvarUpam cintAbhaNikArAdapi gaGge zopAdhyAyAdapi, atisUkSma viziSTazemuSozAlibudhaikagamyam , atinipuNam etAdRzArthasyAvazyameva kAryakAritvamityatyantakAryanirvAhakam , ghayaM zrIyazovijayopAdhyAyAH, IkSAmahe vicArayAmaH // 103 // ___ caturuttarazatatamapadyamavatArayati- uktameveti- anntrpdyaabhihitmevetyrthH| vakSyamANaphalAnvayena vakSyamANaM yad durmatakhaNDanalakSaNaM phalaM tatsambandhena / vivRNoti- tatkAraNetIti / anekasamAsasaGghaTitamUrtervAkyasyAvAntara samAsasphuTIkaraNadvArA'rthamupadarzayati-tasyetyAdinA / tasyetyasya vivaraNam- AhAryAropasyeti / tajjanakam icchAjanakam / yadityasya jnyaanmitynenaanvyH| tajjJAnaM kiMjanitamityapakSAyAmAha- pratiSThitAmiti / tadgocarIbhUteti- tAdRzajJAnaviSayIbhUtetyarthaH / bodhakA iti viSaya ityanenAnvitam / kathaM bodhakA itypekssaayaamaahissttsaadhntvbodhvaadidvaareti| tadutpattihetavaH pratiSThita pratimAvizeSyakabhagavadabhedajJAnaM madiSTasAdhanamiti jnyaanjnkaaH| vidhayo'pIyasya vivaraNa-vidhivAkyAnIti- pratiSTitA pratimAM bhagavadabhedenAdhyAropayedityAdInItyarthaH / upayujyante ityasya vivaraNaM-phalavanto bhvntiiti| kathaM phalavanto bhavantItyapekSAyAmAha- teriti-vidhivaakyrityrthH| pratiSTotpAdane iti sati saptamI, anyat spaSTam / idamityasya vivaraNa- vakSyamANamiti / keSAM durmatamityapekSAyAmAha- AdhyAtmikAmAsAnAmiti / hatamityasya vivaraNa-nirAkRtamiti // 104 // paJcolarazatatamapadyamavatArayati-kiM taditi- AdhyAtmikAbhAsAnAM mataM kiMsvarUpamityarthaH / vikRNoti-pratiSThetIti / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI taraGgiNItaraNibhyAM samalato nyopdeshH| 291 tasyAH phale vyabhicArAt , azAzvatA nAM - kRtrimapratimAnAM pUjAyAm , pratiSThitAM pratimA pUjayediti vidhiH kaH ? apratiSThitaM na pUjayediti niSedhanaM ca kim ? pratiSThA-tadabhAvayoriSTAniSTa sAdhanatayA vyabhicArAt , abhAvena tatra vidhi-niSedhArthAnvayasyAyogyatvAditi bhAvaH // 105 / / kathametannirastam ? ityAha pUjAdividhayo jJAnavidhyaGgitvaM yadAzritAH / zAzvatA'zAzvatArcAsu, vibhedena vyavasthitAH // 106 // nayAmRta-pUjAdIti / pUjAdividhayaH-pratiSThitAM pratimAM pUjayedityAdivAkyalakSaNAH, jJAnavidheH-pratiSThitAM pratimAM bhagavadabhinnatvenAdhyAropayedityAgamavAkyAtmakasya, aGgitvaM-pradhAnatvam , AzritAH, zAzvatA-'zAzvatAcarcAsu, vibhedena-bhinnarUpeNa vyavasthitAH / tathA ca pratiSThAyA na pUjAsaha. kAritvam, kintu svakartavyatAbodhakavidhyatA / yatra vidhiviSayanirvAhakatvena prayojakatvam, tacA. "idaM prathamato" ityasya sthAne " idaM prAthamye tena prathamato" iti pATho bhavitumarhati, idamAdipadaM prAthamyarUpArthe vartate, tena AdI-ityasya prathamata ityarthaH / zAzvatapratimA sarvadaiva vyavasthitava. tatra pratiSThA prathamato nAstyeva, atastatra pratiSThAmantareNa zAzvatapratimArcanataH phalaM bhavatIti tatraiva zAzvatapratimArcana eva, tasyAra pratiSThAyAH, phale pratimA'rcanajanyaphale, vyabhicArAt vyatirekavyabhicArAt , pratiSThAyA abhAve'pi pratimApUjanajanyaphalasya bhAvAt / azAzvatA pUjAyAmityasya vivaraNam - azAzvatA nAM-kRtrimapratimAnAM pUjAyAmiti / ko vidhirityasya vivaraNa- pratiSThitAM pratimA pUjayediti vidhiH ka iti / kiM niSedhanamityasya vivaraNam- apratiSThitaM na pUjayediti niSedhanaM ca kimiti / vidhi-niSedhayorabhAve hetumupadarzayati-pratiSTheti- zAzvatapratimAyAM pratiSThAyA abhAve'pi tatpUjanata iSTaphalasya bhAvena vyatirekavyabhicArAt pratiSThAyA iSTaM prati na kAraNatvam , evaM zAzvata timAyAM pratiSThAbhAvasya sattve'pi na bhavatyaniSTaphalamityanvayavyabhicArAt pratiSThAbhAvasya nAniSTaphalaM prati kAraNatvamityevaM pratiSThApratiSThA'mAvayorvyabhicArAdiSTAniSTasAdhanatvayoramAvena pratiSThitAM pratimA pUjayedityatra pratiSThita pratimApUjane vidhyartheSTasAdhanatvAnvayasyAyogyatvAt , apratiSTitaM na pUjayedityatra apratiSTitapratimApUjane niSedhavidhyarthAniSTasAdhanatvAnvayasyAyogyatvAdi. tyevamatra bhAvArtha ityarthaH / "pratiSThA-tadabhAvayoriSTAniSTasAdhanatayA vyabhicArAt, abhAvena" ityasya sthAne "pratiSThAtadabhAvayoriTAniSTasAdhanatvayoyabhicArAdabhAvana" iti pAThaH samIcIna:, etatpAThAnusAreNaivAnantaramupavarNito'rtha iti // 105 // SaDuttarazatatamapadyamavatArayati- kathamiti- kena prakAreNetyarthaH, etat AdhyAtmikAbhAsAnAM matam , nirastaM khaNDitam , ityAha evaM prazne satyuttaraM kathayati / vivRNoti-pUjAdItIti / pUjAdividhayaH kiMsvarUpA pratiSThitAM pratimAM pUjayedityAdivAkyalakSaNA iti / jJAnavidhyAGgitvamiti samastaM vyAsArthopadarzanena vivRNotijJAnavidheriti / kisvarUpasya jJAna vidherityapekSAyAmAha- pratiSThitAM pratimAM bhagavadabhinnatvenAdhyAropayedi. syAgamavAkyAtmakasyati / aGgitvamityasya vivaraNa- pradhAnatvamiti / AzritAH Azritya pravRttAH / ato zAnavidhiH pradhAna pUjAvidhistu tadasamiti pradhAne na bhavati vikalpaH kintu tadaGga eveti yathA pradhAnavidhyupapattistathA tadanavidhirvikalpanIya ityAzayenAha-zAzvatA'zAzvatA sviti- zAzvata prtimaa'shaashvtprtimaasvityrthH| vibhedene tyasya vivaraNa-bhinnarUpaNeti / tathA ca jJAnavidhyAnAM pUjAdividhInAM bhinnarUpeNa vyavasthitau satyAM ca / pratiSThAyA na pUjAsahakAritvaM pratimApUjAphale pratiSThAyA na kAraNatvam / evaM sati pratiSThA nirarthikaiva syAditi pRcchatikinisvati / uttarayati-svakartavyateti- " svakartavyatAbodhakavidhyaGgatA / yatra vidhi" ityasya sthAne " svakartavyatAbodhakavidhyaGgatApanavidhi" iti pAThaH samIcInaH, tasyAyamartha:- svasyA:- pratiSThAyAH, kartavyatAbodhako yo vidhiH-pratiSThitAM pratimo bhagavadabhinnatvenAdhyAropayediti, tasyAGgatApano vidhi:- pratiSThitAM pratimA pUjayaditi, tadviSayaH Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| zAzvatapratimAsthale, anyatra skhanAdipratiSThitatvapratyabhijJAyA eva tathAsvam , tAdRzaziSTAcAreNa tathaiva vidhibodhanAditi vikalpenAnayoH pUjAphalaprayojaka(kA)vyAhatene ko'pi doSa iti, ata eva nizritA'nizritAdibhedena svalpa-bahubhaktividhAnAdenivizeSAkSepakatvena vyavasthitivikalpotpAdakaM saGgacchate / ata eva cAvidhipratiSThite'pyavicchedAdikAraNAlambanopabRMhitavaijJAnika vidhinA vidhipratiSThitatulyatAmAmananti sampradAyavRddhAH, bhAvazodhitazuddhanimittanimittakaikAntazuddhyabhAve'pIdAnItanayatidharmapauSadhAdikriyAvat , tatra bhAvazodhanamAtreNa madhyamazuddhyapracyavAt , tasyA api ca zubhAnubandhanasAratvAdikamupapAditaM pratimAzatakAdau / tasmAt sthApanA tATasthyena bhagavadguNasmArakatayA tadAhAryAropa. prayojakatayA saGgrahanayenApyavazyaM svIkartavyeti vyavasthApitam // 106 // etena tadanabhyupagantA vyavahAro'pi nirasta ityAha pratiSThitapUjanagateSTasAdhanatvam, tanirvAhakatvena- paramparayA tatsampAdakatvena, pUjAphalaprayojakatvaM pratiSThAyA ityrthH| taca uktadizA pUjAphalaprayojakatvaM ca / anyatra tu zAzvatapratimAsthale tu / anAdipratiSThitatvapratyabhijJAyA eva iyaM pratimA'nAdipratiSThitetyAkArakapratyabhijJAyA eva, evakAreNa tatra pratiSThAyA ukkadizA prayojakatvasya vyavacchedaH / tathAtvaM prayojakatvam , evaM ca tatra pratichitA pratimAM pUjayedisyatra pratiSThitAmityasyAnAdipratiSThitatvena pratyabhijJAyamAnAmityarthaH, tathA ca pradhAnavidhAvapi pratiSThitAmityasyAnAdipratiSThitatvena pratyabhijJAyamAnAmityartho'rthAdAyAtyeveti bodhyam / ekarUpasyApi vidhivAkyasyaivamarthabhedabodhakatvaM kathamityapekSAyAmAha-tAzaziSTAcAreNeti- kRtrimapratimAsthale pratiSThita. pratimApUjane ziSTasya pravRttiH, zAzvatapratimAsthale anAdipratiSThitatvena pratyabhijJAyamAnapratimApUjane pravRttirityevaM vibhinnaziSTAcAreNetyarthaH / tathaiva pUrvopadarzitaprakAreNaiva / vikalpena kvacidekasya prayojakatvaM kacidanyasyetyevaM vikalpena / anayoH pratiSThA-pratiSThitatvapratyabhijJayoH / "pUjAphalaprayojaka(kA)dhyAhate" ityasya sthAne " pUjAphala prayojakasvAvyAhate" iti pATho yuktaH, arthastu vyakta eva / ata eSa vikalpenAnayoH pUjAphalaprayojakatvAdeva, asya 'saGgacchate' ityanenAnvayaH / nizritetyAdi-nidhita:-- pratiniyatapuruSasvAmikatvena vyavasthitaH, tadbhinno'nizritaH, pratiniyatapuruSasvAmikatvena vyavasthitapratimAyAM tadanyajanAnAM svalpabhaktiH, tadbhinnAyAM ca bahubhaktiH, tAdRzasvalpabahubhaktividhAnAdenivizeSApekSakatvenetyarthaH / ata eva ca uktakAraNAdeva ca / asya aamnntiitynenaanvyH| avidhipratiSThite'pi sUtroktavidhimatikramya pratiSThite'pi pratibimbe / avicchedAdIti- pratiSThAsamayAdArabhya bahukAlaparyantaM yathAvajjanasamUhakRtavandanapUjanAdyanuvartananarantaryalakSaNAvicchedAdisvarUpakAraNAlambanenopahito'tipuSTiM nauto yo vaijJAniko vidhiH pratiSThitapratimoddezyakabhagavadabhedAdhyAropAtmakajJAnavidhistena tadalenAvidhipratiSThite'pi sUtroktavidhipratiSThitasya tulyatAM sadRzatAM sampradAyavRddhA AmanantItyarthaH / uktArthopodvalanAya dRSTAntamAha-bhAveti- "bhAvazodhitazuddha" ityasya sthAne bhAvazodhite zuddha" iti pATho'nvayAnuguNaH; bhAvazodhite nirmalabhaktiprabhRtibhAvena zuddhatAmupagate, zuddhaM svarasataH zuddhaM yannimittaM tannimittakA yakAntazuddhistasyA abhAve'pIdAnIntanayatidharmapauSadhAdikriyA yathA bhAvazodhanamAtreNa zuddhanimittanimittakakriyAtulyA tathetyarthaH / tatra idAnIntanayatidharma-pauSadhAdikriyAyAm / tasyA api ca idAnIntanayatidharma-pauSadhAdikriyAyA api punaH / zubhAnubandhasAratvAt zubhAnubandhaphalatvAt / etadvistRtaprarUpaNaM nijanirmitapratimAzatakAdipranthe asmAbhiH kRtamiti tadvizeSajijJAsubhistatra parizIlanaM vidheyamityupadezAbhiprAyeNAhaityAdikamupapAditaM pratimAzatakAdAviti / saGgrahanayo'pi sthApanAnikSepamabhyupagacchatoti prakRtamarthamupasaMharatitasmAditi / tATasthyena bhAvabhinnatve satyapi bhAvasAdRzyena, tadAhAryAropaprayojakatayA tasya- mAvajinasya, pratimAyAM ya AhArya Aropa:- abhedAdhyavasAyastasya prayojakatayA // 106 // saptottarazatatamapadyamavatArayati-pateneti- asya nirasta itynenaanvyH| tadanabhyupagantA sthApanAnikSepAnabhyupagantA / vyavahAro'pi vyavahAra iti keSAzcidAcAryANAM kadAgraho'pi, athavA vyavahAro'pItyasya sthAne vyavahAra Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / 293 etena vyavahAre'pi, sthApanA'nAgraho hataH / tatrArdhajaratIyaM kiM, nAmnA'pi vyavahartari // 107 // nayAmRta-eteneti / etena-anupadoktayuktikadambakena saGghahe sthApanAvyavasthApanena, vyavahAre'pi, sthApanAyA anAgraha:-asvIkAro, hataH-nirastaH, keSAJcidAcAryANAm, yatastatra-vyavahAre, nAmnApi-nAmanikSepeNApi, vyavahartari-vyavahAramupagacchati, kimidamardhajaratIyam- yaduta sthApanAyA na vyavahAra iti, nahIndrapratimAyAM nendravyavahAro bhavati, navA bhavannapi bhrAnta eva, navA nAmAdipratipakSavyavahArasAGkaryamityekamAdriyamANasyAparaM ca parityajataH kevalaM AhopuruSikAmAtrameveti // 107 / / RjusUtre'pi dravyanikSepaM ye na svIkurvate tanmataM nirUpayannAha RjusUtre'pi ye dravyanikSepaM pravadanti n| vyAkhyeyA taiH kathaM tatra, drvyaavshyksuutrgiiH|| 108 // nayAmRta --RjusUtre'pIti / spaSTam , vyAkhyAprakArazca yadyapyatra navyanaye prAgabhihita eva, tathApi kathamityanena sampradAyavirodhAd bibhyatAM sAmpradAyikAnAM tathA nAstheti vyajyate // 108 // iti kadAgraho'pIti pATha eva / vivRNoti- etenetIti / etenetyasya vivaraNa- anupadoktayuktikadambakena sAhe sthApanAvyavasthApaneneti / anAgraha ityasya vivaraNam- asvIkAra iti| hata ityasya vivaraNa-nirasta iti / nirAsahetuparatayottarArddha yojayati-yata iti / tatretyasya vivaraNa-vyavahAra iti / nAnA'pItyasya vivaraNa-nAma| nikSepeNApIti, vyavahatarItyasya vyavahAramupagacchatIti-sati saptamIyam / arddhajaratIyaM kasmAdityapekSAyAmAhayaduteti- yathA nAmro vyavahArastathA sthApanAyA api vyavahAraH, tatra nAmro vyavahAra iti pUtkaroti, sthApanAyA na vyavahAra iti svIkaroti, etdrddhjrtiiymityrthH| sthApanAyAM vyavahArasya dAya vyavasthApayati-nahIti- asya bhvtiitynenaanvyH| na bhavatIti nahIti niSedhadvayana indrapratimAyAmindra vyavahAro bhavatyevetyavadhAritam / tAdRzavyavahArasya bhrAntatvAna vastusAdhakatvamityapi nAstItyAha-naveti- indrapratimAyAmindravyavahAro bhavannapi bhrAnta evetyapi naivetyarthaH sthApanA nAmAdiSvantarbhUteti sthApanAvyavahAro nAmAdivyavahAra evetyapi nAstItyAha-naveti-sthApanAvyavahArasya nAmAdirUpo yaH sthApanAyAH pratirakSaH, tadvyavahAreNa samaM sAGkaryamapi na, kintu nAmAdivyavahArAsaGkIrNa evaM sthApanAvyavahAra ityarthaH / iti etasmAt kAraNAt / ekaM nAmAdivyavahAram / AdriyamANasya svIkurvANasya / aparaM ca sthApanAnyavahAraM c| parityajataH asvIkurvataH parasya / kevalaM yuktiriktam, AhopuruSikAmAtramiti- AzcaryakArisvapauruSamAtraprakaTanam // 1.7 // ___ aSTottarazatatamapadyamavatArayati-RjusUtre'pIti- RjusUtranaye'pItyarthaH / ye navyatArkikAH zrImantaH siddhsendivaakraaH| tanmataM navyAnAM matam / vyAkhyAnasya spaSTatvAdanAdaraNe'pi pratIkaM gRhnnaati-Rj'suutre'piiti| padArthasya spaSTatvAdu vyAkhyAna nApekSitamityAha-spamiti / nanu " tArkikANAM trayo bhedA AdyA dravyArthato mtaaH| saiddhAntikAnAM catvAraH paryAyArthagatAH pare // 18 // " iti padyavyAkhyAne tArkikAnusAriNasvityAdinA siddhasenadivAkaramatopavarNane 'RjusUtro yadi dravyaM nAbhyupeyAt tathA uktam "ujusUyassa ege aNuvautte ega davAvassayaM puhutte NecchaI" ] iti sUtraM virudhyeta' iti saiddhAntikAkSepasya pratividhAnamityam-' uktasUtraM tvanupayogAMzamAdAya vartamAnAvazyakaparyAye dravyapadopacArAt samAdheyam ' iti granthena dravyAvazyakasUtragI vyatArkikamatAnusAribhivyakhyiAtaiveti vyAkhyeyA terityuttarArddhasaGgamanaM kathamityapekSAyAmAha-vyAkhyAprakArazceti-dravyAvazyakasUtravacanaprakArazcetyarthaH / atra nayopadezavRttau / kathamityanena kathamiti vacanena, asya 'vyajyate' ityanena sambandhaH 1 tathA nAsthA yathA navyAnusAribhivyAkhyAtaM tathA vyAkhyAne nAdaraH // 108 // Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 nayAmRtataraGgiNI taraGgiNItaraNibhyAM samalato nyopdeshH| ata evoktAM nikSepa-nayayojanAM sampradAyazuddhimanurudhya nigamayannAha tasmAd yathoktanikSepavibhAgo bhaassysmmtH| itIyaM muhurAlocyA, nikSepa-nayayojanA // // 109 // nayAmRta-tasmAditi / spaSTam // 109 // uktA nikSepa-nayayojanA / atha darzana-nayayojanAmabhidhitsurAha jAtamityAdinA-- jAtaM dravyArthikAcchuddhAd, darzanaM brahmavAdinAm / tatraike zabdasanmAtraM, citsanmAnaM pare jaguH // 110 // nayAmRta-zuddhAd dravyAstikAd brahmavAdinAM darzanaM jAtam , tadAha vAdI-" davaTThiyaNayapayaDI suddhA saMgahaparUvaNAvisau" [ sammatikANDagAthA- ]tti, tatraike brahmavAdinaH zabdasanmAtramicchanti, anye ca citsanmAtram / tatrAdyamatAvalambI zabdasvabhAvaM brahma sarveSAM zabdAnAM sarveSAM cArthAnAM prakRtirityabhyupaiti, tadAha tadabhiyukto bhartRhariH" anAdinidhanaM brahma zabdatattvaM yadakSaram / vivartate'rthabhAvena prakriyA jagato yataH // 1 // " ] iti / asyArtha:-' AdiH-utpAdaH, nidhanaM-vinAzaH, tadabhAvAdanAdinidhanaM brahma, zabdatattvaM-zabdAtma. navottarazatatamapadyamavatArayati- ata eveti- sAmpradAyikAnAM sampradAyavirodhAd bhayabhItatvAdevetyarthaH / ukAm anantarameva vyAvarNitAm / spaSTatvAd vyAkhyAnasyAkaraNIyatve'pi pUrvAparapadyavyAkhyAnasandarbhekIkaraNArtha pratIkaM gRhAti-tasmA ditIti / padArthasya sugamAvabodhAnna vyAkhyAnApekSetyAzayenAha- spaSTamiti // 109 // / dazottarazatatamapadyamavatArayati-- uktati- yena nayena yasya nikSepasyAbhyupagamastena nayena tasya nikSepasyAbhyupagamopadarzanalakSaNA nikSepanayayojanA'bhihitetyarthaH / atha nikSepanayayojanAbhidhAnAnantaram / darzana-nayayojanAm anena nayenAsya darzanasya pravRttirityevaMsvarUpAM darzana-nayayojanAm / abhighitsaH vktumicchurmulkaarH| Aha kathayati / vivRNotizuddhAditi / dravyArthikAdityasya vivaraNa- dravyAstikAditi / zuddhadravyAstikasaGgrahanayaprasUtaM brahmavAdidarzanamityatra sammatikRto vacanaM pramANayati--tadAdeti / vAdI shriisiddhsendivaakrH| davaTriyaM iti-" dravyAdhikanayaprakRtiH zuddhA saGgrahaprarUpaNAviSayaH" iti saMskRtam / tatra saGgrahanayAvalambanaprarUpathapravRttAnAM brahmavAdinAM madhye / anye ca zabda. sanmAtrAbhyupagantRbrahmavAdibhinnA brahmavAdinaH punaH / tatra zabdasanmAtrAbhyupagantR-citsanmAtrAbhyupagantRbrahmavAdinormadhye / AdyamatAvalambI zabdasanmAtrAbhyupagantRbrahmavAdimatAvalambI, asya 'abhyupaiti' ityanenAnvayaH / zabdasvabhAvamitisarveSAM zabdAnAM sarveSAM cArthAnAM prakRtiH-mUlakAraNaM zabdasvabhAva- zabdAtmakaM brahmetyevamabhyupaiti- svIkaroti, zabdasanmAtrAbhyupagantRbrahmavAdimatAvalambItyarthaH / utArthe bhartRharivacanaM pramANayati- tadAheti / tadamiyuktaH shbdsnmaatraabhyupgntbrhmvaadimtaavlmbinaamaaptH| asyArthaH anantaramabhihitasya "anAdinidhanam" ityAdipadyasyArthaH, upadazyaMta iti shessH| Adizca nidhanaM cAdinidhane, na vidyate Adinidhane yasya tadanAdi nidhana miti samAsaH, tadartha pratyekasamAsaghaTakapadArthakathanadvArA spaSTayati- Adiriti / tadabhAvAt utpAdavinAzayorabhAvAt / zabdatattvamityasya vivaraNaMzabdAtmakamiti / vaikharI-madhyamA-pazyantIbhedena zabdasya traividhyam, tatra vaikharI spaSTA, yato vyavahArapravRttiH, madhyamA'. ntargatA, yA'ntarmukhajalpAkArA noccAraNapathamupagacchati, athApi kiJcid vicArayati puruSastatra sarvatra jJAnasvarUpasanniviSTA, pazyantI tvatyantasUkSmA nirvikalpakajJAnasvarUpasanniviSTA, itthaM trividhena zabdena pratyeka sarvArthavyApanAd vyApakasya brahmaNastatsvarUpatvamupapadyatetarAmityAzayenAha- vaikharyAtmakazabdenaiveti-sarve'pyardhAH zandenollikhyAmAnAH santa eva vyava mmmmmmmmmmmunmania Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| 295 kam , vaikharyAtmakakabdenaiva sarvollekhAnmadhyamAkhyazabdasaMskRSTasavikalpakajJAnenaiva sarvArthagrahaNAt pazyantyA. khyazuddhazabdAtmakajJAnenaiva cAkhaNDekasvarUpanizcayAt sarvatrAnusyUtatvAt sarvopAdAnasvAca zabdatattvamakhaNDaM brahmetyarthaH / etadevAha-yadakSaram-akArAdi, etenAbhidhAnarUpo viva" darzitaH / tathA yat 'arthabhAvena' tad vivartate, etenAbhidheyarUpo vivattoM darzitaH / tathA yato jagataH prakriyA-pratiniyatA vyavasthA, bhedAnAM saGkIrtanametaditi / ayaM ca varNakramarUpo vedastadadhigamopAyaH, praticchandakanyAyena tasyAvasthitatvAt , taJca parabrahmA'bhyudaya-niHzreyasaphaladharmAnugRhItAntaHkaraNairavagamyate, anyaistu prayogAdava. gamyate, 'zabda eva jagatastattvam, tadvAghe'pyabAdhya mAnatvAt , ahirajjuvat , prAmArAmAdayaH zabdA. itidhurAM dadhatIti sarvArthollekhazekharatvena vaikharyAH sarvArthavyApakatvam / madhyamAkhyeti- madhyamAsaMjJako yaH zabdastena saMspRSTaMtAdAtmyena saMbaddhaM yat savilpakajJAnaM tenaiva sarvArthagrahaNAdityarthaH, na khalvarthamajJAtvaiva parArtha zabdamuccArayati so'pi puruSa iti zabdoccAraNArtha tadarthajJAnamapekSitam, nirvikalpaka cArthajJAnaM na zabdocAraNAyAlamiti savikalpajJAnameva tadarthamAvazyakam , taca madhyamAkhyazabdasaMspRSTamevetyevaM sarvArthagrahaNapaTiSThasavikalpakajJAnasvarUpasanniviSTatvAnmadhyamAkhyazabdasya sarvArthavyApakatvam / pazyanyAkhyati-pazyantIsaMjJako yaH zuddha zabda:- AnupUAdilakSaNAzuddhirahitatvAcchuddhatvam , tadAtmakajJAnenaiva punaH akhaNDaikasvarUpasya brahmaNo nizcayAdakhaNDakabrahmasvarUpameva sarva vastu paramArthata iti sarvasyApi tadAtmanaH pazyantyAkhyazuddhazabdAtmakajJAnenaiva nizcayAditi tadvArA pazyantyAkhyazabdasyApi sarvavyApakatvam / evaM ca zabdatattvasya, sarvatra sarvasminnarthe, anu syatatvAt anugatatvAt , sarvopAdAnasvAJca sarvasya vastunastata ebodbhUtatvena sarvavastuna upAdAnatvAcca, akhaNDaM brahma sarvatrAnusyUtaM sarvopAdAnaM ca, zabdatattvamapi tatheti nekasyopAdAnadvayamato yadeva brahma sarvAnusyUtaM sarvopAdAnaM ca tadeva zabdatattvamiti zabdatattvamakhaNDaM brahma, iti evaMsvarUpaH, arthaH anAdinidhanaM brahma shbdtttvmitysyaarthH| etadeva brahma zabda. tattvameva, Aha kathayati / yadakSaraM yat zabdatattvaM brahma, akSaramityasya vivaraNam- akArAdIti / etena yadakSaramilyanena zabdatattvaM brahauvAkArAdyakSararUpeNa nivartata iti akArAdyakSarAtmakAbhidhAnalakSaNo vivartaH zabdatattvAtmakabrahmaNo darzita AveditaH / yat zabdatattvaM brahmA, tat tadeva, ardhabhAvena arthAtmanA, vivartate parimaNate / etena vivartate'rthabhAvenetyanena / yataH zabdatattvAtmabrahmaNaH sakAzAt / prakriyatyasya vivaraNam - pratiniyatA vyavastheti / etatkathanaprayojanaM darzayati-bhedA. nAmiti-vizeSANAmityarthaH / saGkIrtanaM kathanam / etat prakriyA jagato yata iti vacanam / zabdatattvAtmakabrahmaNo'vagame ke upAya ityapekSAyAmAha- ayaM ceti- idAnIntanairasmAbhirapi pratyakSeNa gocriikriymaannshcetyrthH| varNakramarUpaH AnupUrvIvizeSaviziSTavargasamudAyAtmakaH / tadadhigamopAyaH zabdatattvAtmakabrahmAdhigamanibandhanam / kathaM vedastadadhigamopAya ityAkAGkAyAmAha-praticchandakanyAyenati--bimba-pratibimbanyAyenetyarthaH / tasya vedastha. pratibimba na bimbAtiripha vastubhUtaM tathApi bimbasya vastuno jJApakaM bhavati, pratibimbasya bimbamantareNAnupapatteH, evaM vedo'pi zabdatattvAtmakabrahmaNo bimbasthAnIyasya pratibimbasthAnIya eveti bhavati tadadhigamasAdhanamityAzayaH / kiM tadadhigamopAyena vedena sarvaireva vedArthAbhiH zabdatattvAtmakaM brahmAdhigamyate ? kiM vA tatrApi viziSTaireva kaizcidityapekSAyAmAha- tacca paramabrahmeti- zabdatatvAtmakaparamabrahma punarityarthaH, asya 'avagamyate' itynenaanvyH| abhyudayati- abhyudayaH-svargAdiH, niHzreyasaM- mokSaH, abhyudaya-niHzreyasAnyatarat phalaM yasya so'bhyudaya niHzreyasaphalaH, evambhUto yo dharma:- zamadamAdilakSaNaH, yogAbhyAsajanitapuNyavizeSo vA, tenAnugRhItaM- tatsambandhAt pUtam, antaHkaraNaM-hRdayaM yeSAM tairabhyudaya-niHzreyasaphaladharmAnugRhItAntaHkaraNaiH kaizcideva mahAtmabhiH zabdatattvAtmakaparamabrahmAvagamyata ityrthH| anyaistu abhyudayaniHzreyasaphaladharmAnugrahItAntaHkaraNaminnaiH puruSaH punH| prayogAt prakRSTayogAt, athavA parArthAnumAnasvarUpatryavayavopapanavAkyaprayogAt , avagamyate zabdatattvAtmakaparamabrahma jJAyate / parArthAnumAnAtmakavAkyaprayogasvarUpo dvitIyapakSa evAtrAbhipreta iti sa evopadazyate-zabda eveti- zabda eva jagatastattvamiti pratijJA, tadbAdhe'pyabAdhyamAnatvAditi hetuH, jagato bAdhe'pi zabdatattvasyAbAdhyamAnasvAditi tadarthaH, ahi. rajjvaditi dRSTAntavacanam , atra yad yadAdhe'pyabAdhyamAnaM tadeva tattvaM yathA ahebadhi'pi rajjurabAdhyamAnA tattvamityudAharaNasvarUpam / prayogAntaramAha-grAmA-rAmAdaya iti-prAmA-''rAmAdayaH zabdAtmakA iti pratijJA, tadAkArAnusyUtatvAditi hetuH, Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / smakAH, tadAkArAnusyUtatvAt , suvarNAtmakakuNDalAdivad' ityAditaH shbdbrhmsaamraajysiddheH| na ca pramANAdhInA prameyavyavasthA, pramANaM ca cidAtmakamevAnubhUyata iti tatra zabdarUpatvAsiddhiH, nirAkArasya jJAnasyArthAprAhakatvena vyavahAre'nAzrayaNIyatvAt , sAkArasya ca tasya vAgarUpatAM vinA asambhavAt , taduktam" vAgarUpatA ced vyutkrAmedavabodhasya zAzvatI / na prakAzaH prakAzeta sA hi pratyavamarzinI // 1 // " ] iti / ata eva zabdArthasambandho vaiyAkarNairabhedenaiva pratipAditaH, yuktaM caitat , kathamanyathA adRSTadazarathAdInAmidAnIntAnAnAM dazarathAdipadAcchAbdabodhaH ? zuddhadazarathatvAdinopasthitestatrAsambhAvanIyatvAt prAmA-ssrAmAdInAM zabdAkAraNAnusyUtatvAditi tadarthaH, suvarNAtmakakuNDalAdivaditi dRSTAntavacanam, atra yad yadAkArAnusyUtaM tat tadAtmakaM yathA kuNDalAdikaM suvarNAkArAnusyUtaM suvarNAtmakamiti udAharaNaprayogaH / ityAditaH ityaadynumaanpryogtH| zabdabrahmasAmrAjyasiddheH sarvasya vastunaH zabdatatvAtmakabrahmAtmakatvasiddheH / jJAnabhinnasya sarvasya prameyasya jJAnAtmakapramANena zabdatattvAtmakatvasiddheH sambhave'pi jJAnAtmakasya pramANasya cidAtmakatvenaiva svasaMvedanapratyakSeNAnubhUyamAnasya pratyakSabAdhAna zabdatattvAtmakaravasiddhirityAzaGkA pratikSipati- na ceti- idaM zabdAtmakamidaM vA jJAnAtmakaM brahmAtmakaM vetyevaM prameyavyavasthA pramANAdhInaiva mantavyA, anyathA sarvasya vastunaH parasparAtmakatvamapi vADyAtreNa siddhayad vyavasthAmevotsAdayediti pramANa cidAtmakamevAnubhUyate iti tatra cidAtmake pramANe zabdarUpatvAsiddhiriti na caityarthaH / niSedhe hetumAha- nirAkArasyetiidametadAtmakamidametadAtmakamiti vyavahArasvarUpaitra prameyavyavasthA, jJAnamapi svasaMvedanaM cidAtmakamiti vyavasthA vyavahArarUpaica, evaM ca sarvo'pi vyavahAraH sAkArajJAnAdevArthagrAhakAt pravartate na svarthAprAhakAnirAkArajJAnAt , tasya svasaMvedanenApyananu - bhUyamAnasyAsiddhatvAt , sAkArasya ca jJAnasya vApatAM vinA'sambhavAdityanyathAnupapatyA jJAnasyApi cidAtmakasya zabde. cchindAtmakatvaM siddhipaddhatimupayAtItyarthaH / jJAnasyApi zabdarUpatve bhartRharivacanaM saMvAdakatayopadarzayati-tadakta miti / vAyUpateti-cet yadi, avabodhasya jJAnasya, vAgrUpatA zabdarUpatA, zAzvatI sarvakAlikI svAbhAvikI, vyutkrAmat na bhavet , tahati zeSaH, prakAzaH avabodhaH, na prakAzeta svasaMvedanena nAnubhUyeta, hi yataH, sA vApatA, pratyavarzinI jJAnasvarUpanizcayakAriNI, zabdena jJAnasvarUpollekhamantareNa kiMsvarUpaM jJAnamityevAvadhArI ityarthaH / ata eva jagataH zabdAtmakatvAdeva / zabdArthasambandhaH zabdasyArthena samaM sambandhaH, "vaiyAkarNaiH" ityasya sthAne "vaiyAkaraNaH" iti pATho yuktaH, abhedenaiva tAdAtmyenaiva, zabdArthayorvAcyavAcakabhAvasambandhastayostAdAtmyAdeva bhavatItyevaM vaiyAkaraNaiH pratipAditaH pradarzitaH / zabdArthayostAdAtmyasambandhasya yuktyupetatAM bhAvayati- yuktaM caita. diti-vaiyAkaraNaiH zabdArthayostAdAtmyasambandhapratipAdanaM yuktamityarthaH / kathamityasya zAbdabodha ityanenAnvayaH / anyathA zabdArthayostAdAtmyasambandhAbhAve / aSTadazarathAdInAmiti-na dRSTA dazarathAdayo yaiste'dRSTadazarathAdaya. steSAmityarthaH / dazarathAdisamAnakAlInA api dUradezAdyavasthAnAdinA katipaye adRSTadazarathAdayaH sambhavanti tathA'pi yeSAM kathaJcidapi na dazarathAdidarzanaM sambhavati teSAM sugamAvagatinimittamuktam- idAnIntanAnAmiti- aidaMyugInAnAM prmaatRRnnaamityrthH| dazarathAdipadAt kathamidAnontanAnAM zAbdabodho na bhavecchandArthayostAdAtmyasambandhAbhAve ityapekSAyAmAhazuddhati-anyadharmAnavacchinnetyarthaH, tena meyatvadharmAvacchinnadazarathatvAdilopasthitisambhave'pi na ksstiH| tatra adRSTadazasthAdiSvidAnIntaneSu / zuddhadazarathasvAdinopasthitestatra kathamasambhAvanIyatvamityAkAlAyAmAha-tatheti- zuddhadazarathasvAdinatyarthaH / "pUrvaka" ityasya sthAne "pUrva" iti pATho yuktaH, yeSAM niravacchinnadazarathatvAdiprakArakadarzanAtmakAnubhavo nAsti teSAM dazarathAdipadaM niravacchinnadazarathatvAdiviziSTe zakamiti zaktimaho na sambhavati, zaktyanubhavAbhAve zaktismaraNamapi na sambhavati, anubhavasya smaraNaM prati kAraNatvAt , tathAvidhazaktimahAbhAve dazarathAdipadAniravacchinnadazarathAdiprakA. rakasmaraNaM na sambhavati, tat prati saMskAradvArA kAraNasya niravacchinnadazarathatvAdiprakArakAnubhavasya niravacchinnadazarathatvAdiviziSTe dazarathAdipadazaktiprahasya cAbhAvAditi nedAnIntanAmAmaTadazarathAdInAM dazarathAdipadAniravacchinnadazarathatvAdiprakArakazAbdabodhasya sambhavaH, zabdA'rthayostAdAtmyasambandhAbhAve ityrthH| yadyapIdAnIntanAnAmapi dazarathAdipadaM prameyaviziSTe Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / tathA pUrvakamanubhavAbhAvAt, prameyatvAdinA dazarathatvAdiprakArakopasthitau ca tataH prameyavAnityAkArakabodhasyaiva sambhavAt na ca prameyavAnityAkArakasaMskArAt prameyatvAMze udbodhaka rahitA ( tatvA) cchuddha dazarathasvAdiprakAra kasmaraNopapattiH, tatprakArakasmRtau tatprakAra kAnu bhavatvenaiva hetutvAditi vAcyam, anvayavyatirekAbhyAM zuddhatatprakAra kasmRti prati zuddhatatprakAra kAnubhavasvenaiva hetutvasiddheH na ca prameyAbhAvavadityAdijJAnAt saMsargavidhayA zuddhadazarathatvAdisvarUpapratiyogitva lakSaNa sambandhaviSayakAt jJAnalakSaNapratyAsatteH zuddhadazarathatvAdiprakArako mAnasAnubhavaH sulabha, sarvajJApattibhiyA sAMsargika jJAnasyAnupanAyakatvasvIkArAt / tasmAdatra dazarathapadavAcyatvavati dazarathapadavRttiprakArakajJAnAd yathA dazarathapadavAcyatvena 297 zatamiti zaktimahaH prameyatvena rUpeNa dazarathatvAdiprakAra kAnubhavataH sambhavati, tena ca zaktipraheNa prameyatvAdinA dazarathatvAdiprakAra kopasthitirapi dazarathAdipadAd bhavitumarhati tathApi tayopasthititaH prameyavAnityAkAraka eva zAbdabodhaH prameyatvena dazarathatvAdiprakArako bhavenna tu dazarathAdirityAkArakaH zuddhadazarathatvAdiprakArakaH zAbdabodha ityAha- prameyatvAdineti / tataH prameyatvAdinA dazarathatvAdiprakArakopasthitidvArA dazarathAdipadAt / nanu prameyatvAdinA dazarathatvAderviziSTe - 'nubhUte dazarathAdipadAnAM zaktiprahe'pi tadanubhavAhitAt prameyavAnityAkAraka saMskArAt prameyatvAMze udbodhaka rahitAt prameyatvaM parityajya zuddhadazarathatvAdiprakAra kasmaraNaM sambhavati tadAtmakopasthitidvArA dazarathAdipadAcchuddha dazarathatvAdiprakAra kazAbdabodho'pi sambhavatyeva, anubhava-smaraNayoH samAnaprakArakatvenaiva kAryakAraNabhAva upayata iti dazarathatvAdiprakArakasmaraNaM prati dazarathatvAdiprakArako 'nubhavaH kAraNam, na tu zuddha dazarathatvAdiprakArakasmaraNaM prati zuddhadazarathatvAdiprakArako'nubhava: kAraNamityevaM prakArAMze zuddhatvAdikamapiM nivezyate, evaM ca prameyatvena dazarathAdiviziSTAnubhavo'pi dazarathatvAdiprakAra kA nubhavo bhavatyaiveti tataH zuddhadazarathatvAdiprakAra kammaraNasya dazarathatvAdiprakAraka smaraNalakSaNo kAnubhavakAryatAvacchedakadharmAkAntasyodayaH sambhavatItyuktasmaraNalakSaNopasthitidvArA dazarathAdipadAcchuddhadazarathatvAdiprakArakaH zAbdabodhaH syAdevetyAzaGkya pratikSipatina ceti- asya vAcyamityanenAnvayaH / niSedhe hetumAha- anvayavyatirekAbhyAmiti - zuddhatatprakAra kA nubhavasarakhe zuddhatatprakArakasmaraNaM zuddhatatprakArakAnubhavAbhAve zuddhatatprakArakasmaraNAbhAva ityanvayavyatirekAbhyAmityarthaH evaM ca zuddhadazarathatvAdiprakAra kAnubhavAbhAvAcchuddhadazarathatvAdiprakAra kasmaraNalakSopasthityanutpatyA na dazarathAdipadAcchuddhadazarathatvAdiprakAra kazAbdabodho bhavedityarthaH / nanu prameyAbhAvavadityAdijJAnaM zuddhadazarathatvAdyavacchinna pratiyogitAsambandhena prameyaprakArakAbhAvAvezeSyakajJAnarUpamapi sambhavati, tasmAdeva ca jJAnalakSaNapratyAsattilakSaNAlaukikasannikarSAnmanorUpendriyeNedAnIntanAnAmapi zuddhadazarathatvAdiprakArakAlaukikapratyakSAtmakAnubhavo bhaviSyati, tadanubhavatazca zuddhadazarathatvAdiprakAra kasmaraNamapi bhavitumarhati tadAtmakopasthitidvArA dazarathAdipadAcchuddha dazarathatvAdiprakAra kazAbdabodho'pi bhaviSyatItyAzaGkAM pratikSipati - na ceti / yadi cAnvayitAvacchedakAvacchinna pratiyogitaiva saMsargavidhayA bhAsata iti dazarathatvAdikaM nAnvayitAvacchedakamiti na tadavacchinnapratiyogitAyAH saMsargavidhayA mAnamiti vibhAvyate tadApi prameyatvena dazarathAderapyabhAve'nvaya iti pratiyogino dazarathAdedazarathatvAdisvarUpameva pratiyogitvaM saMsarga ityetAvatA'pi saMsargavidhayA dazarathatvAdikharUpapratiyogitAlakSaNasaMsargajJAnarUpaM tajjJAnalakSaNavidhayA dazarathatvAdyalaukikamAnasapratyakSakAraNaM bhaviSyatIti bodhyam, evaM sati prameyAbhAvavadityAdijJAne dharmamAtrasvarUpapratiyogitvasya saMsargavidhayA bhAnasambhavena tajjJAnasya jJAnalakSaNapratyAsattiviSayA niravacchinnadharmamAtra prakArakAlaukikamAnasapratyakSakAraNatvasambhavena tataH sarvajJAnasambhavataH sarvajJatvApattireva prasajyata iti tadbhiyA saMsargaviSayA jJAnasya na jJAnalakSaNapratyAsattividhayA kAraNatvamityeva svIkaraNIyamiti niSedhahetumupadarzayati- sarvajJApattibhiyeti - atra sArvazyApattibhiyeti pATho yuktaH / anupanAyakatvaM jJAnalakSaNapratyAsattividhayA bhAnAprayojakatvam / zabdA'rthayostAdAtmye satyeva sambandha iti pratijJAtamupasaMharati tasmAditi / atra dazarathAdipadasthale / dazarathapadavAcyattvayatItyatra saptamyartho vizeSyatvam, tasya nirUpakatAsambandhena jJAne'nvayaH tathA ca dazarathapadavAcyatvavanniSThavizeSyatAnirUpakadazasthapada 38 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / vAcyatAsambandhena dazarathapadatvena vA zAbdabodhaH svIkartavyaH tathA tulyanyAyAt sarvatrApIti zabdAnubhavo'pyarthasya zabdAtmakatva eva sAkSIti / na cAnavagatacitto'pi rUpaM cakSuSA vIkSamANo'bhilApAsaMsRSTameva viSayIkarotIti nIlAderazabdAtmakatvasiddhi: zabdAsaMsRSTArthAnubhavasya jJAnavAdinA jJAnAbhAvakAla iva zabdavAdinA zabdAbhAvakAle bAhyArthasyaivAnubhyupagamena zabdAtiriktavAhyAsiddheH, bAhyatvaniyatadezavRttitvAdi ca ghaTAdAvavidyAvazAdeva bhAsata iti na tattadAkAraiH zabdabrahmabhedasiddhiH, taduktam" yathA vizuddhAkAzaM timiropapluto janaH / saMkIrNamiva mAtrAbhizcitrAbhirabhimanyate // 1 // tathaidamamalaM brahma nirvikalpamavidyayA / kaluSatvamivApannaM bhedarUpaM vivartate // 2 // " [ ] iti / yadi vA grAmA''rAmAdiprapaJco vyavahArasatyaH svIkriyate, tAhagvailakSaNyAnubhAvAt, tadA'vidyA 298 44 " pratiyogikazaktilakSaNAnyatara sambandhaniSTha prakAratA nirUpakazAnAd dazarathapadAd dazarathapadavAcyatvena rUpeNa vAcyatAsambandhena dazarathapadavattvena rUpeNa vA dazarathasya bodho yathA svIkartavyo bhavati tathA tulyanyAyAt sarvatra ghaTapaTAdisthale'pi ghaTAdipadavAcyatvavati ghaTAdipadavRttiprakArakajJAnAd ghaTAdipadavAcyatvena rUpeNa vAcyatAsambandhena ghaTAdipadavatvena ghaTAdeH zAbdabodho ghaTAdipadAdabhyupagantavya ityevaM zAbdabodhaH zabdAnubhavarUpaH sannarthasya zabdAtmakatve sAkSI bhavatyevetyarthaH, dazarathapadatvenetyasya sthAne dazarathapadavatveneti pATho yuktaH / atra parAzaGkAmutthApyApahastayati - na ceti / anavagatacito'pIti- cakSuSA nIlAdirUpasAkSAtkAre jJAnasya bhAnaM jJAnalakSaNA laukikapratyAsattyaiveti jJAnasya jJAne satyeva cakSuSA nIlAdijJAne tadbhAnaM bhavitumarhati yazca pramAtA'navagata citto'jJAtajJAna:- nIlAdivIkSaNAvyavahitapUrva samaye jJAnajJAnazUnyaH so'pi rUpaM cakSuSA vIkSamANaH pazyan san / abhilApAsaMsRSTameva nIlaM viSayIkaroti abhilApAsaMsRSTanIlAdiviSayakadarzanavAneva saH iti etasmAt kAraNAnIlAderazabdAtmakasvasiddhiriti na cetyarthaH / atra hetumupadarzayati- zabdAsaMsRSTArthAnubhavasyeti - asya 'anamyupagamena ' ityanena sambandhaH, jJAnavAdinA jJAnAbhAvakAle iva bAhyArthasyaiva zabdavAdinA zabdAbhAvakAle zabdAsaMsRSTArthAnubhavasyAnabhyupagamena zabdAtiriktaprAhyArthAsiddherityanvayaH, bAhyArthasyaivAnabhyupagamena " ityasya sthAne " bAhyArthasyaivAbhyupagamena " iti pAThaH samyak jJAnAdvaitavAdinA yathA jJAnAbhAvakAle bAhyArtho nAbhyupagamyate bAhyArthasya jJAnAkAravyatiriktasyAbhAvena jJAnAbhAvakAle tadabhAvasya nyAyaprAptatvAt tathA zabdAdvaitavAdinA zabdAbhAvakAle zabdAsaMsRSTArthAnubhavo nAbhyupagamyate, sarvasyArthasya zabdAtmakatayA zabdata svavyatirikasyArtha - syAbhAvena zabdAbhAvakAle tadanubhavAbhAvasyApi nyAyaprAptatvAt evaM ca nIlAdizabdA saMsRSTasya nIlAdyarthasyAbhAvena jJAnena tadviSayIkaraNasyApyasambhavena tato nIlAderazabdAtmakatvasiddhayasambhavAdityarthaH / nanu yadi jJAna zabdavyatirikto vAhyArtho nAsti tarhi bAhyatvapratiniyatadezattitvAdikaM dharmyabhAvAt kathaM bhAsetetyAkAGkSAyAmAha - bAhyatveti / tattadAkAraiH ghaTapaTAdipratiniyata bAhyAkAraiH / ukArye brahmavAdivacanasaMvAdamAha - taduktamiti / yathetyAdipadyadvayaM spaSTArtham / vA athavA, satvaM dvividhaM vyAvahArikasattvaM pAramArthikasattvaM ca tatra pAramArthikakhatvaM zabdabrahmaNaH, tasya trikAlAbAdhyatvAt, vyAvahArikasattvaM zabdabrahmAtiriktasyAzeSasyaiva jagataH tasya vyavahArakAle bAdhAbhAve'pyuttarakAle zabdabrahmasAkSAtkAreNa bAdhyamAnatvAt prAtItikasattvasyApyatiriktasya zuktirajatAdau kasyacidabhyupagamastanmate - brahmajJAnAtiriktajJAnAbAdhyatvaM vyAvahArikasattvam brahmajJAnAtirikajJAnabAdhyatve sati pratIyamAnatvaM prAtItika sasvamiti vyAvahArika prAtItikasattvayovivekaH, tayorna bheda iti pakSe tu bAdhyatve sati pratIyamAnatvameva vyAvahArika sattvamityAzayenAha - grAmA''rAmAdiprapaJca iti / kathaM grAmArAmAdiprapaJco vyavahArasatya upeyata ityapekSAyAmAha - tAgvailakSaNyAnubhavAditi - sarvathA'satyatve yad prAmArAmAdInAM vailakSaNyamanubhUyate tanna syAt, nirupAkhyasya - sakaladharmavinirmuktasya kizciddharmaviziSTatayA pratIyamAnatvasyaivAsambhavena parasparavailakSaNyAnubhavasya sambhAvayitumapyazakyatvAdityAzayaH / tadA tadAnIm / avidyA Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| sahAyazabdabrahmaiva tadupAdAnaM vAcyam , advaitazAstreNAvidyAnivRttau ca tanmUlaprapaJcavigame zuddhaM zabdabrahmaivAvaziSyate, sa eva mokSa iti niravadyam / kevalaM tasya zabdAtmakatve zuddhazabdatvAdidharmavattvam , nirdharmakatve'pyasadAdivyAvRttivadazabdAdivyAvRttyaivopapattiriti sNkssepH| dvitIyamatAvalambino vedAntinaH, tanmate'khaNDamadvitIyamAnandaikarasaM svaprakAzaM caitanyameva jagatastatvam , anirvacanIyasyaiva sarpasya rajjuH / kathaM tarhi jIvezvaravibhAga iti cet ? ajJAnarUpAdupAdheH, sahAyam avidyAsahakRtam / brahmaivetyevakAreNa tadatiriktasya sarvasyaiva kalpitasyopAdAnatvavyavacchedaH / tadupAdAnaM prAmA-''rAmAdiprapaJcasyopAdAnam / advaitazAstreNa zabdabrahmAdvaitabodhakavedAntavAkyena, nahi tadvAkyamAtrato'vidyAnivRttiH sambhavati tathA sati pUrvamevAvidyAnivRttiprasaGgaH syAt kintu zabdAtmakabrahmAMdvatasAkSAtkArAdityatra dRzyam / tanmUlaprapaJcavigame avidyAmUlakasya prapaJcasya - prAmArAmAdirUpasya vilaye sati / zuddha kalpitaprapaJcarahitam / zabda. brahmaiva zabdatattvAtmakabrahmamAtram / avaziSyate avaziSTaM bhavati / sa eva zuddhaM zabdatattvAtmakabrahmamAtram, evakAreNa zabdabrahmAtiriktasya mokSakharUpatvasya vyavacchedaH / kevalaM kintu| tasya brahmaNaH / akhaNDasya brahmaNo bhinnasya kasyacidharmasyAbhAvAcchuddhazandatvAdidharmo'pi nAsti dvaitApattibhayAt tadupagamo'pi na zakyaH kartumata Aha-nirdharmakatve'. pIti / vidhirUpadharmasyAtiriktasyAbhAcAdeva nidharmakatvaM brahmaNaH, abhAvo hi adhikaraNAtmaka ityasadAdivyAvRttilakSaNasya satsvAdidharmasya brahmAtmakAdhikaraNakharUpasya brahmaNi svIkArato yathA sad brahma Anando brahma jJAna brahmeti vyavahAropa. patistathA'zabdAdivyAvRttilakSaNasya zuddhazabdatvAdidharmasya brahmAtmakasyaiva brahmaNyabhyupagamena zabdatattvaM brahmatyapyupapadyate. tarAmityAha- asadAdivyAvRttivaditi // . citsanmAtraM brahmeti dvitIyabrahmavAdimatamupavarNayitumAha-dvitIyeti / zabdatattvaM brahmeti prathamabrahmavAdimatAvalambino bhartRhariprabhRtevaiyAkaraNatvasyAvadhAritatvAd dvitIyamatAvalambinaH ke ityAkAlAnivRtaye vAha-vedAntina iti / tasmate vedaantimte| akhaNDam avayavAvayavibhAva-dezapradezAdibhAva-guNaguNimAvAdivikalam / advitIyaM svabhinnatvavyApakIbhatAbhAvapratiyogipAramArthikasattvavat, etAvatA brahmaiva paramArthasat , brahmabhinnaM paramArthasanna bhavatIti jJApitam / du.khaikarUpamapyadvitIyaM syAdata Aha- mAnandekara samiti- AnandaikasvabhAvamityarthaH / evambhUtaM brahma yadi na pramANaviSayastarhi na zraddheyam , yadi ca pramANaviSayastahiM tatpramANaM yadi paramArthasat tahiM tadAdAya dvaitApattiH, atha kalpitaM tadA kalpitena tena na paramArthasabrahmasiddhirityata Aha-svaprakAzamiti-tathA ca svaprakAzarUpatvAt svasiddhasya na pramANAntarAdhInA siddhiriti na tatsiddhaye pramANAntaramanveSaNIyamiti / abhede viSayaviSayibhAvAbhAvAt svaprakAzamityasya svaviSayakaprakAzarUpamiti nArthaH, kintvasvaprakAzabhinnamityeva tadarthaH, kathaM jJAnAnAtmakaM tat svaprakAzaM jaDasya svaprakAzatvAsambhavAdata Ahacaitanyameveti-tathA ca jJAnasvarUpatvAdeva svaprakAzaM tadityarthaH, evakAreNa tadbhinnasya tattvarUpatAvyavacchedaH / niruktasvaprakAzaM brahma jagato'dhiSThAnamato brahmava jagatastattvaM yad yasyAdhiSThAna tat tasya tatvamiti vyApterniSTaGkanAya dRSTAntamupadarzayati-anirvacanIyasyeti-" anirvacanIyasyaiva" ityasya sthAne "anirvacanIyasyeva" iti pATho yuktaH, bhanirvacanIyasya sarpasya rajjurivetyanvayaH, rajau ayaM sarpa iti yad bhramAtmakaMvAnaM bhavati tadviSayaH sarpo na dezAntarIyaH, tena samaM ca cakSuSo laukikasanikarSAbhAvAt , jJAnalakSaNA'laukikasanikarSasyendriyapratyAsattitvaM nAbhyupeyata eva, kintu rajjvajJAnAt tadAnomevolpanno'nirvacanIyaH sarpa eva rajau kalitastadviSayaH, saca prAtItikasanniti gIyate, tasyAnirvacanIyasya sarpasyAdhiSThAna rajjureva tattva kalpitasyAdhiSThAnasattAtiriktasattvAnabhyupagamAditi yathA tathA nirukacaitanyasvarUpabrahmaNi kalpitasya jagato brahmasattvAtiriktasattvAbhAvAt tadeva tazvamityarthaH / pRcchati-kathamiti tahi yadi niruktacaitanyavyatirikavastuno'bhAvAcaitanyameva jagatastattvaM tadA uttarayati-ajJAnarUpAdupAdheriti- ekasyApi caitanyasvarUpasya brahmaNo'jJAnarUpopAdhisambandhAdayaM jIvo'yamIzvara iti bhedasvarUpo vibhAga iti vibhAgenopAdhikalpitena na paramArthasya zuddhacaitanyAitasya vyAghAta ityrthH| ajJAnarUpAdupAdherekasya caitanyasya jIvezvaravibhAga iti yaduktaM tadeva bhAvayati Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nyopdeshH| tathAhi- ekasyaiva mukhasya darpaNopAdhisambandhAd bimbapratibimbabhAvaH, evaM cinmAtrasyoktopAdhisambandhA. jIvezvarabhAvo na tattvAntaramasti / ajJAnaM tvanAdyanirvacanIyamAyA'vidyAdizabdAbhidheyam , tazcaikenaivopapasAvanekakalpanAnavakAzAdekamevetyeke / baddhamuktavyavasthAnirUpaNAya nAnetyanye, tadavasthAni mUlAsAnAni vyavahArasaukaryAya nirUpayanti- tatraiva mAyA-'vidyAzabdadvayanimittaM zaktidvayaM-vikSepazaktirAvarNazaktizca, kAryajananazaktirvikSepazaktiH, tirodhAnazaktirAvarNazaktiH, yathA-avasthArUpasya rajvajJAnasya sarpajanana tathAhItyAdinA / vimvapratibimbabhAva iti- darpaNarUpopAdhau darpaNagatamAlinyAdidoSAnmalinamiva tadgatamupalabhyamAnaM mukhaM pratibimbatvadharmAkAntatvAdanyat tadanyacca grIvAsthameva svasvarUpavyavasthita bimbatvadharmAkAntam, darpaNalakSaNopAdhi. sambandhAbhAve ca vimbapratibimbabhAvAnAkrAntameva kevalaM mukhamiti ythetyrthH| evaM tathA / ukkopAdhisambandhAt ajJAnalakSaNopAdhisambandhAt / na tavAntaram aupAdhikasya jIvezvaravibhAgasyopAdhyabhAve'bhAva eveni vastutastasyAbhAvAna brahmatatvAtirikataravarUpatAlakSaNaM tattvAntaratvamiti na brahmatatvAdanyat tattvamasti / ajJAnamidaM na jJAnaprAgabhAvajJAnAtyantAbhAvarUpaM kintu tejovirodhibhAvasvarUpavajjJAnavirodhimAvasvarUpamevAvidyAdizabdAbhidheyamityAha-ajJAnaM viti- anAdyanirvacanIyaM yad mAyA'vidyAdi tatpratipAdako yo mAyA'vidyAdizabdastenAbhidheyamajJAnamityarthaH, athavA anAdizabdo'nirvacanIyazabdo mAyAzabdo'vidyAzabda ityAdizabdAbhidheyamajJAnaM punarityarthaH / tadajJAname kamaneka veti jijJAsAyAmake kecana vedAntimatAnuyAyina AcAryA lAghavAdekameva tadicchantIti tanmatamugdarzayati- tacceti-mAyA'vidyAdizabdAbhidheyamajJAnaM punrityrthH| pake. naivAzAnena upapattau ajJAnabimbatvAkAntaM caitanyamIzvaraH, ajJAnapratibimbatvAkAntaM caitanyaM jIva ityevamIzvarajIvabhedavyavasthityupapattau / anekakalpanAnavakAzAt mAyopAdhikaM caitanyamIzvaro'vidyopAdhikaM caitanyaM jIva ityevamanekAjJAnakalpanAyAH prayojanasya jIvezvaravibhAgasyAnyathaivopapattAvanavakAzAt / ekamevetyatra tditysyaanvyH| iti evam / eke AcAryA abhyupagacchanti / avidyAzabdAbhidheyasya jIvopAdherajJAnasyaikatve tadupAdhikacaitanyarUpasya jIvasyApyekatvamityekasya muktau tadrUpasya sarvajIvasya muktirekasya bandhe sarvasyApi bandha iti eko jIvo baddha stadAnImevAnyo muka ityevaM baddhamuktavyavasthaikAjJAnopAdhivAde durghaTeyanekamevAjJAnamabhyupeyamityevamanye vedAntimatAnuyAyina AcAryA urI kurvantIti tanmataM darzayatibaddhamukteti / 'anye' ityasyaiva nirUpayantItyanenAnvayaH, tathA ca vyavahArasaukaryAya tadavasthAni mUlAjJAnAni nirUpayanyanye ityanvayaH phalitaH / kathaM tannirUpaNamityAkAlAyAM nirUpaNaprakAramupadarzayati-tatraiveti- mUlAjJAna evetyarthaH / mAyeti-mAyAzabdanimittamekAM zaktimaparAmavidyAzabdanimittamityevaM zaktidvayaM niruupyntiityrthH| zaktidvayaM nAmamA darzayati-vikSepeti-rAvarNeyasya sthAne rAvaraNeti pATho yuktaH, evamagre'pi, tathA ca ajJAne vikSepazatyA mAyAzabdaH pravartate, AvaraNazaktyA avidyAzabdaH pravartate iti / krameNa tadubhayakharUpaM lakSayati-kAryati- ajJAnaM yayA zaktyAibhinavakArya janayati sA kArya jananazaktirvikSepazaktirityarthaH, yayA zaktyA yathAvasthitavastusvarUpagrahaNaM jJAnasya pratibadhnAti mA tirodhAnazaktirAvaNazaktirityabhidhIyate, AvaraNazakterapi asattvApAdakA-bhAnApAdakazaktibhyAM vaividhya granthAntare upa. varNitam , tatra yayA'jJAnazaktyA pratibandhAd vastuno'stitvamapi prahItuM na pAryate sA'sattvApAdakAvaraNazaktiH, vastunaH satvaM gRhannapi puruSo yayA'jJAnazaktyA pratibandhAdidamoham vastvityevaM grahItu na zaknoti pramAtA sA'bhAnApAdakAvaraNazaktiH, atra asattvApAdakAvaraNazaktirajJAnastha parokSajJAnAt pratiddhA bhavati vinazyati vA, tena vastunaH parokSajJAne jAte so'stIti sAmAnyato'stitvaM pratIyate, sa itthaMsvarUpa iti vizeSato jJAnAbhAvAt kIdRzaH sa iti jijJAsA tato na nivartate, abhAnApAdakAvaraNazaktistvajJAnasyAparokSajJAnAt pratiruddhA bhavati vinazyati vA, tena vastunaH pratyakSajJAne samutpanne satIdaM bastvitthameveti vizeSato grahaNaM bhavati, na tadAnIM kogidamiti jijJAsA samullasati, tathA ca parokSajhAnato'sattvApAdakazakerabhibhavAnAzAd vA vastvastItyeva jJAyate, pratyakSa jJAnato'bhAnApAdakazaktarabhibhavAnAzAd vA vastu bhAtIti jJAyate iti vivekaH / nirutazaktidvayameva dRSTAntadAntikabhAvasaGgamanena bhAvayati- yatheti / avasthArUpasya mUlAjJAnAvastharUpasya, tUlAjJAnapadavAcyasyeti yAvat , mUlAjJAnaM zuddhabaitanyaM paramabrahmAvRNoti, tatraiva vyAvahArikasattvAdyAkAntaM bhUjalAdikaM sajati ceti rajjvajJAnAdikaM ca tasyaivAvasthAvizeSarU tUlAjJAnazabdAbhidheyaM rajjvAdikamAvRNoti rajavAdAveva ca dAvavaca Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| 301 zakIH rajjutirodhAnazaktizca, evaM mUlAjJAnasyAdvitIyapUrNAnandaikarasacidAvarNazaktirAkAzAdiprapaJcajananazaktizceti; nivRtte cAjJAne tannimitte ca jIvezvarAdiprapaJce cinmAtrameva(vAva)ziSyate, jIvastvajJAnapratibimbitaM caitanyamiti vivaraNAcAryAH, " rUpaM rUpaM prati rUpI babhUva " [ ] iti zruteH, " ekadhA bahudhA caiva dRzyate jalacandravad" iti [ ] smRtezca, na cAmUrtasyapratibimbAmAvaH zakyo vaktum , amUrtAnAmapi rUpa-parimANAdInAM guNAnAmAdarzabhUrtadravyasyApi sAbhranakSatrAprAtibhAsikasattvAkrAntaM rajjusAdikaM sRjati ceti, "sarpajananazaktIH" ityasya sthAne "sarpajananazakI " iti pATho yuktaH, rajjvajJAnasya yA sarpajananazaktiH sA vikSepazaktirityarthaH, rajjvajJAnasya yA punA rajjutirodhAnazaktiryadalAt satyapi ramjustirohitA satI na jJAyate sA AvaraNazaktirityarthaH / evaM tathA / malAzAnasya zuddhacaitanyasvarUpabrahmAvarakAjJAnasya / cidAvarNazaktirityasya sthAne cidAtaraNazaktiriti pAThaH samyam, yayA zaktyA''vRtaM brahma advitIyapUrNAnandekarasa. cidrUpatayA na jJAyate sA AvaraNazaktirmUlAjhAnasyetyarthaH, yayA zaktyA mUlAjJAnaM punastatra brahmaNi AkAzAdiprapaJcaM janayati sA mUlAjJAnasya vikSapazaktirityarthaH, mUlAjJAnanivRttau tannimittajIvezvarAdiprapaJcanivRttau ca zuddhaM brahmavAvaziSyate tadeva mokSa ityupadarzayati- nivRtte cAjhAna iti / tannimitte ajJAlanimittake, cakArAnivRtte iti anukRSyate / yadyajJAnarUpopAdhita eva jIvezvaravibhAgo vaktavyastarhi kiMsvarUpastadA jIva Izvarazca kisvarUpa ityapekSAyAmAha-jIvastyiti- jIvasyAjJAna vimbitacaitanyasvarUpatve kathite ajJAnabimbatvAkAntaM caitanyamIzvara ityuktameveti na nyUnattvamiti nAtra mantavyam, IzvarasyApyajJAnapratibimbitacatanyasvarUpatayaivAvApre'bhidhAnAditi bodhyam / ekaM mUlAjJAnamityeke, anekAni tAnItyanye, mulAjJAnA. vasthAvizeSarUpANyajJAnAni tUlAjJAnAni, tatra zaktidvayamAvaraNavikSepazaktisvarUpam , tadajJAnabimbatvAkAntaM caitanyamIzvara. statpratibimbasvAkAntaM caitanya jIva ityevaM bimbapratibimbabhAvavAdopavarNana keSAmityAkAvAnivRttaye tvAha- iti viva. raNAcAryA iti- evaM vivaraNAcAryAH pratipAdayantItyarthaH / ayaM ca bimbapratibimbamAvavAdaH zruti-smRti pramANasiddhatvAt sarvairapyupAdeya ityAvedanAya tatra krameNa zruti-smRtI darzayati- rUpamiti, ekagheti ca, "rUpaM rUpaM prati rUpIvabhUva" ityasya sthAne "rUpaM rUpaM pratirUpo babhUva" iti pAThaH samyag , rUpaM rUpamiti vIpsa yA yaM yamupAdhi prApnoti caitanya tat tadupAdhyanurUpaM tad bhavati tadupAdhivigame nAsau tathA bhavatIti darzitam , etAvatA'nekopAdhipakSaH prakaTito bhavati; athavA rUpaM rUpamityanenaikasyApyupAdharanekAvasthasyAneDanam, tathA caikopAdhiravasthAvizeSAdanekarUpatAmaccatItyekopAdhipakSo'pi sUcito bhavati, mAyA'pyekA caitanyamapyekamevamapi tayoH sambandhe kathaM jIvezvarAdhanakavyavasthitirityAkAlAM nivartayati ekatyAdismRtiH, yathA jalAzayalakSaNa upAdhirekaH, AkAzazcandro'pyekastathApi tayoH sambandhe sati nAnAvidhajalAzayagatomibhAve anekAni candrapratibimbAni jAyante, nistaraGge ca tasminneva jalAzaye ekaM candrapratibimbaM samullasadU dRzyate tathA prakRte'pIti / nanu mUrtasyaiva candrAdeH pratibimba bhavatItyamUrtasya caitanyasvarUpasya brahmaNaH pratibimbameva na sambhavatItyAzaGkA pratikSipati-na ceti- asya zakya ityanenAnvayaH / niSedhai hetumAha- amUrtAnAmapIti "mAdarzamUrta" ityasya sthAne "mAdaze'mUrta" iti pATho yuktaH, mUtatvaM rUpavattvameva prativimbanibandhanamatra parasyAbhimatam, na ca rUpa pariNAmAdayo guNA rUpavantaH, guNe guNAnahokArAt , athApi Adarza-darpaNe rUpa-pariNAmAdiguNaviziSTasya mukhAdeH pratibimbane mukhAdigatAnAM rUpapariNAmAdInA guNAnAmamUrtAnAmapi pratibimbasya darzanAdityarthaH / nanu darzanasya durapahavatvAdamUrtAnAM guNAnAM pratibimbana dRzyata iti tadurarIkriyatAm , amUrtasya tu dravyasya pratibimbanaM na dRSTamiti dRSTAntAbhAvAt kathamamUrtasya brahmaNaH pratibimbanamAsthyamityata Aha-- amUrtadravyasthApIti / sAbhranakSatrAkAzasyeti- atra abhra-nakSatrayormUtatve'pi AkAzasya na mUrtatvamiti sAdhanakSatrAkAzasya na mUrtatvamiti bodhym| jAnumAtra jAnupramANe, etena candro yadyapi alAzayagato'dhikArimANastathA'pi vitastimAtratayaiva lokairanubhUyata iti kRtvA jalAzayAnnyUnaparimANaka evaM kalpita iti nyUnaparimANakasya tasya pratibimbanamadhikaparimANe jalAzaye, na tvadhikaparimANasya nyUnaparimANe pratibimbanaM sambhavatIti kathamatimahato brahmaNo'lpaparimANe'jJAne pratibimbana miti tucchazaGkA'pi vyapAkRtA bhavati, atimahato'. pyAkAzasya svalpaparimANe jale pratibimbasya darzanena taddaSTAntanAtimahato'pi brahmaNaH svApekSayA nyUnaparimANe'jJAne Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-tarakmiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / kAzasya jAnumAtre jale vizAlarUpeNa pratibimbadarzanAt ; pratibimbasyApi ca cidrUpatvaM pratyakSazAstrAbhyAM siddham / na ca ghaTAvacchinnAkAzapadavidyAvacchinnaM caitanyameva jIvo'stu, kiM pratibimbatveneti vAcyam , tathA sati jIvabhAvenAvacchinnasya punaravacchedAntarAyogAt, ghaTAkAzAdI tathAdarzanAd brahmaNaH sarvaniyantRtvAnupapattau " yo vijJAne tiSThan vijJAnamantarAyamayati" [ bRhadAraNyakopaniSad 3, 7, 22] iti zrutivyAkopaprasaGgAt , pratibimbapakSe tu jalagatasvAbhAvikAkAze satyeva pratibimbAkAzadarzanAd dviguNIkRtya vRttyupapatterjIvAvacchedeSu brahmaNo'pi niyantRtvAdirUpeNAvasthAnamupapadyata iti na doSaH / asmin pakSe bimbacaitanyaM nezvaraH, bimbAsyApi pratibimbAntaradviguNIkRtya vRttyayogena pratibimbAtmaka pratibimbanaM sambhavatyeveti / vizAlarUpeNeti- etena zAnadRSTyA bhavatu jalApekSayAdhikapramANazcandrastathApi lokadRSTyAvizAlasyaiva tasyAvizAlarUpaNava pratibimbanaM na tu brahmaNa ityAzaGkAzaGkarapyuddhataH, sAmranakSatrAkAzasya vizAlarUpasyaiva vizAlarUpeNa pratibimbasya darzanAdityarthaH / nanu bhavatUpadarzitadRSTAntabalAd brahmaNo'pi pratibimbanam , kintu jalAzayagatasya candrapratibimbasya na candravaM bimbAdanyadeva pratibimbamiti bimbagatAsAdhAraNadharmasya pratibimbe na sambhava iti kathaM cidrapabrahmapratibimbarUpasya cidrUpatvamityata Aha-pratibimbasyApIti- jIvacaitanyarUpatayA svasaMvedanapratyakSeNAnubhUyate, zAstramapi tasya caitanyarUpatvamanuzAstIti pratyakSa-zAstrAbhyAM siddhaM jIvasya caitanyarUpatvaM nAnyatrAdarzanamAtreNApaneyamityarthaH / na cetyasya vAcyamityanenAnvayaH, yathA yo'pyasti AkAzo'pyasti, tayoravacchedyAvacchedakabhAvamAtrato ghaTAvacchinnAkAza iti vyavahiyate tathA'vidyA-caitanyayoravacchedyAvacchedakabhAvamAtrato'vidyAvacchinna caitanyasya jIvatvamastu kimatiriktabimbaprativimbabhAvakalpaneneti zaGkArthaH / pratikSepahetumupadarzayati-tathA satIti- avidyAvacchinnatvasyaiva jIvatvasvarUpasve satItyarthaH / jIvabhAvena avidyAvacchinnatvalakSaNajIvatvena / avacchinnasya avacchedyabhAvaM prAptasya caitanyasya / punaH avacche. dAntarAyogAta anyAvacchinnatvAsambhavAt , asya shrutivyaakopprsnggaadisytraanvyH| ekenAvacchinnasyAvara dRSTAntamAha-ghaTAkAzAdAviti / tathAdarzanAt anyAvacchedAsambhavasya darzanAt, na hi ghaTAdhavacchinnatvaviziSTAkAzasya paTAdhavacchinnatvaM dRzyate / anyAnavacchede yadaniSTaM tadupadarzayati-brahmaNa iti-jIvabhAvenAvacchinnasya brahmaNo'nyAnavacchinnatvAnAnyaniyantRtvam, tatrasthasyaiva tanniyantRtvam , jIvabhAvanAvacchidaM tu jIva eva tiSThati nAnyatretyataH sarvaniyantRtvAnupapattI satyAm , " yo vijJAne tiSThan vijJAnamantarAyamaryAta" ityasya sthAna " yo vijJAne tiSThan vijJAnamantaryamayati" iti pATho yuktaH / iti evaMsvarUpetyarthaH / pratibimbavAde yathA brahmaNaH sarvaniyantRtvopapattyokazrutyavyAkopastathA bhAvayati-pratibimbapakSe vitiniravacchinnasya zuddhAkAzasya sarvavyApakatvAjale zuddhAkAzasya sasva satyaiva pratibimbAkAzasya sattvaM dRzyata iti zuddhabhAvena pratibimbabhAvena ca dviguNIbhUyAkAzastatra vartate, yatra brahmapratibimbaM jIvo vartate'vidyAyAM tatraiva jIvAvacchedeSu satsu brahmaNo'pi zuddhasya sarvabyApakasyAvasthitito niyantRtvAdirUpeNAvasthAnamupapadyata iti sarvaniyantRtvopapattyA niruktazrutivyAkopo na bhavatItyarthaH / asmin pakSe prtibimbpksse| kathaM bimbacaitanya nezvara ityapekSAyAmAha-bimbasyApIti-"pratibimbAntaradviguNIkRtya" ityasya sthAne "pratibimbAntare dviguNIkRtya" iti pAThaH samyag, 'yo yatra bimbarUpeNa tiSThati sa tatra prativimbarUpeNApi tiSThati' ityevaM dviguNIkRtya-dviguNo bhUtvA, bimbasya pratibimbAntare- bhinnapratibimbe, vRttyayogena vRttyasambhavena, "pratibimbAtmakajIvAntarayAmitvAnupapatteH" ityasya sthAne "pratibimbAtmakajIvAntaryAmitvAnupapatteH" iti pAThaH samyag', pratibimbAtmakasya jIvasyAntaryAmitvaM bimbasyezvarasya na syAt / tarhi kiMsvarUpatayezvarasyAbhyupagame tasya jIvAntaryAmitvopapattirityAkAGkAyAmAha-kAryopAdhibhUtasyeti- kAraNopAdhilA'vidyA, kAryopAdhistUlAvidyeti tUlA vidyArUpasyaityarthaH / zaktiddhayasya vikSepazaktirAvaraNazaktizcetyevaM zaktidvayasya / vyApakatayA sarvatrAvasthitatvena / tatprativimbayorjIvezvarayorapItiatra vikSepazaktirUpakAryopAdhipratibimbamIzvaraH, AvaraNazaktirUpakAryopAdhipratibimbaM jIva ityevaM zakidvayapratibimbitacaitanyarUpayorjIvezvarayorapItyarthaH / jIvAntaryAmitvazruteH Izvarasya jovAntaryAmitvapratipAdikAyAH "yo vijJAne tiSThan vijJAnamantaryamayati" iti zruteH / na ca jJAnapratibimbitaM caitanyaM jIva itIdAnI parityaktaH pakSaH zaktipratibimbita Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| jIvAntarayAmitvAnupapatteH / kAryopAdhibhUtasya zaktidvayasya vyApakatayA tatpratibimbayorjIvezvarayorapi vyApakatvAnjIvAntaryAmitvazruterapyavyAghAtAt, ajJAnapratibimbitamityatrAjJAnapadaM cAvidyAparam , ajJAnapratibimbitaM caitanyaM sAkSI, sa coktazaktidvayapratibimbito jIva iti, IzvarazraviyaM tu zuddhamiti dik / etenAjJAnapratibimbitaM caitanyamIzvaraH, buddhipratibimbitaM caitanyaM jIvaH, ajJAnopahitaM bimbacaitanyaM zuddhamiti saMkSepazArIrakAramatamapyupasagRhItaM tAtparyato'bhedAt / ajJAnAvacchinnaM caitanyaM jIva iti vAcaspatimizrAH, teSAmayamAzayaH- vastutaH sajAtIya-vijAtIya. bhedazUnyaM caitanyamanAdisiddhAnirvacanIyAjJAnopAdhyavacchinnaM jIva iti, ajJAnaM cezvara iti dvaividhyaM pratipadyate, ajJAtatvam ajJAnaviSayatvam, tadevezvaropAdhiH, taJca vyApakamiti tadupahitezvarasyApi vyApakatvAt sarvAntaryAmitvamapyupapadyate, vivaraNAcAryastvavacchinnasyaivezvaratvamavacchinnasya ca jIvatvaM dUSitacaitanyasya jIvatvAbhyupagamAdityata Aha-- ajJAnapratibimbitamityatreti- ghaTakatvaM tatpratyayArthaH, tathA cAjJAnaprati. bimbitamityasthAvidyApratibimbitamityarthaH, avidyA cAvaraNa-vikSepazaktidvayarUpaivAtra vivakSitA, tatrAvaraNazaktipratibimbitacaitanyaM jIvaH, vikSepazaktiprativimbitacaitanyamIzvara iti vivekaH prAgupadarzita iti na jIvezvarayoH sarvathaikyApattiH / vedAnte yacaitanyasya jIvezvara-sAkSi-brahmabhedena caturvidhatvaM prasiddhaM tat saMkSepeNa nigamayati-ajJAnapratibimbitaM caitanyaM sAkSIti / "IzvarazraviyaM tu zuddhamiti" ityasya sthAne " Izvara iti ca, brahma tu zuddhamiti' iti pAThaH samyaga, tathA ca saca niruktasvarUpaH sAkSI punH| utkazaktidvayapratibimbita: AvaraNa-vikSepazaktiyapratibimbitaH san jIva iti jIva sAkSItyevamAkhyAyate, tathA Izvara iti IzvarasAkSItyevamAkhyAyate, ajJAnalakSaNavyApakopAdhipratibimbitasya tacchaktirUpavyApyopAdhipratibimbitatvaM nAsambhavaduktikam , jalapratibimbitasya candrasya jalataraNapratibimbitatvasyApi darzanAt, etAvAMstatra vizeSa:- jIve Izvare ca zaktiprativimbitatvaM vizeSaNamiti zaktirUpopAdhikArya tatra bhavati, sAkSiNi tu tadupalakSaNamatastatra nirutopAdhikArya na bhavatIti, brahma punazzuddhaM caitanyamityarthaH / etenetysyopsgRhiitmitynenaanvyH| buddhiprativimbitam antaHkaraNapratibimbitam / kathamupasahItamityapekSAyAmAha- tAtparyato'medAt ukta. matasya pUrvopadarzitArtha eva tAtparyAdityarthaH / ajJAnapratibimbitamityAjJAnapadaM niruktazaktiparam , buddhiprati. bimbitamityatra buddhipadamapi tathA, ajJAnopahitamiti tu yathAzrutArthakameva, bimbacaitanyamityanena sAkSI parigRhItaH, zuddhamityanena zuddhacaitanyasvarUpaM brahma parigRhItamiti / vAcaspatimizrANAM bhAmatIgranthapraNetRNAM matamupadarzayati- ajhAnAvacchinnamiti / tadabhiprAyamudghATayati- teSAmiti- vAcaspatimizrANAmityarthaH / vastuta iti- vastutaH sajAtIyavijAtIyabhedazUnyaM caitanyaM dvaividhyaM pratipadyate ityandhayaH, paramArthatazcaitanyamekameva, caitanyabhinnaM ca kimapi nAstyevetyatastasya sajAtIyaM caitanyAntaram, vijAtIya baDaM ca nAstIti sjaatiiy-vijaatiiybhedshuunymityrthH| anAdisiddhati-anAdisidaM na kenacit kadAcit kutra. cidutpAditaM kintvanAdikAlataH svata evAsAditAtmalAbham , evamapyanirvacanIyaM- nedaM sad bhavitumarhati, uttarakAlaM brahmajJAnena bAdhyamAnatvAt, nApyasat pratIyamAnatvAditi pAramArthikasatvakiJcidadhiSThAnakapratItyaviSayatvalakSaNAsattvAbhAvo. bhayavasvalakSaNAnivanIyatvAkalitaM yadajJAnaM tadAtmakopAdhyavacchinnaM yaniruktacaitanyaM tajjIva ityarthaH, "ajJAnaM cezvaraH" ityasya sthAne " ajJAtaM cezvaraH" iti pATho yuktaH, ajJAtaM niruktacaitanyamIzvara ityarthaH / iti evam , daividhyaM dvividhatvaM, pratipadyate bhajati / ajJAtaM cezvara ityatrAjJAtatvaM kimityapekSayAmAha-ajJAtatvamajJAnaviSayatvamiti / sadeva ajJAtatvameva viSayatayA'zAnameveti yAvat / taca ajJAnaM ca / iti upAdherajJAnasya vyaapktvaaddhetoH| tadupahitezvarasyApi ajJAnopahitacaitanyarUpezvarasyApi / nanu vivaraNAcAyaisvacchedavAde yo doSa upadarzitastadoSaduSTatvenedaM vAcaspatimataM nopAdeyamityata Aha-vivaraNAcAstviti- jIvezvarayorubhayorapyavacchinna caitanyarUpatve ghaTAvacchinnAkAzo Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNIta raNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / miti nAtra doSasparzaH / nanvevamajJAtasya caitanyasyezvaratve ' ahaM mAM na jAnAmi ' ityanubhavAdIzvarasya pratyakSatvApAtaH, na cAjJAtatayezvarasya pratyakSatvamanApAdyaH sarvasyaiva vastuno jJAvatayA'jJAtatayA vA sAkSipratyakSatvAGgIkArAditi vAcyam; na hyajJAtatayezvarapratyakSamApAdyate - IzvaraM na jAnAmIti yenAbhyupagamavyAghAtApattiH syAt, kintvahaM mAM na jAnAmItyajJAnaM caitanyamanubhUyate sa vezvara iti tasya svarUpeNAparokSatvaM syAditi cet ? na- ahaM mAM na jAnAmItyatrAjJAtatayA jIvasyAkhaNDajagajjIvezvarAdibhramA 304 61 yathA paTAvacchinnAkAzo na bhavatIti ghaTAvacchinnA kAzatvaviziSTasya na paTAvacchinnA kAzatvaviziSTatA tathA'vidyAvacchinAtmaka caitanyasvarUpajIvatvaviziSTasya nAvidyAvacchinna caitanyAtmakezvaratvaviziSTatA, vivekastvatrApi avidyApadenAvidyAvaraNazakyavidyAvikSepazaktyorvivakSayA sambhavati kintu yatraikAvacchinna caitanyasvarUpAvasthAnaM tatra nAnyAvacchinnasvarUpAvasthAnamiti jIvaniyantRtvasyAnupapattyA tatpratipAdakazrutivyAkopadoSo vivaraNAcAryo ko na vAcaspatimizramataM spRzati yato nAnobhayorapyavacchinnarUpatvaM jIvasyAvacchinnarUpatve'pIzvarasya tadabhAvAdityAzayaH / vAcaspatimizramate ajJAnasyAzrayo jIvaH, ajJAnasya viSaya Izvara iti phalitam, saMkSepazArIra kAramate tu zuddhaM caitanyameva / jJAnasyAzrayo viSayazva, taduktaM saMkSepazArIrake- "AzrayatvaviSayatvabhAginI nirvibhAgacitireva kevalA / pUrvasiddhatamaso hi pazcimo nAzrayo bhavati nApi gocaraH // 1 // bahu nigadya kimatra vadAmyahaM zRNuta saGgrahamadvayazAsane / sakalavAGmanasA'tigataH citiH sakalavAGmanasorvyavahArabhAk // 2 // iti / vAcaspatimizrasammatamIzvare'jJAnaviSayatvamasahamAna: paraH zaGkate - nanvevamiti / evamityasyaivopavarNanam - ajJAtasya caitanyasyezvaratve iti- ajJAnaviSayacaitanyasyezvaratvAbhyupagame ityarthaH / ahamiti - ahaM mAM na jAnAmItyanubhavos - sma cchandArthasvAtmaviSaya kA jJAnavAnahamityevasvarUpa eva tatrAjJAnaviSayo yadIzvara eva tadA dvitIyAprakRtyasmacchandArtho'pi sa eva tasyaivAjJAnaviSayatvAbhyuyagamAdityuktAnubhavasya pratyakSarUpatvena tadviSayasyAjJAnakarmatApannezvarasya pratyakSatvaM prasajyata ityarthaH / nanvajJAtatayezvarapratyakSaM yadApAdyate tannAniSTaM vastumAtrasyaiva jJAtatayA'jJAtatayA vA sAkSibhAsyatvenezvarasyApi tadrUpeNa sAkSipratyakSatvasya svIkArAdityAzaGkaya pratikSipati- na ceti- asya vAcyamityanenAnvayaH / 17 manApAdyaH ityasya sthAne ityasya sthaane " manApAdyam" iti pATho yuktaH, tadevApAdanaM doSAdhAyakaM yadaniSTam Izvarasya pratyakSatvaM tviSTameveti paraM prati tannApAdyamityarthaH / tasyeSThatvamevAtra hetutayopadarzayati- sarvasyaiveti- sarva vastu jJAtamajJAtaM veti manaso vRttirna bahirindriyavyApAramapekSate, bahirindriyavyApAramantareNa jAyamAnamanovRttyA'vidyAvRttyA vA yat pratyakSaM bhavati tat sAkSipratyakSamiti gIyate, ata eva zukAvidaM rajatamiti bhramasthale zuktyavacchinna caitanyAjJAnameva zuktirajatarUpeNa tadAkAramanovRttirUpeNa pariNamata ityanirvacanIya zuktirajatasya tadAkAravRttyavacchinna caitanyalakSaNatatpratyakSasya sAkSibhAsyatvAt sAkSipratyakSatvamiti / niSedhe hetumAha- na hIti - hi yataH, IzvaraM na jAnAmItyevaMsvarUpamajJAtatayezvarapratyakSaM nApAdyata ityarthaH / yena tathApAdanena / abhyupagamavyAghAtApattiH syAt ajJAtatayezvarapratyakSAbhyupagamasya vyAghAtApattirbhavet / yadyevaM nApAdyate tarhi kIdRzamApAyata iti pRcchati - kinviti / uttarayati - ahamiti / tyajJAnam" ityasya sthAne tyajJAtam " iti pATho yuktaH, ahaM na jAnAmItyAkArakapratyakSeNa ajJAtaM caitanyamanubhUyate, na tvajJAtacaitanyalakSaNasyezvarasyAjJAtatvena sphuraNaM tatra yena tadiSTaM bhavedityarthaH / nanu bhavatu ajJAta caitanyAnubhavaH sa tAvatA'pi prakRte kimAyAtamityata Aha- sa ceti - Izvarazabdasya tacchabdArthAbhinnArthapratipAdakasya puMliGgatvAt tacchabdasyAjJAtacaitanyapratipAdakasyApi puMliGgasya nirdezaH, tathA cAjJAtacaitanyaM cetyarthaH / iti ajJAta caitanyaravenezvarAsAdhAraNadharmeNAha mAM na jAnAmIti pratyakSe' * vabhAsamAnatvAddhetoH / tasya Izvarasya / svarUpeNeti yathA ghaTo'yamiti pratyakSe ghaTatvena svAdhAraNadharmeNAvabhAsamAnasya ghaTasya svarUpeNAparokSatvaM tathezvarasya svAdhAraNAjJAta caitanyatvarUpadharmeNAvabhAsamAnasya svarUpeNAparokSatvaM prasajyetetyarthaH / samAdhatte neti - ajJAtatayA jIvasya bhAne'pItyanvayaH / kiMsvarUpasya jIvasya tatrAjJAtatayA bhAnamityapekSayAmAha- akhaNDaM ceti - sakalopAdhizUnyaM ca jagajjIvezvarAdInAM bhramasyAdhiSThAnaM ca yacetanyaM tadAtmakasyetyarthaH / jIvasya niruktacaitanyasvarUpasya tatra bhAnaM na khajJAnopahita caitanyarUpasyezvarasyetyatra kiM bIjamityapekSAyAmAha - ajJAnatAsphuraNa iti- atra 66 " Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nyopdeshH| 305. ma dhiSThAnacaitanyarUpasya bhAne'pyajJAnopahitacaitanyarUpasyezvarasyAbhAnAdajJAnatAsphuraNe tadupahitasyezvarasya sphuraNApatteH kartumazakyatvAt , tasyAyogyatvAt , nahi ghaTasphuraNe ghaTopahitAkAzAderapi sphuraNaM kena. cidApAdayituM zakyata iti, tatra vizeSyasyAyogyatvam , atra tu vizeSaNa-vizeSyayoryogyatvamityasti vizeSa iti cet ? na- tathApyupahitatvasambandhagarbhatvenAdRSTavajjIvatvenevAyogyatAyA dhauvyAt / ___ AbhAsavAdino vArtikAcAryAstu- 'darpaNAdau mukhAntarotpatti svIkurvANAzcaitanyasyAnAdibhUtAjhAne ajJAnAdirevAbhAsaH samasti, na svasau jIvo jaDatvAt , atastattAdAtmyApannaM caitanyaM jIvaH' ityAhuH / kimatrAbhAsAGgIkAre bIjamiti cet ? caitanye ahaGkArAdhyAsasya nirupAdhikasyeSTatvAt , nirupAdhikAdhyAsatvAvacchedena ca sAdRzyasyApekSaNAt , AbhAsatAdAtmyApatyA ca sAdRzyApane caitanye'haGkArAdhyAsa. 'ajJAtatAsphuraNe' iti pATho yuktaH / tadupahitasya ajJAtatopahitasya / nanvajJAtatA'pi bhAsate tapeNa caitanyasvarUpo jIvo'pi bhAsate iti kimavaziSTaM yadabhAnAdIzvarasyAmAnamityapekSAyAmAha-tasyAyogyatvAditi-ajJAtatopahitacaitanya. svarUpasyezvarasyAsmadAdipratyakSAyogyatvAdityarthaH / IzvarasyopAdhibhUtamajJAnaviSayatvaM yogyatvAd bhAsate, IzvarastvayogyatvAnna bhAsate ityetad dRSTAntAvaSTammena bhAvayati- nahIti- asya 'zakyate' ityanenAnvayaH, yathA ghaTasya pratyakSe bhAne'pi tadupAdhikasya ghaTAvacchinnAkAzasyAyogyatvAnna pratyakSe bhAnaM tathA'jJAnaviSayatvasya pratyakSa bhAne'pi tadupAdhikasyAjJAnaviSayatvopahitacaitanyasvarUpezvarasyAyogyatvAnna pratyakSe bhAnamityarthaH / nanUpAdhairghaTasya vizeSaNIbhUtasya yogyatve'pi vizeSyIbhUtasyAkAzasyAyogyatvamiti na ghaTAvacchinnAkAzasya pratyakSaviSayatvamiti yujyate, prakRte tvajJAnaviSayatvalakSaNasyopAdhevizeSaNIbhUtasyApi yogyatvaM vizeSyIbhUtasya caitanyasyApi yogyatvamiti vizeSasya sadbhAvAt kathaM nAjJAna viSayatvopahita pratyakSaviSayatvamityAzaGkate-tatreti-ghaTAvacchinnAkAze ityarthaH / vizeSyasya AkAzasya / ayogyatvaM pratyakSAyogyatvam / atra tu ajJAnaviSayatvopahitacatanyasvarUpezvara punH| vizeSaNa-vizeSyayoH ajJAnaviSayatvalakSaNavizeSaNa-caitanyalakSaNavizeSyayoH / yogyatvaM pratyakSayogyatvam / iti evam / vizeSaH ghaTAvacchinnAkAzAdajJAnaviSayatvopahitacaitanye vizeSaH / samAdhate-neti / tathApi ajJAnaviSayatvopahitacaitanyalakSaNezvare ajJAnaviSayatvalakSaNavizeSaNacaitanyalakSaNavizebhyayoryonyatve'pi / upahitatvasambandhagatveneti- nApahitatvaM sambandhamantareNa bhavati. tathA sati sarvasya sarvopahitatvaM syAt . ato'vazyamevopahitatvaM sambandhavizeSeNa bhavatIti vAcyam, tathA ca vizeSaNavizeSyayoryogyatve'pi sambandhavizeSaghaTitasya sambandhavizeSaprayuktasya vopahitatvasyAyogyatvamityupahitatvasanniviSTasambandha upahitatvaniyAmakasambandho vA garbhe vazarIramadhye yasya sa upahitatvasambandhagarbhastattvena, ajJAnaviSayatvopahitacaitanyasya jIvasya jIvatvena yogyatve'pyadRSTavajjIvatvena yathAs. yogyatvaM tathA'yogyatAyA eva dhrauvyAd-avazyambhAvAdityarthaH / / AbhAsavAdinAM vArtikakRtAM vedAntipravarANAM matamupadarzayati- AbhAsavAdina iti- darpaNAdau mukhAntarotpatti khokurvANA AmAsavAdino vArtikAcAryAstvityAhuriti sambandhaH / kimAhurityapekSAyAM tatkarmopadarzayati-caitanyasyetianAdibhUtAjJAne caitanyasyAbhAso'jJAnAdireva samastItyanvayaH, ajJAnAdirevetyevakAreNAjJAnAdivyatirikarUpatvasya vyavacchedaH, 'na tvasau jIvaH' ityanenaivakArArthavyavacchedasyaivopadarzanam , asau anAdibhUtAjJAne caitanyasyAbhAsaH, jIvo na tu jIvakharUpo naiva bhavati / tatra hetu:-jaDatvAta jIvAvRttijaDatvadharmAkAntatvAt / ataH etasmAt kAraNAt , tattAdAsmyApannam anaadibhuutaajnyaangtcaitnyaabhaastaadaatmyaapnnm| AbhAsaH kimarthamurarIkriyata iti pRcchati-kimiti-- asya bIjamityanenAnvayaH / atra anAdibhUtAjAne / AbhAsAGgIkAre caitanyAbhAsasya svIkAre / uttarayati--caitanya iti / nirupAdhiketi- yatra yasya nirupAdhiko'dhyAsastatra tasya sAdRzyamiti vyAptyA nirupAdhikAdhyAsasAmAnye nimittatayA saadRshysyaapekssnnaadityrthH| evaM ca yadi anAdibhUtAjJAne caitanyasyAmAso nAGgIkriyeta tadA caitanyasya jaDasvarUpatvAbhAvena tatra jaDasyAhavArasya sAdRzyAbhAvAt tadpanimittAbhAvena caitanye nirupAdhikA hatAro na bhavet . anAdibhUtAzAne caitanyAbhAsAGgIkAre tu ajJAnasya jaDarUpatvena tatra caitanyAbhAsasyApi jaDarUpatayA tattAdAtmyApannasya caitanyasyApi jaDavena 39 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / sambhavAt , na cAbhAsAdhyAse'pi tadapekSAyAmanavasthApattiH, tasyAnAditvAt , janyAdhyAsa eva nirupA. dhike sAdRzyApekSaNAt, na cAjJAnAdhyAsenaiva sAdRzyApattiH suvacA, jADyena hi sAdRzyaM vAcyam , tacca jaDavAdAtmyApattyA; na cAjJAnaM tAdAtmyenAdhyastam, kintvahamajJa iti saMsargeNAdhyastamiti, ato. 'nAdyAbhAsatAdAtmyAdhyAsena jADyApattyA sAdRzye satyahaGkArAdhyAso yujyate / na cAbhAse pramANAmAvA, Adarza mukhamiti spaSTaM mukhAntarAbhAsAt , ekatra kluptamanyatrApi pratisandhIyata iti nyAyenAjJAne'pi ............ tadrUpeNAhavAreNa samaM sAdRzyasya sambhavena tadvalAcaitanya nirupAdhikAhaGkArAdhyAsa upapadyatetarAmityAha- AbhAsatAdAsyApattyA ceti-ajJAnagatacaitanyAbhAsatAdAtmyApattyA, jaDAtmakAhaGkAreNa samaM jaDatvalakSaNasAdhAraNadharmavatvena sAdRzyApanne caitanye'haGkAratAdAtmyAropalakSaNAhavArAdhyAsasambhavAdityarthaH / nanvanAdibhUtAjJAne caitanyAbhAso'pi na vAstaviko vastubhUtasya tasyAbhAvAt kintvadhyasta eveti tadadhyAsasyApi nirupAdhikAdhyAsarUpatvena caitanyAbhAsena samamanAdibhUtAjJAnasya sAdRzya nimittatayA'pekSaNIyamatastatsAdRzyopapattaye'nAdibhUtAjJAne caitanyAbhAsatAdAtmyApattimUlakacaitanyAbhAsagatakizcitsAdhAraNadharmavattvaM vAcyamityanavasthApattiraparihAryatyAzaya pratikSipati-na ceti / AbhAsAdhyAse'pi anAdibhUtAjJAne caitanyAbhAsAdhyAse'pi / tadapekSAyAM caitanyAbhAsena samamanAdibhUtAjJAnasya sAdRzyApekSAyAm / anavasthApattiH avataraNopadarzitaprakAreNAnavasthA prasajyata iti / niSedhe hetumAha-tasyAnAditvAditi- anAdibhUtAjJAne caitanyAbhAsAdhyAsasyAnAditvAt , anAdene kiJcijanyatvamiti tatra sAdRzyaM nimittatayA nApekSitamityarthaH / anAdyadhyAse sAdRzyasya nApekSetyetatspaSTapratipattaye svAha-janyAdhyAsa eveti- ekkAreNAjanye'nAdyadhyAse sAdRzyApekSaNasya vyavacchedaH / nanvajJAnamevAtmanyadhyastam, ajJAnAdhyAso'pi caitanye, sAdRzyamantareNa na sambhavatIti jaDasvarUpeNAjJAnena caitanyasya sAdRzyaM jaDatvenaiva dharmeNetyetAvatA'pi jaDatvenAhaGkAreNApi samaM caitanyasya sAdRzyAt tato'hakArAdhyAso nirupAdhikazcaitanye sambhavedeveti kimityanAdyajJAne caitanyasyAbhAsaH kalpanIya iti anAdibhUtAzAne caitanyAbhAsasyaivAbhAvAnna caitanyAbhAsatAdAtmyApanaM caitanya jIva ityAzajhaM pratikSipati-na ceti- asya suvacetyanenAnvayaH / niSedhe hetumaah-jaaddyeneti| hi yataH, sAdRzyam ahaGkAreNa samaM caitanyasya sArazyam / jADyena jADyAtmakadharmeNa / vAcyaM vaktavyam / tazca jADyaM c| jaDatAdAmyApattyA jaDena kenacit saha tAdAtmyaM kasyacijaDasya vA tAdAtmyaM tadApattyA bhavediti, ajaDasya caitanyasya jAjyaM vastuto nAsti kintu jaDatAdAtmyApattyA syAditi yAvat / nanu tadarthamevAjJAnAdhyAsaH svIkriyate, caitanye ajJAnAdhyAsAdeva jaDatvarUpAjJAnatAdAtmyApattizcaitanye syAdityata mAha-na ceti-asyA 'adhyastama' ityanenAnvayaH, ajJAnaM caitanye tAdAtmyainA. dhyastaM na cetyarthaH, ajJAnasya caitanye tAdAtmyenAdhyAse satyevAjJAnasya jaDatvAt tattAdAtmyApanasya caitanyasyApi jaDatvApattyA jaDatvenAhakArasAdRzyaM tasyAhavArAdhyAsaprayojakaM bhavena caivmityaashyH| tat kimajJAnaM caitanye nAdhyastameva ? tathA satyanadhyastasya tasya caitanyavad vastutve'dvaitavAdo vyAhanyetatyAzayena pRcchati-kinviti / uttarayati- ahamakSa itIti-ahamajJa ityAkArakavRttirUpeNa saMsargeNa caitanye'jJAnamadhyastamato'dhyastatvAdajJAnasya vastutvaM nApatati navA tathAdhyAsato jaDatvApattizcaitanye, tato nAjJAnAdhyAsato'hArAdhyAsaprayojakamahaGkArasAdRzyaM caitanye ghaTata ityarthaH / ato'smaaddhetoH| anAdyAbhAsatAdAtmyAdhyAseneti- anAdibhUtAjJAne'nAdiyazcaitanyAbhAsastasya caitanye yastAdAtmyAdhyAsastenetyarthaH / jADyApatyA caitanye jaajyaapttyaa| sAdRzye sati jaDatvarUpasAdhAraNadharmeNa caitanye'hakArasya sAdRzye sati / ahakArAdhyAso yujyate caitanye'haGkArAdhyA so ghaTata ityarthaH / anAdibhUtAjJAne caitanyAbhAsa ityatra pramANameva nAstItyapi nAstItyAha-na ceti| Adarza yanmukhaM dRzyate tad prIvAsthamukhaM na bhavati kintu mukhAntaramevAbhAsata iti taddaSTAntenAjJAne'pi yacaitanyamavabhAsate tacchuddhacaitanyaM na bhavati kintu caitanyAbhAsa evetyevaM caitanyAd bhinnasya caitanyAbhAsasya svIkArAdityAha- Adarza mukhamitIti- grIvAsthaM yanmukhaM tasya prIvaivAdhAro na tvAdarza ityAdarzAdhikaraNatayA pratIyamAnaM mukha spaSTaM mukhAntaramiti tasya yathA mukhAbhAsatvaM tathA vyApakIbhUtaM caitanyaM svApekSayA'vyApake 'jJAne nAvasthAtumarhatIti ajJAnAzritatayA pratIyamAnasya caitanyasya caitanyAntaratvamiti tasya caitanyAbhAsatvamityarthaH / nanvAdazaiM mukhAntaraM tathAdarzanAt klaptaM na svajJAne caitanyAbhAsa ityata Aha- ekoti- ekatra mukhe mukhAntarakalpanAnimittatayA klaptaM yukti Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / 307 caitanyAbhAsAGgIkArAt, evamantaHkaraNAdAvapi caitanyAbhAso'jJAnagatacaitanyAbhAsaH, ajJAnagatacaitanyA. bhAsastu jIvazabdapravRttinimittam , tattAdAtmyApannacaitanyasya jIvatvAditi / vivaraNAcAryAstu mukhAntarotpatti, necchanti, kintu mukhe adhiSThAnagatabhedamAtrasya dvitvaparyAyasyAdarzasthatvasya cAnirvacanIyasyotpattiM tAvataiva pratItyupapattermukhAntarakalpane gauravAt / na caivaM zuktAvapi rajatApattirna syAt tAdAtmyamAtrotpattyaivedaM rajatamiti dhInirvAhopapatteriti vAcyam , tathA sati rajata jAlamanyatrApi caitanye upAdhimAhAtmyAt pratisandhIyate- caitanyAntarakalpakatvena pratisandhIyate ityevaM nyAyayojanA'tra kAryA / yathA'jJAne caitanyAbhAsastathA'ntaHkaraNAdAvapi caitanyAbhAsaH, antaHkaraNAderapi kalpitasyAjJAnapariNAmatvAda. jJAnatvamityantaHkaraNAdigatacaitanyAbhAso'pyajJAnagatacaitanyAbhAsa ityanekajIvavAde'ntaHkaraNagatacaitanyAbhAsatAdAtmyApannacaitanyasya jIvatve'pyajJAnagatacaitanyAbhAsatAdAtmyApanacaitanyaM jIva iti vAdo na vyAdanyata ityAzayenAha-pavamantaHkaraNAdAvapIti-AdipadAdajJAnazaktarupagrahaH / kathamajJAnagatacaitanyAbhAsasya jIvazabdapravRttinimittatvamityapekSAyAmAha--tatAdAtmyA. panneti-ajJAnagatacaitanyAbhAsatAdAtmyApannetyarthaH, yathA pazuzabdasya lomavallAGgalavati zaktatve zakyasvarUpasanniviSTatvAllomavattvasya pazupadapratinimittatvaM tathA jIvapadazakyAjJAnagatacaitanyAbhAsatAdAtmyApanacaitanyasvarUpasanniviSTasvAdajJAnagatacaitanyA. bhAsasya jIvazabdapravRttinimittatvamiti / ___ vivaraNAcAryamatamupadarzayati-vivaraNAcAryAssviti / yadi vivaraNAcAryA Adarza mukhAntarotpattiM necchanti tarhi tatsthale kimicchantIti pRcchati-kintviti / uttarayati-mukha iti-"mukhe adhiSThAnagatabhedamAtrasya" ityasya sthAne "mukhe adhiSThAne bhedamAtrasya" iti pAThaH samyam , dvitvAparaparyAyasya bhedamAtrasya anirvacanIyasyAdarzasthatvasya ca mukhai adhiSThAne utpattimicchantItyanvaya icchantItyasyAnukarSAd bodhyaH / tAvataiva mukhe adhiSThAne dvitvAparaparyAyabhedamAtrasyAnirvacanIyAdarzasthatvasya cotpattyaiva / pratItyupapatteH Adarza mukhamiti pratIterupapatteH / mukhAntarotpattimeva kuto necchantItyapekSAyAmAha- mukhAntarakalpane gauravAditi- mukhAntarakalpane'pi tatra prIvAsthamukhAd bheda AdarzasthatvaM ca kalpanIyameva, mukhAntarakalpanaM svadhikamiti mukhe dvisvasyAdarzasthatvasya ca karanApekSayA gauravaM vyakameva / na cetyasya vaacymitynenaanvyH| evaM gauravAnmukhAntarAkalpane / zuktAvapIti- zukkAvidaM rajatamiti bhramasthale anyathAkhyAtivAdibhirnaiyAyikAdimiranyadezasthitasya rajatasya tAdAtmyena TaGkazAlAstharajatamatarajatatvasya vA samavAyena zuktau bhrama upeyate, vedAntinA tu zuktirajatasyaivAnirvacanIyastha zuktyajJAnatastadAnImeva cAkacakyAdidoSasahakRtAjJAnataH zuktAvutpannasya rajatasya khyAtirupeyate, yadi cAdazeM nAnirvacanIyasya mukhAntarasyotpAdaH, Adarza mukhamiti pratItiranyathaivopapAvate, tadA zuktAvapi rajatotpatti bhyupeyA syAt , tatredaM rajatamiti dhiyaH zuktau rajatatAdAtmyotpattyA tadavagAhanata eva sambhavAd rajatAntarakalpane gauravasyAtrApi jAgarUkatvAdityarthaH / niSedhe hetumAha- tathA satIti- zukto rajatasyotpAdAnabhyupagame satItyarthaH / " rajatasyAparokSatvApatteH" ityasya sthAne " rajatasyAparokSatvAnApatteH" iti pATho yuktaH, rajatasyotpAdAbhyupagame rajataM sammikRSTamiti rajatAkArAntaHkaraNavRzyavacchinnacaitanyarUpapramANacaitanyasya zuktirajatAvacchinacaitanyarUpa prameyacaitanyasyAntaHkaraNAvacchinna caitanyarUpapramAtRcaitanyasya cetyevaM. caitanyatrayANAmekadezasthitopAdhInAmabhedena prameyacaitanyasya pramANacaitanyAbhedalakSaNa jJAnagatapratyakSalakSaNaM ghaTate, pramAtRsattAtirikkasattAkasvAbhAvalakSaNaM viSayagatAparokSatvamapi ghaTate. yato vedAntamate svAvacchinna caitanyasattaiva viSayasya sattA. pratyakSasthala ca prameyacaitanya-pramAtRcaitanyayorekadezasthitopAdhikatvenaika. svAd bhavati pramAtRsattaiva prameyasatteti, rajatasyotpAdAnabhyupagame tu zuktideze TaGkazAlAdyanyadezagataM rajataM nAstItIdamavacchinnacaitanyaM na rajatAvacchinnaM purovartinyAH zuktaridaMzabdapratipAdyAyAH sannikRSTatvAd rajatasyAsannikRSTatvAditi rajatAkArAntaHkaraNapratirantaHkaraNadezagataiva na zuktidezagatA navA rajatadezagateti rajatAvacchinnacaitanyedamavacchinnacaitanyayomeMde zuktidezagatasya pramAtRcaitanyasya zuktyavacchinnacaitanyena sahAbhede'pi rajatAvacchinnacaitanyena saha nAbhedaH, evamidamAkAravRttyavacchinna caitanyasyedabhavacchinna caitanyarUpazuktyavacchimacaitanyena sahAbhede'pi rajatAkAravRtyavacchinna caitanyasya rajatAvacchinna caitanyena saha nAbheda Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAbhRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nabopadezaH / syAparokSatvApatteH, mukhaM svadhiSThAnaparokSa mindriyasannikarSAt , ata evAdazaiM mukhamityaparokSabhramotpattenAnirvacanIyamukhAntarotpattiH / na ca mukhasyendriyasannikarSAbhAvaH, katipayAvayavAvacchedena tatsattvAt , AsatteviMzadAvabhAsapratibandhakasve'pi tatrAdarza sannidhAnasyottejakatvena doSAbhAvAt / AdarzAdinA'bhihatacakSuSo mukhAbhimukhavijAtIyasaMyogAt tadaparokSatvamityapi kazcit / nanu kimityevaM varNyate mukhamadhiSThAnamiti ? Adarza evAdhiSThAnamastu, tatra ca mukhAbhAvAjJAnena mukhotpattistatsaMsargotpattirvAstu, Adarza mukhamiti pratIterevamapyupapatteH, mukhaM yadyaparokSaM tarhi tatsaMsargasya, yadi ca nAparokSaM tarhi itIdamaMze jJAnasya pratyakSatve'pi tathedamaH pratyakSatve'pi ca rajatAMze jJAnasya pratyakSatvaM rajatasya pratyakSatvaM ca na syAt , rajatAkAravRttyavacchinnacatanya-rajatAvacchinna caitanyayormedAt, rajatasya ca prmaatRsttaatiriktsttaakvaadityrthH| Adarza mukhAntarotpAdAnabhyupagame'pi mukhaM tvadhiSThAnamindriyasannikarSAdaparokSamiti tadvataM kalpitaM bhedamAtramAdarzasthatvaM ca kalpitamaparokSa. mityAdazaiM mukhamityaparokSabhramotpAdaH sambhavatyevetyAha- mukhaM tviti- " mukhaM tvadhiSThAnaparokSaM" ityasya sthAne "mukhaM tvadhiSThAnamaparokSaM" iti pATho yuktaH / ata eva indriyasannikarSAnmukhasyAparokSatvAdeva / mukhasyendriyAsanikRSTatvAzAM pratikSipati-na ceti / tatra hetumupadarzayati-katipayeti / tatsatvAt indriyasannikarSasattvAt / nandAdarza sannidhAnasthale svamukhasyendriya sannikRSTatve'pi vizadapratyakSaM na bhavati tato'tyantamindriya sannidhAnaM vizadapratyakSapratibandhakamityAdarze sammukhasthe'pyatyantAsattivAsthamukhe indriyasya samastyaiveti na tasya vizadapratyakSaM kinvAdarzasthamukhAntarasyaive. tyAdaroM mukhAntarasyotpattiravazyamabhyupeyetyata Aha- Asatteriti- atyantasannikarSasyetyarthaH / avizadapratyakSa mukhasye. ndriyAtyantasannihitasyAdarzasannidhAnakAle'pi bhavatyevetyata uktam-vizadeti / tatra vizadAvabhAsipratyakSaM prati atyantendriyAsattiH pratibandhiketyevaM pratibadhyapratibandhakabhAve / uttejakatveneti- uttejakatvaM pratibandhakatAkAraNatAnyatarAvacchedakIbhUtAbhAvapratiyogitvam, prakRte vizadAvabhAsipratyakSaM prati AdarzasannidhAnAbhAvaviziSTendriyAtyantAsatteH pratibandhakatvena tAdRza. pratibandhakatAvacchedakIbhUtAbhAvapratiyogitvenAdarzasannidhAnasyottejakatvamiti AdarzasannidhAna kAle niruktapratibandhakasyAsattvenendriyAtyantasannihitasyApi mukhasya vizadAvamAsipratyakSasambhavAdityarthaH / cakSuSo mUlAvayavasaMyoganibandhanasaMyogasyAtyantAsattirUpasya balena mukhasya na pratyakSaM, kintvanAvayavasaMyoganibandhanasaMyogenaiva, yathA'pradezasthitaghaTAdInAM pratyakSaM tathaiva mukhasyApi pratyakSaM, cakSurAdarzadezaM gatvA''darzanAbhihataM mukhasammukhaM bhUtvA svAgAvayavAvacchinnaM sammukhena saMyujyate, tAdRzavijAtIyendriyasayogena mukhasya pratyakSamiti kasyacinmatamupadarzayati- AdarzAdineti / tadaparokSatvaM mukhasyAparokSatvam , nanu mukhe'dhiSThAne bhedasthAdarzasthatvasya cAnirvacanIyasyotpattiH kimiti parikalpyate ? AdarzasyavAdhiSThAnatvamurarIkRtya tatra mukhAntarotpattistatkalpane gaurave vA mukhasya saMsargotpattirevAstu, tato'dhyAdarza mukhamiti pratItirupapadyata eva, tatra yadi mukhAbhAvajJAnaM syAt tadA mukhotpattistatsaMsargotpattirvA na bhavenna caivamiti mukhAbhAvAjJAnameva tatra mukhasya tatsaMsargasya vA kAraNamityAzaGkate- nanviti- mukhamadhiSThAnamityevaM kimiti varNyata ityanvayaH / tatra ca Adarza c| ttsNsrgetimukhsNsrgetyrthH| evamapi Adarza mukhotpattermukhasaMsargotpattI bhAvenApi / mukhotpattimukhasaMsagatpattyorya vikalpanaM tatra hetumupadarzayati-mukhamiti- prIvAsthamukhamevAdarza mukhamiti pratyakSAtmakapratItau bhAsate, mukhena samaM mUlAvayavAvacchinnacakSuHsaMyogo vidyate, tasyApyAdarzasannidhAnato mukhapratyakSa prati kAraNasvamityanyathaiva mukhapratyakSasya vizadasyopapattyA na tadartha mukhotpattirAdarza AvazyakItyAzayenoktam- mukhaM yadyaparokSamiti / aparokSamapi mukhaM prIvAsthameva na tvAdarzastha. mato'parokSasyApi mukhasya saMsargotpattirAdarza AvazyakI. yadalAdAdarzAdhikaraNakatvena makhasyAdarza mukhamiti pratItAvabhAsana mityAzayenAha- tarhi tatsaMsagasyeti- asya svIkartavyatvAdilanenAnvayaH, tathA ca mukhasya pratyakSatve'pi Adarza vyAvahArikasya mukhasaMsargasyAbhAvAt prAtItikamukhasaMsarga evaM Adarza'vabhAsata iti prAtItikamukhasaMsargasyotpatteH pratyakSakhAnurodhena svI kartavyatvAdityarthaH / yadi ca nAparokSamiti- agrAvayavAvacchinnacakSuHsaMyogasyaiva vizadapratyakSa prati kAraNatvamiti mukhe vyAvahArike agrAvacchinna cakSussaMyogasvAbhAvAt tadaparokSaM na bhavati ydiityrthH| tahIti- Adarza Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / 309 tadutpatteH svIkartavyatvAnmukhAdhiSThAnasya cAnubhavAnanusAritvAditi cet ? evaM hyadhiSThAnatvAbhimatasyopAdhi. katvoktau sarvabhramANAM sopAdhikarave prasakte sopAdhika-nirupAdhikabhramavyavacchedaprasaGgAt , ' lohitaH sphaTikaH' ityatrApi zuktyajJAnAd rajatabhramavajjapAkusumatvAjJAnAlohite tasmin sphaTikatAdAtmyabhrama iti sopAdhikabhramatvAsiddheH, zakyaM yatrApi vaktam- sphaTiko yadyaparokSastarhi tatsaMsargamAtramutpadyate, yadi nAparokSastarhi tadutpattistasmAnnAdarzo'dhiSThAnam , kintu mukhameva, tatra ca bhedo'dhyasyate na mukhAntaram , pratyabhijJAnAcca na mukhAntarotpattiH svIkriyate / kathaM tarhi bhedabhramo'pi syAt, pratyakSapratyabhijJAnenAmukhamiti vizadapratyakSaM tu mukhasya bhavati tadanyathAnupapattyA, tadutpatteH mukhotpatteH, Adarza svIkartavyatvAd abhyupagantavyatvAdityarthaH / mukharUpAdhiSTAna evAdarzasthatvaM bhedazcotpadyata ityeva kiM nopayata ityapekSAyAmAha- mukhAdhiSThAnasya ceti- anubhavAnusAreNa kalpanA prAmANikAnAM zobhate, mukhasyAdhiSThAnatA tu nAnubhUyata iti mukhAdhiSThAnasyAnubhavAnanusAritvAna muskhe AdarzasthatvotpattyAdikalpanA bhadretyarthaH / mukhaM yadi nAdhiSThAnaM kinvAdarza evAdhiSThAnamupAdhizceti bhramA. ntareSvapi yadevAdhiSThAnaM tadevopAdhiriti niradhiSThAnako bhramo na bhavatyevetyadhiSThAnAtmakopAdheH sarvatra sattvAt sarvabhramANAM sopAdhikatvameva syAditi nirupAdhikabhramocchedApatteriti samAdhatte- evaM hIti / "sopAdhika-nirupAdhika bhramavyavacchedaprasaGgAt" ityasya sthAne " nirUpAdhikabhramavyavacchedaprasaGgAt" iti " sopAdhika-nirupAdhikamramavyavasthAvyavacchedaprasaGgAt" iti vA pATho yuktaH, atrAgrimagranthasvArasyAd dvitIyapATho yuktaH, yato yazcopAdhistasyaivA. dhiSThAnatvamukadizA prAptamiti lohitaH sphaTika ityayaM bhramaH sopAdhikaH, Adarza mukhamiti bhramazca sopAdhikaH, japAkusumAdarzarUpopAdhisannidhAnato bhAvAt , zuktau rajatabhramazca nirupAdhikastatropAdherabhAvAdityevaM sopAdhika-nirUpAdhikabhramavyavasthA, tasyA idAnI lopaH, yo hyapAdhiH sa evAdhiSThAnaM yathaikana tathA'nyatrApi bhaviSyatItyadhiSThAnavyatirika upAdhireva nAstIti spaSTayati-lohitaH sphaTika ityatrApIti-asya sopAdhikabhramatvAsiddharityanenAnvayaH / sopAdhikabhramatvAsiddhau hetumupadarzayati- zukkyajJAnAditi- yathA zuktAvidaM rajatamiti bhramaH zukkyajJAnAcchuktirUpAdhiSThAne utpannasya rajatasyAvagAhI niruSAdhika upAdheradhiSTAnavyatirikasyAbhAvAt , tathA lohitaH sphaTika iti bhramo'pi japAkusumatvAjJAnAlohite japAkusume sphaTikasya sphaTikatAdAtmyarUpasaMsargasya votpattyA sphaTikatAdAtmyAvagAhI nirupAdhikabhrama evetyataH sopAdhikabhramatvAsiddharityarthaH / yathA cAdazaiM mukhasambandhasya mukhasya votpattivyavasthApanata Adarza mukhamiti pratItirmukhasaMsargAvagAhinI mukhAvagAhinI vophpAditA, tathA prakRte'pyupapAdanaM sambhavatItyAha-zakyaM hIti / atrApi lohitaH sphaTika ityatrApi / kiM vaktuM zakyamityapekSAyAmAha-sphaTika iti-sphaTikasya vyAvahArikasyendiyasanikRSTasya lohitaH sphaTika iti pratyakSe bhAna sambhavatIti na tatra sphaTikAntarasya japAkusume utpattikalpanA bhdretyaashyH| tarhi sphaTikasyAparokSatAyAm / tatsaMsargamAtramutpadyate lohite japAkusume sphaTikatAdAtmya. mAtramutpadyate, mAtrapadena sphaTikAntarotpattavyavacchedaH, yo hyaparokSaH zvetarUpaviziSTaH sphaTikaH sa zvetarUpavattayaivAparokSaH svarUpasahitasyaiva tasya pratyakSayogyatvam , lauhityaM ca na vyAvahArikasya sphaTikasya rUpamiti na so'parokSa iti yadi vibhAvyate tadA sphaTikAntarameva lohite japAkusume utpadyata ityAha- yadi nAparokSa iti / tadutpattiH sphaTikotpattiH / upasaMharati-tasmAditi- sopAdhikanirupAdhikabhramavyavasyocchedaprasaGgabhayAdityarthaH / nAdarzo'dhiSThAnaM mukhAntarasya mukhasaMsargasyAdhiSThAnamAdoM na bhavati, mukhameva adhiSThAnamityanuvartate / tatra ca mukhe ca / medo'dhyasyate bhedo'dhyasto bhavati. ekameva mukhaM bhedAdhyAsAd dvitvena pratIyate, na mukhAntaram ekaM prIvAsthaM mukhaM dvitIyamAdarzasthaM muskhamityetana bhavati / Adarze mukhAntarotpattireva kuto nAGgIkriyate ityapekSAyAmAha-pratyabhijJAnAti-prIvAsthamukha. mevedamityevaM pratyabhijJAnAca mukhAntarotpattinabhyuipeyata ityarthaH / nanvekatvAvagAhi pratyabhijJAnenAbhedAjJAnasya bhedabhramakAraNasya nivRttyA tatkAryasya mukhe bhedabhramasya nivRttiH prasajyeta, brahmajJAnena brahmAjJAnarUpajagadupAdAnakAraNanivRtyA jagannivRttivadityAzaGkate-pratyakSapratyabhijJAneneti- brahmasAkSAtkArasyaiva brahmAjJAna nivartakatvaM na tu brahmaparokSajJAnasya dibyohAdau tathaivAvadhAraNAditi pratyabhijJAna yadi parokSa sthAna tarhi tato bhedAjJAnanivRttirmavedataH pratyakSatvaM pratyabhijJAnasya Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / winnarnarraimranAmranrna jhAnAdinivRttyA bhedabhramanivRtiprasaGgAditi cet ? ucyate- sopAdhikabhramanivRttAdhupAdhinivRtteH puSkalakAraNatvAnna tato bhedabhramanivRttiH / mukhAntarotpattipakSe tu sopAdhikatvameva nAsti, upAdhirhi upa samIpe sthitvA svakIyaM dharmamanyatrAdadhAtItyucyate, nahi mukhAntarAdhyAse upAdhirasti rajatAdhyAsavat, bhedAdhyAse darpaNasyopAdhitvaM saMbhavati, ataH satyapi pratyabhijJAne yAvadupAdhi bhedAdhyAsAnuvRttiyuktA, tasmAnmukhamadhiSThAnaM tatra bhedo'dhyasyate / evaM cAjJAnAdau pratibimbe satyapi nAbhAsAntaram , mAnAbhAvAt / sAdRzyApattistvajJAnAdhyAsena paricchinnatvApattyAhaGkArAdhyAsApekSitA bhaviSyati, tasmAnAbhAsavAdo jyAyAniti vivaraNAcAryAbhiprAyaH / / ___ ajJAnopahitaM bimbacaitanyamIzvaraH, ajJAnapratibimbitaM caitanya jIva iti vA, ajJAnAnupahitaM zuddhavizeSaNam / samAdhatte- ucyate iti / sopAdhiketi- AdarzarUpopAdhisannidhAne satyeva mukhe bhedabhrama iti so'yaM mukhe bhedabhramaH sopAdhikastanivRttau sAnnidhyasambandhena drpnnruupopaadhinivRttH| puSkalakAraNatvAda asAdhAraNakAraNasvAditi sAnidhyasambandhena darpaNAbhAvAdeva mukhe bhedabhramanivRttiH, tato'bhedAvagAhipratyakSapratyabhijJAnato'bhedAjJAnanivRttito na naiva, bhedbhrmnivRttirityrthH| yazca darpaNarUpAdhiSThAna eva mukhAntarotpattimabhyupaiti tanmate darpaNe mukhAntarabhramasya sopAdhikatvaM nAsti, yo hi sannihite vastuni svadharmamAdadhAti sa upAdhirbhavati, darpaNe mukhAdhyAse tu darpaNadharmasya na mukhe AdhAnam, yathA zuksau rajatAdhyAse na zuktidharmasya rajata AdhAnamiti zuktau rajatabhramo na sopAdhikastathA darpaNa mukhAntarabhramo'pi sopAdhiko na bhavet, mukharUpAdhiSThAne bhedAdhyAse tu darpaNasya mukhabhinnatvAd bhedo darpaNadharmastasya sannihite mukhe'dhyAsa iti mukhe medabhramaH sopAdhika iti tannivRttiH sAnnidhyasambandhena darpaNanivRttita eveti yAvad darpaNarUpopAdhisAnnidhya tAvanmukhe bhedabhramo'nuvartate'bhedAvagAhipratyakSapratyabhijJAne satyapItyupapAdayati-mukhAntarotpattipakSe tviti / darpaNe mukhAntarabhrame sopAdhikatvaniSedhe hetumupadarzayati- upAghiIti / upAdhirityasya ucyate ityanena smbndhH| upAdhipade upazabda Adhizabdazca vartate, tadarthayorAvedanapurassara tadvayutpattimupadarzayati- upa samIpa itiyo hanyapadArthasya samIpe sthitvA'nyapadArtha svakIyaM dharmamAdadhAti sa upAdhiriti gIyate, yathA japAkusumaM sphaTikasya samIpe sthitvA svakIyaM raktasvadharma sphaTike AdadhAtIti japAkusumamupAdhiH, tatsannidhAnAt sphaTike rakatvabhramaH sopAdhika iti / zuktau rajatAdhyAse yathA ko'pyupAdhinAstIti zuktau rajatabhramo na sopAdhikastathA darpaNe mukhAntarAdhyAse ko'pyu. pAdhirnAstIti darpaNe mukhAntarabhramopagame tasya sopAdhikatvaM na syAdityarthaH / bhedAdhyAsa iti- mukhe'dhiSThAne bhedasyAdhyAsa ityarthaH / darpaNasyopAdhitvaM sambhavati darpaNaM mukhasya samIpa sthitvA svakIyaM dharma bhedarUpaM mukhe AdadhAtItyevamupAdhipadavyutpattinimitta darpaNe'stIti / ataH darpaNe upAdhitvasya sambhavataH / satyapi pratyabhikSAne prIvAsthamevedaM makhamityabhedAvagAdipratyakSapratyabhijJAne satyapi / yAvadupAdhi darpaNarUpopAdhisannidhAnaM yAvat / adhyAsAnu mukhe bhedAdhyAsasyAnuvartana yujyate, sopAdhikabhramanivRttikAraNasyopAdhinivRtterabhAvena bhramanivRttarabhAvAdityarthaH / upasaMharatitasmAditi / tatra mukhe| prakRtaM vivaraNAcAryamatamadhikaroti- evaM ceti- darpaNe mukhAntarotpattipratikSepe vyavasthite caityarthaH / ajJAnAdau anAdibhUtAjJAnAdau / pratibimbe satyapi caitanyaprativimbe satyapi / nAbhAsAntaram adAne caitanyAbhAsAntaraM naiva / tatra hetuH- mAnAbhAvAditi / caitanye jaDatvenAhaGkArasAdRzyApanne'haGkArAdhyAsaH sambhavati mAnyathetyetadarthamanAdibhUtAsAne caitanyAbhAsaH, tattAdAtmyApattyA caitanyasya jaDavena sAdRzyaM yadiSTaM tacaitanya evAzAnAdhyAsenAjJAnatAdAtmyApattyA paricchinatvena sambhavatItyAha-sAdRzyApattistviti-asya bhaviSyatItyanenAnvayaH / ajJAnAdhyAsena caitnye'jnyaanaadhyaasn| paricchinnatvApattyA ajJAnAmAsasya paricchinnatvena tattAdAtmyAccaitanyasyApi pricchinntvaapttistyaa| upasaMharati-tasmAditi / vivaraNAcAryasiddhAntamupadanikeSu vedAntisiddhAnteSu pradhAnaM dRSTisRSTivAdasiddhAntamupadarzayituM tadabhipretaM jIvezvaravibhAgamupadarzayati- ajJAnopahitamiti- upAdheH pratibimbapakSapAtitvAdupAdhikArya pratibimbe bhavati na tu vimbe iti Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / caitanyamIzvaraH, ajJAnopahitaM ca jIva iti ca mukhyo vedAntasiddhAntaH, ekajIvavAdAkhya imameva dRSTisRSTivAdamAcakSate / asmizca pakSe jIva evezvarajJAnavazAdupAdAnaM nimittaM ca, dRzyaM ca sarva prAtItikam, jaDAtmaka mAyAlakSaNAjJAnopahita caitanyasvarUpatve'pIzvarasya zuddhacaitanyadharmaH svayaMprakAzatvA'paricchinatvAdiko nirbAdhamupatiSThata iti jIvAdayaM viziSTa iti / ajJAnapratibimbitamiti- ajJAnalakSaNamAyApratibimbatvAkAntaM caitanyaM jIva iti sa mAyAdharmairjaDatvAdibhiH saMsRjyata iti / jIvezvaravibhAge prakArAntaramupadarzayati- ajJAnAnupahitamiti yadyapi etanmate ekamuktau sarvamuktiriti ajJAnavigame ajJAnAnupahitaM zuddhacaitanyamavatiSThate, tadAnImIzvarAvasthAnaM bhavitumarhati tathApi ajJAnasadbhAvakAla eva jIvezvara vibhAgo vicAramArohati tadAnImevAjJAnAnupahitatvaviziSTaM bhavadeva zuddhacaitanyamIzvaraH, ajJAnavigame tvekasyaiva zuddhacaitanyasya bhAvAt tasya vibhAgAbhAvAt tadanIM sadapi zuddhacaitanyamajJAnAbhAvAdeva tadupahitaM tadanupahitaM veti bhaktavyakoTiM nATIkata iti nezvaro'pi tadAnImityabhisandhiH / ajJAnopahitaM ceti cakArAcchuddhacaitanyamanukRRSyate, ajJAnopahitatve na zuddhacetanyatvamiti na tasyAnukarSaH, caitanyamAtraM tu na pUrvopAttamiti kathaM tasyApyanukarSaM iti na preraNIyam yataH pUrvaprakAre bimbatvaM pratibimbatvaM vA yacaitanyasya vizeSaNatayA vivakSitaM tadrahitatvamevAtra zuddhapadena vivakSitam pUrvapakSe bimbaprativimvabhAvakalpanA samasti na cAsmin kalpe seti pUrvakalpAdatra lAghavam / iti ca mukhyo vedAntasiddhAntaH, ekajIvavAdAkhya ityasya sthAne " iti ca mukhyo vedAntasiddhAnta ekajIvavAdAkhyaH " iti pATho yuktaH uktasvarUpa evaikajIvavAdanAmakaH pradhAno vedAnta iti tadarthaH / imameva uta svarUpavAdameva / dRSTisRSTivAdaM yaiva yadaiva vastUnAM dRSTirdarzanaM yasya jIvasya tadaiva tad vastu sattvamanubhavati darzanAbhAvakAle nAstyeva kiJciditi pratipAdako vAdo dRSTisRSTivAdastam / AcakSate vedAntasiddhAntarahasyAbhijJAH kathayanti / etadvAdopapAdanaM madhusUdana sarasvatinA'dvaita siddhAvitthaM kRtam 64 "" 311 "$ 'zuktirUpya svapnAdivad dRSTisRSTyanyathAnupapattyA'pi jagato mithyAtvasiddhiH, atha keyaM dRSTisRSTiH ? dRSTireva sRSTiriti vA 1, dRSTivyatiriktasUTyabhAvo vA 2, dRSTivyatirekeNa sRjyAbhAvo vA 3, dRSTisAmagrIjanyatvaM vA 4, dRSTisamAnakAlIna - sRSTirvA 5, dRSTisamAnasattAka sRSTirvA 6, sadasadvilakSaNatvaM vA 7, trividhasattvavahirbhUtatve satyasadvilakSaNatvaM vA 8, ajJAtasvAbhAvo vA 9, jJAtaikasattvaM vA 10, Aye- vRttirUpA, caitanyarUpA vA dRSTirabhimatA, prathame caramavRttiviSayabrahmaNo'pi dRSTisuSTyApattiH, dvitIye sarvadA'pi sRSdhyApattiH, na dvitIya:- caitreNa sRSTo mayA dRSTa iti vailakSaNyena vyavahArAnupapatteH, na tRtIyaH- jJAto ghaTo na jJAnamityanubhavavirodhAt na caturtha:- ekasAmagrI prasUtatvena ghaTAderdRSTyabhinnatvenAnantarokadoSAt, na pazcama:- zAbdAdijJAna samAnakAlotpannaghaTAdau siddhasAdhanAt tadvadanyatrArthAntaratApattezca na SaSThaH- ubhayasave pyupapatteH siddhasAdhanAta, na saptamaH - asyaiva mithyAtvarUpatvena tatsAdhanAyaiva tadupanyAsAnupapatteH, nASTamaH- trividhasatvamadhye prAtibhAsikasattvasyApyantarbhAvena dRSTisRSTipakSe tadvati jagati tadvaddirbhAvAnupapatteH, na navamaH - tucchasAdhAraNyAt, dazamaH - sukhAdau siddhasAdhanAt tadvadanyatrArthAntarApattezceti cet ? na doSaprayuktatvanibandhanasya jJAtaikasatvasyAjJAtasatvAbhAvasya vA pratipannopAdhidRSTijanyajJAtaikasattvasya vA dRSTyantarAvedyatve sati jJAtaikasattvasya vA vivakSitatvAt, tathA ca na sukhAyaMze siddhasAdhanaM tadvadanyatrArthAntaraM vA / nanu 'jIva Izo vizuddhA cit tathA jIvezayormiMdA / avidyA taccitoyogaH SaDasmAkamanAdayaH // 1 // [ ] iti prAcAM vacanena bauddhaM prati pratyabhijJAnAdinA vizvasya sthAyitva - pratipAdakena ca sUtrabhASyavivaraNAdigranthena ca virodha iti cet ?- anAdyatiriktasRSTiviSaya eva dRSTisRSTisvIkArAt, kAraNAtmanA sthAyitvasvIkArAca, tAvataiva bauddhAbhimatakSaNikatvanirAkaraNopapatternAkaravirodhaH pratyutAkareSu dRSTisRSTirupapAditaiva / nanvevaM pratItimAtrazarIrasvena niyatakAraNAjanyatve zrutiSu svargAdyarthaM jyotiSTomAdividheH, brahmasAkSAtkArArthaM zravaNAdividherAkAzAdevayvAdihetutvasya coktirayukteti cet ? na- svAmakAryakAraNabhAvabodhakavAkyavadupapatteH na caivaM vedAntavAkyasya tanmImAMsAyAzca svApravAkya tanmImAMsAtulyatApattiH, viSayabAdhAbAdhAbhyAM virodhopapatteH, ata eva - tRptyarthaM bhojane parapratyAyanArtha zabdAdau pravRtterayogena svakriyAvyAghAta iti nirastam, svAptavyavahAravadupapatteH / athaivaM ghaTAdeH svajJAnAt pUrvamasatvena pratikarmavyavasthAnupapattiH, adhiSThAnasyApi zuktIdamaMzasya rUpyAdivat idaM rajatamiti jJAnAt prAgasattvena saMpra. " " Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalAto nyopdeshH| dehabhedAjjIvabhedabhrAntiH / ekasyaiva svakalpitaguru-zAstrAthupabRMhitazravaNa mananAdidAAdAtmasAkSAtkAre winninraamwwimminarane.ke5.1.10.1.1.. yogAdihetutrayajanyasvarUpAdhyAsataTasthalakSaNasya satyasya vastuno mithyAvastusaMbhedAvabhAsa ityasya svarUpalakSaNasya cAyoga iti cet / na-pratikarmavyavasthAyAH saMyogAdihetutrayajanyatvarUpAdhyAsataTasthalakSaNasya ca mandAdhikAriviSayatvAt , satyasya vastuno mithyAvastusaMmedAvabhAsa iti svarUpalakSaNaM tu dRSTisaSTipakSe'pyaviruddham , nahodamaMzAvacchinnavaitanyaM na vastu, navA mithyArUpasya tena saha na saMbhedAvabhAsaH / na ca idaM rUpyamiti jJAnakAle zuktitvAderamAvenAdhyAsasya tadajJAnakAryatvAdiprakriyAvirodha iti vAcyam, idaM rUpacamiti jJAnakAle zuktitvasyAbhAve'pi tadajJAnasthityavirodhAt, na hi sattAkAle iva sattAvirahakAle'pyajJAnaM viruddhyte| na ca 'idaM rUpyaM, nedaM rUpyam' iti jJAnayorbhinnaviSayatvena bAdhyabAdhakabhAvAnupapattiriti vAcyam , bhinnaviSayatve'pi viSayayoH sArUpyAt svapnabAdhyabAdhakayoriva bAdhyabAdhakabhAvopapatteH / na ca rUpyAdibAdhasyApi dRSTi. sRSTitve tena rUpyAdemithyAtvAsiddhiriti vAcyam , bAdhyAnyUnasattAkatvameva bAdhakatve prayojakam , na svadhikasattAkatvamityasyopapAditatvena vyAvahArikeNa vyAvahArikabAdhavat prAtibhAsikena prAtibhAsikabAdhAvirodhAt / na ca suSupti-pralayAdau jIva-brahmavibhAgasyApratItatvenAvidyamAnatayA pratisuSupti pratipralayaM ca muktasya punarAvRttyApattiriti vAcyam , jIva brahmavibhAgAderanAditvena dRSTisRSTitvAnabhyupagamasyoktatvAt / na ca suSuptaM prati saMskArAderapyabhAvena tasya punaH prabodhAyogaH, kAraNAtmanA saMskArAdeH sattvAt / na ca mokSasya ganyatvena svApramokSavadRSTisRSTyApattiH, mokSasya brahmasvarUpatvena haribhannatvAsiddheH / na ca caitanya mAtrarUpA dRSTina sRSTiH, kintu vRttiviziSTacaitanyarUpA vA vRttirUpA vA dRSTiH sRSTiriti vAcyam , tathA ca tasyA api dRSyantaraM sRSTirityanavastheti vAcyam, caitanyamAtrasya dRSTitve yadyapi tatsamAnasattAkatayA ghaTAdeH sadAtanatvApattiH, tathApi vRttyupahitacaitanyameva dRSTizabdArthaH, vRttAvapi vRttireva svasvarUpA caitanyopAdhiriti naanvsthaa| ata eva doSAjJAnAdRSTadehendriyAdInAmabhAvena bhrama iti teSAmapi dRSTisRSTitve'navastheti nirastam, svApnabhramavaddehendriyAdinarapekSyeNApyupapatteH, anvayavyatirekAnuvidhAnaM ca tadvadeva / na ca dRSTisRSTerapi dRSTisRSTitvena ghaTAderadRSTisRSTitvApattiriti vAcyam , jJAnasya jJeyatve'pi viSayasyAjJeyatvAbhAvavad dRSTisaSTeSTisRSTitve'pi ghaTAdedRSTisRSTitvopapatteH / nanu aikyapratyabhijJAvirodhaH, pUrvakAlAtItasyedAnImA bhAvAt, na caiSA bhrAntiH, dIpAdau pariNAma( mANa )bhedasyeveha vAcakatvAbhAvAt , tadabhAve'pi bhrAntitve ghaTAderapyekasmin kSaNe bhedasyAtmano'pi pratikSaNaM bhedasya prasaGga iti cet ! na-"neha nAnA." [ ] ityAdizrutibhiH prapaJcasya mithyAle'vadhRta rajjusAdivat pratibhAsamAtrazarIratvameva pratibhAsakaravAtirikakAlasattve bAdhakam , ato bhinnakAlInAnAmAtmabhinnAnAM pratyabhijJAbhrAntiH, AtmanyekapratItirekakAlAvacchedena ghaTAdau caikyapratyabhijJA na bhrAntiH, ekakAlAvacchinnaghaTAdAvAtmani cAbhede bAdhakAbhAvAt , puruSAntarapratItena sadaikakAlAvacchedenApi ghaTAdau pratyabhijJAnaM bhrama eva, pratibhAsasya bhedAt , yathaikasthAmeva rajjvAM mandAndhakAravartinyAM dazAnAM yugapatsarpabhrameNa palAyamAnAnAM parasparasaMvAdenaka eva sarpaH savaranubhUyata iti pratyabhijJAbhramaH, anyabhramasiddhasyAnyena jJAtumazakyatvAt / nanu atra kathamabhedabhramaH? tatkAraNasya sAdRzyAdeH kasyApyabhAvAditi cet ? na- svapnAbhedabhramavad dRSTi sRSTisiddhasAdRzyAdisambhavAt / na caivamabheda evotpa. yatAmiti vAcyam, iSTApatteH, rajjusAdivadutpannasyaiva grahaNaniyamAt / na ca kvacidutpadyate kvacinnetyatra niyAmakAbhAvaH, mAyAyA vicitrazaktikatvAbhyupagamAt / na ca so'yaM devadatta iti dRzantena tat tvamasyAdivAkye jahadajahalakSaNayakya. paratvoktyayoga iti vAcyam, yadyapi dharmavad dharmyabhedo'pi bAdhita eveti jahadajallakSaNA'pi na yujyate. tathApi yadA dharmAbhedo vAdhAna gRhItaH kintu dharmyabheda evaM tadA so'yamityAdau jahadAhalakSaNAsambhavena dRSTAntatvopapattiH / na cAmesthApi dRSTisaSTitvena tajjJAnasya bAdhakaravAyogaH, AtmAbhedasyAtmarUpatvena dRSTisRSTitvAbhAvAt , anyUnasattAkatvamAneNa bAdhakatvopapattezca / na ca sAkSAtkArasyApi dRSTisRSTitvena pramANajanyatvAbhAvAt tattvajJAnatvAbhAvena tato muktirna syAditi vAcyam, abAdhita viSayatvenaiva tattvajJAnatvopapatteH, tasya ca dRSTisRSTitve'pyakSateH / na ca "zudhA dyaurbuvA pRthivI dhruvAH ime dhruvaM vizvamidaM jagad" [R. saM. 8. 8. 31.] ityAdizrutivirodhaH, anityatAvAdibhirapi dhruveskhasyAnyathAnayane Avazyake dRSTisRSTipratipAdakazrutyanurodhena AkalpaM saMtAnAvicchedaparatvasthava yuktatvAt , anyathA dhruvo rAjetyAdAvagateH, dRSTisRSTau ca "evamevAsmAdAtmanaH sarve prANAH, sarve lokAH, sarve vedAH, sarvANi bhUtAni, sarva eta AtmAno vyucaranti" [bU. 2. 1. 20.] iti zrutiH / suptotthitajIvAt prANAdisRSTiM pratipAdayantI pramANam na ca suSuptau prANAdipaJcakasya sattvAt kimartha punaH sRSTiriti vAcyam , " na tu tad dvitIyamasti tato'nyad vibhakaM yat pazyet" [bRhadAraNyakopaniSad Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / sati mokSaH, zukAdInAM mokSazravaNaM cArthavAda ityAdyUyam / nanu vastuni vikalpAsaMbhavAt kathaM parasparaviruddhamataprAmANyam, tasmAt kimatra heyaM kimupAdeyamiti cet ? ka evamAha vastuni vikalpo na 4. 3. 23. ] ityAdinA suSuptau sakalakAryaprapaJcalayazravaNAt / na ca " suSuptau hitA nAma nADyaH I ] iti nADI sattvapratipAdakavAkyavirodhaH, kena krameNa suSuptau bhavatItyapekSAyAM "hitA nAma nADyo hRdayAt purItatamabhi pratiSThante tAbhiH pratyavasRpya purItati zete " [ kau. ta. 4. 19 ] ityAdinA suSupyavyavahitakAle kramokaye nADIsattvaM pratipAdyate, na tu suSuptikAle'pi vAkyAntaravirodhAt prAk sattvamAtreNa ca kramAbhidhAnaparyAptaH / nanu " yatraiSa etatsupto'bhUt [ bR0 2 1. 16. ] iti yacchabdena suptAdhAratvenoktasya brahmaNa evAsmAdAtmana ityanena parAmarzAt tatkartRkaiva prANAdisRSTirna tu suptotthitajIvakartRkA, anyathA'gnyUrNa nAbhAdestantuvisphuliGgAdijananotiratrApi vAkye sarvalokasRSTayuktizcAlI kAryA syAt nahi dRSTisRSTi pakSe 'gnyUrNanAbhAdestantvA dijanakatvaM sarvaloka sRSTirvA'stIti cet ? na- yatretyasya kAlaparatvena yacchabdena brahmaNo nirdezAbhAvAt / na ca yatretyasya brahmarUpAdhikaraNaparatvaM kAlaparatvaM vetyatra vinigamanAvirahaH, anantaravAkye kveSa tadAbhUdityatra kva-tadeti padadvayopAdAnasyaiva vinigamakatvAt, yatretyanena nirdeze keti praznAnupapatteH, kAlAnirdeze 'ca tadeti pratinirdezAnupapatteH, bhASyakArAdibhizca sthUlAdhikAriNaM prati tathAvyAkhyAnAt UrNanAbhAdestatvAdijanyotpattistu laukikazramasiddhakAryakAraNabhAva prasiddhimanurudhya, sarvalokAdisRSTizca tattadRSTivyaktimabhipretya yadA yat pazyati tatsamakAla tat sRjatItyatra tAtparyAt / na cAvidyA sahakRtajIvakAraNakatve jagadvaicitryAnupapattiH, jagadupAdAnasyAjJAnasya vicitrazaktikatvAt, upapattyantaraM cAtra siddhAntabindukarupalatikAdAvabhihitam, vAsiSTa vArtikAmRtAdAvAkare spaSTamevoktaM- yathA " avidyAyonayo bhAvAH sarve'mI budbudA iva / kSaNamudbhUya gacchanti jJAnaikajaladhau layam // 1 // " ityAdi, tasmAd brahmAtiriktaM dvaitajAtaM jJAnajJeyarUpamAvidyakameveti prAtItikaravaM sarvasyeti siddham, 'rajjusarpAdivad vizvaM nAjJAtaM saditi sthitam / prabuddhadRSTisRSTitvAt suSuptau ca layazruteH // 1 // " [ ] iti / 61 dRSTisRSTivAde vAdAntarato vizeSamupadarzayati- asmi~zca pakSe iti / " jIva evezvarajJAna " ityasya sthAne ' jIva evezvarAjJAna' iti pATho yuktaH, IzvaraviSayakaM yadajJAnaM jIvasya tadvazAt tatsahakArAjjIva eva jagata upAdAnakAraNaM nimittakAraNaM cetyarthaH / vAdAntare kasyacit prAtItikaM sattvaM kasyacid vyAvahArikaM sattvaM brahmavyatiriktasya, dRSTisRSTivAde tu brahmavyatiriktasya sarvasya prAtItikasatsvamevetyAha- dRzyaM veti / dRSTisRSTivAde yayeka eva jIvastadA jIvabheda upalabhyamAnaH kathamupapadyatAmityapekSAyAmAha - dehabhedAditi vastuto jIva eka eva, dehabhedAt tadbhedopalambhastu bhramarUpasvAnna jIvabhedasAdhane prabhurityarthaH / asmin mate ekasya jIvasyAtmasAkSAtkAre sati mokSo yadA bhaviSyati tadaiva sa mokSaH sarvajIvamokSAtmakaH, na tvidAnIM paryantaM kasyApi muktirupajAtA, zukAdInAM mokSapratipAdanamarthavAdamAtramupadarzayatiekasyaiveti- asya mokSa ityanena sambandhaH, svena kalpito yo guruH zAstrAdizca tadupabRMhitastadupaSTambhena janito yaH svasyaiva brahmasvarUpasya zravaNa-mananAdiH, AdipadAnididhyAsanAparigrahaH, tasya dAda- bhUyo bhUyo'bhyAsAdAtmasAkSA tkAre - parabrahmAtmakatvasAkSAtkAre sati ekasyaiva jIvasya mokSo bhavati, evakAreNa jIvAntarasyAbhAvAnna mokSa ityAveditam / nanvevaM yadyeka eva jIvo'tastasyaiva mokSastarhi zukra- vAmanAdInAM zAstre mokSapratipAdanaM viruddhayata ityata Aha- zukAdInAmiti / arthavAdaH prazaMsAmAtram / tadevaM brahmAdvaitavAde vedAnte jIvezvara vibhAgavyavasthA avAntaramatabheda nibandhanA bahudhopadarzitA, vastuni vikalpAsambhavAt tatra kazcideka eva prakAro yujyate, anye prakArAstu kalpanAmAtranibandhanA na pramANavIthIma - taranti, yo'pyekaprakAro vastubhUtaH so'pi viruddhapakSasamAhArAntargato'nirdhAritasvarUpa eva na caiteSAM parasparaviruddha prakArANAM prAmANyamAtmasAtkartuM zakyamataH kasyAnopAdAnaM kasya parityAgo vA nyAyya iti sandihAnastaTasthaH zaGkate - nanviti / tasmAt prakArabhedakalpanA lakSaNavikalpAsambhavaprayuktavastuviSayaka parasparaviruddha mataprAmANyAbhAvAt / atra darzitamateSu / kiM ddeyaM kiM mataM nopAdeyam, kimupAdeyaM kiM mataM svIkaraNIyam / uttarayati-ka evamAheti vastuni vikalpo na saMbhavatItyevaM ka Aheti, kAkkA na ko'pyevaM kathayatIti / tataH kiM vastuni vikalpaH sambhavatItyapekSAyAmAha - sthANurvetiekasminnapi vastuni ' ayaM sthANurvA syAdayaM puruSo vA bhavedayaM kimu rAkSasaH' ityAdivikalpAnAM pravRtterdarzanAdityarthaH / Yo THERE ARE 313 " Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNiyAM samalaGkRto nayopadezaH / "" sambhavatIti, sthANurvA puruSo vA rAkSaso vetyAdivikalpAnAM vastuni pravRttidarzanAt / atAttvikI sA kalpanA puruSabuddhimAtraprabhavA, iyaM tu zAstrIyA jIvezvaravibhAgAdivyavastheti kathaM tatra vikalpasparza iti cet ? nUnamatimedhAvI bhavAn yenetthaM vadasi, advitIyAtmatattvaM hi pradhAnaM phalavattvAdajJAtatvAcca prameyam, zAstrasya jIvezvaravibhAgAdikalpanAstu puruSabuddhiprabhavA api zAstreNAnUdyante tattvajJAnopayogitvAt " phalavatsannidhAvaphalaM tadaGgam " [ ] iti nyAyAt bhUmasiddhasyApi zrutyAnuvAdanabhAvAt / etena dvaitasamAnAzrayaviSayatvaniyamAjjaDaiva prAmANyaprayojanAbhAvenAjJAnAnaGgIkArAt, tadavananvekasvarUpe puruSe sthANau vA yeyaM sthANurvA'yaM puruSo vA'yaM rAkSaso vA'yamityAdikalpanA sA na vastunibandhanA kintu puruSabuddhimAtra prabhavetyanekadhA sambhavati, jIvezvara vibhAgavyavasthA tu zAstrIyA vastutattvanibandhanaiveti vastuna ekasvarUpatvA dekasvarUpaiva sA bhavitumarhati, na nAnakasvarUpA yato vastuni na vikalpasparza ityAzaGkate - atAtvikI seti / atAsvikI apAramArthikI / sA sthANurvA puruSo vetyAkArA / iyaM vilasya jIvezvaravibhAgavyavasthetyanenAnvayaH / tatra zAstrI. yAyAM jIvezvaravibhAgAdivyavasthAyAm / samAdhatte - nUnamiti - nizcitamityarthaH / " dhIrdhAraNAvatI meghA " iti vacanA dati meghAvItyasyAtyantadhAraNAzAlibuddhimAnityarthaH, upahAsavacanaM cedam, yato jIvezvaravibhAgAdikalpanAH puruSabuddhiprabhavA eva, tAsAmanuvAdamAtraM zAstreNa na ca tatra zAstrasya prAmANyam, anyAjJAta evArthe zAstrasya prAmANyAbhyupagamAdityazAstrIyA. svapi jIvezvaravibhAgAdikalpanAsu zAstrIyatvamavadhArayato bhavato'timedhAvitvaM nAstyeveti / yena atimedhAvitvena, arthAd atimUDhatvena / ittham atArivakI setyAdisvarUpam / zAstrIyaM tattvamadvitIyAtmatattvam, jIvezvara vibhAgAdikalpanA na zAstrIyA: kintu puruSabuddhiprabhavA ityetat spaSTayati-advitIyeti / " prameyam, zAstrasya " ityasya sthAne " prameyaM zAstrasya / iti pATho yuktaH, hi yataH phalavattvAdajJAtatvAca pradhAnaM sadadvitIyAtmatattvaM zAstrasya prameyamiti tadeva zAstrIyamityarthaH / puruSabuddhimAtra prabhavANAmapi jIvezvaravibhAgAdikalpanAnAM tattvajJAnopayogitvAcchAstreNAnuvAdaH " asatye vartmani sthitvA tataH satyaM samIhate" [ ] iti vacanAdityAha - jIvezvara vibhAgAdikalpanAstviti / tattvajJAnopayogitvena pramANAntarasiddhAnAmapi tAsAM zAstreNAnuvadanaM nyAyyamityAvedayati- phalavaditi yathA darza- paurNamAsAbhyAM svargakAmo yajeteti vidhiH svargaphalakadarzapaurNamAsayAgapratipAdakatvAt phalavAn, tatprakaraNapaThitaH samidho yajatItyAdividhiH samidhA yAgAdiprayAjapaJcakAphalavatpratipAdakatvAdaphala: san darzapaurNamAsAdiyAgavidhyaGgaM bhavati-samidyAgAdibhirupakRtya darzapaurNamAsAbhyAM svarga bhAvayediti, tathA prakRte'pi advitIyAtmatattvajJAnAnmokSa iti mokSarUpaparamapuruSArtha sAdhana jJAnaviSayatvAdadvitIyAtmatattvaM phalavat tatpratipAdakavacanamapi tathA tatsannidhau zrUyamANaM pramANAntarasiddhamapi jIvezvaravibhAgAdikamaphalaM sat tadaGgamiti pramANAntarasiddhAnAmapi tAsAM zAstreNAnuvadanaM yuktamiti mukulito'rthaH / bhUmasiddhasyApItyasyAnekapramANasiddhasyApItyarthaH / etenetyasyAyameva parihAra ityanantaraM jJAtavya iti pUritenAnvayaH / 'dvaitasamAnAzrayaviSayatvaniyamAjjaDeva prAmANyaprayojanAbhAvenAjJAnAnaGgIkArAt " ityasya sthAne " advaitasya caitanyasya ajJAnAzrayaviSayatvaniyamAt; jaDe va pramANaprayojanAbhAvenAjJAnAnaGgIkArAt " iti pATho yuktaH, advaitasya- advaitasvarUpasya caitanyasya zuddhabrahmaNaH, ajJAnAzraya viSayatvaniyamAt - advitIya caitanyamevAjJAnasyAzrayo'jJAnasya viSayazcetyevaM niyamAt, " Azrayatva- viSayatvabhAginI nirvibhAgacitireva kevalA / pUrvasiddhatamaso hi pazcimI nAzrayo bhavati nApi gocaraH // 1 // [1.319 ] iti saMkSepazArIrakavacanAt, jaDe ca- caitanyabhinne punaH, pramANaprayojanAbhAveneti - caitanyasya svayaM prakAzasvarUpatvAt tatrAjJAnarUpAvaraNAbhAve tatprakAzaH sarvadaiva syAt yathA dIpasya prakAzasvarUpasya zarAvAdyAvaraNAbhAve prakAza iti caitanye AvaraNarUpAjJAnakalpane pramANaM vidyate, jaDasya tu svayaM prakAzarUpatvAbhAvAt prakAzasvarUpa nirAkRtacaitanyatAdAtmyAbhyAsAdeva prakAzo nAnyatheti tatrAvaraNakalpane pramANaM na vidyate na vA kimapi prayojanam, caitanye tu satyAvaraNe na prakAzaH, tadapagame tu prakAza ityevaM prayojanaM vidyate, tathA yAvadajJAnasambandhastAvad vandhaH, sarvathA tadapagame mokSa ityevamapi prayojanaM vidyate, evaM ca jaDe pramANa- prayojanayorabhAve nAjJAnasyAnabhyupagamAdityarthaH / nanvevaM jaDe'jJAnAbhAtre zuktayajJAnaM rajjvajJAnamityevaM zuktirajjvAdAvajJAnavyavahAro na syAdityata Aha-tadavacchinneti zutyAyavacchinnetyarthaH, tatra zuktyAdau, tathA ca zuktya 314 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyo samalato nayopadezaH / - - cchinna caitanyAjJAnAdeva tatrAjJAnavyavahAropapatteH, prAmANyasya cA'jJAtajJApakatvarUpasvAt , anyathA smRterapi tadApatteriti vedAnteSu sarvatraivaM virodhe'yameva parihAraH, tadAha vArtikakAra: " yayA yayA bhavet puMso, vyutpattiH pratyagAtmani / / ___sA saiva prakriyA jJeyA, sAdhvI sA vAnavasthiteH // " [ ___ iti zrutitAtparyaviSayIbhUtArthaviruddhaM tu mataM heyameveti nAtiprasaGgaH, sa ca jIvo'jJAnabahutva. vAdinAM hiraNyagarbha-virADAdibhedena nAnA, ajJAnakye'pi tattacchaktibhedAt tajAntaHkaraNabhedAd vA nAnetyapi vadanti / tatra tattvajJAnena zaktirantaHkaraNasya vA nivRttiriti baddhamuktavyavasthA, jIvabheda eva kramamuktiphalAnAM hiraNyagarbhAyupAsanAvAkyAnAM " na tasya prANAH " [ bRhadAraNyakopaniSad, 4. 4. 6. ] ityAdInAM cAJjasyenopapattiH, ekajIvavAde tUpAsanAvAkyAnAM kramamuktiphalazravaNamarthavAdamAtram , krameNaiva muktyaGgIkAre kramamuktiphalAnAmupAsanAnAM bahutvenaikasyaiva phalavattve'pItareSu zAnamityasya zuktyavacchinnacetanyAjJAnamityarthaH, evaM rajjvajJAnamityAdarapi rajjvavacchinna caitanyAjJAnamityAdirevArthastathaiva taspavahAropapattiriti / yacca zuddhacaitanyabhinnaM tat sarvamapi pramANAntarajJAtameveti tatpratipAdakazrutivacanasyAzeSasyApi ajJAtajJApakatvalakSaNaM prAmANyaM na syAdityapyadvaitapratipAdakavedAnteSu dvaitapratipAdakavedavacanena virodha ityAzayenAha-prAmANyasya ceti-prAmANyasya veti pATho'pi, vAkAraH punararthaka evN| anyathA prAmANyasyAjJAtajJApakatvarUpatvAnabhyupagame / tdaaptte| prAmANyApatteH / ayameva advitIyAtmatattvavyatireke vedavacanasyAnuvAdakatvameva, na tu prAmANyamityevaMrUpa eva / uktArthe vArtikakArasammatimupadarzayati- tadAheti / yayA yayA yAdRzyA yAdRzyA jIvezvaravibhAgAdikalpanAlakSaNaprakriyayA! paMsaH pramAtuH / pratyagAtmani zuddhacaitanyalakSaNAtmani / vyutpattiH samyagaragatiH / bhavet syAt / "sA vAnavasthitaH" ityasya sthAne "sA cAnavasthitA" iti pAThaH samyag sA prakriyA, amukapramANavetyevaM kalpakAnAM puruSajJAnAnAmanantasvAnAcadhArayituM zakyatyanavasthiteti tadarthaH / tasmAt kimatra heyaM kimupAdeyamiti yat pRSTaM tatrAha- zrutitAtparyetiatitAtparyaviSayIbhUtArthaviruddhamatasya heyatve kathite zratitAtparyaviSayIbhUtArthAviruddhamatasyopAdeyatvamuktaprAyamiti kaNThatastadanukAvapi na nyUnatvamiti bodhyam / nAtiprasaGkana heyamatasyopAdeyatvaprasaGgaH, upAdeyamatasya ca heyatvaprasaGgaH / sa ca jIvaH ajJAnopahitacaitanyalakSaNo jIvazca, asya nAnetyanenAnvayaH / ajJAnalakSaNopAdhibahutvAt tadupahitacetanya lakSaNajIvasya hiraNyagarbha-virADAdibhedena nAnAtvamabhihitam, idAnImajJAnasyaikye'pi prakArAntareNa jIvasya nAnAtvaM svIkarvatAM matamupadarzayati- ajJAnakye'pIti / tattacchaktibhedAta tattajjIvaM prati ekasyaivAjJAnasyAvaraNazaktivikSepazaktibhedAt / vA athavA / tajAntaHkaraNabhedAt yAvanto jIvAstAvanyajJAnajanyAntaHkaraNAni, teSAM bhedAt / nAnA jIvo nAnA / vadantItyanenAsvarasaH, sa ca- yathA'jJAnasyaikyaM tathA jIvasyApyaikyameva tathApi vibhinna zaktisambandhAdu vibhinnAntaHkaraNasambandhAd vA pratiniyatabandhAdivyavasthopapattejavisya nAnAtvAbhyupagamo na jyAyAnityAdirUpaH / athavokta dizA jIvabhedasyaiva yuktatvaM na satra vadantItyanenAsvaraso'bhipreto'pItyAzayenAhatatreti- uktaprakAreNa jIvabhedapakSe ityarthaH / "zakti" ityasya sthAne "zaka" iti pATho yuktaH, yadyapi tattva. zAnena zakterantaHkaraNasya vA nivRttau yajIvabhedaprayojakazaktyantaHkaraNanivRttistasya jIvasya muktirityevaM muktiniyama evopapAdito na tu bandhaniyama upadArzata iti tAvanmAtroktyA bandhamuktavyavasthA nopadarzitA bhavati tathApi zakterantaH. karaNasya vA nivRttyA muktivyavasthitau zakterantaHkaraNasya vA sattvAd bandhasyApi vyavasthitirarthAt prAptaiveti yajIvabhedaprayojakasya zakerantaHkaraNasya vA sattvaM tasya jIvasya bandho yajIvabhedaprayojakasya zakterantaHkaraNasya vA nivRttistasya jIvasya mokSa ityevaM bhavati baddhamuktavyavastheti / jIvabhedapakSa eva vedavacanAnAM keSAJcit sarvathopapattirityAha-jovabheda eveti / AJjasyena akuTilaprakAreNa / evaM jIvabhedapakSe baddhamuktavyavasthAdikamupadaye jIvaikyavAde tadupadarzayati-ekajIvavAde tviti-"krameNava" ityasya sthAne "akrameNava' iti pATho yuktaH, ekajIvavAde jIvasamaSTirUpa eka eva jIvastasya Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| - - tacchravaNasyArthavAdatAyA AvazyakatvAt , phalavattA tu tAsAM sattvazuddhidvArA zravaNAdhikAropayogAt , pramAtRbhedAGgIkArAt tattatphalabhogottaramimamiti vizeSaNAdetatkalpAvacchedena mAnavabhavAnAvRttyA vA bhaviSyati, tadevaM vyavasthitamekAnekavA dinAM jIvasvarUpam / tatrAntaHkaraNamadhyasyate'hamiti rajavAmiva sarpaH kevalasya tasya sAkSibhAsyatvAt , tattakAryAkArapariNatasyaiva sAkSiNA bhAnamityahamAkAreNa pariNatasya tasyAbhyAso'yamahaGkArAdhyAsa iti gIyate / ayaM ca na sopAdhika upAdherabhAvAt, ahamajJa iti svahaGkArAjJAnayorekacaitanyAdhyAsAd dagdhRtvAyasorekavatisambandhAdayo dahatItivat / taccAntaHkaraNaM smRti-pramANa-vRttisaGkalpavikalpA-'haMvRtyAkAreNa pariNataM citta-buddhi-mano-ahaGkArazabdaimuktireva sarvajovamuktirityevamakrayeNaiva muktyaGgIkAre ityarthaH / ekasyaiva phalavatve'pIti- yenopAsanenaikajIvamuktilakSaNasarvajIvamuktistasyaivopAsanasya muktirUpaprayojanavarave'pItyarthaH / itareSu muktiphalakopAsanavyatiriktopAsaneSu / tacchavaNasya muktirUpaphalavattvazravaNasya / yadi cAnyopAsanavacanAnAmarthavAdamAtrarUpatvena na phalavattvaM tarhi niSprayojanAnAM teSAmAcaraNaM prekSAvadbhirakartavyapaddhatimApadyata ityata Aha- phalavattA viti, tAlAm anyopAsanAnAm, anyopAsanAbhirantaHkaraNa. zudyA tadanuSThAtA mumukSuH puruSaH zravaNAdyadhikArI bhavati, tatazca sa mukto bhavatItyevamanyopAsanAnAM sattvazuddhidvArA zravaNAdhikAropayogAt phalavattetyarthaH / nanu jIvasyaikatve tattadupAsanAnantaramapi bhave punarAvartanamastyeva, ekasya jIvasya jIvasamaSTayabhimAnino muktau satyAmazeSajIvAnAM punarbhavAnavatAro nAnyatheti tattadupAsanAnantaraM bhavAnAvRttizravaNaM kathaM sajatamityata Aha--pramAtRbhedAGgIkArAditi- jovasyaikatve'pi tattadantaHkaraNasyAjJAnajasyAnantazaktyAkalitAjJAnazaktibhedAta tattavRttyavacchinnacaitanyalakSaNapramAturbhedasya svIkArAd vibhinnasya tattadupAsanakartuH pramAtustattatphalopabhogottaraM punaranAvRttyA bhavAnAvRttizravaNaM susjtmityrthH| vA athavA / tattadupAsanAphalapratipAdikA zrutiH "imaM mAnavamAvarta nAvartate" [chAndogyopaniSad, 4. 15. 6.] ityevaMrUpA, tatra mAnavamAvartamityasya imamiti vizeSaNAt imamiti vizeSaNopAdAnAt etatkalpAvacchedana yasmin kalpe yasya hiraNyagarbhAdhupAsanaM tatkalpAvacchedena tasya mAnavabhavAnAvRttyA bhavAnAvRttizravaNamupapannaM bhaviSyatItyarthaH, brahmaNo divasasya yAvAn samayaH sa ekakalpatayocyate, brahmadinaM kramikotpannacatudezamanvavasthAnasamayo bhavati, ekaikasya manordivyaikasaptatiyugAvasthAnam, "manvantaraM tu divyAnAmekasaptatiH" ] iti vacanAt, kRtayugAdiyatuSTayaM divyayugamekamucyate, divyaM yugasahasraM tu brahmaNo dinamiti vacanAca divyayugasahanapramANaM brahmaNo dinaM tatpramANa kazcaikakalpastadavacchedena tatkalpAdhikaraNakahiraNyagarbhAyupAsanakartRNAM bhavAnAvRttiH, na punaH sarvathA bhavAnAvRttiriti bhaavH| upasaMharati-tadevamiti / tatra niruktasvarUpe jIve / antaHkaraNamitiahamityevarUpeNAntaHkaraNamadhyasyate ityarthaH / utAdhyAse nidarzanamAha-rajjvAmiveti- rajjvAM yathA sarpo'yamityevaM sAdhyAsastathetyarthaH / ahamAkAraNAntaHkaraNasya jIve kimarthamadhyAsa iSyata ityapekSAyAmAha- kevalasyeti- ahamAdyAkA. reNApariNatasyetyarthaH / tasya antaHkaraNasya / "sAkSimAsyatvAt" ityasya sthAne " sAkSyabhAsyatvAt" iti pATho yuktaH 1 'ahaM sukhI, ahaM duHkhI, ahaM yate' ityevamantaHkaraNaM pratIyate na tu kevalamiti kevalasya tasya sAkSiNApya. bhAnAdahamityevaMrUpeNa jove tasyAdhyAsastadbhAnAnyathAnupapattyA kalpyate ityarthaH / amumevArtha spaSTayitumAha- tattatkAu~titattatkAryAkArapariNatasyavetyanantaraM tasyeti dRzyam , evakAreNa tattakAryAkAraNApariNatasya tasya vyavacchedaH, tasyetyasyAntaHkaraNasyetyarthaH / jIve'hamityA kAreNa yo'ntaHkaraNasyAdhyAsalakSaNo'haGkAraH sa upAdherabhAvAna sopAdhika: kintu nirupAdhika evAyamityAha-ayaM ceti| antaHkaraNasya jIve'hamityAkAraNAdhyAsato'haGkArasvarUpaniSpattistasyAGkArasyAjJAnasya caikacaitanye. 'dhyAsAdahamajJa iti pratItirupapadyata ityAha- ahamajJa iti viti| ubhayorekasya sambandhAt kAryAntaraM bhavatItyatra dRSTAntamAhadagdhRtveti / ekasyaivAntaHkaraNasya cittabuddhimano'haGkArazabdena vyavAhiyamANatvaM kAryabhedAdupadarzayati- taccAntaHkaraNamiti / smRtIti-smRtyAkhyavRttirUpeNa pariNa mantaHkaraNaM cittamiti vyavAhiyate, pratyakSAnumAnAdipramANavRttirUpeNa pariNatamantaHkaraNaM buddhirityabhidhIyate, saGkalpavikalpAdivRttirUpaNa pariNatamantaHkaraNaM mana iti gIyate, ahamAkAravRttirUpeNa pariNatamantaHkaraNamahaGkAra ityevaM vyapadizyate, antaHkaraNasya niruktacatuthyarUpatvaM saMvadatIdaM vacanamU- mano buddhiraddaGkArazcittaM karaNamiSyate Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNimyAM samalaGkato nyopdeshH| 317 vyavahiyate, idamevAtmatAdAtmyenAdhyasyamAnamAtmani sukhaduHkhAdisvadharmAdhyAse upAdhiH, sphaTike japAkusumamiva lauhityAvabhAse / evaM prANAdayastaddharmAzcAzanIyAH pipAsAdayaH tathA, zrotrAdayo vAgA. dayazca taddharmAzca badhiratvA-'ndhatvAdayo'dhyasyante, tathA dehastaddharmAzca sthUlatvAdaya Atmanyadhyasyante / tatrendriyAdInAM na tAdAtmyAdhyAsaH, ahaM zrotramityapratIte:, dehastu manuSyo'hamitipratItestAdAtmyenAdhya. syate, evaM caitanyasyApyahaGkArAdiSu dehaparyanteSvadhyAsaH svIkArya:, adhyAsavyavadhAnatAratamyAca prameyatAratamyam, taduktaM vArtikAmRte " vittAt putraH priyaH putrAt , piNDaH piNDAt tathendriyam / indriyebhyaH paraH prANaH, prANAdAtmA paraH priyaH // " sakulpAdhyavasAyAdilakSaNA viSayAstvamI // 1 // " iti / caitanye'ntaHkaraNAhakArAderadhyAsasya nirupAdhikasvamupadarya Atmani sukha-duHkhAdidharmAdhyAsasya sopAdhikatvamupadarzayati- idameveti- niruktasvarUpamantaHkaraNamevetyarthaH / AtmatAdAtmyenAdhyasyamAnama Atmani tAdAtmyenAdhyasyamAnaM sat, asyopAdhirityanenAnvayaH / svadharmatiantaHkaraNadharmetyarthaH / svadharmAdhyAse khasyopAdhitve dRSTAntamAha-sphaTika iti-japAkusumaM yathA khagatalauhityadharmasya sphaTike'vabhAse upaadhistthetyrthH| yathA'ntaHkaraNa-taddharmasukha-duHkhAdInAmAtmanyadhyAsastathA prANAdInAM taddharmANAmazanIyAdInAmAtmanyadhyAsaH, evaM zrotrAdInAM jJAnendriyANAM vAgAdInAM karmendriyANAM taddharmANAM badhiratAdInAM cAtmanyadhyAsa ityAha . evamiti / taddharmAzca prANAdidharmAzca / "zcAzanIyAH pipAsAdayaH tathA," ityasya sthAne 'vAzanIyApipAsAdayaH, tathA' iti pAThaH samIcInaH / taddharmAzca zrotrAdidharmAzca / andhatvAdaya ityatrAdipadAt kuSThAdInAM tvagAdidharmANAM bhUkatvAdInAM vAgAdidharmANAmupagrahaH / deha-taddharmANAmapyAtmanyadhyAsa ityAha-tathA deha-iti / taddharmAzca dehadharmAzca / indriyAdInAM tAdAmyAtirikasambandhenaivAdhyAso na tAdAtmyasambandhenetyAha-tatreti- AtmanItyarthaH / AtmanIndriyasya tAdAtmyAdhyAsAbhAve hetumupadarzayati- ahaM zrotramityapratIteriti- etaca 'ahaM cakSuH, ahaM ghrANam' ityAdyapratIteriti hetoragyupalakSaNam / dehastu tAdAtmyenAtmanyadhyasthata iti sahetukamupadarzayati-dehastviti / yathA caitanye'hArAdInA. madhyAsastathA caitanyasyApyahaMkArAdidhvadhyAsaH, so'yamanyo'nyAdhyAsa ityAha- evamiti / caitanyamAtmasvarUpaM paramapremAspadam, tatra yasthAbhedAdyadhyAsastasya vA yatrAbhedAyadhyAsastatrApi prema bhavati, kintu sAkSAyavyavadhAnenAdhyAse utkRSTaM prema, tato vyavadhAnataratamabhAvAbhyAsitAdhyAsatastadapakRSTataratamabhAvApannaM prema bhavatItyAha-adhyAsatAratamyabhAvAJceti / "premayatAratamyam" ityasya sthAne "premNastAratamyam" iti pATho yuktaH / ukkArthe vArtikAmRtasammatimupadarzayati- taduktaM vArtikAmRta iti / vittAditi- vittaM-dhanaM sarvasyAtmanaH priyaM bhavati. paramapremAspadasyAtmano vitte svasvatvasambandhAdhyAsAt , tato'pyutkRSTasvatvAdhyAsAdutkRSTapriyaH putro bhavati, putrAdapi piNDaH zarIraM svatAdAtmyApannAhakAratAdAtmyAdhyAsAduskRSTatarapriyaM bhavati, tathA uktaprakAreNa piNDAdapyutkRSTatamapriyamindriyaM bhavati, indriyebhyo'pi pararA-atyantotkRSTapriyAH prANA bhavanti. uktebhyaH sarvebhyo'nantaranirdiSTaprANebhyaH paro niratizayaH priya AsmA bhavatItyarthaH / AtmanaH paramapremAspadatvaM ca paJcadazyA tattvavivekaprakaraNe'pyuktam "iyamAtmA parAnandaH paramapremAspadaM yataH / mA na bhUvaM hi bhUyAsamiti premAtmanIkSyate // " [ idaM ca padyamitthaM vyAkhyAtam- bhavatyece saMvido nityatvaM svaprakAzatvaM ca tataH kimityata Aha- iyamiti- atrAyaM prayoga:- "iyamAtmA saMvid bhavitumarhati, nityatve sati svaprakAzavAda, yajaiva na tadevaM yathA ghaTa:' ityAtmano nitya. saMvidUpatvaprasAdhanena satyatvamapi sAdhitaM bhavati, nityatvAtiriktasatyatvAbhAvAnnityatvaM satyatvaM tad yasyAsti tannityaM satyamiti vAcaspatimirutatvAditi bhaavH| Atmana AnandarUpatvaM sAdhayati- parAnanda iti- AtmetyanuSajyate, parazvAsAvAnandazceti parAnando niratizayasukhasvarUpa ityarthaH, tatra hetumAha- pareti-- yato yasmAt kAraNAt parasya- nirupAdhi. katvena niratizayasya, premNaH- snehasya, Aspada- viSayastasmAt , atredamanumAnam- AtmA paramAnandarUpaH paramapremAspada Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / tenAnyo'nyAbhyAsAJcidacidranthirUpo'yamadhyAsaH samUhAlambana bhrama vadavazyamatretaretarAdhyAsasyAbhyupagantavyatvAt / ayameva saMsAro mAyAzabalAzcidAtmanA AkAzAdikrameNa liGgazarIrAtmakApaJcIkRta svAt, yaH paramAnandarUpo na bhavati nAsau paramapremAspadamapi yathA ghaTaH, tathA cAyaM paramapremAspadaM na bhavatIti na tasmAt paramAnandarUpo na bhavatIti na / nanvAtmani dhi mAmiti dveSasyopalabhyamAnatvAt premAspadatvamevAsiddham, kutaH parapremAspadatvamityAzaGkya tasya duHkhasambandhanimittakatvenAnyathAsiddhatvAt premNazcAtmanyanubhavasiddhatvAnmaica miti pariharatimAna bhUvamiti / hi yasmAt kAraNAdAtmani viSaye mA na bhUvam ahaM mA bhUvamiti na mamAsatvaM kadApi mA bhUt, kintu bhUyAsameva sadA sattvameva mama bhUyAdityevaMvidhaM premekSyate - sarvairanubhUyate, ato nAsiddhirityarthaH / tatpremNaH paramalapratipAdanaparamidaM padyam - 45 ' tat premAtmArthamanyatra naivamanyArthamAtmani / atastatparamaM tena paramAnandatA''tmanaH / " [ ] tadvayAkhyAnaM yathA - nanu mA bhUt svarUpAsiddhiH premNaH paratve bhAnAd vizeSaNAsiddhirhetorityAzayAha- tatpremeti, anyatra svAtirike putrAdau yat prema tad AtmArtham teSAmAtmazeSatvanimittakameva na svAbhAvikam evamAtmani vidyamAnaM premAnyArthaM na, Atmano'nyazeSatvanimittakaM na bhavati kintvAtmatvanimittakameva ato nirupAdhikatvAt tat paramaM niratizayam / phalitamAi - teneti - tena niratizayapremAspadatvenAtmanaH paramAnandatA niratizayasukhasvarUpatvaM siddham // pati-jAyAdInAM sarveSAmAtma mogArthatvAdAtmana eva paramapremAspadasvamityatredamapi tRptidIpaprakaraNagataM padyaM sAkSibhAvamA zrayatipati-jAyAdikaM sarvaM tattadbhogAya necchati / kinsvAtmabhogArthamiti zrutAvudghoSitaM bahu // 1 // " etadvyAkhyAnaM yathA - nanvAtmano bhoktRtvapratiSedhastatprasaktipUrvako vaktavyaH, sA tu na vidyata asaGgatvAdAtmana ityA zaGkaya tasyAH svAnubhavasiddhatvAnmaivamityabhipretya tadanuvAdikAM zrutimarthato'nukrAmati- patijAyeti - " navA patyuH kAmAya patiH priyo bhavati " ityArabhya " Atmanastu kAmAya sarve priyaM bhavati " ityantena [ pati-jAyAdikasya prapaJcasyAtmano bhogAyatanatvaM pratipAdyate, tata Atmano moktRtva prasaktirityarthaH // ] vAkyasandarbheNa teneti - caitanye'haGkArAdeH aGkArAdau caitanyasya cAbhyAsenetyarthaH / anyo'nyAdhyAsAt parasparAdhyAsAt / cidacihnanthirUpo'yamadhyAsaH ayamanantarAbhihito'nyo'nyAbhyAsaH AtmA cit, ahaGkArAdikramacit tayopranthirUpo'ti kaThinabandharUpaH, caitanye'haGkArAderadhyAso bhramo'haGkArAdau caitanyAdhyAso'pi bhramaH so'yaM bhramadvayAtmakaH samUha(lambana bhramavadavazyameSitavya ityAha- samUhAlambaneti / ayameva saMsAra cidacihnanthirUpo yo'yamadhyAso'nantaramupadarzita: sa eva saMsAraH, tatra kasya kuta utpattiryato'yaM vistRtasvarUpazca kAstItyapekSAyAmutpattikramamupadarzayati- mAyAzabalAditi - mAyAsamanvitAdityarthaH / cidAtmanA " ityasya sthAne " cidAtmano " iti pAThaH samucitaH / AkAzAdikrameNeti- mAyAsaMvalitAccidAtmana AkAzaH sambhUtaH, AkAzAd vAyussambhUtaH, vAyostejassaJjAtam, tejaso jalamuzpannam, jalAt pRthivI samutpannetyevaM krameNetyarthaH / liGgazarIrAtmakApaJcIkRtabhUtotpattAviti etattattvAva bodhanAya paJcadazIgatatavaviveka prakaraNasthAni kAnicit padyAni savyAkhyAnAnyupadarzyante 66 71 'tamaH pradhAna prakRtestadbhogAyezvarAjJayA / viyat pavana-tejo'mbu-bhuvo bhUtAni jajJire // kramaprAptaM sUkSmazarIraM tadupAdhikaM jIvaM vyutpAdayituM tatkAraNAkAzAdisRSTimAha - tamaH pradhAneti teSAM prAjJAnAM bhogAyasukha-duHkhasAkSAtkAra siddhaye, tamaH pradhAnaprakRteH- tamoguNapradhAnAyAH prakRteH pUrvoktAyA upAdAnakAraNabhUtAyAH sakAzAdIzvarAjJayA- IzanAdizaktiyuktasya jagadadhiSThAturAjJayA IkSApUrvaka sarjanecchArUpayA nimittakAraNabhUtayA viyadAdipRthivyantAni paJca bhUtAni jajJire - prAdurbhUtAni utpannAnItyarthaH / " sattvAMzaiH pazcabhisteSAM kramAdIndriyapaJcakam / zrotra tvagakSi- rasana-prANAkhyamupajAyate // " bhUtasRSTimabhidhAya bhautikasRSTimabhidadhAna Adau jJAnendriyasRSTimAha- sattvAMzairiti teSAM viyadAdInAM paJcabhiH sattvAMza:sattvaguNabhAgairupAdAnabhUtaiH, zrotra tvagakSi- rasana-prANAkhyadhIndriyANi jJAnendriyANi teSAM paJcakaM kramAdupajAyate, ekaikabhUtasattvAMzAdekaikamindriyaM jAyata ityarthaH // Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / bhUtotpattau keSAzcinmate tebhya eva pazcIkRtabhUtotpattau saMpradAyamate ca teSAmeva saMyogavizeSAvasthAnAM tattvasvIkAre tebhyo brahmANDabhUdharAdicaturdazabhuvanacaturvidhasthUlazarIrotpatteH, ata eva siddhAbhidhAnAt. ___"tairantaHkaraNaM sarvairvRttibhedena tad dvidhA / mano vimarzarUpaM syAd buddhiH syAnnizcayAtmikA // " sattvAMzAnAM pratyekamasAdhAraNakAryANyabhidhAya sarveSAM sAdhAraNaM kAryamAha- tairiti-taiH saha- sattvAMzaiH sarvaiH sambhUya vartamAnarantaHkaraNabaddhayapAdAnabhataM dravyamapajAyata ityanuSaGgaH, tasyAvAntarabhedaM sanimittamAha-vRttIti bhedana- pariNAmabhedena, dvidhA - dviprakAraM bhavati, vRttibhedameva darzayati- mana iti-vimarzarUpaM- vimarzaH saMzayAtmikA vRttiH sA svarUpaM yasya tat tathA, tanmanaH syAt , nizcayAtmikA - nizcayo'vyavasAyaH sa AtmA svarUpaM yasyAH sA nizcayAtmikA vRttirbuddhiH syAt // " rajoMzaH paJcabhisteSAM kamAt karmendriyANi tu / vAk-pANi-pAda-pAyUpasthAbhidhAnAni jajJire // " kramaprAptAnAM rajoM'zAnAM pratyekamasAdhAraNakAryANyAha-rajoMzairiti- teSAM-viyadAdInAmeva, paJcabhI rajoza:- rajobhAgestUpAdAnabhUtaH, vAk-pANi pAda pAyUpasthAbhidhAnAni- etannAmakAni, kaundriyANi- kriyAjanakAni indriyANi "teH sarvaiH sahitaH prANo vRttibhedAt sa paJcadhA / prANo'pAna: samAnazcodAna-dhyAnau ca te punaH // " rajozAnAmevaM sAdhAraNa kAryamAha-taiH sarvairiti - sAhitaiH sambhUya kAraNatAM gataH, prANo jAyata iti zeSaH, tasyAvAntara. bhedamAha-vRttibhedAditi- sa prANo vRttibhedAt prANAdivyApArabhedAt paJcadhA- paJcaprakArako bhavati, vRttibhedAneva darzayatiprANa iti, te puna:-te tu bhedAH prANAdizabdavAcyA ityarthaH / / __"buddhi-karmendriya-prANapaJcakarmanasA dhiyA / zarIraM saptadazabhiH sUkSma taliGgamucyate // " yadarthamAkAzAdiprANAntAnAM sRSTiruktA tadidAnI darzayati- buddhIti- buddhayo jJAnAni karmANi vyApArAstajanakAnIndriyANi baddhIndriyANi karmendriyANi vetyarthaH buddhikarmendriyANi ca prANazca buddhikaundriyaprANAsteSAM paJcakAni taiH, manasAvimarzAtmakena, dhiyA-nizcayarUpayA buddhayA ca saha, saptadazabhiH-saptadazasaMkhyakaiH, sUkSmazarIraM bhavati, tasyaiva saMjJAntaramAhatallimiti, ucyate-vedAnteSvityarthaH // evaM ca paJcajJAnendriya paJcakarmendriya-paJcaprANa-mano-buddhayetatsaptadazasamaSTayAtmakaliGgazarIrAtmakApaJcIkRtabhUtosattAvityarthaH / keSAzcinyate keSAJcid vedAntiprakANDAnAmAcAryANAM mate, ebhya eva AkAzAdipaJca sUkSmabhUtebhya eva, paJcIkRtabhUtotpattAviti- etattattvapratipAdakaM tattvavivekaprakaraNasthaM padyadvayaM krameNa vRttisanAthamupadaryate "tadbhogAya punarnogyabhogAyatanajanmane / paJcIkaroti bhagavAn pratyeka viyadAdikam // 1 // " evaM liGgazarIraM tadupAdhiko taijasa-hiraNyagabhauM ca darzayitvA sthUlazarIrAyutpattisiddhaye paJcIkaraNaM nirUpayitumAhatadbhogAyeti-bhagavAn -aizvaryAdiguNaSadkasampannaH paramezvaraH, puna:-punarapi, tadbhogAya-teSAM jIvAnAM bhogAyaiva, bhogyabhogAyatanajanmane- mogyasyAnnAnAdeH, bhogAyatanasya jarAyujAdicaturvidhazarIrajAtasya ca janmane utpattaye viyadAdikamAkAzAdibhUtapaJcakaM pratyekamekaka paJcIkaroti apaJcAtmaka paJcAtmakaM saMpadyamAnaM karoti ! "dvidhA vidhAya caikaikaM caturdhA prathama punaH / svasvetaradvitIyAMzojanAt paJca paJca te // " kathamekaikasya paJcapaJcAkatvamityata Aha-dvidheti- viyadAdikamekaikaM dvidhA dvidhA, tantreNoccArito dvidhAzabdaH, vidhAyakRtvA, bhAgadvayopetaM kRtvetyarthaH punazca-punarapi, prathama - prathamabhAgam , caturdhA-bhAgacatuSTayopetaM vidhAyetyanuSajyate. svasvetara. dvitIyAMzaiH- svasmAt svasmAditareSAM caturNA caturNA bhUtAnAM yo yo dvitIyaH sthUlo bhAgastena tena saha prathamaprathamabhAgAMzAnAM catuNI caturNA madhye ekaikasya yojanAt te viyadAdayaH pratyekaM paJca paJcAtmakA bhavantIti / / itthaM pnyciikRtbhuutotpttaapityrthH| saMpradAyamate ca prAcInavedAntimate punaH / teSAmeva apaJcIkRtAnAmAkAzAdipaJca, bhUtAnAmeva / saMyogavizeSAvasthAnAM saMyogavizeSAnvitAnAm / tasvasvIkAre paJcamahAbhUtatvasvIkAre / tebhyaH paJcamahAbhUtebhyaH / brahmANDeti- etatpratipAdakaM tattvavivekagatapadyaM savivaraNaM yathA-- " tairaNDa statra bhuvana bhogyabhogAzrayodbhavaH / hiraNyagarbhaH sthUle'smin dehe vaizvAnaro bhavet // " Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nabopadezaH / ( dhAnam ), atha kathametasya nivRttiriti cet ? zRNu - kazcit khalu puruSadhurandharo nityAdhyayanavidhinA'dhItavedAntaH sAGgAdhyayanabalAd vedAntavAkyAnAmApAtato'rthamadhigacchati, kAmyatve sati kathamadhyayanavidhernityatvamiti cet ? kAmyatve'pi dharmA ( arthA )vabodhaphalakatvena phalato nityatvasyAbAdhAt, etacca mImAMsakamatenocyate, svamate svavAptiphalakatvena phalato nityatvamadhyayanasya, aharahaH kartavyabrahmayajJAdyarthatayA'vApterAvazyakatvAt / adhyayanavidherhi phalAkAGkSAyAM niratizaya sukhAtmako'pi svarge yathA na phalam, adRSTatvAt evaM dRSTo'pyarthAvabodho na phalam, anantarAdRSTatvAdazrutatvAca avAptivanantara dRSTazrutA ca phalatvena saMbadhyet, yathAhi phalAkAGkSAyAM dRSTe sati nAdRSTaM kalpyam evamanantaradRSTe sati na vyavahitadRSTuM kalpyam zrute ca sati nAzrutaM kalpyam, arthAvabodhavAdinApyavApteraGgIkArAt, 320 evaM paJcIkaraNamabhidhAya tairbhUtairupAyaM kAryavarga darzayati tairaNDa iti taiH paJcIkRtairbhUtairupAdAnakAraNabhUtaiH, aNDobrahmANDa utpadyate, tatra brahmANDAntarbhuvanAnyuparibhAge vartamAnA bhUmyAdayaH sapta lokAH, bhUmeradhaH sthitAnyatalAdIni sapta pAtAlAntAni, teSu ca bhuvaneSu taistaiH prANibhirbhoktuM yogyAnyannAdIni tattallokocitazarIrANi ca taireva paJcIkRtairbhUtairIzvarAjJayA jAyante, evaM sthUlazarIramabhidhAya teSu sthUlazarIreSu abhimAnavato hiraNyagarbhasya samaSTirUpasya vaizvAnarasaMjJakatvam ekaikasthUlazarIrAbhimAnavatAM vyaSTirUpArNA taijasAnAM vizvasaMjJakatvaM ca bhavatItyAha - hiraNyagarbha iti - asmin sthUlazarIre vartamAno hiraNyagarbho vaizvAnaro bhavediti // 64 ata eva anyo'nyAdhyAsAcidacidranthirUpasyAbhyAsasya saMsArasvarUpatvAdeva | siddhAbhidhAnamityatra brahmANDetyAdiSaSTyantasyAnvayaH ata evetyasya ca hetutayA'nvayaH siddhAbhidhAnamityasya siddhavadabhidhAnamityarthaH, yata eva saMsAro niruktAbhyAsasvarUpastata eva tadantarvartinAM brahmANDAdInAmutpatterabhidhAnaM siddhavadeva, na tatra kozAdyabhihite kathamitthamityAyAkAGkSotthAnam, anyo'nyAdhyAsAtmake saMsAre suvyavasthite tadantargatasyAzeSasyApyanyo'nyAdhyAsarUpasya suvyavasthitatvamevetyAzayaH itthamapaJcIkRta pazcIkRta bhUtAdimayacidacidranthisvarUpAnyo'nyAdhyAsalakSaNasaMsArasya kramikotpattimabhidhAya nivRttimabhidhAtukAmastatra parapRcchAmupanyasyati - atheti - asya saMsArotpattinirUpaNAnantaramityarthaH / etasya anantarAbhihitasvarUpasya saMsArasya / kathamityAkSepe, pravAhato'nAdibhUtasya saMsArasya sahasaiva nivRttirna sambhAvanApathamupayAtIti praSTurabhi - sandhiH / uttarayati - pivati / muktikAraNabrahmatattvasAkSAtkArecchayA mumukSuradhyayanamanutiSThatItyadhyayanavidheH kAmyatve sati kathaM nityatvaM nityatva- kAmyasvayorvirodhAditi nityAdhyayanavidhinetyuktirna saGgatimaGgatIti zaGkate - kAmyatve satIti / svAdhyAyosdhyetavyaH " [ ] ityadhyayanavidhiradhyayanasyaiva kartavyazvamanuzAstIti zabdAtmakavedasvarUpAbhyasanalakSaNAdhyayanecchayA svAdhyAyAdhyayanakaraNe tasya kAmyatve'pi tato'rthAvabodho'vazyambhAvIti tadAtmakaphalApekSayA svAdhyAyAdhyayanavidhernityasyApi sambhavAdapekSAbhedena kAmyatva nityasvayorvirodhAbhAvAdityAzayenottarayati - kAmyatve'pIti / arthAvabodhaphalakatvena phalato nityatvamadhyayanavidheH pUrvamImAMsAmate nokamityAha- etacceti / mImAMsakamatena pUrvamImAMsAbhyupagantRmatena / svamate uttaramImAMsAbhyupagantRvedAntimate tu punaH avAptiphalakatveneti- avAptisvarUpamadhe vyaktI - bhaviSyati / adhyayanavidheravAptiphalakatvaM tadA syAd yadyadhyanAdavAptiH syAt tasyAstvanarthikAyA anAvazyakatvamevetyata Aha- aharahaH kartavyeti - aharahaH kartavyaM yad brahmayajJAdi tadarthatayA tatprayojanakatvena avAptervakSyamANasvarUpAyAH AvazyakatvAt- avazyamabhyupagantavyatvAdityarthaH / avApteradhyayanavidhiphalatvaM vyavasthApayati- adhyayanavidherhIti / phalAkAGkSAyAM kimarthamadhyayanaM kartavyamityAkAGkSAyAm / svargasyAdhyayanaphalatvAbhAve hetumAha- adRSTatvAditi / arthAvabodhasyAdhyayanavidhiphalatvAbhAve hetudvayamupadarzayati- anantarAdRSTatvAdazrutatvAcceti / anantaradRSTatvAcchrutatvAccAvApteradhyayanavidhiphalatvaM nigamayati- avAptistviti / niratizaya sukhAtmakatvena phalAntarato vaiziSTyamanubhavato'pi svargasya kathamadRSTatvAnna phalatvaM, kathaM vA dRSTasyApyarthAvabodhasyAnantarAdRSTatvAdazrutatvAcca na phalatvamityAkAGkSAnivRttaye tvAha- yathA dvIti / ariharHsvIkaraNIyetyAha- arthAvabodhavAdinA'pIti- adhyayanavidherarthAvabodhaH phalamityabhyupagantrA mImAMsake Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / t tanmate'pi " purohitaM vRNIta " [ ] ityatra vara saMskRtena purohiteneSTaM bhAvayeditivat " svAdhyAyo'dhyetavyaH " [ taittarIyAraNyaka, 2. 25] ityatrApi adhyayana saMskRtena svAdhyAyenArthAvadoSaM bhAvayediti vAkyArthasyAbhyupagamAt ' saMskArazvAvAptiH' ityAvazyakamasyAH, kina kSatriyasya niSAdeTyAdivAkyAdhyayane arthAvabodhaphalAbhAvAdavAptireva phalatvenAzrayaNIyA, tasmAdadhyayanavidheH sarvatrAvAptireva phalamiti yuktam / atha keyamApAtatA ? ucyate - vedAntajanyajJAnasya nissAmAnyavizeSabrahmAvadhAraNarUpasyApi saMzayAvirodhitaiva sA ca doSavizeSasAcivyena samAnaprakArakasamAna vizeSyakanizcayatvenApi [ saMbhavati ], saMzayapratibandhakatvasyApi ghaTavad bhUtalamiti nizcayasattvasya bhUtale ghaTo naveti saMzayApratibandhakatvena vaktumazakyatvAt sati doSavizeSe nizcite'pi saMzayotpatteH, asati nA'pItyarthaH / avAptimImAMsakenAGgIkriyate ityupapAdayati tanmate'pIti- mImAMsakamate'pItyarthaH / vara saMskRtenetyasya varaNasaMskRtenetyarthaH, varaNaM vara iti vyutpatteH ' tvaM me kartavyakarmaNi purohito bhUyAH' ityevaM yasya varaNaM tenaiva varaNasaMskRtena purohiteneSTasya karaNe sati phalamadhigacchati yajamAno na varaNasaMskArarahitenetyetadarthaM bhAvayituM purohitaM vRNItetyasyArtha AviSkRto varasaMskRtenetyAdivacanena / nanvevaM saMskArasyAvazyakatvaM nAvApterityata Aha- saMskArazvAvAptiriti / " ityAvazyakamasyAH ityasya sthAne " ityAvazyakatvamasyAH " iti pATho yuktaH asyAH avApteH / avApteH phalatve yuktyantaramupadarzayati- kiJceti, niSAdeSyAdIti- "niSAdasthapatiM yAjayet " [ ] ityatra niSAdazcAsau sthapatistaM yAjayedityevaM karmadhAraya samAsa evaM lAghavAdAzritaH, na tu niSAdAnAM sthapatirniSAdasthapatistaM yAjayedityevaM tatpuruSasamAso'bhyupagataH, evaM ca niSAdeSTayupayuktapadArthAvabodhakaphalakaM vedavAkyaM saGkarajAtivizeSeNa niSAdenaivAdhyetavyam, kSatriyasya niSAdeSTayanadhikAriNo na niSAdeSTyupayuktArthAvabodhaphalamupAdeyamiti tatphalakavAkyAdhyayanaM na kartavyaM bhavet, avAptiphalAbhyupagame tu brAhmaNa-kSatriya-vaizyalakSaNatraivarNikasyaiva vedAdhyayanAdhikArato vedAdhyayanataH saMskRtAH sarve'pi traivarNikA bhavantIti saMskAravizeSalakSaNAvAptiH kSatriyasyApISTati tadarthaM kSatriyasyApi niSAdeSTyAdivAkyAdhyayanaM kartavyakakSA macatIti / upasaMharatitasmAditi / etAvatA nityAdhyayanavidhinetyatra nityatvaM yadadhyayanavizeSaNamuktaM tadupapAditam idAnIM sAGgAdhyayanabalAdU vedAntavAkyAnAmApAtato'rtha madhigacchatItyatrArthAdhigame ApAtata iti yad vizeSaNaM tatsvarUpamajAnAnaH pRcchati - atha keyamApAtateti / uttarayati ucyata iti / vedAntajanyajJAnasya tattvamasIti mahAvAkyAtmakavedAntajanyAkhaNDabrahmasAkSAtkArarUpajJAnasya / tasyAnirNayAtmakatvAdeva saMzayAvirodhiteti mA'vamaMsthA nizvayAtmakatve'pi tasya saMzayAvirodhitetyupadarzayitumuktaM - niHsAmAnyavizeSabrahmAvadhAraNarUpasyApIti- brahmaNo nirdhArmikatvAnna tatra sAmAnyaM vizeSA vA vidyanta iti niHsAmAnyavizeSamakhaNDaM brahma, tasya yadavadhAraNaM nizcayAtmakaM jJAnaM tadrUpasyApi tadAtmakasyApi vedAntajanyajJAnasyetyarthaH / saMzayAvirodhitaivetyanantara mApAtatatyanuSajyate / nanu tatprakArakatadvizeSyakanizcayasya tatprakArakatadvizeSyakasaMzayaM prati pratibandhakatvAt kathaM nizcayasya saMzayAvirodhitetyata Aha- sA ceti- saMzayAvirodhitAlakSaNA''pAtatA cetyarthaH, asya sambhavatItyanenAnvayaH, ata evA sambhavatIti pATo yukta eva / doSasAcivyeneti etaduktistu doSAsamavadhAne samAnaprakArakasamAna vizeSyakanizcayasattve saMzayo na bhavatIti doSAsamavahitoktanizvayasya na saMzayAvirodhitvamityavagataye / nanu doSAsamavahitva vizeSaNamanAdRtyaiva samAnaprakArakasamAnavizeSyakanizcayatvena nizcayasya saMzayapratibandhakatvamastu tathA ca doSasAcivyenApi noktanizcayatvena saMzayAvirodhitetyata Aha- saMzayapratibandhakatvasyApIti- asya vaktumazakyatvAdityanenAnvayaH / nanu ghaTavad bhUtalamiti nizcayasattve bhUtale ghaTo naveti saMzayo na jAyata eveti ghaTavad bhUtalamiti nizcayasattvasya bhUtale ghaTo naveti saMzayapratibandhakatvamevetyata Aha- sati doSavizeSa iti / asatIti- doSavizeSa ityanuSajyate / tadabhAvAdeva doSavizeSAbhAvAdeva / tasyaiva doSavizeSasyaiva / taddhetutvAt saMzayahetutvAt / tasyaivetyevakAreNa nirukanizvayAbhAvasya saMzayakAraNatvavyavacchedaH, yadA ca niruktanizcayAbhAvasya na saMzayakAraNatvaM tadA kAraNIbhUtAbhAvaprati 41 " 321 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nagopadezaH / tadabhAvAdeva saMzayAbhAvAdanvaya-vyatirekAbhyAM tasyaiva taddhetutvAt / kiJca, satyapi nizcaye'prAmANyasaMzayena saMzayadarzanAdaprAmANyasaMzayAnAskanditatvena pratibandhakatvaM vAcyaM, tad varaM doSavizeSAnAskanditasvenaiva tathAtvaM yuktam, anugatatvAlAghavAca / ata eva svataH prAmANyanizcaye'pyanabhyAsAdidoSavizeSAt kAzIsthasyAdramarica pratyakSe'pi vA saMbhAvanAdoSavizeSAt saMzayaH, ta[va]dihApi vedAntavAkyAdadhItAjAte'pi brahmanizcaye'saMbhAvanAdidoSavizeSAt saMzayotpattau tadavirodhitaiva tasyApAtateti / ekakoTikAnizcayarUpaivA''pAtateti tu na yuktam , adRSTakalpanApatteH, tadayamApAtajJAnavAniha janmani janmAntare yogivalakSaNa pratibandhakatvamapi niruktanizcayasya netyAgatamevesAzayaH / ghaTavad bhUtalamiti nizcayasattve'pi tatrAprAmANyasaMzaye idaM jJAnamapramA navetyevaMrUpe, idaM jJAnaM pramA navetyevaM rUpe vA sati bhUtale ghaTo naveti saMzayasya darzanAdaprAmANyasaMzayAnAskanditanirukanizcayatvena saMzayaM prati pratibandhakatvaM kalpanIyam , tadapekSayA lAghavAd doSavizeSAnAskanditaniruktanizcayatvenaiva saMzayaM prati pratibandhakatvamAzrayaNIyama , yatra nizcayenAprAmANyasaMzayastatrApi doSavizeSe sati saMzayasyodayena doSavizeSAnAskanditatvanivezasyazyAkatvena tasyAnugatatvAt , aprAmANyasaMzayo'pi doSavizeSAdeva tatrApi doSavizeSasadbhAvasyAvazyambhAvena tasyAnugatatvaM svIkaraNIyamevetyAha-kizceti / aprAmANyasaMzayAnAskanditatvenetiyadyapi yatra nizcayatvena pratibandhakaravaM kAraNatvaM vA tatrAprAmANyajJAnasya jJAnatvenaivottejakatvam , yatra tu jJAnatvena pratibandhakatvaM kAraNatvaM vA tatrAprAmANyajJAnasya nizcayatvenaivottejakatvamiti niyamAt prakRte nizcayatvena pratibandhakasvasyAzritatvAdaprAmANyajJAnasya jJAnavenabottejakatvamityaprAmANyajJAnAnAskanditatvenetyeva vaktamucitam, tathApi nizcaye'prAmANya. nizcayo yatra nizcayo vastuto viparyayAtmakastatra pramAtmako'pi sambhavati, pramAyAM ca guNasyaiva kAraNatvaM na doSasyeti na tatra doSasadbhAva ityaprAmANyajJAnasthale doSasadbhAvastadaiva syAd yadyaprAmANyajJAnaM saMzayarUpaM bhavedityAzayenAprAmANyasaMzayAnAskanditatvenetyuktamiti bodhyam / tathAtvaM pratibandhakatvam / tathApratibandhakatvasya yuktatve hetudvayamupadarzayati-atugatatvAlAghavAcceti-anugatatvaM yatra na prAmANyajJAnaM yatra cAprAmANyajJAnamubhayatrApi doSasya sadbhAvAnnizcayasya na saMzayavirodhitva. mityataH, lApavaM tu tadabhAvavati tatprakArakatvalakSaNAprAmANyajJAnApekSayA doSavizeSasya zarIrakRtaM suvyaktameva / ata eva doSavizeSasamavahitaniyuktanizcayAbhAvasya na saMzayakAraNatvaM kintu doSavizeSasyaiva saMzayakAraNatvamityasmAdeva kAraNAd aprAmANyasaMzayAnAskanditatvasya na pratibandhakatAvacchedakatayA nivezaH kintu doSavizeSAnAskanditasyaiva tathA niveza ityasmAdeva hetoH / svataH prAmANyanizcaye'pIti-parataH prAmANyanizcayAbhyupagame prAmANyanizcAyakapramANasyApya. nizcitaprAmANyasya na prAmANya nizcayAtmakatvamiti tasyApi prAmANyanizcayaH, evaM tatprAmANyanivAyakapramANasyApi parataH prAmANyanizcaya ityevamanavasthAnAdumImAMsaka-vedAntyAdimate jJAnasya svata eva prAmANyanizcaye'pItyarthaH / yadA ca tadviSayaka. jJAnasya nizcitaprAmANyasya tadviSayanizcAyakatve satyapi tasmin viSaye saMzayo bhavati tadA saMzayo'nabhyAsAdidoSavizeSAdeva bhavatItyAha-anabhyAsAdidoSavizeSAditi- asya saMzaya ityanenAnvayaH / evaM kazcit pramAtA kaJcanAmarIcanAmAnaM puruSaM nAmAntare dRSTavAn , sa eva pramAtA kAzI gatastatrApi AdremarIca pazyati, tatpara mizcitaprAmANyakameva tathApi kathamasAmarIco bhavitumarhati tadayamArdamarIco ne sambhAvanApathamRcchatItyevamasambhAvanAdoSa. vizeSAdayamAImarIco'nyo beti yo'yaM saMzayaH so'pyasambhAvanAdoSavizeSAdevetyAha- kAzIsthasyeti / "vA saMbhAvanA" ityasya sthAne " vA'saMbhAvanAdi " iti pATho yuktaH / yathA'nyatra nizcitaprAmANyakanizcayAtmakajJAnaviSaye'pi doSavizeSAt saMzayo bhavati tathA'dhItavedAntavAkyajanyanizcitaprAmANyakanizcayAtmakaviSaye'pi brahmaNi asaMbhAvanAdidoSavizeSAt saMzayaH syAdeveti adhItavedAntavAkyajanyabrahmanizcayasya saMzayAvirodhitAlakSaNApAtatA suvyavasthitetyAha- tadvadihApIti / tada. virodhitaiva saMzayAvirodhitava / tasya vedAntavAkyajanyabrahmanizcayasya / ekakoTikAnizcayarUpatvamevApAtatvam , taccaikakoTikanizcayarUpe brahmanizcaye na saMbhavatItyAzaGkA pratikSipati- ekakoTiketi / "rUpaivA" ityasya sthAne "rUpatavA" iti pATho yuktaH / tadabhAvAprakArakatatprakArakajJAnatvameva nizcayatvam . taca sarvatraikakoTike nirvivAdameveti yadekakoTika tanizcayarUpameva dRSTaM nAnizcayarUpamityekakoTikAnizcayakalpanASESTakalpanaivetyayuktatve hetutvamupadarzayati- aSTakalpanApace Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / vAnuSThitakarmabhirvizuddhAntaHkaraNo nityAnityavivekAdikaM labhate / nanu kathaM karmaNAM tattatphalasAdhanAnAmanta:karaNazodhakatvamiti ced ? jJAnAjJAnakRtAnAM sarvapApAnAM puruSeSu satvAt tatkSayasya sadAbhIpsitasvAd duHkhavat pApasyApi dveSyatayA tannivRtteH kAmyatvAdaharahaH karttavyatvenAvagatapratyayAnAM nityAnAM tenaiva phalavattvAd dharmeNa pApamapanudati / " yoginaH karma kurvanti saGgaM tyaktvA''tmazuddhaye " [ bhagavadgItA, 323 riti / etAvatA " kazcit khalu puruSadhurandharo nityAdhyayanavidhinA'dhItavedAntaH sAGgAdhyayanabalAd vedAntavAkyAnAmApAtato'rthamadhigacchati " iti yaduktaM tadupapAditam, tadanantaravaktavyamupadarzayati tadayamiti / tat tasmAt ayaM puruSadhurandharaH / nanu yat karma yatphalasAdhanatayA vedavihitaM tena karmaNAnuSThitena tadeva phalamupajAyata ityantaHkaraNavizodhakatvaM nAnuSThitakarmaNAmiti 'anuSThitakarmabhirvizuddhAntaHkaraNa' iti yaduktaM tat kathaM saGgatamiti zaGkate - nanviti / yadyapi kAmyakarmaNAM tattatphalasAdhanatvena vihitAnAM pratiniyatattattatphalasAdhanatve'pi nityAnAM karmaNAM pratiniyataphalasAdhanatayA'vihitAnAM yad yadabhIpsitaM kartustatsAdhanatvaM yad yad dviSTaM tannivartakatvaM svIkaraNIyam nityakarmaNAM niSphalatve prekSAvatAM tatra phalamapazyatAM pravRtterevAnupapatteH, pratiniyataphalasAdhanatvenAvihitAnAmidameva phalamidaM neti vinigamanAvirahAt kalpayitumazakyamataH puruSeSu satAM jJAnAjJAnakRtAnAM sarvapApAnAM nivRtteriSTatvAd duHkhavad duHkhasAdhanapApasyApi dveSaviSayatvena tabhivRtteriSTatvAt tajjanakatvena phalavasvasyApi nityakarmaNAM saMbhavAd dharmeNa nityakarmaNA pApApanodanato vizuddhAntaHkaraNo bhavedeva karteti samAdhatte - jJAnAjJAnakRtAnAmiti / tatkSayasya jJAnAjJAnakRtasarvapApakSayasya / sadA'bhIpsitatvAt sarvadaiveSTatvAt, nanu kathama mIpsitatvaM sarvapApanivRtterityapekSAyAmAha - duHkhacaditi - duHkhasya yathA sAkSAdaniSTatvAdeva dveSaviSayatvaM tathetyarthaH / dveSyatayA aniSTasAdhanatvena dveSaviSayatayA / tannivRtteH jJAnAjJAnakRtasarvapApanivRtteH / kAmyatvAt kAmanA icchA tadviSayatvAt / aharahnaH kartavyatve nAva gatapratyayAnAmiti sandhyAvandanAdInAmupanayanAdArabhyAmaraNaM pratidinakartavyatvaM yat tadeva nityatvamiti aharahaH kartavyazvenetyasya nityatvenetyarthaH, avagatapratyayAnAm - avagataH - nizcitaH pratyayo vizvAso yeSu te avagatapratyayAsteSAm, yadyapi avagatazabdasya samAsAniviSTAharahaH kartavyatvenetipadArthAnvitasvArthakatvenAsamarthatayA samAsA sambhavAzaGkA samupajAyate, tathApi pratiyogipadAdyatirikta samAsAniviSTapadArthAnvitasvArthakatve satyevAsAmarthya bhavati nAnyathA, ata eva caitrasya gurukulamityatra gurupadasya samAsAniviSTacaitrasyetipadAnvitasvArthakatve'pi nAsAmarthyam, taduktam - " pratiyogipadAdanyad yadanyat kArakAdapi / vRttizabdekadezArthe na tasyAnvaya iSyate // 1 // " ] iti, prakRte aharahaH kartavyatveneti kArakatayA tadarthAnvitasvArthakatve'pyavagatapadasya nAsAmarthyamiti vastutaH avagatapratyayAnAm ' ityasya sthAne ' avigItapratyayAnAm ' iti, pATho yuktaH, avigIta: - kenApi vAdinA vigAnaM nindA, tAM na itaH - prAptaH pratyayo - jJAnaM yeSAM te'vigItapratyayAH sarvavAdinizcita pratyayA iti yAvat teSAmiti tadarthaH, tatra samAsAntaniviSTapratyayapadasyaiva samAsAniviSTapadArthAnvita svArthakatvamiti na samAsAnupapattiH / tenaiva sarvapApakSayenaiva | phalavattvAdityasyAnantaraM kalpalatAyAM - " svargAderniyatAnupasthitikatvAt pratyavAyaprAgabhAvasya cAsAdhyatvAt " ityapyasti pAThaH, tatsaGgamanaM yathA - nanu " vizvajitA yajet " ityatra vizvajidyAgasya na kiJcit phalaM zrUyate, athApi sarvAbhilaSitatvena svarga eva phalaM kalpyate, evaM nityakarmaNAmapi sarvAbhilaSitatvena svarga eva phalaM : kalpyatAm, athavA nitye karmaNyakRte pratyavAyo bhavati, kRte ca tasmin pratyavAyo na bhavatIti nityakarmasattve pratyavAya prAgabhAva sattvaM nityakarmAbhAve pratyavAya prAgabhAvAbhAva ityanvayavyatirekAbhyAM pratyavAyaprAgabhAva eva nityakarmaNAM phalamastItyata AhasvargAderniyatAnupasthitikatvAditi svargAdarniyatopasthitikatvAbhAvAdityarthaH yadyapi svargAdikaM sarvAbhilaSitatvena : kadAcit kadAcidupasthitiviSayo'pi bhavati na tu sarvadoSasthitiviSayo'rthAd yadA yadA sandhyAvandanAdikaM karoti puruSastadA.. tadA niyamena tatphalatvena na svargAdikamupasthitaM bhavati; ata evAnupasthitikatvAdityanuktvA niyatAnupasthitikatvAdityu kam pApakSayastu sarvadopasthita eva bhavati, ata evAnantaramevAbhihitaM- tatkSayasya sarvadA'bhIpsitatvAditi, evaM ca yathA'yaM niyama:-. upasthitAnupasthitayormadhye upasthitasyaiva mahaNamiti tathA niyatopasthita-niyatAnupasthitayormadhye niyatopasthitasyaiva grahaNamityapi niyama iti 'aNurapi vizeSo'dhyavasAyakaraH ' ] iti nyAyAnnityakarmaNAM pApakSaya eva phalaM [ 6 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato navopadezaH / 5-11 ] ityAdizAstrAcca / yadvA " tametaM vedAnuvacanena brAhmaNA vividiSanti yajJena" [ bRhadAraNya. kopaniSad , 4.4.22.] ityAdizrutyA tattatphalasaMyuktAnAmapi karmaNAM saMyoga-pRthaktvanyAyena vividiSAsaMyogasya jJAnasaMyogasya vA vidhAnAt , tatrAntaHkaraNazuddhidvAram , ekasya tUbhayatve saMyoga-pRthaktvamiti na tu svargAdikam , ye'pi nityakarmaNAM svargAdiphalamupayanti te'pi nityakarmabhyaH pApakSayastataH svargAdiriti rItyA, yata. statra pramANayantIdaM vacanam-" sandhyAmupAsate ye tu satataM zaMsitavratAH // vidhUta pApAste yAnti brahmalokamanAmayam // 1 // " [ ] iti, evaM ca pApasya kasyacit svargAdipratibandhakatvamapi saMbhavatIti tatkSayastha pratibandhakAbhAvavidhayA svargAdikaM prati kAraNatvasya klaptatvena tenAnyathAsiddhatvAnna svargAdikaM prati nityakarmaNAM kAraNatvam, na ca pApakSayasya svaryAdiphalajanane nityakarmaNAM vyApAratayA vyApAreNa tena vyApAriNAM nityakarmaNAM nAnyathAsiddhiriti vAcyam , yatra vyApAriNaH pramANAntarAvagatakAraNatvAnyathAnupapattyA vyApArasya kalpanaM tatraiva vyApAreNa vyApAriNo nAnyathAsiddhiH, yatra tu vyApAriNaH kAraNasvamantarA'pi vyApArasya kAraNatvaM klaptaM tatra vyApAreNa vyApAriNo'nyathAsiddhatvaM bhavatyeva, yathA " kAzImaraNAnmuktiH" [ ] ityatra " tameva viditvA'timRtyumeti, nAnyaH panthA vidyate'yanAya" [ vA. saM. 31. 18.] ityAdizrutyA klaptakAraNatAkana tattvajJAnena vyApArabhUtenApi kAzImaraNasyAnyathAsiddhatvamiti paJcamyAH prayojakatvamevArtha ityanyatra cintitam / nanvevamapi pratyavAyaprAgabhAvasya pApakSayavad niyatopasthitikatvAt pratibandhakAmAvavidhayA tasyApi svargAdikaM prati kAraNatvasya klaptatvAdekenAparasyAnyathAsiddhatvasya vaktumazakyatvAt pratyavAyaprAgabhAvo'stu nityakarmaNAM phalamityatastasya phalatvAbhAve hetUpadarzanAyoktam- pratyavAyaprAgabhAvasya cA'sAdhyatvAditi- asAdhyatvAdityasyAnutpAdyatvAdityarthaH, AdyakSaNasambandhazvotpattiH, sA'nAdikAlIne pratyavAyaprAgabhAve nAsti, nitye karmaNi kRte pratyavAyaprAgabhAvastiSThati, akRte da tasmin na tiSThatItyevaM kSamikajanyatvaM yadyapi asAdhye'pi pratyavAyaprAgabhAve sambhavati tathApi yaugikajanye pApakSaye nityakarmaphalave sambhavati kSaimikajanyatvamupAdAya pratyavAyaprAgabhAvasya ttphltvklpnmnyaayymevetyaashyH| dharmeNa anuSThitanityAdikarmaNA / pApamapanudati pApaM vinAzayati mityAdikarmAnuSThAtA purussH| pApakSayarUpAtmazuddhikAraNatve karmaNaH zAstre pramANayati-yogina iti-yogina ityuktyA yoginAM muktyarthinAM svargAdiphalAkAlA'bhAvAt taskRtakarmaNAM pApakSayalakSaNAtmazuddhyarthatvamevetyAveditam / teSAM svargAdiphalAkAkSA. 'bhAvAvagataye uktam-salaM tyaktveti-strI-putra-dhanAdiviSayasambandhaM tyaktveti tadarthaH, yadi svargAdiphalAkAGkSaNaM teSAM syAt tadA rAgAdilakSaNasambandhasyAvazyaMbhAvAt tatrayAga eva nopapadyateti na svargAdiphalAkAGkSA teSAmityabhisandhiH / prakArAntareNAnuSThitakarmaNAM pApakSayasAdhanatvaM vyavasthApayati-yadveti / tametamiti-etam-anantarapUrvazrutidarzitasvarUpam , tamAtmAnam , vedAnuvacanena nirantararAbhyastavedavAkyena, brAhmaNAH brahmajJAnaparAyaNAH, vividiSanti vettumicchanti, vividiSAnantaraM jAnantyapi, yajhena yajJAdikarmaNA, atrApi tame vividiSantItyasyAnvayaH / zrutyetyasya vidhaanaaditynenaanvyH| tattatphalasaMyuktAnAmapi pratiniyatasvargAdiphalena saha janakatayA sambaddhAnAmapi / karmaNAM yjnyaadikrmnnaam| saMyogapRthaktvanyAyeneti-yatra saMyoga-pRthaktvanyAyaH pravartate, yaccAsya svarUpaM tadubhayamatraivAnantaraM spaSTIkRtam / vividiSA saMyogasya vividiSayA samaM janakatAlakSaNasambandhasya / jhAnasaMyogasya jJAnena samaM janakatAlakSaNasambandhasya / karmabhiranuSThitairvividiSA jJAnaM vA kathaM syAdityapekSAyAmAha-tatreti-karmabhirvividiSAjanane jJAnajanane vetyarthaH / "antaH karaNazuddhidvAram" ityasya sthAne " antaHkaraNazuddhiram " iti pATho yuktaH, vedAntimate Atmano nirliptatvAdantaH. karaNopAdhika eva puNya-pApasambandho na tu svata iti pApasambandhalakSaNA'zuddhirantaHkaraNasya, tattAdAtmyAdhyAsAdAtmA'pyazuddha ityupacaryate, anuSThitakarmabhiH pApavigame pApApagamanalakSaNA zuddhirantaHkaraNasyaiva, tattAdAtmyAdhyAsAdAtmano'pi sA zuddhiriti, tathA cAntaHkaraNazuddhirvividiSAjanane jJAnajanane vA dvAra-vyApAro bhavati, pApavigamadvArA karmANi vividiSAM zAnaM vA janayantItyarthaH, evaM ca anuSThitakarmabhirvizuddhAntaHkaraNa iti yaduktaM tad yuktamevetyAzayaH / kutra saMyoga-pRthaktvanyAyaH pravartata ityapekSAyAmAha-ekasyeti-ekasya karmaNaH pRthamvidhibhyAmubhayatve phaladvayasambandhavidhAnata ubhayarUpatve saMyoga-pRthaktva. miti nyAyaH pravartata ityrthH| saMyogapRthaktvaM kimityapekSAyAmAha-saMyoga iti| tatpRthaktvaM vidhibhinnatvam / ekasya Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRsataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato mayopadezaH / 335 - nyAyA, saMyogo vidhistatpRthaktvamekasyobhayarUpatve heturiti tadarthaH, ta[va]diha tatcatkalArthAnyapi karmANi tametamityAdivacanAd vividiSArthAni vedanArthAni vA dRSTavyAnIti / kathaM punaratra prakaraNAntaranyAyena na karmAntaratvam , prakaraNAntare prayojanAnyatvam ' ityatra hyetat siddham , yatra prakaraNAntaramanupAdeya. guNazca tatra karmAntaratvam , ' sAyaM prAtarjuhoti [. ] ityAdau ' yadAhavanIye juhoti' [kaThazru-4] ityAdau [ca] karmAntaravidhivAraNAya vizeSaNadvayam , tadiha 'mAsamagnihotraM juhoti / ] ityatrevobhaya sattvAt karmAntaratvaM durvAramiti cet ?, ucyate- na tAvadana yajJAdisaMbandho vidhiH 'juhoti' itivacchrayate, yenApUrva yajJAdividhIyate, kalpanAyAM tu lAghavam / 'jIvAtuH' karmAderekasya / ubhayarUpatve vibhinnaphalajanakatayobhayasvarUpatve / hetaH ekamapi karma yad vibhinnaphalajanakatvenobhayarUpaM tadvibhinnaphalavidhAyakavidhidvaividhyAdeva / iti evNsvruupH| tadarthaH saMyoga-pRthaktvamiti nyAyasyArthaH / upasaMharati-tadititasmAt , ekasya karmaNo vidhi-pRthaktvato vibhinnaphalajanakatvenobhayarUpatvAt / iha prakRte / tattatphalArthAnyapi pratiniyata. svasvaphalArthAnyapi / karmANi yajJAdIni karmANi / tametamityAdivacanAt tametaM vedAnuvacanena brAhmaNA vividiSanti yazena tapasA karmaNA nAzakenetyAdivacanAt / nanu darza-pUrNamAsAbhyAM svargakAmo yajetetyAdIni pratiniyataphalasambandhabodhakaprakaraNagatAni, tametamityAdivacanAni tu brahmamAtratattvAvabodhakaprakaraNagatAni, tathA ca vibhinna prakaraNapaThitatvena darza-pUrNamAsAbhyAM svargakAmo yajatetyAdividhivihitadIdikarmabhyo bhinnAnyeva tametamityAdividhivihitakarmANi vividiSAdyarthAnIti naikasyobhayarUpatvaM saMyoga-pRthaktvanyAyaneti zaGkate-kathaM panariti-asya na karmAntaratvamityanenAnvayaH, tathA ca prakate karmAntaratvaM syAdevetyarthaH / prakaraNAntaranyAyena karmAntaratvaM kutra vyavasthApitamityapekSAyAmAha-prakaraNAntara itiprakaraNAntare 'prayojanAnyatvam' ityasya prakaraNAntare prayojanAnyatvam , ityevaM cihnita ullekhaH kartavyaH / ityatra evaMsvarUpamImAMsAdhikaraNa / etat karmAntaratvam, siddha vyavasthApitam / nirutAdhikaraNavicAramevAvedayati-yati / prakaraNAntaramiti anupAdeyaguNazceti vizeSaNadvayavyAvRttimupadarzayati-sAyamiti-"sAyaM prAtarjuhoti" ityasya sthAne " sAyaM juhoti prAtarjuhoti " iti pATho yuktaH / ekasminneva prakaraNe sAyaM juhotIti prAtarjuhotIti ca paThitamasti, tatra sandhyAkAlInahavanataH prAta:kAlonavane na kazcid guNo'dhiko'sti yena yadeva prAtaHkAle kriyate havanaM tatraiva guNAntaravidhAyaka vidhyantaraM syAdato'nupAdeyaguNatvAt prAtaHkAlInahavanato'nyadeva sAyaMkAlInaM havana mityevaM karmAntaratvaM mA prasAkSIdityetadartha-prakaraNAntaramiti,-" sAyaM prAtarjuhoti " ityasya sthAne " sAyaM juhoti prAtarjuhoti " itipATho yuktaH, evaM ca prakaraNAntarAbhAvAdekameva havanakAlavikalpastatratyAzayaH / sAyaM juhotItyAdi yatprakaraNe paThita tadanyaprakaraNa evaM yadAhavanIye juhotIti paThitam , tathA ca prakaraNAntaratvAt sAyaMkAlInahavanata AhavanIyAgnyadhikaraNakahavanasya kamAntaratva prasaktamiti tadvAraNAya anupAdeyaguNazceti dvitIya vizeSaNam , evaM cAvanIyAgnyadhikaraNakatva guNo'tropAdeya ityanupAdeya guNatvAbhAvAna karmAntaratvam . kintu yadeva havana sandhyAkAlAdau kriyate tatraivAhavanIyA. dhikaraNakatvalakSaNo guNo vidhIyata iti / praSTA svAbhipretamupasaMharati-taditi-tat- tasmAt , prakaraNAntarapaThitasvAdanupAdeyaguNatvAca / iha prakRte, asya ubhayasaravAdityanenAnvayaH / mAsamagnihotraM juhotItyavati- sAyaM juho. tItyAdi yatprakaraNe paThita tadanyaprakaraNe mAsamagnihotraM juhotIti prakaraNAntaramasti, guNAntaraM ca na kizcidupAdeyamityanupAdeyaguNazcAstItyevamubhayasattvAdu yathA tasya karmAntaratvaM tathA darza-pUrNamAsaprakaraNabhinna prakaraNamatatvAdanupAdeyaguNatvAca tametamityAdivacanavihitasya yajJAdikarmaNaH karmAntaratvaM vArayitumazakyamityarthaH / samAdhatte-ucyata iti / naJaH zrayata ityanenAnvayaH / "yajJAdisaMbandho" ityasya sthAne "yajJAdisambaddho" iti pATho yuktaH / juhotItivaditijuhotItyatra hRdhAtvarthahavanakriyAsaMbaddha AkhyAtArthavidhiryathA vacanena pratipAdyate na tathA tametamityatra yajJAdisaMbaddho vidhi bacanena pratipAdyata ityarthaH / tarhi vacanAntaraprAptayajJAdervividiSAdisaMyogamAtravidhikalpanA kutaH samAgatetyata AhakalpanAyAM viti-" kalpanAyAM tu lAghavam / 'jIvAtuH' ityasya sthAne " kalpanAyAM tu lAghavaM jIvAtuH" Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / iti, AkhyAtA samAnAdhikaraNavyavahitaparAmarzasamartha subantaparAmRSTAnAM karmaNAM phalasaMbandhamAtravidhAnopapattau nAnyat kalpayituM yuktam, AkhyAtasamAnAdhikaraNo hi mAsamagnihotramiti zabdastatparatantratvAnna vyavahitamityagnihotraM parAmRzati, yajJenetyAdi subantastvA khyAta samAnAdhikaraNo vyavahitaparAmarze samarthaM iti paramArthaH / natu kimatra pazukAmasyodvicitrAdiSviva vividiSAdikAmasya yajJAdiSu bhinnavAkyopAntatvAdavikalpaH ?, yathA- * dadhyAdInAmagnihotrahome, uta svargakAmasyAneyAdiSviva samucayaH ? iti cet ? atra tvekavAkyopAttatvAd darzAdivat samuccayaH / tatra kathamekavAkyateti vicAryate- arthaikatvAiti pATho yuktaH, kalpanAyAM tu vacanAntaraprAptayajJAdervividiSAdisaMyoga mAtra vidhikalpanAyAM punaH lAghavam atirikayajJAditatphalavividiSAdisaMyogavidhidvaya kalpanApekSayA vacanAntaraprAptasya yajJAdikarmaNaH kevalavividiSAdiphalasaMyogavidhikalpane lAghavaM suvyaktameva, jIvAtuH jIvanaM pramANasahakArIti yAvat / nanvanyatrApi vacanAntara prAptasyaiva karmaNaH phalavizeSasambandhamAtravidhAnaM lAghavAdupeyatAm, netthaM cet kimapi vinigamakamupadarzanIyamityata Aha- AkhyAteti- AkhyAtAsamAnAdhikaraNo vyavahitaparAmarzasamarthazca yaH subantastatparAmRSTAnAmityevamanvayagamanikA / mAsamagnihotraM juhotItyAdau nedaM vinigamakamatastatra karmAntaravidhAnamityupadarzayati- AkhyAtasamAnAdhikaraNo dvIti - hi yataH, mAsamagnihotramiti zabda AkhyAtasamAnAdhikaraNaH, juhotItyAkhyAtapadapratipAdyahavanAbhikSamAsAdhikaraNakA gnihotrarUpArthakatvAt tathA / kathamAkhyAtasamAnAdhikaraNa ityapekSAyAmAha tatparatantratvAditi- juhotItyAkhyAtaparatantratvAt, ata evAgnihotramapi na vyavahitamityavyavahitasyAgnihotrasya parAmarzakaM mAsamagnihotramiti zabdo na vyavahitaparAmarzasamartha iti niruktavinigamakAbhAvAnna tatra phalasambandhamAtravidhAnaM kintu karmAntarasyApi vidhAnamityarthaH / prakRte tu niruktavinigamakasatvAt phalasambandhamAtravidhAnamityAha - yajJenetyAdIti - " yajJenetyAdisubanta svAkhyAta samAnAdhikaraNo " ityasya sthAne " yajJenetyAdisubantastvAkhyAtAsamAnAdhikaraNo " iti pATha: samIcInaH, AkhyAtapadamatra vividiSantIti tatpratipAdyaM na yajJAdi, kintu vividiSaiti AkhyAtapratipAdyArthApratipAdakatvAd yajJenetyAdizabdasyAkhyAtAsAmAnAdhikaraNyam, vyavahitaM yad darza- pUrNamAsAbhyAM yajetetyAdivacanapratipAdyaM darzAdi tasya parAmarze samartho'pIti tatparAmRSTAnAM darzAdikarmaNAM phalasambandhamAnna vidhAnam / iti paramArthaH evaMsvarUpo'tra vAstaviko'rthaH / nanu tametamiti vacane yajJena dAnena tapasetyanena phalAntarajanakatayA vihitAnAM darzAdiyajJa-dAna-tapasAmazeSANAM parAmarze vividiSAdikAmasteSAmanyatamaM kaJcanaika yajJaM dAnaM tapo vA'nutiSThan vividiSAdiphalamAsAdayati kim ?, yathA'gnihotrahomaM kenacid dadhyAce kenAnutiSThan tatphalamAsAdayatIti vikalpo'trAbhipretaH, kiM vA svargakAma AgneyAdiSaTkamanutiSThannaiva tatphalamAsAdayati yathA, tathA vividiSAdikAmo yajJa-dAnAdikaM sarvamanutiSThameva tatphalamAsAdayatIti ameyAdisamuccayavad yajJa dAnAdisamuccayo'bhipretaH ? iti praznayati- nanviti / kimatretyasya vikalpa ityanena samuccaya ityanena cAnvayaH / udbhiccitrAdiSviveti- "pazukAma udbhidA yajeta [ ] iti " pazukAmacitrayA yajeta " ityAdibhinnavAkyopAttatvAd udbhidyAga- citrAyAgAdiSu pazukAmasya yathA vikalpaH - udbhidyAga- citrAyAgAdInAM madhyAdekamanutiSThannapi pazukAma iSTaphalamavApnoti tathA yajJena dAnena tapaseti bhinnavAkyopAttatvAd yajJAdiSu vikalpa:yajJAdInAM madhyAdekamanutiSThannapi vividiSAdikAma iSTaphalamanubhavatItyarthaH / vikalpe dRSTAntamAha-yatheti - atra " yathA vA " iti pATho bhavitumarhati / dvitIyapakSamAvedayati- uteti / AgneyAdiSviveti- darza- pUrNamAsAbhyAM svargakAmo yajetetyatra darza amAvAsyAyAM kriyamANaM yajJatrayaM darzayAga iti kathyate, pUrNimAyAM kriyamANaM yajJatrayaM paurNamAsayAga iti kathyate, tataH SaDbhyo darzapaurNamAsanAmadheyebhyo yAgebhyaH svargakAmasya svargo bhavati, na tu tanmadhyAdekai kasmAdAgneyAdiyAgAt svargaphalamupajAyate, tatra mImAMsakAnAmiyaM prakriyA- dazaiM kriyamANayAgatrayamadhyAdekaikasmAd yAgAdekaimapUrvamutpadya tadapUrvannitayamaGgApUrvamiti kathyate, samuditebhyazca nibhyo yAgebhya ekamapUrvamutpadyate tadapUrvaM pradhAnApUrvamucyate evaM pUrNimA yAM kriyamANayAgatrayAt pratyekamapUrvatrayamupajAyate tadapUrvamanApUrvazabdavyapadezyam, samuditAcca yAgazrayAdekamapUrvamupajAyate tadapUrva M pradhAnApUrvamucyate, AbhyAM ca pradhAnApUrvAbhyAM yajJAntakriyamANadakSiNAdAnajanyAnA pUrva sahakRtAbhyAmekamapUrvamujAyate tadapUrva paramApUrvamucyate, tadeva paramApUrvaM svargAdiphalamupajanayatIti svargAdiphalaM janayitvaiva vinazyatIti evaM ca svargakAmasyA 326 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI GgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / 327 [ dekavAkyam, yathA- 'amihotraM juhoti ' [ taittarIyasaMhitA 159] iti, ' aruNayaikahAyanyA ' ] ityAdau tu satyapyAruNyArthabhede viziSTArthavidhAnAd viziSTArthaikatvenaikavAkyatvam, satyapi ca viziSTavidhAnasya gauravaprastatve agatyA tadAzrayaNam, kriyAyAH prakaraNAntaraprAptau hi vizepaNa mAtravidhAnam, yathA- " daghnA juhoti " [ ] iti guNavidhau, tantrApyekameva vizeSaNaM vidhAtuM zakyate, nAnekam, vAkyabhedaprasaGgAt aprAptA hi kriyAne kavizeSaNAnyupasaGgrahRntI viziSTA preyAdiyAgeSu SaTsu darza-paurNamAsazabdAbhidheyeSu yathA samuccayaH samuccitAdevAneyAdiyAgaSadakAt svargaphalaM bhavati, tathA vividiSAdikAmasya yajJadAnAdiSu samuccayaH samuditebhya evaM yajJadAnAdibhyo vividiSAdiphalaniSpattirityarthaH / yajJena vividiSanti dAnena vividiSanti tapasA vividiSantItyeva bhinnavAkyopAttatvAd yajJAdiSu vikalpa iti pakSo nAtrabhimataH kintvekavAkyopAttatvAd yajJAdiSu samuccaya eva yathA''meyAdiSu SaTsu yAgeSu darzAyekavAkyopAttatvAt samuccaya iti samAdhate- atra tviti / nanu yajJena vividiSanti dAnena vividiSantItyevaM bhinnavAkyopAttatve spaSTaM pratIyamAne kathamekavAkyopAttatvaM yajJAdiSu zraddheyamityAkAGkSAmutthApya tatparihAramupadarzayati- tatreti yajJenetyAdivAkya ityarthaH / iti evamAkAGkSAyAM satyAm / vicAryate tadAkAGkSAparihAro vicAraviSayo bhavati / vicArasvarUpamupadarzayati- athaikatvAdityAdi - vividiSAdiphalalakSaNArthaikatvAd yajJena vividiSantItyAdivAkyAnyekavAkyaM yajJadAnAdisamuditajanyavividiSAdiphalamekamevAtra vidhIyata ityekavAkyamiti yAvat / anyatrApyathaikatvAdevaikavAkyamityAvedayituM dRSTAntamAha- yatheti- agnihotramiti dvitIyAntamagnihotreNeti tRtIyAntaparyavasitam yataH phalasambaddha karmabodhakavidhau dvividhA bhAvanA - ArthI bhAvanA zAbdI bhAvanA ceti dvividhA'pi bhAvanA - karmAkAGkSA, karaNAkAGkSA, itikartavyatA kA kSetyevaM trividhAkAGkSAvatI, tatra karmAkAGkSayA kiM bhAvayedityevaMrUpayA yasya karmaNo yat phalaM tadArthI bhAvanAyAmanveti yathA- darza- pUrNamAsAbhyAM svargakAmo yajetetyatra kiM bhAvayedityAkAGkSAyAM svargaM bhAvayediti, karaNAkAGkSayA tu kena bhAvayedityevaMrUpayA yajJAdikarmakaraNatayA''rthIbhAvanAyAmanveti yathA- tatraiva kena bhAvayedityAkAGkSAyAM darza- pUrNamAsayAgAbhyAM bhAvayediti, itikartavyatAkAGkSayA ca kathaM bhAvayedityevaMrUpayA yajJAdikarmasvarUpaM yena prakAreNa sampadyate tatrAnveti yathA darzAdisthala evaM kathaM bhAvayedityAkAGkSAyAM samidAdibhirbhAvayediti tathA ca samidAdibhiH sampadyamAnAbhyAM darza-pUrNamAsayAgAbhyAM svarga bhAvayedityevaM pratIyamAnA puruSaprayatnarUpA''rthI bhAvanA nirAkAGkSA bhavatIti zAbdIbhAvanAyAM ca karmAkAGkSayA puruSaprayatnarUpA''rthI bhAvanaivAnveti yathA svargakarmaka- yAgakaraNaka-samidAdItikartavyatAkaprayatnaM bhAvayediti, prayatnaM prati ca balavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatve sati kRtisAdhyatAjJAnaM kAraNam, tacca liGgAdividhijJAnAdeveti kena prayatnaM bhAvayediti karaNAkAkSAyAM vidhijanyajJAnAditi vidhijanyajJAnaM tatra karaNatayA'nveti svargAdikarmakaprayatnaH prazaMsAmita eva puruSeNAdviyata iti kathamuktaprayatnaM bhAvayeditItikartavyatAkAGkSAyAM darzAdiprazaMsakArthavAda itikartavyatayA tatrAnvetIti, evaM cAgnihotra homasya karaNatayaivArthI bhAvanAyAmanvaya iti tasya karaNatvabodhikA tRtIyaiva tadvAcakapadotsaraM bhavitumarhatIti agnihotramiti dvitIyA tRtIyAsthAna eveti / anyatrApyathaikatvAdekavAkyatve dRSTAntAntaramAda- aruNayaikahAyanyeti'ruNyArthabhede " ityasya sthAne " ruNyAdyarthabhede " iti pATho yuktaH, aruNayaikahAyanyA gavA somaM krINAtItyatra somayAge upayuktAyAH somalatAyAH krayaH kartavyaH, na tu svayameva prAptayaH somalatayA somayAgaH kriyate, tatra somakraya AruNyakaraNaka ekahAyanakaraNako gokaraNaka ityevaM vidhAne AruNyAdyarthasya bhedenArthaikatvAbhAvAdekavAkyatvaM na syAdatastatrAruNyaviziSTaikahAyanasvaviziSTagokaraNa kasomakrayavidhAnamiti tatrApi viziSTArthasyaikatvenaikavAkyatvamityarthaH / nanu pRthak pRthag AruNyakaraNakasomakrayaNAdividhAnApekSayA AruNyAdiviziSTa gokaraNa kasomakrayaNavidhAne gauravamityata Aha- satyapIti / amatyeti - pRthagevAruNyAdividhAne vAkyabhedaprasaGgo duSparihara iti tatparihAre gatyantarAbhAvenetyarthaH / tadAzrayaNaM gauravaprastasyApi viziSTavidhAnasyAzrayaNam / nanu tatra yadi viziSTavidhAnaM tarhi yatrApi vizeSaNamAtravidhAnaM tatrApi viziSTavidhAnamevAstvityata Aha- kriyAyA iti viziSTavidhAne vizeSaNa- vizeSyayorubhayorapi viziSTasvarUpasanniviSTatayA vidhAnaM prApnoti, vidhAnaM cAprAptasyaiva bhavati na tu prAptasyeti vizeSyIbhUtAyAH kriyAyA: prakaraNAntaraprAptau satyAM 44 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phe8 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / 1. vidhAtuM zakyA, prAptAyAM tu tasyAmanekArthaM vidhAne vidhipratyayAvRttilakSaNo vAkyabhedaH prasajyate / na ca " yadaprameva prajAyata "" yavasAyaM juhoti " " jAtaputraH kRSNakezAmrI nAdadhIte " [ tatra ca karmAnuvAdena guNadvaya vidhAne'pyekavAkyavannAnupapattiH pUrvatra "agnijyotiyoMteragniH svAhA [ taittarIyAraNyaka 4. 10. ] iti mantravarNaprAptatvAdameH prajApatimAtravidhAnam, uttaratra ca jAtaputrakRSNa keza padadvayopalakSitAvasthAvizeSasyAdhAnAnuvAdena vidhAnamityevaM vAkyabhedanirAkaraNAt tadidamuktam" prApte karmaNi nAneko, vidhAtuM zakyate guNa: " [ tyupalakSaNaM prAptamAtramuddizyAne kavidhAnasyAzakyatvAt, ata eva " grahasaMmArSTi " [ ityatra mahoddezenaikatva- saMmArgayorvidhAne vAkyabhedaH, ekoddezenAnekavidhAnavadane ko deze nai kavidhAnamapya 1 ] iti, atra ca karmaNI ] " 99 6. 46 vizeSaNamAtrasyaivAnyato'prAptasya vidhAnaM yuktamityarthaH / tatra dRSTAntamAha-yatheti / guNavidhau dadhidravyarUpaguNavidhAne, dadhnA juhotItyatra homakriyAyA agnihotraM juhotItyanena prAptatvAt tatra karaNatayA dadhiguNasyaiva vidhAnamityarthaH / tatrApi prakaraNAntara prApta kriyAyAM guNamAtravidhAnasthale'pi / nAnekamiti- anekaM vizeSaNaM vidhAtuM na zakyata ityarthaH / tatra hetumAha - vAkyabhedaprasaGgAditi / kathaM vAkyabhedaprasaGga ityapekSAyAmAha aprAptA hIti hi yataH / anekavizeSaNAnyupasaMgRhNantI viziSTasvasvarUpasanniviSTatayA'nekavizeSaNAni saGgRhNantI stii| viziSTA anekavizeSaNaviziSTA, vidhAtuM zakyeti dvidhAne ekasyaiva viziSTasya vidhAnamityekArthatvAnna vAkyabhedaprasaGga iti / prAptAyAM tu prakaraNAntaraprAptAyAM punaH / tasyAM kiyAyAm / vidhipratyayAvRttilakSaNaH yAvanto guNA vidheyAstAvanto vidhipratyayAstasmin vAkye na santi, kintveka eva vidhipratyayo vidyate sa caikatraivopakSINa iti gugAntaravidhAnAya tasyAvRttiranyAsaH punastatpaThanaM talakSaNastatsvarUpa, atastadbhayAt prAptAyAM kriyAyAmekasyaiva guNasya vidhAnamityAzayaH / tatra zaGkAmutthApyApahastayati - na ceti / ' yadaprameva prajAyata " " yavasAyaM juhoti " jAtaputraH kRSNakezAgrI nAdadhIte tatra ca " ityasya sthAne " yadanaye ca prajApataye ca sAyaM juhoti " ityatra " jAtaputraH kRSNakezo'gnInAdadhIta ityatra ca " iti pATho yuktaH / karmAnuvAdena sandhyAkAlInahatranakarmAnuvAdana, agnyAdhAnakarmAnuvAdena ca / guNadvayavidhAne'pi agni prajApatidevatArUpaguNadvayavidhAne, jAtaputratva - kRSNa ke zAgratvalakSaNa guNadvayavidhAne'pi ca / ekavAkyavat yathaikavAkyaM tathA / nAnupapattiH, anyatrApi prAptakarmAnuvAdanAnekaguNavidhAne ekavAkyaM nAnupapannam / niSedhe hetumAhapUrvatreti yadanaye ca prajApataye ca juhotItyatratyarthaH / " jyoteragniH " ityasya sthAne " jyotiragniH " iti pAThaH samyakU / iti evaMsvarUpetyathaH / abhijyotirityAdimantra sthAgnirUpa devatAprakAzana sAmarthyAt tata evAgneH prAptatvAnna tasya kintu prajApatirUpadevatAmAtrasya vidhAnam / uttaratra ca jAtaputraH kRSNakezo'gnInAdadhItetyatra ca / avasthAvizeSasyetijAtaputratvaM vRddhAvasthAyAmapi sambhavati na tu kRSNakezApratvamiti vizeSasya yuvAvasthAlakSaNasya vidhAnam, tathA ca yuvAvasthaH puruSo'gnInAdadhItatyevaM paryavasite agnyAdhAnAnuvAdenAvasthAvizeSasya vidhAnamityarthaH / ityevam uktaprakAreNekasya vidhAnataH / uktArthe mImAMsAsammatimupadarzayati tadidamuktamiti / prApte karmaNIti- " prApte karmaNi nAneko vidhAtuM zakyate guNaH / aprApte tu vidhIyante bahavo'pyekayatnataH // 1 // " iti sampUrNa padyam atra prApte karmaNyaneko guNo vidhAtuM na zakyaH, aprApte tu baddavo'pyekayatnato vidhIyante ' ityanvayaH, arthastu vyakta eva / atra ceti- prApte karmaNIti paye cetyarthaH / karmaNItyupalakSaNaM karmapadena karma tadbhinnayorubhayorapi grahaNam / tatra hetumAha prAptamAtramitiprAptamAtraM yat kimapi karmasvarUpaM guNAdisvarUpaM vA taduddezenAnekavidhAne vidhyAvRttilakSaNo vAkyabhedaH prasajyata eveti tadbhayAdanekavidhAnasyAzakyatvAdityarthaH / ata eva karmaNItyasyopalakSaNatvena prAptamAtramuddizyAne kavidhAnasyAzakyatvAdeva / " grahasaMmASTi" ityasya sthAne " grahaM saMmArSTi iti pAThaH samyag graho nAma yajJopayogI pAtravizeSaH, mahaM saMmASTasyatra ahapadosara dvitIyaikavacanena grahagataikatvasya vivakSitatve ekatvaviziSTasya grahasyaiva sammArjane'pUrvotpattirna tu sarvasya prahasya, evaM ca grahe prApte ekatva saMmArjanayorubhayorapyaprAptatvAd vidhAne vAkyabhedaH prApnoti tato na grahagataikatvaM Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / 329 zakyam , yathAtraivaikatvagrahodezena saMmArgavidhAnam ta[dva ]diha " tametam " [ patra- ] ityAdividhau na tAvadaruNAdivAkyavadekaviziSTakriyAbodhakatvam , asaMbhavAdanaGgIkArAca, nApi " dadhnA juhoti" itivat kasyAzcit kriyAyAmekavizeSaNavidhAnam , uktahetoreva, yajJa-dAnAdInyuddizya vividiSA. phalasaMbandhavidhAne ekatvamahoddezena saMmArgavidhAnavad vividiSAphalamuddizya yajJa-dAnAdi vidhAne ca mahoddezenaikatvasaMmArgavidhAnavat kathaM na vAkyabhedaH ?, atha " darza-paurNamAsAbhyAM svargakAmo yajeta " [ ] ityatrakasvarNoddezena darza-paurNamAsyAtmakAnekayAgavidhAnavad vividiSoddezena yajJadAnAdyanekavidhAne na vAkyabheda iti cet ? na-tatra hi darzapUrNamAsapadena na kAlavidhAnam , utpattivAkyaireva prAptatvAt , ato darza-pUrNamAsapadaM tatprakhyanyAyasiddhaM nAmadheyam , tatpratyaM cAnyazAstram , yathA-" agnihotraM juhoti" ityatra mantravarNenAmeH prAptatvAnnAgnidevatAvidhiH, kintu nAmadheyaM tathAtra vivakSitamiti sarvasya yajJopayogino grahazabdavyapadezyasya pAtrasya saMmArjanaM nyAyyam / yathA caikoddezenAnekavidhAnaM vAkyabhedabhayAdazakyaM tathA'nekoddezenaiRvidhAnamapi, yata ekavidhAvekasyaivoddezyatvamevaM caikamuddizya yasyaikasya vidhAnaM tasyaiva punaranyamuddizyApi vidhAnamiti vidhyAvRttilakSaNo vAkyabhedaH syAdevetyAha-ekodezeneti / tatra dRSTAntamAha- yatheti / atraiva graha samAtsitraiva / saMmArgavidhAnamityanantaramazakyamityanuSajanIyam / uktamartha prakRte sajhamayannAha- taditi / ihetyasyaiva spaSTIkaraNa- tametamityAdividhAviti- tametaM vedAnuvacanena brAhmaNA vividiSanti yajJena dAnena tapasA'nAzakenaiti jaaviityrthH| aruNAdivAkyavaditi-aruNayakahAyanyA gavA soma koNAtItyatra yathA AruNyAyekaviziSTagokaraNakasomakrayavidhAnaM na sambhavati tathA tametamityAdividhau naikaviziSTakriyAvidhAnamato naikaviziSTakriyAbodhakatvamityarthaH / ekaviziSTakriyA, bodhakatvAbhAve hetumupadarzayati-asaMbhavAditi- yajJena dAnenetyAdinA yajJa-dAnAdikriyAlakSaNAnekavizeSaNeSu samAnayogakSemeSu satsu tanmadhyAdekameva kiJcana vizeSaNamupAdAya tadviziSTavividiSAkiyAbodhakatvasya tametamityAdAbasambhavAt , yadeva vizeSaNaM nopAdIyate tasyaivoktavidhAvapAdAnavaiyaryamanuSajyata ityata ekaviziSTakriyAvidhAnaM na sambhavatItyAzayaH / yadi ca kathaJcidekaviziSTakriyAbodhakatvaM sambhAvyeta tadA'pyAha-anaGgIkArAceti-tametamityAdivacanasyaikaviziSTakriyAbodhakatvasyAnabhyupagamAcetyarthaH / nApi dadhnA juhotItyAdivaditi- danA juhotItyatra homAnuvAdenekasya dadhno guNasya yathA vidhAnaM tathA prakRte'pi kasyAJcit kriyAyAmekavizeSaNavidhAnamityapi netyarthaH / niSedhe hetumAha- uktahetoreveti- asaMbhavAdanaGgIkArAdeva vetyarthaH / anekoddezenekavidhAnamapi vAkyabhedabhayAnna saMbhavati prakRte ityAha- yajJa-dAnAdInyuddizyeti / vividiSAphalasaMbandhavidhAne ityasya kathaM na vAkya bheda ityanenAnvayaH, kathaM na vAkyabhedaH? syAdebetyarthaH / anekoddezenekavidhAne vAkyabhedaprasaGgasya dRSTAntamAha--ekatvagrahoddezeneti- ekatva grahobhayoddezena sammArjanasya kasya vidhAne yathA bAkyabhedastathetyarthaH / prakRte ekamuddizyAne kavidhAne'pi vAkyabhedaprasaGga ityAha-vividiSAphalamuhizyeti / yaza-dAnAdividhAne cetyasyApi kathaM na vAkyameda ityanenAnvayaH / tatra dRSTAntamAha- grahoizeneti- prahamuddizyaikatva saMmArjanayovidhAne yathA vAkyabhedastathetyarthaH / ekaphaloddezenAnekakriyAvidhAne'pi prakRte na vAkyabheda iti sadRSTAntamAzaGkate- atheti / samAdhatte neti / hi yataH, tatra darza-paurNamAsAbhyAM yajetetyatra / na kAlavidhAnaM yAgoddezena nAmAvAsyApUrNimAlakSaNakAlavidhAnam / tatra hetumAha-utpattivAkyareveti- dravyaM devatA ca yAgasvarUpaM, tad yadAkye pratipAdyate tadutpattivAkyam, darza. paurNamAsasthale SaTa yajJAH, tatasteSAmutpattivAkyAnyapi SaDiti utpattivAkya riti bahuvacanam / prAptatvAt kAlasya prAptatvAt / ataH darza-pUrNamAsapadena kAlavidhAnAmAvataH / tatprakhyeti-tatprakAzakAnyazAstratastasya prAptau tatpratipAdakatayA'. vabhAsamAnazabdo na tadvidhAyakaH kintu nAmadheya iti tatprakhyanyAyAnugamanikA / tatprakhyanyAyetyatra tatprakhyaM kimityapekSAyAmAha- tatprakhyaM cAnyazAstramiti / tatprakhyanyAyasiddhaM nAmadheyamiti dRSTAntoddhATanena spayaSTati- yatheti / nAgnidevatAvidhiH homoddezena nAgnisvarUpadevatAyA vidhAnam , tarhi agnihotramiti padaM kimarthamiti pRcchati-kinviti / uttarayati nAmadheyamiti- homavizeSasya nAmadheyaM saMjJA agnihotramiti padam / tathA evam / atra darza-pUrNamAsAbhyAM 42 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / draSTavyam / tathA ca darzapaurNamAsanAmadheyasamAnAdhikaraNaikayajatipadAbhihitAnAM SaNNAmapi yAgAmAM phaloddezena vidhAne na vAkyabhedaH, yathA--" brIhibhiryajeta" [ ] ityatraikapadAno bIhINAM yAgoddezena vidhau, atra hi prApte'pi karmaNi brIhitadvahutvaviziSTaikakAraka vidhIyate, " citrayA yajeta " [tai. saM. 2. ] ityatra saMbhavatyapi citravastItvaviziSTaikakArakavidhAne gauravAnnAmadheyAzrayaNam , tadevaM brIhivAkyatulyatvAd darza-paurNamAsIbhyAmityAdAvekapadopAttatvAnna vAkyabhedaH, vividiSantItyatra tu bhinnapadopAttAnAM yajJAdInAM bhinnakArakavatAM ca na vrIhivAkyatulyatA, "ye madhyamAstAnagnaye dAtre" [ ] ityAdau tu satyapi bhede sAmAnAdhikaraNyena prati. pAditaM viziSTadevatAkArakamekameveti na vAkyabhedaH, " yajJena dAnena" [ patra- ] iti tu na sAmAnAdhikaraNyamasti / tasmAdekavidhAne anyAvidhAnAdekasyAtmapadasya zrotavyAdivAkyeSvanusvargakAmo yajetetyatra, tattatkAlavihitAnAM SaNNAM yajJavizeSANAM darza-pUrNamAsa padaM nAmadheyamiti jJAtavyamityarthaH / tathA ca SaNNAmapi yajJAnAM darza-pUrNamAsaikapadAbhidheyatve vyavasthite c| tatra darza-pUrNamAsAbhyAM svargakAmo yajetetyatra / darzatidarzapaurNamAsanAmadheyasamAnAdhikaraNaM yadekaM yajatipadaM tenAbhihitAnAmityarthaH, bhinnapadAbhihitAnAM bhinnatve sati bahUnAmekaphaloddezena vidhAne vAkyabhedo bhavet , bahUnAmapi caikapadopAttatvenaikatve ekIbhUtasya bahorapyekaphaloddezena vidhAne na vAkya. bheda ityAzayaH / ekapadopAttAnAM bahUnAmekoddezana vidhAne vAkyabhedAbhAve dRSTAntamAha- yatheti / ekapadopAttAnAM brohisvarUpaikapadAbhihitAnAm / vidhAviyanantaraM na vAkyabheda ityanuSajyate / atra brohibhiryajetetyatra / hi yataH / prApta'pi karmaNi vacanAntaravihite'pi yAgalakSaNakarmaNi / tadahatveti-brIhiniSTabahutvetyarthaH / nanvevaM citrayA yajetetyatrApi citratvastrItvaviziSTaikakAra kavidhAnaM saMbhavatIti tadeva kimiti nAGgIkriyate, kimarthaM citrApadasya yAgavizeSanAmadheyatvamurarIkriyata ityata Aha- citrayA yajetetyatreti / evaM ca darza-pUrNamAsAbhyAM svargakAmo yajetetyatraikaya jatipadopAttAnAM paNNAmapi yajJAnAmekasvargaphaloddezena vidhAne na vAkya medaH, prakRte tu yajJadAnAdInAM bhinnapadopAttAnAM vibhinnatRtIyAvibhaktibodhyakaraNatvalakSaNabhinnakAra kaktAM vividiSAlakSaNaikaphaloddezena vidhAne'pi vAkyabhedaH syAdevetyupasaMharati- tadevamiti / vrIhivAkyatalyasvAditi- brohibhiryajeteti bAkye grathA brohisvarUpaikapadopAttatvaM bahUnAM tIhINAM tathA darzapUrNamAsAbhyo yajetatyatrApyekaya jatiradopAttatvaM SaNNAmapi yAgAnAmityevaM brIhivAkyatulyatvAdityarthaH / prakRte tu naivamityupadarzayati-vividiSantItyatra viti / yajJAdInAmityatrAdipadAd dAnAdInAmupagrahaH / kacit kiyAdisvarUpamede'pi devatAkArakaimyAdakatvamiti na vAkyabheda ityupadarzayati- ye madhyamA iti - triH prathamAM niruttamAM trirmadhyamAmanvAhetyevaM kriyAntare prathamAdInAmRcAM trirAvRttyA vidhAnAt tatra dAtRnAmakAgnidevatAyai madhyamAnAmnAmanekeSAmRcAM vidhAne'pi agnaye dAtre iti sAmAnAdhikaraNyena pratipAditaM dAtRtvaviziSTAgnidevatAlakSaNasaMpradAna kArakamekameveti ye madhyamA ityatra na vAkyabheda ityarthaH / vibhinna pravRttinimittakapadAnAmabhedane kAryAnvitasvArthapratipAdakatvaM sAmAnAdhikaraNyam , tacAgnaye dAtre ityatra samasti, yajJana dAnenatyatra tu na yajJapadArthasya yAgasya dAnapadArthe dAne'bhedenAnvaya iti na sAmAnAdhikaraNyamato na viziSTakArakamekamiti vAkyabhedaH syAdevatyAha- yazena dAnena iti sviti / prakRte vAkyabhedaH syAdeveti saGgamayatitasmAditi / yatraikavAkye ekavidhAne'pyanya vidhAnaM yatra dRzyate tatra ca bhavati vAkyabhedaH, yathA- "zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH sAkSAtkartavyaH"bRhadAraNyake 2. 4. 5.] ityatra zravaNavidhAne'pi mananAdividhAna ityAha-ekasyeti / "nusaGga" ityasya sthAne "nuSaGga" iti pATho yuktaH, zrotavya ityetAvanmAtrazravaNe uddezyavAcakapadAbhAvAt kamuddizya zramaNavidhAnam, evaM mantavya ityAdAvapi, AtmapadasyAnuSa ne tu AtmA zrotavyaH, AtmA mantavyaH, AtmA nididhyAsitavyaH, AtmA sAkSAtkartavya ityevaM pratyakamAtmapadAnuSaNAd yathA vAkyabhedastathA prakRte'pi yajJena vividiSanti dAnena vivi. diSanti tapasA vividiSantItyevaM pratyeka vividiSantIti padasyAnuSaGgAd vidhyAvRttilakSaNo vAkyabhedaH syAdevetyarthaH / yat tu pUrvamuktam-"atra tvekavAkyopAttatvAd darzAdivat samuccayaH" iti tatra pRcchati-kathaM tahi samaJcaya iti / uttarayatiucyata iti / " aruNayA krINAti vA samAkINAti" ityasya sthAne "aruNayA somaM krINAti gavA somaM kroNAti" Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / saGgavadekasya vividiSantipadasya yajJenetyAdau pratyekamanuSaGgAdiha vAkyabhedo vidhyAvRttilakSaNaH / ] ityAdibhinna kathaM tarhi samuccayaH ? ucyate - " aruNayA krINAti vA samAkrINAti " [ vAkya vihitAnAmapi somaprAtyarthAnAM kriyANAmiva saMbhavatsamuccaye yajJAdInAM parikalpitAntaHkaraNazuddhidvArANAM bhaviSyati, aruNayA ityAdayo hi niyamavidhayaH, tatra cArthikItara nivRttiriti ' aruNAkrayeNaiva somaM bhAvayed ' ityAdirarthaH phalitaH, sa ca nityavat samuccaye nopapadyata iti saMbhavatsamuyo'yam, na caivaM dadhyAdiSu kathaM nAyamityAzaGkanIyam, tatra homaniSpatterdvArasyaikenaiva siddheH, "aruNayA " ityAdau tu krayavidhairdRSTArthatvAdekenaiva krameNAnatisiddhau niyamavidhitvavat, anyathA tu pratyekAvagataM niyamaM kAryAnurodhena tyaktvA vAkyAntaravihitakraya sApekSatvaM pUrvakrayasya kalpyata iti yuktaH saMbhavatsamuccayaH, [ ]dihApi yajJAdInAmasau yuktaH, ata eva yajJAnadhikAriNAM brahmacAriNAM vedAnuvacanena kevalenAiti pATha: samIcInaH, "kriyANAmiva saMbhavatsamuccaye " ityasya sthAne " krayANAmiva saMbhavatsamuccayo " iti pATho yuktaH, saMbhavatsamuccaya ityasya bhaviSyatItyanenAnvayaH / niyamavidhayaH aruNacaiva somaM krINAti, gavaiva somaM krINAtItyevaMrUpA niyamavidhayaH / tatra ca niyamavidhau ca / ArthikI arthAt prAptA / itaranivRtti: aruNetareNa somakayo na kartavyaH, gobhinnena somakrayo na kartavya ityevaMrUpA / niyamavidhau kIdRzo'rtho bhavatItyapekSAyAmAha - aruNAkayeNaiveti / kathamatra nityavat samuccayo na yena saMbhavatsamuccaya ityucyata ityapekSAyAmAha la ceti- aruNAkayeNaiva somaM bhAvayedityAdirarthazvetyarthaH asya nopapadyate ityanenAnvayaH, anyA aruNA anyA ca gauriti nAsti kintu yaiva gau: saivAruNA yaivAruNA seva gauriti aruNayA krayaNameva gavA krayaNaM gavA krayaNameva cAruNayA krayaNamiti vastugatyA samuccayo nAstIti na nityavat samuccaya ityuko'rtho nityavat samuccaye'GgIkriyamANe nopapadyata ityayaM samuccayaH sambhavatsamuccayaH, saMbhAvyate caivaM samuccaya iti, vividi pantItyatra tu yadyapi yAga-dAnAdInAM bhinnAnAM vastutaH samuccayo'sti kintu puruSavizeSasya kasyacid yajJa- dAnAdikriyAsamucaye sati vividiSA bhavati, kasyacid yajJenaiva kasyacid dAnenaiva kasyacit tapasaivAntaHkaraNazuddhidvArA vividiSA bhavatIti na yajJAdInAM samuccayo nityavat kintu saMbhavatsamuccayaH, yathA nIlaM sarojaM bhavatyevetyatra na sarojatvAvacchedena nIlaM samasti zvetasyApi sarojasya bhAvAt kintu kiJcit sarojaM nIlamapi bhavatIti sarojaM saMbhavantrIlam evaM vividiSAmAtrasya na yahAdisamucayAdeva bhAvaH kasyAzcid vividiSAyA ekenApi yAgenAntaHkaraNazuddhidvArA bhAvAt kintu kAcid vividiSA yAgAdisamuccayAdeva bhavatIti saMbhavatsamuccayo'yamityarthaH / nanu danA juhoti payasA juhotItyAdAvapi ekahomoddezena dadhi-payaAdisamuccayasya vidhAnamastu tatastatrApi saMbhavatsamucayaH syAdityAzaGkaya pratikSipati na ceti / evaM yathA'ruNaye tyAdau saMbhavatsa munayastathA / kathaM nAyaM kathaM na saMbhavatsamuccayaH / niSedhe hetumAha- tatreti danA juhotItyAdAvityarthaH ? | dadhi- dugdhAdidravyasvarUpasya homaniSpattidvArA phalajanakatvam, homaniSpattizcaikenApi danA payasA vA saMbhavatIti na tatra samucayo'vakalpyata ityAha- homaniSpatteriti / aruNayA gavA somaM krINAtItyAdau tu naivamityAha- aruNayA ityAdau viti / dRSTArthatvAt somalatAprAptirUpadRSTArthatvAt / ekenaiva krayeNa aruNayA krayeNa gavA krayeNa vA krayeNAnatisiddhau " ityasya sthAne " krameNa tatsiddhau " iti pATho yuktaH, tatsiddhau somalatA prAptirUpadRSTArthasiddhau / niyamabicitvam aruNAyetyAderniyamavidhitvam aruNayaiva gavaiva krayeNaiva somaM bhAvayedityevaM niyamArthakavidhitvam / anyathA tu niyamavidhitvAbhAve tu / pratyekAvagataM niyamaM aruNayA somaM krINAti gavA somaM krINAtItyevaM pratyeka vAkyAgatam, aruNayaiva gavaivetyevaM niyamaM tyaktvA kAryAnurodhena AruNyagosamuccayenaiva krayeNa somalatAMprAptirUpaM kAryamiti tadanurodhena, vAkyAntareti - gavA krINAtIti vAkyAntaravihito yaH krayastarasApekSatvaM pUrvakrayasya aruNayA kINAtIti pUrvavAkyavihitakrayasya kalpyata ityetasmAt kAraNAt saMbhavatsamuccayo'ruNayetyAdau yukta ityarthaH / tadvat aruNayA krINAtItyAdau yathA saMbhavatsamuccayastathA / ihApi tametamityAdAvapi / asau saMbhavatsamuccayaH / ata eva tametamityAdau na niyamavatsamucayaH, kintu saMbhavatsamuccaya ityabhyupagamAdeva / yajJAnadhikAriNAM sapatnIkasya gRhasthasyaiva yajJAdAvadhikAro na patnIvikalasya 6 " 331 d Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nabopadezaH / 1 66 } yantaHkaraNazuddhadvArA vividiSAsiddhiH / tathA ca smRti:- " japenaiva tu saMsiddhayet " [ iti, saMbhavati cAdhikArivizeSasya vividiSAdyuddezena vedAnuvacanAdyanuSThAnamiti / na ca svargakAmo'gnihotravat sakRdanuSThAnaniyamo yajJAdyanuSThAnasyAntaHkaraNazuddhiparyantatvAt tasyAzca sAdhanacatuSTayasaMpattigamyatvAt, tena yasya sakRdanuSThAnAdantaH karaNazuddhirna tasyAvRttiriti / athavA jAtaputra " itivat yajJAdipadaiH prasiddhaM zatapathavihitaM karmasAmrAjyamupalakSya vividiSAdiphaloddezena vidhIyata iti na vAkyabhedaH, saMbhavatsamuccayazcaivamupapadyate / yadvA IzvarArpaNabuddhyAnuSThitAnAM karmaNAmantaHkaraNazuddhiH phalam, " yat karoSi " [ bhagavadgItA, a. 9, lo. 27 ] ityAdismRteH tena suSThuktam- "karmabhiH zuddhAntaHkaraNo brahmacAriNa ityevaM yajJAnadhikAriNAm / kevalenApi yajJAdikriyAvikalenApi / yajJAdisamuccayamantarA'pi vedAnuvacanAnyatamena vividiSAsiddhau smRtiM pramANayati tathA ca smRtiriti- " japenaiva " ityasya sthAne " japyenaiva " ityapi pAThaH, " japyenaiva tu saMsiddhayed brAhmaNo nAtra saMzayaH / kuryAdanyanna vA kuryAnmaitro brAhmaNa ucyate // 1 // " [ iti sampUrNa vacanam, maitra ityanena mitrasya - sUryasya gAyatrImantrajapenArAdhaka iti bodhyate / yadA cAtra sambhavatsamuccaya eva na tu niyamavatsamuccayastadA'dhikAra vizeSasyaikaikavedavacanAdyanuSThAnamapi yuktamityAha- saMbhavati ceti- asya vedAnuvacanAdyanuSThAnamityanenAnvayaH / natu " svargakAmo'gnihotraM juhoti " ityAdAvekadA'nuSThitenApyagnihotreNa svargaphalasiddhiH, tathA sakRdanuSTitena yajJAdinA vividiSAphalasiddhisambhave vividiSAdyarthaM sakRdeva yajJAdyanuSThAnaniyamaH siddhayedityata Ahana ceti- "svargakAmo'gnihotravat " ityasya sthAne " svargakAmAnihotravat " iti pATho yuktaH, svargakAmasyAgnihotre yathA sakRdanuSThAnaniyamastathA vividiSAkAmasya yAgAdau sakRdanuSThAnaniyama iti na cetyarthaH / yajJAdyanuSThAnaM hi antaHkaraNazuddhidvArA vividiSAjananasamarthamiti antaHkaraNazuddhiryAvanna saMpavaita tAvad bhUyo yAgAdyanuSThAnaM kuryAdeva, antaHkaraNazuddhivAra * niSpattyanantaraM ca na punaryajJAdyanuSTheyamiti niSedhahetumupadarzayati- yajJAdyanuSThAnasyeti / nanu yajJAdyanuSThAnaM yadyantaHkaraNazuddhikAraNaM tadA sakRdanuSThitenApi yajJAdinA'ntaHkaraNazuddhijativeti kimarthaM bhUyo yajJAdyanuSThAnamityata Aha- tsyaashcetiantHkrnnshuddheshcetyrthH| sAdhanacatuSTayasampattigasyatvAditi - nityAnityaviveka-virAga- zamadamAdi-mumukSetyevaM sAdhanacatuSTayaM tasya yA saMpattistayA gamyatvAdityarthaH, sAdhanacatuSTaya sampannatvAdayaM zuddhAntaHkaraNa ityavagamo'tra jJeyaH tathA ca sAdhanacatuSTayagamyAntaHkaraNazuddhiryAvatA yajJAdyanuSThAnena bhavati tAvad yajJAyanuSTAnaM vidheyamiti na tatra sakRdanuSThAnasyAsakRdanuSThAnasya vA niyama iti bhAvaH / tena yajJAyanuSThAnasyAntaHkaraNa zuddhiparyantatvena / yasya vividiSAkAmasya kasyacit puruSadhaureyasya / tasya sakRdanuSThAnAdantaHkaraNazuddhimataH puruSavizeSasya / na AvRttiH nAnekavAraM yajJAdyanuSThAnam / prakArAntareNa saMbhavatsamucayopapAdanena yajJena dAnenetyAdau vAkyabhedaprasaGgaM vArayati - athaveti / jAtaputra iti vaditiyathA jAtaputraH kRSNakezo'gnInAdadhItetyatra jAtaputra-kRSNa kezapadadvayopalakSitAvasthAvizeSasyAgnyAdhAnAnuvAdena vidhAnamiti na vAkyabhedastathetyarthaH / yajJAdipadairityatrAdipadAd dAnAdipadaparigrahaH / yajJAdipadairityasyopalakSyetyanenAnvayaH / zatapatha vihitaM zatapatha saMjJaka vedazAkhAvihitam evaMbhUtaM yat prasiddhaM karmasAmrAjyaM sadupalakSya- upalakSaNanyAyena tadavabodhya tadeva karmasAmrAjyaM vividiSAdiphaloddezena vidhIyata ityetasmAt karaNAd yajJena dAnenetyAdau vAkyabhedo na bhavatItyarthaH / evam uktaprakArAzrayaNe saMbhavatsamuccaya upapadyate yujyate / anuSThitakarmabhirantaHkaraNazuddhau prakArAntaramAvedayati-yadveti / IzvarArpaNabuddhayeti yat kimapi karma mayA kriyate tadIzvarasyAstu na tatphalaM kiJcidapi mamAbhilaSitamityevaM buddhatyarthaH / IzvarArpaNabuddhayA karmAnuSTheyamityatra bhagavadgItAvacanaM pramANayati- " yat karoSi " ityAdismRteriti'yat karoSi yadaznAsi yajjuhoSi dadAsi yat / yat tapasyasi kaunteya ! tat kuruSva madarpaNam // 1 // " iti sampUrNapayam, anuSThita karmabhirvizuddhAntaHkaraNo nityAnityavivekAdikaM labhate ' iti yat pratijJAtaM prAk tadupasaMharatiteneti / " nityavivekAdi " ityasya sthAne " nityAnityavivekAdi " iti pATho yuktaH / nityAnityavivekAdikaM yat sAdhanacatuSTayaM tasya kramikodbhava-svarUpe krameNopadazayati- sa ceti- anantarAbhihitacetyarthaH / nityAnityaviveka ityasya ityevamAlocanAtmaka ityanenAnvayaH / " vimarzAdhiSThAnam " ityasya sthAne " vimarzasyAdhiSThAnam 66 332 " Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nyopdeshH| 333 nityavivekAdi labhate " iti / sa ca nityAnityavivekaH- ' idaM sarvamanityaM dRSTa-zrutAbhyAm , etasya vizarmAdhiSThAnaM kiJcinnityam' ityevamAlocanAtmakaH / tata aihika-pAralaukikaphalecchAvirodhicetovRttivizeSAtmako virAgaH / tataH zamAdiSaTkam-zama-daima-uparati-titikSA-samAdhAna zraddhAH, antaHkaraNanigrahaH zamaH, bAhyendriyanigraho damaH, uparatiH saMnyAsaH, dvandvasahiSNutvaM titikSA, zravaNAdiprAvaNyaM samAdhAnam , sAmpradAyika vizvAsaH zraddhA / tato mumukSA-mokSecchA / tadetatsAdhanacatuSTayaM zravaNAdhikArivizeSaNam / yatta mumukSava tathA, kAmyAdhikAre kAmanAyA eva nirapekSAdhikAranimittatvAditi, tannakAmyAdhikAre sAmarthyAderapyadhikAratvAt / atha kAmanA'rthikaM sAmarthyAcapekSate, na zrutamanyat, tat ki iti pATho yuktaH / dRSTa-zrutAbhyAmityatra dRSTapadena laukikapratyakSAdipramANasya grahaNam / idaM sarvamanityaM pratyakSAdipramANenAvasIyate tathA "yatheha karmacito lokaH kSIyate, evamevAmutra puNyacito lokaH kSIyate " [ ityAdizrutapramANenApyavasIyate, " apAma somamamRtA abhUma" [a. ziraH 3. 2.] ityAdizrutizca somalatAdipAnajanyaphalasya na nityatvamavabodhayati, kintu cirasthitikatvameva "AbhUtasaMplavaM sthAnamamRtatvaM hi bhASyate // " [ ] iti vacanAt , etasya vimarzasya dRSTa-zrutAbhyAM pramANAbhyAmupajAtasyedaM sarvamanityamityAkArakasya vimarzasya vicAraNAsvarUpajJAnasya, adhiSThAnaM yatrAya vicAraH prAdurbhavati sarvasya zUnyatve niradhiSThAnako vicAro'pi na bhavediti kiJcidadhiSThAna caitanyalakSaNamupagantavyam , tacca nityamiti, ityevamuktaprakAreNa yadAlocanaM tadAtmako nityAnityaviveka ityarthaH / virAgasvarUpa dvitIyaM sAdhanamupadarzayati-tata iti-nirukanityAnityavivekata ityarthaH / aihiketi-aitadbhavika pAralaukikaM ca yat phalaM tadicchAyAstakAmanAyA virodhI pratibandhako yazcetovRttivizeSo'ntaHkaraNapariNAmavizeSastadAtmako virAga ityarthaH / tRtIyaM sAdhanasvarUpamupadarzayati-tata iti-niruktavirAgata ityarthaH / zamAdiSaTkamityatrAdipadAt kiM prAhyamityatastad viziSyopadarzayati-zama-dametyAdinA / zamAdInAM vibhaktalakSaNamupadarzayati- antaHkaraNanigrahaH zAma iti-antaHkaraNasya manaso yadanekAkArapariNamanarUpeNa pratikSaNamanyAnyAvasthAvizeSastadanutpattiprayojakayatnavizeSo'ntaHkaraNanigrahaH zama ityarthaH / bAhyendriyati- bAhyendriyANAM-cakSurAdInAM nigrahaH- svasvaviSayapravRttivirodhiprayatnavizeSo dama ityrthH| uparatiriti- sarvAbhyaH kriyAbhyo viramaNalakSaNaH saMnyAsa uprtirityrthH| dvandveti- sukha-duHkhazItoSNAdidvandvasahiSNutvaM titikssetyrthH| zravaNeti-zravaNa-manana-nididhyAsanaikatAnatAlakSaNazravaNAdiprAvaNyaM samAdhAnamityarthaH / sAmpradAyika iti-AptaparamparAnuSThAnagocare karmaNi vizvAsa idamityameva yathA''ptarAcaritamiti cittapariNAmavizeSalakSaNo vizvAsaH zraddhetyarthaH / caturtha sAdhanamupadarzayati- tata iti- niruvalakSaNazraddhAtaH / mokSaviSayiNI yecchA mukto'haM syAmi tyAkArikA saiva mumukSetyarthaH / upasaMharati- tadetaditi / mumukSAmAtrasya zravaNAdhikArivizeSaNatvaM parAbhipretaM pratikSeptumupadarzayati- yat tviti| tathA zravaNAdhikArivizeSaNam / mokSecchayaiva zravaNAdikamAcaratIti zravaNAdikaM kAmyamatastadadhikAra mokSakAmanaivAnyAnapekSA zravaNAdyadhikAre nimittatvAt tadvizeSaNamityAha- kAmyAdhikAre iti / pratikSipati-tanneti / nahi tattatkarmAsamarthastattatkarmaNyadhikArIti tattatkarmasAmadeirapyadhikArivizeSaNatvAditi pratikSepahetumupadarzayati-kAmyAdhikAra iti / adhikAratvAt adhikArivizeSaNatvAt / zaGkate- atheti- sAmarthyamantareNa kAmanayA karma na bhavatItyata ArthikamarthAt prAptaM sAmAdikaM kAmanA'pekSate, zrutaM kiJcinnApekSate kAmaneti svAtiriktazrutAnapekSatvAt kAmanAyA evAdhikArivizeSagatvamiti zaGkA'rthaH, kAmanA'tiriktasya zrutasya bhAve'pi tadapekSA nAsti kAmanAyAH, ArSikasya tu sAmarthyAdeH zrutatvAbhAve'pi liGgapramANagamyasyApekSA vidyate kAmanAyA ityabhyupagame zruti-lijayormadhye liGgasya prAbalyamabhyupagataM syAt tacca "zruti-liGga-vAkya-prakaraNa-sthAna-samAkhyAnAmuttarottaradaurbalyAt pUrvapUrva balIyaH" [ jaiminisU0 3, 3, 14] iti mImAMsAsiddhAntaviruddham , tatra samAkhyA- nAma, nAmnA ca ekAkAsAlakSaNaM sthAnaM kalpyate- yadImanenA''kAzitaM na syAt kathametasyedaM nAmeti, ekaM yadanyadAkAkuti tad yadi tannAkAGkena tarhi tayoraGgAGgibhAvo'vakalpate iti sthAnAdubhayAkAGkAlakSaNaM prakaraNaM kalpyate. prakaraNena cArabodhakavAkyAnibodhakavAkyayorekavAkyatAlakSaNavAkyaM parikalpyate, tena ca sAmaryalakSaNaM Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 335 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyA samato nayopadezaH / zruti-liGgayorliGgaM balavat , api ca, evaM rAjasUyAdau svarAjyakAmamAtrasya samarthasyAdhikAraH prasajyeta, atha " rAjasUyena yajeta " iti [ ] zruterbalIyastvAt rAjatvamapyadhikArivizeSaNaM tatratrApi vivekAdikamapi zrutaM kiM tato na tathA, yuktestulyatvAt / atha vivekAdIni sarvatra sarvANi( na ) zrayante, kintu kacit kizcit , tatazcaikaikazAkhAvAkyAt prasaktA dhIH sarvavedAntapratyayanyAyena bAdhyate, mumukSA tu sarvazAkhAsvabAdhiteti saivAzrayaNIyeti cet ? na- " vivekavatA zravaNaM kartavyam " / ] ityAdyakazAkhAvAkyAt * avivekinaH zravaNakartavyatA na' ityarthAt pratItAvapi sAdhanA. ntarasampannasya vivekinastadakartavyatvApratIterartha samAjasyoktanyAyAbAdhyatvAt , tasmAt sAdhanacatuSTayasaMpanna eva zravaNAdhikArI / na coparatizabdavAcyasya saMnyAsasya zravaNAdhikAratvAnupapattiH, tasya zravaNAGgatve mAnAbhAvAt , ajJAnAGgatvasyaiva nyAyatvAdityAzaGkanIyam , zravaNasya dRSTArthatvAt , dRSTenaivArthaliGga parikalpyate, linena ca sAkSAdaGgAnimAvabodhikA zrutiH parikalpyate, tena sAkSAdaGgAGgibhAvabodhikA zrutirliGgAditaH prabalaM pramANam , liGgaM ca zruti kalpayitvA'jAGgibhAvabodhakamiti zratyapekSayA durbalam , liGkAca vAkyaM durbalaM yato vAkya liGgazrutI kalpayitvA tadvArA prakAGgibhAvabodhakam , liGgaM tu zrutimAtraM kalpayitvA'GgAzibhAvabodhakamiti, vAkyAcca prakaraNaM durbalam , yAvaddhi prakaraNa vAkya-liGga-zrutikalpanena tadvArA'jhAGgibhAvabodhakam , tAvadvAkyaM liGga-zrutI va evaM kalpayitvA tadvArA'jAGgibhAvabodhakamiti, prakaraNAcca sthAnaM durbalaM yAvaddhi sthAnaM prakarANAdIni catvAri pramANAni kalpayitvA'jJAnibhAvabodhakaM tAvat prakaraNaM vAkyAdIni trIpyeva pramANAni kalpayitvA tadvArA'nAGgibhAvabodhakAMmati, evaM sthAnAt samAkhyA pramANaM durbalaM yAvat samAkhyApramANaM sthAnAdIni paJca pramANAni kalpayitvA'GgAGgibhAvabodhakaM tAvat sthAna prakaraNAdIni catvAryava kalpayitvA tadvArA'GgAGgibhAvabodhakamiti so'yaM siddhAntaH zrutito liGgasya prAbalyAbhyupagame viruddhyetetyrthH| kiJca yadyArthika sAmarzamAtra kAmanA'pekSeta, tadA rAjasUyAdiyAgakaraNasamarthaH svArAjyakAmo brAhmaNAdirapi rAjasUyAdAvadhikArI prasajyetetyAha- api ceti / evaM kAmanayA saamthrymaatrsyaapekssnnmityupgme| para Aha-atheti / zrateH zrutipramANasya / balIyastvAt liGgAdipramANApekSayA balavattvAt / rAjatvamapItyapinA kAmanA-sAmarthyayorgrahaNam / tahIti- yadi tatvAd rAjasUyAdau rAjatvamadhikArivizeSaNaM tadetyarthaH, atrApi tameta vedAnuvacanena brAhmaNA vividiSanti yajhenetyAdAvapi / vivekAdikamityatrAdipadAd virAgAdegrahaNam / zrutaM zrutipramANaviSayaH / tataH zrutipramANataH / kiM na tathA kiM nAdhikArivizeSaNam / yuktastulyatvAditi- rAjasUyAdau zrutatvAdeva rAjasvamadhikArivizeSaNaM zrutatvaM ca prakRte vivekAderapItyevaM yukteH samAnatvAdityarthaH / paraH zaGkate- atheti- 'vivekAdIni sarvANi sarvatra na zrUyante ityanvayaH pRcchati-kintviti / uttarayati- kvacit kiJciditi- kasyAJcicchAkhAyAM vivekAdInAM caturNA madhyAdekameva zrutamityarthaH, tatazca kvacit kiJcideva zrutamityetasmAcca / dhIrityasya bAdhyate ityanenAnvayaH, sarvavedAntavAkyeSu vividiSAkAmanAyA evAdhikArivizeSaNatayA pratyaya iti tena pratyayena vivekAdInAM madhyAdekakasyAdhikArivizeSaNatayA pratItirekaika. zAkhAcAkyAt prasaktA bAdhyata ityarthaH / mumukSA viti- muktIcchA punaH sarvazAkhAsvadhikArivizeSaNatayA pratIyata iti tatpratItirabAdhitaivetyataH prakRte mumukSavAdhikArivizeSaNatayA''zrayaNIyetyarthaH / samAdhatte-neti / ityAdItyatrAdipadAd virAgavatA zravaNaM kartavyaM zamAdiSadakavatA zravaNaM kartavyamityAdivAkyasyopagrahaH / arthAta pratItAvapIti- atra " avirAgiNaH zravaNakartavyatA na" iti, "zamAdiSadakarahitasya zravaNakartavyatA na" ityarthAta pratItAvapItyasyApyupalakSaNam / sAdhanAntarasampannasya virAgAdisampannasya / tadakartavyatvApratIteH zravaNAkartavyatvApratItaH / arthasamAjasyetivivekinaH zravaNaM kartavyaM virAgiNaH zravaNe kartavyaM zamAdiSaTkavataH zravaNaM kartavyaM mumukSoH zravaNaM kartavyamityevaM vivekitvavirAgitva-zamAdiSadkavattva-mumukSAvatvasaMvalanasyArthAt prAptasyetyarthaH / uktanyAyeti- sarvavedAntapratyayanyAyetyarthaH / upasaMharati-tasmAditi- zamAdiSaTkamadhyapatitasyoparatizabdavAcyasya saMnyAsasya zravaNAdhikAratvAnupapattimAzaya pratikSipatina ceti- asya aashngkniiymitynenaanvyH| saMnyAsasya zravaNAGgatve sati zravaNAdhikAratvaM bhaveta, zravaNAtatva eva tu mAna nAstIti zravaNAdhikAratvAnupapattau hetumupadarzayati-tasyeti- saMnyAsasyetyarthaH / yathA hi zravaNaM mananAdidvAra! Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNiyAM samalakRto bhayopadezaH / vAdikena phalena phalavattAyA nirNayAt tatsaMnidhau zrutasyAphalasya sannyAsasya prayAjAdivadanasvAzravaNasyAyauktikatvAt , pramANaM ca tatra prayAjAdivat prakaraNameva / athaitadAtmana eva prakaraNa na zravaNasyaiveti cet ? na- upakramopasaMhArAdiliGgairAtmanaH pratipAdyatvapratIterAtmanaH prakaraNamityabhidhIyamAne'pyaGgatvAvedakasyobhayAkAsArUpasya prakaraNasyApi suvyavasthitatvAt , tathAhi- yathA prayAjA upakAryAkAsAH pradhAnayAgo'pyupakArakAkAGkSa ityubhayAkAsA prayAjAnAM prakaraNam , tathA sannyAso'pyupakAryAkAGkaH zravaNamapyupakArakAsamityubhayAkalAprakaraNaM sannyAsasya, tadeva ca zravaNAGgatvasAdhakamiti kimatrArthavAdikaphalakalpanAklezeneti vik / tasmAt yuktamuktaM sAdhanacatuSTayasampannaH zravaNAdyadhikArIti / so'yamadhikArI zrotriyaM brahmaniSTaM gurumanusmRtaH zravaNAdi sampAdayati / zravaNAdikaM tu-zravaNaM 1, mananaM 2, AtmasAkSAtkAralakSaNaphalajanakatvAdagIbhUtaM tathA saMnyAsasyApyanitvameva nyAyyam , tasyAGgitvopapattaye phalAntarameva kalpayitumucitamityAzayenAha- ajJAneti- atra 'ajJAnAtvasyaiva" ityasya sthAne "azisvasyaiva" iti pATho yuktaH / niSedhe hetumAha- zravaNasyeti / dRSTArthatvAt manana-nididhyAsanadvArA sAkSAtkArarUpadRSTaprayojanakatvAt / yadyapi AtmasAkSAtkArakAma AtmazravaNaM kuryAdityevamAtmazravaNasya phalatayA AtmasAkSAtkAro na vihitastathApi AtmazravaNasyArthavAdikAtmasAkSAtkAraphalavattayA phalavattvaM samastyevetyAha- dRSTenaiveti / yadA cArthavAdikaphalavattayA phalavattvaM zravaNasya nizcita tadA phalavatsannidhau bhrayamANamaphalaM tadahaM bhavatIti nyAyAt phalavacchavaNasannidhau zrayamANasya saMnyAsasya zravaNA itvaM syAdeva yathA-svargakAmo darza-pUrNamAsAbhyAM yajeteti vidhinA phalavattayA vihitasya darza-pUrNamAsasya yAgasya sannidhau samidho yajatI. tyAdividhinA vihitAH prayAjAH phalazUnyAstadanaM bhavantItyevaM saMnyAsasya zramaNAtvAzrayaNaM yuktyupetamevetyAha- ttsnnidhaaviti-phlvcchtrnnsnnidhaavityrthH| "dalatvAzravaNasthAyauktikatvAt" ityasya sthAne " daGgatvAzrayaNasya yauktikatvAt" iti pATho yukH| aGgAGgibhAvabodhakAnAM zruti-liGga-vAkya-prakaraNa-sthAna-samAkhyAnAM SaNNAM pramANAnAM madhyAt kimatra pramANa, yadalAcchravaNAGgatvaM sannyAsasya svIkaraNIyamityAkAlAyAmAha-pramANaM ceti / tatra saMnyAsasya zravaNAGgatve / nanu yatra prakaraNe saMnyAsAdInAM vidhAnaM tat prakaraNamAtmana eva na tu zravaNasyeti saMnyAsasva prakaraNAdAtmAGgatvameva sthAna zravaNAGgatvamiti zaGkate- atheti / "zravaNasyaiveti" ityasya sthAne "zravaNasyeti" pATho yuktaH / samAdhatte-neti / upakramopasaMhArAdIti- " upakramopasaMhArAvabhyAso'pUrvatA phalam / arthavAdopapattI ca liGgaM tAtparyanirNaye // 1 // " [ ] iti vacanAd AdipadAdabhyAsAdInAM paJcAnAM grahaNam / liGgaH tAtparyaliGgaiH upakramopasaMhArAdibhiH "tat tvamasi" [nirA. 3.] ityAdivAkyAnAmAtmanyevaM tAtparyamiti nizcayata uktavAkyata mAtmanaH pratipAdyatvapratItestAdazavAkya kadambakAtmakaH sandarbha AtmanaH prakaraNamityevamabhidhIyamAne'pItyarthaH / tathA caitAdRzaM prakaraNa zravaNasya nAstIti bhAvaH, tathApi yena prakAreNAGgAGgibhAvo'vabudhyate tat prakaraNaM zravaNasyAstItyAha- aGgatvAvedakasyeti / ubhayAkAlArUpaprakaraNasyAGgatvAvedakaM dRSTAntopaSTambhena bhAvayati-tathAhIti- samidho yajatItyAdividhivihitAnAM prayAjAnAM kiJcitphala kAmanayA'vihitAnAM pradhAnatvAsambhavAt kiJcitphalavaskarmopakArakatvamavazyameSittavyamityupakAryAkAlAH prayAjAH, darza pUrNamAsAbhyAM svargakAmo yajeteti vidhivihitau darza-pUrNamAsayAgau phalakAmanayA vihitatvAt pradhAnau bhavato'pi kathametau kartavyAvitIti kartabyatAkAGkhAzAlisvAdupakArakAkAkSAvityevamubhayAkAGkSAlakSaNaprakaraNena yathA prayAjAnAM daza-pUrNamAsayAgAGgatvam , tathA ca samidAdibhirdarza-pUrNamAsAbhyAM svargakAmo yajetetyevaM vidhisvarUpa nirAkAI sampadyate, tathA saMnyAsena kiM bhAvayedityevaM saMnyAsasyAstyupakAryAkAlA, zravaNaM kathaM bhAvayediti zravaNasyApyastyupakArakAkAletyevamubhayAkAvArUpaprakaraNAt sanyAsasya zravaNAGgatvam , evaM ca pradhAnIbhUtazravaNaphalenaiva saMnyAsasya phalavattvopapattana tasyArthavAdikaphalakalpanAklezo vidheya ityarthaH / upasaMharati- tasmAditi / evambhUtaH zravaNAdhikArI kathaM zravaNAdi sampAdayatItyapekSAyAmAha- so'yamadhikArIti- asya sampAdayatItyanenAnvayaH / zrotriyam adhyayanA'dhyApanAdinA yathAvacchratyarthajJAtAram / brahmaniSThaM zuddhacaitanyasvarUpaM brahmaiva satyaM tadanyanmithyetyevaM brhmaikshrddhm| guruM Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nyopdeshH| %3 nididhyAsanaM 3 ceti / zravaNaM nAma- vedAntAnAM zakti-tAtparyAvadhAraNAnukUlo vyApAraH, zrutasyArthasya yuktiH sandhAna mananam , vijAtIyapratyayatiraskAreNa sajAtIyapratyayapravAhIkaraNaM nididhyAsanam / eteSAM zravaNaM pradhAnam , itare phalopakAryAne, zrotavyAdivAkyeSu prAthamikatvAt zravaNavidheraivArthavAdikaphalA kalpanayetarayostatka]lpanAlezanivRtteH / zravaNasya tattvajJAne pradhAnabhUtazabdapramANasvarUpanirvAhakatayA prAdhAnyam , asati zravaNe prAmANAsaMbhAvanayA tattvajJAnAnudayAt, atyantAnavagatArthe gRhItazahitAtparyakasya zabdasyaiva pramAjanakatvAt tannirvAhakasya zravaNasya prAdhAnyamiti tAtparyam / vidhizcAtra niyamArUya eva dRSTA, dRSTArthatvAt , dRSTasyApi tattvajJAnopayogitvAt / na ca, niyamavidhisthale phale brahmasvarUpopadeSTAramAcAryam , anusRtaH san / zravaNAdItyanena kiM prAthamityapekSAyAmAha-zravaNAdikaM rivati / zravaNamanana-nididhyAsanAnAM krameNa svarUpAtmakalakSaNamupadarzayati-zravaNaM nAmeti / vedAntAnAM tattvamasItyAdimahAvAkyAnAm / zaktitAtparyeti-tatpadasya mAyAvacchinnacaitanye zakiH, svampadasyAntaHkaraNAvacchinnacaitanye zaktiH, zakyArthayornirukaviziSTacaitanyayorabhedenAnvayo'nupapana ityanvayAnupapattyA jahRdajahatsvArthalakSaNayA tatvamasIti vAkyaM zudacaitanyamevAvabodhayatIti tasya zuddhacaitanya eva tAtparyamityevaM zaki-tAtparyAvadhAraNAnukulo ya upakramopasaMhArAdiSaTatAtparyaliGgAnveSaNalakSaNo vyApAraH zravaNamityarthaH, uktasvarUpasya zravaNasya kartavyatvAvedakaM tatsvarUpAvedakaM ca padyakadambakaM paJcadazyAM yathA"ahaM brahmeti vAkyArthabodho yAvad dRDhIbhavet / zamAdisahitastAvadabhyasecchravaNAdikam // 1 // bADhaM santi padAvyasya hetavaH shrutynektaa| asaMbhAvyatvamarthasya viparItA ca bhAvanA // 2 // zAkhAbhedAt kAmabhedAcchUtaM karmAnyathA'nyathA / evamatrApi mA zaGkItyataH zravaNamAcaret / / 3 / / vedAntAnAmazeSANAmAdi-madhyA'vasAnataH / brahmAtmanyeva tAtparyamiti dhIH zravaNaM bhavet // " iti / mananasvarUpaM prakaTayati- zrutasyeti- zravaNaniSTaGkitasyetyarthaH / yaktitaH pramANa-tarkopetahetutaH / sandha anumitiviSayIkaraNam , yasya yena rUpeNa zravaNaM tasmistapasyAnumityAtmakaM yajjJAnaM tnmnnmityrthH| nididhyAsanasvarUpamAvedayati-vijAtIyeti-- anumityAtmakaM yadAtmamananaM tadvijAtIyo'nyaviSayakapratyakSAdirUpaH pratyayastasya tiraskAreNaantarA'ntarA'nyAzajJAnajananato yadAtmAnumitipravAhasya vicchedastatparihAreNeti yAvat , sajAtIyapratyayasyAtmAnumitipratyayasya pravAhIkaraNaM- pravAharUpeNAvasthApanaM nididhyAsanamityarthaH / eteSAM zravaNa-manana-nididhyAsanAnAM madhye / zravaNaM zrutiprabhavAtmajJAnam / pradhAnaM AtmasAkSAtkAralakSaNAtmatattvajJAnAtmakaphalavattvAnmukhyam, itare manana-nidibhyAsane / phalopakAryAne phalamAtmatattvasAkSAtkAralakSaNaM tatsAdhanaM zravaNamapi phalavattvAt phalaM tadrUpaM yadupakArya pradhAnatvAt tasyAGgetadupakArake, phalavatsannidhau zrUyamANamaphalaM tadaGgaM bhavatIti niyamAt / kathaM zravaNasyaiva phalavattvaM yena tadatvaM manananididhyAsanayorityapekSAyAmAha-zrotavyAdivAkyeSviti- "AtmA vA're zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH sAkSAt kartavyaH" [ ] iti vAkyeSvityarthaH / prAthamikatvAt prathama zrUyamANatvAt / zravaNavidheH zrotavya iti vidheH / arthavAdikaphalakalpanayA arthavAdoktaphalakalpanayA / itarayoH manana-nididhyAsanavidhyoH / tatkalpanAklezanivRtteH phalAntarakalpanAprayAsAmAvAt / zravaNasya manana-nididhyAsanApekSayA prAdhAnyaM vyavasthApayati-zravaNasyeti asya praadhaanymitynenaanvyH| kasmin phale prAdhAnyamityAkAGkhAyAmAha-tattvajJAna iti / pradhAnabhUtazabdapramANasvarUpanirvAhakatvameva zravaNasya vyavasthApayati-asati zravaNa iti / nanu zravaNAbhAve'pi zabdapramANAtirikapramANadeva tattvalAnaM bhaviSyatIti kutaH pramANAsaMbhAvanetyata Aha- atyantAnacagatArtha iti / tannirvAhakasya pramAjanakazabdasvarUpanirvAhakasya / " vidhiratyantamaprAptau niyamaH pAkSike sati // tatra cAnyatra ca prAptau parisaMkhyeti gIyate // 1 // " iti vacanAd vidhesvaividhye zravaNavidhiH kimeteSvityapekSayAmAha-vidhizcAtreti- "dRSTA dRSTArthatvAt , dRSTasyApi" ityasya sthAne " dRSTAdRSTArthatvAt , adRSTasyApi" iti pATho yuktaH, yathA brIhinavahantItyatra nApUrvavidhiH, pramANAntarAprAptasya prApako vidhirapUrvavidhirityucyate, tuSavimokArtha brIheravahananaM pratyakSAdipramANenaivopalabhyata iti tat pramANAntaraprAptameva, kintu Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / sAdhanAntarasya prA[ ya ]kSikI prAptistatra sA ca na nirvizeSA AtmajJAne zravaNAtiriktasyAprApteriti kathaM niyamavidhiH, na ca vrIhituSavimokatva puraskAreNAvaghAtAtiriktasyevAtmajJAnatvapuraskAreNa zravaNAtiriktasya pratyakSAdeH prApteradoSaphalatAvacchedakAvacchinna sAdhanAntaraprApterapekSitatvAt ata evApUrvApUrvavrIhitutravimoko'pi dalanAdinA kartuM zakyata ityavaghAto niyamyate, AtmajJAnamAtre pratyakSAdiprasarAniyamavidhyAdare ca sukhamAtre sAdhanAntaraprApteH " yajeta " [ ] ityAdAvapi tatprasaGgataH, ata eva na bhrAntyA sAdhanAntaraprApterapi niyamaviSyaGgatvaM 'yajeta' ityAdAvatiprasaGgAdeveti zrIddInavahanyAdevetyevaMsvarUpo niyamavidhireva, atra nakhavidAraNAdinA'pi tuSavimokaH sambhavati, niyamavidhinA tatpratikSepaH kriyate, avaghAtato vituSIkRtaireva vrIhibhiryajeta na tu nakhavidAraNAdinA viduSIkRtairiti tathA cAvaghAtato vituSIkaraNalakSaNadRSTaprayojanamapi bhavati, dRSTaphalakayajJopayogyadRSTalakSaNaprayojanamapi bhavatItyevaM tatratyaniyama vidheryathA dRSTAdRSTArthatvam, tathA prakRte'pi zravaNAdiniyamavidhito dRSTamapi prayojanaM bhavati, adRSTamapi prayojanaM bhavatIti kimatrAdRSTaprayojanamurarIkriyata ityapekSAyAmAha - adRSTasyApIti / na cetyasya vyavahitena iti vAcyamityanena sambandhaH / niyamavidhisthale trIhInavahantItyAdiniyamavidhisthale / phale tuSavimokAdilakSaNaphale / sAdhanAntarasya avaghAtabhinnanakhavidAraNAdilakSaNakAraNasya / 'prA [tya ]kSikI" ityasya sthAne "pAkSikI " iti pATho yukta: 46 ' vidhiratyantamaprAptau niyamaH pAkSike sati / tatra cAnyatra ca prAptau parisaMkhyeti gIyate // 1 // " [ ] iti vacanAt yadA avaghAto na kriyate kintu nakhavidAraNAdikameva vidhIyate tadAnIM nakhavidAraNAdilakSaNasAdhanAntarasya prAptirasti, atastatpratiSedhArthaM niyamavidhirAzrIyate / tatra zravaNAdividhisthale, sA ca na AtmajJAna lakSaNa phale zravaNAdyatiriktasAdhanasya pAkSikI prAptirna punaH / kathaM netyapekSAyAmAha - nirvizeSeti- " nirvizeSA AtmajJAne ityasya sthAne " nirvizeSA''tmazAne " iti pATho yuktaH / kathamityAkSepe na kathaJcidityarthaH tathA cAtmajJAnArthaM zravaNAderatyantAprAptatvAdapUrva vidhirevAyaM bhavitumarhatIti bhAvaH / antarA zaGkAmutthApya pratikSipati-na ceti yathA sAmAnyato brIhituSa vimokaM prati avaghAtospi kAraNaM nakhavidAraNAdikamapi kAraNamiti nakhavidAraNAdisAdhanAntarasya prAptau tadAnImavaghAtasyAprAptau niyamavidhistathA prakRte'pi sAmAnyata AtmajJAne zravaNamapi kAraNaM pratyakSAdikamapi kAraNamiti yadA pratyakSAdinAsssmAnaM jJAtuM pravartate tadAnIM pratyakSAdisAdhanAntarasya prAptau zravaNasyAprAptau niyamavidhiH syAditi zaGkArthaH / "radoSa phala " ityasya sthAne " radoSaH, phalaH " iti pATho yuktaH / avAntarAzaGkAniSedhe hetumupadarzayati- phalateti - vrIhIna vahantItyatrAvaghAtarUpasAdhanasya phalatAvacchedakaM tuSavimokatvaM tadavacchinnasya tuSavimokasya sAdhanAntaraM nakhavidalanAdikaM tatprApterniyamavidhinA'pekSitatvAt prakRte tu zravaNAdilakSaNasAdhanasya phalatAvaccheda ke nirvizeSAtmajJAnatvaM tadavacchinnasyanirvizeSAtmajJAnasya sAdhanAntaraM na pratyakSAdikaM pratyakSAdipramANato nirvizeSAtmajJAnAnudayAditi sAdhanAntaraprApyabhAve tannibandhanAprApterabhAvAnna niyamavidhisambhava ityarthaH / ata eva phalatAvacchedakAvacchinna sAdhanAntara prAptarniyama vidhinaa'pekssittvaadev| apUrvetiyasya yasya vrIhernakhena vidAraNaM na sambhavati tasyApyUrdhvAdhIvyavasthita prastaradvaya karaNakadalanAdinA tuSavimokaH sambhavatyevesyeveti tuSavimokatvAvacchinne sAdhanAntara prAtyA tatpratiSedhAyAvaghAto niyamyata ityarthaH / yadi ca nirvizeSAtmajJAne pratyakSAdipramANAntara pravRttAvapi AtmajJAnamAtre pratyakSAdisAdhanAntara pravRtiH zravaNAdividherniyamavidhitvamupapAdyate, tadA phalatAvaccheda kAvacchinna sAdhanAntara pravRtteranapekSitatvaM phalajAtIyaM yat kiJcit phalaM prati sAdhanAntaraprApterapekSitatvamityasya niyamavibhyu podbalakasya svastitatvena svargakAmo yajetetyAdAvapi " yanna duHkhena sambhinaM ca prastamanantaram // abhilASopanItaM ca tat sukhaM svaHpadAspadam // 1 // " [ ] iti vacanalakSitasukhavizeSalakSaNasvargajAtIyasukhamAtraM prati sakUncandana- vanitAdilakSaNa sAdhanAntaraprApterapi niyamavidhyajJasvato niyamavidhitvameva tasya prasajyeta svIkRtasyApUrvavidhitvasyoccheda eva syAdityAha- AtmajJAnamAtra iti / tatprasaGgataH ityasya sthAne " tatprasaGgaH " iti pATho yuktaH, takhilapratyayasya sArvavibhakatva tathA pATho'pi yukta eva tasya niyamavidhitvaprasanna ityarthaH / ata eva svargakAmo yajetetyAdau niyamavidhitva " "" *r 337 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / vAcyam, nirvizeSAtmabodhe'pi " itihAsapurANAdyairvedArthamupabRMhayet " [ ] ityAdinA 1 1 purANaprAkRtavAkyazravaNAdeH de: prAptatvAd vedAntazravaNaM niyamyata iti doSAbhAvAt / etacca zravaNAdyAvRttaM tavadhahetuH, dRSTArthatvAt, tadevaM bahujanmalabdhaparipAkavazAdasau " tattvamati " [ AdivAkyArthavizuddhaM pratyagabhinnaM paramAtmAnaM sAkSAtkurute / na ca prAmANyasyotpattau svataH svabhaGgaH, zravaNAdeH pratibandhakanivartakatvAt tannivRttezca tucchatvenotpattAvatiriktAnapekSaNAt / ' tat tvam ' iti padayoH parokSatvA parokSatvaviziSTa caitanyarUpapRthagarthavAcakayoH zrUyamANaM sAmAnAdhikaraNyaM na tAvat siMho devavatta iti gauNam, mukhye saMbhavati tasyAnyAyyatvAt / nApi " mano brahma " [ ityAdivadupAsanArtham zrutahAnAzrutakalpanAprasaGgAt / mukhyatve'pi na nIlotpalAdivat sAmAnAdhiprasaGgAdeva, asya niSedhe najarthe'nvayaH, tasya niyamavidhyaGgatvamityanenAnvayaH / ata evetyabhihitahetumeva spaSTayatiyajeteti / itthaM zravaNavidherna niyamavidhitvamityupapAdanaparAzaGkApratikSepa hetumupadarzayati- nirvizeSAtmabodhe'pItiyadyapi nirvizeSAtmajJAnatvAvacchinnaM prati pratyakSAdipramANAntarasya pravRttirnAsti tathApi itihAsapurANAdivAkyazravaNAdilakSaNapramANAntaraprApteritihAsapurANAderityAdivacanena sadbhAvAt satpratiSedhArthaM vedAntavAkyazravaNaM niyamyate, ata eva zrotavyaH zrutivAkyebhya: ' [ ] iti vacanaM niyamapratipAdakamiti phalatAvacchedakAvacchinna sAdhanAntaraprAptereva niyamavidhyaGgatvena svargakAmo yajetetyAdau niyamavidhitvaprasaGgadoSAbhAvAdityarthaH / tat kiM nirvizeSAtmajJAnArthaM vedAntavAkyazravaNamedhaiva kartavyamuta tadA vRttirapekSitetyapekSAyAmAha - etacceti- ananta ropadiSTasvarUpaM cetyarthaH / zravaNAdItyatrAdipadAnmanananididhyAsanayoH parigrahaH / AvRttaM bhUyo'bhyastam / niyamavidhibodhitasya zravaNAderadRSTArthatvavad dRSTArthatvamapi tena yadyadRSTArthatvameva syAt tadA sakRdvidhIyamAnenApi zravaNAdinA tattvajJAnopayogyadRSTajana tistadvArA nirvizeSAtmajJAnaM sambhavatIti niSprayojanaM zravaNAdyAvartanaM na vidheyaM syAt yadA tu dRSTamapi tatvajJAnadRDhIkaraNAdikaM tasya prayojanaM tadA yAvadabhyastena zravaNAdinA nirvizeSAtmajJAnaM dRDhaM niSpadyate tAvadabhyasanIyaM zravaNAdikamityA vedanAyAha- dRSTArthatvAditi / tathA ca puruSadhurandharo nityAdhyayanavidhinA'dhItavedAntaH sAmrAdhyayanabalAdApAtato vedAntavAkyArthajJAnavAniha anmani janmAntare vA'nuSThitakarmabhirvizuddhAntaHkaraNo nityAnityaviveka-virAga- zamAdiSaTka-mumukSAvAn viziSTagurvanusaraNataH zravaNamanana-nididhyAsanavAn tattvamasItyAdivAkyArtha vizuddha pratyagabhinnaparamAtmAnaM sAkSAtkarotItyupasaMharati- tadevamiti / paripAkazca dA zravaNAdInAm / asau puruSadhurandharaH / nanu brahmasAkSAtkArasya pramANAtmakasya zravaNAdito bhAve tatprAmANyasya zravaNAdinibandhanatvena prAmANyasyotpattau svatastvaM yad vedAntisammataM tadbhaGgaH syAdityAzaGkaSa pratikSipatina ceti / "svataH svabhaGgaH" ityasya sthAne " svatastvabhaGgaH " iti pATho yuktaH / zravagAditaH paramAtmasAkSAtkArapratibandhakA pagamo bhavati, tato vizuddhaM pramANasvarUpaM sAkSAtkArAtmakaM jJAnamutpadyate iti pratibandhanivRttestucchasvarUpAyAH prAmANyotpattau prayojakatve'pi kasyacid bhAvasya tatrAnapekSaNAt svatastvaM na vyAhanyata iti niSedhahetumupadarzayatizravaNAderiti / tannivRttezca pratibandhakanivRttezca svAzrayajJAnakAraNAtirikabhAvAnapekSatvaM prAmANye svatastvaM tava prAmANyasyotpattau pratibandhakAbhAvApekSatve'pi nirvahatItyAzayaH / tattvamasItyatra tat-tvaMpadayoH sAmAnAdhikaraNyaM kenApi prakAreNAghaTamAnamityataH zuddhacaitanyasvarUpe brahmaNi tathorjahadajahallakSaNA, tata evAkhaNDabrahmasvarUpa bodhajanakatvaM tattvamasIti vAkyasyetyupadarzayati tat-tvamiti padayoriti / parokSatveti parokSatva viziSTa caitanyarUpabhinnArthavAcakasya tatpadasya aparokSatvaviziSTacaitanyarUpabhinnArthavAcakasya tvapadasya samAnavibhaktivacanakatvalakSaNaM sAmAnAdhikaraNyaM zrUyamANaM siMho devadatta itivad gauNaM netyarthaH / niSedhe hetumAha- mukhye iti - mukhye sAmAnAdhikaraNya ityarthaH / tasya gauNasya sAmAnAdhikaraNyasya / sati prayojane gauNamapi sAmAnAdhikaraNyamAzrIyate, yathA- " mano brahma " [ ] ityatra Aropita brahmAbhedakaM mana upAsIteti, tathA AropitaparokSatvA diviziSTa caitanyalakSaNabrahmA bhedakamaparokSatva viziSTa caitanyaM padavAcyamupAsItetyevamupAsanArtha gauNamapi sAmAnAdhikaraNyaM nyAyyamityAzaGkAM pratikSipati- nApIti / niSedhe hetumAhazrutaddAneti zrutasya tatvampadayoH mukhyasya sAmAnAdhikaraNyasya yadvA azrutasya yadupAsanalakSaNaphalakasya gauNasAmAnA Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / karaNyam, guNaguNibhAvAdyasambhavAt, nirguNA'sthUlAdivacanavirodhAzca / nApi yaH sarpaH sA rajjuritibadU bAdhIyam ubhayozcidrUpatayA bAghAyogAd muktayabhAvaprasaGgAca, nahi svabAdhArthaM jIvapravRttirupapadyate / tasmAt padArthayoH parasparavyAvartakatayA vizeSaNavizeSyabhAva pratItyanantaraM lakSaNayA so'yaM devadatta iti - dvizuddhapratyagabhinnAkhaNDaparamAtmapratItiH, sA ca lakSaNA padadvaye'pi anyathA'khaNDArthapratItyanupapaterlakSaNAbIjavirodhAsamAdhAnAcca / iyaM lakSaNA vizeSaNAMzatyAgAd vizeSyAMzAtyAgAca jahadajahatI ( bhAgalakSaNA ca gIyate ) / nanvevaM caitanyAdvaita siddhAvapi kathaM prapaJcasya pAramArthikatvAbhAva iti cet 1 ucyate--yadi tvaMpadArthe bhoktRtvAdipAramArthikaM kathaM tatpadArthaikyasiddhiH, evaM tatpadArthe'pi parokSavAdi 339 dhikaraNyasya, kalpanaM tayoH prasaGgAdityarthaH / bhavatu mukhyameva sAmAnAdhikaraNyamityata Aha- mukhyatve'pIti- samAnAdhi karaNyasya mukhyatve'pItyarthaH / nIlotpalamityatra nIlarUpaviziSTaparasya nIlapadasyotpalAtmakadravyavAcakapadena sAmAnAdhikaraNyaM saMbhavati nIlAtmaka guNavattvasyotpalAtmake guNini sadbhAvAt prakRte tarapadavAcye nirguNe brahmaNi tvampadavAcya saguNa caitanyAbhedAsaMbhavAditi niSedhahetumAha-guNaguNi bhAvAdya saMbhavAditi / yadi niruktasAmAnAdhikaraNyAnurodhena guNitvAdikamapi brahmaNyu peyate tadA nirguNatvAdipratipAdakavacanavirodhaH syAdityAha - nirgugeti / nanu rajau sarpo'yamiti bhramAnantaraM rajjuriyaM na sarpa iti bAdhapratisandhAne sati yaH sarpaH sA rajjuriti yadvASIyaM sAmAnAdhikaraNyaM tadvat prakRte'pi bAdhIyaM sAmAnAdhikaraNyaM tat-tvampadayorityAzaGkAM pratikSipati nApIti / niSedhe hetumAha- ubhayoriti tatpadArtha khampadArthayorityarthaH / nanu tatpadArthasya bAdhAbhAve'pi tvampadArthasya bAdhAdeva bAdhIyaM sAmAnAdhikaraNyaM bhaviSyatItyata Aha- muktayabhAvaprasaGgAceti / kathaM muktayabhAvaprasaGga ityapekSAyAmAda- nahIti- asya ' upapadyate ' ityanenAnvayaH / sveti- svapadArthasya muktatyarthino Satara bAghArthaM mama bAvo bhavatvityetadarthaM jIvasya pravRttirnavapadyata ityarthaH / yadi na gauNaM sAmAnAdhikaraNyaM nApi mukhyaM nApi bAdhIyaM tarhi tattvamasIti vAkyataH kathaM kasya pratItirbhavitumarhatItyAkAGkSAyAmupasaMharati- tasmAditi- uktadizA sAmAnAdhikaraNyaprakArasya kasyApyasambhavAdityarthaH / padArthayoriti tatpadArtha-tvampadArthayormadhye tatpadArthastvaMpadArthamanyato vyAvartayati tvaMpadArthastatpadArthamanyato vyAvartayatItyevaM parasparavyAvartakatayA yadvayAvartakaM yadvizeSaNaM tadvayAvatyaM tadvizeSyamiti niyamAdubhayorvizeSaNa- vizeSyabhAvena pratItyanantaraM lakSaNayA tat-tvaMpadayorvizuddha pratyagabhinnAkhaNDaparamAtmasvarUpe zuddha caitanye jahadajahallakSaNayA vizuddha pratyagabhinnAkhaNDaparamAtmapratItirbhavati, yathA- so'yaM devadatta iti vAkyAcchuddhadevadattavyaktau niruktalakSaNayA zuddhadevadattavyakti pratItirityarthaH / sA ca lakSaNA vizuddhapratyagabhinnAkhaNDaparamAtmani lakSaNA punaH / padmadvaye'pi tatpada-tvaMpadadvaye'pi / anyathA ekapada evaM lakSaNAbhyupagame / akhaNDeti ekapadasya zuddhacetanye lakSaNAyAmapi lakSye zuddhacaitanye dvitIyapadarAkyArthasya viziSTa vaitanyasya tatrAbhedenAnvaye sakhaNDasyaiva tato bodhaH syAdityakhaNDasya paramAtmarUpArthasya pratIteranupapatterityarthaH / lakSaNeti tat-tvaMpadazakyArthayorabhede nAnvayAsambhavalakSaNavirodha eva lakSaNA bIjaM tasyAsamAdhAnAt parihArAbhAvAcca, ekapadalakSaNAyAmapi talakSye dvitIya padazakyArthasyAbhedenAnvayAsambhavalakSaNavirodho'parihRta evetyato virodhaparihArArthaM padadvaye lakSaNA''vazyakItyarthaH / asyA lakSaNAyA jahadajahallakSaNAsvaM bhAgalakSaNAtvaparyavasitaM darzayati- iyaM lakSaNetitatpadasya zakye parokSatvaviziSTacaitanye vizeSaNAMzasya parokSatvavaiziSTayasya tyAgAd vizeSyAMzasya caitanyasyAtyAgAt, evaM svapadasya zakye aparokSatvaviziSTacaitanye vizeSaNAMzasyAparokSatva vaiziSTayasya tyAgAd vizeSyAMzasya caitanyasyAtyAgAcca jahadabahatI - zakyaM vizeSaNAMzaM jahatI, vizeSyaM ca zakyamajahatIti jahadajahatI, ata eva zakyasya bhAge vizeSyarUpaikadeze lakSaNeti bhAgalakSaNeyaM gIyate ityarthaH / zaGkate - nanvevamiti evamuktaprakAreNa advitIyaM caitanyamapyastu prapaJcasya pAramArthikatvamapyastu, na hi prapaJcasya pAramArthikatvAbhAvamantareNa caitanyasyAdvaitamanupapannaM yena caitanyAdvaitAnyathAnupapattyA sidhyetApi prapaJcasya pAramArthikatvAbhAvaH, na caivamityAzaGkiturabhiprAyaH / samAdhatte - ucyata iti / padArthe yadi bhoktRtvAdikaM pAramArthikaM tvaM pAramArthikaM tadA bhoktRtvAdiviziSTa caitanyamekaM dvitIyaM ca tatpadArthacaitanyamiti na caitanyAdvaitaM nirvahati tathA tatpadArthe'pi parokSatvAdi pAramArthikaM tadA parokSatvAdiviziSTa caitanyamekaparaM ca tvaMpadArthacaitanyamityevamapi caitanyAdvaitaM na khriSyatItyAha- yadIti - " parokSyatvAdi" ityasya sthAne " parokSatvAdi " iti pAThaH samIcInaH / nanvevaM bhova Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / % D yadi pAramArthikaM kathaM tvaMpadArthaikyasiddhiH, tadevaM bhoktRtvAdeH kalpitatve bhogyAdikalpitameva, evaM jagatkartRtvAdeH kalpitatve jagataH kalpitatvamityataH " sat tvamasi " [ ] AdivAkya. sAmadhyenaiva nirastasamastaprapazcAtmyaikyasiddhiH, so'yamityatreva padAd bhedabhramAnivRttemahAvAkyAzrayaNasyAvazyakatvam / tadidamAtmajJAnamutpannamevAnantajanmArjitakarmarAziM vinAzayati "kSIyante cAsya karmANi" [ ] iti zruteH / na ca dehanAzaprasaGgaH, prArabdhasyAvinAzAt tasya " tAvadeva ciraM yAvana vibhokSye'tha sampatsye " [ ] iti zruteH, karmavipAkena prArabdhanivRttAvapyuktazAleNa jJAnAnivaya'tvAbhidhAnAt , tatazca jJAnena tadAnImevAjJAne sarvAtmanA nivartayitavye prArabdhapratibandhAdanivRttiH, tasyAM cAvasthAyAM prArabdhaphalaM bhuJjAnaH sakalasaMsAraM bAdhitAnuvRttyA pazyan svAtmArAmo vidhi parokSAsvAdikasya cetanyadharmasya kalpitatvamastu, tadanyasya prapazcasya kalpitattvaM kathamityapekSAyAmAha-tadevamiti- tat-tasmAt, evam-uktaprakAreNa / bhogyaM sak-candana-vanitAdikaM yadi pAramArthikaM syAt tadA sannirUpitabhokRtvAdikamapi caitanyasya kalpitaM na bhavediti bhoktavAdeH kalpitatvAnyathAnupapattyA bhogyAdeH kalpitatvamAsthayamityAha-bhoktRtvAderiti / eva. miti-uktaprakAreNa tatpadArthagatajagatkartRtvAdeH kalpitatvaM yaccaitanyAdvaitAnyathAnupapattyA siddhaM tadapi jagataH kalpitatvamantareNAnupapanna miti jagataH kalpitatvamAsthyamityatastasvamasIti vAkya sAmarthyAt sidhyaccaitanyAdvaitaM nirastasamastaprapaJcameva sidhyatItyarthaH, yathA ca so'yamityatra pUrvakAlInasvaviziSTavartamAnakAlInasvaviziSTayomeMdagrahe jAgrati sati abhedagraho na bhavatIti lakSaNayA devadattavyaktimAtrapratItijanakatvAnmahAvAkyatvaM tathA tattvamasItyatra tatpadazakyArtha-tvaMpadazakyArthayoviziSTacaitanyayormedabhrame satyabhedajJAnAmAvato bhedabhramasya padAdanivRttalakSaNayA tattvamasIti vAkyato'khaNDacaitanyapratItiriti tasya mahAvAkyasvamakhaNDArthapratItijanakatvalakSaNamAstheyamityarthaH / puruSadhurandhare utpannabrahmasAkSAtkArasya phalamupadarzayati-tadida. miti / utpannamavetyevakAreNAtmatattvasAkSAtkArAnantaraM kSaNamAtramapyanantajanmArjitakarmarAzivinAzotpattau vilambo na darzitam / nanu " nAbhukaM kSoyate kame kalpakoTizatairapi // avazyameva bhoktavyaM kRtaM kame zubhAzubham // 1 // " ityAdivacanAt karmaNAM kSayasya bhogAdeva nirNItasvAdapramANakaM tattvajJAnato nikhilakarmakSayaM na prAmANikaH zraddhAsyatItyatastatra zruti pramANayati-kSIyante ceti-" tasmin dRSTe parAvare" iti caraNamatrAnusandheyam, tathA ca tasmin Atmani, parazvAsAvavarazca parAvarastasmin parAvare, alpajJApekSayA tadadhikapadArthajJo jIvo'pi para utkRSTo bhavati tasya vyapohAya avareti, na vidyate vara utkRSTo yasmAt so'vara iti- sarvotkRSTa iti, tasmin . dRSTe sati, astha- puruSadhurandharasya, karmANi - iti bahuvacanAdazeSAnantajanmArjitakarmANi, kSIyante - vinazyantItyarthaH / nanvakhilakarmAntarandehadhAraNAnukUla prArabdhakarmaNo'pi tattvajJAnato vinAzAt tadvato dehadhAraNamapi na syAdityAzaya pratikSipatina ceti / prArabdhakarmaNo bhogAdeva kSaya iti nirNayAt 'kSIyante cAsya karmANi' ityatra karmapadena prArabdhakarmatarakamaiMka vivakSitamiti tattvajJAnino'pi prAramdhakarmaNo bhogAdeva kSaya iti yAvadupabhogaM tasya sadbhAvAnna dehavinAza iti pratikSepahetumupadarzayati-prArabdhasyeti- prArabdhakarmaNa ityarthaH / tatra zruti pramANayati-tasyeti- tasya " tAvadeva ityasya sthAne " tasya tAvadeva" iti mudraNaM yuktam , tasyetyArabhya zrutiH, tasya-tattvajJAninaH, yAvat- yAvatkAlam, na vibhokSyeupabhogaprabhavaprArabdhakarmavinAzo na bhavati, tAvadeva - tAvatkAlameva, ciram - azarIrAdisvarUpAvAptivilambo bhavati, athabhogataHprArabdhakarmakSayAnantaram, sampatsye- akhaNDAtmasvarUpAvAptilakSaNasampattimad bhvtiityrthH| uktazratyabhipretArthamupadarzayatikarmavipAkaneti- phaladAnAbhimukha karmodayenetyarthaH / prArabdhanivRttau prArabdhakarmanivRttisambhave'pi / uktazAstreNa tasya tAvadeva ciramityAdizrutyA / jhAnAnivartyatvAbhidhAnAt prArabdhakarmaNo jJAnAnivartyatvasyoktaH / upasaMharati- tatazcetiuktazAstrasvArasyAccetyarthaH / jJAnenetyasya nivartayitavye ityanenAntrayaH / jJAnena zuddhacaitanyasAkSAtkAraNa / tadAnImeva svotpattyanantarakSaNa eva / ajJAne sarvAtmanA nivartayitavye azeSavikSepazaktyazeSAvaraNazakti-taduktasarvaprapaJcAtmakakAryakAraNAtmanA mAyA'vidyAzabdavAcye'jJAne nivrtyitvye| prArabdheti- prArabdhakarmaNA pratibandhAd dehAdyAtmanA nirukAjJAnAnivRttiH, prArabdhakarmarUpapratibandhakAbhAvasahakRtasyaivAtmasAkSAtkArarUpajJAnasya dehAdyAtmanA'jJAnanivartakatvamityarthaH / tasyAM Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAnRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / niSedhAdhikArazUnyaH saMskAramAtrAt sadAcAraH prArabdhakSayaM pratIkSamANo jIvan mukta ityucyate, asya prArabdhakSaye sazaktikaniravazeSAjJAnanivRttau paramamuktiH / nanu keyamajJAnanivRttiH 1 na satI, nApyasatI, nApi sadasatI, jJAnajanyatvAdvaita prasaGgoddezyatvavirodhebhyazca, astu tarhyanirvacanIyA janyatvAt, taduktam" janyatvameva janyasya mAyikatvasamarthakam " [ ] iti, maivam - anirvacanIyasya jJAnanivartyasvaniyamena nivRttiparamparAprasaGgAt, sadadvaitavyAkopamaGgIkRtya tasyA asatvAd vidhAne'pi vinA pramANamadvaitasaGkoca eva dUSaNam, paJcamaprakArAzrayaNaM tvatyantAprasiddham / astu tarhi caitanyAtmi 341 ceti - prArabdhakarma tatkAryavyatiriktA khilAjJAnaprabhavaprapaJcanivRttyavasthAyAM puruSadhurandharaH prArabdhakarmaphalaM bhuJjAnaH san, sakalasaMsAramajJAnakArya bAdhitamapi kiJcitkAlamanuvartata iti bAdhitAnuvRttyA pazyan san, svAtmanyeva ramata iti svAtmArAma: vidhi-niSedhAdhikArazUnya :- vidditakarmakaraNe tatphalakAmalakSaNarAga: puruSasya vizeSaNatvAdadhikAraH, niSiddhakarmAnAcaraNe niSiddhakarmaphaladveSo'dhikArivizeSaNatvAdadhikAraH, athavA niSiddhakarmAcaraNe niSiddhakarmaphalakAmo'dhikArivizeSaNatvAdadhikArastadubhayazUnyaH, yathA cakrabhramaNakAraNApagame'pi kaJcit kAlaM pUrvotpannave gAkhyasaMskAra vizeSavazAJcakaM bhramati evaM saMskAramAtrAt samyakkarmA. nunaparo bhavatIti sadAcAraH, prArabdhakSayaM prArabdhakarmavinAzam pratIkSata iti pratIkSamANaH, jIvanmukta ityevamucyatekathyata ityarthaH / jIvanmuktyanantaraM paramamuktirasya bhavatItyupadarzayati- asyeti - asya paramamuktirityanenAnvayaH / sazaktiketi - AvaraNazakti-vikSepazaktisamanvitetyarthaH / niravazeSeti - azeSakAryakAraNAtmaketyarthaH / paramamuktirityanantaraM bhavatIti zeSaH / nanvajJAnanivRttau satyAM paramamuktirupapAditA, paramajJAnanivRttireva vikalpajarjariteti zaGkate - nanviti / " jJAnajanyatvA " ityasya sthAne jJAnajanyatva " iti pATho yuktaH, ajJAnanirRteH satyatvAbhyupagame tasyAH sarvadA savaM sarvadA mukkyApattibhayAnnAstyevAbhyupagamyamiti kAdAcitkyAstasyA jJAnajanyatvamupeyaM syAt, tathA ca dvaitaprasaGgaH tasyA asatyazvAbhyupagame na sA kadAcid bhavatItyajJAnameva sarvadA'vatiSThita ityajJAnanivRttau muktirbhavatIti yaduddezyaM tadbhAvalakSaNoddezyatvasya virodha:, bhajJAnanivRtteH sadasadubhayarUpatve vizeSaH spaSTa eva satyatvA'satyatvayoH parasparaniSedharUpayorekatrAsambhavAt vastutaH " uddezyatva " ityasya sthAne " uddezyAsiddhi " iti pAThaH samyak, tathA ca virodhasya dvidhA''zrayaNaM kartavyaM na bhavatIti bodhyam / nanu satyatvA'satyasvAbhyAM vaktumazakyatvAdajJAna nivRttiranirvartanIyaivAstviti zaGkAsamAdhAnamAzaGkate - astviti uktAzaGkAsvArasyAjjJAnajanyatvasya tatreSTatvena tatra jJAnajanyatvaprasaGgasyeSTApAdanarUpatayA'dUSaNatvamiti pUrvaM jJAnajanyatveti sthAne jJAnAjanyatveti pATha evaM bhavitumarhati satIti vikalpe sattvaM sarvadA sattvameva vivakSitaM dvaitaprasaGgazca pRthageva dUSaNamiti bodhyam / atra yajjanyaM tadanirvacanIyamiti vyAptibalAdevAjJAnanivRtterjanyatvalakSaNahetubalAdanirvacanIyatvaM sAdhyate'tastAdRzavyAptau prAcInavacanasaMvAdamAda- taduktamiti- mAyikatvamanirvacanIyatvaM tasya samarthakaM - sAdhakamiti mAyikatva samarthakamityasyArthaH / niruktasamAdhAnAzaGkAM pratikSipati - maivamiti / anivarcanIyasyeti yadanirvacanIyaM tajjJAnanirvatyamiti niyamena " ajJAna nivRttirjJAnanivartyA anirvacanIyatvAd," ityanumAnato'zAna nivRttinivRttisiddhau ' ajJAnanivRttirjJAna nivartyanirvacanIyatvAd' ityanumAnAt tasyA apyevaM nivRttirevaM tasyA apItyaivaM nivRttiparamparAlakSaNAnavasthAnaprasaGgAdityarthaH / na ca satyevAjJAnanivRttiH, tasyA asattvAd, ajJAnatatkAryasyAnirvacanIyasya vidhAvapi na tasya sattvaM kintu brahmaNa evaM sattvamityadvaitasya mamAbhyupagatasya sadadvaitarUpatvamevetyevaM sadadvaitavAdo na vyAhanyate sadvaitAbhAvAditi yadyucyate, tadA'dvaitasya sadadvaitarUpatvena saGkoco niSpramANako dUSaNamevetyAhasadadvaitavyAkopamaGgIkRtyeti- sadadvaitAnyAkopabhaGgIkRtyeti pATho yuktaH, sadadvaitavyAkopaH sadadvaitavyAghAto mA bhavatvi - tyaivamaGgIkRtyetyarthaH / tasyAH ajJAnanivRtteH / vidhAne'pi anirvacanIyAjJAna- tatkAryayornivRzyabhAvAd vidhAne'pi anivacanIyatayA viSayabhyupagame'pi / vinA pramANamiti - ekamevAdvitIyaM brahma neha nAnA'sti kiJcanetyAdyAH zrutayo'dvaita eva pramANaM na sadvaita iti pramANamantareNetyarthaH / advaitasaGkoca iti - advaitapadasya sadadvaitaparatvamityarthaH / yadyatra saGkoce pramANaM syAt tadA prAmANikasaGkoco na dUSaNam, yathA- padArthaH padArthenAnveti na tu padArthaikadezenetyatra vyutpattau sampanno vrIhirityatraikavacanavibhaktyAtmakapadArthasyaikatvasya brIhipadArthatAvacchedake vrIhikhe'nvayasya trIhAvekatvAnvaye tatra sampattervahutva +8 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 ____nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nabopadezaH / keti cet ? na- janyatvAdeva / nAstyeva janyatvamiti cet ? na- jJAnAnartha[ kya ]prasaGgAt, caitanyasya sadA sattvena prayatnavizeSAnupapattezca / atra kecit - tattvajJAnopalakSitaM caitanyamevAjJAnanivRttiH, tacca na tattvajJAnataH prAgasti, upalakSaNatvasya saMbandhAdhInatvAt , [ yathA ] kAkasaMbandho hi gRhasya kAkopalakSitatvam , tadapina- jJAnopalakSitasyApi sattve'dvaitavyAghAtAt , asatve uddezyatvAnupapatteH, mithyAtve jJAnanivartyatvApatteH, cinmAtratve uktdossaantivRtteH| na ca tattvajJAnAnupalakSitabhinnaM caitanyameva sA, avasthAbhedaM vinA tasyApi durvacastvAdato durghacasvarUpeyamajJAnanivRttiH, atrocyate-nAjJAnasya nivRttidhvaMsaH, rUpAntarapariNatopAdAnasyaiva tadrUpatvAt , ghaTadhvaMso hi cUrNAkArapariNatA mRdeva, na ca caitanyasya vizeSalakSaNAyAH saMyogavizeSarUpAyA vA'nvayAnupapattyA prAmANikasya nirvAhAtha saGkoco'padArthatAvacchedakasya sampano vrIhiriti vAkyaghaTakabIhipadArthatAvacchedakavI hitvabhinnapadArthatAvacchedakasvarUpatvaM na dUSaNam, na tvevaM prakRte saDDhocaH prAmANika iti sa dUSaNaM syAdeveti bhAvaH / nanvajJAnanivRttina satI. nApyasatI, nApi sadasatI, nApyanirvacanIyA, kintu paJcamaprakAraca, tatra noktadUSaNaprasaGga ityata Aha-paJcamaprakArAzrayaNamiti- tathA cAtrAtyantAprasiddhireva dUSaNamityA. shyH| nanvabhAvasyAdhikaraNAtmakatvameva lAghavAdityajJAnanivRttyadhikaraNaM caitanyamiti caitanyAzmikaivAjJAnanivRttiriti samAdhAnamAzaGkate- astu tIti / caitanyasya nityatvenAjJAnanivRttejanyatvena viruddhadharmAdhyAsAt tayostAdAtmyAsambhava iti pratikSipati- neti / nanu caitanyAtmakatvAdevAjJAnanivRttau janyatvaM nAstIti zaGkate-nAsyaveti- caitanyAtmikAyA ajJAnanivRttejanyatvaM naastyevetyrthH| ajJAnanivRttyarthameva caitanyasAkSAtkAra upAdIyate, yadi cAjJAnanivRttina janyA tAtmasAkSAtkArasyAnarthakyAt tadartha mumukSurna pravatareti niSadhati - neti / caitanyaM yadyajJAnanivRttistadA caitanyasya sadA sattvAt tadartha prayatnavizeSAnupapattirapyAsajyata ityAha- caitanyasyeti / nanu keyamajJAnanivRttirityAdinA pallavitAyAmAzaGkAyAM keSAcit pratividhAnamupadarzayati- ati-uttAzaGkAyAmityarthaH / tazca tattvajJAnopalakSita caitanyaM punaH, tattvajJAnataH prAk tattvajJAnopalakSitacaitanyasyAsattve hetumupadarzayati- upalakSaNatvasyeti- yadyasaMbaddhasyApyupalakSaNatvaM tadA sarva sarvasyopalakSaNaM bhavena bhavati ca sarva sarvasyopalakSaNamityupalakSyopalakSakayoH sambandho'vazyameSitavyaH, sambandhazca samakAlaM vidyamAnayoreveti tattvajJAnakAla eva tattvajJAnopalakSitaM caitanyamato na tattvajJAnataH prAk tattvajJAnopalakSita caitanyama. tatastattvajJAnopalakSitacaitanyasvarUpAjJAnanivRttyarthaM tattvajJAnamupAdeyam, tadartha yatnavizeSasyApi sAphalyamityarthaH / upalakSaNasvasya sambandhAdhInatve dRSTAntamAha- yatheti / niruktasamAdhAna pratikSipati-tadapi neti / jJAnophlakSitatvaM sat asat anirvacanIya cinmAnaM vA, prathamapakSe- ekaM jJAnopalakSitatvaM dvitIyaM caitanyamityevaM dvaitavyavasthitAvadvataM vyAhatyetetyAhajJAnopalakSitatvasyApIti / dvitIye-nAsata uddezyatvamiti tasyoddezyatvamanupapannaM syAdityAha- asatva itijJAnopalakSitatvasyAsatve ityarthaH / yadanirvacanIya tanmithyetyanirvacanIyatvameva mithyAtvam , ata eva kvacidapyupAdhAvapratIyamAnatvalakSaNAsattvato'sya bhedaH, evaM ca yadanirvacanIyaM tajJAnanivartyamiti niyamasyAjJAna-tatkAryayoH svahastitatvAt tattvajJAnopalakSitacaitanyalakSaNAjJAnanivRtterapi nivRttyApattestRtIyapakSasyApyayuktastramityAha- mithyAtva iti-tattvajJAnopalakSitatvasya mithyAtva ityarthaH / turIyapakSe-cinmAtrasvarUpAjJAnanivRtteH sadA sattvana jJAna janyatvAbhAvAjjJAnAnarthakyaM prayatnavizeSaNAnupapattizca syAtAmityAha-cinmAtratva iti-jJAnopalakSitatvasya cinmAnasvarUpatve ityarthaH / tattvajJAnAsamAdhAnAntaramAzaGkaya pratikSipatina ceti / sA ajJAnanivRttiH / niSedhe hetumAha- avasthAmedaM vinati-caitanyasya tattvajJAnopalakSitatvAvasthA tasva. jJAnAnupalakSitatvAvasthA tattvajJAnAnupalakSitabhinnatvAvasthetyevamavasthAtrayamantareNatyarthaH / tasyApi tattvajJAnAnupalakSitabhinna caitanyasvarUpatvasyApi / upasaMharati-- ata iti-pUrvopadarzitavikalpajastitvAdityarthaH / samAdhatte - atrocyata itikathamajJAnanivRttirityAGkAyAM samAdhAna kathyata ityarthaH / ajJAnanivRttarajJAnadhvaMsarUpatvAbhAve hetumAha - rUpAntareti-rUpA. ntarAtmanA pariNataM yadupAdAnaM-pariNAmikAraNaM tasyaiva tdptvaat-dhvNsruuptvaadityrthH| rUpAntarapariNatopAdAnasyaiva dhaMsarUpatvamiti dRSTAntopadarzanena spaSTayati- ghaTadhvaMsa iti- cUrNAkAreNa pariNatA yA mRt seva ghaTadhvaMsa ityarthaH / nanu prakRte'pi rUpAntarAtmanA pariNataM cainanyasvarUpamupAdAnamevAjJAnadhvaMso'stvityata Aha-na ceti- asya 'asti' ityenanAnvayaH, caitanyasyAkhaNDasvarUpasyA pariNAmino rUpAntarapariNAmAbhAvAdityarthaH / evaM cAjJAnanivRtti jJAnadhvaMsarUpetyupasaMharati-tasmAditi / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNimyAM samalato nyopdeshH| 343 rUpAntaramasti, tasmAdana nAstyevAjJAnadhvaMsa:, kintvajJAnasya kalpitatvAdatyantAbhAva eSa tannivRttiH / ki tarhi tattvajJAnasya sAdhyamiti cet ? nAstyevAjJAnAtyantAbhAvabodhAtmakatvabAdhavyatirekeNa, taduktam___ " tttvmsyaadivaakyotvsmygdhiijnmmaatrtH| avidyA saha kAryeNa, nAsIdasti bhaviSyati // 1 // " ] iti, zuktibodhenApi hi rajatAtyantAbhAvabodharUpo bAdha evaM kriyate, mithyAbhUtasya ca bAdha eva dhvaMsa ityabhidhIyate, tadvadihApi draSTavyam , sa cAyamadhiSThAnAtmaka eva / kathaM tarhi sarvathA sata icchAprayatnAviti cet ? kaNThagata cAmIkaranyAyenAnavAptavabhramAt, puruSArthatvaM tu tatrAbhilaSitatvAdeva kRti sAdhyatvasya tatra gauraveNApravezAt / candrAmRtapAtAdau puruSArthatvamiSTamevA'pravRttistu satra kRtisAdhyatvajJAnarUpakAraNAntarAbhAvAditi pratipattavyam / kathaM punaH dRSTisRSTivAde zravaNAdipariatra caitanthe / tA jJAnanivRttiH kiMsvarUpati pRcchati- kinviti / uttarayati- ajJAnasyeti / tannivRttiH ajJAnanivRttiH / nanvatyantAbhAvasya paramate'tiriktasya nityatvAt svamate'dhikaraNasvarUpatvAgjJAnasAdhyatvAbhAvena kiM sAdhyam ? kasyacijjJAnasAdhyasyAbhAve jJAnAnarthayamApanamiti pRcchati-kimiti- asya saadhymitynenaanvyH| uttarayati-nAstyeveti"bodhAtmakatvabAgha" ityasya sthAne " bodhAtmakabAdha" iti pATho yuktaH, ajJAnAtyantAbhAvabodhAtmakabAdhavyatirekeNa nAstyevetyanvayaH, tathA cAjJAnAtyantAbhAvavodhalajhamAjJAnayAdha eva jJAnasAdhyo'jJAnanivRttirityarthaH / uktabAdhasvarUpAjJAnanivRtte. nisAdhyatve prAcAM saMvAdamupadarzayati- taduktamiti / tatvamasyAdIti- ' tattvamasi, ahaM brahmAsmi 'ityAdivAkyajanya yacchuddhacaitanyajJAnaM tajjanyamAtreNa kAryeNa sahA vidyA'jJAnasvarUpA nAsIt - pUrvakAle nAbhavat, nAsti-vartamAnakAle na vidyate, na bhaviSyati- uttara kAle naiva sthAsyatItyarthaH, anena kAlatraye'pi kAyaNa sahAjJAnasyAtyantAbhAvabAtha upajAyata iti sa eva bAdhaH / uktamartha dRSTAnta-dArTIntikabhAvAvaSTambhena bhAvayati - zuktibodhenApIti- zuktAvidaM rajatamiti bhramAnantaraM trikoNatvAdikazuklayasAdhAraNadharmasya tatra jJAnata iyaM zuktiriti jJAnena prAtItikazuktirUpyasya nivRttirbhavati, tatrApi trikAle'pi rajataM na bhavatIdamiti rajatabhedabodho nAtra rajatamiti rajatAtyantAbhAvabodhalakSaNabAdha evaM kriyata iti mithyAbhUtasya rajatasya bAdha eva tasya dhvaMsa ityabhidhIyata ityarthaH / tadavaditi-tatra yathA traikAlikazuktirajatAtyantAbhAvabodho bAdhaH zuktirajatanivRttistathetyarthaH / ihApi ajJAnanivRttAvapi, kAlikasakAryAjJAnAtyantAbhAvabodhAtmakabAdho'jJAnanivRttine tvajJAnadhvaMsa iti bhAvaH / sa cAyamiti - nirukavAvazcAdhiSThAnabhUnabrahmAtmaka eva, tena bAdhasvarUpadvitIyasadbhAvAnAdvaitamA iti bodhyam / yadi niruktacAvAtmakAjJAnanivRttibrahmAsmikaiva tadA tasyAH sarvadA sasvAnotpattiriti tadviSayakAvicchA-prayatnau kathaM syAtAmiti pRcchati-kathaM thiiti| uttarayati-kaNTheti-svakaNThe sthitamapi cAmIkara doSavazAdanavagacchan pratyuta cAmIkaraM vinaSTamiti bhrAntyA tadveSaNapravRttaH kenacidAplena are| tava kaNTha eva sthita cAmIkaraM kimarthabhitastatastadanveSayasItyevaM pratibodhito'vAptameva tadavAptamityavagacchati tathA prakRte'pyuktasvarUpaM brahmAvAptamevAnavAptatva bhramAdukadizA tadavAsyarthamicchA-prayatnau tadupAyaviSayiNAvAtmasAtkurvan tadavAptitaH kRtArtho bhvtiityrthH| nanu niruktAjJAnanivRttyAtmakamokSo bhavanmate puruSArtha; puruSeNa kRtyA sAdhya eva puruSArtho bhavati, niruktamokSazca nityabrahmasvarUpatvAnna kRtisAdhya iti puruSArthatvaM tasya na syAdityata Aha- puruSArthatvaM sviti puruSeNArthyate - abhilaSyata iti puruSArtha iti vyutpattyA puruSecchAviSayatvaM puruSArthatvam, sAdhanasya puruSArthatvaM mA prasAsodityetadarthamanyecchAnadhInecchAviSayatvaM tat pariSkRtaM bhavati, evaM ca brahmasvarUpamokSe'pi niruktecchAviSayatvAt puruSArthatvaM syAdeva, kRtisAdhyatve sati niruktecchAviSayatvaM yadi puruSArthatvaM bhavenna mavedapi kRtyasAdhye tasmin puruSArthatvam, kintu gauraveNa kRtisAdhyatvaM tatra na pravezyata ityarthaH / nanvevaM candramatAmRta. pAnAdiviSayiNyapi puruSecchA bhavatyeveti puruSecchAviSayatvAccandragatAmRtapAnAdAvapi puruSArthatvaM syAdityAzavAmiSTApattyA pari. harati-candrati-"vandrAmRtapAtAdI" ityasya sthAne "candrAmRtapAnAdau" iti pAThaH samyag / yadi puruSArtha candrAmRtapAnAdi kathaM tarhi tadarthinAM na tatra pravRttirityAkAlAyAmAha- apravRttistviti / tatra candrAmRtapAnAdau / pravRtti prati yathecchA kAraNaM tathA kRtisAdhyatAjJAnamapi kAraNam , tadabhAvAna candrAmRtapAnAdau pravRttirityarthaH / nanu vedAntinAM baTisRSTivAda evaM pradhAnaH, tatra yadaiva yasya darzanaM tadaiva tasya sattvamityekajanmanyapyAjanmamaraNAntasamayatayA prasiddha na "177Mma. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalar3ato nayopadezaH / pAkajanmanA jJAnena ajJAnAdibAdhaH, tathAhi-tasmin mate caitanyAtiriktapadArthAnAmajJAtasattvaM nAsti, mithyAtvasya svapnAdidRSTAntasiddhatvAt tAdRzasyaiva sattvasyAGgIkArAt evaM ca ghaTAdInAM yadA pratItistadA tatvam , nAnyadeti na daNDAdijanyatvam, kintvajJAnamAtrajanyasvam , svapnavaJca daNDAdyupAdAnam / ajJAna. dehAdikaM tu bhAsamAnameva tiSThati / abhAvanizcayAbhAvAca putrAdyabhAvakRtarodanAdyaprasaGgaH, pratyabhijJAnamapi bhrama eva, tatazcAkAzAdikrameNa sRSTiH, pazvIkaraNaM brahmANDAdyutpattizcaitanmate nAstyeva, ghaTAderaparokSaM kasyApi sattvamityanekajanmasAdhyatyAntAbhyAsalakSagazravaNAdiparipAkAsambhavAt kutastatprabhavenA''tmasAkSAtkAreNAjJAnAdivAdha. sambhava ityAzaGkate- kathaM punariti / niruktAjJAnAdivAdhAsambhavameva bhAvayati-sathAhItyAdinA / tasmin mate dRSTisRSTivAdimate / caitanyarUpasya brahmaNaH sadAtanatvaM tanmate'pyanIkriyata ityata urpha caitanyAtirikteti / ajJAtasasvaM nAstItyanenAjJAtasattvapratiSedhena caitanyAtiriktapadArthAnAM jJAtasattvameva- jJAna kAlInasattvameva tanmate samastItyupadarzitam / mithyAtvasyeti-prapraco mithyA dRzyatvAt svapnAdivadityanumAnataH prapaJcamAtrasya svamAdidRSTAntena mithyAtvasya siddhatvAt, tAdRzasyaiva-mithyAtvasvarUpasyaiva jJAtasattvasya prapaJce svIkArAdityarthaH / evaM ca prapaJce'jJAtasattvAbhAvasya siddhau ca / tadA pratItikAle / tattvaM ghaTAdInAM sattvam / nAnyadA pratItisamayAtirikasamaye na sattvam / iti etasmAddhetoH / na daNDAdijanyatvamiti- daNDAdisamavadhAnasamayAtiriktasamaye pratIyamAnasya ghaTAdestadeyotsattiH, tadAnI dhAnAbhAvAd daNDAderghaTAdiniyatAvyavahitapUrvavartitvAbhAvena kAraNatvAbhAvAd daNDAdiniSThakAraNatAnirUpitakAryatAlakSaNaM daNDAdijanyatvaM ghaTAdInAM nAstItyarthaH / tat kiM kAraNaM vinaiva ghaTAdInAmutpattiriti pRcchati-kinviti / ajJAnasyAnAdestanmate'pi svIkArAt tasya ghaTAdikAraNatvasambhavena tajjanyatvaM ghaTAdeH sambhavatItyuttarayati- amAnamAtrajanyatvamitighaTAdInAmityanuvartate / nanvevaM ghaTAdInAM daNDAdijanyatvamAkalayya tadartha daNDAdInAmupAdAnaM lokaiH kriyate tadapyanupapana syAdityata Aha-svapnavacceti-svapne'pi ghaTAdInAmajJAnamAtraprabhavANAmutpattyarthaM daNDAdyupAdAnaM yathA tathA prakRte'pItyarthaH, tathA ca tat kalpitatvAnmithyaveti bhAvaH / kathaM tadyajJAnAdInAmavasthAnamata Aha- ajJAneti- tadavabhAsanaM ca sAkSiNeti bodhyam / nanu pitR-mAtrAdInAM yadA putrAdidazanaM nAsti tadAnIM putrAdyabhAvAt tatkRtarodanAdiprasaGgaH syAdityata Aha-abhAvati- adarzanakAle putrAdInAmabhAve'pi pitrAdeH putrAdyabhAvanizcayo nAsti, putrAyabhAvanizcaya evaM rodanAdi. kAraNam, vAstavikasattvavAdimate'pi dezAntaragatasya putrAdermaraNe tadabhAvo vidyate, naitAvatA pitrAdibhI rodanaM kriyate, yadA dlaadin| tadabhAvanizcAyakena tadabhAvo nizcIyate tadaiva rodanAdikaM kriyate iti svarUpasataH putrAyabhAvasya na rodanAdikAraNatvaM kintu nizcitasyaiveti tadabhAvanizcayarUpakAraNAbhAvAna rodanAdiprasaGga ityrthH| nanu 'sa evAyaM ghaTaH, sa evAyaM putraH' ityAdipratyabhijJAnAt pUrvakAlInadarzanaviSayeNa ghaTAdinA vartamAnakAlInadarzana viSayasya ghaTAderabhedaH sidhyati, sa ca tadaivopapadyate yadyantarAlasamaye'jJAto'pi ghaTAdiH syAdityantarAlakAle'pi ghaTAdividyate, evaM ca pratyabhijJAnena bAdhAnna jJAtamAtrasatraM ghaTAdInAmityata Aha-pratyabhijJAnamapIti- lUna-punarjAtanakha-kezAdau sa evArya nakha-kezAdiriti pratyabhijJAnaM lUna-punarjAtanakha kezAderabhedAbhAve'pi sausAdRzyAdidoSAd prAntaM samudbhavati; dIpakalikAdAvayanavaratavibhinnatailAdhupAdAnato vibhinnameva dIpakalikAdikamupajAyata iti pUrvAparadIpakalikAdyorabhedAbhAve'pi saMveyaM dIpakalikati pratyabhijJAnamabhedAvagAhi prAntamupajAyate sausAdRzyAdidoSAt tathA sarva pratyabhijJAnaM bhrama eveti na tato. 'jnyaatsvsiddhirityrthH| tatra sRSTikramo na vidyata ityAha- tatazceti- yadA ghaTAdInAM pratItistadAnImeva ghaTAdInAM satvamityupagamAcetyarthaH / AkAzAdikrameNa sRSTirityasya nAtsyevetyanenAnvayaH, evaM paJcIkaraNaM brahmANDAdyutpattizcetyasyApi / patanmate dRSTisRSTivAdimate / nanu aparokSakAraNasyendriyAderajJAnakAle sattvaM naitanmate samastIti yadA ghaTAdInAM darzanaM tatpUrvakAle indriyAderdarzanAbhAvAdatIndriyatvAcca na sattvamiti tajjanyatvabhAvAdindriyAdijanyaM jJAna pratyakSa. miti lakSaNalakSitapratyakSastrarUpaM ghaTAderzAnaM na syAdityata Aha- ghaTAderaparokSamiti- aparokSasvarUpacaitanye'bhyAsAdeva ghaTAderaparokSaM jJAnamityarthaH / nanu kSaNamAtrasthAyitvAd ghaTAdijJAnaM kSaNikaM tadAtmakasatvameva ghaTAderiti tasyApi kSaNikatva. miti yat sat tat kSaNikamiti vyAptitaH sarvasya kSaNikatvamabhyupagacchato bauddhasya mate dRSTisaSTivAdimatasya pravezaH Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmrutataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / 66 tattadabhyAsAdeva, adhiSThAnasya sthAyitvA'bAdhitatvAbhyAmajJAnasya cAnAdeH sakalasRSTitoraGgIkArAda na bauddhamatapravezaH, tadevamajJAnAtiriktakAraNAbhAvAt kathaM zravaNAdijanyaM tatvajJAnamiti; atrocyateloke ajJAnAtiriktAnAtmadRSTikAraNAbhAve'pi vede yAga-svargAdau kAryakAraNabhAvavAdInAM vedAntinAM yatheSTAcaraNaprasaGgAt, tasmAd ghaTAderiva svarga-narakAdernAjJAnamAtrajanyatvam api tu vihita niSiddhakriyAjanyatvamapIti / dRSTAnuzravikasthale arddhajaratIyaM prAmANikaM no cet ? anAtmadRSTi [ STe ] ranavasAnaprasaGgaH / adhiSThAnajJAne tadavasAnaprasaGga iti cet ? na- - tasyaiva hetutvAbhAvAt / ajJAnaM taddheturiti cet ? na- tato dRSTakAraNanirapekSayA tadutpattyA zamAdyanuSThAnaprasaGgAt bhrAntyA zamAdyanuSThAnamiti cet ? syAdityata Aha- adhiSThAnasyeti - adhiSThAnasya zuddhacaitanyasya sakalakAlasthAyitva- trikAlAbAdhitatvalakSaNapAramArthikasattvAbhyAmaGgIkArAt sakala sRSTihetoranAderajJAnasya cAbhyupagamAd dRSTisRSTivAdasya bauddhamatapravezo netyarthaH / praznakartA svAzaGkAmupasaMharati- tadevamiti tat tasmAt evam uktaprakAreNa / yadyapi loke ghaTapaTAdikamajJAnAtmadRSTimAtrajanyaM tathApi vede svargAdikaM prati ajJAnAtmadRSTivyatiriktaM yAgAdi tatprabhAvAdRSTAdikamapi kAraNam, anyathA svargakAmo brAhmaNainanAdikamapi kurvanajJAnAtmadRSTirUpakAraNabalAt svargAdikaM prApnuyAdeveti yatheSTAcaraNaM prasajyeteti vaidikasvargAdikaM prati vihitayAgAdikamapyadRSTadvArA kAraNaM narakAdikaM prati niSiddhahananAdikamapyadRSTadvArA kAraNamavazyamabhyupagantavyam, tathA ca vaidikaniruktAjJAnanirRzyAtmakamokSaM prati ajJAnAtmadRSTivyatiriktazravaNAdikamapi kAraNamiti bhavatyeva nirutamokSaH zravaNAdiprabhava ityevaM dRSTisRSTivAde zravaNAdiparipAkajanmanA jJAnenAjJAnAdibAdho nirvahatyeveti samAdhatte - atrocyata iti / dRSTisRSTivAde ghaTAdikaM pratyajJAnamivAtmadRSTirapi kAraNamato'nAtmadRSTItyAtmadRSTibhinnArthamuktam / vAdInAm " ityasya sthAne " vAdinAm" iti pATho yuktaH / vedAntinAmityasyAnantaraM " vihita niSiddhakarmAdikamapi kAraNam, anyathA iti pATho dRzyaH, tadarthastvavataraNena spaSTIkRta eveti / tasmAt yatheSTAcaraNaprasaGgAt / ghaTAderiveti vyatirekidRSTAntaH, ghaTAderyathA'jJAnamAtrajanyatvaM na tathA svarga-narakAderajJAnamAtrajanyatvamiti tadarthaH / yadi svarga-narakAdena jJAnamAtrajanyatvaM tarhyajJAnavyatiriktakiMjanyatvamityapekSAyAmAha - api tviti / nanu loke ghaTapaTAdikaM prati ajJAnAtmadRSTidvayameva kAraNaM vede svarganarakAdikaM prati vihita niSiddhakarmAdikamapi kAraNamityarddhajaratIyamaprAmANikaM kimityupeyamityata Aha- dRSTA ''nuavikasthala iti - dRSTaghaTapaTAdikasthale Anuzravikasya rgAdisthale cetyarthaH, adhyApakaparamparayA zrUyata eva na tu kenApi kriyata ityanuzravo'pauruSeyo vedastadIyaM tatpratipAditamityAnuzravikaM svargAdikamiti bodhyam / arddhajaratIyamiti- ekA gaurarddhabhAge yuvatI arddhabhAge vRddhetyarddhajaratI yathA tathA prakRte ekatra yAdRzaH kAryakAraNabhAvastadanyAdRzo'nyatra kAryakAraNabhAva ityabhyupagame'rddhajaratI nyAya AyojanIyaH uktayuktayA prAmANika evAyamupagamastathApi nopeyate vedityarthaH / anAtmadRSTisRSTeH" ityasya sthAne " ajJAnAtmadRSTisRSTeH " iti pATho yuktaH / yadyadicchAmAtrata upeyate tattadutpatterajJAnAtmadRSTitaH sambhavAdajJAnAtmadRSTairavasAnaM na syAdanavasthAprasaGga ityarthaH / tadavasAnamAzaGkate - adhiSThAnajJAne iti- jagacchuddhacaitanye kalpitamityadhiSThAnaM zuddhacaitanyaM tajjJAne ajJAnAtmadRSTisRSTeravasAnamityarthaH / samAdhatte neti / tasyaiva adhiSThAnasyaiva, nirUpitvaM SaSThadharthaH tathA ca tattvajJAnanirUpitahetutvaM na kasyApIti adhiSThAna sAkSAtkAra eva notpadyetetyarthaH / zaGkate - ajJAnamiti - adhiSThAnajJAne tadavasAnamityasyAdhiSThAnajJAnaM nAjJAnajanyamiti tatrAvasAnamiti nArthaH kintvadhiSThAnajJAnamajJAnamAtrajanyameva tadanantaramajJAnanivRttyA tajjanyaM na kimapIti tadavasAnamityarthaH evaM cAdhiSThAnajJAnama jJAnamAtra janyameveti nAdhiSThAnajJAnanirUpitahetutvAbhAva iti zaGkArthaH / samAdhatte - neti / tataH ajJAnamAtrataH / tadutpazyA adhiSThAnacaitanyasAkSAtkArotpattyA / zamAdIti - ajJAnamAtrata eva caitanyasAkSAtkArotpatteH sambhavena tadarthaM zamAdyanuSThAnasyA kartavyatvaM prasajyetetyarthaH / caitanyasAkSAtkArotpattitaH prAg bhrAntiH zamAdikamAtmasAkSAtkArajanakamiti jJAnaM samastItyataH zamAyanuSThAnamiti zaGkate - bhrAntyeti / samAdhatte-neti - ekavAraM tattvamasItyAdimahAvAkyalakSaNavedAntazravaNavatAM brahmabhinna , ' 345 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / na- sakRdvedAntArthazravaNavatAM tadabhAvaprasaGgAt / kiJca, bhrame annAnamAtrajanyatvaM yuktam , na tvadhiSThAnajhAne, [ na hi rajatabhramavat zuktijJAne zuktyajJAnajanyatvam / tadavazyaM dRSTi sRSTipakSe loke ajJAnAti. riktakAraNAbhAve'pi vede yAgAdau svargAdisAdhanatayA sammataiva / tatazca yAgAdeH svargAdisAdhanasvaM pratItya yAgamanutiSThatAM utpannasya svargasUkSmarUpasya [ yAgasUkSmarUpasya ] vA apUrvasya sAkSisiddhasya svargajanakatvam , apUrvasya sAkSisiddhatvaM nAnubhUyate iti cet ? na- ajJAtasattvAnaGgIkAreNAdvAnakAraNa. tAyA iva apUrvasya sAkSisiddhatAbhyupagamasyAvazyakatvAt , tatazca yAgAdeH svargAdijanmavat zravaNa-mananAdisahajakRtavedAntavAkyAt tattvajJAnotpattiraviruddhA / dRSTisRSTivAde Izvaro nAstIti " tat tvamasi" [ ] ityatra kathaM tadabhedapratItiriti cet ? kuta etadavagatam ? sarvadA'pratIteriti cet ? tarhi jIvo'pi nAstyeva, cidrUpatayA bhAsamAnatvaM cobhayatra tulyam , IzvaratvaM sadA na bhAsate iti cet ? jIvatve'pi tulyametat , ubhayamapi tarhi nAstyeveti cet ? na-- sAkSitvasyAnubhavasiddhatvAt , jaganmithyAtvajJAne zuddhacaitanyajJAne sati zamAdika zuddhacaitanyajJAnakAraNamiti bhrAnterabhAvAt tajanyasya zamAdyanuSThAnasyApyabhAvaprasaGgAdityarthaH / adhiSThAna caitanya jJAnaM pramAtmakamiti na tat prati ajJAnAtmakadoSasya kAraNavam, bhramaM pratyeva tasya kAraNatvAdityajJAnamAtrajanyatvaM bhrame bhavet , na tu caitanya sAkSAtkAre ityAha-kiJceti / adhiSThAnahAne nAjJAnasya kAraNatvamityatra dRSTAntamAha- nahIti- zuktAdidaM rajatamiti bhrame zuktyajJAnasya karaNatvaM na tu zuktijJAne zuktyajJAnasya kAraNatvamiti yathA zuktau rajatazrame zuktyajJAna janyatvaM na tu zukijJAne zuksyajJAnajanyastvaM tathA prakRte'pItyarthaH / upasaMharati-taditi- tasmAdityarthaH / manAnAtirikakAraNAbhAve'pItyasyAjJAnAtmadRSTivyatirikakAraNAbhAve'pItyarthaH / tatazca vede yAgAdau svargAdisAdhanatAyAH sammatatvAcca / svargasUkSmarUpasyetyasyApUrvasyetyanenAnvayaH, apUrvasyAdRSTAkhyastha svargasUkSmarUpatvaM svargakAraNatvAdeva, evaM tasya yAgasUkSmarUpatvamapi yAgavyApAratvAt , yadA ca yAgajanyaM svargajanakamapUrvamutpadyate tadaiva kiJcidezena svargasya sUkSmarUpamapi sampadyata iti svargasukSmarUpatvamapUrvasya apUrvotpattikAle sthUlarUpega yAgasya vinAze'pi sUkSmarUpeNAvasthAnaM smstyevetybhisndhiH| etAdRzasyApUrvasya pramANAbhAvAdasiddhatvamiti nAzanIyaM tasya sAkSisiddhatvAdityAzayenAi-sAkSisiddhasyeti / svargajanakatvamityatra cchedH| apUrvasya sAkSi. siddhatvaM yadi bhavet tadA svargajanakatvaM tasya svIkriyetApi, na ca tasya sAkSisiddhatvamananubhavAdityAzaGkate-apUrvasyeti / "ciradhvastaM phalAyAlaM na karmAtizaya vinA" [ kusumAjalau ] iti vacanAt ciradhvastasya yAgAdeH sAkSAt svagotpattito'vyavahitapUrvasamaye'sattvena vedabodhitakAraNatvamanupapanna miti tadanyathAnupapattyA yAgavyApAratayA'pUrva kalpyata iti tasya yAgajanyatvaM svargajanakatvaM cAnyathAnupapattilakSaNArthApattipramANasiddhameva, kintu dRSTisRSTivAde sarvasya jJAtasattvamevayadaiva jJAyate tadeva sadityajJAtasattvaM na kasyApi svIkriyate, tata eva cAjJAnasya kAraNatA sAkSivevetyupeyate, evaM cApUrvamapi yadyajJAtaM syAna sat syAdityatastasya sAkSivedyatvAt sAkSisiddhatvamavazyamabhyupagantavyamiti samAdhatte-neti / ajJAnakAraNatAyA iveti- ajJAnaniSThakAraNatAyA yathA sAkSisiddhatvAbhyupagamastayetyarthaH / upasaMharati-tatazceti / anyat spaSTam / zaGkate-dRSTisRSTivAda iti / tadabhedapratItiH tvaMpadArthe jIve ttpdaarthsyeshvrsyaabhedprtiitiH| samAdhAtA zaGkitAraM pRcchati-kuta iti- dRSTisRSTivAde Izvaro nAstItyavagatirbhavataH kasmAt kAraNAt samutpanetyarthaH / praznayitA prAha-- sarvadeti- dRSTisRSTivAde yadeva pratIyate tadeva sat, Izvarastu kadAcidapi na pratIyata iti sarvadApratItatvAnnAstIzvara ityarthaH / samAdhAtA prAha-tIti / sarvadA'pratItejIMvo'pi tanmate nAstyeveti kathaM jIvAsattvanibandhanA'pi tadabhedapratItyanupapatti zaGkitA ? yadi ca cidrapatayA bhAsamAnatvAjjIvasya pratItene tasyAsattvaM tarhi cidrUpatayA bhAsamAnatvena tatpratIterapi sadbhAvAdIzvarasyApi nAsattvamityAha-cidrUpatayeti / ubhayatra jIve Izvare ca / yadyapi bhAsamAnatvamastIzvarasya, tathApIzvaratvaM sadA na tatra bhAsata itIzvaratvenezvaro'pratIyamAno nAstItyucyate ityAzaGkate-Izvaratvamiti / samAdhAtA prAha- jIvatve'pIti- jIvatvaM sadA na bhAsata iti jIvatvena jIvo naastiitypyucytaamityrthH| durdusTa: Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-saraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / 347 aghaTakAjhAne zaktidvayasyAvazyakatvena tadgarbhajIvatvezvaratvayoranAditvasya yauktikatvAt tayorabhedAnupapatte. lakSaNayA advayacinmAtradhIvaktavyA / tasmAd dRSTisRSTivAde'pi yathoktAnuSThAnavatA tattvajJAnAdakhaNDAnandabrahmasvarUpA muktiryuktaiva, etacchuddhadravyAstikaprakRtikamata dvayaM paryAyArthikanayayuktibhirnirloThanIyamavatAraNIyaM ca syAdvAde // 110 // azuddhAd vyavahArAkhyAt, tato'bhUt sAMkhyadarzanam / cetanA-'cetanadravyA'nantaparyAyadarzakam // 111 / / nayAmRta-azuddhAditi / vyavahArAkhyAt- vyavahAranAmadheyAt , azuddhAt tataH- dravyArthika. nayAt sAkSyadarzanamabhUt , kIdRzaM tat ? cetanazvAcetanadravyaM ca anantaparyAyAzca- AvirbhAva-tirobhAvAmakAH, teSAM darzakaM pratipAdakamiti yAvat / tathA ca tanmatarahasyam- puruSastAvaJcidrUpo na kasyApi pracayitA punaH zaGkate- ubhayamapIti-IzvaratvaM jIvasvaM cetyubhayamapItyarthaH, tathA cezvaratvenezvarAbhAvasyeva , jIvatvena jIvAbhAvasyApISTatvameveti bhaavH| smaadhtte-neti| "sAkSitva" ityasya sthAne " sAkSibhAsyatva" iti pATho yuktaH, sAkSI dvividho jIvasAkSI IzvarasAkSI ca; sAkSI ca svayaM bhAsata iti tenezvaro jIvazca bhAsate, sAkSI ca sAkSitvenaivAvabhAsata ityanubhavasiddhatvAdIzvarajIvayorIzvaratva-jIvasvadharmAkAntayona bhAva ityarthaH / jIvatvezvaratvayoranAditvaM vyavasthApayati-ghaTaketi- "aghaTakAzAne" ityasya sthAne " ghaTakAjJAna" iti pATho yuktaH, ajJAnAvaraNaviziSTacaitanyatvaM jIvatvamajJAnavikSepazaktiviziSTacaitanyatvamIzvaratvamityevaM jIvatvezvaratvalakSaNe'jJAnaghaTite ghaTakaM yadajJAnaM tatra zaktidvayasya AvaraNazakti-vikSepazaktidvayasya 1 Avazyakatvena avazyaM svIkartavyatvena / tadgarbhajIvatvezvaratvayo. niruktazaktimadajJAnaghaTitatvena tadgarbhajIvatvezvaratvayoH, anAditvasya nirutAjJAnasyAnAditvena tadghaTitayorapyanAditvamitye. vamanAditvasya, yauktikatvAt yuktisiddhatvAt , viziSTasvarUpasanniviSTayorvizeSaNavizeSyayora nAditve viziSTasyApyanAditvamityatra yuktiH, tayoH anAdibhUtajIvatvezvaratvarUpaviruddhadharmaviziSTayorjIvezvarayo:- abhedAnupapatteH tAdAtmyAnupapatteH, lakSaNayA tat-tvaMpadayoH zuddhacaitanye jahadajahalakSaNayA, advayacinmAtradhIH, advitIyaM yaccaitanyamAnaM zuddhacaitanyaM tasya tat tvamasItivAkyajanyA dhIH, vaktavyatyarthaH / dRSTisRSTivAde mukteyukatvamupasaMharati- tasmAditi / yathoktAnuSThAnavatA zamadamAdyanuSThAnavatA puruSadhurandhareNa, patat bhartRharimataM vedAntimataM ca krameNAnantara mevopapAditam / zuddhetizudravyAstiko yaH saGgrahAkhyo nayastatprakRtika-- tatkAraNakaM matadvayam, paryAyAthikanayaH- RjusUtrAdinayaH, tasya yaikAntanitye arthakriyAkAritvalakSaNasattvAsambhavAdekAntanityAdvaitAdikaM na sambhavatItyAdikA yuktistAbhinirloThanIyaM- khnnddniiymityrthH| tat kimadvaitAdikaM na sambhavati ? sambhavati apekSAbhedataH 'syAdadvaitaM syAdabhedaH 'ityevaM kathaMcidarthasaGkaTanena sthAdvAde, na vekAntavAde ityAha- avatAraNIyaM ca syAdvAda iti- grandhagauravamayAd pranthakAreNa tatkhaNDanamaNDana laM nopanyastaM kintu granthAntare svayaM pUrvasUribhizvopadarzitaM tattadabhilASukairavalokanIyamiti sUcitam // 110 // vyavahAranayaprakRtikaM sAlayadarzanaM cetanA'-cetanAdipratipAdakamityAvedakamekAdazottarazatatamapadyaM vivRNoti- ashddhaaditiiti| vyavahArAkhyAdityasya vivaraNa- vyavahAranAmadheyAditi ! tata iti mUlasya vivaraNa-dravyArthikanayAditi / uttarArddhamavatArya vivRNoti- kIdRzamiti / tat sAyadarzanam / anantaparyAyAH kisvarUpA ityapekSAyAmAha- AvirbhAva. tirobhAvAtmakA iti, tanmate kAraNa-kAryayorabhedAdutpattaH prAgapi kArya vinAzAnantaramapi ca kAraNAtmanA samastyeva, utpattistasyAvirbhAvaH, vinAzastirobhAva iti / tathA ca sAyadazanasya cetanA'cetanadravyA'nantaparyAyapradarzakatve ca / tanmatarahasyaM sAGkhayamatAbhipretam / tanmate puruSaH kiMsvarUpa ityapekSAyAmAha- puruSa iti / tAvaditi vaakyaalngkaare| cidrapaH cetanyasvarUpaH / na kasyApi kAraNamityAdinA puruSaH kUTasthanitya ityasya samarthanam , puruSasya yat. kiJcit kArya prati kAraNatve kArya-kAraNayorabhedAt kAryanAze tasyApi tadAtmanA nAzAdapracyutAnutpanna sthiraikatvabhAvatvalakSaNaM kUTasthanityatvaM na syAdityakAraNaM puruSaH, kAryarUpatve bhAvakAryasya nAzo'vazyambhAvIti na niruktakUTasthanityateti Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / kAraNaM na kasyApi kArya navA janyadharmAzraya iti kUTasthanitya ityucyate, buddhigatAzca dharmA ajJAta. paramArthastatrAropyante bhaTavijayaparAjayo rAjJIva, prakRtiracetanA pariNAminI AdikAraNaM ca, tasyAzcAdya. pariNAmo buddhimahatvattvAparaparyAyA, tasyA dharmA-jJAnA-jJAnezvaryA naizvarya-vairAgyA-'vairAgya-dharmA'dharmarUpAaSTau, buddhi-sukha-duHkhecchA-dveSa-prayatnA api, bhAvanAyAstairanaGgIkArAdanubhavasyaiva smRtiparyantaM sUkSmarUpatayA'vasthAnAbhyupagamAt , mahattattvAdahaGkAraH, ahaGkArAd rUpa-rasa-gandha-sparza-zabdatanmAtrANi pazca ekA. dazendriyANi ca / paJcatanmAtrebhyaH paJcamahAbhUtAni jAyante, taduktam - na kAryaH puruSaH, janyadharmAzrayatve dharmadharmiNorabhedAd dharmanAze dharmiNastasyApi nAzaH prasajyetetyevamapi kUTasthanityatA na syAditi janyadharmAnAzrayaH puruSaH kUTasthanitya ityevamucyata ityarthaH / nanvevai sukha-duHkhAdidharmAdhAratayA puruSapratItine syAdityata Aha-buddhigatAzceti- buddhirantaHkaraNaM mahattattvam , tadgatAH-tadvartinaH sukha-duHkhAdayo dharmAH, tatra puruSa Aropyante / kairAropyanta ityapekSAnivRttaye uktamajhAtaparamArthariti-ajJAtaH paramArtho vAstavikArtho yaiste'jJAtaparamArthAH puruSAstaH kUTasthanitye puruSe buddhidharmAH sukha-duHkhAdaya Aropyanta iti sukha-duHkhAdyAdhAratayA puruSapratItibhrAntaiveti tathAvidhAyAstasyA nApalApa iti bhAvaH / anyagatadharmANAmanyanAropatastathApratItirbhavatItyatra dRSTAntamAha-bhaTavijayaparAjayo rAzIveti-raNe mallapratimallabhAvanAnyo'nyaM natAM bhaTAnAM madhye yasya jayaH parAjayo vA bhavati tajjaya-parAjayau tatsvAmini rAjani AropyAsI rAjA'muM rAjAnaM jitavAn anena rAjJA vA parAjita iti buddhirAroparUpatvAd bhrAntA yathA bhavati tthetyrthH| sAlacamate puruSamupAdAya prakRtyAdikaM paJcaviMzatividhaM tattvamiti krameNa prakRtyAdisvarUpaM nirUpayitumAha-prakRtiriti- sattva-rajastamasA sAmyAvasthA prakRtiriti gIyate / / " sattvaM laghu prakAzakamiSTamupaSTambhaka calaM ca rajaH / guru varNakameva tamaH pradIpavaccArthato vRttiH // 1 // " [ ] itIzvarakRSNavacanAd yad vastu laghutAzAli prakAzakatAzAli tat sattvaM sADayAcAyariSTam , upaSTambhaka yadi rajo guNo na bhavet tadA guruNA tamasA pratiruddhaM sattva svakArya na sAdhayedityupaSTambhakaM- sattvAdeH kAryakaraNe uttambhaka sahakAri rajaH, tathA yadi rajoguNo na bhavet tarhi guruNA tamasA vyAptaM vastvakriyameva bhavet tatazcalaM calanAtmakakiyAviSTa raja upeyate, evaM ca gurvapi rajasA cAlitaM sad vastu sakriyaM bhavati, yadi tamo na bhavet tadA rajasA cAlitaM laghu satvopetaM vastu sarvadA caledeva na kacidavasthAnamAsAdayet , guruNA tamasA'varabdhaM sarvadA calitumazaknuvat kiJcicalati kizcinna calatyapIti guru tamaH, evaM yadi tamo na syAt prakAzakasvabhAvena sattvenAliGgitaM vastu sarvadA prakAzeta eva kadAcidapyaprakAzo na bhavediti varaNakamAvaraNakAri tamaH, evaM ca yadA tamasaH satyApekSayA prAbalyaM tadA na prakAzate, yadA ca daurbalyaM tadA prakAzata iti siddhyataH prakAzAprakAzAviti niruktavacanAbhipretArthaH / sA ca prakRtiH acetanA na cetayate, cetanAtmakapuruSAbhedAropAcca cetaneva bhavati / evaM pariNAminI buddhayAdyAtmanA pariNamate / prakRterna kiJcit kAraNaM tasyA api kAraNAbhyupagame'navasthAna prasajyata iti na kAryasvarUpA sA kintu sarvasya kAryasya kAraNamityAha- AdikAraNaM c| tasyAzca prakRteH punaH / AdyapariNAmaH prathamapariNAmaH, prakRtiH sattvodrekAt prathamato buddhirUpeNa pariNamata ityarthaH / "buddhirUpalabdhijJAnamityanAntaram " ] iti gautamasUtrAt kauzAcca buddhirjJAnamiti vyavahiyate loke, nAtra tahaNaM kintu buddhirantaHkaraNam , tasyAzca mahattattvamiti nAmAntaramityAhamahattatvAparaparyAyeti / buddhereva jJAnA'jJAnAdayo dharmA na caitanyasvarUpasyAtmana ityAha - tasyA iti-buddherityarthaH / jhAnA'jJAnetyatra jJAnapadanaiva jJAnasvarUpAyA buddhesrahaNe punarbuddhi-sukhatyatra prahaNaM buddherantaHkaraNasya dharmo'ntaHkaraNarUpA buddhine bhavati, kintu jJAnasvarUpA buddhirapi sAGkhayAbhimatA, sA ca buddhidharma ityAvedanAya / apItyanena 'tasyA dharmAH' ityanukRSyate / nanu anubhavAt kAlAntare smRterutpattaye tayApAro bhAvanAkhyasaMskAro naiyAyikarupeyata iti bhAvanAkhyasaMskAraH sAlayamate buddhidharmo bhavitumahatIti bhAvanAyA api buddhidharmatayA kathanamucitamityata Aha-bhAvanAyA itibhAvanAkhyasaMskArasyetyarthaH / taiH, sAGkhayaH / anaGgIkArAt anabhyupagamAt / nanvevaM kAlAntarIyAnubhavAt smRtyutpattyA Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtatarAGgaNA taraGgiNItarANabhyA samalakAnapina-38200 349 mUlaprakRtiravikRtiH, mahadAdyAH prakRtivikRtayaH sapta / SoDazakazca vikAro, na prakRtirna vikRtiH puruSaH // 1 // [ ] iti, paJca mahAbhUtAnyekAdazendriyANi ceti SoDazako vargaH, tatrAcetanAyA acetanaprakRtikAryAyA buddhecaitanyAbhimAnAnupapatyA svAbhAvika-caitanyarUpaH puruSaH siddhyati / caitanyasya tu nityasya svAbhAvikeSTA'niSTaviSayAvacchinnatvasvabhAve anirmokSApattiH, prakRtyadhInasve'pi viSayAvacchinnatvasya tasyA'ti( pi) nityatayA tathaivAnirmokSatvApattiH, ghaTAderevAnityasya caitanyAvacchedasya vyAsaGgAnupapattiH, ato manaH siddhyati, tatsambaddhandriyasya viSayacaitanyAvacchedaniyAmakatvam / svapnAvasthAyAM vyAghro'ham ' 'varAho. 'ham ' ityabhimAno dRzyate, na tu ' naro'ham ' ityabhimAnaH, asti ca tatra naratvaM sannihitamindriyavyavahitapUrvasamaye'sataH kathaM smRtyutpattirityata Aha- anubhavasyaiveti--tathA ca smRtyutpattyavyavahitapUrvasamaye sUkSmarUpeNAvasthitAdevAnubhavAt smRtyutpattisambhave bhAvanAkhyasaMskArakalpanaM pareSAma prAmANikamityAzayaH / prakRtyAdipaJcaviMzatitattvaM sADayasammatamityAvedanAya tatpratipAdikAmIzvarakRSNakArikAmupanibadhnAti- taduktamiti / mUlaprakRtiH buddhayAdhazeSavikRtiprathamakAraNaM prkRtiH| avikRtiH na kasyApi kAryamiti vikRtirUpA na bhavati / mahadAdyAH sapta mahadahaGkArapaJcatanmAtrANi / prakRtivikRtaya iti- mahattattvamahaGkArasya kAraNamiti prakRtiH, mUlaprakRteH kAryamiti vikRtiriti prakRtivikRtiH ahaGkAraH, paJcatanmAtrAdiSoDazavikArakAraNamiti prakRtiH, mahattattvasya kArya iti vikRtirityevaM prakRtivikRtiH, paJcatanmAtrANi paJcamahAbhUtakAraNamiti prakRtiH, ahaGkArakAryamiti rItyevaM prakRtivikRtirityarthaH / SoDazakazva ekAdazendriyANi paJca bhUtAnItyevaM SoDazasaGkhyako gaNaH / vikAraH ahaGkArasya kAryatvAdekAdazendriyANi vikRtiH, paJcatanmAtrakAryatvAt paJca mahAbhUtAni vikRtiH, na cAyaM SoDazako gaNaH kasyApi tattvAntarasya kAraNamiti prakRtina bhavati, yadyapi mRdAdyAtmikA pRthivI ghaTAdeH kAraNaM bhavati tathApi na tasya tattvAntaratvamiti bodhyam / puruSaH caitanyasvarUpo na kasyApi kAraNamiti na prakRtiH prakRtinaM bhavati, evaM na kasyApi kAryamiti na vikRtiH vikRtirna bhavatItyarthaH / SoDazako vargaH ka ityapekSAyAmAhapaJceti / nanu prakRtyAdita eva jagadutpadyata iti niSprayojanatvAt puruSaH prakRtivikRtyanAtmako nAbhyupeya ityata Ahatatreti- pnycviNshtitttvessvityrthH| acetanAyA iti- yadi puruSadharmAH sarve'pi buddhAvevAbhyupagatAstahi caitanyamapi puruSadharmo buddhidharma evAstviti kathaM buddhiracetanetyapekSAyAmAha- acetanaprakRtikAryAyA iti- kAryakAraNayorabhedAt kAraNasyAcaitanye kAryasyApyacaitanyamityacetanaprakRtikAryatvAd buddha racaitanyaM siddhayatItyarthaH, tathA cAcetanAyA buddhezcetano'haM karomIti caitanyAbhimAno nAtiriktacetanamantareNeti buddhigatacaitanyAbhimAnAnupapattyA svAbhAvikacaitanyarUpaH puruSaH siddhadhatIti / buddhadhahaGkArAdikalpanasyAvazyakatvamupadarzayati-caitanyasya viti- caitanyasya puruSasya iSTAniSTaviSayAvacchedasvabhAvo yadi svAbhAvikastadA puruSasya nityatvAt tatsvabhAvo'pi nitya evAbhyupeyaH, anyathA svabhAva-tadvatorabhedAt svabhAvanAze tadvataH puruSasyApi nAzaH syAditi kUTasthanityatA tasya bhajyeta, evaM ca, svAbhAvikaSTAniSTaviSayAvacchinnasvabhAvaH puruSaH sadaivetyanirmukta eva prasajyetatyarthaH / nanu prakRtirupayata eca, tadadhIna eva puruSasyeSTAniSTaviSayAvacchedasvabhAva ityaupAdhika eveti tannAzAnmuktirbhaviSyatItyata Aha-prakRtyadhInatve'pIti- viSayAvacchinnatvasya prakRtyadhInatve'pItyanvayaH / tasthApi prakRtyadhInaviSayAvacchinnatvasyApi / nityatayeti- upAdhisannidhAnasyAnitya evaupAdhikasyAnityatvam , upAdhi sannidhAnasya nityatve tvaupAdhikasyApi nityatvameva, prakRte caitanyarUpapuruSo nityo vibhuzca, prakRtirapi nityA vibhvI Sa prakRtisannidhAnasya sadeva bhAvena tannibandhanasyeSTAniSTaviSayAvacchedasyApi sarvadA bhAvAdanirmokSApattistadavasthaidetyarthaH / nanu ghaTAderevAnityasya caitanyAvacchedasvabhAva iti ghaTAdinAzAt tadvatacaitanyAvacchedasvabhAvasyApi nAze puruSasya mokSo bhaviSyatItyata Aha-ghaTAdireveti-ghaTAdezcaitanyAvacchedasvabhAve ghaTAdijJAnaM bhavati, tadabhAve na bhavatItyabhyupeyaM syAt, kintu ghaTAdezvaitanyAvacchedasma yadA'pi bhAvastadApi kadAcid ghaTajJAnaM kadAcit paTajJAna mityevaM vyAsasyAnupapattiH syaadityrthH| ato byAsaGgAnupapattiprasaGgabhayAt / manaH siddhayatIti-mano'bhyupagame ca kathaM vyAsahopapattirityapekSAyAmAha-tatsambaddhendriyasyeti- manaHsaMbaddhacakSurAdIndriyasyetyarthaH, tathA ca manasA saMyuktasya cakSurAdeyena Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / manaHsambandhazceti tadbhinno'haGkAro niyataviSayAbhimAnavyApAraH svIkAryaH / suSuptAvindriyasya vyApAraviratAvapi yayApArAducchvAsa-prazvAsa santatirjAyate tad buddhitattvaM prAguktabhAvASTakayogi svIkAryam, tasya jJAnarUpapariNAmena sambandho viSayaH puruSasya svarUpatirodhAyakaH / evaM ca buddhitattvanAzAdeva viSayAvacchedAbhAvAt puMso mokSaH, bhedAgrahAcca ' cetano'haM karomi ' ityabhimAnaH, ata eva - 99 " prakRteH kriyamANAni, guNaiH karmANi sarvazaH / ahaGkAravimUDhAtmA, kartAhamiti manyate // [ gItA, a0 lo0 ] iti smaryata iti / atra naiyAyikAdaya: - ' cetano'haM karomIti buddherasati bAdhake bhramatvAyogAcaitanya kRtyAdidharmavatyeva buddhi: svIkartavyA, tathA ca Atmano nAmAntarametat, atha 'buddhiracetanA pariNAmitvAt tantuvat ' iti cet ? tarhi ' buddhirna kRtimatI tata eva tadvat 'na dharmA-dharmAdimatI janyatvAd ghaTavad 1 " 350 viSayeNa yadA sambandhastadAnIM tadviSaya-puruSayoravacchedyAvacchedakabhAva iti kadAcid ghaTajJAnaM kadAcit paTajJAnamiti vyAsaGga upapadyata iti bhAvaH / ahaGkArakalpanasyAvazyakatvaM darzayati- svapnAvasthAyAmiti / tadbhinnaH manobhinnaH, anyat spaSTam / buddhitatvAbhyupagamasyAvazyakatvaM darzayati- suSuptAvindriyasyeti / tasya buddhisatvasya / ghaTaH paTa itthAkArako yo jJAnAtmaka pariNAmastena saha viSayaviSayibhAvasaMbandhena saMbaddho ghaTapaTAdilakSaNo viSayaH puruSasyAnyAsampRkA khaNDa caitanyasvarUpasya tirodhAyaka Avarako bhavati, tathA ca svaviSayaka buddhipariNAmajJAnAtAttvika saMbandhAt puruSasambaddho ghaTAdiH puruSasvarUpatirodhAyaka ityarthaH / buddhipariNAmena jJAnena puruSasya yo ghaTamadaM jAnAmItyevaMsvarUpo'tAttvikasambandhaH sa evopalabdhirucyate, tathA ca buddhitattvabalAdeva paramparayA puruSe viSayasambandhalakSaNo viSayAvaccheda iti buddhitazvanAzAd viSayAvacchedasyApyabhAvAnmokSo bhavatItyAha evaM ceti / bhedAgrahAcca yuddhayA saha puruSasya yo bhedastadaprahAt punaH / uktArthe bhagavadgItAvacanasaMvAdamAha - aMta eveti- buddhayA puruSasya bhedAgrahAcetano'haM karomItyabhimAnasya bhAvAdevetyarthaH / prakRteriti - prakRterguNai:- sattvarajastamobhiH kriyamANAni sarvazaH karmANi kAryANi, kintu ahaGkAravimUDhaH - buddhadhA saha bhedenAgRhIta AtmA puruSo'haM kartetyevaM manyata ityarthaH / niruktaprakRtyAdipaJcaviMzatitattvAbhyupagamapravaNasAMkhyamatAyu tatvAvedanAya tanmatakhaNDanapadiSThayuktikalpananiSNAtAn naiyAyikAdIn pratimallatayotthApayati- atreti / naiyAyikAdaya iti - asya Ahurityanena sambandhaH / kimAhurityapekSAyAmAha - cetano'haM karomIti buddheriti - asya bhramatvAyogAdityanena sambandhaH, caitano'haM karomIti buddhiryadi caitanyAMze bhramAtmikA syAt tadA kartari mahattazve caitanyasyArApopapattaye'nyavetana: svIkaraNIyaH syAt kazcit pramitamevAnyatrAropyate nApramitamiti niyamAt bAdhake sati bhramatvaM bhavati nAnyathA, na ca kartari caitanyasya kiJcid bAdhakaM samastIti ya eva kartA sa eva cetana iti caitanya-kRtyAdidharmavatyeva buddhi: svIkaraNIyA, evaM ca paramate ya eva cetanaH kartA ca tasyaivAtmeti saMjJetyAtmazabdasaMzabdite puruSe buddhiriti nAmAntaraM na tu tadanyatattvAntaraM buddhizabdavAcyamityarthaH / nanu buddhau kartRtayA'bhyupagatAyAM caitanyasya bAdhaka mastyevAnumAnaM pramANamityAzaGkate - atheti / tantuvaditi- yathA tantuH paTarUpeNa pariNamata iti pariNAmitvAt tanturacetanastathA buddhirahaGkArarUpeNa pariNamata iti pariNAmivAd buddhiracetanetyarthaH / pariNAmitvAdacaitanyavadakartRtvamapi sAdhayituM zakyate, tatrApi tantuvaditi dRSTAntodbhAvanasya kartuM zakyatvAditi prativandyA samAdhatte - tarhati / tata eva pariNAmitvAdeva / tadvat tantuvat / anyadapyaniSTamevaM sAdhayataH sAGkhyasya prasajyata ityAha- na dharmA'dharmAdimatIti- ghaTo yathA janyatvAnna dharmAdharmAdimAn tathA buddhirapi janyatvAnna dharmA'dharmAdimatItyarthaH / sAMkhya Aha- na syAditi - janyatvahetunA buddha dharmAdharmAdyabhAvasAdhanaM na bhavedityarthaH / tatra hetumAha- anukUleti- buddhau janyatvamapyastu dharmAdharmAdimattvamapyastviti vyabhicArazaGkAnivartakatarkAbhAvAdityarthaH / yadi vyabhicArazaGkAnivartakatakabhAvAt saMdigdhavyabhicAro'prayojako vA janyatva heturna buddhau dharmAdharmAdimattvAbhAvasAdhanAya pragalbhate tarhi pariNAmitvamapi heturanukUlatarkAbhAvAt saMdigdhavyabhicAro'prayojako vA na caitanyAbhAvasAdhane samarthaH / tatrApi pariNAmitvamastu cetanazvamapyastvityevaM vyabhicArasya zaGkituM zakya Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / 351 ityAdikamapi syAt, na syAd anukUlatarkAbhAvAditi cet ? tulyamubhayatra / kizca, yadi buddhinityA tadA buddhikRtabhogAvacchedasya sarvadA''tmanaH sattvAdanimokSApattiH, yadyanityA tarhi janyetarasyAnityatvAyogyatvAt janyA vAghyA, tathA ca tadutpatteH prAk tadAzritasya dharmAderapyabhAve buddhitattvasyAnutpattI niyatazarIrendriyAderapyabhAve'saMsAraH syAditi na kizcidetad ' ityAhuH // 111 // ___ atra vedAnta-sAkSyadarzanayoH zuddhA-'zuddhadravyArthikaprakRtikatvaM yaduktaM tatrAvizeSadRSTyA bhedabIjAbhAvamAzaGkate yadyapyetanmate'pyAtmA, nilepo nirguNo vibhuH / adhyAsAd vyavahArazca, brahmavAde'pi sammataH // 112 // nayAmRta-yadyapItyAdi / yadyapi etanmate'pi- sAthamate'pi, AtmA nilepa:- kartRtvAdi. leparahitaH, nirguNaH- guNasparzazUnyaH, vibhuH- vyApakazceti zuddhAtmAbhyupagamena ubhayatra zuddhitaulyam , na ca bhoktatvasyopacaritasyAtmanyabhyupagamena sAGkhyadarzane vedAntadarzanApekSayA azuddhatvam , yato'dhyAsAd vyavahAro brahmavAde'pi sammata:- brahmavAdino'pi hi buddhiguNAn jJAnAdIn Atmani kalpitAnevAbhyutvAditi samAdhatte- tulyamubhayatreti / vikalpajarjaritA ca sAyAbhimatA buddhirityAha- kizceti / buddhanityatve puruSasyAnirmokSApattimupadartha tasyA anityatvaM dUSayati- yadyanityeti buddhirityanuvartate / janyA vAcyeti- buddhirjanyA bhAvatve satyanityatvAd ghaTavadityanumAnamatra bodhyam / bhavatu janyatvaM buddheH kA no hAnirityata Aha-tathA ceti- buddharjanyatve cetyarthaH / tadutpatteH prAk buddhayutpattaH prAkAle / tadAzritasya buddhadhAdhitasya / dhamAdarabhAva iti-nahi dho dharmiNamantareNAvatiSThante iti buddhirUpadharmyabhAvakAle buddhayAzritAnAM dharmAdharmAdidharmANAmabhAvo nyAyaprApta eveti / buddhitatvasyAnatpattAviti-dharmAdharmAdInAM buddhyutpatti prati kAraNatvamavazyamupeyam, anyathA muktAtmAnamadhikRtyApi buddha yatpattiH syAt, tathA ca muktasyApi punaH saMsAra: syAt , evaM ca buddhyutpattitaH prAk tatkAraNasya dharmAderabhAve buddhitattvasyA. nutpttaavityrthH| niyatazarIrendriyAderapyabhAva iti-- Udha gacchanti saravasthA madhye tiSThanti raajsaaH| jaghanyaguNavRttisthA adho gacchanti tAmasAH // 1 // "[ iti sAttvikayuddhisambandhAdUrvaloke devAdizarIrAdyutpattiH, rAjasabuddhisambandhAnmadhyaloke manuSyAdizarIrAdyutpattiH, tAmasabuddhisambandhAdadholoke nArakIyazarIrAdyutpattirityevaM yoniniyatazarIrendriyAdikasyApi buddhitattvAnutpattau buddhirUpa. kAraNAbhAvAdabhAva ityarthaH / asaMsAra: syAt vuddhitattvasambandhaprayuktaniyatazarIrendriyAdianyeSTAniSTabhotkRtvalakSaNabandha eva saMsAraH, sa kAraNAbhAvAnna syAt / sAGkhyamatakhaNDanamupasaMharati- itIti / na kizcita kizcit tattvanirUpaNasamartha na / etat sAta thamatam // 111 / / dvAdazottarazatatamapadyamavatArayati- atreti / vedAnteti- zuddhadravyArthikasaGgrahanayaprakRtikatvaM vedAntadarzanasya azuddhadravyArthikanyavahAranaya prakRtikatvaM sAkSyadarzanasyAsmin granthe yat prAgupadarzitaM tatra vedAnta sAthadarzanayoravizeSadRSTayA vizeSo nAstIti buddhathA bhedabIjAbhAvaM vedAntadarzana zuddhadravyArthikaprakRtika sAGkhyadarzamamazuddhadravyArthimityevaM bhedasya kAraNAbhAvamAzaGkate ityarthaH, vivRNoti- yadyapItyAdIti- tathApyupaniSadaddaSTItyAdipaJcadazottarazatatamapadyasya tathApItyapekSo yadyapIti / etanmate'pItyasya vivaraNa- sAyamate'pIti / nirlepa ityasya- kartRtvAdileparahita iti vivaraNam , evamapre'pi / iti zuddhAtmAbhyupagamena evaM prakAreNa zuddhAtmanaH sAGkhayamate'pyabhyupagamena / ubhayatra vedAnta-sAGayadarzanayoH zuddhitaulyaM samAnaiva shuddhiH| sAyadarzane'zuddhatvamAzaGkaya pratikSipati- na ceti / niSedhahetUpadarzanamuttarArddhamityAha- yata iti / brahmavAde vedAntadarzane'dhyAsAd vyavahAramevopapAdayati- brahmavAdino'pIti Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato navopadezaH / payanti na pAramArthikAn, iti nAyamapi prakAra ubhayoH zuddhya( ddhi )vizeSAya // 112 // pratyutAtmani kartRtvaM, sAjadhAnAM prAtibhAsikam / vedAntinAM ca nirvAcyaM, mataM tad vyavahArikam // 113 // nayAmRta-pratyuta iti / pratyuteti vaiparItye, sAccayAnA mate kartRtvam , upalakSaNAd bhoktRtvAdi ca, prAtibhAsikaM- anyasthamevAnyanAropitam , vedAntinAM tu mate nAntaHkaraNadharmANAM kartRtvAdInAM kartavyam , tacca paramArthato'sadapi vyavahArataH saditi sthUlavyavahArAnurodhAd vedAntadarzana evAzuddhatvaM syAt , avidyayA'pi anyadharmamAtmanyasparza yadu]pacAreNa ca vyavahArabalaM kuNThamatinizcalabalaM cotte. jayatIti sAzyadarzane eva zuddhatvaM syAditi bhAvaH / / 113 // kiJca, satkAryavAditvAdapi sAGkSayasya na vyavahArAnurodhitvam , vyavahAranayo hi kAraNavyApArAnantarameva kAryotpattiM pazyannasatkAryapakSamevAzrayate, na ca zraNikAsatkAryAnabhyupagamamAtreNAsya asya 'abhyupayanti' ityanenAnvayaH / ayam abhoktRtvasyetyAzaGkAgranthopadarzito'pi / ubhayoH vedAnta-sAGkhayadarzanayoH / "zuddhayA(ddhi)vizeSAya" ityasya sthAne "zuddhayazuddhivizeSAya " iti pATho bhavitumarhati // 11 // zuddhadravyArthikaprakRtikatvAcchuddhatvaM vedAntadarzane, azuddhadravyArthikaprakRtikatvAdazuddhatvaM sAyadarzane iti yad bhavato'numataM tanna samIcInaM yata Aramani prAtibhAsika kartRtvaM na tu vyAvahArikamityabhyupagamsAlayadarzanasyaiva zuddhatvam, vyAvahArikaM kartRtvamAtmana ityabhyupagantRvedAntadarzanasyaivAzuddhatvamityAvedakaM trayodazottarazatatamapadyaM vivRNoti- pratyutetIti / pratyutazabdo'tra vaiparItye vartata ityAha- pratyuteti / vaiparItyopadarzakamAtmanItyAdikaM vimoti- sAhayAnAmiti / mate iti pUraNam / mUlasthaM kartRtvaM bhottRtvAdikamupalakSayatItyAha - upalakSaNAd bhoktRtvAdi ceti / prAtibhAsikamityasya vivaraNam - anyasthamevAnyatrAropitamiti - prakRte anyatra buddhau sthitaM kartRtvabhoktRtvAdikamanyatrAtmanyAropitamiti prAtibhAsikaM tdityyH| mUle "vedAntinAM ca nirvAcyaM mataM tada vyavahArikam" ityasya sthAne " vedAntinAM tvanirvAcya mataM tad vyAvahArikam " iti pAThaH samyag / tadvivaraNaM-- vedAntinAM sviti / mate iti pUritam / " kartavyam, taJca" ityasya sthAne " AtmanyAropaH, kintvanirvAcyamAtmani kartRtvAdikam , tacca" iti pAThaH samyak, tacca anirvAcyaM kartRtvAdikaM c| "avidyayA'pi " ityasya sthAne " avidyApi " iti pAThaH samyag, asya asparzayantItyanena kuNThayatItyanena uttejayatItyanena cAnvayaH, " anyadharmamAtmanyasparza(yadu)pacAreNa" iti sthAne "anyadharmamAtmanyasparzayantI, upacAreNa" iti pAThaH samyak , anyadharma buddhidharma kartRtvAdikam , AtmanyasparzayantI Atmani sambaddhamakurvatI satI, "kaNThamatinizcaya" ityasya sthAne "kuNTha. yati nizcaya" iti pAThaH samyak , Atmani kartRtvAdikamaupacArikameveti kRtvopacArata evAtmani kartRtvAdivyavahAra iti vyavahArabalaM kuNThayati- vastusAdhanAsamartha karoti, yo yantra karmaNyasamarthaH sa tatra kuNTha ityucyate, nizcayatazca nAtmani kartRtvAdikamiti nizcayabalamuttejayati-- puSNAti / iti etasmAt kAraNAd vyavahArAnurodhivedAntadarzanato nizcayAnurodhini sAkhyadarzana evopacArAnAzrayaNAcchuddhatvaM syAdityuktapadyabhAvArtha ityarthaH // 113 // caturdazottarazatatamapadyamavatArayati-kiJceti- sAGkhyasya satkAryavAditvaM ca-" asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt sarva. sambhavAt / zakasya zakyakaraNAt kAraNAbhAvAca sat kAryam // " [ sAGkhyakArikA ] itIzvarakRSNakArikayA vyavasthA. pitm| sAkhyasya satkAryavAditve'pi kathaM na vyavahAnurodhitvamityapekSAyAmAha-vyavahAranaya iti-asya pazyannityanena Azrayate ityanena cAnvayaH / nanu vyavahAro'pi kSaNikAsatkAryavAdamRjusUtranayAbhipretaM nAbhyupagacchati sAGkhyo'pi ca taM nAbhyupaitItyetAvatA sAGkhyasya vyavahArAnurodhitvamityAzaGkaya pratikSipati-na ceti / asya sAkhyasya / niSedhahetumupadarzayati-tadanabhyupagameti- sAGkhyasya kSaNikAsatkAryAnabhyupagame'pItyarthaH / utpattyanabhyupagamena svAdhikaraNa Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samajhatI bhayopadeza ! 15 // vyavahArapakSapAti( tvam ), tadanabhyupagame'pyutpattyanabhyupagamena vyavahArabahirbhAvAdityabhiprAyaM spaSTIkaraNapUrvaka nigamayannAha-- anutpannatvapakSazca, niyuktau naigame shrutH| neti vedAnti-sAjayottayoH, saGgraha-vyavahAratA // 114 // nayAmRta-anutpannetyAdi / anutpannatvapakSazca niyukto-namaskAraniyuktI, naigame- naigamanaye zrutaH, " utpannANupanno ittha NayA''inigamassANuppanno / sesANaM uppanno" [ ] iti vacanAt / tathA cAnutpattivAdI sAkSyo naigamanayamevopajIvet , vyavahArikotpattivAdI vedAntI ca vyavahAra. nayamiti bhAvaH, iti-hetorvedAntisAyokyo:- tadarzanayoH, saGgaha-vyavahAratA-- saGgraha-vyavahArAkhya. zuddhA-zuddhadravyArthikaprakRtikatA na bhavati, tathA ca sammAta tathokteH kA gatiriti bhAvaH // 114 // samAdhatte tathApIti dvayena tathApyupaniSad dRSTisRSTivAdAtmikA praa| tasyAM svapnopame vizve, vyavahAralavo'pi na // 115 // sAvadhazAstre ca nAnAtmavyavasthA vyavahArakRt / ityetAvat puraskRtya vivekaH sammatAvayam // 116 // nayAmRta-tathApIti / tathApi upaniSad- vedAntadarzanapravRttiH, dRSTisRSTivAdAtmikA parAutkRSTA, mUlAbhiyuktAbhyupagatatvAt , tasyAM cAjJAtasattvAbhAvena svapnopame vizve- jagati sati vyavahAra. kSaNadhvaMsAnadhikaraNalakSaNasambandhAtmakaprathamakSaNasambandharUpAyA utpatteranabhyupagamena / vyavahArabahirbhAvAt prathamakSaNasambandharUpotpattyabhyupamantRvyavahAranayAd bahirbhUtatvAt / ityabhiprAyam ityAkArakAzayam / spaSTIkaraNapUrvakaM spaSTAvedanapurassaram / vivRNoti - anutpannetyAdIti / niryuktAvityasya spaSTIkaraNa- namaskAraniyuktAviti- vena niyukti granthabahuprakaraNakatvena tatra kutroktamiti jijJAsAyA nonmeSaH / naigame'nutpannatvapakSa' ityasya pratipAdakaM namaskAraniyuktivacanamuTTatayati- utpanna0 iti-" utpannAnutpanno'tra naya AdinigamasyAnutpannaH / zeSANAmutpannaH" iti saMskRtam / tathA ca naigamanayasyAnutpannatvapakSa iti vyavasthitau ca / vyavahAranayamityanantaramupajIvedityasyAnuvRttiH / mUle itizabdo hetupara ityAzayenAha- iti hetoriti- etasmAt kAraNAdityarthaH / vedAnti-sAGkhyayorityasya vivaraNam- tadarzanayoriti-vedAnta sAyadarzanayorityarthaH / saGgraha-vyahAratatyasya vivaraNam-saGgraha-vyavahArAsyazuddhAzuddhadravyAthikaprakRtikateti / neti mUlaM bhavatIti kriyA ' yatrAnyat kriyAvAci padaM na zrUyate.' ityAdivacanaprAmANyAdupAlA / tathA ca vedAnta-sAlayadarzanayoH zuddhAzuddhadravyArthikaprakRtikavAbhAvavyavasthitau ca / "sammAta" iti mudraNadoSAt, atra "sammatau" iti pAThaH samucitaH, tasya sammatigranthe ityarthaH / tathoktaH vedAnti-sAGkhayadarzanayoH zuddhAzuddhadravyArthikaprakRtikatvakathanasya, tathA ca sammatigranthasya tatpratipAdakavacanamasaGgatamiti / iti bhAvaH praznayiturevamAzayaH // 14 // padyadvayaM yugapadevAvatArayati- samAdhate tathApIti dvayeneti-tathApItyAdipadyadvayenoko zaGkA samAdhatte- nirAkarotItyarthaH / vivRNoti-tathApItIti- evaM satyapItyarthaH / upaniSadityasya vivaraNaM-vedAntadarzanapravRttiriti / paretyasya vivaraNam- utkRSTati / dRSTasRSTivAdAtmikaiva vedAntadarzana pravRttimatkRSTetyatra hetumAha- mUlAbhiyukteti- vedAnta Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalahato nayopadezaH / laSo'pi- lezo'pi nAsti, tanmate jAgravyavahArasya svapnavyavahAratulyatvAt , tathA ca maulasya vedAntadarzanasya vyavahArApetasvena vyavahAraprakRtitA, kintvekAsmasaGgrahapravaNatayA saGgrahaprakRtiva, AkAzodakapAtakalpamUladarzanapravRttAveva ceyaM nayaprakRticintA, iti nArvAcInavedAntinAM mithoviruddhakalpanAkoTiklezaparAhatAnAM vyavahArAbhAsasamarthanenApi pratizrutavyAhatiriti hRdayam / / sAGkatheti / sAkSyazAstre ca nAnAtmanA vyavasthA pratiniyatajanmamaraNAdivyavahArakRd bhavati, ityetAvat puraskRtya- tAtparyaviSayIkRtyAyaM vivekaH sammatau, yaduta- vyavahAraprakRtikaM sAjhyadarzanaM saGgrahaprakRtikaM ca vedAntadarzana miti, vedAntaprakRti bhUtasaGgrahanayenaikatayA viSayI kRtasyAtmanaH bhedakaraNena saGgrahaviSayabhedakatvalakSaNasamanvayAd vyavahAraprakRtikatvaM sAzayadarzanasya vivakSitamiti tAtparyam , tena satkA. darzanapravartakarAptadRSTiSTivAdasyaivAbhyupagatatvAdityarthaH / tasyAM ca dRSTisRSTivAdAtmakavedAntadarzanapravRttau tu, prapaJcamAtrasya jJAtasattvamupaiyata ityetasmAt kAraNAd ajJAtasasvAbhAvena svapnopame svapnasadRze, svapne dRzyamAnaM vastu tatkAlInameveti jJAtasad yathA tathA jagadapi yadeva jJAyate tadaiva sat nAnyadeti, vizve ityasya vivaraNaM-jagatIti, satisaptamI. yamityAvedanAya satIti / "lezo'pi" ityasya sthAne " vyavahAralezo'pi" iti pAThaH samyaga, vyavahAralavo'pI. tyasya vivaraNa-vyavahAralezo'pIti / atra hetumAha-tanmata iti- dRSTisRSTi vAdimata ityarthaH, jAgradvayavaddArasya svapnavyavahAratulyatvena svapnavyavahAro yathA mithyA tathA jAgrasyavahAro'pi mithyaiveti bhAvaH / tathA ca vedAnta. darzanapravRttadRSTisRSTivAdAtmakatvavyavasthitau ca / maulasya muulaabhiyuktaabhyupgtsy| vedAntadarzanasya dRSTisRSTivAdAtmakavedAntadarzanasya / vyavahArApetatvena vyavahArarahitatvena," vyavahAraprakRtitA" ityasya sthAne "na vyavahAra. prakRtitA" iti pAThaH smucitH| yadi vedAntadarzanasya na vyavahAraprakRtikatvaM tarhi kiMprakRtikatvamiti pRcchatikinviti / uttarayati- ekAtmeti- ekasminnAtmani tatsvarUpato jagata eva saGghahasya pravaNatayA vedAntadarzanasya saGgrahaprakRtitavetyarthaH / uktayadyAbhiprAyamupadarzayati- AkAzodakapAteti- AkAzAdudakasya yat patanaM tad yadaiva dRzyate tadaiva samasti tadvad jagadapi yadaiva dRzyate tadaivAstItyevamabhyupagamapravaNaM mUladarzanaM dRSTisRSTivAdAtmakavedAntadarzanamAkAzodakapAtakalpamUladarzane tasya pravRttAveva, evakAreNa dRSTi sRSTivAdabhinna vedAntadarzanapravRttivyavacchadaH / iyaM nayaprakRticintA vedAntadarzanaM zuddhadravyArthikana yaprakRtikaM sAGkhyadarzanamazuddhadravyArthikanayaprakRtikamityevaM nayavicAraNA / iti etasmAt kAraNAt, namaH pratizrutavyAdatirityanenAnvayaH / arvAcInavedAntinAM navInavedAntinAm , eSAmeva vizeSaNaM-mithoviruddhakalpanAkoTikkaizaparAhatAnAmiti- eko vedAntI yathA kalpayati, anyo vedAntI tatkalpanAviruddhAmeva kalpanAM pUtkaro tyevaM mithoviruddhakalpanAnAM yA koTi:- koTipadamatrAparimitasaGghayAparaM, tathA cAparimita saGkhyamithoviruddhakalpanAtmakaklezaparAhatAnAmityarthaH, uktavizeSaNazAlinAM navyavedAntinAM yad vyavahArAbhAsasya samarthanaM tenApi, pratizrutasya- pratijJAtasya vedAntadarzane zuddha dravyAthikanayaprakRtikatvasya, vyAhatiH- bhaGgo netyetAdRzaM hRdayaM- rahasyamityarthaH // 115 // SoDazottarazatatamapadyaM vivRNoti- sAsayetIti / vyavahAra kRdityasya vivaraNa- pratiniyatajanmamaraNAdivyavahArakRd bhavatIti- nAnAtmanAM svIkArAdeva keSAJcinnarake janma, keSAzcid devagatau janma, keSAJcit tiryaggatau janma, ekasya yadA janma tadA'parasya kasyacinmaraNam , eko'mukazAstrajJAtA'parastadanyazAstrapravINo'nyaH sarvazAstranipuNaH kazcit kiJcijjJaH, kazcid baddhaH kazcinmukta ityevaM pratiniyatajanmamaraNAdivyavahAro bhavatIti nAnAtmavyavasthA vyavahArakRdityarthaH / ityetAvat etAvanmAtram / puraskRrayetyasya vivaraNaM tAtparyaviSayIkRtyeti / ayaM vivekaH sammatAvityasya phalitArthamAha - yaduteti / niruktapadyabhAvArthamAvedayati- vedAnteti - vedAntadarzanasya prakRtibhUto yaH zuddhadravyArthikaH sadhgrahana yastenaikatayA viSayIkRtasyAtmano yad bhedakaraNam - eko baddho'paro mukta ityevaM vibhajanaM nAnAtmAbhyupagamanamiti yAvat , tena saGgrahaviSayabhedakatvaM yad vyavahAranayasya lakSaNaM tasya samanvayAt- sAGkhayadarzane ghaTanAt sAGkhacadarzanasya vyavahAranayaprakRtikatvaM sammatikA vivakSitamiti tAtparyam - abhiprAya ityrthH| tena uktadizA sADayadarzane vyavahAra Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNisvAM samalaGkRto nayopadezaH / ze vyavahAraprakRtitvAbhAve'pi na kSatiH, Atmana eva sakalazAstraprayojanabhAgitvena mukhyatvAnmukhyodezenaiva ca nayAnAM prakRtivikRticintAyA yuktatvAditi bhAvaH // 115-116 // yadyevaM sahaja-vyavahArau vedAnta - sAyadarzanapravartakau naigamanayastarhi kasya darzanasya pravartaka iti jijJAsAyAha heturmatasya kasyApi zuddhAzuddho na naigamaH / antarbhAvo yatastasya saGgraha-vyavahArayoH // 117 // 355 nayAmRtaH heturiti / sAmAnya vizeSAdubhayamAhitvena zuddhAzuddho naigamanayaH kasyApi matasya -- darzanasya, na hetuH na prakRtiH, yataH sAmAnyagrahAya pravRttasya saGgraha eva, vizeSaprahAya ca pravRttasya vyavahAra evAntarbhAva iti tadubhayabhinnaM svAtmAnamevAlabhamAnasya na bhinnadarzanaprakRtikatvamabhidhAtuM yujyata iti / / 117 / / kutastarhi vaizeSikadarzanamutpannaM kathaM vA tanna samyagityAkAGkSAyAmAha - 66 dvAbhyAM nayAbhyAmunnItamapi zAstraM kaNAzinA / anyo'nyanirapekSatvAnmithyAtvaM svamatAgrahAt // 118 // nayAmRta 0 -- dvAbhyAmiti / dvAbhyAM - sAmAnya vizeSagrAhibhyAM saGgraha vyavahArAbhyAM nayAbhyAm, unnItaM - pRthag vyavasthApitamapi, kaNAzinA - kaNAdamuninA, zAstram, anyo'nyanirapekSatvAt - parasparadvayAvalambanameva zAstrasya samyaktva prayojakam, kintu yathAsthAne tadviniyogaH, sa ca svaprayuktamaGgavivikadravya - paryAyobhayAvagAhitvAt svamatAgrahAt - svakalpanAbhinivezAt, midhyAtvam, nahi nayajayaprakRtikatvasyAbhyupagamena, asya na kSatirityanenAnvayaH, kathamevamapi na kSatirityapekSAyAmAha - Atmana eveti asya mukhyatvAdityanenAnvayaH, anyat spaSTam // 116 // svena " saptadazottarazatatamapadyamavatArayati - yadyevamiti / vivRNoti - heturitIti / " sAmAnya vizeSAdubhayagrAhiityasya sthAne sAmAnyavizeSobhayamAdditvena " iti pATha: samyag naigamo yadi sAmAnyameva gRhNIyAd vizeSameva vA gRhNIyAt to zuddhaH syAt na caivam, kintu sAmAnyamapi gRhNAti vizeSamapi gRhNAtItyevaM sAmAnyavizeSobhayagrAhitvenetyarthaH / matasyetyasya vivaraNaM darzanasyeti / na heturityasya vivaraNaM na prakRtiriti / atrottarAddhaka hetuM vivRNoti yata iti etadanantaraM tasyeti dRzyam tasya naigamasya / kathamekasya tasya saGgrahe'ntarbhAvo vyavahAre cAntarbhAva ityapekSAyAmAha - sAmAnyagrahAyeti / evaM ca saGgraha-vyavahArabhinno naigamanayo nAsti kasya bhinnadarzana hetutvamisyAha- tadubhayabhinnamiti - saGgraha - vyavahArAnyatarabhinnamityarthaH tenobhayabhedasya kevalAnvayitve'pi na kSatiH / svAtmAnameva naigamanayasvarUpameva / alabhamAnasya aprApnuvato naigamanayasya 1 " bhinnadarzanaprakRtikatva " ityasya sthAne " bhinnadarzana prakRtitva " iti pATho yuktaH, bhinnadarzanakAraNatvaM vaktuM na ghaTata ityarthaH // 117 // aSTAdazottarazatatamapadyamavatArayati kuta iti kasmAnnayAdityarthaH asya ' utpannam' ityanenAnvayaH / kathaM vA kasmAt kAraNAd vA / tanna samyag vaizeSikadarzanaM na samIcInam / vivRNoti - dvAbhyAmiti / dvAbhyAmityasya vivaraNa- sAmAnya vizeSagrAhibhyAM saGgraha-vyavahArAbhyAmiti / unnItamityasya vivaraNa- pRthag vyavasthApitamiti / kaNAzinetyasya vivaraNa- kaNAdamunineti / kathaM kaNAdamunipraNItaM vaizeSikadarzanAkhyaM zAstraM mithyAtva - mityapekSAyAM tUpadarzakamuttarArddha vizRNoti- anyo'nyanirapekSatvAditi / anyo'nyanirapekSatvaM sAmAnya vizeSAtmakArthayoreva na tu tatpratipAdakazAstrasyetyatastadvivaraNaM- parasparaviviktadravya paryAyobhayAvagAdditvAditi zAstrajanya Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / dvayetarayAvadbhaGgAnAM syAdvAdalAnchitAnAM parasparasAkAlANAM tAtparyaviSayatayA sampadyate, ekatarasyApyatAtparya siddhAntavirAdhanAyA aparihArAt , tadAha "je vayaNijaviappA saMjuJjantesu honti eesu / ___ sA sasamayapannavaNA siddhantavirAhaNA aNNA (titthayarAsAyaNA aNNA ) // " [ sammatipra. kA. gA0 53 ] tadiha sAmAnya-vizeSayogaH kutastarAmanyeSAM bhaGgAnAmiti sphuTameva mithyAtvam, atirikta sAmAnyavizeSApekSAM vinA mahAsAmAnya-'ntyavizeSayoriva vastumAtrasya svata eva sAmAnya-vizeSAtmakatvamityarthasyaiva yathAvanayadvayaviniyogarUpatvAt , anyathA'navasthAnAt , tadidamuktam jhAnasya niruktobhayAvagAhitvAt tajanakazAstrasyApi niruktobhayAvagAhitvamiti bodhyam / svamatAgrahAdityasya vivaraNaMsvakalpanAbhinivezAditi- kartuH svakalpanA'bhinivezaH zAstre'pi tadavabodhake bodhyH| mithyAtvaM prakRte mithyaiva mithyAtvam / nanu nayadayAlambitvAnazAstraM yathA samyaktvamazcati, tathA vaizeSikazAstre'pi nayadvayAvalambitvamastIti kathaM na tasya samyaktvamityata Aha-nahIti-asya smyktvpryojkmitytraanvyH| yadi nayadyAlambanaM na zAstrasya samyaktvaprayojakaM tarhi vAcya tatprayojakamiti pRcchati-kinviti / uttarayati- yathAsthAna iti / tadviniyogaH nayadvayaviniyogaH / sa ca nayadvayaviniyogazva, asya 'sampadyate' ityanenAnvayaH / svaprayuktati- bhAdvayaM cetara. yAvadbhamAzca bhaGgadvayetarayAvadbhakSAH, svaprayuktAzca te jayadvayetarayAvadbhaGgAzca svaprayuktabhAvayetarayAvadbhaGgAsteSAM svaprayuktamadvayatarayAvadbhajJAnAm , majadayasya - syAdastyeveti syAnnAstyeveti bhaGgadvayasya saGgrahavyavahAranayadvayaprayuktatve Rmikatadubhaya-yugapattadubhayAdisaMyojanopajAtasvarUpANAM tRtIya-caturtha-paJcama-SaSTa-saptamabhaGgAnAmapi nayadvayaprayuktatvamityAvedanAyAdya-dvitIyabhaGgayobhanadvayazabdenAbhidhAnam / kathambhUtAnAM teSAmityAkAlAyAM tadvizeSaNamAha-syAdvAdalAnchitAmiti, parasparasAkADANAmiti ca / kathaM sarveSAmeva maGgAnAmuktavizeSaNaviziSTAnAM tAtparyaviSayayatve satyeva samyaktvaM sambhavati nAnyathetyata Aha-ekatarasyApIti saptAnAM niruktabhaGgAnAM madhyAdekasyApi bhnggsyetyrthH| atAtparya tAtparyAviSayatve / siddhAntavirAdhanAyAH syAdvAdarAddhAntAvahelanAyAH / aparihArAt parihartumazakyatvAt / uktAthai sammatigranthasya gAthAsaMvAdamAha-tadAheti / je. iti- "ye vacanIyavikalpAH saMyuktayorbhavantyanayoH / sA svasamayaprajJApanA siddhAntavirAdhanA anyA // " iti sNskRtm| tat tasmAt / iha svatantrasAmAnya-vizeSobhayaprarUpake vaizeSikadarzane / sAmAnyeti- sAmAnyayogaH prathamamale vizeSa yogo dvitIyabhajhe ityevaM bhAvaye sAmAnya vizeSa yogasambhave 'pi tRtIyAdibhaGgAnAM sAmAnya-vizeSayoH parasparasApekSayoH sammelanata eva sambhavitvena parasparanirapekSasAmAnya-vizeSayogaH kathamapi na sambhavatIti vaizeSikazAstraM spaSTameva mithyAtvam, kutastarAmityanena parasparanirapekSasAmAnya-vizeSayoH svarUpata evAbhAvAt prathamadvitIyabhanyorapi tAdRza. sAmAnyavizeSayogo na sambhavatIyAveditam / yathA mahAsAmAnye'tiriktasAmAnya nAsti, antyavizeSe'tirikavizeSo nAsti, athApi mahAsAmAnyasya svata eva sAmAnyarUpatvam, antyavizeSasya ca svata eva vizeSarUpatvam , tathaiva vastumAtrasyaivAtiriktasAmAnya-vizeSApekSAmantareNaiva svata evAnuvRttirUpatvAt sAmAnyAtmakatvaM svata eva vyAvRttirUpatvAd vizeSarUpamityevaM vastumAtrasya khata eva sAmAnya-vizeSAtmakatvamityeva yathAvannayadvayaviniyogaH, sa ca syAdvAda eveti sthAdvAdasyaiva samyaktvaM na tu vaizeSikazAstrasya tad yathoktanayadvayaviniyogAbhAvAmithyAtvamevetyAzayenAha- atiriketi / anyathA vastumAtrasya svataH saamaany-vishessaanaatmktvsyaanggiikaare| anavasthAnAditi- ghaTa-paTAdau ghaTo'yaM ghaTo'yamityanugatapratItyanurodhena ghaTatva. sAmAnyasya paTo'yaM paTo'yabhityanugatapratItyanurodhena paTatvasAmAnyasya, evaM maThatvAdisAmAnyasya ca yathA'tiriktasyAGgIkAraH, evamayaM ghaTo'smAd ghaTAd bhinnaH, ayaM paTa etasmAt paTAd bhinna ityAdivyAvRttipratyayAnurodhenAtirikasya vizeSasyAjIkAraH, Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato myopdeshH| svato'nuvRtti-vyativRttibhAjo, bhAvA na bhAvAntarane yarUpAH / parAtmatattvAdatathAtmatattvAt , dvayaM vadanto'kuzalAH skhalanti // " [anyayogavyavacchedadvAtriMzikA zlo0 ] etena naiyAyikadarzanamapi vyAkhyAtam , padArthapramANAdibhedaM vinA prAyastasya vaizeSikadarzanasamAnaviSayatvAditi dik // 118 // nanu saGghaha-vyavahArayoreva viSayavivekena naigamasyAntarbhAve tasya pArthakye kiM bIjam ? adarzane'pi kiJcit kalpayAma iti cet ? tarhi dRSTaM svatantradravya-paryAyobhayaviSayatvameva tathAstu, tathA ca tata eva kaNAdamatotpattiyuktati parIkSApUrvamAha svatantravyakti-sAmAnyagrahAyeSTe tu naigame / / aulukyasamayotpattiM bramahe tata eva hi // 119 // nayAmRta-svatantreti- spaSTArthaH / atra cArthe pradarzitanyAyena dravya-paryAyarUpamubhayamapi para. sparaviviktamekatra vidyata ityabhiprAyaH, " naigamo'zuddhadravyAstikaprakRtiH" iti sammativRtisvaraso'pIti dhyeyam // 119 // tathA ghaTatvaM sAmAnyaM paTatvaM sAmAnyaM maThatvaM sAmAnyamityevaM sAmAnyeSvapyanugatapratyayAnurodhena sAmAnyatvasAmAnyasyAtirikasyAbhyupagamaH syAt , evaM tatrApItyanavasthAnaM syAt , vizeSe'pi cAyaM vizeSa etasmAd vizeSAdra bhinna iti vyAvRttipratyayAnurodhena vizeSe'pyatiriktavizeSastatrApyatiriktavizeSa ityanavasthAnaM prasajyenetyato vastuna eva svataH sAmAnyavizeSAtmakatvamabhyupeyamityarthaH, uktArthe zrIhemacandrasUrivaravacanasaMvAdamAha- tadidamuktamiti / svata iti- svata evAnuvRtti vyAvRttibhAjaH, anugatapratItivyAvRttipratyayayorviSayatvAjanakatvAcca sAmAnyavizeSAtmakA ghaTa-paTAdayayo bhAcA bhAvAntareNa- Azrayavyatiriktana sAmAnyena vizeSeNa ca neyarUpA:- jJApyarUpA anugata-vyAvRttipratItiviSayA na, evaM ca parAtmatatvAd- vastvAtmakAzrayavyatiriktasAmAnya vizeSAtmakatattvAt , kathambhUtAt ? bhatathAtmatattvAt- tathA''tmatattvaM na bhavatI. tyatathAtmatattvaM tasmAt , vastuvyatiriktasAmAnya-vizeSatattvaM na bhavatyevetyataH zazazRGgakalpAt , dvayam- anuvRttivyAvRttibuddhidvayam , vadantaH- kathayanto vaizeSikAH, akuzalA:- tattvanirUpaNAsamarthAH skhalanti- bAdaraNabhUmau parAjayalakSaNAM skhalanAM prApnuvantItyarthaH, patena vaizeSikadarzanakhaNDanena, astha vyaakhyaatmitynenaanvyH| vyAkhyAtaM khaNDitatayA vyAkhyAnaM khaNDitaM bhvtiiti| ekamatakhaNDane tadanyamatasya khaNDanaM kathamityata Aha- padArthapramANAdibhedaM vineti- padArthapramANAdisaDyAbhedaM vinetyarthaH / vaizeSikamate dravyAdayaH sapta padArthAH, pratyakSAnumAne dve eva pramANe, naiyAyikadarzane pramANa-prameyAdayaH, padArthAH SoDaza, pramANAni pratyakSA-anumAnopamAna-zabdAkhyAni catvArItyevaM pdaarthprmaannsngkhyaabhedH| nyAyabhede samavAyasya pratyakSaM bhavati, vaizeSikamate yAvatsambandhipratyakSe satyeva sambandhapratyakSamiti niyamAt sambandhinAM paramANvAdInAM pratyakSA. bhAvAt samavAyo na pratyakSa ityapi vizeSo'stItyata upham-prAya iti / tasya naiyAyikadarzanasya // 118 // ekonaviMzatyuttarazatatamapadyamatratArayati-nanvityAdinA, viSayavivekana sAmAnyaviSayakatvAt sAmAnyaviSayakanagamasya sAhe'ntarbhAva:, vizeSaviSayakatvAd vizeSaviSayakanagamasya vyavahAra'ntarbhAva ityevaM viSayavivekena / tasya naigmsy| pArthakye samaha vyavahArAbhyAM bhinnatve, anye devasUriprabhRtayaH saGgraha vyavahArAbhyAM negamasya pArthakyamAmanantItyatra kiM bImityarthaH / zaGkhata- adarzane'pIti- naigamapArthakyavIjasyAdarzane'pi, kiJcinnaigamapArthakyabIjaM kalpayAma ityarthaH / samAdhase-tahIti- adRSTasya kasyacinnegamapArthakyabIjasya kalpanApekSayA lApavAnnaigame dRSTameva sAmAnyavizeSobhayaviSayakatvaM Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / RjusUtrAditaH sautrAntikavaibhASikau kramAt / abhUvan saugatA yogAcAramAdhyamikAviti // 120 // nayAmRta0 RjusUtrAdita iti / RjusUtrAdita:- RjusUtra - zabda- samabhirUDhaivambhUtebhyaH, kramAt sautrAntiko vaibhASiko yogAcAro mAdhyamikazceti catvAraH, saugatA abhUvan - udapadyanta, eteSAM svarUpametena kAvyena jJeyam- 358 "artho jJAnasamanvito matimatA vaibhASikeNeSyate, pratyakSo nahi bAhyatrastuvisaraH sautrAntikairAzritaH ! | yogAcAra matAnugairabhimatA sAkArabuddhiH parA, manyante vata madhyamAH kRtadhiyaH svacchAM parAM saMvidam" // 1 // ] iti, etadvizeSAvagamapuSpamadArthinA tu matkRtalatAdvayaM parizIlanIyam / atra vaibhASikasya zabdanaya tathA'stu pArthakyabIjamastvityarthaH / tathA ca uktadizA saGgraha - vyavahArAbhyAM naigamasya pArthakye ca / tata eva naigamAdeva | svatantratIti- spaSTArthatvAdidaM padyaM na vyAkhyAyata ityAha- spaSTArtha iti / atra cArthe etatpadyaprasiddhArthe / pradarzitanyAyena anantaropadarzitayuktayA / ekatra ekasmin dharmiNi / uktArthe sammativRttisvArasyaM darzayati- naigama iti // 119 // RjusUtrAdiparyAyArthikanayacatuSTayato bauddha catuSTayasya sautrAntika- vaibhASika yogAcAra mAdhyamikAbhidhasya darzanAni jAtAnItyAvedakaM viMzatyuttarazatatamapadyaM vivRNoti - RjusUtrAdita itIti / RjusUtrAdita ityasya vivaraNamRjusUtrazabdasamabhirUDhaivambhUtebhya iti / kramAditi RjusUtrAt saunnAntikaH, zabdAd vaibhASikaH, samabhirUDhAd yogAcAraH, evambhUtAnmAdhyamika ityevaM catvAraH saugatAH - bauddhAH, abhUvan udapadyantetyarthaH sautrAntikAdipadaM sautrAntika darzana | diparam / saMkSepatazcaturNI bauddhAnAM svarUpamA vedayitumAha- eteSAmiti - anantaramupadiSTAnAM sautrAntikAdInAM caturNI bauddhAnAmityarthaH / etena anantarameva vakSyamANena / jJAnasamanvito'rthaH yadaiva jJAnaM tadaiva tadviSayo'rthaH / jJAnaviSayayoH samakAlamevotpattiriti matimatA sUkSmabuddhizAlinA, vaibhASikeNa vaibhASikasaMjJakena bauddhavizeSeNa, iSyate svIkriyate, sautrAntikaiH sautrAntikAkhyai bauddha vizeSaiH, bAhyavastuvisaraH bAhyavastuviSayakaH, pratyakSaH pratyakSAtmakabodhaH, nahyAzrito naiva svIkRtaH vaibhASikamate samAnakAlIna sAmagrIto bAhyavastu tajjJAnayorutpattiriti tayorviSayaviSayibhAvasambandha iSyate, tena nirAkArameva jJAnaM tadviSayakatvAt tatsiddhinibandhanam, sautrAntikamate prathamakSaNe pratyakSakurvadrUpAtmakaM kSaNikaM svalakSaNAbhidheyaM bAhyavastu tato dvitIyakSaNe tannAzastadAkAra jJAnotpattizceti tadAkArameva jJAnaM na tu tadviSayakaM tayorbhinnakAlatvAt kintu tadAkAraM jJAnaM tadantareNa na sambhavatIti tadAkArajJAnAt tasya siddhirityevamanayorvizeSaH, yogAcAramatAnugaiH yogAcAramatAnusaraNazIlaiH parA utkRSTA bAhyavastvabhAvena bAhyatrastu janyatvAbhAvAt, sAkArabuddhirAzritA svIkRtA, pUrvapUrvavijJAnakSaNenottarottaraM tattadAkAraM vijJAnaM jAyate, tasya tattadAkAratvaM ca vAsanA vizeSabalAdeva na bAhyavastubalAditi na tattadAkArabalAd bAhyavastusiddhirupaiyata iti bAhyavastvabhyupagantRtva-tadanabhyupagantRtvAbhyAM sAkAra vijJAnAbhyupamantrorapi sautrAntika- yogAcArayorvizeSaH / madhyamAH mAdhyamika bauddha vizeSa matAnuyAyinaH kRtadhiyo nirmalabuddhimantarasvacchAmAkAraviSayaviSayibhAvara hitAmata evaM parAmutkRSTAM saMvidaM buddhiM manyante svIkurvantItyarthaH / vistarabhayAdatra sautrAntikAdInAmRjusUtrAdiprakRti katvapallavanaM na kriyate, kintu matkRtalatAdvaye vistareNa tadupapAdanaM samasti tadavalokanIyaM tadvizeSAbhijJAnArthineti pranthakRdupadizati etadvizeSeti etasya- anantaramupadarzitasya bauddhamatacatuSTaye RjusUtrAdi. paryAyArthikanaya catuSTayaprakRtikatvasya yo vizeSo'vAntaravailakSaNyaM tadavagamAtmakaM yat puSpamadaM madhu tadarthinA - tadabhilAghukena, maskRtalatAdvayaM zrIyazovijayopAdhyAya nirbhitalatAnAmaka granthadvayam, parizIlanIyaM sarvato'bhyasanIyamityarthaH / RjusUtranayAbhyupagatakSaNikAtmakaparyAyAbhyupagantRtvAt sautrAntikAnAmRjusUtrapakSapAtitvasya spaSTaM pratIyamAnatve'pi vaibhASikAdInAM Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalahato mayopadezaH / 159 pakSapAtitvaM nityA-'nityazabdavAcyapudralAbhyupagamAt , jJAnA.'rthalakSaNayogapadyarUpavyaJjanaparyAyapradhAnatvA. cAvagantavyam , yogAcAra-mAdhyamikayozca zuddhazuddhataratvena samabhirUdvaivambhUtapakSavartitvamiti // 120 // nayasaMyogajaH zabdA-'laGkArAdezca vistaraH / kiyAn vAcyo vacastulyasaGghayA hyabhihitA nayAH // 121 // nayAmRta-nayeti / zabdA-'laGkArAdeH- vyAkaraNa-sAhityAdizAstrasya ca vistaraH, naya. saMyogaja:- nAnAnayamayaH, Adita eva tatpravRttau nAnAnayavivakSAyAM upajIvanAt, anyathA sArvapArSada. svAnupapatteH, ata eva mImAMsakA api dravya-paryAyayoH sArvajanInabhedA-'bhedAdyupapattaye vyavahAranaya. mAnantya-vyabhicArAbhyAM bibhyantau vyaktizaktimapahAya jAtau zaktivyutpattaye saGgahanayaM cAdriyamANAH svamatapravRttau nayasaMyogamevAdAvapekSante, yat tu mImAMsakamatasyAzuddhadravyArthikavyavahAranayaprakRtikatvaM zabdanayAdipakSapAtitvaM kuto'vagamyata ityapekSAyAmAha- atreti- caturNA bauddhAnAM mata ityarthaH / yadyapi bAhyapadArthAbhyupagantRtvAdarthana yapakSapAtitvameva yuktaM tathApi pudgalAtmakasya nityAnityazabdavAcyatayA'bhyupagamAcchandanayapakSapAtitvam , vaibhASiko'pi kSaNikameva vastu strIkaroti na nityamiti zabdo'pi na nityaH, kintu nityamityevasvarUpo'nityamityevasvarUpo yaH zabdastadvAcyasya pulasyAbhyupagamAt , na tu zabdAvAcyaM pudgalamabhyupagacchatItyarthAdavagamyate, zabdanayo hi vyaJjanaparyAya prAdhAnyenAbhyupagacchati, vaibhASiko'pi tathetyato'pi zabdanayapakSapAtitvamasyetyAha-jJAneti-jJAnArthayorlakSaNasAdhAraNaM yad yogapadyaM tadrUpo yo vyaJjanaparyAyastatpradhAnatvAcca prAdhAnyena tadabhyupagantRtvAca vaibhASikasya zabdanayapakSapAtitvamavagantavyaM sAtavyamityarthaH / samabhirUDhanayaH zuddhaH, yogAcAramatamapi bAhyArthAvagAhitvalakSabhAzuddhivigamAcchuddhamiti zuddhatvena yogA. cArasya samabhirUDhanayapakSapAtitvam , evambhUnanayaH zuddhataraH, jJAnasya sAkAratA'pyazuddhistadAbhAvAdatizuddhaM nirAkAraM nirviSayaka ca jJAnaM tadabhyupagamagantRtvAnmAdhyamikamatamapi zuddhataramataH zuddhataratvena mAdhyamikasyaivambhUtanayapakSapAtitvamityAha-yogAcAreti // 120 // zabdA-'laGkArAdInAM nayasaMyogajanyatvamityasya yAvanto vacanaprakArAstAvanto nayA ityasya copadarzakamekaviMzatyuttarazatatamapadyaM vivRNoti-nayetIti / "nAnAnayavivakSAyAM" ityasya sthAne "nAnAnayavivakSAyA" iti pATho yuktaH / anyathA zabdA-'laGkArAdeH prathamataH pravRttau nAnAnayavivakSAyA upajIvanAbhAve, nAnAnayavivakSAmanupajIvyApi prathamataH zabdA-lakArAdipravRttyabhyupagame iti yAvat / sArvapArSadatvAnupapatteH sarvapariSadvyavasthitajanasambandhitvAnupapatteH. yadyekanayajatvameva zabdA'laGkArAdInAM syAt tadananusaraNakAriNAmAnandakAritvaM zabdAlaGkArAdInAM na bhavedatasteSAM nayasaMyojatva. mevetyAzayaH / ata eva zabdA'laGkArAdInAM nayasaMyogajatvAdeva / mImAMsakA apItyasya 'AdriyamANAH' ityanena 'apekSante' ityanena cAnvayaH, dravyaparyAyayoH, sArvati-sArvajanIna:- sarvajanaprasiddho yo bhedAbhedAdistadupapattaye - tatsiddhayartham . vyavahAranayamityasya 'AdriyamANAH' ityanenAnvayaH / "bibhyantI" ityasya sthAne "bibhyatI" iti pATho yuktaH, zabdasya vyaktau zatarupagame vyaktInAmAnantyAcchaterapyAnantyaM prasajyate, yatkiJciyaktau zabdasya zaktyabhyupagame tu yatraiva vyaktI padasya zaktistasyA eva vyakeH padAdupasthitirna tvanyAsAM vyaktInAm , zAbdabodhazca vyaktyantarAgAmapItyupasthitizAndabuddhayoH samAnaviSayatvapratyAsattyA kAryakAraNabhAvo na syAdanupasthitavyaktau zAbdabodhasya bhAvena vyatirekavyabhicArAdityevamAnantya-vyabhicArAbhyAM bibhyatI vyaktizakti prityjyetyrthH| jAtI ghtttv-ptttvaadisaamaanye| zaktivyatpattaye ghaTapaTAdizabdazaktimahalakSaNazaktivyutpattyartham / saGgahanayaM sAmAnyarUpeNa vyaktInAM saGgrahaNAdanugamanAt sAmAnyagrAhisaGgraham / caH smuccye| AdriyamANA apekSamANAH / svamatapravRttI bhedAbhedasAmAnyAbhyupagamapravaNamImAMsArAddhAntapravRtyartham / nayasaMyogameva vyavahAra saGpadvayasaMyojanameva / Ado prathamam / natvevaM mImAMsAmatasya vyavahAra-samahanayadvayaprakRti. katve sammatigranthavirodhaH, tatra tasthAzuddhadravyArthikanayaprakRtikatvasyaivAbhidhAnAdityata Aha- yat tviti / nAmanikSepA. Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAnRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / sammativRttau nAmanikSepAvasare bhASitaM tat zabdA'rthayornitya sambandha mAtravAdApekSayA, " autpattikastu zabdasyArthena sambandhaH " [ jaiminisUtra- ] iti tatsUtre autpattika ityasya viparItalakSaNayA nitya iti vyAkhyAnAt pUrvapUrvasaGketApekSAyAmanavasthAnAnnityapadasambandhAbhyupagama eva, pravRttimUlavyahArAdyantazuddhazA vaidamparya paryAlocanAyAM tu tasya nayasaMyogatvameva yuktam, anyathA zabdAnuzAsane'pi sphoTavicAre zabda tanmAtrasaGgrahaprAdhAnyena nayasaMyogajatvaM na syAt, nayasaMyogajatve zabdAdInAM kathaM na svasamaya tulyatvamiti cet ? mUDhanayAnAM teSAM yathAvavibhAgAkaraNAt, ata eva yathAvannayavibhAgacikIrSayA siddhiH syAdvAdAt [ siddhama0 1.1.2. ] iti sUtramupanyasya zrIhemasUrayaH khopajJazabdAnu 29 64 360 basare nAma -- sthApanA dravya- bhAvanikSepabhedena nikSepAzcatvArastatra nAmanikSepa nirUpaNAvasare / bhASitam uktam / tat mImAMsakamatasyAzuddhadravyArthika vyavahAranaya prakRtikasva kathanam / zabdA'rthayornityasambandho mImAMsakasammata ityatra jaiminisUtravyAkhyAnaM pramANayati - autpattika stviti - itizabdaH svarUpaparaH / tatsUtre mImAMsAdarzana pravartaka jaiminimunipraNItasUtre / utpattikRta auttika iti vyutpatsyotpatti zabdArtha utpattimAn anitya iti yAvat, tathA ca zabdasyArthenA nitya: sambandha iti syAdata Aha autpattika ityasyeti - autpattika ityevaMsvarUpa zabdasyetyarthaH / viparIta lakSaNayA autpattikaviparIte anautpattike lakSaNayA / nanvIzvarAnaGgIkartRmImAMsakamate nityasaGketasyAbhAve'pyanityAdhunika puruSa saGketa eva zabdA-'rthayoH sambandho'stu tathA ca na zabdasyArthena saha nityasambandhasiddhirityata Aha- pUrvapUrveti- Adhunika saMketastha zabdArthasambandhatve kasyacit puMso ghaTapadAt paTo boddhavya iti saGketasyApi sambhavena ghaTapadasya paTospi zakyArthaH syAt tatparihArAya pUrvapUrvapuruSa saGketApekSa evaM saGketaH zabdA'rthayoH sambandha iti vAcyam, tathA ca paTe ghaTapadasya saGketa na pUrvapUrvasaGketApekSa iti na sa sambandhaH, kintu ghaTe ghaTapadasaGketaH pUrvapUrvapuruSairapi kRtastadapekSo ghaTapadasya ghaTe saGketo ghaTapada-ghaTarUpArthayoH sambandha ityanavasthA prasajyata iti nityazaktilakSaNasambandha evaM zabdArthayorupeya ityarthaH / pravRttIti loke svargAdyarthaM yAgAdau yA pravRttistanmUlavyavahArAdiparyantasya zuddhasya jaiminizAstredamparyasya paryAlocanAya - vicAraNAyAM punarmImAMsakamatasya nayasaMyogajatvameva yuktamityarthaH / anyathA uktaparyAlocanAyAmapi mImAMsakamatasya nayasaMyogajatvA naGgIkAre / zabdAnuzAsane'pi anuziSyante prakRti-pratyayAdivibhAgena pratipAdyante sAdhuzabdA aneneti anuzAsanam, zabdAnAmanuzAsanaM zabdAnuzAsanamiti vyutpatyA vyAkaraNazAstre'pi asya nayasaMyoga jatvamityanenAnvayaH / sphoTavicAra iti sphuTI bhavatyartho'neneti sphoTaH, sa ca varNasphoTa : padasphoTo vAkyasphoTa iti tridheti vacanA trividho nityaH zabdasvarUpastasya vicAre / kathaM zabdAnuzAsane nayasaMyoga jatvAnupapattirityAkAGkSAnivRttyarthameva sphoTavicAre zabdatanmAtrasaGgraha prAdhAnyenetyukam asti ca tatra zabdatanmAtrasaGgrahasyaiva prAdhAnyaM sphoTAtmakazabdasvarUpasya parabrahmaNa upagamAcchandabrahmaNa evArtharUpeNa vivartanAdarthamAtrasya zabdAtmaka brahmasvarUpatvamityevaM zabdatanmAtrasaGgraha - prAdhAnyam / atra zaGkate - nayasaMyogatva iti / zabdAdInAmityatra zabdapadaM zabdAnuzAsanaparam aadipdaadlngkaaraadishaastraannaamupgrhH| svasamayeti - jainAbhimatasyAdvAdarAddhAntetyarthaH, yathA syAdvAdarAddhAnte nayasaMyogajatvaM tathA zabdAnuzAsanAlaGkArAdizAstrANAmapIti syAdvAdarAddhAntasya jainasamayatvavacchandAnuzAsanAdizAstrANAmapi jaina samayatvamApayetetyarthaH / samAdhatte - mUDhanayAnAmiti - anyo'nyanirapekSa sAmAnya vizeSAdyarthamAhakatvAnmithyAnayAnAmityarthaH / teSAM zabda -'laGkArAdizAstraNAm / yathAvad vibhAgAkaraNAditi etadapekSayedamabhihitametadapekSayA tvidamuktamityevamapekSAbhedena yannayaviSayavibhajanaM tasyAkaraNAnna zabdA'laGkArAdInAM nayasaMyogajatve'pi svasamaya tulyatvamityarthaH / ata eva ityasya 'AvizvakuH ' ityanenAnvayaH, zrIhemasUraya ityasyApyAvizcakurityanenAnvayaH / svopazceti- svanirmitetyarthaH, svapadenAtra zrIhemasUrINa prahaNam, svopajJazabdAnuzAsanasyetyasya dRDhaprAmANyamityanena sambandha: / svasamayAntarbhAvena jainarAddhAntAnta. bhavana, jainarAddhAntasya nizcitaprAmANyakatvena tadantarbhUtasya zrIhemacandrasUrinirmita zabdAnuzAsanasyApi sudRDhaM prAmANyamiti / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtataraGgiNI taraGgiNItaraNibhyAM samalaIto nyopdeshH| zAsanasya svasamayAntarbhAvena dRDhaprAmANyamAvizcakruH, saGkepamabhipretyAha-uko vistaraH kiyAna vAcyaH, yato cAcastulyasaGkhathA nayA abhihitAH / / 121 // syAdvAdanirapekSaizca, taistAvantaH praagmaaH| jJeyopayujya tadiyaM, darzane nayayojanA // 122 // nayAmRta-syAdvAdeti / tai:-nayaH, syAdvAdanirapekSaiH- syAdvAdaikavAkyatArahitaH, tAvanta:vacastulyasamA eva, parAgamA:- parasiddhAntA bhavanti, abhinivezAnvitanayatvasyaiva parasamayalakSaNatvAt , tadidamuktaM sammatau " jAvaiyA vayaNapahA, tAvaiyA ceva hunti nyvaayaa| __ jAvaiyA nayavAyA, tAvaiyA ceva parasamayA // " [ta0 ko0 gA0 4] etAvatsu nayeSvicchAkalpitasaMyogajabhedo'pi samavAyAntarApekSakaH sulabha eva, iyaM darzane nayayojanopayujya jJeyA, na tvApapAta eva, ApAtajJAnasya svasamaya-parasamayaviparyAsaphalatvAt , ata eva vastusthitivicAre " je pajjavesu NihiTThA, jIvA parasamayagativiNihiTThA / AyasahAmi ThiyA, te sagasamayA muNegnavA // " [ ] iti daigambaraM vacanaM [ cakruH ] samyak svasamayAniSNAtatAmabhivyaJjayati, dravyAstikAbhiprAyaH svasamayaH AvizcakruH prakaTIcakruH / uttarArddhamavatArya vivRNoti-saMkSepamabhipretyAheti / kiyAn vAcya ityanena vizeSato nayavistaro vaktumazakya iti sUcitam / kathaM vizeSato nayavistaro vaktamazakya ityapekSAyAmAha- yata iti // 11 // darzana gatanayayojanopasaMhAraparaM dvAviMzatyuttarazatatamapayaM vivRNoti- syAdvAdetIti / tairityasya vivaraNa- nayairiti / syAdvAdanirapekSarityasya vivaraNa- sthAdvAdaikavAkyatArahitairiti / tAvantaH ityasya vivaraNa- vacastulyasaGkhyA eveti / parAgamA ityasya vivaraNa- parasiddhAntA iti / bhavantIti kriyApadamadhyAhRtam / vacastulyasalayAkAnAM nayAnAM parasamayatve hetumAha- abhinivezeti- svamatakadAmahetyarthaH / yAvanto vacanamArgAstAvanto nayAH parasamayA ityatra sammativacanasaMvAdamAha- tadidamuktaM sammatAviti / jAvaiyA0 iti- " yAvanto vacanamArgAstAvantazcaiva bhavanti nayavAdAH / yAvanto nayavAdAstAvantazcaiva parasamayAH // " iti saMskRtam , etAvatsu vacastulyasaMkhyakeSu / icchAkaspiteti- etannayasyAnena nayena saMyogo bhavatvityAdIcchAkalpitetyarthaH / icchAkalpitasaMyogajabhedo'pItyasma evetyanenAnvayaH / "samavAyAntarApekSakaH" ityasya sthAne "samayAntarAkSepakaH" iti pATho yuktaH / nigamanArthakaM taditi mUlaM tasmAdityarthakaM spaSTatvAnna vyAkhyAnAya parigRhItamiti bodhyam / uttarArddha padAnAmanbayata evArthaH sphuTamAbhAtItyanvayamAtramAvedayati- iyamiti / upayujya apekSAbhedaM sannivezya / upayujyetyasya vyavacchedyamAha-na svApAtata eveti / kathaM nApAtato jJeyetyapekSAyAmAha- ApAtajhAnasyeti- ApAtajJAnataH svamamaye parasamayatvavaddhiH parasamaye'pi svasamayatvabuddhiH syAdityevamApAtajJAnasya svasamaya-parasamayaviparyAsaphalatvAdityarthaH / ata pavetyasya 'abhivyajayati' ityanenAnvayaH / vastusthitivicAreva stusthitivicArAsye granthe / je panavesu0 iti-"ye paryaveSu nirdiSTA jIvA parasamayagativinirdiSTAH / AtmasvabhAve sthitAH te svasamayA jJAtavyAH // " iti saMskRtam / daigambaraM digambarasyedaM daigambaramiti digambaroktatvAd digambarasambandhi / vacanamityasya 'abhivyajayati' ityanenAnvayaH / " [cakruH ] samyak" ityasya " vaktuH samyak ' iti pAThaH samIcInaH / vaktuH svavaturdigambarasya / sulabha Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNiyAM samalaGkRto nayopadezaH / paryAyAstikAbhiprAyaH parasamaya ityasya syAdvAdanirapekSatvAt, nayavAkyare kyamevaitaditi cet ? tarhi pravacanakriyAnyutpAdane (ne) ka ivAsyopayogaH sthUla sUkSmana yArthAnAM kramavyutpAdanasyaiva zAstrArthatvAditi mugdhabandhanamAtrametat / yadapi prAcanikAnAM jinabhadra- siddhasenaprabhRtInAM svasvatAtparyaviruddha viSaye sUtre paratIrthikavastutraktavyatApratibandhapratipAdanam, tadapyabhinivezanaM cet ? tadA prAvacanikatvakSatiriti, tatra paratIrthikapadaM bhinnaparamparAyAtatAtparyAnusAripadam, ata eva nayAbhiprAyeNa pravRttatvAditi hetvabhidhAnopapattiH, ata eva ca nayAbhiprAyeNobhayasamAdhAnamasmAbhirjJAnabindau vihitam, ityevamanyatrApi darzanaprayojanAyAmupayogo vidheyaH samayaniSNAtaiH // 122 // 362 samyak samIcInatayA | svasamayAniSNAtatAM jainarAddhAntAnipuNatAm / abhivyaJjayati prakaTayati / atra hetumAhadravyAstikAbhiprAya iti uktavacanenedameva jJAyate yaduta- dravyAstikAbhiprAyaH svasamayaH paryAyAstikAbhiprAyaH parasamaya iti, paramasya syAdvAdanirapekSatvAdityarthaH / zaGkate - nayavAkyamiti / etat je yajavesvityAdi digambaravacanam, tathA ca tatpratipaci syAdvAdanirapekSatvaM na vaktRgata svasamayAjJAnavijRmbhitamiti bhAvaH / samAdhatte tati- yadi nayavAkyamevaitat tadA sthUla sUkSmana yArthakramavyutpAdanamevAtrocitaM na tu pravacane prakriyAbhyutpAdanamato mugdhAnAM mUDhAnAmetad vacanaM bandhanamAtramiti mukulito'rthaH / yadapIti pratipAdanamityanenAnvayi / prAvacanikAnAM saiddhAntikAnAm / svasveti yatra sUtre svAsaprAyaviSaya bhinnaviSayakatvamAmukhe'vabhAsate tatra sUtre paratIrthikAnAmabhimataM yad vastu tasya yA vaktavyatA tasyAH pratibandhasya sambandhasya, pratipAdanam idaM sUtraM paratIrthika vastu vaktavyatAmAzritya pravRttamityevaM jinabhadra- siddhasenaprabhRtInAM prAvacanikAnAM yadapi pratipAdanaM tat pratipAdanamapi ced yadi abhinivezanaM- svasvamatAgrahavijRmbhitaM tadA jinabhadra-siddhaprabhRtInAM prAvacanikatvasya kSati:- hAniH syAditi hetoH, tatra paratIrthikavastu vaktavyatetyAdivAkye, ghaTakatvaM saptamyartha iti tAdRzavAkyaghaTaka paratIrthikapadaM bhinnaparamparA - jinabhadra- siddhasena prabhRtInAM yaH svasvagurustadguruparamparA tadbhinnajaigaparamparA rAta AyAtasya cantratAtparyasya, anusArI- anusaraNazIlo yaH puruSastatparaM tattAtparthakam paratIrthikapadena jainetarasya na prahaNaM kintUktadizA svaparamparAbhinaparamparA''yAtatAtparyAnusAriNAM jainAnAmeva grahaNamityarthaH / " sAripadaM ityasya sthAne "sAriparaM " iti pATho yuktaH / itthaM taduktivyAkhyAne teSAM na prAvacanikatvakSatiriti bodhyam / ata eva yata eva tatra paratIrthikapadaM bhinnaparamparA''yAtatAtparyAnusAriparaM tata evetyarthaH / kathamasmin sUtre paratIrthikatrastu vaktavyatApratibandha ityAkAGkSAnivRttaye teSAmeva ' nayAbhiprAyeNa pravRttatvAd' ityevaM yadabhidhAnaM tasyopapattirityarthaH / ata eva svasvatAtparyaviruddha viSayasUtrasya nayAbhiprAyeNa pravRttatvAdeva, asya vihitamityanenAnvayaH / ubhayasamAdhAnaM parasparaviruddha jinabhadra- siddhasenaprabhRtimatadvayasya samAdhAnaM siddhAntAviruddhatayA'nugamanam / asmAbhiH yazovijayopAdhyAyaiH / jJAnabindo jJAnavindusaMjJake pranthe / vihitaM kRtam / jJAnabindAvante pranthakRtprazastAcetAni padyAni kevalajJAna- kevaladarzanayogapadyAyaugapadyaikyamananaparAyaNAnAM mallavAdi- kSamAzramaNajinabhadragaNi- siddhasena divAkarANAM trayANAM parasparagatavirodhana akanaya medasamAzrayaNapratipAdakAni padyAnyannAnusandheyAni - ;} prAcAM vAcAM vizukhaviSayonmeSa sUkSmakSikAyAM, ye'raNyAnIbhayamadhigattA navyamArgAnabhijJAH / teSAmeSA samayavaNija sammatigranthagAthA vizvAsAya svanayavipaNiprAjyavANijyavIthI // 1 // bhedagrAhivyavahRtinayaM saMzrito malavAdI, pUjyAH prAyaH karaNa- phalayoH sIni zuddharjusUtram / bhedocchedonmukhamadhigataH saGgrahaM siddhasenastasmAdete na khalu viSamAH sUripakSAstrayo'pi // 2 // citsAmAnyaM puruSapadabhAkU kevalAkhye vizeSe tadrUpeNa sphuTamabhihitaM sAdhanantaM yadeva / sUkSmaraMzaiH kramavadidamapyucyamAnaM na duSTaM tatsUrINAmiyamabhimatA mukhya- gauNavyavasthA // 3 // Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / 363 atha nayotpAditeSvaparimiteSu darzaneSu kasmin mithyAtvaM kasmiMzca samyaktyamiti jijJAsAyAmAha nAsti nityo na no kartA, na bhoktA''tmA na nirvRtiH| tadupAyazca netyAhurmithyAtvasthAnakAni SaT // 123 // nayAmRta-nAstItyAdi / nAstyAtmA iti cArvAkamate, na nila iti kSaNikavAdimate, na kartA na bhokteti sAkSyamate, yadvA na karteti sAGkhyamate, na bhoktatyupacaritabhoktatvasyApyanabhyupagamAd vedAntimate, nAsti nivRttiH sarvaduHkhavimokSatvalakSaNeti nAstikaprAyANAM sarvajJAnabhyupagantaNAM yajvanA mate, asti muktiH paraM tadupAyo nAsti sarvabhAvAnAM niyatatvenAkasmAdeva bhAvAdizi niyativAdimate, ityetAni SaT mithyAtvasthAnakAnyAhuH pUrvasUrayaH // 123 / / SaDetadviparItAni, samyaktvasthAnakAnyapi / mArgatyAga-pravezAbhyAM, phalatastattvamiSyate // 124 // nayAmRta-paDetaditi / etebhyaH- prAguktebhyaH, viparItAni SaT samyaksthAnAnyapi bhavanti,astyAtmA, nityaH, kartA, sAkSAdbhoktA, asti muktiH, asti ca tatkAraNaM ratnatrayasAmarAjyamiti, tadidamuktam " atthi jio taha Nicco, kacA bhuttA sa punnapAvANaM / / asthi dhuvaM NivANaM, tassovAo a ccha hANA // " ___] iti / tamo'pagamacijanuHkSaNabhidA nidAnodbhavAH, zrutA bahutarAH zrute nayavivAdapakSA yathA / tathA ka iva vismayo bhavatu sUripakSatraye, pradhAnapadavI dhiyAM kanu davIyasI dRzyate // 4 // prasava sadasattvayornahi virodhanirNAyakaM, vizeSaNa-vizeSyayorapi niyAmakaM yatra na / guNAguNavibhedato matirapekSayA syAtpadA, kimatra bhajanojite svasamaye na saGgacchate // 5 // pramANa-nayasanatA svasamaye'pyanekAntaghIyasmayataTasthatollasadupAdhikiAritA / kadAcana na bAghate svagurusampradAyakrama, samalasapadaM vadantyurudhiyo hi saddarzanam // 6 // " iti / " darzanaprayojanAyAM" ityasya sthAne " darzananayayojanAyAM " iti pATho yuktaH / samaniSNAtaH jainarAddhAntAbhijJAnanipuNaiH // 122 // trayoviMzatyuttarazatatamapadyamavatArayati- atheti / vivRNoti- nAstItyAdIti / sAGkSayagate kartRtvAbhAve'pi bhoktRtvamAtmano'stIti kalpAntaramAha- yadveti / " nivRttiH" ityasya sthAne " nirvRtiH " iti pATho jJeyaH / nirvRtiH svirUpetyapekSAyAmAi- sarvaduHkheti / yajvanAM mImAMsakAnAm / tadupAyazca neti kasva mate ityapekSayAmAha- asti muktiriti / tadupAyo muktyupAyaH, kAraNAbhAve kathaM muktirUpaM kAryamityata Aha- sarvabhAvAnAmiti / vahiSNo jalaM zItaM samasparzastathA'nila: / kenedaM racitaM tasmAt svabhAvAt tadvayavasthitiH / / ityAdi vacanaM sarvabhAvAnAM niyatatvAvagamAya pragalbhate / ke AhurityapekSAnivRttyartha pUrvasUraya iti / / 123 // caturvizatyuttarazatatamapadyaM vivRNoti- SaDetaditIti / etebhyaH ityasya vivaraNaM- prAguktabhya iti / "samyakasthAnAnyapi" isyasya sthAne " sabhyaktvasthAnAnyapi " iti bhAvyam / bhavantIti kriyApadamAhRtam / SaT samyaktvasthAnAni viziSyollikhati- astyAtmeti / nitya ityaadaakpyaatmetynussjyte| "sAmarAjya' ityasya sthAne "sAmrAjya" iti pAThaH / SaT samyaktvasthAnAnItyatra siddhAntavacanasaMbAdaM darzayati- tadidamaktamiti / atthIti Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| cArvAkAdipakSanirAsaJcAtibhUyAniti latAdita eva tadanugamo vidheyH| ' akasmAd bhavati' ityanupAyavAdimate cAtyantopayuktasvAt kiJcid vicAryate,- akasmAditi kiMzabdasya hetuparatayA hetva. bhAve bhavanaparam ? uta "a-mA-no-nA pratiSedhe" iti smaraNAniSedhArthakasya 'a'zabdasya kriyAsambandhasambhavAd bhavanAbhAvaparam ? kiMvA kiMzabdasya svabhinnaparatayA'lIkabhinnaparatayA vA svahetukatvaparam , alIkahetukatvaparaM vA ? athavA akasmAditi svabhAvAdityarthe rUDhatayA svabhAvAdeva kAdAcitkamityartha ke ? eseSu paJcaSu naiko'pi prakAro yuktaH, niyatAvadhikAryadarzanAt , aniyatAvadhitve niravadhitve vA kAdAcitkatvasvabhAvavyAkopApAtAt , tatsvAbhAvye ca sahetukatvasyAvazyatvAt , taduktamudayanena" hetu-bhUti niSedho na svA-'nupAkhyAvidhinaM ca / svabhAvavarNanA naivmupaadherniyttvtH||" iti [ nyAyakusumAJjalikArikA-5 ] "asti jIvastathA nityaH kartA bhoktA sa punny-paapyoH| asti dhruvaM nirvANaM tasyopAyazca SaT sthAnAni // 1 // " iti saMskRtam / cAvAkAdimatAtmakAni SaD mithyAtvasthAnakAnyasmannirmitalatAdigrantha eva khaNDitAnIti tata eva teSAM khaNDanayuktayo'vaseyAH, pranthagauravabhayAnAtra teSAM khaNDanaM kriyata ityupadizati- cArvAkAdipakSanirAsazceti / tadanugamaH bAkAdipakSanirAsAnugamaH / niyativAdimatakhaNDanasyAtrApi krtvytvaavshyktvmaavedyti-aksmaaditi| akasmAditi zindasya akasmAdityetadghaTakakiMzabdasya / hetuparatayA hetvAtmakArthapratipAdakatvena, bhavatIti ca bhavanArthakam , tathA ba akasmAda bhavatIti vAkyaM hekhabhAve bhavanAparaM hetvabhAve sati bhavatItyarthakam / akasmAdityasya na kasmAdakasmAdityevaM na samAsatvam, kintu niSedhArthako'zabdaH samAsAnantargata eva, tasya bhavatIti kriyAzabdeneca sAkAhatvamityakasmAd bhavatIti kasmAdapi na bhavatItyarthakamiti sarvathA bhavanapratiSedha iti dvitIya vikalpamupadarzayati-uteti- athvetyrthH| akasmAdityatra kiMzabdaH svabhinnaparastena saha namaH samAse akasmAdityanena svabhinna bhinnAditi labhyate, svabhinnabhinna ca svameva bhavatIti svahetukabhavanaparamakasmAd bhavatIti / yadi ca kiMzabdo'lIkabhinnaparastadA'lokabhinnabhinnAdityakasmAdityasyArthaH. alIkabhinnabhinnaM cAlIkamevetyalIkAd bhavatItyevaM paryavasitAdakasmAd bhavatItyalIkahetukabhavanamakasmAd bhavatIti tadAhakiM veti / yadAca lambakarNAdizabdavadavyutpanna evAyamakasmAditi zabdaH svabhAvAdityarthe vartate tadA svabhAvAt kAdAcitkaM bhavanamityarthakamakasmAd bhavatItyAha- athaveti / "mityarthake" ityasya sthAne "mityarthakam" iti pATho yuktaH / eteSu anantaramupadarziteSu / kathaM na yukta ityapekSAyAmAha- niyatAvadhikAryadarzanAditi- niyato'vadhiryasya sa niyatAyadhirevambhUtasya kAryasya darzanAdityarthaH, vaheravyavahitapUrvavartinaH sattva eva dhUmotpAdena dhUmasya vahiniyato'vadhidRzyata eva, ya eva ca niyataH pUrvAvadhiH sa eva kAraNamiti na svaM svasya niyataM pUrvavarti, navA svabhAvAdika tathA / sahetukakAryabhavane vyavasthita tasya nirhetukatvaM sarvathA niSedhazca na saGgatimaJcatItyakasmAd bhavatItyasya pazcApi prakArA ayuktA evtyaashyH| nanvaniyatAvadhitvaM niravadhitvameva vA kAryasyAstu, tathA ca niyatAvadhikaravAsiddhayA na kAryasya sahetukatvasiddhirityata Aha- aniyatAvadhitva iti- aniyatAvadhitve dhUmo yathA vahnimavadhiM kRtvotpadyate tathA vahibhinnamapi kamapyadhiM kRtvotpadyateti na bahisaddhAvAnantarameva dhUmasyotpattiH, kintu bahisadbhAvataH prAka tavahito. tarakAle'pi ca yaM kamapyavadhi kRtvA ghUmo bhavanna kAdAcitkaH syAditi tasya kAdAcitkatvasvabhAvo vyAinyeta. evaM niravadhitve'pi ye ye niravadhaya AkAzAdayo na te kAdAcitkatvatvabhAvA iti niravadhidhUmo'pi kAdAcikatvasvabhAvo na bhavedityevaM kAdAcikatvasvabhAvavyAkopAniyatAvadhitve tataH sahetukatvaM svIkartavyamevetyarthaH / etadevAha-tatsvAbhAye ceti- kAryasya niyatAvadhikatvasvAbhAvye cetyarthaH / uktArthe udayanAcAryavacanasaMvAdamAha- taduktamudayaneneti / hetvitiakasmAd bhavatItyanenAhetuto bhavatItyarthAzrayaNAtuniSedho na, akasmAdityatrAkArasya bhavatItikriyAsambandhAzrayaNAd bhavanapratiSedho na detato yaha bhavanaM tatpratiSedho na, akasmAdityasyokkadizA svasmAdityarthakaraNAt svavidhiH-svasmAdeva svamutpadyata Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyA samalato nayopadezaH / 365 athAkAzatvAdInA( nAma )kadAcitkatvavat kAdAcitkatvamapi na sahetukatvasAdhakamiti cet ? na,AkAzatvAdInAM sarvatra sattve AkAzAdisvabhAvatvAbhAvaprasannAt , tatsvabhAvatvaM ca dharmigrAhakamAnasiddha. miti hetuM vinApi dezaniyamasteSAmiti / athaivaM kAdAcitkatvamapi ghaTAdisvabhAvatvAdeva hetuM vinApi ityapi na, akasmAdityasyoktarItyA'lIkAdityarthakaraNAdalIkAdeva kAryamupajAyata ityevamanupAkhyasyAlIkasya vidhirna ca-naiva. azvakarNAdivat svabhAvAdityasyArthe nirUDha evAyamakasmAditi zabdaH, tathA ca svabhAvAdeva kArya bhavatItyevaM svasvabhAvavarNanA na, sarvatra hetu:-avadheniyatatvata iti, niyatAvadhitvAditi tadarthaH " naivamapAdherniyatatvata" ityasya sthAne 'naivamavadhe. niyatatvataH" iti pATho yuktaH, nyAyakusumAJjalau udayanAcAryoktirevam- " akasmAdeva bhavatIti cet ? na-" hetu-bhUtiniSedho na svA-unupAkhyavidhirna ca / svabhAvavarNanA naivamavadhermiyatatvataH // 5 // " hetuniSedhe bhavanasyAnapekSatvena sarvadA bhavanamavizeSAt , bhavana pratiSedhe prAgiva pazcAdapyabhavanamavizeSAt, utpatteH pUrva svayamasataH svotpattAvaprabhutvena svasmAditi pakSAnupapatteH, paurvAparyaniyamaca kAryakAraNabhAvaH, na caika pUrvamaparaM ca tattvasya bhedAdhiSThAnatvAt , anupAkhyasya hetutve prAgapi sattvaprasaktau punaH sadAtanatvApattaH, syAdetat-nAkasmAditi kAraNaniSedhamAtra vA bhavanapratiSedho vA, svAsmahetukatvaM vA, nirupAkhyahetukatvaM vA'bhidhitsitam , api tvanapekSa eva kazcinniyatadezavanniyatakAlasvabhAva iti bramaH- "niravadhitves. niyatAvadhikatve vA kAdAcitkavavyAghAtAt , na dyuttarakAlasiddhatvamAtraM kAdAcitkatvam, kintu prAgasattve sati sAvadhittve tu sa eva prAcyo heturityucyate, astu prAgabhAva evAvadhiriti cet ? na- anyeSAmapi tatkAle sattvAt , anyathA tasyaiva nirUpaNAnupapateH, tathA ca na tadekAvadhitvamavizeSAt , itaranirapekSasya prAgabhAvasyAvadhitve prAgapi tavadheH kAryasattvaprasamAt, santu ye kecidavadhayo na tu te'pekSyanta iti svabhAvArtha iti cet ? nApekSyanta iti ko'rthH| kina niyatAH ! AhosviniyatA apyanupakArakAH? prathame dhUmo dahanavadardabhamapyavadhIkuryAta, niyAmakAbhAvAt , dvitIye tu kimupakArAntareNa? niyamasyaivApekSArthatvAt tasyaiva ca kAraNAtmatvAt , Izasya svabhAvavAdasyeSTatvAt" iti / nanu yathAkAzatvAdiSu kAcitkatva- gaganAdirUpaniyatadezavRttitvasvabhAvo vartate, na ca tatra kazcid heturiti sa svabhAvo na sahetukatvasAdhakastathA ghaTAdiSu kAdAcitkatva-niyatakAlavRttitvasvabhAvo vartate, na ca tatrApi kazcid heturiti sa svabhAvo na sahetukatvasAdhako niyatavRttitAsAmyAdityAzaGkate- atheti-"(nAma) kadAcitkaravavat" iti sthAne ' kAcitkatvavatU" iti pAThaH samyak , 'AkAzatvAdInAm' ityAdipadAnityavRttyasAdhAraNatattaddharmANAmupagrahaH, AkAzavAdInAM hetumantaraiva yathA niyatadezavRttitA tathA ghaTAdInAmapi hetumantaraiva niyatakAlavRttitA bhaviSyati, yadi niyatakAlavRttitA hetumantarA na bhavenna bhavet tarhi niyatadezavRttitApi hetumantareti shngkaashyH| AkAzatvAdInAmAkAzasvabhAvatvAdeva hetumantarApi niyatadezavRttitA bhaviSyatItyabhiprAyavAn samAdhatte-neti / itIti-- itizabdo hetau vartate, tathA ca niruktahetoH, AkAzavAdInAmAkAzasvabhAvatvAdevetyarthaH cinApi kAraNamantarApi, kAraNe sati tu dezaniyamo bhavatIha tu kAraNamantarApi dezaniyama ityarthasyApi nApreDanam / teSAm AkAzatvAdInAm / dezaniyamaH gaganAdideza eva vRttirna tvanyatra iti niyamo bhavatIti zeSaH / nanvAkAzatvAdInAmAkAzAdisvabhAvatve'pi dezaniyamaH katham ? kathaM na sarvatra vRttirityAkAhAyAmAha- AkAzatvAdInAmiti- AkAzavAdInAM sarvatra vRtitve AkAzAdisvabhAvatvameva na syAt , tadbhinnato vyAvRtatve sati tadvRttidharmasyaiva tatsvabhAvatvAdityarthaH, tathA cAkAzatvAdInAmAkAzasvabhAvatvamanyathAnupapadyamAnamAkAzAdirUpadezaM niyamayati, nAnyaH kazcidaza hetariti bhAvaH / nanvAkAzatvAdInAmAkAzasvabhAvasvamiti kuto'vadhAritamityAkAlAyAmAha-tatsvabhAvatvaM ca bhAkAzavAdInAmAkAzasvabhAvatvaM punaH, dharmigrAhaketi- AkAzatvasya dharmI AkAzaH, tagrAhakaM mAnamanumAnam-'zabdo dravyasamaveto vizeSaguNatvAd rUpAdivat' iti sAmAnyato dravyAzritatvasAdhakAnumAnato bhUmyAdiprasiddhASTadravyasamavetatvabAdhe sati 'pRthivyAdyaSTadravyAtiriktadravyasamaveto'STadravyAsamavetatve sati dravyasamavetatvAd yanne tannaivaM yathA rUpAdi' iti parizeSAna. mAnam tena siddhamiti / nanvAkAzasvAdInAmAkAzAdisvabhAvasvAd yathA hetuM vinavAkAzAdivyatiriktaghaTAdidezavyAvRttatvaM tathA kAdAcitkatvamapi ghaTAdisvabhAvatvAdeva hetuM vinaiva ghaTAdyatirikAkAzAdivyAvRttamiti durduruTaH svabhAvavAdI zaDatemavamiti / nahi kAdAcitkatvaM yadA kadAcit satvamAtraM yena hetuM vinaiva bhavet . kintu pUrvakAlAsattve sasvama. Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / - - gaganAdivyAvRttamastviti cet ? na-- kaadaacitktvsyaavdhiniyttvaat| santyavadhayo na tvapekSyanta iti cet ? na-niyatapazcAddhAvitvasyaivApekSArthatvAt , anyathA gardabhAd dhUma ityapi pratIyeta / tanniyaH tatve'pi tadgatopakArAjanakasya kathaM taddhetujanakatvamiti cet ? upakAro hi kAryamiti tadgatakAryahetutvasya taddhetutve'tantratvAt , anyathopakArahetutrAya upakAre'pyupakArAntarasvIkAre anavasthApatteH, tarhi ghaTAdiniyatatvaM kapAlAdereva na tanvAdAviti kuta iti cet ? svabhAvAdeveti gRhANa, atha tathApi grAhakAbhAvAt tadasiddhiH, na ca dhUmAdau vatayAderanvaya-vyatirekAnuvidhAyitvajJAnasaciva vayAdipratyakSameva hetuhetumadbhAvagrAhakam , dhUmamAtre'nvaya vyatirekajJAnAsambhavAt , yatkizciddhame rAsa -winnamrunnamention taccAvadhiniyatatvAt sahetukatvavyAptameveti hetuM vinA na tasya gaganAdivyAvRttatvamiti samAdhatta-neti / samAdhAnAmisandhimajAnAnaH paraH zaGkate-samatvavadhaya iti / na svapekSyanta iti - kAryeNAvadhayo nApekSyante, kAryasya nAvadhyapekSyatvamityarthaH / tadapekSatvaM tadanantarabhAvitvameva, tacca kAryasyAvadhyavahitottarakSaNabhAvino'pyastIti kathaM nAvadhyapekSyatvaM kAryasyeti samAdhatte- neti| niyatapazcAdbhAvitvasyaiva niyamata utarakAlotpattikatvasyaiva / anyathA niyatapazcAdbhAvitvasyApekSArthatvAbhAve / gardabhAditi- sAmAnyato vahaH pazcAdbhAvitvasyeva gardabhAt pazcAdbhAvitvasyApi dhUme sattvamiti dhUmaH svotpattI vaTvimiva gardabhamapyavadhIkuryAt , tathA ca vaDhedhUma ityevaM yathA pratIyate tathA gardabhAd dhUma ityapi pratIyatetyarthaH / nanu vahedhUmaniyatatve'pi dhUmagatopakArAjanakatvAnna tajjanakatvamityAzaGkate- tanniyatatve'pIti- avadhInAM kAryaniyatatve'pItyarthaH / " ta tujanakatva" ityasya sthAne " tajjanakatva " iti pATho yuktaH / samAdhatte- upakAra iti / hi yataH / kAryagatopakAraH kAryagatakAryameva, evaM ca kAryagatakAryajanakasya kAryajanakatvamiti syAt , taca na yukta kAryagatakAryajanakatvasya kAryajanakatve'prayojakatvAdityarthaH / anyathA tadgatopakAralakSaNakAryajanakatvasya tanjanakatvAprayojakatvAbhyupagame / upakArahetutvAya kAryagatopakArahetutvArtham / upakAre'pi upakArAtmakakArye'pi, upakArAtmakakAryajanakatvaM tadaiva bhaved yadyapakArAtmakakAryagatopakArajanakatvaM sthAna, evamupakArAtmakakAryagatopakArAtmaka kAryajanakatvamapyupakArAtmakakAryagatopakArAtmaka kAryagatopakArajanakatvaM syAdityevamanavasthAprasaGgAdityarthaH / nanu kAryagatopakArAjanakasyApi kAryaniyatatvAbhyupagame ghaTAdigatopakArAjanakasya kapAlAderghaTAdiniyatatvaM bhavati na tantvAderityatra kiM niyAmakam ? niyAmakAbhAve tu tanvAderapi ghaTAdiniyatatvaM prasajyatetyAzayena pRcchati- tahIti / kapAlAderevAyaM svabhAvo yaduta- sa ghaTAdiniyato bhavati ne tanvAderityuttarayati-svabhAvAdevati / iti gRhANa iti jAnIhi / nanvevaM kapAlatvena kapAlasya ghaTaM prati kAraNatvaM ghaTatvena ghaTasya kapAlakAryatvamityupagataM bhavet , evaM dhUmatvena vahnitvena dhUmavayoH kAryakAraNabhAva iti, taca na sambhavatikAryakAraNabhAvagrAhakapramANAbhAvena kAryakAraNabhAvasyaivAsiddharityAzaGkate- atheti / tathApi svabhAvAniyatatvasambhave'pi / grAhakAbhAvAt kAryakAraNabhAvamAhakapramANAbhAvAt , tadasiddhiH kAryakAraNabhAvAsiddhiH / vahnisattve dhUmasattvaM vahayabhAve dhUmAbhAva ityevaM vahidhUmayoryAvanvaya vyatireko tatsahakRtaM vayAdipratyakSameva vahni-dhUmayoH kAryakAraNabhAvanAhaka pramANamityAzaGkaya pratikSipati-na ceti / dhUmAdAviti-dhUmAdau yad vahayAdyanvayAnuvidhAyyanvayitvaM yaca vahayAdivyatirekAnavidhAyivyatirekitvaM tadubhayajJAnasahakRtameva vahnayAdipratyakSameva kaarykaarnnbhaavgraahkmityrthH| niSedhe hetumAha-dhamamAtra iti- dezAntaradhUme baDyanvayAvidhAyyanvayitvastha vahivyatirekAnuvidhAyivyatirekitvasya ca jJAnAsambhavena dhUmamAtre sarvasmin dhUme'rthAd dhUmatvAvacchinne vaDyanvaya-vyatirekAnuvidhAyyanvaya-vyatirekajJAnAsambhavAnna tatsacivaM bayAdipratyakSa kAryakAraNabhAvagrAhakamityarthaH / yadi ca yatkiJcidbhUme vahnayanvaya-vyatirekitvajJAnasaha kRtaM vayAdipratyakSaM vahidhUmayoH kAryakAraNabhAvasya grAhakamupeyate tadA yatkiJcidbhUme rAsabhAdyanvaya-vyatirekAnuvidhAyyanvaya vyatirekitvajJAnamapyastIti tatsacivaM rAsabhAdipratyakSamapi dhUmarAsabhAyoH kAryakAraNabhAvagrAhakaM bhavediti dhUmaM prati rAsabhAderapi kAraNatvaM prasajyeteti pratikSepahetumupadarzayati-yatkizciddhama iti / tathAjJAnAt anvaya-vyatirekAnuvidhAyyanvaya-vyatirekajJAnAt / nanu kvacid rAsabhAdikamantareNApi dhUmotpattidRzyata iti vyatirekavyabhicArajJAnAnna dhUma-rAsabhAyoH kAryakAraNabhAvagraha ityAzaGkate- rAsa. Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalakUto nayopadezaH / 367 bhAderapi tathAjJAnAt, rAsabhAdervyabhicArajJAnAnna taha iti cet ? na- vahnayAderapi vyabhicArazaGkAsAmrAjyAditi, dhUmArthino vahnayAdI. pravRttizca sambhAvanathaivopapadyata iti paramatamiti cet ? nasAmAnyavyabhicArA'nugatAguruvizeSAntarAnupasthitidazAyAM yatkiJciddhamavayostagRhasAmagryA eva vahni dhUmamAne tabAhakatvAt , sati lAghavajJAne vyabhicArazaGkAyA apratibandhakatvAt , rAsabhAdau tu vyabhi. cAranirNaya eva, asati tannirNaye tatra dhUmahetutvagrahe'pi bhramatvameva grAhyAbhAvAt , anyathAsiddhaniyata pUrvavartitvaM hi hetutvam, tathA ca vayAderavadhibhUtasya dhUmAdiniyatapUrvavartitvAdananyathAsiddhatvAcca tad durnivaarm| yAgA-'dRSTAdau svargAdiniSThakAryatAnirUpitakAraNatAgrahazcAvacchedakavinirmokeNa zabdAnumAnA. vinaiva, tatprAmANyasyApi tatra vyavasthApitatvAt / tRNA-'raNi-maNyAdInAM vasikAraNatAgrahe'pIyameva rItiH, bhAderiti / na tahahaHna dhUma-rAsabhayoH kAryakAraNabhAvagrahaH / dezAntare kAlAntare vA vahiM vinA'pi dhUmo bhaviSyatIti vyatirekavyabhicArazaGkayA vahni dhUbhayorapi kAryakAraNabhAvagraho na syAditi samAdhatte- na-vahnayAdarapIti / nanu dhUmabanyone yadi kAryakAraNabhAvastadA dhUmarUpeSTasAdhanatvasya vahnau jJAnAbhAvAd dhUmArthino vayAnayanAdI pravRttirna syAd, evaM bhojanAderapi tujhyAdikaM prati kAraNatvAbhAvena tRpyAdyarthino bhojanAdapISTasAdhanatvajJAnAbhAvAt pravRttine bhavedityata AhadhamAdyarthina iti / sambhAvanayaiva prAyo vayAde mAdirbhavatIti sambhAvanayaiva iSTasAdhanatvasaMzayAdapi kRSIvalAdeH kRSyAdikaraNe pravRttidarzaneneTasAdhanatvapramitisveneSTasAdhanatAnizcayatvena veSTasAdhanatAjJAnasya pravRttiM prati kAraNatvabhAvAdityAzayaH / iti paramatama evaMsvarUpaM kAryakAraNabhAvApalApimatam ! samAdhatte-neti / sAmAnyeti-ghUmaM prati vahedravyatvena tejastvAdinA vA kAraNatve vyabhicAraH sakalavahnayanugatavahnitvApekSayA'gurorvizeSAntarasyAvAntarasAmAnyasyAnupasthitizceti tadazAyAM yatkiJciddhamavayoH kAryakAraNabhAvagrahasya yA yatkiJcidbhUmavaDhyanvayavyatirekagrahasahakRtavahnidhUmAdipratyakSalakSaNA sAmagrI tasyA eva vahnidhUmamAtre vahvisAmAnya dhUmasAmAnyayoH, tadrAhakatvAt kAryakAraNabhAvagrAhakatvAt , vahayAdyanyatamatvApekSayA vahitvaM ladhiti lAghavajJAne sati dhUmaM prati vahnisAmAnyasya vahiravena kAraNatvagrahe kvacid vahiM vinA'pi dhUmo bhaviSyatIti vyabhicArazaGkAyAH aprtibndhktvaadityrthH| nanu rAsamatvAdikamapi rAsabhAdAvanugata sAmAnyarUpatvAcAtadvadhAvRttyAdyapekSayA laciti tenAvirUpeNa 'rAsabhAdevU meM prati kAraNatvagrahaH kiM na syAdityata Ahe- rAsabhAdau sviti / vyabhicAranirNaya eva rAsabhAdyabhAve'pi vahanyAdighaTitasAmathyA dhUmotpattedanAd vyabhicAranirNaya eva, sa ca kAraNatvagrahaM prati pratibandhaka iti na dhUma prati rAsabhAdeH kAraNatvagraha ityarthaH / yadA ca niruktavyabhicAragraho nAsti tadA niruktasAmagyA rAsabhAderapi dhUmaM prati kAraNatvagraho bhavatyeva, kintu rAsabhAdau dhUmakAraNatvAbhAve'pi dhUmakAraNa praho bhavana bhrama eca, saca na vastusAdhaka iti na tato dhUmaM prati rAsabhAdeH kAraNatvaM siddhayatItyAha- asatIti / tannirNaye vyabhicAranirNaye / tatra rAsabhAdau / grAhyAbhAvAt grAhyasya dhUmaM prati rAsabhAdeH kAraNatvasyAbhAvAt / kAraNatvaM nirucya tasya dhUmaM prati vahayAdau sadbhAvamAvedayati- anyatheti- anyathAsiddhizUnyatve sati kAryAvyavahitaprAkkSaNAvacchedena kAryasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakadharmavatvaM kAraNatvamityarthaH / tathA ca kAraNatvasya niruktasvarUpatve ca / tat kAraNatvam / nanu svargavAderduHkhAsambhinasukhavizeSAdirUpasyAdarzanAt kathaM yAgatvena svargatvena kAryakAraNabhAvagrahaH, dharmAdharmagatamadRSTatvaM tvatIndriyatvAdeva na pratyakSamiti kathaM svargatvenAdRSTatvana kAryakAraNabhAvo'pyanvayavyatirekagrahasahakRtapratyakSapramANaprAya ityata Aha-yAgAdAdAviti / nanu kAryakAraNabhAvApalApinA cArvAkaNa pratyakSasyaiva prAmANyaM svIkriyate. na zabdAnumAnAderiti kathaM tato yAgA-'dRSTAdau svargAdijanakatvagraha ityata Aha- tatprAmANyasyApIti- zabdA-'numAnAdiprAmANyasyApItyarthaH / tatra udayanAcAryAdipraNItakusumAJjalyAdau, tatrAnumAna prAmANyavyavasthApako granthazcAyam - " zaGkA cedanumA'styeva na cecchaGkA ttstraam| vyAghAtAvadhirAzaGkA tarkaH zaGkAvadhirmataH // 1 // " iti. kAlAntare kadAcid vyabhicariSyatIti kAlaM bhAvinamAkalayya zaGkata, tadAkalanaM ca nAnumAnamavIrya kasyacit , muhUrtayAmA-horAtra-pakSa-mAsa-vayana-saMvatsarAdayo hi bhAvino bhavanmuhUrtAdyanumeyA eva, anavagateSu smaraNasyApyanAzakunIyatvAt , Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / sarva , anAkalane vA kamAzritya vyabhicAraH zaGkayeta, tathA ca sutarAmanumAnasvIkAraH, evaM ca dezAntare'pi vaktavyam, svIkRtamanumAnaM suhRdbhAvena pRcchAmaH kathamAzaGkA nivartanIyeti cet ? na- yAvadAzaGkaM tarkapravRtteH tena hi vartamAnenopAdhikoTau tadAyattavyabhicArakoTau vA'niSTabhupanayatecchA vicchidyate, vicchinna vipakSecchazca pramAtA bhUyo darzanopalabdhasAhacarya liGgamanAkulo'dhitiSThati, adhiSThitAca karaNAt kriyApariniSpattiriti kimanupapannam / nanu tarko'pyavinAbhAcamapekSya pravartate, tato'navasthayA bhavitavyam, na zaGkAyA vyAghAtAvadhitvAt tadeva hyAzaGkayate yasminnAzaGkayamAne svakiyAvyAghAtAdayo nAvatarantIti lokamaryAdA, nahi hetuphalabhAvo na bhaviSyatIti zaGkitumapi zakyate, tathA sati zaGkava na syAt mithyA bhaviSyatItyAdivat, tathApyatIndriyopAdhiniSedhe kiM pramANamityucyatAmiti cet ? na vai kazcidatIndriyopAdhiH pramANasiddho'sti yasyAbhAve pramANamanveSaNIyam kevalaM sAhacarye nibandhanAntaramAtraM zaGkayate, tataH zacaiva phalataH svarUpatazva nivartanIyA, tatra phalamasyAvipakSasyApi jijJAsA tarkAdAhRtya nivartate, tato'numAnapravRttau zaGkAsvarUpamapIti sarva sustham, na tadAgamam nyAyAGgatayA tarka vyutpAdayataH sUtrakArasyAbhimatatvAt, anyathA tadvayutpAdanavaiyarthyAditi / anumAnasya prAmANye tata eva saMvAdipravRttijanakatvahetunA zabdajadhiyo'pi prAmANyaM siddhayatyeva pramANaM bhavatu zabdaH kintu tasyAnumAne'ntarbhAva iti na pRthak pramANamiti vaizeSikamataM cAzaGkaya kusumAJjalAveva dUSitam, tadranthazcAyam - " zabdo'pi na bAdhakamanumAnAnatirekAditi vaizeSikAdayaH, tathAhi - yadyapyete padArthA mithaH saMsargavanto vAkyatvAditi vyadhikaraNam, padArthatvAditi cAnaikAntikam, padaiH smAritatvAdityapi tathA, yadyapi caitAni padAni smAritArthasaMsargavanti tatsmArakatvAdityAdau sAdhyAbhAva:, nAtra matvarthaH saMyogaH samavAyastAdAtmyaM vizeSaNa- vizeSyabhAvo vA saMbhavati, zApyajJApakabhAvastu svAtantryeNAnumAnAntarbhAvavAdibhirneSyate, na ca liGgatayA jJApakatvam, yaliGgasya viSayastadeva tasya parasparAzrayaprasaGgAt tadupalambhe hi vyAptisiddhistatsiddhau ca tadanumAnamiti, tathApyAkAGkSAdimadbhiH padaiH smAritatvAt gAmabhyAjeti padArthavaditi syAt na ca vizeSAsiddhirdoSaH, saMsargasya saMsRjyamAnavizeSAdeva viziSTatvAt yadvA etAni padAni smAritArtha saMsargajJAnapUrvakAni AkAGkSAdimattve sati tatsmArakatvAt, gAmabhyAjetipadavat na caivamarthAsiddhiH jJAnAvacchedakatayaiva tatsiddheH, tasya ca saMsRjyamAnopahitasyaivAvacchedakatvAnna vizeSApratilambha iti, atrocyate - " anekAntaH paricchede sambhave ca na nizcayaH / AkAGkSAsattayA heturyogyAsattirabandhanA / / 1 / / " ete padArthoM mithaH saMsargavanta iti saMsRSTA eveti niyamo vA sAdhyaH ? sambhAvitasaMsargA vA ? na prathama :- anAptapadakadambasmAritairanekAntAt, AptoktyA vizeSaNIyamiti cet ? na - vAkyArthapratIteH prAk tadasiddheH na ca vipralambhakatvamihAptizabdena vivakSitam, tadukterapi padArtha saMsargavyabhicArAt, api tu tadanubhava prAmANyamapi na caitacchakyamasarvajJena sarvadA sarvaviSaye satyajJAnavAnayamiti nizcetum, bhrAnteH puruSadharmatvAt yatra kacidAptatvamanAptasyApyastIti na tenopayogaH, tato'sminnarthe'yamabhrAnta iti kenacidupAyena grAhyam, na caitat saMsargavizeSamapratItya zakyam buddherarthabhedamantareNa nirUpayitumazakyAt, padArthamAtre cAbhrAntatvasiddhau na kiJcit, anAtasAdhAraNyAt, eteSAM saMsarge'yamabhrAnta iti zakyamiti cet ? na eteSAM saMsarge ityasyA eva buddherasiddheH, ananubhUtacare smaraNAyogAt tadanubhavasya liGgAdhInatayA tasya ca vizeSaNAsiddhatvenAnupapatteriti / nApi dvitIya:- yogyatAmAtrasiddhAvapi saMsargAnizcayAt, vAkyasya ca tadekaphalatvAt, yogyatAmAtrasya prAgeva siddheH, anyathA tadasiddhAvAsannasA kAlapadasmAritatvAdityeva hetuH syAt, tathA cAgninA siJcedityAdinA smAritairanekAntaH, tathAvidhAnAM sarvathA saMsargAyogyatvAditi / dvitIye'pi prayoge heturAkAGkSAdimattve satIti tatra keyamAkAGkSA nAma, na tAvad vizeSaNavizeSyabhAvaH, tasya saMsargasvabhAvatayA sAdhyatvAt nApi tadyogyatA, yogyatayeva gatArthatvAt ?, nApyavinAbhAvaH, nIlaM saroja mityAdau tadabhAve'pi vAkyArthapratyayAt tatrApi saamaany| kSiptavizeSayoravinAbhAvo'stIti cet ?, na- aho vimalaM jalaM nadyA:, kacche mahiSazcaratItyAdau vAkyabhedAnupapattiprasaGgAt ?, nApi pratipatturjijJAsA, paTo bhavatItyAdau zuklAdijijJAsAyAM raktaH paTo bhavatItyasyaikadezavat sarvadA vAkyAparyavasAnaprasaGgAt, guNa- kriyAdyazeSavizeSajijJAsAyAmapi padasmAritavizeSajijJAsA AkAllA, paTa ityukte kiMrUpaH kutra kiM karotItyAdirUpajijJAsA, tatra bhavatItyukte kiM karotItyeSaiva parasmAritaviSayA, na tu kiMrUpa ityAdipi, yadA tu rakta ityucyate tadA kiMrUpa ityeSA'pi smAritaviSayA syAt iti na kiJcidanupapannamiti cet ? evaM tarhi cakSuSI nimIlya, paribhAvayatu bhavAn kimasyAM jAtAyAmanvayapratyayo'tha jJAtAyAmiti, tatra prathame nAnayA vyabhicAra 368 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNiyA samalato nyopdeshH| 369 tRNatvena vyabhicArajhAnasya tenaiva rUpeNa kAraNatAgrahavirodhitvAt , avacchedakaudAsInyena tRNatvasamAnAvyAvartanAya heturvizeSaNIyaH, magaHsaMyogAdivat sattAmAtreNopayogAt, AsattiyogyatAmAtreNa viziSTastu nizcito'pi na yamako'yameti putrI rAjJaH puruSo'pasAryatAmityAdau vyabhicArAt, dvitIyastu syAdapi, yadyanumAnAntaravat tatsadbhAve'pi tajjJAnavaidhuryAdanvaya pratyayo na jAyate, na tvetadasti, AsattiyogyatAmAtrapratisandhAnAdeva sAkAGkasya sarvatra vAkyArthapratyayAt, nivRttAkAisya ca tadabhAvAt , kathameSa nizcayaH sAkAGkSa evaM pratyeti na tu jJAtAkAGkSa iti cet ! tAvanmAneNopapattAanupalabhyamAnajJAnakalpanA'nupapatteH, anyatra tathA darzanAca, yadA hi dUrAd dRSTasAmAnyo jijJAsate- ko'yamiti, pratyAsIdaMzca sthAgurayamiti pratyeti, tadA'sya jJAtumahamicchAmItyanuvyavasAyAbhAve'pi sthANurayamityarthapratyayo bhavati, tathehApyavizeSAd vizeSopasthAnakAle saMsAvigatireva, na tu jijJAsA'vagatiriti, na ca vizeSopasthAnAt prAgeva jijJAsAvagatiH prakRto. payoginI, tAvanmAtrasyAnAkAtvAt , na caivambhUto'yamekAntiko hetuH, yadA hyayameti putro rAjJaH puruSo'pasAryatAmiti vaktozcArayati zrotA ca vyAsAdinA nimittenAyameti putra ityazrutvaiva rAjJaH puruSo'pasAryatAmiti zRNoti tadA'styAkAGkAdimatve sati padakadambatvam , na ca smAritArthasaMsargajJAnapUrvakatvamiti, syAdetat , yAvarasamabhivyAhRtatvena vizeSite hetau nAyaM doSaH, kutastahi katipayapadazrAviNaH saMsargapratyayaH, aliGga eva liGgatvAdhyAropAt, etAvAnevAyaM samabhivyAhAra iti tatra zroturabhimAnaH, na- tatsaMdehe'pi zrutA'nurUpasaMsargA'vamamAt, bhavati hi tatra pratyayo na jAne kimaparamanenoktametAvadeva zrutaM yad rAjJaH puruSo'yamapasAryatAmiti, bhrAntirasAviti cet / na tAvadasau duSTendriyajA, parokSAkAratvAt , na liGgabhAsajA, liGgAbhimAnAbhAve'pi jAyamAnatvAt , etAvatpadakadambapratisandhAnameva tAM janayatIti cet ? yadyevametadevAduSTaM tadabhrAnti janayat kena vAraNIyam , vyAptipratisandhAnaM vinA'pi tasya saMsargapratyAyane sAmavidhAraNAt, cakSurAdivat , nAstyeva tatra saMsargapratyayo'saMsargAgrahamAtreNa tu tathA vyavahAra iti cet ? tahi yAvatsamabhivyAhAregApi vizeSaNenApratIkAraH, tathAbhUtasyAnAptavAkyasya saMsargajJAnapUrvakatvAbhAvAt , asaMsargAgrahapUrvakatvamAtre sAdhye na vyabhicAra iti cet ? evaM tarhi saMsargo na siddhayet, AptavAkyeSu setsyatIti cet ?, na- sarva viSayAptatvasyAsiddheH, yatra kacidAptatvasyAnekAntikatvAt prakRtaviSaye cAptatvasiddhau saMsargavizeSasya prAgeva siddhayabhyupagamAdityuktam, ma ca sarvatra jijJAsA nivandhanam, ajijJAsorapi vAkyArthapratyayAt, AkAGkApadArthastahi kaH? jijJAsAM prati yogyatA, sA ca smAritatadAkSiptayoravinAbhAve sati zrotari tadutpAdyasaMsargAvagamaprAgabhAvaH, na ceSo'pi jJAnamapekSate, pratiyoginirUpaNAdhInanirUpaNatvAt tadabhAvanirUpaNasya ca viSayanirUpyatvAditIti / pratyakSamevaikaM pramANamabhyupagacchatazcArvAkasya pratyakSAbhAvAdIzvaramapalapataH zikSaNamapi tatraiva, tathA ca tadnthaH - " cAkistvAha - kiM yogyatAvizeSAgraheNa, yannopalabhyate tannAsti viparItamasti, na cezvarAdayastathA tato na santItyetadeva jyAyaH, evamanumAnAdivilopa iti cet ! nedamaniSTam , tathA ca lokavyavahAroccheda iti cet / na- sambhAvanAmAtreNa tatsiddheH, saMvAdena ca prAmANyAbhimAnAditi, atrocyate-"dRSTyadRSTyone saMdeho bhAvAbhAvavinizcayAt / adRSTibAdhite heto pratyakSamapi durlabham // " sambhAvanA hi sandeha eva, tasmAcca vyavahArastasmin sati syAt , sa eva tu kutaH, darzanadazAyAM bhAvanizcayAt , adarzanadazAyAmabhAvAvadhAraNAt , tathA ca gRhAd vinirgatazcArvAkavarAko na nivateta, pratyuta putradAradhanAdyabhAvAvadhAraNAt sorastAI zokavikalo vikrozet , smaraNAnubhavAnnaivamiti cet na-pratiyogismaraNa evAbhAvaparicchedAt, parAvRtto'pi kathaM punarAsAdayiSyati, sattvAditi cet ? anupalammakAle'pi tarhi santIti na tAvanmAtreNAvadhAraNam , tadaivotpannA iti cet ? anupalambhena hetUnAM bAdhAt , abAdhe yA sa eva doSaH, ata eva pratyakSamapi na syAt- taddhetUnAM cakSurAdInAmanupalambhabAdhitatvAt , upalabhyanta eva golakAdaya iti cet ? na- tadupalabdheH pUrva teSAmanupalambhAt , na ca yogapadyaniyamaH, kAryakAraNabhAvAd" iti / avacchedakavinirmokemAnyatrApi kAryakAraNabhAva ityupadarzayati-tRNA'raNimaNyAdInAmiti / tuNatvenaiveti-tRNatvAvacchimasyAbhAve'pi araNyAdito varbhAvena tRNAbhAve vahibhAvalakSaNavyatirekavyabhicArajJAnasya tRNatvenaiva dharmeNa vahiniSThakAryatAnirUpitakAraNatvasya tRNe prahe prtibndhkvaadityrthH| avacchedakaudAsInyena avacchedakasya kasyacidapravezena "tRNatvasamAnAdhi. karaNatAgrahe" ityasya sthAne " tRNatvasAmAnAdhikaraNyena kAraNatAgrahe" iti pATho yuktaH, tRNaM vahnikAraNamityevaM kAraNatApraha ityrthH| virodhAbhAvAt tRNatvena vyabhicArajJAnasyApratibandhakatvAt / nanu kAraNatAyAH sasambandhikapadArtharavena Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nabopadezaH / kiraNatA virodhAbhAvAt / avacchedakarUpAnupasthitau kathamavaccheyakAraNatAmahaH kAraNatAyA sasambandhikapadArthatvena tatpratyakSe sambandhijJAnasya kAraNatvAditi cet ? na- " ayaM ghaTaH " iti samavAya pratyakSe vyabhicArAt / atha yena samavAyatvAdinA rUpeNa sasambandhikatA tena rUpeNa tatpratyakSe tasya hetutvAnna vyabhicAra iti cet ? na tathApi sasambandhikatAvacchedakaprakArakajJAnatvena hetutvamityatra sambandhimAtravRttitvasyaivAvacchedakapadArthatvAt prakRte ca iyaM vahnivyaktistRNajanyeti kAraNatApratyakSa. syApi tRNakAryatAzrayamAtravRtyaitadvadditvaprakAraka jJAna sAdhyatvasambhavAt yadvA iyaM vahnivyaktistRNajanyeti pratyakSasyaitadvahnitvAvacchinna kAryatAvagAhitve'pyavacchedakatvAMze bhramatve'pi kAryatAMze pramAtvAnna ko'pi doSaH / athAnvayavyatirekAmahAprakArakajAtyA kAryatvakalpanAsnaucityAt tathAbhUtazaktyA kAraNatvameva sasambandhikapadArthapratyakSe sambandhijJAnasya kAraNatvAdavaccheda karUpa sambandhijJAne satyevAvacchedyakAraNatvapraho nAnyathetyavacchedaka - dharmAnupasthitau kAraNatvapraho na sambhavatItyAzaGkate - avacchedakarUpAnupasthitAviti / samAdhatte neti- ayaM ghaTa iti pratyakSe ghaTatvaprakArakedavizeSya ke samavAyo'pi saMsargatayA bhAsata iti samavAyasyApi tat pratyakSaM bhavati, na ca tataH prAg ghaTatvena ghaTasya sambandhinaH pratyakSaM samasti yat kAraNaM bhavediti sambandhipratyakSamantarA'pi sasambandhikasamavAyajJAnasya bhAvena vyabhicArAbhiruktakArya kAraNabhAvasthAsambhavAdityarthaH / nanvayaM ghaTa iti pratyakSe samavAyaH saMsargatayaiva bhAsate na nityasambandhatvalakSaNasamavAyatvena, niruktasamavAyasvenaiva ca tasya sasambandhikapadArthasvamatastena rUpeNa tatpratyakSatvAvacchinnaM pratyeva sambandhijJAnasya hetutvAdayaM ghaTa iti pratyakSasya kAryatAvacchedakadharmAnAkrAntatvAnna vyabhicAra ityAzaGkate - atheti / tena rUpeNa samavAyatvena rUpeNa / tatpratyakSe samavAya pratyakSe / tasya sambandhijJAnasya / samAdhatte-neti / tathApi uktaprakAreNa kAryakAraNabhAvAzrayaNenAyaM ghaTa iti samavAya pratyakSe vyabhicAraparihAre'pi / "sasambandhitAvacchedakaprakArakajJAnatvena " ityasya sthAne " sasambandhikatAvacchedakaprakArakapratyakSatvAvacchinnaM prati sambandhitAvacchedakaprakArakajJAnatvena " iti pATho yuktaH / sambandhimAtreti tathA ca sasambandhipadArthavRttiprakArakapratyakSatvAvacchinnaM prati sambandhivRttiprakArakajJAnatvena kAraNatvamityatraivokta kAryakAraNabhAvaparyavasAnam, sambandhatvasya sasambandhisamavAya mAtravRttitvAbhAvAt saMsargasya saMsargatayaiva mAnam tadvizeSaNasya vizeSaNatvameva na prakAratvamiti samvandhatvasyAyaM ghaTa iti pratyakSa prakAratvAbhAvAt sasambandhikasamavAyamAtravartinaH samavAyatvasyApi tatra prakAratvAbhAvAdayaM ghaTa iti samavAya pratyakSasya kAryatAvacchedakagharmAnAkAntatvAt tatra vyabhicAraH parihRta eva bhavati / vahnitRRNayoH kAryakAraNabhAve tRNaniSTakAraNatAyA AzrayatayA sambandhi tRNaM nirUpakatayA vahnivyaktirna tu vahnimAtraM vyabhicAreNa tRNaniSThakAraNatAyA vahninAtranirUpitatvAbhAvAt evaM ca niruktakAraNatApratyakSa miyaM vahivyaktistRNajanyetyAkArakaM tasya tRNakAryatAzrayavahnivyaktirUpasambandhimAtravRttyetadvahnitvaprakAraka jJAnajanyatvena vyabhicArAbhAvAdityAha - prakRte ceti / iyaM vahivyaktistRNajanyeti vahi-tRNayoH kAryakAraNabhAvapratyakSaM tRNatvAvacchinnakAraNatAnirUpitaitadvadvitvAvacchinnakAryatAvatI vahnivyaktiriya misyAkArakatvena tRganirUpitavahniniSThakAryatAyAmetadvahnitvAvacchinnatvasyAbhAve'pyetadvahritvAvacchinnatvasyAvagAhanAt tadeze bhramatve'pyetadvahnivyatau tRNanirUpita kAryatAyAH sattvAt tadaMze pramAtmakameva, tasya ca vahniniSThayaktitvaprakArakajJAnajanyatvamastyeveti na kazcid doSa iti kalpAntaramAha- yadveti / nanu tRNasattve etadvadvisattvaM tRNAbhAva etadvahRyabhAva ityevamanvayavyatirekapraho nAtra sambhavati etadvahnivyakterapUrvatvena tasyAH kadAcidapi pUrva tRNato'bhAvAd vaDhdhantarasya tRNAntarAt pUrvaM bhAve'pi tatraitadvahritvasyAbhAvAditi naitadvahritvena tRNatvena kAryakAraNabhAvagrahaH sambhavati, tRNajanyavahnimAtravartivadvitvAvAntarajAtezca nAnvayavyatirekagraha prakAratvamiti na tayA kAryakAraNabhAvakalpanA yukteti tRNA-'raNi-maNiSvekA vacanukUlA zaktirasti, tayaiva tRNAdInAM vahitvAvacchinnaM prati kAraNatvamiti tRNaniSThaniruktazaktyavacchinnakAraNatAnirUpita kAryatAvacchedakaM vahnitvamevetyA rekate - atheti / " athAnvayavyatirekAgraddAprakArakajAtyA ' ityasya sthAne " athAnvayavyatireka hA prakArajAtyA " iti pATho yuktaH, tathAkalpanA'naucityaM vApratyakSIbhUtasya bahnitvAvAntarajAtitrayasya kalpane gauravAdeva / tathAbhUtazaktyA anvayavyatirekaprahAprakArIbhUta tRNAraNimaNyanugatavahvayatu " 370 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalahato nayopadezaH / 371 kalpyatAM lAghavAt iti cet ? na- tRNAdeH phUtkArAdisahakAriniyamAnupapattermaNiphUtkArAdinApi vahnayAdyutpattiprasaGgAt, tathA ca phUtkArAdijanyavijAtIyavahau tRNavAdinA hetutvasyAvazyakatvAt , na ca tRNaphUtkArAdisaMyogeSveva zaktiriti na tanniyamAnupapattiH, tarhi tRNatvAdinA tRNAdInAmahetutve'kAraNatvenaiva sAmayikazaktivizeSakalpanaprasaGgAt, tathAbhUtAbhAvavizeSasyaiva vA tatraucityAnnAyamapi / vahnau jAtibhedasyAnubhavikatvAdeva tattadavacchinne tRNatvAdinA hetutvamityanye, vazitvAvacchinne vilakSaNokUlazaktyA / lAghavAditi- tathAbhUtA zaktirekaivetyanekajAtikalpanA'pekSayakazaktikalpane lAghavAdityarthaH / phUtkAra sahakRtAt tRNAdeva vahayutpattinirmanthanasahakRtAdaraNereva vadhutpattiH sUryakiraNasaMyogasahakRtAnmaNereva vahayutpattiriti tRNAdeH phUtkArAyeva sahakArIti niyamo na bhavet , phUtkArAdInAM vaDyanukUlazaktimata evaM sahakAritvena phUtkArasacivAraNyAdito'pi vahnirutpadye teti samAdhatte-neti / tathA ca vahiM pratyekazaktimattvena taNAdInAM kAraNatvasya kalpayitamazakyatve ca / / padAnnirmanthanaravikiraNasaMyogayorupagrahaH, tRNasvAdinetyatrAdipadAdaraNitvamaNitvayorupagrahaH, evaM ca phUtkArajanyavijAtIyavAda prati tRNatvena tRNasya, nirmanyanajanyavijAtIyavati prati aragitvenAraNeH, taraNikiraNapratiphalana janyavijAtIyavahi prati maNitvena. maNezca hetutvasyA''vazyakatvAdityarthaH / nanu tRNaphUtkArasaMyoge nirmanthanAraNisaMbandhe taraNikiraNamaNisaMyoga ca vaDyanu. kUlazaktirekopeyate, tAdRzazaktimattvena tRNaphUtkArasaMyogAdInAM vahiM prati kAraNatve noktadoSaprasaGga ityAzaGkaya pratikSipatina ceti| na tanniyamAnupapattiH na shkaariniymaanuppttiH| yat kAraNaM tat kAryAnukUlazaktimat , yacca na kAraNaM na tat kAryAnukUlazaktimaditi kAryakAraNeSu kAryAnukUlazakveriva kAryAkAraNeSu kAryAnanukUlazaktarapi svasamayasiddhAyAH kalpanaM syAda, evaM ca suNatvAdinA tRNAdInAM vahikAraNatvAbhAve tevvakAraNatvena svasamayasiddhasya zaktivizeSasya kalpana prasajyeteti samAdhatte- tIti ! tathAbhUtati- tRNaphUtkArasaMyogabhinnatve sati araNinirmandhanasambandhabhinnatve sati taraNikiraNasaMyogabhinno yastadbhinnatvarUpAnyatamatvAtmakAbhAvavizeSasyaiva vA tatra tRNaphUtkArasaMyogAdiSu vahikAraNatAvacchedakatayA kalpanaucitya prasaGgAdityarthaH / bhavatvanyatamatvenaiva kAraNatvaM kiM nazchinnamityata Aha- nAyamapIti- anyatamatvena kAraNasvamapi na sambhavati, anyatamatvasya bhedakUTAvacchinnabhedarUpatayA tatra kUTatvasyakaviziSTAparatvAtmakatvena vizeSya-vizeSaNabhAve vinigamanAvirahAdanyatamatvasyAnekarUpatayA tadavacchinna kaarnnvsyaapynektvprsnggaadityrthH| evaM ca pahitvAvAntarajAtitrayasya pratyakSasiddhasyaiva taNAdijanyatAvacchedakatvamiti vijAyatIyavahitvAvacchinnaM prati tRNatvena, vijAtIyavahitvAvacchinaM prati araNitvena, vijAtIyavAhitvAvacchinnaM prati maNitvena kAraNatvamityevaM kAryakAraNabhAvatrayakalpanameva jyAya ityAivahau jAtibhedasyati / anye iti- udayanAcAryAH, tathA ca tandrathaH- "phUtkAreNa tRNAdereva, nirmanthanenAraNeraiva.. pratiphalitataraNikiraNairmaNereveti prakAraniyamavat tenaiva vyajyamAnasya kAryajAtibhedasya bhAvAt , dRzyate ca pAvakatvAvizeSe'pi pradIpaH prAsAdodaracyApakamAlokamArabhate, na tathA jvAlAjAlajaTilo'pi dArudahano nitarAM ca kArISaH / yastu taM nAkalayet sa kAryasAmAnyena kAraNamAtramanuminuyAditi kimanupapannam , evaM tarhi dhUmAdAvapi kazcidanupalakSaNIyo vizeSaH syAt , yasya dahanApekSeti na dhUmAdisAmAnyAd vahnisAmAnyAdisiddhiH, etena vyatireko vyAkhyAtaH, tathA ca kAryAnupalabdhi. liGgabhaGge svabhAvasyApya siddhergatamanumAneneti cet ? pratyakSAnupalambhagocaro jAtibhedo na kAryaprayojaka iti vadato bauddhasya zirasyeSa prahAraH, asmAkaM tu yatsAmAnyAkAntayoryayoranvaya-vyatirekavattA tayostathaiva hetuhetumadbhAvanizcayaH, tathA cAvAntaravizeSasadbhAve'pi na no virodhaH, kiM punastArNAdau dahanasAmAnyasya prayojaka tRNAdInAM vizeSa eva niyatatvAditi cet ? tejomAtrotpattau pavano nimittam, avayavasaMyogo'samavAyI, tejo'vayavAH samavAyinaH, iyameva sAmagrI gurutvavad dravyasahitA piNDitasya, iyameva tejogatamudbhUtasparzamapekSya dahanam , tatrApi jalaM prApya divyam , pArthivaM prApya bhaumam , umaya prApyaudaryamArabhata iti svayamUhanIyamiti / " anantaramullikhite udayanAcAryaprantha eva "iyameva tejogatamudbhUtasparzamapekSya dahanam" ityuktyA prAcInanaiyAyikAnAmudayanAcAryaprabhRtInAmeva matametat, yaduta- vahitvAvacchinne vilakSaNoSNavattejaH kAraNamiti, yuktaM caitat, anyamatopadarzane vahivAvAntarajAtyavacchinne tRNatvAdinA kAragatvopadarzane'pi vahnitvAvacchinne Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / SNasparzavattejaH kAraNamiti navyAH, tejasvena tatra hetutvam, vyaNukAtmakavahnau tRNatvAdinA, trasareNvAdiniSThavaijAtyAvacchinne vyaNukAdiniSThava hnitvenetyetasmAt kacidekAntena kaMcizva vikalpena daNDatvAdinA ghaTAdau tRNatvAdinA ca vahnivizeSAdau kAraNatAyuktAgamabalAt tatvajJAnatvena karmavizeSatvAdinA ca kAraNatAssvazyakIti nAnupAyavAdaH zreyAniti naiyAyikAdayaH / 372 vayaM tu brUmaH - tanvoreva paTo na kapAlAderiti, kuna iti prabhe svabhAvAdeveti yaduttaraM tatra praznottare kiM hetuviSaye, uta niyAmakaviSaye ? ubhayatrApi kiM dharmyAlambane, uta dharmAlambane ? Adhe-tantujanyakapAlAjanyapade svabhAvo heturityAgatam, sa ca svAtmaivetyAtmAzrayaH, dvitIye'pi sa eva doSaH svasya svaniyAmakatvAsambhavAt, bhedagarbhaniyAmakasyaiva jijJAsitatvAcca na tRtIyaH- dharmahetorajijJA si 63 "C kasyacit kAraNasyAnupadarzanAd vahnisvAvacchine kiM kAraNamityAkAGkSAyAstanmate'nivRtteH tasmAdanyamatamevaitat / tathA va mityanye " ityasya sthAne " miti / anye " iti pAThaH " kAraNamiti " iti sthAne " kAraNamiti / " iti pAThaH / 'navyAH, ityasya sthAne " navyAstu iti pAThena bhAvyam, tasya tejasvenetyAdyA primagranthe samanvaya iti bodhyam / tatra vahitvAvacchine / tRNatvAdityanantaraM hetutvamityanuSajyate, evamagre'pi tejastvAvAntara jAte: paramANvAtmakatejasyanupagamAnna dvayaNukAtmakavahI paramANuniSThavahnikhena kAraNatvasambhava iti dvyaNukAtmakavahau tRNatvAdinA hetutvamaGgIkRtam / trasareNvAdiniSTheti dvyaNuke tejastvAvAntaravahnitvajAtiH sambhavatIti tadrUpeNa dvyaNukAtmaka vastrasareNvAtmakavahnigatavaijAtyAvacchinnaM prati kAraNatvaM sambhavatIti / upasaMharati- tasmAditi / " netyatasmAt " ityasya sthAne neti, tasmAt " iti pATho yuktaH / kacidekAnteneti ghaTAdau daNDAderdaNDatvAdinA yat kAraNatvaM tadekAntena na hi daNDAdikamantareNa kasyApi ghaTAdijAtIyasya sambhava iti, vahnivizeSAdau tRNatvAdinA tRNAderyat kAraNatvaM tad vikalpena, tRNAd vA maNvAdito vA vahnivizeSAdeH sambhava iti / kAraNatAyuktAgama ityasya sthAne " kAraNatA yuktA, Agama " iti pATho yuktaH / tatrajJAnatveneti- mokSaM prati tattvajJAnasvena karmavizeSasvAdinA ca kAraNatA'vazyamabhyupeyetyarthaH / iti etasmAt kAraNAt / anupAyavAdaH niyativAdinAM svabhAvAdeva kAryamAtramupajAyate na kasyacit kiJcit kAraNamiti tatvajJAnAdikamantareNApi mokSo bhaviSyatyeveti na tadarthamAyAso vidheya ityanupAyavAdo na zreyAn na yukta iti naiyAyikAdayo vadantItyarthaH / 64 ** " 37 "" svayaM niyativAdakhaNDanamupadarzayati- vayaM sthiti- syAdvAdino'smadAdaya ityarthaH / " riti, kuta" ityasya sthAne " riti kuta " iti pATho yuktaH / kiM hetuviSaye iti- tantoreva paTo na kapAlAderiti kasmAddhetoriti hetuviSayaH praznaH, tantoreva paTo na kapAlAderiti svabhAvAdeveti hetuviSayakamuttaramityevaM praznottare kiM hetuviSaye ityarthaH, uta niyAmaka viSaye iti tantoreva paTo na kapAlAderiti kasmAnniyAmakAditi niyAmakaviSayaH praznaH, tantoreva paTo na kapAlAderiti svabhAvAdeva niyAmakAdityevaM kiM niyAmakaviSaye praznottare ityarthaH / ubhayatrApi hetuviSayapraznottarayorniyAmakaviSayapraznottarayozca / Adhe dharmyAlambane hetuviSaye praznottare iti prathamapakSe / Agatam uttarasvarUpaM prAptam / dharmyAlambanapakSe svameva bhAvaH svabhAva ityetatpakSe vyutpattyA svabhAva: svameva bhavet tathA ca svasmAdeva bhavatIti na caikasyaiva paurvAparyaniyata kAryakAraNabhAvaH saMbhavatyAtmAzrayazcAtra doSa ityAha- sa ceti svabhAvazcetyarthaH / dvitIye'pi dharmyAlambane niyAmakaviSaye praznottare iti dvitIyapakSe'pi / sa eva AtmAzraya eva yathA''tmAzrayAt svaM na svasya hetustathA''tmAzrayAt svaM na svasya niyAmakamityAha - svasyeti / jijJAsitaviSayatvAt praznasya nahi svaM svaniyamakArIti svabhinnaniyamakAriNo jijJAsitatvAt tadviSayaka praznasyottaraM svabhinnaniyAmaka viSayakameva bhavitumarhatIti niruktottarasya svAtmaniyAmakagocarasya na tathAtvasambhava ityAha- medagarbheti / na tRtIya iti dharmAlambane hetuviSayapraznottare iti tRtIyapakSo'pi na yukta ityarthaH / nirukaniSedhe'pi pUrvoktameva hetumupadarzayati- dharmahetoriti / nApi caturtha iti dharmAlambane niyAmakaviSaye pranosare iti - Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / tatvAt, nApi caturtha:- paDhe tantujanyatva - kapAlAjanyatvadharmazAlitvasya tatsvabhAvaniyamyatve nirUpakatvena svasyaiva pravezAt / etena tattatprakArakezvarecchA-jJAnarUpAyA niyaterniyAmakatvamapi pAmarAbhyupagataM nirastam / tasmAt svabhAvo nAma svahetustasmAduktadharmazAlitvamityeva vyAkhyAtumucitam / tAvaddharmAvacchinnatadvyaktyupapattau tAvaddharmaviziSTatannirUpita bhavyatAnupravezenaiva taddhetorvyApriyamANatvAdi (svA) nAditvA (gha) - dhyavadhimatpravAhasyAnavasthAdidoSAnanupAtAt / ayameva jainAnAM tathAbhavyatvahetutApravAdaH, etadanabhyupagame ca tIrthakarA 'tIrthakara pratyekabuddha-buddhabodhitAdisiddhakAryabhedaH kathamupapAdanIyaH, tatrAnyapuSkalahesvabhAvAt, atheyaM caitrAvalokita maitra nirmitanI letara ghaTatvAdinApi kAryatA syAditi cet ? syAdeva kiM naH 373 64 caturtho'pi na yukta ityarthaH / tatra hetumAha- paTa iti / tatsvabhAvaniyamyatve paTagatatantujanyatva-kapAlAjanyatvAtmakasvabhAvaniyamyatve, niyamyaM nirUpyam, niyAmakaM ca nirUpakam, na ca svameva svasya nirUpakam prakRte tu nirUpyameva nirUpakazarIre praviSTamiti nirUpyatvena svasyaiva pravezAdAtmAzrayApAtena nedamapyuttaraM samIcInamityarthaH / etenetyasya nirastamityanenAnvayaH / etena niyAmakazarIrapravezaprayuktanirUpakatvata AtmAzrayApAtena / tattaditi- yathA paDhe yattantujanyatvakapAlAjanyatvAtmaka dharmastatprakArikA yezvarecchA tatprakArakaM vA yadIzvarajJAnaM tadrUpAyAstadAtmikAyA niyaterniyAmakatvamapi ghaTagato dharmasya niyamyasya niruktaniyAmakazarIrasanniviSTatayA nirUpakatvata AtmAzrayaprasaGgadoSa prastamataH pAmarAbhyupagataM mUrkhakalpavidvanmanyastro kRtaM khaNDitamava seyamityarthaH / tasmAt svabhAvAdeva - svahetuta eva paTe tantujanyatvakapAlAjanyasvadharmazAlitvamiti hetuhetumadbhAvo'smadAdyupagataH zreyAniti nigamayati- tasmAditi / tantujanyatva - kapAlAjanyasvAdiyAvaddharmaviziSTapaTavyaktastathA bhavyatvAdevotpAda iti tathAbhavyatvahetutApravAdaM jainAnAM saGgamayati- sAvaddharmAvacchinnatadvayaktyupapattAviti " tadvyaktyupapattau " ityasya sthAne " tadvayatyutpattau " iti pAThaH samyag, asya taddhetorvyApriyamANatvAdityanenAnvayaH / tannirUpiteti-- tadvyaktinirUpitetyarthaH / bhavyatA'nupravezenaiveti- nazyekasmAt kAraNAdeva kAryamupajAyate kintu kAraNakUTalakSaNasAmagrIta eva, ata eva nahyekaM kiJcijjanakaM kintu sAmagrI vaijaniketi prAcIna gIyate, sAmasyAM ca kAraNAntarasannivezavat tAvaddharmaviziSTatadvyaktinirUpita mavyatvamapi pratrizatItyevaM bhavyatvAnupravezenaivetyarthaH / di (tva) nAditvA (dya ) vadhya " ityasya sthAne "dityanAdyavadhya " iti pAThaH samyak iti etasmAt kAraNAt, anAdyavadhyavadhimatpravAhasyeti- avadhirhetuH avadhimat kAryam, tayoH pravAhaH- paramparA, tathA anAdizcAsAvavadhyavadhimatpravAhazvAnAdyavadhyavadhimatpravAhastasyetyarthaH, anAdyavadhyavadhimatpravAhasya tathAbhavyatvAdeva bhAvena bhavyatvasvabhAvAd bhavatastasyAnavasthAdidoSAna nupAtAt, anavasthitasvarUpe tasminnanavasthAmantareNa tathAbhavyatvamevAnupapannamiti prAmANikIyamanavasthA na doSAvahetyanavasthAyA bhAve'pi tasyA na doSarUpatetyevamanavasthAdidoSAnanupAtAdityarthaH / ayameva kAraNakUTe tAvaddharmaviziSTatayA kinirUpita bhavyatvAnupravezena taddhetostAvaddharmAvacchinnatadvyatayutpattau vyApriyamANatvamityabhyupa gamavAda eva / etadanabhyupagame ca niruktatathA bhavyasvahetutAvAdAnabhyupagame ca / tIrthakareti - yastIrthakaro bhUtvA siddhayati sa tIrthaMkarasiddhaH, yacAtIrthakara eva siddhayati soDatIrthaMkarasiddhaH, evamagre'pi tattvajJAnAdito mokSamAsAdayatAM jIvAnAM yo'yaM tIrthaMkarasiddhAdilakSaNakAryabhedaH sa tathAmavyatvasya kAraNatvasvIkAramantareNa kathamupapAdanIyaH, upapAdayitumazakya ityarthaH / tatra hetumAha tatreti tIrthakara siddhAdikAryabhede ityarthaH / abhyapuSkaladdetvabhAvAditi - kevalajJAnAdikAraNakadambakaM sarvatra samAnameva, kintu tathAbhavyasvAnyeva pratiniyatakAryanirUpitAni vibhinnAni kAraNAni tatpravezata eva sAdhyA api bheda:, tathAbhavyatvasya kAraNatvAnabhyupagame tu tathAbhavyasvAnyasya puSkalahetoH sAmagrIlakSaNasya kAryavibhedakasyAbhAvAdityarthaH / nanu kArye yAvanto dharmAH sambhavanti tAvaddharmaviziSTakAryavyakti prati tathAbhavyasvasyAbhihitasvarUpasya kAraNatvAbhyupagame tAvaddharmAvacchinnatvamapi kAryatAyAM syAt tathA ca kutracid ghaTe caitrAvalokitatvaM maitranirmitatvaM nIletaratvaM ghaTatvAdikaM cAstIti tAvaddharmAvacchinnA ghaTaniSThakAryatA''pAyata ityAzaGkate - athaivamiti / iSTApattirevAtra samAdhAnamityAha - syAdeveti- caitrAvalokitamaitranirmitanIletaraghaTatvAdinA kAryatA syAdevetyarthaH / kiM nazchinnaM tathAbhavyasvakAraNatvanA dinAM Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / chinnam , tathAbhanyatvakAryatAyAstathAbhAve'pi dRSTadaNDAdikAryatAyA ghaTatvAdyavacchedenaiva yathAdarzanamabhyupagamena pravRttyAdivyavahArAnucchedAt , iSyate cAnanyagatyA pareNApyarthasamAjasiddhadharmeNApi parAmarza-tattva janAnAM na kimapyevamabhyupagame chinnaM khaNDitaM bhavati / nanyevaM ghaTatvAdisAmAnyadharmamAtrAvacchinna kAryatAyA abhAvAt tanirUpitadaNDavAyavacchilakAraNatAyA apyabhAvena ghaTAdyArthinastanimittadaNDAdisammelanapravRttyAdivyavahArocchedaH prasajyetetyata Aha-tathAbhavyatvakAryatAyA iti- tathAbhavyatvaniSThakAraNatAnirUpitakAryatAyA ityarthaH / tathAbhAve'pi caitrAvalokitamaitranirmitanIletaraghaTatvAdyavacchinatvasya bhaave'pi| dRSTeti- dRSTA anvaya-vyatirekaprahasacivapratyakSaviSayIbhUtA yA daNDasvAdya. vacchinnakAraNatAnirUpitakAryatA tasyAH, ghaTatvAdyavacchedenaiva ghaTatvAdyavacchinnatvenaiva, yathAdarzanamabhyupagamena- pratyakSamanatikramya svIkAreNa, ghaTAdikAryasampAdanArtha daNDAdikAraNasaGTanAdiviSayakapravRttyAdivyavahArecchAbhAvAdityarthaH / pratyekadharmaprayojakAnekasAmagrIprayojyatvalakSaNArthacamAjasiddhatvAkAntadharmeNApi kAryatvaM naiyAyikAdibhirapyupeyata iti tadrUpeNa tathAbhavyatvanirUpitakAryatvakalpanA nAdRSTacarItyAha- iSyate ceti- abhyupagamyate cetyarthaH / anamyagatyA vyatirekavyabhicAranivArakaprakArAntarAbhAvena / pareNApi naiyAyikAdinA'pi / arthasamAjasiddhadharmeNApi svaghaTakapratyekadharmaprayojakasAmagrIsamudAyaprayojyadharmeNApi / parAmarzati- vahilyApyadhUmavAn parvata iti parAmarzAt parvato vahinamAnityanumitirupajAyate, vahivyApyAlokavAn parvata iti parAmarzAdapi parvato vahnimAnityanumitirupajAyata iti vahivyApyadhUmatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaparvatatvAvacchinnavizeSyatAkanizcayAtmakaparAmarzAbhAve'pi vahivyApyAlokatvAvacchinna prakAratAnirUpitaparvatatvAvacchinnavizeSyatAkanizcayAtmakaparAmarzAt parvatatvAvacchinnAvazeSyatAnirUpitavAhatvAvacchinnaprakAratAkAnumityutpattavyatirekavyabhicAreNa vahnitvAvacchinnaprakAratA. nirUpitaparvatatvAvacchinnavizeSyatAkAnumititvAvacchinnaM prati na parvatatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitavahivyApyadhUmatvAvacchinnaprakAratAnirUpakanizcayatvena kAraNatvaM kintu vahivyApyadhUmavAn parvata iti parAmarzAvyavahitottaranirukAnumititvAvacchinnaM prati niruktaparAmarzatvena kAraNatvam , evaM vahivyApyAlokavAn parvata iti parAmarzAvyavahitottaraniruktAnumititvAvacchinnaM prati yadivyApyAlokavAn parvata iti parAmarzasvena kAraNatvamityevAbhyupagantavyam, tacAnumitisAmAnya prati vyAptijJAnasAmAnya kAraNamityanumititvaM vyAptijJAnasya kAryatAvacchedakam , vahiprakArakatvaM ca tatra vyAptI vahinirUpitatvajJAnaprayojyamiti tadvayAptivizeSyakasya nirUpitatvasambandhena vahniprakArakasya vaddinanirUpitatvaprakArakasya vA jJAnasya kAryatAvacchedakam, parvataniSThavizedhyatAkatvaM cAnumitau vyApyajJAne parvataniSThavizeSyakatvaprayojyamiti parvataniSThavizeSyatAkatvamanumitau parvatavizeSyakavyApyajJAnasya kAryatAvacchedakam , tadavyavahitottaratvAvacchinnaM prati tadeva kAraNamiti parAmarzAvyavahitottaratvAvacchinnaM prati parAmarzaH kAraNamiti parAmarzAvyavahitottaratvaM parAmarzasya kAryatAvacchedakatvam, teSAM ca sarveSAM parvatatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitavahinavyApyadhUmatvAvacchinna prakAratAkanizcayAtmakaparAmarzAvyavahitottaraparvatatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitavahinatyAvacchinnaprakAratAkAnumititvazarIre praviSTatvamiti bhavatyarvasamAjasiddhena nirutadharmeNa parAmarzanirUpitakAryatA, evaM tattvajJAnAdinirUpitA svAvyavahitottaramokSatvAdyavacchinnakAryatA'pi tthetyrthH| tathA kAlasya dezasyApi kAraNatvaM paramate'vazyamabhyupeyamiti tada. pekSayA lAghavAdekasya tathA bhavyattasyaiva kAraNatvaM yukaM tata eva niyatakAlaniyatadezavibhinnakAryotpattisambhavena kAryakatvaikakAle nAnAkAryotpattyekadeze nAnAkAryotpattyAdervAraNasambhavAdityAha-kiJceti / dhArAvAhikasthale iti- ghaTe cakSussaMyogA. nantaraM yAvatkAlaM viSayAntareNa saha cakSussaMyogo na bhavati kintu pUrvakAlIna eva ghaTacakSussaMyoga eka eva tAvatkAlIno'vatiSThate, tatra ghaTacakSussayogAt kAmikANi ghaTajJAnAni jAyante taddhArAvAhikasthalaM tatretyarthaH / "kAryekakalpanirAsAya" ityasya sthAne " kAryakatvanirAsAya" iti pATho yuktaH, yadeva pUrvapUrvajJAna prati kAraNa tadevottarottarajJAna prati yadi kAraNaM tadA kAraNabhedAbhAvAt kAryabhedo na syAt kintu kAryakatvamApadyatelyataH kAryakatvApattivAraNAyeti tadarthaH / tattatkSaNatvena kAlasya kAraNateti- tattajjJAnaM prati tattajjJAnAvyavahitapUrvavartitattatkSaNatvena kAlasya kAraNatvamiti tattatkAlaghaTitasAmagrIbhedAt tattajjJAnarUpa kAryabheda iti bhavati kAryakatvanirAsa ityarthaH / nanUttarottarajJAnaM prati pUrvapUrvajJAnaM kAraNamiti kAraNamedAt kAryabhedasya sambhavenetyetAvatApi kAryakatvanirAsasambhavena kiM kAlasya kAraNatvakalpanayetyata AhazAnAnAmiti / athavA "kAryakakalpanirAsAya" ityasya sthAne " kAryakakAlatvanirAsAya" iti pATho yuktaH, Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samanahato nyopdeyH| 375 nAdikAryatA( kAraNatA)svAvyavahitocarAnumiti tva-mokSasvAdinA / kizca, dhArAvAhisthale kAryakakaspanirAsAya tattatkSaNatvena kAlasya kAraNatA'vazyaM vAcyA, pUrvapUrvaghaTajJAnAnAM ghaTatvarUpavizeSaNajJAnasve. nottaraghaTajJAnahetutayA tatra kArya kAlasya nirAkartumazakyatvAt , ekajJAnakAle dvitIyAdisakalotpattedurvAratvAt / tathA kAryaka.dezyanirAsAya tattaddezIya kAraNatApyavazya vAcyA, kathamanyathA iha sAmagrIsamavadhAnAdetadghaTotpattirna syAt, ityayaM kAladharmAnupravezena RjusUtranayena svabhAva-niyatyoApAro'vazyaM pratipattavyaH, sAmAnyataH kAlahetutAyAH prAgabhAvasamavAyikAraNavidhayA svabhAva-niyatihetutAyAzca tasya caivaM sAmanaM- yathakaghaTAdAvakadaivotpannAnAM pAkajarUpa-rasa-gandha sparzAnAM madhye yadeva ghaTAyekasya samavAyikAraNaM tadevAparasyApi, ya eva ca tejassaMyogavizeSalakSaNapAka ekasyAsamavAyi kAraNaM sa evAparasthApItyevaM samavAyikAraNA-'samavAyikAraNAtmakakAraNabhedA bhAve'pi rUpaprAgabhAvAdInAM nimittakAraNAnAM bhedAd rUpa-rasa-gandha-sparzAtmakakAryANAM bhedaH, tathA dhArAvAhikasthale'pi pUrvottarakrameNotpannAnAM jJAnAnAM prAgabhAvalakSaNanimittakAraNabhedAd bhedaH sambhavedapi, kintu pAkajAnAM bhinnaprAgabhAvalakSaNakAraNaprabhavANAM yugapadevotpatterbhAvAd yathaikakAlatvaM tathA bhinnaprAgabhAvalakSaNakAraNaprabhavANAM dhArAvAhikamAnAnAmapi yugapadutpattiprasaGkata eka kAlatvamApAdyatetyatastadvAraNAyetyarthaH / tattatkSaNatvaneti-tattajjJAna prati tattajjJAnAvyavahitapUrvatattatkSaNatvena kAlasya kAraNatvam , tathA ca kAraNIbhUtAnAM tattatkSaNAnAmekadA'satAM kAlaiRtvAbhAvAt tarakAryANAmapi jJAnAnAM naikakAlatvamityarthaH / pUrvapUrvaghaTanAnAnAmiti- pUrvapUrvaghaTajJAnAnAmuttarottaraghaTajJAnAni prati yaH kAryakAraNabhAvaH sa tattaddhaTajJAnaM prati tattaddhaTajJAnAvyavahitapUrvavartitattadghaTajJAnatvena tattaddhadajJAnaM kAraNamityevaM na kintu viziSTabuddhi prati vizeSaNajJAnaM kAraNamiti sAmAnyakAryakAraNabhAvasya klaptatvena tadanurodhena ghaTatvaprakArakatvena ghaTatvaviziSTabuddhirUpatayottarottarajJAna prati pUrvapUrvaghaTa jJAnAnAM ghaTatvAtmakavizeSaNaviSayakatvena vizeSaNabuddhirUpatayeti ghaTajJAna prati ghaTatvajJAnatvena ghaTajJAnamityeva kAryakAraNabhAva iti tAdRzahetutayA kAryakakAlatvasya nirAkartumazakyatvAdityarthaH / "kArya kAlasya" ityasya sthAne " kAryakakAlatvasya" iti pATho yuktaH / evaM ca sati yadApadyate tadupadarzayati-ekajJAnakAla itipUrvajJAnotpatyavyavahitapUrvakAle yathA pUrvajJAnasya prAgabhAvastathA dvitIya-tRtIyAdikSaNabhAvinAM dhArAvAhikajJAnAnAmazeSANAmapi prAgabhAvAH santi, cakSurghaTasaMyogAdikaM kAraNAntaramapi vidyA iti sambhRtasAmagrItvAdekajJAnotpattikAla evaM dvitIyAdisakalajJAnotpattyApatterdhArAvAhikatvameva bhajyatetyatastattatkSaNatvena kAlasya tattajjJAnaM prati hetutA kAryakakAlatvaparihArAyA''vazyakItyarthaH / evaM kAryeka dezatvaparihArAya tattaddezIyatattaddhaTAdikaM prati tattaddezatvena dezasyApi kAraNatvamAvazyakamityAhatatheti / kAyaikadezyanirAsAya kAryakadezatvaparihArAya / tacaddezIyeti-tattaddezaniSThatyarthaH / kathamityasya na syAdityanenAnvayaH / anyathA tattaddezIyaghaTaM prati tattaddezavena dezasya kAraNatvAbhAve / iti evaMsvarUpaH / ayaM pratiniyatakAla-dezayoH pratiniyatakArye vyApAraH / kAladharmAnupravezena tattatkSaNAvyazvahitottarajAyamAnatattadghaTatvarUpakArya. tAvacchedakazarIre tattatkSaNatvarUpakAladharmasyAnupravezena / RjusUtranayena uttarottarakSaNaM prati pUrvapUrvakSaNasya kAraNatvamityabhyupagantR jusUtranayena, svabhAva-niyatyovyApAra ityatraivAyamiti pUrvoko'nveti / RjusUtranayena svabhAva-niyati. hetutApravAdasamarthanaM kRtvA saGkahanayena tatsamarthanamAvedayati- sAmAnyata iti- kAryatvAvacchinnaM prati kAlatvena kAlasya hetutAyA ityarthaH, asya pravAdasyatyanenAnvayaH / prAgabhAveti-prAgabhAvavidhayA svabhAvahetutAyAH samavAyikAraNaviSayA niyatihetutAyA ityevamanvayo'tra, etatkAlAntaramevAnenolattavyamiti svabhAvahetutA prAgabhAvakAraNatAvalambanena pravRttA, kapAle eva ghaTenotpattavyaM tantudhvatra paTenotpattavyamiti niyati hetutA samavAyikAraNahetutAvalambanena pravRttA, kAryamAnaM prati prAgabhAvasya kAraNatvaM bhAvakAryasAmAnya prati samavAyikAraNasya kAraNatvamiti paryavasitaH svabhAva-niyatihetutApravAda iti bodhyam / saGgahanayAbhiprAyeNaiveti- kAlaravana kAlamAtrasya prAgabhAvatvena prAgabhAvamAtrasya samavAyikAraNatvena samavAyikAraNamAtrasya kAryatvena kAryamAtrasya saGgrahaNaM saGgrahaNa nayAbhiprAyeNa sambhavati nAnyanayAbhiprAyeNetyanyanayAbhiprAyavyavacchedAyaivakAropAdAnam, evambhUtanayAbhiprAyeNa tathAbhavyatvameva tattatkAyajanakamiti nigamayati-tathA cati-RjusUtranaya tattatkSaNatvena tattatkArya prati kAraNatvasya saGgrahanayAbhiprAyeNa sAmAnyataH kAlavAdinA hetutvasya vyavasthitau cetyarthaH / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-saraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / pravAdasya saGgrahanayAbhiprAyeNaiva samarthayituM zakyatvAt , tathA ca dezatayA kAlatayA caikasyaivAhetutvaM lAghavAdayuktamityevambhUtamayAbhiprAyeNa tAhagavasthaM bhavyasvameva tathAbhavyatvanAmazAli tAzatattatkAryajanakamavazyamAstheyam , isthameva sakalAtiprasaGgabhaGgasambhavAt / athaivamativizeSeNa kAryakAraNabhAva. vizrAme asiddhasAdhyavizeSArtha [ sAdhanavizeSArtha ] sAdhanavizeSa pravRttyanupapattistAdRzatavyaktivizeSAvacchinnakAraNatAyAH pUrva durmahatvAt , iSTasAdhanatAjJAnasya ca pravRtti hetutvAditi cet ? maivam- kArya kAraNabhAvo hi vyAptivizeSa eva, sA ca sAmAnyato vizeSatazcAstyeva kintvagRhIta sAdhyasAdhanavizeSAvachinnAyAstasyA abubhukSitAnumAnasthale durghahatvenAnumityaprayojakatayA sAmAnyAvacchinnavyAya. "caikasyaivAhatuvaM" ityasya sthAne " caikasyaiva hetutvaM " iti pATho yuktaH, lAghavAd dezatayA kAlatayA caikasyaiva hetutvaM yat saGkahanayAbhipretaM tadyuktamityAkArako ya evmbhuutnyaabhipraaystenetyrthH| tAdRgavasthaM yad yadA yadyadvayutpattinimitakriyAviSTayAvaddharmazAli tathAbhUtatAvaddharmAkAntatasyakti prati tthaabhuuttaavddhrmvishisstttdvyktiniruupitm| nanu tAdRgavasthaM bhavyatvaM kAryajanakamitIdAnImupeyate pUrva tu tathAbhavyatvaM kAryajanakamiti pratijJAtamiti bhedAnna tannigamanamityata Aha-tathAbhadhyatvanAmazAlIti evaM ca tAhagavasthabhavyatvasyaiva tathAmavyatvamiti nAmeti bhavati tannigamanamiti / tArazatattatkAryajanaka tathAbhUtatAvaddharmAkAntatattadvayaktyAtmakakAryajanakam / itthameva naigamanayAbhiprAyeNAtivizeSarUpeNa kAraNatvaparyavasAyitathAbhavyatvakAraNatvasamarthanenaiva / sakalAtiprasaGgamaGgasambhavAditi- kAyakya-kAryakakAlatva-kAyaikadezasvAdiprasaGgamaGgasambhavAdityarthaH / paraH zakate- atheti / evam evambhUtanayAbhiprAyeNa tathAbhavyatvakAraNatvasyAzrayaNe / ativizeSaNeti- yataH paraM vizeSAntaraM na samasti sa svApekSayA vizeSAntarAbhAvena vizeSamatikAntatvAdativizeSo'ntyavizeSa iti yAvat , tenetyarthaH / kAryakAraNabhAvavizrAme tattavyakti prati tattayaktinirUpitatathAbhavyatvakAraNatvasyAntyavizeSa. rUpeNa kAryakAraNabhAva eva paryavasAne / asiddhasAdhyavizeSArtha tattadvayaktirUpakAryamapUrvameva jAyate, tat prati kAraNa vizeSasyAnvaya-vyatirekAgrahAnna sa kAryavizeSaH kAraNavizeSasya kAryatayA siddho nizcita ityasiddhasAdhyavizeSastadartha tadu. spatyartham / sAdhanavizeSe yasya sAdhanavizeSasya tatkAryavizeSa prati kAraNatvaM na nizcitaM tasmin kaarnnvishesse| pravRttyanapapattiH tadAnayanAdyanukUlayatnAnupapattiH / kutastatra pravRttyanupapattirityapekSAnivRttyarthaM tatra hetumAha- tAdRzeti- vizeSAtikrAntetyarthaH / "tdvyktivishessaavcchinnkaarnntaayaa|" ityasya sthAne " tadvayaktivizeSAvacchinna kAryatAnirUpitatadvapaktivizeSAvacchinnakAraNatAyAH " iti pATho yuktaH, bhavatu tAzakAraNatAyA durgrahatvaM tena kasya pravRttikAraNasyAbhAvAt pravRtyanupapattirityata Aha- iSTasAdhanatAjJAnasya ceti / samAdhatte - maivamiti / hi yataH / kAryakAraNabhAvo vyAptivizeSa paveti- yatra yatra dhUmastadavyavahitaprAkkSaNAvacchedena tatra vahinariti bahUryadvayApakatvaM yacca dhUmasya vyApyatvaM tadeva vahina-dhUmayoH kAryakAraNabhAva iti bhavati kAryakAraNabhAvasya vyAptivizeSarUpateti / sA ca vyAptizca / sAmAnyataH yatra yatra dhUmastatra tatra vahinariti sAmAnyato vyAptiH / vizeSatazca yatrAyaM dhUmastavAyaM vahinariti vizeSato vyAptiH / pRcchati-kinviti / uttarayati- agRhItati- agRhItaH pUrvamajJAto yaH sAdhyavizeSa evaM sAdhanasya vizeSastadavacchinnAyAH tasyA vyApteH, asya durgrahatvenetyanena anumityaprayojakatayetyanena cAnvayaH / kutra tasyA durghahatvenAnumityaprayojakatvamityapekSAyAmAha-abubhukSitAnumAnasthala iti-samAna viSayatva pratyAsattyA jJAnacchayo: kAryakAraNabhAvAd yasyavaza tasyaivecchA bhavati, viSayanirUpyaM hi jJAnamiti nirUpakasya viSayasya jJAne satyeva nirUpyasya tajjJAnasya jJAnamityantyaH vizeSaviziSTasya viSayasya pUrvabhagrahe tadviSayakasya jJAnasyApya graha ityantyavizeSaviziSTaH svaviSayakajJAnecchAyA abhAvAd bubhukSito bomiSTo na bhavatItyadhubhukSitastasyAnumAnasthale ityarthaH, etena yatra sAdhya sAdhanayorvizeSau zabdAdinA pUrva gRhItI. tataSa tAdRzavizeSaviziSTasAdhyavyakteranubhiti, jAyatAmitIcchAla kSaNAbubhutsA, tatra bubhutsitatAdRzavizeSaviziSTasAdhyavyaktyanumAnasthale gRhItasAdhyasAdhanavizeSAvacchinnAyA vyApteH suprahatvanAnumitiprayojakatvasambhavena tadraha eka kAraNaM na tu sAmAnyAvacchinnapAtyantaragrahaH kAraNamityAveditaM bhavatIti bodhyam / sAmAnyAvacchinnavyApyantaragraha ityasya kAraNamityanena sambandhaH / yA athavA / tAsAmeva agRhItasAdhyasAdhanavizeSAvacchinnAnAmeva / tatra vizeSavyAptInAM pratyekaM vizeSa Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyo samAhato mayopadezaH / ar ntaragrahastAsAmeva vA vizeSavyAptInAM vatinirUpitadhUmaniSThavyAptitvenAnugatIkRtAnAM dhUmatvavatitvAvacchedena grahaH kAraNamAsthIyata ityetAvat , evamihApyasiddhasAdhyavizeSAya sAdhanavizeSe pravarttamAnasya tattadvyakti vizeSAvacchinna kAryakAraNabhAvagrahaH sambhavatIti sAmAnyAvacchedena kAraNatAgrahapravRttyarthamiSyate, na tu prativyaktivizeSakAraNatvaM tyajyate / ata eva gaGgezenApi tattannatitvena tattadvighnadhvaMse hetutvamuktamityanu. papattyabhAvAt ! kevalamekatrarjusUtrAdizuddhanayasya aparatra vyavahAranayasya pravRttiH, vyavahAre ca " jo tulasAhaNANaM" [ ] ityAyuktopapattyA pUrvakRtasyAnanyathAsiddhasyAnvaya-vyatirekAbhyAM pUrvapuruSakArasya ca hetutvamiSyate, puruSakArapadaM ca sva-svaviSayAnyataraparatayA daNDAderapyupalakSaNamiti na tada sAha, tathA ca sakalanayadRSTyA mudpatyAdidRSTAntena siddhAntasiddhA paJcakAraNI sarvatra sAtimaGgati, tatpakSasya sarvana yamatvena samyagurUpatvAt, ekakAraNaparizeSapakSasya ca durnayatvena midhyArUpasvAt , tadAhurAcAryAHvyAptitvena graho na sambhavatItyataH- vahninirUpiteti- vahinirUpitA dhUmaniSThA yA vyAptiH / tatra vahnitvena sarveSA vahinAM dhUmatvena sarveSAM dhUmAnAmanugamanAt sarvA api tattadvahinirUpitAstattaddhamaniSThA vyAptaya iti tatvena tAdRzavyApti. tvenAnugatIkRtAnAmekIkRtAnAm , yadyapi tattadvayAtitvena tAsAM tattadvayaktiSveva sattvato dhUmatva-vahiravAvacchedena graho na sambhavati tathApi yadrupeNakIkRtAstAstadrapeNa tAsAM dhUmatva-vahnitvAvacchedena prahaH sambhavatIti tathAgrahaH kAraNamAsthIyate svIkriyate iti / evaM cokkadizA prakRte iSTasAdhanasvagrahaH sambhavatIti tataH sAdhyavizeSArtha sAdhanavizeSe pravRttiH sambhavatItyAha- evamihApIti / "grahapravRtyartha" ityasya sthAne "prahaH pravRttyartha'' iti pATho yuktaH / na svityasya tyajyata nvayaH, pravRttyartha sAmAnyAvacchedena kAraNatAgrahasya svIkAre'pi prativyaktivizeSakAraNatvaM na tu tyagyate ityarthaH / vizeSarUpeNa kAryakAraNabhAve cintAmaNikRtsammatimupadarzayati-ata eveti-vizeSarUpeNa kAryakAraNabhAvasyAbhyupagamAdevetyarthaH / galezenApi cintAmaNikRtA ga zopAdhyAyenApi, asyoktmitynenaanvyH| evaM sati cintAmaNikRnmatarjusUtramatayoH ko vizeSa ityapekSAyAmAha-kevalamiti- ekatra tattatkSaNatvena hetutvamiti kAlatvena hetutvamiti prAgabhAvasamavAthikAraNavidhayA hetutvamiti tathAbhavyatvasya tattakArya prati hetutvamiti ca mateSu / RjusUtrAdIti- AdipadAt saMgrahaivambhUtanayayoH parigrahaH / aparatra sAmAnyato'pi ca kAryakAraNabhAvo vizeSato'pi ca kAryakAraNabhAva iti cintaamnnikRnmte| vyavahAre cetyasya hetutvamiSyate ityanenAnvayaH / jo tulla0 iti- " yastulyasAdhanAnAm ' iti saMskRtam / ityAdhuktopapattyA isyAdyAgamoktopapattitaH / pUrvakRtasyetyasya hetutvamityanenAnvayaH, 'pUrvajanmArjitaM karma devamityabhidhIyate' ityAdivacanAd daivAparAbhidhAnasya pUrvajanmArjitasya puNya-pApAnyatarAtmakasya karmaNa ityarthaH / tasya niyatapUrvavartitvaM nirvivAdamevAnanyathAsiddhatvamapi tasyetyAvedanAya tadvizeSaNam -- ananyathAsiddhasyeti / evaM cAnanyathAsiddhatve sati niyatapUrvavartitvalakSaNaM kAraNatvaM tatra saGgatimaJcatIti pUrvakRtasya karmaNojIndriyatvAt tatroktadizaiva kAraNatvalakSaNAkrAntatvAt kAraNatvam, puruSakArasya tu prayatnavizeSarUpasya pratyakSaviSayatvAt tatrAnvaya-vyatirekayoH sambhavena tAbhyAmapyavadhAryate kAraNatvamityAzayenAha- anvaya-vyatirekAbhyAmiti kAryAvyavahitapUrvavartina eva puruSakArasya kAraNatvamityAvedanAya pUrveti / nanu daiva-puruSakArayorevetthaM kAraNatvamAyAti na tu daNDAderityata Aha-puruSakArapadaM ceti| sva-svaviSayAnyataraparatayetyatra svapadaM svasambandhiparam , prayatna vizeSazca puruSakArapadasya vAcyatvAt sambandhI bhavatIti svaM prayatnavizeSaH, svaviSayazca prayatnavizeSaviSayazca tadanyataraparatayetyarthaH / na tadasaGahAna daNDAderasaGgrahaH / paJcakAraNItipazcAnA kAraNAnAM samAhAraH pancakAraNI, kAla svabhAva niyati-pUrvakRta-puruSakArabhedena paJcakAraNAni / tatpakSasya siddhAntasiddhapacakAraNAbhyupagamapakSasya / pakakAraNaparizeSapakSasya ceti- kAla eva kAraNe svabhAva eva kAraNaM niyatireva Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyo samalahato nayopadezaH / on . " kAlo sahAvaNiyaI puvakayaM purisakAreNegantA / micchattaM te ceva u samAsao hunti sammattaM // " [sammati, kA. 3, gAthA-53 ] . na ca tathAbhavyatvenaivetarAnyathAsiddheH samudAyapakSo'natiprayojana iti zaGkanIyam , tathApadArthakunAvevetarakAraNapravezAd vyaktivizeSaparicAyakatvenAnyo'nyavyAptipradarzakatvena ca tasyAnyathAsidbhayapradarzakasvAt , ata eva-"jaM jahA bhagavayA didaM taM tahA vipariNamai" [ iti bhagava. dvacanaM suSTu saGgacchate, tathApadenaiva tatretarakAraNopasaGgrahAt, itthameva sarvatra dRSTrA-dRSTakAraNAtmakapuruSa. daivajanyoktirapi nyAyyaiva, tadidamuktaM haribhadrasUribhiH"tahamavattaM jaM kAla-Niyai-puvakaya puris-kiriyaao| Akhivai tahasahAvaM tA tadadhINaM tathaM pi bhave // 1 // evaM jeNeva jahA hoyacaM taM taheva hoi tti / Na ya divapurisakArA vi haMdi evaM virujjhanti // 2 // " [bIjAdiviMzatikAyAm ] __ yadyevaM sarvatra daiva-puruSakArobhayavyApArastadA kiJcit kArya daivajanyameva kiJcicca puruSakArajanyameveti vibhAgaH sArvajanInaH kathamiti cet ? kAryatvAvacchedena tayoH kAraNatvagrahe tadvibhAgaH, anyatarasvalpa-bahuvyApAravatvasyaiva niyAmakatvakalpanAditi gRhANa, svalpa-bahuvyApAravatvaM cAnutkaTotkaTakAraNaM pUrvakRtameva kAraNaM puruSakAra eka kAraNamityevamekakAraNaparizevapakSasya cetyarthaH / paJca kAraNAbhyupagamapakSasya samya. svam , ekakAraNaparizeSapakSasya va mithyAtvamityatra saMmati gAthAsaMvAdamAha - tadAhuriti / AcAryAH siddhasenadivAkara. sUrayaH / kAlo0 iti-"kAlaH svabhAvo niyatiH pUrvakRtaM puruSakAra ityekAntAH / mithyAtvaM te eva samAsato bhavanti samyaktvam // " iti saMskRtam / na cetyasya shkuniiymitynenaanvyH| tathAbhavyatvenaiva tathAbhavyatvalakSaNakAraNenaiva / isarAnyathAsiddheH tathAbhavyatvabhinna kAraNAnAmanyathAsiddhatvAt / samudAyapakSaH samuditakAlAdipaJcakaM kAraNamiti pakSaH / anatiprayojanaH na kiJcitprayojanakaH / niSedhe hetumAha- tatheti- tathAbhavyatvaghaTaka yat tathApadaM, tadarthakukSAvityarthaH / na ca tatra tathAzako'nyakAraNAnyathAsidyapadarzakaH kintu kAryavyaktivizeSasya bhavyatvanirUpakasya parivAyakaH, vyaktivizeSarUpakArya-mavyatvarUpakAraNayoritarakAraNa bhavyatvAtmakakAraNayozca parasparavyApteH, tathAbhavyatvaM yatra tatra niruktakAryavyaktiH, niruktakAryavyaktiyatra tatra tathAmavyavam' iti / 'tathAbhavyatvaM yatra tatrAnyAkhilAni kAraNAni, yatrAnyAnyakhilAni kAraNAni tatra tathAbhavyatvamityAkArAyAH paricAyaka zcetyAha-vyaktivizeSeti / tasya tathAzabdasya / uktArtha bhagavadacanaM pramANayati- ata eveti- asya saGgacchate' itynenaanvyH| je. iti- "yad yathA bhagavatA dRSTaM tat tathAvipariNamati" iti sNskRtm| tathApadenaiveti- tathA viparigamatItyatrotanathApadenavetyarthaH / itthameva ukta prakAreNaiva / atra zrIharibhadrasUrikcanaM pramANayati- tadidamuktamiti / tahamavattamiti- " tathAbhavyatvaM yat kAla-niryAta-pUrvakRta-puruSakArAdIn / AkSipati tathAsvabhAvaM tat tadInaM tadapi bhavet // evaM yanava yathA bhavitavya tat tathaiva bhavatIti / na ca daiva-puruSakArA api handi evaM viddhayante // " iti sNskRtm| pRcchati- yadyevamiti / uttarayati- kAryatvAvacchedeneti / tayoH dev-purusskaaryoH| tadvibhAgaH kiJcit kArya devajanyameva, kiJcica puruSakArajanyameveti vibhAgaH / nanvevaM kAryatvAvacchedena tayoH kAraNatvagrahe sarva kArya daivajanyaM puruSakArajanyaM ceti sutarAM tadvibhAgo'saGgata ityata AI- anyatareti-deva-puruSakArayoranyatarasmin yat svalpabahuvyApAravattvaM tasyaiva tadvibhAge niyAmakatvasya kalpanAditi jAnIhi, arthAd yasmin kArye devasya svalpavyApAraH puruSakArasya bahuvyApArastat kArya puruSakArajanyameveti, yasmin kArye tu puruSakArasya svalpavyApAro devasya bahuvyApArastatkArya daivajanyamevesevaM vibhAgastayoH kAryatvAvacchedena kAraNatvaprahe'pi sambhavatItyarthaH / asmin kArye devasya bahuvyApAravatvaM puruSa kArasthAlpamyApAravattvamiti, etasmin kAyeM punaH puruSakArasya bahuvyApAravatvaM devasya va svalpavyApAravattvamiti kena pramANena kalpa. Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalahato mayopadezaH / 179 - - zaktyubodhAdirUpakAryadarzanAnyathAnupapattyA kalpanIyamityAdi vyavasthApitaM dvAtriMzikAprakaraNAdAvasmAbhiH 1 uktavibhAgAya pratyekajanyatAvacchedakajAtibhedasvIkAre tUbhayajanye sAGkatham , tatrApi jAtyantarasvIkAre tUbhaya samAje pratyekakAryApattivAraNAyaikakArye'parAbhAvAdisahabhAvatvakalpane mahAgauravam , atha devamAtrajanyametat kAryamityatra daivAtiriktotkaTavyApArAjanyamityarthe bhavadabhimate pratipratiyogisiddhyasiddhibhyAM vyAghAtaH iti cet ? na- utkaTavyApArasambandhAvacchinnapratiyoginA devAtiriktajanya. svAbhAvasyaiva tadarthatvAt, tadidama bhipretyokkaM haribhadrasUribhiHnIyamityapekSAyAmAha- svalpa-bahuvyApAravattvaM ceti- yasya cAnuskaTazaktayuddhodhAdirUpakAryasya darzanaM tasya ca tAdRzakAryadarzanAnyathAnupapattyA svalpavyApAra varavaM yasya punarutkaTazakyuddhodhAdirUpakAryasya darzanaM tasya punastAdRzakAryadarzanAnyathAnupapattyA bahuvyApAravattvamityevaM tatkalpanaM nApramANikamityarthaH / atra vizeSAvagamArthibhirasmadupajadvAtriMzikAprakaraNAdika. mavalokanIyamityupadezAbhiprAyavAn granthakRdAha - ityAdi vyavasthApitamiti / prakArAntareNa tadvibhAgasyAyuktatvamAve. dayati-uktavibhAgAyeti- kiJcit kArya daivajanyameva kiJcit kArya puruSakArajanyameveti vibhAgArthamityarthaH / pratyeka janyatAvacchedakajAti medasvIkAre devaniSThakAraNatAnirUpitakAryatAvacchedikA jAtiranyA, anyA ca puruSakAraniSThajanakatAnirUpitajanyatAvacchedikA jAtiriti svIkAre 1 tathAsvIkAre yatra kAyeM devaniSThakAraNatAnirUpitakAryatAvacchedikAjAtireva tat kArya daivajanyameva, yasmin kArye puruSakAraniSThakAraNatAnirUpitakAryatAvacchedikA jAtireva tat kArya puruSakArajanyameva, yatra tu nirutajAtidvayamapyasti tat kArya daivapuruSakArobhayajanyamityevaM vibhAgasya sambhave'pi niruktajAtyoH sArtha durvAram , tayoH parasparAtyantAbhAvasAmAnAdhikaraNyasyaikakamAtrajanye sAmAnAdhikaraNyasya cobhayajanye sadbhAvAdityAhaubhayajanye sAryamiti / nanu pratyekajanyatAvacchedakajAtidvayAdanyaiva jAtirubhayajanyeti na syAt sAryamityata Aha-tatrApIti- ubhayajanye'pItyarthaH / jAtyantarasvIkAre pratyekakAryamAtravRttipratyekajanyatAvacchedakajAtidvayabhinnajAtisvIkAre / tu punH| ubhayasamAje daivapuruSakArobhayasamadhAne / pratyeka kAryApattivAraNAya daivamAtrajanyakAryasya puruSakAramAtrajanyakAryasya cotpattivAraNAya / devamAtrajanya kArya prati devaM kAraNamiti devarUpakAraNatastanmAtrajanyaM kAryamutpadyeta, evaM puruSakAramAtrajanya kArya prati puruSakAraH kAraNamiti puruSakArarUpakAraNataH puruSakAramAtrajanyaM kAryamutpadyata, sambhRtasAmagrIkatvAdityekakArya ekamAtrajanyakAre, aparAbhAvAdisahabhAvatvakalpane yanmAtrajanyaM kArya tadanya kaarnnaabhaavaadesttshkaaritvklpne| evaM ca nobhaya samAjasthale pratye kamAtrajanyakAryotpattiH, yatastatrAparakAraNAbhAvarUpasahakAriNo'bhAvAt , yathA daiva-puruSakArobhayasamAje devamAtrajanyakArya aparasya puruSakArasya puruSakAramAtrajanyakAraNasyAbhAvo'pi sahakArividhayA kAraNamiti tadabhAvAna devamAtrajanya kAryotpattyApattiH, kintu tathAkalpane mahAgauravaM syAdatastathAkalpanaM ne yukta miti bhAvaH / zaGkate- atheti / "pratipratiyomi" ityasya sthAne "sati pratiyogi" iti pATho yuktaH / pratiyogisiddhayasiddhibhyAM vyAghAta iti- devAtiriktotkaTavyApArAjanyamiti daivAtiriktotkaTavyApArajanyatvAbhAvavaditi paryavasitarUpaM tatroktAbhAvasya pratiyogino devAtiriktotkaTavyApArajanyatvasya yadi siddhistadA daivajanye devAtiriktotkaTavyApAra janyatvasya sadbhAvAna tatra tadabhAva iti devAtiriktoskaTavyApArAjanyamiti dhyAhanyate, atha devAtiriktotkaTavyApArajanyatvasya na siddhistadA devAtiriktotkaTavyApArajanyatvarUpapratiyogino'siddhayA tadabhAvasyApyasiddhiriti tadvadapi na kiJcit sambhavatI. syevamapi devAtiriktotkadavyApArajanyamiti vyAhanyata ityarthaH / samAdhatte-neti / "utkaTavyApArasambandhAvacchinnapratiyoginA" ityasya sthAne "utkaTavyApArasambandhAvacchinnajanakatAnirUpitajanyatvapratiyogikasvarUpasambandhena" iti pAThaH samIcInaH / evaM ca kAryatAvacchedana daiva puruSa kArayoH kAraNatve yad devamAtra janyatayA'bhimate tadapi puruSakArajanya bhavatyeva, kintu tatra puruSakAra janyatvamanutkaTalyApArasambandhAvacchinnapuruSakAraniSThajanakatAnirUpitajanyatvapratiyogikasvarUpasambandhenaiveti tatra daivAtiriktajanyatvasyotkaTavyApArasambandhAvacchinna kAraNatAnirUpitakAryatApratiyogikasvarUpasambandho vyadhikaraNa iti na tena sambandhana niruktajanyatvaM kutrApIti tatsambandhAvacchinna pratiyogitAkasya daivAtiriktajanyatvAbhAvastha Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalahato nayopadezaH / " jo divveNa pakhitto tahA tahA hanta purisakAru tti / tatto phalamubhayajamavi bhannai khalu puriskaaraao||1|| eeNa mIsapariNAmie ujaM taMmi taM ca dugajaNNaM / divvAu Navari bhannai Nicchayao ubhayajaM savvaM // 2 // " [bIjAdiviMzatikA ] atra mizrapariNAmina ityasyAnutkaTatvena pariNAmita ityarthaH / nanu yatra bhojakAdRSTena bhojanaM bhoktRvyApAra vinaivopanAmitaM tatra bhoktRyatnasyAnuskaTo'pi ka iva vyApAra iti cet ? tadIyaceSTA. svAvacchinne tadIyayatnatvena hetutvAt sAmagryupanAyako'pi mukhaprakSepAdirUpa eva, prApakAdRSTena AkasmikadhanaprAtyAdisthale'pi pratigrahAdiyatno'varjanIya eva, kiMbahunA ? yatra vyaktyA yatno na ko'pi dRzyate tatra devAkSepakabhavAntarIyayatnenApyubhayostulyakakSAtvamupapAdanIyam , pradhAna-guNabhAvasyApekSikatvena tadbAdhakatvAt , taduktam" puvakayaM kamma ciya cittavivAgamiha bhannaI divyo| kAlAiehi tappAyaNaM tu tahapurisakAru tti // 1 // iya samaNIiyogA iyareyarasaMgayA u jujanti / iya dinba-purusagArA pahANa-guNabhAvao do vi // 2 // " [bIjAdiviMzatikA ] devam ArSatvAt puMstvam , kAlAdibhistatparipAcanamiti- kRdabhihitanyAyAt kAlAdibhiH paripakaM kevalAnvayino devamAtrajanyatvenAbhimate sattvAnna vyAghAta ityarthaH / uktAbhiprAyakaharibhadrasUrivacanasaMvAdamupadarzayatitadidamabhipretyoktamiti / jo diveNa0 iti- "yo daivena prakSiptastathA tathA hanta purusskaaroktiH| tat tataH phalamubhayajamapi bhaNyate khalu puruSakArataH // etena mizrapariNAminastu yat tanmAnaM ca dvayajanyam / daivAt tu navaraM bhavyate nizcayata unayajaM sarvam / / " iti saMskRtam / nanu mizrapariNAminastu yat tat kathaM devamAtrajanyamityata Aha-atretiuktaharibhadraprivacane / "pariNAmita" ityasya sthAne "pariNAmina" iti pATho yuktaH / sarvasya puruSakArajasvamasahamAnaH zaGkate- nanviti / uttara yati- tadIyaceSTAtvAvacchinna iti / sAmagryupanAyako'pi sAmadhyanumApako'pi / mukhaprakSepAdirUpa eveti-mukhe bhakkAde hastAdinA prakSepAdirapi tadIyaceSTAtvAvacchinna eva taM pratyApi tadIyayatnatvena yatnasya kAraNatvAd yatnarUpakAraNamantareNa niruktacaTava na sambhavatIti tadIyaceSTArUpakAryeNa tatkAraNIbhUtastadIyaprayatno'numIyata eveti prayatnalakSaNapuruSakArasya na tatra vyabhicAra ityarthaH, anyatrApi puruSakArasya vyabhicAramapAkaroti-prApakAdRSTaneti- dhanaprApakadevenetyarthaH prApakAdRSTenApi pratigrahAdiyatnasahakRtenaiva dhanaprAptiriti puruSakArastatrApyastIti na vyabhicAra ityarthaH / yatra na ko'pi yatna idAnImupalabhyate tatrApi devasya kAraNatayA'bhyupagatasya kAraNaM janmAntarIyaprayatno'pi tatkAraNaM bhavatyeveti na tatrApi kArye puruSakArasya vyabhicAra ityAha - kiM bahuneti / ubhayoH daiva-puruSakArayoH / talyakakSatvaM samAnayogakSematvam / nanu yatra yatno na dRzyate tatra janmAntarIyasya yatnasya sadbhAve'pi tasya gauNatvameva, prAdhAnyena tvadRSTasyaiva kAraNatvamityata Aha- pradhAna-guNabhAvasyeti- kizcitkArye devasya prAdhAnyaM puruSakArasya guNabhAvaH, kvacit kArye puruSakArasya prAdhAnyaM daivasya guNabhAva ityevaM pradhAna guNabhAvasyApekSikatvena puruSakArakAraNatvAbAdhakatvAdityarthaH, atrApi haribhadrasUsvicanaM saMvAdakamupadarzayati- tduktmiti| puvakayaM ti-- " pUrvakRtaM karmeva, citravipAkamiha bhaNyate daivam / kAlAdikaistatpAcanaM tu tathA puruSakAra iti // iti samayanItiyogAd itaretarasAtau tu yujyate / iti devapuruSakArI pradhAna-guNabhAvato dvAvati" iti saMskRtam / diyo ityasya saMskRtaM devamiti- evaM sati napuMsakena bhAvyamiti divo ityevaM puliMGgavacanaM kathamityapekSAyAmAha- ArSatvAt puMstvamiti / kAlAdibhiriti- "kRdabhihito bhAvo dravyavat prakAzate" iti nyAyabalAt kAlAdibhiH paripAcana mityasya kAlAdibhiH paripakvamityartha ityarthaH, tathApuruSakAra itItyasya phalitamarthamAvedayati - daivapariNatasyaiveti, yasyAtmano daivarUpaH pariNAmaH prathamato'bhavat tasyaiva devarUpapari Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAsmrutataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / tadityarthaH, daiSapariNatasyaivAtmana: kAlAdiparipAkena puruSakArapariNatiH, abhedopapattirityarthaH, pradhAnaguNabhAvata iti - kAryavizeSe'nyatarasya bahvalpavyApArApekSayA, jAtyA tu- " abbhantara-bajjhANaM ityAdinA prabandhena deva- puruSakArayostulyaprAdhAnyamupapAditamasmAbhiradhyAtmamataparIkSAyAmiti vistarArthinA tatra dRSTirdayA ! tadevaM paJcakAraNInaye hetudvayanaye vA sudaivavat puruSakArasya kAryamAtra hetusvAnmokSe'pi hetutvaM dhruvam / sa ca granthibhedAnantaraM - " tadUrddha bAdhyate daivaM prayojanaM tu vijRmbhate ' [ ] iti vacanAdU daivaM bAdhitvA svAtantryeNa pravartamAno ratnatrayamayatvamAskandaMzcetasaH puSTizuddhyanubandhaM vidhAya sadya eva mumukSormokSamaparyati / tena ' cAritrakriyAyA adhyabhavya-dUra bhavyAdau vyabhicArAt / 381 " dd " saMvaranirjarArUpo bahuprakArastapovidhiH zAstre / rogacikitsAvidhiriva kasyApi kathacidupayuktaH // 1 39 [ 1 tatra ityanena pratipuruSaM nAnAvidhakriyAyA aniyatahetutva darzanasya / he tusva parya va sAyakatvAcca na mokSapAyavAdo jyAyAn ityapAstam, puSTizuddhyanubandhAbhivya[ga]bhAva cAritratvajAtimataH puruSakArasya mokSaM NAmayogina Atmano yA kAlAdiparipAkena puruSakArarUpeNa pariNatiH sA'bhedopapattiH, pUrvakRtaM karmaiva kAlAdibhiH paripakkaM sat puruSakArarUpaM bhacatyetadeva devapuruSakArayorabhedopapattirabhedasamarthanamityartha ityarthaH, devapuruSakArayorubhayorapi kAryamAtraM prati kAraNatve vyavasthite sati yatkiJcitkArye prAdhAnyena devasya kAraNatvaM daivamAtrajanyaM kAryametaditivyavahAranibandhanaM tatra guNabhAvena puruSakArasya kAraNatvaM yaca kutracit kArye prAdhAnyena puruSakArasya kAraNatvaM puruSakAramAtrajanyaM kAryametaditivyavahAranibandhanaM, tatra guNabhAvena devasya kAraNatvamityevaM pradhAna guNabhAvata ityevaMrUpeNa devapuruSakArakAraNatvaM kAryavizeSe kvacitkArye, anyatarasya deva- puruSakArayormadhyAdekasya bahvalpavyApArApekSayA yasmin kArye devasya bahusaMkhyako vyApAraH, puruSakArasya svalpasaMkhyako vyApArastasmin kArye devasya prAdhAnyena kAraNatvaM puruSakArasya tu guNabhAvena kAraNatvam, yatra capuruSakArasya bahusaMkhyako vyApAro devasya svalpasaMkhyako vyApArastatra kArye puruSakArasya prAdhAnyena kAraNatvaM devasya tu guNabhAvena kAraNatvamityarthaH / yadA tu vyApAragatabahvalpasaMkhyayorna vivakSA tadAnIM kAryamAtre sAmAnyataH samaprAdhAnyenaiva daiva- puruSakArayoH kAraNatvaM pravacanopapAditamava seyamityAha - jAtyA tviti / upadizati- vistarArthineti / adhyAtmamataparIkSAyAm / upasaMharati- tadevamiti / paJcakAraNInaye kAla-svabhAva-niyati-daiva puruSakArAH paJcApi kAryamAtre kAraNamiti mate / vA athavA / tuiyanaye kAryamAtre deva- puruSakAroM kAraNamiti mate / " sudaivavat " ityasya sthAne " devavat " iti pATho jJeyaH / mokSe'pi hetutvaM dhruvaM mokSasya kAryamAtrAntargatatvena tatrApi daivavat puruSakArakAraNatvaM nizcitam / sa cetyasya mokSamarpayatItyanena sambandhaH / sa ca puruSakArazca / tadUrdhvaM pranthibhedottarakAle / " prayojanaM " ityasya sthAne " yojanaM " iti pATho bhavatumarhati, yojanaM prayatnaH svAtantryeNa pravartamAna ityAdikaM puruSakArasya vizeSaNaM bodhyam / sadya eva cetasaH puSTi zuddhayanubandhavidhAnAnyatarakAla eva / tenetyasya 'apAstam ' ityanena sambandhaH / cAritrakriyAyAstAvanmokSakAraNatvaM na sambhavati, abhavya dUrabhavyAdau cAritrakriyAyAH sattve'pi mokSasyAbhAvena vyatirekavyabhicArAdityAha - cAritrakriyAyA apIti / saMvara- nirjarArUpatapovidherapi na mokSopAyatvamityAha- saMvareti / ityanena utavacanena / pratipuruSaM puruSaM puruSaM prati / aniyata hetutvadarzanasya kasyacit puruSasyaikA kriyA mokSaM prati kAraNaM puruSAntarasya tadanyA kiyA mokSaM prati kAraNamityevama niyata hetutvabodhanasya / ahetutvaparyavasAyakatvAt takiyAyA abhAve'pi kriyAntareNa mokSasya bhAvena vyatirekavyabhicAreNa na mokSatvAvacchinnaM prati sA kriyA kAraNamevaM kriyAntarasyAbhAve'pi tatkriyayA mokSasya bhAvena vyatirekavyabhicAreNa kriyAntaramapi na mokSatvAvacchinnaM prati kAraNamityevamakAraNattraparyavasrAyakatvAt / caH samucaye / mokSopAyavAdaH mokSaM prati kasyacit kAraNatvAbhyupagamavAdaH / na jyAyAn Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalar3ato mayopadezaH / prati niyatahetutAyA apratyUhatvAt , puSTizuddhyanu bandhe ca praNidhAnAdhanvitataskRkriyANAmaniyatahetutve'pi tadvidhInAmArogyahetudhAtusAmye tattacikitsAvidhInAmivAnupapattyabhAvAt / yat punaH ucyate- pUrva nirguNasya sataH samyaktvAdiprAptau kiM tadanantaraM nAnAvidhaguNopAyAnveSaNeti tat tuccham , pUrvasevAyAM mRdUpAyasAdhyAyAM tAdRgguNAnapekSAyAmapi mahAvidyAlAbhasthAnIye cAritre viziSTaguNApekSAyA AvazyakatvAt , astu vA svasAmagrIprabhavAnAM guNAnAmavarjanIyatvamevAnantaramapekSA / kiJca, sakalaziSTaikavAkyatayA yama-niyamAdau mumukSoH pravRttireva mokSopAyatve mAnam , taduktam-- " viphalA vizvavRttioM na duHkhaikaphalApi ca / dRSTalAbhaphalenApi vipralambho'pi nedRzaH // 1 // " [kusumAJjalistabaka0 zlo0 ] ityAdi / na zreSThatamaH / iti evaM svarUpamAzaGkanam / tena puruSakArasyoktadizA mokSavAvacchinna prati hetutvavyavasthApanena / apAstaM nirastamityarthaH / tenetyanenopadiSTameva nirAsakAraNaM spaSTapratipattaye upadarzayati * panIti-cetasa nAbhivyaGgyAyA bhAvacAritratvalakSaNajAtistadvataH puruSakArasyetyarthaH, apratyahattvAt bAdhalakSaNavinarahitatvAt "tatkR" ityasya sthAne " tatta" iti pATho yuktaH / tadvidhInAM puSTizuddhayanubandhArtha tattakriyAvidhAyakazAstravacanAnAm , asyA. nupapatyabhAvAdityanenAnvayaH / atra dRSTAntamAha- Arogyeti- dhAtUnAM kapha-pitta-vAyUnAM madhyAdekasya dvayosrayANa vA vaiSamye kaphaprabhava pittaprabhava- vAyuprabhavarogANAM kapha-vAyudayaprabhava-kaphapittobhayaprabhava-pittavAyUbhayaprabhavarogANAM kaphapitta vAyutrayaprabhavarogasya vA prAdurbhAvo bhavati, niruktadhAtutrayANAM sAmye tu niruktarogavinAzalakSaNamArogyamupajAyata iti Arogyajanaka yad dhAtusAmyaM tatra tadartham , tattacikitlAvidhInAM tattacikitsAvidhAyakAyurvedavacanAnAm , anupapasyabhAvavat, puSTizuddhayanubandhArthamaniyatahetupraNidhAnAdhanvitatattarikrayAvidhAyakazAstravacanAnAmapyanupapattyabhAtrAdityarthaH / anyadapi parakIyAkSepavacanamupanyasya pratikSipati- yat punariti / ucyate pareNAbhidhIyate / pUrva samyaktvAdiguNaprAptitaH prAkkAle / nirgaNasya samyaktvAdiviziSTaguNarahitasya, sataH tathAvasthitasya jIvasya / samyaktvAdiprAptI samyaktvAdiguNaprAptau styaam| kiM kimartham / tadanantaraM samyaktvAdiguNaprAyanantaram / tat tuccha nAnAvidhaguNopAyAnveSaNakaimarthyapratipAdaka paravacanaM tuccha na samIcInam / tatra hetumAha-pUrvasevAyAmiti / athavA nAnAvidhaguNopAyAnveSaNaM na kriyata evaM kintu svasAmagrIprabhavA guNAstadAnIM bhavantyevetyetAvataiva tadapekSA gIyata ityAha- astu veti / yamaniyamAdau mokSopAyatve pramANamapyasyevetyAha- kiJceti / sakalaziSTakavAkyatayA sakalaziSTasammatatayA / uktAthai udayanAcAryavacanasaMvAdamAha- taduktamiti : "dRSTalAmaphalenApi" ityasya sthAne " dRSTalAbhaphalA nApi" iti pAThaH samyag / uktapadyArthaspaSTapratipataye tadvantha evollikhyate-"astu dRSTameva sahakAricakra kimapUrvakalpanayA" iti cet, na-vizvavRttitaH, " viphalA vizvavRttioM na duHkhaikaphalA'pi vA ! dRSTalAbhaphalA nApi vipralambho'pi nedRzaH // " [ kusumAJjalistabaka- zlo. ] yadi hi pUrvapUrvabhUtapariNatiparamparAmAtramevottarottaranibandhanamU, na paralokArthI kazcidiSTApUrtayoH pravarteta, nahi niSphale duHkhaikaphale vA kazcideko'pi prekSApUrvakArI ghaTate, prAgeva jagat ; lAbhapUjAkhyAtyarthamiti cet ? lAbhAdaya eva kiMnibandhanAH nahIyaM pravRttiH svarUpata eva tahetuH, yato vA'nena labdhavyaM yo vaina pUjayiSyati sa kimartham ?, khyAtyartha the ca, jano dAtari mAnayitari ca rajyate. janAnurAgaprabhavA hi sampada iti cet ? na-nItinarmasaciveSveva tadartha dAnAdivyavasthApanAt ; vidyatapasvino'pi dhUrtabakA eveti cet ! na- teSAM dRSTasampadaM pratyanupayogAt; sukhArtha tathA karotIti cet !, na- nAstikairapi tathAkaraNaprasaGgAt, sambhogavat ; lokavyavahArasiddhatvAdaphalamapi kriyate vedavyavahArasiddhatvAt sandhyopAsanavaditi cet ?, gurumatametat , na tu gurormatam, tato nedamanavasara eva vaktumucitam ; vRddhavipralabdhatvAd bAlAnAmiti cet ?, na-vRddhAnAmapi pravRtteH; na ca vipralambhakAH svAtmAnamapi vipralabhante, te'pi vRddhatarairityevamanAdiriti cet ? na tarhi vipralipsuH kazcidatra, yataH pratAraNazaGkA syAt ; idaM prathama evaM kazcidanuSThAyApi dhartaH parAnanuSThApayatIti cet ? kimasau sarvalokottara eva yaH sarvasvadakSiNayA sarvabandhuparityAgena sarvasukhavimukho brahma Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato myopdeshH| AAAAAMuvAHMIRI tenAnupAyavAdaH SaSThaM mithyAtvasthAnam , mokSopAyavAdazca samyaktvasthAnamiti suvyavasthitam / namvete SaDapi pakSapratipakSAH syAdvAdalAmichatAH sunayA eva, tannirapekSAzca durnayA evetyekeSu mithyAtvasthAnam , apareSu ca samyaktvasthAnakamiti ko vizeSa ityata Aha- mArgetyAdi, nAstitvavAde guruziSya. kriyA'kriyAphalAdivyavahAravilopAnmArgatyAgaH, astitvavAde coktavyavahAraprAmANyAzvAsena tatpraveza ityetAbhyAM hetubhyAM phalatastatvaM samyaktvamithyAsAdhanakatvamiSyate // 24 // ani]bhiniviSTaM pratyetaduktam , ekAntAbhiniveze tu jAtyA sarveSAM tulyatvamevetyAha svarUpatastu sarve'pi, syumitho'nizritA nyaaH| mithyAtvamiti ko bhedo, nAstitvAstitvanirmitaH // 125 // nayAmRta-svarUpastviti0- spaSTaH, mitho'nizritA iti- syAdvAdamudrayA parasparAkAGkhArahitA ityarthaH // 125 // nanu nAstikAstikavyavahAraprayojakatayaivaiteSAM bhedo bhaviSyatItyata Aha dhamyaMze nAstiko hyeko, bArhaspatyaH prakIrtitaH / dhamAze nAstikA jJeyAH, sarve'pi paratIrthikAH // 126 // caryeNa tapasA zraddhayA cA kevalaM paravazvanakutUhalI yAvajIvamAtmAnamavasAdayati, kathaM vainaM prekSApUrvakAriNo'pyanuvidadhyuH, kena vA cihnanAyamIhazastvayA lokottaraprajJena pratAraka iti nirNItaH ? na tAvato duHkharAzeH pratAraNasukhaM garIyaH, yataH pAkhaNDAbhimateSvapyevaM dRzyata iti cet ? na-hetudarzanAdarzanAbhyAM vizeSAt , anAdau caivambhUte'nuSThAne pratAryamANe prakArAntaramAzrityApi bahuvisavyayAyAsopadezamAtreNa pratAraNA syAt, na tvanuSThAnAgocareNa karmaNA, pramANavirodhamantareNa pAkhaNDitvaprasiddhirapi na syAt " iti upasaMharati - teneti- mokSopAyavyavasthApanenetyarthaH / mArgatyAga-pravezAbhyAmi tyAyuttarArddha vyAkhyAtumavatArayati- nanviti / ete trayoviMzatyuttarazatatamapadyoktA AtmA nAstItyAdipakSAH, caturvizatyuttara. zatatamapadyapUrthoipadiSTA'styAtmetyAdayaH pUrvapakSaviruddhapakSAH / SaDapi pratyeka SaDapi, tena samuditAste dvAdaza pakSA iti bodhyam / syAdvAdalAnchitAH syAnAstyAtmA, syAnna nitya AtmA, syAnna kartA''tmA, syAnna bhokA''tmA, syAnna mokSaH syAnna mokSopAya ityevaM SaT pakSAH syAdvAdalAJchitasvarUpAH, syArastyAtmA, syAnnitya AtmA, syAdAtmA kartA, svAd bhoktA''tmA, syAdasti muktiH, syAdasti muktyupAya ityevaM SaT pakSAH syAvAdalAJchitasvarUpAzca / tannirapekSAzca svAdvAdanirapekSAH punaH / ekeSu nAstyAtmetyAdiSaTsu pkssessu| apareSu ca astyAtmetyAdiSaTsu tatpratipakSapakSeSu punH| ko vizeSaH na ko'pi vizeSo dRzyata ityAkSepaH / guruziSyeti- yadi nAstyAtmA tahi ko guruH ? kazca ziSyaH ? iti guruziSyAtmanorabhAvAdAtmaniSThayoradhyApakatvAdirUpagurutvA-'dhye tRtvAdilakSaNaziSyatvayorapyabhAva ityayaM gururayaM ca ziSya ityevaM guru-ziSyAdivyavahArasya vilopaH, AtmanazcAbhAve ke prati vihitA kriyA nimiddhA ca kiyA bhavedityasyayaM vihitA kriyeti iyaM cAsya niSiddhA kriyeti kriyA'kriyAdivyavahArasya vilopaH, vihita-niSiddhakriyayorabhAve ana yA kriyayA. taskarturAtmanaH svargAdikamiSTa phalamupajAyate, ana yA kriyayA punaraniSTaM narakAdyaniSTaphalaM bhavatItyevaM phalavyavahArasya vilopaH, AdipadAdayamAtmA baddho'yamAtmA mukta ityAdivyavahArasyopagrahaH, ityevaM nirukavyavahAravilopAnmArgatyAga ityarthaH / tatpravezaH maargprveshH| etAbhyAM mArgatyAga-mArgapravezAbhyAm // 124 // __paJcaviMzatyuttarazatatamapadyamavatArayati- anabhiniviSTamiti- anAgrahazAlinaM prtiityrthH| etat mithyAtvasthAnasamyaktvasthAnavibhajanam / vivRNoti-svarUpatasvitIti / spaSTatvAt pratyekapadavyAkhyAnaM nAtra kartavyatAmacatItyAha- spaSTa iti / mitho'nizritA ityasya vivaraNaM- syAdvAdamudrayA parasparA''kAGkhArahitA iti // 125 // Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyo samanahato nyopdeshH| nayAmRta.-dhamyaMza iti- dharmiNaH- AtmanaH, aMze-nAstitvabhAge, eko bArhaspatyaH-cArvAko nAstikaH prakIrtitaH dharmANAm - AtmanaH zarIraparimANatva-nAnAtva-pariNAmitva dhruvasva-sarvajJajAtIyasvAdInAm , aMze- nAstitvapakSe, sarve'pi naiyAyika vaizeSika-vedAnti-sAnuSa pAtaJjala-jaiminIyAdaya:paratIrthikAH, nAstikAH, jJeyAH, yatra yathA yadastitvaM tatra tathA tadanabhyupagamasya svarasato bhagavadvacanAzraddhAnasyaiva vA nAstikapadapravRttinimittatvAditi bhAvaH, cArvAkAdibhinnadarzanasvIkartRtvamevAstikatvamiti rUDhistvanukampAmAtram // 126 // samyaktva-mithyAtvasthAnakayoruktameva prakAra kriyAvAda-taditaravAdeSvatidizannAha isthameva kriyAvAde, samyaktvoktirna duSyati / mithyAtvoktistathA'jJAnA-kriyA-vinayavAdiSu // 127 / / nayAmRta-isthameveti / itthameva mArgapravezatyAgAbhyAmeva, kriyAvAde samyaktvoktiH " sammahiTThI kiriyAvAda" ityAdilakSaNA / akriyA'jJAnavinayavAdiSu ca mithyAtvokti:-" sesA ya micchagA vA " ityAdi, na duSyati 0 na doSAvahaH bhavati, phalata itthaM vibhAgAbhiprAyasyAvirodhAt , jAtyA cAnyatra sarvataulyoktarupapatteH // 127 / / kriyAvAdasya samyaktvarUpatAmeva yuktyantareNa draDhayati kriyAyAM pakSapAto hi, puMsAM mArgAbhimukhyakRt / antyapudgalabhAvitvAdanyebhyastasya mukhyatA // 128 // nayAmRta-kriyAyAmiti / kriyAyAM pakSapAto mokSecchayA''vezo hi puMsAM mArgAbhimukhya. SadvizatyuttarazatatamapadyamavatArayati- nanviti / eteSAM nayAnAm / vivRNoti-dharyaza itIti-dharmiyoM'zo dhamyaza iti samAsamavalambya dharmiNa ityasya vivaraNamAtmana iti, aMze ityasya vivaraNaM-nAstitvamAge iti / bAIspatyaH bRhaspati praNItasUtrAnusaraNazIlaH / sa ka ityokSAyAmAha-cArvAka iti- pRthivyAdicatuSTayameva tatvam , zarIravyatirikta AtmA nAsti, pratyakSamevaikaM pramANamityAdhupa gantA cArvAkanAmA dharmANAmaMzo dharmAza iti samAsamavalambya dharmANAmityasya vivaraNamAtmanaH zarIraparimANatvAnAnAtva-pariNAmitva dhruvatva-sarvajAtIyatvAdInAmiti / aMze ityasya vivaraNa- nAstitvapakSa iti- AtmanaH zarIrapariNAmitvAdikaM nAstIti pakSa iti tadarthaH / sarve'pIyasya paryavasitArthakathana- naiyAyika caizeSika vedAnti-sADaya pAtaJjala-jaiminIyAdaya iti / kiM nAstikapadapravRttinimittaM yena taddhAvAnnaiyAyikAdayo nAstikapadavyapadezyA ityapekSAyAM tadbhAvamupadarzayati- yatra yatheti spaSTam / tarhi naiyAyikAdInAM lokarUbA''stikavyapadezyatvaM kathamityapekSApAmAG - cArvAkAdibhineti / anukampAmAtramiti- anukampaiva kevalam , na tu vastato naiyAyikAdaya AstikA iti // 26 // saptaviMzatyuttarazatatamapadyamavatArayati- smyktveti| uktameva prakAraM anantarAbhihitameva mArgapraveza-tatyAgalakSaNaprakAram / taditareti-kriyetaretyarthaH / vivRNoti- itthamevetIti / itthamevatyasya vivaraNaM-- mArgapraveza-tyAgAbhyAmeveti / samma0 iti- " samyagdRSTiH kriyAvAdI" iti saMskRtam / selA0 iti- "zeSAzca mithyAtvayA vA" iti saMskRtam / na duSyatItyasya vivaraNaM- nadoSAvaho bhavatIti / tatra hetumAha- phalata iti // 12 // aSTAviMzatyuttarazatatamapadyamavatArayati kriyAvAdasyeti ! vivRNoti- kriyAyAmitIti / pakSapAta ityasya vivaraNamokSecchayA''veza iti / hi ytH| mArgAbhimukhya kadityasya vivaraNaM-- mArgAnusAritAsthairyadhAyako bhvtiiti| Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNigyAM samalato nayopadezaH / - kRt mArgAnusAritAsthairyAdhAyako bhavati, tenAntyapudgalabhAvitvAt caramapudgalaparAvartamAtrasaMbhavitvAt , anyebhyaH- akriyAvAdAdibhyaH, tasya kriyAvAdasya mukhyatA, taduktaM dazAcUrNI___"jo akiriyAvAI so bhavio abhaSio vA kaNNapakkhio sukkapakkhio vaa| jo kiriAvAI so NiyamA bhavio NiyamA sukkapakkhio anto puggalapariadRssa sijjhai" / / [ ] ityAdi / ___atra ca kriyAvAdyAdInAM triSaSTyadhikazatatrayabhedapratipAdikA"asiyasayaM kiriyANaM, akiriyavAINa hoi culasIi / annANi ya sattaTThI veNaiyANaM tu battIsA // 1 // " [sU0 pra0 sama0 adhya. niyuktI ] iti gAthA vineyajanAnugrahArthaM iha vyAkhyAyate- azItyuttarazataM kriyAvAdinAm , tatra kartAraM vinA kriyA'sambhava iti nAmnAtmasamavAyinI vadanti ye tacchIlAzca te kriyAvAdinaH, te punarAtmAdyastitvapratipattilakSaNA amunopAyenAzItyadhikazatasaGkhyA vijJeyAH, jIvA-'jIvA-''zrava-bandha-saMvara-nirjarA-puNyA'puNya-mokSAkhyAna nava padArthAn paTTikAdau likhitvA paripATyA jIvapadArthasyAdhaH, sva-parabhedAvupanya. sanIyau, tayoradho nityA-'nityabhedau tayorapyadhaH kAlezvarA-''tma-niyati-svabhAvabhedA upanyasanIyAH, tatazcetthamabhilApaH kartavya:- asti jIvaH svato nityaH kAlata ityeko vikalpaH, tadarthazca vidyate khalvayamAtmA svena rUpeNa nityazca kAlata iti kAlavAdinaH pakSaH, atrAstitve svatastvamavacchedakIbhUya vizeSaNam , nityatvamAtmana evoparaJjanakaM vizeSaNam , kAlata iti niyAmakaM vidyamAnatvarUpasattAyAH re............ rainrary........ ........................................... sa.... .........................rane.ranianteraniurm annrna tena kriyApakSapAtasya mArgAnusAritAsthairyAdhAyakatvena, asya mukhyatetyanena sambandhaH / antyadalabhAvitvAdityasya vivaraNa-caramapudgalaparAvartanamAtrasaMbhAvitvAditi / anyebhya ityasya vivaraNaM- akriyAvAdAdibhya iti, AdipadAdajJAna-vinayavAdAdInAM grahaNam / tasyetyasya vivaraNaM-kriyAvAdasyeti / ukkArthe dazAcUrNiva canasammatimupadarzayati-taduktamiti / jo0 iti- "yo'kriyAvAdI sa bhaviko'bhaviko vA, kRSNapakSikaH, zukapakSiko vA; yaH kriyAvAdI sa niyamabhaviko niyamAcchuklapakSiko'ntaHpudgalaparAvartasya siddhayati" iti saMskRtam / atra ca kriyAvAdAdivicAre ca / pratipAdiketyasya gAthetyanenAnvayaH / asiya0 iti-" azItyuttarazataM kriyANAmakriyAvAdino bhavati cturshiitiH| ajJAninazca saptaSaSTivanayikAnAM tu dvAtriMzat" iti saMskRtam / iti gAthA uktasvarUpA gAthA / vineyajanAnagrahArtha ziSyAdijanAnugrahArtham / iha asmin grnthe| vyAkhyAyate viviyate / kriyAvAdinaH svarUpaM saGkhayAM copadarzayati-tatreti-kriyAvAdyAdiSu madhye ityarthaH / "nAmnA" ityasya sthAne " nAnA" iti pATho yuktaH / tacchIlAca nAnAtmasamavAyinI kriyAM vadituM zIlaM svabhAvo yeSAM te tacchIlAste c| te punaH kriyAvAdinaH punaH / AtmAdyastitvapratipattilakSaNAH AtmAdInAM padArthAnAM yadastitvaM tadabhyupagamasvarUpAH / amunopAyena jIvA-ujIve. tyAdyanantaropadayamAnopAyena / paripAcyA lekhanaM bhAvayati--jIvapadArthasyAdha iti- jIvaH svataH paratazca nityo'nityaH kAlezvarA''tma-niyati-svabhAvabhedataH, evamukanam / tayoradhaH sva-parayoradhaH / tayorapyadhaH nityA-'nityayorapyadhaH / tatazca evaM paripATyopanyAsatazca / ittham asti jIva ityAdyanantarAbhidhIyamAnaprakAreNa / tadarthazca asti jIvaH svato nityaH kAlata ityabhilApArthazca / atra asmin vikalpe / avacchedakIbhUya vizeSaNam astitve avacchedakatayA vizeSaNaM svatastvamityataH svarUpAvacchinnAstitvavAnityAkAratA prayogasya niSpadyate / kAlato nitya Atmetyapi prayogaghaTakam , tatra nityatvamuparajakavizeSaNa, kAlata iti cAstitva eva niyAmakatayA'nvetItyAha-nityatvamiti / kathaM kAlata iti niyAmakamityapekSAyAmAha- vidyamAnatveti- etena nitya AtmA kAlaniyamyatvAsAdhAraNAtmatvAdyavacchinna vidyamAnatvarUpA Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 383 yAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalar3ato nayopadezaH / kAlaniyamyatvAt 1, kAlata ityasya sthAne Izvarata iti vadata IzvaravAdino dvitIyo vikalpaH, Izvarasya sarva niyantRtvena AtmasattAyA api tanniyama(mya )tvAt 2, Izvarata ityasya sthAne Atmata iti kurvata AtmavAdinastRtIyaH, svasattAyAH svaniyamyatAyA ananyagatyaiva svIkArAt 3, niyatita iti karaNe caturthavikalpo niyativAdinaH 4, svabhAvata iti karaNe paJca vikalpAH svabhAvavAdinaH 5, evaM svata ityajahatA labdhAH paJca vikalpAH, parata ityanenApi pazca evaM labhyante, nityatvAparityAgena caite dazavikalpAH 10 evamanityatvenApi dazaiva 20 / ete viMzatirjIvapadArthena labdhAH, ajIvAdiSvapyaSTasvevameva pratipadaM viMzatirvikalpAnAm , ato viMzatirnavaguNAH zatamazItyuttaraM 180 kriyAvAdinAmiti / akriyAvAdinAM ca bhavanti caturazItibhedAH, nahi kasyacidavasthitasya padArthasya kriyA samasti kriyospattyAdhAratvenAbhimata eva kAle padArthAvasthiterabhAvAdityevaMvAdino'kriyAvAdinaH, tathA cAhureke"kSaNikAH sarvasaMskArA asthitAnAM kutaH kriyA? / bhUtiyeSAM kriyA saiva kArakaM saiva cocyate // 1 // " ] ityaadi| stitvavAnityAkArakaH kAlato nityaH svato'sti jIva iti prathamo'bhilApa iti / kAlata ityasyeti spaSTam / tatra nitya AtmezvaraniyamyatvAsAdhAraNAtmatvAdhavacchinnasvasattArUpAstitvavAnityAkAro bodhyaH / kathamAtmanaH sattezvaraniyamyetyapekSAyAmAha-Izvarasyeti / tanniyabhyatvAd IzvaraniyamyatvAt / tRtIyavikalpasvarUpamupadarzayati-Izvarata ityasyeti / ananyagatyaiveti- paraniyamyatve niyAmakasyApi parasya sattA paraniyamyetyevamanavasthAprasAt , tatparihAre'nyaprakAro nAstItyAtmaniyamyatva eva sa parihRto bhavatItyevamananyagatyevetyarthaH / caturthavikalpasvarUpamupadarzayati-niyatita iti / karaNa iti- Atmana ityasya sthAne niyatita iti karaNe ityarthaH / paJcamavikalpamupadarzayati-svabhAvata iti karaNe iti-niyatita ityasya sthAne svabhAvata iti karaNe / eSu paJcasu vikalpeSu svata ityasya na parityAga ityAha- evamiti / paJca vikalpAH asti jIvaH svato nityaH kAlataH1, asti jIvaH svato nitya IzvarataH2, asti jIvaH svato nitya AtmataH3, asti jIvaH svato nityo niyatitaH4, asti jIvaH svato nityaH svabhAvataH5, ityevaM svata ityasyAparityAgena paJca viklpaaH| parata ityanenApIti- asti jIvaH parato nityaH kAlataH1, asti jIvaH parato nitya Izvarata:2, asti jIvaH parato nitya AtmataH3, asti jIvaH parato nityo niyatitaH4, asti jIvaH parato nityaH svabhAvataH5, ityevaM parata ityasyAparityAgena paJcavikalpA labhyante ityarthaH / dvayomailane daza vikalpAH, sarvatra nityatvasyAparityAga ityAha-nityatvAparityAgeneti / uktadizA anityatvenApi daza vikalyA ityatidizati - evamiti- nityatvasthAne anityatvasya pravezo'nyat sarva samAnamiti / nityatvAparityAgena dazAnAM vikalyAnAmanityatvAparityAgena dazAnAM vikalpAnAM melane viMzatirvikalpA jIvapadArthAparityAgena labdhA ityupasaMharati - ete iti / pratyekamajIvAdiSvapyapadArthe kadizA viMzatirvikalpAnAM navaguNitAnAM ca teSAmazItyuttaraM zataM kriyAvAdinAmityAha- ajIvAdizvapIni / akriyAvAdinAM caturazItibhedAnupadarzayitumAha- akriyAvAdinAM ceti / akriyAvAdinAM svarUpaM nirUpayati- nahIti- asya samastItyanenAnvayaH / avasthitasya padArthasya kiyA nAstItyatra hetumupadarzayati-kriyotpattyAdhAratveneti- prathamakSaNAbasthitasya vastuno yadi dvitIyakSaNe'vasthitirbhavet syAt tadA tatra dvitIyakSaNabhAvinI kriyA, na caivam , padArthAnAM kSaNamAtrasthAyitvena dvitIyakSaNe sthiterevAbhAvAdityarthaH / utArthAbhyupagantaNAM mataM tadvacanenaiva prakaTayati-tathA cAhareke iti / kSaNikA iti- sarvasaMskArAH sarve'pi padArthAH, kSaNikAH kSaNamAtrasthAyinaH, evaM ca asthitAnAM dvitIyAdikSaNe'navasthitAnAM, kriyA dvitIyAdikSaNabhAvinI kriyA, kutaH kasmAt kAraNAt, na kasmAdapIti yAvat , bhavanAdilakSaNA tu kriyA kSaNikAnAmapi samastIti na tasyAH pratiSedha ityAzayenAha-bhUtiriti- eSAM kSaNikAnAM padArthAnAM yA bhUtirbhavanamutpattiriti yAvat , saiva kriyA, evakAreNa bhavanAtiriktakriyAyA pratiSedhaH, kArakamavyavahitottarakSaNabhAvikArya prati kArakaM karaNakriyA, seva bhUtireva, caH samuccaye, kriyAntarANAmapi prathamakSaNabhAvinAM bhavanakiyArUpatA Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato mayopadezaH / ete cAsmAdinAstitvapratipattilakSaNA'munopAyena caturazItirdraSTavyAH, tathAhi-eteSAM puNyA-'puNya. vivarjitapadArthasaptakaM nyasanIyam , puNyA-'puNyanirAsasya nAstikanAmnaiva suprasiddhatvena punaravivakSita. svAt , tatra ca jIvasyAdhaH sva-paravikalpabhedadvayopanyAsaH, asavAdAtmano nityA-'nityabhedI nAGgI. kriyete, nityA 'nitye hyaparaJjakatvena tadupanyAsavizeSaNe, te coparaJjanIyAbhAvAt kamuparaJjayetAm , niSedha pratiyogitA samAnAdhikaraNa-vyadhikaraNadharmavidhayA'vacchedakatvena tadupanyAsazca svatastva-paratastvabhedadvayaM nAtikAmatIti pRthak tadupanyAso nirbIja iti yuktamIkSAmahe / kAlAdInAM ca paJcAnAM SaSThI yadRcchopanyasanIyA, yahacchA nAmA'kasmAdbhAvaH, tathA ca AkasmikotpAdenApi sambhAvyamAnasya jIvAdeH samucinoti, ucyate kSaNikavAdibhiH kathyate / ete ca akriyAvAdino'nantaramabhihitasvarUpAH punaH / "lakSaNA'muno" ityasya sthAne " lakSaNA amuno" iti pATho yuktaH / amunopAyena tathAhItyAdinA'nantarameva vakSyamANopAyena / pateSAma akriyAvAdinAma / paNyA-'paNyavijiteti jIvA-'jIvA-''zrava-bandha-saMvara-nirjarA-puNyA'puNya-mokSeSu navasu padArtheSu puNyAipuNye vihAya jIvA'jIvAdipadArthasaptakaM nyasanIyaM-sthApanIyam / sthApanAyo puNyAipuNyavivarjana kayamitya. pekSAyAmAha- puNyA-spuNyanirAsasyeti-jIvA'jIvAdipadArthAnAM nAstitvapratipazyarthameva nyAsaH kriyate, akriyAvAdinAM yannAstika iti nAma tenaiva puNyA'puNyanirAsasya puNyA'puNyApAkaraNasya suprasiddhatveneti- nAstikAsta evocyante ye puNyApuNye na svIkuvantItyevaM loke supratItatvenetyarthaH / avivakSitatvAditi- yo hi parasyAjJAtaH, saMdigdho viparyayaviSayo vA bhavati tadavabodhanAyava vaktuvivakSA bhavati, yazca nizcitastatrAsAna-saMzaya-viparyayanirAkaraNalakSaNaprayojanAbhAvAd vivakSA na bhavatyevamavivakSitatvAditi puNyA'puNyayona nysnmityrthH| tatraca jIvA'jIvAdisaptapadArthanyAse c| jIvasya jIvapadArthanyAsasya / adhaH adhastAt / svaparavikalpamedadvayopanyAsa iti-sacetthaM nibhAlanIyaH- jIvaH svataH paratazca kAlata Izvarata Atmato niyatitaH svabhAvato yadRcchAtazca, evamajIvAdipadArthanyAsasyAdhastAdapi nyAso bodhyaH, sarvatra nAstIti nyAso niSedhapratipAdakaH kartavyaH, kAlAdInAM cetyAyaprimapranya pratisandhAya mUlAnupadarzito'tra sva-parayosvastAt kAlAdinyAsa ullikhitH| tatra nityo'nityazcetyevaM nyAsaH kathaM netyAkAlAnivRttaye svAha-asatvAdAtmana iti- akriyAvAdinAM mate Atmano'sattvAdabhAvAdityarthaH / Atmano'bhAve'pi yathA kAlAdInAM nyAsastathA kathaM na tayonyAsa ityapekSAyAmAha-nityA'nitye iti / tadapanyAseti- jiivopnyaasetyrthH| te ca nityAnitye punaH / uparaJjanIyAbhAvAt- uparaJjanIyasyAtmano'bhAvAt / kamiti- kAkvA na kamapItyarthaH / nanu nityatvenAtmA nAsti, anityatvenAstItyevamAtmaniSTapratiyogitAya niSedhanirUpitAyAmavacchedakavidhayA nityatvA'nityatvayoranvayasambhavAt tatprayojanaka evaM tayorupanyAso'stvityata Aha- niSedheti- yathA ghaTatvena ghaTo nAstItyatra niSedhasya ghaTAtyantAbhAvasya prati. yogitA ghaTe vartate ghaTatvamapi tatra vartata iti bhavati, samAnAdhikaraNo dharmo ghaTatvamiti samAnAdhikaraNadharmavidhayA ghaTatvasya ghaTaniSThapratiyogitAyA avacchedakatvam, paTatvena ghaTo nAstItyatra niSedhasya ghaTAtyantAbhAvasya pratiyogitA ghaTe vartate na ca tatra paTatvaM vartata iti bhavati paTatvaM vyadhikaraNadharma iti vyadhikaraNadharmavidhayA paTatvasya ghaTaniSThapratiyogitAyA avacchedakatvaM tathA prakRte Atmano'sattvAnniSedhye tasmin nityatvA'nityatvayorabhAvAna tayoH samAnAdhikaraNadharmasvamiti yadyapi samAnAdhikaraNadharmavidhayA na tayoniSedhapratiyogitAyA avacchedakatvaM tathApi vyadhikaraNadharma. vidhayA'vacchedakatvaM sambhavatIti tena nityatvA'nityatvopanyAsazca svatastva-paratastvAnyatarasminneva tayorantarbhAvAt svatastva-paratastvopanyAsAntargata eva tayorupanyAsa iti pRthakkayA tayorupanyAso nirbIja ityetasmAt kAraNAnna tayorupanyAsa iti yuktaM pazyAma ityarthaH / " niSedhapratiyogitA" ityasya sthAne "niSedhapratiyogitAyAH" iti pATho yuktaH, tasya cAvacchedakatvenetyanenAnvayaH / kAlAdayaH paJca yadRcchA ca svataH paratazcetyasyAdhastAdupanyasanIyA ityAha - kAlAdInAM ceti- SaSThayA yadRcchAyA adhikAyA upanyasanIyatvaprAptau kAlAdInAM paJcAnAmupanyasanIyatvaM prAptameveti yahacchA kiMsvarUpetyapekSAyAmAha- yahaccheti / nAmeti komlaamntrnne| tathA ca akasmAdbhAvalakSaNAyA yahacchAyA upanyAse c| Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNimyA samalahato nayopadezaH / padArthasya nirAsAnnAstikavAdasAsAjyam, [ pazcAt ] vikalpAbhilApa:- nAsti jIvaH svataH kAlata ityeko vikalpaH, evam- IzvarAdibhirapi yadRcchAvasAnaiH sarve SaDvikalpAH 6, tathA nAsti jIvaH parataH kAlata iti SaDeva 6 vikalpA ekatra dvAdaza, evamajIvAdiSvapi SaTsu pratipadaM dvAdaza vikalpA iti sapta dvAdazaguNAzcaturazItiH 84 vikalpAnAmiti / nanu niSedhe kAlAdInAmaniyAmakatvAt kathaM tadbhabhedAdabhilApasambhavaH, nahi kAlezvarAditaH zazazRGgaM nAstIti niyantuM zakyam , yadi ca kAlAdinA svato jIvAdyastitvaM parasamayavikalpasiddhamanUdya taniSedhAdupadarzitabhedasaGghayopapAdhate tadA nityA-'nityapadatyAge'pi kiM bIjamityanveSaNIyam , nityatvA( gha)nyataroparAgeNApi vikalpasiddhasyAtmAdipadArthasya niSeddhaM suzakyatvAt , kSaNikavijJAnAbhinnarUpAtmAdipadArthAbhyupaganturakriyAvAdinaH sahazakSaNaparamparA AkasmikotpAdanApIti- akasmAdeva jIvAdayaH padArthA utpadyanta ityevaM sambhAvanAgocarIkRtasyApi jIvAdeH padArthasya nAstitvavyavasthityA kathamapi jIvAdipadArthasyAstitvaM na sambhavatItyevasvarUpasya nAstikavAdasya sAmrAjyaM bhavatItyetadartha yadRcchopanyAso yukta ityrthH| akriyAvAdinAM caturazItiaMdA iti yat pravijJAtaM tadeva vikalpAbhilApAnAmupadarzane niSTayati-vikalpAmilApa iti / svata ityasyAparityAgena Sar3a vikalpA upadaryante- nAsti : svataH kAlata ityako vikalpa iti- kAlaniyamyasvAsAdhAraNadharmAvacchinnajIvaniSThapratiyogitAko'tyantAbhAva iti, kAlaniyamyAlyantAbhAvanirUpitasvAsAdhAraNadharmAvacchinnapratiyogitAvAn jIva iti vA'rthaH, evamapre'pi / evamiti- nAsti jIvaH svata Izvarata iti dvitIyo vikalpaH, nAsti jIvaH svata Atmata iti tRtIyo vikalpaH, nAsti jIvaH svato niyatita iti turIyo vikalpaH, nAsti jIvaH svataH svabhAvata iti paJcamo vikalpaH, nAsti jIvaH svato yadRcchAta iti SaSTho vikalpa ityevaM svata ityasyAparityAgena SaD vikalpAH / svata ityasya parityAgena tatsthAne parata ityasya nyasanena SaDa vikalpA itthamevAbhilapanIyA ityAha- tatheti / svata ityasyAparityAgena SaSNAM vikalpAnAM parata ityasyA. parityAgena SaNNAM vikarUpAnAM ca melanena dvAdaza vikalpA jIve niSpadyanta ityAha- ekatra dvAdazeti- ekasmin jIve dvAdaza vikalpAH sambhavantItyarthaH / pratyekamukaprakAreNAjIvAdiSvapi SaTasu dvAdaza vikalpA bhavantItyatidizati- evamiti / dvAdaza vikalpAH saptaguNitA vikalpAnAM caturazItiniSpadyata ityAha- sati / uktadizA'kriyAvAdinAM caturazItisaMkhyakAn vikalpAnasahamAnaH paraH shngkte-nnviti| niSedhe svataH parato vA jIvasya nissedhe| kAlAdInAmityatrAdipadAdIzvarAdInAM paJcAnAmupagrahaH / aniyAmakatvAt niyAmakatvAsambhavAt / tadgabhedAt kAlezvarAdInAM vikalpAbhilApAntaHpravezabhedAt / kathaM niSedhe kAlAdInAmaniyAmakatvamityapekSAyAmAha-nahIti- asya zakyamityanenAnvayaH, zazazRGgaM yathA'sat tathA'kriyAvAdinAM mate AtmA'pyasanniti zazazazAbhAvasyevAtmano'pyabhAvasya kAlezvarAdiniyamyatvaM na sambhavatIti bhaavH| nanu zazazaGgAdikaM kenApi sattvena nAbhyupagatamatastasya niSedhaH kAlAdiniyamyo mA bhUt , AtmAdyastitvaM parAbhyupagata miti parasamayasiddhaM tadanUdya kAlAdinA niSedho bhaviSyatyata upadarzitasaGkhyopapannetyata Aha-yadi ceti / parasamayavikalpasiddhaM parakIyAgamaprabhavavikalpAtmakajJAnasiddham ! yadi vikalpasiddhasya kAlAdinA niSedho bhavadupagamAIstadA AtmAderapi parAgamaprabhavavikalpasiddhasya nityatvoparAgaH sambhavatyeveti nityatvA'nityatvoparAgeNa taniSedhasya sambhavena nityAnityapadapravezo'pi pUrvoktanyAse sambhavatIti tatparityAgasya nirvAjatvaM sthAdityAha- tadA nityAnityapadatyAge'pIti / ajIvAdi bAhyaM tu svayamabhyupagacchatyeva kSaNikavijJAnAbhinnAtmarUpAbhyupagantA'kriyAvAdItyatastasya mate bAhyadharmatvAd bAhya nityatvamanityatvaM ca pAribhASika samastIti taduparAgeNa bAhyajIvAdipadArthaniSedho'pi sambhavatyevetyAha-kSaNikavijJAnAbhinneti / yadi nityatvamanityatvaM ca svAbhyupagamAdevA kriyAvAdinaH samasti tadA taduparAgeNa bAhyaniSedho na tanmate ghaTetetyata Aha - tasyotkaTatveneti-nityatvasya yadutkaTatvamapracyutAnutpannasthirakasvabhAvatvalakSaNam, anityatvasya yadutkaTatvaM svaprAgabhAvadhvaMsAnadhikaraNayAvatkAlasthAyitvam , tadrUpeNa bAhyaM nityatvamanityatvaM niSedhuM zakyamityarthaH / paramevaM yathAzratapAThAnusArivyAkhyAnaM sandarbhaviruddhatvAnna saGgatam, sandarbhavirodhazca sandarbhamadhyapAti "cet ? tarhi " iti praznapratividhAnAvabodhakapadadvayaghaTitatvenaitatsandarbhasya prazna-pratividhAnarUpatA pratIyate, tatsaGgamanA'sambhava eva, tata evaM Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / patitatvena nityatvaM kSaNikatvenAnityatvaM ca svAbhyupagamAdeva bAhyaM tasyotkaTatvena niSeddhuM na zakyamiti cet ? tarhi yAdRzaM paramatasiddhaM nityatvamanityatvaM ca tAdRzameva niSidhyatAm, anyathA dharmiNo niSedhe'pi vyAghAtAparihArAt, athAtmatvaM zarIrAtiriktAvRttItyAdireva niSedhArtha : bAgha-siddhisAdhanAdibhayAtupanipAtAditi cet ? tarhi AtmatvaM na nityAtmasamAnAdhikaraNam, AtmapadavAcyaM na nityapadavAcyamityAdirItyA nityAnityabhedavAde prakSepeNApi kathaM nAkriyAvAdoktiH iti cet ? atredamAbhAti - vikalpasiddhasya niSedhyatve'pi svataH kAlataH ityAdipadArthasya niSedhapratiyogivizeSaNavidhayA'nvaya sAkAGgatvena tadupAdAnaM, nityAnityapade tUddezyadharmiNyeva svArthAnvayasAkAGkSa iti tatparityAgaH iti prAcInapraNayAnurodhena sthitasya gaticintanaM caitaditi nAdhikavikalpakallolalolaM ceto vidheyam / ajJAnikAnAM saptaSaSTirbhedAH, tatra kutsitaM jJAnamajJAnaM tadeSAmastItyajJAnikAH, nanvevaM lAghavAt prakramasya bahuvrIhiNA vyAkhyAnamatrAdaraNIyam - nanu nityatvamanityatvaM cAbhyupagacchatyevA kriyAvAdI, yataH kSaNikavijJAnAbhirUpAtmAdipadArthastenAbhyupagataH, tatra sadRzakSaNaparamparApatitatvalakSaNaM nityatvaM kSaNikatvasvarUpamanityatvaM ca svIkRtam, tataH kathaM nityatvA'nityasvoparAgeNA''tmano niSedhastanmate ? iti nityA'nityapadatyAge'styeva bIjamiti parAkUtamupadarzya dUSayati- kSaNikavijJAnAbhimneti / " bAhya tasyotkaTatvena " ityasya sthAne "siddhaM tannotkaTatvena " I iti pATho yuktaH, tat svamataprasiddhaM nityatvamanityatvaM ca utkaTatvena svasamaye sudRddhAnarUDhakhena / niSeddhuM na zakyamiti cet ?, evaM yadyupeyate, tarhi tadA, yAdRzaM yAdRgbhUtamapracyutAnutpanna sthiraikasvabhAvAdilakSaNaM, nityatvaM prAgabhAvapratiyogitve sati dhvaMsapratiyogitvalakSaNaM svaprAgabhAvadhvaMsAnadhikaraNa yAvatkAlasthAyitvalakSaNaM, vA'nityatvaM ca paramatasiddhaM naiyAyikAdimatasiddham, tAdRzameva tAdRgsvarUpameva nityatvaM niSidhyatAmityarthaH tathA ca paramatasiddhanityatvA'nityatvoparAgeNAtmano niSedhasambhavAduktanyA se nityA'nityapadapraveza eva yukta iti nityAnityapadaparityAge kiM bIjamityAzaGkA tadavasyaivetyAzayaH / abhyathA paramatasiddhatvasyAnAdare / dharmiNo niSedhe'pi Atmano niSedhe'pi / vyAghAtAparihArAt yathA'sataH zazazRGgAderniSedho na kAlezvarAdito niyantuM zakyastathA''tmano niSedho'pItyevaM vyAghAtasya parihartumazakyatvAt / zaGkataatheti / uktaniSedhArthAzrayaNe bAdha-siddhisAdhanAdidoSo'pi nAstItyAha- bAgheti- AtmA zarIrAtirikto na bhavatItyevaM niSedhArthAbhyupagame paramatasiddhasyAtmano dharmitve tatra zarIrAtiriktatvameveti bAdhaH, zarIramevAtmeti matasiddhazarIrarUpAtmano dharmitve zarIre zarIrAtiricatvaM nAstIti sarvairabhyupeyata eveti siddhasAdhanaM syAdeveti / samAdhatte - taddati / " nityAnityabhedavAde' ityasya sthAne "nityAnityapada " iti pATho yuktaH, arthastu vyakta eva / ' nanu niSedhe ' ityAdiprazna granthakRt svamanISodbhAsitaM pratividhAnamupadarzayati- atreti - anantaropavarNita prazna ityarthaH / idaM vikalpasiddhasyetyAdinA vakSyamANaM pratividhAnam / AbhAti mama bhAsate / vikalpasiddhasya parasamayaprabhavavikalpAtmakajJAnasiddhasyAsstmanaH / niSedhyatve'pi niSedhapratiyogitve'pi / tadupAdAnaM svataH kAla ityAdipadasyopAdAnam / uddezyadharmipayeva uddezyaM yadAtmasvarUpaM dharmaM tasminneva | svArthAnvayasAkA svArthasya nityatvAdidharmasyAnvaye sAkAle svArthAnvayabodhajanake / iti evaM svarUpavizeSAt / tatparityAgaH niruktanyA se nityAnityapadatyAgaH / IdRzapratividhAnAdare hetumupadarzayati- prAcIneti prAcInAnAM siddhAntakaparizIlanasvabhAvAnAM sUrINAM yaH praNayaH tanmatazraddhAlakSaNastadanurodhena / sthitasya taduktau sthitasya viduSaH / gaticintanaM tadupapAdanaprakAravicAraNam / etat anantaropavarNitaM pratividhAnam / iti etasmAt kAraNAt / asmin viSaye adhikAzcaturazItivikalpabhinnA ye nityAnityapadapravezena vikalpAstadAtmakA ye kallolAstarAstailaM caJcalamasthiravicAraM ceto na vidheyamityarthaH / ajJAnikamedAn prarUpayati- ajJAnikAnAmiti / ajJAnikazabdavyutpattyupadarzanenAjJAnikasvarUpamAvedayati tatreti ajJAnikAnAM saptaSaSTisaMkhyakabhedeSu nirUpaNIyeSu natu na vidyate samyagjJAnasvarUpaM jJAnaM yeSAM te ajJAnA iti bahuvrIhisamAsAzrayaNAdajJAnazabdAdevAjJAnikarUpArthalAbha saMbhavAt tatra lAghavatarkasahakArasyApi bhAvAt taddhitANinipratyayamajJAnazabdAdAnIyoktavyutpattikA jJAnika zabda svarUpazabdaniSpAdanaM na sambhavati 389 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / bhavitavyam, tatazcAjJAnA iti syAt, naiSa doSa:- jJAnAntaramevAjJAnaM mithyAdarzana sahacaritatvAt, tatA jAtizabdatvAdajJAnikA iti prayogasyaiva yuktatvAt, abhyupagamasyANinipratyayArthatvenAjJAnAbhyupagantAra iti bodhasya tata eva sambhavAd, bahuvrIhau sambadhimAtrasyaiva bodhApatteH; yadvA'jJAnenAcaranti tatprayojanA vA ajJAnikAH, asaJcintya kRtabandharvaiphalyAdipratipattilakSaNA amunopAyena saptaSaSTirjJAtavyAH, tathAhi - jIvAdIn navapadArthAn pUrvavadavasthApya paryAnte cotpattimupanyasyAdhaH sapta sadAdaya upanyasanIyAH, sattvam 1, asattvam 2, sadasatvam 3, avAcyatvam 4, sadavAcyatvam 5, asadavAcyatvam 6, sadasadavAcyatvam 7 ceti sadAdayaH tathA caikaikasya jIvAdeH sapta sapta vikalpA ityete nava saptakAviSaSTiH 63; utpattestu catvAra evAdyA vikarUpAH, tadyathA - satvam 1, asatvam 2, sadasattvam 3, avAcyatvam 4 ceti, te triSaSTimadhye prakSiptAH saptaSaSTiH 67 bhavanti, ko jAnAti jIvaH san kiM vA tena jJAtena prayojanamityeko vikalpaH, evamasadAdayo'pi vAcyAH, utpattirapi kiM sato'sataH sadasato'vAcyasya veti ko jAnAtyetat kiM vA tajjJAnaprayojanamityAdiprayogaH; nanutpatteH saktvA 'satvAdayaH sapta bhedAH kuto nopanyasyante, utpatteH sarvAzrayatvAt; dezaviSayAntyabhaGgatrayasya bahubrIhItasvAkyAt taddhitapratyayo na bhavati, taddhita pratyayamantareNaitadvAkya bahuvrIhistadarthapratIrti yadi janayatItyartha tAtparya kasya reamssya 'na karmadhArayAnmatvarthIyo bahuvrIhizcettadartha pratipattikara' ityanuzAsanasyokArthopodbalakasya sadbhAvAdityAzayena zaGkate - nanvevamiti / tatazca lAghavAda bahuvrIhisamAsasyAtra prAptatvAcca / ajJAnazabdo'tra na vAkyarUpaH kintu jJAnatvAvAntarajAtivizeSAvacchinna zarutvAjjAtizabdaH padarUpa eva, ekapade ca na kasyApi samAsasya sambhava iti bahuvrIheraprAptau tadvitapratyayAntAjJAnikazabdaH sAdhurevetyajJAnikA iti prayogasya yuktatvAditi samAdhatte - naiSa doSa iti - anantaropadarzitadoSo nAtra sambhavatItyarthaH / tatra hetumAha- jJAnAntaramevAjJAnamiti / nanu ekajJAnabhinnaM dvitIyaM jJAnaM yathA jJAnamityevocyate tathA'bhimatajJAnavizeSo'pi jJAnazabdavyapadezya eva syAnnAjJAnazabdavyapadezya ityata Aha- mithyAdarzaneti / tat kiM niruko jJAnasambandhI yaH kazcit sa sarvo'pyajJAnikazabdavyapadezyaH ? naivam- ajJAnAbhyupagantAra evAjJAnikA ityevaM vyapadizyante, ato'pi nAtra bahuvrIhiH, tato'jJAnasambandhino'khilasyaiva pratItyApatteH kintvabhyupagamArthakata dvitapratyayAnta evAjJAnikazabdastenAjJAnikA ityanenA jJAnAbhyupagantAra iti bodhasyaivodayAdityAha- abhyupagamasyeti / tata eva taddhitAntAjJAnikazabdAdeva | ajJAnikazabdavAcyA ajJAnakaraNakAcaraNazIlA ajJAnaprayojanA vetyarthAntarAvedakaM pakSAntaramupadarzayatiyadveti / asaJcintyeti ajJAtvA'vizcArya vA kRtasya puNya-pApalakSaNa karmabandhasya vaiphalyamevetyAdyabhyupagamasvarUpA ajJAnikAH, amunopAyena tathAddItyAdinA vakSyamANaprakAreNa, saptaSaSTisaMkhyakA jJAtavyA ityarthaH / sadAdayaH ke ? ityapekSAyAmAha - satvamityAdi / evaM ca saptaSaSTisaGkhyAH sampadyanta iti darzayati tathA ceti- ityanupanyAse cetyarthaH / triSaSTizvotpattisambandhiprakAra catu:saGkhyA militA saptaSaSTisaGkhyA sampadyata ityAha- utpattesviti utpattisambandhinazcaturaH prakArAneva bhAvayati - tadyatheti ete ca saptaSaSTisaGgayakA ajJAnikavikalpAH sacchandaghaTitaprayogeNa tadatidiSTaprayogeNa ca bhAvyante / ko jAnAtItyAdinA / tena jIvasatvena / utpattezvatvAra eva vikalpA ityasahamAna: zaGkate - nanvityAdinA / saptabhedopanyAse hetumAha- utpatteH sarvAzrayatvAditi / atrottaramAzaGkate - dezeti- utpattyAtmakavastuna ekasmin deze sattvaM vivakSitamanyasmiMzca deze'vAcyatvaM vivakSitamiti sadavAcyatvabhaGgo dezaviSayaH, vastuna eko dezo'sattayA vivakSito'nyazcAvaca vyatayetyevamasadavAcyatvabhaGgo dezaviSayaH, vastuna eko deza: sattayA vivakSitazcaiko dezo'sattayA vivakSitaH tAbhyAmanyazca dezosvakanyatayA vivakSita ityevaM sadasadavAcyatvabhaGgo dezaviSaya iti bhAvanayA'ntyabhaGgatrayasya dezaviSayatvena sampUrNotpattisvarUpAviSayatvena ca tyAgAtvAdityarthaH / evamAzaGkitamuttaraM dUSayati- tarhIti ekasmin deze sattvaM vivakSitamaparasmiMzca dethe'satvaM vivakSitamiti kRtvA niSpannasvarUpastRtIyaH sadasattvabhaGgo'pi dezaviSayatvAt tyAjyaH syAdityarthaH / tRtIya 390 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-saraGgiNItaraNibhyo samato bhayopadezaH / tyAgAItvAditi cet ? tarhi dezaviSayaH sattvAsattvabhaGgo'pi tyAjyaH syAt ; avacchedakabhedena sarvAzraya evAyamiti cet ? antyamanatrayeNApi kimaparAddhaM yat tasyAvacchedakabhedena sarvAzrayatvaM na syAditi kiM bahunA, yathA padArthAnAM jJAnaM paryanuyojanaM tathA tadutpattijJAnaM kimiti na paryanuyujyata iti ? satyamsAmAnAM mate sataH utpattiH, zAkyAnAM naiyAyikAnAM cAsataH, jainAnAM sadasato, vedAntinAM cAni. vAcyasyeti darzanabhedena caturvidhAyAH prasiddhatvAt , bhedacatuSTayopanyAse bhedAntarasyApi jijJAsitatvenA. natiprayojanasvAt , yena rUpeNa yajjJAnamavazyamiSTasAdhanatvenAnyairabhimataM tena rUpeNa tajjJAnavaikalyasyaivAjhAnavAdinApAdanIyatvAditi dik / vinayena caranti vinayo vA prayojanameSAM te vainayikAH, teSAM dvAtriMzadbhedAH, ete cAnavadhRtaliGgAcArazAstrA vinayapratipattilakSaNA amunopAyena dvAtriMzadavagantavyAH, tathAhi-sura-nRpati-yati-jJAti-sthavirA-'dhama-mAtR-pitRNAM pratyekaM kAyena vAcA manasA dAnena ca vikalpasya dezaviSayatvamasahamAnaH zakate- avacchedakabhedeneti- sampUrNasvarUpAyA evotpatteH kiJcidavacchedena sattvaM kaJcidavacchedana cAsattvaM vivakSayitvA tRtIyabhaGgaH pravartata ityasya dezaviSayatvAbhAvAna tyAgAItvamityarthaH / ukta dizA:vacchedakabhedena saMpUrNa vastvapi sadavaktavyatvA-'sadavaktavyatva sadasadavaktavyatvaitatritayAliGgita vivakSitaM bhavatItyantyamaGgatrayasyApi sarvAzrayatvameva na dezaviSayatvamiti na tyAgAItvaM bhavedityAzayenAnantaramAzaGkitamuttaraM kavalayati- antyamata trayeNApIti / kiJca, paryanuyogasaptakarazAdeva sapta bhannAH pravartante, paryanuyogasaptakaM cotpattAvapyaviziSTamiti sapta vikalpA atrApi kiM na bhaveyurityAha-kiMbahuneti / paryanuyojyaM paryanuyogasya praznasya vissyH| tadutpattijJAnaM padArthotpattijJAnaM kimiti na paryanuyujyate kena hetunA paryanuyogaviSayo na bhavet , api tu paryanuyogaviSayaH syAdeva / nanUtpatterityAyazaGkAyAH, pratividhAnamAha- satyamiti- yadbhavAnAzaGkate tat satyamityarthaH / evaM sati paryavasita vivAdena, tathA cAjJAnikAnAM saptapaSTiriti saGkhadhAniyamanamasaGgataM syAdityata Aha-sADyAnAmiti- "asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt sarvasambhavAbhAvAt / / zakasya zakya karaNAt kAraNAbhAvAzca sat kAryam // 1 // " itIzvarakRSNakArikayA tanmate satkAryasya vyavasthiteH / zAkyAnAM bauddhAnAm , mate ityanuvartate, ekmagre'pi, bauddhAnAM mate sarvasya kSaNikaravenotpattitaH prAkAle na kathaJcidapi sattvamityasata evotpattiH / naiyAyikAnAmiti vaizeSikANAmapyupalakSaNam, teSAM mate abhUtvA bhavanalakSaNAyA utpatteH prAkAle nAstyeva kAryasya sattvamiti, asata utpattiH, utpattiriti ca sarvatrAnuvartate / jainAnAM syAdvAdinAma, tanmate sarvathA sati sarvathA'sati ca kArakANAM vyApAravaiyAd dravyarUpeNa sataH paryAyAtmanA cAsata ityevaM sadasata utpttiH| vedAntinAM brahmAdvaitavAdinA mate brahmAtiriktasyAzeSasyAvidyakasya na pAramArthikasattvaM brahmajJAnenAvidyayA sahitasya kAryamAtrasya nivRttilakSaNabAdhaviSayatvAt , nApi tasya kvacidapya pratIyamAnatva lakSaNamasattvaM pratIyamAnatvAdityevaM sattvA'sattvAbhyAM nirvastumazakyatvAdanirvAcyasya kAryasyotpattirityevaM darzanabhedena matabhedena, caturvighAyAH catuHprakArAyAH, utpatteH prasiddhatvAd, bhedacatuSTayopanyAse utpattervikalpacatuSTayopanyAse vyavasthite sati, bhedAntarasyApi niruktabhedacatuSTayabhinnavikalpasyApi, jizAsitatvena jijJAsitatvamAtreNa, anatiprayojanasvAt viziSTaprayojanAbhAvAdityarthaH / yeneti- yena rUpeNa sattvAdinA, yajJAnam utpattijJAnam , iSTasAdhanatvenAbhimataphalajanakatvena, anyaH sAGkhya-zAkya. naiyAyika-jaina-vedAntibhiH, abhimatam urarIkRtam , tena rUpeNa sattvAdina! " tajjJAnavaikalya" ityasya sthAne " tajjJAnavaiphalya " iti pATho yuktaH, arthastu vyakta eva / vainayikAnAM svarUpaM tadbhedAMzca nirUpayati- vinayeneti teSAM vainayikAnAm / ete ca vainayikAzca / anavadhRteti- anavadhRtAni liGgAvArazAstrANi yaiste'navadhRtaliGgAcArazAstrAH, idameva liGgamasmAkamayamevAcAro'smAkamidameva zAstraM siddhAnto'smAkamityevamavadhRtalijAcArazAstrA ye na bhavanti te iti yAvat / kisvarUpAste ? ityapekSAyAmAha-vinayapratipattilakSaNA iti-gurvAdInAM vinaya evAsmAbhiranuSTheya ityevaM yA vinaya pratipattivinayasvIkArastallakSaNA ityrthH| amunopAyena tathAhItyAdinA anantaravakSyamANena prakAreNa, dvAtriMzad dvAtriMzatsaGkhayakAH / avagantavyAH jJeyAH / vainayikAnAM dvAtriMzadbhedAvagamopAyameva bhAvayati- tathAhIti / iti evam / catvAraH catuH Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtatarakSiNI-sarahiNItaraNibhyo samato myopdeshH| deza-kAlopapannena vinayaH kArya iti catvAro bhedAH, aSTasu sthAneSu pratyeka militA dvAtriMzaditiH sarva. saNyA punareteSAM pAkhaNDinAM trINi zatAni triSaSTyadhikAni siddhAni, anyatrApyuktam Astikamata AtmAdyA nityA'nityAtmakA nava hi santi / kAla-niyata svabhAvezvarA-''tmakRtitaH sva-parasaMsthAH // 1 // kAla-yahacchA-niyati-svabhAvezvarA-''tmatazcaturazItiH / nAstikavAdigaNamate na santi bhAvAH sva-parasaMsthAH // 2 // ajJAnikavAdimataM nava jIvAdIn sadAdisaptavidhAn / bhAvotpattiH sadasadvaitAvAcyAzca ko vetti / / 3 // vainayikamataM vinayazcetovAkkAyadAnataH kAryaH / sura-nRpati-yati-jJAti-sthavirA-'dhama-mAtR-pitRSu sadA // 4 // " [ nanvevamAstikagaNasyApi pAkhaNDapakSanikSepe svarUpeNAtmAstyevetyAdinayavAdino jainA api pAkhaNDinaH syuH tadvAdasya kriyAvAdabhedasvarUpatvAditi ced ? ekAnte na tathAzraddhA, ata evaikAntena SaTkAyAdizraddhAne'pi tattvataH samyaktvAbhAvaH sammatau pratipAditaH, tathAhi"NiyameNa saddahanto chakkAe bhAvao Na saddahai / haMdI apajasu vi saddahaNA hoi avibhattA // " [sa0 tu. gA0 28 ] sngkhckaaH| bhedAH vikalpAH, kAyikavinayaH, vAcikavinayaH, mAnasikavinayaH, dAnavinayazceti catvAro medA iti yAvat , te catvAro bhedAH pratyakamaSTasu sthAneSu sure kAyikavinayAdayazcatvAraH, napatau niruktacatvAraH, yatiSu te catvAraH, jJAtiSu te catvAraH, sthavireSu te catvAraH, adhameSu te catvAraH, mAtari te catvAraH, pitari te catvAra ityevaM pratyekamaSTasu sthAneSu catvAro militAH santodvAtriMzadbhedA bhavantItyarthaH / sarvasaGkhayeti-kriyAvAdinAmazItyuttaraM zatam ,akriyAvAdinAM caturazItiH, ajJAnikAnAM saptaSaSTiH, vainayikAnAM dvAtriMzat , tAzca sarvA militAH sarvasaGkhyA tyetyrthH| eteSAM kriyAvAdyAdInAm / nirutakriyAvAdyAdisaMkhyAbhede granthAntarasaMvAdamupadarzayati-anyatrApyuktamiti / Astikamate kriyAvAdimate, anyat spaSTam , prathamapadye kriyAvAdinAmazItyuttarazatabhedAH kaNThato'nuktA apyupAyopadarzanena sUcitAH / kAletyAdidvitIyaponAkriyAvAdinAM caturazItibhedA bhAvitAH, nAstikavAdigaNamate akriyAvAdibauddhAdimate / ajJAnikavAdimatamityAditRtIyapadhenAjJAnikAnAM saptaSaSTirbhedAH kaNThato'nuktA apyupAyopadarzanena suucitaaH| evaM vainayikamatamityAdi-turIyapadye kaNThato'nuktA apyupAyadarzanena dvAtriMzadbhedAH sUcitAH, caturNAmapi padyAnAmarthaH pUrvagranthataH spaSTIkRta iti na teSAM vyAkhyA AdatA / zaGkate- nanviti / evaM kriyAvAdinaH pAkhaNDimadhye parigaNanaM kRtvA tatsaGkhyAbhidhAnaprakAreNa / astyevatyAdItyatrAdipadena pararUpeNAtmA naastyevetyaadiinaamupgrhH| tadvAdasya jainAbhimatasyAvAdAtmavAdasya / uttarayati- ekAnta iti / na tathAzraddhA yathA'nekAntavAde jainAnAM zraddhA teSAmekAntavAde tathA zraddhA na / ata eva yata evaikAntavAde zraddhA na tata eva / ekAntena SaTkAyazraddhAne samyaktvAbhAvAvedikAM sammatigAthAmuglikhati--NiyameNa iti-niyamena zraddadhAnaH SaT kAyAn bhAvato na shrddhte| handi aparyAyedhvapi zraddadhAnA bhavanti avibhaktA / " iti saMskRtam / uktagAthAyA arthamupadarzayati- asyA artha iti / niyamenetyasya vivaraNam- avadhAraNeneti / avadhAraNa kIdRzamityapekSAyAmAha- SaDevaite jIvAH kAyAzcetyevamiti- SaTakAyAnityasya SaTa jIvAn SaT kAyAzcetyarthaH / kathaM bhAvataH SaT kAyAnna zraddhatte ? ityapekSAyAM tatra hetumupdrshyti-jiivraashypekssyeti| teSAM jIvAnAm , jIvatvasAmAnyApekSayA jIvAnAmekatvena ghaTdaikAntasya tatrAbhAvAdityarthaH / kAyeSvapi Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAratataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalahato mayopare / asyA artha:-niyamena-avadhAraNena SaDevaite jIvAH kAyAzcetyevaM zraddadhAnaH SaT kAyAn bhAvato na zraddhatte jIvarAzyapekSayA teSAmekatvAt kAyAnAmapi pudgalatayaikatvAt , jIvapudgalAnAmapi paraspara. vinirbhAgavRttInAmekarUpasyAvinigamyatvAt , handItyupadarzane, evam aparyAyeSvavivakSitabhedaparyAyeSu, avibhaktazraddhA ekarUpazraddhApi yA sApi bhAvato na zraddhA bhavatItyarthaH, tathA cAna SaTvA-SaTvAdinA saptabhaGgIpathenAnekAntavyApakatvAbhyupagama eva zreyAnityarthaH, " bhAvata ityuktiH bhaGgayA SaDeva jIvakAyA iti zraddadhato'pi bhagavataivamuktamiti jinavacanarucisvabhAvatvAt dravyasamyagdRSTitvaM na vihanyate " iti TIkAkRtaH, teSAmayamAzayaH- ekAntazraddhAnamAtraM na mithyAtvalakSaNam, anekAntAnekAnta zraddhAne ativyApteH, kintu zAsanabAbaikAntazraddhAnam , tattvaM ca vRddhaparamparAprAptasUtrA( tAtparyatAviSayatvam , tenAbhinivezA-'bhigrahayoyorapi saGgrahaH, na cedRzaM mithyAtvabhanekAntavyApakatvavyutpattirahitAnaikAntena SaTvamekatvasyApi bhAvAdityAha- kAyAnAmagIti / na kevalaM jIvAnAM jIvatvenaikatvaM kAyAnAM pudgalalvenaikatvamityeva kintu jIva-pudgalAnAmapi parasparamapi nirbhAgavRttitvenaikatvamityAha- jIva-pudgalAnAmapIti / " paraspara" ityasya sthAne " parasparam' iti pAThaH samucitaH / handItyupadarzane handItizabda upadarzanarUpArthe vartate, tayetyupadarzanam / aparyAyabityasya vivaraNam- avivakSitabhedaparyAyeSviti- aparyAyazvityasya yathAzrutaM paryAyarahitavityarthoM ma sambhavati paryAyarahitasya dravyasyAmAvAdata itthaM vyAkhyAnamiti bodhyam / avibhaktazraddhApi bhavatItyasyopadarzanabalAt paryavasitamarthamAviSkaroti- avibhaktazraddhetyAdinA / asyAstAtparyArthamAha- tathA ceti- avadhAraNena zraddhAyA bhAvato'. zraddhAtvavyavasthitau cetyarthaH / atra SaTakAyAbhyupagame / SaTravASaTvAdinA saptamaGgIpathena syAt Sad jIvAH, syAdaSada jIvAH, syAt SaT syAdaSaT ca jIvAH, syAdavaktavyA jIvAH, syAt SaT syAdavaktavyAzra jIvAH, syAdaSaT syAdavaktavyAzca jIvAH, syAt Sada syAdaSaT syAdavatavyAzca jIvA ityevaM saptamagImANa / " bhAvata ityutiH mAyA" ityasya sthAne "mAvata ityuktibhAcA" iti pATho yuktaH, prakRtasammatigAthAyAM bhAvata iti yoki:-kathana tadbhaGgayA- taduktizailyA, asya na vihanyate' ityanenAnvayaH / SaDeva jIvakAyA iti zraddadhato'pi ekAntena SaDeva jIvAH SaDeva kAyA ityevaM zraddadhato'pi puruSasya, bhagavatA aizvaryazAlinA kevalajJAnavatA mahAvIraMNa / evamukta Sad jIvanikAyA ityevamukke- kathitam / iti ityAkArikA yA jinavacane ruciH- zraddhA tatsvabhAvatvAd dravyasamyagdRSTitvaM na vihanyate, SaDeva jIvanikAyA ityekAntena zraddhAvAnapi puruSo jinavacanarucimatvAd dravyasamyagdRSTibhavatyeva, na tu sa vavyato mithyASTiH / iti evamuktagAthAvyAkhyAnam / TIkAkRtaH sammatiTIkAkArAH kurvanti / teSAM sammatiTIkA. kArANAm / ayama ekAntazraddhAnamAtramityAdinA'nantarameva prkttiikriymaannH| aashyo'bhipraayH| anekAntAnekAntazraddhAne syAdvAdimate prameyatvavyApakamanekAntatvam , yatrAne kAntatvaM nAsti na tatra prameyatvam, ityanekAnto yadyanekAnta eva na tvekAnta ityevamekAnta evaM syAt tadA'nekAntatvasya prameyatvavyApakasyAbhAvAt prameyatvamapi tasya na syAdator3anekAntaH kathaJcidanekAntaH kathaJcidekAnta ityevamanekAntAnakAnta shrddhaane| ativyAptaH anekAntAnekAntamanekAntamekAntamityubhayasvarUpamiti tacchraddhAnamekAntazraddhAnamapi bhavati, tacca samyagdRSTirevetyalakSyam, tatra mithyAtvalakSaNasyaikAnta. zraddhAnasya tAdAtmyena bhAvAdativyApteH / tarhi kiM mithyAtvalakSaNamiti pRcchti-kinviti| uttarayati-zAsanabAbaikAntazraddhAnamiti-- mithyAtvalakSaNamityanukarSaNa sambadhyeta, zAsanabAhyasya- janasaddhAntabahirbhUtasyaikAntasya zraddhAnaM mithyAtvalakSaNamityarthaH / tattvaM ca siddhAntabAhyatvam / vRddhati - ' sUtrA( tAtparyatA" ityasya sthAne " sUtratAtparyA" iti pATho yuktaH / vRddhazcAtra jJAnavRddho grAhyo na tu vayovRddhaH, sa cApta eva bhavatIti AptaparamparayA prAptaM yat sUtrasyajainAgamalakSaNasUtrasya tAtparya tadaviSayatvaM zAsanabAhyatvamityarthaH / tena niruktasvarUpazAsanabAhyatvena, asya 'saGkahaH' itynnaanvyH| tathA ca SaDeva jIvakAyA ityasyakAntasya niruktazAsanabAhyatvAbhAvAtU tacchaddhAnaM na mithyAtvamityAha Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyo samalahato bhayopadeza / nAmapi prAJjalabuddhinAmekAntataH SaTkAyAdizraddhAnavatAm , tAn prati vRddhastameva satyamityAdirItyeva sUtratAtparyavizadIkaraNAt , yadvA sUtra paramparobhayaprAmANyAnupajIvyakAntazraddhAnameva mithyAtvam , taha na teSAm , samyaktvaM cAnabhigRhItakudRSTitvarUpasalepakavilakSaNameva, taccAnekAntavyApakatvavyutpattijanita. zraddhAnarUpavistArarucisvarUpasamyaktvApekSayA'prAdhAnyena dravyatayA vyapadizyate, tena dravya-bhAvAbhyAM samyaktva mithyAtvayordvayorapi tulyavyApAre na tajjanyakriyAdvayayogapadyApattiriti, yuktaM caitat , ityameva teSAM mArgAnusArituNaprasaMzayA parapAkhaNDaprazaMsArUpasamyaktvAticArAnApatteH, tatra hi para. pAkhaNDAnAM sarvajJapraNItapAkhaNDatvavyatiriktAnAmiti vyAkhyAtamAcAryaiH, tathA ca parapAkhaNDatAvacchedakadharmaprakAreNaiva prazaMsAyA aticArasvamityAgatam , sa ca dharmastattadvyaktitvam , anAcAraliGgaveSAdikamerakAcArAdimattve'pyabhiniviSTatvAdikaM vA yathAsthAnaM grAhyam , ata evaiteSAM prazaMsA na kAryoM puNyabhAja ete sulabdhamebhirjanmetyAdilakSaNeti zRGgagrAhikAdinodAhRtam / sva-paravibhAgo'pi nApekSayaiva, parakIyana ceti| IdRzaM niruktazAsanabAkhaikAnta zraddhAnalakSaNam / anekAntavyApakatvavyutpattirahitAnAmapi anekAntaM vastumAtravRttItyevasvarUpA vyutpattimatiranekAntabyApakavyutpattiH, tadrahitAnAmapi- tadvikalAnAmapi / prAJjalabuddhInAM saralabuddhInAm / ekAntataH niyamena / SadakAyAdizraddhAnavatA kAyAH SaTU jIvAH SaDityAdizraddhAvatAm , IdRzaM mithyAtvaM naivetyarthaH / nanu vRddhaparamparAprAptasUtratAtparya 'syAt SaTakAyAH, syAt SaT jIvAH' ityAdhanekAnte eva, na tu 'niyamena SaTakAyAH' ityekAnte iti niruktatAtparyAviSayatvAt prakRtakAntasyApi zAsanabAhyatvameveti tadviSayazraddhAnaM kathaM na mithyAtvamityata Aha-tAn pratIti-niruktaprAJjalAn pratItyarthaH / "tameva" ityasya sthAne "tadeva" iti pATho yuktaH, yadA "satyama" ityasya sthAne "sacaM " iti pAThaH, "tameva sacaM nissaMkajaM jiNehiM pannataM" ] ityaadiriityetyrthH| prakArAntareNa mithyAtvaM nirucya tadabhAvAvedakaM klpaantrmaah-ydvti| sUtraMtisutraM ca paramparA ca- vRddhaparamparA ca sUtraparampare, tadubhayasya- tadanyatarasya yat prAmANyaM tadanupajIvi- tadanapekSaM yadekAntazraddhAnaM tadeva mithyAtvamityarthaH, atrobhayapadasyAnyatarArthakatvakathanena prakRtazraddhAnasUtraprAmANyAnupajIvitve'pi na kssttiH| tacca niruktamithyAtvaM ca / na teSAM nakAntaSadakAyAdizraddhAvatAm / nanu teSAM mithyAtvAbhAve samyaktvaM prApta tacca kathaM dravyato na bhAvata ityapekSAyAmAha- samyaktvaM ceti / tacca niruktasamyaktvaM c| anekAnteti- anekAntaM vastumAtragatamiti buddhilakSaNA yA'ne kAntavyApakavyutpattistanjanitaM yat sarvavastuvyApakAnekAntasvaviSayakaM zraddhAnaM tadrUpAtadAmikA yA vistArarucistatsvarUpaM yat samyaktvaM tadapekSayA'prAdhAnyena dravyatayA niruktasamyaktvaM vyapadizyata ityarthaH / tena niruktavivekena, asya na tajanyetyAdinA sambandhaH, yatra dravyataH samyaktvaM tatra bhAvato mithyAtvaM yatra bhAvataH samyaktvaM tatra dravyato mithyAtvamiti kRtvA dvayostulyavyApArI bodhyaH, tajanyeti- samyaktva-mithyAtvavyApAradvayajanyetyarthaH / asya vivekasya yuktatvamAvedayati- yuktaM caitaditi / itthameva niruktavivecana prakAreNaiva / teSAM SaTkAyAdizraddhAvatAm / mArgAnusAriNo yo guNaH nyAyasampanna vibhavaH" ityAdirUpastatprazaMsayA prazaMsAkartuH parapAkhaNDaprazaMsArUpo yaH smyktvaaticaarstsyaanaaptterityrthH| tatra parapAkhaNDaprazaMsArUpasamyaktvAticAre / hi ytH| parapAkhaNDAno prazaMsA parapAkhaNDaprazaMseti samAsavigrahe sthitaM parapAkhaNDAnAmiti vAkyaM sarvajJapraNItapAkhaNDatvavyatiriktAnAmityevaM vyAkhyAtamAcAryarityarthaH / tathA ca niruktavyAkhyAne ca / pareti- yadrUpeNa parapAkhaNDatvaM sa dharmaH parapAkhaNDatAvacchedakastatprakAreNaiva parapAkhaNDaprazaMsAyA aticAravaM- samyaktvAticAratvamAgata- praaptmityrthH| sa ca dharmaH parapAkhaNDatAvacchedakadharmazca / tattadvayaktitvam yadyavyaktau pAkhaNDatvamabhimataM tattadvyaktiniSThatattasyaktitvam, asya yathAsthAnaM grAhyamityanena sambandhaH / anAcAreti- parapAkhaNDatAvacchedakadharmo'nAcAraliGgaveSAdikaM yathAsthAnaM graahymitynvyH| ata eva uktarUpaparapAkhaNDatvAzrayaNAdeva, asyodaahRtmitynenaanvyH| pateSAM puNyabhAja ete sulabdharmabhirjanmetyAdilakSaNA prazaMsA, na Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyA samato nayopadezaH / 395 - syApi sadbhAvazodhitasya svakIyatvena, svakIyasyApi cAsagrahAdinA parakIyatvena vizrAmAt , ata evAkaraNaniyamAdivacanAnAM parasamayasthAnA( ma )nAdare tanmUladRSTivAdasyAzAtanA duSkarakAriNAm , api ca gurukulavAsatyAginAM tapovratAdiguNAnumodane dIrghasaMsAriNA( tA) tatra tatra pratipAditA, ityadhika dharmaparIkSAyAM // 128 // kriyAnayaH kriyAM brUte, jJAnaM jJAnanayaH punaH / mokSasya kAraNaM tacca, bhUyasyo yuktayo dvayoH // 129 // kriyeva phaladA puMsAM, na jJAnaM phaladaM matam / yataH strIbhakSabhogajJo, na jJAnAt sukhito bhavet // 130 // jJAnameva zivasyAdhvA, mithyAsaMskAranAzanAt / kriyAmAtraM svabhavyAnAmapi no durlabhaM bhavet // 131 // taNDulasya yathA carma, yathA tAmrasya kAlikA / nazyati kriyayA putra !, puruSasya tathA malaH // 132 // baTharazca tapasvI ca, zUrazcApyakRtavaNaH / madyapA strI satI ceti, rAjan!na zraddadhAmyaham // 133 // jJAnavAn zIlahInazca, tyAgavAn dhanasaGgrahI / guNavAn bhAgyahInazca, rAjan! na zraddadhAmyaham // 134 // iti yuktivazAt prAhurubhayostulyakakSatAm / mantre'pyAhvAnaM devAdeH, kriyAyugjJAnamiSTakRt // 135 // jJAnaM turye guNasthAne, kSAyopazamikaM bhavet / apekSate phale SaSThaguNasthAnajasaMyamam // 136 // Varmammrammarurwwwmicrormer kaaryetynvyH| akSagrAhikAdineti- zRGgaM hastena gRhItveyaM gaumametyevaM yat paraM prati viziSyopadarzanaM tatra zRGkhaprAhikAnyAyaH pravartate / svapareti- " nApekSayaiva" ityasya sthAne " cApekSayaiva " iti pATho yuktaH / svakIyaMtvane. tyasya vizrAmAdityanenAnvayaH / ata eva apekSAzrayaNasyAvazyakatvAdeva / anAdare anAzrayaNe / tanmUleti- parasamayasthAkaraNa niyamAdivacanamUletyarthaH / duSkarakAriNAM tanmUladRSTivAdasyAzAtanA tatra tatra pratipAditatyanvayaH / "dIrghasaMsAriNA" ityasya sthAne " dIrghasaMsAritA" iti pATho yuktaH / tatra tatretyAneDanena bahuSu prantheSu tathA pratipAdanaM nopekSaNIyamiti vyajitam / atra vizeSAvagamecchubhirasmatkRtadharmaparIkSA'valokanIyetyupadezAbhiprAyeNAha-- ityadhikaM dharmaparIkSAyAmiti // 128 // Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / prAyaH sambhavataH sarvagatiSu jJAnadarzane / tatpramAdo na kartavyo, jJAne cAritravarjite // 137 // kSAyikaM kevalajJAnamapi muktiM dadAti na / tAvannAvirbhaved yAvacchailezyAM zuddhasaMyamaH // 138 / / vyavahAre tapo-jJAna-saMyamA muktihetavaH / ekaH zabdarjusUtreSu, saMyamo mokSakAraNam // 139 // saGgrahastu nayaH prAha, jIvo muktaH sadAzivaH / anavAptibhramAt kaNThasvarNanyAyAt kriyA punaH // 140 // anantamarjitaM jJAnaM, tyktaashcaanntvibhrmaaH| na citraM kalayApyAtmA, hIno'bhUdadhiko'pi vA // 141 / / dhAvanto'pi nayAH sarve, syurbhAve kRtvishrmaaH| cAritraguNalInaH syAditi sarvanayAzritaH // 142 // sunipuNamatigamyaM mandadhIduSpravezaM, pravacanavacanaM na kvApi hInaM nayaudheH / gurucaraNakRpAto yojayaMstAn pade yaH, pariNamayati ziSyAMstaM vRNIte ysh:shriiH|| gacche zrIvijayAdidevasuguroH svacche guNAnAM guNaiH, prauDhiM prauDhimadhAmni jItavijayaprAjJAH parAmaiyaruH / tatsAtIrthaMbhRtAM nayAdivijayaprAjJottamAnAM zizu stattvaM kiJcididaM yazovijaya ityAkhyAbhRdAkhyAtavAn // 144 // nayAmRta0-"kriyAnayaH" kriyAnaya ityAdayaH zlokAH prAyaH spaSTAH / atra jJAna-karmasamuccayavAde sva-parasamayavicAraH kazcillikhyate- tatra mumukSukarmavyApAratantraM tattvajJAnavRtti naveti vipratipattiH, vidhikoTirudayanAcAryANAM niSedhakoTi skarIyANAm , tatra bhAskarIyANAmayamAzaya:- tIrthavizeSasnAna mahAdAna-yama-niyamAdikarmaNAM niHzreyasakAraNatvaM tAvacchandabalAdevAvagamyate, tattvajJAnavyApAra* ekonatriMzaduttarazatatamAt "kriyAnayaH" ityAdi padyAdArabhya catuzcatvAriMzaduttarazatatamaM- " gacche." ityAdyantimazlokaM yAvat SoDazasaGkhyakapadakadambakaM spaSTArthatvAnna vyAkhyAnamapekSata ityAha- kriyAnayaH ityAdaya iti / atra asmin prakaraNe / sva-parasamayavicAraH jainasiddhAnta-naiyAyikAdisiddhAntavicAraH / tatra sv-prsmyvicaare| "tantraM" ityasya sthAne "tattvaM" iti pATho yuktaH / vidhikoTiH mumukSukarmavyApAratvaM tattvajJAnavRttIti vidhikottiH| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyo samalato nayopadezaH / - karavaM tu teSAM niHzreyase janayitavye na tAvacchabda eva bodhayati, tatra tasyodAsInatvAt / na ca sAkSAt sAdhanatAvyA( vi )dheH sAdhanatA'pratIteH paramparAghaTakavyApAramaviSayIkRtya na ghaTata ityapUrvavAcyatAnyAyena zabda eva vastutaH tattvajJAnavyApArakatAM bodhayituM pragalbhata iti zaGkApadaM hRdi nidheyam , sAmAnyazabdo'nyatamavizeSabAdhe taM tyajati, na tu vizeSAntaramupAditsitamapi viziSya bodhayatIti svabhAvAt dRSTAntasyaivAsampratipatteH, na ca karmaNAmAzutaravinAzitvena vyApAro'vazyaM svIkaraNIyastatra dRSTena tattvajJAnenaivopapattAva dRSTakalpanAyA anyAyyatvAt , lAghava sahakRtAnupapattireva tattvajJAnavyApArakatve mAnamiti vAcyam, tattvajJAnasyApi vyavahitatvena tatrApi karmaNo'dRSTadvArAvazyakatvAd niHzreyase dvAradvayakalpane gauravAt , niHzreyase karmaNAmadRSTadvArA hetutve tattvajJAnotpattyanantaramapi yama-niyamAdhanuSThAnaM syAditi cet ? syAdeva, tadAnImapi mumukSAyA adhikArasyAmateH, na ca tattvajJAnatvenaiva niSedhakoTiH mumukSukarmadhyApAratvaM tattvajJAnavRtti na bhavatIti nissedhkottiH| tatra vipratipattau satyA niSedhakoTisAdhane / ayaM tIrthavizeSasnAnetyAdinA vkssymaannH| teSAM tIrthavizeSasnAna mahAdAna-yama-niyamAdikarmaNAm / tatra tIrthavizeSa snAnAdikarmaNAM tattvajJAnavyApArakatve / tasya zabdasya / na cetyasya vidheymitynenaanvyH| "sAkSAta sAdhanatAvyA(vi)dheH sAghanatA'pratIteH" ityasya sthAne "sAkSAt sAdhanatAbAdhe vidheH sAdhanatApratItiH" iti pATho yuktaH, tathA ca tIrthavizeSasnAnAdikarmaNa mokSa prati kAraNatvaM vidhivAkyAt pratIyate, kintu tIrthasnAnAdikarmaNAM cira. vinaSTatvena mokSAvyavahitapUrvekSaNe'bhAvAt sAkSAnmokSa prati kAraNatvaM na sambhavatItyevaM teSAM mokSaM prati sAkSAt sAdhanatAyA bAdhe sati vidheH-vidhivAkyAt teSAM mokSa prati sAdhanatApratItiH paramparayA kAraNatvaviSayiNI, paramparAkAraNatvaM nAma svajanakavyApArajanakatvamiti paramparAghaTakavyApAramaviSayIkRtya na ghaTate na sambhavatItyevambhUtArthapratipAdanaparo yo'parvavAcyatAnyAyo yathA svargakAmo yajetetyatra vidheriSTasAdhanatvArthakatvapakSe yAgasya ciravinaSTasya kAlAntarabhAvisvargarUpeSTaM prati sAkSAt sAdhanatvaM na sambhavatIti svargajanakavyApArajanakatvalakSaNaparamparAkAraNatvamabhyupeyamiti tadughaTakatayA'pUrvasyAdRSTAtmakavyApArasya vidhivAcyateti tena nyAyena, zabda evaM vidhisvarUpazabda eva, vastuta. paramArthataH. tIrthavizeSasnAnAdikamaNAM tattvajJAna vyApArakatA bodhaSitaM jJApayituM pragalbhate samartho bhavatItyevasvarUpaM zApadaM iDi mAnase, na vidheyaM na kartavyamityarthaH / niSedhahetumAha- sAmAnyazabda iti- sAmAnyavAcakazabda ityarthaH / anyatamavizeSavAghe sAmAnyadharmAkAntayatkiJcidvizeSasya bAdhe sati / taM vizeSam / tyajati tadasAdhAraNarUpeNa taM na bodhayati / na svityasya bodhayatItyanenAnvayaH / vizeSAntaraM bAdhitavizeSabhinnavizeSam / taM viziSTi- upaadilitmpiitiupaadaatmissttmpiityrthH| viziSya na tu bodhayati tadasAdhAraNarUpeNa na bodhayati / kathaM na bodhayatItyapekSAyAmAhaiti svabhAvAditi- yasya zabdasya yatrArthe yena rUpeNa zaktiH sa zabdastenaiva rUpeNa tasya bodhaka iti sambhavAdi. tyrthH| dRSTAntasyaivAsampratipatteriti-svargakAmo yajetetyatrApi yAgasya svarga prati sAkSAvanakaravasya bAdhe sAkSAbanakasvarUpeNa tameva vidhina bodhayati, na tu paramparAjanakatvarUpeNa paramparAjanakatvaM bodhayati, uktasvabhAvAdityapUrvavAcyatA. dRSTAntasyAnabhyupagamAdityarthaH / na cetyasya vaacymitynenaanvyH| karmaNAM tIrthavizeSasnAnAdikarmaNAma / vyApAra: mokSarUpakAryajanane vyaapaarH| tatra vyApArasthAvazyakatve / lAghaveti - upasthitilAghavetyarthaH / niSedhe hetumAha-tattvamAnasyApIti- tattvajJAnAntarameva muktina bhavati kintu tattvajJAnena mithyAjJAnasya saJcitakarmaNAM ca kSaye satyapi bhogamAtravinAzyaprArabdhakarmaNAM bhogAd vinAze sati muktibhavatItyevaM tatvajJAnasyApi vyvhittvenetyrthH| athavA tattvajJAnalakSaNavyApArAtmakakAryasyApi tIrthavizeSasnAnAdikarmaNo'nantaramevAnutpatteH, kintu kAlAntaramutpattyA tanmadhyapatitakAlaprayuktavyavadhAnAzrayatvenetyarthaH, ayamevArtha uttrprnthsnggtyaa''drnniiyH| tatrApi tattvajJAnotpattAvapi / niHzreyase mokSarUpakAyeM / dvAradvayakalpane tattvajJAnarUpavyApAra ekaH, aparazca tattvajJAnArthamadRSTarUpavyApAra ityevaM vyApAradvayakalpane gauravAt , atoSETadvAreca karmaNA mokSa prati kAraNasvamityarthaH / nanu tattvajJAnadvArA mokSa prati karmaNAM kAraNatve tattvajJAnAntaraM na karmANyanuSTheyAni tatvajJAnapUrvavartikarmabhya eva tattvajJAnadvArA mokSo. Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNiyAM samalar3ato nayopadezaH / ...aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaanavav-unn mokSajanakatvAt prAthamikatattvajJAnAdeva mokSopapattau ka karmAnuSThAnamiti zaGkanIyam " nityanaimittakaireva, kurvANo duritakSayam / jJAnaM ca vimalIkurvannabhyAsena tu pAcayet // 1 // abhyAsAt pakkavijJAnaH kaivalyaM labhate nrH|" [ ityAdipurANeSu tadabhyAsazravaNAt , zrutirapyatra vipakSabAdhakatayA pramANamasti, tathAhi-" andhaM tamaH pravizanti ye avidyAmupAsate tato bhUya iva te tamo ya u vidyAyAM ratAH" [. asyA artha:- avidyA-karma, tadupAsate-jJAnatyAgena tatrAsaktA bhavanti ye, te andhaM tamaH pravizantisaMsArAnna mucyante, tena kevalakarmopAsane na janmAdivicchedaH, ye ca vidyAyAM ratAH, vidyA tatvajJAnaM tanmAtrAsaktAH, " u" ityavyayaM cakArArtham , te bhUyo'tizayenAndhaM tamaH pravizanti, nityAkaraNe pratyavAyasya bahulatvAt ; nanu " mokSAzramazcaturtho cai yo bhikSoH parikIrtitaH " [ ityAgamAJcaturthAzramiNAmeva mokSe adhikAraH, tatra ca "saMnyasya sarvakarmANi " iti smRteH karmamAtratyAgAt ka samuccayaH ka vA akaraNe pratyavAya iti cet ? na- yAni karmANyupamItapapatteH sambhavAt , svAtantryeNa tattvajJAna-karmaNomokSa prati kAraNatve tu tatvajJAnAnantaramapyanuSThitaM karmAdRSTadvArA mokSaheturbhaviSyatIti tattvajJAnotpattyanantaramapi yama-niyamAdyanuSThAnaM syAdityAzaGkate-niHzreyasa iti / atreSTApattireva samAdhAnamityAha- syAdeveti- tattvajJAnotpattyanantaramapi ymniymaadynusstthaanmitynuvrtte| mokSe kartavye mumukSavAdhikAraH tasyA yathA tattvajJAnotpatteH prAg bhAvastathA tattvajJAnotpattyanantaramapi bhAva iti tadbalAt tattvajJAnotpatyanantaraM yama naM yuktamevetyAha- tadAnImapIti- tattvajJAnotpattyanantaramapItyarthaH / na cetyasya zanIyamityanenAnvayaH, tattvajJAnatvenaivetyevakAreNAbhyastatattvajJAnatvasya mokSajanakatAvacchedakatvavyavacchedaH, tattvajJAnatvaM ca prAthamikatattvajJAne'pi samastIti tAvanmAtreNApi mokSarUpakAryajananasambhavAt kasmin kArye karmAnuSThAnam ? prayojanAbhAvAnna tatvajJAnotpattyanantaraM yama-niyamAdyanuSThAnamiti nAzaGkanIyamityarthaH / tatra hetumAha-nityanamittikaireveti- spaSTam / tadabhyAsazravaNAt tattvajJAnAbhyAsazravaNAt / na kevalamuktArtha purANavacanameva pramANaM kintu zrutirapi tatra pramANamityAha- zrutirapIti / vipakSayAdhakatayA tattvajJAnAbhyAsAkAraNarUpavipakSavAdhakatayA / tAmeva dhrutimullikhati- andhaM tama iti / asyAH 'andhaM tama' ityaadishruteH| avidyA-karma kamaivAtrAvidyAzabdenocyate, tat karma, upAsate ityasya vivaraNajJAnatyAgena tatrAsakA bhavantIti, yattacchabdayornityasambandha iti, ye iti zabdopAdAnasAmarthyAt te iti zabdo'nuko'pi sannihito bhavati, te jJAnatyAgena karmopAsanaparA janAH, andhaM tamaH pravizantItyasya phalitArthakathanaMsaMsArAna mucyanta iti, etena kimuktaM bhavatItyapekSAyAmAha- teneti- saMsArAnmukterabhAvenetyarthaH, kevaleti- jJAnAsahitetyarthaH, vidyAyAM ratA ityasya vivaraNa- vidyAtattvajJAnaM tanmAtrAsaktA iti, te tatvajJAnamAtrAsaktAH, bhUya sya vivaraNamatizayeneti, kathaM tattvajJAnamAtrAsaktAnAmandhe tamasi praveza ityAkAlAyAmAha-nityAkaraNa itinityakarmAnanuSThAne ityarthaH, pratyavAyasya pApasya / zaGkate- nanviti / mokSAzrama iti- brahmacaryAzrama-gRhasthAzramavAnaprasthAzrama-saMnyAsAzramAparanAmamokSAzramabhedenA''zramAzcatvAra iti teSAM madhye caturtho mokSAzramaH, sa eva 'vai' ityasyaivakArArthakatvAt , ya AzramaH, bhikSoH saMnyAsinaH, parikIrtitaH zAstre kathita ityarthaH, ityAgamAdevasvarUpAgamavacanAt , caturthAzramiNAM saMnyAsinAm , evetyavadhAraNena brahmacarya-gArhasthya-vAnaprasthAzramiNAM trayANAM mokSAnadhikArasvamAveditam / tatra ca saMnyAsAzrame punaH / saMnyasya sarvakarmANi sarvakarmANi trogyapi nitya-naimittika-kAmyakarmANi tyaktvA / iti smRte: evaMsvarUpasmRtivacanAt / karmamAtratyAgAta saMnyAsAzrame nikhilakarmaparityAgAt / ka samuccayaH mokSArtha karmabhiH samaM jJAnasya samuccayo duuraapetH| yadA ca saMnyAsino nikhilakarmasvanadhikAra evaM tadA, va vA akaraNe pratyavAyaH vA- athavA, akaraNe- nityakarmAkaraNe, pratyavAyaH ka- pApaM na saMbhavati / samAdhatte-neti / " NyupamIta" ityasya sthAne "pyupanIta " iti pATho yuktaH, upanItamAtrasya brahma-kSatra-vaizyajAtIyAkhilopanayana Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmatatarahiNI taraGgiNItaraNigyA samabahato gyopdeyaa| mAtrakartavyatvena vihitAni tatparityAgasyAgasyAzAstrIyatvAt , saGkoce mAnAbhAvAt , niSiddhAni kAmyAni ca bandhahetutvAt , dhanamUlAni ca dhanatyAgAdeva tyajyante, ityetAvadeva sannyAsapadArthatvAt , tathA, ca gItAvacanam - "kAmyAnAM karmaNAM nyAsaM, saMnyAsaM kavayo viduH / niyatasya tu saMnyAsaH, karmaNo nopapadyate // 1 // mohAt tasya parityAgastAmasaH parikIrtitaH " [ // iti sAkSAt samuccayapratipAdikApi zrutiH-" vidyAM cAvidyAM ca yastadvedobhayaM saha / avidyayA mRtyu tI vidyayA'mRtamaznute" [ - atrAvidyA karma, vidyA ca tattvajJAnaM tulyavad yo veda prApnotIti pUrvArddhArthaH, vedeti prayogAt " vidalu lAbhe" iti dhAtoH chAndasatvena bhAskarIyairdarzitatvAt , " tameva viditvA'timRtyumeti nAnyaH panthA vidyate'yanAya " [ ] iti vAkyaM tu evakArasya viditvetyanantaraM yojanAt tattvajJAnasyApyapavargasAmagrI nivezana niyamaparam, na tu vAkyAntarAvadhRtakAraNatAkakarmavyudA. sanaparam , samuccaye cAnyAnyapi bhUyAMsi vacanAni santi, tathA ca gItAvacanamsaMskAriNaH kartavyatvena - nityakarma kartavyatvena, vihitAni vidhyAtmakazrutiya canaprAptAni / tatparityAgasya teSAM karmaNAM saMnyAsinI parityAgasya / azAstrIyatvAt zAstrapramANakatvAbhAvAt / nanu mokSAmiNo'pi karmAparityAgitve karmasaMnyAsAbhAvAt saMnyAsitvameva na bhavet, akhilakarmaparityAgasyaiva saMnyAsapadArthatvAdityAzakAM manasi kRtvA tatpratikSepAyAha-niSiddhAnIti-niSiddhAni, kAmyAni ca bandhahetutvAt tyajyante itynvyH| ityetAvadeva niSiddha. kAma-dhanAdhInakarmaNAM tyAgamAtrasyaiva / kAmyakarmanyAsasya saMnyAsapadArthatve bhagavadgItAvacanaM pramANayati-tathA ca gItAvacanamiti / kavayo vidvAMsaH / viduH jAnanti ! niyatasya tu avazya kartavyasya punaH, avazyakartavyaM ca nityaM naimittikaM ca, tasya karmaNaH / saMnyAsaH tyAgo, nopapadyate na yujyata ityarthaH / mohAt sarvakarmanyAsaH saMnyAsa iti bhramAt / tasya niyatakarmaNaH / zrutirapi sAkSAt karma-jJAnasamuccayaM pratipAdayantI tatra pramANamityAha- sAkSAditi / tAM zrutimullikhati- vidyAM ceti / asyA arthamupadarzayati- atreti * asmin zrutivAkya ityarthaH / avidyA karmetiavidyApadavAcyaM karmetyarthaH / vidyA ca tattvajJAnamiti - vidyApadavAcyaM tattvajJAnamityarthaH / vedetyasya prApnotItyarthaH / kathamityapekSAyAmAha-vedeti prayogAditi / nanvevaM tatvajJAnamAtrasyaiva mokSajanakatvapratipAdikA'pi zrutirasti tasyAH kA gatirityata Aha- tameveti- AtmAnamevetyarthaH / viditvA jJAtvA / atimRtyu mokSam / eti prApnoti / anyaH tattvajJAnAd bhinnaH / ayanAya punaH saMsAre'nAgamanAya, mokSaprAptaye iti yAvat / panthAH mAgeH, upAya iti yAvat / na vidyate naivAsti / iti vAkyaM tu evaMsvarUpaM zrutivacanaM punaH, asya niymprmitynenaanvyH| evakArasya tamevetyatra sthitasyaiva kArasya / vidityanantaraM yojanAt tathA yojane taM viditvavetyevaMsvarUpaM labhyate, yathA daNDe satyeva ghaTa iti vAkyAd daNDamAtreNa ghaTa iti bodho na jAyate kintu daNDo'pi ghaTakAraNamiti bodha upajAyate. tena ghaTajanakasAmagyAM daNDo'pi nivizate iti labhyate, tathA taM viditvaivetyAdivAkyAdAtmAnaM jJAtvaiva mokSamAsAdayati na svAtmAnamajJAtveti bodha upajAyate, tena apavargajanaka sAmagthAmavazyaM tattvajJAnaM nivizatIti niymprmuktvaakymityrthH| tarhi kiM paraM noktavAkyamityapekSAyAmAha- na tviti / vAkyAntareti- vidyAM cAvidyAM cetyAdivAkyetyarthaH, vAkyAntareNAvadhRtA- nirNItA, mokSaM prati kAraNatA yasya tadvAkyAntarAvadhRtakAraNatAkamevambhUtasya karmaNo vyudasanaparaM sanatAtparya noktavAkyamityarthaH, "vyadAsanaparaM" ityasya sthAne "vyudasanaparaM" iti pATho yuktaH / samAye tattvajJAnakarmasamuccaye / tathA ca samuccaya pratipAdakaM ca, tamabhyayaM Izvaram AtmAnaM vA, tadarcA'tra samyak tAjJAnarUpaiva / viSNupurANavacanamapi samuccaye pramANamityAha- viSNupurANe'pyuktamiti / tasmAt mokSasya paramapuruSArthatvAt / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 kiNItaraNiya samagrato mayopadezaH / " sve sve karmaNyabhirataH saMsiddhiM labhate naraH / svakarmaNA tamabhyarcya siddhi vindati mAnavaH // 35 nayAtatarakri viSNupurANe'pyuktam- [ 1 tasmAt tatprAptaye yatnaH kartavyaH paNDitairnaraiH / tatprAptiheturvijJAnaM karma coktaM mahAmate ! | " hArIta f ] " ubhAbhyAmapi pakSAbhyAM yathA khe pakSiNAM gatiH / tathaiva jJAna - karmabhyAM prApyate brahma zAzvatam // " [ ] 92 zrutizca - " satyena labhyastapasA hyeSa AtmA samyagjJAnena brahmacaryeNa || etanmUlakameva 46 [ ] iti, " parijJAnAd bhavenmuktiretadAlakSaNaM param / kArya (ya) kezabhayAccaiva karma necchanti paNDitAH // 1 // jJAnaM pradhAnaM na tu karmahInaM, karmapradhAnaM na tu buddhihInam / tasmAd dvayoreva bhavet prasiddhirnokapakSo vihagaH prayAti ||2||" [ [] ityAdi // na ca kAmya-niSiddhanaimittakAbhyAM karmabhyAM na samuccayaH tayostyAgAt, na nimittika nityena, ekaiko vyabhicArAt, sAkalyenAsambhavAt nApi yatyAzramavihitena / 33 66 nyAyAgatadhanastavajJAnaniSTho'tithipriyaH / zrAddhakRt satyavAdI ca gRhastho'pi vimucyate // 1 // [ 1 66 tatprAptaye mokSaprApyartham, mokSazca paramAnandasvarUpaM brahmaiva tasya pUrvamapi sattvAt tadutpattaye ityanuktvA tatprAptaye ityuktam | tasprAptihetuH moksspraaptisaadhnm| hArItavacanamapi samuccaye pramANamityAha- hArIta iti / satyenetyAdi spaSTam / etanmUlakameva tattvajJAna-karmasamucayamokSa kAraNastha pratipAdako padarzitapramANamUlakameva / retadAlakSaNaM " ityasya sthAne " retadAlasyalakSaNaM " iti pATho bhavitumarhati / " kArya " ityasya sthAne " kAya " iti pATho yuktaH / dvayoreva jJAna- karmaNorubhayorapi, evakArasyApyarthakatvAt athavA'stu vyavacchedArthaka evaivakAraH, tena jJAnamAtrasya karmamAtrasya ca vyavacchedaH / na cetyasya vAcyamityanenAnvayaH / kAmyeti kAmyaM ca niSiddhanaimittikaM ca kAmyaniSiddhanaimittike, tAbhyAM kAmyaniSiddha- naimittikAbhyAM karmabhyAM saha jJAnasya na samuccaya ityarthaH / tatra hetuH - tayostyAgAditikAmya- niSiddhanaimittikakarmaNoH saMnyAsinA parityAgAdityarthaH / " na nimittikanityena " asya sthAne " na naimittikanitye " iti pATho yuktaH, naimittikaM ca tannityaM ca naimittikanityaM tena naimisikanityena saha tattvajJAnasya samuccayo'pi na yukta ityarthaH / naimittika nitya karmaNAmanekavidhatvena tatraikanaimittikanityakarmaNo yatyAzramavihitasya sahakAre'pi tattvajJAnato mukteranudayenAnvayavyabhicArasya yatyAzramavihitayatkiJcicaimittikanitya sahakRtatattvajJAnasyApyabhAve'pi tadanyayatkiJcinaimittikanitya saddakRtatattvajJAnato mukterbhAvena tattannaimittikanityakarma saddakRtatattvajJAnasya mukti prati kAraNatve pratyekaM vyatirekavyabhicArasya sadbhAvAditi niSedhahetumupanyasyati - ekakaikazo vyabhicArAditi / sakalanaimittikanityakarma saha kRtatatvajJAnasya mukti prati kAraNatvaM tu sakalanaimittika karmaNAmekadA'sambhavena tatsahakArasyApi tattvajJAne'sambhavAdeva na sambhavatItyAhasAkalyenAsambhavAditi / yatyAzramavihitena karmaNA samucayo'pi tatvajJAnasya na sambhavati gRhasthasyApi tattvajJAnato mukeH sambhavasyAgame pratipAditatayA gRhasthaniSThatattvajJAnasya yasyAzramavihitakarmasakRtatvAbhAvAdityAha - nApi yatyAzrama vidditeneti / niSedhe hetumAha- nyAyAgatadhana iti nyAyAgatadhana ityAdi prathamAntapaJcakaM gRhastho'pItyasya vizeSaNam, nyAyenAgataM dhanaM yasya sa nyAyAgatadhano nyAyopArjitadhanavAnityarthaH, tatvajJAne niSThA - zraddhA yasya sa tatvajJAnaniSThaH, atithiH priyo yasya so'tithipriyaH yaH kazcidatithiH svagRhamAgacchati bhaktyA tasmai yo bhojyAnnapAnAcchAdanavastrAdidAnena svAtmAnaM kRtArthaM manyamAna iti yAvat devapitRzrAddhakArI zrAddhakRt satyaM vadituM zIlaM yasya sa satyavAdI, iti paca Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taraNiyAM samagrato mayopadezaH / ityAgamena gRhasthasyApi mokSazravaNAt ityupapattivirodhAdeva na samuccaya iti vAcyam, yatrAzrame yAni mokSahetutayA vihitAni taireva tadAzramitvajJAnasya samuccayopapatteH na ca karmaNAM parasparavyabhicArAnniHzreyase ca svargAd vaicitrayAbhAvAnna tat prati kAraNatvamiti vAcyam, svAbhAvika vizeSavirahe'pi pratiyogibhedena bizeSasya niHzreyase'pyavirodhAt, tattatpuruSIya mumukSuvihitakarmatvena tattatpuruSIyavijAtIyaduHkhadhvaMse hetutvasambhavAt, avazyaM cAbhAvarUpe kArye pratiyogibhedena vizeSo'bhyupeyaH, kathamanyathA AzrayanAza- pAkayo rUpanAzakAraNatvamiti, na ca jJAnasya vihitvAdadRSTajanakatvenAdRSTasyaiva prAdhAnyam, na ca rAgAdyabhAvAd yogino'dRSTotpattyasambhavaH, muktivirodhyapUrvotpattAveva rAgAdeH sahakAravAt, arata mokSaphalaka vidhyanupapattiparihArAditi vAcyam, zukAditattvajJAna sAdhyatayA klRptena 3 nayAsutatara ** vizeSaNaviziSTo gRhastho gRhasthAzrame vartamAno'pi vimucyate - mukto bhavati / ityAgamena evaM svarUpAgamena / iti evaMprakAreNa / upapattivirodhAdeva asamuccayasAdhaka yuktitativirodhAdeva / niSedhe hetumupadarzayati- yatrAzrama iti- " taireva tadAzramitvajJAnasya " ityasya sthAne " 'taireva tadAzramitattvajJAnasya " iti pATho yuktaH, svasvAzramavihitakarmabhistattadAzramiNastattvajJAnasya samucayopapatterityarthaH / nanvekasya karmaNo'bhAve'pi karmAntareNa mokSasyotpattervyabhicAreNa na karmaNAM mokSaM prati kAraNatvaM sambhavati, yathA svarge vaijAtyaM samastIti vijAtIyasvargaM prati yAgavizeSasya kAraNatvam, tadanyavijAtIyasvarga prati tayAgAnyayAgavizeSasya kAraNatvam, evaM tIrthavizeSasnAnAderapi tattadvijAtIyasvargaM prati kAraNatvamiti na tatra vyabhicAraH, tathA mokSe'pi yadi tattatkarmajanye vaijAtyaM syAt tadA vijAtIyamokSaM prati tatkarmaNaH kAraNatvaM tadanyakarmaNastu tanmokSagatavaijAtyabhinnavaijAtyAkalitamokSaM prati kAraNatvamityupagame vyabhicAro na bhavet, na caivam, mokSe duHkhadhvaMsAtmakatvenAbhAvasvarUpe vaijAtyAbhAvAdityAzaGkaya pratikSipati na ceti- asya vAcyamityanenAnvayaH / tat prati niHzreyasaM prati / niSedhahetumupadarzayati- svAbhAvikavizeSaviradde'pIti- abhAvAtmake mokSe avAntarajAtyAtmakasvAbhAvikavizeSasyAbhAve'pItyarthaH / duHkhadhvaMsa lakSaNasya mokSasya pratiyogino duHkhasya vaijAtyasambhavAbU vijAtIyaduHkhapratiyogikatvalakSaNavizeSasya niHzreyase'pyavizeSa ityAha- pratiyogimedeneti / pratiyogibhedena niHzreyase vizeSasya sambhave viziSya kAryakAraNabhAvo yathA sambhavati tathopadarzayati tattatpuruSIyeti / kAryakAraNabhAvopapAdanAya pratiyogibhedaprayuktasyAbhAve vizeSasyAvazyAbhyupagantavyatvaM darzayati- avazyaM veti- asyAbhyupagantavyaM ityanenAnvayaH / kathamityasya rUpanAzakAraNatvamityanenAnvayaH / anyathA abhAve vizeSAnabhyupagame, AzrayanAzAdapi rUpasya nAzaH, pAkAdapi rUpasya nAzaH, tathA cAzrayanAzAbhAve'pi rUpanAzasya bhAvena vyabhicAreNa rUpanAzasya kAraNatvaM na bhavet evaM pAkA bhAve'pi rUpanAza AzrayanAzAd bhavatIti vyabhicAreNa pAkasya kAraNatvaM na syAt, abhAve vizeSAbhyupagame tu vilakSaNarUpanAzaM prati AzrayanAzatvena kAraNatvam tadvilakSaNarUpanAzaM prati pAkatvena kAraNatvamityevaM kAryakAraNabhAva: sambhavatItyarthaH / na vetyasya vAcyamityanenAnvayaH, yad vihitaM tadadRSTadvArA kAryajanakaM yathA darzapUrNamAsAdikaM vihitamatastadapyadRSTadvAreva mokSajanakamiti tattvajJAnasya vihitamadRSTadvArA svargAtmaka kAryajanakaM tattvajJAnaM ca vihitatvAd dvArIbhUtAdRSTajanakatvenAdRSTasyaiva prAdhAnyaM syAdityarthaH / uktAzaGkAyAH pratividhAnamAzaGkaya pratikSipati na ceti tatvajJAnaM yogina eva bhavati, tatra ca rAgAdikaM nAsti, rAgAdikaM cAdRSTasya kAraNamiti rAgAdirUpakAraNAbhAvAnna tatrAdRSTamutpadyate, tatazca vihitatvamaprayojakatvAna tatvajJAnasyAdRSTajanakatvasAdhanAyAlamityadRSTasyAbhAvAnna tasya mokSajanakatvamiti na tasya prAdhAnyamiti na cetyarthaH / tatra hetumAha- muktIti- muktivirodhi yadapUrvamadRSTaM tadutpattAveva rAgAde: sahakArividhayA kAraNatvAt tattva. jJAnAd yadadRSTaM bhavati tanmokSAnukUlameva na tu mokSavirodhIti tadutpattau na rAgAdikaM kAraNamiti tadabhAve'pi yoginyaiSTotpatiH sambhavatItyadRSTasya prAdhAnyaM syAdevetyarthaH / tAvataiva adRSTasya kAraNatvenaiva mokSaphalakatatvajJAnavidhairanupapattivirahAdityarthaH / ukkAzaGkApratikSepa hetumupadarzayati- zukAdIti - zuko vyAsaputrastasya tatvajJAnAnmithyAdhvaMsAdeva muktiriti 51 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyo samabar3ato nyopdeshH| mithyAjJAnadhvaMsena dRSTenaivopapattAvadRSTa kalpanA'yogAt, anyathA bheSajAdiSvapi tatkalpanApattaH, evaM ca vihitatvaM tatraiva vyabhicArIti draSTavyam , na cAvaghAtavanniyamAdRSTakalpanA, tatra vaituSyasyAnyathApi sambhavena sA, atra tu mithyAjJAnasya nivRtteranyathA'sambhava iti vizeSAt , nanvatrApi virodhiguNAntarotpatterapi mithyAjJAnadhvaMsaH sambhavati, na ca mithyAjJAnapadaM tadvAsanAparam, tattvajJAnAt taddhvaMsasyaivAGgIkArAt , tasya cAnyathA asambhava eveti vAcyam , acikitsyarogAditApasyApi sambhavAt , na cetaravAsanAnAze'pi tataH saMsAravAsanAyA anAza iti vAcyam , sAmAnyAvacchedena pAkSikaprAptereva niyamamUlatvAt , anyathA tatra tattvajJAnasya vyApAratayA klupto yo mithyAjJAnadhvaMsastana dRSTenAnyatrApi mokSarUpaphalasyopapattAvadRSTasya vyApAratayA kalpanAyA ayogAdityarthaH / anyathA dRSTena kAryopapattAvapyaSTasya klpne| tatkalpanApatteH adRSTa kalpanApatteH, bheSajAdInAmapi vihitatvenAdRSTajanakatvasAdhanasya kartuM zakyatvAditi tatrApyadRSTasya prAdhAnyaM prasajyetetyarthaH / evaM ca bheSajAdInAM dRSTadvAreNeva phalajanakatvavyavasthitau ca, bheSajAdInAM vihitatvamasti, adRSTa janakatvaM ca nAsya dRSTajanakatvarUpasAdhyAbhAvavati bheSajAdau vRttitvAd vihitatvaM vyabhicArIti na tena tattvajJAnasyAdRSTajanakatvaM sidhyatIti nAdRSTasya prAdhAnyamityarthaH / nanu brIhInavahantItyatra vrIhInavahanyAdeveti niyamavidhyAzrayaNAd vaituSyalakSaNadRSTavyApArasya sambhave'pi niyamAnyathA'nupapattyA'vaghAtajanyAdRSTaM vyApAratayA karapyate, tathA prakRte'pi AtmA jJAtavya eveti niyamavidhyAzrayaNAt tadanyathAnupapattyA niyamAdRSTa kalpanIyamityadRSTasya prAdhAnyaM syAdevetyAzaya pratikSipati-na ceti| pratikSepahetumuparzayatitatreti-vrIhInavahantItyatra vaitujyakaraNArthaka evaM yadyavaghAtastadA vaituSyarUpakAryasyAvaghAtamantareNApi nakhavidAraNAdinA sambhavenAvaghAtasya vaiyarya syAdato'dRSTadvArA brIhikaraNakayAga evAvaghAtasya hetutvamiti kalpanA''zyakI, prakRte tu tattvajJAnato muktimithyAjJAnanivRttimantareNa na sambhavati, mithyAjJAnanivRttizcAtmajJAnamantarA na sambhava iti mithyAjJAnanivRttastattvajJAnajanyatvamAvazyakamiti na prayojanaM niyamAdRSTakalpanAyA ityevaM vizeSAdityarthaH / zaGkate- nanviti / atrApi tattvajJAna vidhisthale'pi / virodhIti- yathA jJAnAntaraM svarodhIcchAdinA nazyati yogyavibhuvizeSaguNAnAM svAvyavahitottaravRttivizeSaguNanAzyatvamiti niyamAt, tathA mithyAjJAnamapi svavirodhiguNAn nazyatIti mithyAjJAnadhvaMsasyAnyathaivopapatteradRSTameva tattvajJAnajanyamabhyapeyamiti tasya prAdhAnyaM syAdevetyarthaH / atra samAdhAnamAzaya pratikSipati-naceti- asya vAcyamityanena sambandhaH / tadvAsanAparaM mithyAjJAnajanyavAsanArUpArthatAspayekam , tathA ca vAsanAyA bhAvanAkhyasaMskArarUpAya atIndriyakhena yogyavibhuvizeSaguNatvAbhAvAna svavirodhiguNatvAbhAvAna svavirodhiguNAntarotpattito nAza iti tattvajJAnanAzyatvameva tasyA abhyupeyamityAha- tattvajJAnAditi / taddhvaMsasyaiva mithyAjJAnajanyavAsanAcvaMsasyaiva / tasya ca mithyAjJAnavAsanAdhvaMsasya tu / anyathA tattvajJAnamantareNa / niSedhahetumAha- acikitsyeti " acikitsyarogAditApa. syApi sambhavAta" ityasya sthAna "acikitsyarogAdinAzavat tasyAnyanyathAsambhavAt" iti pATho yuktaH, acikitsya:cikitsayA nivartayitumazakyo yo rogasta dAderyathA cikitsAdyatiriktakAraNAntarAdeva nAzasya sambhavastathA mithyAjJAnaanyavAsanAnAzasyApi tattvajJAnAtirikakAlAdikAraNAdeva sambhavAdityarthaH / nanu kAlasmRtyAdirUpakAraNAntarAdanyavAsanAnAzasya sambhave'pi mithyAjJAnajanyasaMsAravAsanAyA na tattvajJAnAtiriktakAraNataH sambhava iti tattvajJAnAdeva mithyAjJAnajanya. vAsanAnAza ityAzaGkaya pratikSipati-na ceti- asya vAcyamityanenAnvayaH / itaravAsanAnAze'pi tattvajJAnabhinnakAlasmRtyAdikAraNabalAnmithyAjJAnavAsanAbhinnavAsanAnAze'pi / tataH tattvajJAnabhinnakAraNataH / niSedhe hetumAha-sAmAnyAvacchedeneti-vidhiratyantamaprAptI niyamaH pAkSike sati / tatra cAnyatra ca prAptau parisaGkhayeti gIyate // " iti vacanAd yatsAmAnyAvacchedena yasya pAkSikaprAptiH- kAraNAntareNa sambhavAlocanAyAmaprAptistadanAlocane prAptiH, tasyAM satyAM niyamavidhimavatItyata: sAmAnyAvacchedena pAkSikaprAptereva niyamamUlatvAt , yathA Rtau bhAryAmupeyAdityatra niyamavidhivAdimate tAveva bhAryAmeva upeyAdeveti, tatra RtukAle tadbhinakAle ca rAgato bhAryAyAM gamanaM prAptam, tatra yadA RtubhinnakAle gamanaM tadA RtukAle gamanaM na prAptam , yadAca RtukAle gamanaM tadAnI prAptamityevaM pAkSikAtau niyamaH-RtAveveti, etAvatA RtAveva gamanasya niyamaH, sa ca bhAryA tyaktvA'nyAbalAyAmRtamayAM gamane'pi nirvahatItyato bhAryAmeveti niyamaH, tatrApi bhAryAbhinna Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalahato nayopadezaH / 403 apUrvIyavrIhivizeSe nakhanirbhedAprApteH, tatrApi niyamAdRSTAnupapattiriti cet ? na- zakyaparivarjanapAkSikaprAptereva niyamamUlatvAt , yathA " brIhInavahanti " ityatra pakSe prAptasya nakhanirbhadAdeH zakyena parivarjanenAbhighAto niyamyate- ' avahantavyA eva na nanirbhetavyAH' iti, naivamatra, tattvajJAnenaiva mithyAjJAnaM nivartayena virodhiguNarogAdineti zakyaM pratijJAtuM tasyApuruSatantratvAt / ata eva prokSi(ta)vrIhyavadhAtatvenai(ne)va zravaNajanyatattvajJAnatvena niyamAdRSTahetutvadhrauvyamiti nirastam, prokSaNAdeH pradhAnAGgatvena pradhAnApUrvaphalakAdRSTajanakatvAt tatra tathoktisambhave'pyatra pradhAnasyaiva dRSTaphalasvena tathA vaktumazakyatvAt / kina, atra vijAtIyatattvajJAnatvenaiva dRSTadvArA muktihetusvAnna zreyasI aSTakalpanA, tatra vaijAtyenaiva hetutve tadavacchinne prokSaNahetutvokto kRSNale prokSaNabAdhApatteH, na cAvahantavyaprokSaNasvenApyadRSTahetutvAt tatrApi niyamAdRSTaM kalpanIyam , dRSTArthasyaiva niyamAdRSTArthasya siddhAntitasvAdityastriyaM yadA gantumicchati tadA bhAryAgamanaM na prAptam, yadA bhAyA~ gantumicchati tadA bhAryAgamanaM prAptamityevaM pAkSikaprAptau bhAryAmeveti niyamaH, evamapi RtAveva bhAryAmeva kadAcid gantumicchati tadAnIM gamanaM prAptam, yadA ca gamanaM necchati tadAnIM na gamanaM prAptamityevaM pAkSikaprAptau upeyAdeveti niyamaH, tathA ca Rtau bhAryAyAmagamane pratyavAyaH, anutAvapi bhAryAyAM gamane pratyavAyaH, RtAveva bhAryAbhinnAvalAyAM gamane pratyavAya iti labhyate, evamRtukAle niyamato bhAryAgamane puSyamiti / sAmAnyAvacchedena pAkSikaprApteniyamamUlatvAvedanAya dRSTAntamupadarzayati- yatheti-nIhInavantItyatra yadA tuSavimokArtha nakha. nirmedAdikaM kartumicchati tadAnImavadhAto na prAptaH kintu nakhanibhedAdikameva prAptamityevaM pakSe prAptasya nakhanirbhedAdeH parivarjana kartuM zakyata iti zakyena parivarjanenAbhighAto niyamyate ityrthH| tanniyamasvarUpamullikhati- avahantavyA evetitathA ca tuSo nakhanirbhedAdito'pi bhavatIti tatrAnyathAsiddhasya niyamitAvaghAtasya dRSTameva balamityarthaH / "naivamatra, tattva" ityasya sthAne navamatra tattva" ityevamullekho yuktaH, atra tatvajJAnenaiva mithyAjJAnaM nivartayena virodhiguNAdinetyevaM pratijJAtuM na zakyamityanvayaH / pratikSAtumityasya " pratijJAtuM," ityullekho vidheyaH / tatra hetumAha- tasyeti- mithyAjJAnanivartanasya puruSa prayatnAnadhInatvAt , tattvajJAnenApi tannivartayituM zakyaM kAraNAntareNApItyarthaH / ata evetyasya nirstmitynenaanvyH| prokSiteti- brIhIna prokSatItyapi niyamavidhireva, prokSitA eva trIhayo'vaghAtAya kalpanta ityaprokSitatIhINAma. vaghAtasya sambhave'pi na tairavaghAtitairyAgopakAra iti tuSavimokalakSaNaM kAryamakiJcitkaraM tatra, kintu prokSitanIyavaghAtena niyamAdRSTamutpadyate tadvArA prokSaNaM yAgAGgamato yathA prokSitabIyavadhAtatvena niyamAdRSTaM prati kAraNatvaM tathA zravaNajanyatattvajJAnasvena niyamAdRSTaM prati kAraNatvamityapyatta eva nirastamityarthaH / ata evetyanenokkameva nirAsahetuM spaSTayati-prokSaNAderiti / pradhAnAGgatvena pradhAnIbhUtayAgAGgatvena, pradhAnenA'pUrve janayitavye sahakAritayA prokSaNAdikamapekSitam , prokSaNaM ca kriyArUpatvAciravinaSTatvena na sAkSAtpradhAnApUrvajanakamato'dRSTadvArA janakatvamiti pradhAnApUrvaphalakAdRSTajanakatvAt prokSaNasthale prokSitanIhyavaghAtatvena niyamAdRSTahetutvoktisambhave'pi tattvajJAnasthale pradhAnasya tattvajJAnasyaivAjJAnanivRttilakSaNadRSTaphalakatvena zravaNajanyatatvajJAnatvena niyamAdRSTahetutvasya vaktumazakyatvAdityarthaH, tattvajJAnasthale niyamAdRSTAmAve yuktyantaramupadarzayati- kiJcati / atra tattvajJAnasthale / dRSTadvArA ajJAnanivRttilakSaNadRSTadvArA / tatra avaghAtasthale / vaijAtyenaveti avaghAta vaijAtyaM kalpayitvA kalpitena vaijAtyenaivAvaghAtasya pradhAnasahakAritvena pradhAnajanyApUrva prati hetutve vijAtIyAvaghAtatvAvacchinne prokSaNasya hetutve kRSNale avaghAtasyaivAbhAvena vijAtIyAvadhAtasyApyamAvAda vijAtIyAvaghAta. kAraNatvena vihitatayA'bhimatasya prokSaNasya baadhaapttrityrthH| nanu vrIhIn prokSatIti vinA'vahantavyaprokSaNatvenApi pradhAnAtvaM vidhIyate. kRSNalazcAvahantavyo na bhavatIti tatprokSaNasya prokSaNasvena hetutvamiti na kRSNale prokSaNabAgha ityAzaGkaya pratikSipati- na ceti / aSTahetutvAta pradhAnApUrvahetutvAt / tatrApi avaghAtasthale'pi / "niyamAna kalpanIyaM" ityasya sthAne " niyamAdRSTaM na kalpanIya" iti pATho yuktaH / niSedhe hetumAha-dRaiti / " dRSTArtha. syaiva " ityasya sthAne " dRSTArthasyeva" iti pATho yuktaH, avaghAtAdestuSavimokalakSaNadRSTArthasyeva niyamAdRSTarUpaprayojanasya Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / nyatra vistaraH | udayanAnusAriNastu - " anutpannatattvajJAnasya jJAnArthinastatpratibandhakakurita nivRttidvArA prAyazcittavadArAdupakArakaM karma sa nityopakArakaM ca tattvajJAne, utpanna tatvajJAnasya svantaralabdhadRSTeH kArIrisamAptivadArabdhAbhisaMpAlanaM lokasaGgrahArtham, yadyapi lokasaGghahe na prayojanam, sukhaduHkhabhAgasatsAdhanetaratvAt, tathApi lokAnAM nityatvena yajjJAnaM tatparityAgArtha ( tatparipAlanArthaM ) tattadduHkhajaiminIyaiH siddhAntitatvAdityarthaH / granthAntare'pyayaM vizeSeNa vicArito'sti, vizeSAvagamecchubhiravalokanIyaM tadetyupadezAbhiprAyeNAha - ityabhyatra vistara iti / etAvatA prabandhena mumukSukarmavyApAratvaM tattvajJAnavRtti na bhavatItyupagantRNAM bhAskarIyANAmAzayo darzitaH, idAnIM mumukSukarmavyApAratvaM tattvajJAnavRttItyupagantRNAmudayanAcAryANAM matamupadarzayati-udayAnusAriNastviti - asya AhurityanenAnvayaH / kimAhurityapekSAyAmAha - anutpannatattvajJAnasyeti na utpanna manutpannamanutpannaM tattvajJAnaM yasya so'nutpannatattvajJAnastasyetyarthaH / kathambhUtasya tasya jJAnArthinaH jJAnecchoH asyAssagekArakaM karmetyanenAnvayaH / tatpratibandha keti - jJAnapratibandhaketyarthaH / prAyazcittavaditi - prAyazvitaM yathA pApanivRttidvArA puruSasyA''rAdupakArakaM sAkSAdupakArakaM tathA nityanaimittikAdikarmApi jJAnapratibandhakapApanivRttidvArA anutpannatattvajJAnasya puMsa ArAdupakArakaM sAkSAdupakArakamityarthaH / sa nityo " ityasya sthAne "sanipatyo" iti pATho yuktaH, sannipatyopakArakaM paramparayopakArakam jJAnArthinaH puruSasya tatpratipandhakaduritanivRttirevApakAraH, sa sAkSAdeva bhavatItyetAvatA tasya sAkSAdupakArakaM karmArAdupakArakamityabhidhIyate, tattvajJAnasya tu pUrvamasatvAdAtmalAbha evospatisvarUpa upakAraH, sa ca na sAkSAt karmaNo bhavati, kintu pratibandhakanivRtti janayitvaiveti tatvajJAne paramparayopakArakaM karma sannipatyopakArakamiti kathyata iti bodhyam / yasya tatvajJAnamutpannaM tasya karma nAssrAdupakArakaM navA sannipatyopa- kArakamityanupakArakasya karmaNastadAna karaNaM kimarthamityapekSAyAmAha - utpanna tatvajJAnasyeti- utpannaM tatvajJAne yasya sa utpannattattvajJAnastasyetyarthaH / " labdhadRSTeH ityasya sthAne " labdhavRSTeH " iti pATho yuktaH, antaraM - kArIrIyAgArArambhatatsamAsyormadhyakAle, labdhA - prAptA, dRSTidaina so'ntaralabdhadRSTistasya kArIrIyAgakartuH puMsaH kArIrI samAptirniSphalA'pyanuSThitA bhavati, dRSTyarthaM hi kArIrIyAgaH kriyate vRSTizva kArIrIyAgasamApteH prAgeva jAteti niSphalatvaM tasyAH, tathA yAvajjIvamagnihotraM juhotIti vidhiprAptasvargAdiphalakaya / vajjIvanakAlIna vinahotropakArasyAgneH saMpAlanaM tattvajJAnino' niSphalamapi tattvajJAninA'pyagni saMpAlanaM kriyate'to'smAbhirapyAgni saMpAlanaM kartavyamevetyevamupAttabuddhayo lokA agni saMpAlane pravartanta ityevaM lokasaGgrahArthamityarthaH, atra 66 "" * 19 " na me pArthAsti kartavyaM triSu lokeSu kiJcana / nAnavAptamavAptavyaM varta eva ca karmaNi // yadi, hyahaM na varteyaM tu karmaNyatandritaH / mama vartmAnuvartante manuSyAH pArtha | sarvazaH // utsIdeyurime lokAH na kuryA karma cedam [ gItA, a0 3 0 22] ityAdi gItAvacanamapi pramANaM bodhyam / nanu lokasaGgrahasya sukhaduHkhAbhAva- tatsAdhanabhinnatvena puruSArthatvAbhAvAt tadartha tasvajJAnino'gnipAlanAdau pravRttirna yuketyata Aha- yadyapIti / " lokasaGga he " ityasya sthAne " lokasaGgraho " iti pATho yuktaH / kathaM na lokasaGgrahaH prayojanamityapekSayAmAha - sukha-duHkhAbhAvatatsAdhanetaratvAditi - sukha duHkhAbhAvaM sukhasAdhana duHkhAbhAva-sAdhanAnyatamabhinnatvAdityarthaH, tatra sukha-duHkhAbhAvayoranyecchAnadhInecchAviSayatvalakSaNaM parama prayojanatvam, tatsAdhanayozca sukha-duHkhAbhAvAnyatarecchAdhInecchAviSayatva lakSaNaM gauNaprayojanatvam, lokasaGgrahazca tadanyatarAbhAvAnna prayojanamityAzayaH / tathApi lokasaGgrahasya prayojanatvAbhAve'pi lokAnAM vihitAcaraNaniSiddhAnAcaraNapravRttAnAM janAnAm, nityatvena yajjJAnaM agnipAlanaM nityaM sarvadA kartavyamityAkArakam tatparipAlanArthe tadrakSaNArtham, yadi tattvajJAnI nAgnisaMpAlanaM vidadhyAt tadAgnipAlanaM na nitye tattvajJAninA'nAcaritatvAdityanumAnenAtipAlanasya nityatvAbhAvajJAnena pratiruddhatvAt tannityatvajJAnaM nodiyAditi agatyAmaraNaM yad dvijairagnipAlanaM kriyate tadutsAdo bhavet, tatvajJAninA'gnisaMpAlane AcaryamANe tu pratibandhakanityatvAbhAvajJAnAbhAvAnnityatvajJAnama vicchedena samu diyAdeveti bhavati tatsurakSitam, tatazca lokAnAM tadAcaraNato'gnihotrAdikarmaphalamapi zAstroktaM bhavatyevetyevaM paramparayA paragatasukhaduHkhAbhAvasAdhanatvAt tattvajJAnyAcaryamANasyAgni saMpAlanasya saphalatvamityarthaH / athavA tattvajJAninaH sacitakarmaNAM Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI - taraGgiNItaraNibhyAM samaka J yogena karmanAzArthaM vA tat, idameva ca dvAri-dvArayoH karma-tatvajJAnayoH kAraNasvaM tulyakAMtayA samu neSTa ityanena vivakSyate, yadyapi ca tIrthavizeSasnAnAdInAM tattvajJAnavyApArakatvaM na zAbdam, tathApi ' tIrtha vizeSasnAnAdIni tattvajJAnadvArakANi mokSajanakakarmatvAt yamAdivat' ityanumAnAt tathAtvasiddhiH, na ca yogatvamupAdhiH " kathayati bhagavAnihAntakAle bhavabhayakAtaratArakaM prabodham " [ ityAdipurANAt " rudrastArakaM brahma vyAcaSTe " [ ] iti zrute kAzIprAyAgAdestattvajJAnavyApArakatva siddhau tatra sAdhyAvyApakatvAd ityAhuH / svatantrAstu- " tattvajJAnaM pratyaGgatvapakSe karma. NAmapUrvadvArA janakatvaM duritadhvaMsakalpanAto laghutvAt vastutaH karmaNAM niHzreyasahetutve tajjanyaniHzreyasajanakatayA tattvajJAnasya karmavyApAratvaM vAcyam, tadeva tu na yuktaM " karmaNA na prajayA dhanena " ] " nAnyaH panthA vidyate'yanAya " [ zvetA0 3. 86. 15. ] " nAstyakRtaH kRtena " 39 [ nAze'pi prArabdhakarmaNAM bhogAdeva kSayo ' nAbhuktaM kSIyate karma kalpakoTizatairapi / [ ] iti vacanAt tatra karmapadasya prArabdhakarmaparatvAt evaM ca tattvajJAnino yad duHkhajanakaM prArabdhaM karma tad duHkhamadattvA na nazyati, yAvanna tanAzastAvanna tanmuktirityabhisaMpAlana prayAsotpanna duHkhopabhogena karmanAzArthamabhisaMpAlanaM kartavyakakSAmA skandatIti kalpAntaramAha - tattaduHkhayogeneti / tat ArabdhAni saMpAlanam / tathA coktadizA tattvajJAnadvArA karma murti janayatIti mumukSukarmavyApAratvaM tattvajJAnavRtti bhavatyevetyAzayenAha - idameva veti- anantaropadarzitasvarUpamevetyarthaH / tulyakakSatayA samapradhAnatayA mukti prati kAraNatvena / samuccayaH tattvajJAna- karmaNoH samuccayaH / neSTaH nAbhimataH / na zAbdaM na zabdapramANamyam / tathA'pi tIrthavizeSasnAnAdInAM tatvajJAnavyApArakatvasya zabdapramANAgamyatve'pi / tathAtvasiddhiH tIrthavizeSasnAnAdInAM tattvajJAnavyApArakatvasiddhiH / nanu yatra yatra tattvajJAnavyApArakatvaM tatra tatra yogatvamityevaM tattvajJAnavyApArakatnalakSaNasAdhyavyApakatvAd yatra yatra mokSajanakakarmatvaM tatra tatra yogatvamiti nAsti tIrthavizeSasnAnAdInAM mokSajanakakarmatve'pi yogatvAbhAvAdityevaM mokSajanaka karmatvalakSaNasAdhanAvyApakatvAd yogatvamupAdhiriti sopAdhikatvAd vyApyatvAsiddhidoSa prasto mokSajanakakarmatvalakSaNaheturna tIrthavizeSasnAnAdInAM tatra jJAnadvArakatvalakSaNa sAdhyasAdhanAya prabhurityAzaGkaya pratikSipati na ceti / kAzI maraNAdestattvajJAnadvArA mokSajanakatvasya zAstrasiddhatvena tatra tattvajJAnavyApArakatvalakSaNaM sAdhyamasti yogatvaM ca tatra nAstItyevaM sAdhyavyApakatvAbhAvena yogatvasyopAdhitvAsambhavAditi niSedhahetumupadarzayati kathayatIti / bhagavAn sadAzivaH / iha kAzyAm | antakAle maraNAvyavahitapUrvakAle / bhavabhayakAtaratArakaM bhavaH saMsAraH, tasmAd yannara* kAdiduHkhaprAptibhayaM tena kAtarA ye janAsteSAM tArakaM - saMsArasamudrottAraM punaH saMkhArAgamananibandhanam / prabodhaM tattvajJAnaka tArakamantraM karNe kathayati upadizatItyarthaH / rudra iti- sadAzivaH, tArakaM brahma brahmajJAnajanakaM mantraM kathayatItyarthaH / " kAzIprAyAgAde " ityasya sthAne " kAzImaraNAde " iti " kAzIpramApaNAde" iti vA pATho yuktaH, pramAparNa mRtyuH / tatra kAzImaraNAdau / sAdhyAvyApakatvAt sAdhyaM tattvajJAnadvArakatvaM tatrAsti yogatvaM ca nAstItyevaM sAdhyAvyApakatvAt / iti evam AhuH udayanAnusAriNo vadanti / svatantrANAM matamupadarzayati- svatantrAstvitibhasya ' Ahu:' ityanenAnvayaH / tattvajJAnaM pratyaGgatvapakSe karma tattvajJAnasyAnaM kAraNamiti pakSe / karmaNAmapUrva dvArA janakatvaM nitya naimittikakarmaNAmadRSTadvArA tattvajJAnajanakatvam / laghutvAt lAghavAt tattvajJAnaM prati tattvajJAnapratibandhakaduritanivRttidvArA karmaNAM janakatve tattvajJAnapratibandhakaM duritaM kalpanIyaM tannAzazca kalpanIya ityevaM dvitayakalpanApecayaikA pUrvakalpane lAghavAdityarthaH / yazvodayanAcAryAnusAribhistattvajJAnadvArA karmaNAM niHzreyasaM prati hetutvamityucyeta tasyAyuktatvamAvedayati- vastuta iti / tajjanyeti karmajanyetyarthaH / karmajanyatvaM yadi niHzreyase bhavet tadA karmajanyaniHzreyasajanakatvAt tattvajJAnavyApArakatvaM karmaNAM yujyetApi na caivamityAha tadeva sthiti- ni. zreyase karmajanyatvameva tvityarthaH / . yuktatvAbhAve hetumupadarzayati- na karmaNeti- " na karmaNA na prajayA dhanena tyAgenaike'mRtatvamAnazuH " ityekaM zrutivacanaM karmaNo mokSajanakatvaniSedhopadarzakam, " tameva viditvA'timRtyumeti nAnyaH panthA vidyate'yanAya " iti dvitIyaM zrutivacanaM 'd Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato mayopadezaH / [muNDa0 1. 2. 12.] " karmaNA badhyate janturvidyayA ca vimucyate / tasmAt karma na kurvanti yatayA pAradarzinaH" // [1 saM0 so0 28] ityAdi zrutismRtizatena niSedhAt karmajanyavAbhAvAca " tapasA kalmaSaM hanti avidyayA mRtyuM tItvA tatastu taM pazyati niSkalaM dhyAyamAnaH kaSAyapatiH karmabhyaH" ityAdibhistattvajJAnotpattipratibandhadurita nivRttyaivAnyathAsiddheH pradarzanAd na ca " vividiSanti yajJena" [ ]" sarva karmAkhilaM pArtha! jJAne parisamApyate" [bha0 gI0 4. 23 ] ityAdibhiH karmajanyatA'pi pratIyata iti vAcyam , sA hi na apUrvadvArA pratibandhakaduritAnucchede apUrvasahasrasyApi akizcitkaratvAt , taducchedena tajjanane tu pramAntarAdhRtakAraNabhAvena pratibandhakAbhAvenaivAnyathAsiddheH / na caivaM yAgAderapyapUrveNAnyathAsiddhiH syAt , tasya yAgakAraNatAmahottarakalpyatvenopajIvyAparipanthisvAt , iha tu pratibandhakAbhAvasya kAryamAtre kAra[ga]tAyAH prAgevAvadhAraNAditi vizeSAt / ata eva maGgalakArIryoH pratibandhakaduritanivRttimAtraphalakatvam, vRSTi-samAptI tu svakAraNAdeveti siddhAntaH / nirukaniSedhAvabodhakam , " nAstyakRtaH kRtena" ityAditRtIyazrutivacanaM tadAvedakam , "karmaNA badhyate jantuH" ityAdi. vacanaM tu smRtiH| niSedhAt mukti prati karmaNAM janakatvasya nirAkaraNAt / tajjanyatve sati tajjanyajanakatvaM tadpApAratvam, tattvajJAnasya tu karmajanyatvameva nAstItyetAvatA'pi tattvajJAnasya karmavyApAratvaM na sambhavatItyAha- karmajanyasvAbhAvAzceti- tattvajJAnasya krmjnytvaabhaavaacetyrthH| tattvajJAnasya karmajanyatvameva kuto netyAkAlAyAmAha- tapaseti / ityAdibhirityasyAnantaraM zrutibhiriti dRzyam, asya prdrshnaaditynenaanvyH| nanu tattvajJAnotpattipratibandhakaduritanivRttistattvajJAne jananIye karmaNAM vyApAra iti vyApAreNa vyApAriNI karmaNAM nAnyathA siddhiriti cet ? na- yatra vyApArasya vyApAriniSThapramANAntarasiddhakAraNatvAnyathAnupapatyaiva kAraNatayA kalpanaM tatra vyApAreNa vyApAriNo'nyathAsiddhayabhAve'pi yatra vyApArasya pramANAntarata evaM kAraNatvaM kluptaM tatra vyApAraNa vyApAriNo'nyAsiddharaGgIkArAt, prakRte'pi tatvajJAnotpattipratibandhakaritanivRteH pratibandhakAmAvavidhayA tattvajJAnaM prati kAraNatvastha klatatvena tayA karmaNAmanyathAsiddheravazyambhAvAditi / na cetyasya vAcyamitya ne nAnvayaH / niSedhe hetumAha-sA hIti-hi- yataH, sA- tattvajJAne karmatA / na apUrvadvArA adRSTadvArA na sambhavati / tatra hetuH- pratibandhaketi- tattvajJAnotpattipratibandhakaduritAnucchede pratibandhakAbhAva. rUpakAraNAmAvAt tattvajJAnotpattirna syAdevetyadRSTasahasrasyApyakizcitkaratvAt tattvajJAnAnutpAdakatvAdityarthaH / taducchedena tattvajJAnotpattipratibandhakaduritocchedena / tajanane tu tattvajJAnajanate tu / "pramAntarA" ityasya sthAne "pramANAntarA" iti pATho yuktaH, pramANAntareNa-karmakAraNatvAnyathAnupapattivyatiriktapramANena, avadhRtaH-nizcitaH, pramANAntarA. vadhRtaH, kAraNamAva:- kAraNasvaM yasya sa pramANAntarAvadhRtakAraNamAvastena pratibandhakAbhAvenaiva tattvajJAna prati karmaNo'nyathA. siddherityarthaH / yadi vyApAreNa vyApAriNo'nyathAsiddhistadA'pUrveNa yAgasyAnyathAsiddhiH syAdityAzaGkaya pratikSipatina ceti / evaM vyApAreNa vyApAriNo'nyathAsiddharupagame / niSedhahetumAha- tasyeti- apUrvasyetyarthaH / yAgeti- darzapUrNamAsAbhyAM svargakAmo yajeteti zrutyA yo darzapUrNamAsAdiyAgasya svarga prati kAraNatyAhastaduttarakAle apUrvamantareNa yAgasya ciradhvastasya svarga prati kAraNatvamanupapannAmityanupapattipratisandhAnataH karupyatvenopajIvyaM yad yAgasya svarga prati kAraNatvaM tasyAvirodhitvAdityarthaH / iha ta tattvajJAnasthale tu / prAgeva karmakAraNatvAhataH pUrvameva / avadhAraNAt nizcayAt / iti vizeSAt evambhUtavizeSasya sadbhAvAdapUrveNa yAgAdena nyathAsiddhiH duritanivRttyA ca karmaNo'nyathAsiddhiH syAdevetyarthaH / ata pavetyasyeti siddhAnta ityanenAnvayaH, ata eva-siddhakAraNabhAvena vyApAreNa vyApAriNo'nyathAsiddhatvAdeva / mAleti- maGgalasya samAptipratibandhakaduritanivRttimAtraphalakatvaM kArIrIyAgasya vRSTipratibandhakaduritanivRttimAtraphalakatvam , mAtrapadena samAptiphalakatva-vRSTiphalakatvayoryavacchedaH / yadi majalAt samAptirna bhavati kArIrIyAgAd vRSTizca na bhavati tarhi samAptiyaSTI kuto bhavata ityapekSAyAmAha-vRSTi-samAptI sviti / tattvajJAnameva mokSasAdhanaM karmANi tu tatrAnyathA Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtatarahiNI-taraGgiNItaraNiyA samato gpopnn| % - - - kiJca, karmakAraNatAgrahAnupajIvanena laukikAnvaya-vyatirekAvadhRtamidhyAjJAnanivarta[ na ]bhAvasambhAvitasya mokSasAdhanatvasya "jJAnAdeva tu kaivalyam" [ ]"tarati zokamAtmavit" [chAM0 7.1.3.] "brahmavidApnoti paraM" [taitti0 2. 1. 1+bhasmajA 2. 7.] " brahmavid brahmaiva bhavati" [ ] ityAdi zrutismRtizatena tattvajJAnasyeSTatayA prahaNAt tadeva mokSasAdhanam , karmANi tu tatraivA. nyathAsiddhAnItyuktam , yathA ca na tatrApi vyApArastathoktameva, ata evArthAvabodhaparyantatA'dhyayanavidheH, na tu tena kratvanuSThAnena svargAdiphalakatvamiti sampradAyaH / na ca tattvajJAnasya karmaNAM niHzresaprAgabhAvavyApyaprAgabhAvapratiyogitvarUpatadanukUlatAbodhane evaM tAtparyAt , zrutyantarasiddhe'nyathAsiddhatve tadananyathAsiddhatAyA bodhayitumazakyatvAt , tAvataiva zruteH 'karmapravRttiparatAnirvAhA' ityaahuH| atra vayaM vaDAmaH- mokSastAvat puruSArthatvAd duHkhasAdhanadhvaMsa eva, na tu duHkhadhvaMsaH, utpannA-'nutpannavivekena taddhvaMsasthAsAdhyatvAt , tatra ca jJAna-karmaNo_jAtyena mumukSuvihitatvAdinA vA hetutvaM tulyameve. siddhAnItyupapAdakaM prakArAntaraM darzayati- kiJceti / karmeti- mokSaM prati karmaNAM kAraNatvaM nopajIvati tattvajJAnasya mokSaM prati kAraNatvamiti karmakAraNatAnupajIvanena, asya mokSasAdhanatvasyetyanenAnvayaH / laukiketi- laukikau- laukikapratyakSAdipramANasiddhau, yAvanvaya-vyatireko tAbhyAmavadhRtaM- nizcitaM yat tatvajJAnena mithyAjJAnasya nivartanam , yathA zuktitvarUpazuktitattvajJAnena zuktau rajatatvajJAnalakSaNamidhyAjJAnasya nivartanam, tadbhAvasambhAvitasya mokSasAdhanatvasya, tattvajJAnena mithyAjJAnanivRttiranyatra dRzTeti prakRte'pyAtmatattvajJAnena mithyAjJAnanivRttistatazca mokSa: sambhavatItyevaM sambhAvitasya mithyAjhAnanivRttidvArA tattvajJAne mokSasAdhanatvatyetyarthaH / itthaM sambhAvanAtmakaM tattvajJAne iSTasAdhanatvasya grahaNamupadarya spaSTamapi taGgrahaNaM zruti-smRtiprabhavamupadarzayati-zAnAdeveti / "tatvajJAnasyeSTatayA" ityasya sthAne " tattvajJAne spaSTatayA" iti pATho yukaH, mokSasAdhanatvasya tattvajJAne spaSTatayA prahaNAdityevamanvayo bodhyA, arthastu spaSTaH / tadeva mokSasAdhanaM tatvajJAnameva mokSasAdhanam, evakAreNa karmaNAM mokSasAdhanatvasya vyavacchedaH / tatraiva tattvajJAna eva / tatrApi tattvajJAne'pi / yathA ca yena prakAreNa / na vyApAraH karmaNo na vyApAraH / tathoktameva tathApUrvamabhihitameva / uktArthe saMpradAyasaMvAdamupadarzayati-ata eveti-anyathAsiddhatvAdevetyarthaH / arthAvabodhaparyastatA arthaavbodhmaatrphlktaa| adhyayanavidheH svAdhyAyo'dhyetavya iti vidheH / na tviti- adhyayanavidhito'rthAnvayabodhastena tvanuSThAnaM vena cAdRSTadvArA svargAdiphalamisyevaM svargAdiphalakatvaM nAdhyayanavidheranyathAsiddhatvAt / iti evaM svruupH| sampradAyaH saGgacchate ityarthaH / " na ca tatvajJAnasya" ityasya sthAne "na ca zrutistatvajJAnasyeva karmaNAmapi mokSajanakaravaM bodhayatIti vAcyam, zrateH" iti pATho bhavitumaIti, yathA zrutistatvajJAnasya mokSajanakatvapratipAdikA samasti tathA karmaNAmapi mokSajanakatvapratipAdikA zrutiH samasti, evaM ca zrutistattvajJAnasya yathA mokSajanakatvaM bodhayati tathA karmaNAmapi mokSajanakatvaM godhayatIti zratisiddhaM karmaNAM mokSajanakatvamiti na ca vAcyam, karmaNAM mokSajanakatvapratipAdakatayA'bhimatAyAH zrutamokSaprAgabhAvavyApyaprAgabhAvapratiyogitvarUpamokSAnukUlatvabodhana eva tAtparyAta, evakAreNa ananyathAsiddhatve sati niHzreyasa prAgabhAvavyApyaprAgabhAvapratiyogitvalakSaNaniHzreyasajanakatvabodhane tAtparyasya vyavacchedaH, ananyathAsiddhatvoktasvarUpakAraNatvAvabodhane kuto na tAtparyamityapekSAyAmAha-zrutyantarasiddha iti / tAvataiva karmaNAmuktasvarUpAnukUlatvabodhanenaiva / jJAna-karmaNoddhayoreva samakakSatayA mokSajanakatvasvIkartRNAM janAnAM matamupadarzayati- atreti- niruktavicAra ityarthaH / vayaM syAvAdinaH / vadAmaH kathayAmaH / kathaM duHkhadhvaMso na mokSastasyApi puruSAyatvAdilyAkAlAyAmAhautpanneti- utpannaduHkhadhvaMso mokSo'nutpannaduHkhadhvaso vA, tatra duHkhasya sAkSAtkAraniyamAdutpannaduHkhasyasvottarotpannasvasAkSAtkAreNaiva nivRttestadAtmakasya mokSasya puruSaprayatnAsAdhyasvAnna puruSArthatvam , pratiyogitAsambandhena dhvaMsaM prati tadAtmasambandhena pratiyogino'pi kAraNatvamityanutpanna duHkharUpapratiyoginaH pUrvamamAvena tadrUpakAraNAbhAvAdanutpanna. Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAhRtatarahiNI-taraGgiNItaraNiyAM samalaGkRto nayopadezAH / tyekatarapakSapAto na zreyAn jJAne kevalajJAnasvarUpasya karmaNi ca yathAkhyAta cAritrasvarUpasya vaijAtyasya kalpanAyAH kSAyikasthale kSAyopazamikasthale ca tadanukUlatAmAtrasya dvayostulyayogakSematvAditi, etena kAraNocchedakrameNa kAryocchedAnmuktiriti jJAnaM karmasahikAritvaM mithyAjJAnonmUlane, karmavinAkRtasyaiva tasya digmohAdau hetutvAvadhAraNAditi nirastam, mithyAjJAnanAze'pi virodhiguNamAtrasya hetutvAnmadhyAjJAnaprAgabhAvA'sahavRttimithyAjJAnadhvaMse ca hetutAyA lokapramANAviSayatvena jJAna- karmaNodvayoreva kalpanaucityAt vastuta arthasamAjasiddhatvAt tadrUpAvacchinne'pi na hetutA, kintu sAmAnyAvacchinnadhvaMsanaye karmatvAvacchinnadhvaMse tatsamayAvatkarmakSaya samaniyatakSAyika sukhatvAvacchinne veti na duHkhadhvaMsaH sambhavatyeva netyasambhavitasya tasya sutarAmevAsAdhyatvAdataH puruSArthatvAbhAvAnna duHkhadhvaMso mokSa ityarthaH / tatra ca duHkhasAdhanadhvaMsarUpamokSe ca / vaijAtyenetyasya hetutvamityanenAnvayaH, vijAtIyajJAnatvena vijAtIyakarmatvena kAraNatvam / vA athavA | mumukSaviddatatvAdinA mumukSavihitajJAnatvena mumukSavihitakarmatvena kAraNatvam, tulyameva samAnameva / iti etasmAt kAraNAt / ekatarapakSapAtaH jJAnameva kAraNaM na karmeti karmaiva kAraNaM na jJAnamityevamekatarapakSapAtaH / na zreyAn nAtIvaramaNIyaH / jJAna iti- kSAyikasthale jJAne kevalajJAnasvarUpasya vaijAtyasya karmaNi yathAkhyAta cAritrasvarUpasya vaijAtyasya ca kalpanAyAH, kSAyopazamikasthale tu tadanukUlatAmAtrasya mokSAnukUlatAmAtrasya dvayoH jJAnakarmaNoH kalpanAyAstulyayogakSamatvAdityanvayaH, arthastu vyaktaH / etenetyasya nirastamityanenAnvayaH / kAraNocchedakrameNeti - "duHkha- janma-pravRtti doSa- mithyAjJAnAnAmuttarottarApAye tadanantarApAyAnmokSaH " iti gautamasUtram, tatra mithyAjJAnaM rAgadvaSalakSaNadoSasya kAraNamiti mithyAjJAnarUpakAraNocchedAd doSarUpakAryasyocchedaH, rAgadveSalakSaNadoSaca pravRtteH kAraNamiti doSarUpakAraNocchedAt pravRttirUpakAryasyocchedaH, pravRttizva vihitaniSiddhakarmaviSayiNI adRSTadvArA janmanaH kAraNamiti pravRttirUpakAraNocchedAjjanmalakSaNakAryasyocchedaH, janma ca duHkhasya kAraNamiti janmalakSaNakAraNocchedAd duHkhadhvaMso bhavati, sa eva mokSa ityevaM kAraNocchedakrameNa kAryocchedAnmuktirityarthaH / iti etasmAt kAraNAt / 46 jJAnaM karma sahakAritvaM mithyAnAnonmUlane " ityasya sthAne " jJAne karmasahakAritvaM na jJAnonmUlane " iti pATho yuktaH / kathaM na jJAne karmasahakAritvamityapekSAyAmAha - karmavinAkRtasyaiveti- karma ra dditasyaivetyarthaH / tasya jJAnasya / hetutvAvadhAraNAt nivRttihetutva nirNayAt / etenetyadiSTameva nirAsahetuM prakaTayati- mithyAjJAnanAze'pIti / mithyAjJAnaprAgabhAvAsahavRtIti- yanmithyAjJAnadhvaMsAnantaraM mithyAjJAnaM tat puruSasya na bhaviSyati, sa eva mithyAjJAnadhvaMsaH svasamAnAdhikaraNamithyAjJAnaprAgabhAvAsaha vRttiH, svasamAnAdhikaraNatvaM ca mithyAjJAnaprAgabhAvavizeSaNamavazyamupAdeyam, anyathedAnIM muktasya kasyacit puMso duHkhadhvaMso'pi baddhapuruSIyaduHkhaprAgabhAva samAnakAlIna eveti duHkhaprAgabhAvAsaha vRttitvena tabaramaduHkhadhvaMsasyApi muktitvaM na syAditi bodhyam / hetutAyAH tattvajJAnasya hetutAyAH / lokapramANAviSayatveneti- nahi laukikapramANAni pratyakSAnumAnAdIni baramaduHkhadhvaMsaM prati tattvajJAnaM kAraNamityevaM viSayIkurvantItyatazcaramaduHkhadhvaMsaM prati tatvajJAnasya kAraNatAyA lokapramANAviSayatvenetyarthaH tathA cAlaukikAgamapramANena tammUlakasAmAnyato dRSTAnumAnena ca caramaduHkhadhvaMsaM prati tattvajJAnasya kAraNatvaM kalpanIyamiti tadalaukikapramANasya jJAna- karmaNordvayorapi caramaduHkhadhvaMsaM prati kAraNatve pravRtteriti dvayorapi caramaduHkhadhvaMsaM prati hetutvakalpanamucitamityarthaH / kimva, svasAmAnAdhikaraNya mithyAjJAnaprAgabhAvA saddavRttitva-mithyAjJAnadhvaMsatvarUpa vibhinnasAmagrI prayojyAne kadharmaM ghaTitatvena svasamAnAdhikaraNa duHkhaprAgabhAvAsaha vRtiduHkhadhvasatvasyAnekasAmagrI niyamyatva lakSaNArthasamAjasiddhatvAnna kiJcinnirUpita kAryatAvacchedakatvamiti na tadavacchinne tatvajJAnasya hetutA sambhavatItyAha- vastuta iti tadrUpAvacchinneti - svasamAnAdhikaraNaduHkhaprAgabhAvAsadvRttiduHkhadhvaMsatvAcchinne'pi / na hetutA na tattvajJAnasya kAraNatA / tarhi kasmin kArye tattvajJAnasya kAraNateti pRcchati kintviti / uttarayati - sAmAnyAvacchinnadhvaMsanaya itisAmAnyadharmAvacchinna pratiyogitAkadhvasaMsvIkArapakSe ityarthaH, ghaTavattAbuddhiM prati ghaTAbhAvavattA nizcayasya pratibandhakatvam, tatra yadi ghaTatvAvacchinnaprakAra tAnirUpita bhUtalatvAdyavacchina vizeSyatA kabuddhitvAvacchinna pratibadhyatAnirUpita ghaTaniSThapratiyogitAkAtya Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmatataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadeza / kasyApi nyUnatvaM parAbhimata dvArasthAne eva phalAbhiSekAt , ekapuraskAreNAnyanirAkaraNavacanaM ca tattadarthavAda eveti na karmakAraNatAbodhakavacane'nukUlatvamAtramarthaH, kAraNatAzaktapadasyAnukUlatve lakSaNAyAM ntAbhAvatvAvacchinnaprakAratAnirUpitabhUtalavAdyavacchinnavizeSyatAkanizcayatvAvacchinnapratibandhakatetyevaM pratibadhya pratibandhakabhAva upeyate tadA ghaTavabhUtalamiti buddhi prati taddhaTAbhAvavadbhutalamiti nizcayasyApi pratibandhakatvaM syAt , taddhaTAbhAvasyApi ghaTaniSThapratiyogitAkatvena tadvattAnizcayasyApi nirukapratibandhakatAvacchedakadharmAkAntatvAdato ghaTatvAvacchinna prakAratAnirUpitabhUtalavAdyavacchinnavizeSyatAkabuddhitvAvacchinna pratibadhyatAnirUpitaghaTatvAvacchinna pratiyogitAkArayantAbhAvasvAvacchinna prakAratAnirUpitabhUtalatvAdhavacchinnavizeSyatAkanizcayatvAvacchinna pratibandhakatetyevameva pratibadhya-pratibandhakabhAva iti taddhaTAtyantAmAvasya ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkatvAbhAvena niruktapratibandhakatvasya taddhaTAbhAvavattAnizcaye vAraNaM sambhavatItyevaM pratibadhya-pratibandhakabhAvAnurodhenAtyantAbhAvasya sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAkatvaM svIkriyate; tathA ghaTatvavattAbuddhiM prati ghaTabhedavattAnizcayasya pratibandhakatvam tatrApi ghaTatvatvetaradharmAnavacchinnaghaTatvaniSThaprakAratAnirUpitedantvAdyavacchinnavizeSyatAkabuddhitvAvacchinnapratibadhyatAnirUpitaghaTaniSThapratiyogikabhedatvAvacchinna prakAratAnirUpitedantvAvacchinnavizeSyatAkanizcayatvAvacchinna pratibandhakatetyevaM pratibadhya-pratibandhakamAyo yadyapeyate tadA'yaM ghaTa iti buddhi prati nAyaM taddhaTa iti nizcayasyApi pratibandhakatvaM syAt taddhaTabhedasyApi ghaTanicapratiyogitAkatvena tada tAnizcayasyApi niruktapratibandhakatAvacchedakadharmAkAntatvAdato ghaTatvetaradharmAvacchinnaghaTatvaniSThaprakAratAnirUpite invAdyavacchinnavizeSyatAkabuddhitvAvacchinna prativadhyatAnirUpitaghaTatvAvacchinnapratiyogitAkabhedatvAvacchinna prakAratAnirUpitedanasvAdyAMcchannavizeSyatAkanizcayatvAdyavacchinna pratibandhakatetyevaM pratibadhya-pratibandhakabhAvo vAcyaH, tadbhaTabhedasya ghaTatvAvacchinna pratiyogitAkatvAbhAvAna tadvattAnizcayasya pratibandhakatvApattiH, ghaTatvaniSThaprakAratAyA ghaTatvatvetaradharmAnacchinnatvena nivezAdayaM ghaTa iti ghaTatvavAniti ca buddhayoH pratibadhyatvopapattiH, sAmAnyavAnayamiti buddhazca nAyaM ghaTa iti nizcayapratibadhyatvAnApattizcetyevaM pratibadhyapratibandhakabhAvAnurodhena bhedasyApi sAmAnyadharmAvacchinna pratiyogitAkatva. mupeyate; vaMsa-prAgabhAvau cekaikapratiyogikAveva, na tvekraghaTadhvaMsaprAgabhAvAvanya gharapratiyogiko staH, tau ca svapratiyogisamavAyivartinAviti yatraya kapAle taddhaTo vartate tatravataddhaTotpattitaH prAkAle etaddhaTaprAmabhAvo vartate, etaddhaTAdhikaraNacaramasamayAnantarasamaye caitaddhaTadhvaMso vartata ityevasvarUpataH svaprAgabhAva-dhvaMsAbhyAM samaM nAstyetaddhaTasya virodhaH, kintu yadyesamayAvacchedenaitaddhaTayaMsa prAgabhAvau tattatsamayAvacchedena tadadhikaraNIbhUtakapAle naitadghaTa iti pUrvottarasamayAvupAdAyaiva virodha iti tatsamayAvacchinnasamavAyena taddhaTavattAbuddhiM prati tatsamayAvacchinnasvarUpeNa taddhaTapAgabhAvavattAnizcayasya tatsamayAvacchinnasvarUpeNa tadghadhaMsavattAnizcayasya ca pratibandhakatvamiti tatra tattaghaTaniSThapratiyogitAkatvena prAgabhAva-dhvaMsayoH praveze'pi ghaTAntaradhvaMsa ghaTAntaraprAgabhAvayostadghaTaniSTapratiyogitAkatvAbhAvAdeva na tadvattAnizcayasya pratibandhakatvApattiriti prativadhyapratibandhakabhAvasya dhasa-prAmabhAvayoH kizciddharmAvacchinnapratiyogitAkatvasvIkAramantareNApyupapatteH kiJciddharmAvacchinna pratiyogi. tAkatva eva tayorbhAnaM nAsti, kimu vaktavyaM tayoH sAmAnyadharmAvacchinna karave iti vivAdasUcanAyoktaM sAmAnyAvacchinnavasanaya iti- ghaTa-ghaTaprAgabhAvAnadhikaraNasamayavRttitvAvacchedena tadghaTadhvaMse ghaTasvAvacchinna pratiyogitAkatvaM ghara bhASAdhikaraNasamayavRttitvAvacchedena ghaTatvAvacchinna pratiyogitAkatvabhAva ityevamavyApyavRttighaTatvAvacchinnapratiyogitAkatvaM dhvaMse, yathA vizeSAbhAvakUTAtiriktasAmAnyAbhAvAnabhyupagantRnaye vizeSAbhAvakUTatvAvacchena sAmAnyadharmAvacchinna pratiyogitAkatvaM tattadvizeSAbhAvatvAvacchedena sAmAnyadharmAvacchinna pratiyogikatvAbhAva iti dhvaMse sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAkatvAbhyupa. ganturabhiprAyaH / karmatvAvacchinnadhvaMse karmatvAvacchinna pratiyogitAkadhvaMse tatpuruSIyakarmatatprAgabhAvAnadhikaraNasamayavRttisvopalakSite karmatvAvacchinnapratiyogitAkadhvaMsa iti yAvat , jJAnasya hetuteti prakaraNAlabhyate / vA athavA / " tatsamayAvat" ityasya sthAne "tatsamayayAvat" iti pATho yuktaH, tatsamayaH- kSAyikasukhatvAvacchinnasamayavRttiH kevalajJAnasamayavRttiA yo yAvatkarmakSayastatsamaniyataM yat sukhatvAvacchinnaM taMtra jJAnasya hetutetyarthaH / iti evaM svIkAre / na kasyApi nyUnatvaM na kiJcidapi hoyate, yagjJAnakarmaNoritayA'bhimataM jJAnanairmalyAyapUrva vA tatsthAna eva phalasya kSAyikasya sukhasyAbhiSekAt- sthApanAdityarthaH / yaca jhAnameva kAraNaM na karmeti kamaiva kAraNaM na jJAnamiti vacanaM tajjJAnasya Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samAhato myopveshaaH| gauravAt , anyathAsiddhicatuSTayarAhityagarbhatvena tatra lAghavamiti dRSTidAne ca vidhipratya[ya]mAtrArtho'pISTAnukUlatvamAtrameva syAditi yAgAderapyapUrveNAnyathAsiddhiH karmaNAM na tatvajJAne navA taddvArA muktI hetutvamityuktam , tadapi na yuktam , pratibandhakatvasya viziSya vizrAmeNa tadabhAvatvena kAryamAtre'nugatahetutAyA ayogAta, pratibandhakavizeSanivRttihetutAyAzca karmakAraNatAgrahottarakalpanIyatvena tadanyathAsidhyanApAdakatvAt , kiJca, pratibandhakanivRttyAnyathAsiddhatvena karmaNo'hetusvokto tattvajJAnasya sutarAM tathAtvaM syAt, najhutpanna kevalajhAnA api bhavopagrAhikarmacatuSTayaM pratibandhakanivartayitvA sadya eva muktimAsAdayanti iti muktiprabandhakakarmanivartakatvena tatvajJAnasya kuto nAnyathAsiddhiH / atha karmaNo karmaNo vA prazaMsAparaM na tvekameva kAraNamanyanna kAraNamityetat paramityAha- ekapuraskAreNeti / iti evaM vyavasthitau / netyasya artha itynenaanvyH| karmakAraNatAbodhakavacane karmaNo muktiM prati kAraNatvabodhakaM yad vacanaM tasmin / anukUlatvamAtraM niHzreyasaprAgabhAvavyApyaprAgabhAvapratiyogitvarUpamokSAnukUlatvamAtram , atra mAtrapade nAnyathAsiddhizUnyasve sati mokSaprAgabhAvavyApyaprAgabhAvapratiyogitvarUpamokSakAraNatvasya vyavacchedaH / niSedhe hetumAha- kAraNatAzaktapadasyeti / nanu yat kArya prati yasya yena dharmeNa kAraNatvaM sa dharmaH prathamo'nyathAsiddhaH, yasya yat kArya prati svAtantryeNAnvayavyatireko na gRhyate kintu tatkAryakAraNamAdAyavAnvaya vyatireko gRhyate sa tat kArya prati dvitIyo'nyathAsiddhaH, yasya yatkAryakAraNabhinaM prati pUrvavartitvaM gRhItvaiva yat kArya prati pUrvavartitvaM gRhyate sa tat kArya prati tRtIyo'nyathAsiddhaH, yasya yatkAryakAraNaM prati pUrvavartitvaM gRhItvaiva yat kArya prati pUrvavartitvaM gRhyate sa tat kArya prati caturtho'nyathAsiddhaH, avazyaklaptaniyatapUrvavartibhinnazca paJcamo'nyathAsiddha ityevalakSaNalakSitA'nyathAsiddhapaJcakabhinnatve sati niyatapUrvavartitvarUpakAraNatvApekSayA paJcamAnyathAsiddhabhinnatvavAghaTitamanyathAsiddhacatuSTayabhinnave sati niyatapUrvavartitvarUpAnukUlatvaM laghubhUtamiti tatparatvameva karmakAraNatAbodhakavacane yuktamityata Aha - anyathAsiddhicatuSTayarAhityagarbhatveneti ! tatra anukUlakhe / lAghavaM kAraNatvApekSayA lAghavam / iti dRSTidAne ca evaM paryAlocane ca / svargakAmo darza-pUrNamAsAbhyAM yajetetyAdivacane'pi vidhyarthatvamiSTasAdhanatvApekSayA laghubhUte iSTAnukUlatve eva bhavediti yAgAderapyapUrveNAnyathAsiddhiH syAdato laghubhUtamapyanukUlatvaM parityajya kAraNatvamevArtha iti karmaNo niHzreyasakAraNatvaM tatpratipAdakAgamavacanAt siddhacatIsyAha-vidhipratyayeti- yathA ca kAryamAnaM prati prativandhakAmAvatvena pratibandhakAbhAvasya kAraNatvamiti pratibandhakAbhAvavidhayA klupta kAraNatAkena niHzreyasa. pratibandhakaritasena karmaNo'siddhistathA kAryamAtra pratyadRSTatve nASTasya kAraNasvamiti klaptakAraNatAkanApUrveNa yAgAdikAraNatAnupajIvanenaiva kalpitena yAgAderanyathAsiddhirityasya vaktuM zakyatvAdityarthaH / anyadapi tattvajJAnaM prati tadvArA mukti prati ca karmaNAM kAra NatvAbhAvAvedakaM vacanaM pUrvamuktaM tadapi na yuktamityAha- yadapIti - karmaNAM na tattvajJAne hetutvaM taddvArA muktI na hetutvamityarthaH / taddvArA tattvajJAnadvArA / yuktasvAbhAva hetumAha-pratibandhakatvasyeti-etakArya pratIdaM pratibandhakametaccAmukta prati pratibandhakamitthaM vizeSarUpaNaM pratibadhya-pratibandhakabhAvasya vizrAmeNa kAryatvAvacchinnaM prati sAmAnyataH pratibandhakAbhAvatvena kAraNatvasyAbhAvAdityarthaH / pratibandhakavizeSanivRttyaiva tannivRttitvalakSaNavizeSadharmeNa mukti prati kAraNatayA klaptayA karmaNAmanyayAsiddhirastvityata Aha- prativandhakavizeSeti-karmaNAM mukti prati kAraNatvasya grahe karmakAraNatvapratipAdakabacanena jAte sati viradhvastAnAM karmaNAM svato mutyavyavahitapUrvavartitvasyAbhAve svavyApAravattva. sambandhena muktyavyavahitapUrvavartitvAdeva kAraNatvaM bhavennAnyathetyevaM mukti prati kAraNatvAnyathAnupapattyAM karmakAraNAvagrahottarakAla pratibandhakavizeSanivRttermukti prati kAraNatvasya kalpanIyatvena tasya karmAnyathAsiddhadhanApAdakatvAdityarthaH / api ca pratibandhakanivRtyA'nyathAsiddhatvena karmaNAM mukti prati kAraNatvAbhAva tatvajJAnasyApi pratibandhakanivRttyA'nyatha prati kAraNatvaM na syAdityAha-- kiJceti / tathAtvaM syAt muktiM pratyakAraNatvaM bhavet / tattvajJAnasyApi prabandhakanivRttidvArava mukti prati kAraNatvaM nAnyasetyataH pratibandhakanivRttyA tasyApyanyathAsiddhasvaM vaktuM zakyamevetyAha- nahIti- asya 'bhAsAdayanti' ityanenAnvayaH / nanu tattvajJAnasya karmanivRttidvArA mokSaM prati kAraNatve'bhyupagamyamAne satyeva karmanivRttyA Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samato mayopadezaH / 411 bhoganAzyatvena jJAnasya tadanAzakatvAnnAnyathAsiddhiH, nahi bhogastattvajJAnavyApAraH, tathA'zravaNAt , tena vinApi karmaNa eva tadutpattezca, na ca vAsudevAdInAM kAyanyUhazravaNAt tatvajJAnena kAyavyUhamutpAdya bhogadvArA karmakSaya ityapi sAmpratam , tapaHprabhAvAdeva tattvajJAnAnutpAde'pi kAyavyUha sambhavAt , bhogajananArtha karmabhiravazyaM tatsakAryaniSpAdanamiti na tatra tattvajJAnopayogaH, yogapadyaM ca kAgAnAM tajjanakakarmasvabhAvAt tapaHprabhAvAd iti, na ca " tAvadevAsya ciraM yAvanna vimokSo'tha sampatsyate kaivalyena" [ ] iti zrutau tAvadevAsya- utpannatattvajJAnasya, ciraM vilambo, yAvannotpannakarmaNo vimokSaH, atha sampatsyate kaivalyena bhogenA( na ) kSapayitveti zeSaH, iti vyAkhyAnAd bhogasya tattvajJAnavyApAratvaM yuktameva, na ca zeSadAne mAnAbhAvaH satyapi jJAne karmAvasthAne klaptasAmAnyasya bhogasyaiva nAzakatvenAkSepAditi vAcyam , tatvajJAne sati tattvajJAnadazAyAM na mokSaH kintu tadapi mrakSaNa ityarthenApyupapatteriti cet ? maivam , karmaNo bhoganAzyatve'pi jJAnasya karmanAzakatvam, bhogasya tattvajJAnA( na )vyApAratvAt , na ca tattvajJAnaM vinApi bhogena karmanAze vyabhicAraH, karmaprAgabhAvAsahavRttikarmanAze yugapadbhoge vA vyabhicArAbhAvAditi maNikataivoktatvAt , asmasiddhA. tattvajJAnasyApyanyathAsiddhatvamApAdayituM zakyam , na caivam , karmaNo bhoganiyaMtvena tattvajJAnanivartyatvAbhAve tattvajJAnA. janyAyAH pratibandhakakarmanivattastattvajJAnavyApAravAbhAvAdityAzaGkate- atheti / tadanAzakaravAta karmanAzakatvAbhAvAt / nanu bhogadvAraiva mokSa prati tattvajJAnaM kAraNamiti bhogenaiva tattvajJAnasyAnyathAsiddhatvamApAdanIyamityata Aha- nahIti / tatra hetu:-tathA'zravaNAditi- tattvajJAna vyApAratayA bhogsyaagmvcnaaprtipaadytvaadityrthH| bhogasya tattvajJAnajanyatve sati tattvajJAnavyApAratvaM kalpayituM zakyam , na ca bhogasya tattvajJAna janyatvaM karmaNa eva bhogotpatterityAha- tena vinApItitattvajJAnamantareNA'pItyarthaH / tadutpatteH bhogotptteH| na cetyasya saamprtmitynemaanvyH| "tatkAryaniSpAdana " ityasya sthAne "tarakAyaniSpAdana" iti pATho yuktaH, tatkAyaniSpAdanaM bhogajanaka kAyasampAdanam / tatra bhogajanakakAyaniSpAdane / nanvevaM karmabhistattaddhogajanakakAyAnAM krameNa bhavanaM bhavet na yogapadyena, yugapadutpadyamAnAnAmeva kAyAnAM kAyabyUhazabdavyapadezyatvam, na kamotpannAnAmiti yugapatkAyasamUhalakSaNakAyavyUhastattvajJAnAdeva, tatra tatvajJAnopayoga ityata Aha-yogapadyaM ceti-- yugptkaayjnketyrthH| acintya zaktizca tapasAmiti tatprabhAvAt tatsAmAgrugapadanekakAyotpattirityatAvatA tatvajJAnamantareNApi kAyathyUhaH sambhavatItyAha-tapaHprabhAvAda veti / bhogasya tattvajJAnadhyApAratva. mAzaya pratikSipati- na ceti- asya dhAcyamityuttareNa sambandhaH / tAvadeveti zratestattvajJAne bhogavyApArakatvAveda. katvaspaSTapratipattaye tayAkhyAnamAha- tAvadeveti- yAvadityuttarApekSaM tAvaditi / asyetyasya vivaraNamutpannatatva. jhAnasyeti / ciramityasya vivaraNa- vilamba iti / na vimokSa ityasya vivaraNaM- notpanakarmaNo vimokSa iti / atha sampatsyate ityatra kena sampatsyate ? kathaM sampatsyate? iti prakArakartavyatAkAlayonivRtyarthamAha-kaivalyena bhogena kSapayitvAta zeSa iti-bhogana prArabdhakarma kSapayitvA kaMvalyena svasvarUpamAtrAvasthAnalakSaNamAkSaNa sampatsya mukko bhavatIti yAvat / iti vyAkhyAnAt evaM svarUpavyAkhyAnAt / zeSakaraNe mAnAbhAvamAzaya pratikSipati-na ceti / zeSadAne zeSa krnne| pratikSepahetumAha- satyapIti / bhomasya tattvajJAna vyApAravAzaGkApratikSepahetumupadarzayati-tattvajJAne satIti / " tadapi mrakSaNe" ityasya sthAne " tadapagamakSaNe" iti pATho yuktaH, tasya tatvajJAnavinAzakSaNe ityarthaH / bhatha karmaNo bhoganAzyatvenetyAdyAzaGkA pratikSipati-maivamiti / "jJAnasya karmanAzakatvaM, bhogasya" ityasya sthAne "jJAnasya karmanAzakatve bhogasya " iti pATho yuktaH, yathA kameMNo bhoganAzyatvaM zrutyA pratipAditaM tathA tattva jhAnasya karmanAzakatvamapi zrutyA pratipAditam, tatra zrutipratipAdite jJAnasya karmanAzakatve bhogasya tattvajJAnavyApAratvAbhAvAd mogamadArIkRtyaiva tattvajJAnena karmaNo nAzasambhavAdityarthaH / nanu tattvajJAnatvena karmanAzatvena ca kAryakAraNabhAvo na bhavati, tattvajJAnAbhAve'pi bhogAt karmanAzasya sambhavena tatra vyatirekamyabhicArAdityAzaya pratikSipati-na ceti / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNiyAM samalaGkRto nabopadezaH / nte'pi nAzArthipravRttau nAzyanizcayavidhayaiva kevalajJAnasya karmahetutvamanapAyam, taduktaM niyuktau samudghAtAdhikAre - " NAUNa veyaNijjaM aibahuaM AUyaM ca thobAgaM / kammaM paDileheDaM vaJcati jiNA samugdhAyaM " || [ 1 kAra atra tatvApratyayabalAdeva niyatapaurvAparyasyArthAccAnanyasiddhatvasya pratIteH kAraNatvalAbha: / anyadavyAbhogavIryasyaiva kevalinaH karmakSayahetutvAdAbhogAnvitavIryatvena vIryAnvitAbhogatvenApi hetutvAduktArthasiddhiH, yat punaH-- " doSapaktirmatijJAnA akiJcidapi kevalAt / tamaH pracaya niHzeSavizuddhiphalameva tat // 1 // [ 1 ityanena kevalajJAnasyAkiJcitkaratvamucyate taddoSapattirUpakAryApekSayA, na tu pakAnAM bhavopaprAhiNAM kSapaNarUpakAryamAzritya tattavyApArasya tadA jAgarUkatvAt, yadi ca svarUpa zuddhiprAhakanayena kevalajJAnasya nirvyApAratvaM svIkriyate tadA yathAkhyAtacAritrAtmakakriyAyA api tathAtvamevAbhyupagantuM yuktam, samudghAtAdinA karmakSapaNavyApArasya yogavizeSeNaiva vaktuM zakyatvAt // 1 // muktibandhahetuvivekena phalazuddhiprAhakanayena tatra cAritrahetutvAbhyupagamyamAno jJAnahetutAmapi na vyAhanti // 2 // pratikSepa hetumAha- karmaprAgabhAvAsahavRttIti- svasamAnAdhikaraNakarmaprAgabhAvA dhikaraNakAlAvRttItyarthaH, na tu svasamAnAdhikaraNakarma prAgabhAvAdhikaraNa kAlavRttItyarthaH, tathA sati saMsAradazA kAlIna karmanAzasyApi svasamAnAdhikaraNakarma prAgabhAvAnadhikaraNamuktikAlavRttitvena niruktakAryatAvacchedakA''kAntatayA tasya tattvajJAnaM vinaiva vyatirekavyabhicArastadavasthaH syAditi bodhyam, kAyavyUhadvArA yugapadbhogastattvajJAnAdeva bhavati, tatra tattvajJAnasya kAraNatve vyatirekavyabhicArAbhAvAdityarthaH / asmatsiddhAnte'pi janai siddhAnte'pi / karmahetutva" ityasya sthAne karmanAzahetutva " iti pATho yuktaH / anapAyaM nirvighnam / uktArthe niyuktivacanaM pramANayati taduktamiti / gAuNa0 iti " jJAtvA vedanIyamatiba hukamAyuSkaM ca] stokam / karma pratilekhituM vrajanti jinAH samudghAtam // iti saMskRtam / atra uktaniruktivacane / ktatvApratyayabalAt NAuNa- jJAtveti tvApratyayabalAta, asya pratIterityanenAnvayaH, evaM niyatapaurvAparyasyetyasyApi tenaivAnvayaH / " natyasiddhatvasya " ityasya sthAne " nanyathAsiddhatvasya " iti pATho yuktaH / kAraNatvalAbhaH / ananyathAsiddhatve sati niyatapUrvavartitvasvarUpaM kAraNatvaM tasya ghaTakayorananyathAsiddhatva-niyatapUrvavartitvayoH pratItyA lAbhaH / anyadapItiyuktayantaramapi tatra pramANamityarthaH / yuktayantarameva darzayati- AbhogavIryasyaiveti- AbhogaH- upayogAtmaka jJAnasvarUpaH, tadvIryasya karmakSayaM prati kAraNatve jJAnasya karmakSayaM prati kAraNatvamAyAtamevetyAzayaH / yatpunarityasya akiJcitkaratvamucyate ' ityanena sambandhaH / jJAnA a ityasya sthAne jJAnAda " iti pATho yuktaH / tamaH pracayetyatra tama:padamajJAnArthakam / tat kevalajJAnam / tat kevalajJAnasya kizcitkaratva vacanam / 66 " tantadvyApArasya ityasya sthAne " tatra tadvayApArasya " iti pATho yuktaH / tatra pakkabhavopagrAhikarmakSaye / tadvyApArasya tattvajJAnavyApArasya / sadA bhavopaprAhnikarmaNAM pakvatAdazAyAm / jAgarUkatvAt avazyambhAvAt, yo hi svakAryamavazyameva sampAdayati sa tatra samarthastasmin kArye jAgarUko na tu tatra suptaH, evaM tayApAro'pi tathA jAgara-svApAdInAM jJAnAjJAnAdyavasthAvizeSANAM vastugatyA cetanadharmANAM vyApAre vastuto'bhAvAdupacArAdeva tattatkArye'vazyambhAvamupAdAya tathA vyapadeza iti bodhyam / svarUpazuddhigrAhaka nayeneti - kevalajJAnaM svarUpataH zuddhameva na tu kiJciddharmakalaGkitamityeva svarUpa zuddha kevalagrAhinayenetyarthaH / tathAtvameva nirvyApAratvameva / nanu yadi yathAkhyAta cAritrAtmikA kiyA nirvyApArA tadA samudghAtAdinA karmakSapaNavyApAraH kena bhavedityapekSAyAmAdda- samudghAtAdineti / mukti-bandha hetuvivekeneti - ayaM muktiheturayaM ca bandhaheturityevaM 6. " dd " dd " Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAmRtatarahiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto bhayopadezaH / - - - anantA ra ]kAraNagrAhakanayena tatra cAritrameva heturiti cet ? na- utpattAvantaratvasya yathAkhyAtacAritrApekSayA kevalajJAna eva sambhavAt , vyApArAnantaryasya ca kalpyamAnasyobhayatrApyavinigamAt // 3 // etenAkSepakakAraNaprAhakanayena " jamhA saNa-nANA" [ ] ityAdivacanAcAritrameva muktiheturityapi nirastam , AkSepakatvaM hi svetarasa kalakAraNasamavadhAnaniyatasamavadhAnakatvam , taba yathAsyAta iva kevalajJAne'pItyavizeSAt , kSayopazamadazAyAmapya punarbandha kAdicAritravyAvRttajAtivizeSavatazcAritrasyeva viSayapratibhAsAtmapariNAmajJAnodaprabhAvitatatvajJAnasyApekSakatvAvizeSAt / / 4 // mukhyaiH kazeSanayena cAritramevotkRSyata iti cet ? na-tatra mukhyatvasyaiva vinigantumazakyatvAt // 5 // pumarthagrAhakanayena kriyAyAmeva mukhyatvaM vinigamyata iti cet ? na- paramabhAvagrAhakanayena jJAna eSa tadvi. nigamanAmAH suvacatvAt "jaM sammati pAsahA taM moNati pAsahA " [ ] ityAdivacanAt // 6 // 7 // kArakasamyakzarIranirvAhakatvanayena cAritramevotkRSyata iti cet ? na- "jaM amANI kamma khavaI " [ ] ityAdivacanAt sabhyakkriyAzarIranirvAhakatvanayena jAne'pyutkarSasya vaktuM zakyatvAt / / 8 // 9 // etena " NicchayaNayassa caraNassavaghAeNa nANa-dasaNavaho vi" [ ] ityAdivacanAd jJAnanAzavyApyanAzapratiyogitvagrAhakazuddhanayena jJAnAtizayasyApyadurvacatvAt // 10 // vyApAraprAdhAnyamAhakakriyAnayena cAritrotkarSa ityuktAvapi darzana vibhAgena phalabuddhiprAhako yo nayastenetyarthaH / tatra muktau / " cAritra hetutvAbhyupagamyamAno" ityasya sthAne " cAritrahetutA'bhyupagamyamAnA " iti pATho yuktaH, cAritrasya kAraNatA svIkriyamANA jJAna hetutAmapi muktau jJAnasya kAraNatAmapi navyAhanti naivAyAkaroti / zaGkate- ajAreti- kAryasya yadavyavahitapUrvavati tadeva kAraNamityabhyupaganta. nayenetyarthaH / tatra muktau / pratikSipati- neti / utpatI muktyutpattau / ubhayatrApi jJAne cAritre ca / etenetyasya nirastamityanenAnvayaH / AkSepakakAraNagrAhakanayena yat svetarasakala kAraNAkSepakaM tat kAraNamityabhyupagantRnayena / etenetyatidiSTaM nirAsahetumupadarzayati- AkSepakatvaM hiiti| tacca niruktasvarUpamAkSepakatvaM ca / niruktasvarUpamAkSepakatvaM kSayopazamadazAyAmapi cAritravizeSasyeva tattvajJAnavizeSasyApyastyaiva sambhava ityAha- kSayopazamazAyAmapIti / zaGkatemasyaikazeSanayeneti- yakAya yayordvayormadhye yadeva mukhyaM tadeva kAraNamityabhyupagantRnaye netyarthaH / samAdhate-neti / tatra muktI jhAna cAritrayormadhye / zaGkate- pumarthagrAhakanayeneti- yayoIyormadhye yaH pumarthaH puruSaprayatnasAdhyastameva gRhNAtIti taprAhako nayastenetyarthaH / kriyAyAmeveti- kriyAyAH puruSaprayatnasAdhyatvena tasyAmevetyarthaH / samAdhatte neti / paramabhAvagrAhakanayeneti-yo yasya paramo bhAvaH sa eva tasya svabhAva iti grAhakanayenetyarthaH / tadvinigamanAyAH mukhytvsaadhkyuktH| atrAgamavacanaM pramANayati-jaM ti- zakate-kAraketi- na kevalaM nirvizeSitaM jJAnaM mokSakAraka kintu samyagjJAnamiti kArakaM yat samyagjJAnaM tasya yat samyaktvaM tancAritrasahacaritatvAdeveti taccharIranirvAhakatvaM cAritrasyaivaM prAhakanayenetyarthaH / samAdhatte- neti / samyaktveti- samyakriyA saiva yA jJAnasahacariteti samyakakriyAzarIranirvAhakatvaM jJAne ityevaMgrAhinayenetyarthaH / etenetyasyAdurvacatvAdityanena suvaca evetyanena cAnvayaH / NicchayaNayassa iti " nizcaya nayasya caraNasyAvaghAtena jJAna-darzanavadho'pi" iti saMskRtam / jJAneti- jJAnanAzavyApyo yo nAzastatpratiyogitvaM caraNasyetyevaM grAhako yaH zuddhanayo nizcayanayastenetyarthaH / adurvavatvAta suvacatvAt / vyApAreti- vyApAra vyApAriNormadhye vyApArasya prAdhAnyamityevaM grAhako yaH kriyAnayastenetyarthaH / darzaneti-kiyAdarzanayormadhye darzanaM pradhAnamityevaM grAhaka jJAnagayenetyarthaH, tathA ca kenacinnayena jJAnasya prAdhAnyaM kenacinnayena caraNasya prAdhAnyamityekasyaiva prAdhAnyamityasya niyantumazakyatvena tayoH samuzcaya eva iti bhAvaH / jJAnasya prAdhAnye padRSTAnta Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAbhUtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / pradhAnaprAhakajJAnanayena jJAnotkarSaH suvaca eva // 11 // 12 // dRSTAntau cAtra pavandhau, tayoranyatarasyAkizcitkaratvena saMyogapakSa eva zreyAn , na ca kurvadrUpatvanaye zailezyantakSaNabhAvicAritrameva muktirUpaphalopadhAyakatvena viziSyata ityapi zaGkanIyam , kurvadrupalakSaNasya sahakArisamavadhAnaniyatatvena tatkAlInajJAnakSaNasyApi muktihetutvAt / puJjAt puJjotpattipakSe bIjapAthaH pavanAdInAmekatropAdAnatvenAnyatra ca nimittatvena hetutvamiti cAritrakSaNasya muktAvupAdAnatvena hetutvAd vizeSa ityapyasAmpratam , jJAnAdisaMvalitamuktikSaNe saMvalitakSaNasyaiva hetutvAt tazcAtaghyAvRttyA zaktivizeSAdinA vetyanyadetat , kathaM tarhi " sadujjusuANaM puNa nivvANaM saMjamo ceva " [ ] iti niyuktivacanazraddhAnavatAM teSAM kurvadrUpakSaNAvagAhitvAt tatra caikAntasyAnupadameva nirastatvAdityAzaGkanIyam , ekaikasya zatabhedatvenAvaraNasya prAdhAnye'ndho dRSTAnta ityAha- dRSTAntau cAtra pavindhAviti / jJAnavAnapi paoNrgantavyagrAmamArga pazyannapyako gantavyagrAmaM nAsadayati, kriyAvAnapi andho gantavyagrAmamArgadarzanAdabhISTaM grAmaM na zaknoti prAptuM kintu milito tAvabhISTadezaM prApnuta evetyevaM saMyukta jJAnacaraNe mokSaM janayata iti samuccayavAda evAdaraNIya ityAha-tayoriti- paravandhayorityarthaH / na ceyasya zaGkanIyamityanenAnvayaH / kurvadUpatvanaya iti- aGkurAdikaM prati bIjAdIna! bIjavAdinA na kAraNatvaM kintvaGkurakurvadrUpatvena bIjAdInAmaGkurarAdikaM prati kAraNatvam , dhUmakurvadrUpatvane vahnayAdInAM dhUmaM prati kAraNa. svamityevaM tat tat kArya prati tattatkAryakurvapatvena tattAkAryakAraNAnAM kAraNatvamityabhyupagantRnaya ityrthH| niSedhe hetumAha-- kurvapakSaNasyeti / tatkAlIneti - zailezyantyakSaNabhAvicAritrakAlInetyarthaH / cAritrasya prakArAntareNa jJAnAd vizeSasyopadarzanapurassaramayuktatvamAvedayati- puJjAt pujotpattipakSa iti - pUrvakSaNavartirUpa-rasa gandha sparzANuputrAduttarakSaNe rUpa-rasa-gandha-sparzANupuJjamutpadyate, tatra pUrvakSaNavartirUpANoruttarakSaNavartirUpANu pratyupAdAnavidhayA kAraNatvam, rasAvA. . dInAM tatra sahakArividhayA kAraNatvam , evaM pUrvavartirasAdhaNUnAmuttarakSaNavartirasAdhaNUna pratyupAdAnavidhayA kAraNatvaM rUpAdInAM ca tatra sahakArividhayA kAraNatvamityabhyupagantamate ityarthaH / bIjeti- zAlyavarAn prati zAlibIjAdaya upAdAnavidhayA kAraNa pAthaH-pavanAdayazca tatra sahakArividhayA kAraNam , evaM pAthaH- pavanAdIn prati pAthaHpavanAdaya upAdAnavidhayA kAraNaM bIjAdayazca sahakArividhayA nimittatvena kAraNamityevaM bIja-pAthaH-pavanAdInAmekatropAdAnatvenAnyatra ca nimittatvena kAraNatvamiti bodhyam / iti kAryavizeSApekSayopAdAnava-nimittatvavyavasthitau / vizeSaH nimittatvena mokSaM prati kAraNAt tattvajJAnAcAritrakSaNasya vailakSaNyam / asAmpratam ayuktam / tatra hetumAha-zAnAdIti- muktikSaNe jJAnAdikamapi vidyata iti puchAt pujotpattipakSe jJAnAdisaMvalitamuktikSaNAtmakapule jJAna-darzana-cAritrapuJjasyaiva kAraNatvAt tatroktavizeSasya vinigantumazakyatvAcAritrasyaiva hetutvamityatanopapadyata ityarthaH / nanu jJAna-cAritrAdisamuccayavRttyekadharmAbhAvAt kathaM saMvalitasyaiva kAraNatvamityata Aha-taJceti- saMvalitakSaNasya kAraNatvaM cetyarthaH / atadvayAvRtyA jJAna milatve sati darzanabhinnatve sati cAritrabhinno yastadbhinnatvena / zaktivizeSAdinA jJAna-darzana-cAritreSu saMvaliteSveva mokSAnukUlaikazaktivizeSaH kalpyate, dharmAntarameva vA kiJcit kalpyate, tadrUpeNa evaM cAtayA vRtteranyatamatvasvarUpAyAH pratyekamapi jJAnAdau sattvenaikaikasmAdapi jJAnAdito na muktiprasaGgaH / anyadetat vAdAntaram / "kathaM tahiM" ityasya sthAne " na caivaM kathaM tahi" iti pATho yaktaH. . niryaktivacanazraddhAvata" ityasya sthAne ca "niyuktivacanaM, tacchaddhAnavatAM" iti pATho yuktaH / na cetysyaashngkniiymitynenaanvyH| kathaM tItyasya niyuktivacanamityanenAnvayaH / sadadajja0 iti-" zabda sUtrANAM punaH nirvANaM saMyamAdeva" iti saMskRtam, etadvacanaM pujAtU pulotpattirityabhyupagantaRjusUtranaye mukti pratyekAntena saMyamasyaiva kAraNatvamavabodhayati, tat kathaM sktmityaakssepH| tatra hetumAha- taccha. ddhAnavatAmiti-- uktaniyuktivacanazraddhAnayatAmityarthaH / teSAm RjusUtranayAnusAriNAm ! kurvadrUpakSaNAvagAhitvAt uttarottarakSaNaM prati pUrvapUrvakSaNasya tattatkSaNakurvadrUpakSaNatvatvena kAraNatvasyAbhyupagantRtvAt / tatra ca niruktapakSe ca / ekAntasya mukti prati saMyamasyaiva kAraNatvamityekAntasya / anupadameva anantarameva / nirastatvAt 'jJAnAdi Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAkSutataraniNI-taraGgiNItaraNibhyAM samaDhato tayopadezaH / kSepaka kAraNatvarUpa sthUlApekSayaiva tadekAntAbhidhAnopapatteH, ata eva zailezyantakSaNabhAvi dharmahetutvamiti vizuddhaivambhUtAbhiprAyeNaivAsmAbhistatra tatra samarthitam / yat tu midhyAdRzo midhyAjJAnonmUlanadvArA tattvajJAnameva muktiheturiti manyante te mithyAjJAnonmUlane'pi tattanmanaH praNidhAnarUpAyAH kriyAyA hetutvaM kathaM na pazyanti, mithyAjJAnavAsanonmUlanata evaM karmanirapekSaM tatvajJAnaM heturiti cet ? tarhyadRSTaparikalpanametat mithyAjJAnavAsanAyAH smRtyekanAzyatvAt tattvajJAnasya tannAzakatAyA loke'dRSTatvAt, aSTakalpane vA''gamAnusAreNa jJAnavat karmaNo'pi malayadvArA muktihetutvakalpanametra jyAyaH, tathA cAbhyadhAdAsuro'pi vAsiSThe 415 93 " tandulasya yathA carma yathA tAmrasya kAlikA / nazyati kriyayA putra ! puruSasya tathA malam // 1 // [ ] ityAdi / kina, vihitatvena puNyapApakSayAnyatara hetutvavyAptestattvajJAnasya karmatulyatvam, na ca cikitsAdAveva vyabhicAraH, mumukSuvihitatvena vyAptau vyabhicArAbhAvAditi puSTizuddhyanubandhadvArA jJAna- karmaNoat tulyavadeva hetutayA samuccayapakSa eva anAvila iti siddham // * // saMcalita muktikSaNe ' ityAdinA khaNDitatvAt / nirAse hetumAha ekaikasyeti RjusUtrAdyekaikanayasyetyarthaH / tadekAntAbhidhAneti - sadujjusuANamityekAnta saMyama kAraNatvapratipAdakavacanetyarthaH / ata evetyasya samarthitamityanenAnvayaH, zaizyantakSaNabhAvI yo dharmastasyaiva mukti prati kAraNatvamityarthaH / asmAbhiH yazovijayopAdhyAyaiH / tatra tatra svanirmitAnekaprantheSu / mithyAjJAnonmUlanadvArA tattvajJAnamevaikaM mokSajanakamityekAntavAdinAM keSAJcinmatamupanyasya dUSayatiyetviti / 66 yat tu ityasya sthAne " ye tu " iti pATho yuktaH, asya manyanta ityanenAnvayaH / bhavatu mithyAjJAnonmUlanadvArA tavajJAnaM mokSahetuH kintu mithyAjJAnonmUlane yathA tattvajJAnaM hetustathA tattanmanaH praNidhAnarUpA kriyA'pi heturiti tattanmanaH praNidhAnakriyA'pi mithyAjJAnonmUlanadvArA mokSaheturbhavediti tadanAlocanaM teSAmajJAnavijRmbhitameveti tanmatadUSaNamupadarzayati - te iti - asya kathaM na pazyantItyanenAnvayaH / nanu mithyAjJAnonmUlanadvArA tattvajJAnaM mokSaheturityeva neSyate, kintu mithyAjJAnajanyavAsanonmUlanadvArA tatvajJAnaM mokSaheturiti tatra noktadoSa iti parAkUtamudbhAvya dUSayati- mithyAjJAnavAsanonmUlanata eveti mithyAjJAnajanyavAsanAyA bhAvanAkhyasaMskArarUpAyAstasvajJAnAjanyatvAd bhAvanAtvAvacchinna pratiyogitAkadhvaMsatvAvacchinnaM prati smRtitvAvacchinnasyaiva kAraNatvasya darzanabalAd vyavasthiteH, tasvajJAnasya tu mithyAjJAnajanyavAsanAdhvaMsajanakatvaM loke na dRSTamiti tathAkalpanA'dRSTacarI prAmANikairupekSyaiveti dUSaNaM darzayati tati / etat mithyAjJAnavAsanonmUlanata eva karmanirapekSaM tattvajJAnaM mokSaheturiti kalpanam / taskarUpana dRSTaparikalpanatve hetumAha- mithyAjJAneti / smRtye nAzyatvAt smRtimAtrajanyanAzapratiyogitvAt / tannAzakatAyAH mithyAjJAnajanyavAsanAnAzajanakatAyAH / nanu loke'dRSTamapi zAstrAnusAreNa tattvajJAnasya mithyAjJAna janyavAsanonmUlakatvaM mithyAjJAnajanyavAsanonmUlanadvArA mokSajanakatvaM ca parikalpyate AgamavacanaprAmANyAdizyata Ai- akalpane veti / karmaNo malayahetutve vAsiSThavacanaM pramANayati - tathA ceti / taNDulasyeti padyaM spaSTam / api ca tattvajJAnaM puNyapApakSayA'nyatarakAraNaM vihitasvAt karmavadityanumAnena pApakSayajanakatayA siddhasya tatrajJAnasya taddvAraiva mokSajanakatvamiti puSTizuddhacanubandhadvArA muktau tulyavadeva hetutvamiti samuccayapakSa evaM doSakalaGkarahita ityAha- kizceti / nanu vihitatvaM cikitsAdAvasti na ca tatra puNyapApacayAnyatarajanakatvamiti vyabhicAriNA vihitatvahetunA na tattvajJAnasya puNyapApakSayAnyatarahetutvaM siddhayatItyAzaGkaya- pratikSipati- na ceti / pratikSepahetumupadarzayati- mumukSuvihitatvenetitathA ca mumukSuvihitatvameva hetu:, tasyAvyabhicaritatvAt prakRtasAdhyasAdhakatvaM syAdeveti / samuccayapakSamupasaMharan prantha Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI saraGgiNItaraNibhyAM samasto nayopadezaH / nayopadezaTIkeyaM nayAmRtataraGgiNI / sevyatAmamRtaprAyai mithyAtvaviSatApahRt // 1 // sabalaviSayasanniviSTadharmavyatikara-saGkarazavayA''bilAnAm / / jayati bhagavato nayopadezaH, paTurakhilAGgabhRtAM hitaM vidhAtum // 2 // iha khalu na hi naH smayo na roSo, na ca parabuddhiparAbhavAbhilASaH / api tu pituriva prajAhitasya prathamagurorvacanAdaro nimittam // 3 // samAptiM vidadhAti-- itIti - etaabhiruppttibhirityrthH| anAvilaH doSakalaGkarahitaH / ante iti- zabda: siddhamiti ca zabdo pranthasamAptisUcakaH // // atha prazastiH // paJcabhiH zlokainayopadezaTIko samUlA stauti-nayopadezaTIyamiti- mithyAtvaviSatA pahRd nayAmRtataraGgiNIyaM nayopadezaTIkA'mRtaprAyai sevyatAmityanvayaH / AkasaM jagati prasiddhathai nayAmRtataraGgiNItyanvarthasaMjJAbhidhAnam, nAnyA nayopadezaTIkA'nvarthanayAmRtataraGgiNInAmnI bhavitumaItItyavagataye- iymiti| nAmavata: svarUpAvagataye-nayopadezaTIkati / yata iyaM mithyAtvaviSatApahRt tato'mRtaprAya sevyatAmityevaM yattacchandopAdAnaprayojanamavaseyam, mithyAtvaviSatApahRdityasya mithyAsvamekAntatattvAbhyupagamastacchraddhAnaM vA, tadeva viSaM tabanyo yastApo rAgadveSAdilakSaNastaM haratIti tAdRzatApahAriNI, na ceyaM svarUpasatI svarUpamAtreNa jJAtA vA mithyAtvaviSatApahAriNI kintu svajanyasvArthatattvajJAnadvAreti tatvajJAnajananItyapi tato labhyate ityarthaH / nayAmRtataraGgiNItyasya naya evAmRtaM tasya taraGga uccha. latpravAhakalolastatI, nayanadIti yAvat, baGgA-yamunAyA nayo yathA jalasamudramAvizanti tatheyamapi nadI samayasamudrAdAgatA samayasamudramAvizatIti samayasamudrAntargatatattvaratnasaGghadakAriNI, tathA'nayA nadyA manISApravahaNamAruhya buddhavarAH samayasamudramAvizantItyarthaH / nayopadezaTIkeyasyArthaH spaSTa eva / amRtaprAptyai amRtasya- mokSasya nityAnandAtmakAtmasvarUpasya prAyai, yadyApa nityAnandAtmakamokSasvarUpamAtmanaH sarvadeva prAptaM tathApi karbhapaTalAvRtatvAdaprAptamiva bhavati, tatvajJAnena kamamalapaTalApagame tu svayaM prakAzasvarUpamAvirbhavati tataH prAdhirevAsya bhavati na tUpattiH, yathA ca jalanadIto jalaprAptiravazyaM bhavati tathA'mRtatvena nayAmRta-mokSAtmakAmRtayorakyAdhyavasAyAnayAmRtanadIto'vazyaM mokSAtmakAmRtaprAptiriti tdrthmityrthH| sevyatAmiti- nahi jalanadyA dUrato darzanamAtreNa jalaprAptiH kintu tattIrAdigamana-tadavagAhanAdilakSaNasecayA tathA nayAmRtataraGgiNyA bhUyobhUyastadarthAvagamalakSaNasevayeti tadAtmakasevAkarma kriyatAmityarthaH // 1 // __ sabaleti-- bhagavato nayopadezaH sabalaviSayapanniviSTadharmavyatikarasaMkarazaGkayA''vilAnAmakhilAGga bhRtAM hitaM vidhAtuM paTurjayatItyarthaH / bhagavato jJAnAtizayAdizAlino jinasya, nayopadezaH, sabalo'nantadharmAtmako yo viSayaH, tatsanniviSTAH tatsvarUpapraviSTA ye dharmAsteSAM vyatikara:- yadrUpeNa satvaM tadrUpeNAsattvaM yadrUpeNa cAsattvaM tadrUpeNa satvamityevaM vinimayaH, yadrUpeNa sattvaM tadrUpeNeva sattvamasattvaM cetyevaM saGkarastayoH zaGkayA, AkliAnA- vyAptAnAm , akhilAGkabhRtAM sakalazarIriNAm , hitam iSTam , vidhAtuM kartum, paTuH samarthaH, jayati sarvotkarSeNa vartate ityarthaH // 2 // iheti- iha nayAmRtataraGgiNI karaNe, khala nizcayena, naH asmAkam , smayaH svamatocatvAbhimAnaH, nahi nimittaM naiva kAraNam , roSaH paraM prati krodhaH, na nimittam, parabuddhiparAbhilASaH parakIyamatyaprAmANyajJApanecchA, na ca nimittaM naiva kAraNam, tarhi nayAmRtataraGgiNIkaraNe kiM nimittamiti pRcchati- bhapi viti| uttarayati-piturivetisantAnahitakAriNaH piturjanakasyaiva, prajAhitakAriNaH, prathamaguroH prathamato dharmadezanAdIkSitasya bhagavataH zrIRSabhadevasya prathamatIrthaGkarasya, athavA sarve'pi tIrtha karA: svasva tIrthapravartakA gurava eveti prathamagurorityasya vartamAnatIrthAdhipatezvaramatIrthaGkarasya zrImahAvIrasyetyapyarthaH sambhavati, vacanAdaraH vacanasya- sthAdvAdarAddhAntasya, Adara:- samyaktayA zraddhAnam, nimittaM kAraNamityarthaH, sanimittakaravAdiyaM nayAmRtataraGgiNI sarverapyavagAhyA iti bhAvaH // 3 // Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAdyutataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH 1 na ca nayavacaneSu pakSapAtaH, kacana samAkalita pramANadRSTeH / abhimataviSaye hi gopanIyA, anabhimate yadabhI vigopanIyAH // 4 // vrajati phalavati pramANavAkye, nayavacanaM bahurUpabhaGgabhAvam / tadiha savidhamohimA spRzeti, chalavadidaM na vizaGkanIyamAryaiH // 5 // prathamata iha laukiko'rthabodhastadanu nayAtmaka evaM madhyamaH syAt / tadupari paritaH prasarpibhaGgavyatikarasaMvalitaH pramANabodhaH // 6 // zrutamaya uditaH kilAthabodho, matahatakannayacintayA dvitIyaH / svamatamadaharaH parastRtIyaH, sakalajagaddhitakAmyayA pavitraH // 7 // H na ceti / samAkalitA - samIcInatayA''locitA, pramANadRSTiryena sa samAkalita pramANadRSTistasya samAkalita * pramANadRSTeH, mama, nayavacaneSu nayAtmakavacaneSu nayaprabhavavacaneSu vA madhye, kvacana kasminnapi nayavacane, pakSapAtaH ayameva ityevamabhinivezaH, na ca naiva, hi yataH, abhI nayAH, abhimataviSaye yad vastu yadapekSayA yathAbhUtamabhimataM tathAbhUte vastuni, gopanIyAH rakSaNIyAH, evaM yat yasmAt, abhimate yad vastu yadrUpeNAbhimataM na bhavati tathAbhUte vastuni vigopanIyAH aprakaTanIyA ityarthaH // 4 // #4 vrajatIti / phalavati nirAkAGkSasampUrNArthAvabodhakatvAt saMzaya-viparyayajJAna nivartanalakSaNaphalazAlini / pramANavAkye syAdarasyeva ghaTaH syAnnAstyeva ghaTa iti saptabhaGgAtmaka pramANavAkye | nayavacanam astitvAdyekadharmapratipAdakaM saMprahAdinayasamutthavacanaM nayAtmakavacanaM vA / bahurUpabhaGgabhAvam anekaprakArabhaGgatAM vrajati pratyekanayapravRttavacanAnAM nayAtmakavacanAnAM vA paraspara vibhinna bhaGgarUpatAgamanaM yujyata eva / tat tasmAt / iha nayanirUpaNe / savidhamohi " ityasya sthAne " suvidhameddi " iti pATho yuktaH, savidhaM nikaTam, pahi Agaccha / mA spRza matsparzanaM na kuru / iti evaM svarUpaM vacanam / chalavat yathA chalaM tathA, yo hi yannikaTamAgacchati sa taM spRzatyapi, atisamIpAgamanasya tarasaMyogajanakatvAt, tathA cAzakyArthapratipAdakatvAd bhavati savidhamehi mA spRzeti vacanaM chalam / evaM chalasvarUpam / idam asti ghaTo nAsti ghaTa iti nayavacanam / AryaiH nirmalamatibhiH / na zaGkanIyam ekanayasamutthaM kizcidapekSayA'sti ghaTa iti vacanam, aparanayasamutthaM nimittAntarApekSayA nAsti ghaTa iti, tayordvayorapi parasparAviruddhasambhavadarthakatvena chalatvAbhAvAdityarthaH // 5 // itthaM pazcabhiH padyaiH samUlAM nayAmRtataraGgiNIM stukhA tajjanyabodhavaicitryamupadarzayati- prathamata iddeti / prathamataH nimittabhedAlocanataH prAgeva / idda zabdavyavahAre / laukikaH ApAmaralokasambandhI AkAGkSA''satti yogyatAjJAnAdighaTitasAmagrIprabhavaH / arthabodhaH padArthazyAnvayabodhaH / tadanu tadanantaram / nayAtmaka eva nimittabhedApekSayai keka dharmaprakArakaghaTAdyarthavizeSyakana yAtmakabodha eva / madhyamaH syAt laukikabodha pramANabodhayormadhyabhAvI bodho bhavet, tathA ca laukikabodho'stitvaprakArakaghaTavizeSyakaH nayAtmakabodhazca svadravyAdyapekSayA'stitvaprakArakaghaTavizeSyakaH / tadupari nayAtmakabodhAnantaram / paritaH sarvatobhAvena svasvaviSayadharmAvasthAna nimittApekSA bhedavyApaneneti yAvat / prasarpiNa:- pravartamAnAH, mA:- syAdastyeva ghaTaH syAnnAstyeva ghaTa ityAdayasteSAM vyatikaraH- parasparasA kA bhAvenaikavAkyatAlakSaNaH sambandhaH, tena saMvalitaH- janyajanakabhAvasambandhena pratibaddhaH / pramANabodhaH pramANAtmaka bodhaH saptabhaGgAtmaka mahAvAkyaprabhavaH * pramANAtmaka tRtIyabodha ityarthaH // 6 // zrutamaya iti yathA yathA zrUyate zabdastathaivArthabodho bhavatIti zrutamanatikramya jAyamAnatvAcchrutamayaH / kila itItyetithe evaM vRddhaparamparayA'vagamyate / Adyabodho laukiko'rthabodhaH / matahRtakRdityasya sthAne matahRtikRditi matazataditi vA pATho bhavitumarhati prathamapAThe eko nayaH svapratipakSanayamataM vinAzayatIti matahRtikRditi dvitIyapAThe 53 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayAratataraziyA-saraGgiNItaraNibhyo samabahato bhayopadezaH / trayamidhikRtya lokalokottarapathabhaGgabhayaM na nAma zabdAt / gurumatamiva copapattikArthe nahi paripanthi viramya bodhakatvam // 8 // api ca niyatakRt svajanyabodhAviSamadhiyo viraho'tra zAbdabodhe / sati niyatamanuyAyini tatparatvaM tadiha matastadatajjJabodhabhedaH // 9 // na ca zukavacanAdatatparAdapyadhigamadarzanataH pratImametat / zrutamayamapahAya bodhibhAge, ta iha tatparatAdhiyo'napekSAH // 10 // yAvanto mayAstAvanti matAnIti zatapadaM sambhavadahatvasaGkhayopalakSakaM tenaanlpsNkhykmtkRdityrthH| evambhUtanayavicAraNayA dvitIyo nayAtmakabodhaH, svamatamadaharaH kasyacijenasya idameva svamatamityAkArako yo madastasya vinAzakaH, sarvanayamayasyAdvAde sarveSAmapi matAnAM kathaJcit svamatatvAt / para: utkRSTaH / tRtIyaH saptabhanayAtmakamahAvAkyajanyaH pramANabodhaH / "kAmyayA pavitraH" ityasya sthAne "kAmanApavitraH" pATho yukaH, azeSasya jagato hitaM bhavasvityA. kArikA yA sakala jagadvitakAmanA tayA pavitra ityarthaH // 7 // trayamidamadhikRtyeti-niruktakramikabodhatrayamAzrityetyarthaH / loka-lokottarapathamanabhayaM lokikArthabodhato lokikamArgasya laukikavyavahArasya nayapramANabodhAbhyAM lokottaramArgasya lokottaravyavahArasya copapattiriti, zabdAcchabdapramANAt . nAmeti komalAmantraNaM, na naiva, lokalokottarapathabhaGgamaya bhavatItyarthaH / zabda-jJAnakarmaNAM viramya vyApArAbhAvAdekatmAcchabdAta krameNa niruktabodhatrayaM na sambhavatItyAzaGkAM manasi kRtya tadapanodanAyAha-gurumatamiveti- kArakasya kriyayA sahaivAnvayabodha iti niyamAnIlaM ghaTamAnayeti vAkyAta prathamato nIlakarmakAnayanaghaTakarmakAnayana yoreva bodhaH. tato ghaTabhinnasya nIlasya nilAbhinnasya ghaTasya cAnayanaM nAtra saMbodhyapuruSakartRkamiti vicAraNAsahakRtAdukta kyAdeva nIlAbhinnaghaTAnayanabodhaH pArTika ityevaM kramikabodhadvayAbhyupagantR prAbhAkaramate sopapattike yathA zabdasya viramya bodhakatvaM paripanthi pratibandhakaM na bhavati tathA sopapattikAthai prakRte'sItyarthaH // // api ceti| "viSamadhiyo" ityasya sthAne " viSayadhiyo" iti pAThaH samyag / atra zAbdabodhavizeSavicAre, zAbdabodhe zabdajanyAnvayabodhe / svajanyeti- svajanya:- zabdajanyo yo bodhastasya yo viSayo na bhavati sa tadaviSaya. stasya dhiyaH- muddhaH, viraho niyatakRt niyatena kriyata iti niyataRditi vyutpattyA niyatajanya ityarthaH / kiM tanniyata taskRto niruktaviraha isyapekSAyAmAha-satIti / anuyAyini anvayayogye / sati sambhavati sati, etena yasyArthasyAnvayo na sambhavati tatparatvaM niyata na bhavatItyAveditam / tatparatvaM zabdasya tadarthatAtparyatvam , niyataM niyAmakam , yasya zabdasya yasminnarthe tAtparya so'rthaH svajanyabodhasya zabdajanyopasthityAtmakabodhasyAviSayo'pi zAbdabodhe bhAsata iti zAbdabodhe viSayapratibhAsaniyAmakaM bhavati tatparatvam , tat tasmAt / iha zAbdabodhe / tadatajjJabodhabhedaH tAtparyajJatAtparyAnabhijJapuruSayoH zAbdabodhamedaH / mataH svIkRta ityarthaH // 9 // nanu zukasya pakSivizeSasyedaM vAkyamamumartha bodhayasvityAkArakatAtparyasyAbhAvena tajjJAnasya zukoccaritavAkyaM zRNvataH puruSasyAbhAvAt tadarthatAtparyavikalAdapi zukoccaritavAkyAcchrotRRNAM tattadbhinnArthaviSayakazAbdabodhasyotpAdena vyabhicArAt tatparatvaM zAbdabodhaniyAmakaM na bhavatItyAzakkaya pratikSipati-na ceti / "pratImametat" ityasya sthAne " pratIpametat" iti pATho yuktaH / atatparAdapi abhimatArthaviSayakatAtparyarahitAdapi / zukravacanAt zukocaritavAkyAt / adhigamadarzanataH tattadarthaviSayakazAbdabodhasyotpAdadarzanena, vyatirekavyabhicArAt, etat tatparatvasya tattadarthaviSayakazAbdabodhaniyAmakatvaparikalpanam , pratIpaM viruddhamiti na cetyarthaH / niSedhe hetumAha-zrutamayamapahAyeti- yathAzrutArthaviSayakayodhaM parityajyetyarthaH. tattatpadajanyopasthititastattadarthaviSayakazAbdabodhasya tAtparyagrahamantareNa bhAvena yathAzrutArthasya zAbdabodhe bhAne tatparatAmahasyAnapekSaNe'pItyarthaH / bodhibhAge yadapekSAnimisAdibhAnena zAbdabodhaH samyaktvarUpatAmaJcati tdNshe| te shukvcnshrotaarH| iha zAbdabodhe / tatparatAdhiyaH tadaMze tatparatvajJAnasya / anapekSAH apekSArahitA na bhavantItyarthaH // 10 // Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samato myopdeshH| vaktuM tAtparyamajJAtvApyetadunnIya vAstavam / prAmANyamapramANe'pi, vAkye samyagdRzAM matam / / 11 // samyakzrutasya mithyAtvaM mithyAdRSTiparigrahAt / mithyAzrutasya samyaktvaM samyagdRSTimahAdataH // 12 // laukikAnyapi vAkyAni pramANAni shrutaarthtH| tAtparyArthe pramANaM tu saptabhaGgAtmakaM vacaH // 13 // nApramANaM pramANaM vA svataH kintvarthataH zrutam / iti yat kalpabhASyoktaM taditthamupapadyate // 14 // tAtparya skhalvapekSA naya iti ca samaM sthApitaM zAstragarbhe, tatkallolairvicitraH samayajalanidhau jAyate cidvivttH| yattvekaM nistaraGgaM paramasukhamayaM brahma sarvAtizAyi, sthAyijJAnasvabhAvaM tadiha dahatu bo'nlpsngklpjaalm||15 nikSepA vA nayA vA tadubhayajanitAH saptabhanAtmakA vA, zRGgArAH sArvavAcaH paraguNaracanAjAtarociSNubhAvAH / ___ nanu zukavacane vaktuH zukasya tAtparya nAstIti kasya tAtparyasya jJAnaM tatra kAraNaM syAdityata Aha- vakturiti / "vaktuM tAtparya" ityasya sthAne "vaktustAtparya" iti pATho yuktaH, vaktuH zukasya, tAtparyasyaivAbhAvAt tajjJAnaM na sambhavatItyatastAtparyamajhAtvA tAtparyamagRhItvA, api, vAstavaM pAramArthikam / etat tAtparyam , yatra caktustAtparya nAsti zukAdestatra tadadhyApayitustAtparyamantataH sarvajJasyaiva zukAdhucaritaM vAkyametadartha bodhayatvityAkArakaM samastyeva pAramArthikam / tadunnIya yathArthazrutasyaikAntAdyAtmakasyAghaTamAnatvAdetattadapekSayavametadityatrayoktavAkyatAtparyamityevaM jJAtvA / apramANe'pi vAkye apramANabhUte'pi tIrthAntarIyAgamavAkye / prAmANyaM samyagdRzAM samyagdRSTInAm / mataM sammatamityarthaH // 11 // tAtparyagrahasya samyagarthaviSayakasya mithyArthaviSayakasya ca vaicitryAt tattAtparyaviSayIbhUtArthapratipAdakatvena samyakzrutasyApi mithyAdRSTayunnItAtathAbhUtArthaviSayakatvena mithyAtvam , mithyAznutasyApi samyagdRSTayunItasambhavadarthapratipAdakatvena samyaktvamityupadarzayati- samyakuzrutasyeti / ataH tAtparyapravaicitryAt / anyat spaSTam // 12 // zrutArthAnusAryarthapratipAdakAni laukikAnyapi pramANAni tAtparyaviSayIbhUtasamyagarthapratipAdakatvAt , saptamA yAtmaka vAkyaM punaH pramANamevetyAha- laukikAnyapIti- apinA alaukikavAkyasya prAmANyaM samucitam / zrutArthataH zrutArthAnusAreNa / tAtparyAthai iti ca dehalIdIpanyAyena pUrvottaratra cAnveti, anyat spaSTam // 13 // prAmANyA-'prAmANyayoH samyaktAtparyA. samyaktAtparyApekSyatvamityabhiprAyata evaM kalpabhASyoktisaJatirityAha-nApramANamiti / zrutam AgamaH / svataH svarUpataH / apramANaM pramANaM vA na bhavati, kinvarthataH pramANamapramANaM vA bhavati, iti evam , yat kalpabhASyokaM tat kalpabhASyoktam, anantaropadarzitaprakAreNa, upapadyate ghaTate, anyathA yasminnarthe pramANa tasminnarthe'pramANamiti na sajataM syAditi // 14 // tAtparyamiti / khalu nizcayena / samamiti - ekamityarthaH / tAtparyamevApekSA, saiva naya ityevaM zAstragarbhe siddhAntamadhye / sthApitaM nirNItam / vicitraiH anekaprakAraiH / tatkalloleH nayavicAralakSaNatarajaiH / samayajaladhau jainAgamasamudra ! cidvivartaH citazcaitanyalakSaNajJAnasya vivartaH pariNAmaH / jAyate utpadyate / evaM satyapi yattu tat punaH / nistara vastugatyA nirupAdhikatvena sopAdhikadharmarahitatvAt tattadopAdhikadharmAvalambanena pravartamAnAnekaprakArakaviziSTabuddhadhAtmakatarajavikalam / paramasukhamayam aikAntikAtyantika sukhaikasvarUpamU / ata eva sarvAtizAyi sarvApekSayoskRtam / sthAyijJAnasvabhAvaM sthirAtmakaM yajjJAnaM kevalaM tatsvabhAvaM tadAtmakam / brahma paramAtmacaitanyaM samastIti zeSaH / tat niruktasvarUpaM brhm| iha asmin nayavicAre saMsAre vaa| vaH yudhamAkam , etadnya vicAraparyAlocanaparipakkasUkSmamatInAM saMsArAsAratAbhAvanApariNatabuddhInAM vA / analpasaMkalpajAlaM bahuprakAramAnasikavicArAtmakatantusaGTananiSpancabandhana kAryakArijAlam / daddatu vinAzayatvityarthaH // 15 // nikSepA vaiti / sArvavAcaH zRGgArA yasyAne kiJcinna bhAnti, svIyaM tadrUpaM he bhagavan ! uccaiH prakaTaya, hai Atman / bAda prasIdeti sambandhaH / ke sArvavAcaH zRGgArA ityapekSAyAmAha-nikSepA vA nayA vA tadubhayajanitAH saptabhanA Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAnRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / yasyApre bhAnti cinna nirupadhicidudbuddhazuddhasvabhAvAt, tadrUpaM svIyamucaiH prakaTaya bhagavan bADhamAtman ! prasIda // 16 // gacche zrIvijayAdideva suguroH svacche guNAnAM gaNaiH, prauDhi prauDhimadhAmni jItavijayaprAjJAH parAmaiyaruH / tatsAtIbhRtAM nayAdivijayaprAjJottamAnAM zizustatraM kiJcididaM yazovijaya ityAkhyAbhRdAkhyAtavAn // 1 // sUrizrI vijayAdideva suguroH paTTAmbarAhamaNau, sUri zrIvijayAdisiMhasuguroH zakrAsanaM bhejuSi / sUri zrI vijayaprabhe zritavati prAjyaM ca rAjyaM kRtau, grantho'yaM vitanotu kovidakule modaM vinodaM tathA // 2 // pratyaznaraM nirUpyAsya pranthamAnaM vinizcitam / anuSTubhAM sahasrANi trINi SaT ca zatAni vai // 3 // // 3600 // // zubhaM bhUyAt // iti mahopAdhyAya zrIkalyANavijaya gaNiziSya mukhya paNDitalAbhavijayagaNiziSyAvataMsa paNDita zrIjItavijayagaNisatIrthya tilaka paNDita zrInayavijayagaNicaraNakamalasevinA paNDita zrI padmavijayagaNisahodareNa upAdhyAya zrIyazovijayagaNinA viracitA nayAmRtataraGgiNInAmnI nayopadezaTIkA samAptA // svasti zramaNa saMghAya || 420 // iti nayopadezaH samAptaH // ramakA veti / kathaM te zRGgArA ityapekSAyAmAha - paraguNaraca nAjAtarociSNubhAvA iti / " svabhAvAt" ityasya sthAne " svabhAvaM " iti pATho yuktaH / sArvavAcaH sarvaprANihitakArivacanasya jainasamayasya / veti trayaM vikalpArthakam / nikSepAH nAma-sthApanA dravya bhAvanikSepAzcatvAraH / nayAH naigama-saGgraha - vyavahArarjusUtra - zabdasamabhirUDhaivambhUtAH sapta / tadubhayajanitA / naya- nikSepobhayasamudbhavAH / saptabhaGgAtmakAH syAdastyeva ghaTa ityAdisaptabhanna samAhAra lakSaNa saptabhaGgIsvarUpAH / zRGgArA yogya sthAna saMniviSTabhUSaNavinyAsAtmakAH / yataH pare anye viziSTA vA pareSAm anyeSAM vA ye guNAsteSAM racanayA- yathAsthAnaM saMsthApanayA, jAta utpanno rociSNubhAvo manoraJjanasvabhAvo yeSAM te tathA / evaMbhUtA api yasya bhagavadrUpasyAnantarameva vakSyamANasvarUpasya / agre sammukhe / kiJcit kiJcidapi / na bhAnti na prakAzante / he bhagavan / sarvaizvaryazAlin / strIyaM svAtyantasaMbaddham sambandhazvAtrA viSvagbhAvaH tena svApRthagbhUtamiti paryavasitam / tadrUpaM yadrUpasyAme zRGgArA na bhAnti evambhUtaM rUpam / kiM svarUpaM taditi darzayati- nirupadhIti - upAdhivinAkRtaM paropAdhikaM yanna bhavati kintu svAbhAvikaM yacitA- caitanyenodabuddha:- prakaTIbhUtaH zuddhasvabhAvo yasya tannirupazcibuddhazuddhatvabhAvaM zuddha kevala caitanyasvarUpamiti yAvat / uccairyathA syAt tathA prakaTaya prakAzaya / he Atman ! madabhinnasvarUpa 1 / bADhamatyantam / prasIda prasanno bhava / svAbhinnazuddhacaitanyAtmakabhagavatsvarUpadarzanato muktasya mama na kiJcidabhilaSaNIyam etAvanmAtrametadbhanyakaraNa prayojanamiti gUDhAbhisandhiH // 16 // gaccha iti zrIvijayAdidevasuguroH prauDhimadhAmni svacche gacche jItavijayaprAjJAH guNAnAM gaNaiH parAM prauDhimaiyaruH, tarasAtIrthyamRtAM nayAdivijayaprAjJottamAnAM zizuryazovijaya ityAkhyAbhRt idaM kiJcit tattvamAkhyAtavAnityanvayaH, arthastu vyaka eva // 1 // sUrizrIvijayAdideva suguroriti pathamapi spaSTArthakam ! " kRtau " ityasya sthAne " kRto " iti pATho jJeyaH / pratyakSaramiti padyaM manthakarturanyasya vA spaSTArthakam // Nian iti zrItapogacchAdhipati zAsanasamrAT jagadguruzrIvijayanebhisUrIzvara paTTAlaGkAreNa vyAkaraNavAcaspati zAstravizArada - kaviratneti padAlaGkatena vijayalAvaNyasUriNA viracitA taraNinAmnI nayAmRtataraGgiNITIkA samAptA // Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAmRtatarahiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samAhato gayopadezaH / 421 -... - -- - __ atha prazastiH // yeSAM zrIramitA mitA kRtiratIvArthapradA bhAsurA, bhaktivAravibhau nayAmRtaghaTA vyAkhyAnabhUtiH praa| ye tIrthonatikRtyajAtayazasaH ziSyapraziSyAJcitAH, sUrINAM pravarA jayanti kRtinaH zrInemisUrIzvarAH // 1 // teSAM ziSyANukenAma lasunayasudhAsvAdalazotsukena, siddhAntAbhyAsamAtra vyasananiyatinA vijJavargAnugena / zrImallAvagyasUrItyabhihita zaminA nirmitaiSA nayArthA, vyAkhyA sandRbdhamAvA janayatu pramudaM svAnubhUtyA budhAnAm // 2 // zabdArthAzuddhidoSAniha kRtipravarAH zodhayiSyanti yeSAM, dRSTiH sUkSmArthatattvApratihatagamanA doSamoSapragalbhA / satyAdAnasvabhAvA paraguNaghaTanA cAntadehA vimuktA, rAgadveSAdizaktyA svaparavibhajanAdRSTya sampIDitArthA // 3 // ye nAnyeSAM sahante kRtimativimalAM doSapoSakadakSAsteSAM dRSTiH patantI kathamiha saphalA naiva durniitidRssttyaa| sApekSa vastutattve guNagaNakalite doSapoSo'pyapekSAdRSTyA yukto na cAsmAdapatiraNukA syAdanekAntavAde // 4 // kintveSA''hAryarUpA guNagaNaghaTanA bAdhate naiva satyo, mithyA'pekSAvimuktA svayamapi labhate nAtmarUpaM kudRSTiH / ityaM naivApasAryA pramitiparigatAd vastuno lAlanIyA, tyaktvA mAtsaryameSA'pyupakRtipadavIM yAti sApekSatAyAm // 5 // nayAmRtataraGgiNI ka ca nayopadezAzritA, yazovijayavAcakAvaragumphitAndhiyA / ka tatra racitA mayA vivRtirakSarArthaprabhA, tathA'pi parizIlanaM nayateriha syAnmama // 6 // mAdI mAlamatra tasya ca phalaM vyAkhyAkRtazcApi tat, nItelekSaNamatra carcitamapekSAsvaM naryakAzritam / sAkSI lAghavamatra tarkaNavidhau zrIharSasaMvAditA'rthApattirvyavahArasajJatirito'vacchedyabuddhiprathA // 7 // anyA cApi kathA vivekacaturApekSAzritA darzitA, pratyakSAkalite'pi vastuni matiH spaSTA tvapekSAzritA / dIrghAdhyakSamukho nidarzanatayA sandarzito'pekSayA carcA cAvarakAzritA'tra bahulA saMgumphitA yuktitaH // 8 // sA'pekSA matabhedaheturuditA vaijJAnikI vAstavI, tAtparya ca pravartate svaviSaye sambandhato'pekSayA / yatkovyantarabAdhanaM tadapi ceSTArthasya sandIpanaM, tAktayA ca samarthitaM matabhidaidamparyamAveditam // 1 // saGkhyA dvitvamukhA'pyapekSamatito vyaGgayA tathA jAyate, ityevaM matabhedasAdhanaghaTA saMdarzitA visttaa| vyAyA tatra gurormatA'kSicaraNairutpattirevAhatA, jainAnAM matamatra darzitamapekSAkAntamatyujjvalam // 10 // sApekSe viSaye pratItyavacanaM tannItiga lakSaNa, bhAvo'bhAvaniSedharUpavidhayA sApekSatAbhAga mataH / nAbhAvo'pi prameyatAdipramitaH sApekSatAbhAjanaM, cAtrAbhAvamatervicArabahulIbhAvo nisargojjvalaH // 11 // astitvAdikasaptadharmabhajanAtaH saptabhaGgI tu yA, sA sampUrNapramAtmadhIjanakatAyogAt pramANaM bhavet / syAcchandAt pratibhanamanyaghaTanAyoge'pi caikaikaga, vAkyaM tannayavAkyamarthagatito'bhISTakadezAzritam // 11 // . bhajJAnAmupapattiratra nayato'vaktavyabhaGgodame, nAnyasmAijusUtratastu ghaTate carcA'tra samyakRtA / vAkyaM cAnyaniSedhakaM na ca nayo durnItivAkyaM tu tat , ityevaM trividhaM nije'pi ca mate no digpaTasyaiva tat // 3 // ekA-'nekapratItisamAtiriya syAnmAnanItyAzritA, citre gautamaziSyasammatimitA citraM ca sarva matam / navyazcitramanekameva gaditaM prAcAM tadekaM mataM, yuktizcobhayasammatA'tra gaditA svIyaM mataM cAhatam // 14 // vistIrNA'tra viziSTabuddhiviSayA carcA pramANodgatA, cAturvibhyamudAhRtaM matidhananaiyAyikaistadgatam / bhatrAnte tu prapaJcataM nijamataM yenAnyadIyaM mataM, yuktivAtakadathitaM viSayatA''nantyAdanantaiva sA // 15 // . nAyaM saMzaya ekakoTikatayA nAtaH samUhAtmako, yAthArthyAd bhrama eSa nau na ca pramA'pUrNatvataH syAmayaH / kintvaMzaH pramiteryathA jalanirbhAgastadaMzo mato, nAmbhodhina ca so'samudra iti yallo ke prasiddhaH sphuTam // 16 // svArthe satyatayA mitAH parahatAH sarve tvasatyA nayA, naikAnto viduSAM mato'tra viSaye spaSTaprathA sammatau / vastusparzitayA'pramA nahi matA bauddhAdinItiprahA, yadratnaprabhAgatA'pi ca matI ratnasya tatsparzinI // 17 // Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAdbhutataraGgiNI-taraGgiNIta raNiyAM samalaGkRto nayopadezaH / dvedhA'yaM prathito nayo viSayato dravyArthikazvAdimaH, paryAyArthikanAmakospara ito nAnye nathAH sammatAH / dravyaM kevalameva cAdimanaye'nyasmin naye paryavAste tiryakpravayAstathordhvapracyA dravyArthike kalpitAH // 18 // dravyaM teSvanugAmi satyamuditaM nAdau na cAnte sthitAH, paryAyA na ca madhyamA api tathA bhrAntyA tathA lakSitAH / syAdanye'pi calo vikalpa iha tammadhye dvayagrAhako, dravyArthAnumato nayo nayavidAM dravyaikamAtrArthagaH // 19 // paryAyArthinaye na paryavapRthagU dravyaM samastISTakRt paryAyebhya ihe hitArthajananaM dRSTaM na vai nityataH / 412 nitye na krama- yaugapadyaniyatA cArthakriya yujyate, ityevaM nanu yuktijAlara canA praznottarAbhyAM tatA // 20 // ekatvAvagatirnaye'tra gaditA sAdRzyadoSAd yathA, kezAdau tata eva na kSaNikatA syAd bAdhitA'bhijJayA / nAzo naiva sahetuko'tra hi matastatsAdhikA yuktayaH, paryAyArthanayAnusArividuSAM saJcarSayA bhAvitAH // 21 // zuddhasyaiva tu paryavasya mananA cetthaM samudbhAvitA, tasyAvAntarabhedagAmimananA dravyArthavat kIrtitA / zuddhAzuddhaviveka nirNayakatha kathA samyaktvamithyAtvagA, siddhAntoktivimizritA'pi prathitA prAsaGgikI modadA / / 22 // medA vyayasya tArkikamate syurnaigamAdyAstrayazcatvArasvajusUtra nIticaramAH saiddhAntikAnAM mate / paryAyArthagatAH pare nigaditAstAtparyameo'nayoH, sUtrasyApyavirodhaheturuditaH zrImadyazovAcakaiH // 23 // nAmaprAimamI nayAstu kathitAH saptatvasaGkhayAcitA, nAmno nirvacanena naigamanayaH salakSaNAlaGkRtaH / syAt sAmAnya vizeSagocaratayA tattvaM tadekAtyaye yukto no vyavahAra iSTagataye lokaprathAsAdhakaH // 24 // anvarthAnugamena saGgrahanayo nAmnaiva saMlakSitaH, sAmAnyena pareNa saGgrahavidhistenApareNApi saH / sAmAnyavyatiriktameSa manute no vai vizeSaM tatastasyAvAntarabhedato bahuvidho jIvasya bhedo mataH // 25 // ye ceSTA nigame tathA vyavahRtau tattvopacArAdikAste neSTAstata eva cAsya gaditA tAbhyAM parA zuddhatA / bAhusyAdupacAriNI vyavahRtidharvistRtArthA tu yA sA lokavyavahAra siddhinipuNA tanmAnapakSoddhurA / / 26 / / sAmAnyaM tvanugAminA'tra manane nArthakriyA'to yataH, syAd vyAvRttivizeSato'nugatadhIH zabdAnugatyA'thavA / dRSTAnto'pyupacArato vyavahRtau saMdarzito laukiko, yasmAdeSa mataM dvirephapramukhe syAt pazcavarNe zitam // 27 // lakSmaitattvajusUtra nItigamakaM yadvartamAnakagaM bhAvatvaM niyamAdiyaM niyamadhIH sA cAvizeSAnmatA // zabda sA tu vizeSitA na ca tato'tivyAptiretannaye, svIyaM kevalamiSTamanyasamayo'tIto na nAnAgataH // 28 // nAvasthAntarasaGgatistviha matA niSThAkriyAkAlagaM, dravyaM nAsti tataH palAladahanaM nAgnormaMdA no ghaMTe / pravrajyA na bhavedasaMyatagatA bhavyo na siddho bhavet, carcA cAtra tu vistRtaikyaviSayA niSThA- kriyAkAlayoH // 29 // deze skandhapadopacArabalataH zAdI pradagdheti gorjJeyaitannayato vizeSitataraH zabdaH kSaNAtmArthagaH / bhAbaikopagamAda vizeSaghaTanA syAt saptabhaGgyarpaNAliGgAderathavA'tra medavazato'pyarthasya bhedAzrayAt // 30 // bhASyoktyA pravibhaktabhaGgaracanAtaH saptabhaGgI gatizcarcA cArdhanayAzritAdiviSayA puSTiM tathA prApitA / sAmAnAdhikaraNyamatra hi mataM no bhinnaliGgAdigaM, yadvattattRjusUtranItiviSayo naivAvikArAnyayoH // 31 // sarasvartheSu na saGkramaM samabhirUDhAkhyo nayo manyate, bhedaiH syAdvacanasya caiva niyamAdarthasya bhedo'mitaH / saMjJA no paribhASayA'tra tu matA svAbhAviko'yaM yataH, zabdArtho'nubhave vibhAti na bhavedicchA kRtArthasthitiH // 32 // evambhUtanayo vizeSaNatayA zabdArthayorbrAhakaJcAnyo'nyaM na ca rAjazabdaghaTanA liGgAtyaye rAjagA / vyutpannaH sakalo'pi zabda udito vyutpattihetukriyAkAle zabdapravRttiratra niyatA zabde kriyaikArthatA // 33 // vyutpattyarthaprasiddhaye'tra vipulA carcA prasabhAgatA tasyAM zabdanayAnusAnmatabhidA sTyarthacintAdikA / anya cApi kathAstra saGgatimitA naiyAyikAderverA, ante svAnumataM nayAnugamanaM syAdvAdato darzitam // 34 // naivambhUtanaye tu jIvapadabhAk siddho mato jIvanAbhAvAt kintu tadarthasaGghaTanataH saMsArijIvastathA / sevAdarthamihopapattikalitAstattvArtha bhASyoktayo, jIvAjIvamukhoktibhedaghaTitA AviSkRtA bhAvitAH // 35 // siddho nizvayato digambaramate yajjIvavAcyo na tad yuktaM nizcayasaMjJako'ntimanayastatra prathA cAnyathA / Arya nAmako yadi tathA tatrAtmatA jIvatA, sarvatrAnugatA tato nahiM bhavet sikatA jIvatA / / 36 / / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mavAyatataraGgiNItaraziNItaraNinyA samato bhayo anyA dikpaTazaGkitoktighaTanA dUrIkRtA yuktito, deza-prasthakayostathA ca vasateH sviikaardRssttaanttH| nItInAM sugamena zuddhighaTanA'zuddhastathA yojanA, ye caiteSu bhavanti sUkSmaviSayAH zuddhAstadanye'nyathA // 37 // zuddhatvaM vyavahAra eva phalato no nizcaye dezanA, yatsamyaktvanimittatAmupagatA cAdyasya lokonmukhA / yA lokanyavahArabAhyamananA mithyAtvahetustu sA, nAdeyA nanu nizvayasya prathamaM lokapravRttyarthibhiH // 18 // nagnAnAM prathamaM tu nizcayaghaTA yuktyA samutsAritA, tatpraznottarabhAvasaGgamanato nirNItirevaM kRtA / bhAvaH zabdanamato na ca paro nikSepa iSTastu taizcatvAro'rthanayairmatA iti punaH samyaktayA carcitam // 39 // nikSepasya vicAraNA'tra vihitA pratyekazI lakSaNaM, nAmAderupadarzitaM nanu bhidA tatrApi sandarzitA / carcA cAgamavAkpracAraracitA yuktyA samuttejitA, dRSTAntoktyanuraJjitA bahuvidhA nikSepabodhAnugA // 4 // bhinnadravyagatA catuSTayabhidA yadvat tathaivaikagA, svAbhikhyAkRtihetukAryaghaTanAto bhAvanIyA budhaiH / tattadrezanivezato nahi bhavedavyApi teSAM tato, vastuvyApakatA catuSTayagatA sAmAnyataH sthApitA // 1 // anyeSAM matamatra tasya niyame vyAvarNya saMdUSitaM, nikSepo'numato'tha saGgrahanaye na sthApanAkhyo yataH / nAmnA saGgrahaNa bhaviSyati budhaiH kazcinmataM dUSitaM, caryAtrAskhalitA suyuktikalitA nItizamodapradA // 42 // iTaM sthApanayA vibhinna muditaM nAmno'pi bhinnaM phalaM, sambandho'pi vibhinna eva ca tayorbhAvena nirdhAritaH / svAtmanyeva parAtmano nanu samApattistathA sthApanA, nAmno'nyA vidhinA'thaveti bahudhA bhedo'nayoH sthApitaH // 43 // etena vyavahArago'pyagataH syAt sthApanAsaMgraho, dravyaM no RjusUtra icchati yadi syAt sUtrabAdhastadA / tasmAd bhASyamatA vibhAgaghaTanA nikSepamA yujyate, nikSepe nayayojanAgatiriyaM tvAlocanIyA budhaiH / / 4 / / dravyAbhiyato'bhavannanu mataM zuddhA tu vedAntinAM, tatraike jaguradvitIyamamalaM caitanyamanye punaH / sacchabdakamayaM dvitIyavikalaM brahmeti vistAratazcarcA tanmatayoH suyuktikalitA saMdarzitA modadA // 45 // inyArthAd vyavahArataH samabhavat sAGkhyasya yaddarzanaM, tad dravyapratipAdakaM bhavati tatparyAyasaMdarzakam / etatsammatapaJcaviMzatividhaM tattvaM samudbhAvitaM, yadyuktyA kavalI kRtaM matidhanaiyAyikAdyaiH sphuTam // 46 / / sAkSaye'dvaitamate ca zuddhisamatA caitanyamAtrAzritA, tadbhije vyavahAradRSTiranayostulyaiva yazapyasau / dRSTathaivArthasamaSTisRSTiriti yad vedAntiniSTaGkitaM, no tatra vyavahAralezaghaTanA'pyetAvatA bhinnatA // 4 // no kasyApi matasya naigamanayo mUlaM yato'yaM pRthag, neveSTaH kaNabhukhamataM nanu bhaved dvAbhyAM nayAbhyAM param / mithyAtvaM svamatAgrahAdiha mitho'pekSA yato nAnayorevaM nyAyamataM vibhAvyamamunA yat sAmyamasyApi ca // 4 // minno naigama eSa iSTa iti cet tanmUlikaivAstu vaulukyAdeH samayapravRttiriti saMmatyA'pi saMvAditam / bauddhAnAmRjusUtranItiprabhRtaitiM catuNAM mataM, zabdAthA nayamizrajA nanu nayA vAgbhiH samAH saGkhyayA // 49 // syAdvAdAmilitairnayaiH samamitA anyAgamAH sammatau, nItInAM vacasAM samAnagaNanA cAnyAgamAstAdRzAH / ityevaM nayayojanA matagatA jJeyopayujyaiva sA, digvastraiH paribhAvitA tu vitathA vRddhokayo bhAvitAH // 50 // mithyAvAkalitAni Sad SaDatha tadbhinnAni vaidhaya'taH, samyaktvAkalitAni tAnyapi pathatyAga-pravezAzrayAt / jJeyAnyanyaprathAni tatra vitatA carcA matAnAM kRtA, sA vijJermatabhedabodharasikairbhUyo vilokyA''darAt // 51 // mithyAtvaM nijarUpatastu nikhilA jJeyA nayA yanmiyo'pekSAto vikalAstathA nahi bhaved bhedo'stitAdyutthitaH / syAdeSAM vyavahAramedajana nAdAstikyAnAstikyayorbhedastatra niyAmaka punaridaM jJeyaM nayajJairyathA // 52 // dhamyaze khalu nAstikastu prathitazcArvAka AsmAdike, dharmAze paratIrthikAstu nikhilA visarmatA nAstikAH / itthaM mArgapraveza tatparihRtibhyAM syAt kriyAvAdinaH, samyaktvoktirathAnyavAdiniyatA mithyAtvavAcaH prathA // 53 // samyaktvaM ca dRDhIkRtaM punarihAnyebhyaH kriyAvAdino, mukhyatvAd gaNanAbhidA'pi prathitA teSAM vivikA sphuTam / carcA'trApi viziSTamodajanikA handhA nayAna pRthaga, vAdA zlokasamaSTito nigaditA yuktyA samuttejitAH // 54 // Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayAmatataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyo samabahato nabopadezaH / zAnAdeva tu muktiratra tu matA jJAne kriyAdvAratA, zAnaM muktinidAnamityudayanAcAryastu saMmanyate / jhAnaM karma ca muzkikAraNamubhe jJAne kriyAvAratA, neSTetyevamudIrayanti kRtinaH zrIbhAskaroyAH sphuTam // 55 // vArtA cAtra tu vistRtobhayamataprAgalbhyasampAdinI, ante svAnumataM samuJcayamata yuktyA samullAsitam / mithyAvApagamena mokSakalikA TIkA susevyA budhaiH, zrIcIrasya nayopadezavacanaM samyak stutaM kAmadam / / 56 / / bhasyAM na smaya-roSarAgapramukho heturjinoktyAdaraH, kintveko nanu heturabhyupagato no pakSapAtaH kacit / / nItyuktiH saphale pramANavacane yAtyaGgabhaGgAtmatA, tasmAno chalavattvidaM nayavaco vijJasya zaGkAspadam // 5 // bodho laukika Adimo nayamayaH syAnmabhyamo'thAntimo, bhAnAtmAkhilabhato gurumate yadvattathA syAt kramAt / tAtparyAniyatA bhavediha bhidA vAkyakamAtrodbhave, tAtparyajJa-tadazayoranumatA bodhe tato milatA // 58 // tAtparya zukazArikAdivacane tacchikSakAdyAdhita, jJAtvA laukikabodhabhinaviSaye bodhastato'pekSayA / vaktuzcAnyapare tathaiva vacane tAtparyamanyat svayaM, jJAtvA vAstavamapramA'jananataH prAmANyamiSTaSiNAm // 59 / / mithyASTiparigrahAdiha bhavet samyak zrate vastuto, mithyAtvaM nanu tatparatvamatito mithyAzrute tttvtH| samyagdRSTiparigrahAdanumataM samyaktvamiSTaprada, tasmAt tatparatAmatistu vacane bodhodbhave'pekSitA / / 60 // syAdevaM tu pramANamarthaghaTanAto laukikaM cAmukhe, tAtparyArthagatI pramANamuditA gIH saptabhaGgAsmikA / itthaM satyupapadyate nanu vaco yatkalpabhASye sthitaM, nAprAmANyapramANate svata iha syAdarthataste iti / / 6 / / tAtparyAbhidhayA ya eva prathito'pekSeti saivocyate, nItyAkhyaH sa ca zAstragarbhaprathitastenosthitAH kalpanAH / siddhAntAmbudhigAH sthiraM virahitaM tAbhiH sukhaikAtmaka, brahma jJAnamayaM bhavediha tu vo'naspaM vikalpoccayam // 62 // nikSepAdivicAraNA vacanamA zaGgAramAnAtmikA, yasyAgre na vibhAti taca bhagavan / rUpaM nijaM darzaya / bhAtman 1 bADhamapi prasIda kuzalAzaMsA para-svAtmagA, TIkAkartariyaM nijAnyavidhurA svAtmasthiti gAhate // 63 // saMkSepA viSayA ime nigaditA TIkAgatAH sundarA, abhyAsAddhadayaM gatA nayavidAmAnandadAH syurne vaa| asmAkaM tu jinAgamAmbudhiyatazAnAdiratnaspRhAM, svajJAnAbhyasanAdatIva saphalAM kAle kariSyanti vai / / 64 // barSe vikramage'nalAmbaranabhonetrapramANaM gate, varSAvAsamatena bhAvanagare saurASTrasabhUSaNe / lAvaNyAbhidhasUriNA gurukRpApAtreNa yatnAdiya, dakSAmodakRte kRtA sphuTatarA TIkA taraNyAkhyayA / / 65 // nayAmRtataraviNIviSayabodhinIyaM kRtimitA'pi samupAsitA dhavamamandamodapradA / gurupravarabhakSito nanu mayA mitaprajJayA, samudbhavamupAgatA sthitimupaitu kalpAntagAm // 6 // itizrIvijayalAvaNyasUripraNItA TIkAprazastiH samAptA / chadmastheSu sadA skhaladatitayA doSaprabandhAnvaye, no hAsyAspadamatra doSaghaTanAyAM syAmahaM dhImasAm / no prAtaH kRtino nisargagarimAvAsA mayA zodhane, yeSAM doSagaNapramArjana vidhi: svAbhAviko'yaM yataH // 1 // zubhaM bhavatu