Page Text
________________
नयामृततरङ्गिणी-तरङ्गिणीतरणियां समलङ्कृतो नयोपदेशः ।
चेत् ? सत्यम् - प्रसिद्धार्थ पुरस्कारेण प्रवृत्तस्यैवम्भूतनयस्य स्वार्थातिप्रसङ्गो न दूषणम्, किन्तु तन्निवारकनयान्तरोपायकत्वेन भूषणमेत्र; एतदुपजीवी व्यवहारस्तु यथावृत्ति, हरिपदे तु पशुत्वं प्रयोगोपाधिर्यथा वा धेन्वादिपदे गोवंशत्युपाधिस्तथा गवादिपदे घटादिपदे च गोत्व-घटत्वादेस्तथात्वेनातिप्रसङ्गभङ्गमाह; न चैवं घटादिपदात् निर्विकल्पकापत्तिः, क्रियाशब्दमात्रवादिन एतस्य मते क्रियोपरागेणैव पदार्थोपस्थिति
१८६
अन्यथा तु अतिप्रसक्तस्यापि व्युत्पत्तिनिमित्तस्य प्रवृत्तिनिमित्तत्वाभ्युपगमे पुनः । तथा च केनचिद् रूपेणानतिप्रसकस्थ व्युत्पत्तनिमित्तस्य प्रवृत्तिनिमित्तव्यवस्थितौ च । तत्प्रयुकेति छत्रचामरादिप्रयुक्तेत्यर्थः । इतरातिशायीति - राज व्यतिरिक्त जनवृत्तिपुण्पाद्यवधिकातिशयवदित्यर्थः । अनतिप्रसक्तस्य राजेतरावृत्तेः । अध्याहृतत्वात् छत्र-चामरादिविरहकालेऽपि राजान पुरुषविशेवेऽस्वरूपतया सत्रात् । समाधते सत्यमिति । तत् किं छत्र चामरादिविरहकालेऽपि राजशब्दवाच्स्त्वं पुत्रात्रेशेत्रे एवम्भूतनयस्येष्ठमेवेत्यत आह- प्रसिद्वार्थ पुरस्कारेणेति गच्छतीति गौरिति व्युत्पत्तेर्गमधातोः प्रसिद्धो यो गमनरूपोऽर्थस्तस्पुरस्कारेण तदाश्रयेण गननवति गोशब्दवाच्यत्वे प्रवृचस्य सीकृतिपरायणस्यैवम्भूतनयस्य, स्वार्थातिवसङ्गः सर्विस गमनवत गोभिने ऽश्वादावपि गोशब्दवाच्यत्वप्रसङ्गः न दूषणं न दोषावदं तत्प्रसङ्गस्पेतिहामत् । तर्हि गननत्यवेऽयं गौरिति व्यवहारस्तन्मते कथं न भवतीति पृच्छति किन्विति । उत्तरयति-तन्निवारकेति उक्ततिप्रसङ्गनिवारकं यन्नगान्तरं व्यवहाराख्यं तदुपायको गौरिति व्यवहारस्तत्रेन अतिप्रसञ्जनलक्षणं दूषणं भूषणमेव पहारी हि व्यवहर्तृजातिव्यवहारपरतन्त्रो न वस्तुपरतन्त्रः, यथा यथा लोके यद् यद् व्यवहिते तथैव व्यवहारयत्तदुपायभूमङ्गिनिवारकमुत्प्रेक्ष्य तत्र सङ्घद्रयति, ततो वस्तुस्थित्याऽतिप्रसङ्गो नास्त्येव, नहि लक्ष्ये समन्ययोऽतिप्रसङ्गः किन्तु तथाऽध्य हिमावाद्व्यवहारदृष्ट्वाङ्गग्याऽऽभातीति यावन्न व्यवहारनयः सम्मुखीनो भवति तावन्नानिप्रसङ्गः, सम्मुखीनच स स्ववश एवं व्यवहृति स्थापयतीति अतिप्रसङ्गनिवारकधर्मसमर्पणेनातिप्रसङ्गं वारयतीत्येवमतिप्रसङ्गस्य भूषगत्वम्, ' तन्निवार कनयान्तरोपायकत्वेन' इत्यस्य स्थाने ' तन्निवारकन्यान्तरोपस्थापकत्वेन ' इति पाठो युक्तः, परेगोतातिप्रपढ्ने दते सति ततो व्यवहारनयः समुपतिष्ठत एवं स चोपस्थितो व्युत्पत्तिनिमित्ते उपचिविशेषवेशिष्ट्या वानेनाति स वारयतीति भावः । व्यवहारो यथातिप्रसङ्गं वारयति तथोपदर्शयति- एतदुपजीवति एवम्भूतनोपजीवी अर्थः । 'व्यवहारस्तु' इत्यस्य 'आह' इत्यनेन सम्बन्धः । ' यथावृत्ति, हरिपदे तु' इत्यस्य स्थाने 'यथाऽनेकार्थवृतहरिपदे' इति पाठो युक्तः, अयमर्थः यथा सिंह- सूर्येन्द्रोपेन्द्रादिनानार्थशक हरिपदे हरतीति हरिरिति व्युपस्यर्थस्य सर्वत्राविशेवेऽपि पशुत्वमुपार्थि समाश्रित्य सिंहे हरिशब्दप्रयोग इति पशु सिंहे दरिशब्दप्रयोगस्य हरणकनिमित्त कोशविः, यथा वा धेनुव्युत्पत्तिनिमित्तस्य धानकर्मत्वस्य महिष्यादौ सत्त्वेऽपि धेनुपदं न महिष्यादौ शक्तमिति गोवं धन्नादिन शक्तयुगविः, तथा गवादिपदे गच्छतीति गौरिति व्युत्पत्तिनिमित्तस्य गमनक्रियावत्त्वस्याश्वादी सवेऽपि गोत्वस्य शक्त्युपाश्रित्वेन तस्याश्वादावभावेन नाश्वादौ गोशब्दवाच्यत्वप्रसङ्गः, एवं घटते चेष्टते इति घट इति व्युत्पत्तिनिमित्तस्य क्रियाविशेषलक्षणचेष्टावत्त्वस्य घटभिने सत्त्वेऽपि घटपदे घटत्वस्य शक्त्युपाधित्वेन तस्य घटभिन्नेऽभावान्न घटपदवाच्यत्वप्रसङ्ग इत्रमतिप्रसङ्गमाह व्यवहार इत्यर्थः । ननु घटपदाद् घटत्वलक्षणशक्त्युपाधिपुरस्कारेण घटस्य निर्विकल्प को स्थितिरपि स्वादित्याशङ्कय प्रतिक्षिपति न चेति । एवं घटादिपदे घटत्वादेः शक्त्युपाधित्वाम्युपगमे । निषेधे हेतुमाह- क्रियेति । एतस्य एवम्भूतस्य तदुपजीविनो व्यवहारस्य च सर्वे शब्दाः क्रियाप्रवृत्तिनिमित्तकत्वात् क्रियाशब्दा एवेतिवादिन एवम्भूतस्य तदुपजोविनो व्यवहारस्य मते सर्वैरपिशब्दः क्रियोपरागेणैव क्रियाविशिष्टतयैव पदार्थानामुपस्थितिरिति कियाप्रकारकपदार्थविशेष्यकोपस्थितेः सविकल्पिकाया एवं भावाद् घटादिपदान्निर्विकल्पक बोधापत्त्यसम्भवादित्यर्थः । अत्र प्रसङ्गाच्छिष्यमतिविस्कार णार्थमेवम्भूतनयावलम्बनमन्यन यानुसारिणोऽपि कृतवन्त इत्युपदर्शयति - सर्वे शब्दा इति - अत्र " एतस्मादेव सर्वे शब्दा व्युत्पन्ना एवेति वैयाकरणैकदेशिनां पक्ष उद्गतः" इति पाठः समुचितः । ' एतन्मतेनैव इत्यस्य पङ्कजादिपदे योगमात्रमेवाहु:' इत्यनेनान्वयः, ' एतन्मतेनैव ' इत्यस्यैवम्भूननयमतसमाश्रयणेनैवेत्यर्थः, जाति-गुण-किया-यदृच्छाशन्दवादिनः शब्दनयानुसारिण: एतन्मतेनैव पङ्कजादिपदे योगमात्रमेवाहुरित्यन्वयः, एवं यदृच्छावर्जशब्दत्रयवादिनः समभिरूढनयानुसारिण एतन्मतेनैव पङ्कजादिपदे योगमात्रमेवाहुरित्यन्वयः जातिशब्दो जातिप्रवृत्तिनिमित्तको घटपटादिशब्दः, गुणशब्दो गुणप्रवृत्तिनिमित्तकः शुक्ल-नीलादिशब्दः क्रियाशब्दः
+
| SR No. | 008445 |
| Book Title | Nayopadesha Part 2 |
| Original Sutra Author | Yashovijay Upadhyay |
| Author | Lavanyasuri |
| Publisher | Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad |
| Publication Year | |
| Total Pages | 274 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 9 MB |