Nayopadesha Part 2

SR No.: 008445
Original Sutra Author: Yashovijay Upadhyay
Author: Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad
Total Pages: 274
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 9 MB

Page 260

४१०
नयामृततरङ्गिणी-तरङ्गिणीतरणिभ्यां समाहतो मयोपवेशाः।
गौरवात् , अन्यथासिद्धिचतुष्टयराहित्यगर्भत्वेन तत्र लाघवमिति दृष्टिदाने च विधिप्रत्य[य]मात्रार्थोऽपीष्टानुकूलत्वमात्रमेव स्यादिति यागादेरप्यपूर्वेणान्यथासिद्धिः कर्मणां न तत्वज्ञाने नवा तद्द्वारा मुक्ती हेतुत्वमित्युक्तम् , तदपि न युक्तम् , प्रतिबन्धकत्वस्य विशिष्य विश्रामेण तदभावत्वेन कार्यमात्रेऽनुगतहेतुताया अयोगात, प्रतिबन्धकविशेषनिवृत्तिहेतुतायाश्च कर्मकारणताग्रहोत्तरकल्पनीयत्वेन तदन्यथासिध्यनापादकत्वात् , किञ्च, प्रतिबन्धकनिवृत्त्यान्यथासिद्धत्वेन कर्मणोऽहेतुस्वोक्तो तत्त्वज्ञानस्य सुतरां तथात्वं स्यात्, नझुत्पन्न केवलझाना अपि भवोपग्राहिकर्मचतुष्टयं प्रतिबन्धकनिवर्तयित्वा सद्य एव मुक्तिमासादयन्ति इति मुक्तिप्रबन्धककर्मनिवर्तकत्वेन तत्वज्ञानस्य कुतो नान्यथासिद्धिः । अथ कर्मणो
कर्मणो वा प्रशंसापरं न त्वेकमेव कारणमन्यन्न कारणमित्येतत् परमित्याह- एकपुरस्कारेणेति । इति एवं व्यवस्थितौ । नेत्यस्य अर्थ इत्यनेनान्वयः। कर्मकारणताबोधकवचने कर्मणो मुक्तिं प्रति कारणत्वबोधकं यद् वचनं तस्मिन् । अनुकूलत्वमात्रं निःश्रेयसप्रागभावव्याप्यप्रागभावप्रतियोगित्वरूपमोक्षानुकूलत्वमात्रम् , अत्र मात्रपदे नान्यथासिद्धिशून्यस्वे सति मोक्षप्रागभावव्याप्यप्रागभावप्रतियोगित्वरूपमोक्षकारणत्वस्य व्यवच्छेदः । निषेधे हेतुमाह- कारणताशक्तपदस्येति । ननु यत् कार्य प्रति यस्य येन धर्मेण कारणत्वं स धर्मः प्रथमोऽन्यथासिद्धः, यस्य यत् कार्य प्रति स्वातन्त्र्येणान्वयव्यतिरेको न गृह्यते किन्तु तत्कार्यकारणमादायवान्वय व्यतिरेको गृह्यते स तत् कार्य प्रति द्वितीयोऽन्यथासिद्धः, यस्य यत्कार्यकारणभिनं प्रति पूर्ववर्तित्वं गृहीत्वैव यत् कार्य प्रति पूर्ववर्तित्वं गृह्यते स तत् कार्य प्रति तृतीयोऽन्यथासिद्धः, यस्य यत्कार्यकारणं प्रति पूर्ववर्तित्वं गृहीत्वैव यत् कार्य प्रति पूर्ववर्तित्वं गृह्यते स तत् कार्य प्रति चतुर्थोऽन्यथासिद्धः, अवश्यक्लप्तनियतपूर्ववर्तिभिन्नश्च पञ्चमोऽन्यथासिद्ध इत्येवलक्षणलक्षिताऽन्यथासिद्धपञ्चकभिन्नत्वे सति नियतपूर्ववर्तित्वरूपकारणत्वापेक्षया पञ्चमान्यथासिद्धभिन्नत्ववाघटितमन्यथासिद्धचतुष्टयभिन्नवे सति नियतपूर्ववर्तित्वरूपानुकूलत्वं लघुभूतमिति तत्परत्वमेव कर्मकारणताबोधकवचने युक्तमित्यत आह - अन्यथासिद्धिचतुष्टयराहित्यगर्भत्वेनेति ! तत्र अनुकूलखे । लाघवं कारणत्वापेक्षया लाघवम् । इति दृष्टिदाने च एवं पर्यालोचने च । स्वर्गकामो दर्श-पूर्णमासाभ्यां यजेतेत्यादिवचनेऽपि विध्यर्थत्वमिष्टसाधनत्वापेक्षया लघुभूते इष्टानुकूलत्वे एव भवेदिति यागादेरप्यपूर्वेणान्यथासिद्धिः स्यादतो लघुभूतमप्यनुकूलत्वं परित्यज्य कारणत्वमेवार्थ इति कर्मणो निःश्रेयसकारणत्वं तत्प्रतिपादकागमवचनात् सिद्धचतीस्याह-विधिप्रत्ययेति- यथा च कार्यमानं प्रति प्रतिवन्धकामावत्वेन प्रतिबन्धकाभावस्य कारणत्वमिति प्रतिबन्धकाभावविधया क्लुप्त कारणताकेन निःश्रेयस. प्रतिबन्धकरितसेन कर्मणोऽसिद्धिस्तथा कार्यमात्र प्रत्यदृष्टत्वे नाष्टस्य कारणस्वमिति क्लप्तकारणताकनापूर्वेण यागादिकारणतानुपजीवनेनैव कल्पितेन यागादेरन्यथासिद्धिरित्यस्य वक्तुं शक्यत्वादित्यर्थः । अन्यदपि तत्त्वज्ञानं प्रति तद्वारा मुक्ति प्रति च कर्मणां कार णत्वाभावावेदकं वचनं पूर्वमुक्तं तदपि न युक्तमित्याह- यदपीति - कर्मणां न तत्त्वज्ञाने हेतुत्वं तद्द्वारा मुक्ती न हेतुत्वमित्यर्थः । तद्द्वारा तत्त्वज्ञानद्वारा । युक्तस्वाभाव हेतुमाह-प्रतिबन्धकत्वस्येति-एतकार्य प्रतीदं प्रतिबन्धकमेतच्चामुक्त प्रति प्रतिबन्धकमित्थं विशेषरूपणं प्रतिबध्य-प्रतिबन्धकभावस्य विश्रामेण कार्यत्वावच्छिन्नं प्रति सामान्यतः प्रतिबन्धकाभावत्वेन कारणत्वस्याभावादित्यर्थः । प्रतिबन्धकविशेषनिवृत्त्यैव तन्निवृत्तित्वलक्षणविशेषधर्मेण मुक्ति प्रति कारणतया क्लप्तया कर्मणामन्ययासिद्धिरस्त्वित्यत आह- प्रतिवन्धकविशेषेति-कर्मणां मुक्ति प्रति कारणत्वस्य ग्रहे कर्मकारणत्वप्रतिपादकबचनेन जाते सति विरध्वस्तानां कर्मणां स्वतो मुत्यव्यवहितपूर्ववर्तित्वस्याभावे स्वव्यापारवत्त्व. सम्बन्धेन मुक्त्यव्यवहितपूर्ववर्तित्वादेव कारणत्वं भवेन्नान्यथेत्येवं मुक्ति प्रति कारणत्वान्यथानुपपत्त्यां कर्मकारणावग्रहोत्तरकाल प्रतिबन्धकविशेषनिवृत्तेर्मुक्ति प्रति कारणत्वस्य कल्पनीयत्वेन तस्य कर्मान्यथासिद्धधनापादकत्वादित्यर्थः । अपि च प्रतिबन्धकनिवृत्याऽन्यथासिद्धत्वेन कर्मणां मुक्ति प्रति कारणत्वाभाव तत्वज्ञानस्यापि प्रतिबन्धकनिवृत्त्याऽन्यथ प्रति कारणत्वं न स्यादित्याह-- किञ्चेति । तथात्वं स्यात् मुक्तिं प्रत्यकारणत्वं भवेत् । तत्त्वज्ञानस्यापि प्रबन्धकनिवृत्तिद्वारव मुक्ति प्रति कारणत्वं नान्यसेत्यतः प्रतिबन्धकनिवृत्त्या तस्याप्यन्यथासिद्धस्वं वक्तुं शक्यमेवेत्याह- नहीति- अस्य 'भासादयन्ति' इत्यनेनान्वयः । ननु तत्त्वज्ञानस्य कर्मनिवृत्तिद्वारा मोक्षं प्रति कारणत्वेऽभ्युपगम्यमाने सत्येव कर्मनिवृत्त्या