Page Text
________________
२०६ नयामृततरङ्गिणी-तरङ्गिणीतरणिभ्यां समलातो नयोपदेशः । पर्युदासे- सादृश्ये च, तत्र संश्रिते - तात्पर्यविषयी कृते, पुद्गलप्रभृति- पुद्गलादिकं द्रव्यम् , ' अजीव' इति पदेन संज्ञितम् , पर्युदासानाश्रयणे तु जीवस्य गुण पर्याययोरपि भेदनयाश्रयणे नाजीवपदप्रयोगप्रसङ्ग इति भावः ॥ ४२ ॥
नोजीव इति नोशब्देऽजीवः सर्वनिषेधके ।
देश-प्रदेशौ जीवस्य तस्मिन् देशनिषेधके ॥ ४३ ॥ नयामृत.- नो इति । 'नोजीव' इति शब्दवाच्ये नोशब्दे सर्वनिषेध के विवक्षिते अजीव एव, देशनिषेधके तु नोशब्दे आश्रीयमाणे देशनिषेधस्य देशाभ्यनुज्ञानान्तरीयकत्वाज्जीवस्य देश-प्रदेशावेव नोजीवशब्दव्यपदेश्यावभ्युपगन्तव्यौ ।। ४३ ॥
जीवो वाऽजीवदेशो वा, प्रदेशो वाप्यजीवगः।
अनयैव दिशा ज्ञेयो, नोअजीवपदादपि ॥ ४४ ॥ नयामृत-जीवो वेति । अनयैव -उक्तयैव दिशा, नोअजीवपदादपि नोशब्दस्य सर्वनिषेधकत्वे जीवो-जीवपदार्थो वा बोध्यः, तस्य देशनिषेधकत्वे चाजीवदेशो वा, अजीवगः- अजीवाश्रितः प्रदेशो वा,
द्वादे द्रव्येण सह गुण-पर्याययोर्भेदाभेद लक्षणाविष्वगभावोऽनुमतः, तत्र पर्युदासानाश्रयणे भेदनयाश्रयणेन जीववावच्छिन्नबेतिथोगिताकदवान् जीवस्य गुणः पर्यायश्चेति तयोरप्यजीवपदप्रयोगप्रसः, सादृश्यार्थ कपयुदासाश्रयणे तु जीवद्रव्येण समं पुद्गलादिद्रव्यस्यैव द्रव्यत्वेन सादृश्यमिति जीवसदृशो जीवत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकभैदवान् अजीवपदार्थो न जीवस्य गुणः पर्यायो वेति न तत्र जीवपदप्रयोगप्रसङ्ग इत्यर्थः ॥ ४२ ॥
नोजीवपदार्थः के इत्यत्रोत्तरप्रतिपादकं "नोजीव इति नोशब्द" इति त्रिचत्वारिंशत्तमपद्यं विवृणोति-नो इतीति । 'नोजीव इति शब्दवाच्ये' इत्यस्य स्थाने 'नो जीव इति शब्दवाच्यो' इति पाठो युक्तः, तस्य 'अजीव एव' इत्यनेनान्वयः। 'सर्वनिषेधके' इत्यस्य 'जीवत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदवदर्थ के' इत्यर्थः, अत्र पर्युदासाश्रयणं न कृतम्, अजीव एवेति सामान्येनोक्तम्, तेन जीवस्य गुण-पर्याययोरपि नोजीवपदप्रयोगो भेदनयाश्रयणेनेष्ट इति ज्ञायते, यदि च जीवस्य गुण पर्याययोनों जीवशब्दप्रयोगो नेष्टस्तदा पूर्ववत् सादृश्याश्रयणं कर्तव्यमिति । 'विवक्षिते' इति 'आश्रीयमाणे' इति च पूरितम् । 'तस्मिन्' इत्यत्र तच्छब्देन नोशब्दग्रहणमवलम्ब्य 'तस्मिन् ' इत्यस्यार्थऋथनम्-नोशब्द इति । देशनिषेधके नोशब्दे आश्रीयमाणे नोजीव इत्यनेन जीवदेशनिषेध एव प्रतीयेत जीवदेश-प्रदेशो कथं नोजीवशब्दव्यपदेश्यावित्यपेक्षायामाह-देशनिषेधस्यति ! 'नान्तरीयकस्वाद' इत्यस्य व्याप्यत्वादित्यर्थः ।। ४३ ॥
नोजीवपदार्थः क इत्यत्रोत्तरप्रतिपादकं चतुश्चत्वारिंशत्तमं "जीवो वा" इति पद्यं विवृणोति-जीवो वेतीति । नोअजीवपदादुक्तदिशा जीवपदार्थो यथा ज्ञायते तथोषदर्शयति-नोशब्दस्यति- नोअजीवशब्दघटकस्य नोशन्दस्य, सर्वनिषेधकत्वे-अजीवत्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकान्योन्याभाववदर्थकत्वे,जीवपदार्थो नोअजोवशब्दव्यपदेश्यः, यतोऽजीवशब्दप्रतिपायो जीवस्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकभेदवान् , तत्सर्वनिषेधो निरुक्तान्योन्याभाववत्त्वावच्छिन्न प्रतियोगिताकमेदवान् ; स च जीव एव, यावन्तोऽजीवास्तद्भेदस्य जीवादन्यत्राभावादित्यर्थः । अजीवदेशो यथा नोअजीवशब्दव्यपदेश्यस्तथोपदर्शयति-तस्य देशनिषेधकत्वे चेति- नो प्रजीवशब्दघटकस्य नोशब्दस्य, देशनिषेधकत्वे- देशनिषेधार्थकत्वे एकदेशनिषेधस्यापरदेशाभ्यनुज्ञाना न्तरीयकत्वादजीवदेशो नो अजीवपदाज्ज्ञेयः, वा- अथवा अजीवदेशो निषिध्यते तेनाजीवदेशनिषेधेनाजीवप्रदेशोऽनुमन्यत इति अजीवप्रदेशो नोअजीवपदाज्ज्ञेयः । 'अजीवगः' इत्यस्य विवरणम्-'अजीवाश्रितः' इति । उक्तमर्थमभिप्रायस्फो. रणेन स्पष्टयति- "अमा नो ना प्रतिषेधे" इत्यनुशासनतौल्येऽपीति-- प्रतिषेधे इत्यत्र सप्तम्यर्थो वाचकत्वम्, तथा च अशब्दो माशब्दो नोशब्दो नाशब्दश्च प्रतिषेधवाचक इति निरुक्तानुशासनार्थः, तथा च निरुक्तानुशासनं
| SR No. | 008445 |
| Book Title | Nayopadesha Part 2 |
| Original Sutra Author | Yashovijay Upadhyay |
| Author | Lavanyasuri |
| Publisher | Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad |
| Publication Year | |
| Total Pages | 274 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 9 MB |