Book Title: Mahabharat Samhita Part 04
Author(s): Bhandarkar Oriental Research Institute
Publisher: Bhandarkar Oriental Research Institute
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004324/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE MAHABHARATA TEXT AS CONSTITUTED IN ITS CRITICAL EDITION VOLUME IV ANUSASANA, ASVAMEDHIKA,, ASRAMAVASIKA-, MAUSALA-, AMAHAPRASTHANIKA-, AND SVARGAROHANA-PARVANS. badhItamastu jati nAma PUBLISHED BY THE BHANDARKAR ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE POONA 1975 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ All rights reserved Printed by Dr. R. N. Dandekar, at the Bhandarlear Institute Press, Poona 4 and Published by Dr. R. N. Dandekar, Hon. Secretary, Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona 411 004 (India). Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cikitsitapAThAtmikA mahAbhArata-saMhitA . caturthaH khaNDaH anuzAsana - Azvamedhika - AzramavAsika - mausala - mahAprasthAnika - svargArohaNa-parvANi / zrItama bhANDArakaraprAcyavidyA saMzodhanamandireNa prakAzitA puNyapattanam zakAbdAH 1897 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA pp. 2493-2749 2493-2746 13 anuzAsanaparva adhyAyAH 1-154 . dAnadharmaparSa 1-152 mRtyugautamyAdisaMvAdaH 1 sudarzanopAlyAnam 2 vizvAmitropAkhyAnam 3-4. zukravAsavasaMvAdaH 5 devapuruSakArabaLAvalam 6. karmaphalavarNanam . pUjyavarNanam / sugAvAnarasaMvAdaH 9 nIcasyopadezanivedhaH 10 -bhiyo, nivAsasthAnAni 11 bhAvanopAkhyAnam 12 zubhAzubhakarmaphalam 13 / upamanyUpAkhyAnam 14-17 zivastavaH 14 zivasahasranAma 17 zivastutimAhAtmyam 18 maTAvaRdiksaMvAdaH 19-22 pAtraparIkSA 23 devapitryadAnaphalam 24 brahmaghAtisvarUpam 25 tIrthaprazaMsA 26 gaGgAprazaMsanam 27 matagopAkhyAnam 28 indramataGgasaMvAdaH 29-30 vItahagyopAkhyAnam 31 . pUjyapuruSavarNanam 32 mAjhaNaprayAMsA 33-36 pRthivIvAsudevasaMvAdaH 34 pAnaparIkSA 37 khIkhabhAvakathanam 38-39vipulopAkhyAnam 40-43 vivAhadharmAH 44-46 rekthavibhAgaH 47 2493-2496 2496-2499 2499-2502 2602-2503 2503-2506 2505-2506 2506-2507 2507-2508 2508-2511 -2511-2512 2612-2014 2614-2516 2515-2533 2520-2521 2528-2532 2533-2536 2536-2541 2641-2543 2543-2547 2547 2547-2650 2550-2554 2554-2565 2555-2556 2556-2559 2659-2560 2660-2564 2661-2562 2564 ..9864-2566 " 66-2572 2572-2575 5-2577 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6 ) 'varNasaMkaraH 44 putrapraNidhiH 49 vyavanopAkhyAnam 50 vyavananahuSasaMvAdaH 51 vyavanakRzikasaMvAdaH 52-56 yamaniyamaphalAni 57 brAhmaNaprazaMsA 58 atithiyajJaH 59 kSatriyadharmAH 60 bhUmidAnaprazaMsA 61 abadAnaprazaMsA 62 nakSatrayogadAnam 63 kAJcanAdidAnam 64 . tilAdidAnaphalam 65 pAnIyadAnaphalam 66 vilAdidAnaprazaMsA 67 godAnaphalam 68 nugopAkhyAnam 69 nAciketopAkhyAnam 70 gopradAnikam 71-73 vrataniyamaphalam 74 gopradAnikam 75-80 zrIgosaMvAdaH 81 gokokapraznaH 2 suvarNotpattiH 83-85 kArtikeyotpattiH 84 tArakavadhaH 86 zrAddhakalpaH 87-92 pratavizeSAH 93 pratigrahadoSAH 94 zapathAdhyAyaH 95-96 chanopAnahotpattiH 97 chatropAnahadAnam 98 mArAmAdinirmANam 19 balipradAnam 100 dIpAdidAnam 101 . puSpAdidAnaphalam 102 dIpAdidAnaphalam 103 brahmasvaharaNam 104 izikUTam 105.----..... 2577-2579 2579-2580 2580-2581 2581-2583 2583-2591 2591-2593 2593-2594 25952595-2596 2596-2599 2599-2601 2601-2603 2603 2603-2606 2606 2606-2608 2608-2609 2609-2610 2610-2613. 2613-2616 2617-2618 2618-2626 2626-2627 2627-2629 2629-2637 2631-2634 2637-2638 2638-2644 2644-2645 2645-2647 . 2647-2654 2654-2655 2656-2666 2656-2657 2657-2658 2658-2661 2661-2662 2662-2663 9863-2664 2664-2668 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'anazanamAhAtmyam 106 mAyuSyAkhyAnam 107 jyeSThakaniSvRttiH 108 upavAsavidhiH 109 upavAsaphalam 110 zaucAnupRcchA 111 saMsAracakram 112-114 mahiMsAphalam 195-197 kITopAkhyAnam 118-120 maitreyabhikSA 121-123 . zANDilIsumanAsaMvAdaH 124 sAntvaprazaMsA 125 . umAmahezvarasaMvAdaH126-134 viSNusahastranAma 135 mAjhaNaprazaMsA 136 pavanArjunasaMvAdaH 137-142 kRSNamAhAtmyam 143 durvAsomAhAtmyam 144 IzvaraprazaMsA 145-146 dharmanirNayaH 147-148 yudhiSThirapraznaH 149 dharmasaMzayaH 150 vaMzAnukIrtanam 151 yudhiSThirapraviprayANam 152 .88 bhISmasvargArohaNaparva 153-154 : bhISmasvargAnujJA 153 bhISmasvargagamanam 154 15 Azvamedhikaparva adhyAyAH 1-96 3669-2671 2671-2676 2676 2677-2679 2679-2684 2884-2685 2685-2690 2690-2695 2695-2698 2698-2700 2700-2701 2701-2702 2702-2721 2721-2726 2726-2727 2727-2733 3733-2736 2736-2738 2738-2740 3740-2743 2743 2743 2744-2745 2746-2746 2746-3749 2046-3748 . 2748-2749 2750-2859 89 2760-2859 mazvamedhaparva 1-96 yudhiSThirasAMtvanam 1 gyAsavAkyam 2 saMvartamaruttIyam 3-10 vAsudevavAkyam 11-13 hAstinapurapravezaH 14 indraprasthe kRSNArjunayoH samAvihAraH 15 anugItA 16-50 zrIkRSNasya dvArakAM prati prasthAnam 51 2760 2750-2761 3761-2764 2764-2766 2766-2767 2767-2768 2768-2807 2807-2809 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) uttaGkopAkhyAnam 52-57 vAsudevena vasudevaM prati yudAkhyAnam 58-60 vasudevena mamimanyoH bhAdadAnam 1 . pANDavAnAM maruttanidhigamaH 62-64 parikSitsaMjIvanam 65-69 yudhiDirasya yazadIkSA 70-71 bhaInasa acAnusaraNam 72-79 braigatavijayaH 73 vajradattaparAjayaH 74-75 saindhavaparAjayaH 76-77 babhruvAhanayudam 78-82 mAgadhaparAjayaH 83 ekalabyasutaparAjayaH 84 . gAndhAraparAjayaH 85.. yazazayatananirmANam 86 / / yajJasamRdiH 87 arjunapratyAgamanam 88-89 yUpocchyaH 90. . ... yasamAptiH 91 .. nakulopAkhyAnam 91-96 2810-2818 2818-2821 2821-2822 2822-2824 2825-2839 2829-2831 2831-2844 2832-2833 2833-2835 -2835-2838 2838-2842 2842-2843 2843-2848 .2844-2845 2845-2846 2846-2847 2847-2848 2848-2850 2850-2851 2861-2859 15 AzramavAsikaparva adhyAyAH 1-47 2860-2901 2860-2888 9. bhAbhamavAsaparva 1-35 etarATrazuzrUSA 1-3 bhImApanayaH 4 dhRtarASTrasya vanagamanasaMkalpaH 5-6 syAsAgamanam . vyAsavAkyam 8 yudhiSThirAnuzAsanam 9-12 dhRtarASTravAkyam 13-16 'bhImasenavAkyam 17. arjunayudhiSThirayoH vAkve 18 viduravAkyam 19 zrAdyajJaH 20 dhRtarASTrasya vanagamanam 21 kuntIvAkyam 22-23 dhRtarASTrAdInAM vyAsAzramagamanam 25 2860-2862 2862 2862-2864 2864-2866 2866-2866 2866-2869 2869-2873 2873-2874 2874 2874-2875 2876 2875-2876 2876-2878 2879-2880 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2881 2881-2882 2882-2884 2884-2885 2885-2887 2887-2888 .2888 2889-2897 zatayUpapramaH 27 pANDavazokaH 28 pANDavAnAM dhatarASTrAzramAbhigamanam 29-31 pANDavavarNanam 32 vidurasAyujyam 33 . vyAsAgamanam 34 vyAsavAkyam 35 91 putradarzanaparva 36-44 karNajanmakathanam 38 . duryodhanAdidarzanam 40-41 vaizaMpAyanavAkyam 42 janamejayasya parikSidarzanam 43 yudhiDiranivartanam 44 92 nAradAgamanaparva 45-47 . ratarASTrAdInAM dAvAnau vAhaH 45 yudhiSThirazokaH 46 dhRtarASTrazrAddhakaraNam 47 2890 2892-2894 2894-2895 2895 2896-9897 2897-2901 2897-2899 2899-2900 2900-2901 2902-2913 2902-2913 mausalaparva adhyAyAH 1-9 mausaparva 1-9 munizApAtsAmbasya musalaprasavaH 2 utpAtadarzanam 3 vRSNyandhakAdivinAzaH4 rAmakRSNAvatArasamAptiH 5 arjunAgamanam / basudeva vikApaH . vasudevanidhanam / vajrAbhiSekaH 8 vyAsArjunasamAgamaH 9 mahAprasthAnikaparva madhyAvAH 1-3 2902-2903 2903-2904 2904-2905 2905-2907 2907-2908 2908-2909 2909-2911 2911-2913 2914-2918 2914-2918 94 mahAprasthAnikaparva 1-3 pANDavapravrajanam 1 bhImAdipatanam 2 indrayudhiSThirasaMvAdaH 3 2914-2915 2915-2916 2916-2918 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) 2919-2926 2919-2926 18 svargArohaNaparva adhyAyAH 1-5 95 svargArohaNaparva 1-5 svarge nAradavAkyam / devadUtavisarjanam / yudhiSThiravargArohaNam 3-5 2919-2920 2920-2922 2922-2926 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH khaNDaH Page #12 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuzAsanaparva atha taM sAyupAzena baddhA sarpamamarSitaH / yudhiSThira uvAca / lubdhako'rjunako nAma gautamyAH samupAnayat // 11 zamo bahuvidhAkAraH sUkSma uktaH pitAmaha / / tAM cAbravIdayaM te sa putrahA pannagAdhamaH / na ca me hRdaye zAntirasti kRtvedamIdRzam // 1 . | brUhi kSipraM mahAbhAge vadhyatAM kena hetunA // 12 asminnarthe bahuvidhA zAntiruktA tvayAnagha / agnau prakSipyatAmeSa cchidyatAM khaNDazo'pi vaa| vakRte kA nu zAntiH syAcchamAdbahuvidhAdapi // 2 / na hyayaM bAlahA pApazciraM jIvitumarhati // 13 zarAcitazarIraM hi tIvravraNamudIkSya ca / gautmyuvaac| zamaM nopalabhe vIra duSkRtAnyeva cintayan // 3 visjainamabuddhistvaM na vathyo'rjunaka tvayA / rudhireNAvasiktAGgaM prasravantaM yathAcalam / ko hyAtmAnaM guruM kuryAtprAptavye sati cintayan // tvAM dRSTvA puruSavyAghra sIde varSA svivAmbujam // 4 plavante dharmalaghavo loke'mbhasi yathA plavAH / ataH kaSTataraM kiM nu matkRte yatpitAmahaH / majanti pApaguravaH zastraM skannamivodake // 15 imAmavasthAM gamitaH pratyamitrai raNAjire / na cAmRtyubhavitA vai hate'smitathaivAnye nRpatayaH sahaputrAH sabAndhavAH // 5 ko vAtyayaH syAdahate'smiJjanasya / vayaM hi dhArtarASTrAzca kAlamanyuvazAnugAH / asyotsarge prANayuktasya jantokRtvedaM ninditaM karma prApsyAmaH kAM gatiM nRpa // 6 mRtyorlokaM ko nu gacchedanantam // 16 ahaM tava hyantakaraH suhRdvadhakarastathA / lubdhaka uvAca / na zAntimadhigacchAmi pazyaMstvAM duHkhitaM kSitau // jAnAmyevaM neha guNAguNajJAH bhISma uvAca / sarve niyuktA guravo vai bhavanti / paratatraM kathaM hetumAtmAnamanumazyasi / svasthasyaite tUpadezA bhavanti karmaNyasminmahAbhAga sUkSmaM hyetadatIndriyam // 8 tasmAtkSudraM sarpamenaM haniSye // 17 atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / samIpsantaH kAlayogaM tyajanti saMvAdaM mRtyugautamyoH kAlalubdhakapannagaiH // 9 ___ sadyaH zucaM tvarthavidastyajanti / gautamI nAma kaunteya sthavirA zamasaMyutA / zreyaH kSayaH zocatAM nityazo hi sarpaNa dRSTaM skhaM putramapazyadgatacetanam // 10 tasmAttyAjyaM jahi zokaM hate'smin // 18 - 2493 - Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 1. 19 ] mahAbhArate [ 13. 1. 36 gautamyuvAca / yajJaM hatvA bhAgamavApa caiv| na caivArtirvidyate'smadvidhAnAM zUlI devo devavRttaM kuru tvaM dharmArAmaH satataM sajjano hi / kSipraM sarpa jahi mA bhUdvizaGkA // 25 nityAyasto bAlajano na cAsti bhISma uvAca / dharmo hyeSa prabhavAmyasya nAham // 19 asakRtprocyamAnApi gautamI bhujagaM prati / na brAhmaNAnAM kopo'sti kutaH kopAcca yaatnaa| lubdhakena mahAbhAgA pApe naivAkaronmatim // 26 mArdavAkSamyatAM sAdho mucyatAmeSa pannagaH / / 20 ISaducchrasamAnastu kRcchrAtsaMstabhya pannagaH / lubdhaka uvaac| utsasarja giraM mandA mAnuSIM pAzapIDitaH // 27. hatvA lAbhaH zreya evAvyayaM syA ko nvarjunaka doSo'tra vidyate mama bAliza / __tsadyo lAbho balavadbhiH prazastaH / asvatanaM hi mAM mRtyurvivazaM yadacUcudat / / 28 kAlAllAbho yastu sadyo bhaveta tasyAyaM vacanAddaSTo na kopena na kAmyayA / hate zreyaH kutsite tvIdRze syAt // 21 tasya tatkilviSaM lubdha vidyate yadi kilbiSam // gautamyuvAca / lubdhaka uvAca / kArthaprAptirgRhya zatru nihatya yadyanyavazagenedaM kRtaM te pannagAzubham / kA vA zAntiH prApya zatru namuktvA / kAraNaM vai tvamapyatra tasmAttvamapi kilviSI // 3. kasmAtsaumya bhujage na kSameyaM mRtpAtrasya kriyAyAM hi daNDacakrAdayo yathA / mokSaM vA kiM kAraNaM nAsya kuryAm // 22 kAraNatve prakalpyante tathA tvamapi pannaga / / 31 lubdhaka uvAca / kilbiSI cApi me vadhyaH kilbiSI cAsi png| asmAdekasmAdbahavo rakSitavyA AtmAnaM kAraNaM hyatra tvamAkhyAsi bhujaMgama // 32 naiko bahubhyo gautami rakSitavyaH / sarpa uvAca / kRtAgasaM dharmavidastyajanti sarva ete hyasvavazA daNDacakrAdayo yathA / sarIsRpaM pApamimaM jahi tvam // 23 tathAhamapi tasmAnme naiSa heturmatastava // 33 gautamyuvAca / atha vA matametatte tepyanyonyaprayojakAH / nAsminhate pannage putrako me kAryakAraNasaMdeho bhavatyanyonyacodanAt / / 34 saMprApsyate lubdhaka jIvitaM vai / evaM sati na doSo me nAsmi vadhyo na kilbissii| guNaM cAnyaM nAsya vadhe prapazye kilbiSaM samavAye syAnmanyase yadi kilbiSam // ___ tasmAtsarpa lubdhaka muzca jIvam // 24 lubdhaka uvAca / lubdhaka uvAca / kAraNaM yadi na syAdvai na kartA syAstvamapyuta / vRtraM hatvA devarAT zreSThabhAgvai vinAze kAraNaM tvaM ca tasmAdvadhyo'si me mtH|| - 2494 - Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 1. 37 ] anuzAsanaparva [ 13. 1. 60 asatyapi kRte kArye neha pannaga lipyate / sarve kAlena sRjyante hriyante ca tathA punH||49 tasmAnnAtraiva hetuH syAdvadhyaH kiM bahu bhASase // 37 evaM jJAtyA kathaM mAM tvaM sadoSaM sarpa manyase / sarpa uvAca / atha caivaMgate doSo mayi tvamapi doSavAn // 50 kAryAbhAve kriyA na syAtsatyasatyapi kAraNe / sarpa uvAca / tasmAttvamasminhetau me vAcyo heturvizeSataH // 38 nirdoSaM doSavantaM vA na tvA mRtyo bravImyaham / yadyahaM kAraNatvena mato lubdhaka tattvataH / tvayAhaM codita iti brabImyetAvadeva tu // 51 anyaH prayoge syAdatra kilbiSI jntunaashne||39 | yadi kAle tu doSo'sti yadi tatrApi neSyate / lubdhaka uvAca / doSo naiva parIkSyo me na hyatrAdhikRtA vayam // 52 vathyastvaM mama durbuddhe bAlaghAtI nRzaMsakRt / nirmokSastvasya doSasya mayA kAryo yathA tathA / bhASase kiM bahu punarvadhyaH sanpannagAdhama // 40 mRtyo vidoSaH syAmeva yathA tanme prayojanam // 53 sarpa uvAca / bhISma uvAca / yathA havIMSi juhvAnA makhe vai lubdhakavijaH / sarpo'thArjunakaM prAha zrutaM te mRtyubhASitam / na phalaM prApnuvantyatra paraloke tathA hyaham / / 41 nAnAgasaM mAM pAzena saMtApayitumarhasi // 54 lubdhaka uvAca / bhISma uvAca / mRtyoH zrutaM me vacanaM tava caiva bhujaMgama / tathA yuvati tasmiMstu pannage mRtyucodite / naiva tAvadvidoSatvaM bhavati tvayi pannaga // 55 bhAjagAma tato mRtyuH pannagaM cAbravIdidam // 42 mRtyustvaM caiva heturhi jantorasya vinAzane / kAlenAhaM praNuditaH pannaga tvAmacUcudam / ubhayaM kAraNaM manye na kAraNamakAraNam // 56 vinAzaheturnAsya tvamahaM vA prANinaH zizoH // 43 dhimatyuM ca durAtmAnaM krUraM duHkhakaraM satAm / yathA vAyurjaladharAnvikarSati tatastataH / tvAM caivAhaM vadhiSyAmi pApaM pApasya kAraNam // 57 tadvajjaladavatsarpa kAlasyAhaM vazAnugaH // 44 mAttvikA rAjasAzcaiva tAmasA ye ca kecana / bhAvAH kAlAtmakAH sarve pravartante hi jantuSu // 45 vivazau kAlavazagAvAvAM taddiSTakAriNau / jaGgamAH sthAvarAzcaiva divi vA yadi vA bhuvi / nAvAM doSeNa gantavyau yadi samyakprapazyasi // 58 sarve kAlAtmakAH sarpa kAlAtmakamidaM jagat // 46 lubdhaka uvAca / pravRttayazca yA loke tathaiva ca nivRttayaH / yuvAmubhI kAlavazau yadi vai mRtyupannagau / tAsAM vikRtayo yAzca sarvaM kAlAtmakaM smRtam // 47 harSakrodhau kathaM syAtAmetadicchAmi veditum // 59 AdityazcandramA viSNurApo vAyuH zatakratuH / mRtyuruvaac| agniH khaM pRthivI mitra oSadhyo vasavastathA // 48 | yAH kAzcidiha ceSTAH syuH sarvAH kAlapracoditAH / saritaH sAgarAzcaiva bhAvAbhAvau ca pnng| / pUrvamevaitaduktaM hi mayA lubdhaka kAlataH // 60 - 2495 - mRtyuvAca / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 1. 61 ] mahAbhArate [ 13. 2.0 - tasmAdubhI kAlavazAvAvAM tddissttkaarinnau| svakarmapratyayAllokAMstrInviddhi manujarSabha // 74 nAvAM doSeNa gantavyau tvayA lubdhaka karhi cit // na tu tvayA kRtaM pArtha nApi duryodhanena vai / bhISma uvaac| kAlena tatkRtaM viddhi vihatA yena pArthivAH // 75 athopagamya kAlastu tasmindharmArthasaMzaye / vaizaMpAyana uvAca / abravItpannagaM mRtyuM lubdhamarjunakaM ca tam // 62 ityetadvacanaM zrutvA babhUva vigatajvaraH / kAla uvAca / yudhiSThiro mahAtejAH papracchedaM ca dharmavit // 76 naivAI nApyayaM mRtyu yaM lubdhaka pannagaH / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi kilbiSI jantumaraNe na vayaM hi pryojkaaH||63 prathamo'dhyAyaH // 1 // . akarodyadayaM karma tanno'rjunaka codakam / praNAzaheturnAnyo'sya vadhyate'yaM svakarmaNA // 64 yadanena kRtaM karma tenAyaM nidhanaM gataH / yudhiSThira uvAca / vinAzahetuH karmAsya sarve karmavazA vayam // 65 pitAmaha mahAprAjJa sarvazAstravizArada / karmadAyAdavAllokaH karmasaMbandhalakSaNaH / zrutaM me mahadAkhyAnamidaM matimatAM vara // 1 karmANi codayantIha yathAnyonyaM tathA vayam // 66 bhUyastu zrotumicchAmi dharmArthasahitaM nRp| yathA mRtpiNDataH kartA kurute yadyadicchati / kathyamAnaM tvayA kiMcittanme vyAkhyAtumarhasi // 2 evamAtmakRtaM karma mAnavaH pratipadyate // 67 kena mRtyurgRhasthena dharmamAzritya nirjitH| yathA chAyAtapau nityaM susaMbaddhau nirantaram / ityetatsarvamAcakSva tattvena mama pArthiva // 3 tathA karma ca kartA ca saMbaddhAvAtmakarmabhiH // 68 ... bhISma uvAca / evaM nAhaM na vai mRtyuna sarpo na tathA bhavAn / . atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / na ceyaM brAhmaNI vRddhA zizurevAtra kAraNam // 69 yathA mRtyurgRhasthena dharmamAzritya nirjitaH // 4 tasmiMstathA bruvANe tu brAhmaNI gautamI nRp| manoH prajApate rAjannikSvAkurabhavatsutaH / svakarmapratyayAllokAnmatvArjunakamabravIt // 70 tasya putrazataM jajJe nRpateH sUryavarcasaH // 5 naiva kAlo na bhujago na mRtyuriha kAraNam / dazamastasya putrastu dazAzvo nAma bhArata / svakarmabhirayaM bAlaH kAlena nidhanaM gataH // 71 mAhiSmatyAmabhUdrAjA dharmAtmA satyavikramaH // 6 mayA ca tatkRtaM karma yenAyaM me mRtaH sutH| dazAzvasya sutastvAsIdrAjA paramadhArmikaH / yAtu kAlastathA mRtyUmuzcArjunaka pannagam // 72 satye tapasi dAne ca yasya nityaM rataM manaH // 7 bhISma uvAca / madirAzva iti khyAtaH pRthivyAM pRthivIpatiH / tato yathAgataM jagmurmRtyuH kAlo'tha pannagaH / dhanurvede ca vede ca nirato yo'bhavatsadA // 8 abhUdviroSo'rjunako vizokA caiva gautamI // 73 / madirAzvasya putrastu dyutimAnnAma pArthivaH / / etacchrutvA zamaM gaccha mA bhUzcintAparo nRp| mahAbhAgo mahAtejA mahAsattvo mahAbalaH // 9 -2496 - Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 2. 10 ] anuzAsanaparva [ 13. 2. 39 putro dyutimatastvAsItsuvIro nAma pArthivaH / na hyalpaM duSkRtaM no'sti yenAmi zamAgataH / dharmAtmA kozavAMzcApi devarAja ivAparaH / / 10 bhavatAM vAtha vA mahyaM tattvenaitadvimRzyatAm // 25 suvIrasya tu putro'bhuutsrvsNgraamdurjyH|| etadrAjJo vacaH zrutvA viprAste bharatarSabha / durjayetyabhivikhyAtaH sarvazAstravizAradaH // 11 niyatA vAgyatAzcaiva pAvakaM zaraNaM yayuH // 26 durjayasyendravapuSaH putro'gnisadRzadyutiH / tAndarzayAmAsa tadA bhagavAnhavyavAhanaH / duryodhano nAma mahArAjAsIdrAjasattama / 12 svaM rUpaM dIptimatkRtvA zaradarkasamadyutiH / / 2. tasyendrasamavIryasya saMgrAmeSvanivartinaH / . tato mahAtmA tAnAha dahano brAhmaNarSabhAn / viSayazca prabhAvazca tulyamevAbhyavartata // 13 varayAmyAtmano'rthAya duryodhanasutAmiti // 28 ratnairdhanaizca pazubhiH sasyaizcApi pRthagvidhaiH / tataste kAlyamutthAya tasmai rAjJe nyavedayan / nagaraM viSayazcAsya pratipUrNa tadAbhavat // 14 brAhmaNA vismitAH sarve yaduktaM citrabhAnunA // 29 na tasya viSaye cAbhUtkRpaNo nApi durgataH / tataH sa rAjA tacchrutvA vacanaM brahmavAdinAm / vyAdhito vA kRzo vApi tasminnAbhUnnaraH kvacit / / avApya paramaM harSaM tatheti prAha buddhimAn // 30 sudakSiNo madhuravAganasUyurjitendriyaH / prAyAcata nRpaH zulkaM bhagavantaM vibhAvasum / dharmAtmA cAnRzaMsazca vikraanto'thaaviktthnH||16 nityaM sAMnidhyamiha te citrabhAno bhavediti / yajvA vadAnyo medhAvI brahmaNyaH satyasaMgaraH / | tamAha bhagavAnamirevamastviti pArthivam // 31 na cAvamantA dAtA ca vedavedAGgapAragaH // 17 tataH sAMnidhyamadyApi mAhiSmatyAM vibhAvasoH / taM narmadA devanadI puNyA zItajalA zivA / dRSTaM hi sahadevena dizo vijayatA tadA // 32 cakame puruSazreSThaM svena bhAvena bhArata // 18 tatastAM samalaMkRtya kanyAmahatavAsasam / tasya jajJe tadA nadyAM kanyA rAjIvalocanA / dadau duryodhano rAjA pAvakAya mahAtmane // 33 nAmnA sudarzanA rAjanrUpeNa ca sudarzanA // 19 pratijagrAha cAgnistAM rAjaputrI sudarzanAm / tAhApA na nArISu bhUtapUrvA yudhiSThira / vidhinA vedadRSTena vasordhArAmivAdhvare // 34 duryodhanasutA yAhagabhavadvaravarNinI // 20 tasyA rUpeNa zIlena kulena vapuSA shriyaa| tAmagrizcakame sAkSAdrAjakanyAM sudarzanAm / abhavatprItimAnagnirgabhaM tasyAM samAdadhe // 35 bhUtvA ca brAhmaNaH sAkSAdvarayAmAsa taM nRpam // 21 tasyAM samabhavatputro nAmnAneyaH sudarzanaH / daridrazvAsavarNazca mamAyamiti pArthivaH / zizurevAdhyagAtsarvaM sa ca brahma sanAtanam // 36 na ditsati sutAM tasmai tAM viprAya sudarzanAm // 22 athaughavAnnAma nRpo nRgasyAsIspitAmahaH / tato'sya vitate yajJe naSTo'bhUddhavyavAhanaH / tasyApyoghavatI kanyA putrazcaugharatho'bhavat // 37 tato duryodhano rAjA vAkyamAhavijastadA // 23 / tAmoghavAndadau tasmai svayamoghavatI sutAm / duSkRtaM mama kiM na syAdbhavatAM vA dvijrssbhaaH| | sudarzanAya viduSe bhAryArthe devarUpiNIm / / 38 yena nAzaM jagAmAgniH kRtaM kupuruSeSviva / / 24 / sa gRhasthAzramaratastayA saha sudarzanaH / ma,bhA, 17 - 2497 - Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 2. 39 ] mahAbhArate [13. 2. 68 kurukSetre'vasadrAjannoghavatyA samanvitaH // 39 nAnyamAtmapradAnAtsa tasyA vatre varaM dvijaH // 54 gRhasthazvAvajeSyAmi mRtyumityeva sa prbho|| sA tu rAjasutA smRtvA bhrturvcnmaaditH| pratijJAmakaroddhImAndIptatejA vizAM pate // 40 tatheti lajjamAnA sA tamuvAca dvijarSabham / / 55 tAmathaughavatIM rAjansa pAvakasuto'bravIt / tato rahaH sa viprarSiH sA caivopaviveza h| . atitheH pratikUlaM te na kartavyaM kathaMcana // 41 saMsmRtya bharturvacanaM gRhasthAzramakAGgiNaH // 56 yena yena ca tuSyeta nityameva tvayAtithiH / athemAnsamupAdAya sa pAvakirupAgamat / apyAtmanaH pradAnena na te kAryA vicAraNA // 42 mRtyunA raudrabhAvena nityaM bandhurivAnvitaH // 57 etadrutaM mama sadA hRdi saMparivartate / tatastvAzramamAgamba sa pAvakasutastadA / gRhasthAnAM hi suzroNi nAtithervidyate param // 43 tAmAjuhAvaughavalI kAsi yAteti cAsakRt // 58 pramANaM yadi vAmoru vacaste mama zobhane / tasmai prativacaH sA tu bharne na pradadau tadA / idaM vacanamavyamA hRdi tvaM dhArayeH sadA // 44 karAbhyAM tena vipreNa spRSTA bhartRvratA satI // 59 niSkrAnte mayi kalyANi tathA sNnihite'nghe| ucchiSTAsmIti manvAnA lajjitA bhartureva ca / nAtithiste'vamantavyaH pramANaM yadyahaM tava / / 45 tUSNIbhUtAbhavatsAdhvI na covAcAtha kiMcana // 60 tamabravIdoghavatI yatA mUrdhni kRtAJjaliH / atha tAM punarevedaM provAca sa sudarzanaH / na me tvadvacanAtkicidakartavyaM kathaMcana // 46 kka sA sAdhvI va sA yAtA garIyaH kimato mama // jigISamANaM tu gRhe tadA mRtyuH sudarzanam / pativratA satyazIlA nityaM caivArja ratA / pRSThato'nvagamadrAjarandhrAnveSI tadA sadA // 47 kathaM na pratyudetyadya smayamAMnA yathA purA // 62 idhmArdhaM tu gate tasminnagniputre sudarzane / uTajasthastu taM vipraH pratyuvAca sudarzanam / atithiAhmaNaH zrImAMstAmAhaughavatIM tadA // 48 atithiM viddhi saMprAptaM pAvake brAhmaNaM ca mAm // AtithyaM dattamicchAmi tvayAdya varavarNini / anayA chandyamAno'haM bhAryayA tava sattama / pramANaM yadi dharmaste gRhasthAzramasaMmataH // 49 taistairatithisatkArairAjave'syA dRDhaM manaH // 64 ityuktA tena vipreNa rAjaputrI yshsvinii| anena vidhinA seyaM mAmarcati zubhAnanA / vidhinA pratijagrAha vedoktena vizAM pate // 50 anurUpaM yadatrAdya tadbhavAnvaktumarhati // 65 AsanaM caiva pAdyaM ca tasmai dattvA dvijaatye| kUTamudgarahastastu mRtyustaM vai samanvayAt / provAcaughavatI vipraM kenArthaH kiM dadAmi te // 51 hInapratijJamatrainaM vadhiSyAmIti cintayan // 66 tAmabravIttato vipro rAjaputrI sudarzanAm / sudarzanastu manasA karmaNA cakSuSA giraa| tvayA mamArthaH kalyANi nirvizaGke tadAcara // 52 tyakteya'tyaktamanyuzca smayamAno'bravIdidam // 67 yadi pramANaM dharmaste gRhasthAzramasaMmataH / surataM te'stu viprAgya prItirhi paramA mama / pradAnenAtmano rAjJi kartumarhasi me priyam // 53 gRhasthasya hi dharmo'tryaH saMprAptAtithipUjanam // 68 tathA sNchndymaano'nyairiipsitairnRpknyyaa| / atithiH pUjito yasya gRhasthasya -tu gacchati / -2498 - Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 2. 69] anuzAsanaparva [ 13. 3. 1 nAnyastasmAtparo dharma iti prAhurmanISiNaH // 69 / yatra nAvRttimabhyeti zAzvatAMstAnsanAtanAn / / 84 prANA hi mama dArAzca yaccAnyadvidyate vasu / anena caiva dehena lokAMstvamabhipatsyase / atithibhyo mayA deyamiti me vratamAhitam / / 70 nirjitazca tvayA mRtyuraizvaryaM ca tavottamam // 85 niHsaMdigdhaM mayA vAkyametatte samudAhRtam / pazca bhUtAnyatikrAntaH svavIryAca manobhavaH / tenAhaM vipra satyena svayamAtmAnamAlabhe // 71 / gRhasthadharmeNAnena kAmakrodhau ca te jitau / / 86 pRthivI vAyurAkAzamApo jyotizca paJcamam / sneho rAgazca tandrI ca moho drohazca kevalaH / buddhirAtmA manaH kAlo dizazcaiva guNA daza // 72 tava zuzrUSayA rAjanarAjaputryA vinirjitAH // 87 nityamete hi pazyanti dezinAM dehsNshritaaH| bhISma uvAca / sukRtaM duSkRtaM cApi karma dharmabhRtAM vara / / 73 zuklAnAM tu sahasreNa vAjinAM rathamuttamam / yathaiSA nAnRtA vANI mayAdya smudaahRtaa| yuktaM pragRhya bhagavAnvyavasAyo jagAma tam // 88 tena satyena mAM devAH pAlayantu dahantu vA // 74 mRtyurAtmA ca lokAzca jitA bhUtAni paJca ca / tato nAdaH samabhavaddikSu sarvAsu bhArata / buddhiH kAlo mano vyoma kAmakrodhau tathaiva ca // asakRtsatyamityeva naitanmithyeti sarvazaH / / 75 tasmAdgRhAzramasthasya nAnyadaivatamasti vai / uTajAttu tatastasmAnnizcakrAma sa vai dvijaH / Rte'tithiM naravyAghra manasaitadvicAraya // 90 vapuSA khaM ca bhUmiM ca vyApya vaayurivodytH||76 atithiH pUjito yasya dhyAyate manasA zubham / khareNa vipraH zaikSaNa trIllokAnanunAdayan / na tatkratuzatenApi tulyamAhurmanISiNaH / / 91 uvAca cainaM dharmajJaM pUrvamAmatrya nAmataH // 77 pAtraM tvatithimAsAdya zIlADhyaM yo na pUjayet / dharmo'hamasmi bhadraM te jijJAsArthaM tavAnagha / sa dattvA sukRtaM tasya kSapayeta hyanarcitaH // 92 prAptaH satyaM ca te jJAtvA prItirme paramA tvayi // etatte kathitaM putra mayAkhyAnamanuttamam / vijitazca tvayA mRtyuryo'yaM tvAmanugacchati / yathA hi vijito mRtyurgRhasthena purAbhavat / / 93 dhrAnveSI tava sadA tvayA dhRtyA vazIkRtaH // 79 dhanyaM yazasyamAyuSyamidamAkhyAnamuttamam / na cAsti zaktistrailokye kasyacitpuruSottama / bubhUSatAbhimantavyaM sarvaduzcaritApaham // 94 pativratAmimAM sAdhvIM tavodvIkSitumapyuta // 80 / ya idaM kathayedvidvAnahanyahani bhArata / rakSitA tvadguNaireSA ptivrtgunnaistthaa| sudarzanasya caritaM puNyAlalokAnavApnuyAt / / 95 adhRSyA yadiyaM brUyAttathA tannAnyathA bhavet // 81 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi eSA hi tapasA svena saMyuktA brahmavAdinI / dvitIyo'dhyAyaH // 2 // pAvanAthaM ca lokasya saricchreSThA bhaviSyati // 82 ardhenaughavatI nAma tvAmadhenAnuyAsyati / yudhiSThira uvAca / zarIreNa mahAbhAgA yogo hyasyA vaze sthitH||83 brAhmaNyaM yadi duSprApaM tribhivarNenarAdhipa / anayA saha lokAMzca gantAsi tapasArjitAn / kathaM prAptaM mahArAja kSatriyeNa mahAtmanA // 1 -2499 - Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 3. 2] mahAbhArate [13. 4. 10 . vizvAmitreNa dharmAtmanbrAhmaNatvaM nararSabha / kimetaditi tattvena prabrUhi bharatarSabha / zrotumicchAmi tattvena tanme brUhi pitAmaha // 2 dehAntaramanAsAdya kathaM sa brAhmaNo'bhavat // 17 tena pamitavIryeNa vasiSThasya mahAtmanaH / etattattvena me rAjansarvamAkhyAtumarhasi / hataM putrazataM sadyastapasA prapitAmaha // 3 mataMgasya yathAtattvaM tathaivaitadbhavIhi me // 18 yAtudhAnAzca bahavo rAkSasAstigmatejasaH / sthAne mataMgo brAhmaNyaM nAlabhadbharatarSabha / manyunAviSTadehena saSTAH kAlAntakopamAH // 4 caNDAlayonau jAto hi kathaM brAhmaNyamApnuyAt // 19 mahAnkuzikavaMzazva brahmarSizatasaMkulaH / - iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi sthApito naraloke'sminvidvAnbrAhyaNasaMstutaH // 5 tRtIyo'dhyAyaH // 3 // RcIkasyAtmajazcaiva zunaHzepo mahAtapAH / vimokSito mahAsatrAtpazutAmabhyupAgataH // 6 bhISma uvAca / harizcandraRtau devAMstoSayitvAtmatejasA / zrUyatAM pArtha tattvena vizvAmitro yathA purA / putratAmanusaMprApto vizvAmitrasya dhImataH // 7 brAhmaNatvaM gatastAta brahmarSitvaM tathaiva ca // 1 nAbhivAdayate jyeSThaM devarAtaM narAdhipa / bharatasyAnvaye caivAjamIDho nAma pArthivaH / putrAH paJcazatAzcApi zaptAH zvapacatAM gatAH // 8 babhUva bharatazreSTha yajvA dharmabhRtAM varaH // 2 trizaGkabandhusaMtyakta ikSvAkuH prItipUrvakam / tasya putro mahAnAsIjahurnAma nreshvrH| avAkzirA divaM nIto dakSiNAmAzrito dizam // duhitRtvamanuprAptA gaGgA yasya mahAtmanaH // 3 vizvAmitrasya vipulA nadI rAjarSisevitA / tasyAtmajastulyaguNaH sindhudvIpo mahAyazAH / kauzikIti zivA puNyA brahmarSigaNasevitA // 10 sindhudvIpAcca rAjarSirbalAkAzvo mahAbalaH // 4 tapovinakarI caiva paJcacUDA susNmtaa| vallabhastasya tanayaH sAkSAddharma ivAparaH / rambhA nAmApsarAH zApAdyasya zailatvamAgatA // 11 kuzikastasya tanayaH sahasrAkSasamadyutiH // 5 tathaivAsya bhayAvaddhavA vasiSThaH salile purA / kuzikasyAtmajaH zrImAnagAdhirnAma janezvaraH / AtmAnaM majjayAmAsa vipAzaH punarutthitaH // 12 aputraH sa mahAbAhurvanavAsamudAvasat // 6 tadAprabhRti puNyA hi vipAzAbhUnmahAnadI / kanyA jajJe sutA tasya vane nivasataH sataH / vikhyAtA karmaNA tena vasiSThasya mahAtmanaH // 13 nAnA satyavatI nAma rUpeNApratimA bhuvi // 7 vAgbhizca bhagavAnyena devasenApragaH prabhuH / tAM vavre bhArgavaH zrImAMzyavanasyAtmajaH prabhuH / stutaH prItamanAzcAsIcchApAccainamamocayat // 14 / RcIka iti vikhyAto vipule tapasi sthitH||8 dhruvasyauttAnapAdasya brahmarSINAM tathaiva ca / sa tAM na pradadau tasmai RcIkAya mahAtmane / madhye jvalati yo nityamudIcImAzrito dizam // 15 / daridra iti matvA vai gAdhiH zatrunibarhaNaH // 9 tasyaitAni ca karmANi tathAnyAni ca kaurava / pratyAkhyAya punaryAntamabravIdrAjasattamaH / kSatriyasyetyato jAtamidaM kautUhalaM mama // 16 | zulkaM pradIyatAM mahyaM tato vetsyasi me sutAm // -2500 - Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 4. 11] anuzAsanaparva [13. 4. 38 RcIka uvAca / tataH sA tvaritaM gatvA tatsarva pratyavedayat / kiM prayacchAmi rAjendra tubhyaM zulkamahaM nRp|| mAtuzcikIrSitaM rAjannacIkastAmathAbravIt // 24 duhiturbrahmasaMsakto mAtrAbhUtte vicAraNA // 11 guNavantamapatyaM vai tvaM ca sA janayiSyathaH / gAdhiruvAca / jananyAstava kalyANi mA bhUdvai praNayo'nyathA // tava caiva guNazlAghI putra utpatsyate zubhe / candrarazmiprakAzAnAM hayAnAM vAtaraMhasAm / asmadvaMzakaraH zrImAMstava bhrAtA ca vaMzakRt // 26 ekata: zyAmakarNAnAM sahasraM dehi bhArgava // 12 RtusnAtA ca sAzvatthaM tvaM ca vRkSamudumbaram / bhISma uvAca / pariSvajethAH kalyANi tata iSTamavApsyathaH // 27 tataH sa bhRguzArdUlacyavanasyAtmajaH prabhuH / carudvayamidaM caiva matrapUtaM zucismite / abravIdvaruNaM devamAdityaM patimambhasAm // 13 tvaM ca sA copayuJjIthAM tataH putrAvavApsyathaH // 28 ekataH zyAmakarNAnAM yAnAM candravarcasAm / tataH satyavatI hRSTA mAtaraM pratyabhASata / sahasraM vAtavegAnAM bhikSe tvAM devasattama // 14 yahacIkena kathitaM taccAcakhyau carudvayam // 29 tatheti varuNo deva Adityo bhRgusattamam / tAmuvAca tato mAtA sutAM satyavatIM tadA / uvAca yatra te chandastatrotsthAsyanti vAjinaH // 15 putri mUrdhA prapannAyAH kuruSva vacanaM mama // 30 dhyAtamAtre RcIkena hayAnAM candravarcasAm / bharnA ya eSa dattaste carmatrapuraskRtaH / gaGgAjalAtsamuttasthau sahasraM vipulaujasAm // 16 etaM prayaccha mahyaM tvaM madIyaM tvaM gRhANa ca // 31 adUre kanyakubjasya gaGgAyAstIramuttamam / vyatyAsaM vRkSayozcApi karavAva zucismite / azvatIthaM tadadyApi mAnavAH paricakSate // 17 . yadi pramANaM vacanaM mama mAturanindite // 32 tattadA gAdhaye tAta sahasraM vAjinAM zubham / vyaktaM bhagavatA cAtra kRtamevaM bhaviSyati / RcIkaH pradadau prItaH zulkAthaM japatAM varaH // tato me tvaccarau bhAvaH pAdape ca sumadhyame / tataH sa vismito rAjA gAdhiH zApabhayena ca / kathaM viziSTo bhrAtA te bhavedityeva cintaya / / 33 dadau tAM samalaMkRtya kanyAM bhRgusutAya vai // 19 tathA ca kRtavatyau te mAtA satyavatI ca sA / japrAha pANiM vidhinA tasyA brahmarSisattamaH / atha garbhAvanuprApte ubhe te vai yudhiSThira // 34 sA ca taM patimAsAdya paraM harSamavApa ha // 20 dRSTvA garbhamanuprAptAM bhAyAM sa ca mahAnRSiH / sa tutoSa ca viprarSistasyA vRttena bhArata / navAca tAM satyavatI durmanA bhRgusattamaH // 35 chandayAmAsa caivainAM vareNa varavarNinIm // 21 / vyatyAsenopayuktaste carvyaktaM bhaviSyati / mAtre tatsarvamAcakhyau sA kanyA rAjasattamam / vyatyAsaH pAdape cApi suvyaktaM te kRtaH zubhe // 36 atha tAmanavInmAtA sutAM kiMcidavAGmukhIm / / 22 / mayA hi vizvaM yadbrahma tvaccarau saMnivezitam / / mamApi putri bhartA te prasAdaM kartumarhati / kSatravIyaM ca sakalaM carau tasyA nivezitam // 37 apatyasya pradAnena samarthaH sa mahAtapAH // 23 trilokavikhyAtaguNaM tvaM vipraM janayiSyasi / - 2501 - Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 4. 38] mahAbhArate [ 13. 5.4 sA ca kSatraM viziSTaM vai tata etatkRtaM mayA // 38 cakrako mArutantavyo vAtaghno'thAzvalAyanaH // 53 vyatyAsastu kRto yasmAttvayA mAtrA tathaiva c| / zyAmAyano'tha gAya'zca jAbAliH suzrutastathA / tasmAtsA brAhmaNazreSThaM mAtA te janayiSyati // 39 kArISiratha saMzrutyaH parapauravatantavaH // 54 kSatriyaM tUprakarmANaM tvaM bhadre janayiSyasi / mahAnRSizca kapilastatharSistArakAyanaH / na hi te tatkRtaM sAdhu mAtRsnehena bhAmini // 40 tathaiva copagahanastatharSizcArjunAyanaH // 55 . sA zrutvA zokasaMtaptA papAta vrvrnninii| mArgamitrirhiraNyAkSo jaGghArirbabhruvAhanaH / .. bhUmau satyavatI rAjazchinneva rucirA latA / / 41 / / sUtirvibhUtiH sUtazca suraGgazca tathaiva hi // 56 pratilabhya ca sA saMjJAM zirasA praNipatya c| ArAddhirnAmayazcaiva cAmpeyojjayanau tathA / uvAca bhAryA bhartAraM gAdheyI brAhmaNarSabham // 42 navatanturbakanakhaH zayonaratireva ca // 57 prasAdayantyAM bhAryAyAM mayi brahmavidAM vr| zayoruhazcArumatsyaH zirISI cAtha gArdabhiH / prasAdaM kuru viprarSe na me syAtkSatriyaH sutaH // 43 ujjayoniradApekSI nAradI ca mahAnRSiH / kAmaM mamograkarmA vai pautro bhavitumarhati / vizvAmitrAtmajAH sarve munayo brahmavAdinaH // 58 na tu me syAtsuto brahmanneSa me dIyatAM varaH // 44 tannaiSa kSatriyo rAjanvizvAmitro mahAtapAH / evamastviti hovAca svAM bhAyA~ sumhaatpaaH| RcIkenAhitaM brahma parametadyudhiSThira // 59 tataH sA janayAmAsa jamadagniM sutaM zubham // 45 etatte sarvamAkhyAtaM tattvena bharatarSabha / vizvAmitraM cAjanayadgArbhAryA yazasvinI / vizvAmitrasya vai janma somasUryAgmitejasaH // 60 RSeH prabhAvAdrAjendra brahmarSi brahmavAdinam // 46 / yatra yatra ca saMdeho bhUyaste rAjasattama / tato brAhmaNatAM yAto vizvAmitro mahAtapAH / / tatra tatra ca mAM brUhi cchettAsmi tava saMzayAn // kSatriyaH so'pyatha tathA brahmavaMzasya kArakaH // 47 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi tasya putrA mahAtmAno brahmavaMzavivardhanAH / caturtho'dhyAyaH // 4 // tapasvino brahmavido gotrakAra eva ca // 48 madhucchandazca bhagavAndevarAtazca vIryavAn / - yudhiSThira uvAca / akSINazca zakuntazca babhruH kAlapathastathA // 49 AnRzaMsyasya dharmasya guNAnbhaktajanasya ca / yAjJavalkyazca vikhyAtastathA sthUNo mahAvrataH / zrotumicchAmi kAsnyena tanme hi pitAmaha // 1 ulUko yamadUtazca tatharSiH saindhavAyanaH // 50 bhISma uvAca / karNajaGghazca bhagavAngAlavazca mahAnRSiH / viSaye kAzirAjasya prAmAnniSkramya lubdhakaH / RSirvajrastathAkhyAtaH zAlaGkAyana eva ca // 51 saviSaM kANDamAdAya mRgayAmAsa vai mRgam // 2 lAlATyo nAradazcaiva tathA kUrcamukhaH smRtaH / tatra cAmiSalubdhena lubdhakena mahAvane / vAdulirmusalazcaiva rakSogrIvastathaiva ca // 52 avidUre mRgaM dRSTvA bANaH pratisamAhitaH // 3 aniko naikabhRccaiva zilAyUpaH sitaH shuciH| tena durvAritAstreNa nimittacapaleSuNA / -2502 - Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 5. 4] anuzAsanaparva [13. 6.1 mahAnvanatarurviddho mRgaM tatra jighAMsatA // 4 sudIrghamabhiniHzvasya dIno vAkyamuvAca ha // 19 sa tIkSNaviSadigdhena zareNAtibalAtkRtaH / / anatikramaNIyAni daivatAni zacIpate / utsRjya phalapatrANi pAdapaH zoSamAgataH // 5 yatrAbhavastatra bhavastannibodha surAdhipa / 20 tasminvRkSe tathAbhUte koTareSu ciroSitaH / asminnahaM drume jAtaH sAdhubhizca guNairyutaH / na jahAti zuko vAsaM tasya bhaktyA vanaspateH // bAlabhAve ca saMguptaH zatrubhizca na dharSitaH // 21 niSpracAro nirAhAro glAnaH zithilavAgapi / / kimanukrozavaiphalyamutpAdayasi me'nagha / kRtajJaH saha vRkSeNa dharmAtmA sa vyazuSyata // 7 AnRzaMsye'nuraktasya bhaktasyAnugatasya ca // 22 vamudAraM mahAsattvamatimAnuSaceSTitam / anukrozo hi sAdhUnAM sumahaddharmalakSaNam / samaduHkhasukhaM jJAtvA vismitaH pAkazAsanaH // 8 anukrozazca sAdhUnAM sadA prItiM prayacchati // 23 tatazcintAmupagataH zakraH kathamayaM dvijH| tvameva daivataiH sarvaiH pRcchayase dharmasaMzayAn / tiryagyonAvasaMbhAvyamAnRzaMsyaM samAsthitaH // 9 atastvaM deva devAnAmAdhipatye pratiSThitaH // 24 atha vA nAtra citraM hItyabhavadvAsavasya tu| nArhasi tvaM sahasrAkSa tyAjayitveha bhaktitaH / prANinAmiha sarveSAM sarva. sarvatra dRzyate // 10 samarthamupajIvyemaM tyajeyaM kathamadya vai // 25 tato brAhmaNaveSeNa mAnuSaM rUpamAsthitaH / tasya vAkyena saumyena harSitaH pAkazAsanaH / avatIrya mahIM zakrastaM pakSiNamuvAca ha // 11 zukaM provAca dharmajJamAnRzaMsyena toSitaH // 26 zuka bhoH pakSiNAM zreSTha dAkSeyI suprajAstvayA / varaM vRNISveti tadA sa ca vavre varaM zukaH / pRcche tvA zuSkametaM vai kasmAnna tyajasi drumam // AnRzaMsyaparo nityaM tasya vRkSasya saMbhavam / / 27 atha pRSThaH zukaH prAha mULa samabhivAdya tam / viditvA ca dRDhAM zakrastAM zuke zIlasaMpadam / khAgataM devarAjAya vijJAtastapasA mayA // 13 prItaH kSipramatho vRkSamamRtenAvasiktavAn // 28 tato dazazatAkSeNa sAdhu sAdhviti bhASitam / tataH phalAni patrANi zAkhAzcApi manoramAH / aho vijJAnamityevaM tapasA pUjitastataH // 14 zukasya dRDhabhaktitvAcchrImattvaM cApa sa drumaH // 29 tamevaM zubhakarmANaM zukaM paramadhArmikam / zukasya karmaNA tena AnRzaMsyakRtena ha / vijAnannapi tAM prAptiM papraccha balasUdanaH // 15 AyuSo'nte mahArAja prApa zakrasalokatAm // 30 niSpatramaphalaM zuSkamazaraNyaM patatriNAm / evameva manuSyendra bhaktimantaM samAzritaH / kimartha sevase vRkSaM yadA mahadidaM vanam // 16 sarvArthasiddhiM labhate zukaM prApya yathA drumaH / / 31 anye'pi bahavo vRkSAH patrasaMchannakoTarAH / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi zubhAH paryAptasaMcArA vidyante'sminmahAvane // 17 paJcamo'dhyAyaH // 5 // gatAyuSamasAmarthya kSINasAraM hatazriyam / vimRzya prajJayA dhIra jahImaM hyasthiraM drumam // 18 yudhiSThira uvAca / tadupazrutya dharmAtmA zukaH zakreNa bhASitam / / pitAmaha mahAprAjJa sarvazAstravizArada / -2503 - Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 6. 1] mahAbhArate [ 13. 6. 30 deve puruSakAre ca kiMsvicchreSThataraM bhavet // 1 zaucena labhate vipraH kSatriyo vikrameNa ca / bhISma uvAca / vaizyaH puruSakAreNa zUdraH zuzrUSayA zriyam // 16 atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / nAdAtAraM bhajantyarthA na kIvaM nApi niSkriyam / vasiSThasya ca saMvAdaM brahmaNazca yudhiSThira // 2 nAkarmazIlaM nAzUraM tathA naivAtapasvinam // 17 daivamAnuSayoH kiMsvitkarmaNoH zreSThamityuta / gena lokAcayaH sRSTA daityAH sarvAzca devatAH / purA vasiSTho bhagavAnpitAmahamapRcchata // 3 ma eSa bhagavAnviSNuH samudre tapyate tapaH // 18 tataH padmodbhavo rAjandevadevaH pitAmahaH / khaM cetkarmaphalaM na syAtsarvamevAphalaM bhavet / svAca madhuraM vAkyamarthavaDhetubhUSitam // 4 loko daivaM samAlambya udAsIno bhavenna ta // 19 nAbIjaM jAyate kiMcinna vIjena vinA phalam / akRtvA mAnuSaM karma yo daivamanuvartate / vIjAdIjaM prabhavati bIjAdeva phalaM smRtam // 5 vRthA zrAmyati saMprApya pati kIbamivAGgAnA // 20 yAzaM vapate bIjaM kSetramAsAdya karSakaH / na tathA mAnuSe loke bhayamasti zubhAzubhe / sukRte duSkRte vApi tAdRzaM labhate phalam // 6 yathA tridazaloke hi bhayamalpena jAyate // 21 yathA bIjaM vinA kSetramuptaM bhavati niSphalam / kRtaH puruSakArastu daivamevAnuvartate / tathA puruSakAreNa vinA daivaM na sidhyati // . na daivamakRte kiMcitkasyacidAtumarhati // 22 kSetraM puruSakArastu daivaM bIjamudAhRtam / yadA sthAnAnyanityAni dRzyante devateSvapi / kSetrabIjasamAyogAttataH satyaM samRdhyate // 8 / kathaM karma vinA daivaM sthAsyate sthApayiSyati // 23 karmaNaH phalanivRttiM svayamabhAti kaarkH| . na devatAni loke'sminyApAraM yAnti kasyacit / pratyakSaM dRzyate loke kRtasyApyakRtasya ca // 9 vyAsaGgaM janayantyupramAtmAbhibhavazaGkayA // 24 . zubhena karmaNA saukhyaM duHkhaM pApena karmaNA / RSINAM devatAnAM ca sadA bhavati vigrahaH / kRtaM sarvatra labhate nAtaM bhujyate kacit // 1. kasya vAcA hyadaivaM syAdyato daivaM pravartate // 25 kRtI sarvatra labhate pratiSThAM bhAgyavikSataH / kathaM cAsya samutpattiryathA daivaM pravartate / bhakRtI labhate bhraSTaH kSate kSArAvasecanam // 11 . evaM tridazaloke'pi prApyante bahavazchalAH // 26 tapasA rUpasaubhAgyaM ratnAni vividhAni ca / Atmaiva hyAtmano bandhurAtmaiva ripurAtmanaH / . prApyate karmaNA sarva na daivAdakRtAtmanA // 12 Atmaiva cAtmanaH sAkSI kRtasyApyakRtasya ca // 27 tathA svargazca bhogaca niSThA yA ca mniissitaa| kRtaM ca vikRtaM kiMcitkRte karmaNi sidhyati / sarva puruSakAreNa kRtenehopapadyate // 13 sukRte duSkRtaM karma na yathArthaM prapadyate // 28 jyotIMSi tridazA nAgA ykssaashcndraarkmaarutaaH|| devAnAM zaraNaM puNyaM sarva puNyairavApyate / sarve puruSakAreNa mAnuSyAdevatAM gatAH // 14 puNyazIlaM naraM prApya kiM devaM prakariSyati // 29 artho vA mitravargo vA aizvarya vA kulAnvitam / purA yayAtirvibhraSTacyAvitaH patitaH kSitau / zrIzcApi durlabhA bhoktuM tthaivaakRtkrmmiH|| 15 punarAropitaH svarga dauhitraiH puNyakarmabhiH // 30 -2504 - Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. 6. 31] anuzAsanaparva 13. 7.6 purUravAzca rAjarSirdvijairabhihitaH purA / sunihitamapi cArthaM daivatai rakSyamANaM aila ityabhivikhyAtaH svarga prApto mahIpatiH // 31 ___ vyayaguNamapi sAdhuM karmaNA saMzrayante // 45 azvamedhAdibhiryajJaiH satkRtaH kosalAdhipaH / bhavati manujalokAddevaloko viziSTo maharSizApAtsaudAsaH puruSAdatvamAgataH // 32 ___ bahutarasusamRddhyA mAnuSANAM gRhANi / azvatthAmA ca rAmazca muniputrau dhanurdharau / pitRvanabhavanAbhaM dRzyate cAmarANAM na gacchataH svargalokaM sukRteneha karmaNA // 33 na ca phalati vikarmA jIvalokena daivam // vasuryajJazatairiSTvA dvitIya iva vAsavaH / vyapanayati vimArga nAsti daive prabhutvaM mithyAbhidhAnenaikena rasAtalatalaM gataH // 34 ___ gurumiva kRtamayyaM karma saMyAti daivam / balivairocanirbaddho dharmapAzena daivataiH / anupahatamadInaM kAmakAreNa daivaM viSNoH puruSakAreNa pAtAlazayanaH kRtaH // 35 ___ nayati puruSakkAraH saMcitastatra tatra // 47 zakrasyodasya caraNaM prasthito janamejayaH / etatte sarvamAkhyAtaM mayA vai munisattama / dvijastrINAM vadhaM kRtvA kiM daivena na vAritaH // 36 phalaM puruSakArasya sadA saMdRzya tattvataH // 48 ajJAnAdrAhmaNaM hatvA spRSTo bAlavadhena c| abhyutthAnena devasya samArabdhena karmaNA / vaizaMpAyanaviprarSiH kiM daivena nivAritaH // 37 vidhinA karmaNA caiva svargamArgamavApnuyAt // 49 gopradAnena mithyA ca brAhmaNebhyo mhaamkhe| iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi -purA nagazca rAjarSiH kRkalAsatvamAgataH / / 38 ssssttho'dhyaayH|| 6 // dhundhumArazca rAjarSiH satreSveva jarAM gataH / prItidAyaM parityajya suSvApa sa giripraje // 39 yudhiSThira uvAca / pANDavAnAM hRtaM rAjyaM dhArtarASTramahAbalaiH / karmaNAM me samastAnAM zubhAnAM bharatarSabha / punaH 'pratyAhRtaM caiva na daivAdbhujasaMzrayAt // 40 phalAni mahatAM zreSTha prabrUhi paripRcchataH // 1 taponiyamasaMyuktA munayaH saMzitavratAH / bhISma uvAca / kiM te daivabalAcchApamutsRjante na karmaNA // 41 rahasyaM yadRSINAM tu tacchRNuSva yudhiSThira / pApamutsRjate loke sarva prApya sudurlabham / yA gatiH prApyate yena pretyabhAve cirepsitA // 2 lobhamohasamApannaM na daivaM trAyate naram // 42 yena yena zarIreNa yadyatkarma karoti yH| yathAgniH pavanodbhUtaH sUkSmo'pi bhavate mahAn / tena tena zarIreNa tattatphalamupAznute // 3 tathA karmasamAyuktaM daivaM sAdhu vivardhate / / 43 yasyAM yasyAmavasthAyAM yatkaroti zubhAzubham / yathA tailakSayAddIpaH pramlAnimupagacchati / tasyAM tasyAmavasthAvAM bhuGkte janmani janmani // 4 tathA karmakSayAdevaM pramlAnimupagacchati // 44 na nazyati kRtaM karma sadA paJcendriyairiha / vipulamapi dhanaughaM prApya bhogAntriyo vA te hyasya sAkSiNo nityaM SaSTha AtmA tathaiva ca // 5 puruSa iha na zaktaH karmahIno'pi bhoktum / / cakSurdadyAnmano dadyAdvAcaM dadyAcca sUnRtAm / .bhA. 14 - 2505 - Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 7. 6] mahAbhArate [ 13. 8.2 anuvrajedupAsIta sa yajJaH paJcadakSiNaH // 6 yo'sau prANAntiko rogastAM tRSNAM tyajataH sukhm|| yo dadyAdaparikliSTamannamadhvani vartate / yathA dhenusahasreSu vatso vindati mAtaram / zrAntAyAdRSTapUrvAya tasya puNyaphalaM mahat // 7 evaM pUrvakRtaM karma kartAramanugacchati // 22 . sthaNDile zayamAnAnAM gRhANi zayanAni ca / acodyamAnAni yathA puSpANi ca phalAni c| cIravalkalasaMvIte vAsAMsyAbharaNAni ca // 8 svakAlaM nAtivartante tathA karma purAkRtam // 23 vAhanAsanayAnAni yogAtmani tpodhne| jIryanti jIryataH kezA dantA jIryanti jIryataH / agnInupazayAnasya rAjapauruSamucyate // 9 cakSuHzrotre ca jIryete tRSNaikA tu na jIryate // 24 rasAnAM pratisaMhAre saubhAgyamanugacchati / yena prINAti pitaraM tena prItaH prajApatiH / bhAmiSapratisaMhAre pazUnputrAMzca vindati // 10 prINAti mAtaraM yena pRthivI tena puujitaa| avAkzirAstu yo lambedudavAsaM ca yo vaset / yena prINAtyupAdhyAyaM tena syAdbrahma pUjitam // 25 satataM caikazAyI yaH sa labhetepsitAM gatim // 11 / sarve tasyAdratA dharmA yasyaite traya aahtaaH| pAdyamAsanamevAtha dIpamannaM pratizrayam / anAdRtAstu yasyaite sarvAstasyAphalAH kriyAH // 26 dadyAdatithipUjArthaM sa yajJaH paJcadakSiNaH // 12 vaizaMpAyana uvAca / vIrAsanaM vIrazayyAM vIrasthAnamupAsataH / bhISmasya tadvacaH zrutvA vismitAH kurupuMgavAH / akSayAstasya vai lokAH sarvakAmagamAstathA // 13 AsanprahRSTamanasaH prItimanto'bhavaMstadA // 27 dhanaM labheta dAnena maunenAjJAM vizAM pate / yanmazre bhavati vRthA prayujyamAne upabhogAMzca tapasA brahmacaryeNa jIvitam // 14 ___ yatsome bhavati vRthAbhiSayamANe / rUpamaizvaryamArogyamahiMsAphalamabhute / yaJcAgnau bhavati vRthAbhihUyamAne phalamUlAzinAM rAjyaM svargaH parNAzinAM tathA // 15 _____ tatsarvaM bhavati vRthAbhidhIyamAne // 28 prAyopavezanAdrAjyaM sarvatra sukhamucyate / ityetadRSiNA proktamuktavAnasmi yadvibho / svarga satyena labhate dIkSayA kulamuttamam // 16 zubhAzubhaphalaprAptau kimataH zrotumicchasi // 29 gavAnyaH zAkadIkSAyAM svargagAmI tRNAzanaH / striyastriSavaNaM snAtvA vAyuM pItvA kratuM labhet // iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi salilAzI bhavedyazca sadAgniH saMskRto dvijaH / saptamo'dhyAyaH // 7 // mahaM sAdhayato rAjyaM nAkapRSThamanAzake // 18 upavAsaM ca dIkSAM ca abhiSekaM ca pArthiva / yudhiSThira uvAca / kRtvA dvAdazavarSANi vIrasthAnAdviziSyate // 19 ke pUjyAH ke namaskAryAH kAnnamasyasi bhArata / adhItya sarvavedAnvai sadyo duHkhaatprmucyte| etanme sarvamAcakSva yeSAM spRhayase nRpa // 1 mAnasaM hi carandharma svargalokamavApnuyAt // 20 / uttamApadgatasyApi yatra te vartate manaH / yA dustyajA durmatibhiryA na jIryati jiirytH| manuSyaloke sarvasminyadamutreha cApyuta // 2 -2506 - Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 8. 3] anuzAsanaparva [ 18.9.1 bhISma uvAca / yanme kRtaM brAhmaNeSu tenAdya na tapAmyaham // 16 spRhayAmi dvijAtInAM yeSAM brahma paraM dhanam / brahmaNya iti mAmAhustayA vAcAsmi toSitaH / yeSAM svapratyayaH svargastapaHsvAdhyAyasAdhanaH // 3 etadeva pavitrebhyaH sarvebhyaH paramaM smRtam / / 17 yeSAM vRddhAzca bAlAzca pitRpaitAmahIM dhuram / / pazyAmi lokAnamalAnchucInbrAhmaNayAyinaH / udvahanti na sIdanti teSAM vai spRhyAmyaham // 4 teSu me tAta gantavyamahAya ca cirAya ca // 18 vidyAsvabhivinItAnAM dAntAnAM mRdubhASiNAm / yathA patyAzrayo dharmaH strINAM loke yudhiSThira / zrutavRttopapannAnAM sadAkSaravidAM satAm // 5 sa devaH sA gatirnAnyA kSatriyasya tathA dvijAH // saMsatsu vadatAM yeSAM haMsAnAmiva saMghazaH / kSatriyaH zatavarSI ca dazavarSI ca brAhmaNaH / maGgalyarUpA rucirA divyajImUtaniHsvanAH // 6 pitAputrau ca vijJeyau tayohiM brAhmaNaH pitA // 20 samyaguccAritA vAcaH zrUyante hi yudhiSThira / / nArI tu patyabhAve vai devaraM kurute patim / zuzrUSamANe nRpatau pretya ceha sukhAvahAH // 7 pRthivI brAhmaNAlAbhe kSatriyaM kurute patim // 21 ye cApi teSAM zrotAraH sadA sadasi saMmatAH / putravaJca tato rakSyA upAsyA guruvaJca te / vijJAnaguNasaMpannAsteSAM ca spRhayAmyaham / / 8 agnivaccopacaryA vai brAhmaNAH kurusattama / 22 susaMskRtAni prayatAH zucIni guNavanti c|| RjUnsataH satyazIlAnsarvabhUtahite ratAn / dadatyannAni tRptyarthaM brAhmaNebhyo yudhisstthir| AzIviSAniva kruddhAndvijAnupacaretsadA // 23 ye cApi satataM rAjasteSAM ca spRhayAmyaham // 9 tejasastapasazcaiva nityaM bibhyeAdhiSThira / zakyaM hyevAhave yoddhaM na dAtumanasUyitam / ubhe caite parityAjye tejazcaiva tapastathA // 24 zUrA vIrAzca zatazaH santi loke yudhiSThira / vyavasAyastayoH zIghramubhayoreva vidyate / teSAM saMkhyAyamAnAnAM dAnazUro viziSyate // 10 hanyuH kruddhA mahArAja brAhmaNA ye tapasvinaH // 25 dhanyaH syAM yadyahaM bhUyaH saumya brAhmaNako'pi vaa| bhUyaH syAdubhayaM dattaM brAhmaNAdyadakopanAt / kule jAto dharmagatistapovidyAparAyaNaH // 11 / kuryAdubhayataHzeSaM dattazeSaM na zeSayet // 26 na me tvattaH priyataro loke'sminpaannddunndn|| daNDapANiryathA goSu pAlo nityaM sthiro bhavet / tvattazca me priyatarA brAhmaNA bharatarSabha // 12 brAhmaNAnbrahma ca tathA kSatriyaH paripAlayet // 27 yathA mama priyatarAstvatto viprAH kuruudvh| piteva putrAnrakSethA brAhmaNAnbrahmatejasaH / tena satyena gaccheyaM lokAnyatra sa zaMtanuH // 13 / gRhe caiSAmavekSethAH kaccidastIha jIvanam // 28 na me pitA priyataro brAhmaNebhyastathAbhavat / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi na me pituH pitA vApi ye cAnye'pi suhRjjanAH // assttmo'dhyaayH||8|| na hi me vRjinaM kiMcidvidyate brAhmaNeSviha / aNu vA yadi vA sthUlaM viditaM sAdhukarmabhiH // 15 yudhiSThira uvAca / / karmaNA manasA vApi vAcA vApi paraMtapa / | brAhmaNAnAM tu yo loke pratizrutya pitAmaha / -2507 - Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 9. 1] mahAbhArate [13. 10. 3 na prayacchanti mohAtte ke bhavanti mahAmate // 1 pratizrutya bhaveddeyaM nAzA kAryA hi brAhmaNaiH // 15 etanme tattvato hi dharma dharmabhRtAM vr| . brAhmaNo hyAzayA pUrva kRtayA pRthivIpate / pratizrutya durAtmAno na prayacchanti ye narAH // 2 susamiddho yathA dIptaH pAvakastadvidhaH smRtaH // 16 bhISma uvAca / yaM nirIkSeta saMkruddha AzayA puurvjaatyaa| yo na dadyAtpratizrutya svalpaM vA yadi vA bahu / / pradaheta hi taM rAjankakSamakSayyabhugyathA // 10 AzAstasya hatAH sarvAH klIbasyeva prajAphalam // 3 sa eva hi yadA tuSTo vacasA pratinandati / yAM rAtriM jAyate pApo yAM ca rAtriM vinshyti| bhavatyagadasaMkAzo viSaye tasya bhArata / / 18 etasminnantare yadyatsukRtaM tasya bhArata / putrAnpautrAnpazRMzcaiva vaandhvaanscivaaNstthaa| yacca tasya hutaM kiMcitsarvaM tasyopahanyate // 4 puraM janapadaM caiva zAntiriSTeva puSyati // 19 atraitadvacanaM prAhurdharmazAstravido janAH / etaddhi paramaM tejo brAhmaNasyeha dRshyte| .. nizamya bharatazreSTha buddhyA paramayuktayA // 5 sahasrakiraNasyeva saviturdharaNItale // 20 api codAharantImaM dharmazAstravido janAH / tasmAddAtavyameveha pratizrutya yudhiSThira / azvAnAM zyAmakarNAnAM sahasreNa sa mucyate // 6 yadIcchecchobhanAM jAti prAptuM bharatasattama // 21 atraivodAharantImamitihAsaM purAtanam / brAjhaNasya hi dattena dhruvaM svargo hyanuttamaH / sRgAlasya ca saMvAdaM vAnarasya ca bhArata // 7 zakyaM prAptuM vizeSeNa dAnaM hi mahatI kriyA // 22 tau sakhAyau purA hyAstAM mAnuSatve paraMtapa / ito dattena jIvanti devatAH pitarastathA / anyAM yoni samApannau sArgAlI vAnarI tathA // 8 tasmAddAnAni deyAni brAhmaNebhyo vijAnatA // 23 tataH parAsUnkhAdantaM sRgAlaM vAnaro'bravIt / mahaddhi bharatazreSTha braahmnnstiirthmucyte| zmazAnamadhye saMprekSya pUrvajAtimanusmaran / / 9 / / velAyAM na tu kasyAMcidgacchedvipro hyapUjitaH // 24 kiM tvayA pApakaM karma kRtaM pUrvaM sudAruNam / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi yastvaM zmazAne mRtakAnpUtikAnatsi kutsitAn // nvmo'dhyaayH||9|| evamuktaH pratyuvAca sRgAlo vAnaraM tadA / brAhmaNasya pratizrutya na mayA tadupAkRtam // 11 yudhiSThira uvAca / tatkRte pApikAM yonimApanno'smi plavaMgama / mitrasauhRdabhAvena upadezaM karoti yaH / tasmAdevaMvidhaM bhakSyaM bhakSayAmi bubhukSitaH // 12 jAtyAvarasya rAjarSe doSastasya bhavenna vA // 1 ityetadbhavato rAjanbrAhmaNasya mayA zrutam / etadicchAmi tattvena vyAkhyAtuM vai pitAmaha / kathAM kathayataH puNyAM dharmajJasya purAtanIm // 13 sUkSmA gatirhi dharmasya yatra muhyanti mAnavAH // 2 zrutaM cApi mayA bhUyaH kRSNasyApi vizAM pate / bhISma uvAca / kathAM kathayataH pUrvaM brAhmaNaM prati pANDava // 14 / atra te vartayiSyAmi zRNu rAjanyathAgamam / evameva ca mAM nityaM brAhmaNAH saMdizanti vai| | RSINAM vadatAM pUrvaM zrutamAsIdyathA mayA // 3 -2508 - Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 10. 4 ] anuzAsanaparva [13. 10. 30 upadezo na kartavyo jAtihInasya kasyacit / | vijJAtamevaM bhavatu kariSye priyamAtmanaH // 16 upadeze mahAndoSa upAdhyAyasya bhASyate / / 4 gatvAzramapadAdUramuTajaM kRtavAMstu saH / nidarzanamidaM rAjazRNu me bharatarSabha / tatra vediM ca bhUmiM ca devatAyatanAni ca / duruktavacane rAjanyathA pUrva yudhiSThira / nivezya bharatazreSTha niyamastho'bhavatsukham // 17 brahmAzramapade vRttaM pArzve himavataH zubhe // 5 abhiSekAMzca niyamAndevatAyataneSu ca / tatrAzramapadaM puNyaM nAnAvRkSagaNAyutam / baliM ca kRtvA hutvA ca devatAM cApyapUjayat // 18 bahugulmalatAkINaM mRgadvijaniSevitam // 6 saMkalpaniyamopetaH phalAhAro jitendriyaH / siddhacAraNasaMghuSTaM ramyaM puSpitakAnanam / nityaM saMnihitAbhizca oSadhIbhiH phalaistathA // 19 vratibhirbahubhiH kIrNaM tApasairupazobhitam // 7 atithInpUjayAmAsa yathAvatsamupAgatAn / brAhmaNaizca mahAbhAgaiH sUryajvalanasaMnibhaiH / evaM hi sumahAnkAlo vyatyakrAmatsa tasya vai // 20 niyamavratasaMpannaiH samAkINaM tapasvibhiH / athAsya munirAgacchatsaMgatyA vai tamAzramam / dIkSitairbharatazreSTha yatAhAraiH kRtAtmabhiH // 8 saMpUjya svAgatenarSi vidhivatparyatoSayat // 21 vedAdhyayanaghoSaizca nAditaM bharatarSabha / anukUlAH kathAH kRtvA yathAvatparyapRcchata / vAlakhilyaizca bahubhiryatibhizca niSevitam // 9 RSiH paramatejasvI dharmAtmA saMyatendriyaH // 22 taMtra kazcitsamutsAhaM kRtvA zUdro dayAnvitaH / evaM sa bahuzastasya zUdrasya bharatarSabha / Agato hyAzramapadaM pUjitazca tapasvibhiH // 10 so'gacchadAzramamRSiH zUdraM draSTuM nararSabha // 23 sAMstu dRSTvA munigaNAndevakalpAnmahaujasaH / / atha taM tApasaM zUdraH so'bravIdbharatarSabha / vahato vividhA dIkSAH saMprahRSyata bhArata // 11 pitRkArya kariSyAmi tatra me'nugrahaM kuru // 24 athAsya buddhirabhavattapasye bharatarSabha / bADhamityeva taM vipra uvAca bharatarSabha / tato'bravItkulapati pAdau saMgRhya bhArata // 12 zucirbhUtvA sa zUdrastu tasyarSeH pAdyamAnayat / / 25 bhavatprasAdAdicchAmi dharmaM cartuM dvijarSabha / atha dAMzca vanyAzca oSadhIbharatarSabha / tanmAM tvaM bhagavanvaktuM pravrAjayitumarhasi // 13 pavitramAsanaM caiva bRsI ca samupAnayat // 26 varNAvaro'haM bhagavazadro jAtyAsmi sattama / atha dakSiNamAvRtya bRsI paramazIrSikAm / zuzrUSAM kartumicchAmi prapannAya prasIda me // 14 kRtAmanyAyato dRSTvA tatastamRSirabravIt // 27 kulapatiruvAca / kuruSvaitAM pUrvazIrSA bhava codaGmukhaH zuciH / na zakyamiha zUdreNa liGgamAzritya vartitum / sa ca tatkRtavAzUdraH sarvaM yadRSirabravIt // 28 AsyatAM yadi te buddhiH zuzrUSAnirato bhava // 15 yathopadiSTaM medhAvI darbhAdIstAnyathAtatham / bhISma uvAca / havyakavyavidhiM kRtsnamuktaM tena tapasvinA // 29 evamuktastu muninA sa zUdro'cintayannRpa / / RSiNA pitRkArye ca sa ca dharmapathe sthitH| kathamatra mayA kAryaM zraddhA dharme parA ca me| pitRkArye kRte cApi visRSTaH sa jagAma ha // 30 - 2509 - Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 10. 31] mahAbhArate [13. 10. 54 . atha dIrghasya kAlasya sa tapyazUdratApasaH / mISma uvAca / vane paJcatvamagamatsukRtena ca tena vai / bADhamityeva taM rAjA pratyuvAca yudhiSThira / ajAyata mahArAja rAjavaMze mahAdyutiH // 31 yadi jJAsyAmi vakSyAmi ajAnanna tu saMvade // 4 // tathaiva sa RSistAta kAladharmamavApya h| purohita uvAca / purohitakule vipra AjAto bharatarSabha / / 32 puNyAhavAcane nityaM dharmakRtyeSu cAsakRt / evaM tau tatra saMbhUtAvubhau zUdramunI tadA / krameNa vardhitau cApi vidyAsu kuzalAvubhau // 33 zAntihomeSu ca sadA kiM tvaM hasasi vIkSya mAm // atharvavede vede ca babhUvarSiH sunizcitaH / savrIDaM vai bhavati hi mano me hasatA tvayA / kAmayA zApito rAjannAnyathA vaktumarhasi // 45 kalpaprayoge cotpanne jyotiSe ca paraM gtH| bhAvyaM hi kAraNenAtra na te hAsyamakAraNam / sakhye cApi parA prItistayozcApi vyavardhata // 34 kautUhalaM me subhRzaM tattvena kathayasva me // 46 pitaryuparate cApi kRtazaucaH sa bhArata / abhiSiktaH prakRtibhI rAjaputraH sa pArthiva / rAjovAca / abhiSiktena sa RSirabhiSiktaH purohitaH // 35 evamukte tvayA vipra yadavAcyaM bhavedapi / sa taM purodhAya sukhamavasadbharatarSabha / avazyameva vaktavyaM zRNuSvaikamanA dvija // 47 rAjyaM zazAsa dharmeNa prajAzca paripAlayan // 36 pUrvadehe yathA vRttaM tannibodha dvijottama / . puNyAhavAcane nityaM dharmakAryeSu cAsakRt / jAtiM smarAmyahaM brahmannavadhAnena me zRNu // 48 utsmayanprAhasaJcApi dRSTvA rAjA purohitam / zUdro'hamabhavaM pUrva tApaso bhRzasaMyutaH / evaM sa bahuzo rAjanpurodhasamupAhasat / / 37 RSirupratapAstvaM ca tadAbhUrdvijasattama // 49 lakSayitvA purodhAstu bahuzastaM narAdhipam / prIyatA hi tadA brahmanmamAnugrahabuddhinA / utsmayantaM ca satataM dRSTvAsau manyumAnabhUt // 38 pitRkArye tvayA pUrvamupadezaH kRto'nagha / atha zUnye purodhAstu saha rAjJA smaargtH| bRsyAM darbheSu havye ca kavye ca munisattama / / 5. kathAbhiranukUlAbhI rAjAnamabhirAmayat // 39 etena karmadoSeNa purodhAstvamajAyathAH / tato'bravInnarendraM sa purodhA bharatarSabha / ahaM rAjA ca viprendra pazya kAlasya paryayam / varamicchAmyahaM tvekaM tvayA dattaM mahAdyute // 40 / matkRte yupadezena tvayA prAptamidaM phalam // 51 rAjovAca / etasmAtkAraNAdbrahmanprahase tvAM dvijottama / varANAM te zataM dadyAM kimutaikaM dvijottama / na tvAM paribhavanbrahmanprahasAmi gurubhavAn // 52 snehAcca bahumAnAcca nAstyadeyaM hi me tava // 41 viparyayeNa me manyustena saMtapyate manaH / purohita uvAca / jAtiM smarAmyahaM tubhyamatastvAM prahasAmi vai // 53 ekaM vai varamicchAmi yadi tuSTo'si pArthiva / evaM tavograM hi tapa upadezena nAzitam / yaddadAsi mahArAja satyaM tadvada mAnRtam // 42 / purohitatvamutsRjya yatasva tvaM punarbhave // 54 - 2510 - Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 10. 55] anuzAsanaparva [18. 11.6 %3 itastvamadhamAmanyAM mA yoni prApsyase dvija / sa copadezaH kartavyo yena dharmamavApnuyAt // 69 gRhyatAM draviNaM vipra pUtAtmA bhava sattama / / 55 etatte sarvamAkhyAtamupadeze kRte sati / bhISma uvAca / mahAnklezo hi bhavati tasmAnnopadizetkacit // 70 tato visRSTo rAjJA tu vipro dAnAnyanekazaH / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi brAhmaNebhyo dadau vittaM bhUmiM grAmAMzca sarvazaH // 56 dazamo'dhyAyaH // 10 // kRcchrANi cIrvA ca tato yathoktAni dvijottamaH / tIrthAni cAbhigatvA vai dAnAni vividhAni ca // 57 dattvA gAzcaiva viprANAM pUtAtmA so'bhavahijaH / yudhiSThira uvAca / tameva cAzramaM gatvA cacAra vipulaM tapaH / / 58 kIdRze puruSe tAta strISu vA bharatarSabha / tataH siddhiM parAM prApto brAhmaNo raajsttm| zrIH padmA vasate nityaM tanme brUhi pitAmaha // 1 saMmatazcAbhavatteSAmAzrame''zramavAsinAm // 59 bhISma uvAca evaM prApto mahatkRcchramRSiH sa nRpasattama / atra te vartayiSyAmi yathAdRSTaM yathAzrutam / brAhmaNena na vaktavyaM tasmAdvarNAvare jane // 60 rukmiNI devakIputrasaMnidhau paryapRcchata // 2 varjayedupadezaM ca sadaiva brAhmaNo nRpa / nArAyaNasyAGkagatAM jvalantI upadezaM hi kurvANo dvijaH kRcchramavApnuyAt / / 61 dRSTyA zriyaM padmasamAnavaktAm / eSitavyaM sadA vAcA nRpeNa dvijsttmaat|| kautUhalAdvismitacArunetrA na pravaktavyamiha hi kiMcidvarNAvare jane // 62 papraccha mAtA makaradhvajasya / / 3 prAhmaNAH kSatriyA vaizyAstrayo varNA dvijAtayaH / kAnIha bhUtAnyupasevase tvaM eteSu kathayanarAjanbrAhmaNo na praduSyati / / 63 saMtiSThatI kAni na sevase tvam / tasmAtsadbhirna vaktavyaM kasyacitiicadaprataH / tAni trilokezvarabhUtakAnte sUkSmA gatirhi dharmasya durjeyA hyakRtAtmabhiH // 64 ___ tattvena me brUhi maharSikanye // 4 tasmAnmaunAni munayo dIkSAM kurvanti caahtaaH| evaM tadA zrIrabhibhASyamANA . duruktasya bhayAdrAjannAnubhASanti kiMcana // 65 devyA samakSaM garuDadhvajasya / dhArmikA guNasaMpannAH satyArjavaparAyaNAH / uvAca vAkyaM madhurAbhidhAnaM duruktavAcAbhihatAH prApnuvantIha duSkRtam // 66 manoharaM candramukhI prasannA // 5 upadezo na kartavyaH kadAcidapi kasyacit / / vasAmi satye subhage pragalbhe upadezAddhi tatpApaM brAhmaNaH samavApnuyAt // 67 dakSe nare karmaNi vrtmaane| vimRzya tasmAtprAjJena vaktavyaM dhrmmicchtaa| nAkarmazIle puruSe vasAmi satyAnRtena hi kRta upadezo hinasti vai // 68 na nAstike sAMkarike kRtaghne / vaktavyamiha pRSTena vinizcitya viparyayam / / na bhinnavRtte na nRzaMsavRtte - 2511 - Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. 11. 6] mahAbhArate [13. 12. 1 na cApi caure na guruSvasUye // 6 saraHsu phullotpalapaGkajeSu / ye cAlpatejobalasattvasArA nadISu haMsasvananAditAsu hRSyanti kupyanti ca yatra tatra / krauJcAvaghuSTasvarazobhitAsu // 15 na devi tiSThAmi tathAvidheSu vistIrNakUlahradazobhitAsu nareSu saMsuptamanoratheSu // 7 tapasvisiddhadvijasevitAsu / yazcAtmani prArthayate na kiMci vasAmi nityaM subahUdakAsu yazca svbhaavophtaantraatmaa| siNhairgjaishcaakulitodkaasu| teSvalpasaMtoSarateSu nityaM / matte gaje govRSabhe narendra nareSu nAhaM nivasAmi devi // 8 siMhAsane satpuruSe ca nityam // 16 vasAmi dharmazIleSu dharmajJeSu mahAtmasu / yasmingRhe hUyate havyavAho vRddhaseviSu dAnteSu sattvajJeSu mahAtmasu // 9 gobrAhmaNazcAya'te. devatAzca / strISu kSAntAsu dAntAsu devadvijaparAsu ca / kAle ca puSpairbalayaH kriyante vasAmi satyazIlAsu svabhAvaniratAsu ca // 10 ___ tasmingRhe nityamupaimi vAsam // 17 prakIrNabhANDAmanavekSyakAriNIM / svAdhyAyanityeSu dvijeSu nityaM sadA ca bhartuH pratikUlavAdinIm / kSatre ca dharmAbhirate sadaiva / parasya vezmAbhiratAmalajjA vaizye ca kRSyAbhirate vasAmi ___ mevaMvidhAM strI parivarjayAmi // 11 zUdre ca zuzrUSaNanityayukte // 18 lolAmacokSAmavalehinI ca nArAyaNe tvekamanA vasAmi vyapetadhairyAM kalahapriyAM ca / __ sarveNa bhAvena shriirbhuutaa| nidrAbhibhUtAM satataM zayAnA tasminhi dharmaH sumahAnniviSTo ___ mevaMvidhAM strI parivarjayAmi // 12 . brahmaNyatA cAtra tathA priyatvam / / 19 satyAsu nityaM priyadarzanAsu nAhaM zarIreNa vasAmi devi saubhAgyayuktAsu guNAnvitAsu / . naivaM mayA zakyamihAbhidhAtum / . vasAmi nArISu pativratAsu yasmistu bhAvena vasAbhi puMsi ___ kalyANazIlAsu vibhUSitAsu // 13 ___sa vardhate dharmayazorthakAmaiH // 20 yAneSu kanyAsu vibhUSaNeSu iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi ___ yajJeSu megheSu ca vRssttimtsu| ekAdazo'dhyAyaH // 11 // vasAmi phullAsu ca padminISu nakSatravIthISu ca zAradISu // 14 yudhiSThira uvaac| zaileSu goSTheSu tathA vaneSu strIpuMsayoH saMprayoge sparzaH kasyAdhiko bhavet / - 2512 - Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 12. 1] anuzAsanaparva [ 13. 12. 27 etanme saMzayaM rAjanyathAvadvaktumarhasi / / 1 mahatA tvatha khedena AruhyAzvaM narAdhipaH / bhISma uvAca / punarAyAtpuraM tAta strIbhUto nRpasattama // 15 atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanama / putrA dArAzca bhRtyAzca paurajAnapadAzca te| bhaGgAzvanena zakrasya yathA vairamabhUtpurA // 2 kiM nvidaM tviti vijJAya vismayaM paramaM gatAH // 16 purA bhaGgAzvano nAma rAjarSiratidhArmikaH / athovAca sa rAjarSiH strIbhUto vadatAM varaH / aputraH sa naravyAghra putrArtha yajJamAharat // 3 mRgayAmasmi niryAto balaiH parivRto dRDham / agniSTuM nAma rAjarSirindradviSTaM mahAbalaH / . uddhAntaH prAvizaM ghorAmaTavIM daivamohitaH // 17 prAyazcitteSu mAnAM putrakAmasya ceSyate // 4 aTavyAM ca sughorAyAM tRSNArto naSTacetanaH / indro jJAtvA tu taM yajJaM mahAbhAgaH surezvaraH / saraH suruciraprakhyamapazyaM pakSibhirvRtam // 18 antaraM tasya rAjaranvicchanniyatAtmanaH // 5 tatrAvagADhaH strIbhUto vyaktaM daivAnna saMzayaH / kasyacittvatha kAlasya mRgayAmaTato nRpa / atRpta iva putrANAM dArANAM ca dhanasya ca // 19 idamantaramityeva zakro nRpamamohayat // 6 uvAca putrAMzca tataH strIbhUtaH pArthivottamaH / ekAzvena ca rAjarpirdhAnta indreNa mohitaH / saMprItyA bhujyatAM rAjyaM vanaM yAsyAmi putrakAH / na dizo'vindata nRpaH kSutpipAsAditastadA / / 7 abhiSicya sa putrANAM zataM rAjA vanaM gataH // 20 itazcetazca vai dhAka zramatRSNArdito nRpaH / tAmAzrame striyaM tAta taapso'bhyvpdyt| saro'pazyatsuruciraM pUrNaM paramavAriNA / tApasenAsya putrANAmAzrame'pyabhavacchatam // 21 so'vagAhya sarastAta pAyayAmAsa vAjinam / / 8 atha sA tAnsutAngRhya pUrvaputrAnabhASata / atha pItodakaM so'zvaM vRkSe baddhA nRpottamaH / puruSatve sutA yUyaM strItve ceme zataM sutAH // 22 avagAhya tataH snAto rAjA strItvamavApa ha // 9 ekatra bhujyatAM rAjyaM bhrAtRbhAvena putrakAH / AtmAnaM svIkRtaM. dRSTvA brIDito nRpasattamaH / sahitA bhrAtarastena rAjyaM bubhujire tadA // 23 cintAnugatasarvAtmA vyAkulendriyacetanaH // 10 tAndRSTvA bhrAtRbhAvena bhuJjAnAnrAjyamuttamam / ArohiSye kathaM tvazvaM kathaM yAsyAmi vai puram / cintayAmAsa devendro mnyunaamipriplutH| agniSTuM nAma iSTaM me putrANAM zatamaurasam // 11 upakAro'sya rAjarSeH kRto nApakRtaM mayA // 24 jAtaM mahAbalAnAM vai tAnpravakSyAmi kiM tvaham / tato brAhmaNarUpeNa devarAjaH zatakratuH / dAreSu cAsmadIyeSu paurajAnapadeSu ca / / 12 bhedayAmAsa tAngatvA nagaraM vai nRpAtmajAn // 25 mRdutvaM ca tanutvaM ca villavatvaM tathaiva ca / bhrAtRNAM nAsti saubhrAnaM ye'pyekasya pituH sutaaH| strIguNA RSibhiH proktA dharmatattvArthadarzibhiH / rAjyahetorvivaditAH kazyapasya surAsurAH // 26 vyAyAmaH karkazatvaM ca vIryaM ca purupe guNAH // 13 / yUyaM bhaGgAzvanApatyAstApasasyetare sutaaH| pauruSaM vipranaSTaM me strItvaM kenApi me'bhavat / kazyapasya surAzcaiva asurAzca sutAstathA / strIbhAvAtkathamazvaM tu punarAroDhumutsahe / / 14 / yuSmAkaM paitRkaM rAjyaM bhujyate taapsaatmjaiH||27 ma.bhA.315 -- 2513 - Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. 12. 28 ] mahAbhArate [ 13. 13.2 indreNa bheditAste tu yuddhe'nyonyamapAtayan / kAraNaM zrotumicchAmi tanme vaktumihArhasi // 41 tacchrutvA tApasI cApi saMtaptA praruroda ha // 28 syuvAca / brAhmaNacchadmanAbhyetya tAmindro'thAnvapRcchata / striyAstvabhyadhikaH sneho na tathA puruSasya vai / kena duHkhena saMtaptA rodiSi tvaM varAnane // 29 tasmAtte zakra jIvantu ye jAtAH strIkRtasya vai // 42 brAhmaNaM tu tato dRSTvA sA strI karuNamabravIt / bhISma uvAca / putrANAM dve zate brahmankAlena vinipAtite // 30 evamukte tatastvindraH prIto vAkyamuvAca ha / ahaM rAjAbhavaM vipra tatra putrazataM myaa| sarva eveha jIvantu putrAste satyavAdini // 43 samutpannaM surUpANAM vikrAntAnAM dvijottama // 31 varaM ca vRNu rAjendra yaM tvamicchasi suvrata / / kadAcinmRgayAM yAta uddhAnto gahane vane / puruSatvamatha strItvaM matto yadabhikAGkSasi // 44 avagADhazca sarasi strIbhUto brAhmaNottama / putrAnrAjye pratiSThApya vanamasmi tato gataH // 32 styuvAca / striyAzca me putrazataM tApasena mahAtmanA / strItvameva vRNe zakra prasanne tvayi vAsava // 45 Azrame janitaM brahmannItAste nagaraM mayA // 33 evamuktastu devendrastAM striyaM pratyuvAca h| teSAM ca vairamutpannaM kAlayogena vai dvij| puruSatvaM kathaM tyaktvA strItvaM rocayase vibho // 46 etacchocAmi viprendra devenAbhipariplutA // 34 / evamuktaH pratyuvAca strIbhUto rAjasattamaH / indrastAM duHkhitAM dRSTvA abravItparuSaM vacaH / striyAH puruSasaMyoge prItirabhyadhikA sadA / purA suduHsahaM bhadre mama duHkhaM tvayA kRtam // 35 etasmAtkAraNAcchaka strItvameva vRNomyaham // 47 indradviSTena yajatA mAmanAdRtya durmate / rame caivAdhikaM strItve satyaM vai devasattama / indro'hamasmi durbuddhe vairaM te yAtitaM mayA // 36 strIbhAvena hi tuSTo'smi gamyatAM tridshaadhip||48 indraM tu dRSTvA rAjarSiH pAdayoH zirasA gataH / / evamastviti coktvA tAmApRcchaya tridivaM gataH / prasIda tridazazreSTha putrakAmena sa kratuH / evaM striyA mahArAja adhikA prItirucyate // 49 iSTastridazazArdUla tatra me kSantumarhasi // 37 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi praNipAtena tasyendraH parituSTo varaM dadau / dvAdazo'dhyAyaH // 12 // putrA vai katame rAjaJjIvantu tava zaMsa me / strIbhUtasya hi ye jAtAH puruSasyAtha ye'bhvn||38 yudhiSThira uvAca / kiM kartavyaM manuSyeNa lokayAtrAhitArthinA / tApasI tu tataH zakramuvAca prytaanyjliH|| strIbhUtasya hi ye jAtAste me jIvantu vAsava // 39 kathaM vai lokayAtrAM tu kiMzIlazca samAcaret / / 1 indrastu vismito hRSTaH striyaM papraccha tAM punH| bhISma uvAca / puruSotpAditA ye te kathaM dveSyAH sutAstava // 40 kAyena trividhaM karma vAcA cApi caturvidham / strIbhUtasya hi ye jAtAH snehastebhyo'dhikaH kthm| / manasA trividhaM caiva daza karmapathAMstyajet // 2 - 2514 - Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 13. 3] anuzAsanapava [13. 14. 21 prANAtipAtaM stainyaM ca paradAramathApi ca / bhavatAM kIrtayiSyAmi vratezAya yathAtatham // 8 trINi pApAni kAyena sarvataH parivarjayet // 3 vaizaMpAyana uvAca / asatpralApaM pAruSyaM paizunyamanRtaM tathA / evamuktvA tu bhagavAnguNAMstasya mahAtmanaH / catvAri vAcA rAjendra na jalpennAnucintayet / / 4 | upaspRzya zucirbhUtvA kathayAmAsa dhImataH // 9 bhanabhidhyA parasveSu sarvasattveSu sauhRdam / vAsudeva uvAca / karmaNA phalamastIti trividhaM manasA caret // 5 zuzrUSadhvaM brAhmaNendrAstvaM ca tAta yudhiSThira / tasmAdvAkAyamanasA nAcaredazubhaM naraH / tvaM cApageya nAmAni nizAmaya jagatpateH // 10 zubhAzubhAnyAcaranhi tasya tasyAznute phalam // 6 yadavAptaM ca me pUrva sAmbahetoH suduSkaram / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi yathA ca bhagavAndRSTo mayA pUrvaM samAdhinA // 11 trayodazo'dhyAyaH // 13 // zambare nihate pUrva raukmiNeyena dhiimtaa| atIte dvAdaze varSe jAmbavatyabravIddhi mAm // 12 yudhiSThira uvAca / pradyumnacArudeSNAdInrukmiNyA vIkSya putrakAn / putrArthinI mAmupetya vAkyamAha yudhiSThira // 13 pitAmahezAya vibho nAmAnyAcakSva zaMbhave / zUraM balavatAM zreSThaM kAntarUpamakalmaSam / babhrave vizvamAdAya mahAbhAgyaM ca tattvataH / / 1 AtmatulyaM mama sutaM prayacchAcyuta mAciram // 14 bhISma uvAca / na hi te'prApyamastIha triSu lokeSu kiMcana / surAsuraguro deva viSNo tvaM vaktumarhasi / lokAnsajestvamaparAnicchanyadukulodvaha // 15 zivAya vizvarUpAya yanmAM pRcchayudhiSThiraH // 2 tvayA dvAdaza varSANi vAyubhUtena zuSyatA / nAmnAM sahasraM devasya taNDinA brahmayoninA / ArAdhya pazubhartAraM rukmiNyA janitAH sutaaH||16 niveditaM brahmaloke brahmaNo yatpurAbhavat // 3 cArudeSNaH sucAruzca cAruveSo yshodhrH| dvaipAyanaprabhRtayastathaiveme tapodhanAH / cAruzravAzcAruyazAH pradyumnaH zaMbhureva ca // 17 RSayaH suvratA dAntAH zRNvantu gadatastava // 4 yathA te janitAH putrA rukmiNyAzcAruvikramAH / dhruvAya nandine hotre gopne vizvasRje'gnaye / / tathA mamApi tanayaM prayaccha balazAlinam // 18 mahAbhAgyaM vibho brUhi muNDine'tha kapardine / 5 ityevaM codito devyA tAmavocaM sumadhyamAm / vAsudeva uvAca / anujAnIhi mAM rAjJi kariSye vacanaM tava / na gatiH karmaNAM zakyA vettumIzasya tattvataH / / 6 | sA ca mAmabravIdgaccha vijayAya zivAya ca // 19 hiraNyagarbhapramukhA devAH sendrA mhrssyH| brahmA zivaH kAzyapazca nadyo devA manonugAH / na viduryasya nidhanamAdiM vA sUkSmadarzinaH / / kSetrauSadhyo yajJavAhAcchandAMsya'SigaNA dharA // 20 sa kathaM naramAtreNa zakyo jJAtuM satAM gatiH // 7 / samudrA dakSiNA stobhA RkSANi pitaro prhaaH| tasyAhamasurannasya kAMzcidbhagavato guNAn / | devapanyo devakanyA devamAtara eva ca // 21 - 2515 -- Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. 14. 22] mahAbhArate [ 13. 14. 43 manvantarANi gAvazca candramAH savitA hriH| kuraGgabarhiNAkINaM mArjArabhujagAvRtam / sAvitrI brahmavidyA ca Rtavo vatsarAH kSapAH // 22 pUgezca mRgajAtInAM mahiSarkaniSevitam // 33 kSaNA lavA muhUrtAzca nimeSA yugaparyayAH / nAnApuSparajomizro gajadAnAdhivAsitaH / rakSantu sarvatra gataM tvAM yAdava sukhAvaham / divyastrIgItabahulo mAruto'tra sukho kvau // 34 ariSTaM gaccha panthAnamapramatto bhavAnagha // 23 dhArAninAdaivihagapraNAdaiH evaM kRtasvastyayanastayAhaM ___ zubhaistathA bRMhitaiH kuJjarANAm / . tAmabhyanujJAya kapIndraputrIm / gItaistathA kiMnarANAmudAraiH pituH samIpe narasattamasya zubhaiH svanaiH sAmagAnAM ca vIra // 35 mAtuzca rAjJazca tathAhukasya // 24 acintyaM manasApyanyaiH sarobhiH samalaMkRtam / tamarthamAvedya yadabravInmAM vizAlaizcAgnizaraNairbhUSitaM kuzasaMvRtam // 36 . vidyAdharendrasya sutA bhRzArtA / vibhUSitaM puNyapavitratoyayA tAnabhyanujJAya tadAtiduHkhA ___ sadA ca juSTaM nRpa jajhukanyayA / ddaM tathaivAtibalaM ca rAmam // 25 mahAtmabhirdharmabhRtAM variSThaiprApyAnujJAM gurujanAdahaM tAya'macintayam / maharSibhibhUSitamagnikalpaiH // 37 so'vahaddhimavantaM mAM prApya cainaM vyasarjayam // 26 vAyvAhArairambupairjapyanityaiH tatrAhamadbhutAnbhAvAnapazyaM girisattame / ___ sNprkssaalairytibhirdhyaannityaiH| kSetraM ca tapasAM zreSThaM pazyAmyAzramamuttamam // 27 dhUmAzanairUSmapaiH kSIrapaizca divyaM vaiyAghrapadyasya upamanyormahAtmanaH / vibhUSitaM brAhmaNendraiH samantAt // 38 pUjitaM devagandharvaiAhayA lakSmyA samanvitam // 28 gocAriNo'thAzmakuTTA dantolUkhalinastathA / dhavakakubhakadambanArikelaiH marIcipAH phenapAzca tathaiva mRgacAriNaH // 39 kurabakaketakajambupATalAbhiH / suduHkhAnniyamAMstAMstAnvahataH sutaponvitAn / vaTavaruNakavatsanAbhabilvaiH pazyannutphullanayanaH praveSTumupacakrame // 40 saralakapitthapriyAlasAlatAlaiH // 29 supUjitaM devagaNairmahAtmabhiH badarIkundapugnAgairazokAmrAtimuktakaiH / / _ zivAdibhirbhArata puNyakarmabhiH / bhallAtakairmadhUkaizca campakaiH panasaistathA // 30 rarAja taJcAzramamaNDalaM sadA vanyairbahuvidhairvRkSaiH phalapuSpapradairyutam / / divIva rAjaravimaNDalaM yathA // 41 puSpagulmalatAkINaM kadalISaNDazobhitam / / 31 krIDanti sapa~rnakulA mRgairvyAghrAzca mitravat / nAnAzakunisaMbhojyaiH phalavRkSaralaMkRtam / prabhAvAddIptatapasaH saMnikarSaguNAnvitAH // 42 yathAsthAnavinikSiptairbhUSitaM vanarAjibhiH // 32 tatrAzramapade zreSThe sarvabhUtamanorame / ruruvAraNazArdUlasiMhadvIpisamAkulam / sevite dvijazArdUlairvedavedAGgapAragaiH // 43 - 2516 - Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 14. 44] anuzAsanaparva [13. 14. 70 nAnAniyamavikhyAtaiSibhizca mahAtmabhiH / tathA putrasahasrANAmayutaM ca dadau prabhuH / pravizanneva cApazyaM jaTAcIradharaM prabhum / / 44 kuzadvIpaM ca sa dadau rAjyena bhagavAnajaH / / 57 tejasA tapasA caiva dIpyamAnaM yathAnalam / tathA zatamukho nAma dhAtrA sRSTo mahAsuraH / ziSyamadhyagataM zAntaM yuvAnaM brAhmaNarSabham / yena varSazataM sAgramAtmamAMsa to'nalaH / zirasA vandamAnaM mAmupamanyurabhASata // 45 taM prAha bhagavAstuSTaH kiM karomIti zaMkaraH // 58 svAgataM puNDarIkAkSa saphalAni tapAMsi nH| taM vai zatamukhaH prAha yogo bhavatu me'dbhutaH / yatpUjyaH pUjayasi no draSTavyo drssttumicchsi||46 / balaM ca daivatazreSTha zAzvataM saMprayaccha me // 59 tamahaM prAJjalirbhUtvA mRgapakSiSvathAniSu / svAyaMbhuvaH kratuzApi putrArthamabhavatpurA / dharme ca ziSyavarge ca samapRcchamanAmayam // 47 Avizya yogenAtmAnaM trINi varSazatAnyapi // 60 tato mAM bhagavAnAha sAnnA parabhavalgunA / tasya devo'dadatputrAnsahasraM RtusaMmitAn / lapsyase tanayaM kRSNa AtmatulyaMmasaMzayam // 48 yogezvaraM devagItaM vettha kRSNa na saMzayaH // 61 tapaH sumahadAsthAya nopayezAnamIzvaram / vAlakhilyAM maghavatA avajJAtAH purA kil| iha devaH sapatnIkaH samAkrIDatyadhokSaja // 49 taiH kruddhabhagavAnrudrastapasA toSito hyabhUt // 62 ihaiva devatAzreSTaM devAH sapiMgaNAH purA / tAMzcApi daivatazreSThaH prAha prIto jagatpatiH / tapasA brahmacaryeNa satyena ca damena c| suparNa somahartAraM tapasotpAdayiSyatha // 63 toSayitvA zubhAnkAmAnprApnuvaMrate janArdana // 50 mahAdevasya zeSAcca Apo naSTAH purAbhavan / tejasAM tapasAM caiva nidhiH sa bhagavAniha / tAzca saptakapAlena devairanyAH pravartitAH // 64 zubhAzubhAnvitAnbhAvAnyi sRjansaMkSipannapi / atre ryApi bhartAraM saMtyajya brahmavAdinI / Aste devyA sahAcintyo yaM prArthayasi zatruhan / / nAhaM tasya munebhUyo vazagA syAM kathaMcana / hiraNyakazipuryo'bhUdAnayo merukampanaH / ityuktvA sA mahAdevamagacchaccharaNaM kila // 65 tena sarvAmaraizvaryaM zAstrApta samArbudam // 52 nirAhArA ayAdatrastrINi varSazatAnyapi / tasyaiva putrapravaro mandaro nAma vizrutaH / azeta musaleSveva prasAdArthaM bhavasya sA // 66 mahAdevavarAcchakaM varSAbudamayodhayat / / 53 tAmabravIddhasandevo bhavitA vai sutastava / viSNozcakraM ca tadvoraM vajramAkhaNDalasya ca / vaMze tavaiva nAmnA tu khyAtiM yAsyati cepsitAm // zINaM purAbhavattAta grahasyAGgeSu kezava // 54 zAkalyaH saMzitAtmA vai nava varSazatAnyapi / adyamAnAzca vibudhA graheNa subalIyasA / ArAdhayAmAsa bhavaM manoyajJena kezava // 68 zivadattavarAanurasurendrAnlurA bhRzam / / 55 taM cAha bhagavAMstuSTo anthakAro bhaviSyasi / zuSTo vidyutprabhasyApi trilokezvaratAmadAt / vatsAkSayA ca te kIrtilokye vai bhaviSyati / zataM varSasahasrANAM sarvalokezvaro'bhavat / akSayaM ca kulaM te'stu maharSibhiralaMkRtam // 69 mamaivAnucaro nityaM bhavitAsIti cAbravIt / / 56 / sAvarNizcApi vikhyAta RSirAsItkRte yuge| -2517 - Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 14. 70] mahAbhArate [13. 14. 97 iha tena tapastaptaM SaSTiM varSazatAnyatha / / 70 jananyAstadvacaH zrutvA tadAprabhRti zatruhan / tamAha bhagavAnrudraH sAkSAttuSTo'smi te'nagha / mama bhaktirmahAdeve naiSThikI samapadyata // 85 granthakRllokavikhyAto bhavitAsyajarAmaraH // 71 tato'haM tapa AsthAya toSayAmAsa zaMkaram / mayApi ca yathA dRSTo devadevaH purA vibhuH / divyaM varSasahasraM tu pAdAGguSThApraviSThitaH // 86 sAkSAtpazupatistAta taccApi zRNu mAdhava / / 72 eka varSazataM caiva phalAhArastadAbhavam / yadartha va mahAdevaH prayatena mayA purA / dvitIyaM zIrNaparNAzI tRtIyaM cAmbubhojanaH / bhArAdhito mahAtejAstaccApi zRNu vistaram / / 73 zatAni sapta caivAhaM vAyubhakSastadAbhavam // 8. yadavAptaM ca me pUrva devadevAnmahezvarAt / tataH prIto mahAdevaH sarvalokezvaraH prabhuH / tatsarvamakhilenAdya kathayiSyAmi te'nagha / 74 zakrarUpaM sa kRtvA tu sarvairdevagaNairvRtaH / purA kRtayuge tAta RSirAsInmahAyazAH / sahasrAkSastadA bhUtvA vjrpaannirmhaayshaaH|| 88 vyAghrapAda iti khyAto vedavedAGgapAragaH / sudhAvadAtaM raktAkSaM stabdhakaNaM madotkaTam / tasyAhamabhavaM putro dhaumyazcApi mamAnujaH // 75 AveSTitakaraM raudraM caturdaSTra mahAgajam // 89 kasyacittvatha kAlasya dhaumyena saha mAdhava / samAsthitazca bhagavAndIpyamAnaH svatejasA / bhAgacchamAzramaM krIDanmunInAM bhAvitAtmanAm / / 76 AjagAma kirITI tu hArakeyUrabhUSitaH // 90 tatrApi ca mayA dRSTA duhyamAnA payasvinI / pANDureNAtapatreNa dhriyamANena mUrdhani / lakSitaM ca mayA kSIraM svAduto hyamRtopamam / / 77 sevyamAno'psarobhizca divyagandharvanAditaH // 91 tataH piSTaM samAloDya toyena saha mAdhava / tato mAmAha devendraH prItaste'haM dvijottama / AvayoH kSIramityeva pAnArthamupanIyate // 78 varaM vRNISva mattastvaM yatte manasi vartate // 92 atha gavyaM payastAta kadAcitprAzitaM myaa| zakrasya tu vacaH zrutvA nAhaM prItamanAbhavam / tataH piSTarasaM tAta na me prItimudAvahat // 79 abruvaM ca tadA kRSNa devarAjamidaM vacaH // 93 tato'hamabruvaM bAlyAjananImAtmanastadA / nAhaM tvatto varaM kAjhe nAnyasmAdapi daivatAt / kSIrodanasamAyuktaM bhojanaM ca prayaccha me // 80 mahAdevAhate saumya satyametadbhavImi te // 94 tato mAmabravInmAtA duHkhshoksmnvitaa| pazupativacanAdbhavAmi sadyaH putrasnehAtpariSvajya mUrdhni cAghrAya mAdhava / / 81 ___kRmiratha vA tarurapyanekazAkhaH / kutaH kSIrodanaM vatsa munInAM bhAvitAtmanAm / apazupativaraprasAdajA me vane nivasatAM nityaM kandamUlaphalAzinAm // 82 tribhuvanarAjyavibhUtirapyaniSTA // 95 aprasAdya virUpAkSaM varadaM sthANumavyayam / api kITa: pataMgo vA bhaveyaM shNkraajnyyaa| kutaH kSIrodanaM vatsa sukhAni vasanAni ca // 83 / | na tu zakra tvayA dattaM trailokyamapi kAmaye // 96 taM prapadya sadA vatsa sarvabhAvena zaMkaram / yAvacchazAGkazakalAmalabaddhamaulitatprasAdAca kAmebhyaH phalaM prApsyasi putraka // 84 / na prIyate pazupatirbhagavAnmamezaH / - 2518 - Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 14. 97 ] anuzAsanaparva [13. 14. 123 tAvajjarAmaraNajanmazatAbhighAtai tuSAragirikUTAbhaM sitAbhrazikharopamam / / 109 1HkhAni dehavihitAni samudvahAmi // 97 tamAsthitazca bhagavAndevadevaH shomyaa| divasakarazazAGkavahnidIptaM azobhata mahAdevaH paurNamAsyAmivoDurAT // 110 tribhuvanasAramapAramAdhamekam / tasya tejobhavo vahniH sameghaH stanayinumAn / ajaramamaramaprasAdya rudraM sahasramiva sUryANAM sarvamAvRtya tiSThati // 111 jagati pumAniha ko labheta zAntim // 98 IzvaraH sumahAtejAH saMvartaka ivAnalaH / zakra uvAca / yugAnte sarvabhUtAni didhakSuriva codyataH // 112 kaH punastava heturvai Ize kaarnnkaarnne| tejasA tu tadA vyApte durnirIkSye samantataH / yena devAdRte'nyasmAtprasAda nAbhikAsi // 99 punarudvignahRdayaH kimetaditi cintayam // 113 upamanyuruvAca / muhUrtamiva tattejo vyApya sarvA dizo daza / hetubhirvA kimanyaiste IzaH kAraNakAraNam / / prazAntaM ca kSaNenaiva devadevasya mAyayA // 114 na zuzruma yadanyasya liGgamabhyarcyate suraiH // 100 athApazyaM sthitaM sthANu bhagavantaM mahezvaram / kasyAnyasya suraiH sarvairliGgaM muktvA mahezvaram / / saurabheyagataM saumyaM vidhUmamiva pAvakam / arcyate'rcitapUrva vA brUhi yadyasti te shrutiH||101 sahitaM cArusaGgiyA pArvatyA paramezvaram / / 115 yasya brahmA ca viSNuzca tvaM cApi saha daivataiH / nIlakaNThaM mahAtmAnamasaktaM tejasAM nidhim / arcayadhvaM sadA liGgaM tasmAcchreSThatamo hi sH|| 102 aSTAdazabhujaM sthANuM sarvAbharaNabhUSitam // 116 tasmAdvaramahaM kAGke nidhanaM vApi kauzika / zuklAmbaradharaM devaM zuklamAlyAnulepanam / gaccha vA tiSTha vA zakra yatheSTaM balasUdana / / 103 zukladhvajamanAdhRSyaM zullayajJopavItinam / / 117 kAmameSa varo me'stu zApo vApi mahezvarAt / gAyadbhirnRtyamAnaizca utpatadbhiritastataH / na cAnyAM devatA kAGgre sarvakAmaphalAnyapi // 104 vRtaM pAriSadairdivyairAtmatulyaparAkramaiH // 118 evamuktvA tu devendraM duHkhAdAkulitendriyaH / bAlendumukuTaM pANDaM zaraccandramivoditam / na prasIdati me rudraH kimetaditi cintayan / tribhirnetraiH kRtoddayotaM tribhiH sUryerivoditaiH / / athApazyaM kSaNenaiva tamevairAvataM punaH // 105 azobhata ca devasya mAlA gAtre sitaprabhe / haMsakundendusadRzaM mRNAlakumudaprabham / jAtarUpamayaiH padmagraMthitA ratnabhUSitA / / 120 vRSarUpadharaM sAkSAtkSIrodamiva sAgaram // 106 mUrtimanti tathAstrANi sarvatejomayAni ca / kRSNapucchaM mahAkAyaM madhupiGgalalocanam / mayA dRSTAni govinda bhavasyAmitatejasaH // 121 jAmbUnadena dAmnA ca sarvataH samalaMkRtam / / 107 indrAyudhasahasrAbhaM dhanustasya mahAtmanaH / raktAkSaM sumahAnAsaM sukaNaM sukaTItaTam / pinAkamiti vikhyAtaM sa ca vai pannago mahAn // supAzvaM vipulaskandhaM surUpaM cArudarzanam // 108 saptazIrSo mahAkAyastIkSNadaMSTro viSolbaNaH / kakudaM tasya cAbhAti skandhamApUrya viSThitam / jyAveSTitamahAgrIvaH sthitaH puruSavigrahaH // 123 -- 2519 - Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 14. 124 mahAbhArate [13. 14. 151 zarazca sUryasaMkAzaH kAlAnalasamadyutiH / triHsaptakRtvaH pRthivI yena niHkSatriyA kRtA / yattadastraM mahAghoraM divyaM pAzupataM mahat // 124 jAmadagnyena govinda rAmeNAkliSTakarmaNA // 138 advitIyamanirdezyaM sarvabhUtabhayAvaham / dIptadhAraH suraudrAsyaH sarpakaNThApraveSTitaH / sasphuliGgaM mahAkAyaM visRjantamivAnalam // 125 abhacchulino'bhyAze dIptavahnizikhopamaH // 139 ekapAdaM mahAdaMSTra sahasrazirasodaram / asaMkhyeyAni cAstrANi tasya divyAni dhImataH / sahasrabhuja jihvAkSamunirantamivAnalam // 126 prAdhAnyato mayaitAni kIrtitAni tavAnagha // 140 brAhmAnArANAdaindrAdAgneyAdapi vAruNAt / savyadeze tu devasya brahmA lokpitaamhH| . yadviziSTaM mahAbAho sarvazastravighAtanam / / 127 divyaM vimAnamAsthAya haMsayuktaM manojavam // 141 yena tatripuraM dagdhvA kSaNAdbhasmIkRtaM purA / vAmapArzvamatazcaiva tathA nArAyaNaH sthitaH / zareNaikena govinda mahAdevena lIlayA // 128 vainateyaM samAsthAya zaGkhacakragadAdharaH // 142 nirdadAha jagatkRtsnaM trailokyaM sacarAcaram / / skando mayUramAsthAya sthito devyAH samIpataH / mahezvarabhujotsRSTaM nimeSArdhAnna saMzayaH // 129 zakti kaNThe samAdAya dvitIya iva paavkH||143 nAvadhyo yasya loke'sminbrahmaviSNusureSvapi / purastAccaiva devasya nandi pazyAmyavasthitam / tadahaM dRSTavAMstAta AzcaryAdbhutamuttamam // 130 zUlaM viSTabhya tiSThantaM dvitIyamiva zaMkaram / / 144 guhmamastraM paraM cApi tattulyAdhikameva vA / svAyaMbhuvAdyA manavo bhRgvAdyA RSayastathA / : yattacchUlamiti khyAtaM sarvalokeSu zUlinaH // 131 zakrAdyA devatAzcaiva sarva eva samabhyayuH // 145 dArayedyanmahIM kRtsnA zoSayedvA mahodadhim / te'bhivAdya mahAtmAnaM parivArya samantataH / saMharedvA jagatkRtsnaM visRSTaM zUlapANinA // 532 astuvandhividhaiH stotrairmahAdevaM surAstadA // 146 yauvanAzvo hato yena mAMdhAtA sabalaH purA / brahmA bhavaM tadA stunvanrathantaramudIrayan / cakravartI mahAtejAstrilokavijayI nRpaH // 133 jyeSThasAmnA ca devezaM jagI naaraaynnstdaa| mahAbalo mahAvIryaH zakratulyaparAkramaH / gRNazakraH paraM brahma zatarudrIyamuttamam // 147 karasthenaiva govinda lavaNasyeha rakSasaH / / 534 brahmA nArAyaNazcaiva. devarAjazva kauzikaH / tacchUlamatitIkSNAgraM subhImaM lomaharSaNam / azobhanta mahAtmAnasvayatraya ivAmayaH / / 148 trizikhAM bhRkuTIM kRtvA tarjamAnamiva sthitam // teSAM madhyagato devo rarAja bhagavAzivaH / vidhUmaM sArciSaM kRSNaM kAlasUryamivoditam / zaraddhanavinirmuktaH pariviSTa ivAMzumAn / sarpahastamanirdezyaM pAzahastamivAntakam / tato'hamastuvaM devaM stavenAnena suvratam // 149 dRSTavAnasmi govinda tadatraM rudrasaMnidhau / / 136 namo devAdhidevAya mahAdevAya vai namaH / parazustIkSNadhArazca datto rAmasya yaH purA / zakrAya zakrarUpAya zakraveSadharAya ca / / 150 mahAdevena tuSTena kSatriyANAM kSayaMkaraH / namaste vajrahastAya piGgalAyAruNAya ca / kArtavIryo hato yena cakravartI mahAmRdhe // 137 / pinAkapANaye nityaM khaDgazUladharAya. ca // 151 - 2520 - Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 14. 152] anuzAsanaparva [ 13. 14. 180 namaste kRSNavAsAya kRSNakuJcitamUrdhaje / mohitazcAsmi deveza tubhyaM rUpaviparyayAt / kRSNAjinottarIyAya kRSNASTamiratAya ca // 152 tena nAyaM mayA dattaM pAdyaM cApi surezvara // 166 zuklavarNAya zuklAya zuklAmbaradharAya ca / evaM stutvAhamIzAnaM pAdyamayaM ca bhaktitaH / zuklabhasmAvaliptAya zuklakarmaratAya ca // 153 kRtAJjalipuTo bhUtvA sarva tasmai nyavedayam // 167 tvaM brahmA sarvadevAnAM rudrANAM nIlalohitaH / tataH zItAmbusaMyuktA divyagandhasamanvitA / AtmA ca sarvabhUtAnAM sAMkhye puruSa ucyse||154 / puSpavRSTiH zubhA tAta papAta mama mUrdhani // 168 RSabhastvaM pavitrANAM yoginAM niSkalaH shivH| / dundubhizca tato divyastADito devakiMkaraiH / AzramANAM gRhasthastvamIzvarANAM mheshvrH| vavau ca mArutaH puNyaH zucigandhaH sukhAvahaH // kuberaH sarvayakSANAM RtUnA viSNurucyase // 155 tataH prIto mahAdevaH sapatnIko vRSadhvajaH / parvatAnAM mahAmerunakSatrANAM ca candramAH / abravItridazAMstatra harSayanniva mAM tadA // 170 vasiSThastvamRSINAM ca prahANAM sUrya ucyase // 156 pazyadhvaM tridazAH sarve upamanyormahAtmanaH / bhAraNyAnAM pazUnAM ca siMhastvaM paramezvaraH / mayi bhaktiM parAM divyaamekbhaavaadvsthitaam||171 prAmyANAM govRSazcAsi bhagavAllokapUjitaH // 157 evamuktAstataH kRSNa surAste zUlapANinA / AdityAnAM bhavAnviSNurvasUnAM caiva pAvakaH / UcuH prAJjalayaH sarve namaskRtvA vRSadhvajam // 172 pakSiNAM vainateyazca ananto bhujageSu ca // 158 bhagavandevadeveza lokanAtha jagatpate / sAmavedazva vedAnAM yajuSAM zatarudriyam / labhatAM sarvakAmebhyaH phalaM tvatto dvijottamaH // 173 sanatkumAro yogInAM sAMkhyAnAM kapilo hyasi / / evamuktastataH zarvaH surairbrahmAdibhistathA / zakro'si marutAM deva pitRRNAM dharmarADasi / / Aha mAM bhagavAnIzaH prahasanniva zaMkaraH // 174 brahmalokazca lokAnAM gatInAM mokSa ucyase / / 160 vatsopamanyo prIto'smi pazya mAM munipuMgava / kSIrodaH sAgarANAM ca zailAnAM himavAngiriH / dRDhabhakto'si viprarSe mayA jijJAsito hyasi // 175 varNAnAM brAhmaNazcAsi viprANAM dIkSito dvijaH / anayA caiva bhaktyA te atyarthaM prItimAnaham / Adistvamasi lokAnAM saMhartA kAla eva ca // tasmAtsarvAndadAmyadya kAmAMstava yathepsitAn / yathAnyadapi lokeSu sattvaM tejodhikaM smRtam / evamuktasya caivAtra mahAdevena me vibho / tatsarva bhagavAneva iti me nizcitA matiH // 162 harSAdazrUNyavartanta lomaharSazca jAyate // 177 namaste bhagavandeva namaste bhaktavatsala / abruvaM ca tadA devaM harSagadgadayA giraa| yogezvara namaste'stu namaste vizvasaMbhava // 163 jAnubhyAmavani gatvA praNamya ca punaH punH||178 prasIda mama bhaktasya dInasya kRpaNasya ca / adya jAto hyahaM deva adya me saphalaM tapaH / banaizvaryeNa yuktasya gatibhava sanAtana / / 164 yanme sAkSAnmahAdevaH prasannastiSThate'grataH // 179 yaM cAparAdhaM kRtavAnajJAnAtparamezvara / yaM na pazyanti cArAdhya devA hyamitavikramam / madbhakta iti deveza tatsarva kSantumarhasi // 165 / tamahaM dRSTavAndevaM ko'nyo dhanyataro mayA // 180 ma.bhA. 316 - 2521 - Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 14. 181] mahAbhArate [13. 15. 7 15 . evaM dhyAyanti bidvAMsaH paraM tattvaM sanAtanam / smRtaH smRtazca te vipra sadA dAsyAmi darzanam / / SaDviMzakamiti khyAtaM yatparAtparamakSaram // 181 evamuktvA sa bhgvaansuurykottismprbhH| sa eSa bhagavAndevaH srvtttvaadirvyyH| mamezAno varaM dattvA tatraivAntaradhIyata // 196 sarvatattvavidhAnajJaH pradhAnapuruSezvaraH // 182 evaM dRSTo mayA kRSNa devadevaH samAdhinA / yo'sRjaddakSiNAdaGgAdbrahmANaM lokasaMbhavam / tadavAptaM ca me sarvaM yaduktaM tena dhImatA // 197 vAmapArdhAttathA viSNuM lokarakSArthamIzvaraH / / pratyakSaM caiva te kRSNa pazya siddhAnvyavasthitAn / yugAnte caiva saMprApte rudramaGgAtsRjatprabhuH // 183 RSInvidyAdharAnyakSAngadharvApsarasastathA // 198 sa rudraH saMharankRralaM jagatsthAvarajaGgamam / pazya vRkSAnmanoramyAnsadA puSpaphalAnvitAn / kAlo bhUtvA mahAtejAH saMvartaka ivAnalaH // 184 sarvartukusumaiyuktAnnigdhapatrAnsuzAkhinaH / eSa devo mahAdevo jagatsRSTvA carAcaram / sarvametanmahAbAho divyabhAvasamanvitam // .199 kalpAnte caiva sarveSAM smRtimAkSipya tisstthti||185 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi sarvagaH sarvabhUtAtmA sarvabhUtabhavodbhavaH / caturdazo'dhyAyaH // 14 // Aste sarvagato nityamadRzyaH srvdaivtaiH|| 186 yadi deyo varaM mahyaM yadi tuSTazca me prabhuH / upmnyuruvaac| bhaktirbhavatu me nityaM zAzvatI tvayi zaMkara // 187 etaanshsrshshvaanyaansmnudhyaatvaanhrH| atItAnAgataM caiva vartamAnaM ca yadvibho / kasmAtprasAda bhagavAnna kuryAttava mAdhava // 1 jAnIyAmiti me buddhistvtprsaadaatsurottm|| 188 tvAdRzena hi devAnAM zlAghanIyaH samAgamaH / kSIrodanaM ca bhuJjIyAmakSayaM saha bAndhavaiH / brahmaNyenAnRzaMsena zraddadhAnena cApyuta / Azrame ca sadA mahyaM sAMnidhyaM paramastu te||189 japyaM ca te pradAsyAmi yena drakSyasi zaMkaram // 2 evamuktaH sa mAM prAha bhagavAllokapUjitaH / kRSNa uvAca / mahezvaro mahAtejAzcarAcaraguruH prabhuH // 190 abruvaM tamahaM brahmastvatprasAdAnmahAmune / ajarazcAmarazcaiva bhava duHkhvivrjitH| drakSye ditijasaMghAnAM mardanaM tridazezvaram // 3 zIlavAnguNasaMpannaH sarvajJaH priyadarzanaH // 191 dine'STame ca vipreNa dIkSito'haM ythaavidhi| . akSayaM yauvanaM te'stu tejazcaivAnalopamam / daNDI muNDI kuzI cIrI ghRtAkto mekhalI tathA // kSIrodaH sAgarazcaiva yatra yatrecchase mune // 192 mAsamekaM phalAhAro dvitIyaM salilAzanaH / tatra te bhavitA kAmaM sAMnidhyaM payaso nidheH / / tRtIyaM ca caturthaM ca paJcamaM cAnilAzanaH // 5 kSIrodanaM ca bhuGkha tvamamRtena samanvitam // 193 / ekapAdena tiSThaMzca UrdhvabAhuratandritaH / bandhubhiH sahitaH kalpaM tato maamupyaasysi| tejaH sUryasahasrasya apazyaM divi bhArata // 6 sAMnidhyamAzrame nityaM kariSyAmi dvijottama // 194 tasya madhyagataM cApi tejasaH pANDunandana / tiSTha vatsa yathAkAmaM notkaNThAM kartumarhasi / indrAyudhapinaddhAGgaM vidyunmAlAgavAkSakam / - 2522 - Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 15. 7] anuzAsanaparva [ 13. 15. 33 nIlazailacayaprakhyaM balAkAbhUSitaM dhanam // 7 marIciraGgirA atriH pulastyaH pulahaH kratuH // 20 tasmAsthitazca bhagavAndevyA saha mahAdyutiH / manavaH saptasomazca atharvA sabRhaspatiH / tapasA tejasA kAntyA dIptayA saha bhAryayA // 8 bhRgurdakSaH kazyapazca vasiSThaH kAzya eva ca // 21 rarAja bhagavAMstatra devyA saha mahezvaraH / chandAMsi dIkSA yajJAzca dakSiNAH pAvako haviH / somena sahitaH sUryo yathA meghasthitastathA // 9 yajJopagAni dravyANi mUrtimanti yudhiSThira // 22 saMhRSTaromA kaunteya vismayotphullalocanaH / prajAnAM patayaH sarve saritaH pannagA nagAH / apazyaM devasaMghAnAM gatimAtiharaM haram // 10 devAnAM mAtaraH sarvA devapalyaH sakanyakAH // 23 kirITinaM gadinaM zUlapANi sahasrANi munInAM ca ayutAnyarbudAni c| vyAghrAjinaM jaTilaM daNDapANim / namasyanti prabhu zAntaM parvatAH sAgarA dizaH // 24 pinAkinaM vajriNaM tIkSNadaMSTra gandharvApsarasazcaiva gItavAditrakovidAH / zubhAGgadaM vyAlayajJopavItam // 11 divyatAnena gAyantaH stuvanti bhavamadbhutam / divyAM mAlAmurasAnekavarNA vidyAdharA dAnavAzca guhyakA rAkSasAstathA // 25 samudvahantaM gulfadezAvalambAm / sarvANi caiva bhUtAni sthAvarANi carANi ca / candraM yathA pariviSTaM sasaMdhyaM namasyanti mahArAja vAGmanaHkarmabhirvibhum / : varSAtyaye tadvadapazyamenam // 12 purastAdviSThitaH zarvo mamAsItridazezvaraH // 26 pramathAnAM gaNaizcaiva samantAtparivAritam / purastAdviSThitaM dRSTvA mamezAnaM ca bhArata / zaradIva suduSprekSyaM pariviSTaM divAkaram // 13 saprajApatizakAntaM jaganmAmabhyudaikSata // 27 ekAdaza tathA cainaM rudrANAM vRSavAhanam / IkSituM ca mahAdevaM na me zaktirabhUttadA / astuvanniyatAtmAnaH karmabhiH zubhakarmiNam // 14 tato mAmabravIdevaH pazya kRSNa vadasva ca // 28 AdityA vasavaH sAdhyA vizvedevAstathAzvinau / / zirasA vandite deve devI prItA umAbhavat / vizvAbhiH stutibhirdevaM vizvedevaM samastuvan // 15 tato'hamastuvaM sthANuM stutaM brahmadibhiH suraiH // 29 zatakratuzca bhagavAnviSNuzcAdi tinandanau / namo'stu te zAzvata sarvayone brahmA rathantaraM sAma Irayanti bhavAntike // 16 brahmAdhipaM tvAmRSayo vadanti / yogIzvarAH subahavo yogadaM pitaraM gurum / tapazca sattva ca rajastamazca brahmarSayazca sasutAstathA devarSayazca vai // 17 tvAmeva satyaM ca vadanti santaH // 30 pRthivI cAntarikSaM ca nakSatrANi grhaastthaa| tvaM vai brahmA ca rudrazca varuNo'gnirmanurbhavaH / mAsArdhamAsA Rtavo rAtryaH saMvatsarAH kssnnaaH||18 / dhAtA tvaSTA vidhAtA ca tvaM prabhuH sarvatomukhaH // 31 muhUrtAzca nimeSAzca tathaiva yugaparyayAH / tvatto jAtAni bhUtAni sthAvarANi carANi ca / divyA rAjannamasyanti vidyAH sarvA dizastathA // | svamAdiH sarvabhUtAnAM saMhArazca tvameva hi // 32 sanatkumAro vedAzca itihAsAstathaiva c| ye cendriyArthAzca manazca kRtsnaM -2523 - Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 13. 33] mahAbhArate [13. 16.5 ye vAyavaH sapta tathaiva cAgniH / pradhAnavidhiyogasthastvAmeva vizate budhaH // 45 ye vA divisthA devatAzcApi puMsAM evamukte mayA pArtha bhave cArtivinAzane / tasmAtparaM tvAmRSayo vadanti // 33 carAcara jagatsavaM siMhanAdamathAkarot // 46 vedA yajJAzca somazca dakSiNA pAvako haviH / saviprasaMghAzca surAsurAzca yajJopagaM ca yatkicidbhagavAMstadasaMzayam // 34 nAgAH pizAcAH pitaro vayAMsi / iSTa dattamadhItaM ca vratAni niyamAzca ye / / rakSogaNA bhUtagaNAzca sarve hvIH kIrtiH zrIryutistuSTiH siddhizcaiva tvadarpaNA // maharSayazcaiva tathA praNemuH // 4. kAmaH krodho bhayaM lobho madaH stambho'tha mtsrH| mama mUrdhni ca divyAnAM kusumAnAM sugandhinAm / Adhayo vyAdhayazcaiva bhagavaMstanayAstava // 36 . rAzayo nipatanti sma vAyuzca susukho vavau // 48 kRtirvikAraH pralayaH pradhAnaM prbhvo'vyyH| nirIkSya bhagavAndevImumAM mAM ca jagaddhitaH / manasaH paramA yoniH svabhAvazcApi zAzvataH / zatakratuM cAbhivIkSya svayaM mAmAha zaMkaraH // 49 bhavyaktaH pAvana vibho sahasrAMzo hirnnmyH||3. vidmaH kRSNa parAM bhaktimasmAsu tava zatruhan / bhAdirguNAnAM sarveSAM bhavAnvai jiivnaashryH| kriyatAmAtmanaH zreyaH prItirhi paramA tvayi // 50 mahAnAtmA matirbrahmA vizvaH zaMbhuH svayaMbhuvaH // 38 vRNISvASTau varAnkRSNa dAtAsmi tava sattama / buddhiH prazopalabdhizca saMvikhyAtidhRtiH smRtiH| ahi yAdavazArdUla yAnicchasi sudurlabhAn // 51 paryAyavAcakaiH zabdairmahAnAtmA vibhAvyase // 39 / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi tvAM buddhA brAhmaNo vidvAnna pramohaM nigacchati / paJcadazo'dhyAyaH // 15 // hRdayaM sarvabhUtAnAM kSetrasastvamRSiSTutaH // 40 sarvataHpANipAdastvaM srvtokssishiromukhH|| kuSNa uvAca / sarvataHzrutimAloke sarvamAvRtya tiSThasi // 41 / mUrdhA nipatya niyatastejaHsaMnicaye tataH / phalaM tvamasi tigmAMzo nimeSAdiSu karmasu / / paramaM harSamAgamya bhagavantamathAbruvam // 1 tvaM vai prabhArciH puruSaH sarvasya hRdi sNsthitH| dharme dRDhatvaM yudhi zatrughAtaM aNimA laghimA prAptirIzAno jyotiravyayaH // 42 ___. yazastathA'yaM paramaM balaM ca / tvayi buddhirmatirlokAH prapannAH saMzritAzca ye| yogapriyatvaM tava saMnikarSa dhyAnino nityayogAzca satyasaMdhA jitendriyaaH||43 vRNe sutAnAM ca zataM zatAni // 2 yastvAM dhruvaM vedayate guhAzayaM evamastviti tadvAkyaM mayoktaH prAha shNkrH|| 3 ___ prabhuM purANaM puruSaM vizvarUpam / sato mAM jagato mAtA dharaNI sarvapAvanI / hiraNmayaM buddhimatAM parAM gatiM uvAcomA praNihitA zarvANI tapasAM nidhiH // 4 sa buddhimAnbuddhimatItya tiSThati // 44 datto bhagavatA putraH sAmbo nAma tavAnagha / viditvA sapta sUkSmANi SaDaGgaM tvAM ca muurtitH| / matto'pyaSTau varAniSThAngRhANa tvaM dadAmi te / - 2524 - Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 16. 5] anuzAsanaparva [ 13. 16. 29 praNamya zirasA sA ca mayoktA pANDunandana // 5 jAtImaraNabhIrUNAM yatInAM yatatAM vibho / dvijeSvakopaM pitRtaH prasAda nirvANada sahasrAMzo namaste'stu sukhAzraya // 15 zataM sutAnAmupabhogaM paraM c| brahmA zatakraturviSNurvizvedevA maharSayaH / kale prItiM mAtRtazca prasAdaM na vidustvAM tu tattvena kuto vetsyAmahe vayam // 16 zamaprAptiM pravRNe cApi dAkSyam // 6 tvattaH pravartate kAlastvayi kAlazca lIyate / devyuvAca / kAlAkhyaH puruSAkhyazca brahmAkhyazca tvameva hi // 17 evaM bhaviSyatyamaraprabhAva tanavaste smRtAstisraH purANajJaiH surarSibhiH / nAhaM mRSA jAtu vade kadAcit / adhipauruSamadhyAtmamadhibhUtAdhidaivatam / bhAryAsahasrANi ca SoDazaiva adhilokyAdhivijJAnamadhiyajJastvameva hi // 18 tAsu priyatvaM ca tathAkSayatvam // 7 tvAM viditvAtmadehasthaM durvidaM daivatairapi / prIti cAzyAM bAndhavAnAM sakAzA vidvAMso yAnti nirmuktAH paraM bhAvamanAmayam // 19 radAmi te vapuSaH kAmyatAM ca / anicchatastava vibho janmamRtyuranekataH / bhokSyante vai saptati zatAni dvAraM tvaM svargamokSANAmAkSeptA tvaM dadAsi ca // 20 gRhe tubhyamatithInAM ca nityam // 8 tvameva mokSaH svargazca kAmaH krodhastvameva hi / ___ vAsudeva uvAca / sattvaM rajastamazcaiva adhazcodhvaM tvameva hi // 21 evaM dattvA varAndevo mama devI ca bhArata / brahmA viSNuzca rudrazca skandendrau savitA yamaH / antarhitaH kSaNe tasminsagaNo mImapUrvaja // 9 varuNendU manurdhAtA vidhAtA tvaM dhanezvaraH / / 22 etadatyadbhutaM sarva brAhmaNAyAtitejase / bhUrvAyuryotirApazca vAgbuddhistvaM matirmanaH / upamanyave mayA kRtsnamAkhyAtaM kauravottama // 10 karma satyAnRte cobhe tvamevAsti ca nAsti ca / / 23 namaskRtvA tu sa prAha devadevAya suvrata / indriyANIndriyArthAzca tatparaM prakRterbuvam / nAsti zarvasamo dAne nAsti zarvasamo raNe / vizvAvizvaparo bhAvazcintyAcintyastvameva hi // 24 nAsti zarvasamo devo nAsti zarvasamA gtiH||11 yaccaitatparamaM brahma yacca tatparamaM padam / RSirAsItkRte tAta taNDirityeva vizrutaH / yA gatiH sAMkhyayogAnAM sa bhavAnnAtra saMzayaH // 25 daza varSasahasrANi tena devaH samAdhinA / nUnamadya kRtArthAH sma nUnaM prAptAH satAM gatim / ArAdhito'bhUdbhaktena tasyodakaM nizAmaya // 12 yAM gatiM prApnuvantIha jJAnanirmalabuddhayaH / / 26 ma dRSTvAnmahAdevamastauSIcca stavairvibhum / .. aho mUDhAH sma suciramimaM kAlamacetasaH / pavitrANAM pavitrastvaM gatirgatimatAM vara / yanna vidmaH paraM devaM zAzvataM yaM vidurbudhAH // 27 atyunaM tejasA tejastapasAM paramaM tapaH // 13 / / so'yamAsAditaH sAkSAdbahubhirjanmabhirmayA / vizvAvasuhiraNyAkSapuruhUtanamaskRta / bhaktAnugrahakRdevo yaM jJAtvAmRtamabhute // 28 bhUrikalyANada vibho purusatya namo'stu te // 14 / devAsuramanuSyANAM yacca guhyaM sanAtanam / - 2525 - Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 16. 29 ] mahAbhArate [18. 16. 59 guhAyAM nihitaM brahma durvijJeyaM surairapi // 29 / prANAyAmaparA nityaM yaM vizanti japanti ca // 44 sa eSa bhagavAndevaH sarvakRtsarvatomukhaH / ayaM sa devayAnAnAmAdityo dvAramucyate / sarvAtmA sarvadarzI ca sarvagaH sarvaveditA // 30 ayaM ca pitRyAnAnAM candramA dvAramucyate // 45 prANakRtprANabhRtprANI prANadaH prANinAM gatiH / / eSa kAlagatizcitrA sNvtsryugaadissu| dehakRdehabhRdehI dehabhugdehinAM gatiH // 31 bhAvAbhAvau tadAtve ca ayane dakSiNottare // 46 adhyAtmagatiniSThAnAM dhyAninAmAtmavedinAm / evaM prajApatiH pUrvamArAdhya bahubhiH stavaiH / . apunarmArakAmAnAM yA gatiH so'yamIzvaraH // 32 varayAmAsa putratve nIlalohitasaMjJitam // 47 ayaM ca sarvabhUtAnAM zubhAzubhagatipradaH / RmbhiryamanuzaMsanti taMtre karmaNi bhucH| ayaM ca janmamaraNe vidadhyAtsarvajantuSu / / 33 / yajurbhiryaM tridhA vedyaM juhvatyadhvaryavo'dhvare // 48 ayaM ca siddhikAmAnAmRSINAM siddhidaH prabhuH sAmabhiyaM ca gAyanti sAmagAH zuddhabuddhayaH / ayaM ca mokSakAmAnAM dvijAnAM mokSadaH prabhuH // yajJasya paramA yoniH patizcAyaM paraH smRtaH // 49 bhUrAdyAnsarvabhuvanAnutpAdya sadivaukasaH / rAtryaha:zrotranayanaH pakSamAsazirobhujaH / bibharti devastanubhiraSTAbhizca dadAti ca // 35 RtuvIryastapodhairyo hyabdaguhyorupAdavAn // 50 ataH pravartate sarvamasminsarvaM pratiSThitam / mRtyuryamo hutAzazca kAlaH saMhAravegavAn / asmiMzca pralayaM yAti ayamekaH sanAtanaH // 36 | kAlasya paramA yoniH kAlazcAyaM sanAtanaH // 51 ayaM sa satyakAmAnAM satyalokaH paraH satAm / candrAdityau sanakSatrau sagrahau saha vAyunA / apavargazca muktAnAM kaivalyaM cAtmavAdinAm // 37 | dhruyaH saptarSayazcaiva bhuvanAH,sapta eva ca // 52 ayaM brahmAdibhiH sirguhAyAM gopitaH prabhuH / pradhAnaM mahadavyaktaM vizeSAntaM savaikRtam / devAsuramanuSyANAM na prakAzo bhavediti // 38 / brahmAdi stambaparyantaM bhUtAdi sadasaJca yat // 53 taM tvAM devAsuranarAstattvena na vidurbhavam / aSTau prakRtayazcaiva prakRtibhyazca yatparam / mohitAH khalvanenaiva hRcchayena pravezitAH // 39 asya devasya yadbhAgaM kRtsnaM saMparivartate // 54 ye cainaM saMprapadyante bhaktiyogena bhArata / etatparamamAnandaM yattacchAzvatameva ca / teSAmevAtmanAtmAnaM darzayatyeSa hRcchayaH / / 40 eSA gatirviraktAnAmeSa bhAvaH paraH satAm // 55 yaM jJAtvA na punarjanma maraNaM cApi vidyate / etatpadamanudvignametadbrahma sanAtanam / yaM viditvA paraM vecaM veditavyaM na vidyate // 41 zAstravedAGgaviduSAmetaddhyAnaM paraM padam // 56 yaM labdhvA paramaM lAbhaM manyate nAdhikaM punH| iyaM sA paramA kASThA iyaM sA paramA klaa| prANasUkSmAM parAM prAptimAgacchatyakSayAvahAm // 42 / iyaM sA paramA siddhiriyaM sA paramA gatiH // 57 yaM sAMkhyA guNatattvajJAH saaNkhyshaastrvishaardaaH| iyaM sA paramA zAntiriyaM sA nirvRtiH parA / sUkSmajJAnaratAH pUrvaM jJAtvA mucyanti bandhanaiH // 43 - yaM tApya kRtakRtyAH sma ityamanyanta vedhasaH // 58 yaM ca vedavido vedyaM vedAnteSu pratiSThitam / iyaM tuSTiriyaM siddhiriyaM zrutiriyaM smRtiH / - 2526 - Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 16. 59] anuzAsanaparva [13. 17. 11 adhyAtmagatiniSThAnAM viduSAM prAptiravyayA / / 59 zarvasya zAstreSu tathA daza nAmazatAni vai / / 74 yajatAM yajJakAmAnAM yajJavipuladakSiNaiH / guhyAnImAni nAmAni taNDibhagavato'cyuta / yA gatirdaivatairdivyA sA gatistvaM sanAtana // 60 devaprasAdAddeveza purA prAha mahAtmane / / 75 japyahomavrataiH kRcchniymairdehpaatnaiH| iti zrImahAbhArale anuzAsanaparvagi tapyatAM yA gatirdeva vairAje sA gatirbhavAn // 61 SoDazo'dhyAyaH // 16 // karmanyAsakRtAnAM ca viraktAnAM tatastataH / yA gatirbrahmabhavane sA gatistvaM sanAtana / / 62 vAradeva uvAca / apunarmArakAmAnAM vairAgye vartatAM pare / tataH sa prayato bhUtvA mama tAta yudhiSThira / vikRtInAM layAnAM ca sA gatistvaM sanAtana // 63 prAJjaliH prAha viprarpi masaMhAramAditaH // 1 jJAnavijJAnaniSTAnAM nirupAkhyA niraJjanA / upamanyuruvAca / kaivalyA yA gatirdeva paramA sA gatirbhavAna // 64 brahmaproktairRSiproktairvedavedAGgasaMbhavaiH / vedazAstrapurANoktAH pazcaitA gatayaH smRtaaH|| sarvalokeSu vikhyAtaiH sthANuM stoSyAmi nAmabhiH // tvatprasAdAddhi labhyante na labhyante'nyathA vibho // mahadbhirvihitaiH satyaiH siddhaiH sarvArthasAdhakaiH / iti taNDistapoyogAttuSTAvezAnamavyayam / RSiNA taNDinA bhaktyA kRtairdevakRtAtmanA // 3 jagau ca paramaM brahma yatpurA lokakRjagau / / 66 yathoktIkavikhyAtairmunibhistattvadarzibhiH / brahmA zatakraturviSNurvizvedevA maharSayaH / pravaraM prathamaM mbagyaM sarvabhUtahitaM zubham / na vidustvAmiti tatastuSTaH provAca taM zivaH // 67 zrutaiH sarvatra jagati brahmalokAvatAritaiH // 4 akSayazcAvyayazcaiva bhavitA duHkhavarjitaH / yattadrahasyaM paramaM brahmaproktaM sanAtanam / yazasvI tejasA yukto divyajJAnasamanvitaH / / 68 vakSye yadukulazreSTha zRNuSvAvahito mama // 5 RSINAmabhigamyazca sUtrakartA sutastava / paratvena bhavaM devaM bhaktastvaM paramezvaram / matprasAdAhijazreSTha bhaviSyati na saMzayaH / / 69 tena te zrAvayiSyAmi yattadbrahma sanAtanama // 6 kaM vA kAmaM dadAmyadya brUhi yadvatsa kAGkSase / na zakyaM vistarAtkRtsaM vaktuM zarvasya kenacit / prAJjaliH sa uvAcedaM tvayi bhaktirdRDhAstu me // 70 yuktenApi vibhUtInAmapi varSazatairapi / / 7 evaM dattvA varaM devo vandyamAnaH surarSibhiH / yasyAdimadhyamantazca surairapi na gamyate / stUyamAnazca vibudhaistatraivAntaradhIyata / / 71 kastasya zaknuyAdvaktuM guNAnkAtsnyena mAdhava // 8 antarhite bhagavati sAnuge yAdavezvara / kiM tu devasya mahataH saMkSipArthapadAkSarama / RSirAzramamAgamya mamaitatproktAniha // 72 zaktitazcaritaM vakSye prasAdAttasya caiva hi // 9 yAni ca prathitAnyAdau taNDirAkhyAtavAnmama / aprApyeha tato'nujJAM na zakyaH sta tumIzvaraH / nAmAni mAnavazreSTha tAni tvaM zRNu siddhaye // 73 yadA tenAbhyanujJAtaH stuvatyeva sadA bhavam // 10 daza nAmasahasrANi vedeSvAha pitAmahaH / / anAdinidhanasyAhaM sarvayonermahAtmanaH / -2527 ~~ Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. 17. 11] mahAbhArate [13. 17. 39 nAmnAM kaMcitsamuddezaM vakSye hyavyaktayoninaH // 11 / zAntInAmapi yA zAntidyutInAmapi yA dyutiH| varadasya vareNyasya vizvarUpasya dhImataH / dAntAnAmapi yo dAnto dhImatAmapi yA ca dhiiH|| zRNu nAmasamuddezaM yaduktaM padmayoninA // 12 devAnAmapi yo devo munInAmapi yo muniH / daza nAmasahasrANi yAnyAha prapitAmahaH / yajJAnAmapi yo yajJaH zivAnAmapi yaH zivaH // 26 tAni nirmadhya manasA dadhno ghRtamivoddhRtam // 13 rudrANAmapi yo rudraH prabhuH prabhavatAmapi / gireH sAraM yathA hema puSpAtsAraM yathA madhu / yoginAmapi yo yogI kAraNAnAM ca kAraNam // 27 ghRtAtsAraM yathA maNDastathaitatsAramuddhRtam // 14 yato lokAH saMbhavanti na bhavanti yataH punaH / sarvapApmApahamidaM caturvedasamanvitam / sarvabhUtAtmabhUtasya harasyAmitatejasaH // 28 prayatnenAdhigantavyaM dhAyaM ca prayatAtmanA / aSTottarasahasraM tu nAmnAM zarvasya me shRnnu| zAntidaM pauSTikaM caiva rakSoghnaM pAvanaM mahat // 15 yacchrutvA manujazreSTha sarvAnkAmAnavApsyasi // 29 idaM bhaktAya dAtavyaM zraddadhAnAstikAya ca / nAzradhAnarUpAya nAstikAyAjitAtmane // 16 sthiraH sthANuH prabhurbhAnuH pravaro varado varaH / yazvAbhyasUyate devaM bhUtAtmAnaM pinAkinam / sarvAtmA sarvavikhyAtaH sarvaH sarvakaro bhavaH // 30 sa kRSNa narakaM yAti saha pUrvaiH sahAnugaiH // 17 jaTI carmI zikhaNDI ca sarvAGgaH sarvabhAvanaH / idaM dhyAnamidaM yogamidaM dhyeyamanuttamam / harizca hariNAkSazca sarvabhUtaharaH prabhuH // 31 idaM japyamidaM jJAnaM rahasyamidamuttamam / pravRttizca nivRttizca niyataH zAzvato dhruvaH / idaM jJAtvAntakAle'pi gaccheddhi paramAM gatim // 18 zmazAnacArI bhagavAnkhacaro gocaro'rdanaH / / 32 pavitraM maGgalaM puNyaM kalyANamidamuttamam / abhivAdyo mahAkarmA tapasvI bhUtabhAvanaH / nigadiSye mahAbAho stavAnAmuttamaM stavam / / 19 unmattavezapracchannaH sarvalokaprajApatiH // 33 idaM brahmA purA kRtvA sarvalokapitAmahaH / mahArUpo mahAkAyaH sarvarUpo mahAyazAH / sarvastavAnAM divyAnAM rAjatve samakalpayat // 20 mahAtmA sarvabhUtazca virUpo vAmano manuH // 34 vadAprabhRti caivAyamIzvarasya mahAtmanaH / lokapAlo'ntarhitAtmA prasAdo hayagardabhiH / stavarAjeti vikhyAto jagatyamarapUjitaH / pavitrazca mahAMzcaiva niyamo niyamAzrayaH // 35 brahmalokAdayaM caiva stavarAjo'vatAritaH // 21 / sarvakarmA svayaMbhUzca AdirAdikaro nidhiH / yasmAttaNDiH purA prAha tena taNDikRto'bhavat / sahasrAkSo virUpAkSaH somo nakSatrasAdhakaH // 36 svargAzcaivAtra bhUlokaM taNDinA hyavatAritaH // 22 candrasUryagatiH keturgraho prahapatirvaraH / sarvamaGgalamaGgalyaM sarvapApapraNAzanam / adriradyAlayaH kartA mRgabANArpaNo'naghaH // 37 nigaviSye mahAbAho stavAnAmuttamaM stavam // 23 mahAtapA ghoratapA adIno dInasAdhakaH / brahmaNAmapi yadbrahma parANAmapi yatparam / saMvatsarakaro mantraH pramANaM paramaM tapaH // 38 tejasAmapi yattejastapasAmapi yttpH|| 24 yogI yojyo mahAbIjo mahAretA mahAtapAH / - 2528 - Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 17. 391 anuzAsanaparva [ 13. 17. 69 suvarNaretAH sarvajJaH subIjo vRSavAhanaH / / 39 hutAzanasahAyazca prazAntAtmA hutAzanaH // 54 dazabAhustvanimiSo nIlakaNTha umApatiH / ugratejA mahAtejA jayo vijayakAlavit / vizvarUpaH svayaMzreSTho balavIro balo gaNaH // 40 jyotiSAmayanaM siddhiH saMdhirvigraha eva ca // 55 gaNakartA gaNapatidigvAsAH kAmya eva c| | zikhI daNDI jaTI jvAlI mUrtijo mUrdhago balI / pavitraM paramaM manaH sarvabhAvakaro haraH // 41 / vaiNavI paNavI tAlI kAlaH kAlakaTaMkaTaH / / 56 kamaNDaludharo dhanvI bANahastaH kapAlavAn / nakSatravigrahavidhirguNavRddhirlayo'gamaH / azanI zataghnI khaDgI paTTizI cAyudhI mahAn // 42 prajApatirdizAbAhurvibhAgaH sarvatomukhaH // 57 sruvahastaH surUpazca tejastejaskaro nidhiH / vimocanaH suragaNo hiraNyakavacodbhavaH / uSNISI ca suvaktrazca udagro vinatastathA // 43 meDhajo balacArI ca mahAcArI stutastathA // 58 dIrghazca harikezazca sutIrthaH kRSNa eva ca / sarvatUryaninAdI ca sarvavAdyaparigrahaH / sagAlarUpaH sarvArtho muNDaH kuNDI kamaNDaluH // 44 vyAlarUpo vilAvAsI hemamAlI taraMgavit // 59 ajazca mRgarUpazca gandhadhArI kapadyapi / tridazastrikAladhRkkarmasarvabandhavimocanaH / UrdhvaretA UrdhvaliGga UrdhvazAyI nabhastalaH // 45 bandhanastvasurendrANAM yudhi zatruvinAzanaH / / 60 trijaTazcIravAsAzca rudraH senApatirvibhuH / sAMkhyaprasAdo durvAsAH sarvasAdhuniSevitaH / ahazvaro'tha naktaM ca tigmamanyuH suvarcasaH / / 46 praskandano vibhAgazca atulyo yajJabhAgavit // 61 gajahA daityahA loko lokadhAtA guNAkaraH / sarvAvAsaH sarvacArI durvAsA vAsavo'maraH / siMhazArdUlarUpazca ArdracarmAmbarAvRtaH // 47 hemo hemakaro yajJaH sarvadhArI dharottamaH // 62 kAlayogI mahAnAdaH sarvavAsazcatuSpathaH / lohitAkSo mahAkSazca vijayAkSo vizAradaH / nizAcaraH pretacArI bhUtacArI mahezvaraH // 48 saMgraho nigrahaH kartA sarpacIranivAsanaH // 63 bahubhUto bahudhanaH sarvAdhAro'mito gatiH / mukhyo'mukhyazca dehazca deharddhiH sarvakAmadaH / nRtyapriyo nityana" nartakaH sarvalAsakaH / / 49 sarvakAlaprasAdazca subalo balarUpadhRk // 64 ghoro mahAtapAH pAzo nityo giricaro nabhaH / AkAzanidhirUpazca nipAtI uragaH khagaH / sahasrahasto vijayo vyavasAyo hyaninditaH // 50 raudrarUpoM'zurAdityo vasurazmiH suvarcasI // 65 amarSaNo marSaNAtmA yajJahA kAmanAzanaH / vasuvego mahAvego manovego nizAcaraH / dakSayajJApahArI ca susaho madhyamastathA // 51 / sarvAvAsI zriyAvAsI upadezakaro haraH // 66 tejopahArI balahA mudito'rtho jito vrH| muniraatmptiloke saMbhojyazca sahasradaH / gambhIraghoSo gambhIro gambhIrabalavAhanaH // 52 pakSI ca pakSirUpI ca atidIpto vizAM patiH // 67 nyagrodharUpo nyagrodho vRkSakarNasthitirvibhuH / unmAdo madanAkAro arthArthakararomazaH / tIkSNatApazca haryazvaH sahAyaH karmakAlavit / / 53 vAmadevazca vAmazca prAgdakSiNyazca vAmanaH // 68 viSNuprasAdito yajJa: samudro vddvaamukhH| siddhayogApahArI ca siddhaH sarvArthasAdhakaH / ma. bhA. 317 - 2529 - Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 17. 69 ] mahAbhArate [ 13. 17.99 bhikSuzca bhikSurUpazca viSANI mRduravyayaH // 69 mahAvakSA mahorasko antarAtmA mRgAlayaH // 84 mahAseno vizAkhazca SaSTibhAgo gavAM ptiH| / lambano lambitoSThazca mahAmAyaH payonidhiH / vajrahastazca viSkambhI camUstambhana eva ca // 70 mahAdanto mahAdaMSTro mahAjihvo mahAmukhaH // 85 RturRtukaraH kAlo madhurmadhukaro'calaH / mahAnakho mahAromA mahAkezo mahAjaTaH / vAnaspatyo vAjaseno nityamAzramapUjitaH // 71 asapanaH prasAdazca pratyayo girisAdhanaH / / 86 brahmacArI lokacArI sarvacArI sucAravit / / snehano'snehanazcaiva ajitazca mahAmuniH / . IzAna IzvaraH kAlo nizAcArI pinAkadhRk // 72 vRkSAkAro vRkSaketuranalo vAyuvAhanaH / / 87 nandIzvarazca nandI ca nandano nandivardhanaH / maNDalI merudhAmA ca devadAnavadarpahA / bhagasyAkSinihantA ca kAlo brahmavidAM varaH // 73 atharvazIrSaH sAmAsya RksahasrAmitekSaNaH // 88 caturmukho mahAliGgazcAruliGgastathaiva ca / yajaHpAdabhujo guhyaH prakAzo jnggmstthaa| liGgAdhyakSaH surAdhyakSo lokAdhyakSo yugAvahaH // 74 amoghArthaH prasAdazca abhigamyaH sudarzanaH // 89 vIjAdhyakSo bIjakartA adhyAtmAnugato balaH / upahArapriyaH zarvaH kanakaH kAJcanaH sthiraH / itihAsakaraH kalpo gautamo'tha jalezvaraH / / 75 nAbhinandikaro bhAvyaH puSkarasthapatiH sthirH||90 dambho hyadambho vaidambho vazyo vazyakaraH kaviH / dvAdazastrAsanazcAdyo yajJo yajJasamAhitaH / / lokakartA pazupatirmahAkartA mahauSadhiH // 76 / naktaM kalizca kAlazca makaraH kAlapUjitaH // 91 akSaraM paramaM brahma balavAJzaka eva ca / sagaNo gaNakArazca bhUtabhAvanasArathiH / / nItiyanItiH zuddhAtmA zuddho mAnyo manogatiH // bhasmazAyI bhasmagoptA bhasmabhUtastasrgaNaH // 92 bahuprasAdaH svapano darpaNo'tha tvamitrajit / agaNazcaiva lopazca mahAtmA sarvapUjitaH / / vedakAraH sUtrakAro vidvAnsamaradarzanaH // 78 zaGkastrizaGkaH saMpannaH zucirbhUtaniSevitaH // 93 mahAmeghanivAsI ca mahAghoro vazIkaraH / AzramasthaH kapotastho vizvakarmA ptirvrH|| agnijvAlo mahAjvAlo atidhUmro huto haviH // 79 zAkho vizAkhastAmroSTho hyambujAla: sunizcayaH // vRSaNaH zaMkaro nityo varcasvI dhuumketnH| kapilo'kapilaH zUra Ayuzcaiva paro'paraH / nIlastathAGgalubdhazca zobhano niravagrahaH // 80 gandharvo hyaditistAyaH suvijJeyaH susArathiH // 95 svastidaH svastibhAvazca bhAgI bhAgakaro lghuH| parazvadhAyudho deva arthakArI subAndhavaH / utsaGgazca mahAGgazca mahAgarbhaH paro yuvA // 81 tumbavINI mahAkopa UrdhvaretA jalezayaH // 96 kRSNavarNaH suvarNazca indriyaH sarvadehinAm / ugro vaMzakaro vaMzo vaMzanAdo hyaninditaH / mahApAdo mahAhasto mahAkAyo mahAyazAH // 82 / sarvAGgarUpo mAyAvI suhRdo hyanilo'nalaH // 97 mahAmUrdhA mahAmAtro mahAnetro digaalyH| bandhano bandhakartA ca subandhanavimocanaH / mahAdanto mahAkarNo mahAmeDho mahAhanuH // 83 sa yajJAriH sa kAmArirmahAdaMSTro mahAyudhaH // 98 mahAnAso mahAkamburmahAgrIvaH zmazAnadhRk / / bAhustvaninditaH zarvaH zaMkaraH zaMkaro'dhanaH / -2530 - Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 17. 99 anuzAsanaparva 13. 17. 129 amarezo mahAdebho vizvadevaH surArihA // 99 mahAketurdhanurdhAtukasAnucarazcalaH // 114 ahirbudhno nirjatizca cekitAno hristthaa| AvedanIya AvezaH sarvagandhasukhAvahaH / ajaikapAca kApAlI trizaGkarajitaH zivaH // 100 toraNastAraNo vAyuH paridhAvati caikataH / / 115 dhanvantaridhUmaketuH skando vaizravaNastathA / saMyogo vardhano vRddho mahAvRddho gaNAdhipaH / dhAtA zakrazca viSNuzca mitrastvaSTA dhruvo dhrH|| 101 nitya AtmasahAyazca devAsurapatiH patiH // 116 prabhAvaH sarvago vAyuryamA savitA raviH / yuktazca yuktabAhuzca dvividhazca suparvaNaH / udaprazca vidhAtA ca mAndhAtA bhUtabhAvanaH // 102 ASADhazca suSADhazca dhruvo harihaNo haraH // 117 ratitIrthazca vAgmI ca sarvakAmaguNAvahaH / vapurAvartamAnebhyo vasuzreSTho mahApathaH / padmagarbho mahAgarbhazcandravaktro manoramaH // 103 zirohArI vimarSazca sarvalakSaNabhUpitaH / / 118 balavAMzcopazAntazca purANaH puNyacaJcurI / akSazca rathayogI ca sarvayogI mahAbalaH / kurukartA kAlarUpI kurubhUto mahezvaraH // 104 samAmnAyo'samAmnAyastIrthadevo mahArathaH // 119 sarvAzayo darbhazAyI sarveSAM prANinAM patiH / nirjIvo jIvano matraH zubhAkSo bahukarkazaH / devadevamukho'saktaH sadasatsarvaratnavit / / 105 ratnaprabhUto raktAGgo mahArNavanipAnavit // 120 kailAsazikharAvAsI himavadgirisaMzrayaH / mUlo vizAlo hyamRto vyaktAvyaktastaponidhiH / kUlahArI kulakartA bahuvidyo bahupradaH // 106 ArohaNo nirohazca zailahArI mahAtapAH / / 121 vaNijo vardhano vRkSo nakulazcandanazchadaH / senAkalpo mahAkalpo yugAyugakaro hariH / sAragrIvo mahAjavaralolazca mahauSadhaH // 187 yugarUpo mahArUpa: pavano gahano nagaH // 122 siddhArthakArI siddhArthazchandovyAkaraNottaraH / nyAyanirvApaNaH pAdaH paNDito hyacalopamaH / siMhanAdaH siMhadaMSTraH siMhagaH siMhavAhanaH / / 108 bahumAlo mahAmAlaH sumAlo bahulocanaH // 123 prabhAvAtmA jagatkAlastAlo lokahitastaruH / vistAro lavaNaH kUpaH kusumaH saphalodayaH / sAraGgo navacakrAGgaH ketumAlI sabhAvanaH / / 109 vRSabho vRSabhAvAGgo maNivilyo jaTAdharaH // 124 bhUtAlayo bhuutptirhoraatrmninditH| indurvisargaH sumukhaH suraH sarvAyudhaH sahaH / vAhitA sarvabhUtAnAM nilayazca vibhurbhavaH / / 110 nivedanaH sudhAjAtaH sugandhAro mahAdhanuH / / 125 amoghaH saMyato hyazvo bhojanaH prANadhAraNaH / gandhamAlI ca bhagavAnutthAnaH sarvakarmaNAm / dhRtimAnmatimAndakSaH satkRtazca yugAdhipaH // 111 manthAno bahulo bAhuH sakalaH srvlocnH||126 gopAli[pati mo gocarmavasano hrH| tarastAlI karastAlI UrdhvasaMhanano yahaH / hiraNyabAhuzca tathA guhApAla pravezinAm / / 112 chatraM succhatro vikhyAtaH sarvalokAzrayo mahAn / pratiSThAyI mahAharSo jitakAmo jitendriyaH / muNDo virUpo vikRto daNDimuNDo vikurvaNaH / gandhArazca surAlazca tapaHkarmaratirdhanuH // 113 / / hayakSaH kakubho vanI dIptajihvaH sahasrapAt // 128 mahAgIto mahAnRtto hyapsarogaNasevitaH / sahasramUrdhA devendraH sarvadevamayo guruH / --- 2531 - Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 17. 129 ] mahAbhArate [ 13. 17. 158 sahasrabAhuH sarvAGgaH zaraNyaH sarvalokakRt // 129 udbhidastrikramo vaidyo virajo virajombaraH // 144 pavitraM trimadhurmatraH kaniSThaH kRSNapiGgalaH / IDyo hastI suravyAghro devasiMho nararSabhaH / brahmadaNDavinirmAtA zataghnI zatapAzadhRk // 130 vibudhApravaraH zreSThaH sarvadevottamottamaH // 145 patnagarbho mahAgarbho brahmagarbho jalodbhavaH / prayuktaH zobhano vana IzAnaH prabhuravyayaH / gabhastibrahmakRdbrahmA brahmavidrAhmaNo gatiH // 131 guruH kAnto nijaH sargaH pavitraH sarvavAhanaH / anantarUpo naikAtmA tigmatejAH svayaMbhuvaH / zRGgI zRGgapriyo babhra rAjarAjo nirAmayaH / UrdhvagAtmA pazupatitiraMhA manojavaH // 132 abhirAmaH suragaNo virAmaH sarvasAdhanaH / / 147 candanI padmamAlAgryaH surabhyuttaraNo naraH / lalATAkSo vizvadeho hariNo brahmavarcasaH / karNikAramahAsragvI nIlamauliH pinAkadhRk / sthAvarANAM patizcaiva niyamendriyavardhanaH / / 148 umApatirumAkAnto jaahnviidhRgumaadhvH|| siddhArthaH sarvabhUtArtho'cintyaH satyavrataH zuciH / varo varAho varado varezaH sumahAsvanaH // 134 vratAdhipaH paraM brahma muktAnAM paramA gatiH // 149 mahAprasAdo damanaH zatruhA zvetapiGgalaH / vimukto muktatejAzca zrImAzrIvardhano jagat / prItAtmA prayatAtmA ca saMyatAtmA pradhAnadhRk // yathApradhAnaM bhagavAniti bhaktyA stuto mayA // 150 sarvapArzvasutastAyo dharmasAdhAraNo varaH / yaM na brahmAdayo devA vidurya na maharSayaH / carAcarAtmA sUkSmAtmA suvRSo govRSezvaraH // 136 taM stavyamacyaM vandyaM ca kaH stoSyati jagatpatim // sAdhyarSirvasurAdityo vivasvAnsavitA mRDaH / bhaktimeva puraskRtya mayA yajJapatirvasuH / vyAsaH sarvasya saMkSepo vistaraH paryayo nyH||137 tato'bhyanujJAM prApyaiva stuto matimatAM varaH // 152 RtuH saMvatsaro mAsaH pakSaH saMkhyAsamApanaH / zivamabhiH stuvandevaM nAmabhiH pussttivrdhnaiH| kalA kASThA lavo mAtrA muhUrto'haH kSapAH kSaNAH // nityayuktaH zucirbhUtvA praapnotyaatmaanmaatmnaa||153 vizvakSetraM prajAbIjaM liGgamAdyastvaninditaH / etaddhi paramaM brahma svayaM gItaM svayaMbhuvA / sadasadvyaktamavyaktaM pitA mAtA pitAmahaH // 135 RSayazcaiva devAzca stuvantyetena tatparam // 154 svargadvAraM prajAdvAraM mokSadvAraM triviSTapam / stUyamAno mahAdevaH prIyate cAtmanAmabhiH / nirvANaM hrAdanaM caiva brahmalokaH parA gatiH // 140 bhaktAnukampI bhagavAnAtmasaMsthAnkaroti tAn // 155 devAsuravinirmAtA devAsuraparAyaNaH / tathaiva ca manuSyeSu ye manuSyAH pradhAnataH / devAsuragururdevo devAsuranamaskRtaH // 54 1 AstikAH zraddhadhAnAJca bahubhirjanmabhiH stavaiH // devAsuramahAmAtro devAsuragaNAzrayaH / jAgratazca svapantazca vrajantaH pathi saMsthitAH / devAsuragaNAdhyakSo devAsuragaNAgraNIH / / 142 stavanti stupamAnAzca taSyanti ca ramanti ca / devAtidevo devarSirdevAsuravarapradaH / janmakoTisahatreSu nAnAsaMsArayoniSu / / 157 devAsurezvaro devo devAsuramahezvaraH // 143 jantorvizuddhapApasya bhave bhaktiH prajAyate / sarvadevamayo'cintyo devatAtmAtmasaMbhavaH / utpannA ca bhave bhaktirananyA sarvabhAvataH // 158 - 2532 - Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 17. 159 ] anuzAsanaparva [13. 18. 13 kAraNaM bhAvitaM tasya sarvamuktastu sarvataH / etaddeveSu duSprApaM manuSyeSu na labhyate // 159 vaizaMpAyana uvAca / nirvighnA nizcalA rudre bhktirvybhicaarinnii| mahAyogI tataH prAha kRSNadvaipAyano muniH / tasyaiva ca prasAdena bhaktirutpadyate nRNAm / paThasva putra bhadraM te prIyatAM te mahezvaraH // 1 yayA yAnti parAM siddhiM tdbhaavgtcetsH|| 160 purA putra mayA merau tapyatA paramaM tapaH / ye sarvabhAvopagatAH paratvenAbhavannarAH / putrahetormahArAja stava eSo'nukIrtitaH / / 2 prapannavatsalo devaH saMsArAttAnsamuddharet // 161 labdhavAnasmi tAnkAmAnahaM vai pANDunandana / evamanye na kurvanti devAH saMsAramocanam / tathA tvamapi zarvAddhi sarvAnkAmAnavApsyasi // 3 manuSyANAM mahAdevAdanyatrApi tapobalAt / / 162 catuHzIrSastataH prAha zakrasya dayitaH sakhA / iti tenendrakalpena bhagavAnsadasatpatiH / AlambAyana ityeva vizrutaH karuNAtmakaH // 4 kRttivAsAH stutaH kRSNa taNDinA shuddhbuddhinaa||163 mayA gokarNamAsAdya tapastaptvA zataM samAH / stavametaM bhagavato brahmA svayamadhArayat / ayonijAnAM dAntAnAM dharmajJAnAM suvarcasAm // 5 brahmA provAca zakrAya zakraH provAca mRtyave / / 164 ajarANAmaduHkhAnAM zatavarSasahasriNAm / mRtyuH provAca rudrANAM rudrebhyastaNDimAgamat / labdhaM putrazataM zarvAtpurA pANDunRpAtmaja // 6 mahatA tapasA prAptastaNDinA brahmasadmani // 165 vAlmIkizcApi bhagavAnyudhiSThiramabhASata / taNDiH provAca zukrAya gautamAyAha bhArgavaH / vivAde sAmni munibhirbrahmano vai bhavAniti / vaivasvatAya manave gautamaH prAha mAdhava // 166 uktaH kSaNena cAviSTastenAdharmeNa bhArata // 7 nArAyaNAya sAdhyAya manuriSTAya dhImate / so'hamIzAnamanaghamastauSaM zaraNaM gataH / yamAya prAha bhagavAnsAdhyo naaraaynno'cyutH||167 muktazcAsmyavazaH pApA tato duHkhavinAzanaH / nAciketAya bhagavAnAha vaivasvato yamaH / Aha mAM tripurano vai yazaste''yaM bhaviSyati // 8 mArkaNDeyAya vArSNeya nAciketo'bhyabhASata // 168 jAmadagnyazca kaunteyamAha dharmabhRtAM varaH / mArkaNDeyAnmayA prAptaM niyamena janArdana / RSimadhye sthitastAta tapanniva vibhAvasuH // 9 tavApyahamamitraghna stavaM dadayadya vizrutam / pitRviprvdhenaahmaalo vai pANDavAgraja | svarNyamArogyamAyuSyaM dhanyaM balyaM tathaiva ca // 169 zucirbhUtvA mahAdevaM gatavAzaraNaM nRpa // 10 na tasya vighnaM kurvanti dAnavA yakSarAkSasAH / nAmabhizcAstuvaM devaM tatastuSTo'bhavadbhavaH / pizAcA yAtudhAnAzca guhyakA bhujagA api // 140 parazuM ca dadau devo divyAnyastrANi caiva me // 11 yaH paTheta zucirbhUtvA brahmacArI jitendriyH| pApaM na bhavitA te'dya ajeyazca bhaviSyasi / abhagnayogo varSa tu so'zvamedhaphalaM labhet // 171 na te prabhavitA mRtyuyazasvI ca bhaviSyasi // 12 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi Aha mAM bhagavAne zikhaNDI zivavigrahaH / saptadazo'dhyAyaH // 17 // / yadavAptaM ca me sarvaM prasAdAttasya dhImataH // 13 -2533 - Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. 18. 14 ] mahAbhArate [ 13. 18.37 D asito devalazcaiva prAha pANDusutaM nRpam / sarasvatyAstaTe tuSTo manoyajJena pANDava // 25 zApAcchakrasya kaunteya cito dharmo'nazanmama / tulyaM mama sahasraM tu sutAnAM brahmavAdinAm / tanme dharma yazazcAgyamAyuzcaivAdadadbhavaH // 14 Ayuzcaiva saputrasya saMvatsarazatAyutam // 26 . RSirgRtsamado nAma zakrasya dayitaH sakhA / parAzara uvAca / prAhAjamIDhaM bhagavAnbRhaspatisamadyutiH // 15 prasAdyAhaM purA zarvaM manasAcintayaM nRp| vasiSTho nAma bhagavAMzcAkSuSasya manoH sutaH / mahAtapA mahAtejA mahAyogI mahAyazAH / zatakratoracintyasya satre vrssshsrike| vedavyAsaH zriyAvAso brahmaNyaH karuNAtmakaH // 20 vartamAne'bravIdvAkyaM sAnni hyuccArite mayA // 16 api nAmepsitaH putro mama syAdvai mahezvarAt / . rathantaraM dvijazreSTha na samyagiti vartate / iti matvA hRdi mataM prAha mAM surasattamaH // 28 samIkSasva punarbuddhyA harSa tyaktvA dvijottama / mayi saMbhavatastasya phalAtkRSNo bhaviSyati / ayajJavAhinaM pApamakArSIstvaM sudurmate // 17 sAvarNasya manoH sarge saptarSizca bhaviSyati // 29 evamuktvA mahAkrodhAtprAha ruSTaH punarvacaH / vedAnAM ca sa vai vyastA kuruvaMzakarastathA / prajJayA rahito duHkhI nityaM bhIto vnecrH|| itihAsasya kartA ca putraste jagato hitaH // 30 daza varSasahasrANi dazASTau ca zatAni ca // 18 bhaviSyati mahendrasya dayitaH sa mahAmuniH / naSTapAnIyayavase mRgairanyaizca varjite / ajarazcAmarazcaiva parAzara sutastava / / 31 : ayajJIyadrume deze rurusiMhaniSevite / evamuktvA sa bhagavAMstatraivAntaradhIyata / bhavitA tvaM mRgaH krUro mahAduHkhasamanvitaH // 19 yudhiSThira mahAyogI vIryapAnakSayo'vyayaH // 32 tasya vAkyasya nidhane pArtha jAto hyahaM mRgH|| mANDavya uvAca / / tato mAM zaraNaM prAptaM prAha yogI mahezvaraH // 20 / acaurazcaurazaGkAyAM zUle bhinno hyahaM yadA / ajarazcAmarazcaiva bhavitA duHkhvrjitH| tatrasthena stuto devaH prAha mAM vai mahezvaraH // 33 sAmyaM samastu te saukhyaM yuvayorvardhatAM kratuH // 21 mokSaM prApsyasi zUlAcca jIviSyasi samArbudam / anugrahAnevameSa karoti bhagavAnvibhuH / rujA zUlakRtA caiva na te vipra bhaviSyati / paraM dhAtA vidhAtA ca sukhaduHkhe ca sarvadA // 22 AdhibhirvyAdhibhizcaiva varjitastvaM bhaviSyasi // 34 acintya eSa bhagavAnkarmaNA manasA giraa|| pAdAccaturthAtsaMbhUta AtmA yasmAnmune tava / na me tAta yudhizreSTha vidyayA paNDitaH samaH // 23 tvaM bhaviSyasyanupamo janma vai saphalaM kuru // 35 jaigISavya uvAca / tIrthAbhiSekaM saphalaM tvamavinena cApsyasi / mamASTaguNamaizvarya dattaM bhagavatA purA / svarga caivAkSayaM vipra vidadhAmi tavorjitam // 36 yatnenAspena balinA vArANasyAM yudhiSThira // 24 evamuktvA tu bhagavAnvareNyo vRSavAhanaH / gArgya uvaac| mahezvarI mahArAja kRttivAsA mahAdyutiH / catuHSaSTyaGgamadadAtkAlajJAnaM mamAdbhutam / sagaNo daivatazreSThastatraivAntaradhIyata / / 37 - 2534 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 18. 38] anuzAsanaparva [ 13. 18. 56 gAlava uvaac| vizvAmitrAbhyanujJAto hyahaM pitaramAgataH / bhanavInmAM tato mAtA duHkhitA rudatI bhRzam // 38 kauzikenAbhyanujJAtaM putraM vedavibhUSitam / na tAta taruNaM dAntaM pitA tvAM pazyate'nagha // 39 zrutvA jananyA vacanaM nirAzo gurudarzane / niyatAtmA mahAdevamapazyaM so'bravIcca mAm // 40 pitA mAtA ca te tvaM ca putra mRtyuvivarjitAH / bhaviSyatha viza kSipraM draSTAsi pitaraM kSaye // 41 anujJAto bhagavatA gRhaM gatvA yudhiSThira / apazyaM pitaraM tAta iSTiM kRtvA viniHsRtam // 42 upaspRzya gRhItvemaM kRzAMzca zaraNAdgurUn / tAnvisRjya ca mAM prAha pitA saanaavilekssnnH||43 praNamantaM pariSvajya mUrdhni cAghrAya pANDava / diSTyA dRSTo'si me putra kRtavidya ihAgataH / / 44 uvAca / patAnyatyadbhutAnyeva karmANyatha mahAtmanaH / proktAni munibhiH zrutvA vismayAmAsa pANDavaH / / tataH kRSNo'bravIdvAkyaM punarmatimatAM varaH / yudhiSThiraM dharmanityaM puruhUtamivezvaraH // 46 AdityacandrAvanilAnalau ca ___ dyaurbhUmirApo vasavo'tha vizve / dhAtAryamA zukrabRhaspatI ca rudrAH sasAdhyA varuNo vittagopaH // 47 brahmA zakro mAruto brahma satyaM vedA yajJA dakSiNA vedavAhAH / somo yaSTA yacca havyaM havizca rakSA dIkSA niyamA ye ca kecit / / 48 svAhA vaSaDbrAhmaNAH saurabheyA dharma cakraM kAlacakraM caraM ca / - 2535 yazo damo buddhimatI sthitizca zubhAzubhaM munayazcaiva sapta // 49 agryA buddhirmanasA darzane ca ___ sparza siddhiH karmaNAM yA ca siddhiH / gaNA devAnAmUSmapAH somapAzca lekhAH suyAmAstuSitA brhmkaayaaH||50 AbhAsvarA gandhapA dRSTipAzca vAcA viruddhAzca manoviruddhAH / zuddhAzca nirvANaratAzca devAH sparzAzanA darzapA AjyapAzca // 51 cintAgatA ye ca deveSu mukhyA ye cApyanye devatAzcAjamIDha / suparNagandharvapizAcadAnavA yakSAstathA pannagAzcAraNAzca // 52 sUkSma sthUlaM mRdu yaccApyasUkSma sukhaM duHkhaM sukhaduHkhAntaraM ca / sAMkhyaM yogaM yatparANAM paraM ca zarvAjjAtaM viddhi tatkIrtitaM me // 53 tatsaMbhUtA bhUtakRto vareNyAH sarve devA bhuvanasyAsya gopAH / AvizyemAM dharaNIM ye'bhyarakSa npurAtanI tasya devasya sRSTim // 54 vicinvantaM manasA toSTuvImi kiMcittattvaM prANahato to'smi / dadAtu devaH sa varAniheSTA nabhiSTuto naH prabhuravyayaH sadA // 55 imaM stavaM saMniyamyendriyANi zucirbhUtvA yaH puruSaH paTheta / abhagnayogo niyato'bdamekaM sa prApnuyAdazvamedhe phalaM yat // 56 - Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. 18. 57 ] mahAbhArate [13. 19. 22 vedAnkRtsnAnbrAhmaNaH prApnuyAca bhISma uvAca / jayedrAjA pRthivIM cApi kRtsnAm / atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / vaizyo lAbhaM prApnuyAnnaipuNaM ca aSTAvakrasya saMvAdaM dizayA saha bhArata // 10 zUdro gati pretya tathA sukhaM ca // 57 niveSTukAmastu purA aSTAvakro mahAtapAH / stavarAjamimaM kRtvA rudrAya dadhire manaH / RSeratha vadAnyasya kanyAM vane mahAtmanaH / / 11 sarvadoSApahaM puNyaM pavitraM ca yazasvinam / / 58 suprabhAM nAma vai nAmnA rUpeNApratimAM bhuvi / yAvantyasya zarIreSu romakUpANi bhArata / guNaprabahA~ zIlena sAdhvIM cAritrazobhanAm // 12 tAvadvarSasahasrANi svarge vasati mAnavaH // 59 sA tasya dRSTvaiva mano jahAra shubhlocnaa| . iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi vanarAjI yathA citrA basante kusumAcitA // 1 // aSTAdazo'dhyAyaH // 18 // RSistamAha deyA me sutA tubhyaM zRNuSva me / 19 gaccha tAvadizaM puNyAmuttarAM drakSyase tataH // 14 yudhiSThira uvaac| aSTAvakra uvAca / yadidaM sahadharmeti procyate bharatarSabha / pANigrahaNakAle tu strINAmetatkathaM smRtam / / 1 kiM draSTavyaM mayA tatra vaktumarhati me bhavAn / tathedAnI mayA kArya yathA vakSyati mAM bhavAn // : ArSa eSa bhaveddharmaH prAjApatyo'tha vAsuraH / yadetatsahadharmeti pUrvamuktaM maharSibhiH // 2 vadAnya uvAca / saMdehaH sumahAneSa viruddha iti meM matiH / dhanadaM samatikramya himavantaM tathaiva ca / iha yaH sahadharmo vai pretyAyaM vihitaH ka nu // 3 rudrasyAyatanaM dRSTvA siddhacAraNasevitam / / 16 / svarge mRtAnAM bhavati sahadharmaH pitAmaha / prahRSTaiH pArSadairjuSTaM nRtyadbhirvividhAnanaiH / pUrvamekastu mriyate ka caikastiSThate vada // 4 divyAGgarAgaiH paizAcairvanyairnAnAvidhaistathA // 17 nAnAkarmaphalopetA nAnAkarmanivAsinaH / pANitAlasatAlaizca zamyAtAlaiH smaistthaa| nAnAnirayaniSThAntA mAnuSA bahavo yadA // 5 saMprahRSTaiH pranRtyadbhiH zarvastatra niSevyate // 18 anRtAH striya ityevaM sUtrakAro vyavasyati / iSTaM kila girau sthAnaM tadivyamanuzuzruma / . yadAnRtAH striyastAta sahadharmaH kutaH smRtH|| 6 nityaM saMnihito devastathA pAriSadAH shubhaaH|| 19 amRtAH striya ityevaM vedeSvapi hi paThyate / tatra devyA tapastaptaM zaMkarArtha suduzcaram / dharmo'yaM paurvikI saMjJA upacAraH kriyAvidhiH // 7 atastadiSTaM devasya tathomAyA iti zrutiH // 20 gahvaraM pratibhAtyetanmama cintayato'nizam / tatra kUpo mahAnpArzve devasyottaratastathA / niHsaMdehamidaM sarvaM pitAmaha yathA zrutiH // 8 RtavaH kAlarAtrizca ye divyA ye ca mAnuSAH // 21 yadetadyAdRzaM caitadyathA caitatpravartitam / sarve devamupAsante rUpiNaH kila tatra ha / nikhilena mahAprAjJa bhavAnetadbhavItu me / / 9 / tadatikramya bhavanaM tvayA yAtavyameva hi // 22 -2536 - Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 19 23] anuzAsanaparva [ 13. 20. 24 20 tato nIlaM vanoddezaM drakSyase meghasaMnibhama / te rAkSasAstadA rAjanbhagavantamathAbruvan / ramaNIyaM manogrAhi tatra drakSyasi vai striyam / / 23 asau vaizravaNo rAjA svayamAyAti te'ntikam // tapasvinI mahAbhAgAM vRddhAM dIkSAmanuSThitAm / vidito bhagavAnasya kAryamAgamane ca yat / draSTavyA sA tvayA tatra saMpUjyA caiva yatnataH // 24 pazyainaM tvaM mahAbhAgaM jvalantamiva tejasA // 11 to raTA vinivRttastvaM tataH pANiM grahISyasi / tato vaizravaNo'bhyetya aSTAvakramaninditam / padyeSa samayaH satyaH sAdhyatAM tatra gamyatAma // 25 vidhivatkuzalaM pRSTvA tato brahmarSimabravIt // 12 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi sukhaM prApto bhavAnkaJcitki vA mattazcikIrSasi / ekonviNsho'dhyaayH|| 19 // brahi sarvaM kariSyAmi yanmAM tvaM vakSyasi dvija // bhavanaM praviza tvaM me yathAkAmaM dvijottama / aSTAvakra uvAca / satkRtaH kRtakAryazca bhavAnyAsyatyavighnataH // 14 prAvizadbhavanaM khaM vai gRhItvA taM dvijottamam / tathAstu sAdhayiSyAmi tatra yAsyAmyasaMzayam / AsanaM svaM dadau caiva pAdyamayaM tathaiva ca // 15 yatra svaM vadase sAdho bhavAnbhavatu satyavAk // 1 athopaviSTayostatra maNibhadrapurogamAH / bhISma uvaac| niSedustatra kauberA yakSagandharvarAkSasAH // 16 tato'gacchatsa bhagavAnuttarAmuttamAM dizam / tatasteSAM niSaNNAnAM dhanado vAkyamabravIt / himavantaM girizreSThaM siddhacAraNasevitam / / 2 bhavacchandaM samAjJAya nRtyerannapsarogaNAH // 17 ma gatvA dvijazArdUlo himavantaM mahAgirim / AtithyaM paramaM kArya zuzrUSA bhvtstthaa| abhyagacchannadI puNyAM bAhudAM dharmadAyinIm // 3 saMvartatAmityuvAca munirmadhurayA girA // 18 azoke vimale tIrthe snAtvA taya' ca devatAH / / athorvarA mizrakezI rambhA caivorvazI tathA / tatra vAsAya zayane kauzye sukhamuvAsa ha / / 4 alambusA ghRtAcI ca citrA citrAGgadA ruciH // tato rAtryAM vyatItAyAM prAtarutthAya sa dvijaH / manoharA sukezI ca sumukhI hAsinI prabhA / mAtvA prAduzcakArAmiM hutvA caiva vidhAnataH / / 5 vidyutA prazamA dAntA vidyotA ratireva ca // 20 rudrANIkUpamAsAdya vade tatra samAzvasat / etAzcAnyAzca vai bahvayaH pranRtApsarasaH shubhaaH| vizrAntazca samutthAya kailAsamabhito yayau // 6 avAdayaMzca gandharvA vAdyAni vividhAni ca // 21 so'pazyatkAJcanadvAraM dIpyamAnamiva shriyaa| atha pravRtte gAndharve divye RSirupAvasat / mandAkinI ca nalinI dhanadasya mahAtmanaH / / 7 divyaM saMvatsaraM tatra ramanvai sumhaatpaaH|| 22 atha se rAkSasAH sarve ye'bhirakSanti padminIm / tato vaizravaNo rAjA bhagavantamuvAca ha / pratyutthitA bhagavantaM maNibhadrapurogamAH // 8 sAgraH saMvatsaro yAtastava vipreha pazyataH // 23 sa tAnpratyarcayAmAsa rAkSasAnbhImavikramAn / hAryo'yaM viSayo brahmangAndharvo nAma nAmataH / nivedayata mAM kSipraM dhanadAyeti cAbravIt // 9 / chandato vartatAM vipra yathA vadati vA bhavAn // 24 ma. bhA. 318 - 2537 - Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 20. 25 ] mahAbhArate [18. 29.51 atithiH pUjanIyastvamidaM ca bhavato gRham / manodRSTiharai ramyaiH sarvataH saMvRtaM zubhaiH // 37 sarvamAjJApyatAmAzu paravanto vayaM tvayi // 25 / RSiH samantato'pazyattatra tatra manoramam / atha vaizravaNaM prIto bhagavAnpratyabhASata / tato'bhavattasya cintA ka me vAso bhavediti // 38 arcito'smi yathAnyAyaM gamiSyAmi dhanezvara // 26 / atha dvAraM samamito gatvA sthitvA tato'bravIt / prIto'smi sadRzaM caiva tava sarva dhanAdhipa / atithiM mAmanuprAptamanujAnantu ye'tra vai // 39 tava prasAdAdbhagavanmaharSezca mahAtmanaH / atha kanyAparivRtA gRhaattsmaadviniHsRtaaH| niyogAdadya yAsyAmi vRddhimAnRddhimAnbhava // 27 nAnArUpAH sapta vibho kanyAH sarvA manoharAH // atha niSkramya bhagavAnprayayAvuttarAmukhaH / yAM yAmapazyatkanyAM sa sA sA tasya mano'harat / kailAsaM mandaraM haimaM sarvAnanucacAra ha // 28 nAzaknuvaddhArayituM mano'thAsyAvasIdati // 41 tAnatItya mahAzailAnkairAtaM sthAnamuttamam / tato dhRtiH samutpannA tasya vitrasya dhImataH / pradakSiNaM tatazcakre prayataH zirasA naman / atha taM pramadAH prAhubhagavAnpravizatviti // 42 dharaNImavatIryAtha pUtAtmAsau tadAbhavat // 29 sa ca tAsAM surUpANAM tasyaiva bhavanasya ca / sa taM pradakSiNaM kRtvA triH zailaM cottarAmukhaH / kautUhalasamAviSTaH praviveza gRhaM dvijaH / / 43 samena bhUmibhAgena yayau prItipuraskRtaH // 30 tatrApazyajarAyuktAmarajombaradhAriNIm / tato'paraM vanoddezaM ramaNIyamapazyata / vRddhAM paryaGkamAsInAM sarvAbharaNabhUSitAm / / 44 sarvartubhirmUlaphalaiH pakSibhizca samanvitam / svastIti cAtha tenoktA sA strI pratyavadattadA / ramaNIyairvanoddezaistatra tatra vibhUSitam // 31 pratyutthAya ca taM vipramAsyatAmityuvAca ha // 45 tatrAzramapadaM divyaM dadarza bhagavAnatha / aSTAvakra uvAca / zailAMzca vividhAkArAnkAzcanAratnabhUSitAn / sarvAH svAnAlayAnyAntu ekA mAmupatiSThatu / maNibhUmau niviSTAzca puSkariNyastathaiva ca / / 32 suprajJAtA suprazAntA zeSA gacchantu cchndtH||46 anyAnyapi suramyANi dadarza subahUnyatha / / tataH pradakSiNIkRtya kanyAstAstamRSiM tadA / bhRzaM tasya mano reme maharSerbhAvitAtmanaH // 33 nirAkAmangRhAttasmAtsA vRddhAtha vyatiSThata // 47 sa tatra kAJcanaM divyaM sarvaratnamayaM gRham / atha tAM saMvizanprAha zayane bhAsvare tadA / dadarzAdbhutasaMkAzaM dhanadasya gRhAdvaram // 34 tvayApi supyatAM bhadre rajanI hyativartate // 48 mahAnto yatra vividhAH prAsAdAH parvatopamAH / saMlApAttena vipreNa tathA sA tatra bhASitA / vimAnAni ca ramyANi ratnAni vividhAni ca // dvitIye zayane divye saMviveza mahAprabhe // 49 mandArapuSpaiH saMkIrNA tathA mandAkinI ndii| atha sA vepamAnAGgI nimittaM zItajaM tadA / svayaMprabhAzca maNayo varbhUmizca bhUSitA // 36 vyapadizya maharSeH zayanaM cAdhyarohata // 50 nAnAvidhaizca bhavanairvicitramaNitoraNaiH / / svAgataM svAgatenAstu bhagavAMstAmabhASata / muktAjAlaparikSitairmaNiratnavibhUSitaiH / sopAgUhadbhujAbhyAM tu RSiM prItyA nararSabha / / 51 -2538 - Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 20. 52] anuzAsanaparva 1 13. 21.2 nirvikAramRSiM cApi kASThakuDyopamaM tdaa| naitA jAnanti pitaraM na kulaM na ca mAtaram / duHkhitA prekSya saMjalpamakArSIdRSiNA saha / / 52 na bhrAtRnna ca bhartAraM na putrAnna ca devarAn // 66 brahmanna kAmakAro'sti strINAM puruSato dhRtiH| lIlAyantyaH kulaM ghnanti kUlAnIva saridvarAH / kAmena mohitA cAhaM tvAM bhajantI bhajasva mAm / / doSAMzca mandAnmandAsu prajApatirabhASata / / 67 prahRSTo bhava viprarSe samAgaccha mayA saha / bhISma uvAca / upagRha ca mAM vipra kAmArtAhaM bhRzaM tvayi // 54 tataH sa RSirekAgrastAM striyaM pratyabhASata / etaddhi tava dharmAtmastapasaH pUjyate phalam / . AsyatAM ruciraM chandaH kiM vA kAryaM bravIhi me // prArthitaM darzanAdeva bhajamAnAM bhajasva mAm / / 55 sA strI provAca bhagavandrakSyase dezakAlataH / sA cedaM vanaM cedaM yaccAnyadapi pazyasi / vasa tAvanmahAprAjJa kRtakRtyo gamiSyasi // 69 prabhutvaM tava sarvatra mayi caiva na saMzayaH // 56 brahmarSistAmathovAca sa tatheti yudhiSThira / sarvAnkAmAnvidhAsyAmi ramasva sahito mayA / / vatsye'haM yAvadutsAho bhavatyA nAtra saMzayaH // 70 ramaNIye vane vipra sarvakAmaphalaprade / / 57 atharSirabhisaMprekSya striyaM tAM jarayAnvitAm / tvadvazAhaM bhaviSyAmi raMsyase ca mayA saha / cintAM paramikAM bheje saMtapta iva cAbhavat / / 71 sarvAnkAmAnupAnAno ye divyA ye ca. mAnuSAH // yadyadaGgaM hi so'pazyattasyA viprarSabhastadA / nAtaH paraM hi nArINAM kAryaM kiMcana vidyate / nAramattatra tatrAsya dRSTI rUpaparAjitA // 72 yathA puruSasaMsargaH parametaddhi naH phalam // 59 devateyaM gRhasyAsya zApAnnUnaM virUpitA / Atmacchandena vartante nAryo mnmthcoditaaH| asyAzca kAraNaM vettuM na yuktaM sahasA mayA // 73 na ca dahyanti gacchantyaH sutaptairapi pAMsubhiH / / 60 iti cintAviSaktasya tamarthaM jnyaatumicchtH| ___ aSTAvakra uvAca / vyagamattadahaHzeSaM manasA vyAkulena tu // 74 paradArAnahaM bhadre na gaccheyaM kathaMcana / atha sA strI tadovAca bhagavanpazya vai rveH| dUSitaM dharmazAstreSu paradArAbhimarzanam // 61 rUpaM saMdhyAbhrasaMyuktaM kimupasthApyatAM tava // 75 bhadre niveSTakAmaM mAM viddhi satyena cai zape / sa uvAca tadA tAM strI snAnodakamihAnaya / viSayeSvanabhijJo'haM dharmArthaM kila saMtatiH // 62 - upAsiSye tataH saMdhyAM vAgyato niyatendriyaH // 76 evaM lokAngamiSyAmi putrairiti na saMzayaH / / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi bhadre dharma vijAnISva jJAtvA coparamasva ha // 63 viMzatitamo'dhyAyaH // 20 // svayuvAca / nAnilo'gnirna varuNo na cAnye tridazA dvija / bhISma uvaac| priyAH strINAM yathA kAmo ratizIlA hi yossitH|| atha sA strI tamuktvA tu vipramevaM bhavatviti / sahasrakA yatA nArI prApnotIha kadAcana / tailaM divyamupAdAya snAnazATImupAnayat // 1 tathA zatasahasreSu yadi kAcitpativratA // 65 / anujJAtA ca muninA sA strI tena mahAtmanA / =2539 - Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 21.2] mahAbhArate [ 13. 21. 24 athAsya tailenAGgAni sarvANyevAbhyamRkSayat // 2 aSTAvakra uvAca / zanaizcotsAditastatra snAnazAlAmupAgamat / haranti doSajAtAni naraM jAtaM yathecchakam / bhadrAsanaM tatazcitraM RSiranvAvizannavam // 3 prabhavAmi sadA dhRtyA bhadre svaM zayanaM braja // 14 athopaviSTazca yadA tasminbhadrAsane tdaa| svayuvAca / sApayAmAsa zanakaistamRrSi sukhahastavat / zirasA praName vipra prasAdaM kartumarhasi / divyaM ca vidhivaccakre sopacAraM munestadA // 4 bhUmau nipatamAnAyAH zaraNaM bhava me'nagha // 15 sa tena susukhoSNena tasyA hastasukhena c| yadi vA doSajAtaM tvaM paradAreSu pazyasi / vyatItAM rajanI kRtsnAM nAjAnAtsa mhaavrtH|| 5 AtmAnaM sparzayAmyadya pANi gRhISva me dvija // 16 tata utthAya sa munistadA paramavismitaH / na doSo bhavitA caiva satyenaitadbhavImyaham / pUrvasyAM dizi sUrya ca so'pazyaduditaM divi // 6 svatatrAM mAM vijAnIhi yo'dharmaH so'stu vai myi|| tasya buddhiriyaM kiM nu mohastattvamidaM bhavet / / aSTAvakra uvAca / bhathopAsya sahasrAMzu kiM karomItyuvAca tAm // 7 svatazrA svaM kathaM bhadre brUhi kAraNamatra vai / sA cAmRtarasaprakhyamRSerannamupAharat / nAsti loke hi kAcitstrI yA vai svAtanyamaIti // tasya svAdutayAnasya na prabhUtaM cakAra sH| pitA rakSati kaumAre bhartA rakSati yauvane / vyagamaccApyahaHzeSaM tataH saMdhyAgamatpunaH // 8 putrAzca sthavirIbhAve na strI svAtaNyamarhati // 19 atha strI bhagavantaM sA supyatAmityacodayat / syuvAca / tatra vai zayane divye tasya tasyAzca kalpite // 9 kaumAraM brahmacarya me kanyavAsmi na saMzayaH / / __ aSTAvakra uvAca / kuru mA vimati vipra zraddhAM vijahi mA mama / / 20 na bhadre paradAreSu mano me saMprasajjati / aSTAvakra uvAca / uttiSTha bhadre bhadraM te svapa vai viramasva ca // 10 yathA mama tathA tubhyaM yathA tava tathA mama / bhISma uvAca / jijJAseyamRSestasya vighnaH satyaM nu kiM bhavet // 21 sA tadA tena vipreNa tathA dhRtyA nivrtitaa| AzcayaM paramaM hIdaM kiM nu zreyo hi me bhavet / svatabAsmItyuvAcainaM na dharmacchalamasti te // 11 divyAbharaNavatrA hi kanyeyaM mAmupasthitA // 22 __ aSTAvakra uvAca / kiM tvasyAH paramaM rUpaM jIrNamAsItkathaM punaH / nAsti svatantratA strINAmasvatatrA hi yoSitaH / kanyArUpamihAdyaiva kimihAtrottaraM bhavet // 23 prajApatimataM hyetanna strI svAtantryamarhati // 12 yathA paraM zaktidhRterna vyutthAsye kathaMcana / syuvAca / na rocaye hi vyutthAnaM dhRtyaivaM sAdhayAmyaham // 24 bAdhate maithunaM vipra mama bhaktiM ca pazya vai| iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi adharma prApsyase vipra yanmAM tvaM naabhinndsi||13 | .. ekviNshtitmo'dhyaayH||21|| - 2540 - Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 22. 11 anuzAsanaparva [ 13. 23. 4 22 abhyagacchata taM vipraM nyAyataH kurunandana // 13 yudhiSThira uvAca / pRSTazca tena vipreNa dRSTaM tvetannidarzanam / na vibheti kathaM sA strI zApasya paramAteH / prAha vipraM tadA vipraH suprItenAntarAtmanA // 14 kathaM nivRtto bhagavAMstadbhavAnprabravItu me // 1 bhavatAhamanujJAtaH prasthito gandhamAdanam / tasya pottarato deze dRSTaM tadaivataM mahat // 15 bhISma uvAca / tayA cAhamanujJAto bhavAMzcApi prakIrtitaH / bhaSTAvakro'nvapRcchattAM rUpaM vikuruSe katham / zrAvitazcApi tadvAkyaM gRhamabhyAgataH prabho // 16 na ghAnRtaM te vaktavyaM brUhi brAhmaNakAmyayA // 2 tamuvAca tato vipraH pratigRhNISva me sutAm / / stryuvaac| nakSatratithisaMyoge pAtraM hi paramaM bhavAn // 17 sAvApRthivImAtraiSA kAmyA brAhmaNasattama / bhISma uvAca / zRNuSvAvahitaH sarvaM yadidaM satyavikrama // 3 aSTAvakrastathetyuktvA pratigRhya ca tAM prbho| uttarAM mAM dizaM viddhi dRSTaM strIcApalaM ca te / kanyAM paramadharmAtmA prItimAMzcAbhavattadA // 18 bhavyutthAnena te lokA jitAH satyaparAkrama // 4 kanyAM tAM pratigRhmaiva bhAryAM paramazobhanAm / jijJAseyaM prayuktA me sthirIkartuM tavAnagha / uvAsa muditastatra Azrame sve gatajvaraH // 19 sthavirANAmapi strINAM bAdhate maithunajvaraH // 5 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi tuSTaH pitAmahaste'dya tathA devAH savAsavAH / . dvaaviNshtitmo'dhyaayH|| 22 // sa tvaM yena ca kAryeNa saMprApto bhagavAniha // 6 23 preSitastena vipreNa kanyApitrA dvijarSabha / yudhiSThira uvAca / vopadezaM kartuM vai tacca sarva kRtaM mayA // 7 kimAhurbharatazreSTha pAtraM viprAH sanAtanam / kSemI gamiSyasi gRhAzramazca na bhaviSyati / / brAhmaNaM liGginaM caiva brAhmaNaM vApyaliGginam // 1 kanyAM prApsyasi tAM vipra putriNI ca bhaviSyati // kAmyayA pRSTavAMstvaM mAM tato vyAhRtamuttaram / bhISma uvAca / anatikramaNIyaiSA kRtsnailokaistribhiH sadA // 9 svavRttimabhipannAya liGgine vetarAya vA / gacchasva sukRtaM kRtvA kiM vAnyacchrotumicchasi / deyamAhumahArAja ubhAvetau tapasvinau // 2 yAvadbhavImi viprarSe aSTAvakra yathAtatham // 10 yudhiSThira uvAca / RSiNA prasAditA cAsmi tava hetojirssbh| zraddhayA parayA pUto yaH prayacchedvijAtaye / tasya saMmAnanAtha me tvayi vAkyaM prabhASitam // 11 / havyaM kavyaM tathA dAnaM ko doSaH syAtpitAmaha // 3 mRtvA tu vacanaM tasyAH sa vipraH prAJjaliH sthitH| bhISma uvAca / anujJAtastayA cApi svagRhaM punarAvajat / / 12 | zraddhApUto narastAta durdAnto'pi na saMzayaH / gRhamAgamya vizrAntaH svajanaM pratipUjya c| pUto bhavati sarvatra kiM punastvaM mahIpate // // 4 -2541 - Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 23. 5] mahAbhArate [ 13. 23. 24 yudhiSThira uvAca / mArkaNDeya uvAca / na brAhmaNaM parIkSeta daiveSu satataM naraH / azvamedhasahasraM ca satyaM ca tulayA dhRtam / . kavyapradAne tu budhAH parIkSyaM brAhmaNaM viduH // 5 nAbhijAnAmi yadyasya satyasyArdhamavApnuyAt // 14 bhISma uvAca / bhISma uvAca / na brAhmaNaH sAdhayate havyaM daivAtprasidhyati / ityuktvA te jagmurAzu catvAro'mitatejasaH / devaprasAdAdijyante yajamAnA na saMzayaH // 6 pRthivI kAzyapo'gnizca prakRSTAyuzca bhArgavaH // 15 brAhmaNA bharatazreSTha satataM brahmavAdinaH / __yudhiSThira uvaac| mArkaNDeyaH purA prAha iha lokeSu buddhimAn // 7 yadidaM brAhmaNA loke vratino bhuJjate haviH / yudhiSThira uvAca / bhuktaM brAhmaNakAmAya kathaM tatsukRtaM bhavet // 16 apUrvo'pyatha vA vidvAnsaMbandhI vAtha yo bhavet / bhISma uvAca / tapasvI yajJazIlo vA kathaM pAtraM bhavettu saH // 8 AdiSTino ye rAjendra brAhmaNA vedapAragAH / bhISma uvAca / bhuJjate brahmakAmAya vrataluptA bhavanti te // 17 kulInaH karmakRdvaidyastathA cApyAnRzaMsyavAn / yudhiSThira uvAca / hImAnRjuH satyavAdI pAtraM pUrve ca te trayaH // 9 anekAntaM bahudvAraM dharmamAhurmanISiNaH / tatredaM zRNu me pArtha caturNAM tejasAM matam / / kiM nizcitaM bhavettatra tanme brUhi pitAmaha // 18 pRthivyAH kAzyapasyAgnermArkaNDeyasya caiva hi // 10 bhISma uvaac| pRthivyuvAca / ahiMsA satyamakrodha AnRzaMsyaM dmstthaa| yathA mahArNave kSiptaH kSipraM loSTho vinshyti| ArjavaM caiva rAjendra nizcitaM dharmalakSaNam // 19 tathA duzcaritaM sarva trayyAvRttyA vinazyati // 11 ye tu dharma prazaMsantazcaranti pRthivImimAm / kAzyapa uvaac| anAcarantastaddharma saMkare niratAH prabho // 20 sarve ca vedAH saha SabhiraGgaiH tebhyo ratnaM hiraNyaM vA gAmazvAnvA dadAti yH| sAMkhyaM purANaM ca kule ca janma / daza varSANi viSThAM sa bhuGkte nirayamAzritaH // 21 naitAni sarvANi gatirbhavanti medAnAM pulkasAnAM ca tathaivAntAvasAyinAm / zIlavyapetasya narasya rAjan // 12 kRtaM karmAkRtaM cApi rAgamohena jalpatAm // 22 agniruvAca / vaizvadevaM ca ye mUDhA viprAya brahmacAriNe / adhIyAnaH paNDitaM manyamAno dadatIha na rAjendra te lokAnbhuJjate'zubhAn // 23 yo vidyayA hanti yazaH pareSAm / yudhiSThira uvaac| brahmansa tenAcarate brahmahatyAM kiM paraM brahmacaryasya kiM paraM dharmalakSaNam / lokAstasya hyantavanto bhavanti // 13 / / kiM ca zreSThatamaM zaucaM tanme brUhi pitAmaha // 24 -2542 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 23. 25] anuzAsanaparva [ 13. 24.8 M bhISma uvAca / ye tvevaMguNajAtIyAstebhyo dattaM mahAphalam / brahmacarya paraM tAta madhumAMsasya varjanam / sahasraguNamApnoti guNAhaya pradAyakaH // 37 maryAdAyAM sthito dharmaH zamaH zaucasya lakSaNam // prajJAzrutAbhyAM vRttena zIlena ca samanvitaH / yudhiSThira uvAca / tArayeta kulaM kRtnameko'pIha dvijarSabhaH // 38 kasminkAle careddharma kasminkAle'rthamAcaret / / gAmazvaM vittamannaM vA tadvidhe pratipAdayet / kasminkAle sukhI ca syAttanme brUhi pitAmaha // 26 dravyANi cAnyAni tathA pretyabhAve na zocati // 39 - bhISma uvAca / tArayeta kulaM kRtsnameko'pIha dvijottamaH / kimaGga punarekaM vai tasmAtpAtraM samAcaret / / 40 kAlyamarthaM niSeveta tato dharmamanantaram / nizamya ca guNopetaM brAhmaNaM sAdhusaMmatam / pazcAtkAmaM niSeveta na ca gacchetprasaGgitAm // 27 dUrAdAnAyayetkRtye sarvatazcAbhipUjayet // 41 brAhmaNAMzcAbhimanyeta guruuNshcaapybhipuujyet| iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi sarvabhUtAnulomazca mRduzIlaH priyaMvadaH // 28 jyoviMzo'dhyAyaH // 23 // adhikAre yadanRtaM rAjagAmi ca paizunam / / 24 gurozvAlIkakaraNaM samaM tadbrahmahatyayA // 29 yudhiSThira uvAca / praharenna narendreSu na gAM hanyAttathaiva ca / zrAddhakAle ca deve ca dharme cApi pitAmaha / bhrUNahatyAsamaM caitadubhayaM yo niSevate // 30 icchAmIha tvayAkhyAtaM vihitaM yatsurarSibhiH // 1 nAgniM parityajejAtu na ca vedAnparityajet / bhISma uvaac| na ca brAhmaNamAkozetsama tadbrahmahatyayA // 31 devaM pUrvAhike kuryAdaparAhne tu paitRkam / yudhiSThira uvAca / maGgalAcArasaMpannaH kRtazaucaH prayatnavAn // 2 kIdRzAH sAdhavo viprAH kebhyo dattaM mahAphalam / manuSyANAM tu madhyAhne pradadyAdupapattitaH / kIdRzAnAM ca bhoktavyaM tanme brUhi pitAmaha / / 32 kAlahInaM tu yadAnaM taM bhAgaM rakSasAM viduH // 3 bhISma uvAca / lavitaM cAvalIDhaM ca kalipUrvaM ca yatkRtam / akrodhanA dharmaparAH satyanityA dame ratAH / rajasvalAbhidRSTaM ca taM bhAgaM rakSasAM viduH // 4 tAdRzAH sAdhavo viprAstebhyo dattaM mahAphalam // | avaghuSTaM ca yadbhuktamavratena ca bhArata / amAninaH sarvasahA dRSTArthA vijitendriyAH / parAmRSTaM zunA caiva taM bhAgaM rakSasAM viduH // 5 sarvabhUtahitA maitrAstebhyo dattaM mahAphalam / / 34 kezakITAvapatitaM kSutaM zvabhiravekSitam / / alubdhAH zucayo vaidyA hImantaH satyavAdinaH / / ruditaM cAvadhUtaM ca taM. bhAgaM rakSasAM viduH // 6 svakarmaniratA ye ca tebhyo dattaM mahAphalam / / 35 / niroMkAreNa yadbhuktaM sazastreNa ca bhArata / sAGgAMzca caturo vedAnyo'dhIyIta dvijarSabhaH / / durAtmanA ca yadbhuktaM taM bhAgaM rakSasAM viduH / / 7 SaDmayo nivRttaH karmabhyastaM pAtramRSayo viduH // 36 / parocchiSTuM ca yamuktaM paribhuktaM ca yadbhavet / -2543 - Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 24.8] mahAbhArate [ 13. 24. 38 deve piye ca satataM taM bhAgaM rakSasAM viduH / / 8 / ajapA brAhmaNAzcaiva zrAddhe nArhanti ketanam // 23 garhitaM ninditaM caiva pariviSTaM samanyunA / zrAddhe daive ca nirdiSTA brAhmaNA bharatarSabha / daivaM vApyatha vA paitryaM taM bhAgaM rakSasAM viduH // 9 / dAtuH pratigrahItuzca zRNuSvAnugrahaM punaH / / 24 matrahInaM kriyAhInaM yacchrAddhaM privissyte| cIrNavratA guNairyuktA bhaveyurye'pi karSakAH / tribhirvarNairnarazreSTha taM bhAgaM rakSasAM viduH // 10 sAvitrIjJAH kriyAvantaste rAjanketanakSamAH // 25 bhAcyAhuti vinA caiva yatkicitpariviSyate / kSAtradharmiNamapyAjau ketayetkulajaM dvijam / durAcAraizca yadbhuktaM taM bhAgaM rakSasAM viduH // 11 na tveva vaNijaM tAta zrAddheSu parikalpayet // 26 the bhAgA rakSasAM proktAsta uktA bharatarSabha / agnihotrI ca yo vipro grAmavAsI ca yo bhvet| bhata kavaM visargasya parIkSAM brAhmaNe zRNu // 12 astenazcAtithijJazca sa rAjanketanakSamaH // 27 gAvantaH patitA viprA jaDonmattAstathaiva ca / sAvitrI japate yastu trikAlaM bharatarSabha / dece pApyatha vA pijye rAjannAInti ketanam // 13 bhikSAvRttiH kriyAvAMzca sa rAjanketanakSamaH // 28 zvitrI kuSThI ca klIbazca tathA yakSmahatazca yH| uditAstamito yazca tathaivAstamitoditaH / apasmArI ca yazcAndho rAjannArhanti satkRtim / / ahiMsrazcAlpadoSazca sa rAjanketanakSamaH // 29 cikitsakA devalakA vRthAniyamadhAriNaH / akalkako hyatarkazca brAhmaNo bharatarSabha / somavikrayiNazcaiva zrAddhe nArhanti ketanam // 15 sasaMjJo bhaikSyavRttizca sa rAjanketanakSamaH // 30 gAyanA nartakAzcaiva plavakA vaadkaastthaa| avratI kitavaH stenaH prANivikrayyatho vaNik / svakA yodhakAzcaiva rAjannAhanti ketanam / / 16 / pazcAcca pItavAnsomaM sa rAjanketanakSamaH // 31 hotAro vRSalAnAM ca vRSalAdhyApakAstathA / arjayitvA dhanaM pUrva dAruNaiH kRSikarmabhiH / tathA vRSalaziSyAzca rAjannAInti ketanam // 17 bhavetsarvAtithiH pazcAtsa rAjanketanakSamaH / / 32 anuyoktA ca yo vipro anuyuktazca bhArata / brahmavikrayanirdiSTaM striyA yaccArjitaM dhanam / cAitastAvapi zrAddhaM brahmavikrayiNI hi tau // 18 adeyaM pitRdevebhyo yacca kaivyAdupArjitam / / 35 bhagraNIyaH kRtaH pUrva varNAvaraparigrahaH / kriyamANe'pyavarge tu yo dvijo bharatarSabha / brAhmaNaH sarvavidyo'pi rAjannAIti ketanam // 19 / na vyAharati yadyuktaM tasyAdharmo gavAnRtam / / 34 anaprayazca ye viprA mRtaniryAtakAzca ye| zrAddhasya brAhmaNaH kAlaH prAptaM dadhi ghRtaM tathA / stenAzca patitAzcaiva rAjannArhanti ketanam / / 20 somakSayazca mAMsaM ca yadAraNyaM yudhiSThira // 35 bhaparijJAtapUrvAzca gaNapUrvAzca bhArata / zrAddhApavarge viprasya svadhA vai svaditA bhavet / putrikApUrvaputrAzca zrAddhe nAhanti ketanam // 21 kSatriyasyApyatho brUyAtprIyantAM pitarastviti // 31 RNakartA ca yo rAjanyazca vAdhuSiko dvijH| / apavarge tu vaizyasya zrAddhakarmaNi bhArata / prANivikrayavRttizca rAjannArhanti ketanam / / 22 / akSayyamabhidhAtavyaM svasti zUdrasya bhArata // 37 strIpUrvAH kANDapRSThAzca yAvanto bharatarSabha / | puNyAhavAcanaM daive brAhmaNasya vidhIyate / -2544 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. 24. 38 ] anuzAsanaparva [ 13. 24. 65 % 3D etadeva niroMkAraM kSatriyasya vidhIyate / tadbhaktAstadgRhA rAjastaddhanAstadapAzrayAH / vaizyasya caiva vaktavyaM prIyantAM devatA iti // 38 arthinazca bhavantyarthe teSu dattaM mahAphalam // 51 karmaNAmAnupUrvI ca vidhipUrvakRtaM zRNu / taskarebhyaH parebhyo vA ye bhayArtA yudhisstthir| jAtakarmAdikAnsAstriSu varNeSu bhArata / arthino bhoktumicchanti teSu dattaM mahAphalam // 52 brahmakSatre hi matroktA vaizyasya ca yudhiSThira // 39 akalkakasya viprasya bhaikSotkarakRtAtmanaH / viprasya razanA mauJjI maurvI raajnygaaminii| baTavo yasya bhikSanti tebhyo dattaM mahAphalam // 53 bAlvajItyeva vaizyasya dharma eSa yudhiSThira // 40 hRtasvA hRtadArAzca ye viprA dezasaMplave / dAtuH pratigrahItuzca dharmAdharmAvimau shRnnu| arthArthamabhigacchanti tebhyo dattaM mahAphalam // 54 brAhmaNasyAnRte'dharmaH proktaH paatksNjnyitH| . vratino niyamasthAzca ye viprAH zrutasaMmatAH / caturguNaH kSatriyasya vaizyasyASTaguNaH smRtaH // 41 tatsamAptyarthamicchanti teSu dattaM mahAphalam // 55 nAnyatra brAhmaNo'nIyAtpUrva vipreNa ketitaH / avyutkrAntAzca dharmeSu pASaNDasamayeSu ca / yavIyAnpazuhiMsAyAM tulyadharmo bhavetsa hi // 42 kRzatrANAH kRzadhanAsteSu dattaM mahAphalam // 56 atha rAjanyavaizyAbhyAM yadyaznIyAttu ketitaH / kRtasarvasvaharaNA nirdoSAH prabhaviSNubhiH / yavIyAnpazuhiMsAyAM bhAgAdhaM samavApnuyAt / / 43 spRhayanti ca bhuktAnnaM teSu dattaM mahAphalam // 57 devaM vApyatha vA pitryaM yo'znIyAbrAhmaNAdiSu / tapasvinastaponiSThAsteSAM bhaikSacarAzca ye / asnAto brAhmaNo rAjastasyAdharmo gavAnRtam / / 44 arthinaH kiMcidicchanti teSu dantaM mahAphalam // 58 Azauco brAhmaNo rAjanyo'znIyAbrAhANAdiSu / mahAphalavidhine zrutaste bharatarSabha / jJAnapUrvamatho lobhAttasyAdharmo gavAnRtam / / 45 nirayaM yena gacchanti svarga caiva hi tacchRNu // 59 annenAnnaM ca yo lipsetkarmArthaM caiva bhArata / gurvathaM vAbhayAtha vA varjayitvA yudhiSThira / Amantrayati rAjendra tasyAdharmo'nRtaM smRtam // 46 ye'nRtaM kathayanti sma te vai nirayagAminaH // 60 avedavratacAritrAtibhirvarNairyudhiSThira / paradArAbhihartAraH paradArAbhimarzinaH / mantravatpariviSyante teSvadharmo gavAnRtam / / 47 paradAraprayoktAraste vai nirayagAminaH // 61 yudhiSThira uvAca / ye parasvApahartAraH parasvAnAM ca nAzakAH / pitryaM vApyatha vA daivaM dIyate yatpitAmaha / / sUcakAzca pareSAM ye te vai nirayagAminaH // 62 etadicchAmyahaM zrotuM dattaM yeSu mahAphalam // 48 prapANAM ca sabhAnAM ca saMkramANAM ca bhArata / bhISma uvAca / agArANAM ca bhettAro narA nirayagAminaH // 63 yeSAM dArAH pratIkSante suvRSTimiva karSakAH / anAthAM pramadAM bAlAM. vRddhAM bhItAM tapasvinIm / uccheSaparizeSaM hi tAnbhojaya yudhiSThira / / 49 vaJcayanti narA ye ca te vai nirayagAminaH // 64 cAritraniyatA rAjanye kRzAH zavRttayaH / vRtticchedaM gRhacchedaM dAracchedaM ca bhArata / arthinazcopagacchanti teSu dattaM mahAphalam // 50 / mitracchedaM tathAzAyAste vai nirayagAminaH / / 65 ma.bhA. 19 - 2545 - Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 24. 66] mahAbhArate [ 13. 24.95 sUcakAH saMdhibhattAraH paravRttyupajIvakAH / ete pUrvarSibhidRSTAH proktA nirayagAminaH / akRtajJAzca mitrANAM te vai nirayagAminaH / / 66 bhAginaH svargalokasya vakSyAmi bharatarSabha // 81 pASaNDA dUSakAzcaiva samayAnAM ca dUSakAH / sarveSveva tu kAryeSu daivapUrveSu bhArata / ye pratyavasitAzcaiva te vai nirayagAminaH // 67 hanti putrAnpazUnkRtsnAnbrAhmaNAtikramaH kRtaH // 82 kRtAzaM kRtanirvezaM kRtabhaktaM kRtazramam / dAnena tapasA caiva satyena ca yudhiSThira / bhedairye vyapakarSanti te vai nirayagAminaH // 68 ye dharmamanuvartante te narAH svargagAminaH / / 83 paryaznanti ca ye daaraangnibhRtyaatithiiNstthaa| zuzrUSAbhistapobhizca zrutamAdAya bhaart| . utsannapitRdevejyAste vai nirayagAminaH // 69 ye pratigrahaniHsnehAste narAH svargagAminaH // 84 vedavikrayiNazcaiva vedAnAM caiva dUSakAH / bhayAtpApAttathAbAdhAdAriyAdvyAdhidharSaNAt / vedAnAM lekhakAzcaiva te vai nirayagAminaH // 70 yatkRte pratimucyante te narAH svargagAminaH // 85 cAturAzramyabAhyAzca zrutibAhyAzca ye nraaH| kSamAvantazca dhIrAzca dharmakAryeSu cotthitAH / vikarmabhizca jIvanti te vai nirayagAminaH // 71 maGgalAcArayuktAzca te narAH svargagAminaH / / 86 kezavikrayikA rAjanviSavikrayikAzca ye| nivRttA madhumAMsebhyaH paradArebhya eva ca / kSIravikrayikAzcaiva te vai nirayagAminaH // 72 nivRttAzcaiva madyebhyaste narAH svargagAminaH // 87 brAhmaNAnAM gavAM caiva kanyAnAM ca yudhiSThira / AzramANAM ca kartAraH kulAnAM caiva bhArata / ye'ntaraM yAnti kAryeSu te vai nirayagAminaH // 73 dezAnAM nagarANAM ca te narAH svargagAminaH / / 88 zastravikrayakAzcaiva kartArazca yudhiSThira / vastrAbharaNadAtAro bhksspaanaanndaastthaa| zalyAnAM dhanuSAM caiva te vai nirayagAminaH // 74 kuTumbAnAM ca dAtAraste narAH svargagAminaH // 89 zalyairvA zaGkabhirvApi zvabhrarvA bharatarSabha / sarvahiMsAnivRttAzca narAH sarvasahAzca ye| ye mArgamanurundhanti te vai nirayagAminaH // 75 sarvasyAzrayabhUtAzca te narAH svargagAminaH // 90 upAdhyAyAMzca bhRtyAMzca bhaktAMzca bharatarSabha / mAtaraM pitaraM caiva zuzrUSanti jitendriyAH / ye tyajantyasamarthAMstAMste vai nirayagAminaH // 76 / bhrAtRRNAM caiva sasnehAste narAH svargagAminaH / / 91 aprAptadamakAzcaiva nAsAnAM vedhakAstathA / DhyAzca balavantazca yauvanasthAzca bhaart| . bandhakAzca pazUnAM ye te vai nirayagAminaH // 77 ye vai jitendriyA dhIrAste narAH svrggaaminH||92 agoptArazchaladravyA baliSaDbhAgatatparAH / aparAddheSu sasnehA mRdavo mitravatsalAH / samarthAzcApyadAtAraste vai nirayagAminaH // 78 ArAdhanasukhAzcApi te narAH svargagAminaH // 93 kSAntAndAntAMstathA prAjJAndIrghakAlaM sahoSitAn / / sahasrapariveSTArastathaiva ca shsrdaaH| tyajanti kRtakRtyA ye te vai nirayagAminaH // 79 trAtArazca sahasrANAM puruSAH svargagAminaH // 54 bAlAnAmatha vRddhAnAM dAsAnAM caiva ye narAH / / suvarNasya ca dAtAro gavAM ca bharatarSabha / adattvA bhakSayantyagre te vai nirayagAminaH / / 80 / yAnAnAM vAhanAnAM ca te narAH svargagAminaH // 95 -2546 - Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 24. 96] anuzAsanaparva [ 13. 26. 7 vaivAhikAnAM kanyAnAM preSyANAM ca yudhisstthir| utpAdayati yo vighnaM taM vidyAdbrahmaghAtinam // 7 dAtAro vAsasAM caiva te narAH svargagAminaH // 96 yaH pravRttAM zrutiM samyakzAstraM vA munibhiH kRtam / vihArAvasayodyAnakUpArAmasabhApradAH / dUSayatyanabhijJAya taM vidyAdbrahmaghAtinam // 8 vaprANAM caiva kartAraste narAH svargagAminaH // 97 AtmajAM rUpasaMpannAM mahatIM sadRze vare / nivezanAnAM kSetrANAM vasatInAM ca bhArata / na prayacchati yaH kanyAM taM vidyAdbrahmaghAtinam // 9 dAtAraH prArthitAnAM ca te narAH svargagAminaH // 98 adharmanirato mUDho mithyA yo vai dvijAtiSu / rasAnAmatha bIjAnAM dhAnyAnAM ca yudhisstthir| dadyAnmarmAtigaM zokaM taM vidyAdbrahmaghAtinam // 10 khayamutpAdya dAtAraH puruSAH svargagAminaH / / 99 cakSuSA viprahInasya paGgulasya jaDasya vaa| yasminkasminkule jAtA bahuputrAH zatAyuSaH / hareta yo vai sarvasvaM taM vidyAdbrahmaghAtinam // 11 sAnukrozA jitakrodhAH puruSAH svargagAminaH // 100 Azrame vA vane vA yo prAme vA yadi vA pure / etaduktamamutrAthaM devaM pitryaM ca bhaart| ani samutsRjenmohAttaM vidyAdbrahmaghAtinam // 12 dharmAdharmau ca dAnasya yathA pUrvarSibhiH kRtau // 101 iti bhImahAbhArate anuzAsanaparvaNi iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi paJcaviMzatitamo'dhyAyaH // 25 // turviNshtitmo'dhyaayH||24|| 25 yudhiSThira uvAca / yudhiSThira uvaac| tIrthAnAM darzanaM zreyaH snAnaM ca bharatarSabha / idaM me tattvato rAjanvaktumarhasi bhArata / zravaNaM ca mahAprAjJa zrotumicchAmi tattvataH // 1 ahiMsayitvA keneha brahmahatyA vidhIyate // 1 pRthivyAM yAni tIrthAni puNyAni bharatarSabha / ma uvAca / vaktumarhasi me tAni zrotAsmi niyataH prabho // 2 vyAsamAmatrya rAjendra purA yatpRSTavAnaham / bhISma uvAca / tatte'haM saMpravakSyAmi tadihaikamanAH zRNu // 2 imamaGgirasA proktaM tIrthavaMzaM mahAyute / caturthastvaM vasiSThasya tattvamAkhyAhi me mune| zrotumarhasi bhadraM te prApsyase dharmamuttamam // 3 ahiMsayitvA keneha brahmahatyA vidhIyate // 3 tapovanagataM vipramabhigamya mahAmunim / iti pRSTo mahArAja parAzarazarIrajaH / papracchAGgirasaM vIra gautamaH saMzitavrataH / / 4 abravInnipuNo dharme niHsaMzayamanuttamam // 4 asti me bhagavankazcittIrthebhyo dharmasaMzayaH / brAhmaNaM svayamAhUya bhikSArthe kRzavRttinam / . tatsarvaM zrotumicchAmi tanme zaMsa mahAnune // 5 tyAnnAstIti yaH pazcAttaM vidyAdbrahmaghAtinam // 5 paspRzya phalaM kiM syAtteSu tIrtheSu vai mune / madhyasthasyeha viprasya yo'nUcAnasya bhaart| pretyabhAve mahAprAjJa tadyathAsti tathA vada // 6 vRttiM harati durbuddhistaM vidyAdbrahmaghAtinam // 6 aGgirA uvAca / gokulasya tRSArtasya jalArthe vasudhAdhipa / / saptAhaM candrabhAgAM vai vitastAmUrmimAlinIm / -2547 - Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 26.7] mahAbhArate [ 13. 26. 35 vigAhya vai nirAhAro nirmamo munivadbhavet // 7 vaimAnika upaspRzya kiGkiNIkAzrame tathA / kAzmIramaNDale nadyo yAH patanti mhaandm| nivAse'psarasAM divye kAmacArI mahIyate // 21 tA nadIH sindhumAsAdya zIlavAnsvargamApnuyAt // 8 kAlikAzramamAsAdya vipAzAyAM kRtodakaH / puSkaraM ca prabhAsaM ca naimiSaM sAgarodakam / brahmacArI jitakrodhastrirAtrAnmucyate bhavAt // 22 devikAmindramArga ca svarNabinduM vigAhya c|| Azrame kRttikAnAM tu snAtvA yastarpayetpitRRn / vibodhyate vimAnasthaH so'psarobhirabhiSTutaH // 9 toSayitvA mahAdevaM nirmalaH svargamApnuyAt // 2 // hiraNyabindu vikSobhya prayatazcAbhivAdya tam / mahApura upaspRzya trirAtropoSito naraH / kuzezayaM ca devatvaM pUyate tasya kilbiSam / / 10 trasAnAM sthAvarANAM ca dvipadAnAM bhayaM tyajet // 24 indratoyAM samAsAdya gndhmaadnsNnidhau| devadAruvane snAtvA dhUtapApmA kRtodakaH / karatoyAM kuraGgeSu trirAtropoSito nrH| devalokamavApnoti saptarAtroSitaH zuciH // 25 azvamedhamavApnoti vigAhya niyataH zuciH // 11 kauzante ca kuzastambe droNazarmapade tathA / gaGgAdvAre kuzAvarte bilvake nemiparvate / ApaHprapatane snAtaH sevyate so'psarogaNaiH // 26 tathA kanakhale snAtvA dhUtapApmA divaM vrajet // 12 citrakUTe janasthAne tathA mandAkinIjale / apAM hada upaspRzya vAjapeyaphalaM labhet / vigAhya vai nirAhAro rAjalakSmI nigacchati // 27 brahmacArI jitakrodhaH satyasaMdhastvahiMsakaH // 13 zyAmAyAstvAzramaM gatvA uSya caivAbhiSicya ca / yatra bhAgIrathI gaGgA bhajate dizamuttarAm / trIstrirAtrAnsa saMdhAya gandharvanagare vaset / / 28 mahezvarasya niSThAne yo narastvabhiSicyate / ramaNyAM ca upaspRzya tathA vai gandhatArike / ekamAsaM nirAhAraH svayaM pazyati devatAH // 14 ekamAsaM nirAhArastvantardhAnaphalaM labhet // 29 saptagane trigaGge ca indramArge ca tarpayan / kauzikIdvAramAsAdya vAyubhakSastvalolupaH / sudhAM vai labhate bhoktuM yo naro jAyate punH||15 ekaviMzatirAtreNa svargamArohate naraH // 30 mahAzrama upaspRzya yo'gnihotraparaH zuciH / mataGgavApyAM yaH snAyAdekarAtreNa sidhyati / ekamAsaM nirAhAraH siddhiM mAsena sa vrajet // 16 vigAhati hyanAlambamandhakaM vai sanAtanam // 31 mahAhrada uparapRzya bhRgutuGge tvalolupaH / naimiSe svargatIrthe ca upaspRzya jitendriyaH / trirAtropoSito bhUtvA mucyate brahmahatyayA // 17 phalaM puruSamedhasya labhenmAsaM kRtodakaH // 32 kanyAkUpa upaspRzya balAkAyAM kRtodakaH / gaGgAhrada upaspRzya tathA caivotpalAvane / deveSu kIrti labhate yazasA ca virAjate // 18 azvamedhamavApnoti yatra mAsaM kRtodakaH // 33 dezakAla upaspRzya tathA sundrikaahde| gaGgAyamunayostIrthe tathA kAlaMjare girau|| azvibhyAM rUpavarcasyaM pretya vai labhate naraH // 19 SaSTihada upaspRzya dAnaM nAnyadviziSyate // 34 mahAgaGgAmupaspRzya kRttikAGgArake tathA / daza tIrthasahasrANi tisraH koTyastathAparAH / pakSamekaM nirAhAraH svargamApnoti nirmalaH // 20 / samAgacchanti mAdhyAM tu prayAge bharatarSabha // 35 -2548 - Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 26. 36 ] anuzAsanaparva [13. 26. 65 mAghamAsaM prayAge tu niyataH sNshitvrtH| yasya kanyAde vAso devalokaM sa gacchati // 50 snAtvA tu bharatazreSTha nirmalaH svargamApnuyAt // 36 prabhAse tvekarAtreNa amAvAsyAM samAhitaH / marudgaNa upaspRzya pitRNAmAzrame zuciH / sidhyate'tra mahAbAho yo naro jAyate punaH // 51 vaivasvatasya tIrthe ca tIrthabhUto bhavennaraH // 37 ujjAnaka upaspRzya ArTiSeNasya cAzrame / tathA brahmaziro gatvA bhAgIrathyAM kRtodakaH / piGgAyAzcAzrame snAtvA sarvapApaiH pramucyate // 52 ekamAsaM nirAhAraH somalokamavApnuyAt // 38 kulyAyAM samupaspRzya japtvA caivAghamarSaNam / kapotake naraH snAtvA aSTAvakre kRtodakaH / azvamedhamavApnoti trirAtropoSitaH zuciH // 53 dvAdazAhaM nirAhAro naramedhaphalaM labhet // 39 piNDAraka uparapRzya ekarAtroSito naraH / mukhapRSThaM gayAM caiva nirRtiM devaparvatam / . agniSTomamavApnoti prabhAtAM zarvarIM zuciH // 54 tRtIyAM krauJcapAdI ca brahmahatyA vizudhyati // 40 tathA brahmasaro gatvA dharmAraNyopazobhitam / kalazyAM vApyupaspRzya vedyAM ca bahuzojalAma / puNDarIkamavApnoti prabhAtAM zarvarIM zuciH // 55 agneH pure naraH snAtvA vizAlAyAM kRtodakaH / / mainAke parvate snAtvA tathA saMdhyAmupAsya ca / devahnada upaspRzya brahmabhUto virAjate // 41 kAmaM jitvA ca vai mAsaM sarvamedhaphalaM labhet // 56 purApavartanaM nandA mahAnandAM ca sevya vai / vikhyAto himavAnpuNyaH zaMkarazvazuro giriH / nandane sevyate dAntastvapsarobhirahiMsakaH // 42 AkaraH sarvaratnAnAM siddhacAraNasevitaH // 57 urvazIkRttikAyoge gatvA yaH susmaahitH|| zarIramutsRjettatra vidhipUrvamanAzake / lauhitye vidhivatsnAtvA puNDarIkaphalaM labhet // 43 adhruvaM jIvitaM jJAtvA yo vai vedAntago dvijH|| rAmahRda upaspRzya vizAlAyAM kRtodakaH / abhyarcya devatAstatra namaskRtya munIMstathA / dvAdazAhaM nirAhAraH kalmaSAdvipramucyate // 44 / / tataH siddho divaM gacchedbrahmalokaM sanAtanam // 59 mahAhrada upaspRzya zuddhena manasA naraH / kAmaM krodhaM ca lobhaM ca yo jitvA tIrthamAvaset / ekamAsaM nirAhAro jamadagnigatiM labhet // 45 na tena kiMcinna prAptaM tIrthAbhigamanAdbhavet // 60 vindhye saMtApya cAtmAnaM satyasaMdhastvahiMsakaH / yAnyagamyAni tIrthAni durgANi viSamANi ca / SaNmAsaM padamAsthAya mAsenaikena zudhyati // 46 manasA tAni gamyAni sarvatIrthasamAsataH // 61 narmadAyAmupaspRzya tathA sUrpArakodake / idaM medhyamidaM dhanyamidaM svargyamidaM sukham / ekapakSaM nirAhAro rAjaputro vidhIyate // 47 / idaM rahasyaM devAnAmAplAvyAnAM ca pAvanam // 62 jambUmArge tribhirmAsaiH saMyataH susmaahitH| idaM dadyAhi jAtInAM sAdhUnAmAtmajasya vaa|| ahorAtreNa caikena siddhi samadhigacchati // 48 suhRdAM ca japetkarNe ziSyasyAnugatasya vA // 63 kokAmukhe vigAhyApo gatvA caNDAlikAzramam / / dattavAngautamasyedamaGgirA vai mahAtapAH / zAkabhakSazcIravAsAH kumArIvindate daza / / 49 gurubhiH samanujJAtaH kAzyapena ca dhImatA // 64 vaivasvatasya sadanaM na sa gacchetkadAcana / maharSINAmidaM japyaM pAvanAnAM tathottamam / - 2549 - Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 28. 65 ] mahAbhArate [13. 27.25 japaMzcAbhyutthitaH zazvanirmalaH svargamApnuyAt // 65 tataste bhISmamAmaya pANDavAMzca maharSayaH / idaM yazcApi zRNuyAdrahasyaM tvagiromatam / antardhAnaM gatAH sarve sarveSAmeva pazyatAm // 12 uttame ca kule janma labhejAtiM ca saMsmaret // 66 tAnRSInsumahAbhAgAnantardhAnagatAnapi / iti zrImahAbhArate bhanuzAsanaparvaNi pANDavAstuSTuvuH sarve praNemuzca muhurmuhuH // 13 SaDiMzo'dhyAyaH // 26 // prasannamanasaH sarve gAGgeyaM kurusttmaaH| 27 upatasthuryathodyantamAdityaM manakovidAH // 14 paizaMpAyana uvAca / prabhAvAttapasasteSAmRSINAM vIkSya pANDavAH / bRhaspatisamaM buddhyA kSamayA brahmaNaH samam / prakAzanto dizaH sarvA vismayaM paramaM yayuH // 15 parAkrame zakrasamamAdityasamatejasam // 1 mahAbhAgyaM paraM teSAmRSINAmanucintya te / gAGgeyamarjunenAjau nihataM bhUrivarcasam / pANDavAH saha bhISmeNa kthaashckrstdaashryaaH||16 bhrAtRbhiH sahito'nyaizca paryupAste yudhiSThiraH / / 2 kathAnte zirasA pAdau spRSTvA bhISmasya pANDavaH / zayAnaM vIrazayane kAlAkAGgiNamacyutam / dharmya dharmasutaH praznaM paryapRcchAdhiSThiraH // 17 AjagmurbharatazreSThaM draSTukAmA maharSayaH / / 3 ke dezAH ke janapadA AzramAH ke ca parvatAH / atrirvasiSTho'tha bhRguH pulastyaH pulahaH kratuH / / prakRSTAH puNyataH kAzca jJeyA nadyaH pitAmaha // 18 aGgirA gautamo'gastyaH sumatiH svAyurAtmavAn // bhISma uvAca / vizvAmitraH sthUlazirAH saMvartaH pramatirdamaH / atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / uzanA bRhaspatirvyAsachyavanaH kAzyapo dhruvaH / / 5 / zilocchavRtteH saMvAdaM siddhasya ca yudhiSThira // 19 durvAsA jamadagnizca mArkaNDeyo'tha gAlayaH / / imAM kazcitparikramya pRthivIM zailabhUSitAm / bharadvAjazca raibhyazca yavakrItastritastathA / / 6 asakRtipadAM zreSThaH zreSThasya gRhamedhinaH // 2. sthUlAkSaH zakalAkSazca kaNvo medhAtithiH kRzaH / zilavRttergRhaM prAptaH sa tena vidhinArcitaH / nAradaH parvatazcaiva sudhanvAthaikato dvitaH / / 7 kRtakRtya upAtiSThatsiddhaM tamatithiM tadA // 21 nitaMbhUrbhuvano dhaumyaH shtaanndo'kRtvrnnH| tau sametya mahAtmAnau sukhAsInau kathAH zubhAH / jAmadagyastathA rAmaH kAmyazcetyevamAdayaH / cakraturvedasaMbaddhAstaccheSakRtalakSaNAH / / 22 . . samAgatA mahAtmAno bhISmaM draSTuM maharSayaH // 8 zilavRttiH kathAnte tu siddhamAmaya ytntH| teSAM mahAtmanAM pUjAmAgatAnAM yudhiSThiraH / praznaM papraccha medhAvI yanmAM tvaM paripRcchasi // 23 bhrAtRbhiH sahitazcakre yathAvadanupUrvazaH // 9 zilavRttiruvAca / te pUjitAH sukhAsInAH kathAzcakrurmaharSayaH / / ke dezAH ke janapadAH ke''zramAH ke ca prvtaaH| bhISmAzritAH sumadhurAH sarvendriyamanoharAH // 10 | prakRSTAH puNyataH kAzca jJeyA nadyastaducyatAm / / 24 bhISmasteSAM kathAH zrutvA RSINAM bhaavitaatmnaam|| siddha uvAca / mene divisthamAtmAnaM tuSTyA paramayA yutaH // 11 / te dezAste janapadAste''zramAste ca parvatAH / - 2550 - Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 27. 25] anuzAsanaparva [ 13. 27. 55 yeSAM bhAgIrathI gaGgA madhyenaiti saridvarA // 25 / tiSTheyatheSTaM yazcApi gaGgAyAM sa viziSyate // 40 tapasA brahmacaryeNa yajJaistyAgena vA punaH / agnau prAptaM pradhUyeta yathA tUlaM dvijottama / gatiM tAM na labhejanturgaGgAM saMsevya yAM labhet // 26 tathA gaGgAvagADhasya sarvaM pApaM pradhUyate // 41 spRSTAni yeSAM gAGgeyaistoyairgAtrANi dehinAm / bhUtAnAmiha sarveSAM duHkhopahatacetasAm / nyastAni na punasteSAM tyAgaH svargAdvidhIyate // 27 gatimanveSamANAnAM na gaGgAsadRzI gatiH // 42 sarvANi yeSAM gAGgeyastoyaiH kRtyAni dehinAm / bhavanti nirviSAH sarpA yathA tAya'sya darzanAt / gAM tyaktvA mAnavA vipra divi tiSThanti te'calAH / / gaGgAyA darzanAttadvatsarvapApaiH pramucyate // 43 pUrve vayasi karmANi kRtvA pApAni ye nraaH| apratiSThAzca ye kecidadharmazaraNAzca ye| pazcAdgaGgAM niSevante te'pi yAntyuttamAM gatim // 29 teSAM pratiSThA gaGgeha zaraNaM zarma varma ca // 44 . mAtAnAM zucibhistoyairgAGgeyaiH prayatAtmanAm / prakRSTairazubhairghastAnanekaiH puruSAdhamAn / vyuSTirbhavati yA puMsAM na sA Rtuzatairapi / / 30 patato narake gaGgA saMzritAnpretya tArayet / / 45 yAvadasthi manuSyasya gaGgAtoyeSu tiSThati / te saMvibhaktA munibhinaM devaiH savAsavaiH / tAvadvarSasahasrANi svarga prApya mahIyate // 31 / / ye'bhigacchanti satataM gaGgAmabhigatAM suraiH|| 46 apahatya tamastIvra yathA bhAtyudaye raviH / vinayAcArahInAzca azivAzca narAdhamAH / tathApahatya pApmAnaM bhAti gaGgAjalokSitaH / / 32 te bhavanti zivA vipra ye vai gaGgAM smaashritaaH|| visomA iva zarvaryo vipuSpAstaravo ythaa| yathA surANAmamRtaM pitRNAM ca yathA svadhA / tadvadezA dizazcaiva hInA gaGgAjalaiH zubhaiH / / 33 sudhA yathA ca nAgAnAM tathA gaGgAjalaM nRNAm / / 48 varNAzramA yathA sarve svadharmajJAnavarjitAH / upAsate yathA bAlA mAtaraM kSudhayArditAH / katavazca yathAsomAstathA gaGgAM vinA jagat / / 34 zreyaskAmAstathA gaGgAmupAsantIha dehinaH / / 49 yathA hInaM nabho'rkeNa bhUH zailaiH khaM ca vAyunA / svAyaMbhuvaM yathA sthAnaM sarveSAM zreSThamucyate / tathA dezA dizazcaiva gaGgAhInA na saMzayaH // 35 snAtAnAM saritAM zreSThA gaGgA tadvadihocyate / / 5. triSu lokeSu ye kecitprANinaH sarva eva te / / yathopajIvinAM dhenurdevAdInAM dharA smRtA / tarpyamANAH parAM tRptiM yAnti gaGgAjalaiH zubhaiH // 36 tathopajIvinAM gaGgA sarvaprANabhRtAmiha // 51 yastu sUryeNa niSTataM gAGgeyaM pibate jalam / devAH somArkasaMsthAni yathA satrAdibhirmakhaiH / gavAM nirinirmuktAdyAvakAttadviziSyate // 37 amRtAnyupajIvanti tathA gaGgAjalaM narAH // 52 induvratasahasraM tu caredyaH kAyazodhanam / jAhnavIpulinotthAbhiH sikatAbhiH samukSitaH / pibedyazcApi gaGgAmbhaH samau syAtAM na vA samau // / manyate puruSo''tmAnaM diviSThamiva zobhitam // 53 tiSTheyugasahasraM tu pAdenaikena yaH pumAn / jAhnavItIrasaMbhUtAM mRdaM mUrdhA bibharti yaH / mAsamekaM tu gaGgAyAM samau syAtAM na vA samau // bibharti rUpaM so'va.sya tamonAzAtsunirmalam // 54 lambetAvAkzirA yastu yugAnAmayutaM pumAn / / gaGgAmibhiratho digdhaH puruSaM pavano ydaa| - 2551 - Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 27. 55] mahAbhArate [18. 27. 82 spRzate so'pi pApmAnaM sadya evApamArjati / / 55 A dehapatanAdgaGgAmupAste yaH pumAniha // 70 vyasanairabhitaptasya narasya vinaziSyataH / gaganAdyAM mahApuNyAM patantIM vai mahezvaraH / gaGgAdarzanajA prItirvyasanAnyapakarSati / / 56 dadhAra zirasA devI tAmeva divi sevate // 71 haMsArAvaiH kokaravai ravairanyaizca pakSiNAm / alaMkRtAstrayo lokAH pathibhirvimalaitribhiH / paspardha gaGgA gandharvAnpulinaizca ziloccayAn // 57 yastu tasyA jalaM sevetkRtakRtyaH pumAnbhavet // 72 haMsAdibhiH subahubhirvividhaiH pakSibhirvRtAm / divi jyotiryathAdityaH pitRRNAM caiva candramAH / gaGgAM gokulasaMbAdhAM dRSTvA svargo'pi vismRtaH // 58 devezazca yathA nRNAM gaGgeha saritAM tathA // 73 na sA prItirdiviSThasya sarvakAmAnupAnataH / mAtrA pitrA sutairdArairviyuktasya dhanena vA / abhavadyA parA prItigaGgAyAH puline nRNAm / / 59 na bhaveddhi tathA duHkhaM yathA gaGgAviyogajam // 74 vAGmanaHkarmajairgrastaH pApairapi pumAniha / nAraNyairneSTaviSayairna sutaina dhanAgamaiH / / vIkSya gaGgAM bhavetpUtastatra me nAsti saMzayaH // 60 tathA prasAdo bhavati gaGgAM vIkSya yathA nRNAm // saptAvarAnsapta parAnpitRRstebhyazca ye pare / pUrNaminduM yathA dRSTvA nRNAM dRSTiH prasIdati / pumAMstArayate gaGgAM vIkSya spRSTvAvagAhya ca // 61 gaGgAM tripathagAM dRSTvA tathA dRSTiH prasIdati // 76 zrutAmilaSitA dRSTA spRSTA pItAvagAhitA / tadbhAvastadgatamanAstanniSTastatparAyaNaH / gaGgA tArayate nRNAmubhau vaMzau vizeSataH // 62 gaGgAM yo'nugato bhaktyA sa tasyAH priyatAM vrajet // darzanAtsparzanAtpAnAttathA gaGgeti kIrtanAt / bhUHsthaiH svasthairdiviSTaizca bhUtai ruccAvacairapi / punAtyapuNyAnpuruSAzatazo'tha sahasrazaH // 63 gaGgA vigAhyA satatametatkAryatamaM satAm // 78 ya icchetsaphalaM janma jIvitaM zrutameva ca / triSu lokeSu puNyatvAdGgAyAH prathitaM yazaH / sa pitRRstarpayedgaGgAmabhigamya surAMstathA // 64 yatputrAnsagarasyaiSA bhasmAkhyAnanayahivam // 79 na sutairna ca vittena karmaNA na ca tatphalam / vAyvIritAbhiH sumahAsvanAbhiprApnuyAtpuruSo'tyantaM gaGgAM prApya yadApnuyAt / / 65 * drutAbhiratyarthasamucchritAbhiH / jAtyandhairiha tulyAste mRtaiH paGgubhireva ca / gaGgormibhirbhAnumatIbhiriddhaH samarthA ye na pazyanti gaGgAM puNyajalAM zivAm / sahasrarazmipratimo vibhAti // 80 . bhUtabhavyabhaviSyajJairmaharSibhirupasthitAm / payasvinIM ghRtinImatyudArAM devaiH sendraizca ko gaGgAM nopaseveta maanvH|| 67 samRddhinI veginI durvigAhyAm / vAnaprasthairgRhasthaizca yatibhirbrahmacAribhiH / gaGgAM gatvA yaiH zarIraM visRSTaM vidyAvadbhiH zritAM gaGgAM pumAnko nAma nAzrayet // ___gatA dhIrAste vibudhaiH samatvam // 81 utkrAmadbhizca yaH prANaiH prayataH ziSTasaMmataH / / andhAJjaDAndravyahInAMzca gaGgA cintayenmanasA gaGgAM sa gatiM paramAM labhet // 69 yazasvinI bRhatI vizvarUpA / na bhayebhyo bhayaM tasya na pApebhyo na raajtH| / devaiH senrmunibhirmAnavaizca . --- 2552 -- Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 27. 82] anuzAsanaparva [13. 27. 98 niSevitA sarvakAmairyanakti / / 82 gaGgokSitAnAM bhuvanasya panthAH // 90 UrjAvatI madhumatI mahApuNyAM trivama'gAm / kSAntyA mahyA gopane dhAraNe ca trilokagotrIM ye gaGgAM saMzritAste divaM gtaaH|| ___dIptyA kRzAnostapanasya caiva / yo vatsyati drakSyati vApi martya- . tulyA gaGgA saMmatA brAhmaNAnAM ___ stasmai prayacchanti sukhAni devaaH| ___ guhasya brahmaNyatayA ca nityam / / 91 tadbhAvitAH sparzane darzane ya RSiSTutAM viSNupadI purANI _ stasmai devA gatimiSTAM dizanti // 84 ___ supuNyatoyAM manasApi loke / dakSAM pRthvIM bRhatIM viprakRSTAM sarvAtmanA jAhnavIM ye prapannAzivAmRtAM surasAM suprasannAm / / ___ ste brahmaNaH sadanaM saMprayAtAH // 92 vibhAvarI sarvabhUtapratiSThAM lokAnimAnnayati yA jananIva putrAgaGgAM gatA ye tridivaM gatAste // 85 ___ sarvAtmanA srvgunnoppnnaa| khyAtiryasyAH khaM divaM gAM ca nityaM svasthAnamiSTamiha brAhmamabhIpsamAnapurA dizo vidizazcAvatasthe / gaGgA sadaivAtmavazairupAsyA // 93 tasyA jalaM sevya saridvarAyA unAM juSTAM miSatIM vizvatoyA- mAH sarve kRtakRtyA bhavanti // 86 mirAM vatrI revatIM bhUdharANAm / iyaM gaGgeti niyataM pratiSThA ziSTAzrayAmamRtAM brahmakAntAM guhasya rukmasya ca garbhayoSA / gaGgAM zrayedAtmavAnsiddhikAmaH // 94 prAtatrimArgA ghRtavahA vipApmA prasAdya devAnsavibhUnsamastAgaGgAvatIrNA viyato vizvatoyA // 87 nbhagIrathastapasogreNa gaGgAm / sutAvanIdhrasya harasya bhAryA gAmAnayattAmabhigamya zazvadivo bhuvazcApi kakSyAnurUpA / npumAnbhayaM neha nAmutra vidyAt // 95 bhavyA pRthivyA bhAvinI bhAti rAja udAhRtaH sarvathA te guNAnAM nagaGgA lokAnAM puNyadA vai trayANAm // 88 ____ mayaikadezaH prasamIkSya buddhyA / madhupravAhA ghRtarAgoddhRtAmi zaktina me kAcidihAsti vaktuM mahormibhiH zobhitA brAhmaNaizca / guNAnsarvAnparimAtuM tathaiva // 96 divazyutA zirasAttA bhavena meroH samudrasya ca sarvaratnaiH gaGgAvanIdhrAtridivasya mAlA // 89 saMkhyopalAnAmudakasya vaapi| yonirvariSThA virajA vitanvI vaktuM zakyaM neha gaGgAjalAnAM zuSmA irA vArivahA yshodaa| guNAkhyAnaM parimAtuM tathaiva // 97 vizvAvatI cAkRtiriSTiriddhA tasmAdimAnparayA zraddhayoktApa. mA. 320 -2553 - Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 27.98] mahAbhArate [ 18. 28. 15 nguNAnsaJjiAhnavIjAMstathaiva / guNaiH samuditaH sarvairvayasA ca samanvitaH / bhajedvAcA manasA karmaNA ca tasmAdbhavantaM pRcchAmi dharma dharmabhRtAM vara // 1 bhaktyA yuktaH parayA zraddhadhAnaH // 98 kSatriyo yadi vA vaizyaH zUdro vA rAjasattama / lokAnimAMstrInyazasA vitatya brAhmaNyaM prApnuyAtkena tanme vyAkhyAtumarhasi // 2 siddhi prApya mahatIM tAM durApAm / tapasA vA sumahatA karmaNA vA zrutena vaa| gaGgAkRtAnacireNaiva lokA brAhmaNyamatha cedicchettanme brUhi pitAmaha // 3 __ nyatheSTamiSTAnvicariSyasi tvam // 99 bhISma uvAca / tava mama ca gugairmahAnubhAvA brAhmaNyaM tAta duSprApaM varNaiH kSatrAdibhitribhiH / juSatu matiM satataM svadharmayuktaiH / paraM hi sarvabhUtAnAM sthAnametadyudhiSThira // 4 abhigatajanavatsalA hi gaGgA bahvIstu saMsaranyonIrjAyamAnaH punaH punaH / bhajati yunakti sukhaizca bhaktimantam // 100 / paryAye tAta kasmiMzcidrAhmaNo nAma jAyate // 5 bhISma uvAca / atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / iti paramamatirguNAnanekA mataGgasya ca saMvAdaM gardabhyAzca yudhiSThira // 6. zilarataye tripathAnuyogarUpAn / dvijAteH kasyacittAta tulyavarNaH sutaH prabhuH / bahuvidhamanuzAsya tathyarUpA mataGgo nAma nAmnAbhUtsarvaiH samudito guNaiH // 7 gaganatalaM dyutimAnviveza siddhaH // 101 sa yajJakAraH kaunteya pitrA sRSTaH paraMtapa / zilavRttistu siddhasya vAkyaiH sNbodhitstdaa| prAyAgardabhayuktena rathenehAzugAminA // 8 gaGgAmupAsya vidhivatsiddhi prAptaH sudurlabhAm // sa bAlaM gardabhaM rAjanvahantaM mAturantike / tasmAttvamapi kaunteya bhaktyA paramayA yutH| niravidhyatpratodena nAsikAyAM punaH punaH // 9 gaGgAmabhyehi satataM prApsyase siddhimuttamAm / / 103 taM tu tIvravraNaM dRSTvA gardabhI putragRddhinI / vaizaMpAyana uvAca / uvAca mA zucaH putra caNDAlastvAdhitiSThati // 10 zrutvetihAsaM bhISmoktaM gaGgAyAH stavasaMyutam / brAhmaNe dAruNaM nAsti maitro brAhmaNa ucyate / yudhiSThiraH parAM prItimagacchadbhAtRbhiH saha // 104 AcAryaH sarvabhUtAnAM zAstA kiM prahariSyati / / 11 itihAsamimaM puNyaM zRNuyAdyaH paTheta vaa| ayaM tu pApaprakRtirbAle na kurute dayAm / gaGgAyAH stavasaMyuktaM sa mucyetsarvakilbiSaiH // svayoni mAnayatyeSa bhAvo bhAvaM nigacchati // 12 iti zrImahAbhArate anuzAsanataparvaNi etacchrutvA mataGgastu dAruNaM rAsabhIvacaH / saptaviMzatitamo'dhyAyaH // 27 // avatIrya rathAttarNa rAsabhI pratyabhASata // 13 behi rAsabhi kalyANi mAtA me yena dUSitA / yudhiSThira uvAca / kathaM mAM vetsi caNDAlaM kSipraM rAsabhi zaMsa me // prajJAzrutAbhyAM vRttena zIlena ca yathA bhvaan| / kena jAto'smi caNDAlo brAhmaNyaM yena me'nazat / --- 2554 - 28 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 28. 15 ] anuzAsanaparva [ 18. 29. 13 29 tattvenaitanmahAprAjJe brUhi sarvamazeSataH // 15 / caNDAlayonau jAtena na tatprApyaM kathaMcana // 28 grdbhyuvaac| iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi brAhmaNyAM vRSalena tvaM mattAyAM nApitena ha / aSTAviMzo'dhyAyaH // 28 // jAtastvamasi caNDAlo brAhmaNyaM tena te'nazat / / evamukto mataGgastu pratyupAyAdgRhaM prati / bhISma uvAca / tamAgatamabhiprekSya pitA vAkyamathAbravIt // 17 evamukto mataGgastu saMzitAtmA yatavrataH / mayA tvaM yajJasaMsiddhau niyukto gurukarmaNi / . atiSThadekapAdena varSANAM zatamacyuta // 1 kasmAtpratinivRtto'si kaccinna kuzalaM tava // 18 tamuvAca tataH zakraH punareva mahAyazAH / mataGga paramaM sthAnaM prArthayannatidurlabham // 2 mataGga uvAca / mA kRthAH sAhasaM putra naiSa dharmapathastava / ayoniragryayonirvA yaH syAtsa kuzalI bhavet / aprApyaM prArthayAno hi nacirAdvinaziSyasi // 3 kuzalaM tu kutastasya yasyeyaM jananI pitaH // 19 mataGga paramaM sthAnaM vAryamANo mayA sakRt / brAhmaNyAM vRSalAjjAtaM pitarvedayatIha mAm / cikIrSasyeva tapasA sarvathA na bhaviSyasi // 4 amAnuSI gardabhIyaM tasmAttapsye tapo mahat / / 20 tiryagyonigataH sarvo mAnuSyaM yadi gacchati / evamuktvA sa pitaraM pratasthe kRtanizcayaH / sa jAyate pulkaso vA caNDAlo vA kadAcana // 5 tato gatvA mahAraNyamatapyata mahattapaH // 21 puMzcalaH pApayonirvA yaH kazcidiha lakSyate / tataH saMtApayAmAsa vibudhAstapasAnvitaH / sa tasyAmeva suciraM mataGga parivartate // 6 mataGgaH susukhaM prepsuH sthAnaM sucaritAdapi // 22 tato dazaguNe kAle labhate zUdratAmapi / taM tathA tapasA yuktamuvAca harivAhanaH / zadrayonAvapi tato bahuzaH parivartate // 7 mataGga tapyase kiM tvaM bhogAnutsRjya mAnuSAn // 23 tatatriMzadguNe kAle labhate vaizyatAmapi / varaM dadAni te hanta vRNISva tvaM yadicchasi / vaizyatAyAM ciraM kAlaM tatraiva parivartate // 8 yaccApyavApyamanyatte sarva prabrUhi mAciram // 24 tataH SaSTiguNe kAle rAjanyo nAma jAyate / mataGga uvAca / rAjanyatve ciraM kAlaM tatraiva parivartate // 9 brAhmaNyaM kAmayAno'hamidamArabdhavAMstapaH / tataH SaSTiguNe kAle labhate brahmabandhutAm / gaccheyaM tadavApyeha vara eSa vRto mayA // 25 brahmabandhuzciraM kAlaM tatraiva parivartate // 10 etacchrutvA tu vacanaM tamuvAca puraMdaraH / tatastu dvizate kAle labhate kANDapRSThatAm / brAhmaNyaM prArthayAnastvamaprApyamakRtAtmabhiH // 26 kANDapRSThazciraM kAlaM tatraiva parivartate // 11 zreSThaM yatsarvabhUteSu tapo ynnaativrtte| tatastu trizate kAle labhate dvijatAmapi / sadagryaM prArthayAnastvamacirAdvinaziSyasi / / 27 / tAM ca prApya ciraM kAlaM tatraiva parivartate // 12 devatAsuramatryeSu yatpavitraM paraM smRtam / tatazcatuHzate kAle zrotriyo nAma jAyate / - 2555 - Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 29. 13 ] mahAbhArate [ 13. 31. 4. zrotriyatve ciraM kAlaM tatraiva parivartate // 13 / brAhmaNyaM yadi duSprApaM tribhivaNaiH shtkrto| tadaiva krodhahA~ ca kAmadveSau ca putrk| sudurlabhaM tadAvApya nAnutiSThanti maanvaaH||9 atimAnAtivAdau tamAvizanti dvijAdhamam // 14 yaH pApebhyaH pApatamasteSAmadhama eva sH| tAMzcenjayati zatrUnsa tadA prApnoti sadgatim / brAhmaNyaM yo'vajAnIte dhanaM labdhveva durlabham // 10 bhatha te vai jayantyenaM tAlAgrAdiva pAtyate // 15 huSprApaM khalu vipratvaM prAptaM duranupAlanam / mataGga saMpradhAyaitadyadahaM tvAmacUcudam / duravApamavApyaitannAnutiSThanti mAnavAH // 11 vRNISva kAmamanyaM tvaM brAhmaNyaM hi sudurlbhm||16 ekArAmo hyahaM zakra nidvaMdvo niSparigrahaH / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi ahiMsAdamadAnasthaH kathaM nAmi vipratAm // 1: ekonatriMzo'dhyAyaH // 29 // yathAkAmavihArI syAM kAmarUpI vihaMgamaH / brahmakSatrAvirodhena pUjAM ca prApnuyAmaham / . bhISma uvAca / yathA mamAkSayA kIrtirbhaveccApi puraMdara // 13 evamukto mataGgastu bhRzaM zokaparAyaNaH / indra uvAca / bhatiSThata gayAM gatvA so'GguSThena zataM samAH // 1 chandodeva iti khyAtaH strINAM pUjyo bhvissysi||14 suduSkaraM vahanyogaM kazo dhamanisaMtataH / bhISma uvAca / tvagasthibhUto dharmAtmA sa papAteti naH zrutam // 2 evaM tasmai varaM dattvA vaasvo'ntrdhiiyt| . . taM patantamabhidrutya parijagrAha vAsavaH / prANAMstyatvA mataGgo'pi prApa tatsthAnamuttamam // 15 varANAmIzvaro dAtA sarvabhUtahite rataH / / 3 evametatparaM sthAnaM brAhmaNyaM nAma bhArata / zakra uvAca / taJca duSprApamiha vai mahendravacanaM yathA // 16 mataGga brAhmaNatvaM te saMvRtaM paripanthibhiH / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi pUjayansukhamApnoti duHkhamApnotyapUjayan // 4 -triNsho'dhyaayH||30|| brAhmaNe sarvabhUtAnAM yogakSemaH smaahitH| brAhmaNebhyo'nutRpyanti pitaro devatAstathA // 5 yudhiSThira uvAca / brAhmaNaH sarvabhUtAnAM mataGga para ucyate / zrutaM me mahadAkhyAnametatkurukulodvaha / brAhmaNaH kurute taddhi yathA yadyacca vAJchati // 6 suduSprApaM bravISi tvaM brAhmaNyaM vadatAM vara // 1 bahvIstu saMsaranyonIrjAyamAnaH punaH punaH / vizvAmitraNa ca purA brAhmaNyaM prAptamityuta / paryAye tAta kasmiMzcidrAhmaNyamiha vindati // 7 zrayate vadase tacca duSprApamiti sattama // 2 mataGga uvAca / vItahavyazca rAjarSiH zruto me vipratAM gataH / kiM mAM tudasi duHkhAtaM mRtaM mArayase ca maam| tadeva tAvadgAGgeya zrotumicchAmyahaM vibho // 3 taM tu zocAmi yo labdhvA brAhmaNyaM na bubhUSate // 8 / sa kena karmaNA prApto brAhmaNyaM raajsttm| . -2556 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 31. 4) anuzAsanaparva [ 13 31. 38 vareNa tapasA vApi tanme vyAkhyAtumarhasi // 4 | tatra taM rAjazArdU nivasantaM mahIpatim / bhISma uvaac| Agatya hehayA bhUyaH paryadhAvanta bhArata // 19 zRNu rAjanyathA rAjA vItahavyo mhaayshaaH| sa niSpatya dadau yuddhaM tebhyo rAjA mahAbalaH / kSatriyaH sanpunaH prApto brAhmaNyaM lokasatkRtam // 5 devAsurasamaM ghoraM divodAso mahAdyutiH // 20 manormahAtmanastAta prajAdharmeNa zAsataH / sa tu yuddhe mahArAja dinAnAM dazatIrdaza / babhUva putro dharmAtmA zaryAtiriti vizrutaH // 6 hatavAhanabhUyiSThastato dainyamupAgamat / / 21 tasyAnvavAye dvau rAjanarAjAnau sNbbhuuvtuH| hatayodhastato rAjankSINakozazca bhUmipaH / hehayastAlajavazva vatseSu jayatAM vara / / 7 divodAsaH purI hitvA palAyanaparo'bhavat / / 22 heyasya tu putrANAM dazasu strISu bhaart| . sa tvAzramamupAgamya bharadvAjasya dhImataH / zataM babhUva prakhyAtaM zUrANAmanivartinAm // 8 jagAma zaraNaM rAjA kRtAJjalirariMdama / / 23 tulyarUpaprabhAvANAM viduSAM yuddhazAlinAm / rAjovAca / dhanurvede ca vede ca sarvatraiva kRtazramAH // 9 bhagavanvaitahavyameM yuddhe vaMzaH praNAzitaH / kAziSvapi nRpo rAjandivodAsapitAmahaH / ahamekaH parighuno bhavantaM zaraNaM gataH / / 24 haryazva iti vikhyAto babhUva jayatAM varaH / / 10 ziSyasnehena bhagavansa mAM rakSitumaIsi / sa bItahavyadAyAdairAgatya puruSarSabha / niHzeSo hi kRto vaMzo mama taiH paapkrmbhiH||25 gaGgAyamunayormadhye saMgrAme vinipAtitaH // 11 tamuvAca mahAbhAgo bharadvAjaH pratApavAn / taMtu hatvA naravaraM hehayAste mhaarthaaH| na bhetavyaM na bhetavyaM saudeva vyetu te bhayam // 26 pratijagmuH purI ramyAM vatsAnAmakutobhayAH // 12 ahamiSTiM karomyadya putrArthaM te vizAM pate / haryazvasya tu dAyAdaH kAzirAjo'bhyapicyata / vaitahavyasahasrANi yathA tvaM prasahiSyasi // 27 sudevo devasaMkAzaH sAkSAddharma ivAparaH // 13 tataH iSTiM cakArarpistasya vai putrakAmikIm / sa pAlayanneva mahIM dharmAtmA kaashinndnH| athAsya tanayo jajJe pratardana iti zrutaH / / 28 tairvItahavyairAgatya yudhi savairvinirjitaH // 14 sa jAtamAtro vavRdhe samAH sadyastrayodaza / tamapyAjau vinirjitya pratijagmuryathAgatam / vedaM cAdhijage kRtsnaM dhanurvedaM ca bhArata // 29 saudevistvatha kAzIzo divodaaso'bhyssicyt||15 yogena ca samAviSTo bharadvAjena dhImatA / divodAsastu vijJAya vIryaM teSAM mahAtmanAm / tejo laukyaM sa saMgRhya tasmindeze samAvizat // vArANasI mahAtejA nirmame zakrazAsanAt // 16 tataH sa kavacI dhanvI bANI dIpta ivAnalaH / viprakSatriyasaMbAdhAM vaizyazUdrasamAkulAm / prayayau sa dhanurdhanvanvivarSariva toyadaH // 31 naikadravyoccayavatIM samRddhavipaNApaNAm / / 17 taM dRSTvA paramaM harSa sudevatanayo yayau / gaGgAyAM uttare kUle vaprAnte rAjasattama / mene ca manasA dagdhAnvaitahavyAnsa pArthivaH // 32 gomatyA dakSiNe caiva zakrasyevAmarAvatIm // 18 / tatastaM yauvarAjyena sthApayitvA pratardanam / -2557 - Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 31. 33] mahAbhArate [13. 31. 62 kRtakRtyaM tadAtmAnaM sa rAjA abhyanandata // 33 utsAditazca viSayaH kAzInAM ratnasaMcayaH // 47 tatastu vaitahavyAnAM vadhAya sa mahIpatiH / etasya vIryadRptasya hataM putrazataM myaa| putraM prasthApayAmAsa pratardanamariMdamam // 34 asyedAnI vadhAdbrahmanbhaviSyAmyanRNaH pituH // 48 sarathaH sa ta saMtIya gaGgAmAza praakrmii| tamuvAca kRpAviSTo bhRgurdharmabhRtAM vrH| prayayau vItahavyAnAM purI parapuraMjayaH // 35 nehAsti kSatriyaH kazcitsarve hIme dvijAtayaH // 49 vaitahavyAstu saMzrutya rathaghoSaM samuddhatam / evaM tu vacanaM zrutvA bhRgostathyaM pratardanaH / niryayunagarAkAraiH sthaiH pararathArujaiH // 36 pAdAvupaspRzya zanaiH prahasanvAkyamabravIt // 50 niSkramya te taravyAghrA daMzitAzcitrayodhinaH / evamapyasmi bhagavankRtakRtyo na saMzayaH / pratardanaM samAjanuH zaravarSerudAyudhAH // 37 yadeSa rAjA vIryeNa svajAtiM tyAjito mayA // 51 ajhaizca vividhAkArai rathaughaizca yudhiSThira / anujAnIhi mAM brahmandhyAyasvaM ca zivena mAm / abhyavarSanta rAjAnaM himavantamivAmbudAH // 38 tyAjito hi mayA jAtimeSa rAjA bhRgUdvaha // 52 astrairasrANi saMvArya teSAM rAjA pratardanaH / tatastenAbhyanujJAto yayau rAjA pratardanaH / jaghAna tAnmahAtejA vajrAnalasamaiH zaraiH // 39 yathAgataM mahArAja muktvA viSamivoragaH // 53 kRttottamAGgAste rAjanbhallaiH zatasahasrazaH / bhRgorvacanamAtreNa sa ca brahmarSitAM gataH / apatanrudhirArdrAGgA nikRttA iva kiMzukAH // 40 vItahavyo mahArAja. brahmavAditvameva ca // 54 hateSu teSu sarveSu vItahavyaH suteSvatha / tasya gRtsamadaH putro rUpeNendra ivAparaH / prAdravannagaraM hitvA bhRgorAzramamapyuta // 41 zakrastvamiti yo daityairnigRhItaH kilAbhavat // 55 yayau bhRguM ca zaraNaM vItahavyo narAdhipaH / Rgvede vartate cAgryA zrutiratra vizAM pte| abhayaM ca dadau tasmai rAjJe raajnbhRgustthaa| yatra gRtsamado brahmanbrAhmaNaiH sa mahIyate // 56 tato dadAvAsanaM ca tasmai ziSyo bhRgostadA // 42 sa brahmacArI viprarSiH zrImAngRtsamado'bhavat / athAnupadamevAzu ttraagcchtprtrdnH| putro gRtsamadasyApi sucetA abhavadvijaH // 57 sa prApya cAzramapadaM divodAsAtmajo'bravIt // 43 varcAH sutejasaH putro vihavyastasya cAtmajaH / bho bho ke'trAzrame santi bhRgoH ziSyA mahAtmanaH / vihavyasya tu putrastu vitatyastasya cAtmajaH // 58 draSTumicche munimahaM tasyAcakSata mAmiti // 44 vitatyasya sutaH satyaH santaH satyasya cAtmajaH / sa taM viditvA tu bhRgurnizcakrAmAzramAttadA / zravAstasya sutazcarSiH zravasazcAbhavattamaH // 59 pUjayAmAsa ca tato vidhinA parameNa ha // 45 tamasazca prakAzo'bhUttanayo dvijasattamaH / uvAca cainaM rAjendra kiM kAryamiti pArthivam / prakAzasya ca vAgindro babhUva jayatAM varaH // 60 sa covAca nRpastasmai yadAgamanakAraNam // 46 tasyAtmajazca pramatirvedavedAGgapAragaH / ayaM brahmannito rAjA vItahavyo visayaMtAm / / ghRtAcyAM tasya putrastu rururnAmodapadyata // 61 asya putrairhi me brahmankRtsno vaMzaH prnnaashitH| pramadvarAyAM tu ruroH putraH samudapadyata / . -2558 - Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 31. 62] anuzAsanaparva [13. 32. 24 zunako nAma viprarSiryasya putro'tha zaunakaH // 62 samyagdadati ye ceSTAnkSAntA dAntA jitendriyaaH| evaM vipratvamagamadvItahavyo narAdhipaH / sasyaM dhanaM kSitiM gAzca tAnnamasyAmi yAdava // 10 bhRgoH prasAdAdrAjendra kSatriyaH kSatriyarSabha // 63 ye te tapasi vartante vane mUlaphalAzanAH / tathaiva kathito vaMzo mayA gAsamadastava / asaMcayAH kriyAvantastAnnamasyAmi yAdava // 11 vistareNa mahArAja kimanyadanupRcchasi // 64 ye bhRtyabharaNe saktAH satataM caatithipriyaaH| iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi bhuJjante devazeSANi tAnnamasyAmi yAdava // 12 ekatriMzattamo'dhyAyaH // 31 // ye vedaM prApya durdharSA vAgmino brahmavAdinaH / 32 . yAjanAdhyApane yuktA nityaM tAnpUjayAmyaham // 13 yudhiSThira uvAca / prasannahRdayAzcaiva sarvasattveSu nityazaH / ke pUjyAH ke namaskAryA maanvairbhrtrssbh| A pRSThatApAtsvAdhyAye yuktaastaanpuujyaamyhm||14 vistareNa tadAcakSva na hi tRpyAmi kathyatAm // 1 guruprasAde svAdhyAye yatante ye sthiravratAH / bhISma uvAca / zuzrUSavo'nasUyantastAnnamasyAmi yAdava // 15 suvratA munayo ye ca brahmaNyAH satyasaMgarAH / atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / voDhAro havyakavyAnAM tAnnamasyAmi yAdava // 16 nAradasya ca saMvAdaM vAsudevasya cobhayoH // 2 bhaikSyacaryAsu niratAH kRzA gurukulAzrayAH / nAradaM prAJjaliM dRSTvA pUjayAnaM dvijarSabhAna / niHsukhA nirdhanA ye ca tAnnamasyAmi yaadv||17 kezavaH paripapraccha bhagavankAnnamasyasi // 3 nirmamA niSpratidvaMdvA niTakA niSprayojanAH / bahumAnaH paraH keSu bhavato yAnnamasyasi / ahiMsAniratA ye ca ye ca satyavratA narAH / zakyaM cecchrotumicchAmi brahyetaddharmavittama // 4 dAntAH zamaparAzcaiva tAnnamasyAmi kezava // 18 .. nArada uvAca / devatAtithipUjAyAM prasaktA gRhamedhinaH / zRNu govinda yAnetAnpUjayAmyarimardana / kapotavRttayo nityaM tAnnamasyAmi yAdava // 19 tvatto'nyaH kaH pumAlloke zrotumetadihArhati // 5 | yeSAM trivargaH kRtyeSu vartate nopahIyate / varuNaM vAyumAdityaM parjanyaM jAtavedasam / ziSTAcArapravRttAzca tAnnamasyAmyahaM sadA // 20 sthANuM skandaM tathA lakSmI viSNuM brahmANameva ca // 6 brAhmaNAstriSu lokeSu ye trivargamanuSThitAH / vAcaspatiM candramasamapaH pRthvI sarasvatIm / alolupAH puNyazIlAstAnnamasyAmi kezava // 21 satataM ye namasyanti tAnnamasyAmyahaM vibho // 7 abbhakSA vAyubhakSAzca sudhAbhakSAzca ye sadA / tapodhanAnvedavido nityaM vedaparAyaNAn / vrataizca vividhairyuktAstAnnamasyAmi mAdhava // 22 mahAnvRiSNizArdUla sadA saMpUjayAmyaham // 8 ayonInagniyonIMzca brahmayonIstathaiva ca / abhuktvA devakAryANi kurvate ye'vikatthanAH / sarvabhUtAtmayonIMzca tAnnamasyAmyahaM dvijAn // 23 saMtuSTAzca kSamAyuktAstAnnamasyAmyahaM vibho // 9 / nityametAnnamasyAmi kRSNa lokakarAnRSIn / -2559 - Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. 32. 24 ] mahAbhArate [ 18. 33. 17 lokjyesstthaanyjnyaannisstthaaNstmonaallokbhaaskraan||24 / paurajAnapadAMzcApi brAhmaNAMzca bahuzrutAn / tasmAttvamapi vArSNeya dvijAnpUjaya nitydaa|| sAntvena bhogadAnena namaskAraistathArcayet // 3 pUjitAH pUjanArhA hi sukhaM dAsyanti te'nagha // 25 etatkRtyatamaM rAjJo nityameveti lkssyet| asmilloke sadA hyete paratra ca sukhprdaaH| yathAtmAnaM yathA putrAMstathaitAnparipAlayet // 4 ta ete mAnyamAnA vai pradAsyanti sukhaM tava // 26 ye cApyeSAM pUjyatamAstAndRDhaM pratipUjayet / ye sarvAtithayo nityaM goSu ca brAhmaNeSu ca / / teSu zAnteSu tadrASTra sarvameva virAjate // 5 nityaM satye ca niratA durgANyatitaranti te // 27 te pUjyAste namaskAryAste rakSyAH pitaro ythaa| nityaM zamaparA ye ca tathA ye cAnasUyakAH / / teSveva yAtrA lokasya bhUtAnAmiva vAsave // 6 nityaM svAdhyAyino ye ca durgANyatitaranti te||28 abhicArairupAyaizca daheyurapi tejsaa| sarvAndevAnnamasyanti ye caikaM devamAzritAH / niHzeSaM kupitAH kuryuruprAH satyaparAkramAH // 7 adhAnAzca dAntAzca durgANyatitaranti te // 29 nAntameSAM prapazyAmi na dizazcApyapAvRtAH / tathaiva viprapravarAnnamaskRtya yatavratAn / kupitAH samudIkSante dAveSvagnizikhA iva // 8 bhavanti ye dAnaratA durgANyatitaranti te // 30 vidyanteSAM sAhasikA guNAsteSAmatIva hi| agnInAdhAya vidhivatprayatA dhArayanti ye / kRpA iva tRNacchannA vizuddhA dyaurivApare // 9 prAptAH somAhutiM caiva durgANyatitaranti te // 31 prasahyakAriNaH kecitkArpAsamRdavo'pare / mAtApitroNuruSu ca samyagvartanti ye sdaa|| santi caiSAmatizaThAstathAnye'titapasvinaH // 10 yathA tvaM vRSNizArdUletyuktvaivaM virarAma saH // 32 kRSigorakSyamapyanye bhakSamanye'pyanuSThitAH / tasmAttvamapi kaunteya pitRdevadvijAtithIn / corAzcAnye'nRtAzcAnye tathAnye naTanartakAH // 11 samyakpUjaya yena tvaM gatimiSTAmavApsyasi // 33 sarvakarmasu dRzyante prazAnteSvitareSu ca / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi vividhAcArayuktAzca brAhmaNA bharatarSabha / / 12 dvAtriMzattamo'dhyAyaH // 32 // nAnAkarmasu yuktAnAM baTukarmopajIvinAm / dharmajJAnAM satAM teSAM nityamevAnukIrtayet / / 13 pitRRNAM devatAnAM ca manuSyoragarakSasAm / . yudhiSThira uvaac| purohitA mahAbhAgA brAhmaNA vai narAdhipa // 14 kiM rAjJaH sarvakRtyAnAM garIyaH syAtpitAmaha / naite devaina pitRbhina gandharvaina rAkSasaiH / kiM kurvankarma nRpatirubhau lokau samabhute // 1 nAsurairna pizAcaizca zakyA jetuM dvijAtayaH / / 15 bhISma uvAca / adaivaM daivataM kuryudaivataM cApyadaivatam / etadrAjJaH kRtyatamamabhiSiktasya bhArata / yamiccheyuH sa rAjA syAdyaM dviSNuH sa parAbhavet // brAhmaNAnAmanuSThAnamatyantaM sukhmicchtaa|| parivAdaM ca ye kuryurbrAhmaNAnAmacetasaH / zrotriyAnbrAhmaNAnvRddhAnnityamevAbhipUjayet // 2 nindAprazaMsAkuzalAH kIrtyakIrtiparAvarAH / - 2560 - Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 33. 17] anuzAsanaparva [ 13. 34. 19 parikupyanti te rAjansatataM dviSatAM dvijAH / / 17 brAhmaNebhyo havirdattaM pratigRhNanti devtaaH| brAhmaNA ye prazaMsanti puruSaH sa pravardhate / pitaraH sarvabhUtAnAM naitebhyo vidyate param // 5 brAhmaNeyaH parAkruSTaH parAbhUyAtkSaNAddhi saH / / 18 AdityazcandramA vAyubhUmirApo'mbaraM dizaH / zakA yavanakAmbojAstAstAH kSAtreyajAtayaH / sarve brAhmaNamAvizya sadAnnamupabhuJjate // 6 vRSalatvaM parigatA brAhmaNAnAmadarzanAt / / 15 na tasyAznanti pitaro yasya viprA na bhuJjate / miLAzca kaliGgAzca pulindAzcApyuzInarAH / devAzcApyasya nAznanti pApasya brAhmaNadviSaH // 7 kaulAH sarpA mAhiSakAstAstAH ksstriyjaatyH||20 brAhmaNeSu tu tuSTeSu prIyante pitaraH sadA / vRSalatvaM parigatA brAhmaNAnAmadarzanAt / tathaiva devatA rAjannAtra kAryA vicAraNA // 8 zreyAnparAjayastebhyo na jayo jayatAM vara / / 21 tathaiva te'pi prIyante yeSAM bhavati taddhaviH / yastu sarvamidaM hanyAdbrAhmaNaM ca na tatsamama / na ca pretya vinazyanti gacchanti paramAM gtim||9 brahmavadhyA mahAndoSa ityAhuH paramarSayaH // 22 / yena yenaiva haviSA brAhmaNAMstarpayennaraH / parivAdo dvijAtInAM na zrotavyaH kathaMcana / tena tenaiva prIyante pitaro devatAstathA / / 10 AsItAdhomukhastUSNIM samutthAya vrajeta vA / / 23 brAhmaNAdeva tadbhUtaM prabhavanti yataH prjaaH| na sa jAto janiSyo vA pRthivyAmiha kazcana / yatazcAyaM prabhavati pretya yatra ca gacchati // 11 yo brAhmaNavirodhena sukhaM jIvitumutsahet // 24 vedeSa mArga svargasya tathaiva narakasya ca / durgraho muSTinA vAyurduHsparzaH pANinA zazI / AgatAnAgate cobhe brAhmaNo dvipadAM varaH / durdharA pRthivI mULa durjayA brAhmaNA bhuvi / / 25 brAhmaNo bharatazreSTha svadharma veda medhayA // 12 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi ye cainamanuvartante te na yAnti parAbhavam / trayastriMzattamo'dhyAyaH // 33 / / na te pretya vinazyanti gacchanti na parAbhavam // 34 ye brAhmaNamukhAtprAptaM pratigRhNanti vai vacaH / bhISma uvAca / kRtAtmAno mahAtmAnaste na yAnti parAbhavam // 14 brAhmaNAneva satataM bhRzaM saMpratipUjayet / kSatriyANAM pratapatAM tejasA ca balena ca / ete hi somarAjAna IzvarAH sukhaduHkhayoH // 1 brAhmaNeSveva zAmyanti tejAMsi ca balAni ca // 15 ete bhogairalaMkArairanyaizcaiva kimicchkaiH| bhRgadho'jayaMstAlajaGghAnnIpAnaGgiraso'jayan / sadA pUjyA namaskAryA rakSyAzca pitRvannRpaiH / / bharadvAjo vaitahavyAnailAMzca bharatarSabha // 16 ato rASTrasya zAntirhi bhUtAnAmiva vAsavAt // 2 . citrAyudhAMzcApyajayannete kRSNAjinadhvajAH / jAyatAM brahmavarcasvI rASTra vai brAhmaNaH shuciH| prakSipyAtha ca kumbhAnvai pAragAminamArabhet // 17 mahArathazca rAjanya eSTavyaH zatrutApanaH // 3 yatkiMcitkathyate loke zrUyate pazyate'pi vaa| brAhmaNaM jAtisaMpannaM dharmajJaM saMzitavratam / sarva tadbrAhmaNeSveva gUDho'gniriva dAruSu // 18 vAsayeta gRhe rAjanna tasmAtparamasti ve // 4 / atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / ma.bhA. 121 -2561 - Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 34. 19 ] mahAbhArate [ 18. 35. 16 saMvAdaM vAsudevasya pRthvyAzca bharatarSabha // 19 sarvAnnaH suhRdastAta brAhmaNAH sumanomukhAH / vAsudeva uvAca / gIrbhirmaGgalayuktAbhiranudhyAyanti pUjitAH // 2. mAtaraM sarvabhUtAnAM pRcche tvA saMzayaM zubhe / sarvAno dviSatastAta brAhmaNA jAtamanyavaH / kenasvitkarmaNA pApaM vyapohati naro gRhI // 20 giirbhirnnyuktaabhirbhihnyurpuujitaaH|| 3 atra gAthA brahmagItAH kIrtayanti purAvidaH / pRthivyuvAca / saSTyA dvijAtIndhAtA hi yathApUrva samAdadhat // 4 brAhmaNAneva seveta pavitraM hyetaduttamam / na vo'nyadiha kartavyaM kiMcidUrdhvaM yathAvidhi / brAhmaNAnsevamAnasya rajaH sarva praNazyati // 21 guptA gopAyata brahma zreyo vastena zobhanam // 5 ato bhUtirataH kIrtirato buddhiH prajAyate / svameva kurvatAM karma zrIrvo brAhmI bhaviSyati / apareSAM pareSAM ca parebhyazcaiva ye pare // 22 pramANaM sarvabhUtAnAM pragrahaM ca gamiSyatha // .6 brAhmaNA yaM prazaMsanti puruSaH sa pravardhate / na zaudraM karma kartavyaM brAhmaNena vipazcitA / atha yo brAhmaNAkruSTaH parAbhavati so'cirAt / / 23 zaudraM hi kurvataH karma dharmaH samuparudhyate // 7 yathA mahArNave kSipta AmaloSTo vinazyati / zrIzca buddhizca tejazca vibhUtizca pratApinI / tathA duzcaritaM karma parAbhAvAya kalpate / / 24 svAdhyAyenaiva mAhAtmyaM vimalaM pratipatsyatha // 8 pazya candre kRtaM lakSma samudre lavaNodakam / hutvA cAhavanIyasthaM mahAbhAgye pratiSThitAH / . tathA bhagasahasreNa mahendraM paricihnitam // 25 agrabhojyAH prasUtInAM zriyA brAyAnukalpitAH / / teSAmeva prabhAvena sahasranayano hyasau / zraddhayA parayA yuktA hyanabhidrohalabdhayA / zatakratuH samabhavatpazya mAdhava yAdRzam // 26 damasvAdhyAyaniratAH sarvAnkAmAnavApsyatha / / 10 icchanbhUtiM ca kIrti ca lokAMzca madhusUdana / yaJcaiva mAnuSe loke yacca deveSu kiMcana / brAhmaNAnumate tiSThetpuruSaH zucirAtmavAn / / 27 sarvaM tattapasA sAdhyaM jJAnena vinayena ca // 11 ityetadvacanaM zrutvA medinyA madhusUdanaH / ityetA brahmagItAste samAkhyAtA mayAnagha / sAdhu sAdhvityathetyuktvA medinI pratyapUjayat / / 28 viprAnukampArthamidaM tena proktaM hi dhImatA // 12 etAM zrutvopamAM pArtha prayato brAhmaNarSabhAn / bhUyasteSAM balaM manye yathA raajnystpsvinH| . satataM pUjayethAstvaM tataH zreyo'bhipatsyase // 29 durAsadAzca caNDAzca rabhasAH kSiprakAriNaH // 13 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi santyeSAM siMhasattvAzca vyAghrasattvAstathApare / ctustriNshttmo'dhyaayH||34|| varAhamRgasattvAzca gajasattvAstathApare / / 14 karpAsamRdavaH kecittathAnye makaraspRzaH / bhISma uvAca / vibhAdhyaghAtinaH kecittathA cakSuhaNo'pare // 15 janmanaiva mahAbhAgo brAhmaNo nAma jAyate / santi cAzIviSanibhAH santi mandAstathApare / namasyaH sarvabhUtAnAmatithiH prasRtAgrabhuk // 1 vividhAnIha vRttAni brAhmaNAnAM yudhiSThira // 16 - 2562 - Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 35. 17 ] anuzAsanaparva [ 13, 36. 19 mekalA dramiDAH kAzAH pauNDrAH kollagirAstathA / te vizrabdhAH prabhASante saMyacchanti ca mAM sadA / zauNDikA daradA darvAzcaurAH zabarabarbarAH // 17 pramatteSvapramatto'smi sadA supteSu jAgRmi // 6 kirAtA yavanAzcaiva tAstA kSatriyajAtayaH / te mA zAstrapathe yuktaM brahmaNyamanasUyakam / vRSalatvamanuprAptA brAhmaNAnAmadarzanAt // 18 samAsiJcanti zAstAraH kSaudraM madhviva makSikAH / / brAhmaNAnAM paribhavAdasurAH salilezayAH / yacca bhASanti te tuSTAstattadgRhnAmi medhayA / brAhmaNAnAM prasAdAcca devAH svarganivAsinaH // 19 samAdhimAtmano nityamanulomamacintayan // 8 azakyaM spraSTumAkAzabhacAlyo himavAngiriH / / | so'haM vAgagrasRSTAnAM rasAnAmavalehakaH / avAryA setunA gaGgA durjayA brAhmaNA bhuvi / / 20 svajAtyAnadhitiSThAmi nakSatrANIva candramAH // 9 na brAhmaNavirodhena zakyA zAstuM vsuNdhraa| etatpRthivyAmamRtametaccakSuranuttamam / brAhmaNA hi mahAtmAno devAnAmapi devatAH // 21 yadbrAhmaNamukhAcchAstramiha zrutvA pravartate // 10 tAnpUjayasva satataM dAnena paricaryayA / etatkAraNamAjJAya dRSTvA devAsuraM purA / yadIcchasi mahIM bhoktumimAM sAgaramekhalAm / / 22 yuddhaM pitA me hRSTAtmA vismitaH pratyapadyata / / 11 pratigraheNa tejo hi viprANAM zAmyate'nagha / dRSTvA ca brAhmaNAnAM tu mahimAnaM mahAtmanAm / pratigrahaM ye neccheyuste'pi rakSyAstvayAnagha / / 23 paryapRcchatkathamime siddhA iti nizAkaram // 12 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi soma uvAca / paJcatriMzattamo'dhyAyaH // 35 // brAhmaNAstapasA sarve sidhyante vAgbalAH sadA / bhujavIryA hi rAjAno vAgasnAzca dvijAtayaH // 13 bhISma uvAca / pravasanvApyadhIyIta bahIrdurvasatIrvasan / atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / nirmanyurapi nirmAno yatiH syAtsamadarzanaH // 14 zakrazambarasaMvAdaM tannibodha yudhiSThira / / 1 api cejAtisaMpannaH sarvAnvedAnpituhe / zakro hyajJAtarUpeNa jaTI bhUtvA rajoruNaH / zlAghamAna ivAdhIyedAmya ityeva taM viduH // 15 virUpaM rUpamAsthAya praznaM papraccha zambaram / / 2 / bhUmiretau nigirati sarpo bilazayAniva / kena zambara vRttena svajAtyAnadhitiSThasi / rAjAnaM cApyayoddhAraM brAhmaNaM cApravAsinam // 16 zreSThaM tvAM kena manyante tanme prabrUhi pRcchataH / / 3 atimAnaH zriyaM hanti puruSasyAlpamedhasaH / zambara uvAca / garbheNa duSyate kanyA gRhavAsena ca dvijaH // 17 nAsUyAmi sadA viprAnbrahmANaM ca pitAmaham / / ityetanme pitA zrutvA somAdadbhutadarzanAt / zAstrANi vadato viprAnsaMmanyAmi yathAsukham // 4 brAhmaNAnpUjayAmAsa tathaivAhaM mahAvratAn // 18 zrutvA ca nAvajAnAmi nAparAdhyAmi karhi cit / bhISma uvAca / abhyAnanupRcchAmi pAdau gRhNAmi dhImatAm // 5. zrutvaitadvacanaM zakro dAnavendramukhAccyutam / - 2563 - Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 36. 19 ] mahAbhArate [ 13. 38.4 dvijAnsaMpUjayAmAsa mahendratvamavApa ca // 19 sarvatra cAnavasthAnametannAzanamAtmanaH // 11 .. iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi bhavetpaNDitamAnI yo brAhmaNo vedanindakaH / SaTtriMzattamo'dhyAyaH // 36 // AnvIkSikI tarkavidyAmanurakto nirarthikAm // 12 hetuvAdAnbruvansatsu vijetAhetuvAdikaH / yudhiSThira uvAca / AkroSTA cAtivaktA ca brAhmaNAnAM sadaiva hi // 13 apUrva vA bhavetpAtramatha vApi ciroSitam / sarvAmizaGkI mUDhazva bAlaH kaTukavAgapi / dUrAdabhyAgataM vApi kiM pAtraM syAtpitAmaha // 1 boddhavyastAdRzastAta narazvAnaM hi taM viduH|| 14 bhISma uvAca / yathA zvA bhaSituM caiva hantuM caivAvasRjyate / evaM saMbhASaNArthAya sarvazAstravadhAya ca / kriyA bhavati keSAMcidupAMzuvratamuttamam / alpazrutAH kutarkAzca dRSTAH spRSTAH kupaNDisAH // yo yo yAceta yatkicitsarvaM dadyAma ityuta // 2 zrutismRtItihAsAdipurANAraNyavedinaH / apIDayanbhRtyavargamityevamanuzuzruma / anurundhyAdvahujJAMzca sArajJAMzcaiva paNDitAn / / 16 pIDayanbhRtyavarga hi AtmAnamapakarSati // 3 lokayAtrA ca draSTavyA dharmazcAtmahitAni ca / apUrva vApi yatpAtraM yaccApi syAcciroSitam / evaM naro vartamAnaH zAzvatIredhate samAH / / 17 dUrAdabhyAgataM cApi tatpAtraM ca vidurbudhAH // 4 RNamunmucya devAnAmRSINAM ca tathaiva ca / : ___ yudhiSThira uvAca / pitRRNAmatha viprANAmatithInAM ca paJcamam / / 18 apIDayA ca bhRtyAnAM dharmasyAhiMsayA tathA / paryAyeNa vizuddhena sunirNiktena karmaNA / pAtraM vidyAma tattvena yasmai dattaM na saMtapet // 5 evaM gRhasthaH karmANi kurvandharmAnna hIyate // 19 mISma uvAca / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi RtvikpurohitAcAryAH ziSyAH saMbandhibAndhavAH / saptatriMzattamo'dhyAyaH // 37 // sarve pUjyAzca mAnyAzca zrutavRttopasaMhitAH // 6 ato'nyathA vartamAnAH sarve nArhanti sakriyAm / yudhiSThira uvAca / tasmAnnityaM parIkSeta puruSAnpraNidhAya vai // 7 strINAM svabhAvamicchAmi zrotuM bharatasattama / akrodhaH satyavacanamahiMsA dama Arjavam / striyo hi mUlaM doSANAM laghucittAH pitAmaha // 1 adroho nAtimAnazca hIstitikSA tapaH zamaH // 8 bhISma uvAca / yasminnetAni dRzyante na cAkAryANi bhArata / / atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / bhAvato viniviSTAni tatpAtraM mAnamarhati // 9 / nAradasya ca saMvAdaM puMzcalyA paJcacUDayA // 2 tathA ciroSitaM cApi saMpratyAgatameva c| lokAnanucarandhImAndevarSirnAradaH purA / apUrva caiva pUrva ca tatpAtraM mAnamarhati // 10 / dadarzApsarasaM brAhmIM paJcacUDAmaninditAm // 3 aprAmANyaM ca vedAnAM zAstrANAM caatilnycnm| / tAM dRSTvA cArusarvAGgI papracchApsassaM muniH / -2564 - Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 38. 41 anuzAsanaparva 113. 38. 30 saMzayo hRdi me kazcittanme brUhi sumadhyame // 4 | na bhayAnnApyanukrozAnnArthahetoH kathaMcana / evamuktA tu sA vipraM pratyuvAcAtha nAradam / na jJAtikulasaMbandhAstriyastiSThanti bhartRSu // 18 viSaye sati vakSyAmi samarthAM manyase ca mAm / / 5 yauvane vartamAnAnAM mRSTAbharaNavAsasAm / nArada uvAca / nArINAM svairavRttAnAM spRhayanti kulastriyaH // 19 na tvAmaviSaye bhadre niyokSyAmi kathaMcana / yAzca zazvadvahumatA rakSyante dayitAH striyaH / strINAM svabhAvamicchAmi tvattaH zrotuM varAnane // 6 api tAH saMprasajjante kubjAndhajaDavAmanaiH // 20 bhISma uvAca paGguSvapi ca devarSe ye cAnye kutsitAH narAH / etacchrutvA vacastasya devarSerapsarottamA / strINAmagamyo loke'sminnAsti kazcinmahAmune // pratyuvAca na zakSyAmi strI satI nindituM striyaH / yadi puMsAM gatibrahma kathaMcinnopapadyate / viditAste striyo yAzca yAdRzAzca svabhAvataH / apyanyonyaM pravartante na hi tiSThanti bhartRSu // 22 na mAmarhasi devarSe niyoktuM prazna IdRze // 8 alAbhAtpuruSANAM hi bhayAtparijanasya ca / tAmuvAca sa devarSiH satyaM vada sumdhyme| vadhabandhabhayAccApi svayaM guptA bhavanti tAH // 23 mRSAvAde bhaveddoSaH satye doSo na vidyate // 9 calasvabhAvA duHsevyA du hyA bhAvatastathA / ityuktA sA kRtmtirbhvccaaruhaasinii| prAjJasya puruSasyeha yathA vAcastathA striyaH // 24 strIdoSAzAzvatAnsatyAnbhASituM saMpracakrame // 10 nAgnistRpyati kASThAnAM nApagAnAM mahodadhiH / paJcacUDovAca / nAntakaH sarvabhUtAnAM na puMsAM vAmalocanAH // 25 kulInA rUpavatyazca nAthavatyazca yoSitaH / idamanyacca devarSe rahasyaM sarvayoSitAm / maryAdAsu na tiSThanti sa doSaH strISu nArada // 11 / dRSTvaiva puruSaM hRdyaM yoniH praklidyate striyaH // 26 na strIbhyaH kiMcidanyadvai pApIyastaramasti vai|| kAmAnAmapi dAtAraM kartAraM mAnasAntvayoH / striyo hi mUlaM doSANAM tathA tvamapi vettha ha // 12 rakSitAraM na mRSyanti bhartAraM paramaM striyaH // 27 samAjJAtAnRddhimataH pratirUpAnvaze sthitAn / na kAmabhogAnbahulAnnAlaMkArArthasaMcayAna / patInantaramAsAdya nAlaM nAryaH pratIkSituma // 13 tathaiva bahu manyante yathA ratyAmanugraham / / 28 asaddharmastvayaM strINAmasmAkaM bhavati prbho| antakaH zamano mRtyuH pAtAlaM vaDavAmukham / pApIyaso narAnyadvai lajAM tyaktvA bhajAmahe / / 14 kSuradhArA viSaM sapoM vahnirityekataH striyaH // 29 striyaM hi yaH prArthayate saMnikarSa ca gacchati / yatazca bhUtAni mahAnti paJca IpaJca kurute sevAM tamevecchanti yoSitaH // 15 yatazca lokA vihitA vidhAtrA / anarthitvAnmanuSyANAM bhayAtparijanasya ca / / yataH pumAMsaH pramadAzca nirmitAmaryAdAyAmamaryAdAH striyastiSTanti bhartRSu / / 16 stadaiva doSAH pramadAsu nArada // 30 nAsAM kazcidagamyo'sti nAsAM vayasi saMsthitiH / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi virUpaM rUpavantaM vA pumAnityeva bhute // 17 aSTatriMzattamo'dhyAyaH // 38 // - 2565 - Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 39. 1] mahAbhArate [13. 40. 14 yudhiSThira uvAca / bhISma uvAca / ime vai mAnavA loke strISu sajjantyabhIkSNazaH / evametanmahAbAho nAtra mithyAsti kiMcana / mohena paramAviSTA devAdiSTena pArthiva / yathA bravISi kauravya nArI prati janAdhipa // 1 striyazca puruSeSveva pratyakSaM lokasAkSikam // 1 atra te vartayiSyAmi itihAsaM purAtanam / atra me saMzayastIvro hRdi saMparivartate / yathA rakSA kRtA pUrva vipulena mahAtmanA // 2 kathamAsAM narAH saGgaM kurvate kurunandana / pramadAzca yathA sRSTA brahmaNA bharatarSabha / . striyo vA teSu rajyante virajyante'tha vA punaH // 2 yadarthaM tacca te tAta pravakSye vasudhAdhipa // 3 . iti tAH puruSavyAghra kathaM zakyAH sma rakSitum / na hi strIbhyaH paraM putra pApIyaH kiMcidasti vai| pramadAH puruSeNeha tanme vyAkhyAtumarhasi // 3 agnirhi pramadA dIpto mAyAzca mayajA vibho / etA hi mayamAyAbhirvazcayantIha mAnavAn / na cAsAM mucyate kazcitpuruSo hstmaagtH|| kSuradhArA viSaM sarpo mRtyurityekata: striyaH // 4 imAH prajA mahAbAho dhArmikA iti naH zrutam / gAvo navatRNAnIva gRhantyeva navAnnavAn // 4 svayaM gacchanti devatvaM tato devAniyAdbhayam // 5 zambarasya ca yA mAyA yA mAyA namucerapi / athAbhyagacchandevAste pitAmahamariMdama / baleH kumbhInasezcaiva sarvAstA yoSito viduH // 5 nivedya mAnasaM cApi tUSNImAsamnavAGmukhAH / / hasantaM prahasantyetA rudantaM prarudanti c| teSAmantargataM jJAtvA devAnAM sa pitAmahaH / apriyaM priyavAkyaizca gRhate kAlayogataH // 6 mAnavAnAM pramohAthaM kRtyA naaryo'sRjtprbhuH|| // uzanA veda yacchAstraM yacca veda bRhaspatiH / pUrvasarge tu kaunteya sAdhvyo nArya ihAbhavan / strIbuddhyA na viziSyate tAH sma rakSyAH kathaM nraiH|| asAdhvyastu samutpannA kRtyA sargAtprajApateH // 8 anRtaM satyamityAhuH satyaM cApi tathAnRtam / ' tAbhyaH kAmAnyathAkAmaM prAdAddhi sa pitAmahaH / iti yAstAH kathaM vIra saMrakSyAH puruSairiha // 8 tAH kAmalubdhAH pramadAH prAmananta narAMstadA / / 9 strINAM buddhayupaniSkarSAdarthazAstrANi zatruhan / krodhaM kAmasya devezaH sahAyaM cAsajatprabhuH / bRhaspatiprabhRtibhirmanye sadbhiH kRtAni vai // 9 asajjanta prajAH sarvAH kAmakrodhavazaM gatAH // 10 saMpUjyamAnAH puruSairvikurvanti mano nRSu / na ca strINAM kriyA kAciditi dharmo vyavasthitaH / apAstAzca tathA rAjanvikurvanti manaH striyH||10 nirindriyA amatrAzca striyo'nRtamiti zrutiH // 11 kastAH zakto rakSituM syAditi me saMzayo mahAn / zayyAsanamalaMkAramannapAnamanAryatAm / tanme hi mahAbAho kurUNAM vaMzavardhana // 11 durvAgbhAvaM ratiM caiva dadau strIbhyaH prjaaptiH||12 yadi zakyA kuruzreSTha rakSA tAsAM kathaMcana / na tAsAM rakSaNaM kartuM zakyaM puMsA kathaMcana / kartuM vA kRtapUrvA vA tanme vAkhyAtumarhasi // 12 api vizvakRtA tAta kutastu puruSairiha // 13 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi ekonatriMzattamo'dhyAyaH // 31 // vAcA vA vadhabandhairvA klezairvA vividhaistathA / - 2566 - Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 40. 14 ] anuzAsanaparva [ 13. 40. 43 na zakyA rakSituM nAryastA hi nityamasaMyatAH // 14 bhavatyatha muhUrtena caNDAlasamadarzanaH / / 29 idaM tu puruSavyAghra purastAcchrutavAnaham / zikhI jaTI cIravAsAH punarbhavati putraka / yathA rakSA kRtA pUrva vipulena gurustriyaH / / 15 / bRhaccharIrazca punaH pIvaro'tha punaH kRzaH // 30 RSirAsInmahAbhAgo devazarmeti vizrutaH / gauraM zyAmaM ca kRSNaM ca varNa vikurute punaH / tasya bhAryA rucirnAma rUpeNAsadRzI bhuvi / / 16 virUpo rUpavAMzcaiva yuvA vRddhastathaiva ca // 31 tasyA rUpeNa saMmattA devgndhrvdaanvaaH| prAjJo jaDazca mUkazca hasvo dIrghastathaiva ca / vizeSatastu rAjendra vRtrahA pAkazAsanaH / / 17 . brAhmaNaH kSatriyazcaiva vaizyaH zastathaiva ca / nArINAM caritajJazca devazarmA mahAmuniH / pratilomAnulomazca bhavatyatha zatakratuH // 32 yathAzakti yathotsAhaM bhAyA tAmabhyarakSata // 18 zukavAyasarUpI ca haMsakokilarUpavAn / puraMdaraM ca jAnIte parastrIkAmacAriNam / siMhavyAghragajAnAM ca rUpaM dhArayate punaH / / 33 tasmAdyatnena bhAryAyA rakSaNaM sa cakAra ha // 19 daivaM daityamatho rAjJAM vapurdhArayate'pi ca / sa kadAcidRSistAta yajJaM krtumnaastdaa| sukRzo vAyubhagnAGgaH zakunirvikRtastathA // 34 bhAryAsaMrakSaNaM kArya kathaM syAdityacintayat / / 20 catuSpAdvahurUpazca punarbhavati bAlizaH / rakSAvidhAnaM manasA sa vicintya mahAtapAH / makSikAmazakAdInAM vapurdhArayate'pi ca // 35 AhUya dayitaM ziSyaM vipulaM prAha bhArgavam // 21 na zakyamasya grahaNaM kartuM vipula kenacit / yasakAro gamiSyAmi ruciM cemAM sureshvrH| api vizvakRtA tAta yena sRSTamidaM jagat // 36 putra prArthayate nityaM tAM rakSasva yathAbalam // 22 punarantarhitaH zakro dRzyate jnyaanckssussaa| apramattena te bhAvyaM sadA prati puraMdaram / vAyubhUtazca sa punardevarAjo bhavatyuta / / 37 sa hi rUpANi kurute vividhAni bhRgUdvaha // 23 evaM rUpANi satataM kurute pAkazAsanaH / ityukto vipulastena tapasvI niytendriyH|| tasmAdvipula yatnena rakSemAM tanumadhyamAm // 38 sadaivogratapA rAjannamyarkasadRzA tiH // 24 yathA ruciM nAvalihedevendro bhRgusattama / dharmajJaH satyavAdI ca tatheti pratyabhASata / tAvupahitaM nyastaM haviH zvava durAtmavAna // 39 punazcedaM mahArAja papraccha prasthitaM gurum // 25 evamAkhyAya sa muniryajJakAro'gamattadA / kAni rUpANi zakrasya bhavantyAgacchato mune| devazarmA mahAbhAgastato bharatasattama / / 40 vapustejazca kIdRgvai tanme vyAkhyAtumarhasi // 26 vipulastu vacaH zrutvA gurozcintAparo'bhavat / tataH sa bhagavAMstasmai vipulAya mahAtmane / rakSAM ca paramAM cakre devarAjAnmahAbalAt / / 41 pAcacakSe yathAtattvaM mAyAM zakrasya bhArata / / 27 kiM nu zakyaM mayA katuM gurudArAbhirakSaNe / bahumAyaH sa viprarSe balahA pAkazAsanaH / mAyAvI hi surendro'sau durdharSazcApi vIryavAn // tAMstAnvikurute bhAvAnbahUnatha muhurmuhuH / / 28 / nApidhAyAzramaM zakyo rakSituM pAkazAsanaH / kirITI vajrabhRddhanvI mukuTI baddhakuNDalaH / | uTajaM vA tathA hyasya nAnAvidhasarUpatA // 43 -2567 - Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 40. 44] mahAbhArate [13. 41. 12 vAyurUpeNa vA zakro gurupatnI pradharSayet / yaM kAlaM nAgato rAjangurustasya mahAtmanaH / tasmAdimAM saMpravizya ruciM sthAsye'hamadya vai // 44 / kratuM samApya svagRhaM taM kAlaM so'bhyarakSata // 5 // atha vA pauruSeNeyamazakyA rakSituM myaa|| iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi bahurUpo hi bhagavAn yate harivAhanaH / / 45 catvAriMzo'dhyAyaH // 40 // so'haM yogabalAdenAM rakSiSye pAkazAsanAt / 41 gAtrANi gAtrairasyAhaM saMpravekSye'bhirakSitum // 46 bhISma uvAca / yAcchiSTAmimAM patnI ruciM pazyeta me guruH / / tataH kadAciddevendro divyarUpavapurdharaH / zapsyatyasaMzayaM kopAdivyajJAno mahAtapAH // 47 idamantaramityevaM tato'bhyAgAdathAzramam // 1 na ceyaM rakSituM zakyA yathAnyA pramadA nRbhiH / rUpamapratimaM kRtvA lobhanIyaM janAdhipa / mAyAvI hi surendro'sAvaho prApto'smi saMzayam // darzanIyatamo bhUtvA praviveza tamAzramam // 2 avazyakaraNIyaM hi guroriha hi zAsanam / sa dadarza tamAsInaM vipulasya kalevaram / yadi tvetadahaM kuryAmAzcaryaM syAtkRtaM mayA // 49 nizceSTaM stabdhanayanaM yathAlekhyagataM tathA // 3 yogenAnupravizyeha gurupatnyAH kalevaram / ruciM ca rucirApAGgI pInazroNipayodharAm / nirmuktasya rajorUpAnnAparAdho bhavenmama // 50 padmapatravizAlAkSI saMpUrNendunibhAnanAm // 4 yathA hi zUnyAM pathikaH sabhAmadhyAvasetpathi / sA tamAlokya sahasA pratyutthAtumiyeSa ha / tathAdyAvAsayiSyAmi gurupatnyAH kalevaram // 51 rUpeNa vismitA ko'sItyatha vaktumihecchatI // 5 asaktaH padmapatrastho jalabinduryathA calaH / utthAtukAmApi satI vyatiSThadvipulena saa| evameva zarIre'syA nivatsyAmi samAhitaH // 52 nigRhItA manuSyendra na zazAka viceSTitum // 6 ityevaM dharmamAlokya vedavedAMzca srvshH| tAmAvabhASe devendraH sAnA prmvlgunaa| tapazca vipulaM dRSTvA gurorAtmana eva ca // 53 / tvadarthamAgataM viddhiM devendraM mAM zucismite // . iti nizcitya manasA rakSAM prati sa bhArgavaH / klizyamAnamanaGgena tvatsaMkalpodbhavena vai / AtiSThatparamaM yatnaM yathA tacchRNu pArthiva // 54 tatparyApnuhi mAM sudhu purA kAlo'tivartate // 8 gurupatnImupAsIno vipulaH sa mhaatpaaH| tamekvAdinaM zakraM zuzrAva vipulo muniH| . upAsInAmanindyAGgI kathAbhiH samalobhayat / / 55 gurupatnyAH zarIrastho dadarza ca surAdhipam // 9 netrAbhyAM netrayorasyA razmInsaMyojya razmibhiH / na zazAka ca sA raajnprtyutthaatumninditaa| viveza vipulaH kAyamAkAzaM pavano yathA // 56 vaktuM ca nAzakadrAjanviSTabdhA vipulena sA // 10 lakSaNaM lakSaNenaiva vadanaM vadanena ca / AkAraM gurupalyAstu vijJAya sa bhRgUdvahaH / aviceSTannatiSThadvai chAyevAntargato muniH / / 57 nijagrAha mahAtejA yogena blvtprbho| tato viSTabhya vipulo gurupanyAH kalevaram / / babandha yogabandhaizca tasyAH sarvendriyANi sH||11 uvAsa rakSaNe yukto na ca sA tamabudhyata / / 58 / tAM nirvikArAM dRSTvA tu punareva zacIpatiH / - 2568 - Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 41. 12 ] anuzAsanaparva [ 13. 42.4 uvAca vIDito rAjastAM yogabalamohitAm // 12 akiMciduktvA brIDitastatraivAntaradhIyata // 27 eTehIti tataH sA taM prativaktumiyeSa c| muhUrtayAte zake tu devazarmA mahAtapAH / sa tAM vAcaM guroH patnyA vipulaH paryavartayat // 13 kRtvA yajJaM yathAkAmamAjagAma svamAzramam // 28 bhoH kimAgamane kRtyamiti tasyAzca niHstaa| Agate'tha gurau rAjanvipulaH priyakarmakRt / vaktrAcchazAGkapratimAdvANI saMskArabhUpitA // 14 rakSitAM gurave bhAyAM nyavedayadaninditAm // 29 vIDitA sA ta tadvAkyamuktvA paravazA tdaa| abhivAdya ca zAntAtmA sa guruM guruvatsalaH / puraMdarazca saMtrasto babhUva vimanAstadA / / 15 . vipulaH paryupAtiSThadyathApUrvamazaGkitaH // 30 sa tadvaikRtamAlakSya devarAjo vizAM pte| vizrAntAya tatastasmai sahAsInAya bhAryayA / avaikSata sahasrAkSastadA divyena cakSuSA / / 16 nivedayAmAsa tadA vipulaH zakrakarma tat // 31 dadarza ca muniM tasyAH zarIrAntaragocaram / / tacchrutvA sa munistuSTo vipulasya pratApavAn / pratibimbamivAdarza gurupatnyAH zarIragam // 17 babhUva zIlavRttAbhyAM tapasA niyamena ca // 32 sa taM ghoreNa tapasA yuktaM dRSTvA puraMdaraH / vipulasya gurau vRtti bhaktimAtmani ca prabhuH / prAvepata susaMtrastaH zApabhItastadA vibho / / 18 dharme ca sthiratAM dRSTvA sAdhu sAdhvityuvAca ha // 33 vimucya gurupatnI tu vipulaH sumahAtapAH / pratinandya ca dharmAtmA ziSyaM dharmaparAyaNam / svaM kalevaramAvizya zakra bhItamathAbravIt // 19 vareNa cchandayAmAsa sa tasmAdguruvatsalaH / ajitendriya pApAtmankAmAtmaka puraMdara / anujJAtazca guruNA cacArAnuttamaM tapaH // 34 na ciraM pUjayiSyanti devAstvAM mAnuSAstathA // 20 tathaiva devazarmApi sabhAryaH sa mahAtapAH / kiM nu tadvismRtaM zakra na tanmanasi te sthitam / nirbhayo balavRtraghnAccacAra vijane jane // 35 gautamenAsi yanmukto bhagAGkaparicihnitaH // 21 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi jAne tvAM bAlizamatimakRtAtmAnamasthiram / ekctvaariNsho'dhyaayH||41|| mayeyaM rakSyate mUDha gaccha pApa yathAgatam / / 22 nAhaM tvAmadya mUDhAtmandaheyaM hi svatejasA / bhISma uvaac| kRpAyamANastu na te dagdhumicchAmi vAsava // 23 vipulastvakarottIvra tapaH kRtvA gurorvacaH / sa ca ghoratapA dhImAngurume pApacetasam / tapoyuktamathAtmAnamamanyata ca vIryavAn // 1 dRSTvA tvAM nirdahedadya krodhadIptena cakSuSA // 24 sa tena karmaNA spardhanpRthivIM pRthivIpate / naivaM tu zakra kartavyaM punarmAnyAzca te dvijAH / cacAra gatabhIH prIto labdhakIrtirvaro nRSu // 2 mA gamaH sasutAmAtyo'tyayaM brahmabalArditaH // 25 / ubhau lokau jitau cApi tathaivAmanyata prabhuH / amaro'smIti yadbuddhimetAmAsthAya vartase / karmaNA tena kauravya tapasA vipulena ca // 3 mAvasaMsthA na tapasAmasAdhyaM nAma kiMcana // 26 / atha kAle vyatikrAnte kasmiMzcitkarunandana / tacchrutvA vacanaM zakro vipulasya mahAtmanaH / | rucyA bhaginyA dAnaM vai babhUva dhanadhAnyavat // 4 ma. bhA. 322 -2569 - Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 42.5] mahAbhArate [13. 42. 33 etasminneva kAle tu divyA kAcidvarAGganA / tayovispardhatorevaM zapatho'yamabhUttadA / bibhratI paramaM rUpaM jagAmAtha vihAyasA // 5 manasoddizya vipulaM tato vAkyamathocatuH / / 20 tasyAH zarIrAtpuSpANi patitAni mahItale / AvayoranRtaM prAha yastasyAtha dvijasya vai / tasyAzramasyAvidUre divyagandhAni bhArata // 6 vipulasya pare loke yA gatiH sA bhavediti // 21 tAnyagRhAttato rAjanrucirnalinalocanA / etacchrutvA tu vipulo viSaNNavadano'bhavat / tadA nimatrakastasyA aGgebhyaH kSipramAgamat // 7 evaM tIvratapAzcAhaM kaSTazcAyaM parigrahaH // 22 tasyA hi bhaginI tAta jyeSThA nAmnA prabhAvatI / mithunasyAsya kiM me syAtkRtaM pApaM yato gatiH / bhAryA citrarathasyAtha babhUvAGgezvarasya vai // 8 aniSTA sarvabhUtAnAM kIrtitAnena me'dya vai // 23 pinahya tAni puSpANi kezeSu varavarNinI / evaM saMcintayanneva vipulo rAjasattama / AmantritA tato'gacchadruciraGgapatehAn // 9 avAGmukho nyastazirA dadhyau duSkRtamAtmanaH // 24 puSpANi tAni dRSTvAtha tdaanggendrvraanggnaa| tataH SaDanyAnpuruSAnaH kAzcanarAjataiH / bhaginI codayAmAsa puSpArthe cArulocanA // 10 apazyaddIvyamAnAnvai lobhaharSAnvitAMstathA // 25 sA bhatre sarvamAcaSTa ruciH suruciraannaa| kurvataH zapathaM taM vai yaH kRto mithunena vai / bhaginyA bhASitaM sarvamRSistaccAbhyanandata // 11 / vipulaM vai samuddizya te'pi vAkyamathAbruvan // 26 tato vipulamAnAyya devazarmA mahAtapAH / yo lobhamAsthAyAsmAkaM viSamaM kartumutsahet / puSpArthe codayAmAsa gaccha gaccheti bhArata // 12 vipulasya pare loke yA gatistAmavApnuyAt // 25 vipulastu gurorvAkyamavicArya mahAtapAH / etacchrutvA tu vipulo nApazyaddharmasaMkaram / sa tathetyabravIdrAjastaM ca dezaM jagAma ha // 13 janmaprabhRti kauravya kRtapUrvamathAtmanaH // 28 yasmindeze tu tAnyAsanpatitAni nabhastalAt / sa pradadhyau tadA rAjannagnAvagnirivAhitaH / amlAnAnyapi tatrAsankusumAnyaparANyapi // 14 dahyamAnena manasA zApaM zrutvA tathAvidham // 29 tataH sa tAni jagrAha divyAni rucirANi ca / tasya cintayatastAta bahvayo dinanizA yayuH / prAptAni svena tapasA divyagandhAni bhArata // 15 idamAsInanmanasi ca rucyA rakSaNakAritam // 30 saMprApya tAni prItAtmA gurorvacanakArakaH / lakSaNaM lakSaNenaiva vadanaM vadanena ca / tato jagAma tUrNaM ca campAM campakamAlinIm // 16 vidhAya na mayA coktaM satyametadrostadA // 31 sa vane vijane tAta dadarza mithunaM nRNAm / / etadAtmani kauravya duSkRtaM vipulastadA / cakravatparivartantaM gRhItvA pANinA karam // 17 amanyata mahAbhAga tathA tacca na saMzayaH / / 32 tatraikastUrNamagamattatpade parivartayan / sa campAM nagarImetya puSpANi gurave dadau / , ekastu na tathA rAjaMzcakratuH kalahaM tataH // 18 pUjayAmAsa ca guruM vidhivatsa gurupriyaH // 33 tvaM zIghraM gacchasItyeko'bravInnati tthaaprH| iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi neti neti ca tau tAta parasparamathocatuH // 15 dvictvaariNsho'dhyaayH|| 42 // -2570 - Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 43. 1] anuzAsanaparva [13. 43. 26 na ca tvaM kRtavAnkicidAgaH prIto'smi tena te|| 12 bhISma uvAca / yadi tvahaM tvA darvRttamadrAkSaM dvijasattama / tamAgatamabhiprekSya ziSyaM vAkyamathAbravIt / zapeyaM tvAmahaM krodhAnna me'trAsti vicAraNA // 13 devazarmA mahAtejA yattacchRNu narAdhipa / / 1 sajjanti puruSe nAryaH puMsAM so'rthazca puSkalaH / anyathA rakSataH zApo'bhaviSyatte gatizca sA // 14 devazarmovAca / rakSitA sA tvayA putra mama cApi niveditaa| kiM te vipula dRSTaM vai tasminnadya mahAvane / ahaM te prItimAMstAta svasti mArga gamiSyasi // 15 te tvA jAnanti nipuNa AtmA ca rucireva c||2 bhISma uvAca / __ vipula uvAca / brahmarSe mithunaM kiM tatke ca te puruSA vibho| ityuktvA vipulaM prIto devazarmA mahAnRSiH / ye mAM jAnanti tattvena tAMzca me vaktumarhasi // 3 mumoda svargamAsthAya sahabhAryaH saziSyakaH // 16 idamAkhyAtavAMzcApi mamAkhyAnaM mahAmuniH / devazarmovAca / mArkaNDeyaH purA rAjangaGgAkUle kathAntare // 17 yadvai tanmithunaM brahmannahorAtraM hi viddhi tat / tasmAdbhavImi pArtha tyA striyaH sarvAH sadaiva c| cakravatparivarteta tatte jAnAti duSkRtam // 4 ubhayaM dRzyate tAsu satataM sAdhvasAdhu ca // 18 ye ca te puruSA vipra ajhaibhavyanti hRSTavat / striyaH sAdhvyo mahAbhAgAH saMmatA lokamAtaraH / RtastAnabhijAnIhi te te jAnanti duSkRtam // 5 dhArayanti mahIM rAjannimAM savanakAnanAm // 19 na mAM kazcidvijAnIta iti kRtvA na vizvaset / asAdhvyazcApi durvRttAH kulamnyaH pApanizcayAH / naro rahasi pApAtmA pApakaM karma vai dvija // 6 // vijJeyA lakSaNaiduSTaiH svagAtrasahajairnRpa // 20 kurvANaM hi naraM karma pApaM rahasi srvdaa| evametAsu rakSA vai zakyA kartuM mahAtmabhiH / pazyanti RtavazcApi tathA dinanize'pyuta // 7 anyathA rAjazArdUla na zakyA rakSituM striyaH // 21 te tvAM harSasmitaM dRSTvA guroH karmA nivedakam / / etA hi manujavyAghra tiikssnnaatiikssnnpraakrmaaH| smArayantastathA prAhuste yathA zrutavAnbhavAn // 8 nAsAmasti priyo nAma maithune saMgame nRbhiH // 22 ahorAtraM vijAnAti RtavazcApi nityazaH / etAH kRtyAzca kAryAzca kRtAzca bharatarSabha / puruSe pApakaM karma zubhaM vA zubhakarmaNaH // 9 na caikasminramantyetAH puruSe pANDunandana / / 23 tattvayA mama yatkarma vyabhicArAdbhayAtmakam / nAsu sneho nRbhiH kAryastathaiverdhyA janezvara / nAkhyAtamiti jAnantaste tvAmAhustathA dvija // 10 / khedamAsthAya bhuJjIta dharmamAsthAya caiva hi // 24 te caiva hi bhaveyuste lokAH pApakRto yathA / vihanyetAnyathA kurvannaraH kauravanandana / kRtvA nAcakSataH karma mama yacca tvayA kRtam // 11 - sarvathA rAjazArdUla yuktiH sarvatra pUjyate // 25 tathA zakyA ca durvRttA rakSituM pramadA dvija / tenaikena tu rakSA vai vipulena kRtA striyAH / -2571 - Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 43. 26 ] mahAbhArate [13. 44. 25 nAnyaH zakto nRloke'sminrakSituM nRpa yossitH|| apatyajanma zUdrAyAM na prazaMsanti sAdhavaH / iti zrImahAbhArate bhanuzAsanaparvaNi zUdrAyAM janayanvipraH prAyazcittI vidhIyate // 12 tricatvAriMzattamo'dhyAyaH // 3 // triMzadvarSo dazavarSI bhAryAM vindeta nagnikAm / ekaviMzativarSo vA saptavarSAmavApnuyAt // 13 yudhiSThira uvAca / yasyAstu na bhaveddhAtA pitA vA bharatarSabha / yanmUlaM sarvadharmANAM prajanasya gRhasya ca / nopayaccheta tAM jAtu putrikAdharmiNI hi saa||14 pitRdevAtithInAM ca tanme brUhi pitAmaha // 1 trINi varSANyudIkSeta kanyA RtumatI satI / bhISma uvAca / caturthe tvatha saMprApte svayaM bhartAramarjayet // 15 ayaM hi sarvadharmANAM dharmazcintyatamo mataH / prajano hIyate tasyA ratizca bharatarSabha / kIdRzAya pradeyA syAtkanyeti vasudhAdhipa // 2 ato'nyathA vartamAnA bhavedvAcyA prajApateH // 16 zIlavRtte samAjJAya vidyAM yoni ca karma ca / asapiNDA ca yA mAturasagotrA ca yA pituH / bhadbhireva pradAtavyA kanyA guNavate vre| ityetAmanugaccheta taM dharma manurabravIt // 17 brAhmaNAnAM satAmeSa dharmo nityaM yudhiSThira // 3 yudhiSThira uvAca / bhAvAhyamAvahedevaM yo ddyaadnukuultH| . zulkamanyena dattaM syAhadAnItyAha caaprH| ziSTAnAM kSatriyANAM ca dharma eSa sanAtanaH // 4 balAdanyaH prabhASeta dhanamanyaH pradarzayet // 18 AtmAbhipretamutsRjya kanyAbhipreta eva yaH / pANigrahItA tvanyaH syAtkasya kanyA pitAmaha / abhipretA ca yA yasya tasmai deyA yudhiSThira / tattvaM jijJAsamAnAnAM cakSurbhavatu no bhavAn // 19. gAndharvamiti taM dharma prAhurdharmavido janAH // 5 . bhISma uvAca / dhanena bahunA krItvA saMpralobhya ca bAndhavAn / yatkicitkarma mAnuSyaM saMsthAnAya prakRSyate / asurANAM nRpaitaM vai dharmamAhurmanISiNaH // 6 matravanmatritaM tasya mRSAvAdastu pAtakaH // 20 hatvA chittvA ca zIrSANi rudatAM rudatIM gRhAt / bhAryApatyatvigAcAryAH ziSyopAdhyAya eva ca / prasahya haraNaM tAta rAkSasaM dharmalakSaNam // 7 mRSokte daNDamarhanti netyAhurapare janAH // 21 pazcAnAM tu trayo dhA dvAvadhamyau yudhiSThira / na hyakAmena saMvAdaM manurevaM prazaMsati / paizAca Asurazcaiva na kartavyau kathaMcana // 8 ayazasyamadhayaM ca yanmRSA dharmakopanam // 22 brAhmaH kSAtro'tha gAndharva ete dhA nararSabha / naikAntadoSa ekasmiMstahAnaM nopalabhyate / pRthagvA yadi vA mizrAH kartavyA nAtra sNshyH||9 dharmato yAM prayacchanti yAM ca krINanti bhArata // 23 tisro bhAryA brAhmaNasya dve bhArye kSatriyasya tu / bandhubhiH samanujJAto matrahomo prayojayet / vaizyaH svajAti vindeta tAsvapatyaM samaM bhvet||10 tathA sidhyanti te matrA nAdattAyAH kathaMcana // 24 brAhmaNI tu bhavejyeSThA kSatriyA kSatriyasya tu| / yastvatra matrasamayo bhAryApatyormithaH kRtaH / ratyarthamapi zUdrA syAnnetyAhurapare janAH // 11 / tamevAhurgarIyAMsaM yazcAsau jJAtibhiH kRtaH // 25 -2572 - Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 44. 26 anuzAsanaparva [13. 44. 53 devadattAM patirbhAyaryAM vetti dharmasya zAsanAt / / atIva hyasya dharmepsA piturme'bhyadhikAbhavat // 39 sA daivIM mAnuSIM vAcamanRtAM paryudasyati / / 26 tato'hamabruvaM rAjannAcArepsuridaM vacaH / yudhiSThira uvAca / AcAraM tattvato vettumicchAmIti punaH punH||40 kanyAyAM prAptazulkAyAM jyAyAMzcedAvrajedvaraH / tato mayaivamukte tu vAkye dharmabhRtAM varaH / dharmakAmArthasaMpanno vAcyamatrAnRtaM na vA // 27 pitA mama mahArAja bAhrIko vAkyamabravIt // 41 tasminnubhayato dope kurvaJchreyaH samAcaret / yadi vaH zulkato niSTA na pANigrahaNaM tathA / ayaM naH sarvadharmANAM dharmazcintyatamo mataH // 28 lAjAntaramupAsIta prAptazulkA patiM vRtam // 42 tattvaM jijJAsamAnAnAM cakSubhavatu no bhavAn / na hi dharmavidaH prAhuH pramANaM vAkyataH smRtam / tadetatsarvamAcakSva na hi tRpyAmi kathyatAm / / 29 yeSAM vai zulkato niSThA na pANigrahaNAttathA // 43 bhISma uvAca / prasiddha bhASitaM dAne teSAM pratyasanaM punaH / na vai niSThAkaraM zulkaM jJAtvAsIttena nAhRtam / ye manyante krayaM zulkaM na te dharmavido janAH // 44 na hi zulkaparAH santaH kanyAM dadati karhi cit / / na caitebhyaH pradAtavyA na voDhavyA tathAvidhA / anyairguNairupetaM tu zulkaM yAcanti bAndhavAH / na va bhAryA tivyA na vikreyA kathaMcana // 45 alaMkRtvA vaharaveti yo dadyAdanukUlataH / / 31 ye ca phrINanti dAsIvaghe ca vikrINate janAH / tazca tAM ca dadAtyeva na zulkaM vikrayo na saH / bhavetteSAM tathA niSThA lubdhAnAM pApacetasAm // 46 pratigRhya bhaveddeyameSa dharmaH sanAtanaH // 32 asmindharme satyavantaM paryapRcchanta vai janAH / dAsyAmi bhavate kanyAmiti pUrva nabhASitam / kanyAyAH prAptazulkAyAH zulkadaH prazamaM gataH // 47 ye caivAhurye ca nAhurye cAvazyaM vadantyuta // 33 pANigrahItA cAnyaH syAdatra no dhrmsNshyH| tasmAdA grahaNAtpANeryAcayanti parasparam / tannazchindhi mahAprAjJa tvaM hi vai prAjJasaMmataH / kanyAvaraH purA datto marudbhiriti na zrutam // 34 tattvaM jijJAsamAnAnAM cakSurbhavatu no bhavAn / / 48 nAniSTAya pradAtavyA kanyA ityRSicoditam / tAnevaM yuvataH sarvAnsatyavAnvAkyamabravIt / tanmUlaM kAmamUlasya prajanasyeti me matiH // 35 yatreSTaM tatra deyA syAnnAtra kAryA vicAraNA / samIkSya ca bhuundopaansNvaasaadvidvissaannyoH|| kurvate jIvato'pyevaM mRte naivAsti saMzayaH // 49 yathA niSThAkaraM zulkaM na jAtvAsIttathA zRNu // 36 / devaraM pravizetkanyA tapyedvApi mahattapaH / ahaM vicitravIryAya dve kanye samudAvaham / tamevAnuvratA bhUtvA pANigrAhasya nAma sA // 50 jitvA ca mAgadhAnsarvAnkAzInatha ca kosalAn / likhantyeva tu keSAMcidapareSAM zanairapi / gRhItapANirekAsItprAptazulkAparAbhavat // 37 iti ye saMvadantyatra ta evaM nizcayaM viduH // 51 pANau gRhItA tatraiva visRjyA iti me pitaa| tatpANigrahaNAtpUrvamuttaraM yatra vartate / abravIditarAM kanyAmAvahatsa tu kauravaH / / 38 sarvamaGgalamatraM vai mRpAvAdastu pAtakaH // 52 apyanyAmanupapraccha zaGkamAnaH piturvacaH / pANigrahaNamatrANAM niSThA syAtsaptame pade / - 2573 - Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 44. 53] mahAbhArate [ 13. 45. 249 45 pANigrAhasya bhAryA syAdyasya cAdbhiH pradIyate // 53 bhISma uvAca / anukUlAmanuvaMzAM bhrAtrA dattAmupAgnikAm / yathaivAtmA tathA putraH putreNa duhitA smaa| parikramya yathAnyAyaM bhAyA~ vindehijottamaH // 54 tasyAmAtmani tiSThantyAM kathamanyo dhanaM haret // 12 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi mAtuzca yautakaM yatsyAtkumArIbhAga eva saH / ctushctvaariNsho'dhyaayH||44|| dauhitra eva vA rikthamaputrasya piturharet // 13 dadAti hi sa piNDaM vai piturmAtAmahasya c| yudhiSThira uvAca / putradauhitrayorneha vizeSo dharmataH smRtaH // 14 kanyAyAH prAptazulkAyAH patizcennAsti kazcana / anyatra jAtayA sA hi prajayA putra Ihate / tatra kA pratipattiH syAttanme brUhi pitAmaha // 1 duhitAnyatra jAtena putreNApi viziSyate / / 15 bhISma uvAca / dauhitrakeNa dharmeNa nAtra pazyAmi kAraNam / yA putrakasyApyarikthasya pratipatsA tadA bhavet // 2 vikrItAsu ca ye putrA bhavanti pitureva te // 16 atha cetsAharecchulkaM krItA zulkapradasya saa| asUyavastvadharmiSThAH parasvAdAyinaH zaThAH / tasyArthe'patyamIheta yena nyAyena zaknuyAt // 3 AsurAdadhisaMbhUtA dharmAdviSamavRttayaH // 17 na tasyA matravatkArya kazcitkurvIta kiMcana // 4 atra gAthA yamodgItAH kIrtayanti purAvidaH / svayaM vRteti sAvitrI pitrA vai pratyapadyata / dharmajJA dharmazAstreSu nibaddhA dharmasetuSu // 18 tattasyAnye prazaMsanti dharmajJA netare janAH / / 5 yo manuSyaH svakaM putraM vikrIya dhanamicchati / etattu nApare cakrurna pare jAtu sAdhavaH / kanyAM vA jIvitArthAya yaH zulkena prayacchati // sAdhUnAM punarAcAro garIyo dharmalakSaNam / / 6 saptAvare mahAghore niraye kAlasAhvaye / asminneva prakaraNe sukraturvAkyamabravIt / svedaM mUtraM purISaM ca tasminpreta upAzrute // 20 naptA videharAjasya janakasya mahAtmanaH / / 7 ArSe gomithunaM zulkaM kecidAhuma'Saiva tat / / asadAcarite mArge kathaM syAdanukIrtanam / alpaM vA bahu vA rAjanvikrayastAvadeva saH // 21 anupraznaH saMzayo vA satAmetadupAlabhet / / 8 yadyapyAcaritaH kaizcinneSa dharmaH kathaMcana / asadeva hi dharmasya pramAdo dharma AsuraH / anyeSAmapi dRzyante lobhataH saMpravRttayaH // 22 nAnuzuzruma jAtvetAmimAM pUrveSu janmasu // 9 vazyAM kumArI vihitAM ye ca tAmupabhuJjate / bhAryApatyorhi saMbandhaH strIpuMsostulya eva sH| ete pApasya kartArastamasyandhe'tha zerate // 23 ratiH sAdhAraNo dharma iti cAha sa pArthivaH // 10 anyo'pyatha na vikreyo manuSyaH kiM punaH prjaaH| adharmamUlaihi dhanairna tairartho'sti kazcana // 24 yudhiSThira uvaac| iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi atha kena pramANena puMsAmAdIyate dhanam / paJcacatvAriMzo'dhyAyaH // 15 // putravaddhi pitustasya kanyA bhavitumarhati // 11 -9574 - Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 46. 1] anuzAsanaparva [13. 47. 12 46 lAlitA nigRhItA ca strI zrIrbhavati bhArata // 14 bhISma uvAca / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi prAcetasasya vacanaM kIrtayanti purAvidaH / SaTcatvAriMzattamo'dhyAyaH // 43 // yasyAH kiMcinnAdadate jJAtayo na sa vikrayaH // 1 ahaNaM tatkumArINAmAnRzaMsyatamaM ca tat / yudhiSThira uvAca / sarva ca pratideyaM syAtkanyAyai tadazeSataH / / 2 sarvazAstravidhAnajJa rAjadharmArthavittama / pitRbhirdhAtRbhizcaiva zvazurairatha devaraiH / atIva saMzayacchettA bhavAnvai prathitaH kSitau // 1 pUjyA lAlayitavyAzca bahukalyANamIpsubhiH / / 3 kacittu saMzayo me'sti tanme brUhi pitAmaha / padi vai strI na roceta pumAMsaM na pramodayet / / asyAmApadi kaSTAyAmanyaM pRcchAma kaM vayam // 2 amodanAtpunaH puMsaH prajanaM na pravardhate // 4 yathA nareNa kartavyaM yazca dharmaH sanAtanaH / pUjyA lAlayitavyAzca striyo nityaM janAdhipa / etatsarvaM mahAbAho bhavAnvyAkhyAtumarhati / / 3 ajitAzca yatratAH sarvAstatrAphalAH kriyaaH| catasro vihitA bhAryA brAhmaNasya pitAmaha / tadaiva tatkulaM nAsti yadA zocanti jAmayaH // 5 brAhmaNI kSatriyA vaizyA zUdrA ca ratimicchataH // 4 jAmIzaptAni gehAni nikRttAnIva kRtyyaa| tatra jAteSu putreSu sarvAsAM kurusattama / naiva bhAnti na vardhante zriyA hInAni pArthiva / / 6 AnupUryeNa kasteSAM pitryaM dAyAdyamarhati // 5 striyaH puMsAM paridade manurjigamiSurdivam / kena vA kiM tato hArya pitRvittAtpitAmaha / abalAH svalpakaupInAH suhRdaH satyajiSNavaH / / 7 etadicchAmi kathitaM vibhAgasteSu yaH smRtaH // 6 ya'vo mAnakAmAzva caNDA asuhRdo'budhAH / bhISma uvAca / striyo mAnanamarhanti tA mAnayata mAnavAH / / 8 / brAhmaNaH kSatriyo vaizyanayo varNA dvijAtayaH / strIpratyayoM hi vo dharmo ratibhogAzca kevalAH / / eteSu vihito dharmo brAhmaNasya yudhiSThira // 7 paricaryAnnasaMskArAstadAyattA bhavantu vaH // 9 vaiSamyAdatha vA lobhAtkAmAdvApi paraMtapa / utpAdanamapatyasya jAtasya paripAlanam / brAhmaNasya bhavecchUdrA na tu dRSTAntataH smRtA // 8 prItyartha lokayAtrA ca pazyata strInibandhanam // 10 / zudrAM zayanamAropya brAhmaNaH pIDito bhavet / saMmAnyamAnAzcaitAbhiH sarvakAryANyavApsyatha / prAyazcittIyate cApi vidhidRSTena hetunA / / 9 videharAjaduhitA cAtra zlokamagAyata / 11 tatra jAteSvapatyeSu dviguNaM syAdyudhiSThira / nAsti yajJaH striyaH kazcinna zrAddhaM nopavAsakam / ataste niyama vitta saMpravakSyAmi bhArata // 10 dharmastu bhartRzuzrUSA tayA svarga jayatyuta // 12 / lakSaNyo govRSo yAnaM yatpradhAnatamaM bhavet / pitA rakSati kaumAre bhartA rakSati yauvane / brAhmaNyAstaddharetputra ekAMzaM vai piturdhanAt // 11 putrAstu sthavirIbhAve na strI khAtatyamarhati // 13 / zeSaM tu dazadhA kArya brAhmaNasvaM yudhiSThira / zriya etAH striyo nAma satkAryA bhuudimicchtaa| tatra tenaiva hartavyAzcatvAro'zAH piturdhanAt // 12 - 2575 --- Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 47. 13] mahAbhArate [13. 47. 40 kSatriyAyAstu yaH putro brAhmaNaH so'pyasaMzayaH / sa tu bhAtRvizeSeNa trInaMzAnhartumarhati // 13 varNe tRtIye jAtastu vaizyAyAM brAhmaNAdapi / dviraMzastena hartavyo brAhmaNavAdyudhiSThira // 14 zUdrAyAM brAhmaNAjjAto nityAdeyadhanaH smRtaH / alpaM vApi pradAtavyaM zUdrAputrAya bhArata // 15 dazadhA pravibhaktasya dhanasyaiSa bhavetkramaH / savarNAsu tu jAtAnAM samAnbhAgAnprakalpayet // 16 bhabrAhmaNaM tu manyante zUdrAputramanaipuNAt / triSu varNeSu jAto hi brAhmaNAdrAhmaNo bhavet // 17 smRtA varNAzca catvAraH paJcamo nAdhigamyate / harettu dazamaM bhAgaM zUdrAputraH piturdhanAt / / 18 tattu dattaM haretpitrA nAdattaM hartumarhati / avazyaM hi dhanaM deyaM zUdrAputrAya bhArata / / 19 bhAnRzaMsyaM paro dharma iti tasmai pradIyate / yatra tatra samutpanno guNAyaivopakalpate // 20 yadi vApyekaputraH syAdaputro yadi vA bhavet / nAdhikaM dazamAdadyAcchudrAputrAya bhArata // 21 traivArSikAdyadA bhaktAdadhikaM syAhijasya tu / yajeta tena dravyeNa na vRthA sAdhayeddhanam // 22 trisAhasraparo dAyaH striyo deyo dhanasya vai / taJca bha; dhanaM dattaM nAdattaM bhoktumarhati / / 23 strINAM tu patidAyAdyamupabhogaphalaM smRtam / nApahAra striyaH kuryuH pativittAtkathaMcana // 24 striyAstu yadbhavedvittaM pitrA dattaM yudhisstthir|| brAhmaNyAstaddharetkanyA yathA putrastathA hi saa| sA hi putrasamA rAjanvihitA kurunandana // 25 evametatsamuddiSTaM dharmeSu bharatarSabha / ettaddharmamanusmRtya na vRthA sAdhayeddhanam / / 26 yudhiSThira uvAca / zUdrAyAM brAhmaNAjjAto yadyadeyadhanaH smRtH| . kena prativizeSeNa dazamo'pyasya dIyate // 27 brAhmaNyAM brAhmaNAjjAto brAhmaNaH syAnna sNshyH| kSatriyAyAM tathaiva syAdvaizyAyAmapi caiva hi // 28 kasmAtte viSamaM bhAgaM bhajerannRpasattama / . yadA sarve trayo varNAstvayoktA brAhmaNA iti // 29 bhISma uvAca / dArA ityucyate loke nAmnaikena paraMtapa / proktena caikanAnAyaM vizeSaH sumahAnbhavet // 30 tisraH kRtvA puro bhAryAH pazcAdvindeta brAhmaNIm / sA jyeSThA sA ca pUjyA syAtsA ca tAbhyo griiysii|| snAnaM prasAdhanaM bharturdantadhAvanamaJjanam / havyaM kavyaM ca yaccAnyaddharmayuktaM bhavedgRhe // 32 na tasyAM jAtu tiSThantyAmanyA tatkartumarhati / . brAhmaNI tveva tatkuryAdbrAhmaNasya yudhiSThira / / 33 annaM pAnaM ca mAlyaM ca vAsAMsyAbharaNAni ca / brAhmaNyai tAni deyAni bhartuH sA hi garIyasI / manunAbhihitaM zAstraM yaccApi kurunandana / tatrApyeSa mahArAja dRSTo dharmaH sanAtanaH // 35 atha cedanyathA kuryAdyadi kAmAdyudhiSThira / yathA brAhmaNacaNDAlaH pUrvadRSTastathaiva saH // 36 brAhmaNyAH saddazaH putraH kSatriyAyAzca yo bhavet / rAjanvizeSo nAstyatra varNayorubhayorapi // 37 na tu jAtyA samA loke brAhmaNyAH kSatriyA bhavet / brAhmaNyAH prathamaH putro bhUyAnsyAdrAjasattama / bhUyo'pi bhUyasA hAyaM pitRvittAyudhiSThira // 38 yathA na sadRzI jAtu brAhmaNyAH kSatriyA bhavet / kSatriyAyAstathA vaizyA na jAtu sadRzI bhavet // zrIzca rAjyaM ca kozazca kSatriyANAM yudhiSThira / / -2576 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 47. 40] anuzAsanaparva [13. 48. 5 vihitaM dRzyate rAjansAgarAntA ca medinI // 40 | paJcamastu bhavedbhAgaH zUdrAputrAya bhArata // 54 kSatriyo hi svadharmeNa zriyaM prApnoti bhUyasIm / / so'pi dattaM haretpitrA nAdattaM hartumarhati / rAjA daNDadharo rAjanarakSA nAnyatra kSatriyAt // 41 / tribhirvarNaistathA jAtaH zUdro deyadhano bhavet // 55 brAhmaNA hi mahAbhAgA devAnAmapi devatAH / zUdrasya syAtsavaNaiva bhAryA nAnyA kathaMcana / teSu rAjA pravarteta pUjayA vidhipUrvakam // 42 zUdrasya samabhAgaH syAdyadi putrazataM bhavet // 56 praNItamRSibhirjJAtvA dharma zAzvatamavyayam / jAtAnAM samavarNAsu putraannaamvishesstH| lupyamAnaH svadharmeNa kSatriyo rakSati prajAH // 43 sarveSAmeva varNAnAM samabhAgo dhane smRtaH // 57 dasyumihriyamANaM ca dhanaM dArAzca sarvazaH / jyeSThasya bhAgo jyeSThaH syAdekAMzo yaH prdhaantH| sarveSAmeva varNAnAM trAtA bhavati pArthivaH // 44 eSa dAyavidhiH pArtha pUrvamuktaH svayaMbhuvA // 58 bhUyAsyAtkSatriyAputro vaizyAputrAnna saMzayaH / samavarNAsu jAtAnAM vizeSo'tyaparo nRp| bhUyastenApi hartavyaM pitRvittAdhudhiSThira / / 45 vivAhavaizeSyakRtaH pUrvaM pUrvo viziSyate // 59 yudhiSThira uvAca / harejyeSThaH pradhAnAMzamekaM tulyAsuteSvapi / uktaM te vidhivadrAjanbrAhmaNasve pitAmaha / madhyamo madhyamaM caiva kanIyAMstu kanIyasam // 60 itareSAM tu varNAnAM kathaM viniyamo bhavet // 46 evaM jAtiSu sarvAsu savarNAH zreSThatAM gatAH / bhISma uvaac| maharSirapi caitadvai mArIcaH kAzyapo'bravIt // 61 kSatriyasyApi bhArye dve vihite kurunandana / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi tRtIyA ca bhavecchUdrA na tu dRSTAntataH smRtA // 47 saptacatvAriMzo'dhyAyaH // 17 // eSa eva kramo hi syAtkSatriyANAM yudhiSThira / 48 aSTadhAtu bhavetkArya kSatriyasvaM yudhiSThira / / 48 yudhiSThira uvAca / kSatriyAthA haretputrazcaturoM'zAnpiturdhanAt / arthAzrayAdvA kAmAdvA varNAnAM vApyanizcayAt / yuddhAvahArikaM yacca pituH syAtsa hareJca tat // 49 ajJAnAdvApi varNAnAM jAyate varNasaMkaraH // 1 pazyAputrastu bhAgAMstrInzUdrAputrastathASTamam / teSAmetena vidhinA jAtAnAM varNasaMkare / so'pi dattaM haretpitrA nAdattaM hartumarhati // 50 ko dharmaH kAni karmANi tanme brUhi pitAmaha // 2 ekaiva hi bhavedbhAryA vaizyasya kurunandana / bhISma uvAca / dvitIyA vA bhavecchUdrA na tu dRSTAntataH smRtA // 51 cAturvarNyasya karmANi cAturvaNyaM ca kevalam / vaizyasya vartamAnasya vaizyAyAM bharatarSabha / asajatsa ha yajJArthe pUrvameva prajApatiH // 3 zadrAyAM caiva kaunteya tayorviniyamaH smRtaH / / 52 bhAryAzcatasro viprasya dvayorAtmAsya jAyate / paJcadhA tu bhavetkArya vaizyasvaM bhrtrssbh| AnupUrvyAhayohInau mAtRjAtyau prasUyataH // 4 tayorapatye vakSyAmi vibhAgaM ca janAdhipa / / 53 / / paraM zavAbrAhmaNasyaiSa putraH vaizyAputreNa hartavyAzcatvAroM'zAH piturdhanAt / / zUdrAputraM pArazavaM tavAhuH / ma. bhA. 323 - 2577 - Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 48.5] mahAbhArate [13. 48. 32 zuzrUSakaH svasya kulasya sa syA hInA hInAtprasUyante varNAH pazcadazaiva te // 18 svaM cAritraM nityamatho na jahyAt / / 5 agamyAgamanAccaiva vartate varNasaMkaraH / sarvAnupAyAnapi saMpradhArya vrAtyAnAmatra jAyante sairandhrA mAgadheSu ca / samuddharetsvasya kulasya tantum / prasAdhanopacArajJamadAsaM dAsajIvanam / / 19 jyeSTho yavIyAnapi yo dvijasya vratazcAyogavaM sUte vAgurAvanajIvanam / zuzraSavAndAnaparAyaNaH syAt // 6 maireyakaM ca vaidehaH saMprasUte'tha mAdhukam // 20 tisraH kSatriyasaMbandhAhayorAtmAsya jAyate / niSAdo mudgaraM sUte dAzaM nAvopajIvinam / hInavarNastRtIyAyAM zUdra ugra iti smRtaH // 7 mRtapaM cApi caNDAlaH zvapAkamatikutsitam / / 21 dve cApi bhArye vaizyasya dvayorAtmAsya jAyate / caturo bhAgadhI sUte krUrAnmAyopajIvinaH / zUdraH zUdrasya cApyekA zUdrameva prajAyate / / 8 mAMsasvAdukaraM sUdaM saugandharmiti saMjJitam // 22 ato viziSTastvadhamo gurudArapradharSakaH / vaidehakAJca pApiSThaM krUraM bhAryopajIvinam / bAhyaM varNaM janayati cAturvarNyavigarhitam // 9 niSAdAnmadranAbhaM ca kharayAnaprayAyinam / / 23 ayAjyaM kSatriyo vrAtyaM sUtaM stomakriyAparam / caNDAlAtpulkasaM cApi kharAzvagajabhojinam / vaizyo vaidehakaM cApi maudgalyamapavarjitam // 10 mRtacelapraticchannaM bhinnabhAjanabhojinam / / 24 - zUdrazcaNDAlamatyugraM vadhyannaM bAhyavAsinam / AyogavISu jAyante hInavarNAsu te trayaH / brAhmaNyAM saMprajAyanta ityete kulapAMsanAH / kSudro vaidehakAdandhro bahiryAmapratizrayaH / / 25 ete matimatAM zreSTha varNasaMkarajAH prabho // 11 kArAvaro niSAdyAM tu carmakArAtprajAyate / bandI tu jAyate vaizyAnmAgadho vAkyajIvanaH / caNDAlApANDusaupAkastvaksAravyavahAravAn // 26 zadrAnniSAdo matsyannaH kSatriyANAM vyatikramAt // AhiNDiko niSAdena vaidehyAM saMprajAyate / zadAdAyogavazvApi vaizyAyAM prAmadharmiNaH / caNDAlena tu saupAko maudgalyasamavRttimAn // 27 brAhmaNairapratigrAhyastathA sa vanajIvanaH // 13 niSAdI cApi caNDAlAtputramantAvasAyinam / ete'pi sadRzaM varNa janayanti svayoniSu / zmazAnagocaraM sUte bAbairapi bahiSkRtam // // 28 mAtRjAtyAM prasUyante pravarA hInayoniSu // 14 ityetAH saMkare jAtyaH pitRmAtRvyatikramAt / yathA caturpu varNeSu dvayorAtmAsya jAyate / pracchannA vA prakAzA vA veditavyAH svakarmabhiH // AnantaryAttu jAyante tathA bAhyAH pradhAnataH // 15 caturNAmeva varNAnAM dharmo nAnyasya vidyate / te cApi sadRzaM vaNaM janayanti svayoniSu / varNAnAM dharmahIneSu saMjJA nAstIha kasyacit // 30 parasparasya vartanto janayanti vigarhitAn // 16 yadRcchayopasaMpannairyajJasAdhubahiSkRtaiH / yathA ca zUdro brAhmaNyAM jantuM bAhyaM prasUyate / bAhyA bAritu jAyante yathAvRtti yathAzrayam // 31 evaM bAhyatarAdvAhyazcAturvAtprasUyate / / 17 catuSpathazmazAnAni zailAMzcAnyAnvanaspatIn / pratilomaM tu vartante bAhyAdbAhyataraM punH| / yuJjante cApyalaMkArAstathopakaraNAni ca // 32 -2578 - Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 48. 33 ] anuzAsanaparva [ 13. 49. 7 gobrAhmaNArthe sAhAyyaM kurbANA vai na sNshyH| zarIramiha sattvena narasya parikRSyate / AnRzaMsyamanukrozaH satyavAkyamatha kSamA // 33 jyeSThamadhyAvaraM sattvaM tulyasattvaM pramodate // 46 svazarIraiH paritrANaM bAhyAnAM siddhikArakam / jyAyAMsamapi zIlena vihInaM naiva pUjayet / manujavyAghra bhavati tatra me nAsti saMzayaH // 34 api zUdraM tu sadvRttaM dharmajJamabhipUjayet // 47 yathopadezaM parikIrtitAsu AtmAnamAkhyAti hi karmabhirnaraH naraH prajAyeta vicArya buddhimAn / __ svazIlacAritrakRtaiH zubhAzubhaiH / vihInayonirhi suto'vasAdaye pranaSTamapyAtmakulaM tathA naraH ttitIrSamAgaM salile yathopalam // 35 - punaH prakAzaM kurute svakarmabhiH / / 48 avidvAMsamalaM loke vidvAMsamapi vA punaH / / yoniSvetAsu sarvAsu saMkIrNAsvitarAsu ca / nayante hyutpathaM nAyaH kAmakrodhavazAnugam // 36 yatrAtmAnaM na janayedudhastAH parivarjayet / / 49 svabhAvazcaiva nArINAM narANAmiha dUSaNam / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi ityarthaM na prasajjante pramadAsu vipazcitaH / / 34 aSTacatvAriMzattamo'dhyAyaH // 48 // yudhiSThira uvAca / varNApetamavijJAtaM naraM kaluSayonijam / yudhiSThira uvAca / AryarUpamivAnAyaM kathaM vidyAmahe nRpa / / 38 brUhi putrAnkuruzreSTha varNAnAM tvaM pRthakpRthak / bhISma uvAca / kIdRzyAM kIdRzAzcApi putrAH kasya ca ke ca te|| yonisaMkaluSe jAtaM nAnAcArasamAhitam / vipravAdAH subahuzaH zrUyante putrakAritAH / karmabhiH sajjanAcI"vijJeyA yonizuddhatA // 39 atra no muhyatAM rAjansaMzayaM chettumarhasi // 2 anAryatvamanAcAraH krUratvaM nisskriyaatmtaa| bhISma uvAca / puruSaM vyaJjayantIha loke kaluSayonijam // 40 AtmA putrastu vijJeyastasyAnantarajazca yaH / pitryaM vA bhajate zIlaM mAtRjaM vA tathobhayam / niyuktajazva vijJeyaH sutaH prasRtajastathA // 3 na kathaMcana saMkIrNaH prakRti svAM niyacchati // 41 patitasya ca bhAryAyAM bha; susamavetayA / yathaiva sadRzo rUpe mAtApitrohiM jAyate / tathA dattakRtau putrAvadhyUDhazca tthaaprH|| 4 vyAghrazcitraistathA yoni puruSaH svAM niyacchati / / SaDapadhvaMsajAzcApi kAnInApasadAstathA / kulasrotasi saMchanne yasya syaayonisNkrH| ityete te samAkhyAtAstAnvijAnIhi bhArata / / 5 saMzrayatyeva tacchIlaM naro'lpamapi vA bahu // 43 yudhiSThira uvaac| AryarUpasamAcAraM carantaM kRtake pathi / SaDapadhvaMsajAH ke syuH ke vApyapasadAstathA / svavarNamanyavarNaM vA svazIlaM zAsti nizcaye // 44 etatsarvaM yathAtattvaM vyAkhyAtuM me tvamarhasi // 6 nAnAvRtteSu bhUteSu nAnAkarmarateSu ca / bhISma uvAca / janmavRttasamaM loke suzliSTaM na virajyate // 45 / triSu varNeSu ye putrA brAhmaNasya yudhiSThira / - 2579 - Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 49.7] mahAbhArate [13. 50.2 varNayozca dvayoH syAtAM yau rAjanyasya bhArata // 7 / zukra kSetraM pramANaM vA yatra lakSyeta bhArata // 19 eko dvivarNa evAtha tthaatraivoplkssitH| bhISma uvAca / paDapadhvaMsajAste hi tathaivApasadAzRNu // 8 mAtApitRbhyAM saMtyaktaM pathi yaM tu pralakSayet / caNDAlo vrAtyavenau ca brAhmaNyAM kSatriyAsu ca / na cAsya mAtApitarau jJAyate sa hi kRtrimaH // 20 yaizyAyAM caiva zUdrasya lakSyante'pasadAtrayaH // 9 asvAmikasya svAmitvaM yasminsaMpratilakSayet / mAgadho vAmakazcaiva dvau vaishysyoplkssitau| savarNastaM ca poSeta savarNastasya jAyate // 21 brAhmaNyAM kSatriyAyAM ca kSatriyasyaika eva tu // 10 ___ yudhiSThira uvAca / brAhmaNyAM lakSyate sUta ityete'pasadAH smRtaaH|| kathamasya prayoktavyaH saMskAraH kasya vA kthm| putrareto na zakyaM hi mithyA kartuM narAdhipa // 11 deyA kanyA kathaM ceti tanme brUhi pitAmaha // 22 yudhiSThira uvAca / bhISma uvAca / kSetra kecidevAhuH sutaM kecittu zukrajam / / bhAtmavattasya kurvIta saMskAraM svAmivattathA // 23 tulyAvetau sutau kasya tanme brUhi pitAmaha // 12 tyakto mAtApitRbhyAM yaH savarNa pratipadyate / ___ bhISma uvAca / tadgotravarNatastasya kuryAtsaMskAramacyuta // 24 retajo vA bhavetputrastyakto vA kSetrajo bhavet / atha deyA tu kanyA syAttadvarNena yudhiSThira / adhyUDhaH samayaM bhittvetyetadeva nibodha me // 13 saMskartuM mAtRgotraM ca mAtRvarNavinizcaye // 25 yudhiSThira uvAca / kAnInAdhyUDhajau cApi vijJeyau putrakilbiSau / retoja vidma vai putra kSetrajasyAgamaH katham / tAvapi svAviva sutau saMskAryAviti nizcayaH // 26 adhyUDhaM vidma vai putraM hitvA ca samayaM kthm||14 kSetrajo vApyapasado ye'dhyUDhAsteSu cApyatha / bhISma uvAca / Atmavadvai prayuJjIransaMskAraM brAhmaNAdayaH / / 2. AtmajaM putramutpAdya ystyjetkaarnnaantre| dharmazAstreSu varNAnAM nizcayo'yaM prdRshyte| na tatra kAraNaM retaH sa kSetrasvAmino bhavet // 15 etatte sarvamAkhyAtaM kiM bhUyaH zrotumicchasi // 28 putrakAmo hi putrArthe yAM vRNIte vizAM pate / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi satra kSetraM pramANaM syAnna vai tatrAtmajaH sutaH // 16 ekonapaJcAzattamo'dhyAyaH // 19 // anyatra kSetrajaH putro lakSyate bharatarSabha / na hyAtmA zakyate hantuM dRSTAntopagato hyasau // 17 yudhiSThira uvAca / kazcicca kRtakaH putraH saMgrahAdeva lakSyate / darzane kIdRzaH snehaH saMvAse ca pitAmaha / na tatra retaH kSetra vA pramANaM syAdhudhiSThira // 18 mahAbhAgyaM gavAM caiva tanme brUhi pitAmaha // 1 yudhiSThira uvAca / bhISma uvAca / kIdRzaH kRtakaH putraH saMgrahAdeva lakSyate / hanta te kathayiSyAmi purAvRttaM mahAdyute / -2580 - Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 50. 21 anuzAsanaparva [ 18. 51. 2 nahuSasya ca saMvAdaM maharSecyavanasya ca // 2 prakIrya sarvataH sarve jAlaM cakRSire tadA // 16 purA maharSi,yavano bhArgavo bharatarSabha / abhItarUpAH saMhRSTAste'nyonyavazavartinaH / / udavAsakRtArambho babhUva sumahAvrataH // 3 babandhustatra matsyAMzca tathAnyAJjalacAriNaH // 17 nihatya mAnaM krodhaM ca praharSa zokameva ca / tathA matsyaiH parivRtaM cyavanaM bhRgunandanam / varSANi dvAdaza munirjalavAse dhRtavrataH // 4 AkarSanta mahArAja jAlenAtha yadRcchayA // 18 bhAidhatsarvabhUteSu visrambhaM paramaM zubham / nadIzaivaladigdhAGgaM harizmazrujaTAdharam / jalecareSu sattveSu zItarazmiriva prabhuH // 5 laggaiH zaGkhagaNairgAtraiH koSThazcitrarivAvRtam // 19 sthANubhUtaH zucirbhUtvA daivatebhyaH praNamya ca / taM jAlenoddhRtaM dRSTvA te tadA vedapAragam / gaGgAyamunayormadhye jalaM saMpraviveza ha // 6 sarve prAJjalayo dAzAH zirobhiH prApatanbhuvi // 20 gaGgAyamunayorvegaM sumImaM bhImaniHsvanam / parikhedaparitrAsAjAlasyAkarSaNena ca / pratijagrAha zirasA pAtavegasamaM jave // 7 matsyA babhUvupinnAH sthalasaMkarSaNena ca // 21 gaGgA ca yamunA caiva saritazcAnugAstayoH / sa munistattadA dRSTvA matsyAnAM kadanaM kRtam / pradakSiNamUrSi cakrurna cainaM paryapIDayan / / 8 babhUva kRpayAviSTo niHzvasaMzca punaH punaH // 22 pantarjale sa suSvApa kASThabhUto mahAmuniH / niSAdA uucuH| tatazcordhvasthito dhImAnabhavadbharatarSabha // 9 ajJAnAdyatkRtaM pApaM prasAdaM tatra naH kuru / alaukasAM ca sattvAnAM babhUva priyadarzanaH / karavAma priyaM kiM te tanno brUhi mahAmune / / 23 upAjighanta ca tadA matsyAstaM hRSTamAnasAH / bhISma uvAca / tatra tasyAsataH kAlaH samatIto'bhavanmahAn // 10 | ityukto matsyamadhyasthayavano vAkyamabravIt / tataH kadAcitsamaye kasmiMzcinmatsyajIvinaH / yo me'dya paramaH kAmastaM zRNudhvaM smaahitaaH||24 taM dezaM samupAjagmurjAlahastA mahAyute // 11 prANotsarga vikrayaM vA matsyairyAsyAmyahaM saha / niSAdA bahavastatra matsyoddharaNanizcitAH / saMvAsAnnotsahe tyaktuM salilAdhyuSitAnimAn // 25 vyAyatA balinaH zUrAH slilessvnivrtinH| ityuktAste niSAdAstu subhRzaM bhayakampitAH / abhyAyayuzca taM dezaM nizcitA jAlakarmaNi // 12 / sarve viSaNNavadanA nahuSAya nyavedayan // 26 jAlaM ca yojayAmAsurvizeSeNa jnaadhip| iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi matsyodakaM samAsAdya tadA bharatasattama / / 13 pnycaashttmo'dhyaayH||50|| tataste bahubhiryogaiH kaivartA matsyakAziNaH / gaGgAyamunayorvAri jAlairabhyakiraMstataH / / 14 bhISma uvAca / jAlaM suvitataM teSAM navasUtrakRtaM tathA / nahuSastu tataH zrutvA cyavanaM taM tathAgatam / vistArAyAmasaMpannaM yattatra salile kSamam // 15 / tvaritaH prayayau tatra sahAmAtyapurohitaH // 1 tataste sumahaccaiva balavacca suvartitam / zaucaM kRtvA yathAnyAyaM prAJjaliH prayato nRpaH / - 2581 - Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 51. 2] mahAbhArate [ 13. 51. 23 - AtmAnamAcacakSe ca cyavanAya mahAtmane // 2 nahuSa uvAca / arcayAmAsa taM cApi tasya rAjJaH purohitaH / ardharAjyaM samagra vA niSAdebhyaH pradIyatAm / satyavrataM mahAbhAgaM devakalpaM vizAM pate // 3. etanmUlyamahaM manye kiM vAnyanmanyase dvija // 12 nahuSa uvAca / cyavana uvaac| karavANi priyaM kiM te tanme vyAkhyAtumarhasi / ardharAjyaM samagraM vA nAhamarhAmi pArthiva / sarva kartAsmi bhagavanyadyapi syAtsuduSkaram // 4 sadRzaM dIyatAM mUlyamRSibhiH saha cintyatAm // 13 cyavana uvAca / bhISma uvAca / zrameNa mahatA yuktAH kaivartA mtsyjiivinH|| maharServacanaM zrutvA nahuSo duHkhkrshitH| mama mUlyaM prayacchebhyo matsyAnAM vikrayaiH saha // 5 sa cintayAmAsa tadA sahAmAtyapurohitaH // 14 nahuSa uvAca / tatra tvanyo vanacaraH kazcinmUlaphalAzanaH / sahasraM dIyatAM mUlyaM niSAdebhyaH purohitaH / nahuSasya samIpastho gvijaato'bhvnmuniH|| 15 niSkrayAthaM bhagavato yathAha bhRgunandanaH // 6 sa samAbhASya rAjAnamabravIhijasattamaH / cyavana uvAca / toSayiSyAmyahaM vipraM yathA tuSTo bhaviSyati // 16 nAhaM mithyAvaco bRyAM svaireSvapi kuto'nyathA / sahasraM nAhamarhAmi kiM vA tvaM manyase nRp| bhavato yadahaM brUyAM tatkAryamavizaGkayA // 17 sadRzaM dIyatAM mUlyaM svabuddhyA nizcayaM kuru // 7 nahuSa uvAca / nahuSa uvAca / bravItu bhagavAnmUlyaM maharSaH sadRzaM bhRgoH| . sahasrANAM zataM kSipraM niSAdebhyaH pradIyatAm / paritrAyasva mAmasmAdviSayaM ca kulaM ca me // 18 syAdetattu bhavenmUlyaM kiM vAnyanmanyate bhavAn / / 8 hanyAddhi bhagavAnkruddhastrailokyamapi kevalam / __cyavana uvAca / kiM punIM tapohInaM bAhuvIryaparAyaNam // 19 nAhaM zatasahasreNa nimeyaH pArthivarSabha / agAdhe'mbhasi manasya sAmAtyasya shvijH| dIyatAM sadRzaM mUlyamamAtyaiH saha cintaya / / 9 plavo bhava maharSe tvaM kuru mUlyavinizcayam // 20 nahuSa uvAca / bhISma uvAca / nahuSasya vacaH zrutvA gavijAtaH pratApavAn / koTiH pradIyatAM mUlyaM niSAdebhyaH purohita / uvAca harSayansarvAnamAtyAnpArthivaM ca tam // 21 yadetadapi naupamyamato bhUyaH pradIyatAm // 10 anayA mahArAja dvijA varNamahattamAH / cyavana uvAca / gAvazca pRthivIpAla gaumUlyaM parikalpyatAm // 22 rAjannArhAmyahaM koTi bhUyo vApi mhaadyute| / nahuSastu tataH zrutvA maharServacanaM nRp|| sadRzaM dIyatAM mUlyaM brAhmaNaiH saha cintaya // 11 / harSeNa mahatA yuktaH sahAmAtyapurohitaH // 23 -2582 - Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 51. 24 ] anuzAsanaparva [ 13. 52. 1 abhigamya bhRgoH putraM cyavanaM saMzitavratam / cyavana uvaac| idaM provAca nRpate vAcA saMtapayanniva // 24 kRpaNasya ca yaccakSurmunerAzIviSasya ca / uttiSThottiSTha virSe gavA krIto'si bhArgava / naraM samUlaM dahati kakSamagniriva jvalan // 38 etanmUlyamahaM manye tava dharmabhRtAM vara // 25 pratigRhNAbhi vo dhenuM kaivartA muktakilbiSAH / . cyavana uvAca / divaM gacchata vai kSipraM matsyaiAloddhRtaiH saha // 39 uttiSThAmyeSa rAjendra samyakkrIto'smi te'nagha / bhISma uvAca / gobhistulyaM na pazyAbhi dhanaM kiMcidihAcyuta // 26 tatastasya prasAdAtte mahAvitAtmanaH / kIrtanaM zravaNaM dAnaM darzanaM cApi pArthiva / niSAdAstena vAkyena saha matsyairdivaM yayuH // 40 gavAM prazasyate vIra sarvapApaharaM zivam // 27 tataH sa rAjA nahuSo vismitaH prekSya dhIvarAn / gAvo lakSmyAH sadA mUlaM goSu pApmA na vidyate / ArohamANAMtridivaM matsyAMzca bharatarSabha / 41 annameva sadA gAvo devAnAM paramaM haviH // 28 tatastau gavijazcaiva cyavanazca bhRgadvahaH / svAhAkAravaSadArI goSu nityaM pratiSThitau / varAbhyAmanurUpAbhyAM chandayAmAsaturnupam // 42 gAvo yajJapraNecyo vai tathA yajJasya tA mukham // 29 tato rAjA mahAvIryo nahuSaH pRthivIpatiH / amRtaM hyakSayaM divyaM kSaranti ca vahanti c|| paramityabravItprItastadA bharatasattama / / 43 / amRtAyatanaM caitAH sarvalokanamaskRtAH // 30 tato jagrAha dharme sa sthitimindranibho nRpaH / tejasA vapuSA caiva gAvo vahnisamA bhuvi / tatheti coditaH prItastAvRSI pratyapUjayat // 44 gAvo hi sumahattejaH prANinAM ca sukhapradAH // 31 samAptadIkSacyavanastato'gacchatsvamAzramam / niviSTaM gokulaM yatra zvAsaM muzcati nirbhayam / gavijazca mahAtejAH svamAzramapadaM yayau // 45 virAjayati taM dezaM pApmAnaM cApakarSati / / 32 niSAdAzca divaM jagmuste ca matsyA janAdhipa / gAvaH svargasya sopAnaM gAvaH svarge'pi pUjitAH / nahuSo'pi varaM labdhvA praviveza puraM svakam // 46 gAvaH kAmadughA devyo nAnyatkicitparaM smRtam // etatte kathitaM tAta yanmAM tvaM paripRcchasi / ityetadgoSu me proktaM mAhAtmyaM pArthivarSabha / darzane yAdRzaH snehaH saMvAse ca yudhiSThira // 47 guNaikadezavacanaM zavayaM pArAyaNaM na tu // 34 mahAbhAgyaM gavAM caiva tathA dharmavinizcayam / niSAdA UcuH / kiM bhUyaH kathyatAM vIra kiM te hRdi vivakSitam // darzanaM kathanaM caiva sahAsmAbhiH kRtaM mune| iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi satAM saptapadaM mitraM prasAdaM naH kuru prabho // 35 ekapaJcAzattamo'dhyAyaH // 51 // havIMSi sarvANi yathA hyupabhuGkte hutAzanaH / evaM tvamapi dharmAtmanpuruSAgniH pratApavAna // 36 yudhiSThira uvAca / prasAdayAmahe vidvanbhavantaM praNatA vayam / / saMzatho me mahAprAjJa sumahAnsAgaropamaH / anugrahArthamasmAkamiyaM gauH pratigRhyatAm / / 37 tanme zRNu mahAbAho zrutvA cAkhyAtumarhasi // 1 - 2583 - Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 52.2] mahAbhArate [13. 52. 30 kautUhalaM me sumahajjAmadagnyaM prati prbho| pratyagrAhayadavyagro mahAtmA niyatavrataH // 15 rAmaM dharmabhRtAM zreSThaM tanme vyAkhyAtumarhasi // 2 satkRtya sa tathA vipramidaM vacanamabravIt / kathameSa samutpanno rAmaH satyaparAkramaH / bhagavanparavantau svo brUhi kiM karavAvahe // 16 kathaM brahmarSivaMze ca kSatradharmA vyajAyata // 3 yadi rAjyaM yadi dhanaM yadi gAH saMzitavrata / tadasya saMbhavaM rAjanikhilenAnukIrtaya / yajJadAnAni ca tathA brUhi sarva dadAmi te / / 17 kauzikAca kathaM vaMzAtkSatrAdvai brAhmaNo'bhavat // 4 idaM gRhamidaM rAjyamidaM dharmAsanaM ca te / aho prabhAvaH sumahAnAsIdvai sumahAtmanoH / rAjA svamasi zAdhyuvI bhRtyo'haM paravAMstvayi // 18 rAmasya ca naravyAghra vizvAmitrasya caiva ha // 5 evamukte sato vAkye cyavano bhArgavastadA / kathaM putrAnatikramya teSAM naptRSvathAbhavat / kuzikaM pratyuvAcedaM mudA paramayA yutaH // 19 eSa doSaH sutAnhitvA tanme vyAkhyAtumarhasi // 6 / na rAjyaM kAmaye rAjanna dhanaM na ca yoSitaH / bhISma uvAca / na ca gA na ca te dezAnna yajJAmzrayatAmidam // 2. bhatrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / niyamaM kaMcidArapsye yuvayoryadi rocte| cyavanasya ca saMvAdaM kuzikasya ca bhArata // 7 paricaryo'smi yattAbhyAM yuvAbhyAmavizaGkayA // 21 etaM doSaM purA sRSTvA bhArgavazcyavanastadA / evamukte tadA tena daMpatI tau jaharSatuH / AgAminaM mahAbuddhiH svavaMze munipuMgavaH // 8 pratyavratAM ca tamRSimevamastviti bhArata // 22 saMcintya manasA sarva gnndossblaablm| atha taM kuziko hRSTaH prAvezayadanuttamam / dagdhukAmaH kulaM sarva kuzikAnAM tapodhanaH / / 9 gRhodezaM tatastatra darzanIyamadarzayat / / 23 cyavanastamanuprApya kuzikaM vAkyamabravIt / iyaM zayyA bhagavato yathAkAmamihopyatAm / vastumicchA samutpannA tvayA saha mamAnagha / / 10 prayatiSyAvahe prItimAhatuM te tapodhana / / 24 kuzika uvAca / atha sUryo'ticakrAma teSAM saMvadatAM tathA / bhagavansahadharmo'yaM paNDitairiha dhAryate / atharSizcodayAmAsa pAnamannaM tathaiva ca / / 25 pradAnakAle kanyAnAmucyate ca sadA budhaiH // 11 tamapRcchattato rAjA kuzikaH praNatastadA / yattu tAvadatikrAntaM dharmadvAraM tapodhana / kimanmajAtamiSTaM te kimupasthApayAmyaham / / 26 tatkArya prakariSyAmi tadanujJAtumarhasi / / 12 tataH sa parayA prItyA pratyuvAca janAdhipam / ___ bhISma uvAca / aupapattikamAhAraM prayacchasveti bhArata / / 27 athAsanamupAdAya cyavanasya mahAmuneH / tadvacaH pUjayitvA tu tathetyAha sa pArthivaH / kuziko bhAryayA sArdhamAjagAma yato muniH // 13 yathopapannaM cAhAraM tasmai prAdAjanAdhipaH // 28 pragRhya rAjA bhRGgAraM pAdyamasmai nyavedayat / tataH sa bhagavAnbhuktvA daMpatI prAha dharmavit / kArayAmAsa sarvAzca kriyAstasya mahAtmanaH // 14 svapnumicchAmyahaM nidrA bAdhate mAmiti prabho // 29 tataH sa rAjA cyavanaM madhuparka yathAvidhi / sataH zayyAgRhaM prApya bhagavAnRSisattamaH / - 2584 - Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 52. 30 ] anuzAsanaparva [ 13. 53. 17 saMviveza narendrastu sapatnIkaH sthito'bhavat // 30 atha zUnyena manasA praviveza gRhaM nRpaH / na prabodhyo'smi saMsupta ityurAcAtha bhArgavaH / / dadarza zayane tasmizayAnaM bhRgunandanam // 4 saMvAhitavyau pAdau me jAgartavyaM ca vAM nishi||31 vismitau tau tu dRSTvA taM tadAzcarya vicintya ca / avizaGkazca kuzikastathetyAha sa dharmavit / darzanAttasya ca munervizrAntau saMbabhUvatuH // 5 na prabodhayatAM taM ca tau tadA rajanIkSaye / / 32 yathAsthAnaM tu tau sthitvA bhUyastaM saMvavAhatuH / yathAdezaM maharSentu zuzrUSAparamau tadA / athApareNa pArzvana suSvApa sa mahAmuniH // 6 babhUvaturmahArAja prayatAvatha daMpatI // 33 . tenaiva ca sa kAlena pratyabudhyata vIryavAn / tataH sa bhagavAnvipraH samAdizya narAdhipam / na ca tau cakratuH kiMcidvikAraM bhayazaGkitau // 7 suSvApaikena pArzvana divasAnekaviMzatim // 34 pratibuddhastu sa munistau provAca vizAM pate / sa tu rAjA nirAhAraH sabhAryaH kurunandana / tailAbhyaGgo dIyatAM me snAsye'hamiti bhArata // 8 paryupAsata taM hRSTabhayavanArAdhane rataH // 35 tatheti tau pratizrutya kSudhitau zramakarzitau / bhArgavastu samuttasthau svayameva tapodhanaH / zatapAkena tailena mahAheNopatasthatuH // 9 akiMciduktvA tu gRhAnnizcakrAma mahAtapAH // 36 tataH sukhAsInamRrSi vAgyatau saMvavAhatuH / tamanvagacchatAM tau tu kSudhitau zramakarzitau / na ca paryAptamityAha bhArgavaH sumahAtapAH // 10 bhAryApatI munizreSTho na ca tAbavalokayat // 37 yadA tau nirvikArau tu lakSayAmAsa bhArgavaH / tayostu prekSatoreva bhArgavANAM kulodvahaH / tata utthAya sahasA snAnazAlAM viveza ha / antarhito'bhUdrAjendra tato rAjApatakSitau // 38 klaptameva tu tatrAsItnAnIyaM pArthivocitam // 11 sa muhUrta samAzvasya saha devyA mahAdyutiH / asatkRtya tu tatsarva tatraivAntaradhIyata / punaranveSaNe yatnamakarotparamaM tadA / / 39 sa muniH punarevAtha nRpateH pazyatastadA / iti zrImahAbhAle anuzAsanaparvaNi nAsUyAM cakratustau ca daMpatI bharatarSabha // 12 dvipaJcAzattamo'dhyAyaH // 52 // atha snAtaH sa bhagavAnsihAsanagataH prabhuH / darzayAmAsa kuzikaM sabhAryaM bhRgunandanaH // 13 yudhiSThira uvAca / saMhRSTavadano rAjA sabhAryaH kuziko munim / tasminnantarhite vipre rAjA kimakarottadA / siddhamannamiti prabo nirvikAro nyavedayat / / 14 bhAryA cAsya mahAbhAgA tanme brUhi pitAmaha // 1 AnIyatAmiti munistaM covAca narAdhipam / bhISma uvaac| rAjA ca samupAjaDhe tadannaM saha bhAryayA // 15 adRSTvA sa mahIpAlastamRSi saha bhaaryyaa| mAMsaprakArAnvividhAJzAkAni vividhAni ca / parizrAnto nivavRte brIDito naSTacetanaH // 2 vesavAravikArAMzca pAnakAni laghani ca // 16 sa pravizya purIM dIno nAbhyabhASata kiMcana / rasAlApUpakAMzcitrAnmodakAnatha SADavAn / tadeva cintayAmAsa cyavanasya viceSTitam // 3 / rasAnnAnAprakArAMzca vanyaM ca munibhojanam // 17 gha.bhA. 324 --2585 -- Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 53. 18] mahAbhArate [ 13. 53. 47 phalAni ca vicitrANi tathA bhojyAni bhUrizaH / bhagavanka ratho yAtu bravItu bhRgunandanaH / badareGgudakAzmaryabhallAtakavaTAni ca // 18 yatra vakSyasi viprarSe tatra yAsyati te rathaH // 33 gRhasthAnAM ca yadbhojyaM yaccApi vanavAsinAm / ekamuktastu bhagavAnpratyuvAcAtha taM nRpam / sarvamAhArayAmAsa rAjA zApabhayAnmuneH // 19 / itaHprabhRti yAtavyaM padakaM padakaM zanaiH / / 34 atha sarvamupanyastamagratacyavanasya tat / zramo mama yathA na syAttathA me chandacAriNau / tataH sarva samAnIya taJca zayyAsanaM muniH // 20 sukhaM caivAsmi voDhavyo janaH sarvazca pazyatu // 35 vastraiH zubhairavacchAdya bhojanopaskaraiH saha / notsAryaH pathikaH kazcittebhyo dAsyAmyahaM vasu / sarvamAdIpayAmAsa cyavano bhRgunandanaH // 21 / brAhmaNebhyazca ye kAmAnarthayiSyanti mAM pathi // 36 na ca tI cakratuH kopaM daMpatI sumahAvratau / sarva dAsyAmyazeSeNa dhanaM ratnAni caiva hi / tayoH saMprekSatoreva punarantarhito'bhavat // 22 kriyatAM nikhilenaitanmA vicAraya pArthiva // 37 tatraiva ca sa rAjarSistasthau tAM rajanIM tadA / tasya tadvacanaM zrutvA rAjA bhRtyAnathAbravIt / sabhAryo vAgyataH zrImAnna ca taM kopa Avizat // yadyadbhUyAnmunistattatsarvaM deyamazaGkitaiH // 38 nityaM saMskRtamannaM tu vividhaM rAjavezmani / tato ratnAnyanekAni striyo yugyamajAvikam / zayanAni ca mukhyAni pariSekAzca puSkalAH // 24 kRtAkRtaM ca kanakaM gajendrAzcAcalopamAH // 39 valaM ca vividhAkAramabhavatsamupArjitam / anvagacchanta tamRSi rAjAmAtyAzca sarvazaH / na zazAka tato draSTumantaraM cyavanastadA // 25 hAhAbhUtaM ca tatsarvamAsInnagaramArtimat // 40 punareva ca viprarSiH provAca kuzikaM nRpam / tau tIkSNAgreNa sahasA pratodena pracoditau / sabhAryo mAM rathenAzu vaha yatra bravImyaham // 26 pRSThe viddhau kaTe caiva nirvikArau tamUhatuH // 41 tatheti ca prAha nRpo nirvizaGkastapodhanam / vepamAnau nirAhArau paJcAzadrAtrakarzitau / krIDAratho'stu bhagavannuta sAMgrAmiko rathaH // 27 kathaMcidUhaturvIrau daMpatI taM rathottamam / / 42 ityuktaH sa munistena rAjJA hRSTena tadvacaH / bahuzo bhRzavidvau tau kSaramANau kSatodbhavam / cyavanaH pratyuvAcedaM hRSTaH parapuraMjayam // 28 dadRzAte mahArAja puSpitAviva kiMzuko / / 43 sajjIkuru rathaM kSipraM yaste sAMgrAmiko mtH| tau dRSTvA pauravargastu bhRzaM zokaparAyaNaH / sAyudhaH sapatAkazca sazaktiH kaNayaSTimAn // 29 abhizApabhayAtrasto na ca kiMciduvAca ha // 44 kitriNIzatanighoSo yuktastomarakalpanaiH / dvandvazazcAvansarve pazyadhvaM tapaso balam / gadAkhaDganibaddhazca parameSuzatAnvitaH / / 30 kruddhA api munizreSThaM vIkSituM naiva zaknumaH // 45 tataH sa taM tathetyuktvA kalpayitvA mahAratham / aho bhagavato bIrya maharSerbhAvitAtmanaH / bhAyA~ vAme dhuri tadA cAtmAnaM dakSiNe tathA // 31 / rAjJazcApi sabhAryasya dhairya pazyata yAdRzam // 46 tridaMSTra vajrasUcyagraM pratodaM tatra cAdadhat / zrAntAvapi hi kRcchreNa rathametaM samUhatuH / sarvametattato dattvA nRpo vAkyamathAbravIt // 32 / na caitayorvikAraM vai dadarza bhRgunandanaH // 47 -2586 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 53. 48 ] anuzAsanaparva [ 13.54. 3 mIna uvAca ! naitaccitraM tu bhagavaMstvayi satyaparAkrama // 62 tataH sa nirvikArau tau dRSTvA bhRgukulodvahaH / ityuktaH pratyuvAcedaM cyavanaH kuzikaM tadA / vasu vizrANayAmAsa yathA vaizravaNastathA // 48 AgacchethAH sabhAryazca tvamiheti narAdhipa // 63 tatrApi rAjA prItAtmA yathAjJaptamathAkarot / ityuktaH samanujJAto rAjarSirabhivAdya tam / tato'sya bhagavAnprIlo babhUva munisattamaH // 49 prayayau vapuSA yukto nagaraM devarAjavat // 64 avatIrya sthazreSThAdaMpatI to mumoca ha / tata enamupAjagmuramAtyAH sapurohitAH / vimocya caitau vidhivattato vAkyamuvAca ha // 50 balasthA gaNikAyuktAH sarvAH prakRtayastathA // 65 snigdhagambhIrayA vAcA bhArgavaH suprasannayA / tairvRtaH kuziko rAjA zriyA paramayA jvalan / dadAni vAM varaM zreSTaM tadbhUtAmiti bhArata / / 51 praviveza puraM hRSTaH pUjyamAno'tha bandibhiH // 66 sukumArau ca to vidvAnkarAbhyAM munisattamaH / tataH pravizya nagaraM kRtvA sarvAhikakriyAH / pasparzAmRtakalpAbhyAM snehAdbharatasattama / 52 bhuktvA sabhAryo rajanImuvAsa sa mahIpatiH // 67 athAbravInnapo vAkyaM zramo nAstyAvayoriha / tatastu tau navamabhivIkSya yauvanaM vizrAntI svaH prabhAvAtte dhyAnenaiveti bhArgava // 53 parasparaM vigatajarAvivAmarau / atha to bhagavAnprAha prahRSTa-yavanastadA / nanandatuH zayanagatau vapurdharau na vRthA vyAhRtaM pUrva yanmayA tadbhaviSyati / / 54 zriyA yutau dvijavaradattayA tayA // 68 ramaNIyaH samuddezo gaGgAtIramidaM zubham / sa cApyapi gukulakIrtivardhanakaMcitkAlaM vrataparo nivatsyAmIha pArthiva / / 55 ___ stapodhano vanamabhirAmamRddhimat / gamyatAM svapuraM putra vizrAntaH punareSyasi / manISayA bahuvidharatnabhUSitaM ihasthaM mAM sabhAryastvaM draSTAMsa zvo narAdhipa / / 56 sasarja yannAsti zatakratorapi / / 69 na ca manyustvayA kAryaH zreyaste samupasthitam / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi yatkAGkitaM hRdisthaM te tatsarvaM saMbhAvaSyati // 57 tripaJcAzattamo'dhyAyaH // 53 // ityevamuktaH kuzikaH prahRSTenAntarAtmanA / provAca munizArdUlamidaM vacanamarthavat // 58 bhISma uvAca / na me manyumahAbhAga pUto'smi bhagavastvayA / tataH sa rAjA rAjyante pratibuddho mahAmanAH / saMvRttau yauvanasyau kho vapuSmantI balAnvitau / / 59 kRtapUrvAhnakaH prAyAtsabhAryastadvanaM prati // 1 pratodena vraNA ye me sabhAyasya kRtaastvyaa| tato dadarza nRpatiH prAsAdaM sarvakAJcanam / tAnna pazyAmi gAtreSu svastho'smi saha bhaaryyaa|| maNistambhasahasrADhyaM gandharvanagaropamam / imAM ca devIM pazyAmi mune divyApsaropamAm / tatra divyAnabhiprAyAndadarza kuzikastadA / / 2 zriyA paramayA yuktAM yathAdRSTAM mayA purA // 61 parvatAramyasAnUMzca nalinIzca sapaGkajAH / tava prasAdAtsaMvRttamidaM sarva mahAmune / citrazAlAzca vividhAstoraNAni ca bhArata / --2587 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 54. 3] mahAmArate [13. 54. 32 zAdvalopacitAM bhUmi tathA kAJcanakuTTimAm // 3 - mahArhe zayane divye zayAnaM bhRgunandanam // 18 sahakArAnpraphullAMzca ketakoddAlakAndhavAn / tamabhyayAtpraharSeNa narendraH saha bhAryayA / azokAnmucukundAMzca phullAMzcaivAtimuktakAn // 4 antarhitastato bhUyabhyavanaH zayanaM ca tat // 19 cmpkaaNstilkaanbhvyaanpnsaanvnyjulaanpi| tato'nyasminvanoddeze punareva dadarza tam / puSpitAnkarNikArAMzca tatra tatra dadarza ha // 5 kauzyAM bRsyAM samAsInaM japamAnaM mahAvratam / zyAmAM vAraNapuSpI ca tathASTApadikAM latAm / evaM yogabalAdvipro mohayAmAsa pArthivam / / 20 tatra tatra pariklaptA dadarza sa mahIpatiH // 6 kSaNena tadvanaM caiva te caivApsarasAM gaNAH / vRkSAnpadmotpaladharAnsarvatukusumAMstathA / gandharvAH pAdapAzcaiva sarvamantaradhIyata // 21 vimAnacchandakAMzcApi prAsAdAnpadmasaMnibhAn // 7 niHzabdamabhavaccApi gaGgAkUlaM punrnRp| zItalAni ca toyAni kvaciduSNAni bhArata / kuzavalmIkabhUyiSThaM babhUva ca yathA purA // 22 AsanAni vicitrANi zayanapravarANi ca // 8 tataH sa rAjA kuzikaH sabhAryastena karmaNA / paryavAnsarvasauvarNAnparAstiraNAstRtAn / vismayaM paramaM prAptastadRSTvA mahadadbhutam // 23 bhakSyabhojyamanantaM ca tatra tatropakalpitam // 9 tataH provAca kuziko bhAryAM harSasamanvitaH / vANIvAdAJchukAMzcApi zArikAbhRGgarAjakAn / pazya bhadre yathA bhAvAzcitrA dRSTAH sudurlabhAH // 24 kokilAJchatapatrAMzca koyaSTimakakukkuTAn // 10 prasAdAddhagumukhyasya kimanyatra tapobalAt / mayUrAnkukkuTAMzcApi putrakAJjIvajIvakAn / tapasA tadavApyaM hi yanna zakyaM manorathaiH / / 25 cakorAnvAnarAnhaMsAnsArasAMzcakrasAhvayAn // 11 trailokyarAjyAdapi hi tapa eva viziSyate / samantataH praNaditAndadarza sumanoharAn / tapasA hi sutaptena krIDatyeSa tapodhanaH // 26 . kacidapsarasA saMghAngandharvANAM ca pArthiva // 12 aho prabhAvo brahmarSebhyavanasya mahAtmanaH / kAntAbhiraparAMstatra pariSvaktAndadarza h| icchanneSa tapovIryAdanyAllokAnsRjedapi // 27 na dadarza ca tAnbhUyo dadarza ca punarnRpaH / / 13 brAhmaNA eva jAyeranpuNyavAgbuddhikarmaNaH / gItadhvani sumadhuraM tathaivAdhyayanadhvanim / utsahediha kartuM hi ko'nyo vai cyavanAdRte // 28 haMsAnsumadhurAMzcApi tatra zuzrAva pArthivaH // 14 / / brAhmaNyaM durlabhaM loke rAjyaM hi sulabhaM naraiH / taM dRSTvAtyadbhutaM rAjA manasAcintayattadA / brAhmaNasya prabhAvAddhi rathe yuktau svadhuryavat // 29 svapno'yaM cittavibhraMza utAho satyameva tu // 15 ityevaM cintayAnaH sa viditazyavanasya vai| aho saha zarIreNa prApto'smi paramAM gatim / saMprekSyovAca sa nRpaM kSipramAgamyatAmiti // 30 uttarAnvA kurUnpuNyAnatha vApyamarAvatIm // 16 ityuktaH sahabhAryastamabhyagacchanmahAmunim / kiM tvidaM mahadAzcarya saMpazyAmItyacintayat / zirasA vandanIyaM tamavandata sa pArthivaH / / 31 evaM saMcintayanneva dadarza munipuMgavam / / 17 tasyAziSaH prayujyAtha sa munistaM narAdhipam / tasminvimAne sauvarNe mnnistmbhsmaakule| niSIdetyabravIddhImAnsAntvayanpuruSarSabha // 32 -2588 - Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 54. 38 ] anuzAsanaparva [ 13. 55. 18 tataH prakRtimApanno bhArgavo nRpate nRpam / tailAbhyaktasya gamanaM bhojanaM ca gRhe mama / uvAca zlakSNayA vAcA tarpayanniva bhArata // 33 samupAnIya vividhaM yaddagdhaM jAtavedasA / rAjansamyagjitAnIha paJca paJcasu yattvayA / niryANaM ca rathenAzu sahasA yatkRtaM tvayA // 5 manaHSaSThAnIndriyANi kRcchrAnmukto'si tena vai // dhanAnAM ca visargasya vanasyApi ca darzanam / samyagArAdhitaH putra tvayAhaM vadatAM vr| prAsAdAnAM bahUnAM ca kAzcanAnAM mahAmune // 6 na hi te vRjinaM kiMcitsusUkSmamapi vidyate // 35 maNividrumapAdAnAM paryaGkAnAM ca darzanam / anujAnIhi mAM rAjangamiSyAmi yathAgatam / punazcAdarzanaM tasya zrotumicchAmi kAraNam // 7 prIto'smi tava rAjendra varazca pratigRhyatAm // 36 atIva hyatra muhyAmi cintayAno divAnizam / kuzika uvAca / na caivAtrAdhigacchAmi sarvasyAsya vinizcayam / agnimadhyagatenedaM bhagavansaMnidhau mayA / etadicchAmi kAtnyena satyaM zrotuM tapodhana // 8 vartitaM bhRguzArdUla yanna dagdho'smi tadbahu // 37 cyavana uvAca / eSa eva varo mukhyaH prApto me bhRgunandana / zRNu sarvamazeSeNa yadidaM yena hetunA / yatprIto'si samAcArAtkulaM pUtaM mamAnagha // 38 na hi zakyamanAkhyAtumevaM pRSThena pArthiva // 9 eSa me'nugraho vipra jIvite ca prayojanam / pitAmahasya vadataH purA devasamAgame / etadrAjyaphalaM caiva tapazcaitatparaM mama // 39 zrutavAnasmi yadrAjastanme nigadataH zRNu // 10 yadi tu prItimAnvipra mayi tvaM bhRgunandana / brahmakSatravirodhena bhavitA kulasaMkaraH / asti me saMzayaH kazcittanme vyAkhyAtumarhasi / / pautraste bhavitA rAjaMstejovIryasamanvitaH // 11 tataH svakularakSArthamahaM tvA samupAgamam / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi catuSpaJcAzattamo'dhyAyaH // 54 // cikIrSankuzikocchedaM saMdidhakSuH kulaM tava // 12 tato'hamAgamya purA tvAmavocaM mahIpate / cyavana uvaac| niyamaM kaMcidArapsye zuzrUyA kriyatAmiti // 13 varazca gRhyatAM matto yazca te saMzayo hRdi / na ca te duSkRtaM kiMcidahamAsAdayaM gRhe| taM ca brUhi narazreSTha sarvaM saMpAdayAmi te // 1 tena jIvasi rAjarSe na bhavethAstato'nyathA // 14 ___ kuzika uvAca / etAM buddhi samAsthAya divasAnekaviMzatim / yadi prIto'si bhagavaMstato me vada bhArgava / supto'smi yadi mAM kazcidvodhayediti pArthiva // 15 kAraNaM zrotumicchAmi madgRhe vAsakAritam / / 2 yadA tvayA sabhAryeNa saMsupto na prabodhitaH / zayanaM caikapArzvena divasAnekaviMzatim / ahaM tadaiva te prIto manasA rAjasattama / / 16 akiMciduktvA gamanaM bahizca munipuMgava / / 3 utthAya cAsmi niSkrAnto yadi mAM tvaM mahIpate / antardhAnamakasmAJca punareva ca darzanam / pRccheH kva yAsyasItyevaM zapeyaM tvAmiti prbho|| punazca zayanaM vipra divasAnekaviMzatim // 4 / antarhitazcAsmi punaH punareva ca te gRhe / -2589 - Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 55. 18 ] mahAbhArate [ 13. 56.9 yogamAsthAya saMviSTo divasAnekaviMzatim // 18 / tIrthayAtrAM gamiSyAmi purA kAlo'tivartate // 33 kSudhito mAmasUyethAH zramAdveti narAdhipa / kuzika uvAca / etAM buddhiM samAsthAya karzitau vAM mayA kssudhaa||19 eSa eva varo me'dya yattvaM prIto mahAmune / na ca te'bhUtsusUkSmo'pi manyurmanasi pArthiva / bhavatvetadyathAttha tvaM tapaH pautre mamAnagha / mabhAryasya narazreSTha tena te prItimAnaham // 20 brAhmaNyaM me kulasyAstu bhagavanneSa me varaH // 34 bhojanaM ca samAnAyya yattadAdIpitaM mayA / punazcAkhyAtumicchAmi bhagavanvistareNa vai / krudhyethA yadi mAtsaryAditi tanmarSitaM ca te||21 kathameSyati vipratvaM kulaM me bhRgunandana / tato'haM rathamAruhya tvAmavocaM narAdhipa / kazcAsau bhavitA bandhurmama kazcApi saMmataH // 35 sabhAryo mAM vahasveti tacca tvaM kRtavAMstathA // 22 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi bhavizako narapate prIto'haM cApi tena te / pnycpnycaashttmo'dhyaayH|| 55 // dhanotsarge'pi ca kRte na tvAM krodhaH pradharSayat / / tataH prItena te rAjanpunaretatkRtaM tava / cyavana uvAca / sabhAryasya vanaM bhUyastadviddhi manujAdhipa / / 24 avazyaM kathanIyaM me tavaitannarapuMgava / prItyartha tava caitanme svargasaMdarzanaM kRtam / yadarthaM tvAhamucchettuM saMprApto manujAdhipa // 1 yatte vane'sminnRpate dRSTaM divyaM nidarzanam // 25 bhRgUNAM kSatriyA yAjyA nityameva janAdhipa / svargodezastvayA rAjansazarIreNa pArthiva / te ca bhedaM gamiSyanti daivayuktena hetunA // 2 muhUrtamanubhUto'sau sabhAryeNa nRpottama // 26 kSatriyAzca bhRgUnsarvAnvadhiSyanti narAdhipa / nidarzanArthaM tapaso dharmasya ca narAdhipa / A garbhAdanukRntanto daivadaNDanipIDitAH // 3 tatra yAsIspRhA rAjastaccApi viditaM mama // 27 tata utpatsyate'smAkaM kule gotravivardhanaH / brAhmaNyaM kAGkSase hi tvaM tapazca pRthivIpate / auo nAma mahAtejA jvalanArkasamadyutiH // 4 avamanya narendratvaM devendratvaM ca pArthiva / / 28 sa trailokyavinAzAya kopAgniM janayiSyati / evametadyathAttha tvaM brAhmaNyaM tAta durlabham / mahIM saparvatavanAM yaH kariSyati bhasmasAt // 5 brAhmaNye sati carSitvamRSitve ca tapasvitA // 29 kaMcitkAlaM tu taM vahniM sa eva zamayiSyati / bhaviSyatyeSa te kAmaH kuzikAtkauziko dvijaH / samudre vaDavAvaktre prakSipya munisattamaH // 6 tRtIyaM puruSaM prApya brAhmaNatvaM gamiSyati // 30 putraM tasya mahAbhAgamacIkaM bhRgunandanam / vaMzaste pArthivazreSTha bhRgUNAmeva tejasA / sAkSAtkRtsno dhanurvedaH samupasthAsyate'nagha // 7 pautraste bhavitA vipra tapasvI pAvakadyutiH // 31 kSatriyANAmabhAvAya daivayuktena hetunA / yaH sa devamanuSyANAM bhayamutpAdayiSyati / sa tu taM pratigRhmaiva putre saMkrAmayiSyati // 8 trayANAM caiva lokAnAM satyametadbhavImi te // 32 jamadagnau mahAbhAge tapasA bhAvitAtmani / varaM gRhANa rAjarSe yaste manasi vartate / sa cApi bhRguzArdUlastaM vedaM dhArayiSyati // 9 - 2590 - Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 58. 10] anuzAsanaparva [ 13. 57. 15 kulAttu tava dharmAtmankanyAM so'dhigamiSyati / hInAM pArthivasaMghAtaiH zrImadbhiH pRthivImimAm // 1 udbhAvanAthaM bhavato vaMzasya nRpasattama / / 10 prApya rAjyAni zatazo mahIM jitvApi bhArata / gAdheduhitaraM prApya pautroM taba mahAtapAH / koTizaH puruSAnhatvA paritapye pitAmaha // 2 brAhmaNaM kSatradharmANaM rAmamutpAdayiSyati // 11 kA nu tAsAM varastrINAmavasthAdya bhaviSyati / kSatriyaM viprakarmANaM bRhsptimivaujsaa| yA hInAH patibhiH putrairmAtulairdhAtRbhistathA / / 3 vizvAmitraM tava kule gAdheH putraM sudhArmikam / vayaM hi tAngurUnhatvA jJAtIMzca suhRdo'pi ca / tapasA mahatA yuktaM pradAsyati mahAyute / / 12 avAkzIrSAH patiSyAmo narake nAtra saMzayaH // 4 striyau tu kAraNaM tatra parivarte bhaviSyataH / zarIraM yoktumicchAmi tapasogreNa bhArata / pitAmahaniyogAdvai nAnyathaitadbhaviSyati // 13 upadiSTamihecchAmi tattvato'haM vizAM pate // 5 tRtIye puruSe tubhyaM brAjhaNatvamupaiSyati / vaizaMpAyana uvAca / bhavitA tvaM ca saMbandhI bhRgUNAM bhAvitAtmanAm / / yudhiSThirasya tadvAkyaM zrutvA bhISmo mahAmanAH / bhISma uvAca / parIkSya nipuNaM buddhyA yudhiSThiramabhASata / / 6 kuzikastu munervAkyaM cyavananya mahAtmanaH / rahasyamadbhutaM caiva zRNu vakSyAmi yattvayi / zrutvA hRSTo'bhavadrAjA vAkyaM cedamuvAca ha / yA gatiH prApyate yena pretyabhAveSu bhArata // 7 evamastviti dharmAtmA tadA bharatasattama // 15 tapasA prApyate svargastapasA prApyate yazaH / cyavanastu mahAtejAH punareva narAdhipam / / AyuHprakarSA bhogAzca labhyante tapasA vibho / / 8 varArtha codayAmAsa tamuvAca sa pArthivaH // 16 jJAnaM vijJAnamArogyaM rUpaM saMpattathaiva ca / / pADhamevaM prahISyAmi kAra tyatro mahAmune / saubhAgyaM caiva tapasA prApyate bharatarSabha / / 9 brahmabhUtaM kulaM me'stu dharme cAsya mano bhavet // 17 / dhanaM prApnoti tapasA maunaM jJAnaM prayacchati / evamuktastathetyevaM pratyuktvA cyavano muniH| upabhogAMstu dAnena brahmacaryeNa jIvitam / / 10 abhyanujJAya nRpati tIrthayAtrAM yayau tadA // 18 ahiMsAyAH phalaM rUpaM dIkSAyA janma vai kule / etatte kathitaM sarvamazeSeNa yathA nRpa / phalamUlAzinAM rAjyaM svargaH parNAzinAM bhavet // 11 bhRgUNAM kuzikAnAM ca prati saMbandhakAraNam / / 19 payobhakSo divaM yAti lAnena draviNAdhikaH / yathoktaM muninA cApi tathA tadabhavannapa / guruzuzrUSayA vidyA nityazrAddhena saMtatiH // 12 janma rAmasya ca munervizvAmitrasya caiva ha / / 20 gavADyaH zAkadIkSAbhiH svargamAhustRNAzanAt / iti zrImahAbhArate anuzAvanAyaNi striyastriSavaNasnAnAdvAyuM pItvA RtuM labhet // 13 paTapa va zattamo'dhyAyaH // 56 // nityasnAyI bhaveddakSaH saMdhye tu dve japandvijaH / malaM sAdhayato rAjyaM nAkapRSThamanAzake // 14 yudhiSThira uvAca / sthaNDile zayamAnAnAM gRhANi zayanAni ca / muhyAmIva nizamyAca cintayAnaH punaH punaH / cIravalkalavAsobhirvAsAMsyAbharaNAni ca // 15 - 2591 - Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 57. 16 ] mahAbhArate [ 13. 57. 36 zayyAsanAni yAnAni yogayukte tapodhane / yAvanti lomAni bhavanti dhenvAagnipraveze niyataM brahmaloko vidhIyate // 16 stAvatphalaM prApnute gopradAtA / rasAnAM pratisaMhArAtsaubhAgyamiha vindati / putrAMzca pautrAMzca kulaM ca sarvaAmiSapratisaMhArAtprajAsyAyuSmatI bhavet // 17 __ mAsaptamaM tArayate paratra // 29 udavAsaM vasedyastu sa narAdhipatirbhavet / sadakSiNAM kAJcanacAruzRGgI satyavAdI narazreSTha daivataiH saha modate // 18 kAMsyopadohAM draviNottarIyAm / kIrtirbhavati dAnena tthaarogymhiNsyaa| dhenuM tilAnAM dadato dvijAya dvijazuzrUSayA rAjyaM dvijatvaM vApi puSkalam // 19 ___ lokA vasUnAM sulabhA bhavanti // 30 pAnIyasya pradAnena kIrtirbhavati shaashvtii| svakarmabhirmAnavaM saMnibaddhaM annapAnapradAnena tRpyate kAmabhogataH // 20 tIvrAndhakAre narake patantam / .. sAntvadaH sarvabhUtAnAM sarvazokairvimucyate / mahArNave nauriva vAyuyuktA devazuzrUSayA rAjyaM divyaM rUpaM niyacchati / / 21 dAnaM gavAM tArayate paratra // 31 dIpalokapradAnena cakSuSmAnbhavate nrH| yo brahmadeyAM tu dadAti kanyAM prekSaNIyapradAnena smRti medhAM ca vindati // 22 bhUmipradAnaM ca karoti vipre| gandhamAlyanivRttyA tu kIrtirbhavati pussklaa| dadAti cAnnaM vidhivacca yazca kezazmazUndhArayatAmayyA bhavati saMtatiH // 23. ___sa lokamApnoti puraMdarasya // 32 upavAsaM ca dIkSAM ca abhiSekaM ca paarthiv| . naivezikaM sarvaguNopapannaM kRtvA dvAdaza varSANi vIrasthAnAdviziSyate // 24 ___ dadAti vai yastu naro dvijAya / dAsIdAsamalaMkArAnkSetrANi ca gRhANi ca / svAdhyAyacAritraguNAnvitAya brahmadeyAM sutAM dattvA prApnoti manujarSabha // 25 tasyApi lokAH kuruSUttareSu // 33 RtubhizcopavAsaizca tridivaM yAti bhArata / / dhuryapradAnena gavAM tathAzvalabhate ca ciraM sthAnaM balipuSpaprado naraH // 26 lokaanvaapnoti naro vasUnAm / suvarNazRGgaistu vibhUSitAnAM svargAya cAhurhi hiraNyadAnaM . gavAM sahasrasya naraH prdaataa| tato viziSTaM kanakapradAnam // 34 prApnoti puNyaM divi devaloka chatrapradAnena gRhaM variSThaM mityevamAhurmunidevasaMghAH // 27 yAnaM tathopAnahasaMpradAne / prayacchate yaH kapilAM sacailAM vastrapradAnena phalaM surUpaM kAMsyopadohAM kanakAgrazRGgIm / gandhapradAne surabhirnaraH syAt // 35 taistairguNaiH kAmadudhAsya bhUtvA puSpopagaM vAtha phalopagaM vA naraM pradAtAramupaiti sA gauH // 28 yaH pAdapaM sparzayate dvijaay| -2592 - Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 57. 36 ] anuzAsanaparva [ 13. 58. 13 sa strIsamRddhaM bahuratnapUrNa labhatyayatnopagataM gRhaM vai / / 36 yudhiSThira uvAca / bhakSAnnapAnIyarasapradAtA yAnImAni bahirvedyAM dAnAni paricakSate / sarvAnavApnoti rasAnprakAmam / tebhyo viziSTaM kiM dAnaM mataM te kurupuMgava // 1 . pratizrayAcchAdanasaMpradAtA prApnoti tAneva na saMzayo'tra // 37 kautUhalaM hi paramaM tatra me vartate prbho| sragdhUpagandhAnyanulepanAni dAtAraM dattamanveti yadAnaM tatpracakSva me // 2 snAnAni mAlyAni ca mAnavo yH| bhISma uvAca / dadyAhijebhyaH sa bhavedaroga abhayaM sarvabhUtebhyo vyasane cApyanugraham / stathAbhirUpazca narendraloke // 38 yaccAbhilaSitaM dadyAttRSitAyAbhiyAcate // 3 bIjairazUnyaM zayanairupetaM dattaM manyeta yahattvA taddAnaM zreSThamucyate / dadyAdgRhaM yaH puruSo dvijaay| . dattaM dAtAramanveti yadAnaM bharatarSabha // 4 puNyAbhirAmaM bahuratnapUrNa . hiraNyadAnaM godAnaM pRthivIdAnameva c| labhatyadhiSThAnavaraM sa rAjan // 39 etAni vai pavitrANi tArayantyapi duSkRtam // 5 sugandhacitrAstaraNopapannaM etAni puruSavyAghra sAdhubhyo dehi nitydaa| dadyAnnaro yaH zayanaM dvijAya / dAnAni hi naraM pApAnmokSayanti na saMzayaH // 6 rUpAnvitAM pakSavatI manojJAM yadyadiSTatamaM loke yaccAsya dayitaM gRhe| bhAryAmayatnopagatAM labhetsaH // 40 tattadguNavate deyaM tadevAkSayamicchatA // 7 pitAmahasyAnucaro vIrazAyI bhavennaraH / priyANi labhate loke priyadaH priyakRttathA / nAdhikaM vidyate tasmAdityAhuH paramarSayaH // 41 priyo bhavati bhUtAnAmiha caiva paratra c|| 8 vaizaMpAyana uvAca / yAcamAnamabhImAnAdAzAvantamakiMcanam / tasya tadvacanaM zrutvA prItAtmA kurunandanaH / yo nArcati yathAzakti sa nRzaMso yudhiSThira // 9 nAzrame'rocayadvAsaM vIramArgAbhikAvayA // 42 amitramapi cedInaM zaraNaiSiNamAgatam / tato yudhiSThiraH prAha pANDavAnbharatarSabha / vyasane yo'nugRhNAti sa vai puruSasattamaH // 10 pitAmahasya yadvAkyaM tadvo rocatviti prabhuH // 43 kRzAya hrImate tAta vRttikSINAya siidte| tatastu pANDavAH sarve draupadI ca yazasvinI / apahanyAtkSudhaM yastu na tena puruSaH samaH // 11 yudhiSThirasya tadvAkyaM bADhamityabhyapUjayan / / 44 hriyA tu niyatAnsAdhUnputradAraizca karzitAn / / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi ayAcamAnAnkaunteya sarvopAyairnimatraya // 12 saptapaJcAzattamo'dhyAyaH // 57 // AziSaM ye na deveSu na maryeSu ca kurvte| arhanto nityasattvasthA yathAlabdhopajIvinaH // 13 a. bhA. 325 - 2593 - Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 58. 14 ] mahAbhArate [ 13. 58. 40 AzIviSasamebhyazca tebhyo rakSasva bhArata / yathA patyAzrayo dharmaH strINAM loke sanAtanaH / tAnyuktarupajijJAsya tathA dvijavarottamAn // 14 sa devaH sA gatirnAnyA tathAsmAkaM dvijAtayaH // kRtairAvasathairnityaM sapreSyaiH spricchdaiH| yadi no brAhmaNAstAta saMtyajeyurapUjitAH / nimantrayethAH kauravya sarvakAmasukhAvahaiH // 15 pazyanto dAruNaM karma satataM kSatriye sthitam // 30 yadi te pratigRhNIyuH zraddhApUtaM yudhiSThira / avedAnAmakIrtInAmalokAnAmayajvanAm / kAryamityeva manvAnA dhArmikAH puNyakarmiNaH // 16 ko'smAkaM jIvitenArthastaddhi no brAhmaNAzrayam // vidyAsnAtA vratasnAtA ye vyapAzrityajIvinaH / atra te vartayiSyAmi yathA dharmaH sanAtanaH / gUDhasvAdhyAyatapaso brAhmaNAH saMzitavratAH // 17 rAjanyo brAhmaNaM rAjanpurA paricacAra ha / teSu zuddheSu dAnteSu svadAranirateSu ca / vaizyo rAjanyamityeva zadro vaizyamiti shrutiH||3H yatkariSyasi kalyANaM tattvA lokeSu dhAsyati // dUrAcchUdreNopacaryo brAhmaNo'gniriva jvalan / yathAgnihotraM suhRtaM sAyaM praatrdvijaatinaa|| saMspRzya paricaryastu vaizyena kSatriyeNa ca // 33 tathA bhavati dattaM vai dvijebhyo'tha kRtAtmanA // 19 mRdubhAvAnsatyazIlAnsatyadharmAnupAlakAn / eSa te vitato yajJaH zraddhApUtaH sadakSiNaH / AzIviSAniva kruddhAstAnupAcarata dvijAn // 3 // viziSTaH sarvayajJebhyo dadatastAta vartatAm / / 20 apareSAM pareSAM ca parebhyazcaiva ye pare / nivApo dAnasadRzastAdRzeSu yudhiSThira / kSatriyANAM pratapatA tejasA ca balena ca / nivapanpUjayaMzcaiva teSvAnRNyaM nigacchati // 21 brAhmaNeSveva zAmyanti tejAMsi ca tapAMsi c||3| ya eva no na kupyanti na lubhyanti tRNeSvapi / na me pitA priyatarona tvaM tAta tathA priyH| ta eva naH pUjyatamA ye cAnye priyavAdinaH // 22 na me pituH pitA rAjanna cAtmA na ca jIvitam ye no na bahu manyante na pravartanti caapre| tvattazca me priyataraH pRthivyAM nAsti kazcana / putravatparipAlyAste namastebhyastathAbhayam // 23 tvatto'pi me priyatarA brAhmaNA bharatarSabha // 37 RtvikpurohitAcAryA mRdubrahmadharA hi te| bravImi satyametacca yathAhaM pANDunandana / kSatreNApi hi saMsRSTaM tejaH zAmyati vai dvije // 24 tena satyena gaccheyaM lokAnyatra sa zaMtanuH / / 3 asti me balavAnasmi rAjAsmIti yudhisstthir|| paMzyeyaM ca satAM lokAJchucInbrahmapuraskRtAn / brAhmaNAnmA sma paryaznIrvAsobhirazanena ca // 25 tatra me tAta gantavyamahnAya ca cirAya ca / / 39 yacchobhArtha balArtha vA vittamasti tvaangh| so'hametAdRzAllokAndRSTvA bharatasattama / tena te brAhmaNAH pUjyAH svadharmamanutiSThatA // 26 yanme kRtaM brAhmaNeSu na tapye tena pArthiva / / 40 namaskAryAstvayA viprA vartamAnA yathAtatham / / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi yathAsukhaM yathotsAhaM lalantu tvayi putravat / / 27 / aSTapaJcAzattamo'dhyAyaH // 58 // ko hmanyaH suprasAdAnAM suhRdAmalpatoSiNAm / vRttimarItyupakSeptuM tvadanyaH kurusattama // 28 -2594 - Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 59. 1] anuzAsanaparva [ 13. 60.6 kAryamityeva manvAnA dharmajJAH sUkSmadarzinaH // 13 yudhiSThira uvAca / api te brAmaNA bhuktvA gatAH soddharaNAngRhAn / yau tu syAtAM caraNenopapannau yeSAM dArAH pratIkSante parjanyamiva karSakAH // 14 ____yau vidyayA sadRzau janmanA ca / annAni prAtaHsavane niyatA brahmacAriNaH / tAbhyAM dAnaM katarasmai viziSTa brAhmaNAstAta bhuJjAnAstretAgnIprINayantu te // 15 mayAcamAnAya ca yAcate ca // 1 mAdhyaMdinaM te saknaM dadatastAta vartatAm / bhISma uvAca / gA hiraNyAni vAsAMsi tenendraH prIyatAM tava // 16 zreyo vai yAcataH pArtha dattamAhurayAcate / tRtIyaM savanaM tatte vaizvadevaM yudhiSThira / arhattamo vai dhRtimAnkRpaNAdadhRtAtmanaH / / 2 / yadevebhyaH pitRbhyazca viprebhyazca prayacchasi // 17 kSatriyo rakSaNadhRtirbrAhmaNo'narthanAdhRtiH / ahiMsA sarvabhUtebhyaH saMvibhAgazca sarvazaH / brAhmaNo dhRtimAnvidvAndevAnprINAti tuSTimAn // 3 damastyAgo dhRtiH satyaM bhavatvavabhRthAya te // 18 / yAcyAmAhuranIzasya abhihAraM ca bhArata / eSa te vitato yajJaH zraddhApUtaH sadakSiNaH / udvejayati yAcanhi sadA bhUtAni dasyuvat // 4 viziSTaH sarvayajJebhyo nityaM tAta pravartatAm // 19 mriyate yAcamAno vai tamanu mriyate dadat / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi dadatsaMjIvayatyenamAtmAnaM ca yudhiSThira // 5 ekonssssttitmo'dhyaayH|| 59 // bhAnazaMsyaM paro dharmo yAcate ytprdiiyte|| ayAcataH sIdamAnAnsauMpAyenimantraya // 6 yudhiSThira uvaac| yadi vai tAdRzA rASTre vaseyuste dvijottamAH / dAnaM yajJakriyA ceha kiMsvitpretya mahAphalam / bhasmacchannAnivAnnIstAnbudhyethAstvaM prayatnataH / / 7 kasya jyAyaH phalaM proktaM kIdRzebhyaH kathaM kadA // tapasA dIpyamAnAste daheyuH pRthivImapi / etadicchAmi vijJAtuM yAthAtathyena bhArata / pUjyA hi jJAnavijJAnatapoyogasamanvitAH // 8 vidvajijJAsamAnAya dAnadharmAnpracakSva me // 2 tebhyaH pUjAM prayuJjIthA brAhmaNebhyaH paraMtapa / antarvedyAM ca yaddattaM zraddhayA cAnRzaMsyataH / dadadbahuvidhAndAyAnupacchandAnayAcatAm // 9 kiMkhinniHzreyasaM tAta tanme brUhi pitAmaha // 3 yadagnihotre suhute sAyaMprAtarbhavetphalam / bhISna uvAca / vidyAvedavratavati tadAnaphalamucyate / / 10 raudraM karma kSatriyasya satataM tAta vartate / vidyAvedavratasnAtAnavyapAzrayajIvinaH / tasya vaitAnikaM karma dAnaM caiveha pAvanam // 4 gaDhasvAdhyAyatapaso brAhmaNAnsaMzitavratAn // 11 na tu pApakRtAM rAjJAM pratigRhNanti sAdhavaH / katairAvasathaihRdyaiH sapreSyaiH saparicchadaiH / etasmAtkAraNAdyajJairyajedrAjAptadakSiNaiH // 5 nimanayethAH konteya kAmezcAnyairdvijottamAn // 12 / atha cetpratigRhNIyurdadyAdaharaharnRpaH / api te pratigRhNIyuH zraddhApUtaM yudhiSThira / zraddhAmAsthAya paramAM pAvanaM hyetaduttamam // 6 - 2595 - Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 60.7] mahAbhArate [13. 61.9 brAhmaNAMstarpayedravyaistato yajJe ytvrtH| apyAhuH sarvameveti bhUyo'rdhamiti nizcayaH / maitrAnsAdhUnvedavidaH zIlavRttataponvitAn // 7 caturthaM matamasmAkaM manoH zrutvAnuzAsanam // 22 yatte tena kariSyanti kRtaM tena bhaviSyati / zubhaM vA yatprakurvanti prajA rAjJA surakSitAH / yajJAnsAdhaya sAdhubhyaH svAdvannAndakSiNAvataH // 8 | caturthaM tasya puNyasya rAjA cApnoti bhArata // 23 iSTaM dattaM ca manyethA AtmAnaM dAnakarmaNA / jIvantaM tvAnujIvantu prajAH sarvA yudhiSThira / pUjayethA yAyajUkAMstavApyaMzo bhavedyathA // 9 parjanyamiva bhUtAni mahAdrumamiva dvijAH // 24 prajAvato bharethAzca brAhmaNAnbahubhAriNaH / kuberamiva rakSAMsi zatakratumivAmarAH / prajAvAMstena bhavati yathA janayitA tathA // 10 jJAtayastvAnujIvantu suhRdazca paraMtapa // 25 yAvato vai sAdhudharmAnsantaH saMvartayantyuta / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi sarve te cApi bhartavyA narA ye bahubhAriNaH // 11 ssssttitmo'dhyaayH|| 60. // samRddhaH saMprayacchasva brAhmaNebhyo yudhiSThira / dhenuranaDuho'nnAni cchatraM vAsAMsyupAnahau // 12 yudhiSThira uvAca / AjyAni yajamAnebhyastathAnnAdyAni bhArata / idaM deyamidaM deyamitIyaM zruticodanA / azvavanti ca yAnAni vezmAni zayanAni ca // 13 bahudeyAzca rAjAnaH kiMsviddeyamanuttamam // 1 ete deyA vyuSTimanto laghUpAyAzca bhArata / __ bhISma uvAca / ajugupsAMzca vijJAya brAhmaNAnvRttikarzitAn // 14 / ati dAnAni sarvANi pRthivIdAnamucyate / upacchannaM prakAzaM vA vRttyA tAnpratipAdaya / acalA hyakSayA bhUmirdogdhI kAmAnanuttamAn // : rAjasUyAzvamedhAbhyAM zreyastatkSatriyAnprati // 15 / dogdhrI vAsAMsi ratnAni pazUntrIhiyavAMstathA / evaM pApairvimuktastvaM pUtaH svargamavApsyasi / bhUmidaH sarvabhUteSu zAzvatIredhate samAH // 3 saMsayitvA punaH kozaM yadrASTraM pAlayiSyasi / / 16 yAvadbhUmerAyuriha tAvadbhU mida edhate / tatazca brahmabhUyastvamavApsyasi dhanAni c| na bhUmidAnAdastIha paraM kiMcidyudhiSThira / / 4 Atmanazca pareSAM ca vRtti saMrakSa bhArata // 17 apyalpaM pradaduH pUrva pRthivyA iti naH zrutam / putravaccApi bhRtyAnsvAnprajAzca paripAlaya / bhUmimete daduH sarva ye bhUmiM bhuJjate janAH // 5 yogakSemazca te nityaM brAhmaNeSvastu bhArata // 18 svakarmaivopajIvanti narA iha paratra ca / arakSitAraM hartAraM viloptAramadAyakam / bhUmibhUtirmahAdevI dAtAraM kurute priyam // 6 taM sma rAjakaliM hanyuH prajAH saMbhUya nighRNam // ya etAM dakSiNAM dadyAdakSayAM pRthivIpatiH / ahaM vo rakSitetyuktvA yo na rakSati bhUmipaH / punarnaratvaM saMprApya bhavetsa pRthivIpatiH // 7 sa saMhatya nihantavyaH zveva sonmAda AturaH // 20 yathA dAnaM tathA bhoga iti dharmeSu nizcayaH / pApaM kurvanti yatkicitprajA rAjJA hyrkssitaaH|| saMgrAme vA tanu la hAyAdvA pRthivImimAm // 8 caturthaM tasya pApasya rAjA bhArata vindati // 21 / ityetAM kSatrabandhUnAM vadanti paramAziSam / -2596 - Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 61.9 ] anuzAsanaparva [ 13. 61. 37 punAti dattA pRthivI dAtAramiti zuzruma // 9 yathA janitrI kSIreNa svaputraM bharate sdaa| api pApasamAcAraM brahmanamapi vAnRtam / anugRhNAti dAtAraM tathA sarvarasairmahI / / 23 saiva pApaM pAvayati saiva pApAtpramocayet // 10 mRtyorve kiMkaro daNDastApo vahnaH sudAruNaH / api pApakRtAM rAjJAM pratigRhNanti sAdhavaH / ghorAzca vAruNAH pAzA nopasarpanti bhUmidam // 24 pRthivIM nAnyadicchanti pAvanaM jananI yathA // 11 / pitRRzca pitRlokasthAndevaloke ca devatAH / nAmAsyAH priyadatteti guhyaM devyAH sanAtanam / saMtarpayati zAntAtmA yo dadAti vasuMdharAm // 25 dAnaM vApyatha vA jJAnaM nAmno'syAH paramaM priyam / kRzAya mriyamANAya vRttimlAnAya sIdate / tasmAtprApyaiva pRthivIM dadyAdviprAya pArthivaH // 12 bhUmiM vRttikarI dattvA satrI bhavati mAnavaH // 26 nAbhUmipatinA bhUmiradhiSTheyA kathaMcana / yathA dhAvati gaurvatsaM kSIramabhyutsRjantyuta / na vA pAtreNa vA gUhedantardhAnena vA cret|| evameva mahAbhAga bhUmirbhavati bhUmidam // 27 ye cAnye bhUmimiccheyuH kuryurevamasaMzayam / / 13 halakRSTAM mahIM dattvA sabIjAM saphalAmapi / yaH sAdhobhUmimAdatte na bhUmi vindate tu sH|| udINaM vApi zaraNaM tathA bhavati kAmadaH // 28 bhUmiM tu dattvA sAdhubhyo vindate bhUmimeva hi / brAhmaNaM vRttasaMpannamAhitAgniM zucitam / pretyeha ca sa dharmAtmA saMprApnoti mahadyazaH // 14 naraH pratigrAhya mahIM na yAti yamasAdanam // 29 yasya viprAnuzAsanti sAdhobhUmi sadaiva hi / yathA candramaso vRddhirahanyahani jAyate / na tasya zatravo rAjanprazAsanti vasuMdharAm / / 15 tathA bhUmikRtaM dAnaM sasye sasye vivardhate / / 30 yatkiMcitpuruSaH pApaM kurute vRttikrshitH| atra gAthA bhUmigItAH kIrtayanti purAvidaH / api gocarmamAtreNa bhUmidAnena pUyate // 16 yAH zrutvA jAmadagnyena dattA bhUH kAzyapAya vai // ye'pi saMkIrNakarmANo rAjAno raudrakarmiNaH / mAmevAdatta mAM datta mAM dattvA mAmavApsyatha / tebhyaH pavitramAkhyeyaM bhUmidAnamanuttamam // 17 asmilloke pare caiva tatazcAjanane punaH // 32 alpAntaramidaM zazvatpurANA menire janAH / ya imAM vyAhRti veda brAhmaNo brahmasaMzritaH / yo yajedazvamedhena dadyAdvA sAdhave mahIm // 18 zrAddhasya hUyamAnasya brahmabhUyaM sa gacchati // 33 api cetsukRtaM kRtvA zaGkarannapi paNDitAH / kRtyAnAmabhizastAnAM duriSTazamanaM mahat / azakyamekamevaitadbhUmidAnamanuttamam // 19 prAyazcittamahaM kRtvA punAtyubhayato daza // 34 suvarNa rajataM vastraM maNimuktAvasUni ca / punAti ya idaM veda veda cAhaM tathaiva ca / sarvametanmahAprAjJa dadAti vasudhAM dadat // 20 prakRtiH sarvabhUtAnAM bhUmivai zAzvatI matA // 35 tapo yajJaH zrutaM zIlamalobhaH stysNdhtaa| abhiSicyaiva nRpatiM zrAvayedimamAgamam / gurudaivatapUjA ca nAtivartanti bhUmidam // 21 yathA zrutvA mahIM dadyAnnAdadyAtsAdhutazca tAm // 36 bhartuniHzreyase yuktAsyaktAtmAno raNe hatAH / so'yaM kRtsno brAhmaNArtho rAjArthazcApyasaMzayam / brahmalokagatAH siddhA nAtikrAmanti bhUmidam // 22 / rAjA hi dharmakuzalaH prathamaM bhUtilakSaNam // 37 -2597 - Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 61. 38 ] mahAbhArate [13. 61. 67 atha yeSAmadharmajJo rAjA bhavati nAstikaH / na bhUmidAnAdevendra paraM kiMciditi prbho| na te sukhaM prabudhyante na sukhaM prasvapanti ca // 38 / viziSTamiti manyAmi yathA prAhurmanISiNaH // 53 sadA bhavanti codvignAstasya duzcaritainarAH / ye zUrA nihatA yuddhe svatA dAnagRddhinaH / yogakSemA hi bahavo rASTra nAsyAvizanti tata // 39 / sarve te vibudhazreSTha nAtikAmanti bhUmidam // 54 atha yeSAM punaH prAjJo rAjA bhavati dhaarmikH|| bhartuniHzreyase yuktAsyaktAtmAno raNe hatAH / sukhaM te pratibudhyante susukhaM prasvapanti ca // 40 brahmalokagatAH zUrA nAtikAmanti bhUmidam // 55 tasya rAjJaH zubhairAryaiH karmabhirnirvRtAH prajAH / pazca pUrvAdipuruSAH SaT ca ye vasudhAM gatAH / yogakSemeNa vRSTyA ca vivardhante svakarmabhiH // 41 ekAdaza dadadbhUmi paritrAtIha mAnavaH // 56 sa kulInaH sa puruSaH sa bandhuH sa ca puNyakRt / ratnopakIrNAM vasudhAM yo dadAti puraMdara / sa dAtA sa ca vikrAnto yo dadAti vasuMdharAm // 42 sa muktaH sarvakaluSaiH svargaloke mahIyate // 5.7 AdityA iva dIpyante tejasA bhuvi mAnavAH / / mahIM sphItAM dadadrAjA sarvakAmaguNAnvitAm / dadanti vasudhAM sphItAM ye vedavidupi dvije // 43 rAjAdhirAjo bhavati taddhi dAnamanuttamam // 58 yathA bIjAni rohanti prakIrNAni mahItale / sarvakAmasamAyuktAM kAzyapI yaH prayacchati / tathA kAmAH prarohanti bhUmidAnasamArjitAH // 44 sarvabhUtAni manyante mAM dadAtIti vAsava // 59 Adityo varuNo viSNubrahmA somo hutAzanaH / sarvakAmadughAM dhenuM sarvakAmapurogamAm / zUlapANizca bhagavAnpratinandanti bhUmidam // 45 dadAti yaH sahasrAkSa sa svarga yAti mAnavaH // 60 bhUmau jAyanti puruSA bhUmau niSThI vrajanti ca / madhusarpiHpravAhinyaH pyoddhivhaastthaa| caturvidho hi loko'yaM yo'yaM bhuumigunnaatmkH|| 46 saritastarpayantIha surendra vasudhApradam // 61 eSA mAtA pitA caiva jagataH pRthivIpate / bhUmipradAnAnpatirmucyate rAjakilbiSAt / nAnayA sadRzaM bhUtaM kiMcidasti janAdhipa / / 47 na hi bhUmipradAnena dAnamanyadviziSyate // 62 atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / dadAti yaH samudrAntAM pRthivIM zastranirjitAm / bRhaspatezca saMvAdamindrasya ca yudhiSThira // 48 taM janAH kathayantIha yAvaddharati gauriyam // 63 iTvA kratuzatenAtha mahatA dakSiNAyatA / puNyAmRddharasAM bhUmiM yo dadAti puraMdara / maghavA vAgvidAM zreSThaM papracchedaM bRhaspatim // 49 na tasya lokAH kSIyante bhUmidAnaguNArjitAH // 64 bhagavankena dAnena khargataH sukhamedhate / sarvathA pArthiveneha satataM bhuutimicchtaa| yadakSayaM mahAgha ca tadbhUhi vadatAM vara // 50 bhUrdeyA vidhivacchaka pAtre sukhamabhIpsatA // 65 ityuktaH sa surendreNa tato devapurohitaH / api kRtvA naraH pApaM bhUmiM dattvA dvijAtaye / bRhaspatirmahAtejAH pratyuvAca zatakratum / / 51 samutsRjati tatpApaM jIrNAM tvacamivoragaH // 66 suvarNadAnaM godAnaM bhUmidAnaM ca vRtrahan / sAgarAnsaritaH zailAnkAnanAni ca sarvazaH / dadetAnmahAprAjJaH sarvapApaiH pramucyate // 52 sarvametannaraH zakra dadAti vasudhAM dadat // 67 - 2598 - Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 61. 68 ] anuzAsanaparva [ 13. 62.2 taDAgAnyudapAnAni srotAMsi ca sarAMsi ca / nRtyagItaparA nAryo divyamAlyavibhUSitAH / snehAnsarvarasAMzcaiva dadAti vasudhAM dadat // 68 upatiSThanti devendra sadA bhUmipradaM divi / / 83 oSadhIH kSIrasaMpannA nagAnpuSpaphalAnvitAn / modate ca sukhaM svarga devagandharvapUjitaH / kAnanopalazailAMzca dadAti vasudhAM dadat // 69 yo dadAti mahIM samyagvidhineha dvijAtaye // 84 agniSTomaprabhRtibhiriSTvA ca svAptadakSiNeH / zatabhapsarasazcaiva divyamAlyavibhUSitAH / na tatphalamavApnoti bhUbhidAnAdyadabhute // 70 upatiSThanti devendra sadA bhUmipradaM naram / / 85 dAtA dazAnugRhNAti daza hanHi tathA kSipan / zaGkha bhadrAsanaM chatraM varAzvA varavAraNAH / pUrvadattAM haranbhUmiM narakAyopagacchati / / 71 bhUmipradAnAtpuSpANi hiraNyanicayAstathA // 86 na dadAti pratizrutya dattvA vA harate tu yaH / AjJA sadApratihatA jayazavdo bhavatyatha / sa baddho vAruNaiH pAzaistapyate mRtyuzAsanAt / / 72 bhUmidAnasya puSpANi phalaM svargaH puraMdara // 87 AhitAgniM sadAyajJaM kRzabhRtyaM priyAtithim / / hiraNyapuSpAzcauSadhyaH kuzakAJcanazAvalAH / ye bharanti dvijazreSThaM nopasarpanti te yamam // 73 amRtaprasavAM bhUmiM prApnoti puruSo dadat // 88 brAhmaNeSvRNabhUtaM syAtpArthivasya puraMdara / nAsti bhUmisamaM dAnaM nAsti mAtRsamo guruH / itareSAM tu varNAnAM tArayetkRzadurbalAn !! 74 nAsti satyasamo dharmoM nAsti dAnasamo nidhiH // nAcchindyAtsparzitAM bhUmi pareNa tridazAdhipa / etadAGgirasAcchrutvA vAsabo vasudhAmimAm / brAhmaNAya surazreSTha kRzabhRtyAya kazcana / / 75 vapuratnasamAkINAM dadAvAGgirase tadA / / 90 athAzru patitaM teSAM dInAnAmavasIdatAm / ya imaM zrAvayecchrAddha bhUmidAnasya saMstavam / brAhmaNAnAM hRte kSetre hanyAtripuruSaM kulama // 76 na tasya rakSasAM bhAgo nAsurANAM bhavatyuta // 91 bhUmipAlaM cyutaM rASTrAvastu saMsthApayetpunaH / akSayaM ca bhaveddattaM pitRbhyastanna saMzayaH / tasya vAsaH sahasrAkSa nAkapRSThe mahIyate // 77 tasmAcchrAddheSpidaM vipro bhuJjataH zrAvayedvijAn // 92 ikSubhiH saMtatAM bhUmi yavagodhUmasaMkulAm / ityetatsarvadAnAnAM zreSThamuktaM tavAnagha / go'zvavAhanasaMpUrNAM bAhuvIryasamArjitAm // 78 mayA bharatazAIla kiM bhUyaH zrotumicchasi // 93 nidhigarbhA dadadbhUmiM sarvaratnaparicchadAma / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi akSayAlabhate lokAnbhUmisatraM hi tasya tat // 71 ekaSaSTitamodhyAyaH // 61 // vidhUya kalupaM sarvaM virajAH saMmataH satAm / loke mahIyate sadbhiryo dadAti vasuMdharAma // 80 yudhiSThira uvaac| yathApsu patitaH zakra tailanindurvisarpati / kAni dAnAni loke'smindAtukAmo mahIpatiH / tathA bhUmikRtaM dAnaM sasye saraye visarpati // 81 / guNAdhikebhyo viprebhyo dadyAdbharatasattama / / 1 ye raNAgre mahIpAlAH zUrAH smitishobhnaaH| kena tuSyanti te sadyastuSTAH kiM pradizantyuta / vadhyante'bhimukhAH zakra brahmalokaM brajanti te // 82 / zaMsa me tanmahAbAho phalaM puNyakRtaM mahat // 2 - 2599 - Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. 62.3] mahAbhArate [ 13. 62. 31 dattaM kiM phalavadrAjanniha loke paratra ca / brAhmaNeSvakSayaM dAnamannaM zUdre mahAphalam / bhavataH zrotumicchAmi tanme vistarato vada // 3 annadAnaM ca zUdre ca brAhmaNe ca viziSyate // 17 bhISma uvAca / na pRcchedgotracaraNaM svAdhyAyaM dezameva vaa| imamarthaM purA pRSTo nArado devadarzanaH / bhikSito brAhmaNeneha janma vAnnaM prayAcitaH // 18 yaduktavAnasau tanme gadataH zRNu bhArata // 4 annadasyAnnavRkSAzca srvkaamphlaanvitaaH| nArada uvAca / bhavantIhAtha vAmutra nRpate nAtra saMzayaH // 19 annameva prazaMsanti devAH sarSigaNAH purA / AzaMsante hi pitaraH suvRSTimiva karSakAH / lokatanaM hi yajJAzca sarvamanne pratiSThitam // 5 asmAkamapi putro vA pautro vAnnaM pradAsyati // 20 annena sadRzaM dAnaM na bhUtaM na bhaviSyati / brAhmaNo hi mahadbhUtaM svayaM dehIti yAcate / tasmAdannaM vizeSeNa dAtumicchanti mAnavAH // 6 akAmo vA sakAmo vA dattvA puNyamavApnuyAt // annamUrjaskaraM loke prANAzcAnne pratiSThitAH / brAhmaNaH sarvabhUtAnAmatithiH prasRtAprabhuk / annena dhAryate sarva vizvaM jagadidaM prabho // 7 viprA yamabhigacchanti bhikSamANA gRhaM sadA // 22 annAdgRhasthA loke'sminbhikSavastata eva ca / satkRtAzca nivartante tadatIva pravardhate / annAtprabhavati prANaH pratyakSaM nAtra saMzayaH // 8 mahAbhoge kule janma pretya prApnoti bhArata // 23 kuTumba pIDayitvApi brAhmaNAya mahAtmane / dattvA tvannaM naro loke tathA sthAnamanuttamam / dAtavyaM bhikSave cAnnamAtmano bhUtimicchatA // 9 mRSTamRSTAnnadAyI tu svarge vasati satkRtaH // 24 brAhmaNAyAbhirUpAya yo dadyAdannamarthine / annaM prANA narANAM hi sarvamanne pratiSThitam / nidadhAti nidhi zreSThaM pAralaukikamAtmanaH // 10 annadaH pazumA-putrI dhanavAnbhogavAnapi // 25 zrAntamadhvani vartantaM vRddhamarhamupasthitam / prANavAMzcApi bhavati rUpavAMzca tathA nRpa / arcayedbhUtimanvicchangRhastho gRhamAgatam // 11 annadaH prANado loke sarvataH procyate tu sH||26 krodhamutpatitaM hitvA suzIlo viitmtsrH| annaM hi dattvAtithaye brAhmaNAya yathAvidhi / annadaH prApnute rAjandivi ceha ca yatsukham // 12 pradAtA sukhamApnoti devaizcApyabhipUjyate // 27 nAvamanyedabhigataM na praNudyAtkathaMcana / brAhmaNo hi mahadbhUtaM kSetraM carati pAdavat / api zvapAke zuni vA na dAnaM vipraNazyati // 13 upyate tatra yadvIjaM taddhi puNyaphalaM mahat // 28 yo dadyAdaparikliSTamannamadhvani vartate / pratyakSaM prItijananaM bhoktadAtrorbhavatyuta / zrAntAyAdRSTapUrvAya sa mahaddharmamApnuyAt / / 14 sarvANyanyAni dAnAni parokSaphalavantyuta // 29 pitRRndevAnRSInviprAnatithIMzca janAdhipa / annAddhi prasavaM viddhi ratimannAddhi bhArata / yo naraH prINayatyannastasya puNyaphalaM mahat // 15 dharmArthAvannato viddhi roganAzaM tathAnnataH // 30 kRtvApi pApakaM karma yo dadyAdannamarthine / annaM hyamRtamityAha purAkalpe prajApatiH / / brAhmaNAya vizeSeNa na sa pApena yujyate // 16 annaM bhuvaM divaM khaM ca sarvamanne pratiSThitam // 31 -2600 - Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 62. 32 ] anuzAsanaparva [13. 63. 5 annapraNAze bhidyante zarIre paJca dhAtavaH / candramaNDalazubhrANi kiGkiNIjAlavanti ca / balaM balavato'pIha praNazyatyannahAnitaH / / 32 taruNAdityavarNAni sthAvarANi carANi ca // 46 AvAhAzca vivAhAzca yajJAzcAnnamRte tathA / anekazatabhaumAni sAntarjalavanAni ca / na vartante narazreSTha brahma cAtra pralIyate // 33 vaiDUryArkaprakAzAni raupyarukmamayAni ca // 47 annataH sarvametaddhi yatkiMcitsthANu jaGgamam / sarvakAmaphalAzcApi vRkSA bhavanasaMsthitAH / triSu lokeSu dharmArthamannaM deyamato budhaiH / / 34 vApyo vIthyaH samAH kUpA dIrghikAzcaiva sarvazaH / / annadasya manuSyasya balamojo yazaH sukham / . ghoSavanti ca yAnAni yuktAnyatha shsrshH| kIrtizca vardhate zazvatriSu lokeSu pArthiva / / 35 bhakSyabhojyamayAH zailA vAsAMsyAbharaNAni ca // 49 medheSvambhaH saMnidhatte prANAnAM pavanaH zivaH / kSIraM sravantyaH saritastathA caivAnnaparvatAH / tacca meghagataM vAri zakro varSati bhArata // 36 prAsAdAH pANDurAbhrAbhAH zayyAzca kanakojjvalAH / Adatte ca rasaM bhaumamAdityaH svagabhastibhiH / tAnannadAH prapadyante tasmAdannaprado bhava // 50 vAyurAdityatastAMzca rasAndevaH prajApatiH // 37 ete lokAH puNyakRtAmannadAnAM mahAtmanAm / tadyadA meghato vAri patitaM bhavati kSitau / tasmAdannaM vizeSeNa dAtavyaM mAnavairbhuvi / / 51 tadA vasumatI devI snigdhA bhavati bhArata // 38 / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi tataH sasyAni rohanti yena vartayate jagat / dviSaSTitamo'dhyAyaH // 62 // mAMsamedosthizukrANAM prAdurbhAvastataH punaH // 39 saMbhavanti tataH zukrAtprANinaH pRthivIpate / yudhiSThira uvAca / agnISomau hi tacchukaM prajanaH puSyatazca ha // 40 zrutaM me bhavato vAkyamannadAnasya yo vidhiH / evamannaM ca sUryazca pavanaH zukrameva ca / nakSatrayogasyedAnI dAnakalpaM bravIhi me // 1 eka eva smRto rAziryato bhUtAni jajJire // 41 prANAndadAti bhUtAnAM tejazca bharatarSabha / ___ bhISma uvaac| gRhamabhyAgatAyAzu yo dadyAdannamarthine // 42 atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / bhISma uvAca / devakyAzcaiva saMvAdaM devarSe radasya ca // 2 nAradenaivamukto'hamadAmannaM sadA nRpa / dvArakAmanusaMprAptaM nAradaM devadarzanam / anasUyustvamapyannaM tasmAdehi gatajvaraH / / 43 papracchainaM tataH praznaM devakI dharmadarzinI // 3 dattvAnnaM vidhivadrAjanviprebhyastvamapi prbho| tasyAH saMpRcchamAnAyA devarSi radastadA / yathAvadanurUpebhyastataH svargamavApsyasi // 44 AcaSTa vidhivatsarvaM yattacchRNu vizAM pate // 4 annadAnAM hi ye lokAstAMstvaM zRNu narAdhipa / nArada uvAca / bhavanAni prakAzante divi teSAM mahAtmanAm / kRttikAsu mahAbhAge pAyasena sasarpiSA / nAnAsaMsthAnarUpANi nAnAstambhAnvitAni ca // 45 / saMtarpya brAhmaNAnsAdhUllokAnApnotyanuttamAn // 5 pa. bhA. 26 - 2601 - Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 63. 6] mahAbhArate [ 13. 63. 35 rohiNyAM prathitairmAsairmAkairannena srpissaa| dattvA yathoktaM viprebhyo vRttimiSTAM sa vindati / payo'nupAnaM dAtavyamAnRNyArthaM dvijAtaye // 6 narakAdIMzca saMklezAnnApnotIti vinizcayaH // 21 dogdhrIM dattvA savatsAM tu nakSatre somadaivate / anurAdhAsu prAvAraM vastrAntaramupoSitaH / gacchanti mAnuSAllokAtsvargalokamanuttamam // 7 dattvA yugazataM cApi naraH svarge mahIyate // 22 ArdrAyAM kRsaraM dattvA tailmishrmupossitH| kAlazAkaM tu viprebhyo dattvA martyaH samUlakam / narastarati durgANi kSuradhArAMzca parvatAn / / 8 jyeSThAyAmRddhimiSTAM vai gatimiSTAM ca vindati // 23 apUpAnpunarvasau dattvA tathaivAnnAni zobhane / mUle mUlaphalaM dattvA brAhmaNebhyaH samAhitaH / yazasvI rUpasaMpanno babanne jAyate kule // 9 pitRntINayate cApi gatimiSTAM ca gacchati // 24 puSye tu kanakaM dattvA kRtaM cAkRtameva ca / atha pUrvAsvaSADhAsu dadhipAtrANyupoSitaH / / anAlokeSu lokeSu somavatsa virAjate // 10 kulavRttopasaMpanne brAhmaNe vedpaarge| . AzleSAyAM tu yo rUpyamRSabhaM vA prayacchati / pradAya jAyate pretya kule subahugokule // 25 sa sarvabhayanirmuktaH zAtravAnadhitiSThati // 11 udamanthaM sasarpiSkaM prabhUtamadhuphANitam / maghAsu tilapUrNAni vardhamAnAni mAnavaH / dattvottarAsvaSADhAsu sarvakAmAnavApnuyAt // 26 pradAya putrapazumAniha pretya ca modate // 12 dugdhaM tvabhijite yoge dattvA madhughRtAplutam / phalgunIpUrvasamaye brAhmaNAnAmupoSitaH / dharmanityo manISibhyaH svargaloke mahIyate // 27 bhakSAnphANitasaMyuktAndattvA saubhAgyamRcchati // 13 zravaNe kambalaM dattvA vastrAntaritameva ca / ghRtakSIrasamAyuktaM vidhivatSaSTikaudanam / zvetena yAti yAnena sarvalokAnasaMvRtAn // 28 uttarAviSaye dattvA svargaloke mahIyate // 14 goprayuktaM dhaniSThAsu yAnaM dattvA samAhitaH / yadyatpradIyate dAnamuttarAviSaye naraiH / vastrarazmidharaM sadyaH pretya rAjyaM prapadyate / / 29 mahAphalamanantaM ca bhavatIti vinizcayaH // 15 gandhAzatabhiSagyoge dattvA sAgurucandanAn / haste hastirathaM dattvA caturyuktamupoSitaH / prApnotyapsarasAM lokAnpretya gandhAMzca zAzvatAn // 30 prApnoti paramAlalokAnpuNyakAmasamanvitAt // 16 pUrvabhAdrapadAyoge rAjamASAnpradAya tu / citrAyAmRSabhaM dattvA puNyAngandhAMzca bhArata / / sarvabhakSaphalopetaH sa vai pretya sukhI bhavet // 31 caratyapsarasAM loke ramate nandane tathA // 17 aurabhramuttarAyoge yastu mAMsaM prayacchati / svAtAvatha dhanaM dattvA yadiSTatamamAtmanaH / sa pinRnprINayati vai pretya cAnantyamabhute // 32 prApnoti lokAnsa zubhAniha caiva mahadyazaH // 18 kAMsyopadohanAM dhenuM revatyAM yaH prayacchati / vizAkhAyAmanaDvAhaM dhenuM dattvA ca dugdhadAm / sA pretya kAmAnAdAya dAtAramupatiSThati // 33 sapAsaGgaM ca zakaTaM sadhAnyaM vastrasaMyutam // 19 / rathamazvasamAyuktaM dattvAzvinyAM narottamaH / pitRRndevAMzca prINAti pretya caanntymshnute| hastyazvarathasaMpanne varcasvI jAyate kule // 34 na ca durgANyavApnoti svargalokaM ca gacchati // | bharaNISu dvijAtibhyastiladhenuM pradAya vai / -2602 - Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 63. 35 ] anuzAsanaparva [ 12. 65. 3 bhISma uvAca / gAH suprabhUtAH prApnoti naraH presa yazastathA // 35 pipAsayA na mriyate sopacchandazca dRzyate / bhISma uvAca / na prApnayAJca vyasanaM karakAnyaH prayacchati // 12 ityeSa lakSaNoddezaH prokto nakSatrayogataH / prayato brAhmaNAgrebhyaH zraddhayA parayA yutaH / devakyA nAradeneha sA snuSAbhyo'bravIdidam // 36 upasparzanaSaDbhAgaM labhate puruSaH sadA // 13 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi yaH sAdhanAtha kASThAni brAhmaNebhyaH prayacchati / triSaSTitamo'dhyAyaH // 63 // pratApArthaM ca rAjendra vRttavadbhayaH sadA naraH // 14 sidhyantyarthAH sadA tasya kAryANi vividhAni ca / upayupari zatrUNAM vapuSA dIpyate ca saH // 15 sarvAnkAmAnprayacchanti ye prayacchanti kAzcanam / bhagavAMzcAsya suprIto vahnirbhavati nityazaH / ityevaM bhagavAnatriH pitAmahasuto'bravIt // 1 na taM tyajante pazavaH saMgrAme ca jayatyapi // 16 pavitraM zucyathAyuSyaM pitRRNAmakSayaM ca tat / / putrAJchriyaM ca labhate yazchatraM saMprayacchati / suvarNa manujendreNa harizcandreNa kIrtitam / / 2 cakSurvyAdhiM na labhate yajJabhAgamathAnute // 17 pAnIyadAnaM paramaM dAnAnAM mnurbrviit| nidAghakAle varSe vA yazchatraM saMprayacchati / tasmAdvApIzca kUpAMzca taDAgAni ca khAnayet // 3 nAsya kazcinmanodAhaH kadAcidapi jAyate / ardha pApasya hati puruSasyeha karmaNaH / kRcchrAtsa viSamAJcaiva vipra mokSamavApnute // 18 kUpaH pravRttapAnIyaH supravRttazca nityazaH / / 4 / / pradAnaM sarvadAnAnAM zakaTasya viziSyate / sarvaM tArayate vaMzaM yasya khAte jalAzaye / evamAha mahAbhAgaH zANDilyo bhagavAnRSiH // 19 gAvaH pibanti viprAzca sAdhavazca narAH sadA // 5 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi nidAghakAle pAnIyaM yasya tiSThatyavAritam / ctuHssssttitmo'dhyaayH||6|| sa durga viSamaM kRcchre na kadAcidavApnute // 6 bRhaspaterbhagavataH pUSNazcaiva bhagasya ca / azvinozcaiva vahvezca prItibhavati sarpiSA / / 7 yudhiSThira uvAca / paramaM bheSajaM hyetadyajJAnAmetaduttamam / dahyamAnAya viprAya yaH prayacchatyupAnahau / rasAnAmuttamaM caitatphalAnAM caitaduttamam // 8 yatphalaM tasya bhavati tanme brUhi pitAmaha // 1 phalakAmo yazaskAmaH puSTikAmazca nityadA / bhISma uvAca / ghRtaM dadyAhijAtibhyaH puruSaH zucirAtmavAn // 9 / upAnahI prayacchedyo brAhmaNebhyaH smaahitH| ghRtaM mAse Azvayuji viprebhyo yaH prayacchati / mardate kaNTakAnsarvAnviSamAnnistaratyapi / tasmai prayacchato rUpaM prIto devAvihAzvinau / / 10 sa zatrUNAmupari ca saMtiSThati yudhiSThira // 2 pAyasaM sarpipA mizraM dvijebhyo yaH prycchti|| yAnaM cAzvatarIyuktaM tasya zubhraM vizAM pate / gRhaM tasya na rakSAMsi dharSayanti kadAcana // 11 / upatiSThati kaunteya rUpyakAJcanabhUSaNam / - 2603 - Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 65.3] mahAbhArate [ 13. 65. 29 zakaTaM damyasaMyuktaM dattaM bhavati caiva hi // 3 zubhaM dezamayAcanta yajema iti pArthiva // 17 yudhiSThira uvaac| devA UcuH / yatphalaM tiladAne ca bhUmidAne ca kIrtitam / bhagavaMstvaM prabhubhUmeH sarvasya tridivasya ca / gopradAne'nnadAne ca bhUyastadrUhi kaurava // 4 yajemahi mahAbhAga yajJaM bhvdnujnyyaa| bhISma uvaac| nAnanujJAtabhUmirhi yajJasya phalamazrute // 18 zRNuSva mama kaunteya tiladAnasya yatphalam / tvaM hi sarvasya jagataH sthAvarasya carasya ca / nizamya ca yathAnyAyaM prayaccha kurusattama / / 5 prabhurbhavasi tasmAttvaM samanujJAtumarhasi // 19 pitRRNAM prathamaM bhojyaM tilAH sRSTAH svayaMbhuvA / brahmovAca / tiladAnena vai tasmAtpitRpakSaH pramodate // 6 dadAmi medinIbhAgaM bhavadbhayo'haM surrssbhaaH| mAghamAse tilAnyastu brAhmaNebhyaH prayacchati / yasmindeze kariSyadhvaM yajJaM kAzyapanandanAH // 20 sarvasattvasamAkINaM narakaM sa na pazyati // 7 sarvakAmaiH sa yajate yastilairyajate pitRRn / devA uucuH| na cAkAmena dAtavyaM tilazrAddhaM kathaMcana // 8 bhagavankRtakAmAH smo yakSyAmastvAptadakSiNaiH / maharSeH kazyapasyaite gAtrebhyaH prstaastilaaH| imaM tu dezaM munayaH paryupAsanta nityadA // 21 tato divyaM gatA bhAvaM pradAneSu tilAH prbho||9 bhISma uvAca / pauSTikA rUpadAzcaiva tathA pApavinAzanAH / tato'gastyazca kaNvazca bhRguratrirvRSAkapiH / tasmAtsarvapradAnebhyastiladAnaM viziSyate // 10 asito devalazcaiva devayajJamupAgaman // 22 Apastambazca medhAvI zaGkhazca likhitastathA / tato devA mahAtmAna Ijire yajJamacyuta / maharSiautamazcApi tiladAnairdivaM gatAH // 11 tathA samApayAmAsuryathAkAlaM surarSabhAH // 23 tilahomaparA viprAH sarve saMyatamaithunAH / ta iSTayajJAstridazA himavatyacalottame / samA gavyena haviSA pravRttiSu ca saMsthitAH // 12 SaSThamaMzaM kratostasya bhUmidAnaM pracakrire / / 24 sarveSAmeva dAnAnAM tiladAnaM paraM smRtam / prAdezamAtraM bhUmestu yo dadyAdanupaskRtam / akSayaM sarvadAnAnAM tiladAnamihocyate / / 13 na sIdati sa kRccheSu na ca durgANyavApnute // 25 utpanne ca purA havye kuzikarSiH paraMtapa / zItavAtAtapasahAM gRhabhUmi susaMskRtAm / tilairagnitrayaM hutvA prAptavAngatimuttamAm // 14 pradAya suralokasthaH puNyAnte'pi na cAlyate // 26 iti proktaM kuruzreSTha tiladAnamanuttamam / mudito vasate prAjJaH zakreNa saha pArthiva / vidhAnaM yena vidhinA tilAnAmiha zasyate // 15 pratizrayapradAtA ca so'pi svarge mahIyate // 27 ata UrdhvaM nibodhedaM devAnAM yaSTumicchatAm / adhyApakakule jAtaH zrotriyo niyatendriyaH / samAgamaM mahArAja brahmaNA vai svayaMbhuvA // 16 / gRhe yasya vasettuSTaH pradhAnaM lokamazrute // 28 devAH sametya brahmANaM bhUmibhAgaM yiykssvH| / tathA gavArthe zaraNaM zItavarSasahaM mahat / -2604 - Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 65. 29 ] anuzAsanaparva [13. 65. 58 AsaptamaM tArayati kulaM bharatasattama / / 29 amRtaM vai gavAM kSIramityAha tridazAdhipaH / kSetrabhUmi dadalloke putra zriyamavApnuyAt / tasmAddadAti yo dhenumamRtaM sa prayacchati // 44 ratnabhUmiM pradattvA tu kulavaMzaM vivardhayet // 30 / agnInAmavyayaM hyetaddhaumyaM vedavido viduH / na coSarAM na nirdagdhAM mahIM dadyAtkathaMcana / tasmAddadAti yo dhenuM sa homyaM sNprycchti|| 45 na zmazAnaparItAM ca na ca pApaniSevitAm // 31 svargo vai mUrtimAneSa vRSabhaM yo gavAM patim / pArakye bhUmideze tu pitRRNAM nirvapettu yH|| vipre guNayute dadyAtsa vai svarge mahIyate // 46 tamisvAmipitRbhiH zrAddhakarma vihanyate // 32 prANA vai prANinAmete procyante bharatarSabha / tasmAtkrItvA mahIM dadyAtsvalpAmapi vicakSaNaH / tasmAdadAti yo dhenuM prANAnvai sa prayacchati // 47 piNDaH pitRbhyo datto vai tasyAM bhavati zAzvataH // gAvaH zaraNyA bhUtAnAmiti vedavido viduH / aTavIparvatAzcaiva nadItIrthAni yAni c| tasmAddadAti yo dhenuM zaraNaM saMprayacchati / / 48 sarvANyasvAmikAnyAhuna hi tatra parigrahaH // 34 na vadhArtha pradAtavyA na kInAze na nAstike / ityetadbhamidAnasya phalamuktaM vizAM pate / / gojIvine na dAtavyA tathA gauH puruSarSabha / / 49 ataH paraM tu godAnaM kIrtayiSyAmi te'nagha / / 35 / dadAti tAdRzAnAM vai naro gAH pApakarmaNAm / gAvo'dhikAstapasvibhyo yasmAtsarvebhya eva c| akSayaM narakaM yAtItyevamAhurmanISiNaH / / 50 tasmAnmahezvaro devastapastAbhiH samAsthitaH // 36 na kRzAM pApavatsAM vA bandhyA rogAnvitAM tathA / brahmaloke vasantyetAH somena saha bhArata / na vyaGgAM na parizrAntAM dadyAdgAM brAhmaNAya vai // 51 AsAM brahmarSayaH siddhAH prArthayanti parAM gatim / / dazagosahasradaH samyakzakreNa saha modate / payasA haviSA dadhnA zakRtApyatha crmnnaa| akSayAlabhate lokAnnaraH zatasahasradaH / / 52 asthibhizcopakurvanti zRGgairvAlaizca bhArata // 38 ityetadgopradAnaM ca tiladAnaM ca kIrtitam / nAsAM zItAtapau. syAtAM sadaitAH karma kurvate / tathA bhUmipradAnaM ca zRNuSvAnne ca bhArata // 53 na varSa viSamaM vApi duHkhamAsAM bhavatyuta // 39 annadAnaM pradhAnaM hi kaunteya paricakSate / brAhmaNaiH sahitA yAnti tasmAtparataraM padam / annasya hi pradAnena rantidevo divaM gataH // 54 ekaM gobrAhmaNaM tasmAtpravadanti manISiNaH // 40 zrAntAya kSudhitAyAnaM yaH prayacchati bhUmipa / rantidevasya yajJe tAH pazutvenopakalpitAH / svAyaMbhuvaM mahAbhAgaM sa pazyati narAdhipa / / 55 tatazcarmaNvatI rAjangocarmabhyaH pravartitA // 41 na hiraNyaina vAsobhi zvadAnena bhArata / pazutvAcca vinirmuktAH prdaanaayopklpitaaH| prApnuvanti narAH zreyo yathehAnnapradAH prabho // 56 tA imA vipramukhyebhyo yo dadAti mahIpate / annaM vai paramaM dravyamannaM zrIzca parA mtaa| nistaredApadaM kRcchrAM viSamastho'pi pArthiva // 42 - annAtprANaH prabhavati tejo vIrya balaM tathA // 57 gavAM sahasradaH pretya narakaM na prapazyati / sadbhayo dadAti yazvAnnaM sadaikApramanA naraH / sarvatra vijayaM cApi labhate manujAdhipa // 43 / na sa durgANyavApnotItyevamAha parAzaraH // 58 -2605 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 65. 59 ] mahAbhArate [13. 67.1 arcayitvA yathAnyAyaM devebhyo'nnaM nivedayet / anne datte nareNeha prANA dattA bhavantyuta / yadanno hi naro rAjastadannAstasya devatAH // 59 prANadAnAddhi paramaM na dAnamiha vidyate // 8 kaumudyAM zuklapakSe tu yo'nnadAnaM krotyut|| zrutaM hi te mahAbAho lomazasyApi tadvacaH / sa saMtarati durgANi pretya cAnantyamabhute / / 60 prANAndattvA kapotAya yatprAptaM zibinA purA // 9 abhuktvAtithaye cAnnaM prayacchedyaH samAhitaH / tAM gatiM labhate dattvA dvijasyAnnaM vizAM pate / sa vai brahmavidAM lokAnprApnuyAdbharatarSabha // 61 gatiM viziSTAM gacchanti prANadA iti naH zrutam / / sukRcchrAmApadaM prAptazcAnnadaH purussstret| annaM cApi prabhavati pAnIyAtkurusattama / pApaM tarati caiveha duSkRtaM cApakarSati / / 62 nIrajAtena hi vinA na kiMcitsaMpravartate // // 11 ityetadannadAnasya tiladAnasya caiva h| nIrajAtazca bhagavAnsomo grahagaNezvaraH / bhUmidAnasya ca phalaM godAnasya ca kIrtitam / / 63 amRtaM ca sudhA caiva svAhA caiva vaSaT tathA // 12 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi annauSadhyo mahArAja vIrudhazca jalodbhavAH / paJcaSaSTitamo'dhyAyaH // 65 // yataH prANabhRtAM prANAH saMbhavanti vizAM pate // 13 devAnAmamRtaM cAnnaM nAgAnAM ca sudhA tthaa| yudhiSThira uvAca / pitRRNAM ca svadhA proktA pazUnAM cApi vIrudhaH // zrutaM dAnaphalaM tAta yattvayA parikIrtitam / annameva manuSyANAM prANAnAhurmanISiNaH / annaM tu te vizeSeNa prazastamiha bhArata / / 1 tacca sarva naravyAghra pAnIyAtsaMpravartate // 15 pAnIyadAnaM paramaM kathaM ceha mahAphalam / tasmAtpAnIyadAnAdvai na paraM vidyate kacit / ityetacchotumicchAmi vistareNa pitAmaha // 2 / tacca dadyAnnaro nityaM ya icchedbhUtimAtmanaH // 16. bhISma uvaac| dhanyaM yazasyamAyuSyaM jaladAnaM vizAM pate / hanta te vartayiSyAmi yathAvadbharatarSabha / zatrUzcApyadhi kaunteya sadA tiSThati toyadaH // 17 gadatastanmamAgheha zRNu satyaparAkrama / sarvakAmAnavApnoti kIrtiM caiveha zAzvatIm / pAnIyadAnAtprabhRti sarvaM vakSyAmi te'nagha // 3 pretya cAnantyamApnoti pApebhyazca pramucyate // 18 yadannaM yacca pAnIyaM saMpradAyAznute nrH| toyado manujavyAghra svagaM gatvA mahAdyute / na tasmAtparamaM dAnaM kiMcidastIti me matiH // 4 akSayAnsamavApnoti lokAnityabravInmanuH // 19 annAtprANabhRtastAta pravartante hi srvshH| iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi tasmAdannaM paraM loke sarvadAneSu kathyate // 5 / ssttssssttitmo'dhyaayH||66|| annAdbalaM ca tejazca prANinAM vardhate sadA / annadAnamatastasmAcchreSThamAha prajApatiH // 6 yudhiSThira uvAca / sAvitryA hyapi kaunteya zrutaM te vacanaM zubham / tilAnAM kIdRzaM dAnamatha dIpasya caiva ha / yatazcaitadyathA caitadevasatre mahAmate / / 7 | annAnAM vAsasAM caiva bhUya eva bravIhi me // 1 -2606 - Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 67. 2] anuzAsanaparva [ 13. 67. 28 bhISma uvAca / sarvasya hi pramANaM tvaM trailokyasyApi sattama // 14 atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / yama uvaac| brAhmaNasya ca saMvAdaM yamasya ca yudhiSThira // 2 zRNu tattvena vivarSe pradAnavidhimuttamam / madhyadeze mahAnyAmo brAhmaNAnAM babhUva h| tilAH paramakaM dAnaM puNyaM caiveha zAzvatam // 15 gagAyamunayormadhye yAmunasya gireradhaH // 3 tilAzca saMpradAtavyA yathAzakti dvijarSabha / parNazAleti vikhyAto ramaNIyo narAdhipa / nityadAnAtsarvakAmAMstilA nirvartayantyuta // 16 vidvAMsastatra bhUyiSThA brAhmaNAzcAvasaMstadA // 4 tilAzrAddhe prazaMsanti dAnametaddhyanuttamam / atha prAha yamaH kaMcitpuruSa kRSNavAsasam / tAnprayacchasva viprebhyo vidhidRSTena karmaNA // 17 raktAkSamUrdhvaromANaM kAkajaGghAkSinAsikam / / 5 tilA bhakSayitavyAzca sadA tvAlabhanaM ca taiH / gaccha tvaM brAhmaNagrAmaM tato gatvA tamAnaya / kAryaM satatamicchadbhiH zreyaH sarvAtmanA gRhe // 18 agastyaM gotratazcApi nAmatazcApi zarmiNam // 6 tathApaH sarvadA deyAH peyAzcaiva na saMzayaH / zame niviSTaM vidvAMsamadhyApakamanAdRtam / puSkariNyastaDAgAni kUpAMzcaivAtra khAnayet // 19 mA cAnyamAnayethAstvaM saMgotraM tasya pAzvataH / / 7 etatsudurlabhataramiha loke dvijottama / sa hi tAdRgguNastena tulyo'dhyayanajanmanA / Apo nityaM pradeyAste puNyaM hyetadanuttamam / / 20 apatyeSu tathA vRtte samastenaiva dhiimtaa| prapAzca kAryAH pAnArthaM nityaM te dvijasattama / tamAnaya yathoddiSTaM pUjA kAryA hi tasya me // 8 bhukte'pyatha pradeyaM te pAnIyaM vai vizeSataH // 21 sa gatvA pratikUlaM taccakAra yamazAsanam / ityukte sa tadA tena yamadUtena vai gRhAn / tamAkramyAnayAmAsa pratiSiddho yameva yaH / / 9 nItazcakAra ca tathA sarvaM tadyamazAsanam / / 22 tasmai yamaH samutthAya pUjAM kRtvA ca vIryavAn / nItvA taM yamadUto'pi gRhItvA zarmiNaM tadA / provAca nIyatAmeSa so'nya AnIyatAmiti // 10 yayau sa dharmarAjAya nyavedayata cApi tam // 23 evamukte tu vacane dharmarAjena sa dvijaH / taM dharmarAjo dharmajJaM pUjayitvA pratApavAn / uvAca dharmarAjAnaM nirviNNo'dhyayanena vai / kRtvA ca saMvidaM tena visasa yathAgatam // 24 yo me kAlo bhavecchepastaM vaseyamihAcyuta // 11 tasyApi ca yamaH sarvamupadezaM cakAra ha / yama uvAca / pratyetya ca sa tatsarvaM cakAroktaM yamena tat // 25 nAhaM kAlasya vihitaM prApnomIha kathaMcana / tathA prazaMsate dIpAnyamaH pitRhitepsayA / yo hi dharma carati vai taM tu jAnAmi kevalam // 12 tasmAdIpaprado nityaM saMtArayati vai pitRn / / 26 gaccha vipra tvamadyaiva AlayaM vaM mahAdyute / dAtavyAH satataM dIpAstasmAdbharatasattama / bahi vA tvaM yathA strairaM karavANi krimityuta / / 13 / devAnAM ca pitRNAM ca cakSuSyAste matAH prbho|| brAhmaNa uvAca / ratnadAnaM ca sumahApuNyamuktaM janAdhipa / yattatra kRtvA sumahatpuNyaM syAttadbhavIhi me| tAni vikrIya yajate brAhmaNo hyabhayaMkaraH // 28 ----- 2607 -- Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 67. 29 ] mahAbhArate [18. 68. 20 yadvai dadAti viprebhyo brAhmaNaH pratigRhya vai| pracodanaM devakRtaM gavAM karmasu vartatAm / ubhayoH syAttadakSayyaM dAturAdAtureva ca // 29 pUrvamevAkSaraM nAnyadabhidheyaM kathaMcana // 8 . yo dadAti sthitaH sthityAM tAdRzAya pratigraham / pracAre vA nipAne vA budho nodvejayeta gAH / ubhayorakSayaM dharma taM manuH prAha dharmavit / / 30 tRSitA habhivIkSantyo naraM hanyuH sabAndhavam // vAsasAM tu pradAnena svadAranirato nrH| pitRsadmAni satataM devatAyatanAni ca / suvastrazca suveSazca bhavatItyanuzuzruma // 31 pUyante zakRtA yAsAM pUtaM kimadhikaM tataH // 10 gAvaH suvarNaM ca tathA tilAzcaivAnuvarNitAH / grAsamuSTi paragave dadyAtsaMvatsaraM tu yaH / bahuzaH puruSavyAghra vedaprAmANyadarzanAt // 32 akRtvA svayamAhAraM vrataM tatsArvakAmikam // 11 vivAhAMzcaiva kurvIta putrAnutpAdayeta c| sa hi putrAnyazo'thaM ca zriyaM cApyadhigacchati / putralAbho hi kauravya sarvalAbhAdviziSyate // 33 nAzayatyazubhaM caiva duHsvapnaM ca vyapohati / / 12 iti zrImahAbhArate anuzAsanataparvaNi yudhiSThira uvAca / saptaSaSTitamo'dhyAyaH // 67 // deyAH kiMlakSaNA gAvaH kAzcApi parivarjayet / 68 kIdRzAya pradAtavyA na deyAH kIdRzAya ca // 13 yudhiSThira uvAca / bhISma uvAca / bhUya eva kuruzreSTha dAnAnAM vidhimuttamam / / asadvRttAya pApAya lubdhAyAnRtavAdine / . kathayasva mahAbhAga bhUmidAnaM vizeSataH // 1 havyakavyavyapetAya na deyA gauH kathaMcana // 14 pRthivIM kSatriyo dadyAdbrAhmaNastAM svkrmnnaa| bhikSave bahuputrAya zrotriyAyAhitAmaye / vidhivatpratigRhNIyAnna tvanyo dAtumarhati // 2 dattvA dazagavAM dAtA lokAnApnotyanuttamAn // 15 sarvavarNaistu yacchakyaM pradAtuM phalakATibhiH / yaM caiva dharma kurute tasya puNyaphalaM ca yat / vede vA yatsamAmnAtaM tanme vyAkhyAtumarhasi // 3 sarvasyaivAMzabhAgdAtA tannimittaM pravRttayaH / / 16 bhISma uvAca / yazcainamutpAdayati yazcainaM trAyate bhayAt / tulyanAmAni deyAni trINi tulyaphalAni ca / yazcAsya kurute vRtti sarve te pitaratrayaH // 17 sarvakAmaphalAnIha gAvaH pRthvI sarasvatI / / 4 kalmaSaM guruzuzrUSA hanti mAno mahadyazaH / yo yAccApi ziSyAya dhayA brAhmIM sarasvatIm / aputratAM trayaH putrA avRtti daza dhenavaH // 18 pRthivIgopradAnAbhyAM sa tulyaM phalamabhute / / 5 vedAntaniSThasya bahuzrutasya tathaiva gAH prazaMsanti na ca deyaM tataH param / prajJAnatRptasya jitendriyasya / saMnikRSTaphalAstA hi ladhvarthAzca yudhiSThira / ziSTasya dAntasya yatasya caiva mAtaraH sarvabhUtAnAM gAvaH sarvasukhapradAH / / 6 bhUteSu nityaM priyavAdinazca // 19 vRddhimAkAGkSatA nityaM gAvaH kAryAH pradakSiNAH / yaH kSudbhayAdvai na vikarma kuryAmaGgalAyatanaM devyastasmAtpUjyAH sadaiva hi // 7 nmRdurdAntazcAtitheyazca. nityam / -2608 - Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. 68. 20] anuzAsanaparva [13. 69. 22 vRttiM viprAyAtisRjeta tasmai zataM sahasrANi zataM gavAM punaH yastulyazIlazca saputradAraH // 20 punaH zatAnyaSTa zatAyutAni / zubhe pAtre ye guNA gopradAne tvayA purA dattamitIha zuzruma ___tAvAndoSo braahmnnsvaaphaare| nRpa dvijebhyaH ka nu tadgataM tava // 9 sarvAvasthaM brAhmaNasvApahAro nRgastato'bravItkRSNaM brAhmaNasyAgnihotriNaH / dArAzcaiSAM dUrato varjanIyAH // 21 proSitasya paribhraSTA gaurekA mama godhane // 10 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi gavAM sahasra saMkhyAtA tadA sA pazupairmama / aSTaSaSTitamo'dhyAyaH // 68 // sA brAhmaNAya me dattA pretyArthamabhikAGkatA // 11 apazyatparimArgazca tAM yAM paragRhe dvijaH / bhISma uvAca / mameyamiti covAca brAhmaNo yasya sAbhavat // 12 atraiva kIrtyate sadbhiAhmaNasvAbhimarzane / tAvubhau samanuprAptau vivadantau bhRzajvarau / nRgeNa sumahatkRcchaM yadavAptaM kurUdvaha // 1 bhavAndAtA bhavAnhartetyatha tau mAM tdoctuH|| 13 nivizantyAM purA pArtha dvAravatyAmiti zrutiH / zatena zatasaMkhyena gavAM vinimayena vai / adRzyata mahAkUpastRNavIrutsamAvRtaH // 2 yAce pratigrahItAraM sa tu mAmabravIdidam // 14 prayatnaM tatra kurvANAstasmAtkUpAjalArthinaH / dezakAlopasaMpannA dogdhrI kSAntAvivatsalA / zrameNa mahatA yuktAstasmiMstoye susaMvRte // 3 svAdukSIrapradA dhanyA mama nityaM nivezane // 15 dadRzuste mahAkAyaM kRkalAsamavasthitam / kRzaM ca bharate yA gaurmama putramapastanam / tasya coddharaNe yatnamakurvaste sahasrazaH // 4 na sA zakyA mayA hAtumityuktvA sa jagAma ha // pragrahaizcarmapaTTaizca taM bavA parvatopamam / tatastamaparaM vipraM yAce vinimayena vai| nAzaknuvansamuddhatuM tato jagmurjanArdanam // 5 gavAM zatasahasraM vai tatkRte gRhyatAmiti // 17 samAvRtyodapAnasya kRkalAsaH sthito mahAn / brAhmaNa uvAca / tasya nAsti samuddhartetyatha kRSNe nyavedayan // 6 na rAjJAM pratigRhNAmi zakto'haM svasya mArgaNe / sa vAsudevena samuddhRtazca saiva gaurdIyatAM zIghraM mameti madhusUdana // 18 ___pRSTazca kAmAnnijagAda raajaa| rukmamazvAMzca dadato rajataM syandanAMstathA / nRgastadAtmAnamatho nyavedaya na jagrAha yayau cApi tadA sa brAhmaNarSabhaH // 19 tpurAtanaM yajJasahasrayAjinam // 7 etasminneva kAle tu coditaH kAladharmaNA / tathA bruvANaM tamAha mAdhavaH pitRlokamahaM prApya dharmarAjamupAgamam // 20 zubhaM tvayA karma kRtaM na pApakam / yamastu pUjayitvA mAM tato vacanamabravIt / kathaM bhavAndurgatimIdRzIM gato nAntaH saMkhyAyate rAjaMstava puNyasya karmaNaH // 21 .. narendra tabrUhi kimetadIdRzam // 8 asti caiva kRtaM pApamajJAnAttadapi tvayA / ma. bhA. 327 -2609 - Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 69. 22] mahAbhArate [ 13. 70. 14 carasva pApaM pazcAdvA pUrva vA tvaM yathecchasi // 22 bhISma uvAca / rakSitAsmIti coktaM te pratijJA cAnRtA tava / atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / brAhmaNasvasya cAdAnaM trividhaste vyatikramaH // 23 RSeruddAlakervAkyaM nAciketasya cobhayoH // 2 pUrvaM kRcchaM cariSye'haM pazcAcchubhamiti prbho| RSiruddAlakirdIkSAmupagamya tataH sutam / dharmarAjaM bruvannevaM patito'smi mahItale // 24 tvaM mAmupacarasveti nAciketamabhASata / azrauSaM pracyutazcAhaM yamasyoccaiH prabhASataH / samApte niyame tasminmaharSiH putramabravIt // 3 vAsudevaH samuddhartA bhavitA te janArdanaH // 25 upasparzanasaktasya svAdhyAyaniratasya ca / pUNe varSasahasrAnte kSINe karmaNi duSkRte / idhmA darbhAH sumanasaH kalazazcAbhito jalam / prApsyase zAzvatAllokAJjitAnsvenaiva krmnnaa||26 vismRtaM me tadAdAya nadItIrAdihAvraja // 4 kUpe''tmAnamadhaHzIrSamapazyaM patitaM ca h| gatvAnavApya tatsarva nadIvegasamAplutam / tiryagyonimanuprAptaM na tu mAmajahAtsmRtiH // 27 na pazyAmi tadityevaM pitaraM so'bravInmuniH // 5 tvayA tu tArito'smyadya kimanyatra tapobalAt / kSutpipAsAzramAviSTo muniruddAlakistadA / anujAnIhi mAM kRSNa gaccheyaM divamadya vai||28 yamaM pazyeti taM putramazapatsa mahAtapAH // 6 anujJAtaH sa kRSNena namaskRtya janArdanam / tathA sa pitrAbhihato vAgvatreNa kRtAJjaliH / vimAnaM divyamAsthAya yayau divamariMdama // 29 prasIdeti bruvanneva gatasattvo'pataddhavi // 7 tatastasmindivaM prApte nRge bhrtsttm| nAciketaM pitA dRSTvA patitaM duHkhamUrchitaH / vAsudeva imaM zlokaM jagAda kurunandana // 30 kiM mayA kRtamityuktvA nipapAta mahItale // 8 brAhmaNasvaM na hartavyaM puruSeNa vijaantaa| tasya duHkhaparItasya svaM putrmupgRhtH| brAhmaNasvaM hRtaM hanti nRgaM brAhmaNagauriva // 31 vyatItaM tadahaHzeSaM sA cogrA tatra zarvarI // 9 satAM samAgamaH sadbhirnAphalaH pArtha vidyate / pitryeNAzruprapAtena nAciketaH kurUdvaha / vimuktaM narakAtpazya nRgaM sAdhusamAgamAt // 32 prAspandacchayane kauzye vRSTyA sasyamivAplutam // 10 pradAnaM phalavattatra drohastatra tathAphalaH / sa paryapRcchattaM putraM zlAghyaM pratyAgataM punaH / apacAraM gavAM tasmAdvarjayeta yudhiSThira // 33 divyairgandhaiH samAdigdhaM kssiinnsvpnmivotthitm||11 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi api putra jitA lokAH zubhAste svena krmnnaa| ekonspttitmo'dhyaayH|| 69 // diSTyA cAsi punaH prApto na hi te mAnuSaM vapuH // pratyakSadarzI sarvasya pitrA pRSTo mhaatmnaa| anvathaM taM piturmadhye maharSINAM nyavedayat / / 13 yudhiSThira uvaac| kurvanbhavacchAsanamAzu yAto dattAnAM phalasaMprAptiM gavAM prabrUhi me'nagha / hyahaM vizAlAM ruciraprabhAvAm / vistareNa mahAbAho na hi tRpyAmi kathyatAm // 1 / vaivasvatIM prApya sabhAmapazyaM -2610 - 70 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 70. 14] anuzAsanaparva [13. 70. 32 sahasrazo yojanahaimabhaumAm // 14 taruNAdityavarNAni sthAvarANi carANi ca // 23 dRSTvaiva mAmabhimukhamApatantaM bhakSyabhojyamayAzailAnvAsAMsi zayanAni ca / gRhaM nivedyAsanamAdideza / sarvakAmaphalAMzcaiva vRkSAnbhavanasaMsthitAn // 24 vaivasvato'AdibhirarhaNaizca nadyo vIthyaH sabhA vApI dIrghikAzcaiva sarvazaH / bhavatkRte pUjayAmAsa mAM saH / / 15 ghoSavanti ca yAnAni yuktAnyeva sahasrazaH // 25 tatastvahaM taM zanakairavocaM kSIrasravA vai sarito girIzca ___ vRtaM sadasyairabhipUjyamAnam / ___ sarpistathA vimalaM cApi toyam / prApto'smi te viSayaM dharmarAja vaivasvatasyAnumatAMzca dezAlokAnahe yAnsma tAnme vidhatsva // 16 ___ nadRSTapUrvAnsubahUnapazyam // 26 yamo'bravInmAM na mRto'si saumya sarvaM dRSTvA tadahaM dharmarAjayamaM pazyetyAha tu tvAM tapasvI / __mavocaM vai prabhaviSNu purANam / pitA pradIptAgnisamAnatejA kSIrasyaitAH sarpiSazcaiva nadyaH na tacchakyamanRtaM vipra kartum // 17 zazvatsrotAH kasya bhojyAH prdissttaaH||27 dRSTaste'haM pratigacchasva tAta yamo'bravIdviddhi bhojyAstvametA zocatyasau tava dehasya krtaa| ye dAtAraH sAdhavo gorasAnAma / dadAmi kiM cApi manaHpraNItaM anye lokAH zAzvatA vItazokAH priyAtithe tava kAmAnvRNISva // 18 __ samAkIrNA gopradAne ratAnAm // 28 tenaivamuktastamahaM pratyavocaM na tvevAsAM dAnamAtra prazastaM prApto'smi te viSayaM durnivaya'm / pAtraM kAlo govizeSo vidhizca / icchAmyahaM puNyakRtAM samRddhA jJAtvA deyA vipra gavAntaraM hi llokAndraSTaM yadi te'haM varAhaH // 19 duHkhaM jJAtuM pAvakAdityabhUtam // 29 yAnaM samAropya tu mAM sa devo svAdhyAyADhyo yo'timAtraM tapasvI vAhairyuktaM suprabhaM bhAnumantam / vaitAnastho brAhmaNaH pAtramAsAm / saMdarzayAmAsa tadA sma lokA kRcchrotsRSTAH poSaNAbhyAgatAzca . sarvAstadA puNyakRtA dvijendra // 20 __dvArairetairgovizeSAH prazastAH // 30 apazyaM tatra vezmAni taijasAni kRtAtmanAm / tisro rAtrIradbhipoSya bhUmau nAnAsaMsthAnarUpANi sarvaratnamayAni ca // 21 __ tRptA gAvastarpitebhyaH prdeyaaH| candramaNDalazubhrANi kiGkiNIjAlavanti ca / vatsaiH prItAH suprajAH sopacArAanekazatabhaumAni sAnta lavanAni ca // 22 ____stryahaM dattvA gorasairvartitavyaM // 31 vaiDUryArkaprakAzAni rUpyarukmamayAni ca / dattvA dhenuM suvratAM kAMsyadohAM =2611 - Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 70. 32] mahAbhArate [13. 70.49 kalyANavatsAmapalAyinIM c| prApto mayA tAta sa matprasUtaH yAvanti lomAni bhavanti tasyA ___ prapatsyate vedavidhipravRttaH // 42 . stAvadvarSANyabhute svargalokam // 32 zApo hyayaM bhavato'nupahAya tathAnaDvAhaM brAhmaNAya pradAya prApto mayA yatra dRSTo yamo me| . dAntaM dhuryaM balavantaM yuvAnam / dAnavyuSTiM tatra dRSTvA mahArthI kulAnujIvaM vIryavantaM bRhantaM niHsaMdigdhaM dAnadharmAzcariSye // 43 bhuGkte lokAnsaMmitAndhenudasya // 33 idaM ca mAmabravIddharmarAjaH goSu kSAntaM gozaraNyaM kRtajJaM punaH punaH saMprahRSTo dvijarSe / ___ vRttiglAnaM tAdRzaM pAtramAhuH / dAnena tAta prayato'bhUH sadaiva vRttiglAne saMbhrame vA mahArthe vizeSato gopradAnaM ca kuryAH // 44 ___ kRSyarthe vA homahetoH prasUtyAm // 34 zuddho hyoM nAvamanyaH svadharmAgurvarthe vA bAlapuSTyAbhiSaGgA tpAtre deyaM dezakAlopapanne / gAvo dAtuM dezakAlo'viziSTaH / tasmAdgAvaste nityameva pradeyA antarjAtAH sukrayajJAnalabdhAH ___ mA bhUJca te saMzayaH kazcidatra // 45 prANakrItA nirjitAzcaudakAzca // 35 etAH purA adadannityameva nAciketa uvaac| zAntAtmAno dAnapathe niviSTAH / zrutvA vaivasvatavacastamahaM punarabruvam / tapAMsyugrANyapratizaGkamAnAagomI gopradAtRRNAM kathaM lokAnnigacchati // 36 ___ste vai dAnaM pradaduzcApi zaktyA // 46 tato yamo'bravIddhImAngopradAne parAM gatim / kAle zaktyA matsaraM varjayitvA gopradAnAnukalpaM tu gAmRte santi gopradAH // 37 zuddhAtmAnaH zraddhinaH puNyazIlAH / alAbhe yo gavAM dadyAddhRtadhenuM ytvrtH| dattvA taptvA lokamamuM prapannA tasyaitA ghRtavAhinyaH kSarante vatsalA iva // 38 dedIpyante puNyazIlAMzca nAke // 47 ghRtAlAbhe ca yo dadyAttiladhenuM yatavrataH / etaddAnaM nyAyalabdhaM dvijebhyaH sa durgAttArito dhenvA kSIranadyAM pramodate // 39 pAtre dattaM prApaNIyaM parIkSya / tilAlAbhe ca yo dadyAjaladhenuM yatavrataH / kAmyASTamyAM vartitavyaM dazAha sa kAmapravahAM zItAM nadImetAmuSAbhute // 40 __rasairgavAM zakRtA prasnavairvA // 48 evamAdIni me tatra dharmarAjo nyadarzayat / vedavratI syAdvRSabhapradAtA dRSTvA ca paramaM harSamavApamahamacyuta // 41 vedAvAptirgoyugasya pradAne nivedaye cApi priyaM bhavatsu tIrthAvAptigoprayuktapradAne krturmhaanlpdhnprcaarH| pApotsargaH kapilAyAH pradAne // 49 - 2612 - Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 70. 50] anuzAsanaparva [13. 71. 12 gAmapyekAM kapilAM saMpradAya nyAyopetAM kalmaSAdvipramucyet / yudhiSThira uvAca / gavAM rasAtparamaM nAsti kiMci uktaM vai gopradAnaM te nAciketamRSi prati / gavAM dAnaM sumahattadvadanti // 50 mAhAtmyamapi cavoktamuddezena gavAM prabho // 1 gAvo lokAndhArayanti kSarantyo nRgeNa ca yathA duHkhamanubhUtaM mahAtmanA / gAvazcAnnaM saMjanayanti loke / ekAparAdhAdajJAnAtpitAmaha mahAmate // 2 yastajjAnanna gavAM hArdameti dvAravatyAM yathA cAsau nivizantyAM samuddhRtaH / - sa vai gantA nirayaM pApacetAH // 51 mokSaheturabhUtkRSNastadapyavadhRtaM mayA // 3 yatte dAtuM gosahasraM zataM vA kiM tvasti mama saMdeho gavAM lokaM prati prabho / zatAdha vA daza vA sAdhuvatsAH / tattvataH zrotumicchAmi godA yatra vizantyuta // 4 apyekAM vA sAdhaye brAhmaNAya bhISma uvAca / sAsyAmuSminpuNyatIrthA nadI vai // 52 atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / prAptyA puSTyA lokasaMrakSaNena yathApRcchatpadmayonimetadeva zatakratuH // 5 gAvastulyAH sUryapAdaiH pRthivyAm / zakra uvaac| zabdazcaikaH saMtatizcopabhoga svarlokavAsinAM lakSmImabhibhUya svayA tviSA / stasmAdgodaH sUrya ivAbhibhAti // 53 / / golokavAsinaH pazye vrajataH saMzayo'tra me // 6 guruM ziSyo varayedgopradAne kIdRzA bhagavallokA gavAM tabrUhi me'nagha / ___ sa vai vaktA niyataM svargadAtA / yAnAvasanti dAtAra etadicchAmi veditum // 7 vidhijJAnAM sumahAneSa dharmo kIdRzAH kiMphalAH kaHsvitparamastatra vai guNaH / vidhiM hyAdyaM vidhayaH saMzrayanti // 54 kathaM ca puruSAstatra gacchanti vigatajvarAH // 8 etadAnaM nyAyalabdhaM dvijebhyaH kiyatkAlaM pradAnasya dAtA ca phalamanute / pAtre dattvA prApayethAH parIkSya / kathaM bahuvidhaM dAnaM syAdalpamapi vA katham // 9 tvayyAzaMsantyamarA mAnavAzca bahvInAM kIdRzaM dAnamalpAnAM vApi kIdRzam / * vayaM cApi prasRte puNyazIlAH // 55 adattvA gopradAH santi kena vA tacca zaMsa me // 10 ityukto'haM dharmarAjJA maharSe kathaM ca bahudAtA syAdalpadAtrA samaH prbho| dharmAtmAnaM zirasAbhipraNamya / alpapradAtA bahudaH kathaM ca syAdihezvara // 11 anujJAtastena vaivasvatena kIdRzI dakSiNA caiva gopradAne viziSyate / pratyAgamaM bhagavatpAdamUlam // 56 etattathyena bhagavanmama zaMsitumarhasi // 12 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi saptatitamo'dhyAyaH // 7 // ekasaptatitamo'dhyAyaH // 71 // - 2613 - Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 72.1] mahAbhArate [13. 72. 23 % 3D 72 mRdurdAnto devaparAyaNazca brahmovAca / sarvAtithizcApi tathA dayAvAn / yo'yaM praznastvayA pRSTo gopradAnAdhikAravAt / IdRgguNo mAnavaH saMprayAti nAsya praSTAsti loke'smiMstvatto'nyo hi shtkrto|| lokaM gavAM zAzvataM cAvyayaM ca // 12 santi nAnAvidhA lokA yAMstvaM zakra na pazyasi / na pAradArI pazyati lokamenaM pazyAmi yAnahaM lokAnekapanyazca yAH striyaH // 2 ____ na vai gurughno na mRSApralApI / karmabhizcApi suzubhaiH suvratA Rssystthaa| sadApavAdI brAhmaNaH zAntavedo sazarIrA hi tAnyAnti brAhmaNAH zubhavRttayaH // 3 doSairanyairyazca yukto durAtmA // 13 . zarIranyAsamokSeNa manasA nirmalena ca / na mitradhru.kRtikaH kRtaghnaH svapnabhUtAMzca tAllokAnpazyantIhApi suvratAH // 4 ____ shttho'nRjurdhrmvidvesskshc| .. te tu lokAH sahasrAkSa zRNu yAdRgguNAnvitAH / na brahmahA manasApi prapazyena tatra kramate kAlo na jarA na ca pApakam / dravAM lokaM puNyakRtAM nivAsam // 14 tathAnyannAzubhaM kiMcinna vyAdhistatra na klmH|| 5 etatte sarvamAkhyAtaM naipuNena surezvara / yadyacca gAvo manasA tasminvAJchanti vAsava / gopradAnaratAnAM tu phalaM zRNu zatakrato // 15 tatsarva prApayanti sma mama pratyakSadarzanAt / dAyAdyalabdhairathairyo gAH krItvA sNprycchti| kAmagAH kAmacAriNyaH kAmAtkAmAMzca bhuJjate // 6 dharmArjitadhanakItAnsa lokAnaznute'kSayAn // 16 vApyaH sarAMsi sarito vividhAni vanAni c| yo vai brUte dhanaM jitvA gAH krItvA sNprycchti| gRhANi parvatAzcaiva yAvadrvyaM ca kiMcana // 7 sa divyamayutaM zakra varSANAM phalamabhute // 17 manojJaM sarvabhUtebhyaH sarvaM tatra prdRshyte| dAyAdyA yasya vai gAvo nyaaypuurvairupaarjitaaH| IdRzAnviddhi tAllokAnnAsti lokastato'dhikaH // pradattAstAH pradAtRRNAM saMbhavantyakSayA dhruvAH // 18 tatra sarvasahAH kSAntA vatsalA guruvartinaH / pratigRhya ca yo dadyAdgAH suzuddhena cetasA / ahaMkArairvirahitA yAnti zakra narottamAH // 9 tasyApIhAkSayAllokAndhruvAnviddhi zacIpate // 19 yaH sarvamAMsAni na bhakSayIta janmaprabhRti satyaM ca yo brUyAnniyatendriyaH / . pumAnsadA yAvadantAya yuktaH / gurudvijasahaH kSAntastasya gobhiH samA gtiH||20 mAtApitrorarcitA satyayuktaH na jAtu brAhmaNo vAcyo yadavAcyaM shciipte| zubhUSitA brAhmaNAnAmanindyaH // 10 manasA goSu na druhyedgovRttirgonukampakaH // 21 akrodhano goSu tathA dvijeSu satye dharme ca niratastasya zakra phalaM shRnnu| dharme rato guruzuzrUSakazca / gosahasreNa samitA tasya dhenurbhavatyuta // 22 yAvajjIvaM satyavRtte ratazca kSatriyasya guNairebhiranvitasya phalaM zRNu / dAne rato yaH kSamI cAparAdhe // 11 / tasyApi zatatulyA gaurbhavatIti vinizcayaH // 23 -2614 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 72. 24 ] anuzAsanaparva [13. 72. 41 vaizyasyaite yadi guNAstasya paJcAzataM bhavet / yazcAtmavikrayaM kRtvA gAH krItvA saMprayacchati / zadrasyApi vinItasya caturbhAgaphalaM smRtam // 24 yAvatIH sparzayegA vai tAvattu phalamaznute / etacaivaM yo'nutiSTheta yuktaH lomni lomni mahAbhAga lokAzcAsyAkSayAH smRtaaH|| __ satyena yukto guruzuzrUSayA ca / saMgrAmeSvajayitvA tu yo vai gAH sNprycchti| dAntaH kSAnto devatA! prazAntaH AtmavikrayatulyAstAH zAzvatA viddhi kauzika // zucirbuddho dharmazIlo'nahaMvAk // 25 alAbhe yo gavAM dadyAttiladhenuM yatavrataH / mahatphalaM prApnute sa dvijAya durgAtsa tArito dhenvA kSIranadyAM pramodate // 35 dattvA dogdhrIM vidhinAnena dhenum / na tvevAsAM dAnamAtraM prazastaM nityaM dadyAdekabhaktaH sadA ca pAtraM kAlo govizeSo vidhizca / satye sthito guruzuzrUSitA ca // 26 kAlajJAnaM vipra gavAntaraM hi vedAdhyAyI goSu yo bhaktimAMzca duHkhaM jJAtuM pAvakAdityabhUtam // 36 ___ nityaM dRSTvA yo'bhinandeta gAzca / svAdhyAyADhyaM zuddhayoni prazAntaM A jAtito yazca gavAM, nameta vaitAnasthaM pApabhIraM kRtajJam / idaM phalaM zakra nibodha tasya // 27 goSu kSAntaM nAtitIkSNaM zaraNyaM yatsyAdiSTvA rAjasUye phalaM tu vRttiglAnaM tAdRzaM pAtramAhuH // 37 __ yatsyAdiSTvA bahunA kAJcanena / vRttiglAne sIdati cAtimAtraM etattulyaM phalamasyAhuragryaM ___ kRSyarthaM vA homahetoH prasUtyAm / ___ sarve santastvRSayo ye ca siddhAH // 28 gurvartha vA bAlasaMvRddhaye vA yo'yaM bhaktAnkicidaprAzya dadyA dhenuM dadyAddezakAle viziSTe // 38 gobhyo nityaM govratI satyavAdI / antarjAtAH sukrayajJAnalabdhAH zAnto vRddho gosahasrasya puNyaM prANakrItA nirjitAzcaukajAzca / - saMvatsareNApnuyAtpuNyazIlaH // 29 kRcchotsRSTAH poSaNAbhyAgatAzca ya ekaM bhaktamaznIyAddadyAdekaM gavAM ca yat / dvArairetairgovizeSAH prazastAH // 39 daza varSANyanantAni govatI gonukampakaH // 30 balAnvitA zIlavayopapannAH ekenaiva ca bhaktena yaH krItvA gAM prayacchati / ___ sarvAH prazaMsanti sugandhavatyaH / yAvanti yasya proktAni divasAni shtkrto| yathA hi gaGgA saritAM variSThA cAvacchatAnAM sa gavAM phalamApnoti zAzvatam // 31 __tathArjunInAM kapilA variSThA // 40 brAhmaNasya phalaM hIdaM kSatriye'bhihitaM shRnnu| tisro rAtrIstvadbhirupoSya bhUmau paJcavArSikametattu kSatriyasya phalaM smRtam / __ tRptA gAvastarpitebhyaH pradeyAH / tato'rdhena tu vaizyasya zUdro vaizyArdhataH smRtaH // 32 / / vatsaiH puSTaiH kSIrapaiH supracArA -2615 - Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. 72. 41] mahAbhArate [13. 73. 15 stryahaM dattvA gorasairvartitavyam // 41 ghAtayAnaM hi puruSaM ye'numanyeyurarthinaH // 3 dattvA dhenuM suvratAM sAdhuvatsAM ghAtakaH khAdako vApi tathA yazcAnumanyate / kalyANavRttAmapalAyinI c| yAvanti tasyA lomAni tAvadvarSANi majjati // 4 yAvanti lomAni bhavanti tasyA ye doSA yAdRzAzcaiva dvijayajJopaghAtake / stAvanti varSANi vasatyamutra // 42 vikraye cApahAre ca te doSA vai smRtAH prbho||5 tathAnaDvAhaM brAhmaNAyAtha dhurya apahRtya tu yo gAM vai brAhmaNAya prayacchati / __dattvA yuvAnaM balinaM vinItam / yAvaddAne phalaM tasyAstAvannirayamRcchati // 6 halasya voDhAramanantavIrya suvarNaM dakSiNAmAhurgopradAne mahAdyute / prApnoti lokAndazadhenudasya // 43 suvarNaM paramaM yuktaM dakSiNArthamasaMzayam // 7 kAntAre brAhmaNAngAzca yaH paritrAti kauzika / gopradAnaM tArayate sapta pUrvAMstathA praan|. kSemeNa ca vimucyeta tasya puNyaphalaM shRnnu|| suvarNa dakSiNAM dattvA tAvahiguNamucyate / / 8 azvamedhakratostulyaM phalaM bhavati zAzvatam // 44 suvarNaM paramaM dAnaM suvarNaM dakSiNA parA / mRtyukAle sahasrAkSa yAM vRttimanukAGkSate / suvarNa pAvanaM zakra pAvanAnAM paraM smRtam // 9 lokAnbahuvidhAndivyAnyadvAsya hRdi vartate // 45 kulAnAM pAvanaM prAhurjAtarUpaM shtkrto| tatsarvaM samavApnoti karmaNA tena mAnavaH / eSA me dakSiNA proktA samAsena mahAdyute // 10 gobhizca samanujJAtaH sarvatra sa mahIyate // 46 bhISma uvAca / yastvetenaiva vidhinA gAM vaneSvanugacchati / etatpitAmahenoktamindrAya bharatarSabha / tRNagomayaparNAzI niHspRho niyataH zuciH // 47 indro dazarathAyAha rAmAyAha pitA tathA // 11 akAmaM tena vastavyaM muditena shtkrto| rAghavo'pi priyabhrAtre lakSmaNAya yazakhine / mama loke suraiH sAdhaM loke yatrApi cecchati // 48 RSibhyo lakSmaNenoktamaraNye vasatA vibho // 12 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi pAraMparyAgataM cedamRSayaH saMzitavratAH / dvAsaptatitamo'dhyAyaH // 72 // durdharaM dhArayAmAsU rAjAnazcaiva dhaarmikaaH| 73 upAdhyAyena gaditaM mama cedaM yudhiSThira / / 13 indra uvAca / ya idaM brAhmaNo nityaM vadebrAhmaNasaMsadi / jAnanyo gAmapaharedvikrIyAdvArthakAraNAt / yajJeSu gopradAneSu dvayorapi samAgame // 14 etadvijJAtumicchAmi kA nu tasya gatirbhavet // 1 tasya lokAH kilAkSayyA daivataiH saha nityadA / brahmovAca / iti brahmA sa bhagavAnuvAca paramezvaraH // 15 bhakSArtha vikrayArthaM vA ye'pahAraM hi kurvte| iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi dAnArtha vA brAhmaNAya tatredaM zrUyatAM phalam // 2 trispttitmo'dhyaayH||73|| vikrayA hi yo hiMsyAdbhakSayedvA niraGkuzaH / / -2616 - Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 74. 1] anuzAsanaparva [13. 74. 28 74 dAtA kupyati no dAntastasmAdAnAtparo damaH // 14 yudhiSThira uvaac| yastu dadyAdakupyanhi tasya lokAH sanAtanAH / visrambhito'haM bhavatA dharmAnpravadatA vibho| krodho hanti hi yaddAnaM tasmAddAnAtparo damaH // 15 pravakSyAmi tu saMdehaM tanme brUhi pitAmaha // 1 adRzyAni mahArAja sthAnAnyayutazo divi / vratAnAM kiM phalaM proktaM kIdRzaM vA mahAdyute / RSINAM sarvalokeSu yAnIto yAnti devatAH // 16 niyamAnAM phalaM kiM ca svadhItasya ca kiM phalam // damena yAni nRpate gacchanti paramarSayaH / damasyeha phalaM kiM ca vedAnAM dhAraNe ca kim / / kAmayAnA mahatsthAnaM tasmAddAnAtparo damaH // 17 adhyApane phalaM kiM ca sarva micchAmi veditum // 3 adhyApakaH pariklezAdakSayaM phalamabhute / apratigrAhake kiM ca phalaM loke pitAmaha / vidhivatpAvakaM hutvA brahmaloke narAdhipa // 18 tasya kiM ca phalaM dRSTaM zrutaM yaH saMprayacchati / / 4 adhItyApi hi yo vedAnnyAyavidbhayaH prayacchati / svakarmaniratAnAM ca zUrANAM cApi kiM phalam / / gurukarmaprazaMsI ca so'pi svarge mahIyate // 19 satye ca kiM phalaM proktaM brahmacarye ca kiM phalam // kSatriyo'dhyayane yukto yajane dAnakarmaNi / pitRzuzrUSaNe kiM ca mAtRzuzrUSaNe tathA / yuddhe yazca paritrAtA so'pi svarge mahIyate // 20 AcAryaguruzuzrUSAsvanukrozAnukampane // 6 vaizyaH svakarmanirataH pradAnAllabhate mahat / etatsarvamazeSeNa pitAmaha yathAtatham / zUdraH svakarmanirataH svarga zuzrUSayArcchati // 21 vettumicchAmi dharmajJa paraM kautUhalaM hi me // 7 zUrA bahuvidhAH proktAsteSAmAMzca me zRNu / bhISma uvAca / zUrAnvayAnAM nirdiSTaM phalaM zUrasya caiva ha // 22 yo vrataM vai yathoddiSTaM tathA sNprtipdyte| yajJazUrA dame zUrAH satyazUrAstathApare / akhaNDaM samyagArabdhaM tasya lokAH sanAtanAH // 8 yuddhazUrAstathaivoktA dAnazUrAzca mAnavAH // 23 niyamAnAM phalaM rAjanpratyakSamiha dRzyate / buddhizUrAstathaivAnye kSamAzUrAstathApare / niyamAnAM kratUnAM ca tvayAvAptamidaM phalam // 9 Arjave ca tathA zUrAH zame vartanti mAnavAH // 24 khadhItasyApi ca phalaM dRzyate'mutra ceha c| taistaistu niyamaiH zUrA bahavaH santi cApare / ihaloke'rthavAnnityaM brahmaloke ca modate // // 10 vedAdhyayanazUrAzca zUrAzcAdhyApane ratAH // 25 damasya tu phalaM rAjazRNu tvaM vistareNa me| guruzuzrUSayA zUrAH pitRzuzrUSayApare / dAntAH sarvatra sukhino dAntAH sarvatra nirvRtaaH|| mAtUzuzrUSayA zUrA bhaikSyazUrAstathApare // 26 yatrecchAgAmino dAntAH sarvazatruniSUdanAH / sAMkhyazUrAzca bahavo yogazUrAstathApare / prArthayanti ca yaddAntA labhante tanna saMzayaH // 12 araNye gRhavAse ca zUrAzcAtithipUjane / yujyante sarvakAmairhi dAntAH sarvatra pANDava / / sarve yAnti parAllokAnsvakarmaphalanirjitAn // 27 kharge tathA pramodante tapasA vikrameNa ca // 13 / dhAraNaM sarvavedAnAM sarvatIrthAvagAhanam / dAnayajJaizca vividhairyathA dAntAH kssmaanvitaaH| / satyaM ca bruvato nityaM samaM vA syAnna vA samam / / ma, bhA, 328 - 2617 - Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 74. 29 ] mahAbhArate [ 13. 75. 10 azvamedhasahasraM ca satyaM ca tulayA dhRtam / azvamedhasahasrAddhi satyameva viziSyate // 29 yudhiSThira uvAca / satyena sUryastapati satyenAgniH pradIpyate / vidhi gavAM paramahaM zrotumicchAmi tattvataH / satyena mAruto vAti sarvaM satye pratiSThitam // 30 yena tAzAzvatAllokAnakhilAnabhuvImahi // 1 satyena devAnprINAti pitRnvai braahmnnaaNstthaa|| satyamAhuH paraM dharma tasmAtsatyaM na laJcayet // 31 bhISma uvaac| munayaH satyaniratA munayaH satyavikramAH / na godAnAtparaM kiMcidvidyate vasudhAdhipa / munayaH satyazapathAstasmAtsatyaM vishissyte| gaurhi nyAyAgatA dattA sadyastArayate kulam // 2 satyavantaH svargaloke modante bharatarSabha // 32 satAmarthe samyagutpAdito yaH damaH satyaphalAvAptiruktA sarvAtmanA myaa| sa vai kluptaH samyagiSTaH prajAbhyaH / asaMzayaM vinItAtmA sarvaH svarge mahIyate // 33 tasmAtpUrva hyAdikAle pravRttaM brahmacaryasya tu guNAJzRNu me vasudhAdhipa / gavAM dAne zRNu rAjanvidhi me // 3 A janmamaraNAdyastu brahmacArI bhavediha / purA goSUpanItAsu goSu saMdigdhadarzinA / na tamya kiMcidaprApyamiti viddhi janAdhipa // 34 mAndhAtrA prakRtaM praznaM bRhaspatirabhASata // 4 bahvayaH koTyastvRSINAM tu brahmaloke vsntyut| dvijAtimabhisatkRtya zvaH kAlamabhivedya ca / satye ratAnAM satataM dAntAnAmUrdhvaretasAm // 35 pradAnArthe niyuJjIta rohiNI niyatavrataH // 5 brahmacaryaM dahedrAjansarvapApAnyupAsitam / AhvAnaM ca prayuJjIta samaGge bahuleti ca / brAhmaNena vizeSeNa brAhmaNo hyagnirucyate // 36 pravizya ca gavAM madhyamimAM zrutimudAharet // 6 pratyakSaM ca tavApyetadbrAhmaNeSu tapasviSu / gau mAtA govRSabhaH pitA me bibheti hi yathA zakro brahmacAripradharSitaH / divaM zarma jagatI me pratiSThA / tadbrahmacaryasya phalamRSINAmiha dRzyate // 37 prapadyaivaM zarvarImuSya goSu mAtApitroH pUjane yo dharmastamapi me zRNu / munirvANImutsRjedgopradAne // 7 zuzrUSate yaH pitaraM na cAsUyetkathaMcana / sa tAmekAM nizAM gobhiH samasakhyaH smvrtH| mAtaraM vAnahaMvAdI gurumAcAryameva ca // 38 aikAtmyagamanAtsadyaH kalmaSAdvipramucyate // 8 tasya rAjanphalaM viddhi svloke sthAnamuttamam / utsRSTavRSavatsA hi pradeyA sUryadarzane / na ca pazyeta narakaM guruzuzrUSurAtmavAn // 39 trividhaM pratipattavyamarthavAdAziSaH stavAH // 9 Urjasvinya UrjamedhAzca yajJo iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi garbho'mRtasya jagatazca pratiSThA / catuHsaptatitamo'dhyAyaH // 74 // kSitau rAdhaHprabhavaH zazvadeva prAjApatyAH sarvamityarthavAdaH // 10 - 2618 - Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 75. 11] anuzAsanaparva [ 13. 75. 27 gAvo mamainaH praNudantu sauryA vedavratI syAdvRSabhapradAtA stathA saumyAH svargayAnAya santu / vedAvAptirgoyugasya prdaane| AmnAtA me dadatIrAzrayaM tu tathA gavAM vidhimAsAdya yajvA tathAnuktAH santu sarvAziSo me // 11 lokAnagryAnvindate nAvidhijJaH // 20 zeSotsarge karmabhirdehamokSe kAmAnsarvAnpArthivAnekasaMsthAsarasvatyaH zreyasi sNprvRttaaH| nyo vai dadyAtkAmadughAM ca dhenum / yUyaM nityaM puNyakarmopavAhyA samyaktAH syurhavyakavyaughavatyadizadhvaM me gatimiSTAM prapannAH // 12 stAsAmukSNAM jyAyasAM saMpradAnam // 21 yA vai yUyaM so'hamadyaikabhAvo na cAziSyAyAvratAyopakuryA__yuSmAndattvA cAhamAtmapradAtA / nAzraddhadhAnAya na vakrabuddhaye / manabhyutA manaevopapannAH guhyo hyayaM sarvalokasya dharmo saMdhukSadhvaM saumyarUpograrUpAH // 13 __nemaM dharma yatra tatra prajalpet // 22 evaM tasyAne pUrvamadhu vadeta santi loke zraddhadhAnA manuSyAH gavAM dAtA vidhivatpUrvadRSTam / santi kSudrA rAkSasA mAnuSeSu / prativyAccheSamadhu dvijAtiH yeSAM dAnaM dIyamAnaM hyaniSTaM pratigRhNanvai gopradAne vidhijJaH // 14 nAstikyaM cApyAzrayante hypunnyaaH||23 gAM dadAnIti vktvymy'vstrvsuprdH| bArhaspatyaM vAkyametannizamya adhasyA bharitavyA ca vaiSNavIti ca codayet // ye rAjAno gopradAnAni kRtvA / nAma saMkIrtayettasyA yathAsaMkhyottaraM sa vai / lokAnprAptAH puNyazIlAH suvRttAphalaM SaDviMzadaSTau ca sahasrANi ca viMzatiH // 16 stAnme rAjankIrtyamAnAnnibodha // 24 evametAnguNAnvRddhAngavAdInAM yathAkramam / uzInaro viSvagazvo nRgazca gopradAtA samApnoti samastAnaSTame krame // 17 bhagIratho vizruto yauvanAzvaH / godaH zIlI nirbhayazcArghadAtA mAndhAtA vai mucukundazca rAjA na syAhuHkhI vasudAtA ca kAmI / bhUridyumno naiSadhaH somakazca // 25 UdhasyoDhA bhArata yazca vidvA purUravA bharatazcakravartI vyAkhyAtAste vaiSNavAzcandralokAH // 18 yasyAnvaye bhAratAH sarva eva / gA vai dattvA govratI syAtrirAtraM tathA vIro dAzarathizca rAmo nizAM caikAM saMvaseteha tAbhiH / ye cApyanye vizrutAH kiirtimntH||26 kAmyASTamyAM vartitavyaM trirAtraM tathA rAjA pRthukarmA dilIpo rasarvA goH zakRtA prasnavairvA // 19 divaM prApto gopradAne vidhijnyH| . - 2619 - Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 75. 27] mahAbhArate [13. 76. 13 yajJairdAnaistapasA rAjadharmeM bhISma uvAca / rmAndhAtAbhUdropradAnaizca yuktaH // 27 vatsalAM guNasaMpannAM taruNIM vastrasaMvRtAm / tasmAtpArtha tvamapImAM mayoktAM dattvedRzIM gAM viprAya sarvapApaiH pramucyate // 4 bAIspatI bhAratI dhArayasva / asuryA nAma te lokA gAM dattvA tatra gacchati / dvijAyebhyaH saMprayaccha pratIto pItodakAM jagdhatRNAM naSTadugdhAM nirindriyAm // 5 gAH puNyA vai prApya rAjyaM kurUNAm // 28 jarogrAmupayuktArthA jIrNA kUpamivAjalam / vaizaMpAyana uvAca / dattvA tamaH pravizati dvijaM klezena yojayet // 6 tathA sarva kRtavAndharmarAjo duSTA ruSTA vyAdhitA durbalA vA ___ bhISmeNokto vidhivdgoprdaane| na dAtavyA yAzca muulyairdttH| sa mAndhAturdevadevopadiSTaM klezaivipraM yo'phalaiH saMyunakti samyagdharma dhArayAmAsa rAjA // 29 tasyAvIryAzcAphalAzcaiva lokAH // 7 iti nRpa satataM gavAM pradAne balAnvitAH zIlavayopapannAH yavazakalAnsaha gomayaiH pibAnaH / sarvAH prazaMsanti sugandhavatyaH / kSititalazayanaH zikhI yatAtmA yathA hi gaGgA saritAM variSThA / vRSa iva rAjavRSastadA babhUva // 30 tathArjunInAM kapilA variSThA // 8 sa nRpatirabhavatsadaiva tAbhyaH yudhiSThira uvAca / __prayatamanA hyabhisaMstuvaMzca gA vai / kasmAtsamAne bahulApradAne nRpadhuri ca na gAmayukta bhUya ___ sadbhiH prazastaM kapilApradAnam / sturagavarairaMgamaJca yatra tatra // // 31 vizeSamicchAmi mahAnubhAva iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi zrotuM samartho hi bhavAnpravaktum // 9 paJcasaptatitamo'dhyAyaH // 75 // bhISma uvaac| vaizaMpAyana uvAca / vRddhAnAM bruvatAM tAta zrutaM me ytprbhaassse| tato yudhiSThiro rAjA bhUyaH zAMtanavaM nRpa / vakSyAmi tadazeSeNa rohiNyo nirmitA yathA // 10 godAne vistaraM dhImAnpapraccha vinayAnvitaH // 1 prajAH sajeti vyAdiSTaH pUrvaM dakSaH svayaMbhuvA / yudhiSThira uvAca / asRjadvRttimevAgre prajAnAM hitakAmyayA // 11 gopradAne guNAnsamyakpunaH prabrUhi bhArata / yathA hyamRtamAzritya vartayanti divaukasaH / na hi tRpyAmyahaM vIra zRNvAno'mRtamIdRzam // 2 / tathA vRttiM samAzritya vartayanti prajA vibho||12 ityukto dharmarAjena tadA zAMtanavo nRpa / acarebhyazca bhUtebhyazvarAH zreSThAstato narAH / samyagAha guNAMstasmai gopradAnasya kevalAn // 3 / | brAhmaNAzca tataH zreSThAsteSu yajJAH prtisstthitaaH||13 - 2620 - Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 76. 14] anuzAsanaparva [13. 76. 35 yajJairApyAyate somaH ca sa goSu pratiSThitaH / dhvajaM ca vAhanaM caiva tasmAtsa vRSabhadhvajaH // 28 sarve devAH pramodante pUrvavRttAstataH prajAH // 14 tato devairmahAdevastadA pazupatiH kRtH| etAnyeva tu bhUtAni prAkrozanvRttikAGkhyA / IzvaraH sa gavAM madhye vRSAGka iti cocyate // 29 vRttidaM cAnvapadyanta tRSitAH pitRmAtRvat // 15 evamavyapravarNAnAM kapilAnAM mahaujasAm / itIdaM manasA gatvA prajAsargArthamAtmanaH / pradAne prathamaH kalpaH sarvAsAmeva kIrtitaH // 30 prajApatirbalAdhAnamamRtaM prApibattadA // 16 lokajyeSThA lokavRttipravRttA sa gatastasya tRptiM tu gandhaM surabhimudgiran / . rudropetAH somaviSyandabhUtAH / dadarzodgArasaMvRttAM surabhi mukhajAM sutAm // 17 saumyAH puNyAH kAmadAH prANadAzca sAsRjatsaurabheyIstu surbhirlokmaatrH| .. ___gA vai dattvA sarvakAmapradaH syAt // 31 suvarNavarNAH kapilAH prajAnAM vRttidhenavaH // 18 imaM gavAM prabhavavidhAnamuttamaM tAsAmamRtavarNAnAM kSarantInAM samantataH / paThansadA shucirtimngglpriyH| babhUvAmRtajaH phenaH sravantInAmivormijaH // 19 vimucyate kalikaluSeNa mAnavaH sa vatsamukhavibhraSTo bhavasya bhuvi tiSThataH / priyaM sutAnpazudhanamApnuyAttathA // 32 zirasyavApa tatkruddhaH sa tadodakSata prabhuH / havyaM kavyaM tarpaNaM zAntikarma lalATaprabhavenAkSNA rohiNIH pradahanniva // 20 yAnaM vAso vRddhabAlasya puSTim / tattejastu tato raudraM kapilA gA vizAM pate / etAnsarvAngopradAne guNAnvai nAnAvarNatvamanayanmeghAniva divAkaraH / / 21 dAtA rAjannApnuyAdvai sadaiva // 33 yAstu tasmAdapakramya somamevAbhisaMzritAH / vaizaMpAyana uvaac| yathotpannAH svavarNasthAstA nItA nAnyavarNatAm // 22 pitAmahasyAtha nizamya vAkyaM atha chuddhaM mahAdevaM prajApatirabhASata / / rAjA saha bhrAtRbhirAjamIDhaH / amRtenAvasiktastvaM nocchiSTaM vidyate gavAm // 23 sauvarNakAMsyopaduhAstato gAH yathA hyamRtamAdAya somo viSyandate punaH / pArtho dadau brAhmaNasattamebhyaH // 34 tathA kSIraM kSarantyetA rohiNyo'mRtasaMbhavAH // 24 tathaiva tebhyo'bhidadau dvijebhyo na duSyatyanilo nAgnirna suvarNa na codadhiH / gavAM sahasrANi zatAni caiv| nAmRtenAmRtaM pItaM vatsapItA na vatsalA / / 25 yajJAnsamuddizya ca dakSiNArthe imAllokAnbhariSyanti haviSA prasavena c| lokAnvijetuM paramAM ca kIrtim // 35 AsAmaizvaryamazrIhi sarvAmRtamayaM zubham // 26 vRSabhaM ca dadau tasmai saha tAbhiH prjaaptiH| iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi prasAdayAmAsa manastena rudrasya bhArata // 27 SaTsaptatitamo'dhyAyaH // 76 // prItazcApi mahAdevazcakAra vRSabhaM tadA / -2621 - Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 77.1] mahAbhArate [13. 78.1 yuvAnamindriyopetaM zatena saha yUthapam / bhISma uvAca gavendraM brAhmaNendrAya bhUrizRGgamalaMkRtam // 13 etasminneva kAle tu vasiSThamunisattamam / vRSabhaM ye prayacchanti zrotriyAya paraMtapa / ikSvAkuvaMzajo rAjA saudAso dadatAM vrH|| 1 aizvaryaM te'bhijAyante jAyamAnAH punaH punaH // 14 sarvalokacaraM siddhaM brahmakozaM sanAtanam / nAkIrtayitvA gAH supyAnnAsmRtya punarutpatet / ' purohitamivaM praSTumabhivAdyopacakrame // 2 sAyaM prAtarnamasyecca gAstataH puSTimApnuyAt // 15 saudAsa uvaac| gavAM mUtrapurISasya nodvijeta kadAcana / na cAsAM mAMsamaznIyAdgavAM vyuSTiM tathAznute // 16 trailokye bhagavankisvitpavitraM kathyate'nagha / gAzca saMkIrtayennityaM nAvamanyeta gaastthaa| yatkIrtayansadA martyaH prApnuyAtpuNyamuttamam // 3 aniSTaM svapnamAlakSya gAM naraH saMprakIrtayet // 17 bhISma uvAca / gomayena sadA snAyAdgokarISe ca saMvizet / tasmai provAca vacanaM praNatAya hitaM tdaa| zleSmamUtrapurISANi pratighAtaM ca varjayet // 18 gavAmupaniSadvidvAnnamaskRtya gavAM zuciH // 4 sArdracarmaNi bhuJjIta nirIkSanvAruNI dizam / gAvaH surabhigandhinyastathA guggulugndhikaaH| vAgyataH sarpiSA bhUmau gavAM vyuSTiM tathAbhute // 19 gAvaH pratiSThA bhUtAnAM gAvaH svastyayanaM mahat // 5 | ghRtena juhuyAdagniM ghRtena svasti vAcayet / gAvo bhUtaM bhaviSyacca gAvaH puSTiH snaatnii| ghRtaM dadyAdbhutaM prAzegavAM vyuSTiM tathAzrute // 20 gAvo lakSmyAstathA mUlaM goSu dattaM na nazyati / gomatyA vidyayA dhenuM tilAnAmabhimatrya yaH / annaM hi satataM gAvo devAnAM paramaM haviH // 6 rasaratnamayIM dadyAnna sa zocetkRtAkRte // 21 svAhAkAravaSadArau goSu nityaM prtisstthitau| gAvo mAmupatiSThantu hemazRGgAH payomucaH / gAvo yajJasya hi phalaM goSu yajJAH pratiSThitAH // 7 surabhyaH saurabheyAzca saritaH sAgaraM yathA // 22 sAyaM prAtazca satataM homakAle mhaamte| gAvaH pazyantu mAM nityaM gAvaH pazyAmyahaM sadA / gAvo dadati vai homyamRSibhyaH puruSarSabha / / 8 gAvo'smAkaM vayaM tAsAM yato gAvastato vayam // 23 kAnicidyAni durgANi duSkRtAni kRtAni ca / evaM rAtrau divA caiva sameSu viSameSu ca / taranti caiva pApmAnaM dhenuM ye dadati prabho // 9 mahAbhayeSu ca naraH kIrtayanmucyate bhayAt // 24 ekAM ca dazagurdadyAddaza dadyAcca gozatI / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi zataM sahasragurdadyAtsarve tulyaphalA hi te // 10 sptspttitmo'dhyaayH|| 77 // anAhitAgniH zatagurayajvA ca sahasraguH / 78 samRddho yazca kInAzo nAya'marhanti te trayaH // 11 vasiSTha uvAca / kapilAM ye prayacchanti savatsAM kAMsyadohanAm / / zataM varSasahasrANAM tapastaptaM suduzcaram / suvratAM vanasaMvItAmubhau lokau jayanti te // 12 / gobhiH pUrvavisRSTAbhirgacchema zreSThatAmiti // 1 -2622 - Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 78. 2] anuzAsanaparva [13. 79. 1 loke'smindakSiNAnAM ca sarvAsAM vymuttmaaH| palAladhUmravarNAM tu savatsAM kAMsyadohanAm / bhavema na ca lipyema doSeNeti paraMtapa / / 2 pradAya vastrasaMvItAM pitRloke mahIyate / / 17 sa eva cetasA tena hato lipyeta srvdaa| savatsAM pIvarI dattvA zitikaNThAmalaMkRtAm / zakRtA ca pavitrArthaM kurvIrandevamAnuSAH // 3 vaizvadevamasaMbAdhaM sthAnaM zreSThaM prapadyate // 18 tathA sarvANi bhUtAti sthAvarANi carANi ca / samAnavatsAM gaurI tu dhenuM dattvA payasvinIm / pradAtArazca golokAngaccheyuriti mAnada // 4 suvratAM vastrasaMvItAM vasUnAM lokamaznute // 19 tAbhyo varaM dadau brahmA tapaso'nte svayaM prbhuH| pANDukambalavarNAM tu savatsAM kAMsyadohanAm / evaM bhavatviti vibhurlokAMstArayateti ca / / 5 pradAya vastrasaMvItAM sAdhyAnAM lokamaznute // 20 uttasthuH siddhikAmAstA bhUtabhavyasya mAtaraH / vairATapRSThamukSANaM sarvaratnairalaMkRtam / tapaso'nte mahArAja gAvo lokaparAyaNAH / / 6 pradAya marutAM lokAnajarAnpratipadyate // 21 tasmAdgAvo mahAbhAgAH pavitraM prmucyte|| vatsopapannAM nIlAGgAM sarvaratnasamanvitAm / tathaiva sarvabhUtAnAM gAvastiSThanti mUrdhani / / 7 gandharvApsarasAM lokAndattvA prApnoti mAnavaH // 22 samAnavatsAM kapilAM dhenuM dattvA payasvinIm / zitikaNThamanaDvAhaM sarvaratnairalaMkRtam / suvratAM vastrasaMvItAM brahmaloke mahIyate // 8 dattvA prajApaterlokAnvizokaH pratipadyate // 23 rohiNI tulyavatsAM tu dhenuM dattvA payasvinIm / gopradAnarato yAti bhittvA jaladasaMcayAn / suvratAM vastrasaMvItAM sUryaloke mahIyate / / 9 vimAnenArkavarNena divi rAjavirAjatA // 24 samAnavatsAM zabalAM dhenuM dattvA payasvinIm / taM cAruvevAH suzroNyaH sahasraM varayoSitaH / suvratAM vastrasaMvItAM somaloke mahIyate // 10 ramayanti narazreSTha gopradAnarataM naram / / 25 samAnavatsAM zvetAM tu dhenuM dattvA payasvinIm / vINAnAM vallakInAM ca napurANAM ca ziJjitaiH / suvratAM vastrasaMvItAmindraloke mahIyate / / 11 hAsaizca hariNAkSINAM prasuptaH pratibodhyate // 26 samAnavatsAM kRSNAM tu dattvA dhenuM payasvinIm / yAvanti lomAni bhavanti dhenvAsuvratAM vanasaMvItAmagniloke mahIyate / / 12 ___ stAvanti varSANi mahIyate saH / samAnavatsAM dhUmrAM tu dattvA dhenuM payasvinIm / svargAcyutazcApi tato nRloke suvratAM vastrasaMvItAM yAmyaloke mahIyate // 13 kule samutpatsyati gominAM saH // 27 apAM phenasavarNAM tu savatsAM kAMsyadohanAm / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi pradAya vastrasaMvItAM vAruNaM lokamaznute // 14 aSTasaptatitamo'dhyAyaH // 78 // vAtareNusavaNAM tu savatsAM kAMsyadohanAm / - 79 pradAya vastrasaMvItAM vAyuloke mahIyate / / 15 vasiSTha uvAca / hiraNyavarNA piGgAkSI savatsAM kAMsyadohanAm / ghRtakSIrapradA gAvo ghRtayonyo ghRtodbhavAH / pradAya vastrasaMvItAM kauberaM lokamaznute / / 16 / ghRtanadyo ghRtAvartAstA me santu sadA gRhe // 1 -2623 - Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 79.2] mahAbhArate [ 13. 80.6 ghRtaM me hRdaye nityaM ghRtaM nAbhyAM pratiSThitam / tvacA lomnAtha zRGgaizca vAlaiH kSIreNa medsaa| ghRtaM sarveSu gAtreSu ghRtaM me manasi sthitam // 2 yajJaM vahanti saMbhUya kimastyabhyadhikaM tataH // 14 gAvo mamAprato nityaM gAvaH pRSThata eva ca / yayA sarvamidaM vyAptaM jagatsthAvarajaGgamam / gAvo me sarvatazcaiva gavAM madhye vasAmyaham // 3 tAM dhenuM zirasA vande bhUtabhavyasya mAtaram // 15 ityAcamya japetsAyaM prAtazca puruSaH sdaa| guNavacanasamuccayaikadezo yadahnA kurute pApaM tasmAtsa parimucyate // 4 nRvara mayaiSa gavAM prakIrtitaste / / prAsAdA yatra sauvarNA vasordhArA ca yatra sA / na hi paramiha dAnamasti gobhyo gandharvApsaraso yatra tatra yAnti shsrdaaH|| 5 bhavati na cApi parAyaNaM tathAnyat // 16 navanItapaGkAH kSIrodAH ddhishaivlsNkulaaH| bhISma uvAca / pahanti yatra nadyo vai tatra yAnti sahasradAH // 6 paramidamiti bhUmipo vicintya . gavAM zatasahasraM tu yaH prayacchedyathAvidhi / pravaramRServacanaM tato mhaatmaa| parAmRddhimavApyAtha sa goloke mahIyate // 7 vyasRjata niyatAtmavAndvijebhyaH daza cobhayataH pretya mAtApitroH pitAmahAn / subahu ca godhanamAptavAMzca lokAn // 17 dadhAti sukRtAllokAnpunAti ca kulaM naraH // 8 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi dhenvAH pramANena samapramANAM ekonAzItitamo'dhyAyaH // 79 // dhenuM tilAnAmapi ca pradAya / pAnIyadAtA ca yamasya loke yudhiSThira uvAca / na yAtanAM kAMcidupaiti tatra // 9 pavitrANAM pavitraM yacchreSThaM loke ca yadbhavet / pavitramayyaM jagataH pratiSThA pAvanaM paramaM caiva tanme brUhi pitAmaha // 1 divaukasAM mAtaro'thAprameyAH / bhISma uvAca / anvAlabhedakSiNato vrajecca gAvo mahArthAH puNyAzca tArayanti ca mAnavAn / dadyAza pAtre prasamIkSya kAlam // 10 dhArayanti prajAzcemAH payasA haviSA tathA // 2 ghenuM savatsAM kapilAM bhUrizRGgAM na hi puNyatamaM kiMcidrobhyo bharatasattama / kAsyopadohAM vasanottarIyAm / etAH pavitrAH puNyAzca triSu lokeSvanuttamAH // 3 pradAya tAM gAhati durvigAhyAM devAnAmupariSTAcca gAvaH prativasanti vai / yAmyAM sabhAM vItabhayo manuSyaH // 11 dattvA caitA narapate yAnti svarga manISiNaH // 4 surUpA bahurUpAzca vizvarUpAzca mAtaraH / mAndhAtA yauvanAzvazca yayAtinahuSastathA / gAvo mAmupatiSThantAmiti nityaM prakIrtayet // 12 gAvo dadantaH satataM sahasrazatasaMmitAH / nAtaH puNyataraM dAnaM nAtaH puNyataraM phlm|| gatAH paramakaM sthAnaM devairapi sudurlabham / / 5 nAto viziSTaM lokeSu bhUtaM bhavitumarhati // 13 / api cAtra purAvRttaM kathayiSyAmi te'nagha // 6 -2624 - Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 80.7] anuzAsanaparva [13. 80. 34 RSINAmuttamaM dhImAnkRSNadvaipAyanaM zukaH / raktotpalavanaizcaiva maNidaNDairhiraNmayaiH / abhivAdyAhnikaM kRtvA zuciH prytmaanmH| taruNAdityasaMkAzairbhAnti tatra jalAzayAH // 20 pitaraM paripapraccha dRSTalokaparAvaram // 7 mahArhamaNipatraizca kAzcanaprabhakesaraiH / ko yajJaH sarvayajJAnAM variSTha upalakSyate / nIlotpalavimitraizca sarobhirbahupaGkajaiH // 21 kiM ca kRtvA paraM svarga prApnuvanti manISiNaH // 8 karavIravanaiH phulaiH sahasrAvartasaMvRtaiH / kena devAH pavitreNa svargamaznanti vA vibho| saMtAnakavanaiH phulavRkSaizca samalaMkRtAH // 22 kiM ca yajJasya yajJatvaM kva ca yajJaH pratiSThitaH // 9 nirmalAbhizca muktAbhirmaNibhizca mahAdhanaiH / dAnAnAmuttamaM kiM ca kiM ca satramataH param / uddhRtapulinAstatra jAtarUpaizca nimnagAH / / 23 pavitrANAM pavitraM ca yattadrUhi mamAnagha // 10 sarvaratnamayazcitrairavagADhA nagottamaiH / etacchrutvA tu vacanaM vyAsaH paramadharmavit / jAtarUpamayaizvAnyairhatAzanasamaprabhaiH // 24 putrAyAtkathayatsarvaM tattvena bharatarSabha // 11 sauvarNagirayastatra maNiratnaziloccayAH / vyAsa uvAca / sarvaratnamayairbhAnti zRGgaizcArubhirucchritaiH // 25 gAvaH pratiSThA bhUtAnAM tathA gAvaH parAyaNam / nityapuSpaphalAstatra nagAH patrarathAkulAH / gAvaH puNyAH pavitrAzca pAvanaM dharma eva ca // 12 divyagandharasaiH puSpaiH phalaizca bharatarSabha // 26 pUrvamAsannazRGgA vai gAvaH ityanuzuzrumaH / ramante puNyakarmANastatra nityaM yudhiSThira / zRGgArthe samupAsanta tAH kila prabhumavyayam // 13 sarvakAmasamRddhArthA niHzokA gatamanyavaH // 27 tato brahmA tu gAH prAyamupaviSTAH samIkSya h| vimAneSu vicitreSu ramaNIyeSu bhArata / IpsitaM pradadau tAbhyo gobhyaH pratyekazaH prabhuH // modante puNyakarmANo viharanto yazasvinaH // 28 tAsAM zRGgANyajAyanta yasyA yAdRGmanogatam / upakrIDanti tAnrAjazubhAzcApsarasAM gaNAH / nAnAvarNAH zRGgaya tyastA vyarocanta putraka // 15 etAllokAnavApnoti gAM dattvA vai yudhiSThira // 29 brahmaNA varadattAstA havyakavyapradAH shubhaaH| yAsAmadhipatiH pUSA mAruto blvaanblii| puNyAH pavitrAH subhagA divyasaMsthAnalakSaNAH / aizvarye varuNo rAjA tA mAM pAntu yugaMdharAH // 30 gAvastejo mahaddivyaM gavAM dAnaM prazasyate // 16 surUpA bahurUpAzca vizvarUpAzca mAtaraH / ye caitAH saMprayacchanti sAdhavo viitmtsraaH| prAjApatyA iti brahmaJjapennityaM yatavrataH // 31 te vai sukRtinaH proktAH sarvadAnapradAzca te / gAstu zuzrUSate yazca samanveti ca sarvazaH / gavAM lokaM tathA puNyamApnavanti ca te'nagha // 17 tasmai tuSTAH prayacchanti varAnapi sudurlabhAn // 32 yatra vRkSA madhuphalA divyapuSpaphalopagAH / na druhyenmanasA cApi goSu tA hi sukhprdaaH| puSpANi ca sugandhIni divyAni dvijasattama // 18 | arcayeta sadA caiva namaskAraizca pUjayet / sarvA maNimayI bhUmiH suukssmkaanycnvaalukaa| dAntaH prItamanA nityaM gavAM vyuSTiM tathAbhute // 33 sarvatra sukhasaMsparzA niSpaGkA nIrajA zubhA // 19 / yena devAH pavitreNa bhuJjate lokamuttamam / .ma.bhA. 329 - 2625 - Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 80. 34 ] mahAbhArate [13. 81. 12 yatpavitraM pavitrANAM tadbhutaM zirasA vahet // 34 / / etadicchAmyahaM zrotuM saMzayo'tra hi me mahAn // 1 ghRtena juhuyAdagniM ghRtena svasti vAcayet / bhISma uvAca / ghRtaM prAzeddhRtaM dadyAdgavAM vyuSTiM tathAbhute // 35 atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / vyahamuSNaM pibenmUtraM vyahamuSNaM pibetpayaH / gobhirnRpeha saMvAdaM zriyA bharatasattama // 2 . gavAmuSNaM payaH pItvA vyahamuSNaM putaM pibet / zrIH kRtveha vapuH kAntaM gomadhyaM praviveza h| myahamuSNaM ghRtaM pItvA vAyubhakSo bhavezyaham // 36 gAvo'tha vismitAstasyA dRSTvA rUpasya saMpadam // 3 nirhataizca yavairgobhirmAsaM prasRtayAvakaH / gAva uucuH| brahmahatyAsamaM pApaM sarvametena zudhyati // 37 kAsi devi kuto vA tvaM rUpeNApratimA bhuvi / parAbhavArtha daityAnAM devaiH zaucamidaM kRtm| vismitAH sma mahAbhAge tava rUpasya saMpadA // 4 devatvamapi ca prAptAH saMsiddhAzca mahAbalAH // 38 icchAmastvAM vayaM jJAtuM kA tvaM ka ca gamiSyasi / gAvaH pavitrAH puNyAzca pAvanaM paramaM mahat / . tattvena ca suvarNAbhe sarvametadbhavIhi naH // 6 tAzca dattvA dvijAtibhyo naraH svrgmupaakssute|| 39 zrIruvAca / gavAM madhye zucirbhUtvA gomatI manasA japet / lokakAntAsmi bhadraM vaH zrI sneha parizrutA / pUtAbhiradbhirAcamya zucirbhavati nirmalaH // 40 agnimadhye gavAM madhye brAhmaNAnAM ca saMsadi / mayA daityAH parityaktA vinaSTAH zAzvatIH samAH // indro vivasvAnsomazca viSNurApo'gnireva ca / vidyAvedavratasmAtA brAhmaNAH puNyakarmiNaH // 41 mayAbhipanA Rdhyante RSayo devatAstathA // . adhyApayeraziSyAnvai gomatI yjnysNmitaam|| trirAtropoSitaH zrutvA gomatI labhate varam // 42 yAMzca dviSAmyahaM gAvaste vinazyanti sarvazaH / dharmArthakAmahInAzca te bhavantyasukhAnvitAH // 8 putrakAmazca labhate putraM dhanamathApi ca / patikAmA ca bhartAraM sarvakAmAMzca mAnavaH / evaMprabhAvAM mAM gAvo vijAnIta sukhapradAm / gAvastuSTAH prayacchanti sevitA vai na sNshyH||43 icchAmi cApi yuSmAsu vastuM sarvAsu nityadA / evametA mahAbhAgA yajJiyAH srvkaamdaaH| AgatA prArthayAnAhaM zrIjuSTA bhavatAnaghAH // 9 rohiNya iti jAnIhi naitAbhyo vidyate param // 54 __ gAva uucuH| ityuktaH sa mahAtejAH zukaH pitrA mhaatmnaa| anuvAM pazcalAM ca tvAM sAmAnyAM bahubhiH saha / pUjayAmAsa gA nityaM tasmAttvamapi pUjaya // 45 na tvAmicchAma bhadraM te gamyatAM yatra rocate // 10 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi vapuSmantyo vayaM sarvAH kimasmAkaM tvayAdha vai| ashiititmo'dhyaayH|| 8 // yatreSTaM gamyatAM tatra kRtakAryA vayaM tvayA // 11 zrIruvAca / yudhiSThira uvAca / kimetadvaH kSamaM gAvo yanmAM nehAbhyanandatha / mayA gavAM purISaM vai zriyA juSTamiti zrutam / na mAM saMprati gRhNItha kasmAdvai durlabhAM stiim||12 -2626 - Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 81. 13] anuzAsanaparva [13. 82. 10 satyazca lokavAdo'yaM loke carati suvratAH / bhISma uvAca / vayaM prApta paribhavo bhavatIti vinizcayaH // 13 evaM kRtvA tu samayaM zrIrgobhiH saha bhArata / mahadupaM tapaH kRtvA mAM niSevanti mAnavAH / pazyantInAM tatastAsAM tatraivAntaradhIyata // 25 devadAnavagandharvAH pizAcoragarAkSasAH // 14 etadgozakRtaH putra mAhAtmyaM te'nuvarNitam / kSamametaddhi vo gAvaH pratigRhIta mAmiha / mAhAtmyaM ca gavAM bhUyaH zrUyatAM gadato mama // 26 nAvamanyA yahaM saumyAlokye sacarAcare // 15 / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi gAva uucuH| ekAzItitamo'dhyAyaH // 81 // nAvamanyAmahe devi na tvAM paribhavAmahe / adhruvA calacittAsi tatastvAM varjayAmahe // 16 bhISma uvAca / bahunAtra kimuktena gamyatAM yatra vAThachasi / ye ca gAH saMprayacchanti hutaziSTAzinazca ye / vapuSmatyo vayaM sarvAH kimasmAkaM tvayAnaghe // 17 teSAM satrANi yajJAzca nityameva yudhiSThira // 1 Rte dadhighRteneha na yajJaH saMpravartate / zrIrubAca / tena yajJasya yajJatvamatomUlaM ca labhyate // 2 avajJAtA bhaviSyAmi sarvalokeSu maandaaH|| dAnAnAmapi sarveSAM gavAM dAnaM prshsyte| pratyAkhyAnena yuSmAbhiH prasAdaH kriyatAmiti // 18 gAvaH zreSThAH pavitrAzca pAvanaM ghetaduttamam // 3 mahAbhAgA bhavatyo vai zaraNyAH zaraNAgatAm / puSTyarthametAH seveta zAntyarthamapi caiva ha / paritrAyantu mAM nityaM bhajamAnAmaninditAm / payo dadhi ghRtaM yAsAM sarvapApapramocanam // 4 mAnanAM tvahamicchAmi bhavatyaH satataM zubhAH // 19 gAvastejaH paraM proktamiha loke paratra ca / apyekAne tu vo vastumicchAmi ca sukutsite| na gobhyaH paramaM kiMcitpavitraM puruSarSabha // 5 navo'sti kutsitaM kiNcidnessvaalkssyte'nghaaH||20 atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / puNyAH pavitrAH subhagA mamAdezaM prayacchata / pitAmahasya saMvAdamindrasya ca yudhiSThira // 6 baseyaM yatra cAGge'haM tanme vyAkhyAtumarhatha // 21 parAbhUteSu daityeSu zake tribhuvanezvare / bhISma uvAca / prajAH samuditAH sarvAH satyadharmaparAyaNAH // 7 evamuktAstu tA gAvaH zubhAH krunnvtslaaH| atharSayaH sagandharvAH kiMnaroragarAkSasAH / saMmanya sahitAH sarvAH zriyamUcunarAdhipa // 22 devAsurasuparNAzca prajAnAM patayastathA / avazyaM mAnanA kAryA tavAsmAbhiryazasvini / paryupAsanta kauravya kadAcidvai pitAmaham // 8 zakunmUtre nivasa naH puNyametaddhi naH zubhe // 23 nAradaH parvatazcaiva vizvAvasuhahAhuhU / shriiruvaac| divyatAneSu gAyantaH paryupAsanta taM prabhum // 9 diSTyA prasAdo yuSmAbhiH kRto me'nugrahAtmakaH / tatra divyAni puSpANi prAvahatpavanastathA / evaM bhavatu bhadraM vaH pUjitAsmi sukhapradAH // 24 / AjadurRtavazvApi sugandhIni pRthakpRthak // 10 -2627 - Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 82. 11 ] mahAbhArate [ 13. 82. 38 tasmindevasamAvAye sarvabhUtasamAgame / adityAstapyamAnAyAstapo ghoraM suduzvaram / divyavAditrasaMghuSTe divyastrIcAraNAvRte / putrArthamamarazreSTha pAdenaikena nityadA // 25 indraH papraccha devezamabhivAdya praNamya ca // 11 tAM tu dRSTvA mahAdevIM tapyamAnAM mahattapaH / devAnAM bhagavankasmAllokezAnAM pitAmaha / dakSasya duhitA devI surabhirnAma nAmataH // 26 upariSTAdvAM loka etadicchAmi veditum // 12 atapyata tapo ghoraM hRSTA dharmaparAyaNA / / kiM tapo brahmacarya vA gobhiH kRtamihezvara / kailAsazikhare ramye devagandharvasevite / / 27 devAnAmupariSTAdyadvasantyarajasaH sukham // 13 vyatiSThadekapAdena paramaM yogamAsthitA / tataH provAca taM brahmA zakraM balanisUdanam / daza varSasahasrANi daza varSazatAni ca // 28 avajJAtAstvayA nityaM gAvo balanisUdana // 14 saMtaptAstapasA tasyA devAH sarSimahoragAH / tena tvamAsAM mAhAtmyaM na vettha zRNu tatprabho / tatra gatvA mayA sArdhaM paryupAsanta tAM zubhAm // 29 gavAM prabhAvaM paramaM mAhAtmyaM ca surarSabha // 15 athAhamabruvaM tatra devIM tAM tapasAnvitAm / yajJAjhaM kathitA gAvo yaza eva ca vAsava / kimartha tapyase devi tapo ghoramanindite // 30 etAbhizcApyate yajJo na pravartetkathaMcana // 16 prItaste'haM mahAbhAge tapasAnena zobhane / dhArayanti prajAzcaiva payasA haviSA tathA / varayasva varaM devi dAtAsmIti puraMdara // 31 etAsAM tanayAzcApi kRSiyogamupAsate // 17 / surabhyuvAca / janayanti ca dhAnyAni bIjAni vividhAni c|| vareNa bhagavanmahyaM kRtaM lokapitAmaha / tato yajJAH pravartante havyaM kavyaM ca sarvazaH // 18 | eSa eva varo me'dya yatprIto'si mamAnagha // 32 payo dadhi ghRtaM caiva puNyAzcaitAH surAdhipa / brahmovAca / vahanti vividhAnbhArAnkSuttaSNAparipIDitAH // 19 | tAmevaM bruvatI devIM surabhI tridazezvara / munIMzca dhArayantIha prajAzcaivApi karmaNA / pratyabruvaM yaddevendra tannibodha zacIpate // 33 pAsavAkUTavAhinyaH karmaNA sukRtena ca / alobhakAmyayA devi tapasA ca zubhena ca / upariSTAttatto'smAkaM vasantyetAH sadaiva hi // 20 | prasanno'haM varaM tasmAdamaratvaM dadAni te // 34 etatte kAraNaM zakra nivAsakRtamadya vai / trayANAmapi lokAnAmupariSTAnnivatsyasi / gavAM devopariSTAddhi samAkhyAtaM shtkrto|| 21 matprasAdAcca vikhyAto golokaH sa bhaviSyati // etA hi varadattAzca varadAzcaiva vAsava / mAnuSeSu ca kurvANAH prajAH karma sutAstava / saurabhyaH puNyakarmiNyaH pAvanAH zubhalakSaNAH // 22 nivatsyanti mahAbhAge sarvA duhitarazca te // 36 yadarthaM gA gatAzcaiva saurabhyaH surasattama / manasA cintitA bhogAstvayA vai divyamAnuSAH / tacca me zRNu kAtsnyena vadato balasUdana // 23 / yacca svargasukhaM devi tatte saMpatsyate zubhe // 37 purA devayuge tAta daityendreSu mahAtmasu / / tasyA lokAH sahasrAkSa sarvakAmasamanvitAH / trIllokAnanuzAsatsu viSNau garbhatvamAgate // 24 / na tatra kramate mRtyuna jarA na ca pAvakaH / - 2628 - Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 82. 38 ] anuzAsanaparva [ 18. 83. 16 na dainyaM nAzubhaM kiMcidvidyate tatra vAsava / / 38 / parivAreNa vai duHkhaM durdharaM caakRtaatmbhiH| tatra divyAnyaraNyAni divyAni bhavanAni ca / bhUyiSThaM ca narendrANAM vidyate na zubhA gatiH // 2 vimAnAni ca yuktAni kAmagAni ca vAsava // 39 / pUyante te'tra niyataM prayacchanto vasuMdharAm / vataizca vividhaiH puNyaistathA tIrthAnusevanAt / / pUrva ca kathitA dharmAstvayA me kurunandana // 3 tapasA mahatA caiva sukRtena ca krmnnaa| evameva gavAmuktaM pradAnaM te nRgeNa ha / zakyaH samAsAdayituM golokaH puSkarekSaNa // 40 RSiNA nAciketena pUrvameva nidarzitam // 4 etatte sarvamAkhyAtaM mayA shkraanupRcchte| vedopaniSade caiva sarvakarmasu dakSiNA / na te paribhavaH kAryo gavAmarinisUdana // 41 sarvakratuSu coddiSTaM bhUmirgAvo'tha kAJcanam // 5 bhISma uvAca / tatra zrutistu paramA suvarNa dakSiNeti vai / etacchrutvA sahasrAkSaH pUjayAmAsa nitydaa| etadicchAmyahaM zrotuM pitAmaha yathAtatham // 6 gAzcakre bahumAnaM ca tAsu nityaM yudhiSThira // 42 kiM suvarNa kathaM jAtaM kasminkAle kimAtmakam / etatte sarvamAkhyAtaM pAvanaM ca mahAyute / kiM dAnaM kiM phalaM caiva kasmAJca paramucyate // 7 pavitraM paramaM cApi gavAM mAhAtmyamuttamam / kasmAddAnaM suvarNasya pUjayanti manISiNaH / kIrtitaM puruSavyAghra sarvapApavinAzanam // 43 kasmAcca dakSiNArthaM tadyajJakarmasu zasyate // 8 ya idaM kathayennityaM brAhmaNebhyaH samAhitaH / kasmAcca pAvanaM zreSThaM bhUmergobhyazca kAJcanam / havyakavyeSu yajJeSu pitRkAryeSu caiva ha / paramaM dakSiNArthe ca tadravIhi pitAmaha / / 9 sArvakAmikamakSayyaM pitRstasyopatiSThati // 44 bhISma uvAca / goSu bhaktazca labhate yadyadicchati mAnavaH / zRNu rAjannavahito bahukAraNavistaram / striyo'pi bhaktA yA goSu tAzva kAmAnavApnuyuH // jAtarUpasamutpattimanubhUtaM ca yanmayA // 10 putrArthI labhate putraM kanyA patimavApnuyAt / pitA mama mahAtejAH zaMtanurnidhanaM gataH / dhanArthI labhate vittaM dharmArthI dharmamApnuyAt // 46 tasya ditsurahaM zrAddhaM gaGgAdvAramupAgamam / / 11 vidyArthI prApnuyAdvidyAM sukhArthI prApnuyAtsukham / tatrAgamya pituH putra zrAddhakarma samArabham / na kiMcidurlabhaM caiva gavAM bhaktasya bhArata / / 47 mAtA me jAhnavI caiva sAhAyyamakarottadA // 12 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi tato'gratastapaHsiddhAnupavezya bahunRSIn / dvayazItitamo'dhyAyaH // 82 // toyapradAnAtprabhRti kAryANyahamathArabham // 13 tatsamApya yathodiSTaM pUrvakarma samAhitaH / yudhiSThira uvAca / dAtuM nirvapaNaM samyagyathAvadahamArabham // 14 uktaM pitAmahenedaM gavAM dAnamanuttamam / tatastaM darbhavinyAsaM bhittvA surucirAGgadaH / vizeSeNa narendrANAmiti dharmamavekSatAm // 1 / / pralambAbharaNo bAhurudatiSThadvizAM pate / / 15 rAjyaM hi satataM duHkhamAzramAzca sudurvidaaH| tamutthitamahaM dRSTvA paraM vismayamAgamam / -2629 - Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 28. 18] mahAbhArate [13. 83. 48 pratiprahItA sAkSAnme piteti bharatarSabha / 16 / tato jitvA mahIM kRtsAM rAmo rAjIvalocanaH / tato me punarevAsItsaMjJA saMcintya zAstrataH / AjahAra kratuM vIro brahmakSatreNa pUjitam // 31 nAyaM vedeSu vihito vidhihasta iti prbho| vAjimedhaM mahArAja sarvakAmasamanvitam / piNDo deyo nareNeha tato matirabhUnmama // 17 pAvanaM sarvabhUtAnAM tejodyutivivardhanam / / 32 sAkSAnneha manuSyasya pitaro'ntarhitAH kcit|| vipApmApi sa tejasvI tena Rtuphalena vai| gRhanti vihitaM tvevaM piNDo deyaH kuzeSviti // 18 naivAtmano'tha laghutAM jAmadagnyo'bhyagacchata // 35 tato'haM tadanAtya piturhastanidarzanam / sa tu kratuvareNeSTvA mahAtmA dakSiNAvatA / zAcapramANAtsUkSmaM tu vidhi pArthiva saMsmaran // 19 papracchAgamasaMpannAnRSIndevAMzca bhArgavaH // 34 tato darbheSu tatsarvamadadaM bhrtrssbh| pAvanaM yatparaM nRNAmune karmaNi vartatAm / zAstramArgAnusAreNa tadviddhi manujarSabha // 20 / taducyatAM mahAbhAgA iti jAtaghRNo'pravIt / tataH so'ntarhito bAhuH piturmama narAdhipa / ityuktA vedazAstrajJAste tamUcurmaharSayaH // 35 tato mAM darzayAmAsuH svapnAnte pitarastadA / / 21 basiSTha uvAca / prIyamANAstu mAmUcuH prItAH sma bharatarSabha / vijJAnena tavAnena yanna muhyasi dharmataH // 22 / devatAste prayacchanti suvarNa ye dadatyuta / tvayA hi kurvatA zAstraM pramANamiha pArthiva / agnihi devatAH sarvAH suvarNaM ca tadAtmakam // 36 AtmA dharmaH zrutaM vedAH pitarazca maharSibhiH // 23 tasmAtsuvarNaM dadatA dattAH sarvAzca devatAH / sAkSAtpitAmaho brahmA guravo'tha prajApatiH / bhavanti puruSavyAghra na hyataH paramaM viduH // 37 pramANamupanItA vai sthitizca na vicAlitA // 24 . bhUya eva ca mAhAtmyaM suvarNasya nibodha me| . tadidaM samyagArabdhaM tvayAdya bharatarSabha / gadato mama viprarSe sarvazastrabhRtAM vara // 38 kiM tu bhUmergavAM cArthe suvarNa dIyatAmiti // 25 / mayA zrutamidaM pUrva purANe bhRgunandana / evaM vayaM ca dharmazca sarve cAsmatpitAmahAH / prajApateH kathayato manoH svAyaMbhuvasya vai // 39 pAvitA vai bhaviSyanti pAvanaM paramaM hi tat // 26 zUlapANerbhagavato rudrasya ca mahAtmanaH / daza pUrvAndaza parAMstathA saMtArayanti te / girI himavati zreSThe tadA bhRgukulodvaha // 40 suvarNa ye prayacchanti evaM me pitaro'bruvan / / 27 | devyA vivAhe nivRtte rudrANyA bhRgunandana / tato'haM vismito rAjanpratibuddho vizAM pate / samAgame bhagavato devyA saha mahAtmanaH / suvarNadAne'karavaM matiM bharatasattama // 28 tataH sarve samudvimA bhagavantamupAgaman // 41 itihAsamimaM cApi zRNu rAjanpurAtanam / te mahAdevamAsInaM devIM ca varadAmumAm / jAmadagnyaM prati vibho dhanyamAyuSyameva ca // 29 | prasAdya zirasA sarve rudramUbhRgadvaha // 42 jAmadagnyena rAmeNa tIvraroSAnvitena vai / ayaM samAgamo deva devyA saha tavAnagha / triHsaptakRtvaH pRthivI kRtA niHkSatriyA purA // 30 ] tapasvinastapasvinyA tejasvinyAtitejasaH / - 2630 - Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 83. 43 ] anuzAsanaparva [ 13. 84. 11 amoghatejAstvaM deva devI ceyamumA tathA // 43 prajagmuH zaraNaM devaM brahmANamajaraM prabhuma // 57 apatyaM yuvayordeva balavadbhavitA prabho / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi tannanaM triSu lokeSu na kiMciccheSayiSyati // 44 tryazItitamo'dhyAyaH / / 83 // tadebhyaH praNatebhyastvaM devebhyaH pRthulocn| gharaM prayaccha lokeza trailokyahitakAmyayA / devA UcuH / bhapatyArtha nigRhISva tejo jvalitamuttamam // 45 asurastArako nAma tvayA dattavaraH prbho| iti teSAM kathayatAM bhgvaangovRssdhvjH| .. surAnRSIMzca kliznAti vadhastasya vidhIyatAm // 1 evamastviti devAMstAnviprarSe pratyabhASata // 46 tasmAdbhayaM samutpannamasmAkaM vai pitAmaha / ityuktvA cordhvamanayattadravo vRSavAhanaH / paritrAyasva no deva na hyanyA gatirasti naH // 2 kalaretAH samabhavattataHprabhRti cApi sH|| 47 brahmovAca / rudrANI tu tataH kruddhA prajocchede tathA kRte / samo'haM sarvabhUtAnAmadharma neha rocaye / pevAnathAbravIttatra strIbhAvAtparuSaM vacaH // 48 hanyatAM tArakaH kSipraM surarSigaNabAdhakaH // 3 yasmAdapatyakAmo vai bhartA me vinivartitaH / vedA dharmAzca notsAdaM gaccheyuH surasattamAH / tasmAtsarve surA yUyamanapatyA bhaviSyatha / / 49 vihitaM pUrvamevAtra mayA vai vyetu vo jvaraH // 4 majocchedo mama kRto tasmAdyaSmAbhiradya vai / devA UcuH / tasmAtprajA vaH khagamAH sarveSAM na bhaviSyati / / varadAnAdbhagavato daiteyo balagarvitaH / pAvakastu na tatrAsIcchApakAle bhRgUDhaha / devairna zakyate hantuM sa kathaM prazabhaM vrajet / / 5 devA devyAstathA zApAdanapatyAstadAbhavan // 51 sa hi naiva sma devAnAM nAsurANAM na rakSasAm / rudrastu. tejo'pratimaM dhArayAmAsa tttdaa| vadhyaH syAmiti jagrAha varaM tvattaH pitAmaha // 6 praskanaM tu tatastasmAtkiMcittatrApatadbhuvi // 52 devAzca zaptA rudrANyA prajocchede purA kRte / tatpapAta tadA cAmau vavRdhe cAdbhutopamam / na bhaviSyati vo'patyamiti sarvajagatpate // 7 tejastejasi saMpRktamekayonitvamAgatam // 53 brahmovAca / etasminneva kAle tu devAH zakrapurogamAH / hutAzano na tatrAsIcchApakAle surottamAH / asurastArako nAma tena saMtApitA bhRzam / / 54 sa utpAdayitApatyaM vadhArtha tridazadviSAm / / 8 zrAdityA vasavo rudrA maruto'thAzvinAvapi / tadvai sarvAnatikramya devadAnavarAkSasAn / sAdhyAzca sarve saMtrastA daiteyasya parAkramAta / / 55 / mAnuSAnatha gandharvAnnAMgAnatha ca pakSiNaH / / 9 pAnAni devatAnAM hi vimAnAni purANi ca / | astreNamoghapAtena zaktyA taM ghAtayiSyati / aSINAmAzramAzcaiva babhUvurasurairhRtAH // 56 yato vo bhayamutpannaM ye cAnye surazatravaH / / 10 se dInamanasaH sarve devAzca RSayazca h| sanAtano hi saMkalpaH kAma ityabhidhIyate / -2631 - Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 84. 11] mahAbhArate [ 13. 84. 38 rudrasya tejaH praskannamagnau nipatitaM ca tat // 11 tatrainamabhigacchadhvaM kArya vo yadi vahninA // 25 tattejo'gnirmahadbhUtaM dvitIyamiva pAvakam / gamyatAM sAdhayiSyAmo vayaM hyagnibhayAtsurAH / vadhArtha devazatrUNAM gaGgAyAM janayiSyati / / 12 etAvaduktvA maNDUkastvarito jalamAvizat // 26 sa tu nAvApa taM zApaM naSTaH sa hutbhuktdaa|| hutAzanastu bubudhe maNDUkasyAtha paizunam / tasmAdvo bhayahRddevAH samutpatsyati pAvakiH / / 13 zazApa sa tamAsAdya na rasAnvetsyasIti vai // 2 // anviSyatAM vai jvalanastathA cAdya niyujytaam|| taM sa saMyujya zApena maNDUkaM pAvako yayau / tArakasya vadhopAyaH kathito vai mayAnaghAH / / 14 anyatra vAsAya vibhunaM ca devAnadarzayat // 28 na hi tejasvinAM zApAstejaHsu prabhavanti vai / / devAstvanugrahaM cakrurmaNDUkAnAM bhRgUdvaha / balAnyatibalaM prApya nabalAni bhavanti vai|| 15 yattacchRNu mahAbAho gadato mama sarvazaH // 29 hanyAdavadhyAnvaradAnapi caiva tapasvinaH / devA uucuH| .. saMkalpAbhiruciH kAmaH sanAtanatamo'nalaH // 16 agnizApAdajihvApi rasajJAnabahiSkRtAH / / jagatpatiranirdezyaH sarvagaH sarvabhAvanaH / sarasvatI bahuvidhAM yUyamuccArayiSyatha / / 30 hRcchayaH sarvabhUtAnAM jyeSTho rudrAdapi prabhuH // 17 bilavAsagatAMzcaiva niraadaanaancetsH| anviSyatAM sa tu kSipraM tejorAzihutAzanaH / gatAsUnapi vaH zuSkAnbhUmiH saMdhArayiSyati / sa vo manogataM kAmaM devaH saMpAdayiSyati // 18 tamogatAyAmapi ca nizAyAM vicariSyatha // 31 etadvAkyamupazrutya tato devA mahAtmanaH / ityuktvA tAMstato devAH punareva mahImimAm / jagmuH saMsiddhasaMkalpAH paryeSanto vibhAvasum // 19 parIyurbalanasyArthe na cAbindanhutAzanam // 32 tatamralokyamRSayo vyacinvanta suraiH saha / atha tAndviradaH kazcitsurendradviradopamaH / kAnto darzanaM vahnaH sarve tadgatamAnasAH // 20 azvatthastho'gnirityevaM prAha devAnbhRgUdvaha // 33 pareNa tapasA yuktAH zrImanto lokvishrutaaH|| zazApa jvalanaH sarvAndviradAnkrodhamUrchitaH / lokAnanvacaransiddhAH sarva eva bhRgUDhaha / pratIpA bhavatAM jihvA bhavitrIti bhRgUdvaha // 34 naSTamAtmani saMlInaM nAdhijagmurhatAzanam // 21 ityuktvA niHsto'shvtthaadgnirvaarnnsuucitH| tataH saMjAtasaMtrAsAnagnerdarzanalAlasAn / praviveza zamIgarbhamatha vahniH suSupsayA // 35 jalecaraH klAntamanAstejasAgneH pradIpitaH / anugrahaM tu nAgAnAM yaM cakruH zRNu taM prbho| uvAca devAnmaNDUko rasAtalatalotthitaH / / 22 devA bhRgukulazreSTha prItAH satyaparAkramAH // 36 rasAtalatale devA vasatyagniriti prbho| devA uucuH| saMtApAdiha saMprAptaH pAvakaprabhavAdaham // 23 pratIpayA jihvayApi sarvAhArAnkariSyatha / sa saMsupto jale devA bhagavAnhavyavAhanaH / vAcaM coccArayiSyadhvamuccairavyaJjitAkSaram / apaH saMsRjya tejobhistena saMtApitA vayam / / 24 ityuktvA punarevAgnimanusardivaukasaH // 37 tasya darzanamiSTaM vo yadi devA vibhAvasoH / azvatthAnniHsRtazcAgniH zamIgarbhagRtastadA / -- 2632 - Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 84. 38 ] anuzAsanaparva [ 13. 84. 65 zukena khyApito vipra taM devAH samupAdravan // 38 anyatra bhavato vIrya tasmAtrAyasva nastataH // 51 zazApa zukamagnistu vAgvihIno bhaviSyasi / / ityuktaH sa tathetyuktvA bhagavAnhavyakavyabhuk / jihvAM cAvartayAmAsa tasyApi hutabhuktadA // 39 jagAmAtha durAdharSo gaGgAM bhAgIrathIM prati // 52 dRSTvA tu jvalanaM devAH shukmuucurdyaanvitaaH| tayA cApyabhavanmizro garbhazcAsyAbhavattadA / bhavitA na tvamatyantaM zakune naSTavAgiti // 40 vavRdhe sa tadA garbhaH kakSe kRSNagatiryathA // 53 AvRttajihvasya sato vAkyaM kAntaM bhaviSyati / tejasA tasya garbhasya gaGgA vihvlcetnaa| bAlasyeva pravRddhasya kalamavyaktamadbhutam // 41 saMtApamagamattIvra sA soDhuM na zazAka ha // 54 ityuktvA taM zamIgarne vahnimAlakSya devatAH / Ahite jvalanenAtha garbhe tejaHsamanvite / tadevAyatanaM cakruH puNyaM sarvakriyAsvapi // 42 gaGgAyAmasuraH kazcidbharavaM nAdamutsRjat // 55 tataHprabhRti cApyagniH zamIgarbheSu dRzyate / abuddhApatitenAtha nAdena vipulena sA / utpAdane tathopAyamanujagmuzca mAnavAH // 43 vitrastoddhAntanayanA gaGgA viplutalocanA / Apo rasAtale yAstu saMsRSTAzcitrabhAnunA / visaMjJA nAzakadgarbha saMdhArayitumAtmanA // 56 tAH parvataprasravaNairUSmAM muzcanti bhArgava / sA tu tejaHparItAGgI kampamAnA ca jAhnavI / pAvakenAdhizayatA saMtaptAstasya tejasA // 44 uvAca vacanaM vipra tadA garbhabaloddhatA / tato'gnirdevatA dRSTvA babhUva vyathitastadA / na te zaktAsmi bhagavaMstejaso'sya vidhAraNe // 57 kimAgamanamityevaM tAnapRcchata pAvakaH // 45 vimUDhAsmi kRtAnena tathAsvAsthyaM kRtaM param / tamUcurvibudhAH sarve te caiva paramarSayaH / vihvalA cAsmi bhagavaMstejo naSTaM ca me'nagha // 58 tvAM niyokSyAmahe kArye tadbhavAnkartumarhati / dhAraNe nAsya zaktAhaM garbhasya tapatAM vara / kRte ca tasminbhavitA tavApi sumahAnguNaH // 46 utsrakSye'hamimaM duHkhAnna tu kAmAtkathaMcana // 59 agniruvAca / na cetaso'sti saMsparzo mama deva vibhaavso| brUta yadbhavatAM kArya sarva kartAsmi tatsurAH / Apadarthe hi saMbandhaH susUkSmo'pi mahAdyute // 60 bhavatAM hi niyojyo'haM mA vo'trAstu vicAraNA // yadatra guNasaMpannamitaraM vA hutAzana / / - devA UcuH / tvayyeva tadahaM manye dharmAdharmoM ca kevalau // 61 asurastArako nAma brahmaNo varadarpitaH / tAmuvAca tato vahnirdhAryatAM dhAryatAmayam / asmAnprabAdhate vIryAdvadhastasya vidhIyatAm / / 48 garbho mattejasA yukto mahAguNaphalodayaH // 62 imAndevagaNAMstAta prajApatigaNAMstathA / zaktA hyasi mahIM kRtsnA voDhuM dhArayituM tathA / RSIMzcApi mahAbhAgAnparitrAyasva pAvaka // 49 na hi te kiMcidaprApyaM madretodhAraNAhate // 63 apatyaM tejasA yuktaM pravIraM janaya prabho / sA vahninA vAryamANA devaizcApi saridvarA / yadyaM no'surAttasmAnnAzayeddhavyavAhana // 50 samutsasarja taM garbha merau girivare tadA // 64 zaptAnAM no mahAdevyA nAnyadasti parAyaNam / / samarthA dhAraNe cApi rudratejaHpradharSitA / -2633 - Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 84. 65 ] mahAbhArate [ 13. 85.9 nAzakattaM tadA garbha saMdhArayitumojasA // 65 evaM suvarNamutpannamapatyaM jAtavedasaH / sA samutsRjya taM duHkhAdIptavaizvAnaraprabham / tatra jAmbUnadaM zreSThaM devAnAmapi bhUSaNam // 78 darzayAmAsa cAgnistAM tadA gaGgAM bhRgUDhaha / tataHprabhRti cApyetajjAtarUpamudAhRtam / papraccha saritAM zreSThAM kaJcidgarbhaH sukhodayaH // 66 / yatsuvarNa sa bhagavAnagnirIzaH prajApatiH // 79 kIdRgvarNo'pi vA devi kIpazca dRshyte|| pavitrANAM pavitraM hi kanakaM dvijasattama / . tejasA kena vA yuktaH sarvametadravIhi me // 67 agnISomAtmakaM caiva jAtarUpamudAhRtam // 80 gaGgovAca / ratnAnAmuttamaM ratnaM bhUSaNAnAM tathottamam / jAtarUpaH sa garbho vai tejasA tvmivaanl| pavitraM ca pavitrANAM maGgalAnAM ca maGgalam // 86 suvarNo vimalo dIptaH parvataM cAvabhAsayat // 68 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi padmotpalavimizrANAM hradAnAmiva zItalaH / caturazItitamo'dhyAyaH // 84 // gandho'sya sa kadambAnAM tulyo vai tapatAM vara // 69 tejasA tasya garbhasya bhAskarasyeva razmibhiH / vasiSTha uvAca / yadravyaM parisaMsRSTaM pRthivyAM parvateSu vA / api cedaM purA rAma zrutaM me brahmadarzanam / tatsarvaM kAzcanIbhUtaM samantAtpratyadRzyata / / 70 pitAmahasya yadvRttaM brahmaNaH paramAtmanaH // 1 paryadhAvata zailAMzca nadIH prasravaNAni ca / devasya mahatastAta vAruNIM bibhratastanum / vyadIpayattejasA ca trailokyaM sacarAcaram / / 71 aizvarye vAruNe rAma rudrasyezasya vai prabho // 2 evaMrUpaH sa bhagavAnputraste havyavAhana / AjagmurmunayaH sarve devAzcAgnipurogamAH / sUryavaizvAnarasamaH kAntyA soma ivAparaH / yajJAGgAni ca sarvANi vaSaTkArazca mUrtimAn // 3 evamuktvA tu sA devI tatraivAntaradhIyata // 72 mUrtimanti ca sAmAni yajUMSi ca sahasrazaH / pAvakazcApi tejasvI kRtvA kArya divaukasAm / RgvedazcAgamattatra padakramavibhUSitaH // 4 jagAmeSTaM tato dezaM tadA bhArgavanandana // 73 lakSaNAni svarAH stobhA niruktaM svarabhaktayaH / etaiH karmaguNairloke nAmAneH parigIyate / oMkArazvAvasannatre nigrahapragrahau tathA / / 5 hiraNyaretA iti vai RSibhirvibudhaistathA / vedAzca sopaniSado vidyA sAvitryathApi ca / pRthivI ca tadA devI khyAtA vasumatIti vai // 74 bhUtaM bhavyaM bhaviSyacca dadhAra bhagavAzivaH / sa tu garbho mahAtejA gAGgeyaH pAvakodbhavaH / juhvaccAtmanyathAtmAnaM svayameva tadA prabho // 6 divyaM zaravaNaM prApya vvRdhe'dbhutdrshnH|| 75 devapalyazca kanyAzca devAnAM caiva mAtaraH / dadRzuH kRttikAstaM tu bAlArkasadRzadyutim / / AjagmuH sahitAstatra tadA bhRgukulodvaha // 7 jAtasnehAzca taM bAlaM pupuSuH stanyavisravaiH / / 76 yajJaM pazupateH prItA varuNasya mahAtmanaH / tataH sa kArtikeyatvamavApa paramadyutiH / svayaMbhuvastu tA dRSTvA retaH samapatadbhuvi / / 8 skannatvAtskandatAM cApi guhAvAsAdnuho'bhavat / / 77 / / tasya zukrasya niSpandAtpAMsUnsaMgRhma bhUmitaH / - 2634 - Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 85. 9] anuzAsanaparva [13. 85. 36 prAsyatpUSA karAbhyAM vai tasminneva hutAzane // 9 uddiSTAste tathAGgArA ye dhiSNyeSu divi sthitAH / / tatastasminsaMpravRtte satre jvalitapAvake / AdinAthazca lokasya tatparaM brahma tadrvam / brahmaNo juhvatastatra prAdurbhAvo babhUva ha // 10 sarvakAmadamityAhustatra havyamudAvahat / / 24 skannamAtraM ca tacchu- suveNa pratigRhya saH / tato'navInmahAdevo varuNaH paramAtmakaH / AjyavanmaavaccApi so'juhobhRgunandana // 11 mama satramidaM divyamahaM gRhapatistviha // 25 tataH saMjanayAmAsa bhUtagrAmaM sa vIryavAn / trINi pUrvANyapatyAni mama tAni na saMzayaH / tatastu tejasastasmAjajJe lokeSu taijasam // 12 iti jAnIta khagamA mama yajJaphalaM hi tat / / 26 tamasastAmasA bhAvA vyApi sattvaM tathobhayam / agniruvAca / saguNastejaso nityaM tamasyAkAzameva ca // 13 madaGgebhyaH prasUtAni madAzrayakRtAni ca / sarvabhUteSvatha tathA sattvaM tejastathA tamaH / mamaiva tAnyapatyAni varuNo hyavazAtmakaH / / 27 zukre hute'nau tasmiMstu prAdurAsaMstrayaH prabho // 14 athAbravIllokagururbrahmA lokapitAmahaH / puruSA vapuSA yuktA yuktAH prasapajairguNaiH / mamaiva tAnyapatyAni mama zukra hutaM hi tat // 28 bhRgityeva bhRguH pUrvamaGgArebhyo'GgirAbhavat / / 15 ahaM vaktA ca matrasya hotA zukrasya caiva ha / aGgArasaMzrayAJcaiva kavirityaparo'bhavat / yasya bIjaM phalaM tasya zukraM cetkAraNaM matam / / 29 saha jvAlAbhirutpanno bhRgustasmAguH smRtaH // 16 tato'bruvandevagaNAH pitAmahamupetya vai / marIcibhyo marIcintu mArIcaH kazyapo hyabhUt / kRtAJjalipuTAH sarve zirobhirabhivandya ca // 30 aGgArebhyo'GgirAstAta vAlakhilyAH ziloccayAt / vayaM ca bhagavansarve jagacca sacarAcaram / atraivAtreti ca vibho jAtamatriM vadantyapi // 17 tavaiva prasavAH sarve tasmAdagnirvibhAvasuH / tathA bhasmavyapohebhyo brhmrssignnsNmitaaH| varuNazcezvaro devo labhatAM kAmamIpsitam // 31 vaikhAnasAH samatpannAstapaHzrutaguNepsavaH / nisargAdvaruNazcApi brahmaNo yAdasAM patiH / azruto'sya samutpannAvazvinau rUpasaMmatau // 18 jagrAha vai bhRgu pUrvamapatyaM sUryavarcasam / / 32 zeSAH prajAnAM patayaH srotobhyastasya jajJire / Izvaro'GgirasaM cAgnerapatyArtha'bhyakalpayat / RSayo lomakUpebhyaH svedAcchando malAtmakam // pitAmahastvapatyaM vai kaviM jagrAha tattvavit // 33 etasmAtkAraNAdAhuragniM sarvAstu devatAH / tadA sa dAruNaH khyAto bhRguH prasavakarmakRt / RSayaH zrutasaMpannA vedaprAmANyadarzanAt / / 20 AgneyastvaGgirAH zrImAnkaviAjho mahAyazAH / yAni dArUNi te mAsA niryAsAH pakSasaMjJitAH / bhArgavAGgirasau loke lokasaMtAnalakSaNau // 34 ahorAtrA muhUrtAstu pittaM jyotizca vAruNam // 21 ete vipravarAH sarve prajAnAM patayastrayaH / raudraM lohitmityaahulohitaatknkN smRtam / sarvaM saMtAnameteSAmidamityupadhAraya / / 35 tanmaitramiti vijJeyaM dhUmAJca vasavaH smRtAH // 22 bhRgostu putrAstatrAsansapta tulyA bhRgoguNaiH / arciSo yAzca te rudrAstathAdityA mhaaprbhaaH| / cyavano vajrazIrSazva zuciraurvastathaiva ca // 36 12635 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 85. 37 ] mahAbhArate [13. 85. 66 zukro vareNyazca vibhuH savanazceti sapta te / te tvanenaiva rUpeNa prajaniSyanti vai prjaaH| bhArgavA vAruNAH sarve yeSAM vaMze bhavAnapi // 37 sthApayiSyanti cAtmAnaM yugAdinidhane tathA // 52 aSTau cAGgirasaH putrA vAruNAste'pyudAhRtAH / evametatpurA vRttaM tasya yajJe mahAtmanaH / bRhaspatirutathyazca vayasyaH zAntireva ca // 38 devazreSThasya lokAdau vAruNIM bibhratastanum / / 53 ghoro virUpaH saMvartaH sudhanvA cASTamaH smRtH| agnibrahmA pazupatiH zarvo rudraH prajApatiH / ete'STAvagnijAH sarve jJAnaniSThA nirAmayAH // 39 agnerapatyametadvai suvarNamiti dhAraNA // 54 brAhmaNasya kaveH putrA vaarunnaaste'pyudaahRtaaH|| anyabhAve ca kurvanti vahristhAneSu kAzcanam / aSTau prasavajairyuktA guNairbrahmavidaH zubhAH // 40 jAmadagnya pramANajJA vedazrutinidarzanAt // 55 kaviH kAvyazca viSNuzca buddhimAnuzanAstathA / kuzastambe juhotyagniM suvarNaM tatra saMsthitam / bhRguzca virajAzcaiva kAzI cograzca dharmavit // 41 hute prItikarImRddhi bhagavAMstatra manyate // 56 aSTau kavisutA hyete srvmemirjgtttm| tasmAdagniparAH sarvA devatA iti zuzruma / prajApataya ete hi prajAnAM yairimAH prajAH // 42 brahmaNo hi prasUto'gniranerapi ca kAJcanam // 50 evamaGgirasazcaiva kavezca prasavAnvayaiH / tasmAdye vai prayacchanti suvarNa dharmadarzinaH / bhRgozca bhRguzArdUla vaMzajaiH satataM jagat // 43 / devatAste prayacchanti samastA iti naH zrutam // 58 varuNazcAdito vipra jagrAha prbhuriishvrH| tasya cAtamaso lokA gacchataH paramAM gatim / kaviM tAta bhRguM caiva tasmAttau vAruNau smRtau // 44 svloke rAjarAjyena so'bhiSicyeta bhArgava // 59 jagrAhAGgirasaM devaH zikhI tasmAdbhutAzanaH / Adityodayane prApte vidhimatrapuraskRtam / tasmAdaGgiraso jJeyAH sarva eva tdnvyaaH|| 45 dadAti kAJcanaM yo vai duHsvapnaM pratihanti sH||60 brahmA pitAmahaH pUrvaM devatAbhiH prasAditaH / dadAtyuditamAtre yastasya pApmA vidhUyate / ime naH saMtariSyanti prajAbhirjagadIzvarAH // 46 madhyAhne dadato rukmaM hanti pApamanAgatam // 61 sarve prajAnAM patayaH sarve cAtitapasvinaH / dadAti pazcimAM saMdhyAM yaH suvarNaM dhRtavrataH / tvatprasAdAdimaM lokaM tArayiSyanti zAzvatam // 47 brahmavAyvagnisomAnAM sAlokyamupayAti saH // 62 tathaiva vaMzakartArastava tejovivardhanAH / sendreSu caiva lokeSu pratiSThAM prApnute zubhAm / bhaveyurveda viduSaH sarve vAkpatayastathA // 48 iha loke yazaH prApya zAntapApmA pramodate // 63 devapakSadharAH saumyAH prAjApatyA maharSayaH / tataH saMpadyate'nyeSu lokeSvapratimaH sdaa| Apnuvanti tapazcaiva brahmacaryaM paraM tathA // 49 anAvRtagatizcaiva kAmacArI bhavatyuta // 64 sarve hi vayamete ca tavaiva prasavaH prbho| na ca kSarati tebhyaH sa zazvaJcaivApnute mahat / devAnAM brAhmaNAnAM ca tvaM hi kartA pitAmaha // 50 / suvarNamakSayaM dattvA lokAnApnoti puSkalAn // 65 marIcimAditaH kRtvA sarve caivAtha bhaargvaaH| yastu saMjanayitvAgnimAdityodayanaM prati / apatyAnIti saMprekSya kSamayAma pitAmaha // 51 / dadyAdvai vratamuddizya sarvAnkAmAnsamaznate // 66 -2336 - Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 85. 67 ] anuzAsanaparva [ 13. 86.23 agnirityeva tatprAhuH pradAnaM vai sukhAvaham / tatastA vardhamAnasya kumArasya mahAtmanaH / yatheSTaguNasaMpannaM pravartakamiti smRtam / / 67 tejasAbhiparItAGgayo na kaciccharma lebhire||9 bhISma uvAca / tatastejaHparItAGgayaH sarvAH kAla upasthite / ityuktaH sa vasiSThena jAmadagnyaH pratApavAn / samaM garbha suSuvire kRttikAstA nararSabha // 10 dadau suvarNa viprebhyo vyamucyata ca kilviSAt // tatastaM SaDadhiSThAnaM garbhamekatvamAgatam / etatte sarvamAkhyAtaM suvarNasya mahIpate / pRthivI pratijagrAha kAntIpurasamIpataH // 11 pradAnasya phalaM caiva janma cAgryamanuttamam // 69 sa garbho divyasaMsthAno dIptimAnpAvakaprabhaH / tasmAttvamapi viprebhyaH prayaccha kanakaM bahu / divyaM zaravaNaM prApya vavRdhe priyadarzanaH // 12 dadatsuvarNa nRpate kilbiSAdvipramokSyasi // 70 dadRzuH kRttikAstaM tu bAlaM vahnisamadyutim / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi jAtasnehAzca sauhArdAtpupuSuH stanyavisravaiH // 13 paJcAzItitamo'dhyAyaH // 85 // abhavatkArtikeyaH sa trailokye sacarAcare / skannatvAtskandatAM cApa guhAvAsAdnuho'bhavat / / 14 yudhiSThira uvaac| tato devAstrayastriMzadizazca sadigIzvarAH / uktAH pitAmaheneha suvarNasya vidhAnataH / rudro dhAtA ca viSNuzca yajJaH pUSAryamA bhagaH // vistareNa pradAnasya ye guNAH zrutilakSaNAH // 1 aMzo mitrazca sAdhyAzca vasavo vAsavo'zvinau / yattu kAraNamutpatteH suvarNasyeha kIrtitam / Apo vAyunabhazcandro nakSatrANi grahA raviH // 16 sa kathaM tArakaH prApto nidhanaM tadbhavIhi me // 2 pRthagbhUtAni cAnyAni yAni devArpaNAni vai / uktaH sa devatAnAM hi avadhya iti pArthiva / Ajagmustatra taM draSTuM kumAraM jvalanAtmajam / na ca tasyeha te mRtyuvistareNa prakIrtitaH / / 3 RSayastuSTuvuzcaiva gandharvAzca jagustathA // 17 etadicchAmyahaM zrotuM tvattaH kurukulodvaha / SaDAnanaM kumAraM taM dviSaDakSaM dvijapriyam / kAsnyena tArakavadhaM paraM kautUhalaM hi me // 4 pInAMsaM dvAdazabhujaM pAvakAdityavarcasam // 18 bhISma uvaac| zayAnaM zaragulmasthaM dRSTvA devAH saharSibhiH / vipannakRtyA rAjendra devatA RSayastathA / lebhire paramaM harSa menire cAsuraM hatam // 19 kRttikAzcodayAmAsurapatyabharaNAya vai // 5 tato devAH priyANyasya sarva eva samAcaran / na devatAnAM kAciddhi samarthA jaatvedsH| krIDataH krIDanIyAni daduH pakSigaNAMzca ha / 20 ekApi zaktA taM garbha saMdhArayitumojasA // 6 suparNo'sya dadau patraM mayUraM citrabarhiNam / ghaNNAM tAsAM tataH prItaH pAvako garbhadhAraNAt / rAkSasAzca dadustasmai varAhamahiSAvubhau // 21 svena tejovisargeNa vIryeNa parameNa ca // 7 kukkuTaM cAgnisaMkAzaM pradadau varuNaH svayam / tAsu SaTkRttikA garbha pupuSurjAtavedasaH / candramAH pradadau meSamAdityo rucirAM prabhAm // 22 paTasu vartmasu tejo'neH sakalaM nihitaM prbho|| 8 gavAM mAtA ca gA devI dadau shtshsrshH| -2637 - Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 86. 23 ] mahAbhArate [13. 87. 15 chAgamagnirguNopetamilA puSpaphalaM bahu // 23 vaizaMpAyana uvaac| sudhanvA zakaTaM caiva rathaM cAmitakUbaram / yudhiSThireNaivamukto bhISmaH zAMtanavastadA / varuNo vAruNAndivyAnbhujaMgAnpradadau zubhAn / imaM zrAddhavidhiM kRtsnaM pravaktumupacakrame // 2 siMhAnsurendro vyAghrAMzca dvIpino'nyAMzca daMSTriNaH // ___mISma uvAca / zvApadAMzca bahUndhorAMzchatrANi vividhAni ca / zRNuSvAvahito rAjazrAddhakalpamimaM zubham / rAkSasAsurasaMghAzca ye'nujagmustamIzvaram // 25 dhanyaM yazasyaM putrIyaM pitRyajJaM paraMtapa // 3 vardhamAnaM tu taM dRSTvA prArthayAmAsa tArakaH / / devAsuramanuSyANAM gandharvoragarakSasAm / upAyairbahubhirhantuM nAzakaccApi taM vibhum // 26 pizAcakiMnarANAM ca pUjyA vai pitaraH sadA // 4 senApatyena taM devAH pUjayitvA guhAlayam / pitRRnpUjyAditaH pazcAdevAnsatarpayanti vai| zazaMsurviprakAraM taM tasmai tArakakAritam / / 27 tasmAtsarvaprayatnena puruSaH pUjayetsadA // 5 sa vivRddho mahAvIryo devasenApatiH prabhuH / anvAhArya mahArAja pitRRNAM zrAddhamucyate / jaghAnAmoghayA zaktyA dAnavaM tArakaM guhaH // 28 taccAmiSeNa vidhinA vidhiH prthmklpitH|| 6 tena tasminkumAreNa krIDatA nihte'sure| sarveSvahaHsu prIyante kRtaiH zrAddhaiH pitAmahAH / surendraH sthApito rAjye devAnAM punarIzvaraH // 29 pravakSyAmi tu te sarvAstithyAM tithyAM guNAguNAn // sa senApatirevAtha babhau skandaH pratApavAn / yeSvahaHsu kRtaiH zrAddhairyatphalaM prApyate'nagha / : Izo goptA ca devAnAM priyakRcchaMkarasya ca // 30 tatsavaM kIrtayiSyAmi yathAvattannibodha me // 8 hiraNyamUrtibhaMgavAneSa eva ca pAvakiH / pitRRnaya' pratipadi prApnuyAtsvagRhe striyH| sadA kumAro devAnAM senApatyamavAptavAn // 31 abhirUpaprajAyinyo darzanIyA bahuprajAH // 9 tasmAtsuvarNa maGgalyaM ratnamakSayyamuttamam / striyo dvitIyAM jAyante tRtIyAyAM tu vndinH| sahajaM kArtikeyasya vahnastejaH paraM matam // 32 caturthyA kSudrapazavo bhavanti bahavo gRhe // 10 evaM rAmAya kauravya vasiSTho'kathayatpurA / paJcamyAM bahavaH putrA jAyante kurvatAM nRpa / tasmAtsuvarNadAnAya prayatasva narAdhipa / / 33 kurvANAstu narAH SaSThayAM bhavanti dyutibhAginaH // rAmaH suvarNaM dattvA hi vimuktaH sarvakilbiSaiH / kRSibhAgI bhavecchrAddhaM kurvANaH saptamI nRp| triviSTape mahatsthAnamavApAsulabhaM naraiH // 34 aSTamyAM tu prakurvANo vANijye laabhmaapnuyaat||12 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi navamyAM kurvataH zrAddhaM bhavatyekazarpha bahu / SaDazItitamo'dhyAyaH // 86 // vivardhante tu dazamI gAvaH zrAddhAni kurvataH // 13 kupyabhAgI bhavenmartyaH kurvannekAdazIM nRpa / yudhiSThira uvAca / brahmavarcasvinaH putrA jAyante tasya vezmani // 14 cAturvarNyasya dharmAtmandharmaH proktastvayAnagha / dvAdazyAmIhamAnasya nityameva pradRzyate / tathaiva me zrAddhavidhiM kRtsnaM prabrUhi pArthiva // 1 / rajataM bahu citraM ca suvarNaM ca manoramam / / 15 -2638 - Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. 87. 16 ] - anuzAsanaparva [13. 89.7 jJAtInAM tu bhaveccheSThaH kurvazrAddhaM tryodshiim| | vAdhrINasasya mAMsena tRptiAdazavArSikI // 9 avazyaM tu yuvAno'sya pramIyante narA gRhe // 16 / AnantyAya bhavedattaM khaDgamAMsaM pitRkSaye / yuddhabhAgI bhavenmartyaH zrAddhaM kurvazcaturdazIm / kAlazAkaM ca lauhaM cApyAnantyaM chAga ucyte||10 amAvAsyAM tu nivapansarvAnkAmAnavApnuyAt / / 17 gAthAzcApyatra gAyanti pitRgItA yudhiSThira / kRSNapakSe dazamyAdau varjayitvA caturdazIm / sanatkumAro bhagavAnpurA mayyabhyabhASata // 11 bhAddhakarmaNi tithyaH syuH prazastA na tathetarAH / / 18 api naH sa kule jAyAdyo no dadyAtrayodazIm / yathA caivAparaH pakSaH pUrvapakSAdviziSyate / maghAsu sarpiSA yuktaM pAyasaM dakSiNAyane // 12 tathA zrAddhasya pUrvAhAdaparAho viziSyate / / 19 Ajena vApi lauhena maghAraveva yatavrataH / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi . . hasticchAyAsu vidhivatkarNavyajanavIjitam // 13 saptAzItitamo'dhyAyaH // 87 // eSTavyA bahavaH putrA yadyako'pi gayAM vrajet / 88 yatrAsau prathito lokeSvakSayyakaraNo vaTaH // 14 yudhiSThira uvAca / Apo mUlaM phalaM mAMsamannaM vApi pitRkSaye / kiMsvidattaM pitRbhyo vai bhvtykssymiishvr| yatkiMcinmadhusaMmizraM tadAnantyAya kalpate // 15 kiM havizcirarAtrAya kimAnantyAya kalpate // 1 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi . bhISma uvAca / assttaashiititmo'dhyaayH|| 88 // havIMSi zrAddhakalpe tu yAni zrAddhavido viduH / tAni me zRNu kAmyAni phalaM caiSAM yudhiSThira // 2 bhISma uvAca / tilaiiihiyyairidbhimuulphlaistthaa| yamastu yAni zrAddhAni provAca zazabindave / dattena mAsaM prIyante zrAddhana pitaro nRpa / / 3 / / tAni me zRNu kAmyAni nakSatreSu pRthakpRthak // 1 vardhamAnatilaM zrAddhamakSayaM manurabravIt / zrAddhaM yaH kRttikAyoge kurvIta satataM naraH / sarveSveva tu bhojyeSu tilAH prAdhAnyataH smRtaaH||4 agnInAdhAya sApatyo yajeta vigatajvaraH // 2 dvau mAsau tu bhavettRptirmatsyaiH pitRgaNasya ha / / apatyakAmo rohiNyAmojaskAmo mRgottame / zrInmAsAnAvikenAhuzcAturmAsyaM zazena tu / / 5 phrUrakarmA dadacchAddhamArdrAyAM mAnavo bhavet // 3 bhAjena mAsAnprIyante pazcaiva pitaro nRp| kRSibhAgI bhavenmartyaH kurvazrAddhaM punarvasau / vArAheNa tu SaNmAsAnsapta vai zAkunena tu // 6 puSTikAmo'tha puSyeNa zrAddhamIheta mAnavaH // 4 mAsAnaSTau pArSatena rauraveNa navaiva tu / AzleSAyAM dadacchAddhaM vIrAnputrAnprajAyate / gavayasya tu mAMsena tRptiH syAddazamAsikI / / 7 jJAtInAM tu bhavecchreSTho maghAsu zrAddhamAvapan // 5 mAsAnekAdaza prItiH pitRNAM mAhipeNa tu| phalgunISu dadacchrAddhaM subhagaH zrAddhado bhavet / vyena datte zrAddhe tu saMvatsaramihocyate // 8 apatyabhAguttarAsu hastena phalabhAgbhavet / / 6 yathA gavyaM tathA yuktaM pAyasaM sarpiSA sh| citrAyAM tu dadacchrAddhaM labhedrUpavataH sutAn / - 2639 - Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 89.7] mahAbhArate [13. 90. 19 svAtiyoge pitRRnaya' vANijyamupajIvati // 7 eSAmanye patidUSAstathAnye patipAvanAH / bahuputro vizAkhAsu pitryamIhanbhavennaraH / apAteyAstu ye rAjankIrtayiSyAmi tAJzRNu // anurAdhAsu kurvANo rAjacakra pravartayet // 8 kitavo bhrUNahA yakSmI pazupAlo niraakRtiH| AdhipatyaM vrajenmayo jyeSThAyAmapavarjayan / grAmapreSyo vAdhuSiko gAyanaH sarvavikrayI // 6 naraH kurukulazreSTha zraddhAdamapuraHsaraH // 9 agAradAhI garadaH kuNDAzI somvikryii| mUle tvArogyamaccheta yazo'SADhAsvanuttamam / sAmudriko rAjabhRtyastai likaH kUTakArakaH // 7 uttarAsu tvaSADhAsu vItazokazcarenmahIm // 10 pitrA vivadamAnazca yasya copptihe| . zrAddhaM tvabhijitA kurvanvidyAM zreSThAmavApnuyAt / abhizastastathA stenaH zilpaM yazvopajIvati // 8 zravaNe tu dadacchAddhaM pretya gacchetparAM gatim // 11 parvakArazca sUcI ca mitradhrukpAradArikaH / rAjyabhAgI dhaniSThAyAM prApnuyAnnApadaM naraH / avratAnAmupAdhyAyaH kANDapRSThastathaiva ca // .9 nakSatre vAruNe kurvanbhiSaksiddhimavApnuyAt // 12 zvabhiryazca parikrAmedyaH zunA daSTa eva ca / pUrvaproSThapadAH kurvanbahu vindedajAvikam / parivittizca yazca syAduzcarmA gurutalpagaH / uttarAsvatha kurvANo vindate gAH sahasrazaH // 13 kuzIlavo devalako nakSatrairyazca jIvati // 10 bahurUpyakRtaM vittaM vindate revatIM zritaH / etAniha vijAnIyAdapAteyAndvijAdhamAn / azvAMzcAzvayuje vetti bharaNISvAyuruttamam / / 14 zUdrANAmupadezaM ca ye kurvantyalpacetasaH // 11 imaM zrAddhavidhiM zrutvA zazabindustathAkarot / SaSTiM kANaH zataM SaNDaH zvitrI yAvatprapazyati / aklezenAjayaccApi mahIM so'nuzazAsa ha // 15 patayAM samupaviSTAyAM tAvadUSayate nRpa / / 12 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi yadveSTitazirA bhuGkte yadbhuGkte dakSiNAmukhaH / ekonanavatitamo'dhyAyaH // 89 // sopAnatkazca yadbhuGkte sarva vidyAttadAsuram // 13 asUyatA ca yaddattaM yacca zraddhAvivarjitam / . yudhiSThira uvAca / sarvaM tadasurendrAya brahmA bhAgamakalpayat // 14 kIdRzebhyaH pradAtavyaM bhavecchAddhaM pitAmaha / zvAnazca patidUSAzca nAvekSerankathaMcana / dvijebhyaH kuruzArdUla tanme vyAkhyAtumarhasi // 1 tasmAtparivRte dadyAttilAMzcAnvavakIrayet // 15 bhISma uvAca / tilAdAne ca kravyAdA ye ca krodhavazA gaNAH / brAhmaNAnna parIkSeta kSatriyo dAnadharmavit / / yAtudhAnAH pizAcAzca vipralumpanti taddhaviH // 16 daive karmaNi pitrye tu nyAyyamAhuH parIkSaNam // 2 yAvaddhyapatayaH patayAM vai bhuJjAnAnanupazyati / devatAH pUjayantIha daivenaiveha tejasA / / tAvatphalAddhaMzayati dAtAraM tasya bAlizam // 17 upetya tasmAdevebhyaH sarvebhyo dApayennaraH // 3 / ime tu bharatazreSTha vijJeyAH patipAvanAH / zrAddhe tvatha mahArAja priikssedraahmnnaanbudhH| ye tvatastAnpravakSyAmi parIkSasveha tAndvijAn // 18 kulazIlavayorUpairvidyayAbhijanena ca // 4 vedavidyAvratasmAtA brAhmaNAH sarva eva hi / -2640. - 90 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 90. 19 ] anuzAsanaparva [13. 90. 42 pAGteyAnyAMstu vakSyAmi jJeyAste patipAvanAH // svakarmaniratAndAntAnkule jAtAnbahuzrutAn // 33 triNAciketa: paJcAgninisuparNaH SaDaGgavit / yasya mitrapradhAnAni zrAddhAni ca havIMSi ca / brahmadeyAnusaMtAnazchandogo jyeSThasAmagaH // 20 na prINAti pitRRndevAnsvargaM ca na sa gacchati // 34 mAtApitroryazca vazyaH zrotriyo dazapUruSaH / ___ yazca zrAddha kurute saMgatAni RtukAlAbhigAmI ca dharmapatnISu yaH sdaa| ___ na devayAnena pathA sa yAti / vedavidyAvratasnAto vipraH pati punAtyuta // 21 sa vai muktaH pippalaM bandhanAdvA atharvaziraso'dhyetA brahmacArI ytvrtH| . svargAllokAcyavate zrAddhamitraH // 35 satyavAdI dharmazIlaH svakarmaniratazca yaH // 22 tasmAnmitraM zrAddhakRnnAdriyeta ye ca puNyeSu tIrtheSu abhiSekakRtazramAH / dadyAnmitrebhyaH saMgrahArthaM dhanAni / makheSu ca samatreSu bhavantyavabhRthAplutAH // 23 yaM manyate naiva zatru na mitraM akrodhanA acapalAH kSAntA dAntA jitendriyAH / __taM madhyasthaM bhojayeddhavyakavye // 36 sarvabhUtahitA ye ca zrAddheSvetAnnimatrayet / yathoSare bIjamuptaM na roheeteSu dattamakSayyamete vai patipAvanAH // 24 nna cAsyoptA prApnuyAdvIjabhAgam / ime pare mahArAja vijJeyAH paGktipAvanAH / evaM zrAddhaM bhuktamanarhamANeyatayo mokSadharmajJA yogAH sucaritavratAH // 25 na ceha nAmutra phalaM dadAti // 37 ye cetihAsaM prayatAH zrAvayanti dvijottamAn / brAhmaNo hyanadhIyAnastRNAgniriva zAmyati / ye ca bhASyavidaH kecidye ca vyAkaraNe ratAH // tasmai zrAddhaM na dAtavyaM na hi bhasmani hUyate // 38 adhIyate purANaM ye dharmazAstrANyathApi ca / saMbhojanI nAma pizAcadakSiNA adhItya ca yathAnyAyaM vidhivattasya kAriNaH / / 27 sA naiva devAnna pitRnupaiti / upapannoM gurukule satyavAdI sahasradaH / ihaiva sA bhrAmyati kSINapuNyA agryaH sarveSu vedeSu sarvapravacaneSu ca / / 28 zAlAntare gauriva naSTavatsA // 39 yAvadete prapazyanti paGktayAstAvatpunantyuta / yathAgnau zAnte ghRtamAjuhoti tato hi pAvanAtpatayAH patipAvana ucyate // 29 tannaiva devAnna pitRnupaiti / krozAdardhatRtIyAttu pAvayedeka eva hi / tathA dattaM nartane gAyane ca brahmadeyAnusaMtAna iti brahmavido viduH / / 30 ___yAM cAnRce dakSiNAmAvRNoti // 40 anRtviganupAdhyAyaH sa cedagrAsanaM vrajet / ubhau hinasti na bhunakti caiSA vatvigbhirananujJAtaH patayA harati duSkRtam / / 31 / yA cAnRce dakSiNA dIyate vai / atha cedvedavitsarvaiH patidoSaivivarjitaH / AghAtanI garhitaiSA patantI na ca syAtpatito rAjanpaGktipAvana eva saH // 32 teSAM pretAnpAtayeddevayAnAt // 41 tasmAtsarvaprayatnena parIkSyAmatrayehijAn / | RSINAM samayaM nityaM ye caranti yudhiSThira / -2641 - Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 90. 42] mahAbhArate [ 13. 91. 22 nizcitAH sarvadharmajJAstAndevA brAhmaNAnviduH // 42 saMtApamagamattIvra putrazokaparAyaNaH // 7 svAdhyAyaniSThA RSayo jJAnaniSThAstathaiva ca / atha kRtvopahAryANi caturdazyAM mhaamtiH| . taponiSThAzca boddhavyAH karmaniSThAzca bhArata // 43 tameva gaNayazokaM virAtre pratyabudhyata // 8 kavyAni jJAnaniSThebhyaH pratiSTApyAni bhArata / tasyAsItpratibuddhasya zokena pihitAtmanaH / tatra ye brAhmaNAH kecinna nindati hi te vraaH|| manaH saMhRtya viSaye buddhirvistaragAminI // 9 ye tu nindanti jalpeSu na tAbzrAddheSu bhojayet / tataH saMcintayAmAsa zrAddhakalpaM samAhitaH / brAhmaNA ninditA rAjanhanyukhipuruSaM kulam // 45 yAni tasyaiva bhojyAni mUlAni ca phalAni ca // vaikhAnasAnAM vacanamRpINAM zrUyate nRp| uktAni yAni cAnyAni yAni ceSTAni tasya ha / dUrAdeva parIkSeta brAhmaNAnvedapAragAn / tAni sarvANi manasA vinizcitya tapodhanaH // 11 priyAnvA yadi vA dveSyAMsteSu tacchrAddhamAvapet / / amAvAsyAM mahAprAjJa viprAnAnAMyya pUjitAm / yaH sahasraM sahasrANAM bhojayedanRcAM naraH / dakSiNAvartikAH sarvA vRsIH svayamathAkarot // 12 ekastAnmatravitprItaH sarvAnaha ti bhArata / / 47 sapta viprAMstato bhojye yugapatsamupAnayat / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi Rte ca lavaNaM bhojyaM zyAmAkAnnaM dadau prabhuH // 13 navatitamo'dhyAyaH // 9 // dakSiNAyAstato darbhA viSTareSu nivezitAH / pAdayozcaiva viprANAM ye tvantramupabhuJjate // 14. yudhiSThira uvaac| kRtvA ca dakSiNAyAnvai darbhAnsuprayataH zuciH / kena saMkalpitaM zrAddha kasminkAle kimAtmakam / pradadau zrImate piNDaM nAmagotramudAharan // 15 bhRgvaGgarasake kAle muninA katareNa vA / / 1 / tatkRtvA sa munizreSTo dharmasaMkaramAtmanaH / kAni zrAddheSu vAni tathA mUlaphalAni c|| pazcAttApena mahatA tapyamAno'bhyacintayat // 16 dhAnyajAtizca kA vA tanme brUhi pitAmaha // 2 akRtaM munibhiH pUrva kiM mayaitadanuSThitam / bhISma uvAca / kathaM nu zApena na mAM daheyurbrAhmaNA iti // 17 yathA zrAddhaM saMpravRttaM yasminkAle yadAtmakam / tataH saMcintayAmAsa vaMzakartAramAtmanaH / yena saMkalpitaM caiva tanme zRNu janAdhipa / 3 dhyAtamAtrastathA cAtrirAjagAma tapodhanaH / / 18 svAyaMbhuvo'triH kauravya paramarSiH pratApavAn / athAtri tathA dRSTvA putrazokena karzitam / tasya vaMze mahArAja dattAtreya iti smRtaH // 4 bhRzamAzvAsayAmAsa vAgbhiriSTAbhiravyayaH // 19 dattAtreyasya putro'bhUnnimi ma tapodhanaH / nime saMkalpitaste'yaM pitRyajJastapodhanaH / nimezcApyabhavatputraH zrImAnnAma zriyA vRtaH / / 5 mA te bhUdbhIH pUrvadRSTo dharmo'yaM brahmaNA svayam / / pUrNa varSasahasrAnte sa kRtvA duSkaraM tapaH / so'yaM svayaMbhuvihito dharmaH saMkalpitastvayA / kAladharmaparItAtmA nidhanaM samupAgataH / / 6 Rte svayaMbhuvaH ko'nyaH zrAddheyaM vidhimAharet / / 2 / nimistu kRtvA zaucAni vidhidRSTena karmaNA / AkhyAsyAmi ca te bhUyaH zrAddheyaM bidhimuttamam / -2642 - Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 91. 22] anuzAsanaparva [ 13. 92. 4 svayaMbhuvihitaM putra tatkuruSva nibodha me // 22 kIrtitAste mahAbhAgAH kAlasya gatigocarAH // 37 kRtvAgnikaraNaM pUrva matrapUrva tapodhana / azrAddheyAni dhAnyAni kodravAH pulakAstathA / tato'yamNe ca somAya varuNAya ca nityazaH // 23 / hiGgu dravyeSu zAkeSu palANDaM lazunaM tathA // 38 vizvedevAzca ye nityaM pitRbhiH saha gocraaH| palANDuH sobhaJjanakastathA gRJjanakAdayaH / tebhyaH saMkalpitA bhAgAH svayameva svayaMbhuvA // 24 - kUSmANDajAtyalAbuM ca kRSNaM lavaNameva ca // 39 stotavyA ceha pRthivI nivApasyeha dhaarinnii| grAmyaM vArAhamAMsaM ca yaccaivAprokSitaM bhavet / vaiSNavI kAzyapI ceti tathaivehAkSayeti ca // 25 kRSNAjAjI viDazcaiva zItapAkI tathaiva ca / udakAnayane caiva stotavyo varuNo vibhuH / aGkarAdyAstathA vA iha zRGgATakAni ca // 40 tato'gnizcaiva somazca ApyAyyAviha te'nagha / / 26 varjayellavaNaM sarva tathA jambUphalAni ca / devAstu pitaro nAma nirmitA vai svayaMbhuvA / avakSutAvaruditaM tathA zrAddheSu varjayat // 41 USmapAH sumahAbhAgAsteSAM bhAgAH prakalpitAH / nivApe havyakavye vA garhitaM ca zvadarzanam / te zrAddhanAca'mAnA vai vimucyante ha kilbiSAt / / pitarazcaiva devAzca nAbhinandanti taddhaviH // 42 saptakaH pitRvaMzastu pUrvadRSTaH svayaMbhuvA // 28 caNDAlazvapacau vajyau nivApe samupasthite / vizva cAgnimukhA devAH saMkhyAtAH pUrvameva te| kASAyavAsI kuSThI vA patito brahmahApi vA // 43 teSAM nAmAni vakSyAmi bhAgArhANAM mahAtmanAm / / saMkIrNayoniviprazca saMbandhI patitazca yaH / sahaH kRtivipApmA ca punnyvtpaavnstthaa| varjanIyA budhairete nivApe samupasthite // 44 prAgniH kSemaH samUhazca divyasAnustathaiva ca // 30 ityevamuktvA bhagavAnsvavaMzajamRrSi purA / vivasvAnvIryavAnhImAnkIrtimAnkRta eva c| pitAmahasabhAM divyAM jagAmAtristapodhanaH // 45 vipUrvaH somapUrvazca sUryazrIzceti nAmataH // 31 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi somapaH sUryasAvitrI dattAtmA puSkarIyakaH / ekanavatitamo'dhyAyaH // 11 // uSNInAbho nabhodazca vizvAyuHptireva ca // 32 camUharaH suveSazca vyomAriH zaMkaro bhavaH / bhISma uvAca / IzaH kartA kRtidakSo bhuvano divyakarmakRta // 33 tathA vidhau pravRtte tu sarva eva maharSayaH / gaNitaH paJcavIryazca Adityo rshmimaaNstthaa| pitRyajJAnakurvanta vidhidRSTena karmaNA / / 1 saptakRtsomavarcAzca vikRtkavireva ca // 34 RSayo dharmanityAstu kRtvA nivapanAnyuta / anugoptA sugoptA ca naptA cezvara eva ca / tarpaNaM cApyakurvanta tIrthAmbhobhiyatavratAH // 2 jitAtmA munivIryazca dIptalomA bhayaMkaraH / / 35 nivApaiIyamAnaizca cAturvarNyana bhArata / atikarmA pratItazca pradAtA cAM zumAMstathA / tarpitAH pitaro devAste nAnnaM jarayanti vai // 3 zailAbhaH paramakrodhI dhIroSNI bhUpatistathA / / 36 / ajIrNenAbhihanyante te devAH pitRbhiH saha / srajI vatrI varI caiva vizvedevAH sanAtanAH / / somamevAbhyapadyanta nivaapaannaabhipiidditaaH|| 4 - 2643 - Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 92.5] mahAbhArate [13. 93.6 te'bruvansomamAsAdya pitaro'jIrNa'pIDitAH / pitaro'bhilaSante vai nAvaM cApyadhirohataH / nivApAnnena pIDyAmaH zreyo no'tra vidhIyatAm / sadA nAbi jalaM tajjJAH prayacchanti samAhitAH // tAnsomaH pratyuvAcAtha zreyazcedIpsitaM suraaH| mAsArdhe kRSNapakSasya kuryAnnivapanAni vai| svayaMbhUsadanaM yAta sa vaH zreyo vidhAsyati // 6 puSTirAyustathA vIryaM zrIzcaiva pitRvartinaH / / 19 te somavacanAddevAH pitRbhiH saha bhArata / pitAmahaH pulastyazca vasiSThaH pulhstthaa| meruzRGge samAsInaM pitAmahamupAgaman // 7 aGgirAzca Rtuzcaiva kazyapazca mhaanRssiH| pitara uucuH| ete kurukulazreSTha mahAyogezvarAH smRtAH // 20 nivApAnnena bhagavanbhRzaM pIDyAmahe vayam / / ete ca pitaro rAjanneSa zrAddhavidhiH paraH / prasAdaM kuru no deva zreyo naH saMvidhIyatAm // 8 pretAstu piNDasaMbandhAnmucyante tena karmaNA // 21 iti teSAM vacaH zrutvA svayaMbhUridamabravIt / ityeSA puruSazreSTha zrAddhotpattiryathAgamam / . . eSa me pArzvato vahiryuSmaccheyo vidhAsyati // 9 khyApitA pUrvanirdiSTA dAnaM vakSyAmyataH param // 22 ___ agniruvAca / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi sahitAstAta bhokSyAmo nivApe samupasthite / dvinavatitamo'dhyAyaH // 92 // jarayiSyatha cApyannaM mayA sAdhaM na saMzayaH // 10 etacchrutvA tu pitarastataste vijvarAbhavan / yudhiSThira uvAca / etasmAtkAraNAcAgneH prAktanaM dIyate nRpa // 11 dvijAtayo vratopetA haviste yadi bhuJjate / nivapte cAgnipUrve vai nivApe purussrssbh| annaM brAhmaNakAmAya kathametatpitAmaha // 1 na brahmarAkSasAstaM vai nivApaM dharSayantyuta / ___ bhISma uvAca / rakSAMsi cApavartante sthite deve vibhAvasau // 12 avedoktavratAzcaiva bhuJjAnAH kAryakAriNaH / pUrva piNDaM piturdadyAttato dadyAtpitAmahe / vedokteSu tu bhuJjAnA vrataluptA yudhiSThira // 2 prapitAmahAya ca tata eSa zrAddhavidhiH smRtH|| 13 yAcchrAddhe ca sAvitrI piNDe piNDe samAhitaH / yudhiSThira uvAca / somAyeti ca vaktavyaM tathA pitRmateti ca // 14 yadidaM tapa ityAhurupavAsaM pRthagjanAH / rajasvalA ca yA nArI vyaGgitA karNayozca yaa| tapaH syAdetadiha vai tapo'nyadvApi kiM bhavet // 3 nivApe nopatiSTheta saMgrAhyA nAnyavaMzajAH // 15 bhISma uvAca / jalaM praptaramANazca kIrtayeta pitAmahAn / mAsArdhamAsau nopavasedyattapo manyate janaH / nadImAsAdya kurvIta pitRRNAM piNDatarpaNam // 16 AtmatatropaghAtI yo na tapasvI na dharmavit / / 4 pUrva svavaMzajAnAM tu kRtvAdbhistarpaNaM punaH / tyAgasyApi ca saMpattiH ziSyate tapa uttamam / suhRtsaMbandhivargANAM tato dadyAjalAJjalim // 17 sadopavAsI sa bhavedbrahmacArI tathaiva ca // 5 kalmASagoyugenAtha yuktena tarato jalam / | munizca syAtsadA vipro devAMzcaiva sadA yajet / -- 2644 - Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 93. 6 ] anuzAsanaparva [ 13. 94. 13 kuTumbiko dharmakAmaH sadAsvapnazca bhArata // 6 amRtAzI sadA ca syAtpavitrI ca sadA bhavet / yudhiSThira uvAca / RtavAdI sadA ca syAnniyatazca sadA bhaveta // 7 / brAhmaNebhyaH prayacchanti dAnAni vividhAni ca / vighasAzI sadA ca syAtsadA caivaatithipriyH|| dAtRpratigrahItrorvA ko vizeSaH pitAmaha // 1 amAMsAzI sadA ca syAtpavitrI ca sadA bhavet / / ___ bhISma uvAca / __ yudhiSThira uvAca / sAdhoryaH pratigRhNIyAttathaivAsAdhuto dvijaH / kathaM sadopavAsI syAdbrahmacArI ca pArthiva / / guNavatyalpadoSaH syAnnirguNe tu nimajjati // 2 atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / vighasAzI kathaM ca syAtkathaM caivAtithipriyaH // 9 vRSAdarbhazca saMvAdaM saptarSINAM ca bhArata // 3 bhISma uvAca / kazyapo'trirvasiSThazca bharadvAjo'tha gautamaH / antarA sAyamAzaM ca prAtarAzaM tathaiva ca / vizvAmitro jamadagniH sAdhvI caivApyarudhantI // 4 sadopavAsI bhavati yo na bhuGkte'ntarA punaH / / 10 sarveSAmatha teSAM tu gaNDAbhUtkarmakArikA / bhAryA gacchanbrahmacArI sadA bhavati caiva h| zUdraH pazusakhazcaiva bhartA cAsyA babhUva ha // 5 RtavAdI sadA ca syAdAnazIlazca mAnavaH // 11 te vai sarve tapasyantaH purA cerurmahImimAm / abhakSayanvRthA mAMsamamAMsAzI bhavatyuta / samAdhinopazikSanto brahmalokaM sanAtanam / / 6 dAnaM dadatpavitrI syAdasvapnazca divAsvapana // 12 athAbhavadanAvRSTimahatI kurunandana / bhRtyAtithiSu yo bhuGkte bhuktavatsu naraH sdaa| kRcchraprANo'bhavadyatra loko'yaM vai kssudhaanvitH|| 7 amRtaM kevalaM bhuGkte iti viddhi yudhiSThira / / 13 / kasmiMzcicca purA yajJe yAjyena zibisanunA / abhuktavatsu nAnAti brAhmaNeSu tu yo naraH / dakSiNArthe'tha Rtvigbhyo dattaH putro nijaH kila // abhojanena tenAsya jitaH svargo bhavatyuta // 14 / tasminkAle'tha so'lpaayurdissttaantmgmtprbho| devebhyazca pitRbhyazca bhRtyebhyo'tithibhiH saha / / te taM kSudhAbhisaMtaptAH parivAryopatasthire // 9 avaziSTAni yo bhuGkte tamAhurvighasAzinam // 15 yAjyAtmajamatho dRSTvA gatAsamaSisattamAH / teSAM lokA hyaparyantAH sadane brahmaNaH smRtAH / apacanta tadA sthAlyAM kSudhArtAH kila bhArata // 10 upasthitA hyapsarobhirgandharvaizca janAdhipa // 16 nirAye martyaloke'sminnAtmAnaM te parIpsavaH / devatAtithibhiH sArdhaM pitRbhizcopabhuJjate / kRcchrAmApedire vRttimannahetostapasvinaH // 11 ramante putrapautraizca teSAM gatiranuttamA // 17 aTamAno'tha tAnmArge pacamAnAnmahIpatiH / rAjA zaibyo vRSAdarbhiH klizyamAnAndadarza ha / / 12 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi vRSAdabhiruvAca / trinvtitmo'dhyaayH|| 93 // pratigrahastArayati puSTivai pratigRhNatAm / mayi yadvidyate vittaM tacchRNudhvaM tapodhanAH // 13 - 2645 - Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 94. 14 ] mahAbhArate [ 13.94. 34 priyo hi me brAhmaNo yAcamAno iha hyetadupAdattaM pretya syAtkaTukodayam / ___ dadyAmahaM vo'zvatarIsahasram / apratigrAhyamevaitatpretya ceha sukhepsunA // 25 ekaikazaH savRSAH saMprasUtAH vasiSTha uvAca / sarveSAM vai zIghragAH zvetalomAH // 14 zatena niSkaM gaNitaM sahasreNa ca saMmitam / kulaMbharAnanaDuhaH zataMzatA yathA bahu pratIcchanhi pApiSThAM labhate gatim // 26 ndhuryAzubhAnsarvazo'haM dadAni / kazyapa uvAca / pRthvIvAhAnpIvarAMzcaiva tAva yatpRthivyAM vrIhiyavaM hiraNyaM pazavaH striyH| ___ dagryA gRSTyo dhenavaH suvratAzca // 15 sarva tannAlamekasya tasmAdvidvAzamaM vrajet / / 27 varAnnAmAntrIhiyavaM rasAMzca ratnaM cAnyadurlabhaM kiM dadAni / bharadvAja uvAca / mA smAbhakSye bhAvamevaM kurudhvaM utpannasya ruroH zRGga vardhamAnasya vrdhte| . puSTayathaM vai kiM prayacchAmyahaM vaH // 16 prArthanA puruSasyeva tasya mAtrA na vidyate // 28 RSaya uucuH| gautama uvAca / rAjanpratigraho rAjJo madhvAsvAdo viSopamaH / na talloke dravyamasti yallokaM pratipUrayet / tajjAnamAnaH kasmAttvaM kuruSe naH pralobhanam // 7 samudrakalpaH puruSo na kadAcana pUryate // 29 kSatraM hi daivatamiva brAhmaNaM samupAzritam / vizvAmitra uvaac| amalo hyeSa tapasA prItaH prINAti devatAH / / 18 kAmaM kAmayamAnasya yadA kAmaH samRdhyate / ahnApIha tapo jAtu braahmnnsyopjaayte| athainamaparaH kAmastRSNA vidhvati bANavat // 30 taddAva iva nirdahyAtprApto rAjapratigrahaH / / 19 jamadagnivAca / kuzalaM saha dAnena rAjannastu sadA tava / pratigrahe saMyamo cai tapo dhArayate dhruvam / arthibhyo dIyatAM sarvamityuktvA te tato yayuH // taddhanaM brAhmaNasyeha lubhyamAnasya visravet // 31 apakkameva tanmAMsamabhUtteSAM ca dhImatAm / ___ arundhatyuvAca / atha hitvA yayuH sarve vanamAhArakAviNaH // 21 dharmArtha saMcayo yo vai dravyANAM pakSasaMmataH / tataH pracoditA rAjJA vanaM gatvAsya matriNaH / tapaHsaMcaya eveha viziSTo dravyasaMcayAt / / 32 pracIyodumbarANi sma dAnaM dAtuM pracakramuH // 22 udumbarANyathAnyAni hemagarbhANyupAharan / gaNDovAca / / bhRtyAsteSAM tatastAni pragrAhitumupAdravan // 23 ugrAdito bhayAdyasmAdvibhyatIme mamezvarAH / gurUNIti viditvAtha na grAhyANyatrirabravIt / balIyAMso durbalavadvibhemyahamataH param // 33 na sma he mUDhavijJAnA na sma he mandabuddhayaH / pazusakha uvAca / haimAnImAni jAnImaH pratibuddhAH sma jaagRmH||24 / yadvai dharme paraM nAsti brAhmaNAsta ddhanaM viduH / -2646 - Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 94 34] anuzAsanaparva [13.95. 10 vinayAyaM suvidvAMsamupAsethaM yathAtatham / / 34 RSaya uucuH| bhISma uvAca / kuzalaM saha dAnAya tasmai yasya prajA imAH / athAtripramukhA rAjanvane tasminmaharSayaH / phalAnyupadhiyuktAni ya evaM naH prayacchasi / / 35 vyacaranbhakSayanto vai mUlAni ca phalAni ca // 1 bhISma uvaac| athApazyansupInAMsapANipAdamukhodaram / ityuktvA hemagarbhANi hitvA tAni phalAni te / parivrajantaM sthUlAGga parivrAjaM zunaHsakham // 2 RSayo jagmuranyatra sarva eva dhRtavratAH / / 36 arundhatI tu taM dRSTvA sarvAGgopacitaM shubhaa| bhavitAro bhavanto vai naivamityabravIdRSIna / / 3 __ mantriNaH uucuH| vasiSTha uvAca / upadhiM zaGkamAnAste hitvemAni phalAni vai / tato'nyenaiva gacchanti viditaM te'stu pArthiva // 37 naitasyeha yathAsmAkamagnihotramanirhatam / ityuktaH sa tu bhRtyaistairvRSAdarbhizcakopa h| sAyaM prAtazca hotavyaM tena pIvAJzunaHsakhaH / / 4 teSAM saMpratikartuM ca sarveSAmagamagRhama // 38 aviruvAca / sa gatvAhavanIye'sau tIvra niymmaasthitH| naitasyeha yathAsmAkaM kSudhA vIryaM samAhatam / juhAva saMskRtAM matrairekaikAmAhutiM nRpaH / / 39 kRcchAdhInaM pranaSTaM ca tena pIvAJzunaHsakhaH // 5 tasmAdagneH samuttasthau kRtyA lokabhayaMkarI / vizvAmitra uvAca / tasyA nAma vRSAdarbhiryAtudhAnItyathAkarot // 40 / naitasyeha yathAsmAkaM zazvacchAstraM jaradgavaH / sA kRtyA kAlarAtrIva kRtaanyjlirupsthitaa| alasaH kSutparo mUrkhastena pIvAJzunaHsakhaH // 6 vRSAdarbhi narapatiM kiM karomIti cAbravIt // 41 jamadagniruvAca / vRSAdarbhiruvAca / naitasyeha yathAsmAkaM bhaktamindhanameva ca / RSINAM gaccha saptAnAmarundhatyAstathaiva ca / saMcintya vArSikaM kiMcittena pIvAzunaHsakhaH // 7 dAsIbhartuzca dAsyAzca manasA nAma dhAraya // 42 kazyapa uvAca / jJAtvA nAmAni caiteSAM sarvAnenAnvinAzaya / naitasyeha yathAsmAkaM catvArazca sahodarAH / vinaSTeSu yathA svairaM gaccha yatrepsitaM tava // 43 / dehi dehIti bhikSanti tena pIvAJzunasakhaH / / 8 nA tatheti pratizrutya yAtudhAnI svarUpiNI / bharadvAja uvAca / jagAma tadvanaM yatra vicerurate maharSayaH // 44 naitasyeha yathAsmAkaM brahmabandhoracetasaH / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi zoko bhAryApavAdena tena pIvAzunaHsakhaH // 9 caturnavatitamo'dhyAyaH / / 94 // gautama uvaac| naitasyeha yathAsmAkaM trikauzeyaM hi rAvam / -2647 - Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 95. 10 ] mahAbhArate [13. 95. 32 ekaikaM vai trivArSIyaM tena pIvAJzunaHsakhaH / / 10 yAtudhAnyuvAca / bhISma uvAca / samayena visAnIto gRhIdhvaM kAmakArataH / atha dRSTvA parivATsa tAnmaharSIzunaHsakhaH / / ekaiko nAma me proktvA tato gRhIta maacirm||2|| abhigamya yathAnyAyaM pANisparzamathAcarat // 11 bhISma uvAca / paricaryA vane tAM tu kSutpratIghAtakArikAm / 'vijJAya yAtudhAnI tAM kRtyAmRSivadhaiSiNIm / anyonyena nivedyAtha prAtiSThanta sahaiva te // 12 atriH kSudhAparItAtmA tato vacanamabravIt // 24 ekanizcayakAryAzca vyacaranta vanAni te| arAtriratreH sA rAtriyA~ nAdhIte triradya vai / AdadAnAH samuddhRtya mUlAni ca phalAni ca // 13 arAtriratrirityeva nAma me viddhi zobhane // 25 kadAcidvicarantaste vRkSaraviralairvRtAm / yAtudhAnyuvAca / zucivAriprasannodAM dadRzuH padminI zubhAm // 14 yathodAhRtametatte mayi nAma mhaamune| ' bAlAdityavapuHprakhyaiH puSkarairupazobhitAm / durdhAryametanmanasA gacchAvatara padminIm // 26 vaidUryavarNasadRzaiH padmapatrairathAvRtAm // 15 vasiSTha uvAca / nAnAvidhaizca vihgaijlprkrsevibhiH|| vasiSTho'smi variSTho'smi vase vAsaM gRheSvapi / ekadvArAmanAdeyAM sUpatIrthAmakardamAm // 16 variSThatvAcca vAsAcca vasiSTha iti viddhi maam||27 vRSAdarbhiprayuktA tu kRtyA vikRtdrshnaa| yAtudhAnyuvAca / yAtudhAnIni vikhyAtA padminI tAmarakSata // 17 nAmanairuktametatte duHkhavyAbhASitAkSaram / zunaHsakhasahAyAstu bisArthaM te maharSayaH / naitaddhArayituM zakyaM gacchAvatara padminIm / / 28 padminImabhijagmuste sarve kRtyAbhirakSitAm // 18 __kazyapa uvAca / tataste yAtudhAnI tAM dRSTvA vikRtadarzanAm / / kulaM kulaM ca kupapaH kupayaH kazyapo dvijaH / sthitAM kamalinItIre kRtyAmUcurmaharSayaH / / 19 kAzyaH kAzanikAzatvAdetanme nAma dhAraya // 29 ekA tiSThasi kA nu tvaM kasyArthe kiM prayojanam // ____ yaatudhaanyuvaac| padminItIramAzritya brUhi tvaM kiM cikIrSasi // 20 yathodAhRtametatte mayi nAma mahAmune / yAtudhAnyuvAca / durdhAryametanmanasA gacchAvatara padminIm // 30 yAsmi sAsmyanuyogo me na kartavyaH kathaMcana / bharadvAja uvAca / ArakSiNIM mAM padminyA vitta sarve tpodhnaaH||21 bhare sutAnbhare ziSyAnbhare devAnbhare dvijAn / RSaya uucuH| bhare bhAryAmanavyAjo bharadvAjo'smi zobhane // 31 sarva eva kSudhArtAH sma na cAnyatkicidasti naH / yAtudhAnyuvAca / bhavatyAH saMmate sarve gRhNImahi bisAnyuta / / 22 / nAmanairuktametatte duHkhavyAbhASitAkSaram / -2648 -- Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 95. 32 ] anuzAsanaparva [13. 95. 52 naitaddhArayituM zakyaM gacchAvatara padminIm // 32 yAtudhAnyuvAca / gautama uvAca / nAmanairuktametatte duHkhavyAbhASitAkSaram / godamo damago'dhUmo damo durdarzanazca te / naitaddhArayituM zakyaM gacchAvatara padminIm // 42 viddhi mAM gautamaM kRtye yAtudhAni nibodha me // pazusakha uvAca / yAtudhAnyuvAca / sakhA sakhe yaH sakhyeyaH pazUnAM ca sakhA sdaa| yathodAhRtametatte mayi nAma mahAmune / gauNaM pazusakhetyevaM viddhi mAmagnisaMbhave // 43 naitaddhArayituM zakyaM gacchAvatara padminIm // 34 ___yAtudhAnyuvAca / vizvAmitra uvAca / nAmanairuktametatte duHkhavyAbhASitAkSaram / vizvedevAzca me mitraM mitramasmi gavAM tthaa|| naitaddhArayituM zakyaM gacchAvatara padminIm // 44 vizvAmitramiti khyAtaM yAtudhAni nibodha me // 35 zunaHsakha uvAca / yAtudhAnyuvAca / ebhiruktaM yathA nAma nAhaM vaktumihotsahe / nAmanairuktametatte duHkhavyAbhASitAkSaram / zunaHsakhasakhAyaM mAM yAtudhAnyupadhAraya / / 45 naitadvArayituM zakyaM gacchAvatara padminIm // 36 yAtudhAnyuvAca / nAma te'vyaktamuktaM vai vAkyaM saMdigdhayA giraa| jamadagniruvAca / tasyAtsakRdidAnIM tvaM brUhi yannAma te dvija // 46 jAjamadyajajA nAma mRjA mAha jijAyiSe / . zunaHsakha uvAca / jamadagniriti khyAtamato mAM viddhi zobhane // 37 sakRduktaM mayA nAma na gRhItaM yadA tvayA / yAtudhAnyuvAca / tasmAtridaNDAbhihatA gaccha bhasmeti maacirm||47 yathodAhRtametatte mayi nAma mhaamune| bhISma uvaac| naitadvArayituM zakyaM gacchAvatara padminIm // 38 sA brahmadaNDakalpena tena mUrdhni hatA tdaa| arundhtyuvaac| kRtyA papAta medinyAM bhasmasAcca jagAma ha // 48 dharAM dharitrI vasudhAM bhartustiSThAmyanantaram / zunaHsakhazca hatvA tAM yAtudhAnI mahAbalAm / mano'nurundhatI bharturiti mAM viddhyarundhatIm / / 39 bhuvi tridaNDaM viSTabhya zAdvale samupAvizat // 49 yAtudhAnyuvAca / tataste munayaH sarve puSkarANi bisAni ca / nAmanairuktametatte duHkhavyAbhASitAkSaram / yathAkAmamupAdAya samuttasthurmudAnvitAH // 50 naitaddhArayituM zakyaM gacchAvatara padminIm // 40 zrameNa mahatA yuktAste bisAni kalApazaH / gaNDovAca / tIre nikSipya padminyAstarpaNaM cakrurambhasA // 51 gaNDaM gaNDaM gatavatI gaNDagaNDeti saMjJitA / athotthAya jalAttasmAtsarve te vai samAgaman / gaNDagaNDeva gaNDeti viddhi mAnalasaMbhave // 41 / nApazyaMzcApi te tAni bisAni puruSarSabha // 52 -2649 - ma.bhA. 332 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 95. 53] mahAbhArate [ 13. 95.75 RSaya uucuH| anyonyasyAtithizcAstu bisastainyaM karoti yaH // kena kSudhAbhibhUtAnAmasmAkaM pApakarmaNA / gautama uvAca / nRzaMsenApanItAni bisAnyAhArakAviNAm // 53 adhItya vedAMstyajatu trInagnInapavidhyatu / te zaGkamAnAstvanyonyaM papracchurdvijasattamAH / vikrINAtu tathA somaM bisastainyaM karoti yH||65 ta UcuH zapathaM sarve kurma ityarikarzana // 54 udapAnaplave grAme brAhmaNo vRSalIpatiH / ta uktvA bADhamityeva sarva eva zunaHsakham / tasya sAlokyatAM yAtu visastainyaM karoti yaH / / 66 kSudhArtAH suparizrAntAH zapathAyopacakramuH // 55 vizvAmitra uvAca / ___ atriruvAca / jIvato vai gurUnbhRtyAnbharantvasya pare janAH / sa gAM spRzatu pAdena sUrya ca pratimehatu / agatirbahuputraH syAdvisastainyaM karoti yaH // 67 anadhyAyeSvadhIyIta bisastainyaM karoti yaH // 56 azucirbrahmakUTo'stu RddhyA caivApyahaMkRtaH / vasiSTha uvaac| karSako matsarI cAstu bisastainyaM karoti yH||68 anadhyAyaparo loke zunaH sa parikarSatu / varSAnkarotu bhRtako rAjJazcAstu purohitaH / parivrAvAmavRtto'stu bisastainyaM karoti yaH // 57 ayAjyasya bhavetvigbisastainyaM karoti yaH / / 69 zaraNAgataM hantu mitraM svasutAM copjiivtu| arundhatyuvAca / arthAnkAGkSatu kInAzAdvisastainyaM karoti yaH // 58 nityaM parivadecchazrRM bharturbhavatu durmanAH / kazyapa uvAca / ekA svAdu samaznAtu bisastainyaM karoti yA // 70 sarvatra sarva paNatu nyAsalopaM karotu c| jJAtInAM gRhamadhyasthA saktUnattu dinakSaye / kUTasAkSitvamabhyetu bisastainyaM karoti yaH // 59 abhAgyAvIrasUrastu bisastainyaM karoti yA // 71 vRthAmAMsaM samaznAtu vRthAdAnaM karotu ca / gaNDovAca / yAtu striyaM divA caiva bisastainyaM karoti yH||60 anRtaM bhASatu sadA sAdhubhizca virudhyatu / bharadvAja uvAca / dadAtu kanyAM zulkena bisastainyaM karoti yA // 72 nRzaMsastyaktadharmo'stu strISu jJAtiSu goSu c| sAdhayitvA svayaM prAzeddAsye jIvatu caiva ha / brAhmaNaM cApi jayatAM bisastainyaM karoti yH||61 / vikarmaNA pramIyeta bisastainyaM karoti yA // 73 upAdhyAyamadhaH kRtvA Rco'dhyetu yajUMSi ca / / pazusakha uvAca / juhotu ca sa kakSAgnau visastainyaM karoti yaH // 62 / / dAsya eva prajAyeta so'prasUtirakiMcanaH / jamadagniruvAca / daivateSvanamaskAro bisastainyaM karoti yaH // 74 purISamutsRjatvapsu hantu gAM cApi dohinIm / zunaHsakha uvAca / anRtau maithunaM yAtu bisastainyaM karoti yaH // 63 / / adhvaryave duhitaraM dadAtu dveSyo bhAryopajIvI syAhUrabandhuzca vairavAn / cchandoge vA caritabrahmacarye / -2650 - Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 95. 75 ] anuzAsanaparva [13. 96.8 AtharvaNaM vedamadhItya vipraH yazodharmArthabhAgI ca bhavati pretya mAnavaH // 86 snAyIta yo vai harate bisAni / / 75 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi paJcanavatitamo'dhyAyaH // 15 // RSaya uucuH| iSTametadvijAtInAM yo'yaM te zapathaH kRtaH / bhISma uvAca / tvayA kRtaM bisastainyaM sarveSAM naH zunaHsakha // 76 atraivodAharantImamitihAsaM purAtanam / zunaHsakha uvAca / yadvRttaM tIrthayAtrAyAM zapathaM prati tacchRNu // 1 nyastamAdyamapazyadbhiryaduktaM kRtakarmabhiH / puSkarArthaM kRtaM stainyaM purA bharatasattama / satyametanna mithyaitadvisastainyaM kRtaM mayA // 77 rAjarSibhirmahArAja tathaiva ca dvijarSibhiH // 2 mayA hyantarhitAnIha bisAnImAni pazyata / RSayaH sametAH pazcime vai prabhAse parIkSArtha bhagavatAM kRtametanmayAnaghAH / samAgatA matramamatrayanta / rakSaNArthaM ca sarveSAM bhavatAmahamAgataH // 78 carAma sarve pRthivIM puNyatIrthI yAtudhAnI hyatikruddhA kRtyaiSA vo vadhaiSiNI / tannaH kArya hanta gacchAma sarve // 3 vRSAdarbhiprayuktaiSA nihatA me tapodhanAH // 79 zukro'GgirAzcaiva kavizca vidvAMduSTA hiMsyAdiyaM pApA yuSmAnpratyagnisaMbhavA / stathAgastyo nAradaparvatau ca / tasmAdasmyAgato viprA vAsavaM mAM nibodhata // 80 bhRgurvasiSThaH kazyapo gautamazca alobhAdakSayA lokAH prAptA vaH sArvakAmikAH / vizvAmitro jamadagnizca rAjan // 4 uttiSThadhvamitaH kSipraM tAnavApnuta vai dvijAH // 81 RSistathA gAlavo'thASTakazca bharadvAjo'rundhatI vAlakhilyAH / .. bhISma uvAca / zibirdilIpo nahuSo'mbarISo tato maharSayaH prItAstathetyuktvA puraMdaram / rAjA yayAtidhundhumAro'tha pUruH // 5 sahaiva tridazendreNa sarve jagmutriviSTapam // 82 jagmuH puraskRtya mahAnubhAvaM evamete mahAtmAno bhogairbahuvidhairapi / zatakratuM vRtrahaNaM narendra / kSudhA paramayA yuktAzchandyamAnA mhaatmbhiH| tIrthANi sarvANi parikramanto naiva lobhaM tadA cakrustataH svargamavApnuvan // 83 mAdhyAM yayuH kauzikI puNyatIrthAm // 6 tasmAtsarvAsvavasthAsu naro lobhaM vivarjayet / / sarveSu tIrtheSvatha dhUtapApA eSa dharmaH paro rAjannalobha iti vizrutaH // 84 jagmustato brahmasaraH supuNyam / idaM naraH saJcaritaM samavAyeSu kIrtayet / devasya tIrthe jalamagnikalpA mukhabhAgI ca bhavati na ca durgANyavApnute // 85 _ vigAhya te bhuktabisaprasUnAH / / 7 prIyante pitarazcAsya RSayo devtaastthaa| kecidvisAnyakhanastatra rAja-2651 - . Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 96.8] mahAbhArate [13. 96.24 nanye mRNAlAnyakhanastatra viprAH / sahaiva te pArthiva putrapautraiH // 15 / / athApazyanpuSkaraM te hriyantaM bhRguruvAca / hRdAdagastyena samuddhRtaM vai // 8 pratyAkrozedihAkruSTastADitaH pratitADayet / tAnAha sarvAnRSimukhyAnagastyaH khAdecca pRSThamAMsAni yaste harati puSkaram // 16 kenAdattaM puSkaraM me sujAtam / ___ vasiSTha uvaac| yuSmAzaGke dIyatAM puSkara me asvAdhyAyaparo loke zvAnaM ca parikarSatu / na vai bhavanto hartumarhanti padmam // 9 pure ca bhikSurbhavatu yaste harati puSkaram // 17 zRNomi kAlo hiMsate dharmavIyaM seyaM prAptA vardhate dharmapIDA / ___ kazyapa uvAca / purAdharmo vardhate neha yAva sarvatra sarva paNatu nyAse lobhaM karotu ca / ttAvadgacchAmi paralokaM cirAya // 10 kUTasAkSitvamabhyetu yaste harati puSkaram // 18 purA vedAnbrAhmaNA grAmamadhye gautama uvAca / ghuSTasvarA vRSalAzrAvayanti / jIvatvahaMkRto buddhyA vipaNatvadhamena sH| purA rAjA vyavahArAnadhA karSako matsarI cAstu yaste harati puSkaram // 19 npazyatyahaM paralokaM vrajAmi // 11 ___ aGgirA uvAca / purAvarAnpratyavarAngarIyaso azucibrahmakUTo'stu zvAnaM ca parikarSatu / ___ yAvannarA nAvamaMsyanti sarve / brahmahAnikRtizcAstu yaste harati puSkaram // 20 tamottaraM yAvadidaM na vartate dhundhumAra uvAca / __ tAvadjAmi paralokaM cirAya // 12 akRtajJo'stu mitrANAM zUdrAyAM tu prajAyatu / purA prapazyAmi pareNa mA ekaH saMpannamanAtu yaste harati puSkaram // 21 ___ nbalIyasA durbalAnbhujyamAnAn / pUruruvAca / tasmAdyAsyAmi paralokaM cirAya cikitsAyAM pracaratu bhAryayA caiva puSyatu / __ na hyutsahe draSTumIhaDnRloke // 13 zvazurAttasya vRttiH syAdyaste harati puSkaram // 22 tamAhurArtA RSayo maharSi __na te vayaM puSkaraM corayAmaH / dilIpa uvAca / . mithyAbhiSaGgo bhavatA na kAryaH udapAnaplave grAme brAhmaNo vRSalIpatiH / ___zapAma tIkSNAJzapathAnmaharSe // 14 tasya lokAnsa vrajatu yaste harati puSkaram // 23 te nizcitAstatra maharSayastu zukra uvAca / saMmanyanto dharmamevaM nrendr| pRSThamAMsaM samaznAtu divA gacchatu maithunam / tato'zapazapathAtparyayeNa preSyo bhavatu rAjJazca yaste harati puSkaram // 24 -2652 - Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 96. 25 ] anuzAsanaparva [13. 96. 43 jamadagniruvAca / zunaH karSatu vRttyarthe yaste harati puSkaram // 34 anadhyAyeSvadhIyIta mitraM zrAddhe ca bhojayet / bharadvAja uvaac| zrAddhe zUdrasya cAznIyAdyaste harati puSkaram // 25 sarvapApasamAdAnaM nRzaMse cAnRte ca yat / zibiruvAca / tattasyAstu sadA pApaM yaste harati puSkaram // 35 anAhitAgnimriyatAM yajJe vighnaM karotu c| ___ aSTaka uvAca / tapasvibhirvirudhyeta yaste harati puSkaram // 26 sa rAjAstvakRtaprajJaH kAmavRttizca pApakRt / - yyaatiruvaac| adharmeNAnuzAstUrvI yaste harati puSkaram // 36 anRtau jaTI vatinyAM vai bhAryAyAM saMprajAyatu / gAlava uvAca / nirAkarotu vedAMzca yaste harati puSkaram / / 27 pApiSThebhyastvanardhArhaH sa naro'stu svapApakRt / nahuSa uvAca / dattvA dAnaM kIrtayatu yaste harati puSkaram // 37 atithi gRhastho nudatu kAmavRtto'stu dIkSitaH / arundhatyuvAca / vidyAM prayacchatu bhRto yaste harati puSkaram // 28 zvazvApavAda vadatu bharturbhavatu durmanAH / __ ambarISa uvAca / ekA svAdu samabhAtu yA te harati puSkaram // 38 nRzaMsastyaktadharmo'stu strISu jJAtiSu goSu ca / vAlakhilyA uucuH| brAhmaNaM cApi jahatu yaste harati puSkaram / / 29 ekapAdena vRttyarthaM prAmadvAre sa tiSThatu / . nArada uvAca / dharmajJastyaktadharmo'stu yaste harati puSkaram // 39 gUDho'jJAnI bahiH zAstraM paThatAM visvaraM padam / __pazusakha uvAca / garIyaso'vajAnAtu yaste harati puSkaram // 30 agnihotramanAdRtya sukhaM svapatu sa dvijaH / nAbhAga uvAca / parivrAvAmavRtto'stu yaste harati puSkaram // 40 anRtaM bhASatu sadA sadbhizcaiva virudhyatu / ' surabhyuvAca / zulkena kanyAM dadatu yaste harati puSkaram // 31 bAlvajena nidAnena kAMsyaM bhavatu dohanam / kaviruvAca / duhyeta paravatsena yA te harati puSkaram // 41 padA sa gAM tADayatu sUryaM ca prati mehatu / __ bhISma uvAca / zaraNAgataM ca tyajatu yaste harati puSkaram // 32 tatastu taiH zapathaiH zapyamAnaivizvAmitra uvAca / __ rnAnAvidhairbahubhiH kauravendra / motu bhRtako'varSAM rAjJazcAstu purohitaH / sahasrAkSo devarAT saMprahRSTaH Rtvigastu hyayAjyasya yaste harati puSkaram // 33 samIkSya taM kopanaM vipramukhyam // 42 parvata uvAca / athAbravInmaghavA pratyayaM svaM prAme cAdhikRtaH so'stu kharayAnena gcchtu| samAbhASya tamRrSi jAtaroSam / - 2653 - Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 96. 43] mahAbhArate [ 13. 97. 12 brahmarSidevarSinRparSimadhye sagacchedbrahmaNo lokamavyayaM ca narottama // 54 yattannibodheha mamAdya rAjan / / 43 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi zaka uvAca / SaNNavatitamo'dhyAyaH // 96 // adhvaryave duhitaraM dadAtu ___ 97 cchandoge vA carita brahmacarye / yudhiSThira uvAca / AtharvaNaM vedamadhItya vipraH yadidaM zrAddhadharmeSu dIyate bharatarSabha / snAyeta yaH puSkaramAdadAti // 44 chatraM copAnahI caiva kenaitatsaMpravartitam / sarvAnvedAnadhIyIta puNyazIlo'stu dhArmikaH / kathaM caitatsamutpannaM kimarthaM ca pradIyate // 1 brahmaNaH sadanaM yAtu yaste harati puSkaram // 45 na kevalaM zrAddhadharme puNyakeSvapi dIyate / etadvistarato rAjazrotumicchAmi tattvataH // 2 agastya uvAca / bhISma uvAca / AzIrvAdastvayA proktaH zapatho balasUdana / zRNu rAjannavahitazchatopAnahavistaram / dIyatAM puSkaraM mahyameSa dharmaH sanAtanaH // 46 yathaitatprathitaM loke yena caitatpravartitam // 3 indra uvAca / yathA cAkSayyatAM prAptaM puNyatAM ca yathA gatam / na mayA bhagavallobhAddhRtaM puSkaramadya vai / sarvametadazeSeNa pravakSyAmi janAdhipa // 4 dharma tu zrotukAmena hRtaM na kroDumarhasi // 47 itihAsaM purAvRttamimaM zRNu nraadhip| dharmaH zrutisamutkarSo dharmaseturanAmayaH / jamadagnezca saMvAdaM sUryasya. ca mahAtmanaH // 5 ArSo vai zAzvato nityamavyayo'yaM mayA shrutH||48 purA sa bhagavAnsAkSAddhanuSAkrIData prbho| tadidaM gRhyatAM vidvanpuSkaraM munisttm|| saMdhAya saMdhAya zarAMzcikSepa kila bhArgavaH // 6 atikramaM me bhagavankSantumarhasyanindita // 49 / / tAnkSiptAnreNukA sarvAMstasyeSUndIptatejasaH / AnAyya sA tadA tasmai prAdAdasakRdacyuta // 7 ityuktaH sa mahendreNa tapasvI kopano bhRzam / atha tena sa zabdena jyAtalasya zarasya ca / jagrAha puSkaraM dhImAnprasannazcAbhavanmuniH // 50 prahRSTaH saMpracikSepa sA ca pratyAjahAra tAn // 8 prayayuste tato bhUyastIrthAni vngocraaH| tato madhyAhnamArUDhe jyeSThAmUle divAkare / puNyatIrtheSu ca tathA gAtrANyAplAvayanti te // 51 sa sAyakAndvijo viddhA reNukAmidamabravIt // AkhyAnaM ya idaM yuktaH paThetparvaNi parvaNi / gacchAnaya vizAlAkSi zarAnetAndhanu,yutAn / na mUrkha janayetputraM na bhavecca nirAkRtiH // 52 / yAvadetAnpunaH subhra kSipAmIti janAdhipa // 10 na tamApaspRzetkAcinna jvaro na rujazca h| sA gacchatyantarA chAyAM vRkSamAzritya bhAminI / virajAH zreyasA yuktaH pretya svargamavApnuyAt // 53 tasthau tasyA hi saMtaptaM ziraH pAdau tathaiva ca // 11 yazca zAstramanudhyAyedRSibhiH paripAlitam / / sthitA sA tu muhUrta vai bhartuH shaapbhyaacchubhaa| -2654 - Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 97. 12 ] anuzAsanaparva [ 12. 98.8 yayAvAnayituM bhUyaH sAyakAnasitekSaNA / satrANi dAnAni tathA saMyogA vittasaMcayAH / pratyAjagAma ca zarAMstAnAdAya yazasvinI // 12 annataH saMpravartante yathA tvaM vettha bhArgava // 25 sA prasvinnA sucArvaGgI paddhayAM duHkhaM niyacchatI / ramaNIyAni yAvanti yAvadArambhakANi ca / upAjagAma bhartAraM bhayAdbhartuH pravepatI // 13 sarvamannAtprabhavati viditaM kIrtayAmi te // 26 sa tAmRSistataH kruddho vAkyamAha zubhAnanAm / sarvaM hi vettha vipra tvaM yadetatkIrtitaM mayA / reNuke kiM cireNa tvamAgateti punaH punaH // 14 prasAdaye tvA viprarSe kiM te sUryo nipAtyate // 27 reNukovAca / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi saptanavatitamo'dhyAyaH // 97 // zirastAvatpradIptaM me pAdau caiva tpodhn| . sUryatejoniruddhAhaM vRkSacchAyAmupAzritA // 15 yudhiSThira uvAca / etasmAtkAraNAdbrahmaMzcirametatkRtaM mayA / evaM tadA prayAcantaM bhAskaraM munisattamaH / etajjJAtvA mama vibho mA krudhastvaM tapodhana // 16 jamadagnirmahAtejAH kiM kArya pratyapadyata // 1 jamadagniruvAca / bhISma uvaac| adyainaM dIptakiraNaM reNuke tava duHkhadam / tathA prayAcamAnasya muniragnisamaprabhaH / zarairnipAtayiSyAmi sUryamastrAgnitejasA // 17 jamadagniH zamaM naiva jagAma kurunandana // 2 bhISma uvAca / tataH sUryo madhurayA vAcA tamidamabravIt / sa visphArya dhanurdivyaM gRhItvA ca bahUzarAn / kRtAJjalirviprarUpI praNamyedaM vizAM pate // 3 atiSThatsUryamabhito yato yAti tatomukhaH / / 18 calaM nimittaM viprarSe sadA sUryasya gacchataH / atha taM prahariSyantaM sUryo'bhyetya vaco'bravIt / kathaM calaM vetsyasi tvaM sadA yAntaM divAkaram // 4 dvijarUpeNa kaunteya kiM te sUryo'parAdhyate // 19 jamadagniruvAca / Adatte razmibhiH sUryo divi vidvaMstatastataH / sthiraM vApi calaM vApi jAne tvAM jJAnacakSuSA / rasaM sa taM vai varSAsu pravarSati divAkaraH // 20 avazyaM vinayAdhAnaM kAryamadya mayA tava / / 5 tato'nnaM jAyate vipra manuSyANAM sukhAvaham / aparAhne nimeSAdhaM tiSThasi tvaM divAkara / annaM prANA iti yathA vedeSu paripaThyate / / 21 tatra vetsyAmi sUrya tvAM na me'trAsti vicAraNA // athAbhreSu nigUDhazva razmibhiH parivAritaH / sarya uvaac| sapta dvIpAnimAnbrahmanvarSeNAbhipravarSati // 22 asaMzayaM mAM viprarSe vetsyase dhanvinAM vara / tatastadauSadhInAM ca vIrudhAM patrapuSpajam / / apakAriNaM tu mAM viddhi bhagavazaraNAgatam // 7 sarva varSAbhinivRttamannaM saMbhavati prabho // 23 bhISma uvAca / jAtakarmANi sarvANi vratopanayanAni ca / tataH prahasya bhagavAJjamadagniruvAca tam / godAnAni vivAhAzca tathA yajJasamRddhayaH // 24 / na bhIH sUrya tvayA kAryA praNipAtagato hyasi // 8 -2655 - Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. 98.9] mahAbhArate [ 13. 99.12 brAhmaNeSvArjavaM yacca sthairya ca dharaNItale / | chatropAnahadAnasya phalaM bharatasattama // 22 saumyatAM caiva somasya gAmbhIryaM varuNasya ca // 9 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi dIptimagneH prabhAM meroH pratApaM tapanasya c| ___ aSTanavatitamo'dhyAyaH // 98 // etAnyatikramedyo vai sa hanyAccharaNAgatam // 10 bhavetsa gurutalpI ca brahmahA ca tathA bhavet / yudhiSThira uvAca / surApAnaM ca kuryAtsa yo hanyAccharaNAgatam // 11 ArAmANAM taDAgAnAM yatphalaM kurunndn| etasya tvapanItasya samAdhiM tAta cinty| tadahaM zrotumicchAmi tvatto'dya bharatarSabha // 1 yathA sukhagamaH panthA bhavettvadrazmitApitaH // 12 bhISma uvAca / bhISma uvAca / supradarzA vanavatI citradhAtuvibhUSitA / etAvaduktvA sa tadA tUSNImAsIbhRgUdvahaH / upetA sarvabIjaizca zreSThA bhUmirihocyate // 2 atha sUryo dadau tasmai chatropAnahamAzu vai // 13 tasyAH kSetravizeSaM ca taDAgAnAM nivezanam / sUrya uvAca / . audakAni ca sarvANi pravakSyAmyanupUrvazaH // 3 maharSe zirasanANaM chatraM madrazmivAraNam / taDAgAnAM ca vakSyAmi kRtAnAM cApi ye guNAH / pratigRhNISva padbhayAM ca trANArtha carmapAduke // 14 triSu lokeSu sarvatra pUjito yastaDAgavAn // 4 adyaprabhRti caivaitalloke sNprcrissyti| atha vA mitrasadanaM maitraM mitrvivrdhnm| . puNyadAneSu sarveSu paramakSayyameva ca // 15 kIrtisaMjananaM zreSThaM taDAgAnAM nivezanam // 5 bhISma uvAca / dharmasyArthasya kAmasya phalamAhurmanISiNaH / upAnacchatrametadvai sUryeNeha pravartitam / taDAgaM sukRtaM deze kSetrameva mahAzrayam // 6 puNyametadabhikhyAtaM triSu lokeSu bhArata // 16 caturvidhAnAM bhUtAtAM taDAgamupalakSayet / tasmAtprayaccha viprebhyazchatropAnahamuttamam / taDAgAni ca sarvANi dizanti zriyamuttamAm // 7 dharmaste sumahAnbhAvI na me'trAsti vicAraNA // 17 devA manuSyA gandharvAH pitrorgraaksssaaH| chatraM hi bharatazreSTha yaH pradadyAhi jAtaye / sthAvarANi ca bhUtAni saMzrayanti jalAzayam // 8 zubhraM zatazalAkaM vai sa pretya sukhamedhate // 18 tasmAttAste pravakSyAmi taDAge ye guNAH smRtaaH| sa zakraloke vasati pUjyamAno dvijAtibhiH / yA ca tatra phalAvAptirRSibhiH samudAhRtA // 9 apsarobhizca satataM devaizca bharatarSabha // 19 varSamAtre taDAge tu salilaM yasya tiSThati / dahyamAnAya viprAya yaH prycchtyupaanhau| agnihotraphalaM tasya phalamAhurmanISiNaH // 10 snAtakAya mahAbAho saMzitAya dvijAtaye // 20 / zaratkAle tu salilaM taDAge yasya tiSThati / so'pi lokAnavApnoti devatairabhipUjitAn / gosahasrasya sa pretya labhate phalamuttamam // 11 goloke sa mudA yukto vasati pretya bhArata / / 21 hemantakAle salilaM taDAge yasya tiSThati / etatte bharatazreSTha mayA kAtsnye na kIrtitam / sa vai bahusuvarNasya yajJasya labhate phalam // 12 -2656 - Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 99. 18] anuzAsanaparva [ 13. 100. 5 yasya vai zaizire kAle taDAge salilaM bhvet| puSpaiH suragaNAnvRkSAH phalaizcApi tathA pitRRn / agniSTomasya yajJasya phalamAhurmanISiNaH // 13 chAyayA cAtithIMstAta pUjayanti mahIruhAH // 28 taDAgaM sukRtaM yasya vasante tu mahAzrayam / kiMnaroragarakSAMsi devagandharvamAnavAH / atirAtrasya yajJasya phalaM sa samupAznute // 14 tathA RSigaNAzcaiva saMzrayanti mahIruhAH // 29 nidAghakAle pAnIyaM taDAge yasya tiSThati / puSpitAH phalavantazca tarpayantIha mAnavAn / vAjapeyasamaM tasya phalaM vai munayo viduH|| 15 vRkSadaM putravadvRkSAstArayanti paratra ca // 30 sa kulaM tArayetsarva yasya khAte jalAzaye / tasmAttaDAge vRkSA vai ropyAH zreyorthinA sadA / gAvaH pibanti pAnIyaM sAdhavazca narAH sadA // 16 putravatparipAlyAzca putrAste dharmataH smRtaH // 31 taDAge yasya gAvastu pibanti tRSitA jalam / taDAgakadRkSaropI iSTayajJazca yo dvijaH / mRgapakSimanuSyAzca so'zvamedhaphalaM labhet // 17 ete svarge mahIyante ye cAnye styvaadinH|| 32 yatpibanti jalaM tatra snAyante vizramanti c| tasmAttaDAgaM kurvIta ArAmAMzcaiva ropayet / taDAgadasya tatsarva pretyAnantyAya kalpate // 18 yajecca vividhairyajJaiH satyaM ca satataM vadet // 33 durlabhaM salilaM tAta vizeSeNa paratra vai| iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi pAnIyasya pradAnena prItirbhavati zAzvatI / / 19 ekonazatatamo'dhyAyaH // 99 // tilAndadata pAnIyaM dIpAndadata jAgrata / 100 zAtibhiH saha modadhvametatpreteSu durlabham // 20 yudhiSThira uvaac| sarvadAnairgurutaraM sarvadAnairviziSyate / gArhasthyaM dharmamakhilaM prabehi bharatarSabha / pAnIyaM narazArdUla tasmAddAtavyameva hi // 21 RddhimApnoti kiM kRtvA manuSya iha pArthiva // 1 evametattaDAgeSu kIrtitaM phalamuttamam / ata Urdhva pravakSyAmi vRkSANAmapi ropaNe // 22 atra te vartayiSyAmi purAvRttaM janAdhipa / sthAvarANAM ca bhUtAnAM jAtayaH SaT prakIrtitAH / vAsudevasya saMvAdaM pRthivyAzcaiva bhArata // 2 vRkSagulmalatAvallayastvaksArAstRNajAtayaH / / 23 saMstUya pRthivIM devIM vAsudevaH pratApavAn / etA jAtyastu vRkSANAM teSAM rope guNAstvime / papraccha bharatazreSTha yadetatpRcchase'dya mAm // 3 kIrtizca mAnuSe loke pretya caiva phalaM zubham // 24 labhate nAma loke ca pitRbhizca ca mhiiyte| vAsudeva uvaac| devalokagatasyApi nAma tasya na nazyati // 25 gArhasthyaM dharmamAzritya mayA vA madvidhena vA / atItAnAgate cobhe pitRvaMzaM ca bhArata / kimavazyaM dhare kArya kiM vA kRtvA sukhI bhavet // tArayedvRkSaropI ca tasmAdvRkSAnpraropayet // 26 pRthivyuvaac| tasya putrA bhavantyete pAdapA nAtra saMzayaH / - RSayaH pitaro devA manuSyAzcaiva mAdhava / paralokagataH svarga lokAMzcApnoti so'vyayAn // 27 / ijyAzcaivArcanIyAzca yathA caivaM nibodha me // 5 ma. bhA. 333 - 2657 - bhISma uvAca / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 100. 6] mahAbhArate [13. 101.1 sadA yajJena devAMzca Atithyena ca mAnavAn / gRhasthaH puruSa kRSNa ziSTAzI ca sadA bhavet // chandatazca yathAnityamanyuiJjIta nityazaH / rAjavijaM snAtakaM ca guruM zvazurameva ca / tena dRSigaNAH prItA bhavanti madhusUdana // 6 arcayenmadhuparkeNa parisaMvatsaroSitAn // 21 nityamagniM paricaredabhuktvA balikarma c| zvabhyazca zvapacebhyazca vayobhyazcAvapedbhuvi / kuryAttathaiva devA vai prIyante madhusUdana // 7 vaizvadevaM hi nAmaitatsAyaMprAtarvidhIyate // 22 kuryAdaharahaH zrAddhamannAdyanodakena vaa| etAMstu dharmAngArhasthAnyaH kuryAdanasUyakaH / payomUlaphalairvApi pitRRNAM prItimAharan // 8 sa iharddhi parAM prApya pretya nAke mahIyate // 23 siddhAnnAdvaizvadevaM vai kuryAdagnau yathAvidhi / bhISma uvAca / agnISomaM vaizvadevaM dhAnvantaryamanantaram // 9 iti bhUmervacaH zrutvA vAsudevaH pratApavAn / prajAnAM pataye caiva pRthagyomo vidhIyate / tathA cakAra satataM tvamapyevaM samAcara // 24 tathaiva cAnupUryeNa balikarma prayojayet // 10 evaM gRhasthadharma tvaM cetayAno narAdhipa / dakSiNAyAM yamAyeha pratIcyAM varuNAya c|| ihaloke yazaH prApya pretya svargamavApsyasi / / 25 somAya cApyudIcyAM vai vAstumadhye dvijAtaye // 11 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi dhanvantareH prAgudIcyAM prAcyAM zakrAya mAdhava / shttmo'dhyaayH|| 10 // manoH iti ca prAhubaliM dvAre gRhasya vai / 101 marudbhayo devatAbhyazca balimantargRhe haret // 12 yudhiSThira uvaac| tathaiva vizvedevebhyo balimAkAzato haret / AlokadAnaM nAmaitatkIdRzaM bhrtrssbh| nizAcarebhyo bhUtebhyo baliM naktaM tathA haret // kathametatsamutpannaM phalaM cAtra bravIhi me // 1 evaM kRtvA baliM samyagdadyAdbhikSAM dvijAtaye / bhISma uvAca / alAbhe brAhmaNasyAgnAvapramurikSapya nikSipet // 14 atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / yadA zrAddhaM pitRbhyazca dAtumiccheta mAnavaH / manoH prajApatervAda suvarNasya ca bhArata // 2 tadA pazcAtprakurvIta nivRtte zrAddhakarmaNi // 15 tapasvI kazcidabhavatsuvarNo nAma nAmataH / pitRsaMtarpayitvA tu baliM kuryAdvidhAnataH / varNato hemavarNaH sa suvarNa iti paprathe / / 3 vaizvadevaM tataH kuryAtpazcAdbrAhmaNavAcanam // 16 kulazIlaguNopetaH svAdhyAye ca paraM gataH / tato'nenAvazeSeNa bhojayedatithInapi / bahUnsvavaMzaprabhavAnsamatItaH svakairguNaiH // 4 arcApUrva mahArAja tataH prINAti mAnuSAn // 17 sa kadAcinmanuM vipro dadarzopasasarpa ca / anityaM hi sthito yasmAttasmAdatithirucyate // 18 kuzalapraznamanyonyaM tau ca tatra pracakratuH // 5 AcAryasya pituzcaiva sakhyurAptasya caatitheH|| tatastau siddhasaMkalpau merau kAzcanaparvate / idamasti gRhe mahyamiti nityaM nivedayet // 19 / ramaNIye zilApRSThe sahitau saMnyaSIdatAm // 6 te yadvadeyustatkuryAditi dharmo vidhIyate / tatra tau kathayAmAstAM kathA nAnAvidhAzrayAH / - 2658 - Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 101.7] anuzAsanaparva [13. 101. 35 brahmarSidevadaityAnAM purANAnAM mahAtmanAm // 7 yaM yamuddizya dIyerandevaM sumanasaH prabho / suvarNastvabravIdvAkyaM manuM svAyaMbhuvaM prabhum / maGgalAthaM sa tenAsya prIto bhavati daityapa // 21 hitArthaM sarvabhUtAnAM praznaM me vaktumarhasi / / 8 jJeyAstUprAzca saumyAzca tejasvinyazca tAH pRthak / sumanobhiryadijyante daivatAni prajezvara / oSadhyo bahuvIryAzca bahurUpAstathaiva ca // 22 kimetatkathamutpannaM phalayogaM ca zaMsa me // 9 yajJiyAnAM ca vRkSANAmayajJiyAnnibodha me| mnuruvaac| AsurANi ca mAlyAni daivatebhyo hitAni ca // atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / rAkSasAnAM surANAM ca yakSANAM ca tathA priyaaH| zukrasya ca balezcaiva saMvAdaM vai samAgame // 10 pitRRNAM mAnuSANAM ca kAntAyAstvanupUrvazaH / / 24 balevairocanasyeha trailokyamanuzAsataH / vanyA grAmyAzceha tathA kRSToptAH parvatAzrayAH / samIpamAjagAmAzu zukro bhRgukulodvahaH // 11 akaNTakAH kaNTakinyo gndhruuprsaanvitaaH||25 tamAdibhirabhyarcya bhArgavaM so'suraadhipH| dvividho hi smRto gandha iSTo'niSTazca puSpajaH / niSasAdAsane pazcAdvidhivadbharidakSiNaH // 12 iSTagandhAni devAnAM puSpANIti vibhAvayet // 26 katheyamabhavattatra yA tvayA parikIrtitA / akaNTakAnAM vRkSANAM zvetaprAyAzca varNataH / sumanodhUpadIpAnAM saMpradAne phalaM prati // 13 teSAM puSpANi devAnAmiSTAni satataM prabho // 27 tataH papraccha daityendraH kavIndraM praznamuttamam / jalajAni ca mAlyAni padmAdIni ca yAni ca / sumanodhUpadIpAnAM kiM phalaM brahmavittama / gandharvanAgayakSebhyastAni dadyAdvicakSaNaH // 28 pradAnasya dvijazreSTha tadbhavAnvaktumarhati // 14 oSadhyo raktapuSpAzca kaTukAH kaNTakAnvitAH / zukra uvaac| zatrUNAmabhicArArthamatharvasu nidarzitAH // 29 tapaH pUrva samutpannaM dharmastasmAdanantaram / tIkSNavIryAstu bhUtAnAM durAlambhAH sakaNTakAH / etasminnantare caiva vIrudoSadhya eva ca // 15 raktabhUyiSThavarNAzca kRSNAzcaivopahArayet // 30 somasyAtmA ca bahudhA saMbhUtaH pRthivItale / manohRdayanandinyo vimarde madhurAzca yAH / amRtaM ca viSaM caiva yaashcaanyaastulyjaatyH||16 cArurUpAH sumanaso mAnuSANAM smRtA vibho // 31 amRtaM manasaH prItiM sadyaH puSTiM dadAti c| na tu zmazAnasaMbhUtA na devaaytnodbhvaaH| mano glapayate tIvra viSaM gandhena sarvazaH / / 17 saMnayetpuSTiyukteSu vivAheSu rahaHsu ca // 32 amRtaM maGgalaM viddhi mahadviSamamaGgalam / girisAnuruhAH saumyA devAnAmupapAdayet / oSadhyo hyamRtaM sarvaM viSaM tejo'gnisaMbhavam / / 18 prokSitAbhyukSitAH saumyA yathAyogaM yathAsmRti / / mano hAdayate yasmAcchriyaM cApi dadhAti h| gandhena devAstuSyanti darzanAdyakSarAkSasAH / tasmAtsumanasaH proktA naraiH sukRtakarmabhiH // 19 / nAgAH samupabhogena tribhiretaistu mAnuSAH // 34 devatAbhyaH sumanaso yo dadAti naraH shuciH| sadyaH prINAti devAnvai te prItA bhAvayantyuta / tasmAtsumanasaH proktA yasmAttuSyanti devatAH // 20 / saMkalpasiddhA mAnAmIpsitaizca manorathaiH // 35 - 2659 - Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 101. 36] mahAbhArate [13. 101. 65 devAH prINanti satataM mAnitA mAnayanti c| haviSA prathamaH kalpo dvitiiystvaussdhiirsaiH| avajJAtAvadhUtAzca nirdahantyadhamAnnarAn // 36 vasAmedosthiniryAsaina kAryaH puSTimicchatA / / 51 ataUrdhvaM pravakSyAmi dhUpadAnavidhau phalam / / giriprapAte gahane caityasthAne ctusspthe| dhUpAMzca vividhAnsAdhUnasAdhUMzca nibodha me // 37 dIpadAtA bhavennityaM ya icchedbhUtimAtmanaH // 52 niryAsaH saralazcaiva kRtrimazcaiva te trayaH / kulohayoto vizuddhAtmA prakAzatvaM ca gacchati / iSTAniSTo bhavedgandhastanme vistarataH zRNu // 38 jyotiSAM caiva sAlokyaM dIpadAtA naraH sadA // 53 niryAsAH sallakIvA devAnAM dayitAstu te / balikarmasu vakSyAmi guNAnkarmaphalodayAn / gugguluH pravarasteSAM sarveSAmiti nizcayaH // 39 devayakSoraganRNAM bhUtAnAmatha rakSasAm / / 54 . aguruH sAriNAM zreSTho yakSarAkSasabhoginAm / yeSAM nAprabhujo viprA devatAtithibAlakAH / daityAnAM sallakIjazva kAzito yazca tadvidhaH // 40 rAkSasAneva tAnviddhi nirvaSaTkAramaGgalAn // 55 atha sarjarasAdInAM gandhaiH pArthivadAravaiH / phANitAsavasaMyuktairmanuSyANAM vidhIyate // 41 tasmAdagraM prayaccheta devebhyaH pratipUjitam / devadAnavabhUtAnAM sadyastuSTikaraH smRtaH / zirasA praNatazcApi haredvalimatandritaH // 56 ye'nye vaihArikArate tu mAnuSANAmiti smRtAH // gRhyA hi devatA nityamAzaMsanti gRhaatsdaa| ya evoktAH sumanasAM pradAne guNahetavaH / / bAhyAzcAgantavo ye'nye yakSarAkSasapannagAH // 57 dhUpeSvapi parijJeyAsta eva prItivardhanAH / / 43 ito dattena jIvanti devatAH pitrstthaa| dIpadAne pravakSyAmi phalayogamanuttamam / te prItAH prINayantyetAnAyuSA yazasA dhanaiH // 58 yathA yena yadA caiva pradeyA yAdRzAzca te // 44 balayaH saha puSpaistu devAnAmupahArayet / jyotistejaH prakAzazcApyUrdhvagaM cApi vrnnyte| dadhidrapsayutAH puNyAH sugandhAH priyadarzanAH // 59 pradAnaM tejasAM tasmAttejo vardhayate nRNAm / / 45 kAryA rudhiramAMsADhyA balayo yakSarakSasAm / andhaM tamastamisraM ca dakSiNAyanameva ca / surAsavapuraskArA lAjollepanabhUSitAH // 60 uttarAyaNametasmAjyotirdAnaM prazasyate // 46 nAgAnAM dayitA nityaM padmotpalavimizritAH / yasmAdUrdhvagametattu tamasazcaiva bheSajam / tilAnguDasusaMpannAnbhUtAnAmupahArayet // 61 tasmAdUrdhvagaterdAtA bhavediti vinizcayaH // 47 agradAtAgrabhogI svAdalavarNasamanvitaH / devAstejasvino yasmAtprabhAvantaH prakAzakAH / tasmAdagraM prayaccheta devebhyaH pratipUjitam // 62 tAmasA rAkSasAzceti tasmAddIpaH pradIyate // 48 jvalatyaharato vezma yAzcAsya gRhadevatAH / AlokadAnAccakSuSmAnprabhAyukto bhvennrH| tAH pUjyA bhUtikAmena prasRtAgrapradAyinA // 63 tAndattvA nopahiMseta na harenopanAzayet // 49 ityetadasurendrAya kAvyaH provAca bhArgavaH / dIpahartA bhavedandha stamogatirasuprabhaH / suvarNAya manuH prAha suvarNo nAradAya ca // 64 dIpapradaH svargaloke dIpamAlI virAjate / / 50 / nArado'pi mayi prAha guNAnetAnmahAdyute / -2660 - Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 101. 65] anuzAsanaparva [13. 102. 26 tvamapyetadviditveha sarvamAcara putraka // 65 atha paryAyaza RSInvAhanAyopacakrame / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi paryAyazcApyagastyasya samapadyata bhArata // 13 ekottrshttmo'dhyaayH|| 101 // athAgamya mahAtejA bhRgubrahmavidAM varaH / 102 agastyamAzramasthaM vai samupetyedamabravIt // 14 yudhiSThira uvAca / evaM vayamasatkAraM devendrasyAsya durmateH / zrutaM me bharatazreSTha puSpadhUpapradAyinAm / nahuSasya kimarthaM vai marSayAma mahAmune // 15 phalaM balividhAne ca tadbhUyo vaktumarhasi / 1 agastya uvAca / dhUpapradAnasya phalaM pradIpasya tathaiva ca / kathameSa mayA zakyaH zaptuM yasya mahAmune / balayazca kimarthaM vai kSipyante gRhamedhibhiH // 2 varadena varo datto bhavato viditazca saH // 16 bhISma uvAca / yo me dRSTipathaM gacchetsa me vazyo bhavediti / bhatrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / ityanena varo devAdyAcito gacchatA divam // 17 nahuSaM prati saMvAdamagastyasya bhRgostathA // 3 evaM na dagdhaH sa mayA bhavatA ca na saMzayaH / nahuSo hi mahArAja rAjarSiH sumahAtapAH / anyenApyaSimukhyena na zapto na ca pAtitaH // 18 devarAjyamanuprAptaH sukRteneha karmaNA // 4 amRtaM caiva pAnAya dattamasmai purA vibho / tatrApi prayato rAjannahuSatridive vasan / mahAtmane tadarthaM ca nAsmAbhirvinipAtyate // 19 mAnuSIzcaiva divyAzca kurvANo vividhAH kriyAH // 5 prAyacchata varaM devaH prajAnAM duHkhakArakam / mAnuSyastatra sarvAH sma kriyAstasya mahAtmanaH / dvijeSvadharmayuktAni sa karoti narAdhamaH / / 20 pravRttAsridive rAjandivyAzcaiva snaatnaaH||6 atra yatprAptakAlaM nastadbhahi vadatAM vara / agnikAryANi samidhaH kuzAH sumanasastathA / bhavAMzcApi yathA brUyAtkurvImahi tathA vayam // 21 balayazcAnnalAjAbhidhUpanaM dIpakarma ca // 7 bhRguruvaac| sarva tasya gRhe rAjJaH prAvartata mahAtmanaH / pitAmahaniyogena bhavantamahamAgataH / japayajJAnmanoyajJAMstridive'pi cakAra sH|| 8 pratikartuM valavati nahuSe darpamAsthite // 22 daivatAnyarcayaMzcApi vidhivatsa surezvaraH / adya hi tvA sudurbuddhI rathe yokSyati devarAT / sarvANyeva yathAnyAyaM yathApUrvamariMdama // 9 / adyainamahamudvRttaM kariSye'nindramojasA // 23 athendrasya bhaviSyatvAdahaMkArastamAvizat / adyendra sthApayiSyAmi pazyataste zatakratum / sarvAzcaiva kriyAstasya paryahIyanta bhUpate // 10 saMcAlya pApakarmANamindrasthAnAtsudurmatim // 24 sa RSInvAyAmAsa varadAnamadAnvitaH / adya cAsau kudevendrastvAM padA dharSayiSyati / parihIna kriyazcApi durbalatvamupeyivAn // 11 daivopahatacittatvAdAtmanAzAya mandadhIH // 25 tasya vAhayataH kAlo munimukhyAstapodhanAn / vyutkrAntadharma tamahaM dharSaNAmarSito bhRzam / , ahaMkArAbhibhUtasya sumahAnatyavartata // 12 ahirbhavasveti ruSA zapsye pApaM dvijadruham // 26 -2661 - Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 102. 27 ] mahAbhArate [ 13. 103.22 tata enaM sudurbuddhiM dhikzabdAbhihatatviSam / ityetAM buddhimAsthAya nahuSaH sa narezvaraH / dharaNyAM pAtayiSyAmi prekSataste mahAmune // 27 surendratvaM mahatprApya kRtavAnetadadbhutam // 9 nahuSaM pApakarmANamaizvaryabalamohitam / kasyacittvatha kAlasya bhAgyakSaya upasthite / yathA ca rocate tubhyaM tathA kartAsmyahaM mune // 28 sarvametadavajJAya na cakAratadIdRzam // 10 evamuktastu bhRguNA maitrAvaruNiravyayaH / tataH sa parihINo'bhUtsurendro balikarmataH / agastyaH paramaprIto babhUva vigtjvrH|| 29 dhUpadIpodakavidhiM na yathAvaccakAra ha / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi tato'sya yajJaviSayo rakSobhiH paryabAdhyata // 11 dvayadhikazatatamo'dhyAyaH // 102 // athAgastyamRSizreSThaM vAhanAyAjuhAva h| drutaM sarasvatIkUlAtsmayanniva mahAbalaH // 12 yudhiSThira uvAca / tato bhRgurmahAtejA maitrAvaruNimabravIt / / ' kathaM sa vai vipannazca kathaM vai pAtito bhuvi / nimIlayasva nayane jaTA yAvadvizAmi te // 13 kathaM cAnindratAM prAptastadbhavAnvaktumarhati // 1 sthANubhUtasya tasyAtha jaTAH prAvizadacyutaH / bhISma uvAca / bhRguH sa sumahAtejAH pAtanAya nRpasya ha // 14 evaM tayoH saMvadatoH kriyAstasya mahAtmanaH / tataH sa devarATa prAptastamRrSi vAhanAya vai| sarvA evAbhyavartanta yA divyA yAzca mAnuSAH // 2 tato'gastyaH surapatiM vAkyamAha vizAM pate // 15 tathaiva dIpadAnAni sarvopakaraNAni ca / yojayasvendra mAM kSipraM kaM ca dezaM vahAmi te| balikarma ca yaccAnyadutsekAzca pRthagvidhAH / yatra vakSyasi tatra tvAM nayiSyAmi surAdhipa // 16 sarvAstasya samutpannA devarAjJo mahAtmanaH // 3 ityukto nahuSastena yojayAmAsa taM munim / devaloke nRloke ca sadAcArA budhaiH smRtaaH| bhRgustasya jaTAsaMstho babhUva hRSito bhRzam // 15 te cedbhavanti rAjendra Rdhyante gRhamedhinaH / na cApi darzanaM tasya cakAra sa bhRgustadA / dhUpapradAnairdIpaizca namaskAraistathaiva ca // 4 varadAnaprabhAvajJo nahuSasya mahAtmanaH // 18 yathA siddhasya cAnnasya dvijAyA pradIyate / na cukopa sa cAgastyo yukto'pi nahuSeNa vai / balayazca gRhoddeze ataH prIyanti devatAH // 5 taM tu rAjA pratodena codayAmAsa bhArata // 19 yathA ca gRhiNastoSo bhavedvai balikarmaNA / na cukopa sa dharmAtmA tataH pAdena devarAT / tathA zataguNA prItirdevatAnAM sma jAyate / / 6 agastyasya tadA kruddho vAmenAbhyahanacchiraH // 20 evaM dhUpapradAnaM ca dIpadAnaM ca saadhvH| tasmizirasyabhihate sa jaTAntargato bhRguH / prazaMsanti namaskArairyuktamAtmaguNAvaham // 7 zazApa balavatkruddho nahuSaM pApacetasam / / 21 snAnenAdbhizca yatkarma kriyate vai vipshcitaa| bhRguruvAca / namaskAra prayuktena tena prIyanti devatAH / yasmAtpadAhanaH krodhAcchirasImaM mahAmunim / gRhyAzca devatAH sarvAH prIyante vidhinaarcitaaH|| 8 / tasmAdAzu mahIM gaccha sarpo bhUtvA sudurmate // 22 -2662 - Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 103. 23 ] anuzAsanaparva [13. 104. 10 ityuktaH sa tadA tena sarpo bhUtvA papAta h| divyaM cakSuravApnoti pretya dIpapradAyakaH / adRSTenAtha bhRguNA bhUtale bharatarSabha // 23 pUrNacandrapratIkAzA dIpadAzca bhavantyuta // 36 bhRguM hi yadi so'drAkSInnahuSaH pRthivIpate / yAvadakSinimeSANi jvalate tAvatIH samAH / na sa zakto'bhaviSyadvai pAtane tasya tejasA // 24 rUpavAndhanavAMzcApi naro bhavati dIpadaH // 37 sa tu taistaiH pradAnaizca tpobhirniymaistthaa| iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi patito'pi mahArAja bhUtale smRtimAnabhUt / / dhyadhikazatatamo'dhyAyaH // 103 // prasAdayAmAsa bhRguM zApAnto me bhavediti // 25 104 tato'gastyaH kRpAviSTaH prAsAdayata taM bhRgum / yudhiSThira uvAca / zApAntArtha mahArAja sa ca prAdAtkRpAnvitaH // 26 brAhmaNasvAni ye mandA haranti bharatarSabha / bhRguruvAca / nRzaMsakAriNo mUDhAH ka te gacchanti mAnavAH // 1 rAjA yudhiSThiro nAma bhaviSyati kurUdvahaH / bhISma uvAca / sa tvAM mokSayitA zApAdityuktvAntaradhIyata // 27 atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / agastyo'pi mahAtejAH kRtvA kArya shtkrtoH|| caNDAlasya ca saMvAdaM kSatrabandhozca bhArata // 2 khamAzramapadaM prAyAtpUjyamAno dvijAtibhiH / / 28 rAjanya uvAca / nahuSo'pi tvayA rAjastasmAcchApAtsamuddhRtaH / vRddharUpo'si caNDAla bAlavacca viceSTase / jagAma brahmasadanaM pazyataste janAdhipa // 29 zvakharANAM rajaHsevI kasmAdudvijase gavAm // 3 tadA tu pAtayitvA taM nahuSaM bhUtale bhRguH / sAdhubhirgarhitaM karma caNDAlasya vidhIyate / jagAma brahmasadanaM brahmaNe ca nyavedayat / / 30 kasmAdgorajasA dhvastamapAM kuNDe niSizcasi // 4 tata zakraM samAnAyya devAnAha pitAmahaH / caNDAla uvAca / varadAnAnmama surA nahuSo rAjyamAptavAn / brAhmaNasya gavAM rAjanhiyatInAM rajaH purA / sa cAgastyena kruddhena bhraMzito bhUtalaM gataH / / 31 / somamuddhasayAmAsa taM somaM ye'pibandvijAH // 5 na ca zakyaM vinA rAjJA surA vartayituM kacit / dIkSitazca sa rAjApi kSipraM narakamAvizat / tasmAdayaM punaH zakro devarAjye'bhiSicyatAm // 32 saha tairyAjakaiH sarvairbrahmasvamupajIvya tat // 6 evaM saMbhASamANaM tu devAH pArtha pitAmaham / ye'pi tatrApibankSIraM ghRtaM dadhi ca mAnavAH / evamastviti saMhRSTAH pratyUcuste pitAmaham // 33 brAhmaNAH saharAjanyAH sarve narakamAvizan // 7 so'bhiSikto bhagavatA devarAjyena vAsavaH / jaghnustAH payasA putrAMstathA pautrAnvidhunvatIH / brahmaNA rAjazArdUla yathApUrva vyarocata // 34 pazUnavekSamANAzca sAdhuvRttena daMpatI // 8 evametatpurAvRttaM nahuSasya vyatikramAt / ahaM tatrAvasaM rAjanbrahmacArI jitendriyaH / sa ca taireva saMsiddho nahuSaH karmabhiH punaH // 35 / tAsAM me rajasA dhvastaM bhaikSamAsInnarAdhipa // 9 tasmAddIpAH pradAtavyAH sAyaM vai gRhmedhibhiH| caNDAlo'haM tato rAjanbhuktvA tadabhavaM mRtaH / -2663 - Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. 104. 10 ] mahAbhArate [ 13. 105.1 brahmasvahArI ca nRpaH so'pratiSThAM gatiM yayau // 10 / tvamimaM me prapannAya saMzayaM hi pRcchte| tasmAddharenna viprasvaM kadAcidapi kiMcana / caNDAlatvAtkathamahaM mucyeyamiti sattama // 25 brahmasvarajasA dhvastaM bhuktvA mAM pazya yaadRshm||11 rAjanya uvAca / tasmAtsomo'pyavikreyaH puruSeNa vipazcitA / caNDAla pratijAnIhi yena mokSamavApsyasi / vikrayaM hIha somasya garhayanti manISiNaH // 12 brAhmaNArthe tyajanprANAngatimiSTAmavApsyasi // 26 ye cainaM krINate rAjanye ca vikrINate janAH / dattvA zarIraM kravyAdbhayo raNAnau dvijahetukam / te tu vaivasvataM prApya rauravaM yAnti sarvazaH // 13 hutvA prANAnpramokSaste nAnyathA mokSamarhasi // 27 somaM tu rajasA dhvastaM vikrIyAdbuddhipUrvakam / bhISma uvAca / zrotriyo vAdhuSI bhUtvA cirarAtrAya nazyati / ityuktaH sa tadA rAjanbrahmasvArtha paraMtapa / narakaM triMzataM prApya zvaviSThAmupajIvati // 14 hutvA raNamukhe prANAngatimiSTAmavApa ha // 28 zvacaryAmatimAnaM ca sakhidAreSu viplavam / tasmAdrakSyaM tvayA putra brahmasvaM bharatarSabha / tulayAdhArayaddharmo hyatimAno'tiricyate // 15 yadIcchasi mahAbAho zAzvatIM gatimuttamAm / / 29 zvAnaM vai pApinaM pazya vivaNaM hariNaM kRzam / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi atimAnena bhUtAnAmimAM gatimupAgatam // 16 caturadhikazatatamo'dhyAyaH // 104 // ahaM vai vipule jAtaH kule dhanasamanvite / anyasmiJjanmani vibho jJAnavijJAnapAragaH // 17 yudhiSThira uvAca / abhavaM tatra jAnAno hyetAndoSAnmadAttadA / eko lokaH sukRtinAM sarve tvAho pitAmaha / saMrabdha eva bhUtAnAM pRSThamAMsAnyabhakSayam // 18 uta tatrApi nAnAtvaM tanme brUhi pitAmaha // 1 . so'haM tena ca vRttena bhojanena ca tena vai / bhISma uvAca / imAmavasthAM saMprAptaH pazya kAlasya paryayam / / 19 karmabhiH pArtha nAnAtvaM lokAnAM yAnti mAnavAH / AdIptamiva cailAntaM bhramarairiva cArditam / puNyAnpuNyakRto yAnti pApAnpApakRto janAH // 2 dhAvamAnaM susaMrabdhaM pazya mAM rajasAnvitam // 20 atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / svAdhyAyaistu mahatpApaM taranti gRhamedhinaH / gautamasya munestAta saMvAdaM vAsavasya ca // 3 dAnaiH pRthagvidhaizcApi yathA prAhurmanISiNaH / / 21 brAhmaNo gautamaH kazcinmRdurdAnto jitendriyaH / tathA pApakRtaM vipramAzramasthaM mhiipte| mahAvane hastizizu parighunamamAtRkam // 4 sarvasaGgavinirmuktaM chandAMsyuttArayantyuta / / 22 / taM dRSTvA jIvayAmAsa sAnukrozo dhRtavrataH / ahaM tu pApayonyAM vai prasUtaH kSatriyarSabha / sa tu dIrpaNa kAlena babhUvAtibalo mahAn // 5 nizcayaM nAdhigacchAmi kathaM mucyeyamityuta // 23 / taM prabhinnaM mahAnAgaM prasrutaM sarvato madam / jAtismaratvaM tu mama kencitpuurvkrmnnaa| dhRtarASTrasya rUpeNa zakro jagrAha hastinam // 6 zubhena yena mokSaM vai prAptumicchAmyahaM nRpa // 24 / hriyamANaM tu taM dRSTvA gautamaH saMzitavrataH / -2664 - Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 105.7 ] anuzAsanaparva [13. 105. 20 abhyabhASata rAjAnaM dhRtarASTraM mahAtapAH // 7 dhRtarASTra uvAca / mA me hArSIhastinaM putramenaM ye niSkriyA nAstikA zraddadhAnAH duHkhAtpuSTaM dhRtarASTrAkRtajJa / ___ pApAtmAna indriyArthe niviSTAH / mitraM satAM saptapadaM vadanti yamasya te yAtanAM prApnuvanti mitradroho naiva rAjanspRzettvAm // 8 paraM gantA dhRtarASTro na tatra // 15 idhmodakapradAtAraM zUnyapAlakamAzrame / gautama uvaac| vinItamAcAryakule suyuktaM gurukarmaNi // 9 . vaivasvatI saMyamanI janAnAM ziSTaM dAntaM kRtajJaM ca priyaM ca satataM mama / yatrAnRtaM nocyate yatra satyam / / na me vikrozato rAjanhartumarhasi kuJjaram / / 10 yatrAbalA balinaM yAtayanti dhRtarASTra uvAca / tatra tvAhaM hastinaM yAtayiSye // 16 gavAM sahasraM bhavate dadAmi dhRtarASTra uvAca / dAsIzataM niSkazatAni paJca / jyeSThAM svasAraM pitaraM mAtaraM ca anyacca vittaM vividhaM maharSe guruM yathA mAnayantazcaranti / kiM brAhmaNasyeha gajena kRtyam // 11 tathAvidhAnAmeSa loko maharSe gautama uvAca / paraM gantA dhRtarASTro na tatra // 17 tvAmeva gAvo'bhi bhavantu rAja - gautama uvAca / ndAsyaH saniSkA vividhaM ca ratnam / mandAkinI vaizravaNasya rAjJo anyacca vittaM vividhaM narendra __ mahAbhogA bhogijnprveshyaa| __kiM brAhmaNasyeha dhanena kRtyam // 12 gandharvayakSairapsarobhizca juSTA dhRtarASTra uvaac| tatra tvAhaM hastinaM yAtayiSye // 18 brAhmaNAnAM hastibhirnAsti kRtyaM dhRtarASTra uvAca / rAjanyAnAM nAgakulAni vipra / atithivratAH suvratA ye janAvai khaM vAhanaM nayato nAstyadharmo pratizrayaM dadati braahmnnebhyH| nAgazreSThAgautamAsmAnnivarta / / 13 ziSTAzinaH saMvibhajyAzritAMzca gautama uvaac| mandAkinI te'pi vibhUSayanti // 19 yatra preto nandati puNyakarmA gautama uvaac| yatra pretaH zocati paapkrmaa| meroragre yadvanaM bhAti ramyaM vaivasvatasya sadane mahAtmana supuSpitaM kiMnaragItajuSTam / statra tvAhaM hastinaM yAtayiSye // 14 / sudarzanA yatra jambUvizAlA .bhA. 4 -2665 - Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 105. 20 ] mahAbhArate [ 13. 105. 38 ___ tatra tvAhaM hastinaM yAtayiSye // 20 dhRtarASTra uvAca / dhRtarASTra uvAca / ye sarvabhUteSu nivRttakAmA ye brAhmaNA mRdavaH satyazIlA ___ amAMsAdA nyastadaNDAzcaranti / bahuzrutAH srvbhuutaabhiraamaaH| na hiMsanti sthAvaraM jagamaM gha ye'dhIyante setihAsaM purANaM ___ bhUtAnAM ye sarvabhUtAtmabhUtAH // 27 madhvAhutyA juhvati ca dvijebhyaH // 21 nirAziSo nirmamA vItarAgA tathAvidhAnAmeSa loko maharSe ___ lAbhAlAbhe tulynindaaprshNsaaH|| ___ paraM gantA dhRtarASTro na tatra / tathAvidhAnAmeSa loko maharSe yadvidyate viditaM sthAnamasti paraM gantA dhRtarASTro na tatra // 28 tahi tvaM tvarito hyeSa yAmi // 22 gautama uvaac| gautama uvaac| tataH paraM bhAnti lokAH sanAtanAH supuSpitaM kiMnararAjajuSTaM _ priyaM vanaM nandanaM nAradasya / ___ supuNyagandhA nirmalA vItazokAH / gandharvANAmapsarasAM ca sana somasya rAjJaH sadane mahAtmana statra tvAhaM hastinaM yAtayiSye // 29 tatra tvAhaM hastinaM yAtayiSye // 23 dhRtarASTra uvAca / dhRtarASTra uvAca / ye nRttagItakuzalA janAH sadA ye dAnazIlA na pratigRhate sadA hyayAcamAnAH sahitAzvaranti / __na cApyarthAnAdadate parebhyaH / tathAvidhAnAmeSa loko maharSe yeSAmadeyamaIte nAsti kiMciparaM gantA dhRtarASTro na tatra // 24 tsarvAtithyAH suprasAdA janAzca // 30 gautama uvAca / ye kSantAro nAbhijalpanti cAnyAyatrottarAH kuravo bhAnti ramyA . vzaktA bhUtvA satataM puNyazIlAH / ___ devaiH sAdhaM modamAnA nrendr| tathAvidhAnAmeSa loko maharSe yatrAgmiyaunAzca vasanti viprA paraM gantA dhRtarASTro na tatra // 31 hyayonayaH parvatayonayazca // 25 gautama uvAca / yatra zakro varSati sarvakAmA tataH paraM bhAnti lokAH sanAtanA nyatra striyaH kAmacArAzcaranti / virajaso vitamaskA vizokAH / yatra ceA nAsti nArInarANAM Adityasya sumahAntaH suvRttAtatra tvAhaM hastinaM yAtayiSye // 26 statra tvAhaM hastinaM yAtayiSye // 32 - 2666 - Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 105. 33 ] anuzAsanaparva [ 13. 105. 45 'dhRtarASTra uvaac| vedAdhyAyI yazca yajvApramattaH / svAdhyAyazIlA guruzuzrUSaNe ratA ete sarve zakralokaM vrajanti stapasvinaH suvratAH satyasaMdhAH / paraM gantA dhRtarASTro na tatra // 39 AcAryANAmapratikUlabhASiNo gautama uvaac| nityotthitA gurukarmasvacodyAH // 3 // prAjApatyAH santi lokA mahAnto tathAvidhAnAmeSa loko maharSe nAkasya pRSThe puSkalA vItazokAH / vizuddhAnAM bhAvitavAGmatInAm / manISitAH sarvalokodbhavAnAM satye sthitAnAM vedavidAM mahAtmanAM tatra tvAhaM hastinaM yAtayiSye // 40 paraM gantA dhRtarASTro na tatra // 34 dhRtarASTra uvAca / gautama uvAca / ye rAjAno rAjasUyAbhiSikA tataH pare bhAnti lokAH sanAtanAH dharmAtmAno rakSitAraH prajAnAm / __supuNyagandhA virajA vizokAH / ye cAzvamedhAvabhRthAplutAnAvaruNasya rAjJaH sadane mahAtmana- . steSAM lokA dhRtarASTro na tatra / / 41 : statra tvAhaM hastinaM yAtayiSye // 35 gautama uvaac| dhRtarASTra uvAca / tataH paraM bhAnti lokAH sanAtanAH cAturmAsyairye yajante janAH sadA supuNyagandhA virajA vItazokAH / tatheSTInAM dazazataM prApnuvanti / tasminnahaM durlabhe tvApradhRSye ye cAgnihotraM juhvati zraddadhAnA gavAM loke hastinaM yAtayiSye // 42 . yathAnyAyaM trINi varSANi viprAH // 36 dhRtarASTra uvAca / svadAriNAM dharmadhure mahAtmanAM yo gosahasrI zatadaH samAM samAM yathocite vartmani susthitAnAm / / yo gozatI daza dadyAcca shktyaa| dharmAtmanAmudvahatAM gatiM tAM tathA dazabhyo yazca dadyAdihekAM __ paraM gantA dhRtarASTro na tatra // 37 ___paJcabhyo vA dAnazIlastathaikAm // 43 gautama uvAca / ye jIryante brahmacaryeNa viprA indrasya lokA virajA vizokA brAhmI vAcaM parirakSanti caiva / / duranvayAH kAvitA mAnavAnAm / manasvinastIrthayAtrAparAyaNAtasyAhaM te bhavane bhUritejaso ste tatra modanti gavAM vimAne // 44 rAjannimaM hastinaM yAtayiSye // 38 prabhAsaM mAnasaM puNyaM puSkarANi mahatsaraH / zatavarSajIvI yazca zUro manuSyo puNyaM ca naimiSaM tIrtha bAhudAM karatoyinIm // 45 -2667 - Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 105. 46] mahAbhArate [13. 105.62 gayAM gayazirazcaiva vipAzAM sthUlavAlukAm / manvAgamaM padavAde gajasya tUSNIMgaGgAM dazagaGgAM mahAdvadamathApi ca // 46 tasmAdbhavAnpraNataM mAnuzAstu gautamI kauzikI pAkA mahAtmAno dhRtavratAH / bravISi yattatkaravANi sarvam // 56 sarasvatIdRSadvatyau yamunAM ye prayAnti ca / / 47 gautama uvAca / tatra te divyasaMsthAnA divyamAlyadharAH zivAH / zvetaM kareNuM mama putranAgaM prayAnti. puNyagandhADhyA dhRtarASTro na tatra vai // 48 ___ yaM me'hArdizavarSANi bAlam / . gautama uvAca / yo me vane vasato'bhUhitIyayatra zItabhayaM nAsti na coSNabhayamaNvapi / stameva me dehi surendra nAgam / / 57 na kSutpipAse na glAnina duHkhaM na sukhaM tathA / zakra uvAca / na dveSyo na priyaH kazcinna bandhuna ripustthaa| ayaM sutaste dvijamukhya nAga- .. na jarAmaraNe vApi na puNyaM na ca pAtakam // 50 zvAghrAyate tvAmabhivIkSamANaH / tasminvirajasi raphIte prajJAsattvavyavasthite / / pAdau ca te nAsikayopajighrate svayaMbhubhavane puNye hastinaM me yatiSyati // 51 ___ zreyo mama dhyAhi namazca te'stu / / 58 gautama uvaac| dhRtarASTra uvAca / zivaM sadaiveha surendra tubhyaM nirmuktAH sarvasaGgebhyo kRtAtmAno ytvrtaaH| dhyAyAmi pUjAM ca sadA prayuJja / adhyAtmayogasaMsthAne yuktAH svargagatiM gatAH // 52 mamApi tvaM zakra zivaM dadasva te brahmabhavanaM puNyaM prApnuvantIha sAttvikAH / tvayA dattaM pratigRhNAmi nAgam // 59 na tatra dhRtarASTraste zakyo draSTuM mahAmune // 53 zakra uvAca / gautama uvaac| yeSAM vedA nihitA vai guhAyAM rathantaraM yatra bRhacca gIyate * manISiNAM sattvavatAM mahAtmanAm / yatra vedI puNDarIkaiH stRNoti / teSAM tvayaikena mahAtmanAsmi yatropayAti haribhiH somapIthI buddhastasmAtprItimAMste'hamadya // 60 tatra tvAhaM hastinaM yAtayiSye // 54 hantaihi brAhmaNa kSipraM saha putreNa hastinA / budhyAmi tvAM vRtrahaNaM zatakratuM prApnuhi tvaM zubhAllokAnahAya ca cirAya ca // 61 vyatikramantaM bhuvanAni vizvA / bhISma uvAca / kaccinna vAcA vRjinaM kadAci sa gautamaM puraskRtya saha putreNa hastinA / dakArSa te manaso'bhiSaGgAt // 55 divamAcakrame vajrI sadbhiH saha durAsadam // 62 zakra uvAca / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi yasmAdimaM lokapathaM prajAnA paJcAdhikazatatamo'dhyAyaH // 105 // - 2668 - Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 106. 1] anuzAsanaparva [13. 106. 23 106 yudhiSThira uvAca / dAnaM bahuvidhAkAraM zAnti satyamahiMsatA / khadAratuSTizcoktA te phalaM dAnasya caiva yat // 1 pitAmahasya viditaM kimanyatra tapobalAt / / tapaso yatparaM te'dya tanme vyAkhyAtumarhasi // 2 bhISma uvaac| tapaH pracakSate yAvattAvallokA yudhiSThira / mataM mama tu kaunteya tapo nAnazanAtparam / / 3 atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / bhagIrathasya saMvAdaM brahmaNazca mahAtmanaH / / 4 atItya suralokaM ca gavAM lokaM ca bhArata / RSilokaM ca so'gacchadbhagIratha iti zrutiH // 5 taM dRSTvA sa vacaH prAha brahmA rAjanbhagIratham / kathaM bhagIrathAgAstvamimaM dezaM durAsadam // 6 na hi devA na gandharvA na manuSyA bhagIratha / AyAntyataptatapasaH kathaM vai tvamihAgataH // 7 __ bhagIratha uvAca / niHzaGkamannamadadaM brAhmaNebhyaH zataM sahasrANi sadaiva dAnam / brAhmaM vrataM nityamAsthAya viddhi na tvevAhaM tasya phalAdihAgAm // 8 dazaikarAtrAndaza paJcarAtrA nekAdazaikAdazakAnkratUMzca / jyotiSTomAnAM ca zataM yadiSTaM phalena tenApi ca nAgato'ham // 9 yaccAvasaM jAhnavItIranityaH zataM samAstapyamAnastapo'ham / adAM ca tatrAzvatarIsahasraM nArIpuraM na ca tenAhamAgAm // 10 / dazAyutAni cAzvAnAmayutAni ca viMzatim / puSkareSu dvijAtibhyaH prAdAM gAzca sahasrazaH // 11 suvarNacandroDupadhAriNInAM __ kanyottamAnAmadadaM sragviNInAm / SaSTiM sahasrANi vibhUSitAnAM jAmbUnadairAbharaNairna tena // 12 dazArbudAnyadadaM gosavejyA svekaikazo daza gA lokanAtha / samAnavatsAH payasA samanvitAH suvarNakAMsyopaduhA na tena // 13 aptoryAmeSu niyatamekaikasmindazAdadam / gRSTInAM kSIradAtrINAM rohiNInAM na tena ca // 14 dogdhrINAM vai gavAM caiva prayutAni dazaiva ha / prAdA dazaguNaM brahmanna ca tenAhamAgataH // 15 vAjinAM bAhrijAtAnAmayutAnyadadaM daza / karkANAM hemamAlAnAM na ca tenAhamAgataH // 16 koTIzca kAzcanasyASTau prAdAM brahmandaza tvaham / ekaikasminkrato tena phalenAhaM na cAgataH // 17 vAjinAM zyAmakarNAnAM haritAnAM pitAmaha / prAdAM hemasrajAM brahmankoTIrdaza ca sapta ca / / 18 ISAdantAnmahAkAyAnkAzcanasragvibhUSitAn / patnImataH sahasrANi prAyacchaM daza sapta ca // 19 alaMkRtAnAM deveza divyaiH kanakabhUSaNaiH / rathAnAM kAJcanAGgAnAM sahasrANyadadaM daza / sapta cAnyAni yuktAni vAjibhiH samalaMkRtaiH // 20 dakSiNAvayavAH kecidvadairye saMprakIrtitAH / vAjapeyeSu dazasu prAdAM tenApi nApyaham // 21 zakratulyaprabhAvAnAmijyayA vikrameNa ca / sahasraM niSkakaNThAnAmadadaM dakSiNAmaham // 22 vijitya nRpatInsarvAnmakhairiSTvA pitAmaha / -2669 - Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 106. 23 ] mahAbhArate [ 13. 106. 42 aSTabhyo rAjasUyebhyo na ca tenAhamAgataH // 23 makrodhano'karavaM triMzato'bdAn / srotazca yAvadgaGgAyAzchannamAsIjagatpate / zataM gavAmaSTa zatAni caiva dakSiNAbhiH pravRttAbhirmama nAgAM ca tatkRte // 24 dine dine hyadadaM brAhmaNebhyaH // 35 vAjinAM ca sahasre dve suvarNazatabhUSite / payasvinInAmatha rohiNInAM varaM prAmazataM cAhamekaikasya tridhAdadam / tathaiva cApyanaDuhAM lokanAtha / / tapasvI niyatAhAraH zamamAsthAya vAgyataH // 25 prAdAM nityaM brAhmaNebhyaH sureza dIrghakAlaM himavati gaGgAyAzca durutsahAm / nehAgatastena phalena cAham // 34 mUrdhA dhArAM mahAdevaH zirasA yAmadhArayat / triMzadagnimahaM brahmannayajaM yacca nityadA / na tenApyahamAgacchaM phaleneha pitAmaha // 26 aSTAbhiH sarvamedhaizca naramedhaizca saptabhiH // 35 zamyAkSepairayajaM yacca devA dazabhirvizvajidbhizca zatairaSTAdazottaraiH / __ sadyaskAnAmayutaizcApi yattat / trayodazadvAdazAhAMzca deva na caiva teSAM deveza phalenAhamihAgataH // 36 sapauNDarIkAnna ca teSAM phalena // 27 sarayvAM bAhudAyAM ca gaGgAyAmatha naimiSe / bhaSTau sahasrANi kakudminAmahaM / gavAM zatAnAmayutamadadaM na ca tena vai // 3. zuklarSabhANAmadadaM brAhmaNebhyaH / indreNa guhyaM nihitaM vai guhAyAM ekaikaM vai kAJcanaM zRGgamebhyaH yadbhArgavastapasehAbhyavindat / patnIzcaiSAmadadaM niSkakaNThIH // 28 jAjvalyamAnamuzanastejaseha hiraNyaratnanicitAnadadaM ratnaparvatAn / tatsAdhayAmAsamahaM vareNyam // 38 dhanadhAnyasamRddhAMzca prAmAzatasahasrazaH // 29 tato me brAhmaNAstuSTAstasminkarmaNi sAdhite / zataM zatAnAM gRSTInAmadadaM cApyatandritaH / sahasramRSayazcAsanye vai tatra samAgatAH / iSTvAnekairmahAyajJairbrAhmaNebhyo na tena ca // 30 uktastairasmi gaccha tvaM brahmalokamiti prabho // 3 // ekAdazAhairayajaM sadakSiNa prItenoktaH sahasreNa brAhmaNAnAmahaM prbho| iidazAhairazvamedhaizca deva / ima lokamanuprApto mA bhUtte'tra vicAraNA // 40 ArkAyaNaiH SoDazabhizca brahma kAmaM yathAvadvihitaM vidhAtrA steSAM phaleneha na cAgato'smi // 31 pRSTena vAcyaM tu mayA yathAvat / niSkaikakaNThamadadaM yojanAyataM tapo hi nAnyaccAnazanAnmataM me tadvistIrNa kAJcanapAdapAnAm / namo'stu te devavara prasIda // 41 vanaM cUtAnAM ratnavibhUSitAnAM na caiva teSAmAgato'haM phalena // 32 bhISma uvAca / turAyaNaM hi vratamapradhRSya ityuktavantaM taM brahmA rAjAnaM sma bhagIratham / -2670 - Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 106. 42] anuzAsanaparva [ 18. 107. 27 pUjayAmAsa pUjAha~ vidhidRSTena karmaNA // 42 sarvalakSaNahIno'pi samudAcAravAnnaraH / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi zraddhadhAno'nasUyazca zataM varSANi jIvati // 13 SaDadhikazatatamo'dhyAyaH // 106 // akrodhanaH satyavAdI bhUtAnAmavihiMsakaH / 107 anasayurajimazca zataM varSANi jIvati // 14 yudhiSThira uvaac| loSTamardI tRNacchedI nakhakhAdI ca yo naraH / zatAyuruktaH puruSaH zatavIryazca vaidike| nityocchiSTaH saMkusuko nehAyurvindate mahat / / 15 kasmAnniyante puruSA bAlA api pitAmaha // 1 brAhme muhUrte budhyeta dharmArtho cAnucintayet / AyuSmAnkena bhavati svalpAyurvApi maanvH| utthAyAcamya tiSTheta pUrvAM saMdhyAM kRtaanyjliH||16 kena vA labhate kIrtiM kena vA labhate zriyam // 2 evamevAparAM saMdhyAM samupAsIta vAgyataH / tapasA brahmacaryeNa japaihomaistathauSadhaiH / nekSetyAdityamudyantaM nAstaM yAntaM kadAcana // 17 janbhanA yadi vAcArAttanme brUhi pitAmaha // 3 RSayo dIrghasaMdhyatvAdIrghamAyuravApnuvan / - bhISma uvAca / tasmAttiSThetsadA pUrva pazcimAM caiva vaagytH||18 atra te vartayiSyAmi yanmAM tvamanupRcchasi / ye na pUrvAmupAsante dvijAH saMdhyAM na pazcimAm / alpAyuryena bhavati dIrghAyurvApi mAnavaH / / 4 sAMstAndhArmiko rAjA zudrakarmANi kArayet // 19 yena vA labhate kIrtiM yena vA labhate zriyam / paradArA na gantavyAH sarvavarNeSu karhicit / yathA ca vartanpuruSaH zreyasA saMprayujyate / / 5 na hIdRzamanAyuSyaM loke kiMcana vidyate / bhAcArAllabhate hyAyurAcArAllabhate zriyam / yArazaM puruSasyeha paradAropasevanam // 20 bhAcArAtkIrtimApnoti puruSaH pretya ceha ca // 6 prasAdhanaM ca kezAnAmaJjanaM dantadhAvanam / durAcAro hi puruSo nehAyurvindate mahat / pUrvAha eva kurvIta devatAnAM ca pUjanam / / 21 trasanti yasmAdbhUtAni tathA paribhavanti ca // 7 purISamUtre nodIkSennAdhitiSThetkadAcana / tasmAtkuryAdihAcAraM ya icchedbhUtimAtmanaH / udakyayA ca saMbhASAM na kurvIta kadAcana // 22 api pApazarIrasya AcAro hantyalakSaNam / / 8 notsajeta purISaM ca kSetre grAmasya cAntike / bhAcAralakSaNo dharmaH santazcAcAralakSaNAH / ubhe mUtrapurISe tu nApsu kuryAtkadAcana // 23 sAdhUnAM ca yathA vRttametadAcAralakSaNam // 9 prAmukho nityamanIyAdvAgyato'nnamakutsayan / apyadRSTaM zrutaM vApi puruSaM dharmacAriNam / praskandayecca manasA bhuktvA cAgnimupaspRzet // 24 bhUtikarmANi kurvANaM taM janAH kurvate priyam // 10 AyuSyaM prAGmukho bhuGkte yazasyaM dakSiNAmukhaH / ye nAstikA niSkriyAzca guruzAstrAtilacinaH / dhanyaM pazcAnmukho bhute RtaM bhuGkte udaGmukhaH // 25 adharmajJA durAcArAste bhavanti gatAyuSaH // 11 / nAdhitiSThettuSAJjAtu kezabhasmakapAlikAH / vizIlA bhinnamaryAdA nityaM saMkIrNamaithunAH / anyasya cApyupasthAnaM dUrataH parivarjayet / / 26 alpAyuSo bhavantIha narA nirayagAminaH / / 12 zAntihomAMzca kurvIta sAvitrANi ca kArayet / -2671 - Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 107. 27 ] mahAbhArate [13. 107. 56 niSaNNazvApi khAdeta na tu gacchankathaMcana // 27 / ubhe mUtrapurISe tu divA kuryAdudaGmukhaH / mUtraM na tiSThatA kAryaM na bhasmani na gonaje // 28 dakSiNAbhimukho rAtrau tathAsyAyuna riSyate // 42 ArdrapAdastu bhuJjIta nApAdastu saMvizet / trInkRzAnnAvajAnIyAdIrghamAyurjijIviSuH / / ArdrapAdastu bhuJjAno varSANAM jIvate zatam // 29 brAhmaNaM kSatriyaM sarpa sarve hyAzIvipAzrayaH // 43 trINi tejAMsi nocchiSTa Alabheta kdaacn| dahatyAzIviSaH kruddho yAvatpazyati ckssussaa| amiM gAM brAhmaNaM caiva tathAsyAyuna riSyate // 30 kSatriyo'pi dahetkruddho yAvatspRzati tejasA // 4 // trINi tejAMsi nocchiSTa udIkSeta kadAcana / brAhmaNastu kulaM hanyAddhyAnenAvekSitena c| . sUryAcandramasau caiva nakSatrANi ca sarvazaH // 31 tasmAdetatrayaM yatnAdupaseveta paNDitaH // 45 UvaM prANA hyutkrAmanti yUnaH sthavira Ayati / guruNA vairanirbandho na kartavyaH kadAcana / pratyutthAnAbhivAdAbhyAM punastAnpratipadyate // 32 anumAnyaH prasAdyazca guruH kruddho yudhiSThira // 46 abhivAdayeta vRddhAMzca AsanaM caiva dApayet / samyamithyApravRtte'pi vartitavyaM gurAviha / kRtAJjalirupAsIta gacchantaM pRSThato'nviyAt / / 33 gurunindA dahatyAyurmanuSyANAM na saMzayaH // 47 na cAsItAsane bhinna bhinnaM kAMsyaM ca varjayet / dUrAdAvasathAnmUtraM dUrAtpAdAvasecanam / naikavastreNa bhoktavyaM na nagnaH snAtumarhati / ucchiSTotsarjanaM caiva dUre kArya hitaiSiNA // 48 svaptavyaM naiva nagnena na cocchiSTo'pi saMvizet // nAtikalpaM nAtisAyaM na ca madhyaMdine sthite / ucchiSTo na spRzecchIrSa sarve prANAstadAzrayAH / nAjJAtaiH saha gaccheta naiko na vRSalaiH saha // 49 kezAhAnprahArAMzca zirasyetAnvivarjayet // 35 / / panthA deyo brAhmaNAya gobhyo rAjabhya eva ca / na pANibhyAmubhAbhyAM ca kaNDUyejjAtu vai shirH| vRddhAya bhArataptAya garbhiNyai durbalAya ca // 50 na cAbhIkSNaM ziraH snAyAttathAsyAyurna rissyte||36 pradakSiNaM ca kurvIta parijJAtAnvanaspatIn / ziraHsnAtazca tailena nAGgaM kiMcidupaspRzet / catuSpathAnprakurvIta sarvAneva pradakSiNAn // 51 tilapiSTaM na cAnIyAttathAyurvindate mahat / / 37 madhyaMdine nizAkAle madhyarAtre ca sarvadA / nAdhyApayettathocchiSTo nAdhIyIta kadAcana / catuSpathAnna seveta ubhe saMdhye tathaiva ca // 52 vAte ca pUtigandhe ca manasApi na cintayet // 38 upAnahau ca vastraM ca dhRtamanyairna dhArayet / atra gAthA yamodgItAH kIrtayanti puraavidH|| brahmacArI ca nityaM syAtpAdaM pAdena nAkramet // 53 Ayurasya nikRntAmi prajAmasyAdade tathA // 39 amAvAsyAM paurNamAsyAM caturdazyAM ca sarvazaH / ya ucchiSTaH pravadati svAdhyAyaM cAdhigacchati / aSTamyAM sarvapakSANAM brahmacArI sadA bhavet // 54 yazcAnadhyAyakAle'pi mohAdabhyasyati dvijaH / vRthA mAMsaM na khAdeta pRSThamAMsaM tathaiva c| tasmAdyukto'pyanadhyAce nAdhIyIta kadAcana // 40 | AkrozaM parivAdaM ca paizunyaM ca vivarjayet // 55 pratyAdityaM pratyanilaM prati gAM ca prati dvijAn / / nAraMtudaH syAnna nRzaMsavAdI ye mehanti ca panthAnaM te bhavanti gatAyuSaH / / 41 / na hInataH paramabhyAdadIta / -2672 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 107. 56] anuzAsanaparva [ 13. 107. 83 yayAsya vAcA para udvijeta akRtvA devatApUjAM nAnyaM gacchetkadAcana / na tAM vadedruzatI pApalokyAm // 56 anyatra tu guruM vRddhaM dhArmikaM vA vicakSaNam // 70 vAksAyakA vadanAnniSpatanti avalokyo na cAdarzo malino buddhimttraiH| yairAhataH zocati rAjyahAni / na cAjJAtAM striyaM gacchedgarbhiNI vA kadAcana // 71 parasya nAmarmasu te patanti udakzirA na svapeta tathA pratyakzirA na c| tAnpaNDito nAvasRjetpareSu // 57 prAkzirAstu svapedvidvAnatha vA dakSiNAzirAH // 72 rohate sAyakairviddhaM vanaM parazunA hatam / . na bhanne nAvadIrNe vA zayane prasvapeta ca / vAcA duruktaM bIbhatsaM na saMrohati vAkkSatam // nAntardhAne na saMyukte na ca tiryakkadAcana // 73 hInAGgAnatiriktAGgAnvidyAhInAnvayodhikAn / na nagnaH karhi citsnAyAnna nizAyAM kadAcana / rUpadraviNahInAMzca sattvahInAMzca nAkSipet / / 59 snAtvA ca nAvamRjyeta gAtrANi suvicakSaNaH // 74 nAstikyaM vedanindAM ca devatAnAM ca kutsanam / / na cAnulimpedasnAtvA snAtvA vAso na nidhunet / dveSastambhAbhimAnAMzca taikSNyaM ca parivarjayet // 60 Ardra eva tu vAsAMsi nityaM seveta mAnavaH / parasya daNDaM nodyacchetkruddho nainaM nipaatyet| srajazca nAvakarpata na bahirdhArayeta ca / / 75 anyatra putrAcchiSyAdvA zikSArthaM tADanaM smRtam // raktamAlyaM na dhArya syAcchuklaM dhAyaM tu paNDitaiH / na brAhmaNAnparivadennakSatrANi na nirdizet / varjayitvA tu kamalaM tathA kuvalayaM vibho // 76 tithi pakSasya na brUyAttathAsyAyuna riSyate // 62 raktaM zirasi dhArya tu tathA vAneyamityapi / kRtvA mUtrapurISe tu rathyAmAkramya vA punH| kAzcanI caiva yA mAlA na sA duSyati karhicit / pAdaprakSAlanaM kuryAtsvAdhyAye bhojane tathA // 63 snAtasya varNakaM nityamA dadyAdvizAM pate // 77 trINi devAH pavitrANi brAhmaNAnAmakalpayan / viparyayaM na kurvIta vAsaso buddhimAnnaraH / adRSTamaMdbhinirNittaM yacca vAcA prazasyate // 64 tathA nAnyadhRtaM dhArya na cApadazameva ca // 78 saMyAvaM kRsaraM mAMsaM zaSkulI pAyasaM tathA / anyadeva bhavedvAsaH zayanIye narottama / AtmArtha na prakartavyaM devArthaM tu prakalpayet // 65 anyadrathyAsu devAnAmarcAyAmanyadeva hi // 79 nityamagniM paricaredbhikSAM dadyAcca nityadA / priyaGgucandanAbhyAM ca bilvena tagareNa ca / vAgyato dantakASThaM ca nityameva samAcaret / pRthagevAnulimpeta kesareNa ca buddhimAn // 80 na cAbhyuditazAyI syAtprAyazcittI tathA bhavet // upavAsaM ca kurvIta snAtaH zuciralaMkRtaH / mAtApitaramutthAya pUrvamevAbhivAdayet / / parvakAleSu sarveSu brahmacArI sadA bhavet // 81 AcAryamatha vApyenaM tathAyurvindate mahat // 67 nAlIDhayA parihataM bhakSayIta kadAcana / varjayeddantakASTAni varjanIyAni nityazaH / tathA noddhRtasArANi prekSatAM nApradAya ca // 82 bhakSayecchAstradRSTAni parvasvapi ca vajayet // 68 na saMnikRSTo medhAvI nAzucirna ca satsu ca / udaGmakhazca satataM zaucaM kuryAtsamAhitaH / / 69 pratiSiddhAnna dharmeSu bhakSAnbhuJjIta pRSThataH // 83 ma. bhA. 335 -2673 - Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 107. 84] mahAbhArate [ 13. 107. 113 pippalaM ca vaTaM caiva zaNazAkaM tathaiva ca / patitaistu kathAM neccheddarzanaM cApi varjayet / udumbaraM na khAdecca bhavArthI puruSottamaH / / 84 saMsarga ca na gaccheta tathAyurvindate mahat // 99 Aja gavyaM ca yanmAMsaM mAyUraM caiva varjayet / / na divA maithunaM gacchanna kanyAM na ca bandhakIm / varjayecchuSkamAMsaM ca tathA paryuSitaM ca yat // 85 na cAsnAtAM striyaM gacchettathAyurvindate mahat // na pANau lavaNaM vidvAnprAznIyAnna ca raatrissu| sve sve tIrthe samAcamya kArye samupakalpite / dadhisaktanna bhuJjIta vRthAmAMsaM ca varjayet // 86 triH pItvApo dviH pramRjya kRtazoco bhavennaraH / / vAlena tu na bhuJjIta parazrAddhaM tathaiva ca / indriyANi sakRtspRzya trirabhyukSya ca mAnavaH / sAyaM prAtazca bhuJjIta nAntarAle samAhitaH / / 87 kurvIta pitryaM daivaM ca vedadRSTena karmaNA // 182 vAgyato naikavastrazca nAsaMviSTaH kadAcana / brAhmagArthe ca yacchaucaM tacca me zRNu kaurava / bhUmau sadaiva nAznIyAnnAnAsIno na zabdavat // 88 pravRttaM ca hitaM coktvA bhojanAdyantayostathA // toyapUrva pradAyAnnamatithibhyo vizAM pate / sarvazauceSu brAhmaNa tIrthena samupaspRzet / pazcAdbhuJjIta medhAvI na cApyanyamanA naraH / / 89 niSThIvya tu tathA kSutvA spRzyApo hi zucirbhavet // samAnamekapatayAM tu bhojyamannaM narezvara / vRddho jJAtistathA mitraM daridro yo bhavedapi / viSaM hAlAhalaM bhuGkte yo'pradAya suhRjjane // 90 gRhe vAsayitavyAste dhanyamAyuSyameva ca // 105 pAnIyaM pAyasaM sarpirdadhisaktumadhUnyapi / gRhe pArAvatA dhanyAH zukAzca sahasArikAH / nirasya zeSameteSAM na pradeyaM tu kasyacit / / 91 gRheSvete na pApAya tathA vai tailapAyikAH / / 106 bhuJjAno manujavyAghra naiva zaGkAM samAcaret / uddIpakAzca gRdhrAzca kapotA bhrmraastthaa| dadhi cApyanupAnaM vai na kartavyaM bhavArthinA // 92 nivizeyuryadA tatra zAntimeva tadAcaret // 107 Acamya caiva hastena parisrAvya tathodakam / amaGgalyAni caitAni tathAkrozo mahAtmanAm / aGguSThaM caraNasyAtha dakSiNasyAvasecayet // 93 mahAtmanAM ca guhyAni na vaktavyAni karhi cit / / pANiM mUrdhni samAdhAya spRSTvA cAgniM samAhitaH / agamyAzca na gaccheta rAjapatnIH sakhIstathA / jJAtizreSThayamavApnoti prayogakuzalo naraH // 94 vaidyAnAM bAlavRddhAnAM bhRtyAnAM ca yudhiSThira // 109 adbhiH prANAnsamAlabhya nAbhiM pANitalena ca / bandhUnAM brAhmaNAnAM ca tathA zAraNikasya ca / spRzaMzcaiva pratiSTheta na cApyATTaiNa pANinA // 95 saMbandhinAM ca rAjendra tathAyurvindate mahat // 110 aGguSThasyAntarAle ca brAhmaM tIrthamudAhRtam / brAhmaNasthapatibhyAM ca nirmitaM yannivezanam / kaniSThikAyAH pazcAttu devatIrthamihocyate // 96 tadAvasetsadA prAjJo bhavArthI manujezvara // 111 aGguSThasya ca yanmadhyaM pradezinyAzca bhArata / saMdhyAyAM na svapedrAjanvidyAM na ca samAcaret / tena pitryANi kurvIta spRSTvApo nyAyatastathA // 97 / na bhuJjIta ca medhAvI tathAyurvindate mahat // 112 parApavAdaM na brUyAnnApriyaM ca kadAcana / naktaM na kuryAtpitryANi bhuktvA caiva prasAdhanam / na manyuH kazcidutpAdyaH puruSeNa bhavArthinA // 98 / pAnIyasya kriyA naktaM na kAryA bhUtimicchatA // -- 2674 - Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 107. 114] anuzAsanaparva [13. 107. 142 varjanIyAzca vai nityaM saktavo nizi bhArata / avarA patitA caiva na grAhyA bhUtimicchatA // 128 zeSANi cAvadAtAni pAnIyaM caiva bhojane / / 114 agnInutpAdya yatnena kriyAH suvihitAzca yAH / sauhityaM ca na kartavyaM rAtrau naiva samAcaret / / | vedeSu brAhmaNaiH proktAstAzca sarvAH samAcaret // dvijacchedaM na kurvIta bhuktvA na ca samAcaret // na ceA strISu kartavyA dArA rakSyAzca sarvazaH / mahAkUlaprasUnAM ca prazastA lakSaNaistathA / anAyuSyA bhavedIrdhyA tasmAdIrdhyA vivarjayet // vayaHsthAM ca mahAprAjJa kanyAmAvoDhumarhati // 116 anAyuSyo divaasvpnstthaabhyuditshaayitaa| apatyamutpAdya tataH pratiSThApya kulaM tathA / prAtarnizAyAM ca tathA ye cocchiSTAH svapanti vai // putrAH pradeyA jJAneSu kuladharmeSu bhArata // 117 / pAradAryamanAyuSyaM nApitocchiSTatA tathA / kanyA cotpAdya dAtavyA kulaputrAya dhImate / yatnato vai na kartavyamabhyAsazcaiva bhArata // 132 putrA nivezyAzca kulAddhRtyA labhyAzca bhArata / saMdhyAM na bhuJjenna snAyAnna purISaM samutsRjet / ziraHsnAto'tha kurvIta daivaM pitryamathApi ca / prayatazca bhavettasyAM na ca kiMcitsamAcaret // 133 nakSatre na ca kurvIta yasmiJjAto bhavennaraH / / brAhmaNAnpUjayeccApi tathA snAtvA narAdhipa / na proSThapadayoH kArya tathAgneye ca bhArata // 119 / devAMzca praNametsnAto gurUMzcApyabhivAdayet // 134 dAruNeSu ca sarveSu pratyahaM ca vivarjayet / animanito na gaccheta yajJaM gacchettu darzakaH / jyotiSe yAni coktAni tAni sarvANi varjayet // / anibhatrite hyanAyuSyaM gamanaM tatra bhArata // 135 prAGmukhaH zmazrukarmANi kArayeta smaahitH| na caikena parivrAjyaM na gantavyaM tathA nizi / udaGmukho vA rAjendra tathAyurvindate mahana / / 121 anAgatAyAM saMdhyAyAM pazcimAyAM gRhe vset||136 parivAdaM na ca yAtpareSAmAtmanastathA / mAtuH piturgurUNAM ca kAryamevAnuzAsanam / parivAdo na dharmAya procyate bharatarSabha // 122 / hitaM vApyahitaM vApi na vicArya nararSabha // 137 varjayedvyaGginI nArI tathA kanyAM narottama / dhanurvede ca vede ca yatnaH kAryo narAdhipa / samASAM vyaGgitAM caiva mAtuH svakulajAM tathA // hastipRSThe'zvapRSThe ca rathacaryAsu caiva ha / vRddhAM pravrajitAM caiva tathaiva ca pativratAm / yatnavAnbhava rAjendra yajJavAnsukhamedhate // 138 tathAtikRSNavarNAM ca varNotkRSTAM ca varjayet / / 124 apradhRSyazca zatrUNAM bhRtyAnAM svajanasya ca / ayoni ca viyoni ca na gaccheta vicakSaNaH / prajApAlanayuktazca na kSatiM labhate kvacit // 139 piGgalAM kuSThinI nArI na tvamAvoDhumarhasi / / 125 yuktizAstraM ca te jJeyaM zabdazAstraM ca bhArata / apasmArikule jAtAM nihInAM caiva varjayet / gandharvazAstraM ca kalAH parijJeyA narAdhipa / / 140 zvitriNAM ca kule jAtAM trayANAM manujezvara // 126 / purANamitihAsAzca tathAkhyAnAni yAni ca / lakSaNairanvitA yA ca prazastA yA ca lakSaNaiH / mahAtmanAM ca caritaM zrotavyaM nityameva te // 141 manojJA darzanIyA ca tAM bhavAnvoDhumarhati // 127 / patnI rajasvalAM caiva nAbhigacchenna cAhvayet / mahAkule niveSTavyaM sadRze vA yudhiSThira / snAtAM caturthe divase rAtrau gacchedvicakSaNaH // 142 - 2675 - Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 107. 143] mahAbhArate [ 13. 108. 19 paJcame divase nArI SaSThe'hani pumAnbhavet / atha yo vinikurvIta jyeSTho bhrAtA yavIyasaH / etena vidhinA patnImupagaccheta paNDitaH // 143 ajyeSThaH syAdabhAgazca niyamyo rAjabhizca saH // 7 jJAtisaMbandhimitrANi pUjanIyAni nityazaH / nikRtI hi naro lokAnpApAngacchatyasaMzayam / yaSTavyaM ca yathAzakti yajJairvividhadakSiNaiH / vidulasyeva tatpuSpaM moghaM janayituH smRtam // 8 bhataUrdhvamaraNyaM ca sevitavyaM narAdhipa // 144 sarvAnarthaH kule yatra jAyate pApapUruSaH / eSa te lakSaNodeza AyuSyANAM prakIrtitaH / akIrtiM janayatyeva kIrtimantardadhAti ca // 9 zeSavidyavRddhebhyaH pratyAhAryo yudhiSThira // 145 sarve cApi vikarmasthA bhAgaM nAInti sodarAH / bhAcAro bhUtijanana AcAraH kIrtivardhanaH / nApradAya kaniSThebhyo jyeSThaH kurvIta yautakam // 10 bhAcArAdvardhate hyAyurAcAro hantyalakSaNam // 146 anujaM hi piturdAyo jaGghAzramaphalo'dhvagaH / bhAgamAnAM hi sarveSAmAcAraH zreSTha ucyate / svayamIhitalabdhaM tu nAkAmo dAtumarhati // 11 AcAraprabhavo dharmo dharmAdAyurvivardhate // 147 bhrAtRNAmavibhaktAnAmutthAnamapi cetsaha / etadyazasyamAyuSyaM svayaM svastyayanaM mahat / na putrabhAgaM viSamaM pitA dadyAtkathaMcana // 12 anukampatA sarvavarNAnbrahmaNA samudAhRtam // 148 na jyeSThAnavamanyeta duSkRtaH sukRto'pi vaa| iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi yadi strI yadyavarajaH zreyaH pazyettathAcaret / sptaadhikshttmo'dhyaayH|| 107 // dharma hi zreya ityAhuriti dharmavido viduH / / 13 dazAcAryAnupAdhyAya upAdhyAyAnpitA daza / yudhiSThira uvAca / daza caiva pitRRnmAtA sarvAM vA pRthivImapi // 14 yathA jyeSThaH kaniSTheSu vartate bharatarSabha / gauraveNAbhibhavati nAsti mAtRsamo guruH / / kaniSThAzca yathA jyeSThe varterastadravIhi me // 1 mAtA garIyasI yacca tenaitAM manyate janaH // 15 bhISma uvAca / jyeSTho bhrAtA pitRsamo mRte pitari bhArata / jyeSThavattAta vartasva jyeSTho hi satataM bhavAn / sa hyeSAM vRttidAtA syAtsa caitAnparipAlayet // 16 gurorgarIyasI vRttiryA cecchiSyasya bhArata // 2 kaniSThAstaM namasyeransarve chandAnuvartinaH / na gurAvakRtaprajJe zakyaM ziSyeNa varjitum / tameva copajIveranyathaiva pitaraM tathA // 17 gurohiM dIrghadarzitvaM yattacchiSyasya bhArata // 3 zarIrametau sRjataH pitA mAtA ca bhArata / andhaH syAdandhavelAyAM jaDaH syAdapi vA budhaH / AcAryazAstA yA jAtiH sA satyA saajraamraa|| parihAreNa tadbhUyAdyasteSAM syAdvyatikramaH // 4 jyeSThA mAtRsamA cApi bhaginI bhrtrssbh| pratyakSaM bhinnahRdayA bhedayeyuH kRtaM nraaH| bhrAturbhAryA ca tadvatsyAdyasyA bAlye stanaM pibet / / zriyAbhitaptAH kaunteya bhedakAmAstathArayaH // 5 ___ iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi jyeSThaH kulaM vardhayati vinAzayati vA punaH / aSTottarazatatamo'dhyAyaH // 108 // hanti sarvamapi jyeSThaH kulaM yatrAvajAyate // 6 / -2676 - Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 109. 1 ] anuzAsanaparva [13. 109. 28 paJcamyAM caiva SaSThayAM ca paurNamAsyAM ca bhaart| yudhiSThira uvAca / kSamAvAnrUpasaMpannaH zrutavAMzcaiva jAyate / / 14 sarveSAmeva varNAnAM mlecchAnAM ca pitAmaha / nAnapatyo bhavetprAjJo daridro vA kadAcana / upavAse matiriyaM kAraNaM ca na vidmahe // 1 yajiSNuH paJcamI SaSThI kSapedyo bhojayehijAn // 15 brahmakSatreNa niyamAzcartavyA iti naH zrutam / aSTamImatha kaunteya zuklapakSe caturdazIm / upavAse kathaM teSAM kRtyamasti pitAmaha // 2 upoSya vyAdhirahito vIryavAnabhijAyate / / 16 niyamaM copavAsAnAM sarveSAM brUhi pArthiva / mArgazIrSaM tu yo mAsamekabhaktena saMkSipet / bhavApnoti gatiM kAM ca upavAsaparAyaNaH // 3 bhojayecca dvijAnbhaktyA sa mucyedvyaadhikilbissaiH|| upavAsaH paraM puNyamupavAsaH parAyaNam / sarvakalyANasaMpUrNaH sarvoSadhisamanvitaH / popyeha narazreSTha kiM phalaM pratipadyate // 4 kRSibhAgI bahudhano bahuputrazca jAyate / / 18 adharmAnmucyate kena dharmamApnoti vai katham / pauSamAsaM tu kaunteya bhaktenaikena yaH kSapet / svarga puNyaM ca labhate kathaM bharatasattama / / 5 subhago darzanIyazca yazobhAgI ca jAyate // 19 poSya cApi kiM tena pradeyaM syAnnarAdhipa / pitRbhakto mAghamAsamekabhaktena yaH kSapet / dharmeNa ca sukhAnAllabhedyena bravIhi tam // 6 zrImatkule jJAtimadhye sa mahattvaM prapadyate // 20 - vaizaMpAyana uvAca / bhagadaivaM tu yo mAsamekabhaktena yaH kSapet / evaM bruvANaM kaunteyaM dharmajJaM dhrmtttvvit|| strISu vallabhatAM yAti vazyAzcAsya bhavanti tAH // dharmaputramidaM vAkyaM bhISmaH zAMtanavo'bravIt // 7 caitraM tu niyato mAsamekabhaktena yaH kSapet / idaM khalu mahArAja zrutamAsItpurAtanam / suvarNamaNimuktADhye kule mahati jAyate / / 22 upavAsavidhau zreSThA ye guNA bharatarSabha / 8 nistaredekabhaktena vaizAkhaM yo jitendriyaH / prAjApatye hyagirasaM pRSTavAnasmi bhArata / naro vA yadi vA nArI jJAtInAM zreSThatAM vrajet // yathA mAM tvaM tathaivAhaM pRSTavAMstaM tapodhanam / / 9 jyeSThAmUlaM tu yo mAsamekabhaktena saMkSapet / praznametaM mayA pRSTo bhagavAnagnisaMbhavaH / aizvaryamatulaM zreSThaM pumAntrI vAbhijAyate // 24 upavAsavidhi puNyamAcaSTa bharatarSabha // 10 ASADhamekabhaktena sthitvA maasmtndritH| . aGgirA uvAca / bahudhAnyo bahudhano bahuputrazca jAyate // 25 brahmakSatre trirAtraM tu vihitaM kurunandana / zrAvaNaM niyato mAsamekabhaktena yaH kSapet / dvistrirAtramathaivAtra nirdiSTaM puruSarSabha / / 11 yatra tatrAbhiSekeNa yujyate jJAtivardhanaH // 26 paizyazadrau tu yau mohAdupavAsaM prakurvate / prauSThapadaM tu yo mAsamekAhAro bhavennaraH / trirAtraM dvistrirAtraM vA tayoH puSTirna vidyate // 12 / dhanADhyaM sphItamacalamaizvarya pratipadyate // 27 caturthabhaktakSapaNaM vaizyazUdre vidhIyate / tathaivAzvayujaM mAsamekabhaktena yaH kSapet / virAnaM na tu dharmajJairvihitaM brahmavAdibhiH / / 13 / prajAvAnvAhanADhyazca bahuputrazca jAyate // 28 - 2677 - Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 109. 29] mahAbhArate [ 13. 109.57 kArtikaM tu naro mAsaM yaH kuryAdekabhojanam / / aSTamena tu bhaktena jIvansaMvatsaraM nRpa / zUrazca bahubhAryazca kIrtimAMzcaiva jAyate // 29 gavAmayasya yajJasya phalaM prApnoti mAnavaH // 44. iti mAsA naravyAghra kSapatAM parikIrtitAH / haMsasArasayuktena vimAnena sa gacchati / tithInAM niyamA ye tu zRNu tAnapi pArthiva / / 30 paJcAzataM sahasrANi varSANAM divi modate // 45 pakSe pakSe gate yastu bhaktamaznAti bhArata / pakSe pakSe gate rAjanyo'znIyAdvarSameva tu / gavATyo bahuputrazca dIrghAyuzca sa jAyate // 31 SaNmAsAnazanaM tasya bhagavAnaGgirAbravIt / ' mAsi mAsi trirAtrANi kRtvA varSANi dvAdaza / SaSTiM varSasahasrANi divamAvasate ca saH // 46 gaNAdhipatyaM prApnoti niHsapatnamanAvilam / / 32 vINAnAM vallakInAM ca veNUnAM ca vizAM pte| ete tu niyamAH sarve kartavyAH zarado daza / sughoSairmadhuraiH zabdaiH suptaH sa pratibodhyate // 47 dve cAnye bharatazreSTha pravRttimanuvartatA / / 33 saMvatsaramihaikaM tu mAsi mAsi pibetpayaH / yastu prAtastathA sAyaM bhuJjAno nAntarA pibet / phalaM vizvajitastAta prApnoti sa naro nRpa // 48 ahiMsAnirato nityaM juhvAno jAtavedasam // 34 siMhavyAghraprayuktena vimAnena sa gacchati / SabhiH sa vaSairnRpate sidhyate nAtra saMzayaH / saptatiM ca sahasrANi varSANAM divi modate // 49 agniSTomasya yajJasya phalaM prApnoti mAnavaH // 35 mAsAdUrdhvaM naravyAghra nopavAso vidhIyate / adhivAse so'psarasAM nRtyagItavinAdite / vidhiM tvanazanasyAhuH pArtha dharmavido janAH // 50 taptakAJcanavarNAbhaM vimAnamadhirohati // 36 anArko vyAdhirahito gacchedanazanaM tu yH| pUrNa varSasahasraM tu brahmaloke mahIyate / pade pade yajJaphalaM sa prApnoti na saMzayaH // 51 tatkSayAdiha cAgamya mAhAtmyaM pratipadyate // 37 divaM haMsaprayuktena vimAnena sa gacchati / yastu saMvatsaraM pUrNamekAhAro bhavennaraH / zataM cApsarasaH kanyA ramayantyapi taM naram // 53 atirAtrasya yajJasya sa phalaM samupAnate / / 38 Arto vA vyAdhito vApi gacchedanazanaM tu yaH / dazavarSasahasrANi svarge ca sa mahIyate / zataM varSasahasrANAM modate divi sa prbho| tatkSayAdiha cAgamya mAhAtmyaM pratipadyate // 39 kAJcInUpurazabdena suptazcaiva prabodhyate // 53 yastu saMvatsaraM pUrNa caturthaM bhaktamabhute / sahasrahaMsasaMyukta vimAne somavarcasi / ahiMsAnirato nityaM satyavAGiyatendriyaH // 40 sa gatvA strIzatAkIrNe ramate bharatarSabha // 54 vAjapeyasya yajJasya phalaM vai samupAznute / kSINasyApyAyanaM dRSTaM kSatasya kSatarohaNama / triMzadvarSasahasrANi svarge ca sa mahIyate // 41 vyAdhitasyauSadhagrAmaH kruddhasya ca prasAdanam // 55 SaSTha kAle tu kaunteya naraH saMvatsaraM kSapet / duHkhitasyArthamAnAbhyAM dravyANAM pratipAdanam / azvamedhasya yajJasya phalaM prApnoti mAnavaH // 42 na caite svargakAmasya rocante sukhamedhasaH // 56 cakravAkaprayuktena vimAnena sa gacchati / ataH sa kAmasaMyukto vimAne hemasaMnibhe / catvAriMzatsahasrANi varSANAM divi modate / / 43 / ramate strIzatAkIrNe puruSo'laMkRtaH zubhe // 57 -2678 - Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 109. 58] anuzAsanaparva [13. 110. 13 svasthaH saphalasaMkalpaH sukhI vigatakalmaSaH / anaznandehamutsRjya phalaM prApnoti mAnavaH // 58 yudhiSThira uvaac| bAlasUryapratIkAze vimAne hemavarcasi / pitAmahena vidhivadyajJAH proktA mhaatmnaa| vaiDUryamuktAkhacite vINAmurajanAdite / / 59 guNAzcaiSAM yathAtattvaM pretya ceha ca sarvazaH // 1 tAkAdIpikAkIrNe divyghnnttaaninaadite| na te zakyA daridreNa yajJAH prAptuM pitAmaha / zrIsahasrAnucarite sa naraH sukhamedhate / / 60 bahUpakaraNA yajJA nAnAsaMbhAravistarAH // 2 pAvanti romakUpANi tasya gAtreSu pANDava / pArthivai rAjaputrairvA zakyAH prAptuM pitAmaha / vantyeva sahasrANi varSANAM divi modate // 61 / nArthanyUnairavaguNairekAtmabhirasaMhataiH // 3 rAsti vedAtparaM zAstraM nAsti mAtRsamo guruH / / yo daridrairapi vidhiH zakyaH prAptuM sadA bhavet / na dharmAtparamo lAbhastapo nAnazanAtparam / / 62 tulyo yajJaphalairetaistanme brUhi pitAmaha // 4 bAhmaNebhyaH paraM nAsti pAvanaM divi ceha ca / bhISma uvAca / pavAsaistathA tulyaM tapaHkarma na vidyate / / 63 idamaGgirasA proktamupavAsaphalAtmakam / poSya vidhivaddevAstridivaM prtipedire| vidhiM yajJaphalaistulyaM tannibodha yudhiSThira / / 5 haSayazca parAM siddhimupavAsarevApnuvan // 64 yastu kalyaM tathA sAyaM bhuJjAno nAntarA pibet / devyaM varSasahasraM hi vizvAmitreNa dhiimtaa| ahiMsAnirato nityaM juhvAno jAtavedasam // 6 mAntamekena bhaktena tena vipratvamAgataH // 65 Sabhireva tu varSeH sa sidhyate nAtra saMzayaH / vyavano jamadagnizca vasiSTho gautamo bhRguH / taptakAJcanavaNaM ca vimAnaM labhate naraH // 7 sarva eva divaM prAptAH kSamAvanto maharSayaH // 66 devastrINAmadhIvAse nRtyagItaninAdite / damaGgirasA pUrva maharSibhyaH pradarzitam / prAjApatye vasetpamaM varSANAmagnisaMnibhe // 8 paH pradarzayate nityaM na sa duHkhamavApnute // 67 trINi varSANi yaH prAzetsatataM tvekabhojanam / imaM tu kaunteya yathAkramaM vidhiM dharmapatnIrato nityamagniSTomaphalaM labhet / / 9 pravartitaM hyaGgirasA mhrssinnaa| dvitIye divase yastu prAznIyAdekabhojanam / paTheta yo vai zRNuyAcca nityadA sadA dvAdazamAsAMstu juhvAno jAtavedasam / . na vidyate tasya narasya kilbiSam // 68 yajJaM bahusuvarNa vA vAsavapriyamAharet // 10 vimucyate cApi sa sarvasaMkarai satyavAgdAnazIlazca brahmaNyazcAnasUyakaH / na cAsya doSairabhibhUyate manaH / kSAnto dAnto jitakrodhaH sa gacchati parAM gatim / / viyonijAnAM ca vijAnate rutaM pANDurAbhrapratIkAze vimAne haMsalakSaNe / dhruvAM ca kIrtiM labhate narottamaH // 69 / dve samApte tataH pane so'psarobhirvasetsaha // 12 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi tRtIye divase yastu prAznIyAdekabhojanam / nvaadhikshttmo'dhyaayH|| 109 // / sadA dvAdazamAsAMstu juhvAno jAtavedasam / / 13 - 2679 - Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 110. 14 ] mahAbhArate [13. 110. 48 atirAtrasya yajJasya phalaM prApnotyanuttamam / divase saptame yastu prAznIyAdekabhojanam / mayUrahaMsasaMyuktaM vimAnaM labhate naraH // 14 sadA dvAdazamAsAnvai juhvAno jAtavedasam // 29 saptarSINAM sadA loke so'psarobhirvasetsaha / sarasvatI gopayAno brahmacarya samAcaran / nivartanaM ca tatrAsya trINi padmAni vai viduH // 15 sumanovarNakaM caiva madhumAMsaM ca varjayet / / 30 divase yazcaturthe tu prAznIyAdekabhojanam / puruSo marutAM lokamindralokaM ca gacchati / / sadA dvAdazamAsAnvai juhvAno jAtavedasam // 16 tatra tatra ca siddhArtho devakanyAbhiruhyate // 31 vAjapeyasya yajJasya phalaM prApnotyanuttamam / phalaM bahusuvarNasya yajJasya labhate nrH| indrakanyAmirUDhaM ca vimAnaM labhate naraH // 17 saMkhyAmatiguNAM cApi teSu lokeSu modate // 32 sAgarasya ca paryante vAsavaM lokamAvaset / yastu saMvatsaraM kSAnto bhuGkte'hanyaSTame naraH / devarAjasya ca krIDAM nityakAlamavekSate // 18 devakAryaparo nityaM juhvAno jAtavedasam // 33 divase paJcame yastu prAznIyAdekabhojanam / pauNDarIkasya yajJasya phalaM prApnotyanuttamam / sadA dvAdazamAsAMstu juhvAno jAtavedasam // 19 padmavarNanibhaM caiva vimAnamadhirohati // 34 alubdhaH satyavAdI ca brahmaNyazcAvihiMsakaH / kRSNAH kanakagauryazca nAryaH zyAmAstathAparAH / anasUyurapApastho dvAdazAhaphalaM labhet / / 20 vayorUpavilAsinyo labhate nAtra saMzayaH // 35 jAmbUnadamayaM divyaM vimAnaM haMsalakSaNam / / yastu saMvatsaraM bhuGkte navame navame'hani / sUryamAlAsamAbhAsamArohetpANDuraM gRham / / 21 sadA dvAdazamAsAnvai juhvAno jAtavedasam // 3 AvartanAni catvAri tathA padmAni dvAdaza / azvamedhasya yajJasya phalaM prApnoti mAnavaH / zarAgniparimANaM ca tatrAsau vasate sukham / / 22 puNDarIkaprakAzaM ca vimAnaM labhate naraH // 37 divase yastu SaSThe vai muniH prAzeta bhojanam / dIptasUryAgnitejobhirdivyamAlAbhireva ca / sadA dvAdazamAsAnvai juhvAno jAtavedasam / / 23 nIyate rudrakanyAbhiH so'ntarikSaM sanAtanam / / 3 sadA triSavaNasnAyI brahmacAryanasUyakaH / aSTAdazasahasrANi varSANAM kalpameva ca / gavAmayasya yajJasya phalaM prApnotyanuttamam / / 24 koTIzatasahasraM ca teSu lokeSu modate / / 39 agnijvAlAsamAbhAsaM haMsabahiNasevitam / yastu saMvatsaraM bhuGkte dazAhe vai gate gate / zAtakumbhamayaM yuktaM sAdhayedyAnamuttamam / / 25 sadA dvAdazamAsAnvai juhvAno jAtavedasam // 40 tathaivApsarasAmane prasuptaH pratibudhyate / brahmakanyAniveze ca sarvabhUtamanohare / napurANAM ninAdena mekhalAnAM ca nisvanaiH / / 26 azvamedhasahasrasya phalaM prApnotyanuttamam // 41 koTIsahasraM varSANAM trINi koTizatAni c| rUpavatyazca taM kanyA ramayanti sadA naram / padmAnyaSTAdaza tathA patAke dve tathaiva ca // 27 nIlotpalanibhairvaNe raktotpalanibhaistathA / / 42 ayutAni ca pazcAzadRkSacarmazatasya c| vimAnaM maNDalAvartamAvartagahanAvRtam / lomnAM pramANena samaM brahmaloke mahIyate // 28 sAgarormipratIkAzaM sAdhayedyAnamuttamam // 43 -2680 - Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 110. 44 ] anuzAsanaparva [ 13. 110. 71 vicitramaNimAlAbhirnAditaM zaGkhapuSkaraiH / tatra zaGkapatAkaM ca yugAntaM kalpameva ca / sphATikairvajrasAraizca stambhaiH sukRtavedikam / / 44 ayutAyutaM tathA padmaM samudraM ca tathA vaset // 58 Arohati mahadyAnaM haMsasArasavAhanam / gItagandharvaghoSaizca bherIpaNavanisvanaiH / ekAdaze tu divase yaH prApte prAzate haviH / sadA pramuditastAbhirdevakanyAbhirIDyate // 59 sadA dvAdazamAsAnvai juhvAno jAtavedasam // 45 caturdaze tu divase yaH pUrNa prAzate haviH / parastriyo nAbhilaSedvAcAtha manasApi vaa| sadA dvAdaza mAsAnvai mahAmedhaphalaM labhet // 60 anRtaM ca na bhASeta mAtApitroH kRte'pi vA // 46 anirdezyavayorUpA devakanyAH svalaMkRtAH / abhigacchenmahAdevaM vimAnasthaM mahAbalam / mRSTataptAGgadadharA vimAnairanuyAnti tam // 61 svayaMbhuvaM ca pazyeta vimAnaM samupasthitam // 47. kalahaMsavinirghoSapurANAM ca nisvanaiH / kumAryaH kAJcanAbhAsA rUpavatyo nayanti tam / / kAzcInAM ca samutkarSaistatra tatra vibodhyate // 62 rudrANAM tamadhIvAsaM divi divyaM manoharam // 48 devakanyAnivAse ca tasminvasati mAnavaH / varSANyaparimeyAni yugAntamapi cAvaset / jAhnavIvAlukAkIrNe pUrNa saMvatsaraM naraH // 63 koTIzatasahasraM ca daza koTizatAni ca // 49 yastu pakSe gate bhuGkte ekabhaktaM jitendriyaH / rudraM nityaM praNamate devadAnavasaMmatam / / sadA dvAdaza mAsAMstu juhvAno jAtavedasam / sa tasmai darzanaM prApto divase divase bhavet // 50 | rAjasUyasahasrasya phalaM prApnotyanuttamam // 64 divase dvAdaze yastu prApte vai prAzate haviH / yAnamArohate nityaM haMsabarhiNasevitam / sadA dvAdazamAsAndai sarvamedhaphalaM labhet // 51 maNimaNDalakaizcitraM jAtarUpasamAvRtam // 65 Adityaidazaistasya vimAnaM saMvidhIyate / divyAbharaNazobhAbhirvarastrIbhiralaMkRtam / maNimuktApravAlaizca mahAharupazobhitam // 52 ekastambhaM caturi saptabhaumaM sumaGgalam / haMsamAlAparikSiptaM nAgavIthIsamAkulam / vaijayantIsahasraizca zobhitaM gItanisvanaiH // 66 mayUraizcakravAkaizca kUjadbhirupazobhitam // 53 divyaM divyaguNopetaM vimAnamadhirohati / aTTairmahadbhiH saMyuktaM brahmaloke pratiSThitam / maNimuktApravAlaizca bhUSitaM vaidyutaprabham / nityamAvasate rAjannaranArIsamAvRtam / vasedyugasahasraM ca khaDgakuJjaravAhanaH // 67 RSirevaM mahAbhAgastvaGgirAH prAha dharmavit // 54 SoDaze divase yastu saMprApte prAzate haviH / trayodaze tu divase yaH prApte prAzate haviH / sadA dvAdaza mAsAnvai somayajJaphalaM labhet // 68 udA dvAdaza mAsAnvai devasatraphalaM labhet // 55 somakanyAnivAseSu so'dhyAvasati nitydaa| eklapadmodayaM nAma vimAnaM sAdhayennaraH / saumyagandhAnuliptazca kAmacAragatirbhavet // 69 jAtarUpaprayuktaM ca ratnasaMcayabhUSitam // 56 - sudarzanAbhirnArIbhirmadhurAbhistathaiva ca / devakanyAbhirAkIrNaM divyAbharaNabhUSitam / arcyate vai vimAnasthaH kAmabhogaizca sevyate // 70 puNyagandhodayaM divyaM vAyavyairupazobhitam // 57 / phalaM padmazataprakhyaM mahAkalpaM dazAdhikam / - 2681 - Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 110. 71] mahAbhArate [ 13. 110. 101 AvartanAni catvAri sAgare yAtyasau naraH // 71 / vimAnaiH kAJcanairdivyaiH pRSThatazcAnugamyate // 86 divase saptadazame yaH prApta prAzate haviH / ekaviMze tu divase yo bhuGkte hyekabhojanam / . sadA dvAdaza mAsAnvai juhvAno jAtavedasam // 72 sadA dvAdaza mAsAndai juhvAno jAtavedasam // 87 sthAnaM vAruNamaindraM ca raudraM caivAdhigacchati / lokamauzanasaM divyaM zakralokaM ca gacchati / mArutauzanase caiva brahmalokaM ca gacchati / / 73 azvinormarutAM caiva sukheSvabhirataH sadA // 88 tatra devatakanyAbhirAsanenopacaryate / anabhijJazca duHkhAnAM vimaanvrmaasthitH| bhUrbhuvaM cApi devarSi vizvarUpamavekSate // 74 sevyamAno varastrIbhiH krIDatyamaravatprabhuH // 89 tatra devAdhidevasya kumAryo ramayanti tam / dvAviMze divase prApte yo bhuGkte hyekabhojanam / dvAtriMzadrUpadhAriNyo madhurAH samalaMkRtAH // 75 sadA dvAdaza mAsAnvai juhvAno jAtavedasam // 90 candrAdityAvubhau yAvadgagane carataH prbho| dhRtimAnahiMsAnirataH satyavAganasUyakaH / . . tAvaJcaratyasau vIraH sudhAmRtarasAzanaH / / 76 lokAnvasUnAmApnoti divAkarasamaprabhaH // 91 aSTAdaze tu divase prAznIyAdekabhojanam / kAmacArI sudhAhAro vimAnavaramAsthitaH / sadA dvAdaza mAsAnvai sapta lokAnsa pazyati // 77 ramate devakanyAbhirdivyAbharaNabhUSitaH // 92 rathaiH sanandighoSaizca pRSThataH so'nugamyate / trayoviMze tu divase prAzedyastvekabhojanam / devakanyAdhirUDhaistu bhrAjamAnaiH svalaMkRtaiH // 78 sadA dvAdaza mAsAMntu mitAhAro jitendriyaH // 93 vyAghrasiMhaprayuktaM ca meghasvananinAditam / vAyoruzanasazcaiva rudralokaM ca gacchati / vimAnamuttamaM divyaM susukhI hyadhirohati / / 79 kAmacArI kAmagamaH pUjyamAno'psarogaNaiH // 94 tatra kalpasahasraM sa kAntAbhiH saha modate / anekaguNaparyantaM vimAnavaramAsthitaH / sudhArasaM ca bhuJjIta amRtopamamuttamam // 80 ramate devakanyAbhirdivyAbharaNabhUSitaH // 55 ekonaviMze divase yo bhuGkte ekabhojanam / caturvize tu divase yaH prAzedekabhojanam / sadA dvAdaza mAsAnvai sapta lokAnsa pazyati // 81 sadA dvAdaza mAsAnvai juhvAno jAtavedasam / / 96 uttamaM labhate sthAnamapsarogaNasevitam / AdityAnAmadhIvAse modamAno vaseJciram / gandharvairupagItaM ca vimAnaM sUryavarcasam // 82 divyamAlyAmbaradharo divyagandhAnulepanaH // 97 tatrAmaravarastrIbhirmodate vigatajvaraH / / vimAne kAzcane divye haMsayukte mnorme| divyAmbaradharaH zrImAnayutAnAM zataM samAH // 83 ramate devakanyAnAM saharayutaistathA // 98 pUrNe'tha divase vize yo bhuGkte hakabhojanam / paJcaviMze tu divase yaH prAzedekabhojanam / sadA dvAdaza mAsAMstu satyavAdI dhRtavrataH // 84 sadA dvAdaza mAsAMstu puSkalaM yAnamAruhet // 99 amAMsAzI brahmacArI sarvabhUtahite rtH| siMhavyAghraprayuktaizca meghasvananinAditaiH / sa lokAnvipulAndivyAnAdityAnAmupAbhute // 85 rathaiH sanandighoSaizca pRSThataH so'nugamyate // 100 gandharvairapsarobhizca divyamAlyAnulepanaiH / / devakanyAsamArUDhaiH rAjatairvimalaiH-zubhaiH / - 2682 - Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 110. 101 ] anuzAsanaparva [ 13. 110. 131 vimAnamuttamaM divyamAsthAya sumanoharam // 101 vimAnaM candrazubhrAbhaM divyaM samadhigacchati // 116 tatra kalpasahasraM vai vasate strIzatAvRte / jAtarUpamayaM yuktaM sarvaratnavibhUSitam / sudhArasaM copajIvanamRtopamamuttamam // 102 apsarogaNasaMpUrNa gandharvaira bhinAditam / / 117 SaDviMze divase yastu prAznIyAdekabhojanam / tatra cainaM zubhA nAryo divyAbharaNabhUSitAH / sadA dvAdaza mAsAMstu niyato niyatAzanaH // 103 manobhirAmA madhurA ramayanti madotkaTAH // 118 jitendriyo vItarAgo juhvAno jAtavedasam / bhogavAMstejasA yukto vaizvAnarasamaprabhaH / sa prApnoti mahAbhAgaH pUjyamAno'psarogaNaiH // divyo divyena vapuSA bhrAjamAna ivAmaraH // 119 saptAnAM marutAM lokAnvasUnAM cApi so'zte / vasUnAM marutAM caiva sAdhyAnAmazvinostathA / vimAne sphATike divye sarvaratnairalaMkRte // 105 rudrANAM ca tathA lokAnbrahmalokaM ca gacchati // gandharvairapsarobhizca pUjyamAnaH pramodate / yasta mAse gate bhuGkte ekabhaktaM zamAtmakaH / dve yugAnAM sahasre tu divye divyena tejasA // 106 sadA dvAdaza mAsAnvai brahmalokamavApnuyAt / / 121 saptaviMze tu divase yaH prAzedekabhojanam / sudhArasakRtAhAraH zrImAnsarvamanoharaH / sadA dvAdaza mAsAMstu juhvAno jAtavedasam // 107 tejasA vapuSA lakSmyA bhrAjate razmivAniva // 122 phalaM prApnoti vipulaM devaloke ca pUjyate / divyamAlyAmbaradharo divyagandhAnulepanaH / amRtAzI vasaMstatra sa vitRptaH pramodate // 108 sukheSvabhirato yogI duHkhAnAmavijAnakaH // 123 devarSicaritaM rAjanarAjarSibhiradhiSThitam / svayaMprabhAbhirnArIbhirvimAnastho mahIyate / adhyAvasati divyAtmA vimAnavaramAsthitaH // 109 rudradevarSikanyAbhiH satataM cAbhipUjyate // 124 strIbhirmanobhirAmAbhI ramamANo madotkaTaH / nAnAvidhasurUpAbhirnAnArAgAbhireva ca / yugakalpasahasrANi trINyAvasati vai sukham // 110 nAnAmadhurabhASAbhirnAnAratibhireva ca // 125 yo'STAviMze tu divase prAznIyAdekabhojanam / vimAne nagarAkAre suuryvtsuurysNnibhe| sadA dvAdaza mAsAMstu jitAtmA vijitendriyaH / / pRSThataH somasaMkAze udakcaivAbhrasaMnibhe // 126 phalaM devarSicaritaM vipulaM samupAzrute / dakSiNAyAM tu raktAbhe adhstaanniilmnnddle| bhogavAMstejasA bhAti sahasrAMzurivAmalaH // 112 UrdhvaM citrAbhisaMkAze naiko vasati pUjitaH // 127 sukumAryazca nAryastaM ramamANAH suvarcasaH / yAvadvarSasahasraM tu jambUdvIpe pravarSati / pInastanorujaghanA divyAbharaNabhUSitAH // 113 tAvatsaMvatsarAH proktA brahmalokasya dhiimtH||128 ramayanti manaH kAntA vimAne sUryasaMnime / vighuSazcaiva yAvantyo nipatanti nabhastalAt / sarvakAmagame divye kalpAyutazataM samAH // 114 / varSAsu varSatastAvannivasatyamaraprabhaH // 129 ekonatriMze divase yaH prAzedekabhojanam / mAsopavAsI vaSaistu dazabhiH svargamuttamam / sadA dvAdaza mAsAnvai satyavrataparAyaNaH // 115 maharSitvamathAsAdya sazarIragatirbhavet // 130 tasya lokAH zubhA divyA devraajrssipuujitaaH| / munirdAnto jitakrodho jitaziznodaraH sadA / -2683 - Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 110. 131 ] mahAbhArate [ 13. 111.21 juhvannanIMzca niyataH saMdhyopAsanasevitA // 131 zaucalakSaNametatte sarvatraivAnvavekSaNam // 6 bahubhirniyamairevaM mAsAnanAti yo naraH / rajastamaH sattvamatho yeSAM nidhautmaatmnH| abhrAvakAzazIlazca tasya vAso nirucyate // 132 zaucAzauce na te saktAH svakAryaparimArgiNaH / / divaM gatvA zarIreNa svena rAjanyathAmaraH / sarvatyAgeSvabhiratAH sarvajJAH srvdrshinH| svarga puNyaM yathAkAmamupabhuGkte yathAvidhi // 133 zaucena vRttazaucArthAste tIrthAH zucayazca te // 8 eSa te bharatazreSTha yajJAnAM vidhiruttamaH / nodakaklinnagAvastu snAta ityabhidhIyate / vyAkhyAto hyAnupUryeNa upavAsaphalAtmakaH // 134 sa snAto yo damasnAtaH sabAhyAbhyantaraH shuciH||9 daridrairmanujaiH pArtha prApyaM yajJaphalaM ythaa| atIteSvanapekSA ye prApteSvartheSu nirmamAH / upavAsamimaM kRtvA gacchecca paramAM gatim / zaucameva paraM teSAM yeSAM notpadyate spRhA // 10 devadvijAtipUjAyAM rato bharatasattama // 135 / / prajJAnaM zaucameveha zarIrasya vizeSataH / upavAsavidhistveSa vistareNa prakIrtitaH / tathA niSkiMcanatvaM ca manasazca prasannatA // 11 niyateSvapramatteSu zaucavatsu mahAtmasu / / 136 vRttazaucaM manaHzaucaM tIrthazaucaM paraM hitam / dambhadrohanivRtteSu kRtabuddhiSu bhArata / jJAnotpannaM ca yacchaucaM tacchaucaM paramaM matam // 12 acaleSvaprakampeSu mA te bhUdatra saMzayaH // 137 manasAtha pradIpena brahmajJAnabalena ca / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi snAtA ye mAnase tIrthe tajjJAH kSetrajJadarzinaH // 13 dazAdhikazatatamo'dhyAyaH // 110 // samAropitazaucastu nityaM bhAvasamanvitaH / kevalaM guNasaMpannaH zucireva naraH sadA // 14 yudhiSThira uvAca / zarIrasthAni tIrthAni proktAnyetAni bhArata / yadvaraM sarvatIrthAnAM tadbhavIhi pitAmaha / pRthivyAM yAni tIrthAni puNyAni zRNu tAnyapi // yatra vai paramaM zaucaM tanme vyAkhyAtumarhasi // 1 yathA zarIrasyodezAH zucayaH parinirmitAH / bhISma uvAca / tathA pRthivyA bhAgAzca puNyAni salilAni c||16 sarvANi khalu tIrthAni guNavanti manISiNAm / prArthanAcaiva tIrthasya snAnAcca pitRtarpaNAt / yattu tIrthaM ca zaucaM ca tanme zRNu samAhitaH // 2 dhunanti pApaM tIrtheSu pUtA yAnti divaM sukham / / 17 agAdhe vimale zuddhe satyatoye dhRtihade / parigrahAcca sAdhUnAM pRthivyAzcaiva tejasA / snAtavyaM mAnase tIrthe sattvamAlambya zAzvatam // 3 atIva puNyAste bhAgAH salilasya ca tejsaa||18 tIrthazaucamanarthitvamArdavaM satyamArjavam / manasazca pRthivyAzca puNyatIrthAstathApare / ahiMsA sarvabhUtAnAmAnRzaMsyaM damaH zamaH // 4 ubhayoreva yaH snAtaH sa siddhiM zIghramApnuyAt // nirmamA nirahaMkArA nirdRdvA niSparigrahAH / yathA balaM kriyAhInaM kriyA vA blvrjitaa| zucayastIrthabhUtAste ye bhaikSamupabhuJjate // 5 neha sAdhayate kArya samAyuktastu sidhyati // 20 tattvavittvanahaMbuddhistIthaM paramamucyate / evaM zarIrazaucena tIrthazaucena caanvitH| --- 2684 - Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 111. 21 ] anuzAsanaparva [13. 112. 23 tataH siddhimavApnoti dvividhaM zaucamuttamam // 21 / ekastarati durgANi gacchatyekazca durgatim // 11 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi asahAyaH pitA mAtA tathA bhrAtA suto guruH / ekAdazAdhikazatatamo'dhyAyaH // 111 // jJAtisaMbandhivargazca mitravargastathaiva ca // 12 112 mRtaM zarIramutsRjya kASThaloSTasamaM janAH / yudhiSThira uvAca / muhUrtamupatiSThanti tato yAnti parAGmukhAH / pitAmaha mahAbAho sarvazAstravizArada / taistaccharIramutsRSTaM dharma eko'nugacchati // 13 zrotumicchAmi mAnAM saMsAravidhimuttamam // 1 tasmAddharmaH sahAyArthe sevitavyaH sadA nRbhiH / kena vRttena rAjendra vartamAnA narA yudhi / prANI dharmasamAyukto gacchate svargatiM parAm / prApnuvantyuttamaM svarga kathaM ca narakaM nRpa // 2 tathaivAdharmasaMyukto narakAyopapadyate // 14 mRtaM zarIramutsRjya kASThaloSTasamaM janAH / tasmAnnyAyAgatairathairdharma seveta paNDitaH / prayAntyamuM lokamitaH ko vai tAnanugacchati // 3 dharma eko manuSyANAM sahAyaH pAralaukikaH // 15 bhISma uvAca / lobhAnmohAdanukrozAdbhayAdvApyabahuzrutaH / asAvAyAti bhagavAnbRhaspatirudAradhIH / naraH karotyakAryANi parArthe lobhamohitaH // 16 pRcchainaM sumahAbhAgametadguhyaM sanAtanam // 4 dharmazcArthazca kAmazca tritayaM jIvite phalam / naitadanyena zakyaM hi vaktuM kenacidadya vai| etatrayamavAptavyamadharmaparivarjitam // 17 vaktA bRhaspatisamo na hyanyo vidyate kvacit // 5 yudhiSThira uvAca / ... vaizaMpAyana uvaac| zrutaM bhagavato vAkyaM dharmayuktaM paraM hitam / tayoH saMvadatorevaM pArthagAGgeyayostadA / AjagAma vizuddhAtmA bhagavAnsa bRhaspatiH // 6 zarIravicayaM jJAtuM buddhistu mama jAyate // 18 mRtaM zarIrarahitaM sUkSmamavyaktatAM gatam / tato rAjA samutthAya dhRtarASTrapurogamaH / pUjAmanupamA cakre sarve te ca sabhAsadaH // 7 acakSurviSayaM prAptaM kathaM dharmo'nugacchati // 19 tato dharmasuto rAjA bhagavantaM bRhaspatim / bRhaspatiruvAca / upagamya yathAnyAyaM praznaM papraccha suvrataH / / 8 pRthivI vAyurAkAzamApo jyotizca paJcamam / yudhiSThira uvAca / buddhirAtmA ca sahitA dharma pazyanti nityadA // 20 bhagavansarvadharmajJa sarvazAstravizArada / prANinAmiha sarveSAM sAkSibhUtAni cAnizam / martyasya kaH sahAyo vai pitA mAtA suto guruH // etaizca sa ha dharmo'pi taM jIvamanugacchati // 21 mRtaM zarIramutsRjya kASTaloSTasamaM janAH / tvagasthimAMsaM zukraM ca zoNitaM ca mahAmate / gacchantyamutralokaM vai ka enamanugacchati // 10 zarIraM varjayantyete jIvitena vivarjitam / / 22 bRhaspatiruvAca / tato dharmasamAyuktaH sa jIvaH sukhamedhate / ekaH prasUto rAjendra jantureko vinazyati / iha loke pare caiva kiM bhUyaH kathayAmi te // 23 -2685 - Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 112, 24 ] mahAbhArate [13. 112. 49 yudhiSThira uvaac| yadi dharma yathAzakti janmaprabhRti sevate / anudarzitaM bhagavatA yathA dharmo'nugacchati / / tataH sa puruSo bhUtvA sevate nityadA sukham // 35 etattu jJAtumicchAmi kathaM retaH pravartate // 24 athAntarA tu dharmasya adharmamupasevate / bRhaspatiruvAca / sukhasyAnantaraM duHkhaM sa jIvo'pyadhigacchati // 36 annamaznanti ye devAH zarIrasthA narezvara / adharmeNa samAyukto yamasya viSayaM gtH|| pRthivI vAyurAkAzamApo jyotirmanastathA // 25 mahaduHkhaM samAsAdya tiryagyonau prajAyate / / 37 karmaNA yena yeneha yasyAM yonau prjaayte| tatastRpteSu rAjendra teSu bhUteSu paJcasu / jIvo mohasamAyuktastanme nigadataH zRNu // 38 manaHSaSTheSu zuddhAtmanretaH saMpadyate mahat // 26 / tato garbhaH saMbhavati strIpuMsoH pArtha saMgame / yadetaducyate zAstre setihAse sacchandasi / etatte sarvamAkhyAtaM kiM bhUyaH zrotumicchasi // 27 yamasya viSayaM ghoraM mo lokaH prapadyate // 39 adhItya caturo vedAndvijo mohsmnvitH| yudhiSThira uvAca / patitAtpratigRhyAtha kharayonau prajAyate // 4.. AkhyAtametadbhavatA garbhaH saMjAyate yathA / kharo jIvati varSANi daza paJca ca bhArata / yathA jAtastu puruSaH prapadyati taducyatAm // 28 kharo mRto balIvardaH sapta varSANi jIvati // 41 bRhaspatiruvAca / balIvo mRtazcApi jAyate brahmarAkSasaH / AsannamAtraH satataM taibhUtairabhibhUyate / brahmarakSastu trInmAsAMstato jAyati brAhmaNaH // 42 vipramuktazca taibhUtaiH punaryAtyaparAM gatim / patitaM yAjayitvA tu kRmiyonau prajAyate / sa tu bhUtasamAyuktaH prApnute jIva eva ha / / 29 tatra jIvati varSANi daza paJca ca bhArata // 43 tato'mya karma pazyanti zubhaM vA yadi vAzubham / kRmibhAvAtpramuktastu tato jAyati gardabhaH / devatAH paJcabhUtasthAH kiM bhUyaH zrotumicchasi // 30 gardabhaH paJca varSANi pazca varSANi sUkaraH / yudhiSThira uvAca / zvA varSamekaM bhavati tato jAyati mAnavaH // 44 tvagasthimAMsamutsRjya taizca bhuutairvivrjitH| upAdhyAyasya yaH pApaM ziSyaH kuryAdabuddhimAn / jIvaH sa bhagavankasthaH sukhaduHkhe samaznute // 31 sa jIva iha saMsArAMsvInApnoti na sNshyH|| 45 bRhaspatiruvAca / prAkzvA bhavati rAjendra tataH kravyAttataH khrH| jIvo dharmasamAyuktaH zIghraM retastvamAgataH / tataH pretaH parikliSTaH pazcAjAyati brAhmaNaH // 46 strINAM puSpaM samAsAdya sUte kAlena bhArata // 32 manasApi gurorbhAyAM yaH ziSyo yAti pApakRt / yamasya puruSaiH klezaM yamasya purupairvadham / so'dhamAnyAti saMsArAnadharmeNeha cetasA // 47 duHkhaM saMsAracakraM ca naraH lezaM ca vindati / / 33 / zvayonau tu sa saMbhUtastrINi varSANi jIvati / ihaloke ca sa prANI janmaprabhRti pArthiva / tatrApi nidhanaM prAptaH kRmiyonau prajAyate // 48 svakRtaM karma vai bhuGkte dharmasya phalamAzritaH // 34 / kRmibhAvamanuprApto varSamekaM sa jIvati / -2686 - Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 112. 49 ] anuzAsanaparva [ 13. 112. 78 tatastu nidhanaM prApya brahmayonau prajAyate // 49 sUkaro jAtamAtrastu rogeNa mriyate nRpa // 64 yadi putrasamaM ziSyaM gururhanyAdakAraNe / zvA tato jAyate mUDhaH karmaNA tena pArthiva / mAtmanaH kAmakAreNa so'pi haMsaH prajAyate / / 50 zvA bhUtvA paJca varSANi tato jAyati mAnuSaH // pitaraM mAtaraM vApi yastu putro'vamanyate / paradArAbhimarza tu kRtvA jAyati vai vRkaH / gho'pi rAjanmRto jantuH pUrva jAyati gardabhaH // 51 zvA sRgAlastato gRdhro vyAlaH kaGko bakastathA // kharo jIvati mAsAMstu daza zvA ca cturdsh| bhrAturbhAyAM tu durbuddhiryo dharSayati mohitaH / biDAlaH sapta mAsAMstu tato jAyati mAnavaH // 52 puMskokilatvamApnoti so'pi saMvatsaraM nRpa // 67 mAtApitaramAkruzya sArikaH sNprjaayte| sakhibhAyAM gurorbhAyAM rAjabhAryAM tathaiva ca / tADayitvA tu tAveva jAyate kacchapo nRpa // 53 pradharSayitvA kAmAdyo mRto jAyati sUkaraH // 68 kacchapo daza varSANi trINi varSANi zalyakaH / sUkaraH pazca varSANi paJca varSANi zvAvidhaH / jyAlo bhUtvA tu SaNmAsAMstato jAyati mAnuSaH // pipIlakastu SaNmAsAnkITaH syAnmAsameva c| bhartRpiNDamupAznanyo rAjadviSTAni sevate / etAnAsAdya saMsArAnkRmiyonau prajAyate // 69 so'pi mohasamApanno mRto jAyati vAnaraH // 55 tatra jIvati mAsAMstu kRmiyonau trayodaza / vAnaro daza varSANi trINi varSANi mUSakaH / tato'dharmakSayaM kRtvA punarjAyati mAnuSaH // 70 zvA bhUtvA cAtha SaNmAsAMstato jAyati mAnuSaH // upasthite vivAhe tu dAne yajJe'pi vAbhibho / nyAsApahartA tu naro yamasya viSayaM gataH / mohAtkaroti yo vighnaM sa mRto jAyate kRmiH // saMsArANAM zataM gatvA kRmiyonau prajAyate // 57 / kRmirjIvati varSANi daza paJca ca bhArata / tatra jIvati varSANi daza paJca ca bhArata / adharmasya kSayaM kRtvA tato jAyati mAnuSaH / / 72 duSkRtasya kSayaM gatvA tato jAyati mAnuSaH // 58 pUrva dattvA tu yaH kanyAM dvitIye saMprayacchati / asUyako narazcApi mRto jAyati zAGgakaH / so'pi rAjanmRto jantuH kRmiyonau prajAyate // 73 vizvAsahartA tu naro mIno jAyati durmatiH // 59 tatra jIvati varSANi trayodaza yudhiSThira / bhUtvA mIno'STa varSANi mRgo jAyati bhaart| adharmasaMkSaye yuktastato jAyati mAnuSaH / / 74 mRgastu caturo mAsAMstatazchAgaH prajAyate // 60 devakAryamupAkRtya pitRkAryamathApi ca / chAgastu nidhanaM prApya pUrNa saMvatsare ttH|| anirvApya samaznanvai tato jAyati vAyasaH // 75 kITaH saMjAyate jantustato jAyati mAnuSaH // 61 vAyaso daza varSANi tato jAyati kukkuTaH / dhAnyAnyavAMstilAnmASAnkulatthAnsarSapazciNAn / jAyate lavakazcApi mAsaM tasmAttu mAnuSaH // 76 kalAyAnatha mudrAMzca godhUmAnatasIstathA / 62 jyeSThaM pitRsamaM cApi bhrAtaraM yo'vamanyate / sasyasyAnyasya hartA ca mohAjanturacetanaH / so'pi mRtyumupAgamya krauJcayonau prajAyate // 77 sa jAyate mahArAja mUSako nirapatrapaH / / 63 kromco jIvati mAsAMstu daza dvau sapta paJca ca / tataH pretya mahArAja punarjAyati sUkaraH / / tato nidhanamApanno mAnuSatvamupAznute / / 78 -2687 - Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 112. 79 ] mahAbhArate [ 13. 112. 106 vRSalo brAhmaNIM gatvA kRmiyonau prajAyate / makSikAsaMghavazago bahUnmAsAnbhavatyuta / tatrApatyaM samutpAdya tato jAyati mUSakaH // 79 tataH pApakSayaM kRtvA mAnuSatvamavApnute // 93 kRtaghnastu mRto rAjanyamasya viSayaM gataH / vAdyaM hRtvA tu puruSo mazakaH saMprajAyate / yamasya viSaye krudvairvadhaM prApnoti dAruNam / / 80 tathA piNyAlasaMmizramazanaM corayennaraH / / paTTisaM mudgaraM zUlamagnikumbhaM ca dAruNam / sa jAyate badhusamo dAruNo mUSako nrH|| 94 asipatravanaM ghoraM vAlukAM kUTazAlmalIm // 81 lavaNaM corayitvA tu cIrIvAkaH prajAyate / etAzcAnyAzca bahvIH sa yamasya viSayaM gataH / / dadhi hRtvA bakazcApi plavo matsyAnasaMskRtAn // 95 yAtanAH prApya tatrogrAstato vadhyati bhArata // 82 corayitvA payazcApi balAkA saMprajAyate / saMsAracakramAsAdya kRmiyonau prajAyate / yasta corayate tailaM tailapAyI prajAyate / kRmirbhavati varSANi daza paJca ca bhArata / corayitvA tu durbuddhirmadhu daMzaH prajAyate // 96 tato garbha samAsAdya tatraiva mriyate zizuH / / 83 ayo hRtvA tu durbuddhirvAyaso jAyate naraH / tato garbhazatairjanturbahubhiH saMprajAyate / pAyasaM corayitvA tu tittiritvamavApnute // 97 saMsArAMzca bahUngatvA tatastiryakprajAyate // 84 hRtvA paiSTamapUpaM ca kumbholUkaH prjaayte| mRto duHkhamanuprApya bahuvarSagaNAniha / phalaM vA mUlakaM hRtvA apUpaM vA pipIlikaH // 98 apunarbhAvasaMyuktastata: kUrmaH prajAyate // 85 kAMsyaM hRtvA tu durbuddhirhArIto jAyate naraH / azastraM puruSaM hatvA sazastraH puruSAdhamaH / rAjataM bhAjanaM hRtvA kapotaH saMprajAyate // 99 arthArthI yadi vA vairI sa mRto jAyate kharaH // 86 hRtvA tu kAJcanaM bhANDaM kRmiyonau prajAyate / kharo jIvati varSe dve tataH zastreNa vdhyte| krauzcaH kArpAsikaM hRtvA mRto jAyati maanvH|| sa mRto mRgayonau tu nityodvigno'bhijAyate // 87 corayitvA naraH paDheM tvAvikaM vApi bhArata / mRgo vadhyati zastreNa gate saMvatsare tu sH| kSaumaM ca vastramAdAya zazo jantuH prajAyate // 101 hato mRgastato mInaH so'pi jAlena badhyate // 88 varNAnhRtvA tu puruSo mRto jAyati bahiNaH / mAse caturthe saMprApte zvApadaH saMprajAyate / hRtvA raktAni vastrANi jAyate jIvajIvakaH // 102 zvApado daza varSANi dvIpI varSANi pazca ca // 89 varNakAdIMstathA gandhAMzcorayitvA tu mAnavaH / tatastu nidhanaM prAptaH kAlaparyAyacoditaH / chucchandaritvamApnoti rAjallobhaparAyaNaH // 103 adharmasya kSayaM kRtvA tato jAyati mAnuSaH // 90 / vizvAsena tu nikSiptaM yo nihnavati mAnavaH / striyaM hatvA tu durbuddhiryamasya viSayaM gataH / sa gatAsunarastAdRGmatsyayonau prajAyate // 104 bahUnklezAnsamAsAdya saMsArAMzcaiva viMzatim // 91 matsyayonimanuprApya mRto jAyati mAnuSaH / tataH pazcAnmahArAja kRmiyonau prajAyate / mAnuSatvamanuprApya kSINAyurupapadyate // 105 kRmirviMzativarSANi bhUtvA jAyati mAnuSaH / / 92 pApAni tu naraH kRtvA tiryagjAyati bhArata / bhojanaM corayitvA tu makSikA jAyate naraH / / na cAtmanaH pramANaM te dharma jAnanti kiMcana // -2688 - Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 112. 107] anuzAsanaparva [ 13. 118. 19 ye pApAni narAH kRtvA nirasyanti vrataiH sdaa|| bhujaMga iva nirmokAtpUrvabhuktAjjarAnvitAt // 4 sukhaduHkhasamAyuktA vyAdhitAste bhavantyuta // 107 - adattvApi pradAnAni vividhAni samAhitaH / asaMvAsAH prajAyante mlecchAzcApi na saMzayaH / manaHsamAdhisaMyuktaH sugatiM pratipadyate // 5 narAH pApasamAcArA lobhamohasamanvitAH // 108 pradAnAni tu vakSyAmi yAni dattvA yudhiSThira / varjayanti ca pApAni janmaprabhRti ye narAH / naraH kRtvApyakAryANi tadA dharmeNa yujyate // 6 arogA rUpavantaste dhaninazca bhavantyuta // 109 / sarveSAmeva dAnAnAmannaM zreSThamudAhRtam / striyo'pyetena kalpena kRtvA pApamavApnuyuH / pUrvamannaM pradAtavyamRjunA dharmamicchatA // 7 eteSAmeva jantUnAM patnItvamupayAnti tAH / / 110 prANA hyannaM manuSyANAM tasmAjjantuzca jAyate / parasvaharaNe doSAH sarva eva prkiirtitaaH| . anne pratiSThitA lokAstasmAdannaM prakAzate // 8 etadvai lezamAtreNa kathitaM te mayAnagha / annameva prazaMsanti devarSipitRmAnavAH / aparasminkathAyoge bhUyaH zroSyasi bhArata // 111 annasya hi pradAnena svargamApnoti kauzikaH // 9 etanmayA mahArAja brahmaNo vadataH purA / nyAyalabdhaM pradAtavyaM dvijebhyo hyannamuttamam / surarSINAM zrutaM madhye pRSTazcApi yathAtatham // 112 svAdhyAyasamupetebhyaH prahRSTenAntarAtmanA // 10 mayApi tava kAnyena yathAvadanuvarNitam / yasya hyannamupAznanti brAhmaNAnAM zatA daza / etacchrutvA mahArAja dharme kuru manaH sadA // 113 hRSTena manasA dattaM na sa tiryaggatirbhavet // 11 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi brAhmaNAnAM sahasrANi daza bhojya nararSabha / dvAdazAdhikazatatamo'dhyAyaH // 112 // naro'dharmAtpramucyeta pApeSvabhirataH sadA // 12 113 bhaikSeNAnnaM samAhRtya vipro vedapuraskRtaH / svAdhyAyanirate vipre dattveha sukhamedhate // 13 yudhiSThira uvAca / ahiMsanbrAhmaNaM nityaM nyAyena paripAlya ca / adharmasya gatirbrahmankathitA me tvayAnagha / kSatriyastarasA prAptamannaM yo vai prayacchati // 14 dharmasya tu gatiM zrotumicchAmi vadatAM vara / dvijebhyo vedavRddhebhyaH prayataH susamAhitaH / kRtvA karmANi pApAni kathaM yAnti zubhAM gatim / / tenApohati dharmAtmA duSkRtaM karma pANDava // 15 bRhaspatiruvAca / SaDbhAgaparizuddhaM ca kRSerbhAgamupArjitam / kRtvA pApAni karmANi adharmavazamAgataH / vaizyo dadahijAtibhyaH pApebhyaH parimucyate // 16 manasA viparItena nirayaM pratipadyate // 2 avApya prANasaMdehaM kArkazyena samArjitam / mohAdadharma yaH kRtvA punaH samanutapyate / annaM dattvA dvijAtibhyaH zUdraH pApAtpramucyate // 17 manaHsamAdhisaMyukto na sa seveta duSkRtam / / 3 aurasena balenAnnamarjayitvAvihiMsakaH / yathA yathA naraH samyagadharmamanubhASate / yaH prayacchati viprebhyo na sa durgANi sevate // 18 samAhitena manasA vimucyati tathA tthaa| nyAyenAvAptamannaM tu naro lobhavivarjitaH / -2689 - ma.bhA. 337 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 113. 19] mahAbhArate [ 13. 115.3 dvijebhyo vedavRddhebhyo dattvA pApAtpramucyate // 19 / trIndoSAnsarvabhUteSu nidhAya puruSaH sdaa| annamUrjaskaraM loke dattvorjasvI bhvennrH| kAmakrodhau ca saMyamya tataH siddhimavApnute // 4 satAM panthAnamAzritya sarvapApAtpramucyate // 20 ahiMsakAni bhUtAni daNDena vinihanti yaH / dAnakRdbhiH kRtaH panthA yena yAnti manISiNaH / AtmanaH sukhamanvicchanna sa pretya sukhI bhavet // 5 te sma prANasya dAtArastebhyo dharmaH sanAtanaH // 21 Atmopamazca bhUteSu yo vai bhavati puurussH| . sarvAvasthaM manuSyeNa nyAyenAnnamupArjitam / nyastadaNDo jitakrodhaH sa pretya sukhamedhate // 6 kArya pAtragataM nityamannaM hi paramA gatiH // 22 sarvabhUtAtmabhUtasya sarvabhUtAni pshytH| annasya hi pradAnena naro durgaM na sevate / devApi mArge muhyanti apadasya padaiSiNaH / / 7 tasmAdannaM pradAtavyamanyAyaparivarjitam / / 23 na tatparasya saMdadyAtpratikUlaM yadAtmanaH / yatebrAhmaNapUrvaM hi bhoktumannaM gRhI sadA / eSa saMkSepato dharmaH kAmAdanyaH pravartate // 8 avandhyaM divasaM kuryAdannadAnena mAnavaH // 24 pratyAkhyAne ca dAne ca sukhaduHkhe priyApriye / bhojayitvA dazazataM naro vedavidAM nRp| Atmyaupamyena puruSaH samAdhimadhigacchati // 9 nyAyaviddharmaviduSAmitihAsavidAM tathA // 25 yathA paraH prakramate'pareSu na yAti narakaM ghoraM saMsArAMzca na sevate / tathAparaH prakramate parasmin / sarvakAmasamAyuktaH pretya cApyanute phalam // 26 eSaiva te'stUpamA jIvaloke evaM sukhasamAyukto ramate vigatajvaraH / yathA dharmo naipuNenopadiSTaH // 10 rUpavAnkIrtimAMzcaiva dhanavAMzcopapadyate // 27 vaizaMpAyana uvAca / etatte sarvamAkhyAtamannadAnaphalaM mahat / ityuktvA taM suragururdharmarAja yudhiSThiram / mUlametaddhi dharmANAM pradAnasya ca bhArata / / 28 divamAcakrame dhImAnpazyatAmeva nastadA // 11 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi prayodazAdhikazatatamo'dhyAyaH // 113 // caturdazAdhikazatatamo'dhyAyaH // 11 // yudhiSThira uvAca / 115 ahiMsA vaidikaM karma dhyaanmindriysNymH| vaizaMpAyana uvAca / tapo'tha guruzuzrUSA kiM zreyaH puruSaM prati // 1 tato yudhiSThiro rAjA zaratalpe pitAmaham / bRhaspatiruvAca / punareva mahAtejAH papraccha vadatAM varam // 1 sarvANyetAni dharmasya pRthagdvArANi sarvazaH / RSayo brAhmaNA devAH prazaMsanti mahAmate / zRNu saMkIrtyamAnAni SaDeva bharatarSabha / / 2 ahiMsAlakSaNaM dharma vedaprAmANyadarzanAt / / 2 hanta niHzreyasaM jantorahaM vakSyAmyanuttamam / karmaNA manujaH kurvanhisAM pArthivasattama / ahiMsApAzrayaM dharma yaH sAdhayati vai naraH // 3 / vAcA ca manasA caiva kathaM duHkhAtpramucyate // 3 - 2690 - Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 115. 4] anuzAsanaparva [ 13. 116. 12 bhISma uvAca / ahiMsA tava nirdiSTA sarvadharmArthasaMhitA // 16 caturvidheyaM nirdiSTA ahiMsA brahmavAdibhiH / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi paJcAdhikazatatamo'dhyAyaH // 115 // eSaikato'pi vibhraSTA na bhavatyarisUdana // 4 yathA sarvazcatuSpAdastribhiH pAdaina tiSThati / yudhiSThira uvAca / tathaiveyaM mahIpAla procyate kAraNaitribhiH / / 5 ahiMsA paramo dharma ityuktaM bahuzastvayA / yathA nAgapade'nyAni padAni padagAminAm / zrAddheSu ca bhavAnAha pitRRnAmiSakAviNaH // 1 sarvANyevApidhIyante padajAtAni kauJjare / mAMsairbahuvidhaiH proktastvayA zrAddhavidhiH purA / evaM lokeSvahiMsA tu nirdiSTA dharmataH parA / / 6 ahatvA ca kRto mAMsamevametadvirudhyate // 2 karmaNA lipyate janturvAcA ca manasaiva ca // 7 jAto naH saMzayo dharme mAMsasya parivarjane / pUrva tu manasA tyaktvA tathA vAcAtha karmaNA / doSo bhakSayataH kaH syAtkazcAbhakSayato guNaH // 3 vikAraNaM tu nirdiSTaM zrUyate brahmavAdibhiH / / 8 hatvA bhakSayato vApi pareNopahRtasya vA / manovAci tathAsvAde doSA hyeSu pratiSThitAH / hanyAdvA yaH parasvArthe krItvA vA bhakSayennaraH // 4 na bhakSayantyato mAMsaM tapoyuktA manISiNaH // 9 etadicchAmi tattvena kathyamAnaM tvayAnagha / doSAMstu bhakSaNe rAjanmAMsasyeha nibodha me|| nizcayena cikIrSAmi dharmametaM sanAtanam // 5 putramAMsopamaM jAnankhAdate yo vicetanaH // 10 kathamAyuravAgnoti kathaM bhavati sattvavAn / mAtApitRsamAyoge putratvaM jAyate yathA / kathamavyaGgatAmeti lakSaNyo jAyate katham // 6 rasaM ca prati jihvAyAM prajJAnaM jAyate tathA / bhISma uvAca / tathA zAstreSu niyataM rAgo hyAsvAditAdbhavet // 11 mAMsasya bhakSaNe rAjanyo'dharmaH kurupuMgava / asaMskRtAH saMskRtAzca lavaNAlavaNAstathA / taM me zRNu yathAtattvaM yazcAsya vidhiruttamaH // 7 rUpamavyaGgatAmAyurbuddhiM sattvaM balaM smRtim / prajAyante yathA bhAvAstathA cittaM nirudhyate / / 12 prAptukAmainarairhisA varjitA vai kRtAtmabhiH // 8 bherIzaGkhamRdaGgAdyAMstatrIzabdAMzca puSkalAn / RSINAmatra saMvAdo bahuzaH kurupuMgava / niSeviSyanti vai mandA mAMsabhakSAH kathaM narAH // 13 babhUva teSAM tu mataM yattacchRNu yudhiSThira // 9 acintitamanudiSTamasaMkalpitameva ca / yo yajetAzvamedhena mAsi mAsi ytvrtH| rasaM gRddhyAbhibhUtA vai prazaMsanti phalArthinaH / varjayenmadhu mAMsaM ca samametadyudhiSThira // 10 prazaMsA hyeva mAMsasya doSakarmaphalAnvitA / / 14 saptarSayo vAlakhilyAstathaiva ca marIcipAH / jIvitaM hi parityajya bahavaH sAdhavo jnaaH| amAMsabhakSaNaM rAjanprazaMsanti manISiNaH // 11 khamAMsaH paramAMsAni paripAlya divaM gatAH // 15 na bhakSayati ge mAMsaM na hanyAnna ca ghAtayet / evameSA mahArAja caturbhiH kaarnnaitaa| taM mitraM sarvabhUtAnAM manuH svAyaMbhuvo'bravIt // 12 -2691 - Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 116. 13 ] mahAbhArate [13. 116. 42 adhRSyaH sarvabhUtAnAM vizvAsyaH sarvajantuSu / kAntAreSvatha ghoreSu durgeSu gahaneSu c|| sAdhUnAM saMmato nityaM bhavenmAMsasya varjanAt // 13 rAtrAvahani saMdhyAsu catvareSu sabhAsu c| ' svamAMsaM paramAMsena yo vardhayitumicchati / amAMsabhakSaNe rAjanbhayamante na gacchati // 28 nAradaH prAha dharmAtmA niyataM so'vasIdati // 14 yadi cetkhAdako na syAnna tadA ghAtako bhavet / dadAti yajate cApi tapasvI ca bhavatyapi / ghAtakaH khAdakArthAya taM ghAtayati vai naraH / / 29 madhumAMsanivRttyeti prAhaivaM sa bRhaspatiH // 15 abhakSyametaditi vA iti hiMsA nivartate / mAsi mAsyazvamedhena yo yajeta zataM smaaH|| khAdakArthamato hiMsA mRgAdInAM pravartate // 30 na khAdati ca yo mAMsaM samametanmataM mama // 16 yasmAdsati caivAyurhisakAnAM mhaadyute| . sadA yajati satreNa sadA dAnaM prayacchati / tasmAdvivarjayenmAMsaM ya icchedbhUtimAtmanaH // 31 sadA tapasvI bhavati madhumAMsasya varjanAt // 17 trAtAraM nAdhigacchanti raudrAH prANivihiMsakAH / sarve vedA na tatkuryuH sarvayajJAzca bhaart| udvejanIyA bhUtAnAM yathA vyAlamRgAstathA / / 32 yo bhakSayitvA mAMsAni pazcAdapi nivartate // 18 lobhAdvA buddhimohAdvA balavIryArthameva ca / duSkaraM hi rasajhena mAMsasya parivarjanam / saMsargAdvAtha pApAnAmadharmarucitA nRNAm // 33 catuM vratamidaM zreSThaM sarvaprANyabhayapradam / / 19 svamAMsaM paramAMsena yo vardhayitumicchati / sarvabhUteSu yo vidvAndadAtyabhayadakSiNAm / udvignavAse vasati yatratatrAbhijAyate // 34 dAtA bhavati loke sa prANAnAM nAtra saMzayaH // 20 dhanyaM yazasyamAyuSyaM svayaM svastyayanaM mahat / evaM vai paramaM dharma prazaMsanti manISiNaH / mAMsasyAbhakSaNaM prAhuniyetAH paramarSayaH // 35 prANA yathAtmano'bhISTA bhUtAnAmapi te tathA // 21 idaM tu khalu kaunteya zrutamAsItpurA mayA / Atmaupamyena gantavyaM buddhimadbhirmahAtmabhiH / / mArkaNDeyasya vadato ye doSA mAMsabhakSaNe // 36 mRtyuto bhayamastIti viduSAM bhUtimicchatAm // 22 yo hi khAdati mAMsAni prANinAM jiivitaarthinaam| kiM punarjanyamAnAnAM tarasA jIvitArthinAm / hatAnAM vA mRtAnAM vA yathA hantA tathaiva sH||3|| arogANAmapApAnAM pApaimAMsopajIvibhiH // 23 / dhanena krAyako hanti khAdakazcopabhogataH / tasmAdviddhi mahArAja mAMsasya parivarjanam / ghAtako vadhabandhAbhyAmityeSa trividho vadhaH // 38 dharmasyAyatanaM zreSThaM svargasya ca sukhasya ca // 24 / / akhAdannanumodaMzca bhAvadoSeNa mAnavaH / ahiMsA paramo dharmastathAhiMsA paraM tpH| yo'numanyeta hantavyaM so'pi doSeNa lipyate // 39 ahiMsA paramaM satyaM tato dharmaH pravartate // 25 adhRSyaH sarvabhUtAnAmAyuSmAnnIrujaH sukhI / na hi mAMsaM tRNAtkASTAdupalAdvApi jAyate / bhavatyabhakSayanmAMsaM dayAvAnprANinAmiha // 40 hatvA jantuM tato mAMsaM tasmAddoSo'sya bhkssnne||26 hiraNyadAnairgodAnabhUmidAnaizca sarvazaH / svAhAsvadhAmRtabhujo devAH styaarjvpriyaaH| / mAMsasyAbhakSaNe dharmo viziSTaH syAditi shrutiH||41 kravyAdArAkSasAnviddhi jihmAnRtaparAyaNAn // 27 / aprokSitaM vRthAmAMsaM vidhihInaM na bhakSayet / - 2692 - Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 116. 42] anuzAsanaparva [ 13. 116. 71 bhakSayannirayaM yAti naro nAstyatra saMzayaH // 42 kriyA hyevaM na hIyante pitRdaivatasaMzritAH / prokSitAbhyukSitaM mAMsaM tathA brAhmaNakAmyayA / prIyante pitarazcaiva nyAyato mAMsatarpitAH // 57 alpadoSamiha jJeyaM viparIte tu lipyate // 43 idaM tu zRNu rAjendra kIrtyamAnaM mayAnagha / khAdakasya kRte jantuM yo hanyAtpuruSAdhamaH / abhakSaNe sarvasukhaM mAMsasya manujAdhipa / 58 mahAdoSakarastatra khAdako na tu ghAtakaH / / 44 yastu varSazataM pUrNa tapastapyetsudAruNam / ijyAyajJazrutikRtairyo mAgairabudho janaH / yazcaikaM varjayenmAMsaM samametanmataM mama // 59 hanyAjantuM mAMsagRddhI sa vai narakabhAkaraH / / 45 kaumude tu vizeSeNa zukupakSe narAdhipa / bhakSayitvA tu yo mAMsaM pazcAdapi nivartate / / varjayetsarvamAMsAni dharmo hyatra vidhIyate // 60 tasyApi sumahAndharmo yaH pApAdvinivartate // 46 caturo vArSikAnmAsAnyo mAMsaM parivarjayet / AhartA cAnumantA ca vizastA krayavikrayI / catvAri bhadrANyApnoti kIrtimAyuyazo balam // 61 saMskartA copabhoktA ca ghAtakAH sarva eva te // 47 / atha vA mAsamapyekaM sarvamAMsAnyabhakSayan / idamanyattu vakSyAmi pramANaM vidhinirmitam / / atItya sarvaduHkhAni sukhI jIvennirAmayaH // 62 purANamRSibhirjuSTaM vedeSu parinizcitam // 48 ye varjayanti mAMsAni mAsazaH pakSazo'pi vaa| pravRttilakSaNe dharme phalArthibhirabhidrute / teSAM hiMsAnivRttAnAM brahmaloko vidhIyate // 63 yathoktaM rAjazArdUla na tu tanmokSakAGkSiNAm / / 49 mAMsaM tu kaumudaM pakSaM varjitaM pArtha rAjabhiH / haviryatsaMskRtaM matraiH prokSitAbhyukSitaM shuci| sarvabhUtAtmabhUtaistairvijJAtArthaparAvaraiH // 64 vedoktena pramANena pitRRNAM prakriyAsu ca / nAbhAgenAmbarISeNa gayena ca mahAtmanA / ato'nyathA vRthAmAMsamabhakSyaM manurabravIt // 50 AyuSA cAnaraNyena dilIparaghupUrubhiH // 65 asvayamayazasyaM ca rakSovadbharatarSabha / kArtavIryAniruddhAbhyAM nahuSeNa yayAtinA / vidhinA hi narAH pUrvaM mAMsaM rAjannabhakSayan // 51 / nRgeNa viSvagazvana tathaiva zazabindunA / yaH icchetpuruSo'tyantamAtmAnaM nirupadravam / yuvanAzvena ca tathA zivinauzInareNa ca / / 66 sa varjayeta mAMsAni prANinAmiha sarvazaH / / 52 zyenacitreNa rAjendra somakena vRkeNa ca / zrUyate hi purAkalpe nRNAM vrIhimayaH pazuH / raivatena rantidevena vasunA sRJjayena ca / / 67 yenAyajanta yajvAnaH puNyalokaparAyaNAH / / 53 duHSantena karUpeNa rAmAlakanalaistathA / / RSibhiH saMzayaM pRSTo vasuzcedipatiH purA / virUpAzvena niminA janakena ca dhImatA // 68 abhakSyamiti mAMsaM sa prAha bhakSyamiti prbho||54 | silena pRthunA caiva vIrasenena caiva ha / bhAkAzAnme dinIM prAptastataH sa pRthivIpatiH / - ikSvAkuNA zaMbhunA ca zvetena sagareNa ca // 69 etadeva punazcoktvA viveza dharaNItalam // 55 etaizcAnyaizca rAjendra purA mAMsaM na bhakSitam / prajAnAM hitakAmena tvagastyena mhaatmnaa| zAradaM kaumudaM mAsaM tataste svargamApnuvan // 70 AraNyAH sarvadaivatyAH prokSitAstapasA mRgAH // 56 / brahmaloke ca tiSThanti jvalamAnAH zriyAnvitAH / -2693 - Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 116. 71 mahAbhArate [13. 117.22 upAsyamAnA gandharvaiH strIsahasrasamanvitAH / / 75 adhvanA karzitAnAM ca na mAMsAdvidyate param // tadetaduttamaM dharmamahiMsAlakSaNaM zubham / / sadyo vardhayati prANAnpuSTimayAM dadAti c| ye caranti mahAtmAno nAkapRSThe vasanti te / / 72 na bhakSo'bhyadhikaH kazcinmAMsAdasti paraMtapa // 8 madhu mAMsaM ca ye nityaM varjayantIha dhArmikAH / / vivarjane tu bahavo guNA: kaurvnndn| . janmaprabhRti madyaM ca sarve te munayaH smRtaaH| ye bhavanti manuSyANAM tAnme nigadataH zRNu // 9 viziSTatAM jJAtiSu ca labhante nAtra saMzayaH // 73 svamAMsaM paramAMsairyo vivardhayitumicchati / ApannazcApado mucyedbaddho mucyeta bandhanAt / / nAsti kSudratarastasmAnna nRzaMsataro naraH // 10 mucyettathAturo rogAhuHkhAnmucyeta duHkhitaH // 74 na hi prANAtpriyataraM loke kiMcana vidyte| tiryagyoni na gaccheta rUpAMzca bhavennaraH / tasmAddayAM naraH kuryAdyathAtmani tathA pare // 11 buddhimAnvai kuruzreSTha prApnuyAcca mahadyazaH / / 75 zukrAcca tAta saMbhUtimAMsasyeha na saMzayaH / etatte kathitaM rAjanmAMsasya parivarjane / bhakSaNe tu mahAdoSo vadhena saha kalpate / / 12 pravRttau ca nivRttau ca vidhAnamRSinirmitam / / 76 ahiMsAlakSaNo dharma iti vedavido viduH / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi yadahisraM bhavetkarma tatkuryAdAtmavAnnaraH / / 13 SoDazAdhikazatatamo'dhyAyaH // 116 // pitRdevatayajJeSu prokSitaM havirucyate / vidhinA vedadRSTena tadbhuktveha na duSyati // 14 yudhiSThira uvAca / yajJArthe pazavaH sRSTA ityapi zrUyate zrutiH / ime vai mAnavA loke bhRzaM mAMsasya gRddhinaH / ato'nyathA pravRttAnAM rAkSaso vidhirucyate // 15 visRjya bhakSAnvividhAnyathA rakSogaNAstathA // 1 kSatriyANAM tu yo dRSTo vidhistamapi me shRnnu| nApUpAnvividhAkArAzAkAni vividhAni c| vIryaNopArjitaM mAMsaM yathA khAdanna duSyati // 16 SADavArasayogAMzca tathecchanti yathAmiSam // 2 AraNyAH sarvadaivatyAH prokSitAH sarvazo mRgAH / tatra me buddhiratraiva visarge parimuhyate / agastyena purA rAjanmRgayA yena pUjyate // 17 na manye rasataH kiMcinmAMsato'stIha kiMcana // 3 nAtmAnamaparityajya mRgayA nAma vidyate / tadicchAmi guNAzrotuM mAMsasyAbhakSaNe'pi vaa| samatAmupasaMgamya rUpaM hanyAnna vA nRpa // 18 bhakSaNe caiva ye doSAstAMzcaiva puruSarSabha // 4 ato rAjarSayaH sarve mRgayAM yAnti bhArata / sarvaM tattvena dharmajJa yathAvadiha dharmataH / lipyante na hi doSeNa na caitatpAtakaM viduH // 19 kiM vA bhakSyamabhakSyaM vA sarvametadvadasva me // 5 na hi tatparamaM kiMcidiha loke paratra ca / bhISma uvAca / yatsarveSviha lokeSu dayA kauravanandana / 20 evametanmahAbAho yathA vadasi bhArata / na bhayaM vidyate jAtu narasyeha dayAvataH / na mAMsAtparamatrAnyadrasato vidyate bhuvi / / 6 / dayAvatAmime lokAH pare cApi tapasvinAm // 21 kSatakSINAbhitaptAnAM grAmyadharmaratAzca ye / | abhayaM sarvabhUtebhyo yo dadAti dayAparaH / - 2694 - Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 117. 22 ] anuzAsanaparva [ 13. 118.8 abhayaM tasya bhUtAni dadatItyanuzuzrumaH / / 22 / ahiMsA paramaM dAnamahiMsA paramaM tapaH // 37 kSataM ca skhalitaM caiva patitaM liSTamAhatam / ahiMsA paramo yajJastathAhiMsA paraM balam / sarvabhUtAni rakSanti sameSu viSameSu ca // 23 ahiMsA paramaM mitramahiMsA paramaM sukham / nainaM vyAlamRgA ghnanti na pizAcA na rAkSasAH / ahiMsA paramaM satyamahiMsA paramaM zrutam // 38 mucyante bhayakAleSu mokSayanti ca ye parAn / / 24 / sarvayajJeSu vA dAnaM sarvatIrtheSu cAplutam / prANadAnAtparaM dAnaM na bhUtaM na bhaviSyati / sarvadAnaphalaM vApi naitattulyamahiMsayA // 39 na hyAtmanaH priyataraH kazcidastIti nizcitam / / 25 ahiMsrasya tapo'kSayyamahiMsro yajate sadA / aniSTaM sarvabhUtAnAM maraNaM nAma bhArata / ahiMsraH sarvabhUtAnAM yathA mAtA yathA pitA // 40 mRtyukAle hi bhUtAnAM sadyo jAyati vepathuH // 26 etatphalamahiMsAyA bhUyazca kurupuMgava / jAtijanmajarAduHkhe nityaM saMsArasAgare / na hi zakyA guNA vaktumiha varSazatairapi // 41 jantavaH parivartante maraNAdudvijanti ca // 27 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi garbhavAseSu pacyante kSArAmlakaTukai rasaiH / saptadazAdhikazatatamo'dhyAyaH // 117 // mUtrazleSmapurISANAM sparzazca bhRzadAruNaiH // 28 118 jAtAzcApyavazAstatra bhidyamAnAH punaH punaH / yudhiSThira uvAca / pATyamAnAzca dRzyante vivazA mAMsagRddhinaH // 29 | akAmAzca sakAmAzya hatA ye'sminmahAhave / kumbhIpAke ca pacyante tAM tAM yonimupAgatAH / kAM yoni pratipannAste tanme brUhi pitAmaha // 1 Akramya mAryamANAzca bhrAmyante vai punaH punaH // duHkhaM prANaparityAgaH puruSANAM mahAmRdhe / nAtmano'sti priyataraH pRthivyAmanusRtya h| jAnAmi tattvaM dharmajJa prANatyAgaM suduSkaram // 2 tasmAtprANiSu sarveSu dayAvAnAtmavAnbhavet // 31 samRddhe vAsamRddhe vA zubhe vA yadi vaashubhe| sarvamAMsAni yo rAjanyAvajjIvaM na bhakSayet / kAraNaM tatra me behi sarvajJo hyasi me mataH // 3 svarge sa vipulaM sthAnaM prApnuyAnnAtra saMzayaH // 32 bhISma uvAca / ye bhakSayanti mAMsAni bhUtAnAM jiivitaissinnaam| samRddhe vAsamRddhe vA zubhe vA yadi vAzubhe / bhakSyante te'pi tairbhUtairiti me nAsti saMzayaH // 33 saMsAre'sminsamAjAtAH prANinaH pRthivIpate / / 4 mAM sa bhakSayate yasmAdbhakSayiSye tmpyhm| niratA yena bhAvena tatra me zRNu kAraNam / etanmAMsasya mAMsatvamato budhyasva bhArata // 34 samyakcAyamanupraznastvayoktazca yudhiSThira / / 5 ghAtako vadhyate nityaM tathA vadhyeta bandhakaH / atra te vartayiSyAmi purAvRttamidaM nRpa / AkroSTAkruzyate rAjandveSTA dveSyatvamApnute / / 35 / dvaipAyanasya saMvAI kITasya ca yudhiSThira / / 6 yena yena zarIreNa yadyatkarma karoti yH| brahmabhUtazcaranvinaH kRSNadvaipAyanaH purA / tena tena zarIreNa tattatphalamupAznute / / 36 dadarza kITaM dhAvantaM zIghraM zakaTavartmani // 7 ahiMsA paramo dharmastathAhiMsA paro dmH| gatijJaH sarvabhUtAnAM rutajJazca zarIriNAm / - 2695 - Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 118. 8] mahAbhArate [ 13. 119.5 sarvajJaH sarvato dRSTvA kITaM vacanamabravIt // 8 / | mAtsaryAtsvAdukAmena nRzaMsena bubhUSatA // 20 kITa saMtrastarUpo'si tvaritazcaiva lakSyase / devArtha pitRyajJArthamannaM zraddhAkRtaM mayA / ka dhAvasi tadAcakSva kutaste bhayamAgatam // 9 na dattamarthakAmena deyamannaM punAti ha // 21 kITa uvAca / guptaM zaraNamAzritya bhayeSu shrnnaagtaaH| zakaTasyAsya mahato ghoSaM zrutvA bhayaM mama / akasmAnno bhayAttyaktA na ca trAtAbhayaiSiNaH // 22 bhAgataM vai mahAbuddhe svana eSa hi dAruNaH / dhanaM dhAnyaM priyAndArAnyAnaM vAsastathAdbhutam / zrUyate na sa mAM hanyAditi tasmAdapAkrame / / 10 zriyaM dRSTvA manuSyANAmasUyAmi nirarthakam // 23 zvasatAM ca zRNomyevaM goputrANAM pracodyatAm / / IyuH parasukhaM dRSTvA AtatAyyabubhUSakaH / vahatAM sumahAbhAraM saMnikarSe svanaM prabho / trivargahantA cAnyeSAmAtmakAmAnuvartakaH // 24 nRNAM ca saMvAhayatAM zrUyate vividhaH svanaH // 11 nRzaMsaguNabhUyiSTaM purA karma kRtaM myaa| .. soDhumasmadvidhenaiSa na zakyaH kiittyoninaa| smRtvA tadanutapye'haM tyaktvA priyamivAtmajam // tasmAdapakramAmyeSa bhayAdasmAtsudAruNAt // 12 zubhAnAmapi jAnAmi kRtAnAM karmaNAM phalam / duHkhaM hi mRtyubhUtAnAM jIvitaM ca sudurlabham / mAtA ca pUjitA vRddhA brAhmaNazcArcito myaa||26 ato bhItaH palAyAmi gaccheyaM nAsukhaM sukhAt / / sakRjjAtiguNopetaH saMgatyA gRhamAgataH / - bhISma uvAca / atithiH pUjito brahmastena mAM nAjahAtsmRtiH // 2 // karmaNA tena caivAhaM sukhAzAmiha lakSaye / ityuktaH sa tu taM prAha kutaH kITa sukhaM tava / tacchrotumahamicchAmi tvattaH zreyastapodhana // 28 maraNaM te sukhaM manye tiryagyonau hi varnase // 14 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi zabdaM sparza rasaM gandhaM bhogAMzvoccAvacAnbahUn / aSTAdazAdhikazatatamo'dhyAyaH // 118 // nAbhijAnAsi kITa tvaM zreyo maraNameva te / / 15 kITa uvaac| vyAsa uvAca / sarvatra nirato jIva itIhApi sukhaM mama / zubhena karmaNA yadvai tiryagyonau na muhyase / cetayAmi mahAprAjJa tasmAdicchAmi jIvitum // 16 mamaiva kITa tatkarma yena tvaM na pramuhyase // 1 ihApi viSayaH sarvo yathAdehaM pravartitaH / ahaM hi darzanAdeva tArayAbhi tapobalAt / mAnuSAstiryagAzcaiva pRthagbhogA vizeSataH // 17 tapobalAddhi balavadvalamanyanna vidyate // 2 ahamAsaM manuSyo vai zudro bahudhanaH purA / jAnAmi pApaiH svakRtairgataM tvAM kITa kITatAm / bhabrahmaNyo nRzaMsazca kadaryo vRddhijIvanaH // 18 avApsyasi paraM dharmaM dharmastho yadi manyase // 3 vAktIkSNo nikRtiprajJo moSTA vizvasya sarvazaH / / karma bhUnikRtaM devA bhuJjate tiryagAzca ye / mithaHkRto'panidhanaH parasvaharaNe rataH // 15 dharmAdapi manuSyeSu kAmo'rthazca yathA guNaiH // 4 bhRtyAtithijanazcApi gRhe paryuSito myaa| vAgbuddhipANipAdaizcApyupetasya vipazcitaH / ----- 2696 - Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 119. 5 ] anuzAsanaparva [13. 120. 6 kiM hIyate manuSyasya mandasyApi hi jIvataH // 5 / zadreNArthapradhAnena nRzaMsenAtatAyinA / / 19 jIvanhi kurute pUjAM viprAyaH zazisUryayoH / mama te darzanaM prAptaM taccaiva sukRtaM purA / bruvannapi kathAM puNyAM tatra kITa tvameSyasi // 6 tiryagyonau sma jAtena mama cApyarcanAttathA // 20 guNabhUtAni bhUtAni tatra tvamupabhokSyase / itastvaM rAjaputratvAdbrAhmaNyaM samavApsyasi / tatra te'haM vineSyAmi brahmatvaM yatra cecchasi // 7 gobrAhmaNakRte prANAnhutvAtmIyAraNAjire // 21 sa tatheti pratizrutya kITo vartmanyatiSThata / rAjaputrasukhaM prApya RtUMzcaivAptadakSiNAn / tamRSi draSTumagamatsarvAsvanyAsu yoniSu / / 8. atha modiSyase svarge brahmabhUto'vyayaH sukhI // 22 zvAvidgodhAvarAhANAM tathaiva mRgapakSiNAm / tiryagyonyAH zUdratAmabhyupaiti zvapAkavaizyazadrANAM kSatriyANAM ca yoniSu // 9 zUdro vaizyatvaM kSatriyatvaM ca vaizyaH / sa kITetyevamAbhASya RSiNA satyavAdinA / vRttazlAghI kSatriyo brAhmaNatvaM pratismRtyAtha jagrAha pAdau mUrnA kRtAJjaliH // 10 svarga puNyaM brAhmaNaH sAdhuvRttaH // 23 kITa uvaac| iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi idaM tadatulaM sthAnamIpsitaM dazabhirguNaiH / ekonaviMzAdhikazatatamo'dhyAyaH // 119 // yadahaM prApya kITatvamAgato rAjaputratAm // 11 120 vahanti mAmatibalAH kuJjarA hemmaalinH| bhISma uvAca / syandaneSu ca kAmbojA yuktAH paramavAjinaH // 12 kSatradharmamanuprAptaH smaranneva sa vIryavAn / uSTrAzvatarayuktAni yAnAni ca vahanti mAm / tyaktvA sa kITatAM rAjaMzcacAra vipulaM tapaH // 1 sabAndhavaH sahAmAtyazvAznAmi pizitaudanam // 13 tasya dharmArthaviduSo dRSTvA tadvipulaM tapaH / gRheSu sunivAseSu sukheSu zayaneSu ca / AjagAma dvijazreSThaH kRSNadvaipAyanastadA // 2 parAyeSu mahAbhAga svapAmIha supUjitaH // 14 sarveSvapararAtreSu sUtamAgadhabandinaH / vyAsa uvaac| stuvanti mAM yathA devaM mahendraM priyavAdinaH // 15 kSAtraM caiva vrataM kITa bhUtAnAM paripAlanam / prasAdAtsatyasaMdhasya bhavato'mitatejasaH / kSAtraM caiva vrataM dhyAyaMstato vipratvameSyasi // 3 yadahaM kITatAM prApya saMprApto rAjaputratAm // 16 pAhi sarvAH prajAH samyakzubhAzubhavidAtmavAn / namaste'stu mahAprAjJa kiM karomi prazAdhi mAm / zubhaiH saMvibhajankAmairazubhAnAM ca pAvanaiH // 4 tvattapobalanirdiSTramidaM hyadhigataM mayA // 17 AtmavAnbhava suprItaH svadharmacaraNe rtH|| vyAsa uvAca / kSAtrI tanuM samutsRjya tato vipratvameSyasi // 5 arcito'haM tvayA rAjanvAgbhiradya ydRcchyaa| bhISma uvAca / adya te kITatAM prApya smRtirjaataajugupsitaa||18- so'thAraNyamabhipretya punareva yudhiSThira / na tu nAzo'sti pApasya yattvayopacitaM puraa| maharServacanaM zrutvA prajA dharmeNa pAlya ca // 6 ma.bhA. 330 -2697 - Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 120. 7 ] mahAbhArate [ 13. 121. 15 acireNaiva kAlena kITaH pArthivasattama / maitreyasya ca saMvAdaM kRSNadvaipAyanasya ca // 2 prajApAlanadharmeNa pretya vipratvamAgataH // 7 kRSNadvaipAyano rAjannajJAtacaritaM caran / tatastaM brAhmaNaM dRSTvA punareva mahAyazAH / vArANasyAmupAtiSThanmaitreyaM svairiNIkule // 3 AjagAma mahAprAjJaH kRSNadvaipAyanastadA // 8 tamupasthitamAsInaM jJAtvA sa munisattamam / ___ vyAsa uvaac| . arcitvA bhojayAmAsa maitreyo'zanamuttamam // 4 bho bho viprarSabha zrImanmA vyathiSThAH kathaMcana / tadannamuttamaM bhuktvA guNavatsArvakAmikam / ' zubhakRcchubhayonISu pApakRtpApayoniSu / pratiSThamAno'smayata prItaH kRSNo mahAmanAH / / 5 upapadyati dharmajJa yathAdharma yathAgamam // 9 tamutsmayantaM saMprekSya maitreyaH kRSNamabravIt / tasmAnmRtyubhayAtkITa mA vyathiSThAH kathaMcana / kAraNaM brUhi dharmAtmanyo'smayiSThAH kutazca te / dharmalopAdbhayaM te syAttasmAddharma carottamam // 10 tapasvino dhRtimataH pramodaH samupAgataH // 6. etatpRcchAmi te vidvannabhivAdya praNamya ca / kITa uvAca / Atmanazca tapobhAgyaM mahAbhAgyaM tathaiva ca // . sukhAtsukhataraM prApto bhagavaMstvatkRte hyaham / pRthagAcaratastAta pRthagAtmani cAtmanoH / dharmamUlAM zriyaM prApya pApmA naSTa ihAdya me // 11 alpAntaramahaM manye viziSTamapi vA tvayA // 8 bhISma uvAca / vyAsa uvAca / bhagavadvacanAtkITo brAhmaNyaM prApya durlabham / aticchedAtivAdAbhyAM smayo'yaM samupAgataH / akarotpRthivIM rAjanyajJayUpazatAGkitAm / asatyaM vedavacanaM kasmAdvedo'nRtaM vadet / / 9 tataH sAlokyamagamadbrahmaNo brahmavittamaH // 12 trINyeva tu padAnyAhuH puruSasyottamaM vratam / avApa ca paraM kITaH pArtha brahma sanAtanam / na druhyezcaiva dadyAca satyaM caiva paraM vadet / svakarmaphalanirvRttaM vyAsasya vacanAttadA // 13 idAnIM caiva naH kRtyaM purastAcca paraM smRtam // 10 te'pi yasmAtsvabhAvena hatAH kSatriyapuMgavAH / alpo'pi tAdRzo dAyo bhavatyuta mahAphalaH / saMprAptAste gatiM puNyAM tasmAnmA zoca putraka // 14 tRSitAya ca yadattaM hRdayenAnasUyatA // 11 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi tRSitastRSitAya tvaM dattvaitadazanaM mama / viMzatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 120 // ajaiSImahato lokAnmahAyajJairivAbhibho / 121 ato dAnapavitreNa prIto'smi tapasaiva ca // 12 yudhiSThira uvaac| puNyasyaiva hi te gandhaH puNyasyaiva ca darzanam / vidyA tapazca dAnaM ca kimeteSAM viziSyate / puNyazca vAti gandhaste manye karmavidhAnataH // 13 pRcchAmi tvA satAM zreSTha tanme brUhi pitAmaha // 1 adhika mArjanAttAta tathaivApyanulepanAt / bhISma uvAca / zubhaM sarvapavitrebhyo dAnameva paraM bhavet / / 14 atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / yAnImAnyuttamAnIha vedoktAni prazaMsasi / - 2698 - Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 121. 15 ] anuzAsanaparva [13. 122. 16 teSAM zreSThatamaM dAnamiti me nAsti saMzayaH // 15 maitreya uvaac| dAnakRdbhiH kRtaH panthA yena yAnti manISiNaH / nirdoSaM nirmalaM caiva vacanaM dAnasaMhitam / te hi prANasya dAtArasteSu dharmaH pratiSThitaH // 16 vidyAtapobhyAM hi bhavAnbhAvitAtmA na saMzayaH // 4 yathA vedAH svadhItAzca yathA cendriysNymH| bhavato bhAvitAtmatvAdAyo'yaM sumahAnmama / sarvatyAgo yathA ceha tathA dAnamanuttamam // 17 bhUyo buddhyAnupazyAmi susamRddhatapA iva // 5 tvaM hi tAta sukhAdeva sukhameSyasi zobhanam / api me darzanAdeva bhavato'bhyudayo mahAn / manye bhavatprasAdo'yaM taddhi karma svabhAvataH // 6 sukhAtsukhataraprAptimApnute matimAnnaraH // 18 / / tapaH zrutaM ca yonizcApyetadbrAhmaNyakAraNam / tannaH pratyakSamevedamupalabdhamasaMzayam / tribhirguNaiH samuditastato bhavati vai dvijaH // 7 zrImantamApnuvantyarthA dAnaM yajJastathA sukham // 19 tasmiMstRpte ca tRpyante pitaro daivatAni ca / sukhAdeva paraM duHkhaM duHkhAdanyatparaM sukham / na hi zrutavatAM kiMcidadhikaM brAhmaNAhate // 8 dRzyate hi mahAprAjJa niyataM vai svabhAvataH / / 20 yathA hi sukRte kSetre phalaM vindati mAnavaH / trividhAnIha vRttAni narasyAhurmanISiNaH / evaM dattvA zrutavati phalaM dAtA samajhate // 9 puNyamanyatpApamanyanna puNyaM na ca pApakam // 21 brAhmaNazcenna vidyeta zrutavRttopasaMhitaH / na vRttaM manyate'nyasya manyate'nyasya pApakam / / pratigrahItA dAnasya moghaM syAdbhaninAM dhanam // 10 tathA svakarmanivRttaM na puNyaM na ca pApakam / / 22 adanyavidvAnhantyannamadyamAnaM ca hanti tam / ramasvaidhasva modasva dehi caiva yajasva ca / taM ca hanyati yasyAnnaM sa hatvA hnyte'budhH||11 na tvAmabhibhaviSyanti vaidyA na ca tapasvinaH // 23 prabhudyannamadanvidvAnpunarjanayatIzvaraH / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi sa cAnnAjAyate tasmAtsUkSma eva vyatikramaH // 12 _.. ekaviMzatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 121 // yadeva dadataH puNyaM tadeva pratigRhNataH / na hyekacakraM varteta ityevamRSayo viduH|| 13 122 yatra vai brAhmaNAH santi zrutavRttopasaMhitAH / bhISma uvAca / tatra dAnaphalaM puNyamiha cAmutra cAbhute // 14 evamuktaH pratyuvAca maitreyaH karmapUjakaH / ye yonizuddhAH satataM tapasyabhiratA bhRzam / atyantaM zrImati kule jAtaH prAjJo bahuzrutaH // 1 dAnAdhyayanasaMpannAste vai pUjyatamAH sadA // 15 asaMzayaM mahAprAjJa yathaivAttha tathaiva tat / / tairhi sadbhiH kRtaH panthAzcetayAno na muhyate / anujJAtastu bhavatA kiMcidbhUyAmahaM vibho // 2 te hi svargasya netAro yajJavAhAH sanAtanAH // 16 vyAsa uvAca / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi yadyadicchasi maitreya yAvadyAvadyathA tathA / dvAviMzatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 122 // zrUhi tAvanmahAprAjJa zuzrUSe vacanaM tava // 3 -2699 - Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 123. 1] mahAbhArate [ 13. 124.1 123 prApsyase tvannapAnAni yAni dAsyasi kAnicit / bhISma uvAca / medhAvyasi kule jAtaH zrutavAnanRzaMsavAn // 14 evamuktaH sa bhagavAnmaitreyaM pratyabhASata / kaumAradAravratavAnmaitreya nirato bhava / diSTyaivaM tvaM vijAnAsi diSTyA te buddhiriidRshii| etadgRhANa prathamaM prazastaM gRhamedhinAm // 15 loko hyayaM guNAneva bhUyiSThaM sma prazaMsati // 1 yo bhartA vAsitAtuSTo bhartustuSTA ca vaasitaa| rUpamAnavayomAnazrImAnAzcApyasaMzayam / yasminnavaM kule sarva kalyANaM tatra vartate // 16 diSTyA nAbhibhavanti tvAM daivaste'yamanugrahaH / adbhirgAtrAnmalamiva tamo'gniprabhayA ythaa| yatte bhRzataraM dAnAdvartayiSyAmi tacchRNu // 2 dAnena tapasA caiva sarvapApamapohyate // 17 yAnIhAgamazAstrANi yAzca kAzcitpravRttayaH / svasti prApnuhi maitreya gRhAnsAdhu vrajAmyaham / tAni vedaM puraskRtya pravRttAni yathAkramam // 3 etanmanasi kartavyaM zreya evaM bhaviSyati // 18 ahaM dAnaM prazaMsAmi bhavAnapi tapaHzrute / taM praNamyAtha maitreyaH kRtvA cAbhipradakSiNam / tapaH pavitraM vedasya tapaH svargasya sAdhanam // 4 svasti prApnotu bhagavAnityuvAca kRtAJjaliH // 16 tapasA mahadApnoti vidyayA ceti naH zrutam / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi tapasaiva cApanudedyaccAnyadapi duSkRtam // 5 trayoviMzatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 123 // yadyaddhi kiMcitsaMdhAya puruSastapyate tapaH / 124 sarvametadavApnoti brAhmaNo vedapAragaH // 6 yudhiSThira uvAca / duranvayaM duSpradhRSyaM durApaM duratikramam / satstrINAM samudAcAraM sarvadharmabhRtAM vara / sarva vai tapasAbhyeti tapo hi balavattaram // 7 zrotumicchAmyahaM tvattastaM me brUhi pitAmaha // 1 surApo'saMmatAdAyI bhrUNahA gurutalpagaH / bhISma uvaac| tapasA tarate sarvamenasazca pramucyate / / 8 sarvajJAM sarvadharmajJAM devaloke manasvinIm / sarvavidyastu cakSuSmAnapi yAdRzatAdRzaH / kaikeyI sumanA nAma zANDilI paryapRcchata // 2 tapasvinau ca tAvAhustAbhyAM kAryaM sadA namaH / / 9 kena vRttena kalyANi samAcAreNa kena vA / sarve pUjyAH zrutadhanAstathaiva ca tapasvinaH / vidhUya sarvapApAni devalokaM tvamAgatA // 3 dAnapradAH sukhaM pretya prAghuvantIha ca zriyam // 10 hutAzanazikheva tvaM jvalamAnA svatejasA / imaM ca brahmalokaM ca lokaM ca balavattaram / sutA tArAdhipasyeva prabhayA dinamAgatA // 4 annadAnaiH sukRtinaH pratipadyanti laukikAH // 11 arajAMsi ca vastrANi dhArayantI gatalamA / pUjitAH pUjayantyetAnmAnitA mAnayanti ca / vimAnasthA zubhe bhAsi sahasraguNamojasA / / 5 adAtA yatra yatraiti sarvataH saMpraNudyate // 12 na tvamalpena tapasA dAnena niyamena vA / akartA caiva kartA ca labhate yasya yAdRzama / imaM lokamanuprAptA tasmAttattvaM vadasva me / / 6 yadyevodhvaM yadyavAkca tvaM lokamabhiyAsyasi // 13 / iti pRSTA sumanayA madhuraM cAruhAsinI / -2700 - Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 124.7] anuzAsanaparva [ 12. 125. 12 zANDilI nibhRtaM vAkyaM sumanAmidamabravIt // 7 | yazcedaM pANDavAkhyAnaM paThetparvaNi parvaNi / nAhaM kASAyavasanA nApi vlkldhaarinnii| sa devalokaM saMprApya nandane susukhaM vaset // 22 na ca muNDA na jaTilA bhUtvA devatvamAgatA / / 8 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi ahitAni ca vAkyAni sarvANi paruSANi ca / / caturviMzatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 124 // apramattA ca bhartAraM kadAcinnAhamabruvam // 9 devatAnAM pitRRNAM ca brAhmaNAnAM ca pUjane / yudhiSThira uvAca / apramattA sadAyuktA zvazrUzvazuravartinI / / 10 sAnA vApi pradAne vA jyAyaH kiM bhavato matam / paizunye na pravAmi na mamatanmanogatam / prabrUhi bharatazreSTha yadatra vyatiricyate // 1 zradvAre na ca tiSThAmi ciraM na kathayAmi ca // 11 bhISma uvAca / asadvA hasitaM kiMcidahitaM vApi karmaNA / sAmnA prasAdyate kazcidAnena ca tathAparaH / rahasyamarahasyaM vA na pravAmi sarvathA / / 12 / puruSaH prakRtiM jJAtvA tayorekataraM bhajet / / 2 kAryArthe nirgataM cApi bhartAraM gRhamAgatam / guNAMstu zRNu me rAjansAntvasya bharatarSabha / AsanenopasaMyojya pUjayAmi samAhitA // 13 dAruNAnyapi bhUtAni sAntvenArAdhayedyathA // 3 yadyacca nAbhijAnAti yadbhojyaM naabhinndti| atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / bhakSyaM vApyatha vA lehyaM tatsarvaM varjayAmyaham // 14 gRhItvA rakSasA mukto dvijAti: kAnane yathA // 4 kuTumbArthe samAnItaM yatkicitkAryameva tu / kazcittu buddhisaMpanno brAhmaNo vijane vane / prAtarutthAya tatsarvaM kArayAmi karomi ca // 15 gRhItaH kRcchramApanno rakSasA bhakSayiSyatA // 5 pravAsaM yadi me bhartA yAti kAryeNa kenacit / sa buddhizrutasaMpannastaM dRSTvAtIva bhISaNam / maGgalaibahubhiryuktA bhavAmi niyatA sadA // 16 sAmaivAsminprayuyuje na mumoha na vivyathe // 6 aJjanaM rocanAM caiva snAnaM mAlyAnulepanam / rakSastu vAcA saMpUjya praznaM papraccha taM dvijam / prasAdhanaM ca niSkrAnte nAbhinandAmi bhartari // 17 mokSyase brUhi me praznaM kenAsmi hariNaH kRzaH // 7 notthApayAmi bhartAraM sukhasuptamahaM sdaa| muhUrtamatha saMcintya brAhmaNastasya rakSasaH / AtureSvapi kAryeSu tena tuSyati me manaH // 18 AbhirgAthAbhiravyagraH praznaM pratijagAda ha // 8 nAyAsayAmi bhartAraM kuTumbArthe ca sarvadA / videzastho vilokastho vinA nUnaM suhRjjanaH / guptaguhyA sadA cAsmi susaMmRSTanivezanA // 19 viSayAnatulAnmujhe tenAsi hariNaH kRzaH // 9 imaM dharmapathaM nArI pAlayantI smaahitaa| nUnaM mitrANi te rakSaH sAdhUpacaritAnyapi / arundhatIva nArINAM svargaloke mahIyate / / 20 svadoSAdaparajyante tenAsi hariNaH kRzaH // 10 bhISma uvAca / dhanaizvaryAdhikAH stabdhAstvadguNaiH paramAvarAH / etadAkhyAya sA devI sumanAyai tapasvinI / avajAnanti nUnaM tvAM tenAsi hariNaH kRzaH // 11 patidharma mahAbhAgA jagAmAdarzanaM tadA / / 21 / guNavAnviguNAnanyAnUnaM pazyasi satkRtAn / -2701 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 125. 12 ] mahAbhArate [ 13. 126.1 prAjJo'prAjJAnvinItAtmA tenAsi hariNaH kRshH||12 grahItuM svaguNaiH sarvAMstenAsi hariNaH kRzaH // 20 avRttyA klizyamAno'pi vRttyupAyAnvigarhayan / / avidvAnbhIruralpArtho vidyAvikramadAnajam / / mAhAtmyAdvathathase nUnaM tenAsi hariNaH kRzaH / / 13 yazaH prArthayase nUnaM tenAsi hariNaH kRzaH // 28 saMpIDyAtmAnamAryatvAttvayA kazcidupaskRtaH / cirAbhilaSitaM kiMcitphalamaprAptameva te / jitaM tvAM manyate sAdho tenAsi hariNaH kRzaH // 14 kRtamanyairapahRtaM tenAsi hariNaH kRzaH // 29 vizyamAnAnvimArgeSu kAmakrodhAvRtAtmanaH / nUnamAtmakRtaM doSamapazyankicidAtmani / . manye nu dhyAyasi janAMstenAsi hariNaH kRzaH / / akAraNe'bhizasto'si tenAsi hariNaH kRzaH // 30 prAptaiH saMbhAvito nUnaM naprAptarupasaMhitaH / suhRdAmapramattAnAmapramokSyArthahAnijam / dvImAnamarSI durvRttaistenAsi hariNaH kRzaH / / 16 duHkhamarthaguNairhInaM tenAsi hariNaH kRzaH // 31 nUnaM mitramukhaH zatruH kazcidAryavadAcaran / sAdhUngRhasthAndRSTvA ca tathAsAdhUnvanecarAn / vaJcayitvA gatastvAM vai tenAsi hariNaH kRzaH // 17 muktAMzcAvasathe saktAMstenAsi hariNaH kRzaH // 3 // prakAzArthagatinUnaM rahasyakuzalaH kRtI / dharmyamarthaM ca kAle ca deze cAbhihitaM vacaH / tajjJairna pUjyase nUnaM tenAsi hariNaH kRzaH // 18 na pratiSThati te nUnaM tenAsi hariNaH kRzaH // 33 asatsvabhiniviSTeSu bruvato muktasaMzayam / dattAnakuzalairarthAnmanISI saMjijIviSuH / / guNAste na virAjante tenAsi hariNaH kRshH|| 19 prApya vartayase nUnaM tenAsi hariNaH kRzaH // 34 dhanabuddhizrutaihInaH kevalaM tejasAnvitaH / pApAnvivardhato dRSTvA klyaannaaNshcaavsiidtH| mahatprArthayase nUnaM tenAsi hariNaH kRzaH / / 20 / dhruvaM mRgayase yogyaM tenAsi hariNaH kRzaH // 3 // tapaHpraNihitAtmAnaM manye tvAraNyakAGgiNam / parasparaviruddhAnAM priyaM nUnaM cikIrSasi / bandhuvargo na gRhNAti tenAsi hariNaH kRzaH // 21 suhRdAmavirodhena tenAsi hariNaH kRzaH // 36 nUnamarthavatAM madhye tava vAkyamanuttamam / zrotriyAMzca vikarmasthAnprAjJAMzcApyajitendriyAn / na bhAti kAle'bhihitaM tenAsi hariNaH kRzaH / / 22 manye'nudhyAyasi janAMstenAsi hariNaH kRzaH // 3 dRDhapUrvazrutaM mUrkha kupitaM hRdayapriyam / evaM saMpUjitaM rakSo vipraM taM pratyapUjayat / anunetuM na zaknoSi tenAsi hariNaH kRzaH / / 23 sakhAyamakarocainaM saMyojyArthairmumoca ha // 38 nUnamAsaMjayitvA te kRtye ksmiNshcidiipsite| iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi kazcidarthayate'tyarthaM tenAsi hariNaH kRzaH / / 24 paJcaviMzatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 125 // nUnaM tvA svaguNApekSaM pUjayAnaM suhRdbhavam / 126 mayArtha iti jAnAti tenAsi hariNaH kRzaH // 25 yudhiSThira uvaac| antargatamabhiprAyaM na nUnaM lajjayecchasi / pitAmaha mahAprAjJa sarvazAstravizArada / vivaktuM prAptizaithilyAttenAsi hariNaH kRzaH // 26 AgamairbahubhiH sphIto bhavAnnaH prathitaH kule // 1 nAnAbuddhirucIlloke manuSyAnUnamicchasi / tvatto dharmArthasaMyuktamAyatyAM ca sukhodayam / -2702 - Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 126. 2] anuzAsanaparva [13. 126.30 AzcaryabhUtaM lokasya zrotumicchAmyariMdama // 2 so'gnirdadAha taM zailaM sadrumaM salatAkSupam / ayaM ca kAlaH saMprApto durlabhajJAtibAndhavaH / sapakSimRgasaMghAtaM sazvApadasarIsRpam / / 17 zAstA ca na hi naH kazcittvAmRte bharatarSabha // 3 mRgaizca vividhAkArairhAhAbhUtamacetanam / yadi te'hamanugrAhyo bhrAtRbhiH shito'ngh| zikharaM tasya zailasya mathitaM dIptadarzanam // 18 vaktumarhasi naH praznaM yattvAM pRcchAmi pArthiva // 4 sa tu vahnirmahAjvAlo dagdhvA srvmshesstH| ayaM nArAyaNaH shriimaansrvpaarthivsNmtH| viSNoH samIpamAgamya pAdau ziSyavadaspRzat // 19 bhavantaM bahumAnena prazrayeNa ca sevate // 5 tato viSNurvanaM dRSTvA nirdagdhamarikarzanaH / asya caiva samakSaM tvaM pArthivAnAM ca sarvazaH / saumyaidRSTinipAtaistatpunaH prakRtimAnayat // 20 bhrAtRRNAM ca priyAtha me snehAdbhASitumarhasi // 6 tathaiva sa giribhUyaH prapuSpitalatAdrumaH / vaizaMpAyana uvaac| sapakSigaNasaMghuSTaH sazvApadasarIsRpaH / / 21 tasya tadvacanaM zrutvA snehAdAgatasaMbhramaH / tadadbhutamacintyaM ca dRSTvA munigaNastadA / bhISmo bhAgIrathIputra idaM vacanamabravIt / / 7 / vismito hRSTalomA ca babhUvAsrAvilekSaNaH / / 22 hanta te kathayiSyAvi kathAmatimanoramAm / tato nArAyaNo dRSTvA tAnRSInvismayAnvitAn / asya viSNoH purA rAjanprabhAvo'yaM mayA zrutaH // 8 prazritaM madhuraM snigdhaM papraccha vadatAM varaH // 23 yazca govRSabhAGkasya prabhAvastaM ca me shRnnu| kimasya RSipUgasya tyaktasaGgasya nityazaH / rudrANyAH saMzayo yazca daMpatyostaM ca me zRNu // 9 nirmamasyAgamavato vismayaH samupAgataH // 24 vataM cacAra dharmAtmA kRSNo dvAdazavArSikam / etaM me saMzayaM sarva yAthAtathyamaninditAH / dIkSitaM cAgatau draSTumubhau nAradaparvatau // 10 RSayo vaktumarhanti nizcitArthaM tapodhanAH // 25 kRSNadvaipAyanazcaiva dhaumyazca japatAM varaH / RSaya UcuH / devalaH kAzyapazcaiva hastikAzyapa eva ca // 11 bhavAnvisRjate lokAnbhavAnsaMharate punaH / apare RSayaH santo dIkSAdamasamanvitAH / bhavAzItaM bhavAnuSNaM bhavAneva pravarSati // 26 ziSyairanugatAH sarve devakalpaistapodhanaiH // 12 pRthivyAM yAni bhUtAni sthAvarANi carANi ca / teSAmatithisatkAramarcanIyaM kulocitam / teSAM pitA tvaM mAtA ca prabhuH prabhava eva ca // 27 devakItanayaH prIto devakalpamakalpayat // 13 etanno vismayakaraM prazaMsa madhusUdana / hariteSu suvarNeSu barhiSkeSu naveSu ca / tvamevArhasi kalyANa vaktuM vahnarvinirgamam / / 28 upopavivizuH prItA viSTareSu maharSayaH // 14 / tato vigatasaMtrAsA vayamapyarikarzana / kathAzcakrustataste tu madhurA dharmasaMhitAH / yacchrutaM yacca dRSTaM nastatpravakSyAmahe hare // 29 rAjarSINAM surANAM ca ye vasanti tapodhanAH // 55 vAsudeva uvAca / tato nArAyaNaM tejo vratacaryendhanotthitam / etattadvaiSNavaM tejo mama vaktrAdviniHsRtam / vaktrAnniHsRtya kRSNasya vahniradbhutakarmaNaH / / 16 / kRSNavarmA yugAntAbho yenAyaM mathito giriH||30 - 2703 - Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 126. 31] mahAbhArate [ 13. 127.7 127 RSayazcArtimApannA jitakrodhA jitendriyAH / vardhayantastathaivAnye pUjayantastathApare / bhavanto vyathitAzcAsandevakalpAstapodhanAH // 31 vAgbhigbhUSitArthAbhiH stuvanto madhusUdanam // 46 vratacaryAparItasya tapasvivratasevayA / tato munigaNAH sarve nAradaM devadarzanam / mama vahniH samudbhUto na vai vyathitumarhatha / / 32 tadA niyojayAmAsurvacane vAkyakovidam // 47 vrataM cartumihAyAtastvahaM girimimaM zubham / yadAzcaryamacintyaM ca girau. himavati prbho| putraM cAtmasamaM vIrye tapasA sraSTumAgataH / / 33 anubhUtaM munigaNaistIrthayAtrAparAyaNaiH // 48 tato mamAtmA yo dehe so'gnirbhUtvA viniHsRtaH / tadbhavAnRSisaMghasya hitArthaM sarvacoditaH / gatazca varadaM draSTuM sarvalokapitAmaham / / 34 yathAdRSTaM hRSIkeze sarvamAkhyAtumarhati // 49 tena cAtmAnuziSTo me putratya munisattamAH / evamuktaH sa munibhirnArado bhagavAnRSiH / tejaso'rdhena putraste bhaviteti vRSadhvajaH / / 35 kathayAmAsa devarSiH pUrvavRttAM kathA zubhAm // 50 so'yaM vahnirupAgamya pAdamUle mamAntikam / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi ziSyavatparicaryAtha zAntaH prakRtimAgataH / / 36 pdvishtydhikshttmo'dhyaayH|| 126 // etadasya rahasyaM vaH padmanAbhasya dhImataH / mayA premNA samAkhyAtaM na bhIH kAryA tapodhanAH / / bhISma uvAca / sarvatra gatiravyamA bhavatAM dIrghadarzanAH / tato nArAyaNasuhannArado bhgvaanRssiH| . tapasvivratasaMdIptA jJAnavijJAnazobhitAH / / 38 / zaMkarasyomayA sAdhU saMvAdaM pratyabhASata // 1 yacchrutaM yacca vo dRSTaM divi vA yadi vA bhuvi / tapazcacAra dharmAtmA vRSabhAGkaH surezvaraH / AzcayaM paramaM kiMcittadbhavanto bruvantu me // 39 puNye girau himavati siddhacAraNasevite // 2 tasyAmRtanikAzasya vAGmadhorasti me spRhA / nAnauSadhiyute ramye nAnAghuSpasamAkule / bhavadbhiH kathitasyeha tapovananivAsibhiH // 40 apsarogaNasaMkIrNe bhUtasaMghaniSevite / / 3 yadyapyahamadRSTaM vA divyamadbhutadarzanam / tatra devo mudA yukto bhUtasaMghazatairvRtaH / / divi vA bhuvi vA kiMcitpazyAmyamaladarzanAH // 41 / nAnArUpairvirUpaizca divyairadbhutadarzanaiH // 4 prakRtiH sA mama parA na kvacitpratihanyate / siMhavyAghragajaprakhyaiH sarvajAtisamanvitaiH / na cAtmagatamaizvaryamAzcarya pratibhAti me // 42 kroSTukadvIpivadanairRkSarSabhamukhestathA // 5 zraddhayaH kathito hyarthaH sajjanazravaNaM gataH / ulUkavadanImaiH zyenabhAsamukhaistathA / ciraM tiSThati medinyAM zaile lekhyamivArpitam // 43 nAnAvarNamRgaprakhyaiH sarvajAtisamanvayaiH / tadahaM sajanamukhAnniHsRtaM tatsamAgame / kiMnarairdevagandharvairyakSabhUtagaNaistathA // 6 kathayiSyAmyaharaharbuddhidIpakaraM nRNAm // 44 divyapuSpasamAkIga divyamAlAvibhUSitam / tato munigaNAH sarve prazritAH kRSNasaMnidhau / divyacandanasaMyuktaM divyadhUpena dhUpitam / netraH padmadalaprakhyairapazyanta janAdanam // 45 tatsado vRSabhAGkasya divyavAdinanAditam // 7 -200 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 127.8] anuzAsanaparva [13. 127. 38 mRdaGgapaNavodbhuSTaM zaGkhabherIninAditam / haratulyAmbaradharA samAnavratacAriNI // 23 nRtyadbhirbhUtasaMdhaizca barhiNaizca samantataH / / 8 bibhratI kalazaM raukmaM sarvatIrthajalodbhavam / pranRttApsarasaM divyaM divyastrIgaNasevitam / girisravAbhiH puNyAbhiH sarvato'nugatA zubhA // 24 dRSTikAntamanirdezyaM divyamadbhutadarzanam // 9 puSpavRSTyAbhivarSantI gandhairbahuvidhaistathA / sa giristapasA tasya bhUtezasya vyarocata // 10 sevantI himavatpAvaM harapArzvamupAgamat // 25 svaadhyaayprmairvipraibrhmghossairvinaaditH| tataH smayantI pANibhyAM narmArthaM cArudarzanA / SaTadairupagItaizca mAdhavApratimo giriH // 11 / haranetre zubhe devI sahasA sA samAvRNot // 26 taM mahotsavasaMkAzaM bhImarUpadharaM punaH / saMvRtAbhyAM tu netrAbhyAM tamobhUtamacetanam / dRSTvA munigaNasyAsItparA prItirjanArdana / / 12 nirhAma nirvaSaTkAraM tatsadaH sahasAbhavat // 27 munayazca mahAbhAgAH siddhAzcaivordhvaretasaH / janazca vimanAH sarvo bhytraassmnvitH| maruto vasavaH sAdhyA vizvedevAH sanAtanAH // 13 nimIlite bhUtapatau naSTasUrya ivAbhavat // 28 yakSA nAgAH pizAcAzca lokapAlA hutAzanAH / tato vitimiro lokaH kSaNena samapadyat / bhAvAzca sarve nyagbhUtAstatraivAsansamAgatAH // 14 jvAlA ca mahatI dIptA lalATAttasya niHsRtA // 29 RtavaH sarvapuSpaizca vyakiranta mhaadbhutaiH| tRtIyaM cAsya saMbhUtaM netramAdityasaMnibham / oSadhyo jvalamAnAzca dyotayanti sma tadvanam // 15 yugAntasadRzaM dIptaM yenAsau mathito giriH // 30 vihagAzca mudA yuktAH prAnRtyanvyanadaMzca ha / tato girisutA dRSTvA dIptAgnisadRzekSaNam / giripRSTheSu ramyeSu vyAharanto janapriyAH // 16 haraM praNamya zirasA dadarzAyatalocanA // 31 tatra devo giritaTe divyadhAtuvibhUSite / / dahyamAne vane tasminsazAlasaraladrume / paryaGka iva vibhrAjannapaviSTo mahAmanAH // 17 sacandanavane ramye divyauSadhividIpite // 32 vyAghracarmAmbaradharaH siMhacarmottaracchadaH / mRgayUdrutai tairharapArzvamupAgataH / vyAlayajJopavItI ca lohitAGgadabhUSaNaH // 18 zaraNaM cApyavindadbhistatsadaH saMkulaM babhau // 33 harizmazrurjaTI bhImo bhayakartA suradviSAm / tato nabhaHspRzajvAlo vidyullolArcirujjvalaH / abhayaH sarvabhUtAnAM bhaktAnAM vRSabhadhvajaH // 19 dvAdazAdityasadRzo yugAntAgnirivAparaH // 34 dRSTvA tamRSayaH sarve zirobhiravanIM gatAH / kSaNena tena dagdhaH sa himavAnabhavannagaH / vimuktAH sarvapApebhyaH kSAntA vigatakalmaSAH / / 20 sadhAtuzikharAbhogo dInadagdhavanauSadhiH // 35 tasya bhUtapateH sthAnaM bhImarUpadharaM babhau / taM dRSTvA mathitaM zailaM zailarAjasutA tataH / apradhRSyataraM caiva mahoragasamAkulam / / 21 bhagavantaM prapannA sA sAJjalipragrahA sthitA // 36 kSaNenaivAbhavatsarvamadbhutaM madhusUdana / umAM zarvastadA dRSTvA strIbhAvAgatamArdavAm / tatsado vRSabhAGkasya bhImarUpadharaM babhau / / 22 / piturdainyamanicchantI prItyApazyattato girim // 37 tamabhyayAcchailasutA bhUtamrIgaNasaMvRtA / tato'bhavatpunaH sarvaH prakRtisthaH sudarzanaH / ma.bhA. 339 -2705 - Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 127. 38 ] mahAbhArate [ 13. 128. 11 prahRSTavihagazcaiva prapuSpitavanadrumaH // 38 hetubhirmamaitAni rUpANi rucirAnane // 51 prakRtisthaM giriM dRSTvA prItA devI mahezvaram / / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi uvAca sarvabhUtAnAM patiM patimaninditA / / 39 saptaviMzatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 127 // . bhagavansarvabhUteza zUlapANe mahAvrata / 128 saMzayo me mahAjAtastaM me vyAkhyAtumarhasi // 40 mahezvara uvAca / kimartha te lalATe vai tRtIyaM netramutthitam / tilottamA nAma purA brahmaNA yossiduttmaa| kimarthaM ca girirdagdhaH sapakSigaNakAnanaH // 41 tilaM tilaM samuddhRtya ratnAnAM nirmitA zubhA // 1 kimarthaM ca punardeva prakRtisthaH kSaNAtkRtaH / sAbhyagacchata mAM devi rUpeNApratimA bhuvi / tathaiva drumasaMchannaH kRto'yaM te mahezvara // 42 pradakSiNaM lobhayantI mAM zubhe rucirAnanA // 2 mahezvara uvAca / yato yataH sA sudatI mAmupAdhAvadantike / tatastato mukhaM cAru mama devi vinirgatam // 3 netre me saMvRte devi tvayA bAlyAdanindite / tAM didRkSurahaM yogAccaturmUrtitvamAgataH / naSTAlokastato lokaH kSaNena samapadyata // 43 caturmukhazca saMvRtto darzayanyogamAtmanaH // 4 naSTAditye tathA loke tamobhUte nagAtmaje / pUrveNa vadanenAhamindratvamanuzAsmi ha / tRtIyaM locanaM dIptaM sRSTaM te rakSatA prajAH // 44 uttareNa tvayA sAdha rmaamyhmnindite|| 5 tasya cAkSNo mahattejo yenAyaM mathito giriH / pazcimaM me mukhaM saumyaM sarvaprANisukhAvaham / tvatpriyAthaM ca me devi prakRtisthaH kssnnaatkRtH||45 dakSiNaM bhImasaMkAzaM rau saMharati prajAH // 6 umovAca / jaTilo brahmacArI ca lokAnAM hitkaamyyaa| bhagavankena te vaktraM candravatpriyadarzanam / devakAryArthasiddhyartha pinAkaM me kare sthitam // pUrva tathaiva zrIkAntamuttaraM pazcimaM tathA // 46 indreNa ca purA vanaM kSiptaM zrIkATiNA mm| dakSiNaM ca mukhaM raudraM kenovaM kapilA jaTAH / dagdhvA kaNThaM tu tadyAtaM tena zrIkaNThatA mama // 8 kena kaNThazca te nIlo barhibarhanibhaH kRtH||47 . umovAca / haste caitatpinAkaM te satataM kena tiSThati / vAhaneSu prabhUteSu zrImatsvanyeSu satsu te / jaTilo brahmacArI ca kimarthamasi nitydaa|| 48 kathaM govRSabho deva vAhanatvamupAgataH // 9 etaM me saMzayaM sarva vada bhUtapate'nagha / mahezvara uvAca / sadharmacAriNI cAhaM bhaktA ceti vRSadhvaja // 49 surabhI sasRje brahmAmRtadhenuM payomucam / evamuktaH sa bhagavAzailaputryA pinAkadhRk / sA sRSTA bahudhA jAtA kSaramANA payo'mRtam / / 10 tasyA vRttyA ca buddhyA ca prItimAnabhavatprabhuH // tasyA vatsamukhotsRSTaH pheno madgAtramAgataH / tatastAmabravIddevaH subhage zrUyatAmiti / | tato dagdhA mayA gAvo nAnAvarNatvamAgatAH // 11 - 2706 - Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 128. 12] anuzAsanaparva [13. 128. 36 tato'haM lokaguruNA zamaM nIto'rthavedinA / vAgbhirRgbhUSitArthAbhiH stavaizvArthavidAM vara // 24 vRSaM cemaM dhvajArthaM me dadau vAhanameva ca // 12 mahezvara uvaac| umovAca / AhiMsA satyavacanaM sarvabhUtAnukampanam / nivAsA bahurUpAste vizvarUpaguNAnvitAH / zamo dAnaM yathAzakti gArhasthyo dharma uttamaH // 25 tAMzca saMtyajya bhagavazmazAne ramase katham // 13 paradAreSvasaMkalpo nyAsastrIparirakSaNam / kezAsthikalile bhIme kapATaghaTasaMkule / adattAdAnaviramo madhumAMsasya varjanam // 26 gRdhragomAyukalile citAgnizatasaMkule // 14 . eSa paJcavidho dharmo vahuzAkhaH sukhodayaH / azucau mAMsakalile vasAzoNitakardame / dehibhirdharmaparamaiH kartavyo dharmasaMcayaH // 27 vinikIrNAmiSacaye zivAnAdavinAdite // 15 umovAca / mahezvara uvAca / bhagavansaMzayaM pRSTastaM me vyAkhyAtumarhasi / medhyAnveSI mahIM kRtsnAM vicarAmi nizAsvaham / cAturvarNyasya yo dharmaH sve sve varNe guNAvahaH // 28 na ca medhyataraM kiMcicchazAnAdiha vidyate // 16 brAhmaNe kIdRzo dharmaH kSatriye kIdRzo bhavet / tena me sarvavAsAnAM zmazAne ramate manaH / vaizye kiMlakSaNo dharmaH zadre kiMlakSaNo bhavet // 29 nyagrodhazAkhAsaMchanne nirbhuktasragvibhUSite // 17 ___ mahezvara uvAca / tatra caiva ramante me bhUtasaMghAH zubhAnane / nyAyataste mahAbhAge saMzayaH samudIritaH / na ca bhUtagaNairdevi vinAhaM vastumutsahe / / 18 bhUmidevA mahAbhAgAH sadA loke dvijAtayaH // 30 eSa vAso hi me medhyaH svargIyazca mato hi me| upavAsaH sadA dharmo brAhmaNasya na saMzayaH / puNyaH paramakazcaiva medhyakAmairupAsyate // 19 sa hi dharmArthamutpanno brahmabhUyAya kalpate // 31 . umovAca / tasya dharmakriyA devi vratacaryA ca nyAyataH / bhagavansarvabhUteza sarvadharmabhRtAM vara / tathopanayanaM caiva dvijAyaivopapadyate // 32 pinAkapANe varada saMzayo me mahAnayam // 20 gurudaivatapUjArthaM svAdhyAyAbhyasanAtmakaH / ayaM munigaNaH sarvastapastapa iti prbho| dehibhirdharmaparamaizcartavyo dharmasaMbhavaH // 33 taponveSakaro loke bhramate vividhAkRtiH // 21 umovAca / asya caivarSisaMghasya mama ca priykaamyyaa| bhagavansaMzayo me'tra taM me vyAkhyAtumarhasi / etaM mameha saMdehaM vaktumarhaspariMdama / / 22 cAturvarNyasya dharma hi naipuNyena prakIrtaya // 34 dharmaH kiMlakSaNaH proktaH kathaM vAcarituM nraiH| mahezvara uvAca / zakyo dharmamavindadbhirdharmajJa vada me prabho // 23 rahasyazravaNaM dharmo vedavrataniSevaNam / nArada uvAca / vratacaryAparo dharmo gurupAdaprasAdanam // 35 tato munigaNaH sarvastAM devIM pratyapUjayat / bhaikSacaryAparo dharmo dharmo nityopavAsitA / -407 - Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 128. 36] mahAbhArata [13. 129.8 nityasvAdhyAyitA dharmo brahmacaryAzramastathA / / 36 vyavahArasthitidharmaH satyavAkyaratistathA // 51 guruNA tvabhyanujJAtaH samAvarteta vai dvijH|| Ahistaprado rAjA pratya ceha mahIyate / vindetAnantaraM bhAryAmanurUpAM yathAvidhi // 37 gobrAhmaNArthe vikrAntaH saMgrAme nidhanaM gataH / zUdrAnnavarjanaM dharmastathA satpathasevanam / azvamedhajitAllokAnprApnoti tridivAlaye / / 52 dharmo nityopavAsitvaM brahmacarya tathaiva ca // 38 vaizyasya satataM dharmaH pAzupAlyaM kRssistthaa| ... AhitAgniradhIyAno juhvAnaH saMyatendriyaH / agnihotraparispando dAnAdhyayanameva ca // 53. vighasAzI yatAhAro gRhasthaH styvaakshuciH||39 vANijyaM satpathasthAnamAtithyaM prazamo damaH / atithivratatA dharmo dharmanetAgnidhAraNam / viprANAM svAgataM tyAgo vaizyadharmaH sanAtanaH // 54 iSTIzca pazubandhAMzca vidhipUrva samAcaret // 40 tilAngandhArasAMzcaiva na vikrINIta vai kvacit / yajJazca paramo dharmastathAhiMsA ca dehiSu / vaNikpathamupAsIno vaizyaH satpathamAzritaH / / 55 apUrvabhojanaM dharmo vighasAzitvameva ca // 41 sarvAtithyaM trivargasya yathAzakti ythaarhtH| bhukte parijane pazcAdbhojanaM dharma ucyate / zUdradharmaH paro nityaM zuzrUSA ca dvijAtiSu / / 56 brAhmaNasya gRhasthasya zrotriyasya vizeSataH // 42 sa zUdraH saMzitatapAH satyasaMdho jitendriyaH / daMpatyoH samazIlatvaM dharmazca gRhamedhinAm / zuzrUSannatithiM prAptaM tapaH saMcinute mahat // 57 gRhyANAM caiva devAnAM nityaM puSpabalikriyA / / 43 tyaktahiMsaH zubhAcAro devatAdvijapUjakaH / nityopalepanaM dharmastathA nityopavAsitA / zudro dharmaphalairiSTaiH saMprayujyeta buddhimAn / / 58 susaMmRSTopalipte ca sAjyadhUmodgame gRhe // 44 etatte sarvamAkhyAtaM cAturvarNyasya zobhane / eSa dvijajane dharmo gArhasthyo lokadhAraNaH / ekaikasyeha subhage kimanyacchrotumicchasi // 59 dvijAtInAM satAM nityaM sadaivaiSa pravartate // 45 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi yastu kSatragato devi tvayA dharma udIritaH / assttaaviNshtydhikshttmo'dhyaayH|| 128 // tamahaM te pravakSyAmi taM me zRNu samAhitA // 46 . 129 kSatriyasya smRto dharmaH prajApAlanamAditaH / umovAca / nirdiSTaphalabhoktA hi rAjA dharmeNa yujyate // 47 uktAstvayA pRthagdharmAzcAturvarNyahitAH zubhAH / prajAH pAlayate yo hi dharmeNa mnujaadhipH| sarvavyApI tu yo dharmo bhagavaMstaM bravIhi me // 1 tasya dharmArjitA lokAH prajApAlanasaMcitAH // 48 tatra rAjJaH paro dharmo damaH svAdhyAya eva ca / mahezvara uvaac| agnihotraparispando dAnAdhyayanameva ca / / 49 brAhmaNA lokasAreNa sRSTA dhAtrA guNArthinA / yajJopavItadharaNaM yajJo dhrmkriyaastthaa| lokAMstArayituM kRtsnAnmaryeSu kSitidevatAH // 2 bhRtyAnAM bharaNaM dharmaH kRte karmaNyamoghatA // 50 / teSAmimaM pravakSyAmi dharmakarmaphalodayam / samyagdaNDe sthitidharmo dharmo vedkrtukriyaaH| brAhmaNeSu hi yo dharmaH sa dharmaH paramo mataH // 3 -2708 - Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 129. 41 anuzAsanaparva [ 13. 129. 33 ime tu lokadharmArtha trayaH sRSTAH svyNbhuvaa| ekanAMzena dharmArthazcartavyo bhuutimicchtaa| pRthivyAH sarjane nityaM sRSTAstAnapi me zRNu // 4 ekenAMzena kAmArtha ekamaMzaM vivardhayet / / 19 vedoktaH paramo dharmaH smRtizAstragato'paraH / nivRttilakSaNastvanyo dharmo mokSa iti smRtaH / ziSTAcIrNaH paraH proktastrayo dharmAH snaatnaaH|| 5 tasya vRttiM pravakSyAmi zRNu me devi tattvataH // 20 vidyo brAhmaNo vidvAnna caadhyynjiivnH| sarvabhUtadayA dharmo na caikagrAmavAsitA / trikarmA triparikrAnto maitra eSa smRto dvijaH // 6 AzApAzavimokSazca zasyate mokSakAviNAm / / 21 paDimAni tu karmANi provAca bhuvanezvaraH / na kuNDyAM nodake saGgo na vAsasi na cAsane / vRttyarthaM brAhmaNAnAM vai zRNu tAni samAhitA / / 7 na tridaNDe na zayane nAgnau na zaraNAlaye // 22 yajanaM yAjanaM caiva tathA daanprtigrhau| adhyAtmagatacitto yastanmanAstatparAyaNaH / adhyApanamadhItaM ca SaTkarmA dharmabhAridvajaH // 8 yukto yogaM prati sadA pratisaMkhyAnameva ca // 23 nityasvAdhyAyatA dharmo dharmo yajJaH sanAtanaH / vRkSamUlazayo nityaM zUnyAgAranivezanaH / dAnaM prazasyate cAsya yathAzakti yathAvidhi // 9 nadIpulinazAyI ca nadItIraratizca yaH // 24 ayaM tu paramo dharmaH pravRttaH satsu nityazaH / vimuktaH sarvasaGgeSu snehabandheSu ca dvijaH / gRhasthatA vizuddhAnAM dharmasya nicayo mahAn / / 10 AtmanyevAtmano bhAvaM samAsajyATati dvijaH // 25 paJcayajJavizuddhAtmA satyavAganasUyakaH / sthANubhUto nirAhAro mokSadRSTena karmaNA / dAtA brAhmaNasatkartA susaM mRSTanivezanaH // 11 parivrajati yo yuktastasya dharmaH sanAtanaH // 26 amAnI ca sadAjihmaH snigdhavANIpradastathA / na caikatra cirAsakto na caikagrAmagocaraH / atithyabhyAgataratiH zeSAnnakatabhojanaH // 12 yukto hyaTati nirmukto na caikapulinezayaH // 27 pAdyamayaM yathAnyAyamAsanaM zayanaM tathA / eSa mokSavidAM dharmo vedoktaH satpathaH satAm / dIpaM pratizrayaM cApi yo dadAti sa dhArmikaH // 13 yo mArgamanuyAtImaM padaM tasya na vidyate // 28 prAtastthAya cAcamya bhojanenopamatraya ca / caturvidhA bhikSavaste kuTIcarakRtodakaH / satkRtyAnuvrajedyazca tasya dharmaH sanAtanaH // 14 haMsaH paramahaMsazca yo yaH pazcAtsa uttamaH / / 29 sarvAtithyaM trivargasya yathAzakti divAnizam / ataH parataraM nAsti nAdharaM na tiro'grataH / zudradharmaH samAkhyAtastrivarNaparicAraNam / / 15 aduHkhamasukhaM saumyamajarAmaramavyayam // 30 pravRttilakSaNo dharmo gRhastheSu vidhIyate / umovaac| tamahaM kIrtayiSyAmi sarvabhUtahitaM zubham // 16 gArhasthyo mokSadharmazca sajanAcaritaratvayA / dAtavyamasakRcchaktyA yaSTavyamasakRttathA / bhASito martyalokasya mArga: zreyaskaro mahAn // 31 puSTikarmavidhAnaM ca kartavyaM bhUtimicchatA // 17 RSidharma tu dharmajJa zrotumicchAmyanuttamam / dharmeNArthaH samAhAryo dharmalabdhaM tridhA dhanam / spRhA bhavati me nityaM tapovananivAsiSu // 32 kartavyaM dharmaparamaM mAnavena prayatnataH / / 58 AjyadhUmodbhavo gandho ruNaddhIva tapovanam / -2709 - Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 129. 33 ] mahAbhArate [13. 130. taM dRSTvA me manaH prItaM mahezvara sadA bhavet // 33 | RSidharmaH sadA cIrNo yo'nyastamapi me shRnnu||47 etaM me saMzayaM deva munidharmakRtaM vibho / sarveSvevarSidharmeSu jeya AtmA jitendriyH|| sarvadharmArthatattvajJa devadeva vadasva me / kAmakrodhau tataH pazcAjjetavyAviti me matiH // 48 nikhilena mayA pRSTaM mahAdeva yathAtathama / / 34 agnihotraparispando dharmarAtrisamAsanam / mahezvara uvAca / somayajJAbhyanujJAnaM paJcamI yajJadakSiNA // 49 . hanta te'haM pravakSyAmi munidharmamanuttamam / nityaM yajJakriyA dharmaH pitRdevArcane rtiH| . yaM kRtvA munayo yAnti siddhiM svatapasA shubhe|| sarvAtithyaM ca kartavyamannenoJchArjitena vai // 50 phenapAnAmRSINAM yo dharmo dharmavidAM sadA / nivRttirupabhogasya gorasAnAM ca vai ratiH / / taM me zRNu mahAbhAge dharmajJe dharmamAditaH // 36 sthaNDile zayanaM yogaH zAkaparNaniSevaNam // 51 uJchanti satataM tasminbrAjhaM phenotkaraM zubham / phalamUlAzanaM vAyurApaH zaivalabhakSaNam / amRtaM brahmaNA pItaM madhuraM prasRtaM divi // 37 RSINAM niyamA hyete yairjayantyajitAM gatim // 52 eSa teSAM vizuddhAnAM phenapAnAM tapodhane / vidhUme nyastamusale vyaGgAre bhuktavajjane / dharmacaryAkRto mArgo vAlakhilyagaNe zRNu // 38 atItapAtrasaMcAre kAle vigatabhaikSake // 53 vAlakhilyAstapaHsiddhA munayaH sUryamaNDale / atithiM kADamANo vai shessaannkRtbhojnH| umchamuJchanti dharmajJAH zAkunI vRttimAsthitAH / / satyadharmaratiH kSAnto munidharmeNa yujyate // 54 mRganimokavasanAzvIravalkalavAsasaH / na stambhI na ca mAnI yo na pramatto na vismitaH nidvaMdvAH satpathaM prAptA vAlakhilyAstapodhanAH // 40 / mitrAmitrasamo maitro yaH sa dharmaviduttamaH // 55 aGguSThaparvamAtrAste sveSvaGgeSu vyavasthitAH / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi tapazcaraNamIhante teSAM dharmaphalaM mahat / / 41 ekontriNshddhikshttmo'dhyaayH|| 129 // te suraiH samatA yAnti surakAryArthasiddhaye / dyotayanto dizaH sarvAstapasA dagdhakilbiSAH // 42 umovAca / ye tvanye zuddhamanaso dyaadhrmpraaynnaaH| dezeSu ramaNIyeSu girINAM nirjhareSu ca / santazcakracarAH puNyAH somalokacarAzca ye // 43 sravantInAM ca kuleSu parvatopabaneSu ca // 1 pitRlokasamIpasthAsta uJchanti yathAvidhi / dezeSu ca vicitreSu phalavatsu samAhitAH / saMprakSAlAzmakuTTAzca dantolUkhalinastathA // 44 mUlavatsu ca dezeSu vasanti niyatavratAH // 2 somapAnAM ca devAnAmUSmapANAM tathaiva c| teSAmapi vidhiM puNyaM zrotumicchAmi zaMkara / uJchanti ye samIpasthAH svabhAvaniyatendriyAH / / 45 vAnaprastheSu deveza svazarIropajIviSu // 3 teSAmagnipariSyandaH pitRdevArcanaM tthaa| mahezvara uvAca / yajJAnAM cApi pazcAnAM yajanaM dharma ucyate // 46 vAnaprastheSu yo dharmastaM me zRNu samAhitA / eSa cakracarairdetri devalokacarairdvijaiH / zrutvA caikamanA devi dharmabuddhiparA bhava // 4 - 10 - Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 130. 5 ] anuzAsanaparva [ 13. 130. 33 saMsiddhairniyataiH sadbhirvanavAsamupAgataH / umovAca / vAnaprasthairidaM karma kartavyaM zRNu yAdRzam / / 5 bhagavandevadeveza sarvabhUtanamaskRta / trikAlamabhiSekArthaH pitRdevArcanaM kriyA / yo dharmo munisaMghasya siddhivAdeSu taM vada // 20 agnihotraparispanda iSTihomavidhistathA // 6 siddhivAdeSu saMsiddhAstathA vananivAsinaH / nIvAragrahaNaM caiva phalamUlaniSevaNam / svairiNo dArasaMyuktAsteSAM dharmaH kathaM smRtaH // 21 inudairaNDatailAnAM snehAthaM ca niSevaNam / / 7 mahezvara uvAca / yogacaryAkRtaiH siddhaiH kAmakrodhavivarjanam / svairiNastApasA devi sarve dAravihAriNaH / vIrazayyAmupAsadbhirvIrasthAnopasevibhiH // 8 teSAM mauNDyaM kaSAyazca vAsarAtrizca kAraNam // 22 yuktairyogavahai: sadbhiISme pshcaatpaistthaa| trikAlamabhiSekazca hotraM tvRSikRtaM mahat / maNDUkayoganiyatairyathAnyAyaniSevibhiH // 9 samAdhiH satpathasthAnaM yathoditaniSevaNam / / 23 vIrAsanagatairnityaM sthaNDile zayanaistathA / ye ca te pUrvakathitA dharmA vananivAsinAm / zItayogo'gniyogazca cartavyo dharmabuddhibhiH // 10 / yadi sevanti dharmAstAnApnuvanti tapaHphalam // 24 abbhakSairvAyubhakSaizca shaivaalottrbhojnaiH|| ye ca daMpatidharmANaH svadAraniyatendriyAH / azmakuTTaistathA dAntaH saMprakSAlaistathAparaiH // 11 caranti vidhidRSTaM tahatukAlAbhigAminaH / / 25 cIravalkalasaMvItairmRgacarmanivAsibhiH / teSAmRSikRto dharmo dharmiNAmupapadyate / kAryA yAtrA yathAkAlaM yathAdharma yathAvidhi / / 12 na kAmakArAtkAmo'nyaH saMsevyo dharmadarzibhiH // vnnityairvncrairvnpairvngocraiH| sarvabhUteSu yaH samyagdadAtyabhayadakSiNAm / vanaM gurumivAsAdya vastavyaM vanajIvimiH / / 13 hiMsAroSavimuktAtmA sa vai dharmeNa yujyate / / 27 teSAM homakriyA dharmaH paJcayajJaniSevaNam / sarvabhUtAnukampI yaH sarvabhUtArjavavrataH / nAgapaJcamayajJasya vedoktasyAnupAlanam / / 14 sarvabhUtAtmabhUtazca sa vai dharmeNa yujyate // 28 aSTamIyajJaparatA cAturmAsyaniSevaNam / sarvavedeSu vA snAnaM sarvabhUteSu cArjavam / paurNamAsyAM tu yo yajJo nityayajJastathaiva ca / / 15 ubhe ete same syAtAmAjavaM vA viziSyate // 29 vimuktA dArasaMyogairvimuktAH sarvasaMkaraiH / ArjavaM dharma ityAhuradharmo jihma ucyate / vimuktAH sarvapApaizca caranti munayo vane // 16 Arjaveneha saMyukto naro dharmeNa yujyate // 30 ghugbhANDaparamA nityaM tretAgnizaraNAH sadA / Arjatage bhuvane nityaM vstymrsNnidhau| santaH satpathanityA ye te yAnti paramAM gatim // tasmAdArjavanityaH syAdya iccheddharmamAtmanaH / / 31 brahmalokaM mahApuNyaM somalokaM ca zAzvatam / kSAnto dAnto jitakrodho dharmabhUto'vihiMsakaH / gacchanti munayaH siddhA RSidharmavyapAzrayAt / / 18 / dharma ratamanA nityaM naro dharmeNa yujyate // 32 eSa dharmo mayA devi vAnaprasthAzritaH zubhaH / vyapetatandro dharmAtmA zaktyA satpathamAzritaH / vistareNArthasaMpanno yathAsthUlamudAhRtaH / / 19 cAritraparamo buddho brahmabhUyAya kalpate / / 33 - 2711 - Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. 130. 34 ] mahAbhArate [13. 131.1 umovAca / AtmAnamupajIvanyo dIkSAM dvAdazavArSikIm / AzramAbhiratA deva tApasA ye tpodhnaaH|| tyaktvA mahArNave dehaM vAruNaM lokamaznute // 48 dIptimantaH kayA caiva caryayAtha bhavanti te // 34 AtmAnamupajIvanyo dIkSAM dvaadshvaarssikiim| . rAjAno rAjaputrAzca nirdhanA vA mahAdhanAH / azmanA caraNau bhittvA guhyakeSu sa modate // 49 karmaNA kena bhagavanprApnuvanti mahAphalam / / 35 sAdhayitvAtmanAtmAnaM nidvaMdvo nissprigrhH| . nityaM sthAnamupAgamya divyacandanarUSitAH / cIvA' dvAdaza varSANi dIkSAmekA manogatAm / kena vA karmaNA deva bhavanti vanagocarAH // 36 svargalokamavApnoti devaizca saha modate // 50 . etaM me saMzayaM deva tapazcaryAgataM zubham / AtmAnamupajIvanyo dIkSA dvAdazavArSikIm / zaMsa sarvamazeSeNa vyakSa tripuranAzana // 37 / hutvAgnau dehamutsRjya vahniloke mahIyate // 51 mahezvara uvAca / yastu devi yathAnyAyaM dIkSito niyato dvijaH / upavAsavratairdAntA ahiMsrAH satyavAdinaH / AtmanyAtmAnamAdhAya nirdvadvo niSparigrahaH // 5H saMsiddhAH pretya gandharvaiH saha modantyanAmayAH / / 38 cIvA' dvAdaza varSANi dIkSAmekAM manogatAm / maNDUkayogazayano yathAsthAnaM yathAvidhi / araNIsahitaM skandhe baddhA gacchatyanAvRtaH / / 53 dIkSAM carati dharmAtmA sa nAgaiH saha modate // 39 vIrAdhvAnamanA nityaM vIrAsanaratastathA / zaSpaM mRgamukhotsRSTaM yo mRgaiH saha sevte| vIrasthAyI ca satataM sa vIragatimApnuyAt // 54 dIkSito vai mudA yuktaH sa gacchatyamarAvatIm // 40 sa zakralokago nityaM sarvakAmapuraskRtaH / zaivAlaM zIrNapaNaM vA tadvato yo nipevate / dibyapuSpasamAkIrNo divyacandanabhUSitaH / zItayogavaho nityaM sa gacchetparamAM gatim / / 41 sukhaM vasati dharmAtmA divi devagaNaiH saha // 55 vAyubhakSo'mbubhakSo vA phalamUlAzano'pi vaa| vIralokagato vIro vIrayogavahaH sdaa| yakSeSvaizvaryamAdhAya modate'psarasAM gaNaiH // 42 sattvasthaH sarvamutsRjya dIkSito niyataH zuciH / agniyogavaho grISme vidhidRSTena karmaNA / vIrAdhvAnaM prapadyedyastasya lokAH sanAtanAH // 56 cIvA dvAdaza varSANi rAjA bhavati pArthivaH / / 43 kAmagena vimAnena sa vai carati cchandataH / AhAraniyamaM kRtvA munidazavArSikam / zakalokagataH zrImAnmodate ca nirAmayaH // 57 maru saMsAdhya yatnena rAjA bhavati pArthivaH // 44 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi sthaNDile zuddhamAkAzaM parigRhya samantataH / triMzatyadhikazatatamo'dhyAyaH // 130 // pravizya ca mudA yukto dIkSAM dvAdazavArSikIm // 131 sthaNDilasya phalAnyAhuryAnAni zayanAni ca / umovAca / gRhANi ca mahArhANi candrazubhrANi bhAmini // 46 bhagavanbhaganetranna pUSNo dazanapAtana / AtmAnamupajIvanyo niyato niyatAzanaH / dakSakratuhara vyakSa saMzayo me mahAnayam // 1 dehaM vAnazane tyaktvA sa svarga samupAznute / / 47 / cAturvaNyaM bhagavatA pUrva sRSTaM svayaMbhuvA / -2712 - Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. 131. 2] anuzAsanaparva [13. 131. 31 kena karmavipAkena vaizyo gacchati zUdratAm // 2 uprAnnaM garhitaM devi gaNAnnaM zrAddhasUtakam / vaizyo vA kSatriyaH kena dvijo vA kSatriyo bhavet / ghuSTAnnaM naiva bhoktavyaM zUdrAnnaM naiva karhi cit // 17 pratilomaH kathaM deva zakyo dharmo niSevitum // 3 zUdrAnnaM garhitaM devi devadevairmahAtmabhiH / kena vA karmaNA vipraH zUdrayonau prjaayte|| pitAmahamukhotsRSTaM pramANamiti me matiH // 18 kSatriyaH zUdratAmeti kena vA karmaNA vibho // 4 zUdrAnnenAvazeSeNa jaThare yo mriyeta vai / etaM me saMzayaM deva vada bhUtapate'nagha / AhitAgnistathA yajvA sa zUdragatibhAgbhavet // 19 trayo varNAH prakRtyeha kathaM brAhmaNyamApnuyuH / / 5 tena zUdrAnnazeSeNa brahmasthAnAdapAkRtaH / mahezvara uvaac| brAhmaNaH zUdratAmeti nAsti tatra vicAraNA // 20 brAhmaNyaM devi duSprApaM nisargAdbrAhmaNaH zubhe / yasyAnnenAvazeSeNa jaThare yo mriyeta vai| kSatriyo vaizyazUdrau vA nisargAditi me matiH // 6 tAM tAM yoni vrajedvipro yasyAnnamupajIvati // 21 karmaNA duSkRteneha sthAnAzyati vai dvijaH / brAhmaNatvaM zubhaM prApya durlabhaM yo'vamanyate / jyeSThaM varNamanuprApya tasmAdrakSeta vai dvijaH // 7 abhojyAnnAni cAbhAti sa dvijatvAtpateta vai // 22 sthito brAhmaNadharmeNa brAhmaNyamupajIvati / surApo brahmahA kSudrazcauro bhgnvrto'shuciH|| kSatriyo vAtha vaizyo vA brahmabhUyAya gacchati // 8 svAdhyAyavarjitaH pApo lubdho naikRtikaH zaThaH // 23 yastu vipratvamutsRjya kSAtraM dharma niSevate / avratI vRSalIbhartA kuNDAzI somavikrayI / brAhmaNyAtsa paribhraSTaH kSatrayonau prajAyate // 9 nihInasevI vipro hi patati brahmayonitaH // 24 vaizyakarma ca yo vipro lobhmohvypaashryH| gurutalpI gurudveSI gurukutsAratizca yaH / brAhmaNyaM durlabhaM prApya karotyalpamatiH sadA // 10 brahmadvivApi patati brAhmaNo brahmayonitaH // 25 sa dvijo vaizyatAmeti vaizyo vA zUdratAmiyAt / / ebhistu karmabhirdevi zubhairAcaritaistathA / svadharmAtpracyuto viprastataH zUdratvamApnute // 11 zUdro brAhmaNatAM gacchedvaizyaH kSatriyatAM vrajet // 26 tatrAsau nirayaM prApto varNabhraSTo bhisskRtH| zadrakarmANi sarvANi yathAnyAyaM ythaavidhi| brahmalokaparibhraSTaH zUdraH samupajAyate // 12 zuzrUSAM paricayAM ca jyeSThe varNe prayatnataH / kSatriyo vA mahAbhAge vaizyo vA dharmacAriNi / kuryAdavimanAH zUdraH satataM satpathe sthitaH // 27 svAni karmANyapAhAya zUdrakarmANi sevate // 13 daivatadvijasatkartA srvaatithykRtvrtH| svasthAnAtsa paribhraSTo varNasaMkaratAM gataH / RtukAlAbhigAmI ca niyato niyatAzanaH // 28 brAhmaNaH kSatriyo vaizyaH zUdratvaM yAti tAdRzaH // 14 caukSazcaukSajanAnveSI zeSAnnakRtabhojanaH / yastu zuddhaH svadharmeNa jJAnavijJAnavAzuciH / vRthAmAMsAnyabhuJjAnaH zUdro vaizyatvamRcchati // 29 dharmajJo dharmanirataH sa dharmaphalamabhute // 15 RtavAganahaMvAdI nidvaMdvaH zamakovidaH / idaM caivAparaM devi brahmaNA smudiiritm| yajate nityayajJaizca svAdhyAyaparamaH zuciH // 30 adhyAtma naiSThikaM sadbhirdharmakAmainiSevyate // 16 / dAnto brAhmaNasatkartA sarvavarNabubhUSakaH / ma.bhA. 340 - 2713 - Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 131. 31] mahAbhArate [ 13. 131. 58 gRhasthavratamAtiSThandvikAlakRtabhojanaH // 31 brAhmaNo vApyasadvRttaH sarvasaMkarabhojanaH / zeSAzI vijitAhAro niSkAmo nirahaMvadaH / brAhmaNyaM puNyamutsRjya zUdro bhavati tAdRzaH // 46 agnihotramupAsaMzca juhvAnazca yathAvidhi // 32 karmabhiH zucibhirdevi zuddhAtmA vijitendriyH| sarvAtithyamupAtiSThazeSAnnakRtabhojanaH / zadro'pi dvijavatsevya iti brahmAbravItsvayam // 47 tretAgnimantravihito vaizyo bhavati vai yadi / svabhAvakarma ca zubhaM yatra zUdre'pi tiSThati / sa vaizyaH kSatriyakule zucau mahati jAyate // 33 vizuddhaH sa dvijAtivai vijJeya iti me mtiH||48 sa vaizyaH kSatriyo jAto janmaprabhRti sNskRtH| na yoni pi saMskAro na zrutaM na ca sNntiH| upanIto vrataparo dvijo bhavati satkRtaH // 34 kAraNAni dvijatvasya vRttameva tu kAraNam / / 49 dadAti yajate yajJaiH saMskRtairAptadakSiNaiH / sarvo'yaM brAhmaNo loke vRttena tu vidhIyate / adhIte svargamanvicchaMtretAgnizaraNaH sadA // 35 vRtte sthitazca suzroNi brAhmaNatvaM nigacchati // 50 Artahastaprado nityaM prajA dharmeNa pAlayan / brAhmaH svabhAvaH kalyANi samaH sarvatra me matiH / satyaH satyAni kurute nityaM yaH sukhadarzanaH / / 36 nirguNaM nirmalaM brahma yatra tiSThati sa dvijaH // 51 dharmadaNDo na nirdaNDo dharmakAryAnuzAsakaH / ete yoniphalA devi sthAnabhAganidarzakAH / yatritaH kAryakaraNe SaDbhAgakRtalakSaNaH // 37 svayaM ca varadenoktA brahmaNA sRjatA prajAH // 52 grAmyadharmAnna seveta svacchandenArthakovidaH / brAhmaNo hi mahatkSetraM loke carati pAdavat / RtukAle tu dharmAtmA patnI seveta nityadA // 38 yattatra bIjaM vapati sA kRSiH pAralaukikI // 53 sarvopavAsI niyataH svAdhyAyaparamaH shuciH| mitAzinA sadA bhAvyaM satpathAlambinA sadA / barhiSkAntarite nityaM zayAno'gnigRhe sadA // 39 brAhmamArgamatikramya vartitavyaM bubhUSatA / / 54 sarvAtithyaM trivargasya kurvANaH sumanAH sadA / saMhitAdhyAyinA bhAvyaM gRhe vai gRhamedhinA / zadrANAM cAnnakAmAnAM nityaM siddhamiti bruvan / / 40 nityaM svAdhyAyayuktena dAnAdhyayanajIvinA // 55 svArthAdvA yadi vA kAmAnna kiMcidupalakSayet / evaMbhUto hi yo vipraH satataM satpathe sthitaH / pitRdevAtithikRte sAdhanaM kurute ca yaH // 41 AhitAgniradhIyAno brahmabhUyAya kalpate // 56 svavezmani yathAnyAyamupAste bhaikSameva c|| brAhmaNyameva saMprApya rakSitavyaM yatAtmabhiH / trikAlamagnihotraM ca juhvAno vai yathAvidhi // 42 yonipratigrahAdAnaiH karmabhizca zucismite // 57 gobrAhmaNahitArthAya raNe cAbhimukho hataH / etatte sarvamAkhyAtaM yathA zUdro bhavehijaH / tretAgnimantrapUtaM vA samAvizya dvijo bhavet // 43 brAhmaNo vA cyuto dharmAdyathA zUdratvamApnute // 58 jJAnavijJAnasaMpannaH saMskRto vedapAragaH / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi vitro bhavati dharmAtmA kSatriyaH svena karmaNA // 44 ekatriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 131 // etaiH karmaphalairdevi nyUnajAtikulodbhavaH / zUdro'pyAgamasaMpanno dvijo bhavati saMskRtaH / / 45 -2714 - Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 132. 1] anuzAsanaparva [ 13 132. 27 132 yatendriyAH zIlaparAste narAH svargagAminaH // 14 umovAca / eSa devakRto mArgaH sevitavyaH sadA nraiH|| bhagavansarvabhUteza surAsuranamaskRta / akaSAyakRtazcaiva mArgaH sevyaH sadA budhaiH // 15 dharmAdharme nRNAM deva brUhi me saMzayaM vibho // 1 dAnadharmatapoyuktaH zIlazaucadayAtmakaH / karmaNA manasA vAcA trividhaM hi naraH sadA / vRttyarthaM dharmahetorvA sevitavyaH sadA nraiH|| badhyate bandhanaH pAzairmucyate'pyatha vA punaH // 2 svargavAsamabhIpsadbhirna sevyastvata uttaraH // 16 kena zIlena vA deva karmaNA kIdRzena vaa| umovAca / samAcArairguNairvAkyaiH svarga yAntIha mAnavAH // 3 vAcAtha badhyate yena mucyate'pyatha vA punaH / ___ mahezvara uvaac| tAni karmANi me deva vada bhUtapate'nagha // 17 devi dharmArthatattvajJe satyanitye dame rte| mahezvara uvAca / sarvaprANihitaH praznaH zrUyatAM buddhivardhanaH // 4 AtmahetoH parArthe vA nrmhaasyaashryaattthaa| satyadharmaratAH santaH srvlipsaavivrjitaaH| . ye mRSA na vadantIha te narAH svargagAminaH // 18 nAdharmeNa na dharmeNa badhyante chinnasaMzayAH / / 5 / / vRttyarthaM dharmahetorvA kAmakArAttathaiva c| pralayotpattitattvajJAH sarvajJAH samadarzinaH / anRtaM ye na bhASante te narAH svargagAminaH // 19 vItarAgA vimucyante puruSAH sarvabandhanaiH / / 6 zlakSNAM vANI nirAbAdhAM madhurAM pApavarjitAm / karmaNA manasA vAcA ye na hiMsanti kiMcana / svAgatenAbhibhASante te narAH svargagAminaH // 20 ye na sajjanti kasmiMzcidvadhyante te na karmabhiH // 7 kaTukAM ye na bhASante paruSAM niSThurAM giram / prANAtipAtAdviratAH zIlavanto dayAnvitAH / / apaizunyaratAH santaste narAH svargagAminaH // 21 tulyadveSyapriyA dAntA mucyante karmabandhanaiH // 8 pizunAM ye na bhASante mitrabhedakarI giram / sarvabhUtadayAvanto vizvAsyAH sarvajantuSu / RtAM maitrI prabhASante te narAH svargagAminaH / / 22 tyaktahiMsAsamAcArAste narAH svargagAminaH // 9 varjayanti sadA sUcyaM paradrohaM ca mAnavAH / parasve nirmamA nityaM paradAravivarjakAH / sarvabhUtasamA dAntAste narAH svargagAminaH // 23 dharmalabdhArthabhoktAraste narAH svargagAminaH // 10 zaThapralApAdviratA viruddhaparivarjakAH / mAtRvatsvasavaJcaiva nityaM duhitRvacca ye / saumyapralApino nityaM te narAH svargagAminaH // 24 paradAreSu vartante te narAH svargagAminaH // 11 na kopADhyAharante ye vAcaM hRdayadAraNIm / stainyAnnivRttAH satataM saMtuSTAH svadhanena ca / sAntvaM vadanti kruddhApi te narAH svargagAminaH // 25 khabhAgyAnyupajIvanti te narAH svargagAminaH // 12 epa vANIkRto devi dharmaH sevyaH sadA nraiH| khadAraniratA ye ca RtukAlAbhigAminaH / zubhaH satyaguNo nityaM varjanIyA mRSA budhaiH // 26 agrAmyasukhabhogAzca te narAH svargagAminaH // 13 umovAca / paradAreSu ye nityaM caaritraavRtlocnaaH| | manasA badhyate yena karmaNA puruSaH sadA / - 2715 - Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 132. 27 ] mahAbhArate [ 13. 132.55 tanme hi mahAbhAga devadeva pinAkadhRk // 27 tapasA vApi deveza kenAyurlabhate mahat // 41 mahezvara uvAca / kSINAyuH kena bhavati karmaNA bhuvi mAnavaH / mAnaseneha dharmeNa saMyuktAH puruSAH sadA / vipAkaM karmaNAM deva vaktumarhasyanindita // 42 svarga gacchanti kalyANi tanme kIrtayataH zRNu // 28 apare ca mahAbhogA mndbhogaastthaapre| duSpraNItena manasA duSpraNItatarAkRtiH / akulInAstathA cAnye kulInAzca tathApare // 45 badhyate mAnavo yena zRNu cAnyacchubhAnane // 29 durdarzAH kecidAbhAnti narAH kASThamayA iva / araNye vijane nyastaM parasvaM vIkSya ye nraaH|| priyadarzAstathA cAnye darzanAdeva mAnavAH // 44 manasApi na hiMsanti te svargagAminaH // 30 duSprajJAH kecidAbhAnti kecidAbhAnti pnndditaaH| prAme gRhe vA yadravyaM pArakyaM vijane sthitam / mahAprajJAstathaivAnye jJAnavijJAnadarzinaH // 45 nAbhinandanti vai nityaM te narAH svargagAminaH // 31 alpAbAdhAstathA kecinmahAbAdhAstathApare / tathaiva paradArAnye kAmavRttArahogatAm / dRzyante puruSA deva tanme zaMsitumarhasi // 46 manasApi na hiMsanti te narAH svargagAminaH / / 32 mahezvara uvaac| zatru mitraM ca ye nityaM tulyena manasA nraaH| inta te'haM pravakSyAmi devi karmaphalodayam / bhajanti maitrAH saMgamya te narAH svargagAminaH // 33 martyaloke narAH sarve yena svaM bhuJjate phalam // 47 bhutavanto dayAvantaH zucayaH satyasaMgarAH / prANAtipAtI yo raudro daNDahastodyatastathA / svairathaiH parisaMtuSTAste narAH svargagAminaH // 34 nityamudyatadaNDazca hanti bhUtagaNAnnaraH / / 48 avairA ye tvanAyAsA maitracittaparAH sdaa| nirdayaH sarvabhUtAnAM nityamudvegakArakaH / sarvabhUtadayAvantaste narAH svargagAminaH // 35 api kITapipIlAnAmazaraNyaH sunighRNaH // 49 zraddhAvanto dyaavntshcokssaashcokssjnpriyaaH| evaMbhUto naro devi nirayaM pratipadyate / dharmAdharmavido nityaM te narAH svargagAminaH // 36 viparItastu dharmAtmA rUpavAnabhijAyate // 50 zubhAnAmazubhAnAM ca karmaNAM phlsNcye| nirayaM yAti hiMsAtmA yAti svargamahiMsakaH / vipAkajJAzca ye devi te narAH svargagAminaH // 37 yAtanAM niraye raudrAM sa kRcchrAM labhate naraH // 51 nyAyopetA guNopetA devadvijaparAH sdaa| atha cennirayAttasmAtsamuttarati karhicit / samatAM samanuprAptAste narAH svagaMgAminaH // 38 mAnuSyaM labhate cApi hInAyustatra jAyate // 52 zubhaiH karmaphalairdevi mayaite parikIrtitAH / pApena karmaNA devi baddho hiMsAratirnaraH / svargamArgopagA bhUyaH kimanyacchrotumicchasi // 39 apriyaH sarvabhUtAnAM hInAyurupajAyate // 53 umovAca / yastu zuklAbhijAtIyaH prANighAtavivarjakaH / mahAnme saMzayaH kazcinmAnprati mheshvr| nikSiptadaNDo nirdaNDo na hinasti kadAcana // 54 tasmAttaM naipuNenAdya mamAkhyAtuM tvamarhasi // 40 na ghAtayati no hanti nantaM naivAnumodate / kenAyulabhate dIrgha karmaNA puruSaH prabho / sarvabhUteSu sasneho yathAtmani tathApare // 55 -2716 - Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 132. 56 ] anuzAsanaparva [13. 138. 25 IdRzaH puruSotkarSo devi devatvamaznute / yAcitA na prayacchanti vidymaane'pybuddhyH||10 upapannAnsukhAnbhogAnupAnAti mudA yutaH // 56 dInAndhakRpaNAndRSTvA bhikSukAnatithInapi / atha cenmAnuSe loke kdaaciduppdyte| yAcyamAnA nivartante jihvAlobhasamanvitAH // 11 satra dIrghAyurutpannaH sa naraH sukhamedhate / / 57 na dhanAni na vAsAMsi na bhogAnna ca kAJcanam / evaM dIrghAyuSAM mArgaH suvRttAnAM sukarmaNAm / na gAvo nAmnavikRti prayacchanti kadAcana // 12 prANihiMsAvimokSeNa brahmaNA samudIritaH // 58 apravRttAstu ye lubdhA nAstikA dAnavarjitAH / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi evaMbhUtA narA devi nirayaM yAntyabuddhayaH / / 13 dvAtriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 132 // te cenmanuSyatAM yAnti yadA kAlasya paryayAt / 133 dhanarikta kule janma labhante svalpabuddhayaH / / 14 umovAca / kSutpipAsAparItAzca sarvabhogabahiSkRtAH / kiMzIlAH kiMsamAcArAH puruSAH kaizca karmabhiH / nirAzAH sarvabhogebhyo jiivntydhmjiivikaam||15 svarga samabhipadyante saMpradAnena kena vA // 1 / alpabhogakule jAtA alpabhogaratA narAH / mahezvara uvAca / anena karmaNA devi bhavantyadhanino narAH // 16 dAtA brAhmaNasatkartA dInAndhakRpaNAdiSu / apare stambhino nityaM mAninaH pApato ratAH / bhakSyabhojyAnnapAnAnAM vAsasAM ca pradAyakaH // 2 AsanAIsya ye pIThaM na prayacchantyacetasaH // 10 pratizrayAnsabhAH kUpAnprapAH puSkariNIstathA / mArgArhasya ca ye mArga na yacchantyalpabuddhayaH / naityakAni ca sarvANi kimicchakamatIva ca // 3 pAdyAhasya ca ye pAdyaM na dadatyalpabuddhayaH / / 18 AsanaM zayanaM yAnaM dhanaM ratnaM gRhaaNstthaa| arghAgni ca satkArairarcayanti yathAvidhi / sasyajAtAni sarvANi gAH kSetrANyatha yossitH||4 arghAmAcamanIyaM vA na ycchntylpbuddhyH|| 19 supratItamanA nityaM yaH prayacchati mAnavaH / guruM cAbhigataM premNA guruvanna bubhUSate / evaMbhUto mRto devi devaloke'bhijAyate // 5 abhimAnapravRttena lobhena samavasthitAH / / 20 tatroSya suciraM kAlaM bhuktvA bhogAnanuttamAn / saMmAnyAMzcAvamanyante vRddhAnparibhavanti ca / sahApsarobhirmudito ramitvA nandanAdiSu / / 6 evaMvidhA narA devi sarve nirayagAminaH / / 21 tasmAtsvargAcyuto lokAnmAnuSeSUpajAyate / / te vai yadi narAstasmAnnirayAduttaranti vai / mahAbhoge kule devi dhanadhAnyasamAcite // 7 varSapUrgastato janma labhante kutsite kule // 22 tatra kAmaguNaiH sarvaiH samupeto mudA yutaH / zvapAkapulkasAdInAM kutsitAnAmacetasAm / mahAbhogo mahAkozo dhanI bhavati mAnavaH // 8 kuleSu teSu jAyante guruvRddhApacAyinaH // 23 ete devi mahAbhogAH prANino daanshiilinH| | na stambhI na ca mAnI yo devatAdvijapUjakaH / brahmaNA vai parA proktAH sarvasya priydrshnaaH|| 9 | lokapUjyo namaskartA prazrito madhuraM vadana // 24 apare mAnavA devi pradAnakRpaNA dvijaiH| / sarvavarNapriyakaraH sarvabhUtahitaH sadA / -2717 - Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 133. 25] mahAbhArate [13. 133.52 adveSI sumukhaH zlakSNaH snigdhavANIpradaH sadA // 25 tatrAsau bhavane divye mudA vasati devavat // 40 svAgatenaiva sarveSAM bhUtAnAmavihiMsakaH / sa cetkarmakSayAnmo manuSyeSUpajAyate / yathArhasatkriyApUrvamarcayannupatiSThati // 26 alpAbAdho nirItIkaH sa jAtaH sukhamedhate // 41 mArgArhAya dadanmArga guruM guruvadarcayan / sukhabhAgI nirAyAso nirudvegaH sadA naraH / atithipragraharatastathAbhyAgatapUjakaH // 27 eSa devi satAM mArgo bAdhA yatra na vidyate // 42 evaMbhUto naro devi svargatiM pratipadyate / umovAca / tato mAnuSatAM prApya viziSTakulajo bhavet // 28 ime manuSyA dRzyante uhApohavizAradAH / / tatrAsau vipulai gaiH sarvaratnasamAyutaH / jJAnavijJAnasaMpannAH prajJAvanto'rthakovidAH / yathArhadAtA cAheSu dharmacaryAparo bhavet // 29 duSprajJAzcApare deva jJAnavijJAnavarjitAH // 43 saMmataH sarvabhUtAnAM sarvalokanamaskRtaH / kena karmavipAkena prajJAvAnpuruSo bhavet / .. svakarmaphalamApnoti svayameva naraH sadA // 30 alpaprajJo virUpAkSa kathaM bhavati mAnavaH / udAttakulajAtIya udAttAbhijanaH sadA / etaM me saMzayaM chinddhi sarvadharmavidAM vara // 44 eSa dharmo mayA prokto vidhAtrA svayamIritaH // 31 jAtyandhAzcApare deva rogArtAzcApare tathA / yastu raudrasamAcAraH sarvasattvabhayaMkaraH / narAH klIbAzca dRzyante kAraNaM brUhi tatra vai // 45 hastAbhyAM yadi vA padbhayA rajvA daNDena vA punH||32 loSTaiH stambhairupAyairvA jantUnbAdhati zobhane / mahezvara uvAca / hiMsAtha nikRtiprajJaH prodvejayati caiva ha // 33 brAhmaNAnvedaviduSaH siddhAndharmavidastathA / upanAmati jantUMzca udvegajananaH sadA / paripRcchantyaharahaH kuzalAkuzalaM tathA // 46 evaMzIlasamAcAro nirayaM pratipadyate // 34 varjayantyazubhaM karma sevamAnAH zubhaM tthaa| sa cenmAnuSatAM gacchedyadi kAlasya paryayAt / labhante svargatiM nityamiha loke sukhaM tathA // 47 bahvAbAdhaparikliSTe so'dhame jAyate kule // 35 sa cenmAnuSatAM yAti medhAvI tatra jAyate / lokadveSyo'dhamaH puMsAM svayaM karmakRtaiH phalaiH / zrutaM prajJAnugaM cAsya kalyANamupajAyate // 48 eSa devi manuSyeSu boddhavyo jJAtibandhuSu // 36 paradAreSu ye mUDhAzcakSurduSTaM prayuJjate / aparaH sarvabhUtAni dayAvAnanupazyati / tena duSTasvabhAvena jAtyandhAste bhavanti ha // 49 maitradRSTiH pitRsamo nirvairo niyatendriyaH // 37 manasA tu praduSTena nanAM pazyanti ye striyam / nodvejayati bhUtAni na vihiMsayate tathA / rogArtAste bhavantIha narA duSkRtakarmiNaH // 50 hastapAdaiH suniyatairvizvAsyaH sarvajantuSu / / 38 ye tu mUDhA durAcArA viyonau maithune ratAH / na rajvA na ca daNDena na loSTai yudhena ca / puruSeSu suduSprajJAH klIbatvamupayAnti te // 51 udvejayati bhUtAni lakSNakarmA dayAparaH // 39 pazUzca ye bandhayanti ye caiva gurutalpagAH / evaMzIlasamAcAraH svarge samupajAyate / prakIrNamaithunA ye ca klIbA jAyanti te nraaH||52 -2718 - Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 133. 53] anuzAsanaparva [13. 134. 13 umovAca / 134 sAvayaM kiM nu vai karma niravadyaM tathaiva ca / ___mahezvara uvaac| zreyaH kurvannavApnoti mAnavo devasattama / / 53 parAvarajJe dharmajJe tapovananivAsini / mahezvara uvaac| sAdhvi subhra sukezAnte himavatparvatAtmaje // 1 dakSe zamadamopete nirmame dharmacAriNi / zreyAMsaM mArgamAtiSThansadA yaH pRcchate dvijAn / pRcchAmi tvAM varArohe pRSTA vada mamepsitam // 2 dharmAnveSI guNAkAGkSI sa svarga samupAznute // 54 sAvitrI brahmaNaH sAdhvI kauzikasya zacI stii| yadi mAnuSatAM devi kadAcitsa nigcchti|| mArtaNDajasya dhUmorNA RddhivaizravaNasya ca // 3 medhAvI dhAraNAyuktaH prAjJastatrAbhijAyate // 55 varuNasya tathA gaurI sUryasya ca suvarcalA / eSa devi satAM dharmo mantavyo bhUtikArakaH / / rohiNI zazinaH sAdhvI svAhA caiva vibhAvasoH // nRNAM hitArthAya tava mayA vai samudAhRtaH / / 56 aditiH kazyapasyAtha sarvAstAH patidevatAH / umovAca / pRSTAzcopAsitAzcaiva tAstvayA devi nityazaH // 5 apare svalpavijJAnA dharmavidveSiNo narAH / tena tvAM paripRcchAmi dharmajJe dharmavAdini / brAhmaNAnvedaviduSo necchanti parisarpituma / / 57 strIdharma zrotumicchAmi tvayodAhRtamAditaH // 6 vratavanto narAH kecicchraddhAdamaparAyaNAH / sahadharmacarI me tvaM samazIlA samavratA / avratA bhraSTaniyamAstathAnye rAkSasopamAH // 58 samAnasAravIryA ca tapastInaM kRtaM ca te| yajvAnazca tathaivAnye ni)mAzca tathApare / tvayA hyukto vizeSeNa pramANatvamupaiSyati / / 7 kena karmavipAkena bhavantIha vadasva me // 59 striyazcaiva vizeSeNa strIjanasya gatiH sadA / . mahezvara uvAca / gogA gacchati suzroNi lokeSveSA sthitiH sadA // AgamAllokadharmANAM maryAdAH pUrvanirmitAH / / mama cAdhaM zarIrasya mama cArdhAdviniHsRtA / prAmANyenAnuvartante dRzyante hi dRDhavratAH // 60 surakAryakarI ca tvaM lokasaMtAnakAriNI // 9 adharma dharmamityAhurye ca mohavazaM gatAH / . tava sarvaH suviditaH strIdharmaH zAzvataH zubhe / avratA naSTamaryAdAste proktA brahmarAkSasAH // 61 tasmAdazeSato brUhi strIdharma vistareNa me // 10 te cetkAlakRtodyogAtsaMbhavantIha mAnuSAH / / umAvAca / nirdomA nirvaSaTkArAste bhavanti narAdhamAH / / 62 bhagavansarvabhUteza bhUtabhavyabhavodbhaba / eSa devi mayA sarvaH saMzayacchedanAya te / tvatprabhAvAdiyaM deva vAkcaiva pratibhAti me // 11 huzalAkuzalo nRNAM vyAkhyAto dharmasAgaraH // 63 imAstu nadyo deveza sarvatIrthodakairyutAH / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi upasparzanahetostvA samIpasthA upAsate // 12 trayastriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 133 // etAbhiH saha saMmanya pravakSyAmyanupUrvazaH / prabhavanyo'nahaMvAdI sa vai puruSa ucyate // 13 - 2719 - Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 134. 14] mahAbhArate [13. 134.42 strI ca bhUteza satataM striymevaanudhaavti| anyathaiva hyahamAnI durbalaM vadate vacaH / / 28 mayA saMmAnitAzcaiva bhaviSyanti saridvarAH // 14 / divyajJAne divi zreSThe divyapuNye sdotthite| eSA sarasvatI puNyA nadInAmuttamA ndii| tvamevAIsi no devi strIdharmamanuzAsitum // 29 prathamA sarvasaritAM nadI sAgaragAminI // 15 bhISma uvAca / vipAzA ca vitastA ca candrabhAgA irAvatI / tataH sArAdhitA devI gaGgayA bahubhirguNaiH / zatadurdevikA sindhuH kauzikI gomatI tathA // 16 prAha sarvamazeSeNa strIdharma surasundarI // 30 tathA devanadI ceyaM srvtiirthaabhisNvRtaa| strIdharmo mAM prati yathA pratibhAti yathAvidhi / gaganAdgAM gatA devI gaGgA sarvasaridvarA // 17 tamahaM kIrtayiSyAmi tathaiva prathito bhavet // 31 . ityuktvA devadevasya patnI dharmabhRtAM vraa| strIdharmaH pUrva evAyaM vivAhe bandhubhiH kRtH| smitapUrvamivAbhASya sarvAstAH saritastadA // 18 sahadharmacarI bharturbhavatyagnisamIpataH / / 32 apRcchadevamahiSI strIdharma dharmavatsalA / susvabhAvA suvacanA suvRttA sukhadarzanA / mIdharmakuzalAstA vai gaGgAdyAH saritAM varAH / / 19 ananyacittA sumukhI bhartuH sA dharmacAriNI // 33 ayaM bhagavatA dattaH praznaH striidhrmsNshritH| sA bhaveddharmaparamA sA bhaveddharmabhAginI / taM tu saMmatrya yuSmAbhirvaktumicchAmi zaMkare // 20 devavatsatataM sAdhvI yA bhartAraM prapazyati // 34 na caikasAdhyaM pazyAmi vijJAnaM bhuvi kasyacit / zuzrUSAM paricAraM ca devavadyA karoti ca / divi vA sAgaragamAstena vo mAnayAmyaham // 21 nAnyabhAvA hyavimanAH suvratA sukhadarzanA / / 35 bhISma uvAca / putravaktramivAbhIkSNaM bhrturvdnmiiksste|| evaM sarvAH saricchreSThAH pRSTAH puNyatamAH zivAH / yA sAdhvI niyatAcArA sA bhaveddharmacAriNI // 36 tato devanadI gaGgA niyuktA pratipUjya tAm // 22 zrutvA daMpatidharma vai sahadharmakRtaM zubham / bahIbhibuddhibhiH sphItA strIdharmajJA shucismitaa| ananyacittA sumukhI bhartuH sA dharmacAriNI // 37 zailarAjasutAM devIM puNyA pApApahAM zivAm / / 23 paruSANyapi coktA yA dRSTA vA paracakSuSA / buddhyA vinayasaMpannA srvjnyaanvishaardaa| suprasannamukhI bharturyA nArI sA pativratA // 38 sasmitaM bahubuddhyAcyA gaGgA vacanamabravIt / / 24 na candrasUryau na taruM punAno yA nirIkSate / dhanyAH smo'nugRhItAH smo devi dhrmpraaynnaa| bhartRvarja varArohA sA bhaveddharmacAriNI // 39 yA tvaM sarvajaganmAnyA nadIrmAnayase'naghe / / 25 daridraM vyAdhitaM dInamadhvanA parikarzitam / prabhavanpRcchate yo hi saMmAnayati vA punaH / patiM putramivopAste sA nArI dharmabhAginI // 40 nUnaM janamaduSTAtmA paNDitAkhyAM sa gacchati // 26 yA nArI prayatA dakSA yA nArI putriNI bhavet / jJAnavijJAnasaMpannAnUhApoha vizAradAna / patipriyA patiprANA sA nArI dharmabhAginI // 41 pravaktRnpRcchate yo'nyAnsa vai nA padamarcchati / / zuzrUSAM paricayAM ca karotyavimanAH sadA / anyathA bahubuddhyAtyo vAkyaM vadati sNsdi| supratItA vinItA ca sA nArI dharmabhAginI // 42 -2720 - Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. 134. 43 ] anuzAsanaparva [13. 135. 12 na kAmeSu na bhogeSu naizvarye na sukhe tathA / gandharvApsarasazcaiva praNamya zirasA bhavam // 57 spRhA yasyA yathA patyau sA nArI dharmabhAginI // __iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi kalyotthAnaratA nityaM guruzuzrUSaNe rtaa| ctustriNshddhikshttmo'dhyaayH|| 134 // susaMmRSTakSayA caiva gozakRtkRtalepanA // 44 135 agnikAryaparA nityaM sadA puSpabalipradA / vaizaMpAyana uvAca / devatAtithibhRtyAnAM nirupya patinA saha // 45 zrutvA dharmAnazeSeNa pAvanAni ca sarvazaH / zeSAnnamupabhuJjAnA yathAnyAyaM yathAvidhi / yudhiSThiraH zAMtanavaM punarevAbhyabhASata // 1 tuSTapuSTajanA nityaM nArI dharmeNa yujyate // 46 / kimekaM daivataM loke kiM vApyekaM parAyaNam / zvazrazvazurayoH pAdau toSayantI guNAnvitA / stuvantaH kaM kamarcantaH prApnuyurmAnavAH zubham / / 2 mAtApitRparA nityaM yA nArI sA tapodhanA // 47 ko dharmaH sarvadharmANAM bhavataH paramo mataH / brAhmaNAndurbalAnAthAndInAndhakRpaNAMstathA / kiM japanmucyate janturjanmasaMsArabandhanAt // 3 bibhartyannena yA nArI sA pativratabhAginI // 48 bhISma uvaac| vrataM carati yA nityaM duzcaraM lghusttvyaa| jagatprabhuM devadevamanantaM puruSottamam / paticittA patihitA sA pativratabhAginI // 49 stuvannAmasahasreNa puruSaH satatotthitaH // 4 puNyametattapazcaiva svargazcaiSa sanAtanaH / tameva cArcayannityaM bhaktyA puruSamavyayam / yA nArI bhartRparamA bhavedbhartRvratA zivA // 50 dhyAyanstuvannamasyaMzca yajamAnastameva ca / / 5 patirhi devo nArINAM patibandhuH ptirgtiH|| anAdinidhanaM viSNuM sarvalokamahezvaram / patyA samA gatirnAsti daivataM vA yathA patiH // 51 lokAdhyakSaM stuvannityaM sarvaduHkhAtigo bhavet // 6 patiprasAdaH svargo vA tulyo nAryA na vA bhavet / brahmaNyaM sarvadharmajJaM lokAnAM kIrtivardhanam / ahaM svarga na hIccheyaM tvayyaprIte mahezvara // 52 lokanAthaM mahadbhUtaM sarvabhUtabhavodbhavam // 7 yadyakAryamadharma vA yadi vA praannnaashnm| eSa me sarvadharmANAM dharmo'dhikatamo mataH / patiyAddaridro vA vyAdhito vA kathaMcana // 53 yadbhaktyA puNDarIkAkSaM stavairarcennaraH sadA // 8 Apanno ripusaMstho vA brahmazApArdito'pi vaa|| paramaM yo mahattejaH paramaM yo mahattapaH / ApaddharmAnanuprekSya tatkAryamavizaGkayA // 54 paramaM yo mahadbrahma paramaM yaH parAyaNam // 9 eSa deva mayA proktaH strIdharmo vacanAttava / pavitrANAM pavitraM yo maGgalAnAM ca maGgalam / yA tvevaMbhAvinI nArI sA bhaveddharmabhAginI // 55 daivataM devatAnAM ca bhUtAnAM yo'vyayaH pitA // 10 bhISma uvAca / yataH sarvANi bhUtAni bhavantyAdiyugAgame / ityuktaH sa tu devezaH pratipUjya gireH sutAm / / yasmiMzca pralayaM yAnti punareva yugakSaye // 11 'lokAnvisarjayAmAsa sarvairanucaraiH saha / / 56 tasya lokapradhAnasya jagannAthasya bhUpate / tato yayurbhUtagaNAH saritazca yathAgatam / | viSNornAmasahasraM me zRNu pApabhayApaham // 12 a. bhA. 341 -- 2721 - Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 135. 13 ] mahAbhArate [ 13. 135. 42 yAni nAmAni gauNAni vikhyAtAni mahAtmanaH / vedo vedavidavyaGgo vedAGgo vedavitkaviH // 27 RSibhiH parigItAni tAni vakSyA lokAdhyakSaH surAdhyakSo dharmAdhyakSaH kRtAkRtaH / caturAtmA caturgrahazcaturdaSTazcaturbhujaH / / 28 vizvaM viSNurvaSaTkAro bhUtabhavyabhavatprabhuH / / bhrAjiSNurbhojanaM bhoktA sahiSNurjagadAdijaH / bhUtakRdbhUtabhRdbhAvo bhUtAtmA bhUtabhAvanaH // 14 anagho vijayo jetA vizvayoniH punarvasuH // 29 pUtAtmA paramAtmA ca muktAnAM paramA gtiH| upendro vAmanaH prAMzuramoghaH zucirUrjitaH / avyayaH puruSaH sAkSI kSetrajJo'kSara eva ca // 15 atIndraH saMgrahaH sargo dhRtAtmA niyamo yamaH // 30 yogo yogavidAM netA pradhAnapuruSezvaraH / vedyo vaidyaH sadAyogI vIrahA mAdhavo madhuH / nArasiMhavapuH zrImAnkezavaH puruSottamaH // 16 atIndriyo mahAmAyo mahotsAho mahAbalaH // 3 // sarvaH zarvaH zivaH sthANurbhUtAdinidhiravyayaH / mahAbuddhirmahAvIryo mhaashktirmhaadyutiH| . saMbhavo bhAvano bhartA prabhavaH prabhurIzvaraH // 17 anirdezyavapuH zrImAnameyAtmA mahAdridhRk / / 3. svayaMbhUH zaMbhurAdityaH puSkarAkSo mhaasvnH| maheSvAso mahIbhartA zrInivAsaH satAM gtiH| anAdinidhano dhAtA vidhAtA dhAturuttamaH // 18 aniruddhaH surAnando govindo govidAM patiH // 3: aprameyo hRSIkezaH padmanAbho'maraprabhuH / marIcirdamano haMsaH suparNo bhujagottamaH / vizvakarmA manustvaSTA sthaviSThaH sthaviro dhruvaH // 19 hiraNyanAbhaH sutapAH padmanAbhaH prajApatiH // 34 agrAhyaH zAzvataH kRSNo lohitAkSaH pratardanaH / amRtyuH sarvadRksihaH saMdhAtA saMdhimAnsthiraH / prabhUtastrikakubdhAma pavitraM maGgalaM param // 20 / ajo durmarSaNaH zAstA vizrutAtmA surArihA // 3 // IzAnaH prANadaH prANo jyeSThaH zreSThaH prajApatiH / gururgurutamo dhAma satyaH satyaparAkramaH / hiraNyagarbho bhUgarbho mAdhavo madhusUdanaH // 21 nimiSo'nimiSaH sragvI vAcaspatirudAradhIH // 3 // Izvaro vikramI dhanvI medhAvI vikramaH krmH| apraNIAmaNIH zrImAnnyAyo netA samIraNaH / anuttamo durAdharSaH kRtajJaH kRtirAtmavAn // 22 sahasramUrdhA vizvAtmA sahasrAkSaH sahasrapAt // 3 // surezaH zaraNaM zarma vizvaretAH prajAbhavaH / Avartano nivRttAtmA saMvRtaH saMpramardanaH / ahaH saMvatsaro vyAlaH pratyayaH sarvadarzanaH // 23 / ahaH saMvartako vahniranilo dharaNIdharaH // 38 ajaH sarvezvaraH siddhaH siddhiH srvaadircyutH| suprasAdaH prasannAtmA vizvadhRgvizvabhugvibhuH / vRSAkapirameyAtmA sarvayogaviniHsRtaH / / 24 satkartA satkRtaH sAdhurjahurnArAyaNo naraH // 39 vasurvasumanAH satyaH samAtmA saMmitaH smH| asaMkhyeyo'prameyAtmA viziSTaH ziSTakRcchuciH / amoghaH puNDarIkAkSo vRSakarmA vRSAkRtiH // 25 siddhArthaH siddhasaMkalpaH siddhidaH siddhisAdhanaH // rudro bahuzirA babhrurvizvayoniH zucizravAH / / vRSAhI vRSabho viSNurvRSaparvA vRSodaraH / amRtaH zAzvataH sthANurvarAroho mahAtapAH // 26 vardhano vardhamAnazca viviktaH zrutisAgaraH // 41 sarvagaH sarvavidbhAnurviSvakseno janArdanaH / subhujo durdharo vAgmI mahendro vasudo vasuH / --- 2722 - Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. 135. 42 ] anuzAsanaparva [ 13. 135. 72 nekarUpo bRhadrUpaH zipiviSTaH prakAzanaH // 42 hiraNyagarbhaH zatrughno vyApto vAyuradhokSajaH / / 57 ojastejo dyutidharaH prakAzAtmA pratApanaH / RtuH sudarzanaH kAlaH parameSThI parigrahaH / RddhaH spaSTAkSaro matrazcandrAMzurbhAskaradyutiH // 43 ugraH saMvatsaro dakSo vizrAmo vizvadakSiNaH // 58 amRtAMzUdbhavo bhAnuH zazabinduH sureshvrH|| vistAraH sthAvaraH sthANuH pramANaM bIjamavyayam / auSadhaM jagataH setuH satyadharmaparAkramaH // 44 artho'nartho mahAkozo mahAbhogo mahAdhanaH // 59 bhUtabhavyabhavannAthaH pavanaH pAvano'nilaH / anirviNNaH sthaviSTho bhUdharmayUpo mahAmakhaH / kAmahA kAmakRtkAntaH kAmaH kAmapradaH prbhuH||45 nakSatraneminakSatrI kSamaH kSAmaH samIhanaH // 60 yugAdikRyugAvarto naikamAyo mahAzanaH / yajJa ijyo mahejyazca RtuH satraM satAM gatiH / adRzyo vyaktarUpazca sahasrajidanantajit // 46 sarvadarzI vimuktAtmA sarvajJo jJAnamuttamam // 61 iSTo viziSTaH ziSTeSTaH zikhaNDI nahuSo vRSaH / suvrataH sumukhaH sUkSmaH sughoSaH sukhadaH suhRt / krodhahA krodhakRtkartA vizvabAhumahIdharaH // 47 manoharo jitakrodho vIrabAhurvidAraNaH // 62 acyutaH prathitaH prANaH prANado vAsavAnujaH / svApanaH svavazo vyApI naikAtmA naikakarmakRta / apAM nidhiradhiSThAnamapramattaH pratiSThitaH // 48 vatsaro vatsalo vatsI ratnagarbho dhanezvaraH // 63 skandaH skandadharo dhuryo varado vAyuvAhanaH / dharmagubdharmakRddharmI sadasarakSaramakSaram / vAsudevo bRhadbhAnurAdidevaH puraMdaraH // 49 avijJAtA sahasrAMzurvidhAtA kRtalakSaNaH // 64 azokastAraNastAraH zUraH zaurirjanezvaraH / gabhastinemiH sattvasthaH siMho bhUtamahezvaraH / anukUlaH zatAvartaH padmI padmanibhekSaNaH // 50 Adidevo mahAdevo devezo devabhRdguruH // 65 padmanAbho'ravindAkSaH padmagarbhaH zarIrabhRt / uttaro gopatirgoptA jJAnagamyaH purAtanaH / maharddhiddho vRddhAtmA mahAkSo garuDadhvajaH // 51 zarIrabhUtabhRdbhoktA kapIndro bhUridakSiNaH // 66 atulaH zarabho bhImaH samayajJo havirhariH / somapo'mRtapaH somaH purujitpurusattamaH / sarvalakSaNalakSaNyo lakSmIvAnsamitiMjayaH // 52 vinayo jayaH satyasaMdho dAzArhaH sAtvatAM patiH // vikSaro rohito mArgoM heturdAmodaraH sahaH / jIvo vinayitA sAkSI mukundo'mitavikramaH / mahIdharo mahAbhAgo vegavAnamitAzanaH // 53 ambhonidhiranantAtmA mahodadhizayo'ntakaH // 68 udbhavaH kSobhaNo devaH zrIgarbhaH paramezvaraH / ajo mahArhaH svAbhAvyo jitAmitraH pramodanaH / karaNaM kAraNaM kartA vikartA gahano gahaH // 54 / Anando nandano nandaH satyadharmA trivikramaH // vyavasAyo vyavasthAnaH saMsthAnaH sthAnado dhruvaH / maharSiH kapilAcAryaH kRtajJo medinIpatiH / pararddhiH paramaH spaSTastuSTaH puSTaH zubhekSaNaH // 55 tripadastridazAdhyakSo mahAzRGgaH kRtAntakRt // 70 rAmo virAmo virato mArgo neyo nayo'nayaH / / mahAvarAho govindaH suSeNaH kanakAGgadI / vIraH zaktimatAM zreSTho dharmo dharmaviduttamaH // 56 / guhyo gabhIro gahano guptazcakragadAdharaH // 71 vaikuNThaH puruSaH prANaH prANadaH praNavaH pRthuH| / vedhAH svAGgo'jitaH kRSNo dRDhaH sNkrssnno'cyutH| -2723 - Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 135. 72 ] mahAbhArate [ 13. 135. 102 varuNo vAruNo vRkSaH puSkarAkSo mahAmanAH // 72 vasuprado vAsudevo vasurvasumanA haviH // 87 bhagavAnbhagahA nandI vanamAlI halAyudhaH / sadgatiH satkRtiH sattA sadbhUtiH satparAyaNaH / / Adityo jyotirAdityaH sahiSNurgatisattamaH // 73 zUraseno yaduzreSThaH sannivAsaH suyAmunaH // 88 sudhanvA khaNDaparazurdAruNo drvinnprdH| bhUtAvAso vAsudevo sarvAsunilayo'nalaH / divaHspRksarvadRgvyAso vAcaspatirayonijaH // 74 darpahA darpado dRpto durdharo'thAparAjitaH / / 89 trisAmA sAmagaH sAma nirvANaM bheSajaM bhiSak / vizvamUrtimahAmUrtiIptamUrtiramUrtimAn / saMnyAsakRcchamaH zAnto niSThA zAntiH parAyaNam // anekamUrtiravyaktaH zatamUrtiH zatAnanaH // 90 zubhAGgaH zAntidaH sraSTA kumudaH kuvleshyH| eko naikaH savaH kaH kiM yattatpadamanuttamam / gohito gopatirgoptA vRSabhAkSo vRSapriyaH / / 76 lokabandhulokanAtho mAdhavo bhaktavatsalaH // 91 anivartI nivRttAtmA saMkSeptA kSemakRcchivaH / suvarNavarNo hemAGgo vraanggshcndnaanggdii| . . zrIvatsavakSAH zrIvAsaH zrIpatiH zrImatAM varaH / / 77 vIrahA viSamaH zUnyo ghRtAzIracalazcalaH // 92 zrIdaH zrIzaH zrInivAsaH zrInidhiH zrIvibhAvanaH / amAnI mAnado mAnyo lokasvAmI trilokadhRk / zrIdharaH zrIkaraH zreyaH zrImAlokatrayAzrayaH // 78 sumedhA medhajo dhanyaH satyamedhA dharAdharaH // 93 svakSaH svaGgaH zatAnando nndiyotirgnneshvrH| tejo vRSo dyutidharaH sarvazastrabhRtAM vrH| vijitAtmA vidheyAtmA stkiirtishchinnsNshyH||79 pragraho nigraho'vyagro naikazRGgo gadAgrajaH // 94 udIrNaH sarvatazcakSuranIzaH zAzvataH sthirH| caturmUrtizcaturbAhuzcatuvyUhazcaturgatiH / bhUzayo bhUSaNo bhUnirvizokaH zokanAzanaH / / 80 caturAtmA caturbhAvazcaturveda videkapAt // 95 arciSmAnarcitaH kumbho vizuddhAtmA vizodhanaH / samAvarto nivRttAtmA durjayo duratikramaH / aniruddho'pratirathaH pradyumno'mitavikramaH // 81 durlabho durgamo durgo durAvAso durArihA // 96 kAlaneminihA vIraH zUraH zaurirjanezvaraH / zubhAGgo lokasAraGgaH sutantustantuvardhanaH / trilokAtmA trilokezaH kezavaH kezihA hriH||82 indrakarmA mahAkarmA kRtakarmA kRtAgamaH // 97 kAmadevaH kAmapAlaH kAmI kAntaH kRtAgamaH / udbhavaH sundaraH sundo ratnanAbhaH sulocanaH / anirdezyavaSurviSNurvIro'nanto dhanaMjayaH / / 83 arko vAjasanaH zRGgI jayantaH sarvavijayI // 5.8 brahmaNyo brahmakRdbrahmA brahma brahmavivardhanaH / / suvarNabindurakSobhyaH sarvavAgIzvarezvaraH / brahmavidvAhmaNo brahmI brahmajJo brAhmaNapriyaH // 84 mahAhrado mahAga? mahAbhUto mahAnidhiH / / 99 mahAkramo mahAkarmA mahAtejA mahoragaH / kumudaH kuMdaraH kundaH parjanyaH pavano'nilaH / mahAkraturmahAyajvA mahAyajJo mahAhaviH // 85 amRtAMzo'mRtavapuH sarvajJaH sarvatomukhaH // 100 stavyaH stavapriyaH stotra stutiH stotA raNapriyaH / sulabhaH suvrataH siddhaH zatrujicchatrutApanaH / pUrNaH pUrayitA puNyaH puNyakIrtiranAmayaH // 86 nyagrodhodumbaro'zvatthazcANUrAndhraniSUdanaH // 101 manojavastIrthakaro vasuretA vsuprdH| sahasrArciH saptajihvaH saptadhAH saptavAhanaH / - 2724 - Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 135. 102] anuzAsanaparva [13. 135. 131 amUrtiranagho'cintyo bhayakRdbhayanAzanaH // 102 yajJo yajJapatiryajvA yajJAGgo yajJavAhanaH // 117 aNuvRhatkRzaH sthUlo guNabhRnnirguNo mahAn / yadyabhRdyajJakRdyajJI yajJabhugyajJasAdhanaH / adhRtaH svadhRtaH svAsyaH prAgvaMzo vNshvrdhnH||103 yajJAntakRdyajJaguhyamannamannAda eva ca // 118 bhArabhRtkathito yogI yogIzaH sarvakAmadaH / AtmayoniH syayaMjAto vaikhAnaH sAmagAyanaH / AzramaH zramaNaH kSAmaH suparNo vAyuvAhanaH // 104 devakInandanaH sraSTA kSitIzaH pApanAzanaH // 119 dhanurdharo dhanurvedo daNDo damayitA damaH / zaGkhabhRnnandakI cakrI zAGgadhanvA gdaadhrH| aparAjitaH sarvasaho niyantA niyamo yamaH // 105 rathAGgapANirakSobhyaH sarvapraharaNAyudhaH // 120 sattvavAnsAttvikaH satyaH satyadharmaparAyaNaH / / abhiprAyaH priyA)'rhaH priykRtpriitivrdhnH||106 itIdaM kIrtanIyasya kezavasya mahAtmanaH / vihAyasagatiyotiH surucirtutabhugvibhuH / nAmnAM sahasraM dibyAnAmazeSeNa prakIrtitam // 121 ravirvirocanaH sUryaH savitA ravilocanaH / / 107 ya idaM zRNuyAnnityaM yazcApi parikIrtayet / ananto hutabhugbhoktA sukhado naikdo'grjH| nAzubhaM prApnuyAtkicitso'mutreha ca mAnavaH // 122 anirviNNaH sadAmarSI lokAdhiSThAnamadbhutam / / 108 vedAntago brAhmaNaH syAtkSatriyo vijayI bhavet / sanAtsanAtanatamaH kapilaH kpirvyyH| vaizyo dhanasamRddhaH syAcchUdraH sukhmvaapnuyaat||123 svastidaH svastikRtsvasti svastibhuksvastidakSiNaH // dharmArthI prApnuyAddharmamarthArthI cArthamApnuyAt / araudraH kuNDalI cakrI vikramyUrjitazAsanaH / kAmAnavApnuyAtkAmI prajArthI cApnuyAtprajAH // 124 zabdAtigaH zabdasahaH ziziraH zarvarIkaraH // 110 bhaktimAnyaH sadotthAya zucistadgatamAnasaH / akrUraH pezalo dakSo dakSiNaH kSamiNAM varaH / sahasraM vAsudevasya nAmnAmetatprakIrtayet // 125 vidvattamo vItabhayaH puNyazravaNakIrtanaH // 111 yazaH prApnoti vipulaM jJAtiprAdhAnyameva ca / uttAraNo duSkRtihA puNyo duHsvapnanAzanaH / acalAM zriyamApnoti zreyazcApnotyanuttamam // 126 vIrahA rakSaNaH santo jIvanaH paryavasthitaH // 112 / na bhayaM kvacidApnoti vIryaM tejazca vindati / anantarUpo'nantazrIrjitamanyubhayApahaH / bhavatyarogo dyutimAnbalarUpaguNAnvitaH // 127 caturasro gabhIrAtmA vidizo vyAdizo dizaH // rogArto mucyate rogAdvaddho mucyeta bandhanAt / dhanAdirbharbhavo lakSmIH suvIro ruciraanggdH|| bhayAnmucyeta bhItazca mucyetApanna ApadaH // 128 janano janajanmAdirbhImo bhImaparAkramaH // 114 durgANyatitaratyAzu puruSaH puruSottamam / AdhAranilayo dhAtA puSpahAsaH prajAgaraH / stuvannAmasahasreNa nityaM bhaktisamanvitaH // 129 UrdhvagaH satpathAcAraH prANadaH praNavaH paNaH // 115 / vAsudevAzrayo maryo vAsudevaparAyaNaH / pramANaM prANanilayaH prANakRtprANajIvanaH / sarvapApavizuddhAtmA yAti brahma sanAtanam // 130 tattvaM tattvavidekAtmA janmamRtyurjarAtigaH / / 116 / na vAsudevabhaktAnAmazubhaM vidyate kvacit / bhUrbhuvaHsvastarustAraH savitA prapitAmahaH / janmamRtyujarAvyAdhibhayaM vApyupajAyate // 131 - 2725 - Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 135. 132 ] mahAbhArate [13. 136. 17 imaM stavamadhIyAnaH shrddhaabhktismnvitH| brAhmaNAnAM namaskartA yudhiSThira na riSyate // 2 yujyetAtmasukhakSAntizrIdhRtismRtikIrtibhiH // 132 te pUjyAste namaskAryA vartethAsteSu putravat / / na krodho na ca mAtsaryaM na lobho nAzubhA mtiH| / te hi lokAnimAnsarvAndhArayanti manISiNaH / / bhavanti kRtapuNyAnAM bhaktAnAM puruSottame // 133 brAhmaNAH sarvalokAnAM mahAnto dharmasetavaH / dyauH sacandrArkanakSatrA khaM dizo bhUrmahodadhiH / / dhanatyAgAbhirAmAzca vAksaMyamaratAzca ye||4 vAsudevasya vIryeNa vidhRtAni mahAtmanaH // 134 ramaNIyAzca bhUtAnAM nidhAnaM ca dhRtavratAH / sasurAsuragandharva sayakSoragarAkSasam / praNetArazca lokAnAM zAstrANAM ca yazasvinaH // 5 jagadvaze vartatedaM kRSNasya sacarAcaram // 135 tapo yeSAM dhanaM nityaM vAkcaiva vipulaM balam / indriyANi mano buddhiH sattvaM tejo balaM dhRtiH / prabhavazvApi dharmANAM dharmajJAH sUkSmadarzinaH // 6 : vAsudevAtmakAnyAhuH kSetraM kSetrajJa eva ca // 136 dharmakAmAH sthitA dharme sukRtairdharmasetavaH / . . sarvAgamAnAmAcAraH prathamaM parikalpyate / yAnupAzritya jIvanti prajAH srvaashcturvidhaaH||" AcAraprabhavo dharmo dharmasya prabhuracyutaH // 137 panthAnaH sarvanetAro yajJavAhAH sanAtanAH / RSayaH pitaro devA mahAbhUtAni dhAtavaH / pitRpaitAmahIM gurvImudvahanti dhuraM sadA // 8 jaGgamAjaGgamaM cedaM jagannArAyaNodbhavam // 138 dhuri ye nAvasIdanti viSame sadgavA iva / yogo jJAnaM tathA sAMkhyaM vidyAH zilpAni karma ca / pitRdevAtithimukhA havyakavyAprabhojinaH // 9 vedAH zAstrANi vijJAnametatsarva janArdanAt // 139 bhojanAdeva ye lokAMkhAyante mahato bhayAt / eko viSNurmahadbhUtaM pRthkbhuutaanynekshH| dIpAH sarvasya lokasya cakSuzcakSuSmatAmapi // 10 trIllokAnvyApya bhUtAtmA bhuGkte vizvabhugavyayaH / / sarvazilpAdinidhayo nipuNAH sUkSmadarzinaH / . imaM stavaM bhagavato viSNoLasena kIrtitam / gatijJAH sarvabhUtAnAmadhyAtmagaticintakAH // 11 paThedya icchetpuruSaH zreyaH prAptuM sukhAni ca // 141 AdimadhyAvasAnAnAM jnyaataarshchinnsNshyaaH| vizvezvaramajaM devaM jagataH prabhavApyayam / parAvaravizeSajJA gantAraH paramAM gatim / / 12 bhajanti ye puSkarAkSaM na te yAnti parAbhavam / / vimuktA dhutapApmAno nidvaMdvA nissprigrhaaH| iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi mAnArhA mAnitA nityaM jJAnavidbhirmahAtmabhiH // 13 paJcatriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 135 // candane malapaGke ca bhojane'bhojane samAH / 136 samaM yeSAM dukUlaM ca zANakSaumAjinAni ca // 14 yudhiSThira uvAca / tiSTheyurapyabhuJjAnA bahUni divasAnyapi / ke pUjyAH ke namaskAryAH kathaM varteta keSu ca / zoSayeyuzca gAtrANi svAdhyAyaiH sNytendriyaaH||15 kimAcAraH kIdRzeSu pitAmaha na riSyate // 1 adaivaM daivataM kuryurdaivataM cApyadaivatam / bhISma uvAca / lokAnanyAnsRjeyuzca lokapAlAMzca kopitAH // 16 brAhmaNAnAM paribhavaH sAdayedapi devtaaH| | apeyaH sAgaro yeSAmabhizApAnmahAtmanAm / - 2726 - Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 136. 17 ] anuzAsanaparva [13. 137. 19 yeSAM kopAgniradyApi daNDake nopazAmyati // 17 sa varaiichanditastena nRpo vacanamabravIt / devAnAmapi ye devAH kAraNaM kAraNasya c| sahasrabAhu yAM vai camUmadhye gRhe'nyathA // 7 pramANasya pramANaM ca kastAnabhibhavedbudhaH // 18 mama bAhusahasraM tu pazyantAM sainikA raNe / yeSAM vRddhazca bAlazca sarvaH saMmAnamarhati / vikrameNa mahIM kRtsnA jayeyaM vipulavrata / tapovidyAvizeSAttu mAnayanti parasparam // 19 tAM ca dharmeNa saMprApya pAlayeyamatandritaH / / 8 avidvAnbrAhmaNo devaH pAtraM vai pAvanaM mahat / / caturtha tu varaM yAce tvAmahaM dvijasattama / vidvAnbhUyastaro devaH pUrNasAgarasaMnibhaH / / 20 taM mamAnugrahakRte dAtumarhasyanindita / avidvAMzcaiva vidvAMzca brAhmaNo daivataM mahat / anuzAsantu mAM santo mithyAvRttaM tadAzrayam // 9 praNItazcApraNItazca yathAgnirdaivataM mahat / / 2.1 ityuktaH sa dvijaH prAha tathAstviti narAdhipam / zmazAne hyapi tejasvI pAMvako naiva duSyati / evaM samabhavaMstasya varAste dIptatejasaH // 10 haviryajJeSu ca vahanbhUya evAbhizobhate / / 22 tataH sa rathamAsthAya jvalanArkasamadyutiH / evaM yadyapyaniSTeSu vartate sarvakarmasu / abravIdvIryasaMmohAtko nvasti sadRzo mayA / sarvathA brAhmaNo mAnyo daivataM viddhi tatparam / / 23 vIryadhairyayazaHzaucaivikrameNaujasApi vA // 11 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi tadvAkyAnte cAntarikSe vaaguvaacaashriirinnii| SatriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 136 // na tvaM mUDha vijAnISe brAhmaNaM kSatriyAdvaram / 137 sahito brAhmaNeneha kSatriyo rakSati prajAH // 12 - yudhiSThira uvaac| arjuna uvaac|| phAM tu brAhmaNapUjAyAM vyuSTiM dRSTvA janAdhipa / kuryA bhUtAni tuSTo'haM kruddho nAzaM tathA naye / kaM vA karmodayaM matvA tAnacasi mahAmate // 1 karmaNA manasA vAcA na matto'sti varo dvijaH // bhISma uvAca / pUrvo brahmottaro vAdo dvitIyaH kSatriyottaraH / atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / tvayoktI yau tu tI hetU vizeSastvatra dRzyate // 14 pavanasya ca saMvAdamarjunasya ca bhArata / / 2 / brAhmaNAH saMzritAH kSatraM na kSatraM brAhmaNAzritam / sahasrabhujabhRcchrImAnkArtavIryo'bhavatprabhuH / zritAnbrahmopadhA viprAH khAdanti kSatriyAnbhuvi / asya lokasya sarvasya mAhiSmatyAM mahAbalaH / / 3 kSatriyeSvAzrito dharmaH prajAnAM paripAlanam / sa tu ratnAkaravatIM sadvIpAM sAgarAmbarAm / kSatrAdvRttiAhmaNAnAM taiH kathaM brAhmaNo varaH // 16 zazAsa sarvAM pRthivIM haihayaH satyavikramaH // 4 sarvabhUtapradhAnAMstAnbhaikSavRttInahaM sadA / svavittaM tena dattaM tu dattAtreyAya kAraNe / AtmasaMbhAvitAnviprAnsthApayAmyAtmano vshe|| 17 kSatradharma puraskRtya vinayaM zrutameva ca / / 5 kathitaM hyanayA satyaM gAyatryA kanyayA divi / ArAdhayAmAsa ca taM kRtavIryAtmajo munim / vijeSyAmyavazAnsarvAnbrAhmaNAMzcarmavAsasaH // 18 nyamatrayata saMhRSTaH sa dvijazca vanibhiH / / 6 / / na ca mAM cyAvayedrASTrAtriSu lokeSu kazcana / -2727 - Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 137. 19 ] mahAbhArate [ 13. 138. 191 devo vA mAnuSo vApi tasmAjyeSTho dvijAdaham // / abhizaptazca bhagavAngautamena puraMdaraH / adya brahmottaraM lokaM kariSye kSatriyottaram / ahalyAM kAmayAno vai dharmArthaM ca na hiMsitaH / / na hi me saMyuge kazcitsoDhumutsahate balam / / 20 tathA samudro nRpate pUrNo mRSTena vAriNA / arjunasya vacaH zrutvA vitrstaabhuunnishaacrii| brAhmaNairabhizaptaH sallavaNodaH kRto vibho // 7 athainamantarikSasthastato vAyuramASata // 21 suvarNavarNo nidhUmaH saMhatordhvazikhaH kaviH / tyajaina kaluSaM bhAvaM brAhmaNebhyo namaskuru / kruddhenAGgirasA zapto guNairetairvivarjitaH // 8 eteSAM kurvataH pApaM rASTrakSobho hi te bhavet // 22 marutazcarNitAnpazya ye'hasanta mahodadhim / atha vA tvAM mahIpAla zamayiSyanti vai dvijaaH| suvarNadhAriNA nityamavazaptA dvijAtinA // 9 nirasiSyanti vA rASTrAddhatotsAhaM mahAbalAH // 23 samo na tvaM dvijAtibhyaH zreSThaM viddhi nraadhip| taM rAjA kastvamityAha tatastaM prAha mArutaH / garbhasthAnbrAhmaNAnsamyaGamasyati kila prabhuH // 10 vAyubai devadUto'smi hitaM tvAM prabravImyaham // 24 daNDakAnAM mahadrAjyaM brAhmaNena vinAzitam / arjuna uvAca / tAlajaGgha mahatkSatramaurveNaikena nAzitam // 11 aho tvayAdya vipreSu bhaktirAgaH prdrshitH| tvayA ca vipulaM rAjyaM balaM dharmaH zrutaM tathA / yAdRzaM pRthivI bhUtaM tAdRzaM brUhi vai dvijam // 25 dattAtreyaprasAdena prAptaM paramadurlabham // 12 vAyorvA sadRzaM kiMcidahi tvaM brAhmaNottamam / agniM tvaM yajase nityaM kasmAdarjuna brAhmaNam / apAM vai sadRzaM brUhi sUryasya nabhaso'pi vA / / 26 sa hi sarvasya lokasya havyavAdi na vetsi tam // iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi atha vA brAhmaNazreSThamanu bhUtAnupAlakam / saptatriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 137 // kartAraM jIvalokasya kasmAjAnanvimuhyase // 14 138 tathA prajApatirbrahmA avyaktaH prabhavApyayaH / vAyuruvAca / yenedaM nikhilaM vizvaM janitaM sthAvaraM caram // 15 zRNu mUDha guNAnkAMzcidbrAhmaNAnAM mahAtmanAm / aNDajAtaM tu brahmANaM kecidicchantyapaNDitAH / ye tvayA kIrtitA rAjestebhyo'tha brAhmaNo varaH / / 1 aNDAdbhinnAdvabhuH zailA dizo'mbhaH pRthivI divam // tyaktvA mahItvaM bhUmistu spardhayAGganRpasya ha / / draSTavyaM naitadevaM hi kathaM jyAyastamo hi sH| nAzaM jagAma tAM vipro vyaSTambhayata kazyapaH // 2 smRtamAkAzamaNDaM tu tasmAjAtaH pitAmahaH // 17 akSayA brAhmaNA rAjandivi ceha ca nityadA / tiSThatkathamiti behi na kiMciddhi tadA bhavet / apibattejasA hyApaH svayamevAGgirAH purA // 3 ahaMkAra iti proktaH sarvatejogataH prabhuH // 18 sa tAH pibankSIramiva nAtRpyata mahAtapAH / nAstyaNDamasti tu brahmA sa rAjalalokabhAvanaH / apUrayanmahaughena mahIM sarvAM ca pArthiva / / 4 ityuktaH sa tadA tUSNImabhUdvAyustamabravIt // 19 tasminnahaM ca kruddhe vai jagattyaktvA tato gataH / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi vyatiSThamagnihotre ca ciramaGgiraso bhayAt / / 5 aSTatriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 138 // - 2728 - Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 139. 1] anuzAsanaparva [ 13. 139. 28 na hi ramyataraM kiMcittasmAdanyatpurottamam / vAyuruvAca / prAsAdairapsarobhizca divyaiH kAmaizca zobhitam / imAM bhUmiM brAhmaNebhyo ditsuvai dakSiNAM puraa|| tatra devastayA sAdhaM reme rAjaJjalezvaraH // 15 aGgo nAma nRpo rAjaMstatazcintAM mahI yayau // 1 / athAkhyAtamutathyAya tataH panyavamardanam // 16 dhAraNI sarvabhUtAnAmayaM prApya varo nRpH| tacchrutvA nAradAtsarvamutathyo nAradaM tathA / kathamicchati mAM dAtuM dvijebhyo brahmaNaH sutAm // 2 provAca gaccha brUhi tvaM varuNaM paruSaM vacaH / sAhaM tyaktvA gamiSyAmi bhUmitvaM brahmaNaH padam / madvAkyAnmuzca me bhAyAM kasmAdvA hRtavAnasi // 17 ayaM sarASTro nRpatirmA bhUditi tato'gamat / / 3 lokapAlo'si lokAnAM na lokasya vilopakaH / tatastAM kazyapo dRSTvA vrajantIM pRthivIM tdaa| somena dattA bhAryA me tvayA cApahRtAdya vai // 18 praviveza mahIM sadyo muktvAtmAnaM samAhitaH // 4 ityukto vacanAttasya nAradena jalezvaraH / ruddhA sA sarvato jajJe tRNauSadhisamanvitA / muzca bhAryAmutathyasyetyatha taM varuNo'bravIt / dharmottarA naSTabhayA bhUmirAsIttato nRpa // 5 mamaiSA supriyA bhAryA nainAmutsraSTumutsahe // 19 evaM varSasahasrANi divyAni vipulavataH / ityukto varuNenAtha nAradaH prApya taM munim / triMzataM kazyapo rAjanbhUmirAsIdatandritaH // 6 utathyamabravIdvAkyaM nAtihRSTamanA iva // 20 athAgamya mahArAja namaskRtya ca kazyapam / / gale gRhItvA kSipto'smi varuNena mahAmune / pRthivI kAzyapI jajJe sutA tasya mahAtmanaH / / 7 na prayacchati te bhAyAM yatte kAyaM kuruSva tat // 21 eSa rAjannIdRzo vai brAhmaNaH kazyapo'bhavat / nAradasya vacaH zrutvA kruddhaH prAjvaladaGgirAH / anyaM prabRhi vApi tvaM kazyapAtkSatriyaM varam / / 8 apibattejasA vAri viSTabhya sumahAtapAH // 22 tUSNIM babhUva nRpatiH pvnstvbrviitpunH| pIyamAne ca sarvasmiMstoye vai salilezvaraH / zRNu rAjannutathyasya jAtasyAGgirase kule // 9 suhRdbhiH kSipyamANo'pi naivAmuzcata tAM tadA // 23 bhadrA somasya duhitA rUpeNa paramA mtaa| tataH kruddho'bravIbhUmimutathyo brAhmaNottamaH / tasyAstulyaM pati soma utathyaM samapazyata / / 10 darzayasva sthalaM bhadre SaTsahasrazatahadam // 24 sA ca tInaM tapastepe mahAbhAgA yazasvinI / tatastadiriNaM jAtaM smudrshvaapsrpitH| utadhyaM tu mahAbhAgaM tatkRte'varayattadA // 11 tasmAddezAnnadIM caiva provAcAsau dvijottamaH // 25 tata AhUya sotathyaM dadAvatra yazasvinIm / adRzyA gaccha bhIru tvaM sarasvati maruM prati / bhAryArtha sa ca jagrAha vidhivadbharidakSiNaH / / 12 apuNya eSa bhavatu dezastyaktastvayA zubhe // 26 tAM tvakAmayata zrImAnvaruNaH pUrvameva h| tasminsaMcUrNite deze bhadrAmAdAya vAripaH / sa cAgamya vanaprasthaM yamunAyAM jahAra tAm / / 13 adadAccharaNaM gatvA bhAryAmAGgirasAya vai // 27 jalezvarastu hRtvA tAmanayatsvapuraM prati / pratigRhma tu tAM bhAryAmutathyaH sumanAbhavat / paramAdbhutasaMkAzaM SaTsahasrazatahadam // 14 / mumoca ca jagaDhuHkhAvaruNaM caiva haihaya // 28 ma.bhA. 42 - 2729 - Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. 139. 29 ] mahAbhArate [13. 140. 25 tataH sa labdhvA tAM bhAyAM varuNaM prAha dharmavit / | tato lokAH punaH prAptAH suraiH zAntaM ca tadrajaH / utathyaH sumahAtejA yattacchRNu narAdhipa // 29 athainamabruvandevA bhUmiSThAnasurAJjahi // 11 mayaiSA tapasA prAptA krozataste jalAdhipa / ityukta Aha devAnsa na zaknomi mahIgatAn / ityuktvA tAmupAdAya svameva bhavanaM yayau // 30 dagdhaM tapo hi kSIyenme dhakSyAmIti ca pArthiva // eSa rAjannIdRzo vai utathyo brAhmaNarSabhaH / evaM dagdhA bhagavatA dAnavAH svena tejsaa| bravImyahaM brahi vA tvamutathyAtkSatriyaM varam // 31 agastyena tadA rAjastapasA bhAvitAtmanA // 13 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi IdRzazcApyagastyo hi kathitaste mayAnagha / ekonacatvAriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 139 // bravImyahaM brUhi vA tvamagamastyAtkSatriyaM varam // 11 140 ityuktaH sa tadA tUSNImabhUdvAyustato'bravIt / bhISma uvAca / zRNu rAjanvasiSThasya mukhyaM karma yshsvinH||15 ityuktaH sa tadA tUSNImabhUdvAyustato'bravIt / AdityAH satramAsanta saro vai mAnasaM prati / zRNu rAjannagastyasya mAhAtmyaM brAhmaNasya ha // 1 vasiSThaM manasA gatvA zrutvA tatrAsya gocaram // 16 asurnirjitA devA nirutsAhAzca te kRtaaH|| yajamAnAMstu tAndRSTvA vyaprAndIkSAnukarzitAn / yajJAzcaiSAM hRtA sarve pitRbhyazca svadhA tathA // 2 hantumicchanti zailAbhAH khalino nAma daanvaaH|| karmejyA mAnavAnAM ca daanvaihyrssbh| , adUrAttu tatasteSAM brahmadattavaraM srH| bhraSTaizvaryAstato devAzceruH pRthvImiti zrutiH // 3 hatA hatA vai te tatra jIvantyAplutya dAnavAH // 18 tataH kadAcitte rAjandIptamAdityavarcasama / te pragRhya mahAghorAnparvatAnparighAndumAn / dadRzustejasA yuktamagastyaM vipulavatam // 4 vikSobhayantaH salilamutthitAH zatayojanam // 19 abhivAdya ca taM devA dRSTvA ca yazasA vRtam / abhyadravanta devAMste sahasrANi dazaiva ha / idamUcurmahAtmAnaM vAkyaM kAle janAdhipa / 5 tatastairarditA devAH zaraNaM vAsavaM yayuH // 20 dAnavaiyudhi bhagnAH sma tathaizvaryAJca bhraMzitAH / sa ca taiya'thitaH zakro vasiSThaM zaraNaM yayau / tadasmAnno bhayAttIvrAtrAhi tvaM munipuMgava // 6 tato'bhayaM dadau tebhyo vasiSTho bhagavAnRSiH // 21 ityuktaH sa tadA devairagastyaH kupito'bhavat / tathA tAnduHkhitAJjAnannAnRzaMsyaparo muniH / prajajvAla ca tejasvI kAlAgniriva saMkSaye / / 7 ayatnenAdahatsarvAnkhalinaH svena tejasA // 22 tena dIptAMzujAlena nirdagdhA dAnavAstadA / kailAsaM prasthitAM cApi nadIM gaGgAM mhaatpaaH| antarikSAnmahArAja nyapatanta sahasrazaH // 8 Anayattatsaro divyaM tayA bhinnaM ca tatsaraH // 23 dahyamAnAstu te daityAstasyAgastyasya tejasA / saro bhinnaM tayA nadyA sarayUH sA tato'bhavat / ubhau lokau parityajya yayuH kASThAM sma dakSiNAm // hatAzca khalino yatra sa dezaH khalino'bhavat // 24 balistu yajate yajJamazvamedhaM mahIM gtH| evaM sendrA vasiSThena rakSitAstridivaukasaH / ye'nye khasthA mahIsthAzca te na dagdhA mahAsurAH / brahmadattavarAzcaiva hatA daityA mahAtmanA // 25 - 2730 - Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 140. 26 ] anuzAsanaparva [ 13. 141. 25 etatkarma vasiSThasya kathitaM te mayAnagha / advitIyena muninA japatA carmavAsasA / javImyahaM brUhi vA tvaM vasiSThAtkSatriyaM varam // 26 phalabhakSeNa rAjarSe pazya karmAtriNA kRtam // 13 iti zrImahAbhArate bhanuzAsanaparvaNi tasyApi vistareNoktaM karmAtraiH sumahAtmanaH / catvAriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 14 // bravImyahaM hi vA tvamatritaH kSatriyaM varam // 14 ityuktastvarjunastUSNImabhUdvAyustamabravIt / bhISma uvAca / zRNu rAjanmahatkarma cyavanasya mahAtmanaH // 15 ityuktstvrjunstuussnniimbhuudvaayustmbrviit| .. azvinoH pratisaMzrutya cyavanaH pAkazAsanam / zRNu me haihayazreSTha karmAtreH sumahAtmanaH // 1 provAca sahitaM devaiH somapAvazvinau kuru // 16 ghore tamasyayudhyanta sahitA devdaanvaaH| . indra uvAca / aviSyata zaraistatra svarbhAnuH somabhAskarau // 2 asmAbhirvarjitAvetau bhavetAM somapau katham / atha te tamasA prastA nihanyante sma dAnavaiH / devairna saMmitAvetau tasmAnmaivaM vadasva naH // 17 devA nRpatizArdUla sahaiva balibhistadA // 3 azvibhyAM saha necchAmaH pAtuM somaM mahAvrata / asurairvadhyamAnAste kSINaprANA divaukasaH / pibantvanye yathAkAmaM nAhaM pAtumihotsahe // 18 apazyanta tapasyantamatriM vipraM mahAvane // 4 cyavana uvAca / athainamabruvandevAH zAntakrodhaM jitendriyam / na cetkariSyasi vaco mayoktaM valasUdana / asurairiSubhirviddhau candrAdityAvimAvubhau // 5 mayA pramathitaH sadyaH somaM pAsyasi vai makhe // 19 vayaM vadhyAmahe cApi zatrubhistamasAvRte / tataH karma samArabdhaM hitAya sahasAzvinoH / nAdhigacchAma zAntiM ca bhayAtrAyasva naH prabho // 6 cyavanena tato matrairabhibhUtAH surAbhavan / 20 kathaM rakSAmi bhavataste'bruvaMzcandramA bhava / tattu karma samArabdhaM dRSTvendraH krodhamUrchitaH / timiranaMzca savitA dasyuhA caiva no bhava // 7 udyamya vipulaM zailaM cyavanaM samupAdravat / evamuktastadAtristu tamonudabhavacchazI / tathA vajreNa bhagavAnamarSAkulalocanaH // 21 apazyatsaumyabhAvaM ca sUryasya pratidarzanam // 8 tamApatantaM dRSTvaiva cyavanastapasAnvitaH / dRSTvA nAtiprabhaM somaM tathA sUryaM ca pArthiva / adbhiH siktvAstambhayattaM savanaM sahaparvatam // 22 prakAzamakarodatristapasA svena saMyuge // 9 athendrasya mahAghoraM so'sRjacchatrumeva ha / jagadvitimiraM cApi prdiiptmkrottdaa| madaM mantrAhutimayaM vyAditAsyaM mahAmuniH // 23 vyajayacchatrusaMghAMzca devAnAM svena tejasA // 10 tasya dantasahasraM tu babhUva zatayojanam / atriNA dahyamAnAMstAndRSTvA devA mahAsurAn / dviyojanazatAstasya daMSTrAH paramadAruNAH / parAkramaiste'pi tadA vyatyanannatrirakSitAH // 11 / / hanustasyAbhavadbhUmAvekazcAsyAspRzadivam // 24 udbhAsitazca savitA devAstrAtA hatAsurAH / jihvAmUle sthitAstasya sarve devAH savAsavAH / atriNA tvatha somatvaM kRtamuttamatejasA / / 12 / timerAsyamanuprAptA yathA matsyA mahArNave // 25 - 2731 - Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 141. 26 ] mahAbhArate [ 13. 142. 20 te saMmanya tato devA madasyAsyagatAstadA / tataH karma samArabdhaM brAhmaNaiH kapanAzanam / abruvansahitAH zakraM praNamAsmai dvijaatye| tacchrutvA preSito dUto brAhmaNebhyo dhanI kapaiH // azvibhyAM saha somaM ca pibAmo vigatajvarAH // 26 sa ca tAnbrAhmaNAnAha dhanI kapavaco yathA / tataH sa praNataH zakrazcakAra cyavanasya tat / bhavadbhiH sadRzAH sarve kapAH kimiha vartate // 8 cyavanaH kRtavAMstau cApyazvinI somapIthinau // 27 sarve vedavidaH prAjJAH sarve ca RtuyAjinaH / tataH pratyAharatkarma madaM ca vyabhajanmuniH / sarve satyavratAzcaiva sarve tulyA maharSibhiH // 9 akSeSu mRgayAyAM ca pAne strISu ca vIryavAn // 28 zrIzcaiva ramate teSu dhArayanti zriyaM ca te| etairdoSainaro rAjankSayaM yAti na saMzayaH / / vRthA dArAnna gacchanti vRthAmAMsaM na bhuJjate // 10 tasmAdetAnnaro nityaM dUrataH parivarjayet // 29 dIptamagniM juhvati ca gurUNAM vacane sthitAH / etatte cyavanasyApi karma rAjanprakIrtitam / sarve ca niyatAtmAno bAlAnAM saMvibhAginaH // 11 bravImyahaM brUhi vA tvaM cyavanAtkSatriyaM varam // 30 upetya zakaTairyAnti na sevanti rajasvalAm / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi abhuktavatsu nAznanti divA caiva na zerate // 12 ekacatvAriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 141 // etaizcAnyaizca bahubhirguNairyuktAnkathaM kapAn / vijeSyatha nivartadhvaM nivRttAnAM zubhaM hi vaH // 13 bhISma uvAca / brAhmaNA uucuH| tUSNImAsIdarjunastu pavanastvabravItpunaH / kapAnvayaM vijeSyAmo ye devArate vayaM smRtAH / zRNu me brAhmaNeSveva mukhyaM karma janAdhipa / / 1 tasmAdvadhyAH kapAsmAkaM dhaninyAhi yathAgatam // 14 madasyAsyamanuprAptA yadA sendrA divaukasaH / dhanI gatvA kapAnAha na vo viprAH priyaMkarAH / tadeyaM cyavaneneha hRtA teSAM vasuMdharA // 2 gRhItvAstrANyatho viprAnkapAH sarva samAdravan // 15 ubhau lokau hRtau matvA te devA duHkhitAbhavan / samudagradhvajAndRSTvA kapAnsarve dvijAtayaH / zokArtAzca mahAtmAnaM brahmANaM zaraNaM yayuH // 3 vyasRjaJjavalitAnagnInkapAnAM prANanAzanAn // 16 devA uucuH| brahmasRSTA havyabhujaH kapAnbhuktvA sanAtanAH / madAsyavyatiSiktAnAmasmAkaM lokapUjita / nabhasIva yathAbhrANi vyarAjanta narAdhipa / cyavanena hRtA bhUmiH kapaizcApi divaM prabho // 4 prazazaMsurdvijAMzcaiva brahmANaM ca yazasvinam / / 17 brahmovAca / teSAM tejastathA vIryaM devAnAM vavRdhe tataH / gacchadhvaM zaraNaM viprAnAzu sendrA divaukasaH / avApnuvaMzcAmaratvaM triSu lokeSu pUjitam // 18 prasAdya tAnubhau lokAvavApsyatha yathA purA / / 5 ityuktavacanaM vAyumarjunaH pratyabhASata / te yayuH zaraNaM viprAsta UcuH kAJjayAmahe / pratipUjya mahAbAho yattacchRNu narAdhipa / / 19 ityuktAste dvijAnprAhurjayateha kapAniti / jIvAmyahaM brAhmaNArthe sarvathA satataM prabho / bhUgatAnhi vijetAro vayamityeva pArthiva // 6 brahmaNe brAhmaNebhyazca praNamAmi ca. nityazaH // 20 - 2732 - Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 142. 21 ] anuzAsanaparva [13. 143. 13 dattAtreyaprasAdAcca mayA prAptamidaM yazaH / so'yaM dharmaM vakSyati saMzayeSu // 6 loke ca paramA kIrtidharmazca carito mahAn // 21 kRSNaH pRthvImasRjatkhaM divaM ca aho brAhmaNakarmANi yathA mAruta tattvataH / varAho'yaM bhImabalaH purANaH / tvayA proktAni kAtsyena zrutAni prayatena ha // 22 asya cAdho'thAntarikSaM divaM ca vAyuruvAca / dizazcatasraH pradizazcatasraH / brAhmaNAnkSatradharmeNa pAlayasvendriyANi ca / sRSTistathaiveyamanuprasUtA bhUgubhyaste bhayaM ghoraM tattu kAlAdbhaviSyati // 23 sa nirmame vizvamidaM purANam // 7 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi asya nAbhyAM puSkaraM saMprasUtaM dvicatvAriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 142 // ___ yatrotpannaH svayamevAmitaujAH / 143 . yenAcchinnaM tattamaH pArtha ghoraM yattattiSThatyarNavaM tarjayAnam // 8 yudhiSThira uvAca / kRte yuge dharma AsItsamagrabrAhmaNAnarcase rAjansatataM saMzitavratAn / netAkAle jJAnamanuprapannaH / kaM tu karmodayaM dRSTvA tAnarcasi narAdhipa // 1 balaM tvAsIhApare pArtha kRSNaH kAM vA brAhmaNapUjAyAM vyuSTiM dRSTvA mahAvrata / kalAvadharmaH kSitimAjagAma // 9 tAnacasi mahAbAho sarvametadvadasva me // 2 sa pUrvadevo nijaghAna daityAbhISma uvAca / nsa pUrvadevazva babhUva samrAT / eSa te kezavaH sarvamAkhyAsyati mahAmatiH / sa bhUtAnAM bhAvano bhUtabhavyaH vyuSTiM brAhmaNapUjAyAM dRSTavyuSTirmahAvrataH // 3 sa vizvasyAsya jagatazcApi goptA // 10 balaM zrotre vAGmanazcakSuSI ca yadA dharmo glAyati vai surANAM jJAnaM tathA na vizuddhaM mamAdya / ___ tadA kRSNo jAyate maanussessu| dehanyAso nAticirAnmato me dharme sthitvA sa tu vai bhAvitAtmA na cAtitUrNaM savitAdya yAti // 4 ___ parAMzca lokAnaparAMzca yAti // 11 uktA dharmA ye purANe mahAnto tyAjyAMsyaktvAthAsurANAM vadhAya brAhmaNAnAM kSatriyANAM vizAM ca / kAryAkArye kAraNaM caiva pArtha / paurANaM ye daNDamupAsate ca kRtaM kariSyatkriyate ca devo zeSaM kRSNAdupazikSasva pArtha // 5 muhuH somaM viddhi ca zakrametam // 12 ahaM hyenaM vedmi tattvena kRSNaM sa vizvakarmA sa ca vizvarUpaH yo'yaM hi yaccAsya balaM purANam / sa vizvabhRdvizvasRgvizvajicca / ameyAtmA kezavaH kauravendra sa zUlabhRcchoNitabhRtkarAla-2733 - Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 143. 13 ] . mahAbhArate [ 13. 143. 28 staM karmabhirviditaM vai stuvanti // 13 tasyAdityo bhAmupayujya bhAti / taM gandharvA apsarasazca nitya sa mAsi mAsyadhvarakRdvidhatte mupatiSThante vibudhAnAM zatAni / tamadhvare vedavidaH paThanti // 21 taM rAkSasAzca parisaMvahante ma ekayukcakramidaM trinAbhi rAyaspoSaH sa vijigISurekaH // 14 saptAzvayuktaM vahate vai vidhaamaa| tamadhvare zaMsitAraH stuvanti mahAtejAH sarvagaH sarvasiMhaH rathaMtare sAmagAzca stuvanti / kRSNo lokAndhArayate tathaikaH / taM brAhmaNA brahmamantraiH stuvanti anannanabhaMzca tathaiva dhIraH tasmai haviradhvaryayaH kalpayanti // 15. ___ kRSNaM sadA pArtha kartAramehi // 22 sa paurANI brahmaguhAM praviSTo sa ekadA kakSagato mahAtmA mahIsatraM bhAratAne dadarza / ___ tRpto vibhuH khANDave dhUmaketuH / sa caiva gAmudhArAyyakarmA sa rAkSasAnuragAMdhAvajitya vikSobhya daityAnuragAndAnavAMzca // 16 sarvatragaH sarvamagnau juhoti // 23 tasya bhakSAnvividhAnvedayanti / sa evAzvaH zvetamazvaM prayaccha__ tamevAjI vAhanaM vedayanti / tsa evAzvAnatha sAMdhakAra / tasyAntarikSaM pRthivI divaM ca trivandhurastasya rathastricatrasarva vaze tiSThati zAzvatasya / / 17 trivRcchirAzcaturasrazca tasya // 24 sa kumbharetAH sasRje purANaM sa vihAyo vyadadhAtpazcanAbhiH ___ yatrotpannamRSimAhurvasiSTham / ___ sa nirmame gAM divamantarikSam / sa mAtarizvA vibhurazvavAjI evaM ramyAnasRjatparvatAMzca ___ sa razmimAnsavitA cAdidevaH // 18 - hRSIkezo'mitadIptAgnitejAH // 25 tenAsurA vijitAH sarva eva sa laGghayanvai sarito jighAMsa___ tasya vikrAntairvijitAnIha trINi / nsa taM vajraM praharantaM nirAsa / sa devAnAM mAnuSANAM pitRRNAM sa mahendraH stUyate vai mahAdhvare ____tamevAhuryajJavidAM vitAnam // 19 vigaireko RksahasraiH purANaiH // 26 sa eva kAlaM vibhajannudeti durvAsA vai tena nAnyena zakyo __tasyottaraM dakSiNaM cAyane dve / gRhe rAjanvAsayituM mhaujaaH| tasyaivovaM tiryagadhazcaranti tamevAhurRSimekaM purANaM gabhastayo medinIM tApayantaH // 20 __sa vizvakRdvidadhAtyAtmabhAvAn // 27 taM brAhmaNA vedavido juSanti vedAMzca yo vedayate'dhidevo / -2734 - Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 143. 28 ] anuzAsanaparva [ 13. 143. 42 vidhIMzca yazcAzrayate purANAn / purAkarotsarvamevAtha vizvam // 35 kAme vede laukike yatphalaM ca RtUnutpAtAnvividhAnyadbhutAni viSvaksene sarvametatpratIhi // 28 meghAnvidyutsarvamairAvataM ca / byotIMSi zuklAni ca sarvaloke sarvaM kRSNAtsthAvaraM jaGgamaMca prayo lokA lokapAlAvayazca / vizvAkhyAtAdviSNumenaM pratIhi // 36 trayo'nayo vyAhatayazca tisraH vizvAvAsaM nirguNaM vAsudevaM sarve devA devakIputra eva / / 29. saMkarSaNaM jIvabhUtaM vadanti / saMvatsaraH sa RtuH so'rdhamAsaH tataH pradyumnamaniruddhaM caturthaso'horAtraH sa kalA vai sa kASThAH / mAjJApayatyAtmayonimahAtmA // 3 // mAtrA muhUrtAzca lavAH kSaNAzca sa paJcadhA paJcajanopapannaM viSvaksene sarvametatpratIhi // 30 ___ saMcodayanvizvamidaM sisakSuH / candrAdityau grahanakSatratArAH tatazcakArAvanimArutau ca sarvANi darzAnyatha paurNamAsyaH / khaM jyotirApazca tathaiva pArtha // 38 nakSatrayogA Rtavazca pArtha sa sthAvaraM jagamaM caivametaviSvaksenAtsarvametatprasUtam // 31 caturvidhaM lokamimaM ca kRtvaa| rudrAdityA vasavo'thAzvinau ca tato bhUmi vyadadhAtpaJcabIjAM . sAdhyA vizve marutAM SagaNAzca / ___ dyauH pRthivyAM dhAsyati bhUri vAri / prajApatirdevamAtAditizca tena vizvaM kRtametaddhi rAjasarve kRSNArapayazcaiva sapta / / 32 nya jIvayatyAtmanaivAtmayoniH // 39 vAyubhatvA vikSipate ca vizva tato devAnasurAnmAnuSAMzca magnirbhUtvA dahate vishvruupH| lokAnRSIMzcAtha pitRRnprajAzca / Apo bhUtvA majayate ca sarva samAsena vividhaanpraannilokaa| brahmA bhUtvA sajate vizvasaMghAn // 33 sarvAnsadA bhUtapatiH sisakSuH // 40 vedyaM ca yadvedayate ca vedA zubhAzubhaM sthAvaraM jaGgamaM ca vidhizca yazcAzrayate vidheyAn / vissvksenaatsrvmettprtiihi| dharme ca vede ca bale ca sarvaM yadvartate yacca bhaviSyatIha carAcaraM kezavaM tvaM pratIhi // 34 sarvametatkezavaM tvaM pratIhi // 41 jyotirbhUtaH paramo'sau purastA mRtyuzcaiva prANinAmantakAle tprakAzayanprabhayA vizvarUpaH / ___ sAkSAtkRSNaH zAzvato dhrmvaahH| apaH sRSTvA hyAtmabhUrAtmayoniH bhUtaM ca yacceha na vidma kiMci- 2735 - Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. 143. 42 ] mahAbhArate [ 13. 144. 22 dviSvaksenAtsarvametatpratIhi // 42 mA te manyurmahAbAho bhavatvatra dvijAnprati // 9 yatprazastaM ca lokeSu puNyaM yacca zubhAzubham / brAhmaNo hi mahadbhUtasmilloke paratra ca / tatsarvaM kezavo'cintyo viparItamato bhavet / / 43 bhasma kuryurjagadidaM kruddhAH pratyakSadarzinaH // 10 etAdRzaH kezavo'yaM svayaMbha anyAnapi sRjeyuzca lokAlokezvarAMstathA / rAyaNaH paramazcAvyayazca / kathaM teSu na varteya samyagjJAnAtsutejasaH // 11 madhyaM cAsya jagatastasthuSazca avasanmadgRhe tAta brAhmaNo hripingglH| sarveSAM bhUtAnAM prabhavazcApyayazca // 44 cIravAsA bilvadaNDI dIrghazmazrunakhAdimAn / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi dIrdhebhyazca manuSyebhyaH pramANAdadhiko bhuvi // 12 tricatvAriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 143 // sa sma saMcarate lokAnye divyA ye ca mAnuSAH / 144 imA gAthA gAyamAnazcatvareSu sabhAsu ca // 13 yudhiSThira uvAca / durvAsasaM vAsayetko brAhmaNaM satkRtaM gRhe / brUhi brAhmaNapUjAyAM vyuSTiM tvaM mdhusuudn| paribhASAM ca me zrutvA ko nu dadyAtpratizrayam / vettA tvamasya cArthasya veda tvAM hi pitaamhH|| 1 yo mAM kazcidvAsayeta na sa mAM kopayediha // 14 vAsudeva uvAca / taM sma nAdriyate kazcittato'haM tamavAsayam // 15 zRNuSvAvahito rAjandvijAnAM bharatarSabha / sa sma bhuGkte sahasrANAM bahUnAmannamekadA / yathAtattvena vadato guNAnme kurusattama / / 2 ekadA smAlpakaM bhuGkte na vaiti ca punagRhAn // 16 pradyumnaH paripapraccha brAhmaNaiH parikopitaH / akasmAcca prahasati tathAkasmAtpraroditi / kiM phalaM brAhmaNeSvasti pUjAyAM madhusUdana / na cAsya vayasA tulyaH pRthivyAmabhavattadA // 17 Izvarasya satastasya iha caiva paratra ca / / 3 so'smadAvasathaM gatvA zayyAzcAstaraNAni ca / sadA dvijAtInsaMpUjya kiM phalaM tatra mAnada / kanyAzcAlaMkRtA dagdhvA tato vyapagataH svayam / / etadbhahi pitaH sarva sumahAnsaMzayo'tra me // 4 atha mAmabravIdbhUyaH sa muniH saMzitavrataH / ityuktavacanastena pradyumnena tadA tvaham / / kRSNa pAyasamicchAmi bhoktumityeva satvaraH // 19 pratyabruvaM mahArAja yattacchRNu samAhitaH / / 5 sadaiva tu mayA tasya cittajJena gRhe janaH / vyuSTiM brAhmaNapUjAyAM raukmiNeya nibodha me| sarvANyevAnnapAnAni bhkssyaashcoccaavcaastthaa| ete hi somarAjAna IzvarAH sukhaduHkhayoH // 6 bhavantu satkRtAnIti pUrvameva pracoditaH // 20 asmilloke raukmiNeya tathAmuSmizca putraka / tato'haM jvalamAnaM vai pAyasaM pratyavedayam / brAhmaNapramukhaM saukhyaM na me'trAsti vicAraNA / / 7 tadbhuktvaiva tu sa kSipraM tato vacanamabravIt / brAhmaNapramukhaM vIryamAyuH kIrtiryazo balam / kSipramaGgAni limbasva pAyaseneti sa sma ha // 21 lokA lokezvarAzcaiva sarve brAhmaNapUrvakAH / / 8 avimRzyaiva ca tataH kRtavAnasmi tattathA / tatkathaM nAdriyeyaM vai Izvaro'smIti putrk| tenocchiSTana gAtrANi zirazcaivAbhyamRkSayam // 22 -2736 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 144. 23 ] anuzAsanaparva [ 13. 144. 51 sa dadarza tadAbhyAze mAtaraM te shubhaannaam| yatte bhinnaM ca dagdhaM ca yacca kiMcidvinAzitam / tAmapi smayamAnaH sa pAyasenAbhyalepayat // 23 sarva tathaiva draSTAsi viziSTaM vA janArdana // 37 muniH pAyasadigdhAGgI rathe tuurnnmyojyt| tAvadetatpraliptaM te gAtreSu madhusUdana / tamAruhya rathaM caiva niryayau sa gRhAnmama / / 24 ato mRtyubhayaM nAsti yAvadicchA tavAcyuta // 38 agnivarNo jvalandhImAnsa dvijo rathadhuryavat / / na tu pAdatale lipte kasmAtte putrakAdya vai / pratodenAtudadvAlAM rukmiNI mama pazyataH // 25 naitanme priyamityeva sa mAM prIto'bravIttadA / na ca me stokamapyAsIduHkhamIrSyAkRtaM tadA / ityukto'haM zarIraM svamapazyaM zrIsamAyutam // 39 tataH sa rAjamArgeNa mahatA niryayau bahiH / / 26 rukmiNI cAbravItprItaH sarvastrINAM varaM yazaH / tadRSTvA mahadAzcayaM dAzArhA jAtamanyavaH / kIrtiM cAnuttamAM loke samavApsyasi zobhane // 40 tatrAjalpanmithaH kecitsamAbhASya parasparam // 27 na tvAM jarA vA rogo vA vaivayaM cApi bhAmini / brAhmaNA eva jAyerannAnyo varNaH kthNcn| sprakSyanti puNyagandhA ca kRssnnmaaraadhyissysi||41 ko hyenaM rathamAsthAya jIvedanyaH pumAniha / / 28 / / SoDazAnAM sahasrANAM vadhUnAM kezavasya ha / AzIviSaviSaM tIkSNaM tatastIkSNataraM viSam / variSThA sahalokyA ca kezavasya bhaviSyasi // 42 brahmAzIviSadagdhasya nAsti kazciccikitsakaH // 29 tava mAtaramityuktvA tato mAM punarabravIt / tasminvrajati durdharSe prAskhaladrukmiNI pathi / prasthitaH sumahAtejA durvAsA vahnivajjvalan // 43 tAM nAmarSayata zrImAMstatastUrNamacodayat / / 30 eSaiva te buddhirastu brAhmaNAnprati kezava / tataH paramasaMkruddho rathAtpraskandya sa dvijaH / ityuktvA sa tadA putra tatraivAntaradhIyata // 44 padAtirutpathenaiva prAdhAvadakSiNAmukhaH // 31 tasminnantarhite cAhamupAMzuvratamAdizam / tamutpathena dhAvantamanvadhAvaM dvijottamam / yatkicidbhAhmaNo brUyAtsavaM kuryAmiti prabho // 45 tathaiva pAyasAdigdhaH prasIda bhagavanniti // 32 etadrutamahaM kRtvA mAtrA te saha putraka / tato vilokya tejasvI brAhmaNo mAmuvAca ha / tataH paramahRSTAtmA prAvizaM gRhameva ca // 46 jitaH krodhastvayA kRSNa prakRtyaiva mahAbhuja // 33 praviSTamAtrazca gRhe sarva pazyAmi tannavam / na te'parAdhamiha vai dRSTavAnasmi suvrata / yadbhinnaM yacca vai dagdhaM tena vipreNa putraka // 47 prIto'smi tava govinda vRNu kAmAnyathepsitAn / tato'haM vismayaM prAptaH sarva dRSTvA navaM dRDham / prasannasya ca me tAta pazya vyuSTiryathAvidhA // 34 apUjayaM ca manasA raukmiNeya dvijaM tadA // 48 yAvadeva manuSyANAmanne bhAvo bhaviSyati / ityahaM raukmiNeyasya pRcchato bharatarSabha / yathaivAnne tathA teSAM tvayi bhAvo bhaviSyati // 35 mAhAtmyaM dvijamukhyasya sarvamAkhyAtavAMstadA // 49 yAvacca puNyA lokeSu tvayi kIrtibhaviSyati / tathA tvamapi kaunteya brAhmaNAnsatataM prbho| triSu lokeSu tAvacca vaiziSTyaM pratipatsyase / pUjayasva mahAbhAgAnvAgbhirdAnaizca nityadA // 50 supriyaH sarvalokasya bhaviSyasi janArdana // 36 / evaM vyuSTimahaM prApto brAhmaNAnAM prasAdajAm / ma. bhA. 33 -2737 - Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 144. 51] mahAbhArate [ 18. 145. 38 yacca mAmAha bhISmo'yaM tatsatyaM bharatarSabha / / 51 te na zarma kutaH zAnti viSAdaM lebhire surAH / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi vidrute sahasA yajJe kupite ca mahezvare // 12 catuzcatvAriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 144 // tena jyAtalaghoSeNa sarve lokAH samAkulAH / babhUvuravazAH pArtha viSeduzca surAsurAH // 1 // yudhiSThira uvAca / ApazcakSubhire caiva cakampe ca vsuNdhraa|.. durvAsasaH prasAdAtte yattadA madhusUdana / vyadravangirayazcApi dyauH paphAla ca sarvazaH // 14 avAptamiha vijJAnaM tanme vyAkhyAtumarhasi // 1 andhena tamasA lokAH prAvRtA na ckaashire| mahAbhAgyaM ca yattasya nAmAni ca mahAtmanaH / pranaSTA jyotiSAM bhAzca saha sUryeNa bhArata // 15 tattvato jJAtumicchAmi sarvaM matimatAM vara // 2 bhRzaM bhItAstataH zAnti cakruH svastyayanAni ca / vAsudeva uvAca / RSayaH sarvabhUtAnAmAtmanazca hitaiSiNaH // 16 hanta te kathayiSyAmi namaskRtvA kapardine / tataH so'bhyadravaddevAnkruddho raudraparAkramaH / yadavAptaM mahArAja zreyo yaccArjitaM yazaH // 3 bhagasya nayane kraddhaH prahAreNa vyazAtayat // 17 prayataH prAtarutthAya yadadhIye vizAM pte| pUSANaM cAbhidudrAva pareNa vapuSAnvitaH / prAJjaliH zatarudrIyaM tanme nigadataH zRNa // 4 puroDAzaM bhakSayato dazanAnvai vyazAtayat // 18 prajApatistatsasRje tapaso'nte mahAtapAH / tataH praNemurdevAste vepamAnAH sma zaMkaram / zaMkarastvasRjattAta prajAH sthAvarajaGgamAH / / 5 punazca saMdadhe rudro dIptaM sunizitaM zaram // 19 nAsti kiMcitparaM bhUtaM mahAdevAdvizAM pte| rudrasya vikramaM dRSTvA bhItA devAH saharSibhiH / iha triSvapi lokeSu bhUtAnAM prabhavo hi saH // 6 tataH prasAdayAmAsuH zarvaM te vibudhottamAH // 20 na caivotsahate sthAtuM kazcidane mhaatmnH|| jepuzca zatarudrIyaM devAH kRtvAJjaliM tataH / na hi bhUtaM samaM tena triSu lokeSu vidyate // 7 saMstUyamAnastridazaiH prasasAda mahezvaraH / / 21 gandhenApi hi saMgrAme tasya kruddhasya zatravaH / rudrasya bhAgaM yajJe ca viziSTaM te tvakalpayan / visaMjJA hatabhUyiSThA vepanti ca patanti ca // 8 bhayena tridazA rAjazaraNaM ca prapedire // 22 ghoraM ca ninadaM tasya parjanyaninadopamam / tena caivAtikopena sa yajJaH saMdhito'bhavat / zrutvA vidIryeddhRdayaM devAnAmapi saMyuge // 9 yadyaccApi hataM tatra tattathaiva pradIyate // 23 yAMzca ghoreNa rUpeNa pazyetkruddhaH pinAkadhRk / asurANAM purANyAsaMstrINi vIryavatAM divi / na surA nAsurA loke na gandharvA na pannagAH / AyasaM rAjataM caiva sauvarNamaparaM tathA // 24 kupite sukhamedhante tasminnapi guhAgatAH // 10 nAzakattAni maghavA bhettuM sarvAyudhairapi / prajApatezca dakSasya yajato vitate Rtau / atha sarve'marA rudraM jagmuH zaraNamarditAH // 25 vivyAdha kupito yajJaM nirbhayastu bhavastadA / tata UcurmahAtmAno devAH sarve samAgatAH / dhanuSA bANamutsRjya saghoSaM vinanAda ca // 11 / rudra raudrA bhaviSyanti pazavaH sarvakarmasu / -2738 - Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. 145.26) anuzAsanaparva [13. 146. 12 jahi daityAnsaha purairlokAMstrAyasva mAnada // 26 | zatadhA sahasradhA caiva tathA zatasahasradhA // 40 sa tathoktastathetyuktvA viSNuM kRtvA zarottamam / IdRzaH sa mahAdevo bhUyazca bhagavAnataH / zalyamagniM tathA kRtvA pucaM vaivasvataM yamam / na hi zakyA guNA vaktumapi varSazatairapi // 41 vedAnkRtvA dhanuH sarvAyAM ca sAvitrimuttamAm // iti zrImahAbhArate bhanuzAsanaparvaNi devAnrathavaraM kRtvA viniyujya ca sarvazaH / paJcacatvAriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 15 // triparvaNA trizalyena tena tAni bibheda saH // 28 zareNAdityavarNena kaalaagnismtejsaa| vAsudeva uvAca / te'surAH sapurAstatra dagdhA rudreNa bhArata // 29 yudhiSThira mahAbAho mahAbhAgyaM mahAtmanaH / taM caivAGkagataM dRSTvA bAlaM paJcazikhaM punaH / ' rudrAya bahurUpAya bahunAmne nibodha me // 1 umA jijJAsamAnA vai ko'yamityabravIttadA // 30 vadantyagniM mahAdevaM tathA sthANuM mahezvaram / asUyatazca zakrasya vajreNa prhrissytH| ekAkSaM tryambakaM caiva vizvarUpaM zivaM tathA // 2 savanaM stambhayAmAsa taM bAhuM parighopamam // 31 dve tanU tasya devasya vedajJA brAhmaNA viduH / na saMbubudhire cainaM devAstaM bhuvanezvaram / ghorAmanyAM zivAmanyAM te tanU bahudhA punaH // 3 saprajApatayaH sarve tasminmumuhurIzvare // 32 / ugrA ghorA tanUryAsya so'gnirvidyutsa bhAskaraH / tato dhyAtvAtha bhagavAnbrahmA tamamitaujasam / zivA saumyA ca yA tasya dharmastvApo'tha cndrmaaH|| ayaM zreSTha iti jJAtvA vavande tamumApatim // 33 Atmano'dhaM tu tasyAgnirucyate bharatarSabha / tataH prasAdayAmAsurumAM rudraM ca te suraaH| brahmacarya caratyeSa zivA yAsya tanustathA // 5 babhUva sa tadA bAhurbalahanturyathA purA // 34 / / yAsya ghoratamA mUrtirjagatsaMharate tyaa| sa cApi brAhmaNo bhUtvA durvAsA nAma vIryavAn / IzvaratvAnmahattvAcca mahezvara iti smRtH|| 6 dvAravatyAM mama gRhe ciraM kAlamupAvasat // 35 yannirdahati yattIkSNo yaduno yatpratApavAn / viprakArAnprayuGkte sma subahUnmama vezmani / mAMsazoNitamajjAdo yattato rudra ucyate // 7 tAnudAratayA cAhamakSamaM tasya duHsaham // 36 devAnAM sumahAnyacca yaccAsya viSayo mahAn / sa devendrazca vAyuzca so'zvinau sa ca vidyutaH / yacca vizvaM mahatpAti mahAdevastataH smRtaH // 8 sa candramAH sa cezAnaH sa saryo varuNazca saH // samedhayati yannityaM srvaarthaansrvkrmbhiH| sa kAlaH so'ntako mRtyuH sa tamo rAjyahAni ca / zivamicchanmanuSyANAM tasmAdeSa zivaH smRtaH // 9 mAsArdhamAsA RtavaH saMdhye saMvatsarazca saH // 38 dahatyUcaM sthito yacca prANotpattiH sthitizca yat / sa dhAtA sa vidhAtA ca vizvakarmA ca sarvavit / sthiraliGgazca yannityaM tasmAtsthANuriti smRtH||10 nakSatrANi dizazcaiva pradizo'tha grhaastthaa| yadasya bahudhA rUpaM bhUtaM bhavyaM bhavattathA / vizvamUrtirameyAtmA bhagavAnamitadyutiH // 39 sthAvaraM jaGgamaM caiva bahurUpastataH smRtaH // 11 ekadhA ca dvidhA caiva bahudhA ca sa eva ca / dhUmra rUpaM ca yattasya dhUrjaTItyata ucyate / -2739 - Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 146. 12] mahAbhArate [ 13. 147.8 vizva devAzca yattasminvizvarUpastataH smRtaH // 12 zakrAdiSu ca deveSu tasya caizvaryamucyate // 27 sahasrAkSo'yutAkSo vA sarvatokSimayo'pi vaa| sa evAbhyadhiko nityaM trailokyasya shubhaashubhe| cakSuSaH prabhavastejo nAstyanto'thAsya cakSuSAm // aizvaryAJcaiva kAmAnAmIzvaraH punarucyate // 28 sarvathA yatpazUnpAti taizca yadramate punaH / mahezvarazca lokAnAM mahatAmIzvarazca saH / teSAmadhipatiryacca tasmAtpazupatiH smRtaH // 14 bahubhirvividhai rUpairvizvaM vyAptamidaM jagat / nityena brahmacaryeNa liGgamasya yadA sthitam / tasya devasya yadvaktraM samudre vaDavAmukham // 29 mahayantyasya lokAzca mahezvara iti smRtaH // 15 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi viprahaM pUjayedyo vai liGgaM vApi mahAtmanaH / SaTcatvAriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 146 // liGgaM pUjayitA nityaM mahatIM zriyamabhute // 16 RSayazcApi devAzca gandharvApsarasastathA / vaizaMpAyana uvAca / liGgamevArcayanti sma yattadUrva samAsthitam // 17 ityuktavati vAkyaM tu kRSNe devakinandane / pUjyamAne tatastasminmodate sa mahezvaraH / bhISmaM zAMtanavaM bhUyaH paryapRcchadyudhiSThiraH / / 1 sukhaM dadAti prItAtmA bhaktAnAM bhaktavatsalaH // 18 nirNaye vA mahAbuddhe sarvadharmabhRtAM vara / eSa eva zmazAneSu devo vasati nityazaH / pratyakSamAgamo veti kiM tayoH kAraNaM bhavet // 2 yajante taM janAstatra vIrasthAnaniSeviNam // 19 bhISma uvAca / viSamasthaH zarIreSu sa mRtyuH prANinAmiha / nAstyatra saMzayaH kazciditi me vartate matiH / sa ca vAyuH zarIreSu prANo'pAnaH zarIriNAm / / zRNu vakSyAmi te prAjJa. samyaktvamanupRcchasi / tasya ghorANi rUpANi dIptAni ca bahUni ca / saMzayaH sugamo rAjanirNayastvatra durgamaH / loke yAnyasya pUjyante viprAstAni vidurbudhaaH||21 dRSTaM zrutamanantaM hi yatra saMzayadarzanam // 4 nAmadheyAni vedeSu bahUnyasya yathArthataH / pratyakSaM kAraNaM dRSTaM hetukAH prAjJamAninaH / nirucyante mahattvAcca vibhutvAtkarmabhistathA // 22 nAstItyevaM vyavasyanti satyaM saMzayameva ca / vede cAsya vidurviprAH zatarudrIyamuttamam / tadayuktaM vyavasyanti bAlAH paNDitamAninaH / / 5 vyAsAdanantaraM yaccApyupasthAnaM mahAtmanaH // 23 atha cenmanyase caikaM kAraNaM kiM bhavediti / pradAtA sarvalokAnAM vizvaM cApyucyate mahat / zakyaM dIpeNa kAlena yuktenAtandritena ca / jyeSThabhUtaM vadantyenaM brAhmaNA RSayo'pare // 24 prANayAtrAmanekAM ca kalpayAnena bhArata / / 6 prathamo hyeSa devAnAM mukhaadgnirjaayt| tatpareNaiva nAnyena zakyaM hyetattu kAraNam / prahairbahuvidhaiH prANAnsaMruddhAnutsRjatyapi // 25 hetUnAmantamAsAdya vipulaM jJAnamuttamam / sa mocayati puNyAtmA zaraNyaH zaraNAgatAn / jyotiH sarvasya lokasya vipulaM pratipadyate // 7 AyurArogyamaizvayaM vittaM kAmAMzca puSkalAn // 26 tattvenAgamanaM rAjanhetvantagamanaM tathA / sa dadAti manuSyebhyaH sa evAkSipate punH| / agrAhyamanibaddhaM ca vAcaH saMparivarjanam // 8 -740 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 147. 9] anuzAsanaparva [ 13. 148.7 yudhiSThira uvaac| andho jaDa ivAzaGko yadbhavImi tadAcara // 21 pratyakSaM lokataH siddhaM lokAzcAgamapUrvakAH / ahiMsA satyamakrodho dAnametaJcatuSTayam / ziSTAcAro bahuvidho brUhi tanme pitAmaha // 9 ajAtazatro sevasva dharma eSa sanAtanaH // 22 bhISma uvAca / brAhmaNeSu ca vRttiryA pitRpaitAmahocitA / tAmanvehi mahAbAho svargasyaite hi dezikAH // 23 dharmasya hriyamANasya balavadbhirdurAtmabhiH / pramANamapramANaM vai yaH kuryAdabudho naraH / saMsthA yatnairapi kRtA kAlena paribhidyate // 10 na sa pramANatAmoM vivAdajanano hi saH // 24 adharmA dharmarUpeNa tRNaiH kUpA ivAvRtAH / / brAhmaNAneva sevasva satkRtya bahumanya ca / tatastairbhidyate vRttaM zRNu caiva yudhiSThira // 11 eteSveva tvime lokAH kRtsnA iti nibodha tAn // avRttyA ye ca bhindanti zrutatyAgaparAyaNAH / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi dharmavidveSiNo mandA ityuktasteSu saMzayaH // 12 saptacatvAriMzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 147 // atRpyantastu sAdhUnAM ya evAgamabuddhayaH / 148 paramityeva saMtuSTAstAnupAssva ca pRccha ca // 13 yudhiSThira uvaac| kAmArthI pRSThataH kRtvA lobhamohAnusAriNau / ye ca dharmamasUyanti ye cainaM paryupAsate / dharma ityeva saMbuddhAstAnupAssva ca pRccha ca // 14 bravItu bhagavAnetatva te gacchanti tAdRzAH // 1 na teSAM bhidyate vRttaM yajJasvAdhyAyakarmabhiH / AcAraH kAraNaM caiva dharmazcaiva trayaM punaH // 15 . bhISma uvAca / yudhiSThira uvAca / rajasA tamasA caiva samavastIrNacetasaH / punareveha me buddhiH saMzaye parimuhyate / narakaM pratipadyante dharmavidveSiNo narAH // 2 apAre mArgamANasya paraM tIramapazyataH // 16 ye tu dharma mahArAja satataM pryupaaste| vedAH pratyakSamAcAraH pramANaM tatrayaM ydi| satyArjavaparAH santaste vai svargabhujo narAH // 3 pRthaktvaM labhyate caiSAM dharmazcaikastrayaM katham // 17 dharma eva ratisteSAmAcAryopAsanAdbhavet / bhISma uvAca / devalokaM prapadyante ye dharma paryupAsate // 4 dharmasya hriyamANasya balavadbhirdurAtmabhiH / manuSyA yadi vA devAH zarIramupatApya vai / yadyevaM manyase rAjaMstridhA dharmavicAraNA / / 18 dharmiNaH sukhamedhante lobhadveSavivarjitAH // 5 prathamaM brahmaNaH putraM dharmamAhurmanISiNaH / / eka eveti jAnIhi tridhA tasya prdrshnm|| dharmiNaH paryupAsante phalaM pakkamivAzayaH // 6 pRthaktve caiva me buddhistrayANAmapi vai tathA // 19 ukto mArgastrayANAM ca tattathaiva samAcara / yudhiSThira uvaac| jijJAsA tu na kartavyA dharmasya paritarkaNAt // 20 asatAM kIdRzaM rUpaM sAdhavaH kiM ca kurvate / sadaiva bharatazreSTha mA te bhUdatra saMzayaH / / bravItu me bhavAnetatsanto'santazca kIdRzAH / / -2741 - Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 148. 8] mahAbhArate [ 13. 148. 38 bhISma uvAca / tIrthAnAM guravastIrthaM zucInAM hRdayaM shuci| / durAcArAzca durdharSA durmukhAzcApyasAdhavaH / darzanAnAM paraM jJAnaM saMtoSaH paramaM sukham // 22. sAdhavaH zIlasaMpannAH ziSTAcArasya lakSaNam // 8 sAyaM prAtazca vRddhAnAM zRNuyAtpuSkalA giraH / rAjamArge gavAM madhye goSThamadhye ca dharmiNaH / zrutamApnoti hi naraH satataM vRddhasevayA // 23 nopasevanti rAjendra sarga mUtrapurISayoH // 9 / svAdhyAye bhojane caiva dakSiNaM pANimuddharet / pazcAnAmazanaM dattvA zeSamaznanti sAdhavaH / yacchedvAGmanasI nityamindriyANAM ca vibhramam // na jalpanti ca bhuJjAnA na nidraantyaapaannyH||10 saMskRtaM pAyasaM nityaM yavAgU kRsaraM haviH / citrabhAnumanaDvAhaM devaM goSThaM catuSpatham / aSTakAH pitRdevatyA vRddhAnAmabhipUjanam // 25 brAhmaNaM dhArmikaM caityaM te kurvanti pradakSiNam // 11 zmazrukarmaNi maGgalyaM kSutAnAmabhinandanam / vRddhAnAM bhArataptAnAM strINAM bAlAturasya ca / vyAdhitAnAM ca sarveSAmAyuSaH pratinandanam // 26 brAhmaNAnAM gavAM rAjJAM panthAnaM dadate ca te / / 12 na jAtu tvamiti brUyAdApanno'pi mahattaram / atithInAM ca sarveSAM preSyANAM svajanasya ca / tvaMkAro vA vadho veti vidvatsu na viziSyate / tathA zaraNakAmAnAM goptA syAtsvAgatapradaH // 13 avarANAM samAnAnAM ziSyANAM ca samAcaret / / 27 sAyaM prAtarmanuSyANAmazanaM devanirmitam / pApamAcakSate nityaM hRdayaM pApakarmiNAm / / nAntarA bhojanaM dRSTamupavAsavidhirhi saH // 14 jJAnapUrva vinazyanti gRhamAnA mahAjane // 28 homakAle yathA vahniH kAlameva prtiiksste| jJAnapUrva kRtaM karma cchAdayante hyasAdhavaH / RtukAle tathA nArI Rtumeva pratIkSate / na mAM manuSyAH pazyanti na mAM pazyanti devtaaH| na cAnyAM gacchate yastu brahmacarya hi tatsmRtam // 15 pApenAbhihataH pApaH pApamevAbhijAyate // 29 amRtaM brAhmaNA gAva ityetatrayamekataH / yathA vAdhuSiko vRddhiM dehabhede pratIkSate / tasmAdgobrAhmaNaM nityamarcayeta yathAvidhi // 16 dharmeNApihitaM pApaM dharmamevAbhivardhayet // 30 yajuSA saMskRtaM mAMsamupabhuJjanna duSyati / yathA lavaNamambhobhirAplutaM pravilIyate / pRSThamAMsaM vRthAmAMsaM putramAMsaM ca tatsamam // 17 prAyazcittahataM pApaM tathA sadyaH praNazyati // 31 svadeze paradeze vApyatithiM nopavAsayet / tasmAtpApaM na gUheta gRhamAnaM vivardhate / karma vai saphalaM kRtvA gurUNAM pratipAdayet // 18 / kRtvA tu sAdhuSvAkhyeyaM te tatprazamayantyuta // 32 gurubhya AsanaM deyamabhivAdyAbhipUjya c| AzayA saMcitaM dravyaM yatkAle nopabhujyate / gurUnabhyarcya vardhante AyuSA yazasA zriyA // 19 anye caitatprapadyante viyoge tasya dehinaH // 33 vRddhAnnAtivadejjAtu na ca saMpreSayedapi / mAnasaM sarvabhUtAnAM dharmamAhurmanISiNaH / nAsInaH syAtsthiteSvevamAyurasya na riSyate // 20 tasmAtsarvANi bhUtAni dharmameva samAsate // 34 na nagnAmIkSate nArI na vidvAnpuruSAnapi / eka eva careddhama na dharmadhvajiko bhavet / maithunaM satataM guptamAhAraM ca samAcaret // 21 - dharmavANijakA hyete ye dharmamupabhuJjate // 35 -2742 - Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 148. 36] anuzAsanaparva [13. 150.9 arcadevAnadambhena sevetAmAyayA gurUn / ahiMsayA ca dIrghAyuriti prAhurmanISiNaH // 11 nidhiM nidadhyAtpAratryaM yAtrArtha dAnazabditam // 36 tasmAddadyAnna yAceta pUjayeddhArmikAnapi / iti zrImahAbhArate bhanuzAsanaparvaNi svAbhASI priyakRcchuddhaH sarvasattvAvihiMsakaH // 12 assttctvaariNshddhikshttmo'dhyaayH|| 148 // yadA pramANaprabhavaH svabhAvazca sukhaasukhe| mazakITapipIlAnAM sthiro bhava yudhiSThira // 13 yudhiSThira uvAca / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi nAbhAgadheyaH prApnoti dhanaM subalavAnapi / ekonapaJcAzadhikazatatamo'dhyAyaH // 149 // 150 bhAgadheyAnvitastvarthAnkRzo bAlazca vindati // 1 bhISma uvaac| nAlAbhakAle labhate prayatne'pi kRte sati / lAbhakAle'prayatnena labhate vipulaM dhnm| kAryate yacca kriyate saccAsacca kRtaM tataH / tatrAzvasIta satkRtvA asatkRtvA na vizvaset // 1 kRtayatnAphalAzcaiva dRzyante zatazo narAH // 2 yadi yatno bhavenmartyaH sa sarva phalamApnuyAt / kAla evAtra kAlena nigrahAnugrahI dadat / nAlabhyaM copalabhyeta nRNAM bharatasattama / 3 buddhimAvizya bhUtAnAM dharmArtheSu pravartate // 2 yadA prayatnaM kRtavAndRzyate hyaphalo naraH / yadA tvasya bhavedbuddhirdhA cArthapradarzinI / mArgannayazatairarthAnamArgazcAparaH sukhI // 4 tadAzvasIta dharmAtmAdRDhabuddhirna vizvaset // 3 akAryamasakRtkRtvA dRzyante hyadhanA narAH / etAvanmAtrametaddhi bhUtAnAM prAjJalakSaNam / dhanayuktAstvadharmasthA dRzyante cApare janAH // 5 kAlayukto'pyubhayaviccheSamartha samAcareta // 4 adhItya nItiM yasmAJca nItiyukto na dRzyate / yathA hyapasthitaizvaryAH pUjayante narA narAn / anabhijJazca sAcivyaM gamitaH kena hetunA / evamevAtmanAtmAnaM pUjayantIha dhArmikAH // 5 na hyadharmatayA dharma dadyAtkAlaH kathaMcana / vidyAyukto hyavidyazca dhanavAndurgatastathA // 6 yadi vidyAmupAzritya naraH sukhamavApnuyAt / tasmAdvizuddhamAtmAnaM jAnIyAddharmacAriNam // 6 na vidvAnvidyayA hInaM vRttyarthamupasaMzrayet // 7 spraSTumapyasamartho hi jvalantamiva pAvakam / yathA pipAsAM jayati puruSaH prApya vai jalam / adharmaH satato dharma kAlena parirakSitam / / 7 dRSTArtho vidyayApyevamavidyAM prajahennaraH // 8 kAryAvetau hi kAlena dharmo hi vijayAvahaH / trayANAmapi lokAnAmAlokakaraNo bhavet // 8 nAprAptakAlo mriyate viddhaH zarazatairapi / tRNAgreNApi saMspRSTaH prAptakAlo na jIvati // 9 tatra kazcinnayetprAjJo gRhItvaiva kare naram / bhISma uvAca / uhyamAnaH sa dharmeNa dharme bahubhayacchale // 9 IhamAnaH samArambhAnyadi nAsAdayeddhanam / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi paJcAzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 150 // ugraM tapaH samArohena hyanuptaM prarohati // 10 dAnena bhogI bhavati medhAvI vRddhasevayA / -2743 - Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 151. 1 ] mahAbhArate [ 13. 151. 22 151 sindhuzca devikA caiva puSkaraM tIrthameva ca // 1 // yudhiSThira uvAca / gaGgA mahAnadI caiva kapilA narmadA tthaa| kiM zreyaH puruSasyeha kiM kurvansukhamedhate / kampunA ca vizalyA ca karatoyAmbuvAhinI // 11 vipApmA ca bhavetkena kiM vA kalmaSanAzanam // 1 sarayUgaNDakI caiva lohityazca mhaandH| bhISma uvAca / tAmrAruNA vetravatI parNAzA gautamI tathA // 16 ayaM daivatavaMzo vai RSivaMzasamanvitaH / godAvarI ca veNNA ca kRSNaveNA tathAdrijA / dvisaMdhyaM paThitaH putra kalmaSApaharaH paraH // 2 dRSadvatI ca kAverI vaMkSurmandAkinI tathA // 17 devAsuragururdevaH sarvabhUtanamaskRtaH / / prayAgaM ca prabhAsaM ca puNyaM naimiSameva ca / acintyo'thApyanirdezyaH sarvaprANo hyayonijaH // 3 tacca vizvezvarasthAnaM yatra tadvimalaM saraH // 18 pitAmaho jagannAthaH sAvitrI brahmaNaH stii| puNyatIthaizca kalilaM kurukSetraM prakIrtitam / vedabhUratha kartA ca viSNurnArAyaNaH prabhuH // 4 sindhUttamaM tapodAnaM jambUmArgamathApi ca // 19 umApatirvirUpAkSaH skandaH senaaptistthaa| hiraNvatI vitastA ca tathaivekSumatI ndii| vizAkho hutabhugvAyuzcandrAdityau prabhAkarau // 5 vedasmRtirvaidasinI malavAsAzca nadyapi // 20 zakraH zacIpatirdevo yamo dhUmorNayA saha / bhUmibhAgAstathA puNyA gaGgAdvAramathApi ca / varuNaH saha gauryA ca saha RddhyA dhanezvaraH // 6 RSikulyAstathA medhyA nadI citrapathA tathA // 2 // saumyA gauH surabhirdevI vizravAzca mahAnRSiH / kauzikI yamunA sItA tathA carmaNvatI nadI / SaTkAlaH sAMgaro gaGgA sravantyo'tha marudgaNAH / / 7 nadI bhImarathI caiva bAhudA ca mahAnadI / vAlakhilyAstapaHsiddhAH kRSNadvaipAyanastathA / mahendravANI tridivA nIlikA ca sarasvatI // 2H nAradaH parvatazcaiva vizvAvasurhahAhuhUH / / 8 nandA cAparanandA ca tathA tIrtha mahAhradam / tumbarazcitrasenazca devadUtazca vizrutaH / gayAtha phalgutIthaM ca dharmAraNyaM surairvRtam / / 23 devakanyA mahAbhAgA divyAzcApsarasAM gaNAH // 9 tathA devanadI puNyA sarazca brahmanirmitam / urvazI menakA rambhA mizrakezI almbussaa| puNyaM trilokavikhyAtaM sarvapApaharaM zivam / / 24 vizvAcI ca ghRtAcI ca pazcacUDA tilottamA / / 10 himavAnparvatazcaiva divyauSadhisamanvitaH / AdityA vasavo rudrAH sAzvinaH pitaro'pi c| vindhyo dhAtuvicitrAGgastIrthavAnaupadhAnvitaH // 2 dharmaH satyaM tapo dIkSA vyavasAyaH pitaamhH||11 merurmahendro malayaH zvetazca rajatAcitaH / zaryo divasAzcaiva mArIcaH kazyapastathA / zRGgavAnmandaro nIlo niSadho dardurastathA // 26 zukro bRhaspati mo budho rAhuH zanaizcaraH // 12 / citrakUTo'JjanAbhazca parvato gandhamAdanaH / nakSatrANyatavazcaiva mAsAH saMdhyAH savatsarAH / puNyaH somagirizcaiva tathaivAnye mahIdharAH / vainateyAH samudrAzca kadrujAH pannagAstathA / / 13 dizazca vidizazcaiva kSitiH sarve mahIruhAH // 2 // zatazca vipAzA ca candrabhAgA srsvtii| vizvedevA nabhazcaiva nakSatrANi grahAstathA / -2744 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 151. 28 ] anuzAsanaparva [ 13. 152. 3 pAntu vaH satataM devA kIrtitAkIrtitA mayA // 28 | kRzAzvo yauvanAzvazva citrAzvaH satyavAMstathA / kIrtayAno naro hyetAnmucyate sarvakilbizaiH / duHSanto bharatazcaiva cakravartI mahAyazAH // 42 stuvaMzca pratinandaMzca mucyate sarvato bhayAt / yavano janakazcaiva tathA dRDharatho nRpaH / sarvasaMkarapApebhyo devatAstavanandakaH // 29 raghunaravarazcaiva tathA dazaratho nRpaH // 43 devatAnantaraM viprAMstapaHsiddhAstapodhikAn / rAmo rAkSasahA vIraH zazabindurbhagIrathaH / kIrtitAnkIrtayiSyAmi sarvapApapramocanAn // 30 harizcandro maruttazca jagurjAhravisevitA / / 44 yavakrIto'tha raibhyazca kkssiivaanaushijstthaa| mahodayo Dalarkazca ailazcaiva narAdhipaH / bhRgvaGgirAstathA kaNvo medhAtithiratha prabhuH / karaMdhamo narazreSThaH kadhmorazca narAdhipaH // 45 bIM ca guNasaMpannaH prAcI dizamupAzritAH // 31 dakSo'mbarISaH kukuro ravatazca mahAyazAH / bhadrAM dizaM mahAbhAgA ulmucuH pramucustathA / mucukundazca rAjarSimitrabhAnuH priyNkrH|| 46 mumucuzca mahAbhAgaH svastyAtreyazca vIryavAn // 32 trasadasyustathA rAjA zveto rAjarSisattamaH / mitrAvaruNayoH putrastathAgastyaH pratApavAn / mahAbhiSazca vikhyAto nimirAjastathASTakaH // 47 dRDhAyuzcordhvabAhuzca vizrutAvRSisattamau // 33 AyuH kSupazca rAjarSiH kakSeyuzca narAdhipaH / pazcimAM dizamAzritya ya edhante nibodha tAna / zibirauzInarazcaiva gayazcaiva narAdhipaH // 48 uSadguH saha sodaryaiH parivyAdhazca vIryavAn // 34 pratardano divodAsaH saudAsaH kosalezvaraH / RSirdIrghatamAzcaiva gautamaH kazyapastathA / ailo nalazca rAjarSirmanuzcaiva prajApatiH // 49 ekatazca dvitazcaiva tritazcaiva maharSayaH / havidhrazca pRSadhrazca pratIpaH shNtnustthaa| atreH putrazca dharmAtmA tathA sArasvataH prabhuH // 35 kakSasenazca rAjarSirye cAnye nAnukIrtitAH // 50 uttarAM dizamAzritya ya edhante nibodha tAn / mA vighnaM mA ca me pApaM mA ca me paripanthinaH / atrirvasiSThaH zaktizca pArAzaryazca vIryavAn // 36 dhruvo jayo me nityaM syAtparatra ca parA gatiH // 51 vizvAmitro bharadvAjo jamadagnistathaiva ca / iti zrImahAbhArate anuzAsanataparvaNi RcIkapautro rAmazca RSirauddAlakistathA // 37 ekapaJcAzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 151 // zvetaketuH kohalazca vipulo devalastathA / 152 devazarmA ca dhaumyazca hastikAzyapa eva ca // 38 vaizaMpAyana uvAca / lomazo nAciketazca lomaharSaNa eva ca / tUSNIbhUte tadA bhISme paTe citramivArpitam / RSirugrazravAzcaiva bhArgavazyavanastathA // 39 muhUrtamiva ca dhyAtvA vyAsaH satyavatIsutaH / eSa vai samavAyaste RSidevasamanvitaH / nRpaM zayAnaM gAGgeyamidamAha vacastadA // 1 AdyaH prakIrtito rAjansarvapApapramocanaH // 40 / rAjanprakRtimApannaH kururAjo yudhiSThiraH / nRgo yayAtinahuSo yaduH pUruzca vIryavAn / sahito bhrAtRbhiH sarvaiH pArthivaizvAnuyAyibhiH // 2 dhundhumAro dilIpazca sagarazca pratApavAn // 41 upAste tvAM naravyAghra saha kRSNena dhImatA / ma.bhA.344 - 2745 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 152. 3] mahAbhArate [ 13. 153. 17 tamimaM purayAnAya tvamanujJAtumahasi // 3 so'bhiSikto mahAprAjJaH prApya rAjyaM yudhiSThiraH / evamukto bhagavatA vyAsena pRthivIpatiH / avasthApya narazreSThaH sarvAH svaprakRtIstadA // 3 yudhiSThiraM sahAmAtyamanujajJe nadIsutaH // 4 dvijebhyo balamukhyebhyo naigamebhyazca sarvazaH / uvAca cainaM madhuraM tataH zAMtanavo nRpaH / pratigRhyAziSo mukhyAstadA dharmabhRtAM varaH // 4 pravizasva puraM rAjanvyetu te mAnaso jvaraH // 5 uSitvA zarvarI: zrImAnpaJcAzannagarottame / yajasva vividhairya bannaiH svAptadakSiNaiH / samayaM kauravAtryasya sasmAra puruSarSabhaH / / 5 yayAtiriva rAjendra zraddhAdamapuraHsaraH / / 6 sa niryayau gajapurAdyAjakaiH parivAritaH / kSatradharmarataH pArtha pitRRndevAMzca tarpaya / dRSTvA nivRttamAdityaM pravRttaM cottarAyaNam / / 6 zreyasA yokSyase caiva vyetu te mAnaso jvaraH // 7 ghRtaM mAlyaM ca gandhAMzca kSaumANi ca yudhiSThiraH / raJjayasva prajAH sarvAH prakRtI: parisAntvaya / candanAgarumukhyAni tathA kAlAgarUNi ca / / 7 suhRdaH phalasatkArairabhyarcaya yathArhataH // 8 prasthApya pUrva kaunteyo bhISmasaMsAdhanAya vai / anu tvAM tAta jIvantu mitrANi suhRdstthaa| mAlyAni ca mahArhANi ratnAni vividhAni ca // 8 caityasthAne sthitaM vRkSaM phalavantamiva dvijAH // 9 dhRtarASTra puraskRtya gAndhArI ca yazasvinIm / AgantavyaM ca bhavatA samaye mama pArthiva / mAtaraM ca pRthAM dhImAnbhrAtR'zca puruSarSabhaH // 9 vinivRtte dinakare pravRtte cottarAyaNe // 10 janArdanenAnugato vidureNa ca dhiimtaa| tathetyuktvA tu kaunteyaH so'bhivAdya pitAmaham / yuyutsunA ca kauravyo yuyudhAnena cAbhibho // 10 prayayau saparIvAro nagaraM nAgasAhvayam // 11 mahatA rAjabhogyena paribarhaNa saMvRtaH / dhRtarASTraM puraskRtya gAndhArI ca pativratAm / stUyamAno mahArAja bhISmasyAgnInanuvrajana // 11 saha tairRSibhiH sarvaitRbhiH kezavena ca // 12 nizcakrAma purAttasmAdyathA devapatistathA / paurajAnapadaizcaiva mantrivRddhaizca pArthivaH / AsasAda kurukSetre tataH zAMtanavaM nRpama // 52 praviveza kuruzreSTha puraM vAraNasAhvayam // 13 upAsyamAnaM vyAsena pArAzaryeNa dhImatA / iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi nAradena ca rAjarSe devalenAsitena ca // 13 dvipnycaashddhikshttmo'dhyaayH|| 152 // hataziSTenRpaizcAnyairnAnAdezasamAgataH / // samAptaM dAnadharmaparva // rakSibhizca mahAtmAnaM rakSyamANaM samantataH / / 14 zayAnaM vIrazayane dadarza nRpatistataH / vaizaMpAyana uvAca / tato rathAdavArohaddhAtRbhiH saha dharmarAT // 15 tataH kuntIsuto rAjA paurajAnapadaM janam / abhivAdyAtha kaunteyaH pitAmahamariMdamam / pUjayitvA yathAnyAyamanujajJe gRhAnprati // 1 dvaipAyanAdI viprAMzca taizca pratyabhinanditaH / / 16 sAntvayAmAsa nArIzca hatavIrA hatezvarAH / Rtvigbhirbrahmakalpaizca bhrAtRbhizca sahAcyutaH / vipulairarthadAnaizca tadA pANDusuto nRpaH // 2 AsAdya zaratalpasthamRpibhiH parivAritam // 17 -- 2746 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 153, 18] anuzAsanaparva [13. 153. 46 abravIdbharatazreSThaM dharmarAjo yudhisstthirH| yathA pANDoH sutA rAjaMstathaiva tava dharmataH / bhrAtRbhiH saha kauravya zayAnaM nimnagAsutam // 18 tAnpAlaya sthito dharme guruzuzrUSaNe ratAn // 33 yudhiSThiro'haM nRpate namaste jAhnavIsuta / dharmarAjo hi zuddhAtmA nideze sthAsyate tava / zRNoSi cenmahAbAho brUhi kiM karavANi te // 19 AnRzaMsyaparaM hyenaM jAnAmi guruvatsalam // 34 prApto'smi samaye rAjannagnInAdAya te vibho|| tava putrA durAtmAnaH krodhalobhaparAyaNAH / AcAryA brAhmaNAzcaiva Rtvijo bhrAtarazca me // 20 IrSyAbhibhUtA durvRttAstAnna zocitumarhasi // 35 putrazca te mahAtejA dhRtarASTro jneshvrH| . vaizaMpAyana uvAca / / upasthitaH sahAmAtyo vAsudevazca vIryavAn // 21 etAvaduktvA vacanaM dhRtarASTra manISiNam / hataziSTAzca rAjAnaH sarve ca kurujAGgalAH / vAsudevaM mahAbAhumabhyabhASata kauravaH // 36 tAnpazya kuruzArdUla samunmIlaya locane // 22 bhagavandevadeveza surAsuranamaskRta / yaha kiMcitkartavyaM tatsarvaM prApitaM myaa| trivikrama namaste'stu zaGkhacakragadAdhara // 37 yathoktaM bhavatA kAle sarvameva ca tatkRtam // 23 anujAnIhi mAM kRSNa vaikuNTha puruSottama / evamuktastu gAGgeyaH kuntIputreNa dhiimtaa| rakSyAzca te pANDaveyA bhavAnyeSAM parAyaNam // 38 dadarza bhAratAnsarvAnsthitAnsaparivArya tam / / 24 uktavAnasmi durbuddhiM mandaM duryodhanaM purA / tatazcalavalirbhISmaH pragRhya vipulaM bhujam / yataH kRSNastato dharmo yato dharmastato jayaH // 39 oghameghasvano vAgmI kAle vacanamabravIt / / 25 vAsudevena tIrthena putra saMzAmya pANDavaiH / diSTyA prApto'si kaunteya sahAmAtyo yudhiSThira / saMdhAnasya paraH kAlastaveti ca punaH punaH // 40 parivRtto hi bhagavAnsahasrAMzurdivAkaraH // 26 na ca me tadvaco maDhaH kRtavAnsa samandadhIH / aSTapaJcAzataM rAjyaH zayAnasyAdya me matAH / ghAtayitveha pRthivIM tataH sa nidhanaM gataH // 41 zareSu nizitAgreSu yathA varSazataM tathA // 27 tvAM tu jAnAmyahaM vIra purANamRSisattamam / mAgho'yaM samanuprApto mAsaH puNyo yudhiSThira / nareNa sahitaM devaM badayA suciroSitam / / 42 vibhAgazeSaH pakSo'yaM zuklo bhavitumarhati // 28 tathA me nAradaH prAha vyAsazca sumahAtapAH / evamuktvA tu gAGgeyo dharmaputraM yudhiSThiram / naranArAyaNAvetau saMbhUtau manujeSviti // 43 dhRtarASTramathAmatrya kAle vacanamabravIt // 29 vAsudeva uvaac| rAjanviditadharmo'si sunirNItArthasaMzayaH / anujAnAmi bhISma tvAM vasUnApnuhi pArthiva / bahuzrutA hi te viprA bahavaH paryupAsitAH // 30 na te'sti vRjinaM kiMcinmayA dRSTaM mahAdyute // 44 vedazAstrANi sarvANi dharmAzca manujezvara / pitRbhakto'si rAjarSe mArkaNDeya ivAparaH / vedAMzca caturaH sAGgAnnikhilenAvabudhyase // 31 tena mRtyustava vaze sthito bhRtya ivAnataH // 45 na zocitavyaM kauravya bhavitavyaM hi tttthaa|| vaizaMpAyana uvaac| zrutaM devarahasyaM te kRSNadvaipAyanAdapi // 32 evamuktastu gAGgeyaH pANDavAnidamabravIt / - 2747 - Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 153. 46 ] mahAbhArate 13. 154.20 dhRtarASTramukhAMzcApi sarvAnsasuhRdastathA // 46 citAM cakrurmahAtmAnaH pANDavA vidurastathA / prANAnutsraSTumicchAmi tanmAnujJAtumarhatha / yuyutsuzcApi kauravyaH prekSakAstvitare'bhavan // 8 satye prayatitavyaM vaH satyaM hi paramaM balam // 47 yudhiSThirastu gAGgeyaM vidurazca mahAmatiH / AnRzaMsyaparairbhAvyaM sadaiva niyatAtmabhiH / chAdayAmAsaturubhau kSaumairmAlyaizca kauravam // 9 brahmaNyairdharmazIlaizca taponityaizca bhArata // 48 dhArayAmAsa tasyAtha yuyutsuzchatramuttamam / / ityuktvA suhRdaH sarvAnsaMpariSvajya caiva ha / cAmaravyajane zubhre miimsenaarjunaavubhau|| punarevAbravIddhImAnyudhiSThiramidaM vcH|| 49 uSNISe paryagRhNItAM mAdrIputrAvubhau tadA // 10 . brAhmaNAzcaiva te nityaM prAjJAzcaiva vizeSataH / striyaH kauravanAthasya bhISmaM kurukulodbhavam / AcAryA Rtvijazcaiva pUjanIyA narAdhipa / / 50 tAlavRntAnyupAdAya paryavIjansamantataH // 11 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi tato'sya vidhivaccakruH pitRmedhaM mahAtmanaH / . . tripaJcAzadadhikazatatamo'dhyAyaH // 153 // yAjakA juhuvuzvAgniM jaguH sAmAni sAmagAH // 12 tatazcandanakASThaizca tathA kAleyakairapi / vaizaMpAyana uvAca / kAlAgaruprabhRtibhirgandhaizcoccAvacaistathA // 13 evamuktvA kurUnsarvAnbhISmaH zAMtanavastadA / samavacchAdya gAGgeyaM prajvAlya ca hutAzanam / tUSNIM babhUva kauravyaH sa muhUrtamariMdama // 1 apasavyamakurvanta dhRtarASTramukhA nRpAH // 14 dhArayAmAsa cAtmAnaM dhAraNAsu yathAkramam / saMskRtya ca kuruzreSThaM gAGgeyaM kurusattamAH / tasyordhvamagamanprANAH saMniruddhA mahAtmanaH / / 2 jagmurbhAgIrathItIramRSijuSTaM kurUdvahAH // 15 idamAzcaryamAsIcca madhye teSAM mahAtmanAm / anugamyamAnA vyAsena nAradenAsitena ca / yadyanmuzcati gAtrANAM sa zaMtanusutastadA / kRSNena ca bharatastrIbhirya ca paurAH smaagtaaH||16 tattadvizalyaM bhavati yogayuktasya tasya vai // 3 udakaM cakrire caiva gAGgeyasya mahAtmanaH / kSaNena prekSatAM teSAM vizalyaH so'bhvttdaa| vidhivatkSatriyazreSThAH sa ca sarvo janastadA // 17 taM dRSTvA vismitAH sarve vAsudevapurogamAH / tato bhAgIrathI devI tanayasyodake kRte / saha tairmunibhiH sarvaistadA vyAsAdibhirnRpa // 4 utthAya salilAttasmAdrudatI zokalAlasA // 18 saMniruddhastu tenAtmA sarveSvAyataneSu vai / paridevayatI tatra kauravAnabhyabhASata / jagAma mittvA mUrdhAnaM divamabhyutpapAta ca // 5 nibodhata yathAvRttamucyamAnaM mayAnaghAH // 19 maholkeva ca bhISmasya muurdhdeshaajnaadhip| rAjavRttena saMpannaH prajJayAbhijanena c| niHsRtyAkAzamAvizya kSaNenAntaradhIyata / / 6 satkartA kuruvRddhAnAM pitRbhakto dRDhavrataH // 20 evaM sa nRpazArdUla nRpaH zAMtanavastadA / jAmadagnyena rAmeNa purA yo na parAjitaH / samayujyata lokaiH svairbharatAnAM kulodvahaH / / 7 divyairastrairmahAvIryaH sa hato'dya zikhaNDinA // 21 tatastvAdAya dArUNi gandhAMzca vividhAnbahUn / azmasAramayaM nUnaM hRdayaM mama pArthivAH / -2748 - Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 154. 22] anuzAsanaparva [13. 154.34 apazyantyAH priyaM putraM yatra dIryati me'dya vai // 22 sametaM pArthivaM kSatraM kAzipuryAM svayaMvare / vijityakarathenAjau kanyAstA yo jahAra ha // 23 yasya nAsti bale tulyaH pRthivyAmapi kazcana / hataM zikhaNDinA zrutvA yanna dIryati me manaH // 24 jAmadagnyaH kurukSetre yudhi yena mahAtmanA / pIDito nAtiyatnena nihataH sa zikhaNDinA // 25 evaMvidhaM bahu tadA vilapantIM mahAnadIm / AzvAsayAmAsa tadA sAmnA dAmodaro vibhuH // 26 samAzvasihi bhadre tvaM mA zucaH zubhadarzane / gataH sa paramAM siddhiM tava putro na saMzayaH // 27 vasureSa mahAtejAH zApadoSeNa shobhne| manuSyatAmanuprApto nainaM zocitumarhasi // 28 sa eSa kSatradharmeNa yudhyamAno raNAjire / dhanaMjayena nihato naiSa nunnaH zikhaNDinA // 29 bhISmaM hi kuruzArdUlamudyateSu mahAraNe / na zaktaH saMyuge hantuM sAkSAdapi zatakratuH // 30 svacchandena sutastubhyaM gataH svarga zubhAnane / na zaktAH syunihantuM hi raNe taM sarvadevatAH // 31 tasmAnmA tvaM sariccheSThe zocasva kurunandanam / vasUneSa gato devi putraste vijvarA bhava // 32 ityuktA sA tu kRSNena vyAsena ca saridvarA / tyaktvA zokaM mahArAja svaM vAryavatatAra ha // 33 satkRtya te tAM saritaM tataH kRSNamukhA nRpAH / anujJAtAstayA sarve nyavartanta janAdhipAH // 34 iti zrImahAbhArate anuzAsanaparvaNi ctusspnycaashddhikshttmo'dhyaayH|| 154 // samAptaM bhISmasvargArohaNaparva // // samAptamanuzAsanaparva // -2749 - Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azvamedhikaparva duryodhanAparAdhena kulaM te vinaziSyati // 11. vaizaMpAyana uvAca / svasti cedicchase rAjankulasyAtmana eva c| kRtodakaM tu rAjAnaM dhRtarASTra yudhiSThiraH / vadhyatAmeSa duSTAtmA mando rAjA suyodhanaH // 12 puraskRtya mahAbAhuruttatArAkulendriyaH // 1 karNazca zakunizcaiva mainaM pazyatu karhicit / uttIrya ca mahIpAlo bASpavyAkulalocanaH / dyUtasaMpAtamapyeSAmapramatto nivAraya / / 13 papAta tIre gaGgAyA vyAdhaviddha iva dvipaH / / 2 abhiSecaya rAjAnaM dharmAtmAnaM yudhiSThiram / taM sIdamAnaM jagrAha mImaH kRSNena coditaH / / sa pAlayiSyati vazI dharmeNa pRthivImimAm // 14 maivamityabravIccainaM kRSNaH parabalArdanaH // 3 atha necchasi rAjAnaM kuntIputraM yudhiSThiram / tamArtaM patitaM bhUmau nizvasantaM punaH punaH / meDhIbhUtaH svayaM rAjyaM pratigRhNISva pArthiva // 15 dadRzuH pANDavA rAjandharmAtmAnaM yudhiSThiram // 4 samaM sarveSu bhUteSu vartamAnaM nraadhip|| taM dRSTvA dInamanasaM gatasattvaM janezvaram / anujIvantu sarve tvAM jJAtayo jJAtivardhana // 16 bhUyaH zokasamAviSTAH pANDavAH samupAvizan // 5 evaM bruvati kaunteya vidure dIrghadarzini / rAjA ca dhRtarASTrastamupAsIno mahAbhujaH / duryodhanamahaM pApamanvavarta vRthAmatiH // 17 vAkyamAha mahAprAjJo mahAzokaprapIDitam // 6 azrutvA hyasya vIrasya vAkyAni madhurANyaham / uttiSTha kuruzArdUla kuru kAryamanantaram / phalaM prApya mahadduHkhaM nimagnaH zokasAgare // 18 kSatradharmeNa kauravya jiteyamavanistvayA // 7 vRddhau hi te svaH pitarau pazyAvAM duHkhitau nRpa / tAM bhula bhrAtRbhiH sAdhaM suhRdbhizca janezvara / na zocitavyaM bhavatA pazyAmIha janAdhipa // 19 na zocitavyaM pazyAmi tvayA dharmabhRtAM vara // 8 iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi prthmo'dhyaayH||1|| zocitavyaM mayA caiva gAndhAryA ca vizAM pate / putraivihIno rAjyena svapnalabdhadhano yathA // 9 azrutvA hitakAmasya vidurasya mahAtmanaH / vaizaMpAyana uvAca / vAkyAni sumahAni paritapyAmi durmatiH // 10 / evamuktastu rAjJA sa dhRtarASTreNa dhImatA / uktavAneSa mAM pUrvaM dharmAtmA divydrshnH| | tUSNIM babhUva medhAvI tamuvAcAtha kezavaH // 1 - bha50 - Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 2. 2] Azvamedhikaparva [ 14. 3.9 atIva manasA zokaH kriyamANo janAdhipa / yathA pravRtto nRpatirnAdhibandhena yujyate // 16 saMtApayati vaitasya pUrvapretAnpitAmahAn // 2 mokSadharmAzca nikhilA yAthAtathyena te zrutAH / yajasva vividhairyajJairbahubhiH svAptadakSiNaiH / asakRccaiva saMdehAzchinnAste kAmajA mayA // 17 devAMstarpaya somena svadhayA ca pitRRnapi // 3 azraddadhAno durmedhA luptasmRtirasi dhruvam / tvadvidhasya mahAbuddha naitadadyopapadyate / maivaM bhava na te yuktamidamajJAnamIdRzam // 18 viditaM veditavyaM te kartavyamapi te kRtam // 4 prAyazcittAni sarvANi viditAni ca te'nagha / zrutAzca rAjadharmAste bhISmAdbhAgIrathIsutAt / * yuddhadharmAzca te sarve dAnadharmAzca te zrutAH // 19 kRSNadvaipAyanAcaiva nAradAdvidurAttathA // 5 . sa kathaM sarvadharmajJaH sarvAgamavizAradaH / nemAmarhasi mUDhAnAM vRttiM tvamanuvartitum / . parimuhyasi bhUyastvamajJAnAdiva bhArata / / 20 pitRpaitAmahI vRttimAsthAya dhuramubaha // 6 iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi yuktaM hi yazasA kSatraM svarga prAptumasaMzayam / dvitIyo'dhyAyaH // 2 // na hi kazcana zUrANAM nihato'tra parAGmukhaH // 7 tyaja zokaM mahArAja bhavitavyaM hi tattathA / vyAsa uvAca / na zakyAste punadraSTuM tvayA hyasminraNe hatAH // 8 / yudhiSThira tava prajJA na samyagiti me matiH / etAvaduktvA govindo dharmarAja yudhiSThiram / na hi kazcitsvayaM martyaH svavazaH kurute kriyaaH||1 virarAma mahAtejAstamuvAca yudhiSThiraH // 9 IzvareNa niyukto'yaM sAdhvasAdhu ca mAnavaH / govinda mayi yA prItistava sA viditA mama / karoti puruSaH karma tatra kA paridevanA // 2 sauhRdena tathA premNA sadA mAmanukampase // 18 AtmAnaM manyase cAtha pApakarmANamantataH / priyaM tu me syAtsumahatkRtaM cakragadAdhara / zRNu tatra yathA pApamapakRSyeta bhArata // 3 zrImanprItena manasA sarva yAdavanandana // 11 tapobhiH kratubhizcaiva dAnena ca yudhiSThira / yadi mAmanujAnIyAdbhavAngantuM tapovanam / taranti nityaM puruSA ye sma pApAni kurvate // 4 na hi zAnti prapazyAmi ghAtayitvA pitAmaham / yajJena tapasA caiva dAnena ca narAdhipa / kaNaM ca puruSavyAghra saMgrAmeSvapalAyinam // 12 pUyante rAjazArdUla narA duSkRtakarmiNaH // 5 karmaNA yena mucyeyamasmAtkrUrAdariMdama / asurAzca surAzcaiva puNyahetormakhakriyAm / karmaNastadvidhatsveha yena zudhyati me manaH // 13 prayatante mahAtmAnastasmAdyajJAH parAyaNam // 6 tamevaMvAdinaM vyAsastataH provAca dharmavit / yajJaireva mahAtmAno babhUvuradhikAH surAH / sAntvayansumahAtejAH zubhaM vacanamarthavat / / 14 tato devAH kriyAvanto dAnavAnabhyadharSayan // 7 akRtA te matistAta punarbAlyena muhyase / rAjasUyAzvamedhau ca sarvamedhaM ca bhArata / kimAkAze vayaM sarve pralapAma muhurmuhuH // 15 naramedhaM ca nRpate tvamAhara yudhiSThira // 8 viditAH kSatradharmAste yeSAM yuddhena jiivikaa| yajasva vAjimedhena vidhivaddakSiNAvatA / -2751 - Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 3. 9] mahAbhArate [ 14. 4. 11 bahukAmAnnavittena rAmo dAzarathiryathA // 9 vyAsa uvAca / yathA ca bharato rAjA dauHSantiH pRthivIpatiH / yadi zuzrUSase pArtha zRNu kAraMdhamaM nRpam / zAkuntalo mahAvIryastava pUrvapitAmahaH // 10 yasminkAle mahAvIryaH sa rAjAsInmahAdhanaH // 2' yudhiSThira uvAca / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi asaMzayaM vAjimedhaH pAvayetpRthivImapi / tRtIyo'dhyAyaH // 3 // abhiprAyastu me kazcittaM tvaM zrotumihArhasi // 11 imaM jJAtivadhaM kRtvA sumahAntaM dvijottama / yudhiSThira uvAca / dAnamalpaM na zakyAmi dAtuM vittaM ca nAsti me // zuzrUSe tasya dharmajJa rAjarSeH parikIrtanam / na ca bAlAnimAndInAnutsahe vasu yAcitum / dvaipAyana maruttasya kathAM prabrUhi me'nagha // 1 tathaivAvraNAnkRcchre vartamAnAnnRpAtmajAn // 13 vyAsa uvAca / svayaM vinAzya pRthivIM yajJArthe dvijasattama / karamAhArayiSyAmi kathaM zokaparAyaNAn // 14 AsItkRtayuge pUrva manurdaNDadharaH prabhuH / duryodhanAparAdhena vasudhA vasudhAdhipAH / tasya putro maheSvAsaH prajAtiriti vizrutaH // 2 pranaSTA yojayitvAsmAnakI, munisattama / / 15 prajAterabhavatputraH kSupa ityabhivizrutaH / duryodhanena pRthivI kSayitA vittakAraNAt / kSupasya putrastvikSvAkurmahIpAlo'bhavatprabhuH // 3 kozazcApi vizIrNo'sau dhArtarASTrasya durmateH // 16 tasya putrazataM rAjannAsItparamadhArmikam / pRthivI dakSiNA cAtra vidhiH prathamakalpikaH / tAMstu sarvAnmahIpAlAnikSvAkurakarotprabhuH // 4 vidvadbhiH paridRSTo'yaM ziSTo vidhiviparyayaH / / 17 teSAM jyeSThastu viMzo'bhUtpratimAnaM dhanuSmatAm / na ca pratinidhiM kartuM cikIrSAmi tapodhana / viMzasya putraH kalyANo viviMzo nAma bhArata // atra me bhagavansamyaksAcivyaM kartumarhasi // 18 viviMzasya sutA rAjanbabhUvurdaza paJca ca / sarve dhanuSi vikrAntA brahmaNyAH satyavAdinaH / vaizaMpAyana uvAca / dAnadharmaratAH santaH satataM priyavAdinaH / evamuktastu pArthena kRssnndvaipaaynstdaa| teSAM jyeSThaH khanInetraH sa tAnsarvAnapIDayat / / muhUrtamanusaMcintya dharmarAjAnamabravIt // 19 khanInetrastu vikrAnto jitvA rAjyamakaNTakam / vidyate draviNaM pArtha girau himavati sthitam / nAzaknodrakSituM rAjyaM nAnvarajyanta taM prajAH // 8 utsRSTaM brAhmaNairyajJe maruttasya mahIpateH / tamapAsya ca tadrASTraM tasya putraM suvarcasam / / tadAnayasva kaunteya paryAptaM tadbhaviSyati / / 20 abhyaSizcata rAjendra muditaM cAbhavattadA // 9 yudhiSThira uvAca / sa piturvikriyAM dRSTvA rAjyAnnirasanaM tathA / kathaM yajJe maruttasya draviNaM tatsamAcitam / niyato vartayAmAsa prajAhitacikIrSayA // 10 kasmiMzca kAle sa nRpo babhUva vadatAM vara // 21 / brahmaNyaH satyavAdI ca zuciH zamadamAnvitaH / -2752 - Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 4. 11] Azvamedhikaparva [ 14. 5.9 prajAstaM cAnvarajyanta dharmanityaM manasvinam // 11 tataH kuNDAni pAtrIzca piTharANyAsanAni ca / tasya dharmapravRttasya vyazIryakozavAhanam / cakruH suvarNakartAro yeSAM saMkhyA na vidyate // 26 taM kSINakozaM sAmantAH samantAtparyapIDayan // 12 tasyaiva ca samIpe sa yajJavATo babhUva ha / sa pIDyamAno bahubhiH kSINakozastvavAhanaH / / Ije tatra sa dharmAtmA vidhivatpRthivIpatiH / ArtimArchatparAM rAjA saha bhRtyaiH pureNa ca // 13 maruttaH sahitaiH sarvaiH prajApAlainarAdhipaH // 27 na cainaM parihartuM te'zaknuvanparisaMkSaye / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi samyagvRtto hi rAjA sa dharmanityo yudhiSThira // 14 cturtho'dhyaayH||4|| yadA tu paramAmArtiM gato'sau sapuro nRpaH / tataH pradadhmau sa karaM prAdurAsIttato balam // 15 yudhiSThira uvAca / tatastAnajayatsarvAnprAtisImAnarAdhipAn / kathaMvIryaH samabhavatsa rAjA vadatAM vrH| etasmAtkAraNAdrAjanvizrutaH sa karaMdhamaH // 16 / kathaM ca jAtarUpeNa samayujyata sa dvija // 1 tasya kAraMdhamaH putranetAyugamukhe'bhavat / / ka ca tatsAMprataM dravyaM bhagavanavatiSThate / indrAdanavaraH zrImAndevairapi sudurjayaH // 17 kathaM ca zakyamasmAbhistadavAptuM tapodhana // 2 tasya sarve mahIpAlA vartante sma vaze tadA / vyAsa uvaac| sa hi samrADabhUtteSAM vRttena ca balena ca // 18 / asurAzcaiva devAzca dakSasyAsanprajApateH / avikSinnAma dharmAtmA zauryeNendrasamo'bhavat / apatyaM bahulaM tAta te'spardhanta parasparam // 3 yajJazIlaH karmaratidhRtimAnsaMyatendriyaH // 19 tathaivAGgirasaH putrau vratatulyau babhUvatuH / tejasAdityasadRzaH kSamayA pRthiviismH| bRhaspativRhattejAH saMvartazca tapodhanaH // 4 bRhaspatisamo buddhyA himavAniva susthiraH // 20 tAvapi spardhinau rAjanpRthagAstAM parasparam / karmaNA manasA vAcA damena prazamena ca / bRhaspatizca saMvataM bAdhate sma punaH punaH // 5 manAMsyArAdhayAmAsa prajAnAM sa mahIpatiH // 21 sa bAdhyamAnaH satataM bhrAtrA jyeSThena bhArata / ya Ije hayamedhAnAM zatena vidhivatprabhuH / arthAnutsRjya digvAsA vanavAsamarocayat // 6 yAjayAmAsa yaM vidvAnsvayamevAGgirAH prabhuH // 22 vAsavo'pyasurAnsannirjitya ca nihatya ca / tasya putro'ticakrAma pitaraM guNavattayA / indratvaM prApya lokeSu tato vavre purohitam / marutto nAma dharmajJazcakravartI mahAyazAH // 23 / putramagiraso jyeSThaM viprazreSThaM bRhaspatim // 7 nAgAyutasamaprANaH sAkSAdviSNurivAparaH / yAjyastvaGgirasaH pUrvamAsIdrAjA krNdhmH| sa yakSyamANo dharmAtmA zAtakumbhamayAnyuta / vIryeNApratimo loke vRttena ca balena c| kArayAmAsa zubhrANi bhAjanAni sahasrazaH // 24 zatakraturivaujasvI dharmAtmA saMzitavrataH // 8 meruM parvatamAsAdya himavatpArzva uttre| vAhanaM yasya yodhAzca dravyANi vividhAni ca / kAzcanaH sumahAnpAdastatra karma cakAra saH // 25 / dhyAnAdevAbhavadrAjanmukhavAtena sarvazaH // 9 ma. bhA. 15 -2753 - Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 5. 10 ] mahAbhArate [ 14. 6.0 sa guNaiH pArthivAnsarvAnvaze cakre narAdhipaH / grahISyAmi vaM yajJe zRNu cedaM vaco mama // 24 saMjIvya kAlamiSTaM ca sazarIro divaM gataH / / 10 hiraNyaretaso'mbhaH syAtparivarteta medinii| babhUva tasya putrastu yayAtiriva dharmavit / bhAsaM ca na raviH kuryAnmatsatyaM vicaledyadi // 25 avikSinnAma zatrukSitsa vaze kRtavAnmahIm / bRhaspativacaH zrutvA zakro vigatamatsaraH / vikrameNa guNaizcaiva pitevAsItsa pArthivaH // 11 prazasyainaM vivezAtha svameva bhavanaM tadA // 26 . tasya vAsavatulyo'bhUnmarutto nAma vIryavAn / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi . putrastamanuraktAbhUpRthivI sAgarAmbarA / / 12 paJcamo'dhyAyaH // 5 // spardhate satataM sa mma devarAjena pArthivaH / vAsavo'pi maruttena spardhate pANDunandana // 13 vyAsa uvAca / zuciH sa guNavAnAsInmaruttaH pRthivIpatiH / atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / . . yatamAno'pi yaM zakro na vizeSayati sma ha // 14 vRhaspatezca saMvAdaM maruttasya ca bhArata // 1 so'zaknuvanvizeSAya samAhUya bRhaspatim / devarAjasya samayaM kRtamAGgirasena ha / uvAcedaM vaco devaiH sahito harivAhanaH / / 15 / zrutvA marutto nRpatirmanyumAhArayattadA !! 2 bRhaspate maruttasya mA sma kArSIH kathaMcana / / saMkalpya manasA yajJaM karaMdhamasutAtmajaH / daivaM karmAtha vA pitryaM kartAsi mama cetpriyam // bRhaspatimupAgamya vAgmI vacanamabravIt // 3 ahaM hi triSu lokeSu surANAM ca bRhaspate / bhagavanyanmayA pUrvamabhigamya tapodhana / indratvaM prAptavAneko maruttastu mahIpatiH // 17 kRto'bhisaMdhiryajJAya bhavanoM vacanAdguro // 4 kathaM hyamayaM brahmastvaM yAjayitvA surAdhipam / / tamahaM yaSTumicchAmi saMbhArAH saMbhRtAzca me / yAjayemRtyusaMyuktaM maruttamavizaGkayA / / 18 yAjyo'smi bhavataH sAdho tatprApnuhi vidhatsva ca // mAM vA vRNISva bhadraM te maruttaM vA mahIpatim / bRhaspatiruvAca / parityajya maruttaM vA yathAjoSaM bhajasva mAm // 19 na kAmaye yAjayituM tvAmahaM pRthiviipte| evamuktaH sa kauravya devarAjJA bRhaspatiH / vRto'smi devarAjena pratijJAtaM ca tasya me // 6 muhUrtamiva saMcintya devarAjAnamabravIt // 20 tvaM bhUtAnAmadhipatistvayi lokAH pratiSThitAH / marutta uvaac| namucervizvarUpasya nihantA tvaM balasya ca / / 21 pitryamasmi tava kSetraM bahu manye ca te. bhRzam / tvamAjahartha devAnAmeko vIra zriyaM parAm / / na cAsmyayAjyatAM prApto bhajamAnaM bhajasva mAm // tvaM vibharSi bhuvaM dyAM ca sadaiva balasUdana / / 22 vRhaspatiruvAca / paurohityaM kathaM kRtvA tava devagaNezvara / amatyaM yAjayitvAhaM yAjayiSye na mAnuSam / yAjayeyamahaM martya maruttaM pAkazAsana // 23 marutta gaccha vA mA vA nivRtto'smyadya yAjanAt // samAzvasihi deveza nAhaM mAya karhi cit / na tvAM yAjayitAsmyadya vRNu tvaM yamihecchasi / -2754 - Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 6. 9] Azvamedhikaparva [ 14. 7.2 upAdhyAyaM mahAbAho yaste yajJaM kariSyati // 9 tasyA dvAraM samAsAdya nyasethAH kuNapaM kvacit / vyAsa uvAca / taM dRSTvA yo nivarteta sa saMvarto mahIpate // 23 evamuktastu nRpatirmarutto vrIDito'bhavat / taM pRSThato'nugacchethA yatra gacchetsa vIryavAn / pratyAgacchacca saMvigno dadarza pathi nAradam // 10 tamekAnte samAsAdya prAJjaliH zaraNaM vrajeH // 24 devarSiNA samAgamya nAradena sa pArthivaH / pRcchettvAM yadi kenAhaM tavAkhyAta iti sma ha / vidhivatprAJjalistasthAvathainaM nArado'bravIt // 11 vyAstvaM nAradeneti saMtapta iva zatruhan // 25 rAjarSe nAtihRSTo'si kaJcitkSemaM tavAnagha / . sa cettvAmanuyuJjIta mamAbhigamanepsayA / ka gato'si kuto vedamaprItisthAnamAgatam // 12 zaMsethA vahnimArUDhaM mAmapi tvamazaGkayA / / 26 zrotavyaM cenmayA rAjanvahi me pArthivarSabha / vyAsa uvAca / vyapaneSyAmi te manyuM sarvayatnairnarAdhipa // 13 sa tatheti pratizrutya pUjayitvA ca nAradam / evamukto maruttastu nAradena maharSiNA / abhyanujJAya rAjarSiryayau vArANasI purIm // 27 vipralambhamupAdhyAyAtsarvameva nyavedayat // 14 tatra gatvA yathoktaM sa puryA dvAre mahAyazAH / gato'smyaGgirasaH putraM devAcArya bRhaspatim / / kuNapaM sthApayAmAsa nAradasya vacaH smaran // 28 yajJArthamRtvijaM draSTuM sa ca mAM nAbhyanandata // 15 yogapadyena viprazca sa purIdvAramAvizat / pratyAkhyAtazca tenAhaM jIvituM nAdya kaamye| tataH sa kuNapaM dRSTvA sahasA sa nyavartata // 29 parityaktazca guruNA dUSitazcAsmi nArada // 16 sa taM nivRttamAlakSya prAJjaliH pRSThato'nvagAt / evamuktastu rAjJA sa nAradaH pratyuvAca h| AvikSito mahIpAlaH saMvartamupazikSitum // 30 AvikSitaM mahArAja vAcA saMjIvayanniva // 17 sa enaM vijane dRSTvA pAMsubhiH kardamena ca / rAjannaGgirasaH putraH saMvarto nAma dhArmikaH / / zleSmaNAM cApi rAjAnaM SThIvanaizca samAkirat // 31 caGgamIti dizaH sarvA digvAsA mohayanprajAH // 18 sa tathA bAdhyamAno'pi saMvartena mahIpatiH / taM gaccha yadi yAjyaM tvAM na vAJchati bRhaspatiH / anvagAdeva tamRSi prAJjaliH saMprasAdayan // 32 prasannastvAM mahArAja saMvartA yAjayiSyati // 19 tato nivRtya saMvartaH parizrAnta udAvizat / marutta uvAca / zItalacchAyamAsAdya nyagrodhaM bahuzAkhinam // 33 saMjIvito'haM bhavatA vAkyenAnena nArada / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi pazyeyaM ka nu saMvarta zaMsa me vadatAM vara // 20 SaSTho'dhyAyaH // 6 // kathaM ca tasmai varteyaM kathaM mAM na parityajet / / pratyAkhyAtazca tenApi nAhaM jIvitumutsahe // 21 saMvarta uvAca / nArada uvAca / | kathamasmi tvayA jJAtaH kena vA kathito'smi te / unmattaveSaM bibhratsa caGgamIti yathAsukham / etadAcakSva me tattvamicchase cetpriyaM mama // 1 vArANasIM tu nagarImabhIkSNamupasevate // 22 | satyaM te bruvataH sarve saMpatmyante mnorthaaH| -2755 - Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 7. 2] mahAbhArate [ 14. 7.21 mithyA tu bruvato mUrdhA saptadhA te phaliSyati // 2 yAjayethA maruttaM tvaM martyadharmANamAturam // 14 . marutta uvAca / spardhate ca mayA vipra sadA vai sa hi pArthivaH / nAradena bhavAnmahyamAkhyAto paTatA pathi / / evamastviti cApyukto bhrAtrA te balavRtrahA // 15 guruputro mameti tvaM tato me prItiruttamA // 3 sa mAmabhigataM premNA yAjyavanna bubhUSati / ___ saMvarta uvaac| devarAjamupAzritya tadviddhi manipuMgava / / 16 satyametadbhavAnAha sa mAM jAnAti satriNam / so'hamicchAmi bhavatA sarvasvenApi yAjitum / kathayasvaitadekaM me ka nu saMprati nAradaH / / 4 kAmaye samatikrAntuM vAsavaM tvatkRtairguNaiH // 17 marutta uvAca / na hi me vartate buddhirgantuM brahmabRhaspatim / bhavantaM kathayitvA tu mama devarSisattamaH / pratyAkhyAto hi tenAsmi tathAnapakRte sati // 18 tato mAmabhyanujJAya praviSTo havyavAhanam // 5 saMvarta uvAca / vyAsa uvAca / cikIrSasi yathAkAmaM sarvametattvayi dhruvam / zrutvA tu pArthivasyaitatsaMvartaH parayA mudA / yadi sarvAnabhiprAyAnkartAsi mama pArthiva // 19 etAvadahamapyenaM kuryAmiti tadAbravIt // 6 yAjyamAnaM mayA hi tvAM bRhsptipurNdrau| tato maruttamunmatto vAcA nirbhartsayanniva / dviSatAM samabhikruddhAvetadekaM samarthaya / / 20 rUkSayA brAhmaNo rAjanpunaH punarathAbravIt // 7 sthairyamatra kathaM te syAtma tvaM niHsaMzayaM kuru / vAtapradhAnena mayA svacittavazavartinA / kupitastvAM na hIdAnI bhasma kuryAM sabAndhavam // evaM vikRtarUpeNa kathaM yAjitumicchasi // 8 marutta uvAca / bhrAtA mama samarthazca vAsavena ca satkRtaH / yAvattapetsahasrAMzustiSTharaMzcApi parvatAH / vartate yAjane caiva tena karmANi kAraya // 9 tAvallokAnna labheyaM tyajeyaM saMgataM yadi // 22 gRhaM svaM caiva yAjyAzca sarvA gRhyAzca devatAH / mA cApi zubhabuddhitvaM labheyamiha karhi cit / pUrvajena mamAkSiptaM zarIraM varjitaM tvidam / / 10 samyagjJAne vaiSaye vA tyajeyaM saMgataM yadi // 23 nAhaM tenAnanujJAtastvAmAvikSita karhicit / saMvate uvAca / yAjayeyaM kathaMcidvai sa hi pUjyatamo mama // 11 AvikSita zubhA buddhirdhIyatAM tava karmasu / sa tvaM bRhaspatiM gaccha tamanujJApya cAvraja / yAjanaM hi mamApyevaM vartate tvayi pArthiva // 24 tato'haM yAjayiSye tvAM yadi yaSTumihecchasi // 12 saMvidhAsye ca te rAjanakSayaM dravyamuttamam / marutta uvaac| yena devAnsagandharvAJzakraM cAbhibhaviSyasi // 25 bRhaspatiM gataH pUrvamahaM saMvarta tcchRnnu| na tu me vartate buddhirdhane yAjyeSu vA punaH / na mAM kAmayate yAjyamasau vAsavavAritaH // 13 vipriyaM tu cikIrSA mi bhrAtuzcendrasya cobhayoH // amaraM yAjyamAsAdya mAmRSe mA sma mAnuSam / / gamayiSyAmi cendreNa samatAmapi.te dhruvam / -2756 - Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 7. 27] Azvamedhikaparva [14. 8. 27 priyaM ca te kariSyAmi satyametadravImi te // 27 kapardine karAlAya haryakSNe varadAya ca / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi dhyakSNe pUSNo dantabhide vAmanAya zivAya ca // 13 saptamo'dhyAyaH // 7 // yAmyAyAvyaktakezAya sadvRtte zaMkarAya ca / kSemyAya harinetrAya sthANave puruSAya ca // 14 . saMvarta uvAca / harikezAya muNDAya kuzAyottAraNAya ca / girerhimavataH pRSThe mukhavAnnAma parvataH / bhAskarAya sutIrthAya devadevAya raMhase // 15 tapyate yatra bhagavAMstapo nityamumApatiH // 1 uSNISiNe suvaktrAya sahasrAkSAya mIDhuSe / vanaspatInAM mUleSu TaGkeSu zikhareSu ca / girizAya prazAntAya yataye cIravAsase // 16 guhAsu zailarAjasya yathAkAmaM yathAsukham / / 2 bilvadaNDAya siddhAya sarvadaNDadharAya ca / umAsahAyo bhagavAnyatra nityaM mahezvaraH / mRgavyAdhAya mahate dhanvine'tha bhavAya ca // 17 Aste zUlI mahAtejA nAnAbhUtagaNAvRtaH // 3 varAya saumyavaktrAya pazuhastAya varSiNe / tatra rudrAzca sAdhyAzca vizve'tha vasavastathA / hiraNyabAhave rAjannugrAya pataye dizAm // 18 yamazca varuNazcaiva kuberazca sahAnugaH // 4 pazUnAM pataye caiva bhUtAnAM pataye tathA / bhUtAni ca pizAcAzca nAsatyAvazvinAvapi / vRSAya mAtRbhaktAya senAnye madhyamAya ca // 19 gandharvApsarasazcaiva yakSA devarSayastathA // 5 sruvahastAya pataye dhanvine bhArgavAya ca / AdityA marutazcaiva yAtudhAnAzca sarvazaH / ajAya kRSNanetrAya virUpAkSAya caiva ha // 20 upAsante mahAtmAnaM bahurUpamumApatim // 6 tIkSNadaMSTrAya tIkSNAya vaizvAnaramukhAya ca / ramate bhagavAMstatra kuberAnucaraiH saha / mahAdyutaye'naGgAya sarvAGgAya prajAvate // 21 vikRtairvikRtAkAraiH krIDadbhiH pRthivIpate / tathA zukrAdhipataye pRthave kRttivAsase / zriyA jvalandRzyate vai bAlAdityasamadyutiH // 7 kapAlamAline nityaM suvarNamukuTAya ca // 22 na rUpaM dRzyate tasya saMsthAnaM vA kathaMcana / mahAdevAya kRSNAya tryambakAyAnaghAya ca / nirdeSTuM prANibhiH kaizcitprAkRtaimAsalocanaiH / / 8 krodhanAya nRzaMsAya mRdave bAhuzAline // 23 noSNaM na ziziraM tatra na vAyunaM ca bhAskaraH / daNDine taptatapase tathaiva krUrakarmaNe / na jarA kSutpipAse vA na mRtyuna bhayaM nRpa // 9 sahasrazirase caiva sahasracaraNAya ca / tasya zailasya pArzveSu sarveSu jayatAM vara / namaH svadhAsvarUpAya bahurUpAya daMSTriNe // 24 dhAtavo jAtarUpasya razmayaH savituryathA // 10 pinAkinaM mahAdevaM mahAyoginamavyayam / rakSyante te kuberasya sahAyairudyatAyudhaiH / trizUlapANiM varadaM tryambakaM bhuvanezvaram // 25 cikIrSadbhiH priyaM rAjankuberasya mahAtmanaH // 11 tripuraghnaM trinayanaM trilokezaM mahaujasam / tasmai bhagavate kRtvA namaH zarvAya vedhse| prabhavaM sarvabhUtAnAM dhAraNaM dharaNIdharam // 26 rudrAya zitikaNThAya surUpAya suvarcase // 12 / IzAnaM zaMkaraM sarva zivaM vizvezvaraM bhavam / - 2757 - prabhava Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 8. 27 ] mahAbhArate [ 14. 9.8 umApatiM pazupatiM vizvarUpaM mahezvaram // 27 tathA manojJAH paricArakA me| virUpAkSaM dazabhujaM tiSyagovRSabhadhvajama / tathA devAnAM sukhakAmo'smi zakra ugraM sthANuM zivaM ghoraM zavaM gaurIzamIzvaram // 28 devAzca mAM subhRzaM pAlayanti // 2 zitikaNThamajaM zukra pRthu pRthuharaM haram / indra uvAca / vizvarUpaM virUpAkSaM bahurUpamumApatim // 29 kuto duHkhaM mAnasaM dehaz2a vA praNamya zirasA devamananaGgAGgaharaM haram / pANDurvivarNazca kutastvamadya / zaraNyaM zaraNaM yAhi mahAdevaM caturmukham // 30 AcakSva me tahija yAvadetAevaM kRtvA namastasmai mahAdevAya raMhase / nihanmi sAstava duHkhakartRn // 3 mahAtmane kSitipate tatsuvarNamavApsyasi / bRhaspatiruvAca / suvarNamAhariSyantastatra gacchantu te narAH // 31 maruttamAhurmaghavanyakSyamANaM . .. vyAsa uvaac| mahAyajJenottamadakSiNena / ityuktaH sa vacastasya cakra kAraMdhamAtmajaH / taM saMvartI yAjayiteti me zrutaM tato'timAnuSaM sarva cakre yajJasya saMvidhim / tadicchAmi na sa taM yAjayeta // 4 sauvarNAni ca bhANDAni saMcakrustatra zilpinaH / / bRhaspatistu tAM zrutvA maruttasya mahIpateH / indra uvAca / sarvAnkAmAnanujAto'si vipra samRddhimati devebhyaH saMtApamakaroddhRzam / / 33 / sa tapyamAno vaivaNyaM kRzatvaM cAgamatparam / yastvaM devAnAM matrayase purodhAH / ubhau ca te janmamRtyU vyatItau bhaviSyati hi me zatruH saMvarto vasumAniti / / 34 taM zrutvA bhRzasaMtaptaM devarAjo bRhaspatim / kiM saMvartastava kartAdya vipra // 5 abhigamyAmaravRtaH provAcedaM vacastadA // 35 bRhaspatiruvAca / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi devaiH saha tvamasurAnsaMpraNudya ___assttmo'dhyaayH||8|| jighAMsase'dyApyuta sAnubandhAn / yaM yaM samRddhaM pazyasi tatra tatra indra uvAca / duHkhaM sapatneSu samRddhabhAvaH // 6 kaJcitsukhaM svapiSi tvaM bRhaspate ato'smi devendra vivarNarUpaH __ kaccinmanojJAH paricArakAste / sapatno me vardhate tannizamya / kacciddevAnAM sukhakAmo'si vipra sarvopAyairmaghavansaMniyaccha kaJcidevAstvAM paripAlayanti // 1 saMvataM vA pArthivaM vA maruttam // 7 bRhaspatiruvAca / indra uvAca / sukhaM zaye'haM zayane mahendra ehi gaccha prahito jAtavedo. - 2758 - Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 9.8] Azvamedhikaparva [14. 9. 21 bRhaspatiM paridAtuM marutte ayaM vai tvA yAjayitA bRhaspatistathAmaraM caiva kariSyatIti / / 8 agniruvAca / ayaM gacchAmi tava zakrAdya dUto bRhaspatiM paridAtuM mrutte| vAcaM satyAM puruhUtasya kartuM bRhaspatezcApacitiM cikIrSuH // 9 vyAsa uvAca / tataH prAyAbhUmaketurmahAtmA vanaspatInvIrudhazcAvamRdgan / kAmAddhimAnte parivartamAnaH kASThAtigo mAtarizveva nardan // 10 marutta uvAca / Azcaryamadya pazyAmi rUpiNaM vahnimAgatam / zrAsanaM salilaM pAdyaM gAM copAnaya vai mune / 11 agniruvAca / AsanaM salilaM pAdyaM pratinandAmi te'nagha / indreNa tu samAdiSTaM viddhi mA dUtamAgatam // 12 marutta uvAca / kaJcicchrImAndevarAjaH sukhI ca ___ kaJciccAsmAnprIyate dhuumketo| kaJcidevAzcAsya vaze yathAvattadrUhi tvaM mama kAryena deva // 13 agniruvAca / zakro bhRzaM susukhI pArthivendra prItiM cecchatyajarAM vai tvayA sH| devAzca sarve vazagAstasya rAjasaMdezaM tvaM zRNu me devarAjJaH // 14 / -2759 yadarthaM mAM prAhiNottvatsakAzaM ___ bRhaspatiM paridAtuM marutte / ayaM guruAjayitA nRpa tvAM matya santamamaraM tvA karotu // 15 marutta uvaac| saMvarto'yaM yAjayitvA dvijo me bRhaspateraJjalireSa tasya / nAsau devaM yAjayitvA mahendra matyaM santaM yAjayannadya zobhet // 16 agniruvAca / ye vai lokA devaloke mahAntaH saMprApsyase tAndevarAjaprasAdAt / tvAM cedasau yAjayedvai bRhaspati nUnaM svarga tvaM jayeH kIrtiyuktaH // 17 tathA lokA mAnuSA ye ca divyAH prajApatezcApi ye vai mahAntaH / te te jitA devarAjyaM ca kRtsnaM bRhaspatizcedyAjayettvAM narendra // 18 ___ saMvarta uvAca / mAsmAnevaM tvaM punarAgAH kathaMci dvahaspatiM paridAtuM marutte / mA tvAM dhakSye cakSuSA dAruNena saMkruddho'haM pAvaka tannibodha // 19 ___ vyAsa uvAca / tato devAnagamadbhUmaketu___ hAdIto vyathito'zvatthaparNavat / taM vai dRSTvA prAha zakro mahAtmA bRhaspateH saMnidhau havyavAham // 20 yattvaM gataH prahito jAtavedo - Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 9. 21] mahAbhArate [14. 9.30 bRhaspatiM paridAtuM marutte tvatsaMsparzAtsarvaloko bibhetatkiM prAha sa nRpo yakSyamANaH tyazraddheyaM vadase havyavAha // 27 kaccidvacaH pratigRhNAti tacca // 21 agniruvaac| AniruvAca / divaM devendra pRthivIM caiva sarvAM na te vAcaM rocayate marutto saMveSTayestvaM svabalenaiva shk| bRhaspateraJjaliM praahinnotsH| evaMvidhasyeha satastavAsau saMvarto mAM yAjayitetyabhIkSNaM kathaM vRtrastridivaM prAgjahAra // 28 punaH punaH sa mayA procyamAnaH // 22 indra uvAca / uvAcedaM mAnuSA ye ca divyAH na caNDikA jaGgamA no kareNuprajApaterye ca lokA mahAntaH / na vArisomaM prapicAmi vhe| '' tAMzcellabheyaM saMvidaM tena kRtvA na durbale vai trisRjAmi vajra tathApi neccheyamiti pratItaH // 23 ____ ko me'sukhAya praharenmanuSyaH // 29 ___ indra uvAca / pravrAjayeyaM kAlakeyAnpRthivyApunarbhavAnpArthivaM taM sametya mapAkarSaM dAnavAnantarikSAt / vAkyaM madIyaM prApaya svArthayuktam / divaH prasAdamavasAnamAnayaM punaryayukto na kariSyate vaca ko me'sukhAya prahareta martyaH // 30 stato vajraM saMprahartAsmi tasmai // 24 __ agniruvAca / ___ agniruvAca / yatra zaryAtiM cyavano yAjayiSyagandharvarADyAtvayaM tatra dUto nsahAzvibhyAM somamagRhadekaH / _ vibhemyahaM vAsava tatra gantum / taM tvaM kruddhaH pratyaSedhIH purastAsaMrandho mAmabravIttIkSNaroSaH ccharyAtiyaGgaM smara taM mahendra // 31 sNvto vAkyaM caritabrahmacaryaH // 25 vajraM gRhItvA ca puraMdara tvaM yadyAgaccheH punarevaM kathaMci saMprAhArSIyavanasyAtighoram / __ dRhaspati paridAtuM mrutte| sa te vipraH saha vazreNa bAhudaheyaM tvAM cakSuSA dAruNena mapAgrahAttapasA jAtamanyuH // 32 saMkruddha ityetadavaihi zakra // 26 tato roSAtsarvato ghorarUpaM indra uvaac| sapatnaM te janayAmAsa bhUyaH / tvamevAnyAndahase jAtavedo madaM nAmAsuraM vizvarUpaM na hi tvadanyo vidyate bhasmakartA / __yaM tvaM dRSTvA cakSuSI saMnyamIlaH // 33 -2760 - Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 9. 34 ] Azvamedhikaparva [14. 10.9 hanurekA jagatIsthA tathaikA provAcedaM vacanaM vAsavasya / divaM gatA mahato dAnavasya / gandharvaM mAM dhRtarASTra nibodha sahasraM dantAnAM zatayojanAnAM tvAmAgataM vaktukAmaM narendra // 3 sutIkSNAnAM dhorarUpaM babhUva // 34 aindraM vAkyaM zRNu me rAjasiMha vRttAH sthUlA rajatastambhavarNA yatprAha lokAdhipatirmahAtmA / daMSTrAzcatasro dve zate yojanAnAm / bRhaspatiM yAjakaM tvaM vRNISva sa tvAM dantAnvidazannabhyadhAva vajraM vA te prahariSyAmi ghoram / jighAMsayA zUlamudyamya ghoram // 35 vacazcedetanna kariSyase me apazyastvaM taM tadA ghorarUpaM / prAhaitadetAvadacintyakarmA // 4 sarve tvanye dadRzurdarzanIyam / marutta uvAca / yasmAdbhItaH prAJjalistvaM maharSi tvaM caivaitadvettha puraMdarazca mAgacchethAH zaraNaM dAnavaghna // 36 vizvedevA vasavazvAzvinau ca / kSatrAdevaM brahmabalaM garIyo mitradrohe niSkRtiI yathaiva na brahmataH kiMcidanyadrIyaH / nAstIti lokeSu sadaiva vAdaH // 5 so'haM jAnanbrahmatejo yathAva bRhaspatiryAtayitA mahendra na saMvarta gantumicchAmi zakra // 37 devazreSThaM vajrabhRtAM variSTham / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi saMvoM mAM yAjayitAdya rAjanavamo'dhyAyaH // 9 // na te vAkyaM tasya vA rocayAmi // 6 gandharva uvaac| indra uvAca / ghoro nAdaH zrUyate vAsavasya evametadbrahmabalaM garIyo nabhastale garjato raajsiNh| na brahmataH kiNcidnydgriiyH| vyaktaM vajraM mokSyate te mahendraH AvikSitasya tu balaM na mRSye kSemaM rAjaMzcintyatAmeSa kAlaH // 7 vajramasmai prahariSyAmi ghoram // 1 vyAsa uvaac| dhRtarASTra prahito gaccha maruttaM ityevamukto dhRtarASTreNa rAjA saMvartena sahitaM taM vadasva / ___ zrutvA nAdaM nadato vAsavasya / bRhaspatiM tvamupazikSasva rAja taponityaM dharmavidAM variSThaM nvanaM vA te prahariSyAmi ghoram // 2 / saMvataM taM jJApayAmAsa kAryam // 8 vyAsa uvAca / marutta uvAca / tato gatvA dhRtarASTro narendra imamazmAnaM plavamAnamArAa. bhA. 346 -2761 - Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 10.9] mahAbhArate [14. 10. 29 dadhvA dUraM tena na dRzyate'dya / kaM te kAmaM tapasA sAdhayAmi // 16 prapadye'haM zarma viprendra tvattaH marutta uvAca / prayaccha tasmAdabhayaM vipramukhya // 9 indraH sAkSAtsahasAbhyetu vipra ayamAyAti vai vatrI dizo vidyotayandaza / ___ haviryajJe pratigRhNAtu caiv| amAnuSeNa ghoreNa sadasyAstrAsitA hi naH // 10 svaM svaM dhiSNyaM caiva juSantu devAH saMvarta uvAca / sutaM somaM pratigRhNantu caiva // 17 bhayaM zakrAdvyetu te rAjasiMha saMvarta uvaac| ___ praNotsye'haM bhayametatsughoram / ayamindro haribhirAyAti rAjasaMstambhinyA vidyayA kSiprameva ndevaiH sarvaiH sahitaH sompiithii| mA bhaistvamasmAdbhava cApi pratItaH // 11 mAhUto yajJamimaM mayAdya ahaM saMstambhayiSyAmi mA bhaistvaM zakrato nRp|| pazyasvainaM mantravisastakAyam // 18 sarveSAmeva devAnAM kSapitAnyAyudhAni me // 12 vyAsa uvAca / dizo vajraM vrajatAM vAyuretu tato devaiH sahito devarAjo ___ varSa bhUtvA nipatatu kAnaneSu / rathe yuktvA tAnharInvAjimukhyAna / ApaH plavantvantarikSe vRthA ca AyAdyajJamadhi rAjJaH pipAsusaudAminI dRzyatAM mA vibhastvam // 13 rAvikSitasyAprameyasya somam // 19 atho vahnitrAtu vA sarvataste tamAyAntaM sahitaM devasaMdhaiH kAmaM varSa varSatu vAsavo vaa| pratyudyayau sapurodhA maruttaH / vanaM tathA sthApayatAM ca vAyu cakre pUjAM devarAjAya cAgryAM mahAghoraM plavamAnaM jalaughaiH // 14 __ yathAzAstraM vidhivatprIyamANaH // 20 marutta uvaac| saMvarta uvAca / ghoraH zabdaH zrUyate vai mahAsvano svAgataM te puruhUteha vidva___ vajrasyaiSa sahito mArutena nyajJo'dyAyaM saMnihite tvyiindr| AtmA hi me pravyathate muhurmuhu zozubhyate balavRtraghna bhUyaH rna me svAsthya jAyate cAdya vipra // 15 pibasva somaM sutamudyataM mayA // 21 saMvarta uvAca / marutta uvAca / vajrAdugrAdvyetu bhayaM tavAdya zivena mAM pazya namazca te'stu __ vAto bhUtvA hanmi narendra vajram / prApto yajJaH saphalaM jIvitaM me / bhayaM tyaktvA varamanyaM vRNISva ayaM yajJaM kurute me surendra. -2762 -- Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 10. 22 ] Azvamedhikaparva [ 14. 10. 36 bRhaspateravaro janmanA yaH / / 22 nIlaM cokSANaM medhyamabhyAlabhantAM indra uvAca / calacchinnaM matpradiSTaM dvijendrAH // 29 jAnAmi te gurumenaM tapodhanaM tato yajJo vavRdhe tasya rAjJo bRhaspateranujaM tigmatejasam / yatra devAH svayamannAni jahuH / yasyAhvAnAdAgato'haM narendra yasmizakro brAhmaNaiH pUjyamAnaH prItirme'dya tvayi manyuH pranaSTaH / / 23 sadasyo'bhUddharimAndevarAjaH // 30 saMvarta uvAca / tataH saMvartazcityagato mahAtmA yadi prItastvamasi vai devarAja - yathA vahniH prajvalito dvitIyaH / tasmAtsvayaM zAdhi yajJe vidhAnam / havIMSyuccairAhvayandevasaMghAsvayaM sarvAnkuru mArgAnsurendra juhAvAgnau matravatsupratItaH // 31 jAnAtvayaM sarvalokazca deva // 24 tataH pItvA balabhitsomamatryaM vyAsa uvAca / ye cApyanye somapA vai divaukasaH / evamuktastvAGgirasena zakraH sarve'nujJAtAH prayayuH pArthivena samAdideza svayameva devAn / yathAjoSaM tarpitAH prItimantaH // 32 sabhAH kriyantAmAvasathAzca mukhyAH tato rAjA jAtarUpasya rAzIsahasrazazcitrabhaumAH samRddhAH / / 25 npade pade kArayAmAsa hRSTaH / klaptasthUNAH kurutArohaNAni dvijAtibhyo visRjanbhUri vittaM gandharvANAmapsarasAM ca zIghram / rarAja vitteza ivArihantA // 33 yeSu nRtyerannapsarasaH sahasrazaH tato vittaM vividhaM saMnidhAya * svarNoddezaH kriyatAM yajJabATaH // 26 yathotsAhaM kArayitvA ca kozam / ityuktAste cakrurAzu pratItA anujJAto guruNA saMnivRtya divaukasaH shkrvaakyaannrendr| tato vAkyaM prAha rAjAnamindraH ___ zazAsa gAmakhilAM sAgarAntAm // 34 .. prIto rAjanpUjayAno maruttam // 27 evaMguNaH saMbabhUveha rAjA eSa tvayAhamiha rAjansametya yasya krato tatsuvarNaM prbhuutm| ___ ye cApyanye tava pUrva narendrAH / tattvaM samAdAya narendra vittaM sarvAzcAnyA devatAH prIyamANA yajasva devAMstarpayAno vidhAnaiH // 35 ____ havistubhyaM pratigRhantu rAjan // 28 vaizaMpAyana uvAca / AgneyaM vai lohitamAlabhantAM tato rAjA pANDavo hRSTarUpaH - vaizvadevaM bahurUpaM virAjan / zrutvA vAkyaM satyavatyAH sutasya / -2763 - Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 10. 36] mahAbhArate [14. 12.4 manazcake tena vittena yaSTuM vyApte jyotiSi vRtreNa rUpe'tha viSaye hRte| .. tato'mAtyairmatrayAmAsa bhUyaH // 36 zatakraturabhikruddhastatra vanamavAsRjat // 12 iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi sa vadhyamAno vajreNa subhRzaM bhUritejasA / dazamo'dhyAyaH // 10 // viveza sahasA vAyu jagrAha viSayaM tataH // 13 vyApte vAyau tu vRtreNa sparze'tha viSaye hRte / vaizaMpAyana uvAca / zatakraturabhikruddhastatra vanamavAsRjat // 14 ityukte nRpatau tasminvyAsenAdbhutakarmaNA / sa vadhyamAno vajreNa tsminnmittejsaa| vAsudevo mahAtejAstato vacanamAdade // 1 AkAzamabhidudrAva jagrAha viSayaM tataH // 15 taM nRpaM dInamanasaM nihatajJAtibAndhavam / AkAze vRtrabhUte ca zabde ca viSaye hRte / upaplutamivAdityaM sadhamamiva pAbakam // 2 zatakraturabhikruddhastatra vanamavAsRjat / / 16 . . ' nirviNNamanasaM pArtha jJAtvA vRSNikulodbhavaH / sa vadhyamAno vazeNa tasminnamitatejasA / AzvAsayandharmasutaM pravaktumupacakrame // 3 viveza sahasA zakraM jagrAha viSayaM tataH / / 17 vAsudeva uvAca / tasya vRtragRhItasya mohaH samabhavanmahAn / sarva ji_ mRtyupadamArjavaM brahmaNaH padam / rathaMtareNa taM tAta vasiSThaH pratyabodhayat // 18 etAvAJAnaviSayaH kiM pralApaH kariSyati // 4 tato vRtraM zarIrasthaM jaghAna bharatarSabha / naiva te niSThitaM karma naiva te zatravo jitAH / zatakraturadRzyena vajraNetIha naH zrutam // 19 kathaM zatru zarIrasthamAtmAnaM nAvabudhyase / / 5 idaM dharmarahasyaM ca zakreNoktaM maharSiSu / atra te vartayiSyAmi yathAdharma yathAzrutam / RSibhizca mama proktaM tannibodha narAdhipa / 20 indrasya saha vRtreNa yathA yuddhamavartata / / 6 iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi vRtreNa pRthivI vyAptA purA kila narAdhipa / ekaadsho'dhyaayH||11|| dRSTvA sa pRthivIM vyAptAM gandhasya viSaye hRte / dharAharaNadurgandho viSayaH samapadyata / / 7 vAsudeva uvAca / zatakratuzcukopAtha gandhasya viSaye hRte / dvividho jAyate vyAdhiH zArIro mAnasastathA / vRtrasya sa tataH kruddho vajraM ghoramavAsRjat / / 8 parasparaM tayorjanma nirdvadvaM nopalabhyate // 1 sa vadhyamAno vatreNa pRthivyAM bhUritejasA / zarIre jAyate byAdhiH zArIro nAtra saMzayaH / viveza sahasaivApo jagrAha viSayaM tataH // 9 mAnaso jAyate vyAdhirmanasyeveti nizcayaH // 2 vyAptAsvathAsu vRtreNa rase ca viSaye hRte| zItoSNe caiva vAyuzca guNA rAjazarIrajAH / zatakraturabhikruddhastAsu vannamavAsRjat / / 10 teSAM guNAnAM sAmyaM cettadAhuH svasthalakSaNam / sa vadhyamAno vajreNa salile bhuuritejsaa| uSNena bAdhyate zItaM zItenoSNaM ca bAdhyate // 3 viveza sahasA jyotirjagrAha viSayaM tataH / / 11 / sattvaM rajastamazceti trayastvAtmaguNAH smRtAH / -2764 - 12 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 12. 4] Azvamedhikaparva [14. 13. 12 teSAM guNAnAM sAmyaM cettadAhuH svasthalakSaNam / teSAmanyatamotseke vidhAnamupadizyate / // 4 vAsudeva uvAca / harSeNa bAdhyate zoko harSaH zokena bAdhyate / na bAhyaM dravyamutsRjya siddhirbhavati bhArata / kazciduHkhe vartamAnaH sukhasya smartumicchati / zArIraM dravyamutsRjya siddhirbhavati vA na vA // 1 kazcitsukhe vartamAno duHkhasya smartumicchati // 5 bAhyadravyavimuktasya zArIreSu ca gRdhytH|| sa tvaM na duHkhI duHkhasya na sukhI susukhasya vA / yo dharmo yatsukhaM caiva dviSatAmastu tattathA // 2 smartumicchasi kaunteya diSTaM hi balavattaram // 6 vyakSarastu bhavenmRtyuruyakSaraM brahma zAzvatam / atha vA te svabhAvo'yaM yena paarthaavkRssyse| mameti vyakSaro mRtyuna mameti ca zAzvatam // 3 dRSTvA sabhAgatAM kRSNAmekavastrAM rajasvalAm / ' brahma mRtyuzca to rAjannAtmanyeva vyavasthitau / miSatAM pANDaveyAnAM na tatsaMsmartumicchasi // 7 adRzyamAnau bhUtAni yodhayetAmasaMzayam // 4 pravrAjanaM ca nagarAdajinaizca vivAsanam / avinAzo'sya sattvasya niyato yadi bhArata / mahAraNyanivAsazca na tasya smartumicchasi // 8 bhittvA zarIraM bhUtAnAmahiMsAM pratipadyate // 5 jaTAsurAtpariklezazcitrasenena cAhavaH / labdhvApi pRthivIM sarvAM sahasthAvarajaGgamAm / saindhavAJca pariklezo na tasya smartumicchasi // 9 mamatvaM yasya naiva syAtki tayA sa kariSyati // 6 punarajJAtacaryAyAM kIcakena padA vadhaH / atha vA vasataH pArtha vane vanyena jIvataH / yAjJasenyAstadA pArtha na tasya smartumicchasi // 10 mamatA yasya dravyeSu mRtyorAsye sa vartate // 7 yacca te droNabhISmAbhyAM yuddhamAsIdariMdama / bAhyAntarANAM zatrUNAM svabhAvaM pazya bhArata / manasaikena yoddhavyaM tatte yuddhamupasthitam / yanna pazyati tadbhUtaM mucyate sa mahAbhayAt // 8 tasmAdabhyupagantavyaM yuddhAya bharatarSabha / / 11 kAmAtmAnaM na prazaMsanti loke paramavyaktarUpasya paraM muktvA svakarmabhiH / na cAkAmAtkAcidasti pravRttiH / yatra naiva zaraiH kArya na bhRtyairna ca bandhubhiH / dAnaM hi vedAdhyayanaM tapazca Atmanaikena yoddhavyaM tatte yuddhamupasthitam // 12 kAmena karmANi ca vaidikAni // 9 tasminnanirjite yuddhe kAmavasthAM gamiSyasi / vrataM yajJAnniyamAndhyAnayogAetajjJAtvA tu kaunteya kRtakRtyo bhaviSyasi // 13 kAmena yo nArabhate viditvA / etAM buddhiM vinizcitya bhUtAnAmAgatiM gatim / yadyaddhyayaM kAmayate sa dharmo pitRpaitAmahe vRtte zAdhi rAjyaM yathocitam // 14 na yo dharmo niyamastasya mUlam // 10 atra gAthAH kAmagItAH kIrtayanti purAvidaH / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi zRNu saMkIrtyamAnAstA nikhilena yudhiSThira // 11 dvaadsho'dhyaayH|| 12 // nAhaM zakyo'nupAyena hantuM bhUtena kenacit / yo mAM prayatate hantuM jJAtvA praharaNe balam / - 2765 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 13. 12 ] mahAbhArate [ 14. 14. 17 tasya tasminpraharaNe punaH prAdurbhavAmyaham // 12 anyaizca puruSavyAgheAhmaNaiH zAstradRSTibhiH / yo mAM prayatate hantuM yajJairvividhadakSiNaiH / vyajahAcchokajaM duHkhaM saMtApaM zaiva mAnasam // 4 jaGgameSviva karmAtmA punaH prAdurbhavAmyaham // 13 arcayAmAsa devAMzca brAhmaNAMzca yudhiSThiraH / yo mAM prayatate hantuM vedairvedAntasAdhanaiH / kRtvAtha pretakAryANi bandhUnAM sa punarnRpaH / sthAvareSviva zAntAtmA tasya prAdurbhavAmyaham // 14 anvazAsata dharmAtmA pRthivIM sAgarAmbarAm // 5 yo mAM prayatate hantuM dhRtyA stypraakrmH| prazAntacetAH kauravyaH svarAjyaM prApya kevalam / bhAvo bhavAmi tasyAhaM sa ca mAM nAvabudhyate // 15 vyAsaM ca nAradaM caiva tAMzcAnyAnabravInnRpaH // 6 yo mAM prayatate hantuM tapasA saMzitavrataH / AzvAsito'haM prAgvRddhaibhavadbhirmunipuMgavaiH / tatastapasi tasyAtha punaH prAdurbhavAmyaham // 16 na sUkSmamapi me kiMcidryalIkamiha vidyate // 7 yo mAM prayatate hantuM mokSamAsthAya paNDitaH / arthazca sumahAnprApto yena yakSyAmi devtaaH| tasya mokSaratisthasya nRtyAmi ca hasAmi ca / puraskRtyeha bhavataH samAneSyAmahe makham // 8 avadhyaH sarvabhUtAnAmahamekaH sanAtanaH / / 17 himavantaM tvayA guptA gamiSyAmaH pitAmaha / tasmAttvamapi taM kAmaM yajJairvividhadakSiNaiH / bahvAzcaryo hi dezaH sa zrUyate dvijasattama // 9 dharma kuru mahArAja tatra me sa bhaviSyati // 18 tathA bhagavatA citraM kalyANaM bahu bhASitam / yajasva vAjimedhena vidhivadakSiNAvatA / devarSiNA nAradena devasthAnena caiva ha // 10 . anyaizca vividhairyajJaiH samRddhairAptadakSiNaiH // 19 mA te vyathAstu nihatAnbandhUnvIkSya punaH punaH / nAbhAgadheyaH puruSaH kazcidevaMvidhAngurUn / na zakyAste punadraSTuM ye hatAsminraNAjire // 20 labhate vyasanaM prApya suhRdaH sAdhusaMmatAn // 11 sa tvamiSTvA mahAyajJaiH samRddhairAptadakSiNaiH / evamuktAstu te rAjJA sarva eva maharSayaH / loke kIrti parAM prApya gatimayyAM gamiSyasi / abhyanujJApya rAjAnaM tathobhau kRSNaphalgunau / pazyatAmeva sarveSAM tatraivAdarzanaM yayuH // 12 iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi trayodazo'dhyAyaH // 13 // tato dharmasuto rAjA tatraivopAvizatprabhuH / evaM nAtimahAnkAlaH sa teSAmabhyavartata // 13 vaizaMpAyana uvaac| kurvatAM zaucakarmANi bhISmasya nidhane tadA / evaM bahuvidhairvAkyamunibhistaistapodhanaiH / mahAdAnAni viprabhyo dadatAmaurdhvadaihikam // 14 samAzvasyata rAjarSirhatabandhuyudhiSThiraH // 1 bhISmakarNapurogANAM kurUNAM kurunandana / so'nunIto bhagavatA viSTarazravasA svayam / sahito dhRtarASTreNa pradadAvauvaMdai hikam // 15 dvaipAyanena kRSNena devasthAnena caabhibhuuH|| 2 tato dattvA bahu dhanaM viprebhyaH pANDavarSabhaH / nAradenAtha bhImena nakulena ca pArthivaH / dhRtarASTra puraskRtya viveza gajasAhvayam / / 16 kRSNayA sahadevena vijayena ca dhImatA / / 3 / sa samAzvAsya pitaraM prajJAcakSuSamIzvaram / -2766 - Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 14. 17] Azvamedhikaparva [14 15 27 anvazAdvai sa dharmAtmA pRthivIM bhrAtRbhiH saha / / 17 asapatnAM mahIM bhuGkte dharmarAjo yudhiSThiraH / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi bhImasenaprabhAvena yamayozca narottama // 13 caturdazo'dhyAyaH // 14 // dharmeNa rAjJA dharmajJa prAptaM rAjyamakaNTakam / dharmeNa nihataH saMkhye sa ca rAjA suyodhanaH // 14 janamejaya uvAca / adharmarucayo lubdhAH sadA cApriyavAdinaH / vijite pANDaveyaistu prazAnte ca dvijottama / dhArtarASTrA durAtmAnaH sAnubandhA nipAtitAH // 15 rASTre kiM cakraturvIrau vAsudevadhanaMjayau / / 1. prazAntAmakhilAM pArtha pRthivIM pRthivIpatiH / vaizaMpAyana uvAca / bhuGkte dharmasuto rAjA tvayA guptaH kurUdvaha // 16 vijite pANDaveyaistu prazAnte ca vizAM pate / rame cAhaM tvayA sArdhamaraNyeSvapi pANDava / rASTra vabhUvaturdRSTau vAsudevadhanaMjayau // 2 kimu yatra jano'yaM vai pRthA cAmitrakarzana // 17 vijahvAte mudA yuktau divi devezvarAviva / yatra dharmasuto rAjA yatra bhImo mahAbalaH / tau vaneSu vicitreSu parvatAnAM ca sAnuSu // 3 yatra mAdravatIputrau ratistatra parA mama // 18 zaileSu ramaNIyeSu palvaleSu nadISu ca / tathaiva svargakalpeSu sabhoddezeSu bhArata / caGgamyamANau saMhRSTAvazvinAviva nandane // 4 ramaNIyeSu puNyeSu sahitasya tvayAnagha // 19 indraprasthe mahAtmAnau remAte kRSNapANDavau / kAlo mahAMstvatIto me zUraputramapazyataH / pravizya tAM sabhA ramyAM vijahrAte ca bhArata // 5 baladevaM ca kauravya tathAnyAnvRSNipuMgavAn // 20 tatra yuddhakathAcitrAH pariklezAMzca pArthiva / so'haM gantumabhIpsAmi purIM dvAravatIM prati / kathAyoge kathAyoge kathayAmAsatustadA // 6 rocatAM gamanaM mahyaM tavApi puruSarSabha // 21 RSINAM devatAnAM ca vaMzAMstAvAhatustadA / ukto bahuvidhaM rAjA tatra tatra yudhiSThiraH / prIyamANau mahAtmAnau purANAvRSisattamau // 7 sa ha bhISmeNa yadyuktamasmAbhiH zokakArite // 22 madhurAstu kathAzcitrAzcitrArthapadanizcayAH / ziSTo yudhiSThiro'smAbhiH zAstA sannapi pANDavaH / nizcayajJaH sa pArthAya kathayAmAsa kezavaH // 8 tena tacca vacaH samyaggRhItaM sumahAtmanA // 23 putrazokAbhisaMtaptaM jJAtInAM ca sahasrazaH / dharmaputre hi dharmajJe kRtajJe satyavAdini / kathAbhiH zamayAmAsa pArthaM zaurirjanArdanaH // 9 satyaM dharmo matizcAgryA sthitizca satataM sthirA // sa tamAzvAsya vidhivadvidhAnajJo mahAtapAH / tadgatvA taM mahAtmAnaM yadi te rocate'rjuna / apahRtyAtmano bhAraM vizazrAmeva sAtvataH // 10 asmadgamanasaMyuktaM vaco hi janAdhipam // 25 tataH kathAnte govindo guDAkezamuvAca h| na hi tasyApriyaM kuryAM prANatyAge'pyupasthite / sAntvayalakSNayA vAcA hetuyuktamidaM vacaH // 11 / kuto gantuM mahAbAho purIM dvAravatIM prati // 26 vijiteyaM dharA kRtsnA svysaacinprNtp| sarva vidamahaM pArtha tvayItihitakAmyayA / tabAhubalamAzritya rAjJA dharmasutena ha / / 12 / bravImi satyaM kauravya na mithyaitatkathaMcana // 27 -2767 - Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 15. 28 ] mahAbhArate [14. 16. 18 prayojanaM ca nivRttamiha vAse mamArjuna / tasyAM sabhAyAM ramyAyAM vijahAra mudA yutaH // 2 dhArtarASTro hato rAjA sabalaH sapadAnugaH // 28 tataH kaMcitsabhoddezaM svargAdezasamaM nRpa / pRthivI ca vaze tAta dharmaputrasya dhImataH / yadRcchayA to muditau jagmatuH svajanAvRtau // 3 sthitA samudravasanA sazailavanakAnanA / tataH pratItaH kRSNena sahitaH paannddvo'rjunH| citA ratnairbahuvidhaiH kururAjasya pANDava // 29 nirIkSya tAM sabhAM ramyAmidaM vacanamabravIt // 4 dharmeNa rAjA dharmajJaH pAtu sarvAM vasuMdharAm / viditaM te mahAbAho saMgrAme samupasthite / / upAsyamAno bahubhiH siddhezcApi mahAtmabhiH / mAhAtmyaM devakImAtastaca te rUpamaizvaram // 5 stUyamAnazca satataM bandibhirbharatarSabha // 30 yattu tadbhavatA proktaM tadA kezava sauhRdAt / tanmayA saha gatvAdya rAjAnaM kuruvardhanam / / tatsarvaM puruSavyAghra naSTaM me naSTacetasaH // 6 ApRccha kuruzArdUla gamanaM dvArakAM prati // 31 mama kautUhalaM tvasti teSvartheSu punaH prbho|. idaM zarIraM vasu yacca me gRhe bhavAMzca dvArakAM gantA nacirAdiva mAdhava // 7 niveditaM pArtha sadA yudhiSThire / evamuktastataH kRSNaH phalgunaM pratyabhASata / priyazca mAnyazca hi me yudhiSThiraH pariSvajya mahAtejA vacanaM vadatAM varaH // 8 sadA kurUNAmadhipo mahAmatiH // 32 zrAvitastvaM mayA guhyaM jJApitazca sanAtanam / prayojanaM cApi nivAsakAraNe dharma svarUpiNaM pArtha sarvalokAMzca zAzvatAn // 9 na vidyate me tvadRte mahAbhuja / abuddhA yanna gRhIthAstanme sumahadapriyam / sthitA hi pRthvI tava pArtha zAsane nUnamazraradhAno'si durmedhAzcAsi pANDava // 10 guroH suvRttasya yudhiSThirasya ha // 33 sa hi dharmaH suparyApto brahmaNaH padavedane / itIdamuktaM sa tadA mahAtmanA na zakyaM tanmayA bhUyastathA vaktumazeSataH // 11 jnaardnenaamitvikrmo'rjunH| paraM hi brahma kathitaM yogayuktena tnmyaa| tatheti kRcchrAdiva vAcamIraya itihAsaM tu vakSyAmi tasminnarthe purAtanam // 12 janArdanaM saMpratipUjya pArthiva // 34 yathA tAM buddhimAsthAya gatimayyAM gamiSyasi / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi zRNu dharmabhRtAM zreSTha gadataH sarvameva me // 13 paJcadazo'dhyAyaH // 15 // AgacchadrAhmaNaH kazcitsvargalokAdariMdama / brahmalokAcca durdharSaH so'smAbhiH pUjito'bhavat // janamejaya uvAca / asmAbhiH paripRSTazca yadAha bharatarSabha / sabhAyAM vasatostasyAM nihatyArInmahAtmanoH / divyena vidhinA pArtha tacchRNuSvAvicArayan // 15 kezavArjunayoH kA nu kathA samabhavahija // 1 brAhmaNa uvAca / vaizaMpAyana uvAca / mokSadharma samAzritya kRSNa yanmAnupRcchasi / kRSNena sahitaH pArthaH svarAjyaM prApya kevalam / bhUtAnAmanukampArtha yanmohacchedanaM prabho // 16 - 2768 - Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 16. 17] Azvamedhikaparva [14. 16.43 tatte'haM saMpravakSyAmi yathAvanmadhusUdana / AhArA vividhA bhuktAH pItA nAnAvidhAH stnaaH|| zRNuSvAvahito bhUtvA gadato mama mAdhava // 17 mAtaro vividhA dRSTAH pitarazca pRthagvidhAH / kazcidviprastapoyuktaH kAzyapo dharmavittamaH / sukhAni ca vicitrANi duHkhAni ca mayAnagha / AsasAda dvijaM kaMciddharmANAmAgatAgamam / / 18 priyairvivAso bahuzaH saMvArazcApriyaiH saha / gatAgate subahuzo jJAnavijJAnapAragam / dhananAzazva saMprApto labdhvA duHkhena taddhanam // 33 lokatattvArthakuzalaM jJAtAraM sukhaduHkhayoH // 19 avamAnAH sukaSTAzca parataH svajanAttathA / jAtImaraNatattvajJaM kovidaM puNyapApayoH . zArIrA mAnasAzcApi vedanA bhRzadAruNAH // 34 draSTAramuccanIcAnAM karmabhirdehinAM gatim // 20 prAptA vimAnanAzcogrA vadhabandhAzca dAruNAH / carantaM muktavatsiddhaM prazAntaM saMyatendriyam / / patanaM niraye caiva yAtanAzca yamakSaye // 35 dIpyamAnaM zriyA brAhRyA kramamANaM ca sarvazaH / / jarA rogAzca satataM vAsanAni ca bhUrizaH / antardhAnagatijJaM ca zrutvA tattvena kAzyapaH / loke'sminnanubhUtAni dvaMdvajAni bhRzaM mayA // 36 tathaivAntarhitaiH siddhairyAntaM cakradharaiH saha // 22 tataH kadAcinnirvedAnikArAnnikRtena ca / saMbhASamANamekAnte samAsInaM ca taiH saha / lokatanaM parityaktaM duHkhAtena bhRzaM mayA / yadRcchayA ca gacchantamasaktaM pavanaM yathA // 23 tataH siddhiriyaM prAptA prasAdAdAtmano mayA // 37 taM samAsAdya medhAvI sa tadA dvijasattamaH / nAhaM punarihAgantA lokAnAlokayAmyaham / caraNau dharmakAmo vai tapasvI susamAhitaH / A siddherA prajAsargAdAtmano me gatiH zubhA // pratipede yathAnyAyaM bhaktyA paramayA yutaH // 24 upalabdhA dvijazreSTha tatheyaM siddhiruttamA / vismitazcAdbhutaM dRSTvA kAzyapastaM dvijottamam / itaH paraM gamiSyAmi tataH parataraM punaH / paricAreNa mahatA guruM vaidyamatoSayat // 25 brahmaNaH padamavyagraM mA te bhUdatra saMzayaH // 39 prItAtmA copapannazca zrutacAritrasaMyataH / nAhaM punarihAgantA martyalokaM paraMtapa / bhAvena toSayazcainaM guruvRttyA paraMtapaH // 26 prIto'smi te mahAprAjJa brUhi kiM karavANi te // 40 tasmai tuSTaH sa ziSyAya prasanno'thApravIdguruH / yadIpsurupapannastvaM tasya kAlo'yamAgataH / siddhi parAmabhiprekSya zRNu tanme janArdana // 27 abhijAne ca tadahaM yadartha mA tvamAgataH / vividhaiH karmabhistAta puNyayogaizca kevalaiH / acirAttu gamiSyAmi yenAhaM tvAmacUcudam // 41 gacchantIha gatiM mAM devaloke'pi ca sthitim // bhRzaM prIto'smi bhavatazcAritreNa vicakSaNa / na kacitsukhamatyantaM na kacicchAzvatI sthitiH / paripRccha yAvadbhavate bhASeyaM yattavepsitam // 42 sthAnAcca mahato bhraMzo duHkhalabdhAtpunaH punaH // 29 | bahu manye ca te buddhiM bhRzaM saMpUjayAmi ca / azubhA gatayaH prAptAH kaSTA me pApasevanAt / yenAhaM bhavatA buddho medhAvI dyasi kAzyapa // 43 kAmamanyuparItena tRSNayA mohitena ca / / 30 iti zrImahAbhArate bhAzvamedhikaparvaNi punaH punazca maraNaM janma caiva punaH punaH / ssoddsho'dhyaayH||16|| ma. bhA, 35 -2769 - Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 17. 1] mahAbhArate [14. 17. 25 svadoSakopanAdrogaM labhate maraNAntikam / / vAsudeva uvAca / atha codvandhanAdIni parItAni vyavasyati // 13 tatastasyopasaMgRhya pAdau praznAnsudurvacAn / tasya taiH kAraNairjantoH zarIrAcyavate yathA / papraccha tAMzca sarvAnsa prAha dharmabhRtAM varaH / / 1 jIvitaM procyamAnaM tadyathAvadupadhAraya // 14 kAzyapa uvAca / USmA prakupitaH kAye tiivrvaayusmiiritH| zarIramanuparyeti sarvAnprANAnruNaddhi vai // 15 kathaM zarIraM cyavate kathaM caivopapadyate / atyarthaM balavAnUSmA zarIre prikopitH| . kathaM kaSTAca saMsArAtsaMsaranparimucyate // 2 AtmAnaM vA kathaM yuktyA taccharIraM vimuJcati / bhinatti jIvasthAnAni tAni marmANi viddhi ca // zarIratazca nirmuktaH kathamanyatprapadyate // 3 tataH savedanaH sadyo jIvaH pracyavate kSaran / kathaM zubhAzubhe cAyaM karmaNI svakRte naraH / zarIraM tyajate jantuzchidyamAneSu marmasu / . . upabhuGkte ka vA karma videhasyopatiSThati // 4 vedanAbhiH parItAtmA tadviddhi dvijasattama / 17 jAtImaraNasaMvignAH satataM sarvajantavaH / brAhmaNa uvaac| dRzyante saMtyajantazca zarIrANi dvijarSabha // 18 evaM saMcoditaH siddhaH praznAMstAnpratyabhASata / garbhasaMkramaNe cApi marmaNAmatisarpaNe / AnupUryeNa vArSNeya yathA tanme vacaH zRNu // 5 tAdRzImeva labhate vedanAM mAnavaH punaH / / 59 ___ siddha uvaac| bhinnasaMdhiratha kledamadbhiH sa labhate naraH / AyuHkIrtikarANIha yAni karmANi sevate / yathA paJcasu bhUteSu saMzritatvaM nigcchti| . zarIragrahaNe'nyasmisteSu kSINeSu sarvazaH // 6 zaityAtprakupitaH kAye tIvravAyusamIritaH / / 20 AyuHkSayaparItAtmA viparItAni sevate / yaH sa paJcasu bhUteSu prANApAne vyavasthitaH / buddhiAvartate cAsya vinAze pratyupasthite // 7 sa gacchatyUrdhvago vAyuH kRcchrAnmuktvA shriirinnm|| sattvaM balaM ca kAlaM cApyaviditvAtmanastathA / zarIraM ca jahAtyeva nirucchAsazca dRzyate / ativelamupAnAti tairviruddhAnyanAtmavAn // 8 nirUSmA sa nirucchAso niHzrIko gtcetnH||22 yadAyamatikaSTAni sarvANyupaniSevate / brahmaNA saMparityakto mRta ityucyate naraH / atyarthamapi vA bhuGkte na vA bhuGkte kadAcana // 9 srotobhirvijAnAti indriyArthAzarIrabhRt / duSTAnnaM viSamAnnaM ca so'nyonyena virodhi ca / taireva na vijAnAti prANamAhArasaMbhavam / / 23 guru vApi samaM bhuGkte nAtijIrNe'pi vA punaH // 10 tatraiva kurute kAye yaH sa jIvaH sanAtanaH / vyAyAmamatimAtraM vA vyavAyaM copasevate / teSAM yadyadbhavedyuktaM saMnipAte kacikvacit / satataM karmalobhAdvA prAptaM vegavidhAraNam // 11 tattanbharma vijAnIhi zAstradRSTaM hi tattathA // 24 rasAdiyuktamannaM vA divAsvapnaM niSevate / teSu marmasu bhinneSu tataH sa samudIrayan / apakAnAgo kAle svayaM doSAnprakopayan // 12 / Avizya hRdayaM jantoH sattvaM cAzu ruNaddhi vai / -2770 - Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 17. 25 ] Azvamedhikaparva [ 14. 18. 11 tataH sa cetano jantu bhijAnAti kiMcana // 25 - upapatti tu garbhasya vakSyAmyahamataH param / tamasA saMvRtajJAnaH saMvRteSvatha marmasu / yathAvattAM nigadataH zRNuSvAvahito dvija // 39 sa jIvo niradhiSThAnazcAvyate mAtarizvanA // 26 / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi tataH sa taM mahocchAsaM bhRzamucchrasya dAruNam / saptadazo'dhyAyaH // 17 // niSkrAmankampayatyAzu taccharIramacetanam // 27 sa jIvaH pracyutaH kAyAtkarmabhiH svaiH samAvRtaH / brAhmaNa uvAca / aGkitaH svaiH zubhaiH puNyaiH pApairvApyupapadyate // 28 zubhAnAmazubhAnAM ca neha nAzo'sti karmaNAm / brAhmaNA jJAnasaMpannA ythaavcchRtnishcyaaH| prApya prApya tu pacyante kSetraM kSetraM tathA tathA // 1 itaraM kRtapuNyaM vA taM vijAnanti lakSaNaiH // 29 / yathA prasUyamAnastu phalI dadyAtphalaM bahu / yathAndhakAre khadyotaM lIyamAnaM tatastataH / tathA syAdvipulaM puNyaM zuddhena manasA kRtam // 2 cakSuSmantaH prapazyanti tathA taM jJAnacakSuSaH // 30 pApaM cApi tathaiva syAtpApena manasA kRtam / pazyantyevaMvidhAH siddhA jIvaM divyena cakSuSA / / purodhAya mano hIha karmaNyAtmA pravartate // 3 cyavantaM jAyamAnaM ca.yoni cAnupravezitam / / 31 yathA karmasamAdiSTaM kAmamanyusamAvRtaH / tasya sthAnAni dRSTAni trividhAnIha shaastrtH| naro garbha pravizati taccApi zRNu cottaram // 4 karmabhUmiriyaM bhUmiryatra tiSThanti jantavaH // 32 zukra zoNitasaMsRSTaM striyA garbhAzayaM gatam / tataH zubhAzubhaM kRtvA labhante sarvadehinaH / kSetraM karmajamApnoti zubhaM vA yadi vAzubham // 5 ihaivoccAvacAnbhogAnprApnuvanti svakarmabhiH // 33 saumyAdavyaktabhAvAca na sa vacana sajjate / ihaivAzubhakarmA tu karmabhirnirayaM gataH / saMprApya brahmaNaH kAyaM tasmAttadbrahma zAzvatam / avAksa niraye pApo mAnavaH pacyate bhRshm| tadbIjaM sarvabhUtAnAM tena jIvanti jantavaH // 6 tasmAtsudurlabho mokSa AtmA rakSyo bhRzaM ttH||34 sa jIvaH sarvagAtrANi garbhasyAvizya bhaagshH| UdhvaM tu jantavo gatvA yeSu sthAneSvavasthitAH / / dadhAti cetasA sadyaH prANasthAneSvavasthitaH / kIrtyamAnAni tAnIha tattvataH saMnibodha me| tataH spandayate'GgAni sa garbhazcetanAnvitaH // 7 tacchrutvA naiSThikI buddhiM buddhyethAH karmanizcayAt // yathA hi lohaniSyando niSikto bimbavigraham / tArArUpANi sarvANi yaccaitaccandramaNDalam / upaiti tadvajAnIhi garbhe jIvapravezanam // 8 yacca vibhrAjate loke svabhAsA sUryamaNDalam / lohapiNDaM yathA vahniH pravizatyabhitApayan / sthAnAnyetAni jAnIhi narANAM puNyakarmaNAm // 36 / tathA tvamapi jAnIhi garbhe jIvopapAdanam // 9 karmakSayAcca te sarve cyavante vai punaH punH| __yathA ca dIpaH zaraNaM dIpyamAnaH prakAzayet / tatrApi ca vizeSo'sti divi nIcoccamadhyamaH // evameva zarIrANi prakAzayati cetanA // 10 na tatrApyasti saMtoSo dRSTvA dIptatarAM zriyam / yadyacca kurute karma zubhaM vA yadi vAzubham / ityetA gatayaH sarvAH pRthaktve smudiiritaaH||38 / pUrvadehakRtaM sarvamavazyamupabhujyate // 11 -2771 - Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 18. 12] mahAbhArate [ 14. 19.5 tatastatkSIyate caiva punazcAnyatpracIyate / asRjatsarvabhUtAni pUrvasRSTaH prajApatiH / yAvattanmokSayogasthaM dharma naivAvabudhyate // 12 sthAvarANi ca bhUtAni ityeSA paurvikI zrutiH // 20 tatra dharma pravakSyAmi sukhI bhavati yena vai / tasya kAlaparImANamakarotsa pitaamhH| AvartamAno jAtISu tathAnyonyAsu sattama // 13 bhUteSu parivRttiM ca punarAvRttimeva ca // 28 dAnaM vrataM brahmacarya yathoktavratadhAraNam / yathAtra kazcinmedhAvI dRSTAtmA pUrvajanmani / damaH prazAntatA caiva bhUtAnAM cAnukampanam // 14 yatpravakSyAmi tatsarvaM yathAvadupapadyate // 29 saMyamazcAnRzaMsyaM ca parasvAdAnavarjanam / sukhaduHkhe sadA samyaganitye yaH prapazyati / vyalIkAnAmakaraNaM bhUtAnAM yatra sA bhuvi // 15 kAyaM cAmadhyasaMghAtaM vinAzaM karmasaMhitam // 30 mAtApitrozca zuzrUSA devatAtithipUjanam / yacca kiMcitsukhaM tacca sarva duHkhamiti smaran / gurupUjA ghRNA zaucaM nityamindriyasaMyamaH // 16 saMsArasAgaraM ghoraM tariSyati sudustaram // 31 pravartanaM zubhAnAM ca tatsatAM vRttamucyate / jAtImaraNarogaizca samAviSTaH pradhAnavit / tato dharmaH prabhavati yaH prajAH pAti zAzvatIH // cetanAvatsu caitanyaM samaM bhUteSu pazyati // 32 evaM satsu sadA pazyettatra hyeSA dhruvA sthitiH / nirvidyate tataH kRtma mArgamANaH paraM padam / AcAro dharmamAcaSTe yasminsanto vyvsthitaaH|| tasyopadezaM vakSyAmi yAthAtathyena sattama / / 33 teSu taddharmanikSiptaM yaH sa dharmaH sanAtanaH / zAzvatasyAvyayasyAtha padasya jJAnamuttamam / . yastaM samabhipadyata na sa durgatimApnuyAt // 19 procyamAnaM mayA vipra nibodhedamazeSataH // 34 ato niyamyate lokaH pramuhya dharmavartmasu / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi yastu yogI ca muktazca ma etebhyo viziSyate // ___ assttaadsho'dhyaayH|| 18 // vartamAnasya dharmeNa puruSasya yathA tathA / saMsAratAraNaM hyasya kAlena mahatA bhavet // 21 brAhmaNa uvAca / evaM pUrvakRtaM karma sarvo jantuniSevate / yaH syAdekAyane lInastUSNIM kiMcidacintayan / sarva tatkAraNaM yena nikRto'yamihAgataH // 22 pUrvaM pUrva parityajya sa nirArambhako bhavet // 1 zarIragrahaNaM cAsya kena pUrva prakalpitam / sarvamitraH sarvasahaH samarakto jitendriyaH / ityevaM saMzayo loke tacca vakSyAmyataH param // 23 vyapetabhayamanyuzca kAmahA mucyate naraH // 2 zarIramAtmanaH kRtvA sarvabhUtapitAmahaH / AtmavatsarvabhUteSu yazcarenniyataH zuciH / trailokyamasRjadbrahmA kRtsnaM sthAvarajaGgamam // 24 amAnI nirabhImAnaH sarvato mukta eva saH // 3 tataH pradhAnamasRjaccetanA sA zarIriNAm / jIvitaM maraNaM cobhe sukhaduHkhe tathaiva ca / yayA sarvamidaM vyAptaM yAM loke paramAM viduH // 25 lAbhAlAbhe priyadveSye yaH samaH sa ca mucyate // 4 iha tatkSaramityuktaM paraM tvamRtamakSaram / na kasyacitspRhayate nAvajAnAti kiMcana / trayANAM mithunaM sarvamekaikasya pRthakpRthak // 26 / nidvaMdvo vItarAgAtmA sarvato mukta eva saH // 5 -772 - Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 19.6] Azvamedhikaparva [14. 19. 35 anamitro'tha nirbandhuranapatyazca yaH kacit / / iSIkAM vA yathA mukhAtkazcinnirhatya darzayet / tyaktadharmArthakAmazca nirAkAsI sa mucyate // 6 yogI niSkRSTamAtmAnaM tathA saMpazyate tanau // 21 naiva dharmI na cAdharmI pUrvopacitahA ca yaH / mulaM zarIraM tasyAhuriSIkAmAtmani zritAm / dhAtukSayaprazAntAtmA nidvaMdvaH sa vimucyate // . etannidarzanaM proktaM yogavidbhiranuttamam // 22 akarmA cAvikArazca pazyanagadazAzvatam / yadA hi yuktamAtmAnaM samyakpazyati dehabhRt / asvasthamavazaM nityaM janmasaMsAramohitam // 8 tadAsma nezate kazcitrailokyasmApi yaH prabhuH // 25 vairAgyabuddhiH satataM taapdossvypeksskH| . anyonyAzcaiva tanavo yatheSTaM pratipadyate / AtmabandhavinirmokSaM sa karotyacirAdiva // 9 vinivRtya jarAmRtyU na hRSyati na zocati // 24 agandharasamasparzamazabdamaparigraham / devAnAmapi devatvaM yuktaH kArayate vshii|| arUpamanabhijJeyaM dRSTvAtmAnaM vimucyate // 10 brahma cAvyayamApnoti hitvA dehamazAzvatam // 25 paJcabhUtaguNainimamUrtimadalepakam / vinazyatsvapi lokeSu na bhayaM tasya jAyate / aguNaM guNabhoktAraM yaH pazyati sa mucyate / / 11 / klizyamAneSu bhUteSu na sa klizyati kenacit // 26 vihAya sarvasaMkalpAnbuddhyA zArIramAnasAn / duHkhazokamaye|raiH saGgasnehasamudbhavaiH / zanairnirvANamApnoti nirindhana ivAnalaH // 12 na vicAlyeta yuktAtmA niHspRhaH shaantmaansH|| vimuktaH sarvasaMskAraistato brahma sanAtanam / nainaM zastrANi vidhyante na mRtyuzcAsya vidyate / paramApnoti saMzAntamacalaM divyamakSaram / / 13 nAtaH sukhataraM kiMcilloke vacana vidyate // 28 ataH paraM pravakSyAmi yogazAstramanuttamam / samyagyuktvA yadAtmAnamAtmanyeva prapazyati / yajjJAtvA siddhamAtmAnaM loke pazyanti yoginH|| tadaiva na spRhayate sAkSAdapi zatakratoH // 29 tasyopadezaM pazyAmi yathAvattannibodha me / nirvedastu na gantavyo yuJjAnena kathaMcana / yAraizcArayannityaM pazyatyAtmAnamAtmani // 15 yogamekAntazIlastu yathA yuJjIta tacchRNu // 30 indriyANi tu saMhRtya mana Atmani dhArayet / / dRSTapUrvI dizaM cintya yasminsaMnivasetpure / tIvra taptvA tapaH pUrvaM tato yoktumupakramet // 16 purasyAbhyantare tasya manazcArya na bAhyataH // 31 tapasvI tyaktasaMkalpo dambhAhaMkAravarjitaH / purasyAbhyantare tiSThanyasminnAvasathe vaset / manISI manasA vipraH pazyatyAtmAnamAtmani // 17 tasminnAvasathe dhArya sabAhyAbhyantaraM manaH // 32 sa cecchanotyayaM sAdhuryoktumAtmAnamAtmani / pracintyAvasathaM kRtsnaM yasminkAye'vatiSThate / tata ekAntazIlaH sa pazyatyAtmAnamAtmani // 18 / tasminkAye manazcArya na kathaMcana bAhyataH // 33 saMyataH satataM yukta AtmavAnvijitendriyaH / saMniyamyendriyagrAmaM nighoSe nirjane vane / tathAyamAtmanAtmAnaM sAdhu yuktaH prapazyati // 19 kAyamabhyantaraM kRtsnamekAgraH paricintayet // 34 yathA hi puruSaH svapne dRSTvA pazyatyasAviti / dantAMstAlu ca jihvAM ca galaM grIvAM tathaiva ca / tathArUpamivAtmAnaM sAdhu yuktaH prapazyati // 20 / hRdayaM cintayeccApi tathA hRdayabandhanam // 35 -2773 - Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 19. 36 ] mahAbhArate [ 14. 19. 600 ityuktaH sa mayA ziSyo medhAvI madhusUdana / vAsudeva uvAca / papraccha punarevemaM mokSadharma sudurvacam // 36 ityuktvA sa tadA vAkyaM mAM pArtha dvijapuMgavaH / bhuktaM bhuktaM kathamidamannaM koSThe vipacyate / mokSadharmAzritaH samyaktatraivAntaradhIyata // 49 kathaM rasatvaM vrajati zoNitaM jAyate katham / kaJcidetattvayA pArtha shrutmekaagrcetsaa|| tathA mAMsaM ca medazca snAyvasthIni ca poSati // 37 tadApi hi rathasthastvaM zrutavAnetadeva hi // 50 kathametAni sarvANi zarIrANi zarIriNAm / naitatpArtha suvijJeyaM vyAmizreNeti me matiH / vardhante vardhamAnasya vardhate ca kathaM balam / nareNAkRtasaMjJena vidagdhenAkRtAtmanA / 51 . nirojasAM niSkramaNaM malAnAM ca pRthak pRthak // 38 surahasyamidaM proktaM devAnAM bharatarSabha / kuto vAyaM prazvasiti ucchasityapi vA punH|| kaJcinnedaM zrutaM pArtha mayanAnyena kenacit // 52 kaM ca dezamadhiSThAya tiSThatyAtmAyamAtmani // 39 na hyetacchrotumarho'nyo manuSyastvAmRte'nagha / jIvaH kAyaM vahati ceceSTayAnaH kalevaram / naitadadya suvijJeyaM vyAmizreNAntarAtmanA // 53 kiMvaNaM kIdRzaM caiva nivezayati vai manaH / kriyAvadbhirhi kaunteya devalokaH samAvRtaH / yAthAtathyena bhagavanvaktumarhasi me'nagha / 40 na caitadiSTaM devAnAM matryai rUpanivartanam // 54 iti saMparipRSTo'haM tena vipreNa mAdhava / parA hi sA gatiH pArtha yattadbrahma sanAtanam / pratyabruvaM mahAbAho yathAzrutamariMdama // 41 yatrAmRtatvaM prApnoti tyaktvA duHkhaM sadA sukhii|| yathA svakoSThe prakSipya koSThaM bhANDamanA bhavet / evaM hi dharmamAsthAya ye'pi syuH pApayonayaH / tathA svakAye prakSipya mano dvArairanizcalaiH / striyo vaizyAstathA zUdrAste'pi yAnti parAM gatim // AtmAnaM tatra mArgeta pramAdaM parivarjayet // 42 kiM punarbrAhmaNAH pArtha kSatriyA vA bhushrutaaH| evaM satatamudyuktaH prItAtmA nacirAdiva / svadharmaratayo nityaM brahmalokaparAyaNAH // 57 AsAdayati tadbrahma yadRSTvA syAtpradhAnavit / / 43 hetumaccaitaduddiSTamupAyAzcAsya sAdhane / na tvasau cakSuSA grAhyo na ca srvairpiindriyaiH| siddheH phalaM ca mokSazca duHkhasya ca vinirNayaH / manasaiva pradIpena mahAnAtmani dRzyate / / 44 ataH paraM sukhaM tvanyatkiM nu syAGgaratarpabha / / 58 sarvataHpANipAdaM taM sarvatokSiziromukham / zrutavAzraddadhAnazca parAkrAntazca pANDava / jIvo niSkrAntamAtmAnaM zarIrAtsaMprapazyati // 45 yaH parityajate maryo lokatantramasAravat / sa tadutsRjya dehaM svaM dhArayanbrahma kevalam / etairupAyaiH sa kSipraM parAM gatimavApnuyAt // 59 AtmAnamAlokayati manasA prahasanniva // 46 etAvadeva vaktavyaM nAto bhUyo'sti kiNcn| idaM sarvarahasyaM te mayoktaM dvijasattama / SaNmAsAnnityayuktasya yogaH pArtha pravartate // 60 ApRcche sAdhayiSyAmi gaccha ziSya ythaasukhm| iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi ityuktaH sa tadA kRSNa mayA ziSyo mahAtapAH / ekonaviMzo'dhyAyaH // 19 // agacchata yathAkAmaM brAhmaNazchinnasaMzayaH / / 48 - 2774 - Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 20. 1) Azvamedhikaparva [14. 20. 27 tata eva pravartante tameva pravizanti ca / vAsudeva uvAca / samAnavyAnayormadhye prANApAnau viceratuH // 15 atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / tasminsupte pralIyete samAno vyAna eva ca / daMpatyoH pArtha saMvAdamabhayaM nAma nAmataH // 1 apAnaprANayormadhye udAno vyApya tiSThati / brAhmaNI brAhmaNaM kaMcijjJAnavijJAnapAragam / tasmAcchayAnaM puruSaM prANApAnau na muJcataH // 16 dRSTvA vivikta AsInaM bhAryA bhartAramabravIt // 2 prANAnAyamyate yena tamudAnaM pracakSate / kaM nu lokaM gamiSyAmi tvAmahaM ptimaashritaa| tasmAttapo vyavasyanti tadbhavaM brahmavAdinaH // 17 nyastakarmANamAsInaM kInAzamavicakSaNam // 3 teSAmanyonyabhakSANAM sarveSAM dehacAriNAm / bhAryAH patikRtAllokAnApnuvantIti naH zrutam / agnirvaizvAnaro madhye saptadhA vihito'ntarA // 18 tvAmahaM patimAsAdya kAM gamiSyAmi vai gatim // 4 ghrANaM jihvA ca cakSuzca tvakca zrotraM ca paJcamam / evamuktaH sa zAntAtmA tAmuvAca hasanniva / / mano buddhizca saptaitA jihvA vaizvAnarArciSaH // 19 subhage nAbhyasUyAmi vAkyasyAsya tavAnaghe // 5 gheyaM peyaM ca dRzyaM ca spRzyaM zravyaM tathaiva ca / prAhyaM dRzyaM ca zrAvyaM ca yadidaM karma vidyate / etadeva vyavasyanti karma karmeti karmiNaH // 6 mantavyamatha boddhavyaM tAH sapta samidho mama // 20 mohameva niyacchanti karmaNA jJAnavarjitAH / ghrAtA bhakSayitA draSTA spraSTA zrotA ca paJcamaH / bhaiSkamyaM na ca loke'sminmaurtamityupalabhyate // 7 mantA boddhA ca saptaite bhavanti paramarvijaH // 21 karmaNA manasA vAcA zubhaM vA yadi vAzubham / gheye peye ca dRzye ca spRzye zravye tathaiva ca / janmAdimUrtibhedAnAM karma bhUteSu vartate // 8 havIMSyagniSu hotAraH saptadhA sapta saptasu / rakSobhirvadhyamAneSu dRzyadravyeSu krmsu|| samyakprakSipya vidvAMso janayanti svayoniSu // 22 AtmasthamAtmanA tena dRSTamAyatanaM mayA // 9 pRthivI vAyurAkAzamApo jyotizca pazcamam / yatra tadbrahma nirdvadvaM yatra somaH sahAgninA / mano buddhizca saptaite yonirityeva zabditAH // 23 vyavAyaM kurute nityaM dhIro bhUtAni dhArayan // 10 havirbhUtA guNAH sarve pravizantyagnijaM mukham / yatra brahmAdayo yuktAstadakSaramupAsate / antarvAsamuSitvA ca jAyante svAsu yoniSu / vidvAMsaH suvratA yatra zAntAtmAno jitendriyAH / / tatraiva ca nirudhyante pralaye bhUtabhAvane // 24 ghrANena na tadAyaM na tadAdhaM ca jihvayA / tataH saMjAyate gandhastataH saMjAyate rasaH / sparzena ca na tatspRzyaM manasA tveva gamyate // 12 cakSuSA na viSahyaM ca yatkicicchravaNAtparam / tataH saMjAyate rUpaM tataH sparzo'bhijAyate / / 25 agandhamarasasparzamarUpAzabdamavyayam // 13 tataH saMjAyate zabdaH saMzayastatra jAyate / yataH pravartate tatraM yatra ca pratitiSThati / tataH saMjAyate niSThA janmaitatsaptadhA viduH // 26 prANo'pAnaH samAnazca vyAnazcodAna eva ca // 14 / anenaiva prakAreNa pragRhItaM purAtanaiH / -2775 - Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 20. 27 ] mahAbhArate [14. 22.1 pUrNAhutibhirApUrNAste'bhipUryanti tejasA // 27 / tanmano jaGgamaM nAma tasmAdasi garIyasI // 12 iti zrImahAbhArate bhAzvamedhikapaNi yasmAdasi ca mA vocaH svayamabhyetya zobhane / viMzo'dhyAyaH // 20 // tasmAducchvAsamAsAdya na vakSyasi sarasvati // 13 prANApAnAntare devI vAgvai nityaM sma tiSThati / brAhmaNa uvaac| preryamANA mahAbhAge vinA praannmpaantii| atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / prajApatimupAdhAvatprasIda bhagavanniti // 14 nibodha dazahotRNAM vidhAnamiha yAdRzam // 1 tataH prANaH prAdurabhUdvAcamApyAyayanpunaH / sarvamevAtra vijJeyaM cittaM jJAnamavekSate / tasmAducchAsamAsAdya na vAgvadati karhi cit // retaH zarIrabhRtkAye vijJAtA tu zarIrabhRt // 2 ghoSiNI jAtanirghoSA nityameva pravartate / zarIrabhRgArhapatyastasmAdanyaH praNIyate / tayorapi ca ghoSiNyornighoSaiva garIyasI // .16 tatazcAhavanIyastu tasminsaMkSipyate haviH / / 3 gauriva prasravatyeSA rasamuttamazAlinI / tato vAcaspatirjajJe samAnaH paryavekSate / satataM syandate hyeSA zAzvataM brahmavAdinI // 17 rUpaM bhavati vai vyaktaM tadanudravate manaH // 4 divyAdivyaprabhAvena bhAratI gauH zucismite / brAhmaNyuvAca / etayorantaraM pazya sUkSmayoH syandamAnayoH // 18 kasmAdvAgabhavatpUrvaM kasmAtpazcAnmano'bhavat / anutpanneSu vAkyeSu codyamAnA sisRkssyaa| . manasA cintitaM vAkyaM yadA samabhipadyate // 5 kiM nu pUrva tato devI vyAjahAra sarasvatI // 19 kena vijJAnayogena matizcittaM smaasthitaa| prANena yA saMbhavate zarIre samunnItA nAdhyagacchatko bainAM pratiSedhati // 6 prANAdapAnaM pratipadyate ca / brAhmaNa uvAca / udAnabhUtA ca visRjya dehaM tAmapAnaH patirbhUtvA tasmAtpreSyatyapAnatAm / vyAnena sarva divamAvRNoti // 20 tAM matiM manasaH prAhurmanastasmAdavekSate / / 7 tataH samAne pratitiSThatIha praznaM tu vAGmanasomA yasmAttvamanupRcchasi / ___ ityeva pUrva prajajalpa cApi / tasmAtte vartayiSyAmi tayoreva samAhvayam / / 8 tasmAnmanaH sthAvaratvAdviziSTaM ubhe vADmanasI gatvA bhUtAtmAnamapRcchatAm / tathA devI jaGgamatvAdviziSTA // 21 bhAvayoH zreSThamAcakSva chindhi nau saMzayaM vibho|| iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi mana ityeva bhagavAMstadA prAha sarasvatIm / ekaviMzo'dhyAyaH // 21 // ahaM vai kAmadhuktubhyamiti taM prAha vAgatha // 10 sthAvaraM jaGgamaM caiva viddhayubhe manasI mama / brAhmaNa uvaac| sthAvaraM matsakAze vai jaGgamaM viSaye tava / / 11 / atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / yastu te viSayaM gacchenmatro varNaH svaro'pi vaa| | subhage saptahotRRNAM vidhAnamiha yAdRzam // 1 -2776 - 22 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 22. 2] Azvamedhikaparva [ 14. 22. 28 ghrANaM cakSuzca jihvA ca tvakzrotraM caiva paJcamam / na zrotraM budhyate zabdaM mayA hInaM kathaMcana / mano buddhizca saptaite hotAraH pRthagAzritAH // 2 pravaraM sarvabhUtAnAmahamasmi sanAtanam // 15 sUkSme'vakAze santaste na pazyantItaretaram / agArANIva zUnyAni zAntArciSa ivAgnayaH / etAnvai saptahonuMstvaM svabhAvAdviddhi zobhane // 3 indriyANi na bhAsante mayA hInAni nityazaH / / braahmnnyuvaac| kASThAnIvAzuSkANi yatamAnairapIndriyaiH / sUkSme'vakAze santaste kathaM nAnyonyadarzinaH / guNArthAnAdhigacchanti mAmRte sarvajantavaH // 17 kathaMsvabhAvA bhagavannetadAcakSva me vibho // 4 __ indriyaannyuucuH| evametadbhavetsatyaM yathaitanmanyate bhavAn / brAhmaNa uvAca / Rte'smAnasmadarthAstu bhogAnbhuGkte bhavAnyadi // 18 guNAjJAnamavijJAnaM guNijJAnamabhinnatA / yadyasmAsu pralIneSu tarpaNaM prANadhAraNam / parasparaguNAnete na vijAnanti karhicit // 5 bhogAnbhute rasAnbhujhe yathaitanmanyate tathA // 19 jihvA cakSustathA zrotraM tvaGmano buddhireva ca / atha vAsmAsu lIneSu tiSThatsu viSayeSu ca / na gandhAnadhigacchanti ghrANastAnadhigacchati // 6 yadi saMkalpamAtreNa bhuGkte bhogAnyathArthavat // 20 ghrANaM cakSustathA zrotraM tvaGmano buddhireva ca / / atha cenmanyase siddhimasmadartheSu nityadA / na rasAnadhigacchanti jihvA tAnadhigacchati // 7 ghrANena rUpamAdatsva rasamAdatsva cakSuSA // 21 ghrANaM jihvA tathA zrotraM tvaGmano buddhireva ca / zrotreNa gandhamAdatsva niSThAmAdatsva jihvyaa| na rUpANyadhigacchanti cakSustAnyadhigacchati // 8 tvacA ca zabdamAdatsva buddhyA sparzamathApi ca // ghrANaM jihvA ca cakSuzca zrotraM buddhirmanastathA / balavanto hyaniyamA niyamA durbalIyasAm / na sparzAnadhigacchanti tvakca tAnadhigacchati // 9 bhogAnapUrvAnAdatsva nocchiSTaM bhoktumarhasi // 23 ghANaM. jihvA ca cakSuzna tvaGmano buddhireva c|| yathA hi ziSyaH zAstAraM zrutyarthamamidhAvati / na zabdAnadhigacchanti zrotraM tAnadhigacchati // 10 tataH bhutamupAdAya zrutArthamupatiSThati // 24 ghANaM jihvA ca cakSuzca tvakzrotraM buddhireva ca / viSayAnevamasmAbhirdarzitAnabhimanyase / saMzayAnAdhigacchanti manastAnadhigacchati // 11 anAgatAnatItAMzca svapne jAgaraNe tathA // 25 ghrANaM jihvA ca cakSuzca tvakzrotraM mana eva ca / vaimanasyaM gatAnAM ca jantUnAmalpacetasAm / na niSThAmadhigacchanti buddhistAmadhigacchati // 12 asmadarthe kRte kArye dRzyate prANadhAraNam // 26 atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / bahUnapi hi saMkalpAnmatvA svapnAnupAsya ca / indriyANAM ca saMvAdaM manasazcaiva bhAmini // 13 / bubhukSayA pIDyamAno viSayAneva dhAvasi // 27 mana uvAca / agAramadvAramiva pravizya na ghrAti mAmRte ghrANaM rasaM jihvA na budhyate / saMkalpabhogo viSayAnavindan / rUpaM cakSurna gRhNAti tvaksparza nAvabudhyate / / 14 / prANakSaye zAntimupaiti nityaM ma.bhA. 36 -2777 - Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 22. 28 ] mahAbhArate [ 14. 28. 17 dArukSaye'gnirvalito yathaiva / / 28 kAmaM tu naH sveSu guNeSu saGgaH kAmaM ca nAnyonyaguNopalabdhiH / asmAnRte nAsti tavopalabdhi stvAmapyate'smAnna bhajeta harSaH // 29 iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi dvaaviNsho'dhyaayH|| 22 // 23 brAhmaNa uvAca / atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / subhage paJcahotRRNAM vidhAnamiha yAdRzam // 1 prANApAnAvudAnazca samAno vyAna eva ca / paJcahotRRnathaitAnvai paraM bhAvaM vidurbudhAH // 2 brAhmaNyuvAca / svabhAvAtsapta hotAra iti te pUrvikA mtiH| yathA vai paJca hotAraH paro bhAvastathocyatAm // 3 brAhmaNa uvAca / prANena saMbhRto vAyurapAno jAyate ttH| apAne saMbhRto vAyustato vyAnaH pravartate // 4 vyAnena saMbhRto vAyustatodAnaH pravartate / udAne saMbhRto vAyuH samAnaH saMpravartate // 5 ve'pRcchanta purA gatvA pUrvajAtaM prajApatim / yo no jyeSThastamAcakSva sa naH zreSTho bhaviSyati // brahmovAca / yasminpralIne pralayaM vrajanti | sarve prANAH prANabhRtAM shriire| yasminpracIrNe ca punazcaranti sa vai zreSTho gacchata yatra kAmaH // 7 prANa uvaac| mayi pralIne pralayaM vrajanti sarve prANAH prANabhRtAM shriire| mayi pracIrNe ca punazcaranti zreSTho hyahaM pazyata mAM pralInam // 8 brAhmaNa uvAca / prANaH pralIyata tataH punazca pracacAra h| samAnazcApyudAnazca vaco'vatAM tataH zubhe // 9 na tvaM sarvamidaM vyApya tiSThasIha yathA vayam / na tvaM zreSTho'si naH prANa apAno hi vaze tava / pracacAra punaH prANastamapAno'bhyabhASata // 10 mayi pralIne pralayaM vrajanti sarve prANAH prANabhRtAM shriire| mayi pracIrNe ca punazcaranti zreSTho hyahaM pazyata mAM pralInam // 11 vyAnazca tamudAnazca bhaassmaannmthoctuH| apAna na tvaM zreSTho'si prANo hi vazagastava // 12 apAnaH pracacArAtha vyAnastaM punarabravIt / zreSTho'hamasmi sarveSAM zrUyatna yena hetunA // 13 mayi pralIne pralayaM vrajanti ___ sarve prANAH prANabhRtAM shriire| mayi pracIrNe ca punazcaranti zreSTho hyahaM pazyata mAM pralInam // 14 prAlIyata tato vyAnaH punazca pracacAra ha / prANApAnAvudAnazca samAnazca tamabruvan / na tvaM zreSTho'si no vyAna samAno hi vaze tava // 15 pracacAra punAnaH samAnaH punarabravIt / zreSTho'hamasmi sarveSAM zrUyatAM yena hetunA // 16 mayi pralIne pralayaM vrajanti sarve prANAH prANabhRtAM zarIre / mayi pracIrNe ca punazcaranti zreSTho hyahaM pazyata mAM pralInam // 17 -2778 - Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 23. 18] Azvamedhikaparva [ 14. 24. 17 tataH samAnaH prAlilye punazca pracacAra h| prANadvaMdvaM ca vijJeyaM tiryagaM cordhvagaM ca yat // 3 prANApAnAvudAnazca vyAnazcaiva tamabruvan / devamata uvAca / samAna na tvaM zreSTo'si vyAna eva vaze tava / 18 kenAyaM sRjyate jantuH kazcAnyaH pUrvameti tam / samAnaH pracacArAtha udAnastamuvAca ha / prANadvaMdvaM ca me brUhi tiryagUz2a ca nizcayAt // 4 zreSTho'hamasmi sarveSAM zrUyatAM yena hetunA // 19 nArada uvAca / mayi pralIne pralayaM vrajanti | saMkalpAnjAyate harSaH zabdAdapi ca jAyate / sarve prANAH prANabhRtAM shriire| .. rasAtsaMjAyate cApi rUpAdapi ca jAyate // 5 mayi pracIrNe ca punazcaranti sparzAtsaMjAyate cApi gandhAdapi ca jAyate / zreSTho hyahaM pazyata mAM pralInam // 20 etadrUpamudAnasya harSo mithunasaMbhavaH // 6 tataH prAlIyatodAnaH punazca pracacAra h| kAmAtsaMjAyate zukra kAmAtsaMjAyate rsH| prANApAnau samAnazca vyAnazcaiva tamabruvan / samAnavyAnajanite sAmAnye zukrazoNite // 7 udAna na tvaM zreSTho'si vyAna eva vaze tava // 21 zukrAcchoNitasaMsRSTAtpUrva prANaH pravartate / tatastAnabravIdbrahmA samavetAnprajApatiH / prANena vikRte zukre tato'pAnaH pravartate // 8 sarve zreSThA na vA zreSThAH sarve caanyonydhrminnH| prANApAnAvidaM dvaMdvamavAkcovaM ca gacchataH / sarve svaviSaye zreSThAH sarve cAnyonyarakSiNaH // 22 vyAnaH samAnazcaivobhau tiryagdvaMdvatvamucyate // 9 ekaH sthirazcAsthirazca vizeSAtpazca vAyavaH / agni devatAH sarvA iti vedasya zAsanam / eka eva mamaivAtmA bahudhApyupacIyate // 23 saMjAyate brAhmaNeSu jJAnaM buddhisamanvitam // 10 parasparasya suhRdo bhAvayantaH parasparam / tasya dhUmastamorUpaM rajo bhasma suretasaH / svasti vrajata bhadraM bo dhArayadhvaM parasparam // 24 / sattvaM saMjAyate tasya yatra prakSipyate haviH // 11 iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi AghArau samAno vyAnazca iti yajJavido viduH / trayoviMzo'dhyAyaH // 23 // prANApAnAvAjyabhAgau tayormadhye hutAzanaH / 24 etadrUpamudAnasya paramaM brAhmaNA viduH // 12 brAhmaNa uvAca / nidvaMdvamiti yattvetattanme nigadataH zRNu // 13 atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / ahorAtramidaM dvaMdvaM tayormadhye hutAzanaH / nAradasya ca saMvAdamRSerdevamatasya ca // 1 etadrUpamudAnasya paramaM brAhmaNA viduH // 14 devamata uvAca / ubhe caivAyane dvaMdvaM tayormadhye hutAzanaH / jantoH saMjAyamAnasya kiM nu pUrva prvrtte| etadrUpamudAnasya paramaM brAhmaNA viduH // 15 prANo'pAnaH samAno vA vyAno vodAna eva ca // | ubhe satyAnRte dvaMdvaM tayormadhye hutAzanaH / nArada uvAca / etadrUpamudAnasya paramaM brAhmaNA viduH // 16 yenAyaM sRjyate jantustato'nyaH pUrvameti tm| / ubhe zubhAzubhe dvaMdvaM tayormadhye hutaashnH| -2079 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 24. 17 ] mahAbhArate [ 14. 26.3 25 etadrUpamudAnasya paramaM brAhmaNA viduH // 17 abhakSyabhakSaNaM caiva madyapAnaM ca hanti tam / saJcAsacaiva tadvaM tayormadhye hutAzanaH / sa cAnnaM hanti taccAnnaM sa hatvA hanyate budhaH // 10 etadrUpamudAnasya paramaM brAmaNA viduH // 18 attA sannamidaM vidvAnpunarjanayatIzvaraH / prathamaM samAno vyAno vyasyate karma tena tat / sa cAnnAjjAyate tasminsUkSmo nAma vyatikramaH // tRtIyaM tu samAnena punareva vyavasyate // 19 manasA gamyate yacca yatra vAcA nirudyate / zAntyartha vAmadevaM ca zAntima sanAtanam / zrotreNa zrUyate yaJca cakSuSA yacca dRzyate / / 12 etadrUpamudAnasya paramaM brAhmaNA viduH // 20 sparzena spRzyate yacca ghrANena ghrAyate ca yat / iti zrImahAbhArate bhAzvamedhikaparvaNi manaHSaSThAni saMyamya havIMSyetAni sarvazaH // 13 caturviMzo'dhyAyaH // 24 // guNavatpAvako mahyaM dIpyate havyavAhanaH / yogayajJaH pravRtto me jJAnabrahmamanodbhavaH / . brAhmaNa uvAca / prANastotro'pAnazamaH sarvatyAgasudakSiNaH // 14 atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / karmAnumantA brahmA me kartAdhvaryuH kRtastutiH / cAturhotravidhAnasya vidhAnamiha yAdRzam / / 1 kRtaprazAstA tacchrAstramapavargo'sya dakSiNA // 15 tasya sarvasya vidhivadvidhAnamupadekSyate / RcazcApyatra zaMsanti nArAyaNavido jnaaH| zRNu me gadato bhadre rahasyamidamuttamam // 2 nArAyaNAya devAya yadavananpazUnpurA // 16 karaNaM karma kartA ca mokSa ityeva bhAmini / tatra sAmAni gAyanti tAni cAhurnidarzanam / catvAra ete hotAro yairidaM jagadAvRtam // 3 devaM nArAyaNaM bhIru sarvAtmAnaM nibodha me // 17 hotRRNAM sAdhanaM caiva zRNu srvmshesstH| iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi ghrANaM jihvA ca cakSuzca tvakca zrotraM ca pazcamam / paJcaviMzo'dhyAyaH // 25 // mano buddhizca saptaite vijJeyA guNahetavaH // 4 gandho rasazca rUpaM ca zabdaH sparzazca paJcamaH / . brAhmaNa uvAca / mantavyamatha boddhavyaM saptaite karmahetavaH // 5 ekaH zAstA na dvitIyo'sti zAstA ghrAtA bhakSayitA draSTA spraSTA zrotA ca paJcamaH / - yathA niyukto'smi tathA carAmi / mantA boddhA ca saptaite vijJeyAH kartRhetavaH // 6 hRdyeSa tiSThanpuruSaH zAsti zAstA svaguNaM bhakSayantyete guNavantaH zubhAzubham / tenaiva yuktaH pravaNAdivodakam / / 1 ahaM ca nirguNo'treti saptaite mokSahetavaH // 7 eko gururnAsti tato dvitIyo viduSAM budhyamAnAnAM svaM svaM sthAnaM yathAvidhi / yo hRcchayastamahamanubravImi / guNAste devatAbhUtAH satataM bhuJjate haviH // 8 tenAnuziSTA guruNA sadaiva adanhyavidvAnannAni mamatvenopapadyate / ___ parAbhUtA dAnavAH sarva eva / / 2 AtmArtha pAcayannityaM mamatvenopahanyate / / 9 / eko bandhurnAsti tato dvitIyo -2780 - paate| Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 26. 3] Azvamedhikaparva [14. 27.7 27 yo hRcchayastamahamanubravImi / vratacArI sadaivaiSa ya indriyajaye rataH // 15 tenAnuziSTA bAndhavA bandhumantaH apetavratakarmA tu kevalaM brahmaNi zritaH / saptarSayaH sapta divi prabhAnti // 3 brahmabhUtazcaralloke brahmacArI bhavatyayam // 16 ekaH zrotA nAsti tato dvitIyo ajhaiva samidhastasya brahmAmibrahmasaMstaraH / yo hacchayastamahamanubravImi / pApo brahma gurunA ma amaNi samAhitaH // 17 tasmingurau guruvAsaM niruSya etadetAzaM sUkSmaM brahmacarya vidurbudhAH / __zakro gataH sarvalokAmaratvam // 4 viditvA cAnvapadyanta kSetrazenAnudarzinaH // 18 eko dveSTA nAsti tato dvitIyo iti zrImahAbhArate bhAzvamedhikaparvaNi yo hRcchayastamahamanubravImi / prdisho'dhyaayH||26|| tenAnuziSTA guruNA sadaiva lokadviSTAH pannagAH sarva eva // 5 brAhmaNa uvaac| atrApyudAharatImamitihAsaM purAtanam / saMkalpadaMzamazakaM zokaharSahimAtapam / prajApatau pannagAnAM devarSINAM ca saMvidam // 6 / mohAndhakAratimiraM lobhavyAlasarIsRpam / / 1 devarSayazca nAgAzva asurAzca prajApatim / viSayaikAtyayAvAnaM kAmakrodhavirodhakam / paryapRcchannupAsInAH zreyo naH procyatAmiti // 7 teSAM provAca bhagavAzreyaH samanupRcchatAm / tadatItya mahAdurga praviSTo'smi mahadvanam // 2 omityekAkSaraM brahma te zrutvA prAdravandizaH // 8 brAmaNyuvAca / teSAM praadrvmaannaanaamupdeshaarthmaatmnH| kka tadvanaM mahAprAjJa ke vRkSAH saritazca kAH / sarpANAM dazane bhAvaH pravRttaH pUrvameva tu // 9 girayaH parvatAzcaiva kiyatyadhvani tadvanam // 3 asurANAM pravRttastu dumbhabhAvaH svabhAvajaH / brAhmaNa uvAca / dAnaM devA vyavasitA damameva maharSayaH // 10 na tadasti pRthagbhAve kiMcidanyattataH samam / ekaM zAstAramAsAdya zabdenaikena saMskRtAH / na tadastyapRthagbhAve kiMcidrataraM tataH // 4 nAnA vyavasitAH sarve sarpadevarSidAnavAH // 11 tasmAdbhasvataraM nAsti na tato'sti bRhattaram / zRNotyayaM procyamAnaM gRhNAti ca tathAtatham / nAsti tasmAhuHkhataraM nAstyanyattatsamaM sukham // 5 pRcchatastAvato bhUyo gururanyo'numanyate / / 12 na tatpravizya zocanti na prahRSyanti ca dvijaaH| tasya cAnumate karma tataH pazcAtpravartate / na ca bibhyati keSAMcittebhyo bibhyati ke ca na // 6 guruoddhA ca zatruzca dveSTA ca hRdi saMzritaH // 13 tasminvane sapta mahAdrumAzca pApena vicaralloke SApacArI bhavatyayam / phalAni saptAtithayazca sapta / zubhena vicaralloke zubhacArI bhavatyuta // 14 saptAzramAH sapta samAdhayazca kAmacArI tu kAmena ya indriyasukhe rataH / dIkSAzca saptaitadaraNyarUpam // 7 - 2781 - Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 14. 27. 8 ] mahAbhArate [ 14. 28.4 paJcavarNAni divyAni puSpANi ca phalAni c|| girayaH parvatAzcaiva santi tatra smaastH| sRjantaH pAdapAstatra vyApya tiSThanti tadvanam // 8 nadyazca sarito vAri vahantyo brahmasaMbhavam // 21 suvarNAni dvivarNAni puSpANi ca phalAni c| nadInAM saMgamastatra vaitAnaH smuphre| sRjantaH pAdapAstatra vyApya tiSThanti tadvanam // 9 svAtmatRptA yato yAnti sAkSAddAntAH pitAmaham // caturvarNAni divyAni puSpANi ca phalAni ca / kRzAzAH suvratAzAzca tapasA dagdhakilbiSAH / sRjantaH pAdapAstatra vyApya tiSThanti tadvanam // 10 AtmanyAtmAnamAvezya brahmANaM samupAsate // 23 zaMkarANi trivarNAni puSpANi ca phalAni ca / Rcamapyatra zaMsanti vidyAraNyavido janAH / sajantaH pAdapAstatra vyApya tiSThanti tadvanam // 11 tadaraNyamabhipretya yathAdhIramajAyata // 24 surabhINyekavarNAni puSpANi ca phalAni c| etadetAdRzaM divyamaraNyaM brAhmaNA viduH / sRjantaH pAdapAstatra vyApya tiSThanti tadvanam // 12 viditvA cAnvatiSThanta kSetrajJenAnudarzitam // 25 bahUnyavyaktavarNAni puSpANi ca phalAni c| iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi visRjantau mahAvRkSau tadvanaM vyApya tiSThataH / / 13 saptaviMzo'dhyAyaH // 27 // eko hyagniH sumanA brAhmaNo'tra pazcendriyANi samidhazcAtra santi / brAhmaNa uvAca / tebhyo mokSAH sapta bhavanti dIkSA gandhAnna jighrAmi rasAnna vedmi guNAH phalAnyatithayaH phalAzAH // 14 rUpaM na pazyAmi na ca spRzA AtithyaM pratigRhNanti tatra sapta maharSayaH / na cApi zabdAnvividhAzaNomi arciteSu pralIneSu teSvanyadrocate vanam // 15 na cApi saMkalpamupaimi kiMcit // 1 pratijJAvRkSamaphalaM zAnticchAyAsamanvitam / aniSTAnkAmayate svabhAvaH jJAnAzrayaM tRptitoyamantaHkSetrajJabhAskaram // 16 sarvAndveSyAnpradviSate svbhaavH| ye'dhigacchanti tatsantasteSAM nAsti bhayaM punaH / kAmadveSAvudbhavataH svabhAvAUrdhvaM cAvAkca tiryakca tasya nAnto'dhigamyate // prANApAnau jantudehAnnivezya // 2 sapta striyastatra vasanti sadyo tebhyazcAnyAMsteSvanityAMzca bhAvA___ avAGmukhA bhAnumatyo janitryaH / nbhUtAtmAnaM lakSayeyaM shriire| UvaM rasAnAM dadate prajAbhyaH tasmistiSThannAsmi zakyaH kathaMcisarvAnyathA sarvamanityatAM ca // 18 kAmakrodhAbhyAM jarayA mRtyunA ca // 3 tatraiva pratitiSThanti punastatrodayanti ca / akAmayAnasya ca sarvakAmAsapta saptarSayaH siddhA vasiSThapramukhAH saha // 19 navidviSANasya ca sarvadoSAn / yazo va! bhagazcaiva vijayaH siddhitejasI / na me svabhAveSu bhavanti lepAevamevAnuvartante sapta jyotIMSi bhAskaram // 20 / stoyasya bindoriva pusskressu||4 -2782 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 28.5] Azvamedhikaparva [ 14. 28. 28 nityasya caitasya bhavanti nityA pratyakSataH sAdhayAmo na parokSamupAsmahe // 18 nirIkSamANasya bahUnsvabhAvAn / ... adhvaryuruvAca / na sajjate karmasu bhogajAlaM bhUmergandhaguNAnmujhe pibasyApomayArasAna / divIva sUryasya mayUkhajAlam // 5 jyotiSAM pazyase rUpaM spRzasyanilajAnguNAn // 19 atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / zRNoSyAkAzajaM zabdaM manasA manyase matim / adhvaryuyatisaMvAdaM taM nivodha yazasvini // 6 sarvANyetAni bhUtAni prANA iti ca manyase // 20 prokSyamANaM pazuM dRSTvA yajJakarmaNyathAbravIt / . prANAdAne ca nityo'si hiMsAyAM vartate bhavAn / yatiradhvaryumAsIno hiMseyamiti kutsayan // 7 nAsti ceSTA vinA hiMsAM kiM vA tvaM manyase dvija // tamadhvaryuH pratyuvAca nAyaM chAgo vinazyati / zreyasA yokSyate janturyadi zrutiriyaM tathA // 8 yatiruvAca / yo hyasya pArthivo bhAgaH pRthivIM sa gamiSyati / akSaraM ca kSaraM caiva dvaidhIbhAvo'yamAtmanaH / yadasya vArija kiMcidapastatpratipadyate // 9 akSaraM tatra sadbhAvaH svabhAvaH kSara ucyate // 22 sUrya cakSurdizaH zrotre prApo'sya divameva ca / prANo jihvA manaH sattvaM svabhAvo rajasA saha / Agame vartamAnasya na me doSo'sti kazcana // 10 bhAvairetairvimuktasya nidvaMdvasya nirAziSaH // 23 yatiruvAca / samasya sarvabhUteSu nirmamasya jitAtmanaH / prANairviyoge chAgasya yadi zreyaH prapazyasi / samantAtparimuktasya na bhayaM vidyate kvacit // 24 chAgArthe vartate yajJo bhavataH kiM prayojanam // 11 adhvryuruvaac| anu tvA manyatAM mAtA pitA bhrAtA sakhApi ca / sadbhireveha saMvAsaH kAryo matimatAM vara / mazrayasvainamunnIya paravantaM vizeSataH // 12 bhavato hi mataM zrutvA pratibhAti matirmama // 25 ya evamanumanyeraMstAnbhavAnpraSTumarhati / bhagavanbhagavadbuddhyA pratibuddho bravImyaham / teSAmanumataM zrutvA zakyA kartuM vicAraNA // 13 mataM mantuM kratuM kartuM nAparAdho'sti me dvija // 26 prANA apyasya chAgasya prApitAste svayoniSu / brAhmaNa uvAca / zarIraM kevalaM ziSTaM nizceSTamiti me matiH // 14 indhanasya tu tulyena zarIreNa vicetasA / upapattyA yatistUSNIM vartamAnastataH param / hiMsA nirdeSTukAmAnAmindhanaM pazusaMjJitam // 15 adhvaryurapi nirmohaH pracacAra mahAmakhe // 27 ahiMsA sarvadharmANAmiti vRddhAnuzAsanam / evametAdRzaM mokSaM susUkSmaM brAhmaNA viduH / yadahisraM bhavetkarma tatkAryamiti vidmahe // 16 viditvA cAnutiSThanti kSetrajJenAnudarzinA / / 28 ahiMseti pratijJeyaM yadi vakSyAmyataH param / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi zakyaM bahuvidhaM vaktuM bhavataH kAryadUSaNam // 17 aSTAviMzo'dhyAyaH // 28 // ahiMsA sarvabhUtAnAM nityamasmAsu rocte|| - 2783 - Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 29. 1] mahAbhArate [ 14. 30. visRjazaravarSANi vyadhamatpArthivaM balam // 13 // brAhmaNa uvAca / tatastu kSatriyAH kecijamadagni nihatya c| atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / vivizurgiridurgANi mRgAH siMhArditA iva // 14 kArtavIryasya saMvAdaM samudrasya ca bhAmini // 1 teSAM khavihitaM karma tadyAmAnutiSThatAm / / kArtavIryArjuno nAma rAjA bAhusahasavAn / prajA vRSalatAM prAptA brAhmaNAnAmadarzanAt // 15 yena sAgaraparyantA dhanuSA nirjitA mahI / / 2 ta ete dramiDAH kAzAH puNDrAzca zabaraiH saha / sa kadAcitsamudrAnte vicaranbaladarpitaH / vRSalatvaM parigatA vyutthAnAkSatradharmataH // 16 avAkiraccharazataiH samudramiti na zrutam // 3 / / tatastu hatavIrAsu kSatriyAsu punaH punaH / taM samudro namaskRtya kRtAJjaliruvAca h| dvijairutpAditaM kSatraM jAmadagyo nyakRntata // 17 mA muzca vIra nArAcAnvahi kiM karavANi te // 4 ekaviMzatimedhAnte rAmaM vAgazarIriNI / . madAzrayANi bhUtAni tvdvisRssttairmhessubhiH|| divyA provAca madhurA sarvalokaparizrutA // 18 vadhyante rAjazArdUla tebhyo dehyabhayaM vibho // 5 rAma rAma nivartasva kaM guNaM tAta pazyasi / kSatrabandhUnimAnprANairviprayojya punaH punaH // 19 arjuna uvaac| tathaiva taM mahAtmAnamRcIkapramukhAstadA / matsamo yadi saMgrAme zarAsanadharaH kvacit / pitAmahA mahAbhAga nivartasvetyathAbruvan / 20 vidyate taM mamAcakSva yaH samAsIta mAM mRghe // 6 piturvadhamamRSyaMstu rAmaH provAca tAnRSIn / samudra uvAca / nAhantIha bhavanto mAM nivArayitumityuta // 21 maharSirjamadagniste yadi raajnprishrutH| pitara uucuH| tasya putrastavAtithyaM yathAvatkartumarhati // 7 nAhase kSatrabandhUMstvaM nihantuM jayatAM vara / tataH sa rAjA prayayau krodhena mahatA vRtaH / na hi yuktaM svayA hantuM brAhmaNena patA nRpAn // 22 ma tamAzramamAgamya rAmamevAnvapadyata / / 8 iti bhImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi ma rAmapratikUlAni cakAra saha bandhubhiH / ekontriNsho'dhyaayH|| 29 // bhAyAsaM janayAmAsa rAmasya ca mahAtmanaH // 9 tatastejaH prajajvAla rAmasyAmitatejasaH / / pitara uucuH| pradahadripusainyAni tadA kamalalocane // 10 atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / tataH parazumAdAya sa taM bAhusahasriNam / zrutvA ca tattathA kArya bhavatA dvijasattama // 1 ciccheda sahasA rAmo bAhuzAkhamiva drumam // 11 alarko nAma rAjarSirabhavatsumahAtapAH / taM hataM patitaM dRSTvA sametAH sarvabAndhavAH / dharmajJaH satyasaMdhazca mahAtmA sumahAvrataH // 2 asInAdAya zaktIzca bhArgavaM paryavArayan // 12 sa sAgarAntAM dhanuSA vinirjitya mahImimAm / rAmo'pi dhanurAdAya rathamAruhya satvaraH / kRtvA suduSkaraM karma manaH sUkSme samAdadhe // 3 -2784 - Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 30. 4] Azvamedhikaparva [14. 30 25 sthitasya vRkSamUle'tha tasya cintA babhUva ha / alarka uvAca / utsRjya sumahadrAjyaM sUkSma prati mahAmate // 4 spRSTvA tvagvividhAnsparzAstAneva pratigRdhyati / alarka uvaac| tasmAttvacaM pATayiSye vividhaiH kaGkapatribhiH // 15 manaso me balaM jAtaM mano jitvA dhruvo jayaH / tvguvaac| anyatra bANAnasyAmi zatrubhiH parivAritaH // 5 neme bANAstariSyanti mAmalarka kathaMcana / yadidaM cApalAnmUrteH sarvametaccikIrSati / tavaiva marma bhetsyanti bhinnamarmA mariSyasi // 16 manaH prati.sutIkSNAmAnahaM mokSyAmi sAyakAn // anyAnbANAnsamIkSasva yaistvaM mAM sUdayiSyasi / mana uvAca / tacchrutvA sa vicintyAtha tato vacanamabravIt // 17 neme bANAstariSyanti mAmalarka kathaMcana / alarka uvAca / tavaiva marma bhetsyanti bhinnamarmA mariSyasi // 7 zrutyA ve vividhAJzabdAstAneva pratigRdhyati / anyAnbANAnsamIkSasva yaistvaM mAM sUdayiSyasi / tasmAcchrotraM prati zarAnpratimokSyAmyahaM shitaan||18 tacchrutvA sa vicintyAtha tato vacanamabravIt // 8 zrotra uvAca / neme bANAstariSyanti mAmalarka kathaMcana / alake uvAca / tavaiva marma bhetsyanti tato hAsyasi jIvitam // 19 AghAya subahUgandhAMstAneva pratigRdhyati / anyAnbANAnsamIkSasva yaistvaM mAM sUdayiSyasi / tasmAdmANaM prati zarAnpratimokSyAmyahaM zitAn // 9 tacchrutvA sa vicintyAtha tato vacanamabravIt // 20 ghrANa uvAca / alarka uvAca / neme bANAstariSyanti mAmalarka kthNcn| dRSTvA vai vividhAnbhAvAMstAneva pratigRdhyati / tavaiva marma bhetsyanti bhinnamarmA mariSyasi // 10 tasmAJcakSuH prati zarAnpratimokSyAmyahaM zitAn // anyAnbANAnsamIkSasva yaistvaM mAM sUdayiSyasi / ckssuruvaac| vachrutvA sa vicintyAtha tato vacanamabravIt // 11 neme bANAstariSyanti mAmalarka kathaMcana / alarka uvaac| tavaiva marma bhetsyanti bhinnamarmA mariSyasi // 22 iyaM svAdUnarasAnbhuktvA tAneva pratigRdhyati / anyAnbANAnsamIkSasya yaistvaM mAM sUdayiSyasi / tasmAjihvAM prati zarAnpratimokSyAmyahaM zitAn // tacchrutvA sa vicintyAtha tato vacanamabravIt // 23 jihvovAca / alarka uvaac|| neme bANAstariSyanti mAmalarka kathaMcana / iyaM niSThA bahuvidhA prajJayA tvadhyavasyati / sabaiva marma bhetsyanti bhinnamarmA mariSyasi // 13 | tasmAdbuddhi prati zarAnpratimokSyAmyahaM zitAn // 24 anyAnbANAnsamIkSasva yaistvaM mAM sUdayiSyasi / buddhiruvAca / sacchrutvA sa vicintyAtha tato vacanamabravIt // 14 / neme bANAstariSyanti mAmalarka kthNcn| ma. bhA. 349 - 2785 - Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 30. 25 ] mahAbhArate [14. 32.2 tavaiva marma bhetsyanti bhinnamarmA mariSyasi / / 25 ambarISeNa yA gItA rAjJA rAjyaM prazAsatA // 4 pitara UcuH / samudIrNeSu doSeNa vadhyamAneSu saadhussu| . tato'larkastapo ghoramAsthAyAtha suduSkaram / jagrAha tarasA rAjyamambarISa iti zrutiH // 5 nAdhyagacchatparaM zaktyA bANameteSu saptasu / sa nigRhya mahAdoSAnsAdhUnsamabhipUjya ca / susamAhitacetAstu tato'cintayata prabhuH / / 26 jagAma mahatIM siddhiM gAthAM cemAM jagAda h||6 sa vicintya ciraM kAlamaloM dvijasattama / bhUyiSThaM me jitA doSA nihatAH sarvazatravaH / nAdhyagacchatparaM zreyo yogAnmatimatAM varaH // 27 eko dopo'vaziSTastu vadhyaH sa na hato mayA // sa ekAgraM manaH kRtvA nizcalo yogamAsthitaH / yena yukto janturayaM vaitRSNyaM nAdhigacchati / indriyANi jaghAnAzu bANenaikena vIryavAn / tRSNAta iva nimnAni dhAvamAno na budhyate // 8 yogenAtmAnamAvizya saMsiddhi paramAM yayau // 28 akAryamapi yeneha prayuktaH sevate nrH| . vismitazcApi rAjarSirimAM gAthAM jagAda ha / taM lobhamasibhistIkSNainikRntantaM nikRntata // 9 aho kaSTaM yadasmAbhiH pUrva rAjyamanuSThitam / lobhAddhi jAyate tRSNA tatazcintA prasRjyate / iti pazcAnmayA jJAtaM yogAnnAsti paraM sukham // sa lipsamAno labhate bhUyiSThaM rAjasAnguNAn // 10 iti tvamapi jAnIhi rAma mA kSatriyAJjahi / sa tairguNaiH saMhatadehabandhanaH tapo ghoramupAtiSTha tataH zreyo'bhipatsyase // 30 ___punaH punarjAyati karma cehte| janmakSaye bhinnavikIrNadehaH brAhmaNa uvAca / punarmRtyuM gacchati janmani sve // 11 . ityuktaH sa tapo ghoraM jAmadagnyaH pitAmahaiH / tasmAdenaM samyagavekSya lobhaM AsthitaH sumahAbhAgo yayau siddhiM ca durgamAm // nigRhya dhRtyAtmani rAjyamicchet / iti zrImahAbhArate bhAzvamedhikaparvaNi etadrAjyaM nAnyadastIti vidyAtriMzo'dhyAyaH // 30 // ... dyastvatra rAjA vijito mamaikaH // 12 iti rAjJAmbarISeNa gAthA gItA yazasvinA / brAhmaNa uvAca / AdhirAjyaM puraskRtya lobhamekaM nikRntatA // 13 trayo vai ripavo loke nava vai guNataH smRtAH / iti zrImahAbhArate AzvamedhiparvaNi harSaH stambho'bhimAnazca trayaste sAttvikA guNAH // ekatriMzo'dhyAyaH // 31 // zokaH krodho'tisaMrambho rAjasAste guNAH smRtAH / svapnastandrI ca mohazca trayaste tAmasA guNAH / / 2 brAhmaNa uvAca / etAnikatya dhRtimAnbANasaMdhairatandritaH / atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / jetuM parAnutsahate prazAntAtmA jitendriyaH / / 3 brAhmaNasya ca saMvAdaM janakasya ca bhAmini // 1 atra gAthAH kIrtayanti purAkalpavido jnaaH|| brAhmaNaM janako rAjA sannaM kasmiMzcidAgame / - 2786 - Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 32. 2] Azvamedhikaparva [ 14. 33. 3 viSaye me na vastavyamiti ziSTyarthamabravIt / / 2 / zRNu buddhiM tu yAM jJAtvA sarvatra viSayo mama // 16 ityuktaH pratyuvAcAtha brAhmaNo rAjasattamam / nAhamAtmArthamicchAmi gandhAnghrANagatAnapi / AcakSva viSayaM rAjanyAvAMstava vaze sthitaH / / 3 tasmAnme nirjitA bhUmirvaze tiSThati nityadA // 17 so'nyasya viSaye rAjho vastumicchAmyahaM vibho| nAhamAtmArthamicchAmi rasAnAsye'pi vartataH / vacaste kartumicchAmi yathAzAmaM mahIpate / / 4 Apo me nirjitAstasmAdvaze tiSThanti nityadA // ityuktaH sa tadA rAjA brAhmaNena yazasvinA / / nAhamAtmArthamicchAmi rUpaM jyotizca cakSuSA / muhuruSNaM ca niHzvasya na sa taM pratyabhASata // 5 tasmAnme nirjitaM jyotirvaze tiSThati nityadA // 19 tamAsInaM dhyAyamAnaM rAjAnamamitaujasam / / nAhamAtmArthamicchAmi spazAstvaci gatAzca ye| kazmalaM sahasAgacchadbhAnumantamiva grahaH / / 6 tasmAnme nirjito vAyurvaze tiSThati nityadA / / 20 samAzvAsya tato rAjA vyapete kazmale tadA / nAhamAtmArthamicchAmi zabdAzrotragatAnapi / tato muhUrtA diva taM brAhmaNaM vAkyamabravIt // 7 tasmAnme nirjitAH zandA vaze tiSThanti nityadA // pitRpaitAmahe rAjye vazye janapade sati / nAhamAtmArthamicchAmi mano nityaM manontare / viSayaM nAdhigacchAmi vicinvanpRthivImimAm // 8 mano me nirjitaM tasmAdvaze tiSThati nityadA // 22 nAdhyagacchaM yadA pRthvyAM mithilA mAgitA mayA / devebhyazca pitRbhyazca bhUtebhyo'tithibhiH saha / nAdhyagacchaM yadA tasyAM svaprajA mArgitA mayA // 9 ityartha sarva eveme samArambhA bhavanti vai // 23 nAdhyagacchaM yadA tAsu tadA me kazmalo'bhavat / tataH prahasya janakaM brAhmaNaH punarabravIt / tato me kazmalasyAnte matiH punarupasthitA / / 10 tvajijJAsArthamadheha viddhi mAM dharmamAgatam // 24 tayA na viSayaM manye sarvo vA viSayo mm| tvamasya brahmanAbhasya buddhyArasyAnivartinaH / AtmApi cAyaM na mama sarvA vA pRthivI mama / sattvaneminiruddhasya cakrasyaikaH pravartakaH // 25 uSyatAM yAvadutsAho bhujyasAM yAvadiSyate // 11 iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi pitRpaitAmahe rAjye vazye janapade sati / dvAtriMzo'dhyAyaH // 32 / / hi kAM buddhimAsthAya mamatvaM varjitaM tvayA // 12 kAM vA buddhiM vinizcitya sarvo vai viSayastava / brAhmaNa uvaac| nAvaiSi viSayaM yena sarvo vA viSayastava / / 13 nAhaM tathA bhIru carAmi loke janaka uvAca / tathA tvaM mAM tarkayase svabuddhyA / antavanta ihArambhA viditAH sarvakarmasu / vipro'smi mukto'smi vanecaro'smi nAdhyagacchamahaM yasmAnmamedamiti yadbhavet // 14 gRhasthadharmA brahmacArI tathAsmi // 1 kasyedamiti kasya svamiti vedavacastathA / nAhamasmi yathA mAM tvaM pazyase cakSuSA shubhe| nAdhyagacchamahaM buddhyA mamedamiti yadbhavet / / 15 / mayA vyAptamidaM sarva yatkiMcijagatIgatam // 2 etAM buddhiM vinizcitya mamatvaM varjitaM mayA / ye kecijantavo loke jaGgamAH sthAvarAzca ha / -2787 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 33. 3] mahAbhArate [ 14. 35.1 34 teSAM mAmantakaM viddhi dArUNAmiva pAvakam // 3 samyagapyupadiSTazca bhramarairiva lakSyate / rAjyaM pRthivyAM sarvasyAmatha vApi trivissttpe| karmabuddhirabuddhitvAjjJAnaliGgairivAzritam // 6 tathA buddhiriyaM vetti buddhireva dhanaM mama // 4 idaM kAryamidaM neti na mokSeSUpadizyate / ekaH panthA brAhmaNAnAM yena gacchanti tadvidaH / pazyataH zRNvato buddhirAtmano yeSu jAyate // 7 gRheSu vanavAseSu guruvAseSu bhikSuSu / yAvanta iha zakyeraMstAvato'zAnprakalpayet / liGgairbahubhiravyagairekA buddhirupAsyate // 5 vyaktAnavyaktarUpAMzca zatazo'tha sahasrazaH // 8 nAnAliGgAzramasthAnAM yeSAM buddhiH zamAtmikA / sarvAnnAnAtvayuktAMzca sarvAnpratyakSahetukAn / te bhAvamekamAyAnti saritaH sAgaraM yathA // 6 yataH paraM na vidyata tato'bhyAse bhaviSyati // 9 buddhyAyaM gamyate mArgaH zarIreNa na gamyate / vAsudeva uvAca Adyantavanti karmANi zarIraM karmabandhanam / / 7 tatastu tasyA brAhmaNyA matiH kssetrjnysNkssye| tasmAtte subhage nAsti paralokakRtaM bhayam / kSetrajJAdeva parataH kSetrajJo'nyaH pravartate // 10 madbhAvabhAvaniratA mamaivAtmAnameSyasi // 8 arjuna uvAca / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi ka nu sA brAhmaNI kRSNa ka cAsau brAhmaNarSabhaH / trystriNsho'dhyaayH||33 yAbhyAM siddhiriyaM prAptA tAvubhau vada me'cyuta // brAhmaNyuvAca / vAsudeva uvaac| nedamalpAtmanA zakyaM vedituM nAkRtAtmanA / mano me brAhmaNaM viddhi buddhi me viddhi brAhmaNIm / bahu cAlpaM ca saMkSiptaM viplutaM ca mataM mama // 1 kSetrajJa iti yazcoktaH so'hameva dhanaMjaya // 12 upAyaM tu mama brUhi yenaiSA labhyate matiH / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi tanmanye kAraNatamaM yata eSA pravartate // 2 catustriMzo'dhyAyaH // 34 // . .. brAhmaNa uvAca / arjuna uvaac| araNI brAhmaNI viddhi gururasyottarAraNiH / brahma yatparamaM vedyaM tanme vyAkhyAtumarhasi / tapaHzrute'bhimanIto jJAnAgnirjAyate tataH // 3 bhavato hi prasAdena sUkSme me ramate matiH // 1 brAhmaNyuvAca / vAsudeva uvaac| yadidaM brahmaNo liGga kSetrajJamiti saMjJitam / atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / grahItuM yena tacchakyaM lakSaNaM tasya tatka nu // 4 saMvAdaM mokSasaMyuktaM ziSyasya guruNA saha // 2 brAhmaNa uvaac| kazcidAhmaNamAsInamAcArya saMzitavratam / aliGgo nirguNazcaiva kAraNaM nAsya vidyte|| ziSyaH papraccha medhAvI kiMsvicchreyaH paraMtapa // 3 upAyameva vakSyAmi yena gRhyeta vA na vA // 5 bhagavantaM prapanno'haM niHzreyasaparAyaNaH / -2788 - Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 35. 4 ] Azvamedhikaparva [ 14. 35. 31 yAce tvAM zirasA vipra yadyAM tadvicakSva me // 4 / dadRzurbrahmabhavane brahmANaM vItakalmaSam // 17 tamevaMvAdinaM pArtha ziSyaM gururuvAca ha / taM praNamya mahAtmAnaM sukhAsInaM maharSayaH / kathayasva pravakSyAmi yatra te saMzayo dvija // 5 papraccharvinayopetA niHzreyasamidaM param // 18 ityuktaH sa kuruzreSTha guruNA guruvatsalaH / kathaM karma kriyAtsAdhu kathaM mucyeta kilbiSAt / prAJjaliH paripapraccha yattacchRNu mahAmate // 6 ke no mArgAH zivAzca syuH kiM satyaM kiM ca dusskRtm|| ziSya uvaac| kenobhau karmapanthAnau mahattvaM kena vindati / kutazcAhaM kutazca tvaM satsatyaM brUhi yatparam / . pralayaM cApavarga ca bhUtAnAM prabhavApyayau // 20 kuto jAtAni bhUtAni sthAvarANi carANi ca // 7 ityuktaH sa munizreSThairyadAha prapitAmahaH / kena jIvanti bhUtAni teSAmAyuH kimAtmakam / tatte'haM saMpravakSyAmi zRNu ziSya yathAgamam // 21 kiM satyaM kiM tapo vipra ke guNAH sdbhiriiritaaH| brhmovaac| ke panthAnaH zivAH santi kiM sukhaM kiM ca dusskRtm|| satyAdbhUtAni jAtAni sthAvarANi carANi ca / etAnme bhagavanpraznAnyAthAtathyena sttm| tapasA tAni jIvanti iti tadvitta suvratAH // 22 vaktumaIsi viprarSe yathAvadiha tattvataH // 9 svAM yoni punarAgamya vartante svena karmaNA / vAsudeva uvAca / satyaM hi guNasaMyuktaM niyataM pazcalakSaNam // 23 tasmai saMpratipannAya yathAvatparipRcchate / brahma satyaM tapaH satyaM satyaM caiva prajApatiH / ziSyAya guNayuktAya zAntAya guruvartine / satyAdbhUtAni jAtAni bhUtaM satyamayaM mahat // 24 chAyAbhUtAya dAntAya yataye brahmacAriNe // 10 tasmAtsatyAzrayA viprA nityaM yogaparAyaNAH / tAnpraznAnabravItpArtha medhAvI sa dhRtavrataH / atItakrodhasaMtApA niyatA dharmasetayaH // 25 . guruH kurukulazreSTha samyaksarvAnariMdama // 11 anyonyaniyatAnvaidyAndharmasetupravartakAn / brahmaproktamidaM dharmamRSipravarasevitam / / tAnahaM saMpravakSyAmi zAzvatAnlokabhAvanAn // 26 vedavidyAsamAvApyaM tattvabhUtArthabhAvanam // 12 cAturvidyaM tathA varNAzcaturazvAzramAnpRthak / bhUtabhavyabhaviSyAdidharmakAmArthanizcayam / dharmamekaM catuSpAdaM nityamAhurmanISiNaH // 27 siddhasaMghaparijJAtaM purAkalpaM sanAtanam // 13 panthAnaM vaH pravakSyAmi zivaM kSemakaraM dvijAH / pravakSye'haM mahAprAjJa padamuttamamadya te / niyataM brahmabhAvAya yAtaM pUrva manISibhiH // 28 buddhA yadiha saMsiddhA bhavantIha manISiNaH // 14 gadatastaM mamAyeha panthAnaM durvidaM param / upagamyarSayaH pUrva jijJAsantaH parasparam / nibodhata mahAbhAgA nikhilena paraM padam // 29 bRhaspatibharadvAjau gautamo bhArgavastathA // 15 brahmacArikamevAhurAzramaM prathamaM padam / vasiSThaH kAzyapazcaiva vizvAmitro'trireva c| / gArhasthyaM tu dvitIyaM syAdvAnaprasthamataH param / mArgAnsarvAnparikramya parizrAntAH svakarmabhiH // 16 / tataH paraM tu vijJeyamadhyAtma paramaM padam // 30 RSimAGgirasaM vRddhaM puraskRtya tu te dvijaaH| jyotirAkAzamAdityo vAyurindraH prajApatiH / -2789 - Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 35. 31] mahAbhArate [14. 36. 17 nopaiti yAvadadhyAtmaM tAvadetAnna pazyati / / trINi srotAMsi yAnyasminnApyAyante punaH punaH / tasyopAyaM pravakSyAmi purastAttaM nibodhata // 31 praNADyastisra evaitAH pravartante gunnaatmikaaH|| phalamUlAnilabhujAM munInAM vasatAM vane / tamo rajastathA sattvaM guNAnetAnpracakSate / vAnaprasthaM dvijAtInAM trayANAmupadizyate // 32 anyonyamithunAH sarve tthaanyonyaanujiivinH||4 sarveSAmeva varNAnAM gArhasthyaM tadvidhIyate / anyonyApAzrayAzcaiva tthaanyonyaanuvrtinH| zraddhAlakSaNamityevaM dharma dhIrAH pracakSate // 33 anyonyavyatiSaktAzca triguNAH paJca dhaatvH|| 5 ityete devayAnA yaH panthAnaH parikIrtitAH / tamaso mithunaM sattvaM sattvasya mithunaM rajaH / madbhiradhyAsitA dhIraiH karmabhidharmasetavaH / / 34 rajasazcApi sattvaM syAtsattvasya mithunaM tamaH // 6 eteSAM pRthagadhyAste yo dharma sNshitvrtH| niyamyate tamo yatra rajastatra pravartate / kAlAtpazyati bhUtAnAM sadaiva prabhavApyayau // 35 niyamyate rajo yatra sattvaM tatra pravartate // . atastattvAni vakSyAmi yAthAtathyena hetunaa|| naizAtmakaM tamo vidyAtriguNaM mohasaMjJitam / viSayasthAni sarvANi vartamAnAni bhAgazaH / / 36 bhadharmalakSaNaM caiva niyataM pApakarmasu / / 8 mahAnAtmA tathAvyaktamahaMkArastathaiva c| pravRttyAtmakamevAhU rajaH paryAyakArakam / indriyANi dazaikaM ca mahAbhUtAni paJca ca // 37 pravRttaM sarvabhUteSu dRzyatotpattilakSaNam / / 9 vizeSAH paJcabhUtAnAmityeSA vaidikI zrutiH / prakAzaM sarvabhUteSu lAghavaM zradhAnatA / caturvizatireSA vastattvAnAM saMprakIrtitA / / 38 sAttvika rUpamevaM tu lAghavaM sAdhusaMmitam // 10 tattvAnAmatha yo veda sarveSAM prbhvaapyyau| eteSAM guNatattvaM hi zyate hetvahetubhiH / sa dhIraH sarvabhUteSu na mohamadhigacchati // 39 samAsavyAsayuktAni tattvatastAni vitta me // 11 tattvAni yo vedayate yathAtathaM saMmoho'jJAnamatyAgaH karmaNAmavinirNayaH / ___ guNAMzca sarvAnakhilAzca devatAH / svapnaH sambho bhayaM lobhaH zokaH sukRtadUSaNam // vidhUtapApmA pravimucya bandhana asmRtizcAvipAkazca nAstikyaM bhinnvRttitaa| sa sarvalokAnamalAnsamaznute // 40 nirvizeSatvamandhatvaM jaghanyaguNavRttitA // 13 iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi akRte kRtamAnitvamajJAne jJAnamAnitA / paJcatriMzo'dhyAyaH // 35 // amaitrI vikRto bhAvo azraddhA mUDhabhAvanA // 14 anArjavamasaMjJatvaM karma pApamacetanA / brahmovAca / gurutvaM sannabhAvatvamasitatvamavAggatiH // 15 tadavyaktamanudriktaM sarvavyApi dhruvaM sthiram / sarva ete guNA viprAstAmasAH saMprakIrtitAH / navadvAraM puraM vidyAtriguNaM paJcadhAtukam / / 1 ye cAnye niyatA bhAvA loke'sminmohasaMjJitAH // ekAdazaparikSepaM mano vyAkaraNAtmakam / tatra tatra niyamyante sarve te tAmasA guNAH / buddhisvAmikamityetatparamekAdazaM bhavet // 2 | parivAdakathA nityaM devabrAhmaNavaidikAH // 17 - 2790 - Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 36. 18] Azvamedhikaparva [14. 37.8 atyAgazcAbhimAnazca moho manyustathAkSamA / tamo moho mahAmohastAmisraH krodhasaMjJitaH / matsarazcaiva bhUteSu tAmasaM vRttamiSyate // 18 maraNaM tvandhatAmisraM tAmisraM krodha ucyate // 33 vRthArambhAzca ye kecidvathAdAnAni yAni ca / bhAvato guNatazcaiva yonitazcaiva tattvataH / vRthAbhakSaNamityetattAmasaM vRttamiSyate // 19 sarvametattamo viprAH kIrtitaM vo yathAvidhi // 34 ativAdo'titikSA ca maatsrymtimaanitaa| ko nvetadudhyate sAdhu ko nvetatsAdhu pazyati / bhazradhAnatA caiva tAmasaM vRttamiSyate // 20 atattve tattvadarzI yastamaMsastattvalakSaNam // 35 evaMvidhAstu ye kecilloke'sminpApakarmiNaH / tamoguNA yo bahudhA prakIrtitA manuSyA bhinnamaryAdAH sarve te tAmasA jnaaH||21 ____ yathAvaduktaM ca tamaH parAvaram / teSAM yoni pravakSyAmi niyatAM pApakarmaNAm / naro hi yo veda guNAnimAnsadA avAriyabhAvAya tiryaDirayagAminaH // 22 ___ sa tAmasaiH sarvaguNaiH pramucyate // 36 sthAvarANi ca bhUtAni pazavo vAhanAni ca / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi kravyAdA dandazUkAzca kRmikITavihaMgamAH // 23 sstriNsho'dhyaayH|| 36 // aNDajA jantavo ye ca sarve cApi catuSpadAH / unmattA badhirA mUkA ye cAnye pAparogiNaH // 24 brahmovAca / manAstamasi durvRttAH svakarmakRtalakSaNAH / rajo'haM vaH pravakSyAmi yAthAtathyena sattamAH / avAksrotasa ityete manAstamasi tAmasAH // 25 nibodhata mahAbhAgA guNavRttaM ca sarvazaH // 1 teSAmutkarSamudrekaM vakSyAmyahamataH param / saMghAto rUpamAyAsaH sukhaduHkhe himaatpau| yathA te sukRtAllokAlabhante puNyakarmiNaH // 26 aizvarya vigrahaH saMdhirhetuvAdo'ratiH kSamA // 2 anyathA pratipannAstu vivRddhA ye ca krmsu| balaM zaurya mado roSo vyAyAmakalahAvapi / svakarmaniratAnAM ca brAhmaNAnAM zubhaiSiNAm // 27 IyepsA paizunaM yuddhaM mamatvaM paripAlanam // 3 saMskAreNolamAyAnti yatamAnAH salokatAm / vadhabandhapariklezAH krayo vikraya eva ca / svagaM gacchanti devAnAmityeSA vaidikI shrutiH||28 nikRnta chindhi bhindhIti paramarmAvakartanam // 4 anyathA pratipannAstu vivRddhAH sveSu karmasu / ugraM dAruNamAkrozaH paravittAnuzAsanam / punarAvRttidharmANaste bhavantIha mAnuSAH // 29 lokacintA vicintA ca matsaraH paribhASaNam // 5 pApayoni samApannAzcaNDAlA mUkacUcukAH / / mRSAvAdo mRSAdAnaM vikalpaH paribhASaNam / varNAnparyAyazazcApi prApnuvantyuttarottaram / / 30 nindA stutiH prazaMsA ca pratApaH paritarpaNam // 6 zUdrayonimatikramya ye cAnye tAmasA guNAH / paricaryA ca zuzrUSA sevA tRSNA vyapAzrayaH / srotomadhye samAgamya vartante tAmase guNe // 31 / vyaho'nayaH pramAdazca paritApaH parigrahaH // 7 abhiSaGgastu kAmeSu mahAmoha iti smRtH|| saMskArA ye ca loke'sminpravartante pRthakpRthak / RSayo munayo devA muhyantyatra sukhepsavaH // 32 / nRSu nArISu bhUteSu dravyeSu zaraNeSu ca // 8 - 2791 - Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 37. 9] mahAbhArate [14. 38. 15 saMtApo'pratyayazcaiva vratAni niyamAzca ye| akArpaNyamasaMrambhaH saMtoSaH zraddadhAnatA // 2 pradAnamAzIryuktaM ca satataM me bhavatviti // 9 kSamA dhRtirahiMsA ca samatA satyamArjavam / svadhAkAro namaskAraH svAhAkAro vaSakriyA / akrodhazcAnasUyA ca zaucaM dAkSyaM parAkramaH // 3 yAjanAdhyApane cobhe tathaivAhuH parigraham // 10 mudhA jJAnaM mudhA vRttaM mudhA sevA mudhA zramaH / idaM me syAdidaM me syAtsnaho guNasamudbhavaH / evaM yo yuktadharmaH syAtso'mutrAnantyamabhute // 4 abhidrohastathA mAyA nikRtirmAna eva ca // 11 nirmamo nirahaMkAro nirAzIH sarvataH samaH / stainyaM hiMsA parIvAdaH paritApaH prajAgaraH / akAmahata ityeSa satAM dharmaH sanAtanaH // 5 stambho dambho'tha rAgazca bhaktiH prItiH pramodanam // vizrambho hrIstitikSA ca tyAgaH shaucmtndritaa| dyUtaM ca janavAdazca saMbandhAH strIkRtAzca ye| AnRzaMsyamasaMmoho dayA bhUteSvapaizunam // 6 nRttavAditragItAni prasaGgA ye ca kecana / harSastuSTivismayazca vinayaH sAdhuvRttatA / . sarva ete guNA viprA rAjasAH saMprakIrtitAH // 13 zAntikarma vizuddhizca zubhA buddhirvimocanam // 7 bhUtabhavyabhaviSyANAM bhAvAnAM bhuvi bhAvanAH / upekSA brahmacarya ca parityAgazca sarvazaH / trivarganiratA nityaM dharmo'rthaH kAma ityapi // 14 nirmamatvamanAzIstvamaparikrItadharmatA / / 8 kAmavRttAH pramodante srvkaamsmRddhibhiH| mudhA dAnaM mudhA yajJo mudhAdhItaM mudhA vratam / aksriotasa ityete taijasA rajasAvRtAH // 15 mudhA pratigrahazcaiva mudhA dharmo mudhA tapaH // 9 asmilloke pramodante jAyamAnAH punaH punaH / evaMvRttAstu ye kecilloke'sminsattvasaMzrayAH / pretyabhAvikamIhanta iha laukikameva ca / brAhmaNA brahmayonisthAste dhIrAH sAdhudarzinaH // 10 dadati pratigRhanti japantyatha ca juhvati // 16 hitvA sarvANi pApAni niHzokA hajarAmarAH / rajoguNA vo bahudhAnukIrtitA divaM prApya tu te dhIrAH kurvate vai tatastataH / / 11 yathAvaduktaM guNavRttameva ca / IzitvaM ca vazitvaM ca laghutvaM manasazca te / naro hi yo veda guNAnimAnsadA vikurvate mahAtmAno devAstridivagA iva // 12 __ sa rAjasaiH sarvaguNairvimucyate // 17 Urdhvasrotasa ityete devA vaikArikAH smRtAH / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi vikurvate prakRtyA vai divaM prAptAstatastataH / spttriNsho'dhyaayH|| 37 // yadyadicchanti tatsarvaM bhajante vibhajanti ca // ityetatsAttvikaM vRttaM kathitaM vo dvijarSabhAH / brahmovAca / etadvijJAya vidhivallabhate yadyadicchati // 14 ataH paraM pravakSyAmi tRtIyaM guNamuttamam / / prakIrtitAH sattvaguNA vizeSato sarvabhUtahitaM loke satAM dharmamaninditam // 1 ___ yathAvaduktaM guNavRttameva ca / AnandaH prItirudrekaH prAkAzyaM sukhameva c| / narastu yo veda guNAnimAnsadA - 2792 - Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 38. 51] Azvamedhikaparva [ 14. 39. 24 39 guNAnsa bhute na guNaiH sa bhujyate // 51 / adhvagAH paritapyeraMstRSNArtA duHkhabhAginaH // 13 iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi AdityaH sattvamuddiSTaM kucorAstu yathA tamaH / aSTAtriMzo'dhyAyaH // 38 // paritApo'dhvagAnAM ca rAjaso guNa ucyate // 14 prAkAzyaM sattvamAditye saMtApo rAjaso guNaH / brahmovAca / upaplavastu vijJeyastAmasastasya parvasu // 15 naiva zakyA guNA vaktuM pRthaktveneha srvshH| evaM jyotiHSu sarveSu vivartante guNAstrayaH / avicchinnAni dRzyante rajaH sattvaM tamastathA // 1 paryAyeNa ca vartante tatra tatra tathA tathA // 16 anyonyamanuSajante anyonyaM cAnujIvinaH / sthAvareSu ca bhUteSu tiryagbhAvagataM tamaH / anyonyApAzrayAH sarve tathAnyonyAnuvartinaH // 2 rAjasAstu vivartante snehabhAvastu sAttvikaH // 17 yAvatsattvaM tamastAvadvartate nAtra saMzayaH / ahastridhA tu vijJeyaM tridhA rAtrividhIyate / yAvattamazca sattvaM ca rajastAvadihocyate // 3 mAsArdhamAsavarSANi RtavaH saMdhayastathA // 18 saMhatya kurvate yAtrAM sahitAH saMghacAriNaH / tridhA dAnAni dIyante tridhA yajJaH pravartate / saMghAtavRttayo hyete vartante hetvahetubhiH // 4 tridhA lokAstridhA vedAnidhA vidyAtridhA gatiH / udrekavyatirekANAM teSAmanyonyavartinAm / / bhUtaM bhavyaM bhaviSyacca dharmo'rthaH kAma ityapi / vartate tadyathAnyUnaM vyatiriktaM ca sarvazaH / / 5 prANApAnAvudAnazcApyeta eva trayo guNAH // 20 vyatiriktaM tamo yatra tiryagbhAvagataM bhavet / yatkiMcidiha vai loke sarvameSveva tatriSu / alpaM tatra rajo jJeyaM sattvaM cAlpataraM ttH|| 6 trayo guNAH pravartante avyaktA nityameva tu / udriktaM ca rajo yatra madhyasrotogataM bhavet / sattvaM rajastamazcaiva guNasargaH sanAtanaH // 21 alpaM tatra tamo jJeyaM sattvaM cAlpataraM tataH // 7 tamo'vyaktaM zivaM nityamajaM yoniH sanAtanaH / udviktaM ca yadA sattvamUrdhvasrotogataM bhavet / prakRtirvikAraH pralayaH pradhAna prabhavApyayau // 22 alpaM tatra rajo jJeyaM tamazcAlpataraM tataH // 8 anudriktamanUnaM ca hyakampamacalaM dhruvam / satvaM vaikArikaM yonirindriyANAM prkaashikaa| sadasaJcaiva tatsarvamavyaktaM triguNaM smRtam / na hi sattvAtparo bhAvaH kazcidanyo vidhIyate // 9 / jJeyAni nAmadheyAni narairadhyAtmacintakaiH / / 23 avaM gacchanti sattvasthA madhye tiSThanti rAjasAH / avyaktanAmAni guNAMzca tattvato jaghanyaguNasaMyuktA yAntyadhastAmasA janAH // 10 yo veda sarvANi gatIzca kevalAH / tamaH zUdre rajaH kSatre brAhmaNe sattvamuttamam / vimuktadehaH pravibhAgatattvaviityeva triSu varNeSu vivartante gunnaastryH|| 11 tsa mucyate sarvaguNairnirAmayaH // 24 dUrAdapi hi dRzyante sahitAH saMghacAriNaH / / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi tamaH sattvaM rajazcaiva pRthaktvaM nAnuzuzruma // 12 ekonctvaariNsho'dhyaayH|| 39 // raTvA cAdityamudyantaM kucorANAM bhayaM bhavet / ma. bhA. 350 -2793 - Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 40. 1] mahAbhArate [ 14. 42.8 40 ahaMkArazca bhUtAdivaikArika iti smRtaH / brahmovAca / tejasazcatanA dhAtuH prajAsargaH prajApatiH // 2 avyaktAtpUrvamutpanno mahAnAtmA mahAmatiH / devAnAM prabhavo devo manasazca trilokakRt / AdiguNAnAM sarveSAM prathamaH sarga pucyate // 1 ahamityeva tatsarvamabhimantA sa ucyate // 3 mahAnAtmA matirviSNurvizvaH zaMbhuzca vIryavAn / adhyAtmajJAnanityAnAM munInAM bhAvitAtmanAm / buddhiH prajJopalabdhizca tathA khyAtidhRtiH smRtiH // svAdhyAyakratusiddhAnAmeSa lokaH sanAtanaH // 4 paryAyavAcakaiH zabdamahAnAtmA vibhaavyte| ahaMkAreNAharato guNAnimAtaM jAnanbrAhmaNo vidvAnna pramohaM nigacchati // 3 nbhUtAdirevaM sRjate sa bhUtakRt / sarvataHpANipAdazca sarvatokSiziromukhaH / vaikArikaH sarvamidaM viceSTate sarvataHzrutimAlloke sarvaM vyApya sa tiSThati // 4 svatejasA raJjayate jagattathA // 5 mahAprabhArciH puruSaH sarvasya hRdi nishritH| iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi aNimA laghimA prAptirIzAno jyotiravyayaH // 5 ___ekacatvAriMzo'dhyAyaH // 41 // tatra buddhimatAM lokAH saMnyAsaniratAzca ye| 42 dhyAnino nityayogAzca satyasaMdhA jitendriyAH // 6 brahmovAca / jJAnavantazca ye kecidalubdhA jitamanyavaH / / ahaMkArAtprasUtAni mahAbhUtAni paJca vai / prasannamanaso dhIrA nirmamA nirahaMkRtAH / pRthivI vAyurAkAzamApo jyotizca pazcamam // 1 vimuktAH sarva evaite mahattvamupayAnti vai // 7 teSu bhUtAni muhyante mahAbhUteSu paJcasu / Atmano mahato veda yaH puNyAM gatimuttamAm / zabdasparzanarUpeSu rasagandhakriyAsu ca // 2 sa dhIraH sarvalokeSu na mohamadhigacchati / mahAbhUtavinAzAnte pralaye pratyupasthite / viSNurevAdisargeSu svayaMbhUrbhavati prabhuH // 8 sarvaprANabhRtAM dhIrA mahadutpadyate bhayam // 3 evaM hi yo veda guhAzayaM prabhu yadyasmAjjAyate bhUtaM tatra tatpravilIyate / naraH purANaM puruSaM vizvarUpam / lIyante pratilomAni jAyante cottarottaram // 4 hiraNmayaM buddhimatAM parAM gatiM tataH pralIne sarvasminbhUte sthAvarajaGgame / ___sa buddhimAncuddhimatItya tiSThati // 9 smRtimantastadA dhIrA na lIyante kadAcana // 5 iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi zabdaH sparzastathA rUpaM raso gandhazca paJcamaH / catvAriMzo'dhyAyaH // 40 // kriyAkAraNayuktAH syuranityA mohasaMjJitAH // 6 lobhaprajanasaMyuktA nirvizeSA hyakiMcanAH / brhmaavaac| mAMsazoNitasaMghAtA anyonyasyopajIvinaH // 7 ya utpanno mahAnpUrvamahaMkAraH sa ucyate / bahirAtmAna ityete dInAH kRpaNavRttayaH / ahamityeva saMbhUto dvitIyaH sarga ucyate // 1 prANApAnAvudAnazca samAno vyAna eva ca // 8 - 2794 - Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 42. 9] Azvamedhikaparva [ 14. 42. 38 antarAtmeti cApyete niyatAH paJca vaayvH| dvividhApIha vijJeyA brahmayoniH snaatnaa| vAGmanobuddhirityebhiH sArdhamaSTAtmakaM jagat // 9 tapaH karma ca yatpuNyamityeSa viduSAM nayaH // 24 tvagghrANazrotracakSUSi rasanaM vAkca saMyatA / dvividhaM karma vijJeyamijyA dAnaM ca yanmakhe / vizuddhaM ca mano yasya buddhizcAvyabhicAriNI // 10 jAtasyAdhyayanaM puNyamiti vRddhAnuzAsanam // 25 aSTau yasyAgnayo hyete na dahante manaH sdaa|| etadyo veda vidhivatsa muktaH syAhijarSabhAH / sa tadbrahma zubhaM yAti yasmAdbhUyo na vidyate // 11 | vimuktaH sarvapApebhya iti caiva nibodhata // 26 ekAdaza ca yAnyAhurindriyANi vizeSataH / AkAzaM prathamaM bhUtaM zrotramadhyAtmamucyate / ahaMkAraprasUtAni tAni vakSyAmyahaM dvijAH // 12 adhibhUtaM tathA zabdo dizastatrAdhidaivatam // 27 zrotraM tvakcakSuSI jihvA tAsikA caiva pnycmii| dvitIyaM mAruto bhUtaM tvagadhyAtmaM ca vizrutam / pAdau pAyurupasthaM ca hastau vAgdazamI bhavet // 13 / spaSTavyamadhibhUtaM ca vidyuttatrAdhidaivatam // 28 indriyagrAma ityeSa mana ekAdazaM bhavet / tRtIyaM jyotirityAhuzcakSuradhyAtmamucyate / etaM prAmaM jayetpUrvaM tato brahma prakAzate // 14 / adhibhUtaM tato rUpaM sUryastatrAdhidaivatam / / 29 buddhIndriyANi pazcAhuH pazca karmendriyANi ca / caturthamApo vijJeyaM jihvA cAdhyAtmamiSyate / zrotrAdInyapi paJcAhurbuddhiyuktAni tattvataH // 15 adhibhUtaM rasazcAtra somastatrAdhidaivatam // 30 avizeSANi cAnyAni karmayuktAni tAni tu / pRthivI paJcamaM bhUtaM ghraannshcaadhyaatmmissyte| ubhayatra mano jJeyaM buddhiAdazamI bhavet / / 16 adhibhUtaM tathA gandho vAyustatrAdhidaivatam // 31 ityuktAnIndriyANImAnyekAdaza mayA kramAt / eSa paJcasu bhUteSu catuSTayavidhiH smRtaH / manyante kRtamityeva viditvaitAni paNDitAH // 17 ataH paraM pravakSyAmi sarvaM trividhamindriyam // 32 trINi sthAnAni bhUtAnAM caturthaM nopapadyate / pAdAvadhyAtmamityAhuAhmaNAstattvadarzinaH / sthalamApastathAkAzaM janma cApi caturvidham / / 18 adhibhUtaM tu gantavyaM viSNustatrAdhidaivatam // 33 aNDajodbhijasaMsvedajarAyujamathApi ca / avAggatirapAnazca pAyuradhyAtmamiSyate / caturdhA janma ityetadbhUtagrAmasya lakSyate // 19 adhibhUtaM visargazca mitrastatrAdhidaivatam 34 acarANyapi bhUtAni khecarANi tathaiva ca / prajanaH sarvabhUtAnAmupastho'dhyAtmamucyate / aNDajAni vijAnIyAtsarvAMzcaiva sarIsRpAn // 20 adhibhUtaM tathA zukraM daivataM ca prajApatiH // 35 saMsvedAH kRmayaH proktA jantavazca tathAvidhAH / hastAvadhyAtmamityAhuradhyAtmaviduSo janAH / janma dvitIyamityetajjaghanyataramucyate / / 21 adhibhUtaM tu karmANi zakastatrAdhidaivatam // 36 bhittvA tu pRthivIM yAni jAyante kAlaparyayAt / vaizvadevI manaHpUrvA vAgadhyAtma mihocyate / udbhijjAnIti tAnyAhurbhUtAni dvijasattamAH // 22 vaktavyamadhibhUtaM ca vahnistatrAdhidaivatam // 37 dvipAdabahupAdAni tiryaggatimatIni c|| adhyAtma mana ityAhuH paJcabhUtAnucArakam / jarAyujAni bhUtAni vitta tAnyapi sattamAH // 23 adhibhUtaM ca mantavyaM candramAzcAdhidevatam // 38 - 2795 - Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 42. 39 ] mahAbhArate [14. 43.3 adhyAtma buddhirityAhuH SaDindriyavicAriNI / etanmahArNavaM ghoramagAdhaM mohasaMjJitam / adhibhUtaM tu vijJeyaM brahmA tatrAdhidaivatam // 39 / / visRjetsaMkSipeJcaiva bodhayetsAmaraM jagat // 54. yathAvadadhyAtmavidhireSa vaH kIrtito mayA / kAmakrodhau bhayaM mohamabhidrohamathAnRtam / jJAnamasya hi dharmajJAH prAptaM buddhimatAmiha / / 40 / indriyANAM nirodhena sa tAMstyajati dustyajAn // indriyANIndriyArthAzca mahAbhUtAni paJca ca / yasyaite nirjitA loke triguNAH paJca dhAtavaH / sarvANyetAni saMdhAya manasA saMpradhArayet // 41 vyomni tasya paraM sthAnamanantamatha lakSyate // 56 kSINe manasi sarvasminna janmasukhamiSyate / kAmakUlAmapArAntAM manaHsrotobhayAvahAm / jJAnasaMpannasattvAnAM tatsukhaM viduSAM matam // 42 nadI durgahRdAM tIrNaH kAmakrodhAvubhau jayet / / 50 ataH paraM pravakSyAmi sUkSmabhAvakarIM zivAm / sa sarvadoSanirmuktastataH pazyati yatparam / nivRttiM sarvabhUteSu mRdunA dAruNena vA // 43 mano manasi saMdhAya pazyatyAtmAnamAtmani // 58 guNAguNamanAsaGgamekacaryamanantaram / sarvavitsarvabhUteSu vIkSatyAtmAnamAtmani / etadbrAhmaNato vRttamAhurekapadaM sukham / / 44 ekadhA bahudhA caiva vikurvANastatastataH // 59 vidvAnkUrma ivAGgAni kAmAnsaMhRtya sarvazaH / dhruvaM pazyati rUpANi dIpAdIpazataM yathA / virajAH sarvato mukto yo naraH sa sukhI sadA / / sa vai viSNuzca mitrazca varuNo'gniH prajApatiH // kAmAnAtmani saMyamya kSINatRSNaH smaahitH| sa hi dhAtA vidhAtA ca sa prabhuH sarvatomukhaH / sarvabhUtasuhRnmaitro brahmabhUyaM sa gacchati // 46 / hRdayaM sarvabhUtAnAM mahAnAtmA prakAzate // 61 indriyANAM nirodhena sarveSAM viSayaiSiNAm / taM viprasaMghAzca surAsurAzca munerjanapadatyAgAdadhyAtmAgniH samidhyate // 47 yakSAH pizAcAH pitaro vyaaNsi| yathAgnirindhanairiddho mahAjyotiH prkaashte| rakSogaNA bhUtagaNAzca sarve tathendriyanirodhena mahAnAtmA prakAzate // 48 maharSayazcaiva sadA stuvanti // 62 yadA pazyati bhUtAni prasannAtmAtmano hRdi / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi svayaMyonistadA sUkSmAtsUkSmamApnotyanuttamam // 49 dvicatvAriMzo'dhyAyaH // 42 // agnI rUpaM payaH sroto vAyuH sparzanameva ca / mahI paGkadharaM ghoramAkAzaM zravaNaM tathA // 50 brahmovAca / rAgazokasamAviSTaM pazcasrotaHsamAvRtam / manuSyANAM tu rAjanyaH kSatriyo madhyamo guNaH / paJcabhUtasamAyuktaM navadvAraM dvidaivatam // 51 kuJjaro vAhanAnAM ca siMhazcAraNyavAsinAm // 1 rajasvalamathAdRzyaM triguNaM ca tridhAtukam / aviH pazUnAM sarveSAmAkhuzca bilavAsinAm / saMsargAbhirataM mUDhaM zarIramiti dhAraNA // 52 gavAM govRSabhazcaiva strINAM puruSa eva ca // 2 duzvaraM jIvaloke'sminsattvaM prati samAzritam / nyagrodho jambuvRkSazca pippalaH shaalmlistthaa| etadeva hi loke'sminkAlacakra pravartate // 53 / ziMzapA meSazRGgazca tathA kIcakaveNavaH / -2796 - Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 43. 3] Azvamedhikaparva [14. 43. 31 ete drumANAM rAjAno loke'sminnAtra saMzayaH // 3 | rAjJAM tu viSaye yeSAM sAdhavaH parirakSitAH / himavAnpAriyAtrazca sahyo vindhyatrikUTavAn / te'smilloke pramodante pretya cAnantyameva ca / zveto nIlazca bhAsazca kASThavAMzcaiva parvataH // 4 prApnuvanti mahAtmAna iti vitta dvijarSabhAH // 18 zubhaskandho mahendrazca mAlyavAnparvatastathA / ata UrdhvaM pravakSyAmi niyataM dharmalakSaNam / ete parvatarAjAno gaNAnAM marutastathA // 5 / ahiMsAlakSaNo dharmo hiMsA cAdharmalakSaNA // 19 sUryo prahANAmadhipo nakSatrANAM ca candramAH / prakAzalakSaNA devA manuSyAH karmalakSaNAH / yamaH pitRRNAmadhipaH saritAmatha sAgaraH // 6 zabdalakSaNamAkAzaM vAyustu sparzalakSaNaH / / 20 ambhasAM varuNo rAjA sattvAnAM mitra ucyate / jyotiSAM lakSaNaM rUpamApazca rasalakSaNAH / arko'dhipatiruSNAnAM jyotiSAmindurucyate // 7 dharaNI sarvabhUtAnAM pRthivI gandhalakSaNA // 21 agnibhUtapatinityaM brAhmaNAnAM bRhaspatiH / svaravyaJjanasaMskArA bhAratI satyalakSaNA / oSadhInAM patiH somo viSNurbalavatAM varaH // 8 manaso lakSaNaM cintA tathoktA buddhiranvayAt // 22 tvaSTAdhirAjo rUpANAM pazUnAmIzvaraH zivaH / manasA cintayAno'rthAnbuddhyA caiva byavasyati / dakSiNAnAM tathA yajJo vedAnAmRSayastathA // 9 buddhirhi vyavasAyena lakSyate nAtra saMzayaH // 25 dizAmudIcI viprANAM somo rAjA pratApavAn / lakSaNaM mahato dhyAnamavyaktaM sAdhulakSaNam / kuberaH sarvayakSANAM devatAnAM puraMdaraH / pravRttilakSaNo yogo jJAnaM saMnyAsalakSaNam // 24 eSa bhUtAdikaH sargaH prajAnAM ca prajApatiH // 10 tasmAjjJAnaM puraskRtya saMnyasediha buddhimAn / sarveSAmeva bhUtAnAmahaM brahmamayo mahAn / saMnyAsI jJAnasaMyuktaH prApnoti paramAM gatim / bhUtaM parataraM matto viSNorvApi na vidyate // 11 atIto'dvaMdvamabhyeti tamomRtyujarAtigam // 25 rAjAdhirAjaH sarvAsAM viSNubrahmamayo mahAn / dharmalakSaNasaMyuktamuktaM vo vidhivanmayA / IzvaraM taM vijAnImaH sa vibhuH sa prajApatiH // 12 guNAnAM prahaNaM samyagvakSyAmyahamataH param // 26 narakiMnarayakSANAM gandharvoragarakSasAm / pArthivo yastu gandho vai ghrANeneha sa gRhyate / devadAnavanAgAnAM sarveSAmIzvaro hi saH // 13 ghrANasthazca tathA vAyurgandhajJAne vidhIyate // 27 bhagadevAnuyAtAnAM sarvAsAM vAmalocanA / apAM dhAturaso nityaM jihvayA sa tu gRhyate / mAhezvarI mahAdevI procyate pArvatIti yA // 14 jihvAsthazca tathA somo rasajJAne vidhIyate // 28 umA devIM vijAnIta nArINAmuttamAM zubhAm / jyotiSazca guNo rUpaM cakSuSA tacca gRhyate / ratInAM vasumatyastu strINAmapsarasastathA // 15 cakSuHsthazca tathAdityo rUpajJAne vidhIyate // 29 dharmakAmAzca rAjAno brAhmaNA dharmalakSaNAH / vAyavyastu tathA sparzastvacA prajJAyate ca sH| tasmAdrAjA dvijAtInAM prayateteha rakSaNe // 16 / svasthazcaiva tathA vAyuH sparzajJAne vidhIyate // 30 rAjJAM hi viSaye yeSAmavasIdanti sAdhavaH / AkAzasya guNo ghoSaH zrotreNa sa tu gRhyate / honAste svaguNaiH sarvaiH pretyAvAGamArgagAminaH // 17 zrotrasthAzca dizaH sarvAH zabdajJAne prakIrtitAH // 31 - 2797 - Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 43. 32 ] mahAbhArate [ 14. 44. 18 manasastu guNazcintA prajJayA sa tu gRhyate / Adityo jyotiSAmAdiranirbhUtAdiriSyate // 4 hRdisthacetanAdhAturmanojJAne vidhIyate // 32 sAvitrI sarvavidyAnAM devatAnAM prjaaptiH| . buddhiradhyavasAyena dhyAnena ca mahAMstathA / oMkAraH sarvavedAnAM vacasAM prANa eva ca / nizcitya grahaNaM nityamavyaktaM nAtra saMzayaH // 33 yadyasminniyataM loke sarva sAvitramucyate // 5 aliGgagrahaNo nityaH kSetrajJo nirguNAtmakaH / gAyatrI chandasAmAdiH pazUnAmaja ucyate / tasmAdaliGgaH kSetrajJaH kevalaM jJAnalakSaNaH // 34 gAvazcatuSpadAmAdirmanuSyANAM dvijAtayaH // 6 avyaktaM kSetramuddiSTaM guNAnAM prabhavApyayam / zyenaH patatriNAmAdiryajJAnAM hutamuttamam / sadA pazyAmyahaM lInaM vijAnAmi zRNomi ca / / parisarpiNAM tu sarveSAM jyeSThaH sarpo dvijottamAH // puruSastadvijAnIte tasmAtkSetrajJa ucyate / kRtamAdiyugAnAM ca sarveSAM nAtra saMzayaH / guNavRttaM tathA kRtsnaM kSetrajJaH paripazyati // 36 hiraNyaM sarvaratnAnAmoSadhInAM yavAstathA / / 8 AdimadhyAvasAnAntaM sRjyamAnamacetanam / sarveSAM bhakSyabhojyAnAmannaM paramamucyate / na guNA vidurAtmAnaM sRjyamAnaM punaH punaH // 37 dravANAM caiva sarveSAM peyAnAmApa uttamAH // 9 na satyaM veda vai kazcitkSetrajJastveva vindati / sthAvarANAM ca bhUtAnAM sarveSAmavizeSataH / guNAnAM guNabhUtAnAM yatparaM parato mahat // 38 brahmakSetraM sadA puNyaM plakSaH prathamajaH smRtaH // 10 tasmAdguNAMzca tattvaM ca parityajyeha tattvavit / ahaM prajApatInAM ca sarveSAM nAtra saMzayaH / kSINadoSo guNAnhitvA kSetramaM pravizatyatha // 39 mama viSNuracintyAtmA svayaMbhUriti sa smRtH||11 nidvaMdvo nirnamaskAro niHsvadhAkAra eva ca / parvatAnAM mahAmeruH sarveSAmagrajaH smRtaH / acalazcAniketazca kSetrajJaH sa paro vibhuH|| 40 dizAM ca pradizAM cordhvA digjAtA prathamaM tathA // iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi tathA tripathagA gaGgA nadInAmagrajA smRtaa| tricatvAriMzo'dhyAyaH // 43 // tathA sarodapAnAnAM sarveSAM sAgaro'grajaH / / 13 devadAnavabhUtAnAM pizAcoragarakSasAm / brahmovAca / narakiMnarayakSANAM sarveSAmIzvaraH prabhuH // 14 yadAdimadhyaparyantaM grahaNopAyameva c| Adirvizvasya jagato viSNubrahmamayo mahAn / nAmalakSaNasaMyuktaM sarvaM vakSyAmi tattvataH // 1 bhUtaM parataraM tasmAtrailokye neha vidyate // 15 ahaH pUrvaM tato rAtrirmAsAH zuklAdayaH smRtAH / AzramANAM ca gArhasthyaM sarveSAM nAtra saMzayaH / zraviSThAdIni RkSANi RtavaH zizirAdayaH // 2 lokAnAmAdiravyaktaM sarvasyAntastadeva ca // 16 bhUmirAdistu gandhAnAM rasAnAmApa eva ca / ahAnyastamayAntAni udayAntA ca zarvarI / rUpANAM jyotirAdistu sparzAdirvAyurucyate / sukhasyAntaH sadA duHkhaM duHkhasyAntaH sadA sukhm|| zabdasyAdistathAkAzameSa bhUtakRto guNaH // 3 sarve kSayAntA nicayAH patanAntAH samucchrayAH / ataH paraM pravakSyAmi bhUtAnAmAdimuttamam / / saMyogA viprayogAntA maraNAntaM hi jIvitam // 18 -2798 - Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 44. 19 ] Azvamedhikaparva [14. 45. 25 sarvaM kRtaM vinAzAntaM jAtasya maraNaM dhruvam / kAlacakrapravRtti ca nivRttiM caiva tattvataH / azAzvataM hi loke'sminsarvaM sthAvarajaGgamam // 19 / yastu veda naro nityaM na sa bhUteSu muhyati // 11 iSTaM dattaM tapo'dhItaM vratAni niyamAzca ye / vimuktaH sarvasaMklezaiH sarvadvaMdvAtigo muniH| sarvametadvinAzAntaM jJAnasyAnto na vidyate // 20 / vimuktaH sarvapApebhyaH prApnoti paramAM gatim // 12 tasmAjjJAnena zuddhana prasannAtmA samAhitaH / gRhastho brahmacArI ca vAnaprastho'tha bhikSukaH / nirmamo nirahaMkAro mucyate sarvapApmabhiH // 21 catvAra AzramAH proktAH sarve gArhasthyamUlakAH // iti zrImahAbhArate bhAzvamedhikaparvaNi yaH kazcidiha loke ca hyAgamaH saMprakIrtitaH / catuzcatvAriMzo'dhyAyaH // 44 // tasyAntagamanaM zreyaH kIrtireSA sanAtanI // 14 saMskAraiH saMskRtaH pUrvaM yathAvaJcaritavrataH / brahmovAca / jAtau guNaviziSTAyAM samAvarteta vedavit // 15 buddhisAraM manastambhamindriyagrAmabandhanam / svadAranirato dAntaH ziSTAcAro jitendriyaH / mahAbhUtAraviSkambhaM nimeSapariveSTanam // 1 paJcabhizca mahAyajJaiH zraddadhAno yajeta ha // 16 jarAzokasamAviSTaM vyAdhivyasanasaMcaram / devatAtithiziSTAzI nirato vedakarmasu / dezakAlavicArIdaM zramavyAyAmanisvanam // 2 ijyApradAnayuktazca yayAzakti yathAvidhi // 17 ahorAtraparikSepaM zItoSNaparimaNDalam / na pANipAdacapalo na netracapalo muniH / sukhaduHkhAntasaMklezaM kSutpipAsAvakIlanam / / 3 na ca vAgaGgacapala iti ziSTasya gocaraH // 18 chAyAtapavilekhaM ca nimeSonmeSavihvalam / ghoramohajanAkINaM vartamAnamacetanam // 4 nityayajJopavItI svAcchuklavAsAH zucivrataH / mAsArdhamAsagaNitaM viSamaM lokasaMcaram / niyato damadAnAbhyAM sadA ziSTaizca sNvishet||19 tamonicayapata ca rajovegapravartakam // 5 jitaziznodaro maitraH ziSTAcArasamAhitaH / sattvAlaMkAradIptaM ca guNasaMghAtamaNDalam / vaiSNavIM dhArayedyaSTiM sodakaM ca kamaNDalum // 20 svaravigrahanAbhIkaM zokasaMghAtavartanam // 6 adhItyAdhyApanaM kuryAttathA yajanayAjane / kriyAkAraNasaMyukta rAgavistAramAyatam / dAnaM pratigrahaM caiva SaDguNAM vRttimAcaret // 21 lobhepsAparisaMkhyAtaM viviktajJAnasaMbhavam // 7 trINi karmANi yAnIha brAhmaNAnAM tu jIvikA / bhayamohaparIvAraM bhUtasaMmohakArakam / yAjanAdhyApane cobhe zuddhAccApi pratigrahaH // 22 AnandaprItidhAraM ca kAmakrodhaparigraham // 8 avazeSANi cAnyAni trINi karmANi yAni tu / mahadAdivizeSAntamasaktaprabhavAvyayam / dAnamadhyayanaM yajJo dharmayuktAni tAni tu // 23 manojavanamazrAntaM kAlacakra pravartate // 9 teSvapramAdaM kurvIta triSu karmasu dharmavit / etadvaMdvasamAyuktaM kAlacakramacetanam / dAnto maitraH kSamAyuktaH sarvabhUtasamo muniH // 24 visRjetsaMkSipeccApi bodhayetsAmaraM jagat // 10 / sarvametadyathAzakti vipro nirvartayanzuciH / -2799 - Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 45. 25 ] mahAbhArate [ 14. 46. 27 evaM yukto jayetsvarga gRhasthaH saMzitavrataH // 25 yadbhakSaH syAttato dadyAdbhikSAM nityamatandritaH // 13 iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi devatAtithipUrva ca sadA bhuJjIta vAgyataH / paJcacatvAriMzo'dhyAyaH // 45 // askanditamanAzcaiva laghvAzI devatAzrayaH // 14 dAnto maitraH kSamAyuktaH kezazmazru ca dhArayan / brahmovAca / juhvansvAdhyAyazIlazca satyadharmaparAyaNaH // 15 evametena mArgeNa pUrvoktena yathAvidhi / tyaktadehaH sadA dakSo vananityaH smaahitH| adhItavAnyathAzakti tathaiva brahmacaryavAn // 1 evaM yukto jayetsvarga vAnaprastho jitendriyaH // 16 svadharmanirato vidvAnsarvendriyayato muniH / gRhastho brahmacArI ca vAnaprastho'tha vA punaH / guroH priyahite yuktaH satyadharmaparaH zuciH // 2 ya icchenmokSamAsthAtumuttamAM vRttimAzrayet // 15 guruNA samanujJAto bhuJjItAnnamakutsayan / / abhayaM sarvabhUtebhyo dattvA naiSkarmyamAcaret / haviSyabhaikSyabhukcApi sthAnAsanavihAravAn // 3 sarvabhUtahito maitraH sarvendriyayato muniH // 18 dvikAlamagniM juhvAnaH zucirbhUtvA samAhitaH / ayAcitamasaMklaptamupapannaM ydRcchyaa| dhArayIta sadA daNDaM bailvaM pAlAzameva vA // 4 joSayeta sadA bhojyaM graasmaagtmspRhH|| 19 kSaumaM kArpAsikaM vApi mRgAjinamathApi vaa| yAtrAmAtraM ca bhuJjIta kevalaM prANayAtrikam / sarva kASAyaraktaM syAdvAso vApi dvijasya ha // 5 dharmalabdhaM tathAnIyAnna kAmamanuvartayet // 20 mekhalA ca bhavenmauJjI jaTI nityodakastathA / grAsAdAcchAdanAccAnyanna gRhiiyaatkthNcn| yajJopavItI svAdhyAyI aluptaniyatavrataH // 6 yAvadAhArayettAvatpratigRhNIta nAnyathA // 21 pUtAbhizca tathaivAdbhiH sadA daivatatarpaNam / parebhyo na pratigrAhyaM na ca deyaM kadAcana / bhAvena niyataH kurvanbrahmacArI prazasyate // 7 dainyabhAvAcca bhUtAnAM saMvibhajya sadA budhaH // 22 evaM yukto jayetsvargamUrdhvaretAH samAhitaH / nAdadIta parasvAni na gRhNIyAdayAcitam / na saMsarati jAtISu paramaM sthAnamAzritaH // 8 / na kiMcidviSayaM bhuktvA spRhayettasya vai punH||23 saMskRtaH sarvasaMskAraistathaiva brahmacaryavAn / mRdamApastathAzmAnaM patrapuSpaphalAni ca / prAmAnniSkramya cAraNyaM muniH pravrajito vset|| 9 asaMvRtAni gRhIyAtpravRttAnIha kAryavAn // 24 carmavalkalasaMvItaH svayaM prAtarupaspRzet / na zilpajIvikAM jIvehirannaM nota kAmayet / araNyagocaro nityaM na grAmaM pravizetpunaH // 10 na dveSTA nopadeSTA ca bhaveta nirupaskRtaH / arcayannatithInkAle dadyAccApi pratizrayam / zraddhApUtAni bhuJjIta nimittAni vivarjayet // 25 phalapatrAvarairmUlaiH zyAmAkena ca vartayan // 11 mudhAvRttirasaktazca sarvabhUtairasaMvidam / pravRttamudakaM vAyuM sarva vAneyamA tRNAt / kRtvA vahni caredrekSyaM vidhUme bhuktavajjane // 26 prAznIyAdAnupUryeNa yathAdIkSamatandritaH // 12 / vRtte zarAvasaMpAte bhaikSyaM lipseta mokSavit / AmUlaphalabhikSAbhirarcedatithimAgatam / lAbhe na ca prahRSyeta nAlAbhe vimanA bhavet // 27 -2800 - Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 46. 28 ] Azvamedhikaparva [14. 46. 55 - mAtrAzI kAlamAkADUMzcaredrekSyaM smaahitH| na pratyakSaM parokSaM vA kiMcidRSTaM samAcaret // 41 lAbhaM sAdhAraNaM necchenna bhuJjItAbhipUjitaH / indriyANyupasaMhRtya kUrmo'GgAnIva sarvazaH / abhipUjitalAbhAddhi vijugupseta bhinukaH // 28 kSINendriyamanobuddhinirIkSeta nirindriyaH // 42 zuktAnyamlAni tiktAni kaSAyakaTukAni c| nidvaMdvo ninamaskAro niHsvAhAkAra eva ca / nAsvAdayIta bhuJjAno rasAMzca mdhuraaNstthaa| nirmamo nirahaMkAro niyogakSema eva ca // 43 yAtrAmAnaM ca bhuJjIta kevalaM prANayAtrikam // 29 nirAzIH sarvabhUteSu nirAsaGgo nirAzrayaH / asaMrodhena bhUtAnAM vRtti lipseta mokSavit / sarvajJaH sarvato mukto mucyate nAtra saMzayaH // 44 na cAnyamanubhikSeta bhikSamANaH kathaMcana / / 30 apANipAdapRSThaM tamaziraskamanUdaram / na saMnikAzayedamaM vivikte virjaashcret| prahINaguNakarmANaM kevalaM vimalaM sthiram // 45 zUnyAgAramaraNyaM vA vRkSamUlaM nadI tathA / agandharasamasparzamarUpAzabdameva ca / pratizrayArtha seveta pArvatI vA punarguhAm // 31 atvagasthyatha vAmajjamamAMsamapi caiva ha // 46 prAmaikarAtriko grISme varSAsvekatra vA vaset / nizcintamavyayaM nityaM hRdisthamapi nityadA / adhvA sUryeNa nirdiSTaH kITavaSa carenmahIm // 32 sarvabhUtasthamAtmAnaM ye pazyanti na te mRtAH // 47 dayArtha caiva bhUtAnAM samIkSya pRthivIM caret / saMcayAMzca na kurvIta snehavAsaM ca varjayet // 33 na tatra kramate buddhirnendriyANi na devatAH / vedA yajJAzca lokAzca na tapo na parAkramaH / pUtena cAmbhasA nityaM kAryaM kurvIta mokSavit / upaspRzeduddhRtAbhiradbhizca puruSaH sadA // 34 yatra jJAnavatAM prAptiraliGgagrahaNA smRtA // 48 ahiMsA brahmacarya ca satyamArjavameva c| tasmAdaliGgo dharmajJo dharmavratamanuvrataH / akrodhazcAnasUyA ca damo nityamapaizunam // 35 gUDhadharmAzrito vidvAnajJAtacaritaM caret // 49 aSTAsveteSu yuktaH syAdteSu niyatendriyaH / amUDho mUDharUpeNa careddharmamadUSayan / apApamazaThaM vRttamajihma nityamAcaret // 36 yathainamavamanyeranpare satatameva hi // 50 AzIryuktAni karmANi hiMsAyuktAni yAni ca / tathAvRttazcareddharma satAM vAvidUSayan / lokasaMgrahadharma ca naiva kuryAnna kArayet // 37 yo hyevaM vRttasaMpannaH sa muniH zreSTha ucyate // 51 sarvabhAvAnatikramya laghumAtraH parivrajet / indriyANIndriyArthAMzca mahAbhUtAni pazca ca / samaH sarveSu bhUteSu sthAvareSu careSu ca // 38 manobuddhirathAtmAnamavyaktaM puruSaM tathA // 52 paraM nodvejayetkaMcinna ca ksycidudvijet| sarvametatprasaMkhyAya samyaksaMtyajya nirmalaH / vizvAsyaH sarvabhUtAnAmagryo mokSaviducyate // 39 / tataH svargamavApnoti vimuktaH sarvabandhanaiH // 53 anAgataM ca na dhyAyenAtItamanucintayet / etadevAntavelAyAM parisaMkhyAya tattvavit / vartamAnamupekSeta kAlAkAGkSI samAhitaH // 40 dhyAyedekAntamAsthAya mucyate'tha nirAzrayaH // 54 na cakSuSA na manasA na vAcA dUSayetkacit / nirmuktaH sarvasaGgebhyo vAyurAkAzago yathA / bha, bhA. 351 - 2801 - Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 46. 55 ] mahAbhArate [ 14. 48.? kSINakozo nirAtaGkaH prApnoti paramaM padam // 55 sadAparNaH sadApuSpaH zubhAzubhaphalodayaH / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi AjIvaH sarvabhUtAnAM brahmavRkSaH sanAtanaH // 13 SaTcatvAriMzo'dhyAyaH // 46 // etacchittvA ca bhittvA ca jJAnena paramAsinA / hitvA cAmaratAM prApya jahyAdvai mRtyujanmanI / brahmovAca / nirmamo nirahaMkAro mucyate nAtra saMzayaH // 14 saMnyAsaM tapa ityAhuvRddhA nizcitadarzinaH / dvAvetau pakSiNau nityau sakhAyau cApyacetanau / brAhmaNA brahmayonisthA jJAnaM brahma paraM viduH // 1 / etAbhyAM tu paro yasya cetanAvAniti smRtaH // 10 avidUrAtparaM brahma vedavidyAvyapAzrayam / acetanaH sattvasaMghAtayuktaH nidvaMdvaM nirguNaM nityamacintyaM guhyamuttamam // 2 sattvAtparaM cetyte'ntraatmaa| jJAnena tapasA caiva dhIrAH pazyanti tatpadam / sa kSetrajJaH sattvasaMghAtabuddhinirNiktatamasaH pUtA vyutkrAntarajaso'malAH // 3 guNAtigo mucyate mRtyupAzAt // 16 tapasA kSemamadhvAnaM gacchanti paramaiSiNaH / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi saMnyAsaniratA nityaM ye brahmaviduSo janAH // 4 sptctvaariNsho'dhyaayH||47|| tapaH pradIpa ityAhurAcAro dharmasAdhakaH / jJAnaM tveva paraM vidma saMnyAsastapa uttamam // 5 brahmovAca / yastu veda nirAbAdhaM jJAnaM tattvavinizcayAt / kecidbrahmamayaM vRkSaM kecidbrahmamayaM mahat / sarvabhUtasthamAtmAnaM sa sarvagatiriSyate // 6 kecitpuruSamavyakta kecitparamanAmayam / yo vidvAnsahavAsaM ca vivAsaM caiva pazyati / manyante sarvamapyetadavyaktaprabhavAvyayam // 1 tathaivaikatvanAnAtve sa duHkhAtparimucyate // 7 uchrAsamAtramapi cedyo'ntakAle samo bhavet / yo na kAmayate kiMcinna kiMcidavamanyate / AtmAnamupasaMgamya so'mRtatvAya kalpate // 2 ihalokastha evaiSa brahmabhUyAya kalpate // 8 nimeSamAtramapi cetsaMyamyAtmAnamAtmani / pradhAnaguNatattvajJaH sarvabhUtavidhAnavit / gacchatyAtmaprasAdena viduSAM prAptimavyayAm // 3 nirmamo nirahaMkAro mucyate nAtra sNshyH||9 prANAyAmairatha prANAnsaMyamya sa punaH punaH / nidvaMdvo nirnamaskAro niHsvadhAkAra eva ca / dazadvAdazabhirvApi caturviMzAtparaM tataH // 4 nirguNaM nityamadvaMdvaM prazamenaiva gacchati // 10 evaM pUrva prasannAtmA labhate yadyadicchati / hitvA guNamayaM sarvaM karma jantuH zubhAzubham / avyaktAtsattvamudriktamamRtatvAya kalpate // 5 ubhe satyAnRte hitvA mucyate nAtra saMzayaH // 11 sattvAtparataraM nAnyatprazaMsantIha tadvidaH / avyaktabIjaprabhavo buddhiskandhamayo mahAn / anubhAnAdvijAnImaH puruSaM sattvasaMzrayam / mahAhaMkAraviTapa indriyAntarakoTaraH // 12 na zakyamanyathA gantuM puruSaM tamatho dvijAH // 6 mahAbhUtavizAkhazca vizeSapratizAkhavAn / kSamA dhRtirahiMsA ca samatA satyamArjavam / - 2802 - Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 48.7] Azvamedhikaparva [14. 49. 4 jJAnaM tyAgo'tha saMnyAsaH sAttvikaM vRttamiSyate // upAsyasAdhanaM tveke naitadastIti cApare // 20 etenaivAnumAnena manyante'tha mniissinnH| ahiMsAniratAzcAnye keciddhisAparAyaNAH / sattvaM ca puruSazcaikastatra nAsti vicAraNA // 8 puNyena yazasetyeke naitadastIti cApare // 21 Ahureke ca vidvAMso ye jJAne suprtisstthitaaH| sadbhAvaniratAzcAnye kecitsaMzayite sthitAH / kSetrajJasattvayoraikyamityetannopapadyate // 9 duHkhAdanye sukhAdanye dhyAnamityapare sthitAH // 22 pRthagbhUtastato nityamityetadavicAritam / yajJamityapare dhIrAH pradAnamiti cApare / pRthagbhAvazca vijJeyaH sahajazcApi tattvataH // 10 sarvameke prazaMsanti na sarvamiti cApare // 23 tathaivaikatvanAnAtvamiSyate viduSAM nayaH / tapastvanye prazaMsanti svAdhyAyamapare janAH / mazakodumbare tvaikyaM pRthaktvamapi dRzyate // 11 jJAnaM saMnyAsamityeke svabhAvaM bhUtacintakAH // 24 matsyo yathAnyaH syAdapsu sNpryogstthaanyoH| evaM vyutthApite dharme bahudhA vipradhAvati / saMbandhastoyabindUnAM paNe kokanadasya ca // 12 nizcayaM nAdhigacchAmaH saMmUDhAH surasattama // 25 gururuvAca / idaM zreya idaM zreya ityevaM prasthito janaH / ityuktavantaM te viprAstadA lokapitAmaham / yo hi yasminrato dharme sa taM pUjayate sadA // 26 punaH saMzayamApannAH papracchurdvijasattamAH // 13 tatra no vihatA prajJA manazca bahulIkRtam / RSayaH uucuH| etadAkhyAtumicchAmaH zreyaH kimiti sattama // 27 kiMsvideveha dharmANAmanuSTheyatamaM smRtam / ataH paraM ca yadguhyaM tadbhavAnvaktumarhati / vyAhatAmiva pazyAmo dharmasya vividhAM gatim // sattvakSetrajJayozcaiva saMbandhaH kena hetunA // 28 Urdhva dehAdvadantyeke naitadastIti cApare / evamuktaH sa tairviprairbhagavAlokabhAvanaH / kecitsaMzayitaM sarva niHsaMzayamathApare // 15 tebhyaH zazaMsa dharmAtmA yAthAtathyena buddhimAn // anityaM nityamityeke nAstyastItyapi cApare / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi ekarUpaM dvidhetyeke vyAmizramiti cApare / assttctvaariNsho'dhyaayH|| 18 // ekameke pRthakcAnye bahutvamiti cApare // 16 manyante brAhmaNA evaM prAjJAstattvArthadarzinaH / brahmovAca / jaTAjinadharAzcAnye muNDAH kecidasaMvRtAH // 17 / hantaH vaH saMpravakSyAmi yanmAM pRcchatha sattamAH / asnAnaM kecidicchanti snAnamityapi caapre| samastamiha tacchrutvA samyagevAvadhAryatAm // 1 AhAraM kecidicchanti keciccAnazane ratAH // 18 ahiMsA sarvabhUtAnAmetatkRtyatamaM matam / karma kecitprazaMsanti prazAntimapi cApare / etatpadamanudvigna variSThaM dharmalakSaNam // 2 dezakAlAvubhau kecinnaitadastIti cApare / jJAnaM niHzreya ityAhuvRddhA nizcayadarzinaH / kecinmokSaM prazaMsanti kecidbhogAnpRthagvidhAn / / tasmAjjJAnena zuddhena mucyate sarvapAtakaiH // 3 dhanAni kecidicchanti nirdhanatvaM tathApare / / hiMsAparAzca ye loke ye ca nAstikavRttayaH / -2803 - Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 49. 4] mahAbhArate [ 14. 49. 381 lobhamohasamAyuktAste vai nirayagAminaH // 4 upAyajJo hi medhAvI sukhamatyantamaznute // 18 AzIryuktAni karmANi kurvate ye tvatandritAH / yathAdhvAnamapAtheyaH prapanno mAnavaH kacit / te'smilloke pramodante jAyamAnAH punaH punH||5 klezena yAti mahatA vinazyatyantarApi vA // 19 kurvate ye tu karmANi zradhAnA vipazcitaH / tathA karmasu vijJeyaM phalaM bhavati vA na vA / anAzIogasaMyaktAste dhIrAH sAdhadarzinaH // 6 puruSasyAtmaniHzreyaH zubhAzubhanidarzanam // 20 ataH paraM pravakSyAmi sttvkssetrjnyyorythaa| yathA ca dIrghamadhvAnaM padbhyAmeva prapadyate / saMyogo viprayogazca tannibodhata sattamAH // 7 adRSTapUrva sahasA sattvadarzanavarjitaH // 21 viSayo viSayitvaM ca saMbandho'yamihocyate / tameva ca yathAdhvAnaM rathenehAzugAminA / viSayI puruSo nityaM sattvaM ca viSayaH smRtaH // 8 | yAyAdazvaprayuktena tathA buddhimatAM gatiH / / 22 vyAkhyAtaM pUrvakalpena mazakodumbaraM yathA / ucca parvatamAruhya nAnvavekSeta bhUgatam / .. bhujyamAnaM na jAnIte nityaM sttvmcetnm| rathena rathinaM pazyeklizyamAnamacetanam // 23 yastveva tu vijAnIte yo bhuGkte yazca bhujyate // 9 // yAvadrathapathastAvadrathena sa tu gacchati / anityaM dvaMdvasaMyuktaM sattvamAhurguNAtmakam / kSINe rathapathe prAzo rathamutsRjya gacchati // 24 nidvaMdvo niSkalo nityaH kSetrajJo nirgaNAtmakaH / / evaM gacchati medhAvI tattvayogavidhAnavit / samaH saMjJAgatastvevaM yadA sarvatra dRzyate / samAjJAya mahAbuddhiruttarAduttarottaram / / 25 upabhuGkte sadA sattvamApaH puSkaraparNavat // 11 yathA mahArNavaM ghoramaplayaH saMpragAhate / sarvairapi guNairvidvAnvyatiSakto na lipyate / bAhubhyAmeva saMmohAdvadhaM gharcchatyasaMzayam // 26 jalabinduryathA lolaH paminIpatrasaMsthitaH / nAvA cApi yathA prAjJo vibhAgajastaritrayA / evamevApyasaMsaktaH puruSaH syAnna saMzayaH // 12 aklAntaH salilaM gAhekSipraM saMtarati dhruvam // 2 // dravyamAtramabhUtsattvaM puruSasyeti nizcayaH / tIrNo gacchetparaM pAraM nAvamutsRjya nirmamaH / yathA dravyaM ca kartA ca saMyogo'pyanayostathA // vyAkhyAtaM pUrvakalpena yathA rathipadAtinau // 28 yathA pradIpamAdAya kazcittamasi gacchati / snehAtsaMmohamApanno nAvi dAzo yathA tathA / tathA sattvapradIpena gacchanti paramaiSiNaH // 14 mamatvenAbhibhUtaH sa tatraiva parivartate // 29 yAvadravyaguNastAvatpradIpaH saMprakAzate / nAvaM na zakyamAruhya sthale viparivartitum / kSINadravyaguNaM jyotirantardhAnAya gacchati // 15 tathaiva rathamAruhya nApsu caryA vidhIyate / / 30 vyaktaH sattvaguNastvevaM puruSo'vyakta iSyate / evaM karma kRtaM citraM viSayasthaM pRthakpRthak / etadviprA vijAnIta hanta bhUyo bravImi vaH // 16 yathA karma kRtaM loke tathA tadupapadyate / / 31 sahasreNApi durmedhA na vRddhimadhigacchati / yannaiva gandhi no rasyaM na rUpasparzazabdavat / caturthenApyathAMzena buddhimAnsukhamedhate // 17 manyante munayo buddhyA tatpradhAnaM pracakSate // 32 evaM dharmasya vijJeyaM saMsAdhanamupAyataH / tatra pradhAnamavyaktamavyaktasya guNo mahAn / - 2804 - Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 49. 33] Azvamedhikaparva [ 14. 50.5 mahataH pradhAnabhUtasya guNo'haMkAra eva ca // 33 zabdasparzI ca vijJeyau dviguNo vAyurucyate / ahaMkArapradhAnasya mahAbhUtakRto guNaH / vAyozcApi guNaH sparzaH sparzazca bahudhA smRtaH // 48 pRthaktvena hi bhUtAnAM viSayA vai guNAH smRtAH // uSNaH zItaH sukho duHkhaH snigdho vizada eva ca / bIjadharma yathAvyaktaM tathaiva prasavAtmakam / kaThinazcikaNaH zlakSNaH picchilo dAruNo mRduH // bIjadharmA mahAnAtmA prasavazceti naH zrutam // 35 evaM dvAdazavistAro vAyavyo guNa ucyte| vIjadharmA tvahaMkAraH prasavazca punaH punaH / vidhivadbhAhmaNaiH siddhairdharmajaistattvadarzibhiH // 50 bIjaprasavadharmANi mahAbhUtAni paJca vai // 36. tatraikaguNamAkAzaM zabda ityeva ca smRtaH / bIjadharmiNa ityAhuH prasavaM ca na kurvate / tasya zabdasya vakSyAmi vistareNa bahUnANAn // 51 vizeSAH paJcabhUtAnAM teSAM vittaM vizeSaNam // 37 SaDjarSabhau ca gAndhAro madhyamaH paJcamastathA / tatraikaguNamAkAzaM dviguNo vAyurucyate / ataH paraM tu vijJeyo niSAdo dhaivatastathA // 52 triguNaM jyotirityAhurApazcApi caturguNAH // 38 iSTo'niSTazca zabdastu saMhataH pravibhAgavAn / pRthvI paJcaguNA jJeyA trssthaavrsNkulaa| evaM bahuvidho jJeyaH zabdaH AkAzasaMbhavaH // 53 sarvabhUtakarI devI zubhAzubhanidarzanA // 39 AkAzamuttamaM bhUtamahaMkArastataH param / zabdaH sparzastathA rUpaM raso gandhazca paJcamaH / ahaMkArAtparA buddhirbuddharAtmA tataH paraH // 54 ete paJca guNA bhUmervijJeyA dvijasattamAH // 40 tasmAttu paramavyaktamavyaktAtpuruSaH paraH / pArthivazca sadA gandho gandhazca bahudhA smRtaH / parAvarajJo bhUtAnAM yaM prApyAnantyamaznute // 55 tasya gandhasya vakSyAmi vistareNa bahUnguNAn // 41 iti zrImahAbhArate bhAzvamedhikaparvaNi iSTazcAniSTagandhazca madhuro'mlaH kaTustathA / ekonapaJcAzo'dhyAyaH // 19 // nirhArI saMhataH snigdho rUkSo vizada eva ca / evaM dazavidhI jJeyaH pArthivo gandha ityuta // 42 zabdaH sparzastathA rUpaM rasazcApAM guNAH smRtaaH| bhUtAnAmatha paJcAnAM yathaiSAmIzvaraM manaH / rasajJAnaM tu vakSyAmi rasastu bahudhA smRtaH // 43 niyame ca visarge ca bhUtAtmA mana eva ca // 1 madhuro'mlaH kaTustiktaH kaSAyo lavaNastathA / adhiSThAtA mano nityaM bhUtAnAM mahatAM tathA / evaM SaDvidhavistAro raso vArimayaH smRtaH // 44 buddhiraizvaryamAcaSTe kSetrajJaH sarva ucyate // 2 zabdaH sparzastathA rUpaM triguNaM jyotirucyte| indriyANi mano yuGkte sadazvAniva sArathiH / jyotiSazca guNo rUpaM rUpaM ca bahudhA smRtam // 45 / indriyANi mano buddhi kSetrako yuJjate sadA // 3 zuklaM kRSNaM tathA raktaM nIlaM pItAruNaM tathA / mahAbhUtasamAyuktaM buddhisaMyamanaM ratham / haskhaM dIrgha tathA sthUlaM caturasrANu vRttakam // 46 tamAruhya sa bhUtAtmA samantAtparidhAvati / / 4 evaM dvAdazavistAraM tejaso ruupmucyte| indriyagrAmasaMyukto manaHsArathireva ca / vijJeyaM brAhmaNairnityaM dharmajJaiH satyavAdibhiH // 47 | buddhisaMyamano nityaM mahAnbrahmamayo rathaH // 5 -2805 - brahmovAca / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 50.6] mahAbhArate | 14.50. 34 evaM yo vetti vidvAnvai sadA brahmamayaM ratham / tapaHparAyaNA nityaM sidhyante tapasA sdaa| sa dhIraH sarvalokeSu na mohamadhigacchati // 6 tathaiva tapasA devA mahAbhAgA divaM gatAH // 20 avyaktAdi vizeSAntaM trasasthAvarasaMkulam / AzIryuktAni karmANi kurvate ye tvatandritAH / candrasUryaprabhAlokaM grahanakSatramaNDitam // 7 ahaMkArasamAyuktAste sakAze prajApateH // 21 nadIparvatajAlaizca sarvataH paribhUSitam / dhyAnayogena zuddhena nirmamA nirahaMkRtAH / vividhAbhistathAdbhizca satataM samalaMkRtam // 8 prApnuvanti mahAtmAno mahAntaM lokamuttamam // 22 AjIvaH sarvabhUtAnAM sarvaprANabhRtAM gatiH / dhyAnayogAdupAgamya prasannamatayaH sdaa| etadbrahmavanaM nityaM yasmiMzcarati kSetravit // 9 sukhopacayamavyaktaM pravizantyAtmavattayA // 23 loke'sminyAni bhUtAni sthAvarANi carANi ca / dhyAnayogAdupAgamya nirmamA nirahaMkRtAH / tAnyevAgre pralIyante pazcAdbhUtakRtA gnnaaH| avyaktaM pravizantIha mahAntaM lokamuttamam // 24 guNebhyaH paJcabhUtAni eSa bhUtasamucchrayaH // 10 avyaktAdeva saMbhUtaH samayajJo gataH punaH / devA manuSyA gandharvAH pizAcAsurarAkSasAH / tamorajobhyAM nirmuktaH sattvamAsthAya kevalam // 25 sarve svabhAvataH sRSTA na kriyAbhyo na kAraNAt // vimuktaH sarvapApebhyaH sarvaM tyajati niSkalaH / ete vizvakRto viprA jAyante ha punaH punaH / kSetrajJa iti taM vidyAdyastaM veda sa vedavit // 26 tebhyaH prasUtAsteSveva mahAbhUteSu paJcasu / cittaM cittAdupAgamya munirAsIta saMyataH / pralIyante yathAkAlamUrmayaH sAgare yathA // 12 yaJcittastanmanA bhUtvA guhyametatsanAtanam // 27 vizvasRgbhyastu bhUtebhyo mahAbhUtAni gacchati / avyaktAdi vizeSAntamavidyAlakSaNaM smRtam / bhUtebhyazcApi pazcabhyo mukto gacchetprajApatim // nibodhata yathA hIdaM guNairlakSaNamityuta // 28 prajApatiridaM sarva tpsaivaasRjtprbhuH| vyakSarastu bhavenmRtyuskhayakSaraM brahma zAzvatam / tathaiva vedAnRSayastapasA pratipedire // 14 mameti ca bhavenmRtyuna mameti ca zAzvatam // 29 tapasazcAnupUryeNa phalamUlAzinastathA / karma kecitprazaMsanti mandabuddhitarA narAH / trailokyaM tapasA siddhAH pazyantIha samAhitAH // ye tu buddhA mahAtmAno na prazaMsanti karma te||30 auSadhAnyagadAdIni nAnAvidyAzca srvshH| karmaNA jAyate janturmUrtimAnSoDazAtmakaH / tapasaiva prasidhyanti tapomUlaM hi sAdhanam // 16 puruSaM sRjate'vidyA agrAhyamamRtAzinam // 31 yahurApaM durAmnAyaM durAdharSa duranvayam / tasmAtkarmasu niHsnehA ye kecitpAradarzinaH / tatsarvaM tapasA sAdhyaM tapo hi duratikramam // 17 vidyAmayo'yaM puruSo na tu karmamayaH smRtaH // 32 surApo brahmahA steyI bhrUNahA gurutalpagaH / apUrvamamRtaM nityaM ya enamavicAriNam / tapasaiva sutaptena mucyante kilbiSAttataH // 18 ya enaM vindate''tmAnamagrAhyamamRtAzinam / / 33 manuSyAH pitaro devAH pazavo mRgapakSiNaH / agrAhyo'mRto bhavati ya ebhiH kAraNairbhuvaH / yAni cAnyAni bhUtAni trasAni sthAvarANi c|| | apohya sarvasaMkalpAnsaMyamyAtmAnamAtmani / -2806 - Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 50. 34 ] Azvamedhikaparva [14. 51.8 sa tadbrahma zubhaM vetti yasmAdbhUyo na vidyate // 34 tatastvaM samyagAcIrNe dharme'sminkurunandana / prasAdenaiva sattvasya prasAdaM samavApnuyAt / sarvapApavizuddhAtmA mokSaM prApsyasi kevalam // 47 lakSaNaM hi prasAdasya yathA syAtsvapnadarzanam // 35 | pUrvamapyetadevoktaM yuddhakAla upasthite / gatireSA tu muktAnAM ye jJAnapariniSThitAH / mayA tava mahAbAho tasmAdatra manaH kuru // 48 pravRttayazca yAH sarvAH pazyanti pariNAmajAH // 36 mayA tu bharatazreSTha ciradRSTaH pitA vibho / eSA gatirasaktAnAmeSa dharmaH sanAtanaH / tamahaM draSTumicchAmi saMmate tava phalguna // 49 eSA jJAnavatAM prAptiretadvRttamaninditam // 37 vaizaMpAyana uvAca / samena sarvabhUteSu niHspRheNa nirAziSA / ityuktavacanaM kRSNaM pratyuvAca dhanaMjayaH / zakyA gatiriyaM gantuM sarvatra samadarzinA // 38 / gacchAvo nagaraM kRSNa gajasohvayamadya vai // 50 etadvaH sarvamAkhyAtaM mayAM viprarSisattamAH / sametya tatra rAjAnaM dharmAtmAnaM yudhiSThiram / evamAcarata kSipraM tataH siddhimavApsyatha // 39 samanujJApya durdharSa svAM purI yAtumarhasi // 51 gururuvAca / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi ityuktAste tu munayo brahmaNA guruNA tathA / pnycaasho'dhyaayH|| 50 // kRtavanto mahAtmAnastato lokAnavApnuvan // 40 tvamapyetanmahAbhAga yathoktaM brahmaNo vcH| vaizaMpAyana uvAca / samyagAcara zuddhAtmastataH siddhimavApsyasi // 41 tato'bhyacodayatkRSNo yujyatAmiti dArukam / vAsudeva uvaac| muhUrtA diva cAcaSTa yuktamityeva dArukaH // 1 tathaiva cAnuyAtrANi codayAmAsa pANDavaH / ityuktaH sa tadA ziSyo guruNA dharmamuttamam / / sajjayadhvaM prayAsyAmo nagaraM gajasAhvayam // 2 cakAra sarva kaunteya tato mokSamavAptavAn // 42 kRtakRtyazca sa tadA ziSyaH kurukulodvaha / ityuktAH sainikAste tu sajjIbhUtA vizAM pate / tatpadaM samanuprApto yatra gatvA na zocati // 43 AcakhyuH sajjamityeva pArthAyAmitatejase // 3 tatastau rathamAsthAya prayAtau kRSNapANDavau / arjuna uvAca / vikurvANau kathAzcitrAH prIyamANau vizAM pate // 4 ko nvasau brAhmaNaH kRSNa kazca ziSyo janArdana / rathasthaM tu mahAtejA vAsudevaM dhanaMjayaH / zrotavyaM cenmayaitadvai tattvamAcakSva me vibho // 44 punarevAbravIdvAkyamidaM bharatasattama / / 5 - vAsudeva uvAca / tvatprasAdAjayaH prApto rAjJA vRSNikulodvaha / ahaM gururmahAbAho manaH ziSyaM ca viddhi me / nihatAH zatravazvApi prAptaM rAjyamakaNTakam // 6 tvatprItyA guhyametacca kathitaM me dhanaMjaya // 45 nAthavantazca bhavatA pANDavA madhusUdana / mayi cedasti te prItirnityaM kurukulodvaha / bhavantaM plavamAsAdya tIrNAH sma kurusAgaram // 7 adhyAtmametacchrutvA tvaM samyagAcara suvrata // 46 / vizvakarmannamaste'stu vizvAtmanvizvasaMbhava / -2807 - Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 51.8] mahAbhArate [ 14. 51. 36 yathAhaM tvA vijAnAmi yathA cAhaM bhavanmanAH // 8 | acirAcaiva draSTA tvaM mAtulaM madhusUdana / tvattejaHsaMbhavo nityaM hutAzo madhusUdana / baladevaM ca durdharSa tathAnyAnvRSNipuMgavAn // 23 ratiH krIDAmayI tubhyaM mAyA te rodasI vibho||9 evaM saMbhASamANau tau prAptau vAraNasAhayam / tvayi sarvamidaM vizvaM yadidaM sthANujaGgamam / / tathA vivizatuzcobhau saMpradRSTanarAkulam // 24 tvaM hi sarva vikuruSe bhUtagrAmaM sanAtanam / / 10 tau gatvA dhRtarASTrasya gRhaM zakragRhopamam / pRthivIM cAntarikSaM ca tathA sthaavrjnggmm| dadRzAte mahArAja dhRtarASTra janezvaram / / 25 hasitaM te'malA jyotsnA RtvshcendriyaanvyaaH||11 viduraM ca mahAbuddhiM rAjAnaM ca yudhiSThiram / prANo vAyuH satatagaH krodho mRtyuH snaatnH| bhImasenaM ca durdharSa mAdrIputrau ca pANDavau / prasAde cApi padmA zrInityaM tvayi mahAmate // 12 dhRtarASTramupAsInaM yuyutsuM cAparAjitam // 26 ratistuSTidhRtiH kSAntistvayi cedaM carAcaram / gAndhArI ca mahAprAjJAM pRthAM kRSNAM ca bhaaminiim| tvameveha yugAnteSu nidhanaM procyase'nagha // 13 subhadrAyAzca tAH sarvA bharatAnAM striyastathA / sudIrgheNApi kAlena na te zakyA guNA mayA / dadRzAte sthitAH sarvA gAndhArI parivArya vai // 27 bhAtmA ca paramo vaktuM namaste nalinekSaNa / / 14 tataH sametya rAjAnaM dhRtraassttrmriNdmau| vidito me'si durdharSa naardaadevlaattthaa| nivedya nAmadheye sve tasya pAdAvagRhatAm // 28 kRSNadvaipAyanAccaiva tathA kurupitAmahAt // 15 / gAndhAryAzca pRthAyAzca dharmarAjJastathaiva ca / tvayi sarva samAsaktaM tvamevaiko janezvaraH / bhImasya ca mahAtmAnau tathA pAdAvagRhyatAm / / 29 yaccAnugrahasaMyuktametaduktaM tvayAnagha // 16 kSattAraM cApi saMpUjya pRSTvA kuzalamavyayam / etatsarvamahaM samyagAcariSye janArdana / taiH sAdhaM nRpatiM vRddhaM tatastaM paryupAsatAm // 30 idaM cAdbhutamatyartha kRtamasmatpriyepsayA // 17 tato nizi mahArAja dhRtarASTraH kurUdvahAn / yatpApo nihataH saMkhye kauravyo dhRtarASTrajaH / janArdanaM ca medhAvI vyasarjayata vai gRhAn // 31 tvayA dagdhaM hi tatsainyaM mayA vijitamAhave // 18 te'nujJAtA nRpatinA yayuH svaM svaM nivezanam / bhavatA tatkRtaM karma yenAvApto jayo mayA / dhanaMjayagRhAneva yayau kRSNastu vIryavAn // 32 duryodhanasya saMgrAme tava buddhiparAkramaiH // 19 tatrArcito yathAnyAyaM sarvakAmairupasthitaH / karNasya ca vadhopAyo yathAvatsaMpradarzitaH / kRSNaH suSvApa medhAvI dhanaMjayasahAyavAn // 33 saindhavasya ca pApasya bhUrizravasa eva ca // 20 prabhAtAyAM tu zarvayAM kRtapUrvAhikakriyau / ahaM ca prIyamANena tvayA devakinandana / dharmarAjasya bhavanaM jagmatuH paramArcitau / yaduktastatkariSyAmi na hi me'tra vicAraNA // 21 yatrAste sa mahAmAtyo dharmarAjo mahAmanAH // 34 rAjAnaM ca samAsAdya dharmAtmAnaM yudhiSThiram / tatastau tatpravizyAtha dadRzAte mahAbalau / codayiSyAmi dharmajJa gamanAthaM tvayAnagha / / 22 / dharmarAjAnamAsInaM devarAjamivAzvinau // 35 rucitaM hi mamaitatte dvArakAgamanaM prabho / tau samAsAdya rAjAnaM vArSNeyakurupuMgavau / 22808 - Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 51. 36] Azvamedhikaparva [14. 51. 56 niSIdaturanujJAtau prIyamANena tena vai // 36 yadyasti cAnyadraviNaM gRheSu me tataH sa rAjA medhAvI vivakSu prekSya taavubhau| ___ tvameva tasyezvara nityamIzvaraH // 50 provAca vadatAM zreSTho vacanaM rAjasattamaH // 37 tathetyathoktaH pratipUjitastadA vivakSu hi yuvAM manye vIrau yadukurUdvahau / __ gadAgrajo dharmasutena vIryavAn / vrata kartAsmi sarvaM vAM na cirAnmA vicAryatAm / pitRSvasAmabhyavadadyathAvidhi ityukte phalgunastatra dharmarAjAnamabravIt / __ saMpUjitazcApyagamatpradakSiNam // 51 vinItavadupAgamya vAkyaM vAkyavizAradaH // 39 tayA sa samyakpratinanditastadA ayaM ciroSito rAjanvAsudevaH pratApavAn / tathaiva sarvaividurAdibhistataH / bhavantaM samanujJApya pitaraM draSTumicchati // 40 viniryayau nAgapurAdgadAgrajo sa gacchedabhyanujJAto bhavatA yadi manyase / rathena divyena caturyujA hariH // 52 AnartanagarI vIrastadanujJAtumarhasi // 41 rathaM subhadrAmadhiropya bhAminI yudhiSThira uvaac| . yudhiSThirasyAnumate janArdanaH / puNDarIkAkSa bhadraM te gaccha vaM madhusUdana / pitRSvasAyAzca tathA mahAbhujo purI dvAravatImadya draSTuM zUrasutaM prabhum // 42 viniryayau paurajanAbhisaMvRtaH // 53 rocate me mahAbAho gamanaM tava kezava / tamanvagAdvAnaravaryaketanaH mAtulazciradRSTo me tvayA devI ca devakI // 43 sasAtyakirmAdravatIsutAvapi / mAtulaM vasudevaM tvaM baladevaM ca mAdhava / agAdhabuddhirvidurazca mAdhavaM pUjayethA mahAprAjJa madvAkyena yathArhataH // 44 svayaM ca bhImo gajarAjavikramaH // 54 smarethAzcApi mAM nityaM bhImaM ca balinAM varam / nivartayitvA kururASTravardhanAMphalgunaM nakulaM caiva sahadevaM ca mAdhava // 45 stataH sa sarvAnviduraM ca vIryavAn / AnartAnavalokya tvaM pitaraM ca mahAbhuja / janArdano dArukamAha satvaraH vRSNIMzca punarAgaccheheyamedhe mamAnagha // 46 pracodayAzvAniti sAtyakistadA // 55 sa gaccha ratnAnyAdAya vividhAni vasUni ca / tato yayau zatrugaNapramardanaH pacApyanyanmanojJaM te tadapyAdatsva sAtvata // 47 zinipravIrAnugato jnaardnH| iyaM hi vasudhA sarvA prasAdAttava mAdhava / yathA nihatyArigaNAzatakratuasmAnupagatA vIra nihatAzcApi zatravaH // 48 divaM tathAnartapurI pratApavAn // 56 evaM bruvati kauravye dharmarAje yudhisstthire| iti zrImahAbhArate mAzvamedhikaparvaNi vAsudevo varaH puMsAmidaM vacanamabravIt // 49 tavaiva ratnAni dhanaM ca kevalam ekapaJcAzattamo'dhyAyaH // 51 // __dharA ca kRtsnA tu mahAbhujAdya vai| -2809 - Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 52. 1] mahAbhArate [14. 52.3 vAsudeva uvAca / vaizaMpAyana uvAca / kRto yatno mayA brahmansaubhrAtre kauravAnprati / tathA prayAntaM vArSNeyaM dvArakAM bhrtrssbhaaH| na cAzakyanta saMdhAtuM te'dharmarucayo mayA // 15 pariSvajya nyavartanta sAnuyAtrAH paraMtapAH // 1 . tataste nidhanaM prAptAH sarve ssutbaandhvaaH| punaH punazca vArSNeyaM paryaSvajata phalgunaH / na diSTamabhyatikrAntuM zakyaM buddhyA balena vaa| A cakSurviSayAJcainaM dadarza ca punaH punaH // 2 maharSe viditaM nUnaM sarvametattavAnagha / / 16 kRcchreNaiva ca tAM pArtho govinde vinivezitAm / te'tyakAmanmatiM mahyaM bhISmasya vidurasya ca / saMjahAra tadA dRSTiM kRSNazcApyaparAjitaH // 3 tato yamakSayaM jagmuH samAsAdyetaretaram // 17. tasya prayANe yAnyAsannimittAni mahAtmanaH / pazca vai pANDavAH ziSTA hatamitrA htaatmjaaH| bahUnyadbhutarUpANi tAni me gadataH zRNu // 4 dhArtarASTrAzca nihatAH sarve sasutabAndhavAH // 18 vAyurvegena mahatA rathasya purato vavau / ityuktavacane kRSNe bhRzaM krodhsmnvitH| kurvanniHzarkaraM mAgaM virajaskamakaNTakam // 5 uttaGkaH pratyuvAcainaM roSAdutphAlya locane // 19 vavarSa vAsavazcApi toyaM zuci sugandhi ca / yasmAcchaktena te kRSNa na trAtAH kurupANDavAH / divyAni caiva puSpANi purataH zArGgadhanvanaH // 6 saMbandhinaH priyAstasmAcchapsye'haM tvAmasaMzayam // sa prayAto mahAbAhuH sameSu marudhanvasu / na ca te prasabhaM yasmAtte nigRhya nivartitAH / dadarzAtha munizreSThamuttaGkamamitaujasam // 7 tasmAnmanyuparItastvAM zapsyAmi madhusUdana / / 21 sa taM saMpUjya tejasvI muni pRthulalocanaH / tvayA hi zaktena satA mithyAcAreNa mAdhava / pUjitastena ca tadA paryapRcchadanAmayam // 8 upacIrNAH kuruzreSThA yastvetAnsamupekSathAH // 22 sa pRSTaH kuzalaM tena saMpUjya madhusUdanam / vAsudeva uvAca / uttako brAhmaNazreSThastataH papraccha mAdhavam // 9 / zRNu me vistareNedaM yadvakSye bhRgunandana / kacicchaure tvayA gatvA kurupANDavasadma tat / / gRhANAnunayaM cApi tapasvI hyasi bhArgava // 23 kRtaM saubhrAtramacalaM tanme vyAkhyAtumarhasi // 10 zrutvA tvametadadhyAtmaM muzcethAH zApamadya vai| abhisaMdhAya tAnvIrAnupAvRtto'si kezava / na ca mAM tapasAlpena zakto'bhibhavituM pumAn // saMbandhinaH sudayitAnsatataM vRSNipuGgava // 11 / / na ca te tapaso nAzamicchAmi japatAM vara / kazcitpANDusutAH paJca dhRtarASTrasya cAtmajAH / tapaste sumahahIptaM guravazcApi toSitAH // 25 lokeSu vihariSyanti tvayA saha paraMtapa // 12 kaumAraM brahmacarya te jAnAmi dvijasattama / svarASTraSu ca rAjAnaH kaJcitprApsyanti vai sukham / duHkhArjitasya tapasastasmAnnecchAmi te vyayam // kauraveSu prazAnteSu tvayA nAthena mAdhava // 13 iti zrImahAbhAratebhAzvamedhikaparvaNi yA meM saMbhAvanA tAta tvayi nityamavartata / dvipaccAzo'dhyAyaH // 52 // bhapi sA saphalA kRSNa kRtA te bhAratAnprati // 14 -2810 - Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 53. 1] Azvamedhikaparva [ 14. 54.3 ahaM viSNurahaM brahmA zakro'tha prabhavApyayaH / uttaGka uvaac| bhUtaprAmasya sarvasya sraSTA saMhAra eva ca // 14 ahi kezava tattvena tvamadhyAtmamaninditam / / adharme vartamAnAnAM sarveSAmahamapyuta / zrutvA zreyo'bhidhAsyAmi zApaM vA te janArdana // 1 dharmasya setuM badhnAmi calite calite yuge / vAsudeva uvAca / tAstA yonI: pravizyAhaM prajAnAM hitakAmyayA // tamo rajazca sattvaM ca viddhi bhAvAnmadAzrayAn / yadA tvahaM devayonau vartAmi bhRgunandana / tathA rudrAnvasUzcApi viddhi matprabhavAndvija // 2 tadAhaM devavatsarvamAcarAmi na saMzayaH // 16 mayi sarvANi bhUtAni sarvabhUteSu cApyaham / tadA gandharvayonau tu vartAmi bhRgunandana / sthita ityabhijAnIhi mA te'bhUdatra saMzayaH // 3 tadA gandharvavacceSTAH sarvAzceSTAmi bhArgava // 17 tathA daityagaNAnsarvAnyakSarAkSasapannagAn / nAgayonau yadA caiva tadA vartAmi nAgavat / gandharvApsarasazcaiva viddhi matprabhavAndvija // 4 yakSarAkSasayonIzca yathAvadvicarAmyaham // 18 sadasaJcaiva yatprAhuravyaktaM vyaktameva ca / mAnuSye vartamAne tu kRpaNaM yAcitA mayA / akSaraM ca kSaraM caiva sarvametanmadAtmakam // 5 na ca te jAtasaMmohA vaco gRhanti me hitam // ye cAzrameSu vai dharmAzcaturpu vihitA mune / bhayaM ca mahaduddizya trAsitAH kuravo myaa| daivAni caiva karmANi viddhi sarva madAtmakam // 6 kruddheva bhUtvA ca punaryathAvadanudarzitAH // 20 asaJca sadasaJcaiva yadvizvaM sadasataH param / te'dharmeNeha saMyuktAH parItAH kAladharmaNA / tataH paraM nAsti caiva devadevAtsanAtanAt // 7 dharmeNa nihatA yuddhe gatAH svarga na saMzayaH // 21 oMkAraprabhavAnvedAnviddhi mAM tvaM bhRgUdaha / lokeSu pANDavAzcaiva gatAH khyAtiM dvijottama / yUpaM somaM tathaiveha tridazApyAyanaM makhe // 8 etatte sarvamAkhyAtaM yanmAM tvaM paripRcchasi // 22 hotAsmapi havyaM ca viddhi mAM bhRgunandana / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi adhvaryuH kalpakazcApi haviH paramasaMskRtam / / 9 tripnycaasho'dhyaayH||53|| udgAtA cApi mAM stauti giitghossairmhaadhvre| prAyazcitteSu mAM brhmshaantimngglvaackaaH| stuvanti vizvakarmANaM satataM dvijasattamAH // 10 uttaGka uvaac| viddhi mahyaM sutaM dharmamagraja dvijasattama / abhijAnAmi jagataH kartAraM tvAM janArdana / mAnasaM dayitaM vipra sarvabhUtadayAtmakam // 11 nUnaM bhavatprasAdo'yamiti me nAsti sNshyH|| 1 tatrAhaM vartamAnaizca nivRttaizcaiva mAnavaiH / cittaM ca suprasannaM me tvadbhAvagatamacyuta / bahvIH saMsaramANo vai yonIhi dvijasattama // 12 vinivRttazca me kopa iti viddhi paraMtapa // 2 dharmasaMrakSaNArthAya dharmasaMsthApanAya ca / yadi tvanugrahaM kaMcittvatto'rho'haM janArdana / taistairveSaizca rUpaizca triSu lokeSu bhArgava // 13 / / draSTumicchAmi te rUpamaizvaraM tannidarzaya // 3 - 2811 - Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 54. 4] mahAbhArate [ 14. 54. 30 vaizaMpAyana uvAca / bhISaNaM baddhanistriMzaM bANakArmukadhAriNam / tataH sa tasmai prItAtmA darzayAmAsa tadvapuH / tasyAdhaH srotaso'pazyadvAri bhUri dvijottama // 16 zAzvataM vaiSNavaM dhImAndadRze yaddhanaMjayaH // 4 smaranneva ca taM prAha mAtaGgaH prahasanniva / sa dadarza mahAtmAnaM vizvarUpaM mahAbhujam / eyuttaGka pratIcchasva matto vAri bhRgUdvaha / vismayaM ca yayau viprastadRSTvA rUpamaizvaram // 5 kRpA hi me sumahatI tvAM dRSTvA tRTsamAhatam // 15 uttaGka uvAca / ityuktastena sa munistattoyaM naabhynndt| / vizvakarmannamaste'stu yasya te rUpamIdRzam / cikSepa ca sa taM dhImAnvAgbhirugrAbhiracyutam // 18 padbhayAM te pRthivI vyAptA zirasA cAvRtaM namaH // punaH punazca mAtaGgaH pibasveti tamabravIt / dyAvApRthivyoryanmadhyaM jaThareNa tadAvRtam / / na cApibatsa sakrodhaH kSubhitenAntarAtmanA // 19 bhujAbhyAmAvRtAzcAzAstvamidaM sarvamacyuta // 7 sa tathA nizcayAttena pratyAkhyAto mhaatmnaa| saMharasva punardeva rUpamakSayyamuttamam / zvabhiH sa mahArAja tatraivAntaradhIyata // 20 punastvAM svena rUpeNa draSTumicchAmi zAzvatam // 8 uttaGkastaM tathA dRSTvA tato vIDitamAnasaH / mene pralabdhamAtmAnaM kRSNenAmitraghAtinA // 21 vaizaMpAyana uvaac| atha tenaiva mArgeNa zaGkhacakragadAdharaH / tamuvAca prasannAtmA govindo janamejaya / AjagAma mahAbAhuruttaGkazcainamabravIt / / 22 . varaM vRNISveti tadA tamuttako'bravIdidam // 9 na yuktaM tAdRzaM dAtuM tvayA puruSasattama / paryApta eSa evAdya varastvatto mahAdyute / salilaM vipramukhyebhyo mAtaGgasrotasA vibho // 23 yatte rUpamidaM kRSNa pazyAmi prabhavApyayam // 10 ityuktavacanaM dhImAnmahAbuddhirjanArdanaH / tamabravItpunaH kRSNo mA tvamatra vicAraya / uttavaM zkSNayA vAcA sAntvayannidamabravIt // 24 avazyametatkartavyamamoghaM darzanaM mama // 11 yAdRzeneha rUpeNa yogyaM dAtuM vRtena vai / uttaGka uvAca / tAdRzaM khalu me dattaM tvaM tu tannAvabudhyase // 25 avazyakaraNIyaM vai yadyetanmanyase vibho / mayA tvadarthamukto hi vajrapANiH puraMdaraH / toyamicchAmi yatreSTaM maruSvetaddhi durlabham // 12 uttaGkAyAmRtaM dehi toyarUpamiti prabhuH // 26 vaizaMpAyana uvAca / sa mAmuvAca devendro na mo'martyatAM vrajet / tataH saMhRtya tattejaH provAcottaGkamIzvaraH / anyamasmai varaM dehItyasakRddhagunandana / / 27 eSTavye sati cintyo'hamityuktvA dvArakAM yayau // | amRtaM deyamityeva mayoktaH sa shciiptiH| tataH kdaacidbhgvaanuttngkstoykaayaa| sa mAM prasAda devendraH punarevedamabravIt / / 28 tRSitaH paricakrAma marau sasmAra cAcyutam // 14 / yadi deyamavazyaM vai mAtaGgo'haM mahAdyute / tato digvAsasaM dhImAnmAtaGgaM malapaGkinam / bhUtvAmRtaM pradAsyAmi bhArgavAya mahAtmane // 29 apazyata marau tasmiJzvayUthaparivAritam / / 15 / yadyevaM pratigRhNAti bhArgavo'mRtamadya vai / - 2812 - Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 54. 30] Azvamedhikaparva [14. 55. 19 pradAtumeSa gacchAmi bhArgavAyAmRtaM prbho| taM krameNa jarA tAta pratipede mahAmunim / pratyAkhyAtastvahaM tena na dadyAmiti bhArgava // 30 na cAnvabudhyata tadA sa munirguruvatsalaH // 7 sa tathA samayaM kRtvA tena rUpeNa vAsavaH / tataH kadAcidrAjendra kASThAnyAnayituM yayau / upasthitastvayA cApi pratyAkhyAto'mRtaM dadat / uttaGkaH kASThabhAraM ca mahAntaM samupAnayat // 8 caNDAlarUpI bhagavAnsumahAMste vyatikramaH // 31 sa tu bhArAbhibhUtAtmA kASThabhAramariMdama / pattu zakyaM mayA kartuM bhUya eva tavepsitam / niSpipeSa kSitau rAjanparizrAnto bubhukSitaH // 9 joyepsAM tava durdharSa kariSye saphalAmaham // 32 tasya kASThe vilagnAbhUjaTA rUpyasamaprabhA / yeSvahaHsu tava brahmansalilecchA bhaviSyati / tataH kASTaiH saha tadA papAta dharaNItale // 10 tadA marau bhaviSyanti jalapUrNAH payodharAH // 33 tataH sa bhAraniSpiSTaH kSudhAviSTazca bhArgavaH / rasavacca pradAsyanti te toyaM bhRgunandana / dRSTvA tAM vayaso'vasthAM sarodArtasvaraM tadA // 11 uttaGkameghA ityuktAH khyAtiM yAsyanti cApi te|| tato gurusutA tasya padmapatranibhekSaNA / ityuktaH prItimAnvipraH kRSNena sa vabhUva ha / jagrAhANi suzroNI kareNa pRthulocanA / adyApyuttaGkameghAzca marau varSanti bhArata // 35 piturniyogAddharmajJA zirasAvanatA tadA // 12 iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi tasyA nipetaturdagdhau karau tairazrubindubhiH / ctuHpnycaasho'dhyaayH|| 54 // na hi tAnazrupAtAnvai zaktA dhArayituM mhii|| 13 gautamastvabravIdvipramuttakaM priitmaansH| .. janamejaya uvAca / kasmAttAta tavAyeha zokottaramidaM manaH / uttaGkaH kena tapasA saMyuktaH sumahAtapAH / sa svairaM brUhi viprarSe zrotumicchAmi te vacaH // 14 yaH zApaM dAtukAmo'bhUdviSNave prabhaviSNave // 1 ___ uttaGka uvaac| __ vaizaMpAyana uvAca / bhavadgatena manasA bhavatpriyacikIrSayA / uttako mahatA yuktastapasA janamejaya / bhavadbhaktigateneha bhavadbhAvAnugena ca // 15 gurubhaktaH sa tejasvI nAnyaM kaMcidapUjayat // 2 jareyaM nAvabuddhA me nAbhijJAtaM sukhaM ca me| sarveSAmRSiputrANAmeSa caasiinmnorthH| zatavarSoSitaM hi tvaM na mAmabhyanujAnathAH // 16 auttakIM guruvRttiM vai prApnuyAmiti bhArata // 3 bhavatA hyabhyanujJAtAH ziSyAH pratyavarA mayA / gautamasya tu ziSyANAM bahUnAM janamejaya / upapannA dvijazreSTha zatazo'tha sahasrazaH // 17 uttaGke'bhyadhikA prItiH snehazcaivAbhavattadA // 4 gautama uvAca / sa tasya damazaucAbhyAM vikrAntena ca karmaNA / tvatprItiyuktena mayA guruzuzrUSayA tava / samyakcaivopacAreNa gautamaH prItimAnabhUt // 5 vyatikrAmanmahAnkAlo nAvabuddho dvijarSabha // 18 atha ziSyasahasrANi samanujJAya gautamaH / kiM tvadya yadi te zraddhA gamanaM prati bhArgava / uttavaM parayA prItA nAbhyanujJAtumaicchata // 6 / anujJAM gRhya mattastvaM gRhAngacchasva mA ciram // -2813 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 55. 20] mahAbhArate ["14. 56.1 uttaGka uvAca / gautamastvanavItpatnImuttako nAdya dRshyte| gurvartha kaM prayacchAmi brUhi tvaM dvijasattama / iti pRSTA tamAcaSTa kuNDalArtha gataM tu vai // 32: tamupAkRtya gaccheyamanujJAtastvayA vibho // 20 tataH provAca patnI sa na te samyagidaM kRtm| ___ gautama uvAca / zaptaH sa pArthivo nUnaM brAhmaNaM taM vadhiSyati // 35 dakSiNA paritoSo vai gurUNAM sadbhirucyate / ahalyovAca / tava hyAcarato brahmastuSTo'haM vai na saMzayaH // 21 ajAnantyA niyuktaH sa bhagavanbrAhmaNo'dya me| itthaM ca parituSTaM mAM vijAnIhi bhRgUdaha / / bhavatprasAdAnna bhayaM kiMcittasya bhaviSyati // 34 yuvA SoDazavarSoM hi yadadya bhavitA bhavAn // 22 ityuktaH prAha tAM patnImevamastviti gautamaH / dadAmi patnI kanyAM ca svAM te duhitaraM dvija / uttako'pi vane zUnye rAjAnaM taM dadarza ha // 35 etAmRte hi nAnyA vai tvattejo'rhati sevitum // iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi tatastAM pratijagrAha yuvA bhUtvA yazasvinIm / / paJcapaJcAzo'dhyAyaH // 55 // gurugA cAbhyanujJAto gurupatnImathAbravIt / / 24 kiM bhavatyai prayacchAmi gurvathaM viniyuGa mAm / vaizaMpAyana uvAca / priyaM hi tava kAGkhAmi prANairapi dhanairapi / / 25 | sa taM dRSTvA tathAbhUtaM rAjAnaM ghoradarzanam / yahurlabhaM hi loke'sminratnamatyadbhutaM bhavet / dIrghazmazrudharaM nRNAM zoNitena samukSitam // 1 tadAnayeyaM tapasA na hi me'trAsti saMzayaH // 26 / cakAra na vyathAM vipro rAjA tvenmthaabrviit| ahalyovAca / pratyutthAya mahAtejA bhaMyakartA yamopamaH // 2 parituSTAsmi te putra nityaM bhagavatA saha / diSTyA tvamasi kalyANa SaSThe kAle mamAntikam / paryAptaye tadbhadraM te gaccha tAta yathecchakam // 27 bhakSaM mRgayamANasya saMprApto dvijasattama // 3 vaizaMpAyana uvAca / uttaGka uvAca / uttaGkastu mahArAja punarevApravIdvacaH / rAjangurvarthinaM viddhi carantaM mAmihAgatam / AjJApayasva mAM mAtaH kartavyaM hi priyaM tava // 28 na ca gurvarthamudyuktaM hiMsyamAhurmanISiNaH // 4 ahalyovAca / rAjovAca / saudAsapanyA vidite divye vai mnnikunnddle|| SaSThe kAle mamAhAro vihito dvijasattama / te samAnaya bhadraM te gurvarthaH sukRto bhavet // 29 na ca zakyaH samutsraSTuM kSudhitena mayAdya vai // 5 sa tatheti pratizrutya jagAma janamejaya / uttaGka uvAca / gurupatnIpriyArthaM vai te samAnayituM tadA // 30 evamastu mahArAja samayaH kriyatAM tu me| sa jagAma tataH zIghramuttako brAhmaNarSabhaH / / gurvarthamabhinivartya punareSyAmi te vazam // 6 saudAsaM puruSAdaM vai bhikSituM maNikuNDale // 31 / saMzrutazca mayA yo'rtho gurave rAjasattama / -2814 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 56.7] Azvamedhikaparva [14. 56- 28 tvadadhInaH sa rAjendra taM tvA bhikSe narezvara // 7 saudAsa uvAca / dadAsi vipramukhyebhyastvaM hi ratnAni sarvazaH / drakSyate tAM bhavAnadya ksmiNshcidvnnirjhre| dAtA tvaM ca naravyAghra pAtrabhUtaH kSitAviha / SaSThe kAle na hi mayA sA zakyA draSTumadya vai // pAtraM pratiprahe cApi viddhi mAM nRpasattama // 8 uttaGkastu tathoktaH sa jagAma bhrtrssbh| . upAkRtya gurorathaM tvadAyattamariMdama / madayantIM ca dRSTvA so'jJApayatsvaM prayojanam // 19 samayeneha rAjendra purareSyAmi te ghazam // 9 saudAsavacanaM zrutvA tataH sA pRthulocanA / satyaM te pratijAnAmi nAtra mithyAsti kiMcana / pratyuvAca mahAbuddhimuttakaM janamejaya // 20 anRtaM noktapUrva me svaireSvapi kuto'nyathA // 10 evametanmahAbrahmannAnRtaM vadase'nagha / saudAsa uvAca / abhijJAnaM tu kiMcittvaM samAnetumihArhasi // 21 yadi mattastvadAyatto gurvarthaH kRta eva saH / ime hi divye maNikuNDale me yadi cAsmi pratigrAhyaH sAMprataM tadbhavIhi me // 11 devAzca yakSAzca mahoragAzca / taistairupAyaiH parihatukAmAuttaGka uvAca / ___zchidreSu nityaM paritarkayanti // 22 pratiprAyo mato me tvaM sadaiva puruSarSabha / nikSiptametadbhuvi pannagAstu so'haM tvAmanusaMprApto bhikSituM maNikuNDale // 12 ratnaM samAsAdya praamRsseyuH| saudAsa uvAca / yakSAstathocchiSTadhRtaM surAzca palyAste mama viprarSe rucire mnnikunnddle| nidrAvazaM tvA paridharSayeyuH // 23 varayArtha tvamanyaM vai taM te dAsyAmi suvrata // 13 chidreSveteSu hi sadA hyadhRSyeSu dvijarSabha / uttaGka uvaac| devarAkSasanAgAnAmapramattena dhAryate // 24 alaM te vyapadezena pramANaM yadi te vayam / syandete hi divA rukmaM rAtrau ca dvijasattama / prayaccha kuNDale me tvaM satyavAgbhava pArthiva // 14 naktaM nakSatratArANAM prabhAmAkSipya vartate // 25 ete hyAmucya bhagavankSutpipAsAbhayaM kutaH / vaizaMpAyana uvaac| viSAgnizvApadebhyazca bhayaM jAtu na vidyate // 26 ityuktastvabravIdrAjA tamuttakaM punarvacaH / hasvena caite Amukte bhavato hrasvake tdaa| gaccha madvacanAdevIM brUhi dehIti sattama // 15 anurUpeNa cAmukte tatpramANe hi jAyataH // 27 saivamuktA tvayA nUnaM madvAkyena shucismitaa| evaMvidhe mamaite vai kuNDale paramArcite / pradAsyati dvijazreSTha kuNDale te na saMzayaH // 16 triSu lokeSu vikhyAte tadabhijJAnamAnaya // 28 ___uttaGka uvAca / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi ka patnI bhavataH zakyA mayA draSTuM narezvara / ssttpnycaasho'dhyaayH||56|| svayaM vApi bhavAnpatnI kimarthaM nopasarpati // 17 / -2815 -- . Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 57. 1] mahAbhArate [ 14. 57. 23 57 uttaGka uvAca / vaizaMpAyana uvAca / prAhuksaMgataM mitraM dharmanaipuNyadarzinaH / sa mitrasahamAsAdya tvabhijJAnamayAcata / mitreSu yazca viSamaH stena ityeva taM viduH // 11 tasmai dadAvabhijJAnaM sa cekSvAkuvarastadA // 1 sa bhavAnmitratAmadya saMprApto mama pArthiva / saudAsa uvAca / sa me buddhiM prayacchasva samAM buddhimatAM vara // 12 na caivaiSA gatiH kSemyA na cAnyA vidyate gatiH / avAptArtho'hamadyeha bhavAMzca puruSAdakaH / . etanme matamAjJAya prayaccha maNikuNDale // 2 bhavatsakAzamAgantuM kSamaM mama na veti vA // 13 vaizaMpAyana uvAca / saudAsa uvaac| kSamaM cediha vaktavyaM mayA dvijvrottm| . ityuktastAmuttaGkastu bharturvAkyamathAbravIt / / matsamIpaM dvijazreSTha nAgantavyaM kathaMcana // 14 zrutvA ca sA tataH prAdAttasmai te maNikuNDale // 3 avApya kuNDale te tu rAjAnaM punarabravIt / evaM tava prapazyAmi zreyo bhRgukulodvaha / Agacchato hi te vipra bhavenmRtyurasaMzayam // 15 kimetadguhyavacanaM zrotumicchAmi pArthiva // 4 saudAsa uvaac| vaizaMpAyana uvAca / ityuktaH sa tadA rAja prajA nisargAdviprAnvai kSatriyAH pUjayanti h| viprebhyazcApi bahavo doSAH prAdurbhavanti naH // 5 samanujJApya rAjAnamahalyAM prati jagmivAn // 16 so'haM dvijebhyaH praNato viprAdoSamavAptavAn / gRhItvA kuNDale divye,gurupatnyAH priyaMkaraH / javena mahatA prAyAdgautamasyAzramaM prati // 17 gatimanyAM na pazyAmi madayantIsahAyavAn / svargadvArasya gamane sthAne ceha dvijottama / / 6 yathA tayo rakSaNaM ca madayantyAbhibhASitam / na hi rAjJA vizeSeNa viruddhena dvijAtibhiH / tathA te kuNDale bavA tathA kRSNAjine'nayat // zakyaM nRloke saMsthAtuM pretya vA sukhamedhitum // 7 sa kasmiMzcikSudhAviSTaH phalabhArasamanvitam / tadiSTe te mayaivaite datte sve mnnikunnddle| bilvaM dadarza kasmiMzcidAruroha kSudhAnvitaH // 19 zAkhAsvAsajya tasyaiva kRssnnaajinmriNdm| yaH kRtaste'dya samayaH saphalaM taM kuruSva me // 8 yasmiMste kuNDale baddhe tadA dvijavareNa vai // 20 uttaGka uvAca / vizIrNabandhane tasmingate kRSNAjine mahIm / rAjaMstatheha kartAsmi punareSyAmi te vazam / apazyadbhujagaH kazcitte tatra maNikuNDale // 21 praznaM tu kaMcitpraSTuM tvAM vyavasiSye paraMtapa // 9 airAvatakulotpannaH zIghro bhUtvA tadA sa vai / saudAsa uvAca / vidazyAsyena valmIkaM vivezAtha sa kuNDale // 22 brahi vipra yathAkAmaM prativaktAsmi te vcH| hriyamANe tu dRSTvA sa kuNDale bhujagena h| chettAsmi saMzayaM te'dya na me'trAsti vicAraNA // | papAta vRkSAtsodvego duHkhAtparamakopanaH // 23 ---- 2816 - Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 57. 24] Azvamedhikaparva [14. 57 52 sa daNDakASThamAdAya valmIkamakhanattadA / tAmrAsyanetraH kauravya prajvalanniva tejasA // 38 krodhAmarSAbhitaptAGgastato vai dvijapuMgavaH // 24 dhamasvApAnametanme tatastvaM vipra lapsyase / tasya vegamasahyaM tamasahantI vasuMdharA / airAvatasuteneha tavAnIte hi kuNDale // 39 daNDakASThAbhinunnAGgI cacAla bhRzamAturA // 25 mA jugupsAM kRthAH putra tvamatrArthe kathaMcana / tataH khanata evAtha viprarpardharaNItalam / tvayaitaddhi samAcINaM gautamasyAzrame tadA // 40 nAgalokasya panthAnaM kartukAmasya nizcayAt // 26 ___ uttaGka uvAca / rathena hariyuktena taM dezamupajagmivAn / kathaM bhavantaM jAnIyAmupAdhyAyAzramaM prati / vajrapANirmahAtejA dadarza ca dvijottamam / / 27 yanmayA cIrNapUrva ca zrotumicchAmi taddhyaham // 41 sa tu taM brAhmaNo bhUtvA tasya duHkhena duHkhitaH / azva uvAca / uttakamabravIttAta naitacchakyaM tvayeti vai / / 28 gurorgaruM mAM jAnIhi jvalitaM jAtavedasam / ito hi nAgaloko vai yojanAni sahasrazaH / tvayA yahaM sadA vatsa gurorarthe'bhipUjitaH // 42 na daNDakASThasAdhyaM ca manye kAryamidaM tava // 29 satataM pUjito vipra zucinA bhRgunandana / uttaGka uvAca / tasmAcchreyo vidhAsyAmi tavaivaM kuru mA ciram / nAgaloke yadi brahmanna zakye kuNDale mayA / / ityuktaH sa tathAkArSIduttakazcitrabhAnunA / prAptuM prANAnvimokSyAmi pazyataste dvijottama // 30 ghRtArciH prItimAMzcApi prajajvAla didhakSayA // 44 yadA sa nAzakattasya nizcayaM krtumnythaa| tato'sya romakUpebhyo dhyAyamAnasya bhArata / vajrapANistadA daNDaM vajrAstreNa yuyoja ha // 31 ghanaH prAdurabhUddhamo nAgalokabhayAvahaH // 45 tato vanaprahAraistairyamANA vasuMdharA / tena dhUmena sahasA vardhamAnena bhArata / nAgalokasya panthAnamakarojanamejaya // 32 nAgaloke mahArAja na prajJAyata kiMcana // 46 sa tena mArgeNa tadA nAgalokaM viveza ha / hAhAkRtamabhUtsarvamairAvatanivezanam / dadarza nAgalokaM ca yojanAni sahasrazaH // 33 vAsukipramukhAnAM ca nAgAnAM janamejaya // 47 prAkAranicayairdivyairmaNimuktAbhyalaMkRtaiH / na prakAzanta vezmAni dhUmaruddhAni bhArata / upapannaM mahAbhAga zAtakumbhamayaistathA // 34 nIhArasaMvRtAnIha vanAni girayastathA // 48 vApI: sphaTikasopAnA nadIzca vimalodakAH / te dhUmaraktanayanA vahnitejobhitApitAH / dadarza vRkSAMzca bahUnnAnAdvijagaNAyutAn // 35 AjagmunizcayaM jJAtuM bhArgavasyAtitejasaH // 49 tasya lokasya ca dvAraM dadarza sa bhRgUdvahaH / zrutvA ca nizcayaM tasya maharSestigmatejasaH / paJcayojanavistAramAyataM zatayojanam // 36 saMbhrAntamanasaH sarve pUjAM cakruryathAvidhi // 50 nAgalokamuttaGkastu prekSya dIno'bhavattadA / sarve prAJjalayo nAgA vRddhabAlapurogamAH / nirAzazcAbhavattAta kuNDalAharaNe punaH // 37 zirobhiH praNipatyocuH prasIda bhagavanniti // 51 tatra provAca turagastaM kRSNazvetavAladhiH / / prasAdya brAhmaNaM te tu pAdyamadhyaM nivedya c| ma. bhA. 357 - 2817 - Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 57. 52] mahAbhArate [14. 58. 20 prAyacchankuNDale divye pannagAH paramArcite // 52 atIva prekSaNIyo'bhUnmerurmunigaNairiva // 8 tataH saMpUjito nAgaistatrottaGkaH pratApavAn / mattAnAM hRSTarUpANAM strINAM puMsAM ca bhArata / agniM pradakSiNaM kRtvA jagAma gurusadma tat // 53 gAyatAM parvatendrasya divaspRgiva nisvanaH / / 9 sa gatvA tvarito rAjangautamasya nivezanam / prmttmttsNmttkssvedditotkRssttsNkulaa| prAyacchatkuNDale divye gurupatnyai tadAnagha // 54 tathA kilakilAzabdabhUrabhUtsumanoharA // 10 evaM mahAtmanA tena trIla~lokAJjanamejaya / vipaNApaNavAramyo bhakSyabhojyavihAravAn / parikramyAhRte divye tataste maNikuNDale // 55 vanamAlyotkarayuto vINAveNumRdaGgavAn // 11 evaMprabhAvaH sa muniruttako bharatarSabha / surAmaireyamizreNa bhakSyabhojyena caiva ha / pareNa tapasA yukto yanmAM tvaM paripRcchasi // 56 dInAndhakRpaNAdibhyo dIyamAnena cAnizam / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi babhau paramakalyANo mahastasya mhaagireH||.12 saptapaJcAzo'dhyAyaH // 57 // puNyAvasathavAnvIra puNyakRdbhirniSevitaH / vihAro vRSNivIrANAM mahe raivatakasya ha / janamejaya uvaac| sa nago vezmasaMkIrNo devaloka ivAbabhau // 13 uttaGkAya varaM dattvA govindo dvijasattama / tadA ca kRSNasAMnidhyamAsAdya bharatarSabha / ata UvaM mahAbAhuH kiM cakAra mahAyazAH // 1 zakrasadmapratIkAzo babhUva sa hi zailarAT // 14 vaizaMpAyana uvAca / tataH saMpUjyamAnaH sa viveza bhavanaM zubham / dattvA varamuttakAya prAyAtsAtyakinA saha / govindaH sAtyakizcaiva jagAma bhavanaM svakam // 15 dvArakAmeva govindaH zIghnavegairmahAhayaiH // 2 viveza ca sa hRSTAtmA cirakAlapravAsakaH / sarAMsi ca nadIzcaiva vanAni vividhAni ca / kRtvA nasukaraM karma dAnaveSviva vAsavaH // 16 atikramya sasAdAtha ramyAM dvAravatIM purIm // 3 upayAtaM tu vArSNeyaM bhojavRSNyandhakAstadA / vartamAne mahArAja mahe raivatakasya c|| abhyagacchanmahAtmAnaM devA iva zatakratum // 17 upAyAtpuNDarIkAkSo yuyudhAnAnugastadA // 4 sa tAnabhyarcya medhAvI pRSTvA ca kuzalaM tadA / alaMkRtastu sa giri naaruupvicitritaiH| abhyavAdayata prItaH pitaraM mAtaraM tathA // 18 babhau rukmamayaiH kAzaiH sarvataH puruSarSabha / 5 tAbhyAM ca saMpariSvaktaH sAntvitazca mahAbhujaH / kAzcanasragbhiragryAbhiH sumanobhistathaiva ca / upopaviSTastaiH sarvairvRSNibhiH parivAritaH // 19 vAsobhizca mahAzailaH kalpavRkSazca sarvazaH // 6 sa vizrAnto mahAtejAH kRtapAdAvasecanaH / dIpavRkSaizca sauvarNairabhIkSNamupazobhitaH / kathayAmAsa taM kRSNaH pRSTaH pitrA mahAhavam // 20 guhAnirjharadezeSu divAbhUto babhUva ha // 7 iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi patAkAbhirvicitrAbhiH saghaNTAbhiH samantataH / aSTapaJcAzo'dhyAyaH // 58 // puMbhiH strIbhizca saMghuSTaH pragIta iva cAbhavat / -2818 - Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 59. 1] Azvamedhikaparva [14. 59.29 saMvRtaH samarazlAghI guptaH kRpavRSAdibhiH // 14 vasudeva uvAca / dhRSTadyumnastvabhUnnetA pANDavAnAM mahAstravit / zrutavAnasmi vArSNeya saMgrAmaM paramAdbhutam / gupto bhImena tejasvI mitreNa varuNo yathA // 15 narANAM vadatAM putra kathoddhAteSu nityazaH // 1 paJcasenAparivRto droNaprepsurmahAmanAH / tvaM tu pratyakSadarzI ca kAryajJazca mahAbhuja / piturnikArAnsaMsmRtya raNe karmAkaronmahat // 16 tasmAtpravahi saMgrAma yAthAtathyena me'nagha // 2 tasmiMste pRthivIpAlA droNapArSatasaMgare / yathA tadabhavadyuddhaM pANDavAnAM mahAtmanAm / . nAnAdigAgatA vIrAH prAyazo nidhanaM gatAH // 17 bhISmakarNakRpadroNazalyAdibhiranuttamam // 3 dinAni paJca tadyuddhamabhUtparamadAruNam / anyeSAM kSatriyANAM ca kRtAstrANAmanekazaH / tato droNaH parizrAnto dhRSTadyumnavazaM gataH // 18 nAnAveSAkRtimatAM nAnAdezanivAsinAm // 4 tataH senApatirabhUtkarNo dauryodhane bale / ityuktaH puNDarIkAkSaH pitrA mAtustadantike / akSauhiNIbhiH ziSTAbhirvRtaH paJcabhirAhave // 19 zazaMsa kuruvIrANAM saMgrAme nidhanaM yathA / / 5 tisrastu pANDuputrANAM camvo bIbhatsupAlitAH / vAsudeva uvAca / hatapravIrabhUyiSThA babhUvuH samavasthitAH // 20 atyadbhutAni karmANi kSatriyANAM mahAtmanAm / tataH pArtha samAsAdya pataMga iva pAvakam / bahulatvAnna saMkhyAtuM zakyAnyabdazatairapi / / 6 paJcatvamagamatsautirdvitIye'hani dAruNe // 21 prAdhAnyatastu gadataH samAsenaiva me zRNu / hate karNe tu kauravyA nirutsAhA hataujasaH / karmANi pRthivIzAnAM yathAvadamaradyute // 7 akSauhiNIbhistisRbhirmadrezaM paryavArayan // 22 mISmaH senApatirabhUdekAdazacamUpatiH / hatavAhanabhUyiSThAH pANDavAstu yudhiSThiram / kauravyaH kauraveyANAM devAnAmiva vAsavaH // 8 akSauhiNyA nirutsAhAH ziSTayA paryavArayan // 23 zikhaNDI pANDuputrANAM netA saptacamUpatiH / avadhInmadrarAjAnaM kururAjo yudhisstthirH| babhUva rakSito dhImAndhImatA savyasAcinA // 9 tasmiMstathArdhadivase karma kRtvA suduSkaram // 24 teSAM tadabhavadyuddhaM dazAhAni mahAtmanAm / hate zalye tu zakuni sahadevo mhaamnaaH| kurUNAM pANDavAnAM ca sumahadromaharSaNam // 10 AhartAraM kalestasya jaghAnAmitavikramaH // 25 tataH zikhaNDI gAGgeyamayudhyantaM mhaahve| nihate zakunau rAjA dhArtarASTraH sudurmanAH / jaghAna bahubhirbANaiH saha gANDIvadhanvanA // 11 apAkrAmadgadApANirhatabhUyiSThasainikaH // 26 akarotsa tataH kAlaM zaratalpagato muniH / / tamanvadhAvatsaMkruddho bhImasenaH pratApavAn / ayanaM dakSiNaM hitvA saMprApte cottarAyaNe // 12 / hRde dvaipAyane cApi salilasthaM dadarza tam // 27 tataH senApatirabhUdroNo'sraviduSAM vrH| tataH ziSTena senyena samantAtparivArya tam / pravIraH kauravendrasya kAvyo daityapateriva // 13 / upopavivizuddeSTA hradasthaM paJca pANDavAH // 28 akSauhiNIbhiH ziSTAbhirnavabhirdvijasattamaH / / / vigAhya salilaM tvAzu vAgbANaibhRzavikSataH / - 2819 - Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 59. 29 ] mahAbhArate [14. 60. 20 utthAya sa gadApANiyuddhAya samupasthitaH // 29 / dRSTvaiva ca papAtovyAM so'pi duHkhena mUrchitaH // 5 tataH sa nihato rAjA dhArtarASTro mahAmRdhe / tataH sa dauhitrvdhaahuHkhshoksmnvitH| mImasenena vikramya pazyatAM pRthivIkSitAm // 30 vasudevo mahArAja kRSNaM vAkyamathAbravIt // 6 tatastatpANDavaM sainyaM saMsuptaM zibire nizi / nanu tvaM puNDarIkAkSa satyavAgbhuvi vishrutH| nihataM droNaputreNa piturvadhamamRSyatA // 31 yaddauhitravadhaM me'dya na khyApayasi zatruhana // . hataputrA hatabalA hatamitrA mayA saha / tadbhAgineyanidhanaM tattvenAcakSva me vibho| yuyudhAnadvitIyena paJca ziSTAH sma pANDavAH // 32 sadRzAkSastava kathaM zatrubhirnihato raNe // 8 sahaiva kRpabhojAbhyAM drauNiyuddhAdamucyata / durmaraM bata vArSNeya kAle'prApte nRmiH sadA / yuyutsuzcApi kauravyo muktaH pANDavasaMzrayAt / / 33 yatra me hRdayaM duHkhAcchatadhA na vidIyate // 9 nihate kAravendre ca sAnubandhe suyodhane / kimabravIttvA saMgrAme subhadrAM mAtaraM prati / viduraH saMjayazcaiva dharmarAjamupasthitau // 34 mAM cApi puNDarIkAkSa capalAkSaH priyo mama // 10 evaM tadabhavadyuddhamahAnyaSTAdaza prabho / AhavaM pRSThataH kRtvA kaccinna nihataH paraiH / yatra te pRthivIpAlA nihatA svargamAvasan // 35 kaJcinmukhaM na govinda tenAjau vikRtaM kRtam // 11 vaizaMpAyana uvAca / sa hi kRSNa mahAtejAH zlAghanniva mmaagrtH| bAlabhAvena vijayamAtmano'kathayatprabhuH // 12 zRNvatAM tu mahArAja kathAM tAM romaharSaNIm / kaJcinna vikRto bAlo droNakarNakRpAdibhiH / duHkhaharSapariklezA vRSNInAmabhavaMstadA // 36 dharaNyAM nihataH zete tanmamAcakSva kezava // 13 iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi sa hi droNaM ca bhISmaM ca karNa ca rathinAM varam / ekonaSaSTitamo'dhyAyaH // 59 // spardhate sma raNe nityaM duhituH putrako mama // 14 evaMvidhaM bahu tadA vilapantaM suduHkhitam / vaizaMpAyana uvAca / pitaraM duHkhitataro govindo vAkyamabravIt // 15 kathayanneva tu tadA vAsudevaH pratApavAn / na tena vikRtaM vaktraM kRtaM saMgrAmamUrdhani / mahAbhAratayuddhaM tatkathAnte pituragrataH // 1 na pRSThataH kRtazcApi saMgrAmastena dustaraH // 16 abhimanyorvadhaM vIraH so'tyakAmata bhArata / nihatya pRthivIpAlAnsahasrazatasaMghazaH / apriyaM vasudevasya mA bhUditi mahAmanAH / / 2 khedito droNakarNAbhyAM dauHzAsanivazaM gtH|| 17 mA dauhitravadhaM zrutvA vasudevo mahAtyayam / eko Tekena satataM yudhyamAno yadi prabho / duHkhazokAbhisaMtapto bhavediti mahAmatiH // 3 na sa zakyeta saMgrAme nihantumapi vatriNA // 18 subhadrA tu tamutkrAntamAtmajasya vadhaM raNe / samAhUte tu saMgrAme pArthe saMzaptakai stadA / AcakSva kRSNa saubhadravamityapatadbhuvi // 4 paryavAryata saMkruddhaH sa droNAdibhirAhave // 19 tAmapazyannipatitAM vasudevaH kSitau tdaa| tataH zatrukSayaM kRtvA sumahAntaM raNe pituH / - 2820 - Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 60. 20] Azvamedhikaparva [14. 61. 6 dauhitrastatra vASrNeya dauHzAsanivazaM gataH // 20 putrameSA hi tasyAzu janayiSyati bhAminI // 35 nUnaM ca sa gataH svarga jahi zokaM mahAmate / evamAzvAsayitvainAM kuntI yadukulodvaha / na hi vyasanamAsAdya sIdante sannarAH kacit // vihAya zokaM durdharSa zrAddhamasya hyakalpayat // 36 droNakarNaprabhRtayo yena pratisamAsitAH / samanujJApya dharmajJA rAjAnaM bhImameva c| raNe mahendrapratimAH sa kathaM nApnuyAdivam // 22 yamau yamopamau caiva dadau dAnAnyanekazaH // 37 sa zokaM jahi durdharSa mA ca manyuvazaM gamaH / tataH pradAya bahvIrgA brAhmaNebhyo yadUdvaha / zatrapUtAM hi sa gatiM gataH parapuraMjayaH // 23 . samahRSyata vArSNeyI vairATI cAbravIdidam // 38 tasmiMstu nihate vIre subhadreyaM svasA mama / vairATi neha saMtApastvayA kAryoM yazasvini / duHkhArtAtho pRthAM prApya kurarIva nanAda ha // 24 bhartAraM prati suzroNi garbhasthaM rakSa me zizum // 39 draupadI ca samAsAdya paryapRcchata duHkhitaa| evamuktvA tataH kuntI virarAma mahAdyute / Arye ka dArakAH sarve draSTumicchAmi tAnaham // tAmanujJApya caivemAM subhadrAM samupAnayam // 40 asyAstu vacanaM zrutvA sarvAstAH kuruyoSitaH / evaM sa nidhanaM prApto dauhitrastava mAdhava / bhujAbhyAM parigRhyenAM cukruzuH paramArtavat // 26 saMtApaM jahi durdharSa mA ca zoke manaH kRthAH // 41 uttarAM cAbravIdbhadrA bhadre bhartA ka te gataH / iti zrImahAbhArate bhAzvamedhikaparvaNi kSipramAgamanaM mahyaM tasmai tvaM vedayasva ha // 27 SaSTitamo'dhyAyaH // 6 // nanu nAma sa vairATi zrutvA mama giraM puraa| bhavanAnniSpatatyAzu kasmAnnAbhyeti te patiH // 28 abhimanyo kuzalino mAtulAste mahArathAH / vaizaMpAyana uvAca / kuzalaM cAbruvansarve tvAM yuyutsumihAgatam // 29 etacchrutvA tu putrasya vacaH zUrAtmajastadA / AcakSva me'dya saMgrAmaM yathApUrvamariMdama / vihAya zokaM dharmAtmA dadau zrAddhamanuttamam // 1 kasmAdeva vilapatI nAdyeha pratibhASase / 30 tathaiva vAsudevo'pi svasrIyasya mahAtmanaH / evamAdi tu vArSNeyyAstadasyAH paridevitam / dayitasya piturnityamakarodaurdhvadehikam // 2 zrutvA pRthA suduHkhArtA zanairvAkyamathAbravIt // 31 SaSTiM zatasahasrANi brAhmaNAnAM mhaabhujH| subhadre vAsudevena tathA sAtyakinA rnne| vidhivadbhojayAmAsa bhojyaM sarvaguNAnvitam // 3 pitrA ca pAlito bAlaH sa hataH kAladharmaNA // 32 AcchAdya ca mahAbAhurdhanatRSNAmapAnudat / IdRzo martyadharmo'yaM mA zuco yadunandini / brAhmaNAnAM tadA kRSNastadabhUdromaharSaNam // 4 putro hi tava durdharSaH saMprAptaH paramAM gatim // 33 / suvarNaM caiva gAzcaiva zayanAcchAdanaM tathA / kule mahati jAtAsi kSatriyANAM mahAtmanAm / dIyamAnaM tadA viprAH prabhUtamiti cAbruvan // 5 mA zucazcapalAkSaM tvaM puNDarIkanibhekSaNe // 34 / vAsudevo'tha dAzArho baladevaH sasAtyakiH / uttarAM tvamavekSasva garbhiNI mA zucaH shubhe| abhimanyostadA zrAddhamakurvansatyakastadA / -2821 - Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 61.6] mahAbhArate [ 14. 62. 18 atIva duHkhasaMtaptA na zamaM copalebhire // 6 vittopanayane tAta cakAra gamane matim // 19 tathaiva pANDavA vIrA nagare nAgasAhvaye / / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi nopagacchanti vai zAntimabhimanyuvinAkRtAH // 7 ekssssttitmo'dhyaayH|| 11 // subahUni ca rAjendra divasAni virATajA / nAbhuta patizokArtA tadabhUtkaruNaM mahat / janamejaya uvAca / kukSistha eva tasyAstu sa garbhaH saMpralIyata // 8 zrutvaitadvacanaM brahmanvyAsenoktaM mhaatmnaa| . azvamedhaM prati tadA kiM nRpa pracakAra ha // 1 AjagAma tato vyAso jJAtvA divyena cakSuSA / ratnaM ca yanmaruttena nihitaM pRthiviitle| Agamya cAbravIddhImAnpRthAM pRthulalocanAm / uttarAM ca mahAtejAH zokaH saMtyajyatAmayam // 9 tadavApa kathaM ceti tanme brUhi dvijottama // 2 janiSyati mahAtejAH putrastava yazasvini / vaizaMpAyana uvAca / prabhAvAdvAsudevasya mama vyAharaNAdapi / zrutvA dvaipAyanavaco dharmarAjo yudhiSThiraH / pANDavAnAmayaM cAnte pAlayiSyati medinIm // 10 bhrAtRRnsarvAnsamAnAyya kAle vacanamabravIt / dhanaMjayaM ca saMprekSya dharmarAjasya pazyataH / arjunaM bhImasenaM ca mAdrIputrau yamAvapi // 3 zrutaM vo vacanaM vIrAH sauhRdaadynmhaatmnaa| vyAso vAkyamuvAcedaM harSayanniva bhArata // 11 kurUNAM hitakAmena proktaM kRSNena dhImatA // 4 pautrastava mahAbAho janiSyati mahAmanAH / tapovRddhena mahatA suhRdAM bhuutimicchtaa| pRthvIM sAgaraparyantAM pAlayiSyati caiva ha // 12 guruNA dharmazIlena vyAsenAdbhutakarmaNA // 5 tasmAcchokaM kuruzreSTha jahi tvmrikrshn| bhISmeNa ca mahAprAjJa govindena ca dhiimtaa| vicAryamatra na hi te satyametadbhaviSyati // 13 saMsmRtya tadahaM samyakartumicchAmi pANDavAH // 6 yacApi vRSNivIreNa kRSNena kurunandana / AyatyAM ca tadAtve ca sarveSAM taddhi no hitam / puroktaM tattathA bhAvi mA te'trAstu vicAraNA // 14 anubandhe ca kalyANaM yadvaco brahmavAdinaH // 7 vibudhAnAM gato lokAnakSayAnAtmanirjitAn / iyaM hi vasudhA sarvA kSINaratnA kurUdvahAH / na sa zocyastvayA tAta na cAnyaiH kurubhistathA / taccAcaSTa bahu vyAso maruttasya dhanaM nRpAH // 8 evaM pitAmahenokto dharmAtmA sa dhnNjyH| yadyetadvo bahumataM manyadhvaM vA kSamaM yadi / tyaktvA zokaM mahArAja hRSTarUpo'bhavattadA // 16 tadAnayAmahe sarve kathaM vA bhIma manyase // 9 pitApi tava dharmajJa garbha tsminmhaamte| ityuktavAkye nRpatau tadA kurukulodaha / avardhata yathAkAlaM zuklapakSe yathA zazI // 17 bhImaseno nRpazreSThaM prAJjalirvAkyamabravIt // 10 tataH saMcodayAmAsa vyAso dharmAtmajaM nRpam / / rocate me mahAbAho yadidaM bhASitaM tvyaa| azvamedhaM prati tadA tataH so'ntarhito'bhavat // 18 / vyAsAkhyAtasya vittasya samupAnayanaM prati // 11 dharmarAjo'pi medhAvI zrutvA vyAsasya tdvcH| / yadi tatprApnuyAmeha dhanamAvikSitaM prbho| - 2822 - Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 62. 12] Azvamedhikaparva [14. 63. 15 kRtameva mahArAja bhavediti matirmama // 12 saMstUyamAnAH stutibhiH sUtamAgadhabandibhiH / te vayaM praNipAtena girIzasya mahAtmanaH / svena sainyena saMvItA yathAdityAH svarazmibhiH // 2 tadAnayAma bhadraM te samabhyarcya kapardinam // 13 pANDureNAtapatreNa dhriyamANena mUrdhani / taM vibhuM devadevezaM tasyaivAnucarAMzca tAn / babhau yudhiSThirastatra paurNamAsyAmivoDurAT // 3 prasAdyArthamavApsyAmo nUnaM vAgbuddhikarmabhiH // 14 jayAziSaH prahRSTAnAM narANAM pathi pANDavaH / rakSante ye ca tadravyaM kiMkarA raudradarzanAH / pratyagRhNAdyathAnyAyaM yathAvatpuruSarSabhaH // 4 te ca vazyA bhaviSyanti prasanne vRSabhadhvaje // 15 tathaiva sainikA rAjanarAjAnamanuyAnti ye / zrutvaivaM vadatastasya vAkyaM bhImasya bhArata / teSAM halahalAzabdo divaM stabdhvA vyatiSThata // 5 prIto dharmAtmajo rAjA babhUvAtIva bhArata / sa sarAMsi nadIzcaiva vanAnyupavanAni ca / arjunapramukhAzcApi tathetyevAbruvanmudA // 16 atyakAmanmahArAjo giriM caivAnvapadyata // 6 kRtvA tu pANDavAH sarve ratnAharaNanizcayam / tasmindeze ca rAjendra yatra tadravyamuttamam / senAmAjJApayAmAsurnakSatre'hani ca dhruve // 17 cakre nivezanaM rAjA pANDavaH saha sainikaiH / tato yayuH pANDusutA brAhmaNAnsvasti vAcya ca / zive deze same caiva tadA bharatasattama // 7 arcayitvA surazreSThaM pUrvameva mahezvaram // 18 agrato brAhmaNAnkRtvA tapovidyAdamAnvitAn / modakaiH pAyasenAtha mAMsApUraistathaiva ca / purohitaM ca kauravya vedavedAGgapAragam // 8 AzAsya ca mahAtmAnaM prayayurmuditA bhRzam // 19 / prAkveizAttu rAjAnaM brAhmaNAH sapurodhasaH / teSAM prayAmyatAM tatra maGgalAni zubhAnyatha / kRtvA zAnti yathAnyAyaM sarvataH paryavArayan // 9 prAhuH prahRSTamanaso dvijAgryA nAgarAzca te // 20 kRtvA ca madhye rAjAnamamAtyAMzca yathAvidhi / tataH pradakSiNIkRtya zirobhiH praNipatya c|| SaTpathaM navasaMsthAnaM nivezaM cakrire dvijAH // 10 brAhmaNAnagnisahitAnprayayuH pANDunandanAH // 21 mattAnAM vAraNendrANAM nivezaM ca yathAvidhi / samanujJApya rAjAnaM putrazokasamAhatam / kArayitvA sa rAjendro brAhmaNAnidamabravIt // 11 dhRtarASTra sabhAyaM vai pRthAM pRthulalocanAm / / 22 asminkArye dvijazreSThA nakSatre divase zubhe / mUle nikSipya kauravyaM yuyutsuM dhRtarASTrajam / yathA bhavanto manyante kartumarhatha tattathA // 12 saMpUjyamAnAH pauraizca brAhmaNaizca manISibhiH // 23 na naH kAlAtyayo vai syAdihaiva parilambatAm / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi iti nizcitya viprendrAH kriyatAM yadanantaram // 13 dvissssttitmo'dhyaayH|| 62 // zrutvaitadvacanaM rAjJo brAhmaNAH sapurodhasaH / idamUcurvaco hRSTA dharmarAjapriyepsavaH // 14 vaizaMpAyana uvaac| adyaiva nakSatramahazca puNyaM tataste prayayurhRSTAH prhRssttnrvaahnaaH| yatAmahe zreSThatamaM kriyaasu| rayaghoSeNa mahatA pUrayanto vasuMdharAm // 1 ambhobhirayeha vasAma rAja-2823 - Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 63. 15 ] mahAmArate [ 14. 64.20 64 poSyatAM cApi bhavadbhiradya // 15 kRtvA tu pUjAM rudrasya gaNAnAM caiva sarvazaH / zrutvA tu teSAM dvijasattamAnAM yayau vyAsaM puraskRtya nRpo ratnanidhiM prati // 8 kRtopavAsA rajanI narendrAH / pUjayitvA dhanAdhyakSaM praNipatyAbhivAdya ca / USuH pratItAH kuzasaMstareSu sumanobhirvicitrAbhirapUpaiH kRsareNa ca // 9 yathAdhvareSu jvalitA havyavAhAH // 16 zaGkhAdIMzca nidhInsarvAnnidhipAlAMzca sarvazaH / tato nizA sA vyagamanmahAtmanAM arcayitvA dvijAgryAnsa svasti vAcya ca viiryvaan| __ saMzRNvatAM viprasamIritA giraH / teSAM puNyAhaghoSeNa tejasA smvsthitH| tataH prabhAte vimale dvijarSabhA prItimAnsa kuruzreSThaH khAnayAmAsa taM nidhim // __ vaco'bruvandharmasutaM narAdhipam // 17 tataH pAThyaH sakarakAH sAimantakamanoramAH / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi bhRGgArANi kaTAhAni kalazAnvardhamAnakAn // 12 triSaSTitamo'dhyAyaH // 63 // vahUni ca vicitrANi bhAjanAni sahasrazaH / uddhArayAmAsa tadA dharmarAjo yudhisstthirH|| 13 teSAM lkssnnmpyaasiinmhaankrputtstthaa| brAhmaNA UcuH / trilakSaM bhAjanaM rAjaMstulArdhamabhavanapa // 14 kriyatAmupahAro'dya tryambakasya mahAtmanaH / vAhanaM pANDuputrasya tatrAsItu vizAM pate / kRtvopahAraM nRpate tataH svArthe yatAmahe // 1 SaSTiruSTrasahasrANi zatAni dviguNA hayAH // 15 vaizaMpAyana uvAca / vAraNAzca mahArAja sahasrazatasaMmitAH / zrutvA tu vacanaM teSAM brAhmaNAnAM yudhiSThiraH / zakaTAni rathAzcaiva tAvadeva kareNavaH / girIzasya yathAnyAyamupahAramupAharat // 2 kharANAM puruSANAM ca parisaMkhyA na vidyate // 16 Ajyena tarpayitvAgniM vidhivatsaMskRtena h| etadvittaM tadabhavadyaduibhre yudhiSThiraH / matrasiddhaM caruM kRtvA purodhAH prayayau sadA // 3 SoDazASTau caturvizatsahasraM bhAralakSaNam // 1. sa gRhItvA sumanaso matrapUtA janAdhipa / eteSvAdhAya tadvyaM punarabhyarcya pANDavaH / modakaiH pAyasenAtha mAMsaizcopAharadalim // 4 mahAdevaM prati yayau puraM nAgAhvayaM prati // 18 sumanobhizca citrAbhirlAjairuccAvacairapi / dvaipAyanAbhyanujJAtaH puraskRtya purohitam / sarva sviSTakRtaM kRtvA vidhivadvedapAragaH / goyute goyute caiva nyavasatpuruSarSabhaH // 19 kiMkarANAM tataH pazcAccakAra balimuttamam // 5 sA purAbhimukhI rAjaJjagAma mahatI camUH / yakSendrAya kuberAya maNibhadrAya caiva ha / kRcchrAdaviNabhArArtA harSayantI kurUdvahAn // 20 tathAnyeSAM ca yakSANAM bhUtAdhipatayazca ye // 6 iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi kRsareNa samAMsena nivAstilasaMyutaiH / / catuHSaSTitamo'dhyAyaH // 6 // zuzubhe sthAnamatyarthaM devadevasya pArthiva // 7 -2824 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 65.1] Azvamedhikaparva [14. 65. 29 vAsudeva mahAbAho suprajA devakI tvayA / vaizaMpAyana uvAca / tvaM no gatiH pratiSThA ca tvadAyattamidaM kulam // 15 etasminneva kAle tu vAsudevo'pi vIryavAn / yadupravIra yo'yaM te svasrIyasyAtmajaH prbho| upAyAvRSNibhiH sAdhaM puraM vAraNasAhvayam // 1 azvatthAmnA hato jAtastamujjIvaya kezava // 16 samayaM vAjimedhasya viditvA puruSarSabhaH / tvayA hyetatpratijJAtamaiSIke yadunandana / yathokto dharmaputreNa vrajansa svapurI prati // 2 ahaM saMjIvayiSyAmi mRtaM jAtamiti prabho // 17 raukmiNeyena sahito yuyudhAnena caiva h| . so'yaM jAto mRtastAta pazyainaM puruSarSabha / / cArudeSNena sAmbena gadena kRtavarmaNA // 3 uttarAM ca subhadrAM ca draupadI mAM ca mAdhava // 18 sAraNena ca vIreNa nizaThenolmukena c|| dharmaputraM ca bhImaM ca phalgunaM nakulaM tthaa| baladevaM puraskRtya subhadrAsahitastadA // 4 sahadevaM ca durdharSa sarvAnnakhAtumarhasi // 19 draupadImuttarAM caiva pRthAM cApyavalokakaH / asminprANAH samAyattAH pANDavAnAM mamaiva ca / samAzvAsayituM cApi kSatriyA nihatezvarAH // 5 pANDozca piNDo dAzAI tathaiva zvazurasya me // 20 tAnAgatAnsamIkSyaiva dhRtarASTro mahIpatiH / abhimanyozca bhadraM te priyasya sadRzasya ca / pratyagRhNAdyathAnyAyaM vidurazca mahAmanAH // 6 tatraiva nyavasatkRSNaH svarcitaH puruSarSabhaH / priyamutpAdayAdya tvaM pretasyApi janArdana // 21 uttarA hi priyoktaM vai kathayatyarisUdana / vidureNa mahAtejAstathaiva ca yuyutsunA // 7 abhimanyorvacaH kRSNa priyatvAtte na saMzayaH // 22 vasatsu vRSNivIreSu tatrAtha janamejaya / jajJe tava pitA rAjanparikSitparavIrahA // 8 abravItkila dAzArha vairATImArjuniH purA / sa tu rAjA mahArAja brahmAstreNAbhipIDitaH / mAtulasya kulaM bhadre tava putro gamiSyati // 23 zavo babhUva nizceSTo harSazokavivardhanaH // 9 gatvA vRSNyandhakakulaM dhanurvedaM prahISyati / hRSTAnAM siMhanAdena janAnAM tatra nisvanaH / atrANi ca vicitrANi nItizAstraM ca kevalam / / Avizya pradizaH sarvAH punareva vyupAramat // 10 ityetatpraNayAttAta saubhadraH paravIrahA / tataH so'titvaraH kRSNo vivezAntaHpuraM tadA / kathayAmAsa durdharSastathA caitanna saMzayaH // 25 yuyudhAnadvitIyo vai vythitendriymaansH|| 11 tAstvAM vayaM praNamyeha yAcAmo madhusUdana / tatastvaritamAyAntIM dadarza svAM pitRSvasAm / kulasyAsya hitArtha tvaM kuru kalyANamuttamam // 26 kozantImabhidhAveti vAsudevaM punaH punaH // 12 evamuktvA tu vArSNeyaM pRthA pRthulalocanA / pRSThato draupadI caiva subhadrAM ca yazasvinIm / ucchritya bAhU duHkhArtA tAzcAnyAH prApatanbhuvi / / savikrozaM sakaruNaM bAndhavAnAM striyo nRpa // 13 | abruvaMzca mahArAja sarvAH saasraavilekssnnaaH| tataH kRSNaM samAsAdya kuntI rAjasutA tdaa| svasrIyo vAsudevasya mRto jAta iti prabho // 28 provAca rAjazArdUla bASpagadgadayA giraH // 14 / evamukte tataH kuntIM pratyagRhAjanArdanaH / ma.bhA. 354. -2825 - Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 65. 29 ] mahAbhArate [ 14. 67.6 bhUmau nipatitAM cainAM sAntvayAmAsa bhArata // 29 saphalaM vRSNizArdUla mRtAM mAmupadhAraya // 13 iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi abhimanyoH suto vIra na saMjIvati yadyayam / paJcaSaSTitamo'dhyAyaH // 65 // jIvati tvayi durdharSa kiM kariSyAmyahaM tvayA // 14 saMjIvayainaM durdharSa mRtaM tvamabhimanyujam / vaizaMpAyana uvAca / sadRzAkSasutaM vIra sasyaM varSannivAmbudaH // 15 utthitAyAM pRthAyAM tu subhadrA bhrAtaraM tadA / tvaM hi kezava dharmAtmA styvaanstyvikrmH|| dRSTvA cukroza duHkhArtA vacanaM cedamabravIt // 1 sa tAM vAcamRtAM kartumarhasi tvamariMdama // 16 puNDarIkAkSa pazyasva pautraM pArthasya dhImataH / icchannapi hi lokAMstrIJjIvayethA mRtAnimAn / parikSINeSu kuruSu parikSINaM gatAyuSam // 2 kiM punardayitaM jAtaM svasrIyasyAtmajaM mRtam // 17 iSIkA droNaputreNa bhiimsenaarthmudytaa| prabhAvajJAsmi te kRSNa tasmAdetadbravImi te / sottarAyAM nipatitA vijaye mayi caiva ha // 3 kuruSva pANDuputrANAmimaM paramanugraham // 18 seyaM jvalantI hRdaye mayi tiSThati kezava / / svaseti ca mahAbAho hataputreti vA punaH / yanna pazyAmi durdharSa mama putrasutaM vibho // 4 / prapannA mAmiyaM veti dayAM kartumihArhasi // 19 kiM nu vakSyati dharmAtmA dharmarAjJo yudhiSThiraH / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi bhImasenArjunau cApi mAdravatyAH sutau ca tau // 5 SaTSaSTitamo'dhyAyaH // 66 // zrutvAbhimanyostanayaM jAtaM ca mRtameva c| 67 muSitA iva vArSNeya droNaputreNa pANDavAH // 6 vaizaMpAyana uvaac| abhimanyuH priyaH kRSNa pitRRNAM nAtra sNshyH| evamuktastu rAjendra kezihA duHkhamUrchitaH / te zrutvA kiM nu vakSyanti droNaputrAstranirjitAH // 7 tatheti vyAjahArocairhAdayanniva taM janam // 1 bhavitAtaH paraM duHkhaM kiM nu manye jnaardn|| vAkyena tena hi tadA taM janaM puruSarSabhaH / abhimanyoH sutAtkRSNa mRtAjjAtAdariMdama // 8 hrAdayAmAma sa vibhurdharmAta salilairiva // 2 sAhaM prasAdaye kRSNa tvAmadya zirasA ntaa| tataH sa prAvizattUrNaM janmavezma pitustava / pRtheyaM draupadI caiva tAH pazya puruSottama // 9 arcitaM puruSavyAghra sitairmAlyairyathAvidhi // 3 yadA droNasuto garbhAnpANDUnAM hanti mAdhava / apAM kumbhaiH supUrNaizca vinyastaiH sarvatodizam / tadA kila tvayA drauNiH kruddhenokto'rimardana // 10 ghRtena tindukAlAtaiH sarSapaizca mahAbhuja // 4 akAmaM tvA kariSyAmi brahmabandho nraadhm| zastraizca vimalaiyastaiH pAvakaizca smnttH| ahaM saMjIvayiSyAmi kirITitanayAtmajam // 11 vRddhAbhizcAbhirAmAbhiH paricArArthamacyutaH // 5 ityetadvacanaM zrutvA jAnamAnA balaM tava / dakSaizca parito vIra bhiSagbhiH kuzalaistathA / prasAdaye tvA durdharSa jIvatAmabhimanyujaH // 12 / dadarza ca sa tejasvI rakSonAnyapi sarvazaH / yadyevaM tvaM pratizrutya na karoSi vacaH zubham / dravyANi sthApitAni sma vidhivtkushlairjnaiH|| 6 -2826 - Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 67.7] Azvamedhikaparva [14. 68. 10 tathAyuktaM ca tadRSTvA janmavezma pitustava / kRtaghno'yaM nRzaMso'yaM yathAsya jnkstthaa| hRSTo'bhavaddhRSIkezaH sAdhu sAdhviti cAbravIt // 7 | yaH pANDavIM zriyaM tyaktvA gato'dya yamasAdanam // tathA bruvati vArSNeye prahRSTavadane tadA / mayA caitatpratijJAtaM raNamUrdhani kezava / draupadI tvaritA gatvA vairATI vAkyamabravIt // 8 / abhimanyau hate vIra tvAmeSyAmyacirAditi // 23 ayamAyAti te bhadre zvazuro madhusUdanaH / tacca nAkaravaM kRSNa nRzaMsA jIvitapriyA / purANarSiracintyAtmA samIpamaparAjitaH // 9 idAnImAgatAM tatra kiM nu vakSyati phAlguniH // 24 sApi bASpakalAM vAcaM nigRhyAzrUNi caiva h| iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi susaMvItAbhavaddevI devavatkRSNamIkSatI // 10 saptaSaSTitamo'dhyAyaH // 67 // sA tathA dUyamAnena hRdayena tpsvinii| . dRSTvA govindamAyAntaM kRpaNaM paryadevayat // 11 vaizaMpAyana uvAca / puNDarIkAkSa pazyasva bAlAviha vinaakRtau|| saivaM vilapya karuNaM sonmAdeva tapasvinI / abhimanyuM ca mAM caiva hatau tulyaM janArdana // 12 / | uttarA nyapatadbhUmau kRpaNA putragRddhinI // 1 vArSNeya madhuhanvIra zirasA tvAM prsaadye| tAM tu dRSTvA nipatitAM hatabandhuparicchadAm / droNaputrAstranirdagdhaM jIvayanaM mamAtmajam // 13 cukroza kuntI duHkhArtA sarvAzca bharatastriyaH // 2 yadi sma dharmarAjJA vA bhImasenena vA punaH / muhUrtamiva tadrAjanpANDavAnAM nivezanam / tvayA vA puNDarIkAkSa vAkyamuktamidaM bhavet // 14 aprekSaNIyamabhavadArtasvaraninAditam // 3 ajAnatImiSIkeyaM janitrI hantviti prbho| sA muhUrtaM ca rAjendra putrazokAbhipIDitA / ahameva vinaSTA syAM nedamevaMganaM bhavet // 15 kazmalAbhihatA vIra vairATI tvabhavattadA // 4 garbhasthasyAsya bAlasya brahmAstreNa nipAtanam / pratilabhya tu sA saMjJAmuttarA bharatarSabha / kRtvA nRzaMsaM durbuddhiauNiH kiM phalamabhute // 16 aGkamAropya taM putramidaM vacanamabravIt // 5 sA tyA prasAdya zirasA yAce zatrunibarhaNa / dharmajJasya sutaH saMstvamadharmamavabudhyase / prANAMstyakSyAmi govinda nAyaM saMjIvate ydi||17 yastvaM vRSNipravIrasya kuruSe nAbhivAdanam // 6 asminhi bahavaH sAdho ye mmaasnmnorthaaH| putra gatvA mama vaco brUyAstvaM pitaraM tava / te droNaputreNa hatAH kiM nu jIvAmi kezava // 18 durmaraM prANinAM vIra kAle prApte kathaMcana // 7 // AsInmama matiH kRSNa pUrNotsaGgA janArdana / yAhaM tvayA vihInAdya patyA putreNa caiva h| abhivAdayiSye diSTyeti tadidaM vitathIkRtam // 19 martavye sati jIvAmi hatasvastirakiMcanA // 8 capalAkSasya dAyAde mRte'sminpuruSarSabha / atha vA dharmarAjJAhamanujJAtA mahAbhuja / viphalA me kRtAH kRSNa hRdi sarve mnorthaaH||20 / bhakSayiSye viSaM tIkSNaM pravekSye vA hutAzanam // 9 capalAkSaH kilAtIva priyaste madhusUdana / atha vA durmaraM tAta yadidaM me shsrdhaa| sutaM pazyasva tasyemaM brahmAstreNa nipAtitam // 21 / patiputravihInAyA hRdayaM na vidIryate // 10 - 2827 - Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 68. 11] mahAbhArate [ 14. 69. 13 uttiSTha putra pazyemAM duHkhitAM prapitAmahIm / ArtAmupaplutAM dInAM nimagnAM zokasAgare // 11 vaizaMpAyana uvAca / AyAM ca pazya pAJcAlI sAtvatIM ca tpsviniim|| brahmAstraM tu yadA rAjankRSNena pratisaMhRtam / mAM ca pazya suduHkhAtA vyAdhavihAM mRgImiva // tadA tadvezma te pitrA tejasAmividIpitam // 1 uttiSTha pazya vadanaM lokanAthasya dhImataH / tato rakSAMsi sarvANi nezustyaktvA gRhaM tu tat / puNDarIkapalAzAkSaM pureva ghapalekSaNam // 13 antarikSe ca vAgAsItsAdhu kezava sAdhviti // 2 evaM vipralapantI tu dRSTvA nipatitAM punaH / tadatraM jvalitaM cApi pitAmahamagAttadA / uttarAM tAH striyaH sarvAH punarutthApayantyuta // 14 tataH prANAnpunarlebhe pitA tava janezvara / utthAya tu punadhairyAttadA matsyapateH sutaa| byaceSTata ca bAlo'sau yathotsAhaM yathAbalam // 3 prAJjaliH puNDarIkAkSaM bhUmAvevAbhyavAdayat // 15 ghabhavurmuditA rAjaMstatastA bharatastriyaH / ' zrutvA sa tasyA vipulaM vilApaM puruSarSabhaH / brAhmaNAnvAcayAmAsurgovindasya ca zAsanAt / / 4 upaspRzya tataH kRSNo brahmAstraM saMjahAra tat // 16 tatastA muditAH sarvAH prazazaMsurjanArdanam / pratijajJe ca dAzArhastasya jIvitamacyutaH / striyo bharatasiMhAnAM nAvaM labdhveva pAragAH // 5 abravIcca vizuddhAtmA sarva vizrAvayaJjagat // 17 kuntI drupadaputrI ca subhadrA cottarA tathA / na pravImyuttare mithyA satyametadbhaviSyati / striyazcAnyA nRsiMhAnAM babhUvurhRSTamAnasAH // 6 eSa saMjIvayAmyenaM pazyatAM sarvadehinAm // 18 tatra mallA naTA jhallA pranthikAH saukhazAyikAH / noktapUrva mayA mithyA svaireSvapi kadAcana / / sUtamAgadhasaMghAzcApyastuvanvai janArdanam / na ca yuddhe parAvRttastathA saMjIvatAmayam // 19 kuruvaMzastavAkhyAbhirAzIbhirbharatarSabha // 7 yathA me dayito dharmo brAhmaNAzca vizeSataH / utthAya tu yathAkAlamuttarA yadunandanam / abhimanyoH suto jAto mRto jIvatvayaM tthaa||20 abhyavAdayata prItA saha putreNa bhArata / yathAhaM nAbhijAnAmi vijayena kadAcana / tatastasyai dadau prIto bahuratnaM vizeSataH // 8 virodhaM tena satyena mRto jIvatvayaM zizuH / / 21 tathAnye vRSNizArdUlA nAma cAsyAkarotprabhuH / yathA satyaM ca dharmazca mayi nityaM pratiSThitau / pitustava mahArAja satyasaMdho janArdanaH // 9 tathA mRtaH zizurayaM jIvatAmabhimanyujaH // 22 parikSINe kule yasmAjjAto'yamabhimanyujaH / yathA kaMsazca kezI ca dharmeNa nihatI mayA / parikSiditi nAmAsya bhavatvityabravIttadA // 10 tena satyena bAlo'yaM punarujjIvatAmiha // 23 so'vardhata yathAkAlaM pitA tava narAdhipa / ityukto vAsudevena sa bAlo bharatarSabha / manaHprahlAdanazcAsItsarvalokasya bhArata // 11 zanaiH zanairmahArAja prAspandata sacetanaH // 24 mAsajAtastu te vIra pitA bhavati bhArata / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi athAjagmuH subahulaM ratnamAdAya pANDavAH // 12 aSTaSaSTitamo'dhyAyaH // 68 // tAnsamIpagatAzrutvA niryayurvRSNipuMgavAH / - 2828 - Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 69. 13 ] Azvamedhikaparva [ 14. 70.20 alaMcakruzca mAlyaughaiH puruSA nAgasAhvayam // 13 kuntI ca rAjazArdUla tadA bharatasattamAH // 6 patAkAbhirvicitrAbhirdhvajaizca vividhairapi / viduraM pUjayitvA ca vaizyAputraM sametya ca / vezmAni samalaMcakruH paurAzcApi janAdhipa // 14 pUjyamAnAH sma te vIrA vyarAjanta vizAM pte||. devatAyatanAnAM ca pUjA bahuvidhAstathA / tatastatparamAzcarya vicitraM mahadadbhutam / saMdidezAtha viduraH pANDuputrapriyepsayA // 15 zuzruvuste tadA vIrAH pituste janma bhArata // 8 rAjamArgAzca tatrAsansumanobhiralaMkRtAH / tadupazrutya te karma vAsudevasya dhiimtH|| zuzubhe tatpuraM cApi samudraughanibhasvanam // 16 . pUjAhaM pUjayAmAsuH kRSNaM devakinandanam // 9 nartakaizcApi nRtyadbhirgAyanAnAM ca nisvanaiH / tataH katipayAhasya vyAsaH styvtiisutH| AsIdvaizravaNasyeva nivAsastatpuraM tadA // 17 . AjagAma mahAtejA nagaraM nAgasAhvayam // 10 bandibhizca narai rAjantrIsahAyaiH shsrshH| tasya sarve yathAnyAyaM pUjAM cakruH kurUdvahAH / tatra tatra vivikteSu samantAdupazobhitam // 18 saha vRSNyandhakavyAprairupAsAMcakrire tadA // 11 patAkA dhUyamAnAzca zvasatA mAtarizvanA / tatra nAnAvidhAkArAH kathAH samanukIrtya vai / adarzayanniva tadA kurUnvai dakSiNottarAn // 19 yudhiSThiro dharmasuto vyAsaM vacanamabravIt // 12 aghoSayattadA cApi puruSo rAjadhUrgataH / bhavatprasAdAdbhagavanyadidaM ratnamAhRtam / sarvarAtrivihAro'dya ratnAbharaNalakSaNaH // 20 upayoktuM tadicchAmi vAjimedhe mahAkratau // 13 iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi tadanujJAtumicchAmi bhavatA munisattama / ekonasaptatitamo'dhyAyaH // 69 // tvadadhInA vayaM sarve kRSNasya ca mahAtmanaH // 14 __ vyAsa uvAca / vaizaMpAyana uvAca / anujAnAmi rAjaMstvAM kriyatAM yadanantaram / tAnsamIpagatAThazrutvA pANDavAzatrukarzanaH / yajasva vAjimedhena vidhivadakSiNAvatA / / 15 vAsudevaH sahAmAtyaH pratyudyAto didRkSayA // 1 azvamedho hi rAjendra pAvanaH sarvapApmanAm / te sametya yathAnyAyaM pANDavA vRSNibhiH saha / teneSTvA tvaM vipApmA vai bhavitA nAtra sNshyH||16 vivizuH sahitA rAjanpuraM vAraNasAhvayam // 2 vaizaMpAyana uvAca / mahatastasya sainyasya khuranemisvanena ca / ityuktaH sa tu dharmAtmA kururAjo yudhiSThiraH / yAvApRthivyau khaM caiva zabdenAsItsamAvRtam // 3 azvamedhasya kauravya cakArAharaNe matim // 17 te kozamagrataH kRtvA vivizuH svapuraM tdaa| samanujJApya tu sa taM kRSNadvaipAyanaM nRpaH / pANDavAH prItamanasaH sAmAtyAH sasuhRdgaNAH // 4 vAsudevamathAmazraya vAgmI vacanamabravIt // 18 te sametya yathAnyAyaM dhRtarASTraM janAdhipam / devakI suprajA devI tvayA puruSasattama / kIrtayantaH svanAmAni tasya pAdau vavandire // 5 / yadyAM tvAM mahAbAho tatkRthAstvamihAcyuta // 19 dhRtarASTrAdanu ca te gAndhArI subalAtmajAm / / tvatprabhAvArjitAnbhogAnanIma yadunandana / -2829 - Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 70. 20] mahAbhArate [ 14. 71.18 parAkrameNa buddhyA ca tvayeyaM nirjitA mahI // 20 / tamutsRjya yathAzAstraM pRthivIM sAgarAmbarAm / dIkSayasva tvamAtmAnaM tvaM naH paramako guruH / sa paryetu yazo nAmnA tava pArthiva vardhayan // 6 tvayISTavati dharmajJa vipApmA syAmahaM vibho / vaizaMpAyana uvAca / tvaM hi yajJo'kSaraH sarvastvaM dharmastvaM prjaaptiH||21 ityuktaH sa tathetyuktvA pANDavaH pRthivIpatiH / vAsudeva uvAca / cakAra sarva rAjendra yathoktaM brahmavAdinA / tvamevaitanmahAbAho vaktumarhasyariMdama / saMbhArAzcaiva rAjendra sarve saMkalpitAbhavan // . tvaM gatiH sarvabhUtAnAmiti me nizcitA mtiH||22 sa saMbhArAnsamAhRtya nRpo dharmAtmajastadA / tvaM cAdya kuruvIrANAM dharmeNAbhivirAjase / nyavedayadameyAtmA kRSNadvaipAyanAya vai // 8 guNabhUtAH sma te rAjaMstvaM no rAjanmato guruH // 23 tato'bravInmahAtejA vyAso dharmAtmajaM nRpam / yajasva madanujJAtaH prApta eva RturmayA / yathAkAlaM yathAyogaM sajjAH sma tava diikssnne||9 yunaktu no bhavAnkArye yatra vAJchasi bhArata / sphyazca kUrcazca sauvarNo yaccAnyadapi kaurava / satyaM te pratijAnAmi sarva kartAsmi te'nagha // 24 tatra yogyaM bhavetkicittadraukmaM kriyatAmiti // 11 bhImasenArjunau caiva tathA maadrvtiisutau| azvazcotsRjyatAmadya pRthvyAmatha yathAkramam / iSTavanto bhaviSyanti tvayISTavati bhArata // 25 suguptazca caratveSa yathAzAstraM yudhiSThira // 11 iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi yudhiSThira uvAca / saptatitamo'dhyAyaH // 70 // ayamazvo mayA brahmannutsRSTaH pRthivImimAm / cariSyati yathAkAmaM tatra vai saMvidhIyatAm // 13 baizaMpAyana uvAca / pRthivIM paryaTantaM hi turagaM kAmacAriNam / evamuktastu kRSNena dharmaputro yudhiSThiraH / kaH pAlayediti mune tadbhavAnvaktumarhati // 13 vyAsamAmaya medhAvI tato vacanamabravIt // 1 . vaizaMpAyana uvaac| yathA kAlaM bhavAnvetti hayamedhasya tattvataH / / ityuktaH sa tu rAjendra kRSNadvaipAyano'bravIt / dIkSayasva tadA mA tvaM tvayyAyatto hi me kratuH // 2 | bhImasenAdavarajaH zreSThaH sarvadhanuSmatAm // 14 vyAsa uvAca / jiSNuH sahiSNurdhaSNuzca sa enaM pAlayiSyati / ahaM pailo'tha kaunteya yAjJavalkyastathaiva ca / zaktaH sa hi mahIM jetuM nivAtakavacAntakaH // 15 vidhAnaM yadyathAkAlaM tatkartAro na saMzayaH // 3 tasminyastrANi divyAni divyaM saMhananaM tthaa| caitryAM hi paurNamAsyAM ca tava dIkSA bhaviSyati / divyaM dhanuzceSudhI ca sa enamanuyAsyati // 16 saMbhArAH saMbhriyantAM te yajJArthaM puruSarSabha // 4 sa hi dharmArthakuzalaH srvvidyaavishaardH| azvavidyAvidazcaiva sUtA viprAzca tdvidH| yathAzAstraM nRpazreSTha cArayiSyati te hayam // 17 medhyamazvaM parIkSantAM tava yajJArthasiddhaye // 5 / rAjaputro mahAbAhuH zyAmo rAjIvalocanaH / -2830 - 71 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 71. 18] Azvamedhikaparva [14. 72. 19 abhimanyoH pitA vIraH sa enamanuyAsyati // 18 kRSNAjinI daNDapANiH kSaumavAsAH sa dharmajaH / mImaseno'pi tejasvI kaunteyo'mitavikramaH / vibabhau dyutimAnbhUyaH prajApatirivAdhvare // 5 samartho rakSituM rASTra nakulazca vizAM pate // 19 tathaivAsyavijaH sarve tulyaveSA vizAM pate / sahadevastu kauravya samAdhAsyati buddhimAn / babhUvurarjunazcaiva pradIpta iva pAvakaH // 6 kuTumbatatraM vidhivatsarvameva mahAyazAH // 20 zvetAzvaH kRSNasAraM taM sasArAzvaM dhanaMjayaH / tattu sarva yathAnyAyamuktaM kurukulodvhH| vidhivatpRthivIpAla dharmarAjasya zAsanAt // 7 cakAra phalgunaM cApi saMdideza hayaM prati // 2.1 vikSipangANDivaM rAjanbaddhagodhAGgulitravAn / yudhiSThira uvAca / tamazvaM pRthivIpAla mudA yuktaH sasAra ha // 8 ehyarjuna tvayA vIra yo'yaM paripAlyatAm / AkumAraM tadA rAjannAgamattatpuraM vibho| tvama) rakSituM hyenaM nAnyaH kazcana mAnavaH / / 22 draSTukAmaM kuruzreSThaM prayAsyantaM dhanaMjayam // 9 ye cApi tvAM mahAbAho pratyudIyunarAdhipAH / / teSAmanyonyasaMmadUSmeva samajAyata / tairvigraho yathA na syAttathA kArya tvayAnagha // 23 didRkSaNAM hayaM taM ca taM caiva hayasAriNam // 10 AkhyAtavyazca bhavatA yajJo'yaM mama sarvazaH / tataH zabdo mahArAja dazAzAH pratipUrayan / pArthivebhyo mahAbAho samaye gamyatAmiti // 24 babhUva prekSatAM nRNAM kuntIputraM dhanaMjayam // 11 evamuktvA sa dharmAtmA bhrAtaraM savyasAcinam / eSa gacchati kaunteyasturagazcaiva dIptimAn / bhImaM ca nakulaM caiva puraguptau samAdadhat // 25 yamanveti mahAbAhuH saMspRzandhanuruttamam // 12 kuTumbatatre ca tathA sahadevaM yudhAM patim / evaM zuzrAva vadatAM giro jiSNurudAradhIH / anumAnya mahIpAlaM dhRtarASTra yudhiSThiraH / / 26 svasti te'stu vrajAriSTaM punazcaihIti bhArata // 13 iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi athApare manuSyendra puruSA vAkyamabruvan / ekspttitmo'dhyaayH|| 71 // nainaM pazyAma saMmarde dhanuretatpradRzyate // 14 72 etaddhi bhImanidiM vizrutaM gANDivaM dhanuH / vaizaMpAyana uvaac| svasti gacchatvariSTaM vai panthAnamakutobhayam / dIkSAkAle tu saMprApte tataste sumhrvijH| nivRttamenaM drakSyAmaH punarevaM ca te'bruvan // 15 vidhivadIkSayAmAsurazvamedhAya pArthivam // 1 evamAdyA manuSyANAM strINAM ca bharatarSabha / kRtvA sa pazubandhAMzca dIkSitaH pANDunandanaH / zuzrAva madhurA vAcaH punaH punarudIritAH // 16 dharmarAjo mahAtejAH sahaviMgbhiyaMrocata // 2 yAjJavalkyasya ziSyazca kuzalo yajJakarmaNi / hayazca hayamedhArtha svayaM sa brahmavAdinA / prAyAtpArthena sahitaH zAntyarthaM vedapAragaH // 17 utsRSTaH zAstravidhinA vyAsenAmitatejasA // 3 brAhmaNAzca mahIpAla bahavo vedapAragAH / sa rAjA dharmajo rAjandIkSito vibabhau tadA / anujagmurmahAtmAnaM kSatriyAzca vizo'pi ca / / 18 hemamAlI rukmakaNThaH pradIpta iva pAvakaH // 4 pANDavaiH pRthivImazvo nirjitAmatratejasA / -2831 - ekala Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 72. 19 ] mahAbhArate [ 14. 73.20 pacAra sa mahArAja yathAdezaM sa sattama // 19 tamorajobhyAM saMchannAMstAnkirITI nyavArayat // 5 vatra yuddhAni vRttAni yAnyAsanpANDavasya h| abravIJca tato jiSNuH prahasanniva bhArata / tAni vakSyAmi te vIra vicitrANi mahAnti ca // nivartadhvamadharmajJAH zreyo jIvitameva vaH // 6 sa hayaH pRthivIM rAjanpradakSiNamariMdama / sa hi vIraH prayAsyanvai dharmarAjena vAritaH / sasArottarataH pUrvaM tannibodha mahIpate // 21 hatabAndhavA na te pArtha hantavyAH pArthivA iti // avamRdgansa rASTrANi pArthivAnAM hyottmH| sa tadA tadvacaH zrutvA dharmarAjasya dhImataH / zanaistadA pariyayau zvetAzvazca mahArathaH // 22 tAnnivartadhvamityAha na nyavartanta cApi te // 8 tatra saMkalanA nAsti rAjJAmayutazastadA / tatasnigartarAjAnaM suuryvrmaannmaahve| ye'yudhyanta mahArAja kSatriyA hatabAndhavAH / / 23 / vitatya zarajAlena prajahAsa dhanaMjayaH // 9 kirAtA vikRtA raajnbhvo'sidhnurdhraaH| tataste rathaghoSeNa khuranemikhanena c| .. mlecchAzcAnye bahuvidhAH pUrva vinikRtA raNe // 24 pUrayanto dizaH sarvA dhanaMjayamupAdravan // 10 thAryAzca pRthivIpAlAH prhRssttnrvaahnaaH|| sUryavarmA tataH pArthe zarANAM nataparvaNAm / samIyuH pANDuputreNa bahavo yuddhadurmadAH // 25 zatAnyamuzcadrAjendra ladhvastramabhidarzayan // 11 evaM yuddhAni vRttAni tatra tatra mahIpate / tathaivAnye maheSvAsA ye tasyaivAnuyAyinaH / arjunasya mahIpAlai nAdezanivAsibhiH // 26 mumucuH zaravarSANi dhanaMjayavadhaiSiNaH // 12 yAni tUbhayato rAjanprataptAni mahAnti ca / sa tAjhyApuGanirmuktairbahubhiH subaha zarAn / tAni yuddhAni vakSyAmi kaunteyasya tavAnagha // 27 ciccheda pANDavo rAjaMste bhUmau nyapataMstadA // 13 iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi ketuvarmA tu tejasvI tasyaivAvarajo yuvA / dvisaptatitamo'dhyAyaH // 72 // yuyudhe bhrAturarthAya pANDavena mahAtmanA // 14 tamApatantaM saMprekSya ketuvarmANamAhave / vaizaMpAyana uvAca / abhyannanizitairbANairbIbhatsuH paravIrahA // 15 trigatairabhavadyuddhaM kRtavairaiH kirITinaH / ketuvarmaNyabhihate dhRtavarmA mahArathaH / mahArathasamAjJAtairhatAnAM putranaptabhiH // 1 rathenAzu samAvRtya zarairjiSNumavAkirat / / 16 se samAjJAya saMprAptaM yajJiyaM turagottamam / tasya tAM zIghratAmIkSya tutoSAtIva vIryavAn / viSayAnte tato vIrA daMzitAH paryavArayan // 2 guDAkezo mahAtejA bAlasya dhRtavarmaNaH // 17 rathino baddhatUNIrAH sadazvaiH samalaMkRtaiH / na saMdadhAnaM dadRze nAdadAnaM ca taM tdaa| parivArya hayaM rAjangrahItuM saMpracakramuH // 3 kirantameva sa zarAndadRze pAkazAsaniH / / 18 sataH kirITI saMcintya teSAM rAjJAM cikIrSitam / sa tu taM pUjayAmAsa dhRtavarmANamAhave / vArayAmAsa tAnvIrAnsAntvapUrvamariMdamaH / / 4 manasA sa muhUrta vai raNe samabhiharSayan // 19 tamanAddatya te sarve zarairabhyahanastadA / taM pannagamiva kruddhaM kuruvIraH smayanniva / -2832 - 73 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 78. 20] Azvamedhikaparva [14. 74. 13 prItipUrva mahArAja prANairna vyaparopayat // 20 / jIvitaM rakSata nRpAH zAsanaM gRhyatAmiti // 34 sa tathA rakSyamANo vai pArthenAmitatejasA / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi dhRtavarmA zaraM tIkSNaM mumoca vijaye tadA // 21 trispttitmo'dhyaayH||73|| sa tena vijayastUrNamasyanviddhaH kare bhRzam / 74 mumoca gANDivaM duHkhAttatpapAtAtha bhUtale // 22 vaizaMpAyana uvaac| dhanuSaH patatastasya svysaacikraadvibho| prAgjyotiSamathAbhyetya vyacaratsa hayottamaH / indrasyevAyudhasyAsIdUpaM bharatasattama // 23 bhagadattAtmajastatra niryayau raNakarkazaH // 1 tasminipatite divye mahAdhanuSi paarthiv| . sa hayaM pANDuputrasya viSayAntamupAgatam / yuyudhe bharatazreSTha vaJadatto mahIpatiH // 2 jahAsa sasvanaM hAsaM dhRtavarmA mahAhave // 24 so'bhiniryAya nagarAdbhagadattasuto nRpaH / tato roSAnvito jiSNuH pramRjya rudhiraM karAt / azvamAyAntamunmathya nagarAbhimukho yayau // 3 dhanurAdatta tahivyaM zaravarSa vavarSa ca // 25 tamAlakSya mahAbAhuH kurUNAmRSabhastadA / tato halahalAzabdo divaspRgabhavattadA / gANDIvaM vikSipastUrNaM sahasA samupAdravat // 4 nAnAvidhAnAM bhUtAnAM tatkarmAtIva zaMsatAm / / 26 tato gANDIvanirmuktairiSubhirmohito nRpaH / tataH saMprekSya taM kruddhaM kAlAntakayamopamam / hayamutsRjya taM vIrastataH pArthamupAdravat // 5 jiSNuM traigartakA yodhAstvaritAH paryavArayan // 27 punaH pravizya nagaraM daMzitaH sa nRpottamaH / abhisRtya parIpsAyaM tataste dhRtavarmaNaH / Aruhya nAgapravaraM niryayau yuddhakAvayA // 6 parivatrurguDAkezaM tatrAkrudhyaddhanaMjayaH / / 28 pANDureNAtapatreNa dhriyamANena mUrdhani / tato yodhAJjaghAnAzu teSAM sa daza cASTa ca / dodhUyatA cAmareNa zvetena ca mahArathaH // 7 mahendravanapratimairAyasairnizitaiH zaraiH // 29 tataH pArtha samAsAdya pANDavAnAM mahAratham / tAMstu prabhamAnsaMprekSya tvaramANo dhanaMjayaH / AhvayAmAsa kauravyaM bAlyAnmohAca sNyuge||8 zarairAzIviSAkArairjaghAna svanavaddhasan // 30 sa vAraNaM nagaprakhyaM prabhinnakaraTAmukham / se bhagnamanasaH sarve traigartakamahArathAH / preSayAmAsa saMkruddhastataH zvetahayaM prati // 9 dizo vidudruvuH sarvA dhanaMjayazarArditAH // 31 vikSarantaM yathA meghaM paravAraNavAraNam / zAstravatkalpitaM saMkhye trisAhaM yuddhadurmadam // 10 va UcuH puruSavyAghra saMzaptakaniSUdanam / pracodyamAnaH sa gajastena rAjJA mahAbalaH / uva sma kiMkarAH sarve sarve ca vazagAstava // 32 tadAGkazena vibabhAvutpatiSyannivAmbaram // 11 prAjJApayasva naH pArtha prahvAnpreSyAnavasthitAn / tamApatantaM saMprekSya kruddho rAjandhanaMjayaH / kariSyAmaH priyaM sarva tava kauravanandana // 33 bhUmiSTho vAraNagataM yodhayAmAsa bhArata // 12 ztadAjJAya vacanaM srvaaNstaanbrviittdaa| vajradattastu saMkruddho mumocAzu dhanaMjaye / ha.bhA. 355 -2833 - Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 74. 13] mahAbhArate [ 14. 75.21 tomarAnagnisaMkAzAzalabhAniva vegitAn // 13 / utpatiSyannivAkAzamabhidudrAva pANDavam // 6 arjunastAnasaMprAptAngANDIvapreSitaiH shraiH| agrahastapramuktena zIkareNa sa phalgunam / dvidhA tridhA ca ciccheda kha eva khagamaistadA // 14 samukSata mahArAja zailaM nIla ivaambudH|| 7 sa tAndRSTvA tathA chinnAMstomarAnbhagadattajaH / sa tena preSito rAjJA meghavanninadanmuhuH / iSUnasaktAMstvaritaH prAhiNotpANDavaM prati // 15 / mukhADambaraghoSeNa samAdravata phalgunam // 8 tato'rjunastUrNataraM rukmapuGkhAnajihmagAn / sa nRtyanniva nAgendro vajradattapracoditaH / preSayAmAsa saMkruddho bhagadattAtmajaM prati // 16 AsasAda drutaM rAjankauravANAM mahAratham // 9 sa tairviddho mahAtejA vajradatto mhaahve| tamApatantaM saMprekSya vajradattasya vAraNam / bhRzAhataH papAto| na tvenamajahAtsmRtiH // 17 gANDIvamAzritya balI na vyakampata zatruhA // 10 tataH sa punarAruhya vAraNapravaraM rnne| cukrodha balavaccApi pANDavastasya bhUpateH / avyagraH preSayAmAsa jayArthI vijayaM prati // 18 kAryavinamanusmRtya pUrvavairaM ca bhArata // 11 tasmai bANAMstato jiSNurnirmuktAzIviSopamAn / / tatastaM vAraNaM kruddhaH zarajAlena pANDavaH / preSayAmAsa saMkruddho jvalitAniva pAvakAn // 19 nivArayAmAsa tadA veleva makarAlayam // 12 sa tairviddho mahAnAgo visravanrudhiraM babhau / sa nAgapravaro vIryAdarjunena nivAritaH / himavAniva zailendro bahuprasravaNastadA // 20 tasthau zarairvitannAGgaH zvAvicchalalito yathA // 13 iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi nivAritaM gajaM dRSTvA bhagadattAtmajo nRpaH / catuHsaptatitamo'dhyAyaH // 7 // utsasarja zitAnbANAnarjune krodhamUrchitaH // 14 75 arjunastu mahArAja zaraiH shrvighaatibhiH| vaizaMpAyana uvAca / vArayAmAsa tAnastAMstadadbhutamivAbhavat / / 15 evaM trirAtramabhavattadyuddhaM bhrtrssbh| tataH punaratikruddho rAjA prAgjyotiSAdhipaH / arjunasya narendreNa vRtreNeva shtkrtoH|| 1 preSayAmAsa nAgendraM balavacchsa nopamam // 16 tatazcaturthe divase vajradatto mahAbalaH / tamApatantaM saMprekSya balavAnpAkazAsaniH / jahAsa sasvanaM hAsaM vAkyaM cedamathAbravIt // 2 nArAcamagnisaMkAzaM prAhiNodvAraNaM prati // 17 arjunArjuna tiSThasva na me jIvanvimokSyase / sa tena vAraNo rAjanmarmaNyabhihato bhRzam / tvAM nihatya kariSyAmi pitustoyaM yathAvidhi / / 3 papAta sahasA bhUmau vajrarugNa ivAcalaH // 18 tvayA vRddho mama pitA bhagadattaH pituH sakhA / sa pataJzuzubhe nAgo dhanaMjayazarAhataH / hato vRddho'pacAyitvAcchizuM mAmadya yodhaya // 4 / vizanniva mahAzailo mahIM vajraprapIDitaH // 19 ityevamuktvA saMkruddho vajradatto narAdhipaH / tasminnipatite nAge vajradattasya pANDavaH / preSayAmAsa kauravya vAraNaM pANDavaM prati // 5 / taM na bhetavyamityAha tato bhUmigataM nRpam / / 20 saMpreSyamANo nAgendro vajradattena dhiimtaa| abravIddhi mahAtejAH prasthitaM mAM yudhiSThiraH / -2834 - Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 75. 21 ] Azvamedhikaparva [ 14. 76. 23 rAjAnaste na hantavyA dhanaMjaya kathaMcana // 21 sarve yuyudhire vIrA rathasthAstaM padAtinam // 8 sarvametannaravyAghra bhavatvetAvatA kRtam / te tamAjagnire vIraM nivAtakavacAntakam / yodhAzcApi na hantavyA dhanaMjaya raNe tvayA // 22 saMzaptakanihantAraM hantAraM saindhavasya ca // 9 vaktavyAzcApi rAjAnaH sarvaiH saha suhRjjanaiH / tato rathasahasreNa hatAnAmayutena ca / yudhiSThirasyAzvamedho bhavadbhiranubhUyatAm // 23 koSThakIkRtya kaunteyaM saMprahRSTamayodhayan // 10 iti bhrAtRvacaH zrutvA na hanmi tvAM janAdhipa / saMsmaranto vadhaM vIrAH sindhurAjasya dhImataH / uttiSTha na bhayaM te'sti svastimAngaccha pArthiva // jayadrathasya kauravya samare savyasAcinA // 11 AgacchethA mahArAja parAM caitrImupasthitAm / tataH parjanyavatsarve zaravRSTimavAsRjana / tadAzvamedho bhavitA dharmarAjasya dhImataH // 25 taiH kIrNaH zuzubhe pArtho ravirmeghAntare yathA // 12 evamuktaH sa rAjA tu bhagadattAtmajastadA / sa zaraiH samavacchanno dadRze pANDavarSabhaH / tathetyevAbravIdvAkyaM pANDavenAbhinirjitaH // 26. paJjarAntarasaMcArI zakunta iva bhArata // 13 iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi tato hAhAkRtaM sarva kaunteye zarapIDite / paJcasaptatitamo'dhyAyaH // 75 // trailokyamabhavadrAjanravizvAsIdrajoruNaH // 14 tato vavau mahArAja mAruto romaharSaNaH / vaizaMpAyana uvAca / rAhuraprasadAdityaM yugapatsomameva ca // 15 saindhavairabhavayuddhaM tatastasya kirITinaH / ulkAzca jagnire sUrya vikIryantyaH samantataH / hatazeSairmahArAja hatAnAM ca sutairapi // 1 vepathuzcAbhavadrAjankailAsasya mahAgireH // 16 te'vatIrNamupazrutya viSayaM zvetavAhanam / mumucuzcAsramatyuSNaM duHkhshoksmnvitaaH| pratyudyayuramRSyanto rAjAnaH pANDavarSabham // 2 saptarSayo jAtabhayAstathA devarSayo'pi ca // 17 azvaM ca taM parAmRzya viSayAnte vissopmaaH| zazazcAzu vinirbhidya maNDalaM zazino'patat / na bhayaM cakrire pArthAddhImasenAdanantarAt // 3 biparItastadA rAjastasminnutpAtalakSaNe // 18 te'vidUrAddhanuSpANiM yajJiyasya hayasya ca / rAsabhAruNasaMkAzA dhanuSmantaH svidyutH| bIbhatsuM pratyapadyanta padAtinamavasthitam // 4 AvRtya gaganaM meghA mumucumAsazoNitam // 19 tataste tu mahAvIryA rAjAnaH paryavArayan / evamAsIttadA vIre zaravarSAbhisaMvRte / jigISanto naravyAghrAH pUrvaM vinikRtA yudhi // 5 loke'sminbharatazreSTha tadadbhutamivAbhavat // 20 te nAmAnyatha gotrANi karmANi vividhAni c|| tasya tenAvakIrNasya zarajAlena sarvazaH / kIrtayantastadA pArtha zaravarSairavAkiran // 6 mohAtpapAta gANDIvamAvApazca karAdapi // 21 te kirantaH zarAMstIkSNAnvAraNendranivAraNAn / / tasminmohamanuprApte zarajAlaM mahattaram / raNe z2ayamabhIpsantaH kaunteyaM paryavArayan // 7 saindhavA mumucustUNaM gatasattve mahArathe // 22 te'samIkSyaiva taM vIramuprakarmANamAhave / tato mohasamApannaM jJAtvA pArtha divaukasaH / -2835 - Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 76. 28 ] mahAbhArate [ 14. 77. 18 sarve vitrastamanasastasya zAntiparAbhavan // 23 kurudhvaM sarvakAryANi mahato bhayamAgatam // 4 tato devarSayaH sarve tathA saptarSayo'pi ca / eSa yotsyAmi vaH sarvAnnivArya zaravAgurAm / brahmarSayazca vijayaM jepuH pArthasya dhImataH // 24 tiSThadhvaM yuddhamanaso darpa vinayitAsmi vaH // 5 tataH pradIpite devaiH pArthatejasi pArthiva / etAvaduktvA kauravyo ruSA gaannddiivbhRttdaa| vasthAvacalavaddhImAnsaMgrAme paramAstravit // 25 tato'tha vacanaM smRtvA bhrAturyeSThasya bhArata // 6 vicakarSa dhanurdivyaM tataH kauravanandanaH / na hantavyA raNe tAta kSatriyA vijigIpavaH / patrasyeveha zabdo'bhUnmahAMstasya punaH punaH // 26 jetavyAzceti yatproktaM dharmarAjJA mahAtmanA / tataH sa zaravarSANi pratyamitrAnprati prbhuH| cintayAmAsa ca tadA phalgunaH puruSarSabhaH // . vavarSa dhanuSA pArtho varSANIva surezvaraH // 2. ityukto'haM narendreNa na hantavyA nRpA iti / tataste saindhavA yodhAH sarva eva sarAjakAH / kathaM tanna mRSeha syAddharmarAjavacaH zubham // 8 nAdRzyanta zaraiH kIrNAH zalabhairiva pAvakAH // 28 na hanyeraMzca rAjAno rAjJazcAjJA kRtA bhavet / tasya zabdena vitresurbhayArtAzca vidudruvuH| iti saMcintya sa tadA bhrAtuH priyahite rataH / mumucuzcAzru zokArtAH suSupuzcApi saindhavAH // 29 provAca vAkyaM dharmajJaH saindhavAnyuddhadurmadAn // 9 sAMstu sarvAnnarazreSThaH sarvato vicaranbalI / bAlAnniyo vA yuSmAkaM na haniSye vyavasthitAn / alAtacakravadrAjazarajAlaiH samarpayat // 30 yazca vakSyati saMgrAme tavAsmIti parAjitaH // 10 tadindrajAlapratimaM bANajAlamamitrahA / etacchrutvA vaco mahyaM kurudhvaM hitamAtmanaH / vyasajadikSu sarvAsu mahendra iva vajrabhRt // 31 ato'nyathA kRcchragatA bhaviSyatha mayArditAH // 11 meghajAlanibhaM sainyaM vidArya sa raviprabhaH / evamuktvA tu tAnvIrAnyuyudhe kurupuMgavaH / vibabhau kauravazreSThaH zaradIva divAkaraH // 32 atvarAvAnasaMrabdhaH saMrabdhairvijigISubhiH // 12 iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi tataH zatasahasrANi zarANAM nataparvaNAm / SaTsaptatitamo'dhyAyaH // 76 // mumucuH saindhavA rAjastadA gANDIvadhanvani // 13 77 sa tAnApatataH krUrAnAzIviSaviSopamAna / vaizaMpAyana uvAca / ciccheda nizitairbANairantaraiva dhanaMjayaH // 14 tato gANDIvabhRcchro yuddhAya samavasthitaH / chittvA tu tAnAzugamAnkaGkapatrAzilAzitAn / vibabhau yudhi durdharSo himavAnacalo yathA // 1 ekaikameSa dazabhirbibheda samare zaraiH // 15 tataH saindhavayodhAste punareva vyvsthitaaH| tataH prAsAMzca zaktIzca punareva dhanaMjaye / vimuJcantaH susaMrabdhAH zaravarSANi bhArata // 2 jayadrathaM hataM smRtvA cikSipuH saindhavA nRpAH // 16 tAnprasahya mahAvIryaH punareva vyavasthitAna / teSAM kirITI saMkalpaM moghaM cakre mahAmanAH / tataH provAca kaunteyo mumUlakSNayA girA // 3 sarvAMstAnantarA chittvA mudA cukroza pANDavaH // 17 yudhyadhvaM parayA zaktyA yatadhvaM ca vadhe mama / tathaivApatatAM teSAM yodhAnAM jayagRddhinAm / - 2836 - Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 77. 18 ] Azvamedhikaparva [14. 77. 45 zirAMsi pAtayAmAsa bhallaiH saMnataparvabhiH // 18 / svasAraM mAmavekSasva svasrIyAtmajameva ca / teSAM pradravatAM caiva punareva ca dhAvatAm / kartumarhasi dharmajJa dayAM mayi kuruudvh|| nivartatAM ca zabdo'bhUtpUrNasyeva mahodadheH // 19 vismRtya kururAjAnaM taM ca mandaM jayadratham // 32 se vadhyamAnAstu tadA pArthenAmitatejasA / abhimanyoryathA jAtaH parikSitparavIrahA / yathAprANaM yathotsAhaM yodhayAmAsurarjunam // 20 tathAyaM surathAjjAto mama pautro mahAbhuja // 33 tataste phalgunenAjI zaraiH saMnataparvabhiH / tamAdAya naravyAghra saMprAptAsmi tavAntikam / katA visaMjJA bhUyiSThAH klAntavAhanasainikAH // 21 zamAthaM sarvayodhAnAM zRNu cedaM vaco mama // 34 tAMstu sarvAnparimlAnAnviditvA dhRtarASTrajA / Agato'yaM mahAbAho tasya mandasya pautrakaH / duHzalA bAlamAdAya naptAraM prayayau tdaa| prasAdamasya bAlasya tasmAttvaM kartumarhasi // 35 surathasya sutaM vIraM rathenAnAgasaM tadA // 22 eSa prasAdya zirasA mayA sArdhamariMdama / zAntyarthaM sarvayodhAnAmabhyagacchata pANDavam / yAcate tvAM mahAbAho zamaM gaccha dhanaMjaya // 36 sA dhanaMjayamAsAdya mumocArtasvaraM tdaa| bAlasya hatabandhozca pArtha kiMcidajAnataH / dhanaMjayo'pi tAM dRSTvA dhanurvisasRje prabhuH // 23 prasAdaM kuru dharmajJa mA manyuvazamanvagAH // 37 samutsRSTadhanuH pArtho vidhivadbhaginIM tadA / tamanAyaM nRzaMsaM ca vismRtyAsya pitAmaham / prAha kiM karavANIti sA ca taM vAkyamabravIt // 24 AgaskAriNamatyartha prasAdaM kartumarhasi // 38 eSa te bharatazreSTha svasrIyasyAtmajaH zizuH / evaM bruvatyAM karuNaM duHzalAyAM dhanaMjayaH / amivAdayate vIra taM pazya puruSarSabha // 25 saMsmRtya devIM gAndhArI dhRtarASTraM ca pArthivam / ityuktastasya pitaraM sa pprcchaarjunstdaa| provAca duHkhazokAtaH kSatradharma vigarhayan // 39 kAsAviti tato rAjanduHzalA vAkyamagravIt // 26 dhiktaM duryodhanaM kSudraM rAjyalubdhaM ca mAninam / pitRzokAbhisaMtapto viSAdArto'sya vai pitA / yatkRte bAndhavAH sarve mayA nItA yamakSayam / / 40 paJcatvamagamadvIra yathA tanme nibodha ha // 27 ityuktvA bahu sAntvAdi prsaadmkrojjyH| sa pUrva pitaraM zrutvA hataM yuddhe svayAnagha / pariSvajya ca tAM prIto visasarja gRhAnprati // 41 tvAmAgataM ca saMzrutya yuddhAya hayasAriNam / duHzalA cApi tAnyodhAgnivArya mahato raNAt / pituzca mRtyuduHkhArto'jahAtprANAndhanaMjaya // 28 / saMpUjya pArtha prayayau gRhAnprati zubhAnanA // 42 prApto bIbhatsurityeva nAma zrutvaiva te'nagha / tataH saindhavakAnyodhAnvinirjitya nararSabhaH / viSAdAtaH papAtovyAM mamAra ca mamAtmajaH // 29 punarevAnvadhAvatsa taM hayaM kAmacAriNam // 43 taM tu dRSTvA nipatitaM tatastasyAtmajaM vibho| sasAra yajJiyaM vIro vidhivatsa vizAM pate / gRhItvA samanuprAptA tvAmaya zaraNaiSiNI // 30 / tArAmRgamivAkAze devadevaH pinAkadhRk // 44 ityuktvArtasvaraM sA tu mumoca dhRtraassttrjaa| sa ca vAjI yatheSTena tAMstAndezAnyathAsukham / dInA dInaM sthitaM pArthamabravIccApyadhomukham // 31 / vicacAra yathAkAmaM karma pArthasya vardhayan // 45 - 2897 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 77.46] mahAbhArate [14. 78. 27 78 krameNa sa hayastvevaM vicaranbharatarSabha / evamuddharSito mAtrA sa rAjA babhruvAhanaH / maNipUrapaterdezamupAyAtsahapANDavaH // 46 manazcakre mahAtejA yuddhAya bharatarSabha // 13 iti zrImahAbhArate bhAzvamedhikaparvaNi saMnA kAJcanaM varma zirastrANaM ca bhAnumat / saptasaptatitamo'dhyAyaH // 77 // tUNIrazatasaMbAdhamAruroha mahAratham // 14 sarvopakaraNairyuktaM yuktamazvairmanojavaiH / vaizaMpAyana uvAca / sucakropaskaraM dhImAnhemabhANDapariSkRtam // 15 zrutvA tu nRpatirvIraM pitaraM babhruvAhanaH / paramArcitamucchritya dhvajaM siMhaM hiraNmayam / niryayau vinayenAryo brAhmaNArghyapuraHsaraH // 1 prayayau pArthamuddizya sa rAjA babhruvAhanaH // 16 . maNipUrezvaraM tvevamupayAtaM dhanaMjayaH / tato'bhyetya hayaM vIro yajJiyaM pArtharakSitam / nAbhyanandata medhAvI kSatradharmamanusmaran // 2 grAhayAmAsa puruSairhayazikSAvizAradaiH // 17. uvAca cainaM dharmAtmA samanyuH phlgunstdaa| gRhItaM vAjinaM dRSTvA prItAtmA sa dhanaMjayaH / prakriyeyaM na te yuktA bahistvaM kSatradharmataH // 3 putraM rathasthaM bhUmiSThaH saMnyavArayadAhave // 18 saMrakSyamANaM turagaM yaudhiSThiramupAgatam / tataH sa rAjA taM vIraM zaravAtaiH shsrshH| yajJiyaM viSayAnte mAM nAyotsIH kiM nu putraka // ardayAmAsa nizitairAzIviSaviSopamaiH // 19 dhiktvAmastu sudurbuddhi kSatradharmavizAradam / tayoH samabhavadyuddhaM pituH putrasya cAtulam / yo mAM yuddhAya saMprAptaM sAmnavAtho tvamagrahIH // 5 devAsuraraNaprakhyamubhayoH prIyamANayoH // 20 na tvayA puruSArthazca kazcidastIha jiivtaa| kirITinaM tu vivyAdha zareNa ntprvnnaa| yastvaM strIvadyudhA prAptaM sAmrA mAM pratyagRhNathAH // 6 jatrudeze naravyAghraH prahasanbabhruvAhanaH // 21 yadyahaM nyastazastrastvAmAgaccheyaM sudurmate / so'bhyagAtsaha pukhena valmIkamiva pannagaH / prakriyeyaM tato yuktA bhavettava narAdhama // 7 vinirbhidya ca kaunteyaM mahItalamathAvizat // 22 tamevamuktaM bha; tu viditvA pannagAtmajA / sa gADhavedano dhImAnAlambya dhanuruttamam / amRSyamANA bhittvorvImulUpI tamupAgamat // 8 divyaM tejaH samAvizya pramIta iva saMbabhau // 23 sA dadarza tataH putraM vimRzantamadhomukham / / sa saMjJAmupalabhyAtha prazasya puruSarSabhaH / saMtaya'mAnamasakRdbhA yuddhArthinA vibho // 9 putraM zakrAtmajo vAkyamidamAha mahIpate // 24 tataH sA cArusarvAGgI tmupetyorgaatmjaa| sAdhu sAdhu mahAbAho vatsa citrAGgadAtmaja / ulUpI prAha vacanaM kSatradharmavizAradA // 10 sadRzaM karma te dRSTvA prItimAnasmi putraka // 25 ulUpI mAM nibodha tvaM mAtaraM pannagAtmajAm / vimuzcAmyeSa bANAMste putra yuddhe sthiro bhava / kuruSva vacanaM putra dharmaste bhavitA paraH // 11 ityevamuktvA nArAcairabhyavarSadamitrahA // 26 yudhyasvainaM kuruzreSThaM dhnNjymriNdm| tAnsa gANDIvanirmuktAnvajrAzanisamaprabhAn / evameSa hi te prIto bhaviSyati na saMzayaH // 12 nArAcairacchinadrAjA sarvAneva tridhA tridhA // 27 -2838 - Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 78. 28 ] Azvamadhikaparva [14. 79. 16 tasya pArthaH zarairdivyairdhvajaM hemapariSkRtam / pratilabhya ca sA saMjJAM devI divyavapurdharA / suvarNatAlapratimaM kSureNApAharadrathAt // 28 ullUpI pannagasutAM dRSTvadaM vAkyamabravIt // 2 hayAMzcAsya mahAkAyAnmahAvegaparAkramAn / ulUpi pazya bhartAraM zayAnaM nihataM rnne| cakAra rAjJo nirjIvAnprahasanpANDavarSabhaH // 29 tvatkRte mama putreNa bAlena samitijayam // 3 sa rathAdavatIryAzu rAjA paramakopanaH / nanu tvamArye dharmajJA nanu cAsi pativratA / padAtiH pitaraM kopAdyodhayAmAsa pANDavam // 30 yattvatkRte'yaM patitaH patiste nihato raNe // 4 saMprIyamANaH pANDUnAmRSabhaH putravikramAt / kiM nu sarvAparAdho'yaM yadi te'dya dhanaMjayaH / nAtyarthaM pIDayAmAsa putraM vajradharAtmajaH // 31 kSamasva yAcyamAnA me saMjIvaya dhanaMjayam // 5 sa hanyamAno vimukhaM pitaraM babhruvAhanaH / nanu tvamArye dharmajJA trailokyaviditA zubhe / zarairAzIviSAkAraiH punarevAdayadalI // 32 yaddhAtayitvA bhartAraM putreNeha na zocasi // 6 tataH sa bAlyAtpitaraM vivyAdha hRdi patriNA / nAhaM zocAmi tanayaM nihataM pannagAtmaje / nizitena supukhena balavadvadhruvAhanaH // 33 patimeva tu zocAmi yasyAtithyamidaM kRtam // 7 sa bANastejasA dIpto jvalanniva hutAzanaH / ityuktvA sA tadA devImulUpI pannagAtmajAm / viveza pANDavaM rAjanmarma bhittvAtiduHkhakRt // 34 bhartAramabhigamyedamityuvAca yazasvinI // 8 sa tenAtibhRzaM viddhaH putreNa kurunandanaH / uttiSTha kurumukhyasya priyakAma mama priya / mahIM jagAma mohAtastato rAjandhanaMjayaH / / 35 ayamazvo mahAbAho mayA te parimokSitaH // 9 tasminnipatite vIre kauravANAM dhurNdhre| nanu nAma tvayA vIra dharmarAjasya yajJiyaH / so'pi mohaM jagAmAzu tatazcitrAGgadAsutaH // 36 ayamazvo'nusartavyaH sa zepe kiM mahItale // 10 vyAyamya saMyuge rAjA dRSTvA ca pitaraM hatam / tvayi prANAH samAyattAH kurUNAM kurunandana / pUrvameva ca bANaudhairgADhaviddho'rjunena saH // 37 sa kasmAtprANado'nyeSAM praannaanstyktvaansi||11 bhartAraM nihataM dRSTvA putraM ca patitaM bhuvi / ulUpi sAdhu saMpazya bhartAraM nihataM rnne| citrAGgadA paritrastA praviveza raNAjiram // 38 putraM cainaM samutsAhya ghAtayitvA na zocasi // 12 zokasaMtaptahRdayA rudatI sA tataH shubhaa| kAmaM svapitu bAlo'yaM bhUmau pretagatiM gataH / maNipUrapatermAtA dadarza nihataM patim // 39 lohitAkSo guDAkezo vijayaH sAdhu jIvatu // 13 . iti zrImahAbhArate zrAzvamedhikaparvaNi nAparAdho'sti subhage narANAM bhubhaarytaa| aSTasaptatitamo'dhyAyaH // 78 // nArINAM tu bhavatyetanmA te bhadbuddhirIdRzI // 14 sakhyaM hyetatkRtaM dhAtrA zAzvataM cAvyayaM ca ha / vaizaMpAyana uvAca / sakhyaM samabhijAnIhi satyaM saMgatamastu te // 15 tato bahuvidhaM bhIrurvilapya kmlekssnnaa| putreNa ghAtayitvemaM pati yadi na me'dya vai / mumoha duHkhAhurdharSA nipapAta ca bhUtale // 1 / jIvantaM darzayasyadya parityakSyAmi jIvitam // 16 - 2839 - Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 79. 17 ] mahAbhArate [14. 81.2 8o sAhaM duHkhAnvitA bhIru ptiputrvinaakRtaa| ziraHkapAle cAsyaiva bhuJjataH pituradya me / ihaiva prAyamAziSye prekSantyAste na saMzayaH // 17 prAyazcittaM hi nAstyanyaddhatvAdya pitaraM mama // 12 ityuktvA pannagasutAM sapatnI caitravAhinI / pazya nAgottamasute bhartAraM nihataM mayA / tataH prAyamupAsInA tUSNImAsIjanAdhipa // 18 kRtaM priyaM mayA te'dya nihatya samare'rjunam // 13 iti zrImahAbhArate zrAzvamedhikaparvaNi so'hamapyadya yAsyAmi gatiM pitRniSevitAm / ekonAzItitamo'dhyAyaH // 79 // na zaknomyAtmanAtmAnamahaM dhArayituM zubhe // 14 sA tvaM mayi mRte mAtastathA gANDIvadhanvani / vaizaMpAyana uvAca / bhava prItimatI devi satyenAtmAnamAlabhe // 15 tathA vilapyoparatA bhartuH pAdau pragRhya sA / ityukvA sa tadA rAjA duHkhazokasamAhataH / upaviSTAbhavahevI socchAsaM putramIkSatI // 1 upaspRzya mahArAja duHkhAdvacanamabravIt // 16 tataH saMjJA punarlabdhvA sa rAjA babhruvAhanaH / zRNvantu sarvabhUtAni sthAvarANi carANi ca / mAtaraM tAmathAlokya raNabhUmAvathAbravIt // 2 tvaM ca mAtaryathA satyaM bravImi bhujagottame // 15 ito duHkhataraM kiM nu yanme mAtA sukhaidhitA / yadi nottiSThati jayaH pitA me bharatarSabhaH / bhUmau nipatitaM vIramanuzete mRtaM patim // 3 asminneva raNoddeze zoSayiSye kalevaram // 18 nihantAraM raNe'rINAM sarvazastrabhRtAM varam / na hi me pitaraM hatvA niSkRtirvidyate kacit / mayA vinihataM saMkhye prekSate durmaraM bata // 4 narakaM pratipatsyAmi dhruvaM guruvadhAditaH // 19 aho'syA hRdayaM devyA dRDhaM yanna vidIryate / vIraM hi kSatriyaM hatvA gozatena pramucyate / vyUDhoraskaM mahAbAhuM prekSantyA nihataM patim // 5 pitaraM tu nihatyaivaM dustarA niSkRtirmayA // 20 durmaraM puruSeNeha manye hyadhvanyanAgate / eSa Teko mahAtejAH pANDuputro dhanaMjayaH / yatra nAhaM na me mAtA viprayujyeta jIvitAt // 6 pitA ca mama dharmAtmA tasya me niSkRtiH kutH|| aho dhikuruvIrasya yuraHsthaM kAJcanaM bhuvi / ityevamuktvA nRpate dhanaMjayasuto nRpaH / vyapaviddhaM hatasyeha mayA putreNa pazyata // 7 upaspRzyAbhavattUSNIM prAyopeto mahAmatiH // 22 bho bho pazyata me vIraM pitaraM brAhmaNA bhuvi / / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi zayAnaM vIrazayane mayA putreNa pAtitam // 8 mazItitamo'dhyAyaH // 8 // brAhmaNAH kurumakhyasya prayaktA hayasAriNaH / kurvantu zAntikAM tvadya raNe yo'yaM mayA htH||9 vaizaMpAyana uvaac| vyAdizantu ca kiM viprAH prAyazcittamihAdya me|| prAyopaviSTe nRpatau maNipUrezvare tadA / sunRzaMsasya pApasya pitRhantU raNAjire // 10 / pitRzokasamAviSTe saha mAtrA paraMtapa // 1 duzcarA dvAdaza samA hatvA pitaramadya vai| ulUpI cintayAmAsa tadA saMjIvanaM maNim / mameha sunRzaMsasya saMvItasyAsya carmaNA // 11 sa copAtiSThata tadA pannagAnAM parAyaNam // 2 - 2840 - Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 81. 3] Azvamedhikaparva [14. 82.9 taM gRhItvA tu kauravya nAgarAjapateH sutaa| . kkimidaM lakSyate sarvaM zokavismayaharSavat / manaHprahlAdanIM vAcaM sainikAnAmathAbravIt // 3 raNAjiramamitraghna yadi jAnAsi zaMsa me // 18 uttiSTha mA zucaH putra naiSa jiSNustvayA hataH / jananI ca kimarthaM te raNabhUmimupAgatA / ajeyaH puruSaireSa devairvApi svaasvaiH|| 4 nAgendraduhitA ceyamulUpI kimihAgatA // 19 mayA tu mohinI nAma mAyaiSA saMprayojitA / jAnAmyahamidaM yuddhaM tvayA madvacanAtkRtam / priyArthaM puruSendrasya pituste'dya yazasvinaH // 5 strINAmAgamane hetumahamicchAmi veditum // 20 jijJAsurkheSa vai putra balasya tava kauravaH / / tamuvAca tataH pRSTho maNipUrapatistadA / saMgrAme yudhyato rAjannAgataH paravIrahA // 6 prasAdya zirasA vidvAnulUpI pRcchayatAmiti // 21 tasmAdasi mayA putra yuddhArtha paricoditaH / / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi mA pApamAtmanaH putra zaathAstvaNvapi prabho // 7 ekAzItitamo'dhyAyaH // 81 // RSireSa mahAtejAH puruSaH shaashvto'vyyH| . nainaM zakto hi saMgrAme jetuM zakro'pi putraka // 8 arjuna uvAca / ayaM tu me maNirdivyaH samAnIto vizAM pate / kimAgamanakRtyaM te kauravyakulanandini / mRtAnmRtAnpannagendrAnyo jIvayati nityadA // 9 maNipUrapatermAtustathaiva ca raNAjire // 1 etamasyorasi tvaM tu sthApayasva pituH prbho|| kaJcitkuzalakAmAsi rAjJo'sya bhujagAtmaje / saMjIvitaM punaH putra tato draSTAsi pANDavam // 10 mama vA caJcalApAGge kaccittvaM zubhamicchasi // 2 ityuktaH sthApayAmAsa tasyorasi maNiM tdaa| kaJcitte pRthulazroNi nApriyaM zubhadarzane / pArthasyAmitatejAH sa pituH snehAdapApakRt // 11 akArSamahamajJAnAdayaM vA babhruvAhanaH // 3 tasminyaste maNau vIra jiSNurujjIvitaH prabhuH / kaJcicca rAjaputrI te sapatnI caitravAhinI / suptotthita ivottasthau mRSTalohitalocanaH // 12 citrAGgadA varArohA nAparAdhyati kiMcana // 4 tamutthitaM mahAtmAnaM labdhasaMjJaM manasvinam / tamuvAcoragapaterduhitA prahasantyatha / samIkSya pitaraM svasthaM vavande babhruvAhanaH // 13 na me tvamaparAddho'si na nRpo babhruvAhanaH / utthite puruSavyAghra punarlakSmIvati prbho| na janitrI tathAsyeyaM mama yA preSyavasthitA // 5 divyAH samanasaH puNyA vavRSe paakshaasnH||14 zrUyatAM yadyathA cedaM mayA sarva viceSTitam / anAhatA dundubhayaH praNedurmeghanisvanAH / na me kopastvayA kAryaH zirasA tvAM prasAdaye // 6 sAdhu sAdhviti cAkAze babhUva sumahAnsvanaH // 15 tvatprItyarthaM hi kauravya kRtametanmayAnagha / utthAya tu mahAbAhuH paryAzvasto dhnNjyH| yattacchRNu mahAbAho nikhilena dhanaMjaya // 7 babhruvAhanamAliGgaya samAjighrata mUrdhani // 16 mahAbhAratayuddhe yattvayA zAMtanavo nRpaH / dadarza cAvidUre'sya mAtaraM zokakarzitAm / adharmeNa hataH pArtha tasyaiSA niSkRtiH kRtA // 8 ulUpyA saha tiSThantIM tto'pRcchddhnNjyH|| 17 / na hi bhISmastvayA vIra yudhyamAno nipAtitaH / ma. bhA. 356 -2841 - Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 82.9 ] mahAbhArate [ 14. 83.5 zikhaNDinA tu saMsaktastamAzritya hatastvayA // 9 tatrAgaccheH sahAmAtyo mAtRbhyAM sahito nRpa // 24 tasya zAntimakRtvA tu tyajestvaM yadi jIvitam / ityevamuktaH pArthena sa rAjA babhruvAhanaH / karmaNA tena pApena patethA niraye dhruvam // 10 uvAca pitaraM dhImAnidamasrAvilekSaNaH // 25 eSA tu vihitA zAntiH putrAdyAM prAptavAnasi / upayAsyAmi dharmajJa bhavataH zAsanAdaham / vasubhirvasudhApAla gaGgayA ca mahAmate // 11 azvamedhe mahAyajJe dvijAtipariveSakaH // 26 . purA hi zrutametadvai vasubhiH kathitaM myaa| mama tvanugrahArthAya pravizasva puraM svakam / . gaGgAyAstIramAgamya hate zAMtanave nRpe // 12 bhAryAbhyAM saha zatrughna mA bhUtte'tra vicAraNA // 27 Aplutya devA vasavaH sametya ca mahAnadIm / uSitveha vizalyastvaM sukhaM sve vezmani prbho| idamUcurvaco ghoraM bhAgIrathyA mate tadA // 13 punarazvAnugamanaM kartAsi jayatAM vara / / 28 eSa zAMtanavo bhISmo nihataH svysaacinaa| ityuktaH sa tu putreNa tadA vAnaraketanaH / ayudhyamAnaH saMgrAme saMsakto'nyena bhAmini // 14 smayanprovAca kaunteyastadA citrAGgadAsutam // 29 tadanenAbhiSaGgeNa vayamapyarjunaM shubhe| viditaM te mahAbAho yathA dIkSAM carAmyaham / zApena yojayAmeti tathAstviti ca saabrviit||15 na sa tAvatpravekSyAmi puraM te pRthulocana // 30 tadahaM piturAvedya bhRzaM prvythitendriyaa| yathAkAmaM prayAtyeSa yajJiyazca turaMgamaH / abhavaM sa ca tacchrutvA viSAdamagamatparam // 16 svasti te'stu gamiSyAmi na sthAnaM vidyate mama / / pitA tu me vasUngatvA tvadarthaM samayAcata / sa tatra vidhivattena pUjitaH pAkazAsaniH / punaH punaH prasAdyainAMsta enamidamabruvan // 17 bhAryAbhyAmabhyanujJAtaH prAyAdbharatasattamaH // 32 punastasya mahAbhAga maNipUrezvaro yuvA / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi sa enaM raNamadhyasthaM zaraiH pAtayitA bhuvi // 18 yshiititmo'dhyaayH|| 82 // evaM kRte sa nAgendra muktazApo bhaviSyati / . 83 gaccheti vasubhizcokto mama cedaM zazaMsa sH||19 vaizaMpAyana uvAca / tacchrutvA tvaM mayA tasmAcchApAdasi vimokssitH| | sa tu vAjI samudrAntAM paryetya pRthivImimAm / na hi tvAM devarAjo'pi samareSu parAjayet // 20 nivRtto'bhimukho rAjanyena nAgAhvayaM puram // 1 AtmA putraH smRtastasmAttenehAsi praajitH|| anugacchaMzca tejasvI nivRtto'tha kirITabhRt / nAtra doSo mama mataH kathaM vA manyase vibho // 21 / yadRcchayA samApede puraM rAjagRhaM tadA // 2 ityevamukto vijayaH prsnnaatmaabrviididm| tamabhyAzagataM rAjA jarAsaMdhAtmajAtmajaH / sarva me supriyaM devi yadetatkRtavatyasi // 22 kSatradharme sthito vIraH samarAyAjuhAva ha // 3 ityuktvAthAbravItputraM maNipUrezvaraM jayaH / tataH purAtsa niSkramya rathI dhanvI zarI tlii| citrAGgadAyAH zRNvantyAH kauravyaduhitustathA // 23 - meghasaMdhiH padAti taM dhanaMjayamupAdravat // 4 yudhiSThirasyAzvamedhaH parAM caitrI bhaviSyati / / | AsAdya ca mahAtejA medhasaMdhirdhanaMjayam / - 2842 - Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 83. 5] Azvamedhikaparva [14. 84.3 bAlabhAvAnmahArAja provAcedaM na kauzalAt // 5 zaraizcakarta bahudhA bahubhirgRdhravA jitaiH // 20 kimayaM cAryate vAjI strImadhya iva bhArata / sA gadA zakalIbhUtA vizIrNamaNibandhanA / hayamenaM hariSyAmi prayatasva vimokSaNe // 6 vyAlI nirmucyamAneva papAtAsya sahasradhA // 21 adattAnunayo yuddhe yadi tvaM pitRbhirmama / virathaM taM vidhanvAnaM gadayA parivarjitam / kariSyAmi tavAtithyaM prahara praharAmi vA // 7 naicchattADayituM dhImAnarjunaH samarAmaNIH // 22 ityuktaH pratyuvAcainaM pANDavaH prahasanniva / tata enaM vimanasaM kSatradharme samAsthitam / vighnakartA mayA vArya iti me vratamAhitam // 8 sAntvapUrvamidaM vAkyamabravItkapiketanaH // 23 bhrAtrA jyeSThena nRpate tavApi viditaM dhruvam / paryAptaH kSatradharmo'yaM darzitaH putra gamyatAm / praharasva yathAzakti na manyurvidyate mama // 9 bahvetatsamare karma tava bAlasya pArthiva // 24 ityuktaH prAharatpUrvaM pANDavaM magadhezvaraH / yudhiSThirasya saMdezo na hantavyA nRpA iti / kirazarasahasrANi varSANIva sahasradRk // 10 tena jIvasi rAjaMstvamaparAddho'pi me raNe // 25 tato gANDIvabhRcchro gANDIvapreSitaiH shraiH| iti matvA sa cAtmAnaM pratyAdiSTaM sma mAgadhaH / cakAra moghAMstAnbANAnayatnAdbharatarSabha // 11 tathyamityavagamyainaM prAJjaliH pratyapUjayat // 26 sa moghaM tasya bANaughaM kRtvA vAnaraketanaH / tamarjunaH samAzvAsya punarevedamabravIt / zarAnmumoca jvalitAndIptAsyAniva pannagAn // 12 AgantavyaM parAM caitrImazvamedhe nRpasya naH // 27 dhvaje patAkAdaNDeSu rathayAtra hayeSu ca / ityuktaH sa tathetyuktvA pUjayAmAsa taM hayam / anyeSu ca rathAGgeSu na zarIre na sArathau // 13 phalgunaM ca yudhAM zreSThaM vidhivatsahadevajaH // 28 saMrakSyamANaH pArthena zarIre phalgunasya ha / tato yatheSTamagamatpunareva sa kesarI / manyamAnaH svavIryaM tanmAgadhaH praahinnocchraan||14 | tataH samudratIreNa vaGgAnpuNDrAnsakeralAn // 29 tato gANDIvabhRcchro mAgadhena samAhataH / tatra tatra ca bhUrINi mlecchasainyAnyanekazaH / babhau vAsantika iva palAzaH puSpito mahAn // 15 / vijigye dhanuSA rAjangANDIvena dhnNjyH||30 avadhyamAnaH so'bhyannanmAgadhaH pANDavarSabham / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi tena tasthau sa kauravya lokavIrasya darzane // 16 jyshiititmo'dhyaayH|| 83 // savyasAcI tu saMkruddho vikRSya balavaddhanuH / hayAMzcakAra nirdehAnsArathezca ziro'harat // 17 vaizaMpAyana uvAca / dhanuzcAsya mahaccitraM kSureNa pracakarta ha / mAgadhenArcito rAjanpANDavaH zvetavAhanaH / hastAvApaM patAkAM ca dhvajaM cAsya nyapAtayat // 18 dakSiNAM dizamAsthAya cArayAmAsa taM hayam // 1 sa rAjA vyathito vyazvo vidhnurhtsaarthiH|| tataH sa punarAvRtya hayaH kAmacaro balI / gadAmAdAya kaunteyamabhidudrAva vegavAn // 19 AsasAda purI ramyAM cedInAM zuktisAhvayAm // 2 tasyApatata evAzu gadAM hemapariSkRtAm / zarabheNArcitastatra zizupAlAtmajena saH / -2843 - Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 84. 3] mahAbhArate [ 14. 85. 10 yuddhapUrveNa mAnena pUjayA ca mahAbalaH // 3 tasmAdapi sa kauravya gAndhAraviSayaM hayaH / tatrArcito yayau rAjastadA sa turagottamaH / vicacAra kathAkAmaM kaunteyAnugatastadA // 18 kAzInandhrAnkosalAMzca kirAtAnatha taGgaNAn // 4 tatra gAndhArarAjena yuddhamAsInmahAtmanaH / tatra pUjAM yathAnyAyaM pratigRhya sa pANDavaH / ghoraM zakuniputreNa pUrvavairAnusAriNA // 19 punarAvRtya kaunteyo dazArNAnagamattadA // 5 iti zrImahAbhArate AzcamedhikaparvaNi tatra citrAGgado nAma balavAnvasudhAdhipaH / caturazItitamo'dhyAyaH // 84 // tena yuddhamabhUttasya vijayasyAtibhairavam // 6 taM cApi vazamAnIya kirITI puruSarSabhaH / vaizaMpAyana uvAca / niSAdarAjJo viSayamekalavyasya jagmivAn // 7 zakunestu suto vIro gAndhArANAM mahArathaH / ekalavyasutazcainaM yuddhena jagRhe tadA / pratyudyayau guDAkezaM sainyena mahatA vRtaH / tatazcakre niSAdaiH sa saMgrAmaM romaharSaNam // 8 hastyazvarathapUrNena patAkAdhvajamAlinA // 1 tatastamapi kaunteyaH samareSvaparAjitaH / amRSyamANAste yodhA nRpateH zakunervadhama / jigAya samare vIro yajJavinnArthamudyatam // 9 abhyayuH sahitAH pArthaM pragRhItazarAsanAH / / sa taM jitvA mahArAja naiSAdi pAkazAsaniH / tAnuvAca sa dharmAtmA biibhtsurpraajitH| arcitaH prayayau bhUyo dakSiNaM salilArNavam // 10 yudhiSThirasya vacanaM na ca te jagRhurhitam // 3 tatrApi draviDairandhe raudrairmAhiSakairapi / vAryamANAstu pArthena sAntvapUrvamamarSitAH / tathA kollagireyaizca yuddhamAsIkirITinaH // 11 parivArya hayaM jagmustatazcakrodha pANDavaH / / 4 turagasya vazenAtha surASTrAnabhito yayau / tataH zirAMsi dIptAtraisteSAM ciccheda pANDavaH / gokarNamapi cAsAdya prabhAsamapi jagmivAn // 12 kSurairgANDIvanirmukternAtiyatnAdivArjunaH / / 5 tato dvAravatI ramyAM vRSNivIrAbhirakSitAm / te vadhyamAnAH pArthena hayamutsRjya saMbhramAt / AsasAda hayaH zrImAnkururAjasya yajJiyaH // 13 nyavartanta mahArAja zaravarSArditA bhRzam / 6 tamunmathya hayazreSThaM yAdavAnAM kumArakAH / vitudyamAnastaizcApi gAndhAraiH pANDavarSabhaH / prayayustAstadA rAjannugraseno nyavArayat // 14 AdizyAdizya tejasvI zirAMsyeSAM nyapAtayat // 7 tataH puryA viniSkramya vRSNyandhakapatistadA / vadhyamAneSu teSvAjau gAndhAreSu samantataH / sahito vasudevena mAtulena kirITinaH // 15 sa rAjA zakuneH putraH pANDavaM pratyavArayat / / 8 tau sametya kuruzreSThaM vidhivatprItipUrvakam / taM yudhyamAnaM rAjAnaM kSatradharme vyavasthitam / parayA bharatazreSThaM pUjayA samavasthitau / pArtho'bravInna me vadhyA rAjAno rAjazAsanAt / tatastAbhyAmanujJAto yayau yena hayo gataH // 16 alaM yuddhena te vIra na te'styadya parAjayaH // 9 tataH sa pazcimaM dezaM samudrasya tadA hayaH / ityuktastadanAdRtya vAkyamajJAnamohitaH / krameNa vyacaratsphItaM tataH pazcanadaM yayau // 17 / sa zakrasamakarmANamavAkirata sAyakaiH // 10 -2844 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 85. 11] Azvamedhikaparva [ 14. 86. 14 tasya pArthaH zirastrANamardhacandreNa ptrinnaa|| apAharadasaMbhrAnto jayadrathaziro yathA // 11 vaizaMpAyana uvAca / tadRSTvA vismayaM jagmurgAndhArAH sarva eva te / ityuktvAnuyayau pArtho hayaM taM kAmacAriNam / icchatA tena na hato rAjetyapi ca te viduH||12 nyavartata tato vAjI yena nAgAhvayaM puram // 1 gAndhArarAjaputrastu palAyanakRtakSaNaH / taM nivRttaM tu zuzrAva cAreNaiva yudhisstthirH| babhau taireva sahitastrastaiH kSudramRgairiva // 13 zrutvArjunaM kuzalinaM sa ca hRSTamanAbhavat // 2 teSAM tu tarasA pArthastatraiva paridhAvatAm / . vijayasya ca tatkarma gAndhAraviSaye tadA / vijahArottamAGgAni bhallaiH saMnataparvabhiH // 14 zrutvAnyeSu ca dezeSu sa suprIto'bhavannRpaH // 3 ucchritAMstu bhujAnkecinnAbudhyanta zarairhRtAn / etasminneva kAle tu dvAdazI mAghapAkSikIm / zarairgANDIvanirmuktaiH pRthubhiH paarthcoditaiH|| 15 iSTaM gRhItvA nakSatraM dharmarAjo yudhiSThiraH // 4 saMbhrAntanaranAgAzvamatha tadvidrutaM balam / samAnAyya mahAtejAH sarvAnbhrAtRRnmahAmanAH / hatavidhvastabhUyiSThamAvartata muhurmuhuH // 16 bhImaM ca nakulaM caiva sahadevaM ca kauravaH // 5 na hyadRzyanta vIrasya kecidgre''ykrmnnH|| provAcedaM vacaH kAle tadA dharmabhRtAM vrH| ripavaH pAtyamAnA vai ye saheyurmahAzarAn // 17 Amavya vadatAM zreSTho bhImaM bhImaparAkramam // 6 tato gAndhArarAjasya matrivRddhapuraHsarA / AyAti bhImasenAsau sahAzvena tvaanujH| jananI niryayau bhItA puraskRtyAya'muttamam // 18 yathA me puruSAH prAhurye dhanaMjayasAriNaH // 7 sA nyavArayadavyagrA taM putraM yuddhadurmadam / upasthitazca kAlo'yamabhito vartate hayaH / prasAdayAmAsa ca taM jiSNumakliSTakAriNam // 19 mAghI ca paurNamAsIyaM mAsaH zeSo vRkodara // 8 tAM pUjayitvA kaunteyaH prsaadmkrottdaa| . tatprasthApyantu vidvAMso brAhmaNA vedapAragAH / zakunezcApi tanayaM sAntvayannidamabravIt // 20 vAjimedhArthasiddhyarthaM dezaM pazyantu yajJiyam // 9 na me priyaM mahAbAho yatte buddhiriyaM kRtaa|| ityuktaH sa tu taccakre bhImo nRpatizAsanam / pratiyoddhamamitraghna bhrAtaiva tvaM mamAnagha // 21 hRSTaH zrutvA narapaterAyAntaM savyasAcinam // 10 gAndhArI mAtaraM smRtvA dhRtarASTrakRtena ca / tato yayau bhImasenaH prAjJaiH sthapatibhiH saha / tena jIvasi rAjaMstvaM nihatAstvanugAstava // 22 brAhmaNAnagrataH kRtvA kuzalAnyajJakarmasu // 11 maivaM bhUH zAmyatAM vairaM mA te bhdbuddhiriidRshii| taM sazAlacayagrAmaM saMpratolIviTaGkinam / AgantavyaM parAM caitrImazvamedhe nRpasya naH // 23 mApayAmAsa kauravyo yajJavATa yathAvidhi // 12 iti zrImahAbhArate bhAzvamedhikaparvaNi sadaH sapatnIsadanaM sAnIdhramapi cottaram / pnycaashiititmo'dhyaayH|| 85 // kArayAmAsa vidhivanmaNihemavibhUSitam // 13 stambhAnkanakacitrAMzca toraNAni bRhanti ca / yajJAyatanadezeSu dattvA zuddhaM ca kAzcanam // 14 -2845 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 86. 15 ] mahAbhArate [ 14. 87. 16 antaHpurANi rAjJAM ca nAnAdezanivAsinAm / dadRzustaM nRpatayo yajJasya vidhimuttamam / kArayAmAsa dharmAtmA tatra tatra yathAvidhi / / 15 / devendrasyeva vihitaM bhImena kurunandana // 2 brAhmaNAnAM ca vezmAni nAnAdezasameyuSAm / dadRzustoraNAnyatra zAtakumbhamayAni te| kArayAmAsa bhImaH sa vividhAni hyanekazaH // 16 zayyAsanavihArAMzca subahU-ratnabhUSitAn // 3 tathA saMpreSayAmAsa dUtAnnapatizAsanAt / ghaTAnpAtrIH kaTAhAni kalazAnvardhamAnakAn / bhImaseno mahArAja rAjJAmakliSTakarmaNAm // 17 na hi kiMcidasauvarNamapazyaMstatra pArthivAH // 4 te priyArthaM kurupteraayyunRpsttmaaH| yUpAMzca zAstrapaThitAndAravAnhemabhUSitAn / ratnAnyanekAnyAdAya striyo'zvAnAyudhAni ca // 18 upaklaplAnyathAkAlaM vidhivdbhrivrcsH|| 5 teSAM nivizatAM teSu zibireSu sahasrazaH / sthalajA jalajA ye ca pazavaH kecana prbho| nardataH sAgarasyeva zabdo divamivAspRzat // 19 sarvAneva samAnItAMstAnapazyanta te nRpAH // 6 teSAmabhyAgatAnAM sa rAjA raajiivlocnH| gAzcaiva mahiSIzcaiva tathA vRddhAH striyo'pi ca / vyAdidezAnnapAnAni shyyaashcaapytimaanussaaH||20 audakAni ca sattvAni zvApadAni vayAMsi ca // vAhanAnAM ca vividhAH zAlAH shaaliikssugorsH| jarAyujAnyaNDajAni syedajAnyudbhidAni ca / upetAH puruSavyAghra vyAdideza sa dharmarAT // 21 parvatAnUpavanyAni bhUtAni dadRzuzca te // 8 tathA tasminmahAyajJe dharmarAjasya dhImataH / evaM pramuditaM sarva pazugodhanadhAnyataH / samAjagmurmunigaNA bahavo brahmavAdinaH / / 22 yajJavATaM nRpA dRSTvA paraM vismayamAgaman / ye ca dvijAtipravarAstatrAsanpRthivIpate / brAhmaNAnAM vizAM caiva bahumRSTAnnamRddhimat // 9 samAjagmuH saziSyAMstAnpratijagrAha kauravaH // 23 pUrNe zatasahasre tu viprANAM tatra bhuJjatAm / sarvAMzca tAnanuyayau yAvadAvasathAditi / dundubhirmeghanirghoSo muhurmuhuratADyata // 10 svayameva mahAtejA dambhaM tyaktvA yudhiSThiraH // 24 vinanAdAsakRtso'tha divase divase tdaa| tataH kRtvA sthapatayaH zilpino'nye ca ye tadA / evaM sa vavRte yajJo dharmarAjasya dhImataH // 11 kRtsnaM yajJavidhiM rAjandharmarAjJe nyavedayan // 25 annasya bahavo rAjannutsargAH parvatopamAH / tacchrutvA dharmarAjaH sa kRtaM sarvamaninditam / dadhikulyAzca dadRzuH sarpiSazca hradAJjanAH // 12 hRSTarUpo'bhavadrAjA saha bhrAtRbhiracyutaH // 26 jambUdvIpo hi sakalo nAnAjanapadAyutaH / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi rAjannadRzyataikastho rAjJastasminmahAkratau // 13 ssddshiititmo'dhyaayH||86|| tatra jAtisahasrANi puruSANAM tatastataH / 87 gRhItvA dhanamAjagmurbahUni bharatarSabha // 14 vaizaMpAyana uvAca / rAjAnaH sragviNazcApi sumRSTamaNikuNDalAH / tasminyajJe pravRtte tu vAgmino hetuvAdinaH / paryaveSandvijAgryAMstAJzatazo'tha sahasrazaH // 15 hetuvAdAnbahUnprAhuH parasparajigISavaH // 1 / vividhAnyannapAnAni puruSA ye'nuyAyinaH / -2846 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 87. 16 ] Azvamedhikaparva [ 14. 89. 4 teSAM nRpopabhojyAni brAhmaNebhyo daduH sma te // 16 | provAcedaM vaco vAgmI dharmAtmAnaM yudhiSThiram // 13 iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi idamAha mahArAja pArthavAkyaM naraH sa mAm / saptAzItitamo'dhyAyaH // 87 // vAcyo yudhiSThiraH kRSNa kAle vAkyamidaM mama // AgamiSyanti rAjAnaH sarvataH kauravAnprati / vaizaMpAyana uvAca / teSAmekaikazaH pUjA kAryetyetatkSamaM hi naH // 15 samAgatAnvedavido rAjJazca pRthivIzvarAn / ityetadvacanAdrAjA vijJApyo mama mAnada / / dRSTvA yudhiSThiro rAjA bhImasenamathAbravIt // 1 na tadAtyayikaM hi syAdyAnayane bhavet // 16 upayAtA naravyAghrA ya ime jgdiishvrH| kartumarhati tadrAjA bhavAMzcApyanumanyatAm / eteSAM kriyatAM pUjA pUjArhA hi narezvarAH // 2 rAjadveSAdvinazyeyurnemA rAjanprajAH punaH // 17 ityuktaH sa tathA cakre narendreNa yazasvinA / idamanyacca kaunteya vacaH sa puruSo'bravIt / bhImaseno mahAtejA yamAbhyAM saha bhArata // 3 dhanaMjayasya nRpate tanme nigadataH zRNu // 18 athAbhyagacchadgovindo vRSNibhiH saha dharmajam / upayAsyati yajJaM no maNipUrapatirnRpaH / baladevaM puraskRtya sarvaprANabhRtAM varaH // 4 putro mama mahAtejA dayito babhruvAhanaH // 19 yuyudhAnena sahitaH pradyujhena gadena c|| taM bhavAnmadapekSAthaM vidhivatpratipUjayet / nizaThenAtha sAmbena tathaiva kRtavarmaNA // 5 sa hi bhakto'nuraktazca mama nityamiti prabho // 20 teSAmapi parAM pUjAM cakre bhImo mahAbhujaH / ityetadvacanaM zrutvA dharmarAjo yudhiSThiraH / vivizuste ca vezmAni ratnavanti nararSabhAH // 6 abhinandyAsya tadvAkyamidaM vacanamabravIt // 21 yudhiSThirasamIpe tu kathAnte madhusUdanaH / / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi arjanaM kathayAmAsa bahusaMgrAmakarzitam // 7 assttaashiititmo'dhyaayH|| 88 // sa taM papraccha kaunteyaH punaH punarariMdamam / dharmarAD bhrAtaraM jiSNuM samAcaSTa jagatpatiH // 8 yudhiSThira uvaac| AgamahArakAvAsI mamAptaH puruSo nRp| zrutaM priyamidaM kRSNa yattvamarhasi bhASitum / yo'drAkSItpANDavazreSThaM bahusaMgrAmakarzitam // 9 tanme'mRtarasaprakhyaM mano hrAdayate vibho // 1 samIpe ca mahAbAhumAcaSTa ca mama prbho| bahUni kila yuddhAni vijayasya narAdhipaH / kuru kAryANi kaunteya hayamedhArthasiddhaye // 10 punarAsanhRSIkeza tatra tatreti me zrutam / / 2 ityuktaH pratyuvAcainaM dharmarAjo yudhiSThiraH / mannimittaM hi sa sadA pArthaH sukhavivarjitaH / diSTyA sa kuzalI jiSNurupayAti ca mAdhava // 11 atIva vijayo dhImAniti me dUyate manaH // 3 tava yatsaMdidezAsau pANDavAnAM blaagrnniiH| saMcintayAmi vArSNeya sadA kuntIsutaM rahaH / tadAkhyAtumihecchAmi bhavatA yadunandana // 12 kiM nu tasya zarIre'sti sarvalakSaNapUjite / ityukte rAjazArdUla vRSNyandhakapatistadA / aniSTaM lakSaNaM kRSNa yena duHkhAnyupAznute // 4 - 2847 - Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 89. 5] mahAbhArate [14. 90.5 atIva duHkhabhAgI sa satataM kuntinandanaH / ye vyatItA mahAtmAno rAjAnaH sagarAdayaH / na ca pazyAmi bIbhatsorninyaM gAtreSu kiMcana // 5 teSAmapIdRzaM karma na kiMcidanuzuzruma // 19 zrotavyaM cenmayaitadvai tanme vyAkhyAtumarhasi / naitadanye kariSyanti bhaviSyAH pRthivIkSitaH / ityuktaH sa hRSIkezo dhyAtvA sumahadantaram / yattvaM kurukulazreSTha duSkaraM kRtavAniha // 20 rAjAnaM bhojarAjanyavardhano viSNurabravIt // 6 ityevaM vadatAM teSAM nRNAM zrutisukhA giraH / na hyasya nRpate kiMcidaniSTamupalakSaye / / zRNvanviveza dharmAtmA phalguno yajJasaMstaram // 21 Rte puruSasiMhasya piNDike'syAtikAyataH // 7 tato rAjA sahAmAtyaH kRSNazca yadunandanaH / tAbhyAM sa puruSavyAghro nityamadhvasu yujyate / dhRtarASTra puraskRtya te taM pratyudyayustadA // 22 na hyanyadanupazyAmi yenAsau duHkhabhAgjayaH // 8 so'bhivAdya pituH pAdau dharmarAjasya dhImataH / ityuktaH sa kuruzreSThastathyaM kRSNena dhImatA / bhImAdIMzcApi saMpUjya paryaSvajata kezavam // 23 provAca vRSNizArdUlamevametaditi prabho // 9 taiH sametyArcitastAnsa pratyarcya ca yathAvidhi / kRSNA tu draupadI kRSNaM tiryaksAsUyamaikSata / vizazrAmAtha dharmAtmA tIraM labdhveva pAragaH // 21 pratijagrAha tasyAstaM praNayaM cApi keshihaa| etasminneva kAle tu sa rAjA babhruvAhanaH / sakhyuH sakhA hRSIkezaH sAkSAdiva dhnNjyH|| 10 mAtRbhyAM sahito dhImAnkurUnabhyAjagAma ha // 25 tatra bhImAdayaste tu kuravo yaadvaastthaa| sa sametya kurUnsarvAnsarvaistairabhinanditaH / / remuH zrutvA vicitrArthA dhanaMjayakathA vibho // 11 / praviveza pitAmahyAH kuntyA bhavanamuttamam // 26 tathA kathayatAmeva teSAmarjunasaMkathAH / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi upAyAdvacanAnmayo vijayasya mahAtmanaH // 12 ekonanavatitamo'dhyAyaH // 89 // so'bhigamya kuruzreSThaM namaskRtya ca buddhimAn / upAyAtaM naravyAghramarjunaM pratyavedayat // 13 vaizaMpAyana uvAca / tacchrutvA nRpatistasya harSabASpAkulekSaNaH / sa pravizya yathAnyAyaM pANDavAnAM nivezanam / priyAkhyAnanimittaM vai dadau bahu dhanaM tadA // 14 / pitAmahImabhyavadatsAmnA paramavalgunA // 1 tato dvitIye divase mahAzabdo vyavardhata / tathA citrAGgadA devI kauravyasyAtmajApi ca / AyAti puruSavyAne pANDavAnAM dhuraMdhare // 15 / pRthAM kRSNAM ca sahite vinayenAbhijagmatuH / / tato reNuH samudbhUto vibabhau tasya vAjinaH / subhadrAM ca yathAnyAyaM yAzcAnyAH kuruyossitH||2 abhito vartamAnasya yathoccaiHzravasastathA // 16 dadI kuntI tatastAbhyAM ratnAni vividhAni c| tatra harSakalA vAco narANAM zuzruve'rjunaH / draupadI ca subhadrA ca yAzcApyanyA daduH striyaH / diSTyAsi pArtha kuzalI dhanyo rAjA yudhiSThiraH // Upatustatra te devyau mahArhazayanAsane / ko'nyo hi pRthivIM kRtsnAmavajitya sapArthivAm / / supUjite svayaM kuntyA pArthasya priyakAmyayA // 4 cArayitvA hayazreSThamupAyAyAhate'rjunam // 18 / sa ca rAjA mahAvIryaH pUjito babhruvAhanaH / - 2848 - Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 90. 5] Azvamedhikaparva [14. 90. 34 dhRtarASTra mahIpAlamupatasthe yathAvidhi // 5 kRtvA pravayaM dharmajJA yathAvadvijasattamAH / yudhiSThiraM ca rAjAnaM bhImAdIMzcApi pANDavAn / cakruste vidhivadrAjaMstathaivAbhiSavaM dvijAH // 20 upagamya mahAtejA vinayenAbhyavAdayat // 6 abhiSUya tato rAjansomaM sompsttmaaH|| sa taiH premNA pariSvaktaH pUjitazca yathAvidhi / savanAnyAnuparyeNa cakruH zAstrAnusAriNaH // 21 dhanaM cAsmai dadurbhUri prIyamANA mahArathAH // 7 na tatra kRpaNaH kazcinna daridro babhUva ha / tathaiva sa mahIpAlaH kRSNaM cakragadAdharam / kSudhito duHkhito vApi prAkRto vApi maanvH||22 pradyamna iva govindaM vinayenopatasthivAn // 8 bhojanaM bhojanArthibhyo dApayAmAsa nitydaa| tasmai kRSNo dadau rAjJe mahArhamabhipUjitam / bhImaseno mahAtejAH satataM rAjazAsanAt // 23 rathaM hemapariSkAraM divyAzvayujamuttamam // 9 saMstare kuzalAzcApi sarvakarmANi yAjakAH / dharmarAjazca bhImazca yamajau phalgunastathA / divase divase cakruryathAzAstrArthacakSuSaH // 24 pRthakpRthagatIvainaM mAnArha samapUjayan // 10 nASaDaGgavidatrAsItsadasyastasya dhImataH / tatastRtIye divase satyavatyAH suto muniH / nAvrato nAnupAdhyAyo na ca vAdAkSamo dvijH||25 yudhiSThiraM samabhyetya vAgmI vacanamabravIt // 11 tato yUpocchraye prApte SaDailvAnbharatarSabha / adya prabhRti kaunteya yajasva samayo hi te| khAdirAnbilvasamitAMstAvataH sarvavarNinaH // 26 muhUrto yajJiyaH prAptazcodayanti ca yAjakAH // 12 devadArumayau dvau tu yUpau kurupateH kratau / ahIno nAma rAjendra kratuste'yaM vikalpavAn / zleSmAtakamayaM caikaM yAjakAH samakArayan // 27 bahutvAtkAJcanasyAsya khyAto bahusuvarNakaH // 13 zobhArthaM cAparAnyUpAnkAzcanAnpuruSarSabha / evameva mahArAja dakSiNAM triguNAM kuru / sa bhImaH kArayAmAsa dharmarAjasya zAsanAt // 28 tritvaM vrajatu te rAjanbrAhmaNA hyatra kAraNam / / 14 te vyarAjanta rAjarSe vAsobhirupazobhitAH / trInazvamedhAnatra tvaM saMprApya bahudakSiNAn / narendrAbhigatA devAnyathA saptarSayo divi // 29 jJAtivadhyAkRtaM pApaM prahAsyasi narAdhipa / / 15 iSTakAH kAJcanIzcAtra cayanAthaM kRtAbhavan / pavitraM paramaM hyetatpAvanAnAM ca pAvanam / zuzubhe cayanaM tatra dakSasyeva prajApateH // 30 yadazvamedhAvabhRthaM prApsyase kurunandana // 16 catuzcityaH sa tasyAsIdaSTAdazakarAtmakaH / ityuktaH sa tu tejasvI vyAsenAmitatejasA / sa rukmapakSo nicitatriguNo garuDAkRtiH // 31 dIkSAM viveza dharmAtmA vAjimedhAptaye tdaa| tato niyuktAH pazavo yathAzAstraM manISibhiH / narAdhipaH prAyajata vAjimedhaM mahAkratum // 17 taM taM devaM samuddizya pakSiNaH pazavazca ye // 32 tatra vedavido rAjaMzcakruH karmANi yaajkaaH|| RSabhAH zAstrapaThitAstathA jalacarAzca ye| parikramantaH zAstrajJA vidhivatsAdhuzikSitAH // 18 sarvAMstAnabhyayuJjaste tatrAgnicayakarmaNi / / 33 na teSAM skhalitaM tatra nAsIdapahutaM tathA / yUpeSu niyataM cAsItpazUnAM trizataM tthaa| kramayuktaM ca yuktaM ca cakrustatra dvijarSabhAH // 19 / azvaratnottaraM rAjJaH kaunteyasya mahAtmanaH // 34 ma. bhA. 355 -2849 - Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 90. 35] mahAbhArate [ 14. 91. 28 91 sa yajJaH zuzubhe tasya sAkSAddevarSisaMkalaH / abravIdbharatazreSThaM dharmAtmAnaM yudhiSThiram // 8 gandharvagaNasaMkIrNaH zobhito'psarasAM gaNaiH // 35 pRthivI bhavatastveSA saMnyastA rAjasattama / sa kiMpuruSagItaizca kiMnarairupazobhitaH / niSkrayo dIyatAM mahyaM brAhmaNA hi dhnaarthinH||9 siddhavipranivAsaizca samantAdabhisaMvRtaH // 36 / yudhiSThirastu tAnviprAnpratyuvAca mhaamnaaH| . tasminsadasi nityAstu vyAsaziSyA dvijottamAH / bhrAtRbhiH sahito dhImAnmadhye rAjJAM mahAtmanAm // sarvazAsapraNetAraH kuzalA yajJakarmasu // 37 azvamedhe mahAyajJe pRthivI dakSiNA smRtA / nAradazca babhUvAtra tumburuzca mahAdyutiH / arjunena jitA seyamRtvigbhyaH prApitA mayA // 11 vizvAvasuzcitrasenastathAnye gItakovidAH // 38 vanaM pravekSye viprendrA vibhajadhvaM mahImimAm / gandharvA gItakuzalA nRtteSu ca vishaardaaH| caturdhA pRthivIM kRtvA cAturhotrapramANataH // 12 ramayanti sma tAnviprAnyajJakarmAntareSvatha // 39 nAhamAdAtumicchAmi brahmasvaM munisattamAH / iti zrImahAbhArate bhAzvamedhikaparvaNi idaM hi me mataM nityaM bhrAtRRNAM ca mmaanghaaH||13 navatitamo'dhyAyaH // 9 // ityuktavati tasmiMste bhrAtaro draupadI ca saa| evametaditi prAhustabhUdromaharSaNam // 14 vaizaMpAyana uvAca / tato'ntarikSe vAgAsItsAdhu sAdhviti bhaart| zamayitvA pshuunnyaanvidhivhijsttmaaH| tathaiva dvijasaMghAnAM zaMsatAM vibabhau svanaH // 15 turagaM taM yathAzAstramAlabhanta dvijAtayaH // 1 dvaipAyanastathoktastu punareva yudhiSThiram / tataH saMjJApya turagaM vidhivdyaajkrssbhaaH| uvAca madhye viprANAmidaM saMpUjayanmuniH // 16 upasaMvezayanrAjaMstatastAM drupadAtmajAm / dattaiSA bhavatA mahyaM tAM te pratidadAmyaham / kalAbhistisabhI rAjanyathAvidhi manasvinIm // 2 hiraNyaM dIyatAmebhyo dvijAtibhyo dharAstu te // 17 uddhRtya tu vapAM tasya yathAzAstraM dvijarSabhAH / tato'bravIdvAsudevo dharmarAja yudhiSThiram / apayAmAsuravyagrAH zAstravadbharatarSabha // 3 . yathAha bhagavAnvyAsastathA tatkartumarhasi // 18 taM vapAdhUmagandhaM tu dharmarAjaH sahAnujaH / ityuktaH sa kuruzreSThaH prItAtmA bhrAtRbhiH saha / upAjighradyathAnyAyaM sarvapApmApahaM tadA // 4 koTikoTikRtAM prAdAdakSiNAM triguNAM soH // 19 ziSTAnyaGgAni yAnyAsaMstasyAzvasya narAdhipa / na kariSyati talloke kazcidanyo narAdhipaH / tAnyagnau juhuvu/rAH samastAH ssoddshrvijH|| 5 yatkRtaM kurusiMhena maruttasyAnukurvatA // 20 saMsthApyaivaM tasya rAjJastaM RtuM zakratejasaH / pratigRhya tu tadravyaM kRSNadvaipAyanaH prabhuH / vyAsaH saziSyo bhagavAnvardhayAmAsa taM nRpam // 6 RtvigbhyaH pradadau vidvAMzcaturdhA vyabhajaMzca te||21 tato yudhiSThiraH prAdAtsadasyebhyo yathAvidhi / / pRthivyA niSkrayaM dattvA taddhiraNyaM yudhiSThiraH / koTIsahasraM niSkANAM vyAsAya tu vasuMdharAm // 7 dhUtapApmA jitasvargo mumude bhrAtRbhiH saha // 22 pratigRhya dharAM rAjanvyAsaH satyavatIsutaH / RtvijastamaparyantaM suvarNanicayaM tadA / -2850 - Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 91. 23 ] Azvamedhikaparva [14. 92.7 vyabhajanta dvijAtibhyo yathotsAhaM yathAbalam // 23 rasAlAkardamAH kulyA babhUvurbharatarSabha // 30 yajJavATe tu yatkiciddhiraNyamapi bhUSaNam / bhakSyaSANDavarAgANAM kriyatAM bhujyatAmiti / toraNAni ca yUpAMzca ghaTAH pAtrIstatheSTakAH / / pazUnAM vadhyatAM cApi nAntastatra sma dRzyate // 38 yudhiSThirAbhyanujJAtAH sarva tadvyabhajandvijAH // 24 / / mattonmattapramuditaM pragItayavatIjanama / anantaraM brAhmaNebhyaH kSatriyA jahire vasu / mRdaGgazaGkhazabdaizca manoramamabhUttadA // 39 tathA viTzUdrasaMghAzca tathAnye mlecchajAtayaH / dIyatAM bhujyatAM ceti divArAtramavAritam / kAlena mahatA jahustatsuvarNa tatastataH // 25 taM mahotsavasaMkAzamatihRSTajanAkulam / tataste brAhmaNAH sarve muditA jagmurAlayAn / kathayanti sma puruSA nAnAdezanivAsinaH // 40 tarpitA vasunA tena dharmarAjJA mahAtmanA // 26 varSitvA dhanadhArAbhiH kAmai ratnairdhanaistathA / svamaMzaM bhagavAnvyAsaH kuntyai pAdAbhivAdanAt / vipApmA bharatazreSThaH kRtArthaH prAvizatpuram // 41 pradadau tasya mahato hiraNyasya mahAdyutiH // 27 iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi zvazurAtprItidAyaM taM prApya sA prItamAnasA / ekanavatitamo'dhyAyaH // 11 // ghakAra puNyaM loke tu sumahAntaM pRthA tadA // 28 92 gatvA tvavabhRthaM rAjA vipApmA bhrAtRbhiH saha / janamejaya uvAca / sabhAjyamAnaH zuzubhe mahendro daivatairiva / / 29 pANDavAzca mahIpAlaiH sametaiH saMvRtAstadA / pitAmahasya me yajJe dharmaputrasya dhImataH / azobhanta mahArAja grahAstArAgaNairiva // 30 yadAzcaryamabhUtkicittadbhavAnvaktumarhati // 1 rAjabhyo'pi tataH prAdAdratnAni vividhAni ca / - vaizaMpAyana uvAca / gajAnazvAnalaMkArAntriyo vastrANi kAzcanam / / 31 zrUyatAM rAjazArdUla mahadAzcaryamuttamam / taddhanaughamaparyantaM pArthaH paarthivmnnddle| azvamedhe mahAyajJe nivRtte yadabhUdvibho // 2 visRjazuzubhe rAjA yathA vaizravaNastathA // 32 tarpiteSu dvijAgryeSu jnyaatisNbndhibndhussu| AnAyya ca tathA vIraM rAjAnaM babhruvAhanam / dInAndhakRpaNe cApi tadA bharatasattama // 3 pradAya vipulaM vittaM gRhAnprAsthApayattadA // 33 ghuSyamANe mahAdAne dikSu sarvAsu bhArata / duHzalAyAzca taM pautraM bAlakaM pArthivarSabha / patatsu puSpavarSeSu dharmarAjasya mUrdhani // 4 svarAjye pitRbhirgupte prItyA samabhiSecayat // 34 bilAnniSkramya nakulo rukmapArzvastadAnagha / rAjJazcaivApi tAnsarvAnsuvibhaktAnsupUjitAn / vajrAzanisamaM nAdamamuzcata vizAM pate // 5 prasthApayAmAsa vazI kururAjo yudhiSThiraH // 35 sakRdutsRjya taM nAdaM trAsayAno mRgadvijAn / evaM babhUva yajJaH sa dharmarAjasya dhImataH / mAnuSaM vacanaM prAha dhRSTo bilazayo mahAn // 6 bannadhanaratnaughaH surAmaireyasAgaraH // 36 | saktuprasthena vo nAyaM yajJastulyo narAdhipAH / sarpiHpakA hradA yatra bahavazcAnnaparvatAH / ucchavRttervadAnyasya kurukSetranivAsinaH / / 7 -2851 - Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 92.8] mahAbhArate [14. 93. 11 tasya tadvacanaM zrutvA nakulasya vizAM pte| yathA cAdhaM zarIrasya mamedaM kAzcanIkRtam // 22 vismayaM paramaM jagmuH sarve te brAhmaNarSabhAH // 8 / iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi tataH sametya nakulaM paryapRcchanta te dvijAH / dvinvtitmo'dhyaayH|| 92 // kutastvaM samanuprApto yajJaM sAdhusamAgamam // 9 93 kiM balaM paramaM tubhyaM kiM zrutaM kiM parAyaNam / nakula uvAca / kathaM bhavantaM vidyAma yo no yajJaM vigarhase // 10 / hanta vo vartayiSyAmi dAnasya paramaM phalam / avilupyAgamaM kRtsnaM vidhijJairyAjakaiH kRtam / nyAyalabdhasya sUkSmasya vipradattasya yahijAH // 1 yathAgamaM yathAnyAyaM kartavyaM ca yathAkRtam / / 11 dharmakSetre kurukSetre dharma bahubhirvRte / pUjArhAH pUjitAzcAtra vidhivacchAtracakSuSA / ucchavRttirdvijaH kazcitkApotirabhavatpurA // 2 mantrapUtaM hutazcAgnidattaM deyamamatsaram // 12 sabhAryaH saha putreNa sasnuSastapasi sthitaH / tuSTA dvijarSabhAzcAtra dAnairbahuvidhairapi / vadhUcaturtho vRddhaH sa dharmAtmA niyatendriyaH // 3 kSatriyAzca suyuddhena zrAddhairapi pitAmahAH // 13 SaSThe kAle tadA vipro bhuGkte taiH saha suvrataH / pAlanena vizastuSTAH kAmaistuSTA varastriyaH / SaSThe kAle kadAcicca tasyAhAro na vidyate / anukrozaistathA zUdrA dAnazeSaiH pRthagjanAH // 14 bhuta'nyasminkadAcitsa SaSThe kAle dvijottamaH // jJAtisaMbandhinastuSTAH zaucena ca nRpasya nH|| kapotadharmiNastasya durbhikSe satiM daarunne| devA havibhiH puNyaizca rakSaNaiH zaraNAgatAH // 15 nAvidyata tadA viprAH saMcayastAnnibodhata / yadatra tathyaM tadbhahi satyasaMdha dvijaatissu| . kSINauSadhisamAvAyo dravyahIno'bhavattadA // 5 yathAzrutaM yathAdRSTaM pRSTo brAhmaNakAmyayA // 16 kAle kAle'sya saMprApte naiva vidyata bhojanam / zraddheyavAkyaH prAjJastvaM divyaM rUpaM bibharSi ca / kSudhAparigatAH sarve prAtiSThanta tadA tu te // 6 samAgatazca vipraistvaM tattvato vaktumarhasi // 17 uJchaMstadA zuklapakSe madhyaM tapati bhAskare / iti pRSTo dvijaistaiH sa prahasya nakulo'bravIt / uSNArtazca kSudhArtazca saviprastapasi sthitaH / naiSAnRtA mayA vANI proktA darpaNa vA dvijaaH| uJchamaprAptavAneva sAdhaM parijanena ha // 7 yanmayoktamidaM kiMcidyuSmAbhizcApyupazrutam / sa tathaiva kSudhAviSTaH spRSTvA toyaM yathAvidhi / saktuprasthena vo nAyaM yajJastulyo narAdhipAH / kSapayAmAsa taM kAlaM kRcchraprANo dvijottamaH // 8 uJchavRttervadAnyasya kurukSetranivAsinaH // 19 atha SaSThe gate kAle yavaprasthamupArjayat / ityavazyaM mayaitadvo vaktavyaM dvijpuNgvaaH| yavaprasthaM ca te saktUnakurvanta tapasvinaH // 9 zRNutAvyagramanasaH zaMsato ye dvijarSabhAH // 20 kRtajapyAhikAste tu hutvA vahniM yathAvidhi / anubhUtaM ca dRSTaM ca yanmayAdbhutamuttamam / kuDavaM kuDavaM sarve vyabhajanta tapasvinaH // 10 uJchavRtteryathAvRttaM kurukSetranivAsinaH // 21 athAgacchahijaH kazcidatithirbhuJjatAM tadA / svagaM yena dvijaH prAptaH sabhAryaH sasutasnuSaH / te taM dRSTvAtithi tatra prahRSTamanaso'bhavan // 11 - 2852 - Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 93. 12] Azvamedhikaparva [14. 93. 38 te'bhivAdya sukhapraznaM pRSTvA tamatithiM tdaa|| putrapradAnAdvaradastasmAtsaktangRhANa me // 26 vizuddhamanaso dAntAH zraddhAdamasamanvitAH // 12 jarAparigato vRddhaH kSudhArto durbalo bhRzam / anasUyavo gatakrodhAH sAdhavo gatamatsarAH / upavAsaparizrAnto yadA tvamapi karzitaH // 27 tyaktamAnA jitakrodhA dharmajJA dvijasattamAH // 13 ityuktaH sa tayA saktUnpragRhyedaM vaco'bravIt / sabrahmacarya svaM gotraM samAkhyAya parasparam / dvija saktanimAnbhUyaH pratigRhNISva sattama / / 28 kuTI pravezayAmAsuH kSudhArtamatithiM tadA // 14 sa tAnpragRhya bhuktvA ca na tussttimgmhijH| idamadhyaM ca pAdyaM ca bRsI ceyaM tvaangh|| samuJchavRttirAlakSya tatazcintAparo'bhavat // 29 zucayaH saktavazveme niyamopArjitAH prbho| putra uvaac| pratigRhNISva bhadraM te mayA dattA dvijottama // 15 saktanimAnpragRhya tvaM dehi viprAya sattama / ityuktaH pratigRhyAtha saktanAM kuDavaM dvijH| ityevaM sukRtaM manye tasmAdetakaromyaham // 30 bhakSayAmAsa rAjendra na ca tuSTiM jagAma saH // 16 bhavAnhi paripAlyo me sarvayalairdvijottama / sa uJchavRttiH taM prekSya kSudhAparigataM dvijam / sAdhUnAM kAGkitaM hyetatpiturvRddhasya poSaNam // 31 AhAraM cintayAmAsa kathaM tuSTo bhavediti // 17 putrArtho vihito hyeSa sthAvirye paripAlanam / tasya bhAryAbravIdrAjanmadbhAgo dIyatAmiti / zrutireSA hi viprarSe triSu lokeSu vizrutA // 32 gacchatveSa yathAkAmaM saMtuSTo dvijsttmH|| 18 prANadhAraNamAtreNa zakyaM kartuM tapastvayA / iti bruvantIM tAM sAdhvIM dharmAtmA sa dvijarSabhaH / prANo hi paramo dharmaH sthito deheSu dehinAm // 33 kSudhAparigatAM jJAtvA saktaMstAnnAbhyanandata // 19 pitovAca / jAnanvRddhAM kSudhAtA ca zrAntAM glAnAM tapasvinIm / tvagasthibhUtAM vepantI tato bhAryAmuvAca tAm // 20 api varSasahasrI tvaM bAla eva mato mama / api kITapataMgAnAM mRgANAM caiva zobhane / utpAdya putraM hi pitA kRtakRtyo bhavatyuta // 34 striyo rakSyAzca poSyAzca naivaM tvaM vktumrhsi||21 bAlAnAM kSudalavatI jAnAmyetadahaM vibho / anukampito naro nAryA puSTo rakSita eva c| vRddho'haM dhArayiSyAmi tvaM balI bhava putraka // 35 prapatedyazaso dIptAna ca lokAnavApnuyAt // 22 jIrNena vayasA putra na mA kSudvAdhate'pi ca / dIrghakAlaM tapastaptaM na me maraNato bhayam // 36 ityuktA sA tataH prAha dharmArtho nau samau dvija / saktuprasthacaturbhAgaM gRhANemaM prasIda me // 23 putra uvAca / satyaM ratizca dharmazca svargazca guNanirjitaH / apatyamasmi te putratrANAtputro hi vizrutaH / strINAM patisamAdhInaM kAzitaM ca dvijottama // 24 AtmA putraH smRtastasmAtrAhyAtmAnamihAtmanA // 37 RturmAtuH piturbIjaM daivataM paramaM patiH / pitovAca / bhartuH prasAdAtstrINAM vai ratiH putraphalaM tathA // 25 / rUpeNa sadRzastvaM me zIlena ca damena ca / pAlanAddhi patistvaM me bhartAsi bharaNAnmama / / parIkSitazca bahudhA saktUnAdami te tataH // 38 -2853 - Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 93. 39 ] mahAbhArate [14. 93.67 ityuktvAdAya tAnsaktUnprItAtmA dvijasattamaH / zvazura uvAca / prahasanniva viprAya sa tasmai pradadau tadA // 39 anena nityaM sAdhvI tvaM zIlavRttena zobhase / bhuktvA tAnapi saktansa naiva tuSTo babhUva h| yA tvaM dharmavratopetA guruvRttimavekSase // 53 unchavRttistu savIDo babhUva dvijasattamaH // 40 tasmAtsaktUnprahISyAmi vadhUrnAIsi vazvanAm / taM vai vadhUH sthitA sAdhvI braahmnnpriykaamyyaa| gaNayitvA mahAbhAge tvaM hi dharmabhRtAM varA // 54 saktUnAdAya saMhRSTA guruM taM vAkyamabravIt // 41 ityuktvA tAnupAdAya satanprAdArijAtaye / saMtAnAttava saMtAnaM mama vipra bhaviSyati / tatastuSTo'bhavadviprastasya sAdhormahAtmanaH // 55 saktanimAnatithaye gRhItvA tvaM prayaccha me // 42 prItAtmA sa tu taM vAkyamidamAha dvijarSabham / tava prasavanirvRtyA mama lokAH kilaakssyaaH|| vAgmI tadA dvijazreSTho dharmaH puruSaviprahaH // 56 pautreNa tAnavApnoti yatra gatvA na zocati // 45 zuddhena tava dAnena nyAyopAttana yatnataH / dharmAdyA hi yathA tretA vahnitretA tathaiva c| yathAzakti vimuktena prIto'smi dvijasattama // 57 tathaiva putrapautrANAM svarge tretA kilAkSayA // 44 aho dAnaM ghuSyate te svarge svrgnivaasibhiH| pitRRtrANAttArayati putra ityanuzuzruma / gaganAtpuSpavarSa ca pazyasva patitaM bhuvi / / 58 putrapautraizca niyataM sAdhulokAnupAbhute // 45 surarSidevagandharvA ye ca devapuraHsarAH / zvazura uvAca / stuvanto devadUtAzca sthitA dAnena vismitAH // 59 vAtAtapavizIrNAGgIM tvAM vivarNA nirIkSya vai / brahmarSayo vimAnasthA brahmalokagatAzca ye| karzitAM suvratAcAre kSudhAvihvalacetasam // 46 kAGkSante darzanaM tubhyaM divaM gaccha dvijarSabha // 60 kathaM saktUnprahISyAmi bhUtvA dharmopaghAtakaH / pitRlokagatAH sarve tAritAH pitarastvayA / kalyANavRtte kalyANi naivaM tvaM vaktumarhasi // 47 anAgatAzca bahavaH subahUni yugAni ca // 61 SaSThe kAle vratavatIM zIlazaucasamanvitAm / brahmacaryeNa yajJena dAnena tapasA tathA / kRcchravRttiM nirAhArAM drakSyAmi tvAM kathaM nvaham // agahvareNa dharmeNa tasmAdgaccha divaM dvija / / 62 bAlA kSudhArtA nArI ca rakSyA tvaM satataM mayA / zraddhayA parayA yastvaM tapazcarasi suvrata / upavAsaparizrAntA tvaM hi bAndhavanandinI // 49 tasmAddevAstavAnena prItA dvijavarottama // 63 snuSovAca / sarvasvametadyasmAtte tyaktaM zuddhena cetasA / gurormama gurustvaM vai yato daivatadaivatam / kRcchrakAle tataH svargo jito'yaM tava karmaNA // 64 devAtidevastasmAttvaM saktanAdasva me vibho // 50 kSudhA nirgudati prajJA dhamyA buddhiM vyapohati / dehaH prANazca dharmazca zuzrUSArthamidaM guroH / / kSudhAparigatajJAno dhRtiM tyajati caiva ha // 65 tava vipra prasAdena lokAnprApsyAmyabhIpsitAn // bubhukSAM jayate yastu sa svagaM jayate dhruvam / avekSyA iti kRtvA tvaM dRDhabhaktyeti vA dvij| | yadA dAnarucirbhavati tadA dharmo na sIdati // 66 cintyA mameyamiti vA saktUnAdAtumarhasi // 52 / anavekSya sutasnehaM kalatrasnehameva ca / - 2854 - Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 93. 67 ] Azvamedhikaparva [ 14. 93. 98 dharmameva guruM jJAtvA tRSNA na gaNitA tvayA // 67 / sabhAryaH sasutazcApi sasnuSazca divaM yayau // 82 dravyAgamo nRNAM sUkSmaH pAtre dAnaM tataH param / / tasminvipre gate svarga sasute sasnuSe tdaa| kAlaH parataro dAnAcchraddhA cApi tataH parA // 68 bhAryAcaturthe dharmajJe tato'haM niHsato bilAt // 83 svargadvAraM susUkSmaM hi narairmohAnna dRzyate / tatastu saknugandhena chedena salilasya ca / svargArgalaM lobhabIjaM rAgaguptaM durAsadam // 69 / divyapuSpAvamaca sAdhonilavaizca taiH / tattu pazyanti puruSA jitakrodhA jitendriyAH / viprasya tapasA tasya ziro me kAzcanIkRtam // 84 brAhmaNAstapasA yuktA yathAzaktipradAyinaH // 70. tasya satyAbhisaMdhasya sUkSmadAnena caiva ha / sahasrazaktizca zataM zatazaktirdazApi ca / zarIrAdhaM ca me viprAH zAtakumbhamayaM kRtam / dayAdapazca yaH zaktyA sarve tulyaphalAH smRtaaH|| pazyatedaM suvipulaM tapasA tasya dhImataH // 85 rantidevo hi nRpatirapaH prAdAdakiMcanaH / kathamevaMvidhaM me syAdanyatpArzvamiti dvijAH / zuddhena manasA vipra nAkapRSThaM tato gataH // 72 tapovanAni yajJAMzca dRSTo'bhyemi punaH punaH // 86 na dharmaH prIyate tAta dAnairdattairmahAphalaiH / yahaM tvahamimaM zrutvA kururAjasya dhImataH / nyAyalabdhairyathA sUkSmaiH zraddhApUtaiH sa tuSyati // 73 / AzayA parayA prApto na cAhaM kaanycniikRtH|| 87 gopradAnasahasrANi dvijebhyo'dAnmRgo nRpH| tato mayoktaM tadvAkyaM prahasya dvijasattamAH / ekAM dattvA sa pArakyAM narakaM samavAptavAn // 74 saknuprasthena yajJo'yaM saMmito neti sarvathA // 88 bhAtmamAMsapradAnena zivirauzInaro nRpaH / saknuprasthalavaistairhi tadAhaM kAzcanIkRtaH / prApya puNyakatAllokAnmodate divi suvrataH // 75 na hi yajJo mahAneSa sarazastairmato mama // 89 vibhave na nRNAM puNyaM svazaktyA svarjitaM satAm / vaizaMpAyana uvAca / na yajJairvividhairvipra yathAnyAyena saMcitaiH // 76 . ityuktvA nakulaH sarvAnyajJe dvijavarAMstadA / krodho dAnaphalaM hanti lobhAtsvarga na gcchti| jagAmAdarzanaM rAjanviprAste ca yayurgRhAn // 90 nyAyavRttirhi tapasA dAnavitsvargamabhute // 77 etatte sarvamAkhyAtaM mayA parapuraMjaya / na rAjasUyairbahubhiriSTvA vipuldkssinnaiH| yadAzcaryamabhUttasminvAjimedhe mahAkratI // 91 na ghAzvamedhairbahubhiH phalaM samamidaM tava // 78 / na vismayaste nRpate yajJe kAryaH kthNcn| saktuprasthena hi jito brahmalokastvayAnagha / RSikoTisahasrANi tapobhirye divaM gatAH // 92 virajo brahmabhavanaM gaccha vipra yathecchakam // 79 adrohaH sarvabhUteSu saMtoSaH zIlamArjavam / sarveSAM vo dvijazreSTha divyaM yaanmupsthitm| tapo damazca satyaM ca dAnaM ceti samaM matam // 93 dhArohata yathAkAmaM dharmo'smi dvija pazya mAm // iti zrImahAbhArate bhAzvamedhikaparvaNi pAvito hi tvayA deho loke kIrtiH sthirA ca te| trinavatitamo'dhyAyaH // 93 // sabhAryaH sahaputrazca sasnuSazca divaM vraja // 81 ityuktavAkyo dharmeNa yAnamAruhya sa dvijH| -2855 - Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 94. 1] mahAbhArate [14. 94.20 nAyaM dharmakRto dharmo na hiMsA dharma ucyate // 14 janamejaya uvAca / Agamenaiva te yajJaM kurvantu yadi hecchasi / yajJe saktA nRpatayastapaHsaktA maharSayaH / vidhidRSTena yajJena dharmaste sumahAnbhavet // 15 zAntivyavasitA viprAH zamo dama iti prabho // 1 yaja bIjaiH sahasrAkSa trivarSaparamoSitaiH / tasmAdyajJaphalaistulyaM na kiMcidiha vidyate / eSa dharmo mahAzaka cintyamAno'dhigamyate // 16 iti me vartate buddhistathA caitadasaMzayam // 2 zatakratustu tadvAkyamRSibhistattvadarzibhiH / yajJairiSTvA hi bahavo rAjAno dvijasattama / uktaM na pratijagrAha mAnamohavazAnugaH // 17 iha kIrti parAM prApya pretya svargamito gatAH / / 3 teSAM vivAdaH sumahAJjajJe zakramaharSiNAm / devarAjaH sahasrAkSaH kratubhirbhUridakSiNaiH / jaGgamaiH sthAvarairvApi yaSTavyamiti bhArata // 18 devarAjyaM mahAtejAH prAptavAnakhilaM vibhuH // 4 te tu khinnA vivAdena RSayastattvadarzinaH / yathA yudhiSThiro rAjA bhiimaarjunpurHsrH| tataH saMdhAya zakreNa papracchanRpatiM vasum // 19 sadRzo devarAjena samRddhyA vikrameNa ca // 5 mahAbhAga kathaM yajJeSvAgamo nRpate smRtaH / atha kasmAtsa nakulo garhayAmAsa taM Rtum / yaSTavyaM pazubhirmedhyairatho bIjairajairapi // 20 azvamedhaM mahAyajJaM rAjJastasya mahAtmanaH // 6 tacchrutvA tu vacasteSAmavicArya balAbalam / vaizaMpAyana uvAca / yathopanItairyaSTavyamiti provAca pArthivaH // 21 yajJasya vidhimagryaM vai phalaM caiva nararSabha / evamuktvA sa nRpatiH praviveza rasAtalam / gadataH zRNu me rAjanyathAvadiha bhArata // 7 uktveha vitathaM rAjazcedInAmIzvaraH prabhuH // 22 purA zakrasya yajataH sarva UcurmaharSayaH / anyAyopagataM dravyamatItaM yo hyapaNDitaH / RtvikSu karmavyagreSu vitate yajJakarmaNi // 8 dharmAbhikAGkSI yajate na dharmaphalamaznute // 23 hUyamAne tathA vahnau hotre bahuguNAnvite / dharmavaitaMsiko yastu pApAtmA puruSastathA / deveSvAhUyamAneSu sthiteSu paramarSiSu / / 9 dadAti dAnaM viprebhyo lokavizvAsakArakam // 24 supratItaistadA vipraiH svAgamaiH susvanairnRpa / pApena karmaNA vipro dhanaM labdhvA niraGkazaH / azrAntaizcApi laghubhiradhvaryuvRSabhaistathA // 10 rAgamohAnvitaH so'nte kaluSAM gatimApnute // 25 Alambhasamaye tasmingRhIteSu pazuSvatha / tena dattAni dAnAni pApena hatabuddhinA / maharSayo mahArAja saMbabhUvuH kRpAnvitAH // 11 tAni sattvamanAsAdya nazyanti vipulAnyapi // 26 tato dInAnpazUndRSTvA RSayasne tapodhanAH / tasyAdharmapravRttasya hiMsakasya durAtmanaH / UcuH zakraM samAgamya nAyaM yajJavidhiH zubhaH // 12 dAne na kIrtirbhavati pretya ceha ca durmateH // 27 apavijJAnametatte mahAntaM dharmamicchataH / api saMcayabuddhirhi lobhamohavazagataH / na hi yajJe pazugaNA vidhidRSTAH puraMdara // 13 / udvejayati bhUtAni hiMsayA pApacetanaH // 28 dharmopaghAtakastveSa samArambhastava prbho| evaM labdhvA dhanaM lobhAdyajate yo dadAti ca / -2856 - Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 94. 29 ] Azvamedhikaparva [14. 95. 21 sa kRtvA karmaNA tena na sidhyati durAgamAt // 29 | parighRSTikA vaighasikAH saMprakSAlAstathaiva ca / unche mUlaM phalaM zAkamudapAtraM tapodhanAH / yatayo bhikSavazcAtra babhUvuH pryvsthitaaH|| 7 dAnaM vibhavato dattvA narAH svaryAnti dharmiNaH // 30 sarve pratyakSadharmANo jitakrodhA jitendriyAH / eSa dharmo mahAMstyAgo dAnaM bhUtadayA tathA / dame sthitAzca te sarve dambhamohavivarjitAH // 8 . brahmacarya tathA satyamanukrozo dhRtiH kssmaa| vRtte zuddhe sthitA nityamindriyaizcApyavAhitAH / sanAtanasya dharmasya mUlametatsanAtanam // 31 upAsate sma taM yajJaM bhuJjAnAste maharSayaH // 9 zrUyante hi purA viprA vizvAmitrAdayo nRpAH / yathAzaktyA bhagavatA tadannaM samupArjitam / vizvAmitro'sitazcaiva janakazca mahIpatiH / tasminsatre tu yatkiMcidayogyaM tatra nAbhavat / kakSasenArTiSeNau ca sindhudvIpazca pArthivaH // 32 tathA hyanekairmunibhirmahAntaH kratavaH kRtAH // 10 ete cAnye ca bahavaH siddhi paramikAM gtaaH|| evaMvidhestvagastyasya vartamAne mahAdhvare / nRpAH satyaizca dAnaizca nyAyalandhaistapodhanAH // 33 / na vavarSa sahasrAkSastadA bharatasattama // 11 brAhmaNAH kSatriyA vaizyAH zUdrA ye caashritaastpH| tataH karmAntare rAjannagastyasya mahAtmanaH / dAnadharmAgninA zuddhAste svarga yAnti bhArata // 34 katheyamabhinirvRttA munInAM bhAvitAtmanAm // 12 iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi agastyo yajamAno'sau dadAtyannaM vimatsaraH / caturnavatitamo'dhyAyaH / / 94 // na ca varSati parjanyaH kathamannaM bhaviSyati // 13 satraM cedaM maha dviprA muneAdazavArSikam / janamejaya uvAca / na varSiSyati devazca varSANyetAni dvAdaza // 14 dharmAgatena tyAgena bhagavansarvamasti cet / etadbhavantaH saMcintya maharSerasya dhiimtH| etanme sarvamAcakSva kuzalo hyasi bhASitum // 1 agastyasyAtitapasaH kartumarhantyanugraham // 15 tatoJchavRttadvRttaM saktadAne phalaM mahat / ityevamukte vacane tato'gastyaH pratApavAn / kathitaM me mahadbrahmaMstathyametadasaMzayam // 2 provAcedaM vaco vAgmI prasAdya zirasA munIn // kathaM hi sarvayajJeSu nizcayaH paramo bhavet / yadi dvAdazavarSANi na varSiSyati vAsavaH / etadarhasi me vaktuM nikhilena dvijarSabha // 3 cintAyajhaM kariSyAmi vidhireSa sanAtanaH // 17 vaizaMpAyana uvAca / yadi dvAdazavarSANi na varSiSyati vAsavaH / atrApyudAharantImamitihAsaM purAtanam / vyAyAmenAhariSyAmi yajJAnanyAnativratAn // 18 agastyasya mahAyajJe purAvRttamariMdama // 4 bIjayajJo mayAyaM vai bahuvarSasamAcitaH / purAgastyo mahAtejA dIkSAM dvAdazavArSikIm / bIjaiH kRtaiH kariSye ca nAtra vighno bhaviSyati // praviveza mahArAja sarvabhUtahite rataH // 5 nedaM zakyaM vRthA kartuM mama satraM kathaMcana / tatrAgnikalpA hotAra Asansatre mahAtmanaH / varSiSyatIha vA devo na vA devo bhaviSyati // 20 mUlAhArA nirAhArAH sAzmakuTTA marIcipAH // 6 | atha vAbhyarthanAmindraH kuryAnna tviha kAmataH / ma. bhA. 350 - 2857 - Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 95. 21 ] mahAbhArate [ 14. 96. 10 svayamindro bhaviSyAmi jIvayiSyAmi ca prajAH // prasAdayAmAsa ca tamagastyaM tridazezvaraH / yo yadAhArajAtazca sa tathaiva bhaviSyati / svayamabhyeya rAjarSe puraskRtya bRhaspatim // 35 vizeSaM caiva kartAsmi punaH punaratIva hi // 22 tato yajJasamAptau tAnvisasarja mahAmunIn / adyeha svarNamabhyetu yaccAnyadvasu durlabham / agastyaH paramaprItaH pUjayitvA yathAvidhi // 36 triSu lokeSu yaccAsti tadihAgacchatAM svayam // 23 iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi divyAzcApsarasA saMghAH sagandharvAH sakinarAH / paJcanavatitamo'dhyAyaH // 95 // vizvAvasuzca ye cAnye te'pyupAsantu vaH sadA // uttarebhyaH kurubhyazca yatkicidvasu vidyate / janamejaya uvAca / sarva tadiha yajJe me svayamevopatiSThatu / ko'sau nakularUpeNa zirasA kAzcanena vai / svarga svargasadazcaiva dharmazca svayameva tu // 25 prAha mAnuSavadvAcametatpRSTo vadasva me // 1 ityukte sarvamevaitadabhavattasya dhiimtH| vaizaMpAyana uvaac| tataste munayo dRSTvA munestasya tapobalam / etatpUrva na pRSTo'haM na cAsmAbhiH prabhASitam / vismitA vacanaM prAhuridaM sarve mahArthavat // 26 zrayatAM nakulo yo'sau yathA vAgasya mAnuSI // 2 prItAH sma tava vAkyena na tvicchAmastapovyayam / zrAddhaM saMkalpayAmAsa jamadagniH purA kila / svaireva yajJaistuSTAH smo nyAyenecchAmahe vayam // 27 homadhenustamAgAcca svayaM cApi dudoha tAm // 3 yajJAndIkSAstathA homAnyaccAnyanmRgayAmahe / / tatkSIraM sthApayAmAsa nave bhANDe dRDhe zucau / tanno'stu svakRtairyajJairnAnyato mRgayAmahe // 28 tacca krodhaH svarUpeNa piTharaM paryavartayat // 4 nyAyenopArjitAhArAH svakarmaniratA vayam / jijJAsustamRSizreSThaM kiM kuryAdvipriye kRte / vedAMzca brahmacaryeNa nyAyataH prArthayAmahe // 29 iti saMcintya durmedhA dharSayAmAsa tatpayaH // 5 nyAyenottarakAlaM ca gRhebhyo niHsRtA vayam / tamAjJAya muniH krodhaM naivAsya cukupe tataH / dharmadRSTairvidhidvAraistapastapsyAmahe vayam // 30 sa tu krodhastamAhedaM prAJjalimUrtimAsthitaH // 6 bhavataH samyageSA hi buddhihiNsaavivrjitaa| jito'smIti bhRguzreSTha bhRgavo hytirossnnaaH| etAmahiMsAM yajJeSu brUyAstvaM satataM prabho // 31 loke mithyApravAdo'yaM yattvayAsmi parAjitaH // 7 prItAstato bhaviSyAmo vayaM dvijavarottama / so'haM tvayi sthito hyadya kSamAvati mahAtmani / visarjitAH samAptau ca satrAdasmAdbhajAmahe // 32 bibhemi tapasaH sAdho prasAdaM kuru me vibho // 8 vaizaMpAyana uvaac| tathA kathayatAmeva devarAjaH purNdrH| jamadagniruvAca / vavarSa sumahAtejA dRSTvA tasya tapobalam // 33 sAkSAdRSTo'si me krodha gaccha tvaM vigatajvaraH / asamAptau ca yajJasya tasyAmitaparAkramaH / na mamApakRtaM te'dya na manyurvidyate mama // 9 nikAmavarSI devendro babhUva janamejaya // 34 yAnuddizya tu saMkalpaH payaso'sya kRto myaa| - 2858 - Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. 96. 10] Azvamedhikaparva [ 14. 96. 15 pitaraste mahAbhAgAstebhyo budhyasva gamyatAm // 10 / dharmaputramathAkSipya saktuprasthena tena saH / ityukto jAtasaMtrAsaH sa tatrAntaradhIyata / muktaH zApAttataH krodho dharmo hyaasiidyudhisstthirH||14 pitRNAmabhiSaGgAttu nakulatvamupAgataH // 11 evamevattadA vRttaM tasya yajJe mahAtmanaH / sa tAnprasAdayAmAsa zApasyAnto bhavediti / pazyatAM cApi nastatra nakulo'ntarhitastadA // 15 taizcApyukto yadA dharma kSepsyase mokSyase tadA // iti zrImahAbhArate AzvamedhikaparvaNi taizcokto yajJiyAndezAndharmAraNyAni caiva ha / SaNNavatitamo'dhyAyaH // 16 // jugupsanparidhAvansa yajJaM taM samupAsadat // 13 Azvamedhikaparva samAptam / -2859 - Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 AzramavAsikaparva yudhiSThiro mahArAja dhRtarASTre'bhyupAharat // 9 janamejaya uvAca / tathaiva kuntI gAndhAyA guruvRttimavartata / prApya rAjyaM mahAbhAgAH pANDavA me pitAmahAH / viduraH saMjayazcaiva yuyutsuzcaiva kauravaH / . kathamAsanmahArAje dhRtarASTra mahAtmani // 1 upAsate sma taM vRddhaM hataputraM janAdhipam // 10 sa hi rAjA hatAmAtyo hataputro nirAzrayaH / syAlo droNasya yazcaiko dayito brAhmaNo mahAn / kathamAsIddhataizvaryo gAndhArI ca yazasvinI // 2 sa ca tasminmaheSvAsaH kRpaH samabhavattadA // 11 kiyantaM caiva kAlaM te pitaro mama puurvkaaH|| vyAsazca bhagavAnnityaM vAsaM cakre nRpeNa ha / sthitA rAjye mahAtmAnastanme vyAkhyAtumarhasi // 3 kathAH kurvanpurANarSirdevarSinRparakSasAm // 12 vaizaMpAyana uvaac| dharmayuktAni kAryANi vyavahArAnvitAni ca / prApya rAjyaM mahAtmAnaH pANDavA hatazatravaH / dhRtarASTrAbhyanujJAto vidurastAnyakArayat // 13 dhRtarASTra puraskRtya pRthivIM paryapAlayan // 4 sAmantebhyaH priyANyasya kAryANi suguruunnypi| dhRtarASTramupAtiSThadviduraH saMjayastathA / prApyante'thaiH sulaghubhiH prabhAvAdvidurasya vai // 14 yuyutsuzcApi medhAvI vaizyAputraH sa kauravaH // 5 akarodvandhamokSAMzca vadhyAnAM mokSaNaM tathA / pANDavAH sarvakAryANi saMpRcchanti sma taM nRpam / na ca dharmAtmajo rAjA kdaacitkiNcidbrviit||15 cakrustenAbhyanujJAtA varSANi daza paJca ca // 6 vihArayAtrAsu punaH kururAjo yudhiSThiraH / sadA hi gatvA te vIrAH paryupAsanta taM nRpam / sarvAnkAmAnmahAtejAH pradadAvambikAsute // 16 pAdAbhivandanaM kRtvA dharmarAjamate sthitaaH| ArAlikAH sUpakArA rAgakhANDavikAstathA / te mUrdhni samupAghrAtAH sarvakAryANi ckrire||7 upAtiSThanta rAjAnaM dhRtarASTraM yathA purA // 17 kuntibhojasutA caiva gAndhArImanvavartata / vAsAMsi ca mahArhANi mAlyAni vividhAni ca / draupadI ca subhadrA ca yAzcAnyAH pANDavastriyaH / upAjaguryathAnyAyaM dhRtarASTrasya pANDavAH // 18 samAM vRttimavartanta tayoH zvazrvoryathAvidhi // 8 | maireyaM madhu mAMsAni pAnakAni laghUni ca / zayanAni mahArhANi vAsAMsyAbharaNAni ca / / citrAnbhakSyavikArAMzca cakrurasya yathA purA // 19 rAjArhANi ca sarvANi bhkssybhojyaanynekshH| / ye cApi pRthivIpAlAH samAjagmuH smnttH| -2860 - Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 1. 20 ] AzramavAsikaparva [15. 3. 1 upAtiSThanta te sarve kauravendraM yathA purA // 20 kathaM nu rAjA vRddhaH sanputrazokasamAhataH / kuntI ca draupadI caiva sAtvatI caiva bhaaminii| zokamasmatkRtaM prApya na mriyeteti cintyate // 8 ulUpI nAgakanyA ca devI citrAGgadA tathA // 21 yAvaddhi kurumukhyasya jIvatputrasya vai sukham / dhRSTaketozca bhaginI jarAsaMdhasya cAtmajA / babhUva tadavApnotu bhogAMzceti vyavasthitAH // 9 kiMkarAH smopatiSThanti sarvAH subalajAM tathA // 22 tataste sahitAH sarve bhrAtaraH paJca paannddvaaH| yathA putraviyukto'yaM na kiMcidduHkhamApnuyAt / tathAzIlAH samAtasthudhRtarASTrasya zAsane // 10 iti rAjAnvazAddhAtRnnityameva yudhiSThiraH // 23 dhRtarASTrazca tAnvIrAnvinItAnvinaye sthitAn / evaM te dharmarAjasya zrutvA vacanamarthavat / ziSyavRttau sthitAnnityaM guruvatparyapazyata // 11 savizeSamavartanta bhImamekaM vinA tadA // 24 gAndhArI caiva putrANAM vividhaiH zrAddhakarmabhiH / na hi tattasya vIrasya hRdayAdapasarpati / AnRNyamagamatkAmAnviprebhyaH pratipAdya vai // 12 dhRtarASTrasya durbuddheryadvRttaM dyUtakAritam // 25 evaM dharmabhRtAM zreSTho dharmarAjo yudhiSThiraH / iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi bhrAtRbhiH sahito dhImAnpUjayAmAsa taM nRpam // 13 prthmo'dhyaayH||1|| iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi dvitiiyo'dhyaayH||2|| vaizaMpAyana uvAca / evaM saMpUjito rAjA pANDavairambikAsutaH / vaizaMpAyana uvAca / trijahAra yathApUrvamRSibhiH paryupAsitaH // 1 sa rAjA sumahAtejA vRddhaH kurukulodvahaH / brahmadeyAgrahArAMzca pradadau sa kuruudvhH| nApazyata tadA kiMcidapriyaM pANDunandane // 1 tazca kuntIsuto rAjA sarvamevAnvamodata // 2 vartamAneSu sadvRtti pANDaveSu mahAtmasu / AnRzaMsyaparo rAjA prIyamANo yudhisstthirH| prItimAnabhavadrAjA dhRtarASTro'mbikAsutaH / / 2 uvAca sa tadA bhrAtRnamAtyAMzca mahIpatiH // 3 saubaleyI ca gAndhArI putrazokamapAsya tam / mayA caiva bhavadbhizca mAnya eSa narAdhipaH / sadaiva prItimatyAsIttanayeSu nijeSviva // 3 nideze dhRtarASTrasya yaH sthAsyati sa me suhRt / priyANyeva tu kauravyo nApriyANi kurUdvaha / viparItazca me zatrurnirasyazca bhavennaraH // 4 vaicitravIrye nRpatau samAcarati nityadA // 4 paridRSTeSu cAhaHsu putrANAM zrAddhakarmaNi / yadyadbhUte ca kiMcitsa dhRtarASTro narAdhipaH / dadAtu rAjA sarveSAM yAvadasya cikIrSitam // 5 guru vA laghu vA kArya gAndhArI ca yazasvinI // 5 tataH sa rAjA kauravyo dhRtarASTro mahAmanAH / / tatsa rAjA mahArAja pANDavAnAM dhuraMdharaH / brAhmaNebhyo mahAhebhyo dadau vittAnyanekazaH // 6 | pUjayitvA vacastattadakArSItparavIrahA // 6 dharmarAjazca bhImazca savyasAcI yamAvapi / tena tasyAbhavatprIto vRttena sa narAdhipaH / tatsarvamanvavartanta dhRtarASTravyapekSayA // 7 anvatapyacca saMsmRtya putraM mandamacetasam // . -2861 - Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 3. 8] mahAbhArate [ 15. 5.1 sadA ca prAtarutthAya kRtajapyaH zucirnRpaH / aprakAzAnyapriyANi cakArAsya vRkodrH| AzAste pANDuputrANAM samareSvaparAjayam // 8 AjJAM pratyaharaccApi kRtakaiH puruSaiH sadA // 4 brAhmaNAnvAcayitvA ca hutvA caiva hutAzanam / atha bhImaH suhRnmadhye bAhuzabdaM tathAkarot / AyuSyaM pANDuputrANAmAzAste sa narAdhipaH // 9 saMzrave dhRtarASTrasya gAndhAryAzcApyamarSaNaH // 5 na tAM prItiM parAmApa putrebhyaH sa mahIpatiH / smRtvA duryodhanaM zatru krnnduHshaasnaavpi| yAM prItiM pANDuputrebhyaH samavApa tadA nRpaH // 10 provAcAtha susaMrabdho bhImaH sa paruSaM vacaH // 6 brAhmaNAnAM ca vRddhAnAM kSatriyANAM ca bhArata / andhasya nRpateH putrA mayA parighabAhunA / tathA viTazUdrasaMghAnAmabhavatsupriyastadA // 11 nItA lokamamuM sarve nAnAzastrAttajIvitAH // 7 yacca kiMcitpurA pApaM dhRtarASTrasutaiH kRtam / imau tau parighaprakhyau bhujau mama durAsadau / akRtvA hRdi tadrAjA taM nRpaM so'nvavartata // 12 yayorantaramAsAdya dhArtarASTrAH kSayaM gatAH // 8 yazca kazcinnaraH kiMcidapriyaM cAmbikAsute / tAvimau candanenAktau vandanIyau ca me bhujau / kurute dveSyatAmeti sa kaunteyasya dhImataH // 13 yAbhyAM duryodhano nItaH kSayaM sasutabAndhavaH // 9 na rAjJo dhRtarASTrasya na ca duryodhanasya vai|| etAzcAnyAzca vividhAH zalyabhUtA janAdhipaH / uvAca duSkRtaM kiMcidyudhiSThirabhayAnnaraH // 14 vRkodarasya tA vAcaH zrutvA nirvedamAgamat // 10 dhRtyA tuSo narendrasya gAndhArI vidurstthaa| sA ca buddhimatI devI kAlaparyAyavedinI / zaucena cAjAtazatrorna tu bhImasya zatruhan // 15 gAndhArI sarvadharmajJA tAnyalIkAni zuzruve // 11 anvavartata mImo'pi niSTanandharmajaM nRpam / tataH paJcadaze varSe samatIte narAdhipaH / dhRtarASTraM ca saMprekSya sadA bhavati durmanAH // 16 rAjA nirvedamApede bhImavAgbANapIDitaH // 12 rAjAnamanuvartantaM dharmaputraM mahAmatim / nAnvabudhyata tadrAjA kuntIputro yudhisstthirH| anvavartata kauravyo hRdayena parAGmukhaH // 17 zvetAzvo vAtha kuntI vA draupadI vA yazasvinI / / iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi mAdrIputrau ca bhImasya cittajJAvanvamodatAm / tRtIyo'dhyAyaH // 3 // rAjJastu cittaM rakSantau nocatuH kiMcidapriyam // 14 tataH samAnayAmAsa dhRtarASTraH suhRjjanam / vaizaMpAyana uvAca / bASpasaMdigdhamatyarthamidamAha vaco bhRzam // 15 yudhiSThirasya nRpateduryodhanapitustathA / iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi nAntaraM dadRzU rAjanpuruSAH praNayaM prati // 1 caturtho'dhyAyaH // 4 // yadA tu kauravo rAjA putraM sasmAra bAlizam / tadA bhImaM hRdA rAjannapadhyAti sa pArthivaH // 2 dhRtarASTra uvAca / tathaiva bhImaseno'pi dhRtarASTra janAdhipam / viditaM bhavatAmetadyathA vRttaH kurukSayaH / nAmarSayata rAjendra sadevAtuSTavaddhRdA // 3 mamAparAdhAttatsarvamiti jJeyaM tu kauravAH // 1 -2862 - Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 5. 2] AzramavAsikaparva [ 15. 6.5 yo'haM duSTamatiM mUDhaM jJAtInAM bhayavardhanam / draupadyA hyapakartArastava caizvaryahAriNaH / duryodhanaM kauravANAmAdhipatye'bhyaSecayam // 2 samatItA nRzaMsAste dharmeNa nihatA yudhi // 16 yaccAhaM vAsudevasya vAkyaM nAzrauSamarthavat / na teSu pratikartavyaM pazyAmi kurunandana / vadhyatAM sAdhvayaM pApaH sAmAtya iti durmatiH // 3 sarve zastrajitAllokAngatAste'bhimukhaM hatAH // 17 putrasnehAbhibhUtazca hitamukto manISibhiH / Atmanastu hitaM mukhyaM pratikartavyamadya me / vidureNAtha bhISmeNa droNena ca kRpeNa ca // 4 gAndhAryAzcaiva rAjendra tadanujJAtumarhasi // 18 pade pade bhagavatA vyAsena ca mhaatmnaa| . tvaM hi dharmabhRtAM zreSThaH satataM dharmavatsalaH / saMjayenAtha gAndhAryA tadidaM tapyate'dya mAm // 5 rAjA guruH prANabhRtAM tasmAdetadbhavImyaham // 19 yaccAhaM pANDuputreNa guNavatsu mahAtmasu / anujJAtastvayA vIra saMzrayeyaM vanAnyaham / na dattavAzriyaM dIptAM pitRpaitAmahImimAm // 6 cIravalkalabhRdrAjangAndhAryA shito'nyaa| vinAzaM pazyamAno hi sarvarAjJAM gadAgrajaH / tavAziSaH prayuJjAno bhaviSyAmi vanecaraH // 20 etacchreyaH sa paramamamanyata janArdanaH // 7 ucitaM naH kule tAta sarveSAM bharatarSabha / so'hametAnyalIkAni nivRttAnyAtmanaH sdaa| putreSvaizvaryamAdhAya vayaso'nte vanaM nRpa // 21 hRdaye zalyabhUtAni dhArayAmi sahasrazaH // 8 tatrAhaM vAyubhakSo vA nirAhAro'pi vA vasan / vizeSatastu dahyAmi varSa paJcadazaM hi vai / patnyA sahAnayA vIra cariSyAmi tapaH param // 22 asya pApasya zuddhyarthaM niyato'smi sudurmatiH // 9 / tvaM cApi phalabhAktAta tapasaH pArthivo hyasi / caturthe niyate kAle kadAcidapi cASTame / phalabhAjo hi rAjAnaH kalyANasyetarasya vA // 23 tRSNAvinayanaM bhuJja gAndhArI veda tanmama // 10 iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi karotyAhAramiti mAM sarvaH parijanaH sadA / paJcamo'dhyAyaH // 5 // yudhiSThirabhayAdvetti bhRzaM tapyati pANDavaH // 11 bhUmau zaye japyaparo darbheSvajinasaMvRtaH / yudhiSThira uvAca / niyamavyapadezena gAndhArI ca yazasvinI // 12 na mAM prINayate rAjyaM tvayyevaM duHkhite nRpa / hataM putrazataM zUraM saMgrAmeSvapalAyinam / dhiGmAmastu sudurbuddhiM rAjyasaktaM pramAdinam // 1 nAnutapyAmi taccAhaM kSatradharma hi taM viduH / yo'haM bhavantaM duHkhArtamupavAsakRzaM nRpa / ityuktvA dharmarAjAnamabhyabhASata kauravaH // 13 yatAhAraM kSitizayaM nAvindaM bhrAtRbhiH saha // 2 bhadraM te yAdavImAtarvAkyaM cedaM nibodha me| aho'smi vazcito mUDho bhavatA gUDhabuddhinA / sukhamasmyuSitaH putra tvayA suparipAlitaH // 14 vizvAsayitvA pUrva mAM yadidaM duHkhamanuthAH // 3 mahAdAnAni dattAni zrAddhAni ca punaH punaH / kiM me rAjyena bhogairvA kiM yajJaiH kiM sukhena vaa| prakRSTaM me vayaH putra puNyaM cINaM yathAbalam / / yasya me tvaM mahIpAla duHkhAnyetAnyavAptavAn // 4 gAndhArI hataputreyaM dhairyeNodIkSate ca mAm // 15 / pIDitaM cApi jAnAmi rAjyamAtmAnameva ca / -2863 - Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 6.5] mahAbhArate [15. 7.2 anena vacasA tubhyaM duHkhitasya janezvara // 5 anunetumihecchAmi bhavadbhiH pRthivIpatim // 19 bhavAnpitA bhavAnmAtA bhavAnnaH paramo guruH| glAyate me mano hIdaM mukhaM ca parizuSyati / bhavatA vihINA hi ka nu tiSThAmahe vayam // 6 vayasA ca prakRSTena vAgvyAyAmeva caiva hi // 20 auraso bhavataH putro yuyutsurnRpasattama / ityuktvA sa tu dharmAtmA vRddho rAjA kuruudvhH| astu rAjA mahArAja yaM cAnyaM manyate bhavAn // 7 gAndhArI zizriye dhImAnsahasaiva gatAsuMvat // 21 ahaM vanaM gamiSyAmi bhavAnarAjyaM prazAstvidam / taM tu dRSTvA tathAsInaM nizceSTaM kurupArthivam / na mAmayazasA dagdhaM bhUyastvaM dagdhumarhasi // 8 Ati rAjA yayau tUNaM kaunteyaH paravIrahA // 22 nAhaM rAjA bhavAnarAjA bhavatA paravAnaham / yudhiSThira uvAca / kathaM guruM tvAM dharmajJamanujJAtumihotsahe // 9 yasya nAgasahasreNa dazasaMkhyena vai balam / na manyuhRdi naH kazciduryodhanakRte'nagha / so'yaM nArImupAzritya zete rAjA gatAMsuvat // 23 bhavitavyaM tathA taddhi vayaM te caiva mohitaaH||10 AyasI pratimA yena bhImasenasya vai puraa| vayaM hi putrA bhavato yathA duryodhanAdayaH / cUrNIkRtA balavatA sa balArthI zritaH striyam // gAndhArI caiva kuntI ca nirvizeSe mate mama // 11 dhigastu mAmadharmajJaM dhigbuddhiM dhikca me zrutam / sa mAM tvaM yadi rAjendra parityajya gamiSyasi / yatkRte pRthivIpAlaH zete'yamatathocitaH // 25 pRSThatastvAnuyAsyAmi satyenAtmAnamAlabhe // 12 ahamapyupavatsyAmi yathaivAyaM gururmm|| iyaM hi vasusaMpUrNA mahI saagrmekhlaa| bhavatA vihINasya na me prItikarI bhavet // 13 yadi rAjA na bhuGkte'yaM gAndhArI ca yazasvinI // bhavadIyamidaM sarva zirasA tvAM prsaadye| vaizaMpAyana uvaac| tvadadhInAH sma rAjendra vyetu te mAnaso jvaraH // tato'sya pANinA rAjA jalazItena pANDavaH / bhavitavyamanuprAptaM manye tvAM tjjnaadhip| uro mukhaM ca zanakaiH paryamArjata dharmavit // 27 diSTyA zuzrUSamANastvAM mokSyAmi manaso jvaram // tena ratnauSadhimatA puNyena ca sugandhinA / dhRtarASTra uvAca / pANisparzena rAjJastu rAjA saMjJAmavApa ha // 28 tApasye me manastAta vartate kurunandana / ' iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi ucitaM hi kule'smAkamaraNyagamanaM prabho // 16 SaSTho'dhyAyaH // 6 // ciramasmyuSitaH putra ciraM shushrssitstvyaa| vRddhaM mAmabhyanujJAtuM tvamarhasi janAdhipa // 17 dhRtarASTra uvAca / vaizaMpAyana uvaac| spRza mAM pANinA bhUyaH paridhvaja ca pANDava / ityuktvA dharmarAjAnaM vepamAnaH kRtAJjalim / / jIvAmIva hi saMsparzAttava rAjIvalocana // 1 uvAca vacanaM rAjA dhRtarASTro'mbikAsutaH // 18 / mUrdhAnaM ca tavAghrAtumicchAmi mnujaadhip| saMjayaM ca mahAmAnaM kRpaM cApi mahAratham / | pANibhyAM ca parispraSTuM prANA -hi na jahurmama // 2 -2864 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 7. 3] AzramavAsikaparva [15. 8. 10 aSTamo hyadya kAlo'yamAhArasya kRtasya me| kriyatAM tAvadAhArastato vetsyAmahe vayam // 17 yenAhaM kuruzArdUla na zaknomi viceSTitam // 3 tato'bravInmahAtejA dharmaputraM sa pArthivaH / vyAyAmazcAyamatyarthaM kRtastvAmabhiyAcatA / anujJAtastvayA putra bhuJjIyAmiti kAmaye // 18 tato glAnamanAstAta naSTasaMza ivAbhavam // 4 iti yuvati rAjendre dhRtarASTre yudhiSThiram / tavAmRtasamasparza hastaraparzamimaM vibho / RSiH satyavatIputro vyAso'bhyetya vaco'bravIt // labdhvA saMjIvito'smIti manye kurukulodvaha // 5 iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi vaizaMpAyana uvaac| saptamo'dhyAyaH // 7 // evamuktastu kaunteyaH pitrA jyeSThena bhArata / pasparza sarvagAtreSu sauhArdAttaM zanaistadA // 6. vyAsa uvaac| upalabhya tataH prANAndhRtarASTro mahIpatiH / yudhiSThira mahAbAho yadAha kurunandanaH / bAhubhyAM saMpariSvajya mA jighrata pANDavam // 7 // dhRtarASTro mahAtmA tvAM tatkuruSvAvicArayan // 1 vidurAdayazca te sarve rurudurduHkhitA bhRzam / / ayaM hi vRddho nRpatiItaputro vizeSataH / / atiduHkhAca rAjAnaM nocuH kiMcana pANDavAH // 8 gAndhArI tveva dharmajJA manasodvahatI bhRzam / nedaM kRcchaM cirataraM sahediti matirmama // 2 duHkhAnyavArayadrAjanmaivamityeva cApravIt // 9 gAndhArI ca mahAbhAgA prAjJA karuNavedinI / putrazokaM mahArAja dhairyeNodvahate bhRzam // 3 itarAstu niyaH sarvAH kuntyA saha suduHkhitaaH| ahamapyetadeva tvAM bravImi kuru me vacaH / netrairAgatavikledaiH parivArya sthitAbhavan // 10 athAbravItpunaryAkyaM dhRtarASTro yudhiSThiram / anujJAM labhatAM rAjA mA vRtheha mariSyati // 4 rAjarSINAM purANAnAmanuyAtu gatiM nRpaH / anujAnIhi mAM rAjastApasye bharatarSabha // 11 glAyate me manastAta bhUyo bhUyaH prajalpataH / rAjarSINAM hi sarveSAmante vnmupaashryH|| 5 na mAmataH paraM putra parikleSTumihArhasi // 12 vaizaMpAyana uvaac| tasmistu kauravendre taM tathA bruvati pANDavam / ityuktaH sa tadA rAjA vyAsenAdbhutakarmaNA / sarveSAvamarodhAnAmArtanAdo mahAnabhUt // 13 pratyuvAca mahAtejA dharmarAjo yudhisstthirH||6 dRSTvA kRzaM vivarNa ca rAjAnamatathocitam / bhagavAneva no mAnyo bhagavAneva no guruH / upavAsaparizrAntaM tvagasthiparivAritam // 14 bhagavAnasya rAjyasya kulasya ca parAyaNam // . dharmaputraH sa pitaraM pariSvajya mahAbhujaH / ahaM tu putro bhagavAnpitA rAjA guruzca me| zokajaM bASpamutsRjya punarvacanamabravIt // 15 nidezavartI ca pituH putro bhavati dharmataH // 8 na kAmaye narazreSTha jIvitaM pRthivIM tathA / ityuktaH sa tu taM prAha vyAso dharmabhRtAM varaH / yathA tava priyaM rAjaMzcikIrSAmi paraMtapa // 16 / yudhiSThiraM mahAtejAH punareva vizAM pate // 9 yadi tvahamanuprAhyo bhavato dayito'pi vA / / evametanmahAbAho yathA vadasi bhArata / ma.bhA. 359 - 2865 - Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 8. 10 ] mahAbhArate [ 15. 9. 16 rAjAyaM vRddhatAM prAptaH pramANe parame sthitaH // 10 yayau svabhavanaM rAjA gAndhAryAnugatastadA // 1 so'yaM mayAbhyanujJAtastvayA ca pRthivIpate / mandaprANagati/mAnkRcchrAdiva samuddharan / karotu svamabhiprAyaM mAsya vighnakaro bhava // 11 padAtiH sa mahIpAlo jIrNo gajapatiryathA // 2 eSa eva paro dharmo rAjarSINAM yudhiSThira / tamanvagacchadviduro vidvAnsUtazca saMjayaH / samare vA bhavenmRtyurvane vA vidhipUrvakam // 12 sa cApi parameSvAsaH kRpaH zAradvatastathA // 3 pitrA tu tava rAjendra pANDunA pRthiviikssitaa| sa pravizya gRhaM rAjA kRtapUrvAhikakriyaH / ziSyabhUtena rAjAyaM guruvatparyupAsitaH // 13 tarpayitvA dvijazreSThAnAhAramakarottadA / / 4 kratubhirdakSiNAvadbhirannaparvatazobhitaiH / gAndhArI caiva dharmajJA kuntyA saha manasvinI / mahadbhiriSTaM bhogAzca bhuktAH putrAzca pAlitAH // 14 vadhUbhirupacAreNa pUjitAbhuta bhArata // 5 putrasaMsthaM ca vipulaM rAjyaM viproSite tvayi / kRtAhAraM kRtAhArAH sarve te. vidurAdayaH / trayodazasamA bhuktaM dattaM ca vividhaM vasu / / 15 pANDavAzca kuruzreSThamupAtiSThanta taM nRpam // 6 tvayA cAyaM naravyAghra guruzuzrUSayA nRpaH / tato'bravInmahArAja kuntIputramupahvare / ArAdhitaH sabhRtyena gAndhArI ca yshsvinii||16 / niSaNNaM pANinA pRSThe saMspRzannambikAsutaH // . anujAnIhi pitaraM samayo'sya tapovidhau / apramAdastvayA kAryaH sarvathA kurunandana / na manyurvidyate cAsya susUkSmo'pi yudhiSThira // 17 aSTAGge rAjazArdUla rAjye dharmapuraskRte / / 8 etAvaduktvA vacanamanujJApya ca pArthivam / tattu zakyaM yathA tAta rakSituM pANDunandana / tathAstviti ca tenoktaH kaunteyena yayau vanam // rAjyaM dharmaM ca kaunteya vidvAnasi nibodha tat // 9 gate bhagavati vyAse rAjA paannddusutsttH| vidyAvRddhAnsadaiva tvamupAsIthA yudhiSThira / provAca pitaraM vRddhaM mandaM mandamivAnataH // 19 / zRNuyAste ca yadyuH kuryAzcaivAvicArayan // 10 yadAha bhagavAnvyAso yaccApi bhavato matam / prAtarutthAya tAnrAjanpUjayitvA yathAvidhi / yadAha sa maheSvAsaH kRpo vidura eva ca // 20 kRtyakAle samutpanne pRcchethAH kAryamAtmanaH // 11 yuyutsuH saMjayazcaiva ttkrtaasmyhmnyjsaa| te tu saMmAnitA rAjaMstvayA raajyhitaarthinaa| sarve hyete'numAnyA me kulasyAsya hitaiSiNaH // 21 pravakSyanti hitaM tAta sarvaM kauravanandana / / 12 idaM tu yAce nRpate tvAmahaM zirasA nataH / indriyANi ca sarvANi vAjivatparipAlaya / kriyatAM tAvadAhArastato gacchAzramaM prati // 22 hitAya vai bhaviSyanti rakSitaM draviNaM yathA // 13 iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi amAtyAnupadhAtItAnpitRpaitAmahAzucIn / . aSTamo'dhyAyaH // 8 // dAntAnkarmasu sarveSu mukhyAnmukhyeSu yojayeH // 14 cArayethAzca satataM cArairaviditaiH parAn / vaizaMpAyana uvAca / parIkSitairbahuvidhaM svarASTreSu pareSu ca // 15 tato rAjJAbhyanujJAto dhRtarASTraH pratApavAn / puraM ca te suguptaM syAdRDhaprAkAratoraNam / - 2866 - Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 9. 16 } AzramavAsikaparva [15. 10. 16 aTTAhAlakasaMbAdhaM SaTpathaM sarvatodizam // 16 AdAnarucayazcaiva prdaaraabhimrshkaaH| tasya dvArANi kAryANi paryAptAni bRhanti ca / upadaNDapradhAnAzca mithyA vyAhAriNastathA // 3 sarvataH suvibhaktAni yatrairArakSitAni ca // 17 AkroSTArazca lubdhAzca hantAraH saahspriyaaH| puruSairalamarthajJairviditaiH kulazIlataH / sabhAvihArabhettAro varNAnAM ca pradUSakAH / AtmA ca rakSyaH satataM bhojanAdiSu bhArata // 18 hiraNyadaNDyA vadhyAzca kartavyA dezakAlataH // 4 vihArAhArakAleSu mAlyazayyAsaneSu ca / prAtareva hi pazyethA ye kuryurvyayakarma te / striyazca te suguptAH syuvRddhraaptairdhisstthitaaH| . alaMkAramatho bhojyamata UrdhvaM samAcareH // 5 zIlavadbhiH kulInaizca vidvadbhizca yudhiSThira // 19 pazyethAzca tato yodhAnsadA tvaM pariharSayan / matriNazcaiva kurvIthA dvijAnvidyAvizAradAn / .. dUtAnAM ca carANAM ca pradoSaste sadA bhavet // 6 vinItAMzca kulInAMzca dharmArthakuzalAnRjUna // 20 sadA cApararAtraM te bhavetkAryArthanirNaye / taiH sAdhaM mantrayethAstvaM nAtyartha bahubhiH saha / madhyarAtre vihAraste madhyAhna ca sadA bhavet // 7 samastairapi ca vyastairvyapadezena kenacit // 21 sarve tvAtyayikAH kAlAH kAryANAM bharatarSabha / susaMvRtaM mantragRhaM sthalaM cAruhya mantrayaH / tathaivAlaMkRtaH kAle tiSThethA bhUridakSiNaH / araNye niHzalAke vA na ca rAtrau kathaMcana // 22 cakravatkarmaNAM tAta paryAyo hyeSa nityazaH // 8 vAnarAH pakSiNazcaiva ye manuSyAnukAriNaH / kozasya saMcaye yatnaM kurvIthA nyAyataH sadA / sarve matragRhe vA ye cApi jaDapaGgakAH // 23 dvividhasya mahArAja viparItaM vivarjayeH // 9 mantrabhede hi ye doSA bhavanti pRthivIkSitAm / na te zakyAH samAdhAtuM kathaMciditi me matiH // cArairviditvA zatrUzca ye te rAjyAntarAyiNaH / doSAMzca matrabhedeSu vyAstvaM mantrimaNDale / tAnAptaiH puruSairdUrAddhAtayethAH parasparam // 10 abhede ca guNAnrAjanpunaH punarariMdama / / 25 karmadRSTyAtha bhRtyAMstvaM varayethAH kurudvaha / paurajAnapadAnAM ca zaucAzaucaM yudhiSThira / kArayethAzca karmANi yuktAyuktairadhiSThitaiH // 11 yathA syAdviditaM rAjastathA kAryamariMdama // 26 senApraNetA ca bhavettava tAta dRDhavrataH / iti zrImahAArate AzramavAsikaparvaNi zUraH klezasahazcaiva priyazca tava mAnavaH // 12 nvmo'dhyaayH||9|| sarve jAnapadAzcaiva tava karmANi pANDava / paurogavAzca sabhyAzca kurye vyavahAriNaH // 13 dhRtarASTra uvAca / svarandhra pararandhaM ca sveSu caiva pareSu ca / vyavahArAzca te tAta nityamAptairadhiSThitAH / upalakSayitavyaM te nityameva yudhiSThira // 14 yojyAstuSTairhitai rAjannityaM cArairanuSThitAH // 1 dezAntarasthAzca narA vikrAntAH sarvakarmasu / parimANaM viditvA ca daNDaM daNDyeSu bhArata / mAtrAbhiranurUpAbhiranugrAhyA hitAstvayA // 15 praNayeyuryathAnyAyaM puruSAste yudhiSThira // 2 | guNArthinAM guNaH kAryo viduSAM te janAdhipa / -2867 - Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 10. 16] mahAbhArate [15. 12.6 11 avicAlyAzca te te syuryathA merurmhaagiriH|| 16 krameNa yugapahuMdvaM vyasanAnAM balAbalam // 12 iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi pIDanaM stambhanaM caiva kozabhaGgastathaiva ca / daamo'dhyaayH|| 10 // kArya yatnena zatrUNAM svarASTra rakSatA svayam // 15 na ca hiMsyo'bhyupagataH sAmanto vRddhimicchatA / dhRtarASTra uvAca / kaunteya taM na hiMseta yo mahIM vijigISate // 14 maNDalAni ca budhyethAH pareSAmAtmanastathA / gaNAnAM bhedane yogaM gacchethAH saha matribhiH / udAsInaguNAnAM ca madhyamAnAM tathaiva ca // 1 sAdhusaMgrahaNAccaiva pApanigrahaNAttathA // 15 caturNA zatrujAtAnAM sarveSAmAtatAyinAm / durbalAzcApi satataM nAvaSTabhyA balIyasA / mitraM cAmitramitraM ca boddhavyaM te'rikarzana // 2 tiSThethA rAjazArdUla vaitasI vRttimAsthitaH // 16 tathAmAtyA janapadA durgANi viSamANi ca / yadyevamabhiyAyAca durbalaM balavAnnRpaH / .. balAni ca kuruzreSTha bhavantyeSAM yathecchakam // 3 sAmAdibhirupAyaistaM krameNa vinivartayet // 17 te ca dvAdaza kaunteya rAjJAM vai vividhaatmkaaH| azaknuvaMstu yuddhAya niSpatetsaha matribhiH / mazripradhAnAzca guNAH SaSTiAdaza ca prabho // 4 kozena paurairdaNDena ye cAnye priyakAriNaH // 15 etanmaNDalamityAhurAcAryA nItikovidAH / asaMbhave tu sarvasya yathAmukhyena niSpatet / atra SAnuNyamAyattaM yudhiSThira nibodha tat // 5 krameNAnena mokSaH syAccharIramapi kevalam // 1 // vRddhikSayau ca vijJeyau sthAnaM ca kurunndn|| iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi dvisaptatyA mahAbAho tataH SADguNyacAriNaH // 6 ekAdazo'dhyAyaH / / 11 // yadA svapakSo balavAnparapakSastathAbalaH / vigRhya zatrUnkaunteya yAyArikSatipatistadA // 7 dhRtarASTra uvAca / yadA svapakSo'balavAMstadA saMdhi samAzrayet / saMdhivigrahamapyatra pazyethA rAjasattama / dravyANAM saMcayazcaiva kartavyaH syAnmahAMstathA / dviyoni trividhopAnaM bahukalpaM yudhiSThira // 1 yadA samartho yAnAya nacireNaiva bhArata // 8 rAjendra paryupAsIthAzchittvA dvaividhyamAtmanaH / tadA sarva vidheyaM syAtsthAnaM ca na vibhAjayet / tuSTapuSTabalaH zatrurAtmavAniti ca smaret / / 2 bhUmiralpaphalA deyA viparItasya bhArata // 9 paryupAsanakAle tu viparItaM vidhiiyte| hiraNyaM kupyabhUyiSThaM mitraM kSINamakozavat / AmardakAle rAjendra vyapasarpastato varaH // 3 viparItAnna gRhIyAtsvayaM saMdhivizAradaH // 10 vyasanaM bhedanaM caiva zatrUNAM kArayettataH / saMdhyartha rAjaputraM ca lipsethA bharatarSabha / karzanaM bhISaNaM caiva yuddhe cApi bahukSayam // 4 viparItastu te'deyaH putra kasyAMcidApadi / prayAsyamAno nRpatistrividhaM paricintayet / tasya pramokSe yatnaM ca kuryAH sopaaymtrvit||11 Atmanazcaiva zatrozca zaktiM zAstravizAradaH // 5 prakRtInAM ca kaunteya rAjA dInAM vibhAvayet / / utsAhaprabhuzaktibhyAM matrazaktyA ca bhArata / -2868 - Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 12. 6] AzramavAsikaparva [15. 13. 8 13 upapanno naro yAyAdviparItamato'nyathA // 6 ubhayorlokayostAta prAptaye nityameva ca // 20 AdadIta balaM rAjA maulaM mitrabalaM tathA / bhISmeNa pUrvamukto'si kRSNena vidureNa ca / aTavIbalaM bhRtaM caiva tathA zreNIbalaM ca yat // 7 mayApyavazyaM vaktavyaM prItyA te nRpasattama / / 21 tatra mitrabalaM rAjanmaulena ca vishissyte| etatsarva yathAnyAyaM kurvIthA bhUridakSiNa / zreNIbalaM bhRtaM caiva tulya eveti me matiH // 8 priyastathA prajAnAM tvaM svarga sukhamavApsyasi // 22 tathA cArabalaM caiva parasparasamaM nRpa / azvamedhasahasreNa yo yajetpRthivIpatiH / vijJeyaM balakAleSu rAjJA kAla upasthite // 9 . pAlayedvApi dharmeNa prajAstulyaM phalaM labhet // 23 ApadazcApi boddhavyA bahurUpA narAdhipa / iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi bhavanti rAjJAM kauravya yAstAH pRthagataH zRNu // 10 dvAdazo'dhyAyaH // 12 // vikalpA bahavo rAjannApadAM pANDunandana / sAmAdibhirupanyasya zamayettAnnRpaH sadA // 11 yudhiSThira uvAca / yAtrAM yAyAlairyukto rAjA SaDbhiH paraMtapa / / evametatkariSyAmi yathAttha pRthivIpate / saMyukto dezakAlAbhyAM balairAtmaguNaistathA // 12 bhUyazcaivAnuzAsyo'haM bhavatA pArthivarSabha // 1 tuSTapuSTabalo yAyAdrAjA vRddhathudaye rataH / bhISme svargamanuprApte gate ca madhusUdane / AhUtazcApyatho yAyAdanRtAvapi pArthivaH // 13 vidure saMjaye caiva ko'nyo mAM vaktumarhati // 2 sthUNAzmAnaM vAjirathapradhAnAM yattu mAmanuzAstIha bhavAnadya hite sthitaH / ___dhvajadrumaiH saMvRtakUlarodhasam / kartAsmyetanmahIpAla nirvRto bhava bhArata // 3 padAtinAgairbahukardamAM nadI __sapatnanAze nRpatiH prayAyAt // 14 vaizaMpAyana uvAca / athopapattyA zakaTaM padmaM vajaM ca bhArata / evamuktaH sa rAjarSirdharmarAjena dhImatA / uzanA veda yacchAstraM tatraitadvihitaM vibho // 15 kaunteyaM samanujJAtumiyeSa bharatarSabha // 4 sAdayitvA parayalaM kRtvA ca balaharSaNam / putra vizramyatAM tAvanmamApi balavAn zramaH / svabhUmau yojayedyuddhaM parabhUmau tathaiva ca // 16 ityuktvA prAvizadrAjA gAndhAryA bhavanaM tadA // 5 labdhaM prazamayedrAjA nikSipeddhanino narAn / tamAsanagataM devI gAndhArI dharmacAriNI / jJAtvA svaviSayaM taM ca sAmAdibhirupakramet // 17 uvAca kAle kAlajJA prajApatisamaM patim // 6 sarvathaiva mahArAja zarIraM dhArayediha / anujJAtaH svayaM tena vyAsenApi maharSiNA / pretyeha caiva kartavyamAtmaniHzreyasaM param // 18. yudhiSThirasyAnumate kadAraNyaM gamiSyasi // 7 evaM kurvazubhA vAco loke'sminzRNute nRpaH / dhRtarASTra uvaac| pretya svarga tathApnoti prajA dharmeNa pAlayan // 19 gAndhAryahamanujJAtaH svayaM pitrA mahAtmanA / evaM tvayA kuruzreSTha vartitavyaM prajAhitam / yudhiSThirasyAnumate gantAsmi nacirAdvanam // 8 -2869 - Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 13. 9] mahAbhArate [15. 14. 11 ahaM hi nAma sarveSAM teSAM durbhUtadevinAm / tAnavibruvataH kiMcidduHkhazokaparAyaNAn / putrANAM dAtumicchAmi pretyabhAvAnugaM vasu / punareva mahAtejA dhRtarASTro'bravIdidam / / 22 sarvaprakRtisAMnidhyaM kArayitvA svavezmani // 9 iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi vaizaMpAyana uvAca / tryodsho'dhyaayH|| 13 // ityuktvA dharmarAjAya preSayAmAsa pArthivaH / sa ca tadvacanAtsarvaM samAninye mahIpatiH // 10 dhRtarASTra uvAca / tato niSkramya nRpatistasmAdantaHpurAttadA / zaMtanuH pAlayAmAsa yathAvatpRthivImimAm / sarva suhRjjanaM caiva sarvAzca prakRtIstathA / tathA vicitravIryazca bhISmeNa paripAlitaH / samavetAMzca tAnsarvAnpaurajAnapadAnatha // 11 pAlayAmAsa vastAto viditaM vo nasaMzayaH // 1 brAhmaNAMzca mahIpAlAnnAnAdezasamAgatAn / yathA ca pANDu_tA me dayito bhavatAmabhUt / tataH prAha mahAtejA dhRtarASTro mahIpatiH // 12 sa cApi pAlayAmAsa yathAvattacca vettha ha // 2 zRNvantyekAgramanaso brAhmaNAH kurujAGgalAH / mayA ca bhavatAM samyakzuzrUSA yA kRtAnaghAH / kSatriyAzcaiva vaizyAzca zUdrAzcaiva samAgatAH // 13 asamyagvA mahAbhAgAstatkSantavyamantandritaiH // 3 bhavantaH kuravazcaiva bahukAlaM shossitaaH| yacca duryodhanenedaM rAjyaM bhuktamakaNTakam / parasparasya suhRdaH parasparahite ratAH // 14 api tatra na vo mando durbuddhiraparAddhavAn // 4 yadidAnImahaM brayAmasminkAla upasthite / tasyAparAdhAdurbuddherabhimAnAnmahIkSitAm / tathA bhavadbhiH kartavyamavicArya vaco mama // 15 vimardaH sumahAnAsIdanayAnmatkRtAdatha // 5 araNyagamane buddhirgAndhArIsahitasya me|| tanmayA sAdhu vApIdaM yadi vAsAdhu vai kRtam / vyAsasyAnumate rAjJastathA kuntIsutasya c| tadvo hRdi na kartavyaM mAmanujJAtumarhatha // 6 bhavanto'pyanujAnantu mA vo'nyA bhUdvicAraNA / / vRddho'yaM hataputro'yaM duHkhito'yaM janAdhipaH / asmAkaM bhavatAM caiva yeyaM prItirhi shaashvtii|| pUrvarAjJAM ca putro'yamiti kRtvAnujAnata // 7 na cAnyeSvasti dezeSu rAjJAmiti matirmama // 17 iyaM ca kRpaNA vRddhA hataputrA tapasvinI / zrAnto'smi vayasAnena tathA putravinAkRtaH / gAndhArI putrazokArtA tulyaM yAcati vo mayA // 8 upavAsakRzazcAsmi gAndhArIsahito'naghAH / / 18 hataputrAvimau vRddhau viditvA duHkhitau tthaa| yudhiSThiragate rAjye prAptazcAsmi sukhaM mahat / / anujAnIta bhadraM vo bajAvaH zaraNaM ca vaH // 9 manye duryodhanaizvaryAdviziSTamiti sttmaaH|| 19 ayaM ca kauravo rAjA kuntIputro yudhiSThiraH / mama tvandhasya vRddhasya hataputrasya kA gatiH / sarvairbhavadbhidraSTavyaH sameSu viSameSu ca / Rte vanaM mahAbhAgAstanmAnujJAtumarhatha // 20 na jAtu viSamaM caiva gamiSyati kadAcana / / 10 tasya tadvacanaM zrutvA sarve te kurujAGgalAH / catvAraH sacivA yasya bhrAtaro vipulaujsH| bASpasaMdigdhayA vAcA rurudurbharatarSabha // 21 / lokapAlopamA hyete sarva dharmArthadarzinaH // 11 -2870 - Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 14. 12 ] AzramavAsikaparva [ 15. 15. 21 brahmeva bhagavAneSa sarvabhUtajagatpatiH / ruruduH zokasaMtaptA muhUrtaM pitRmAtRvat // 7 yudhiSThiro mahAtejA bhavataH pAlayiSyati // 12 hRdayaiH zUnyabhUtaiste dhRtarASTrapravAsajam / avazyameva vaktavyamiti kRtvA bravImi vaH / duHkhaM saMdhArayantaH sma naSTasaMjJA ivAbhavan // 8 eSa nyAso mayA dattaH sarveSAM vo yudhiSThiraH / te vinIya tamAyAsaM kururAjaviyogajam / bhavanto'sya ca vIrasya nyAsabhUtA mayA kRtaaH|| zanaiH zanaistadAnyonyamabruvansvamatAnyuta // 9 yadyeva taiH kRtaM kiMcidyalIkaM vA sutairmama / tataH saMdhAya te sarve vAkyAnatha samAsataH / yadyanyena madIyena tadanujJAtumarhatha // 14 . ekasminbrAhmaNe rAjannAvezyocunarAdhipam // 10 bhavadbhirhi na me manyuH kRtapUrvaH kathaMcana / tataH svacaraNe vRddhaH saMmato'rthavizAradaH / atyantagurubhaktAnAmeSo'JjaliridaM namaH // 15 sAmbAkhyo baDhco rAjanvaktuM samupacakrame // 11 teSAmasthirabuddhInAM lubdhAnAM kAmacAriNAm / anumAnya mahArAjaM tatsadaH saMprabhASya ca / kRte yAcAmi vaH srvaangaandhaariishito'nghaaH|| vipraH pragalbho medhAvI sa rAjAnamuvAca ha // 12 ityuktAstena te rAjJA paurajAnapadA janAH / rAjanvAkyaM janasyAsya mayi sarva samarpitam / nocurbASpakalAH kiMcidvIkSAMcakruH parasparam // 17 vakSyAmi tadahaM vIra tajjuSasva narAdhipa // 13 iti mahAbhArate AzramavAsikaparvaNi yathA vadasi rAjendra sarvametattathA vibho| caturdazo'dhyAyaH // 14 // nAtra mithyA vacaH kiMcitsuhRttvaM naH parasparam // na jAtvasya tu vaMzasya rAjJAM kazcitkadAcana / .. vaizaMpAyana uvAca / rAjAsIdyaH prajApAlaH prajAnAmapriyo bhavet // 15 evamuktAstu te tena paurajAnapadA jnaaH| pitRvaddhAtRvaccaiva bhavantaH pAlayanti naH / vRddhena rAjJA kauravya naSTasaMjJA ivAbhavan // 1 na ca duryodhanaH kiMcidayuktaM kRtavAnnapa // 16 tUSNIbhUlAMstatastAMstu bASpakaNThAnmahIpatiH / yathA bravIti dharmajJo muniH satyavatIsutaH / dhRtarASTro mahIpAlaH punarevAbhyabhASata // 2 tathA kuru mahArAja sa hi naH paramo guruH // 17 vRddhaM mAM hataputraM ca dharmapanyA sahAnayA / tyaktA vayaM tu bhavatA duHkhazokaparAyaNAH / vilapantaM bahuvidhaM kRpaNaM caiva sattamAH // 3 bhaviSyAmazciraM rAjanbhavadguNazatairhatAH // 18 pitrA svayamanujJAtaM kRSNadvaipAyanena vai / yathA zaMtanunA guptA rAjJA citrAGgadena ca / vanavAsAya dharmajJA dharmajJena nRpeNa ca // 4 bhISmavIryopagUDhena pitrA ca tava pArthiva // 19 so'haM punaH punaryAce zirasAvanato'naghAH / bhavadbuddhiyujA caiva pANDunA pRthivIkSitA / gAndhAryA sahitaM tanmAM samanujJAtumarhatha // 5 tathA duryodhanenApi rAjJA suparipAlitAH // 20 zrutvA tu kururAjasya vAkyAni karuNAni te / na svalpamapi putraste vyalIkaM kRtavAnnapa / ruruduH sarvato rAjansametAH kurujAGgalAH // 6 pitarIva suvizvastAstasminnapi narAdhipe / uttarIyaiH karaizcApi saMchAdya vadanAni te / vayamAsma yathA samyagbhavato viditaM tathA // 21 - 2871 - Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 15. 22 ] mahAbhArate [ 15. 16. 28 tathA varSasahasrAya kuntIputreNa dhiimtaa| yadvinaSTAH kuruzreSThA rAjAnazca shsrshH| pAlyamAnA dhRtimatA sukhaM vindAmahe nRpa // 22 sarva daivakRtaM tadvai ko'tra kiM vaktumarhati // 9 rAjarSINAM purANAnAM bhavatAM vaMzadhAriNAm / gururmato bhavAnasya kRtsnasya jagataH prabhuH / kurusaMvaraNAdInAM bharatasya ca dhImataH // 23 dharmAtmAnamatastubhyamanujAnImahe sutam // 10 vRttaM samanuyAtyeSa dharmAtmA bhUridakSiNaH / labhatAM vIralokAnsa sasahAyo narAdhipaH / nAtra vAcyaM mahArAja susUkSmamapi vidyate // 24 / dvijAgryaH samanujJAtakhidive modatAM sukhI // 11 uSitAH sma sukhaM nityaM bhavatA pripaalitaaH| prApsyate ca bhavAnpuNyaM dharme ca paramAM sthitim / susUkSmaM ca vyalIkaM te saputrasya na vidyate // 25 veda puNyaM ca kAtsnyena samyagbharatasattama // 12 yattu jJAtivimarde'sminnAttha duryodhanaM prati / dRSTApadAnAzcAsmAbhiH pANDavAH puruSarSabhAH / bhavantamanuneSyAmi tatrApi kurunandana // 26 samarthAstridivasyApi pAlane kiM punaH kSiteH // 13 iti zrImahAbhArate AzravAsikaparvaNi anuvatsyanti cApImAH sameSu viSameSu ca / paJcadazo'dhyAyaH // 15 // prajAH kurukulazreSTha pANDavAzIlabhUSaNAn // 14 brahmadeyAgrahArAMzca parihArAMzca pArthiva / brAhmaNa uvAca / pUrvarAjAtisargAzca pAlayatyeva pANDavaH // 15 na tahuryodhanakRtaM na ca tadbhavatA kRtam / dIrghadarzI kRtaprajJaH sadA vaizravaNo yathA / na karNasaubalAbhyAM ca kuravo yatkSayaM gatAH // 1 // akSudrasacivazvAyaM kuntIputro mahAmanAH // 16 daivaM tattu vijAnImo yanna zakyaM prabAdhitum / apyamitre dayAvAMzca zucizca bharatarSabha / daivaM puruSakAreNa na zakyamativartitum // 2 Rju pazyati medhAvI putravatpAti naH sadA // 17 akSauhiNyo mahArAja dazASTau ca samAgatAH / vipriyaM ca janasyAsya saMsargAddharmajasya vai| aSTAdazAhena hatA dazabhiryodhapuMgavaiH // 3 na kariSyanti rAjarSe tathA bhImArjunAdayaH // 18 mISmadroNakRpAdyaizca karNena ca mahAtmanA / mandA mRduSu kauravyAstIkSNeSvAzIviSopamAH / yuyudhAnena vIreNa dhRSTadyumnena caiva ha // 4 vIryavanto mahAtmAnaH paurANAM ca hite ratAH // 19 caturbhiH pANDuputraizca bhImArjunayamairnRpa / na kuntI na ca pAzcAlI na colUpI na saatvtii| janakSayo'yaM nRpate kRto daivabalAtkRtaiH // 5 asmiJjane kariSyanti pratikUlAni karhi cit // 20 avazyameva saMgrAme kSatriyeNa vizeSataH / bhavatkRtamimaM snehaM yudhiSThiravivardhitam / kartavyaM nidhanaM loke zastreNa kSatrabandhunA // 6 na pRSThataH kariSyanti paurajAnapadA janAH // 21 tairiyaM puruSavyAghairvidyAbAhubalAnvitaiH / adharmiSThAnapi sataH kuntIputrA mahArathAH / pRthivI nihatA sarvA sahayA sarathadvipA // 7 mAnavAnpAlayiSyanti bhUtvA dharmaparAyaNAH // 22 na sa rAjAparAnoti putrastava mahAmanAH / sa rAjanmAnasaM duHkhamapanIya yudhiSThirAt / na bhavAnna na ca te bhRtyA na karNo na ca saubalaH // 8 | kuru kAryANi dhANi namaste bharatarSabha // 23 - 2872 - Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 16. 24 ] AzramavAsikaparva [ 15. 17. 21 vaizaMpAyana uvAca / bhIma rAjA pitA vRddho vanavAsAya dIkSitaH / tasya tadvacanaM dharmyamanubandhaguNottaram / dAtumicchati sarveSAM suhRdAmaurdhvadehikam // 9 sAdhu sAdhviti sarvaH sa janaH pratigRhItavAn // bhavatA nirjitaM vittaM dAtumicchati kauravaH / dhRtarASTrazca tadvAkyamabhipUjya punaH punaH / bhISmAdInAM mahAbAho tadanujJAtumarhasi // 10 visarjayAmAsa tadA sarvAstu prakRtIH zanaiH // 25 diSTyA tvadya mahAbAho dhRtarASTraH prayAcati / sa taiH saMpUjito rAjA shivenaavekssitstdaa| yAcito yaH purAsmAbhiH pazya kAlasya paryayam // prAJjaliH pUjayAmAsa taM janaM bharatarSabha // 26 / yo'sau pRthivyAH kRtsnAyA bhartA bhUtvA narAdhipa / tato viveza bhuvanaM gAndhAryA sahito nRpH| parairvinihatApatyo vanaM gantumabhIpsati // 12 vyuSTAyAM caiva zarvayAM yaccakAra nibodha tat // 27 mA te'nyatpuruSavyAghra dAnAdbhavatu darzanam / iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi ayazasyamato'nyatsyAdadhayaM ca mahAbhuja // 13 SoDazo'dhyAyaH // 16 // rAjAnamupatiSThasva jyeSThaM bhrAtaramIzvaram / 17 ahaMstvamasi dAtuM vai nAdAtuM bharatarSabha / vaizaMpAyana uvAca / evaM buvANaM kaunteyaM dharmarAjo'bhyapUjayat // 14 vyuSitAyAM rajanyAM tu dhRtarASTro'mbikAsutaH / bhImasenastu sakrodhaH provAcedaM vacastadA / viduraM preSayAmAsa yudhiSThiranivezanam // 1 vayaM bhISmasya kurmeha pretakAryANi phalguna // 15 sa gatvA rAjavacanAduvAcAcyutamIzvaram / somadattasya nRpaterbhUrizravasa eva ca / yudhiSThiraM mahAtejAH sarvabuddhimatAM varaH // 2 bAhrIkasya ca raajrssenonnsy ca mahAtmanaH // 16 dhRtarASTro mahArAja vanavAsAya dIkSitaH / anyeSAM caiva suhRdAM kuntI karNAya dAsyati / gamiSyati vanaM rAjankArtikImAgatAmimAm // 3 zrAddhAni puruSavyAghra mAdAtkauravako nRpaH // 17 sa tvA kurukulazreSTha kiMcidarthamabhIpsati / iti me vartate buddhirmA vo nandantu shtrvH| zrAddhamicchati dAtuM sa gAGgeyasya mhaatmnH|| 4 kaSTAtkaSTataraM yAntu sarve duryodhanAdayaH / droNasya somadattasya bAhrIkasya ca dhImataH / yairiyaM pRthivI sarvA ghAtitA kulapAMsanaiH // 18 putrANAM caiva sarveSAM ye cAsya suhRdo htaaH| kutastvamadya vismRtya vairaM dvAdazavArSikam / yadi cAbhyanujAnISe saindhavApasadasya ca // 5 ajJAtavAsagamanaM draupadIzokavardhanam / etacchrutvA tu vacanaM vidurasya yudhisstthirH|| ka tadA dhRtarASTrasya sneho'smAsvabhavattadA // 19 hRSTaH saMpUjayAmAsa guDAkezazca pANDavaH // 6 kRSNAjinopasaMvIto hRtAbharaNabhUSaNaH / na tu bhImo dRDhakrodhastadvaco jagRhe tdaa| sAdhaM pAzcAlaputryA tvaM rAjAnamupajagmivAn / vidurasya mahAtejA duryodhanakRtaM smaran // 7 ka tadA droNabhISmau tau somadatto'pi vAbhavat // abhiprAyaM viditvA tu bhImasenasya phalgunaH / yatra trayodaza samA vane vanyena jIvasi / kirITI kiMcidAnamya bhImaM vacanamabravIt // 8 na tadA tvA pitA jyeSThaH pitRtvenAbhivIkSate // 21 ma. bhA. 360 -2873 - Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 17. 22] mahAbhArate [ 15. 19. 12 kiM te tadvismRtaM pArtha yadeSa kulapAMsanaH / putrANAM suhRdAM caiva gacchatvAnRNyamadya saH // 11 durvRtto viduraM prAha te kiM jitamityuta // 22 / idaM cApi zarIraM me tavAyattaM janAdhipa / tamevaMvAdinaM rAjA kuntIputro yudhisstthirH| dhanAni ceti viddhi tvaM kSattarnAstyatra saMzayaH // 12 uvAca bhrAtaraM dhImAJjoSamAsveti bhartsayan // 23 iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi aSTAdazo'dhyAyaH // 18 // saptadazo'dhyAyaH // 17 // vaizaMpAyana uvAca / arjuna uvaac| evamuktastu rAjJA sa viduro buddhisattamaH / bhIma jyeSTho gururme tvaM naato'nydvktumutshe| dhRtarASTramupetyedaM vAkyamAha mahArthavat / / 1 dhRtarASTro hi rAjarSiH sarvathA mAnamarhati // 1 ukto yudhiSTiro rAjA bhavadvacanamAditaH / . . na smarantyaparAddhAni smaranti sukRtAni ca / sa ca saMzrutya vAkyaM te prazazaMsa mahAdyutiH // 2 asaMbhinnArthamaryAdAH sAdhavaH puruSottamAH // 2 bIbhatsuzca mahAtejA nivedayati te gRhAn / idaM madvacanAtkSattaH kauravaM brUhi pArthivam / .. vasu tasya gRhe yaJca prANAnapi ca kevalAn // 3 yAvadicchati putrANAM dAtuM tAvaddadAmyaham // 3 dharmarAjazca putraste rAjyaM prANAndhanAni ca / bhISmAdInAM ca sarveSAM suhRdAmupakAriNAm / anujAnAti rAjarSe yaccAnyadapi kiMcana // 4 . mama kozAditi vibho mA bhUbhImaH sudurmanAH // 4 bhImastu sarvaduHkhAni saMsmRtya bahulAnyuta / vaizaMpAyana uvAca / kRcchrAdiva mahAvAhuranumanye viniHzvasan // 5 ityukte dharmarAjastamarjunaM pratyapUjayat / sa rAjJA dharmazIlena bhrAtrA bIbhatsunA tathA / bhImasenaH kaTAkSeNa vIkSAMcakre dhanaMjayam // 5 anunIto mahAvAhuH sauhRde sthApito'pi ca // 6 tataH sa viduraM dhImAnvAkyamAha yudhisstthirH| na ca manyustvayA kArya iti tvAM prAha dharmarAT / na bhImasene kopaM sa nRpatiH kartumarhati // 6 saMsmRtya bhImastadvairaM yadanyAyavadAcaret // 7 parikliSTo hi bhImo'yaM himavRSTyAtapAdibhiH / evaMprAyo hi dharmo'yaM kSatriyANAM narAdhipa / duHkhairbahuvidhairdhImAnaraNye viditaM tava // 7 yuddhe kSatriyadharme ca nirato'yaM vRkodaraH // 8 kiM nu madvacanAhi rAjAnaM bharatarSabham / / vRkodarakRte cAhamarjunazca punaH punaH / yadyadicchasi yAvacca gRhyatAM madgRhAditi // 8 prasAdayAva nRpate bhavAnprabhurihAsti yat // 9 yanmAtsaryamayaM bhImaH karoti bhRshduHkhitH| pradadAtu bhavAnvittaM yAvadicchasi pArthiva / na tanmanasi kartavyamiti vAcyaH sa pArthivaH // 9 tvamIzvaro no rAjyasya prANAnAM ceti bhArata // 10 yanmamAsti dhanaM kiMcidarjunasya ca vezmani / brahmadeyAgrahArAMzca putrANAM caurdhvadehikam / tasya svAmI mahArAja iti vAcyaH sa pArthivaH // ito ratnAni gAzcaiva dAsIdAsamajAvikam // 11 dadAtu rAjA viprebhyo yatheSTaM kriyatAM vyyH| / AnayitvA kuruzreSTho brAhmaNebhyaH prayacchatu / -2874 - Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 19. 12] AzramavAsikaparva [ 15. 21. 4 20 dInAndhakRpaNebhyazca tatra tatra nRpAjJayA // 12 dIyate vacanAdrAjJaH kuntIputrasya dhImataH // 9 bannarasapAnADhyAH sabhA vidura kAraya / evaM sa vasudhArAbhirvarSamANo nRpAmbudaH / gavAM nipAnAnyanyacca vividhaM puNyakarma yat // 13 tarpayAmAsa viprAMstAnvarSanbhUmimivAmbudaH // 10 iti mAmabravIdrAjA pArthazcaiva dhanaMjayaH / tato'nantaramevAtra sarvavarNAnmahIpatiH / yadatrAnantaraM kAyaM tadbhavAnvaktumarhati // 14 / annapAnarasaughena plAvayAmAsa pArthivaH // 11 ityukto vidureNAtha dhRtarASTro'bhinandya tat / savasraphenaratnaugho mRdaGganinadakhanaH / manazcakre mahAdAne kArtikyAM janamejaya // 15 gavAzvamakarAvarto nArIratnamahAkaraH // 12 iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi prAmAgrahArakulyADhyo maNihemajalArNavaH / ekonaviMzo'dhyAyaH // 19 // jagatsaMplAvayAmAsa dhRtarASTradayAmbudhiH // 13 etaM sa putrapautrANAM pitRRnnaamaatmnstthaa| vaizaMpAyana uvAca / gAndhAryAzca mahArAja pradadAvau dehikam // 14 vidureNaivamuktastu dhRtarASTro janAdhipaH / parizrAnto yadAsItsa dadaddAnAnyanekazaH / prItimAnabhavadrAjA rAjJo jiSNozca karmaNA // 1 tato nirvatayAmAsa dAnayajJaM kurUdvahaH // 15 tato'bhirUpAnbhISmAya brAhmaNAnRSisattamAn / evaM sa rAjA kauravyazcakre dAnamahotsavam / putrArthe suhRdAM caiva sa samIkSya sahasrazaH // 2 naTanartakalAsyADhyaM bahvannarasadakSiNam // 16 kArayitvAnnapAnAni yAnAnyAcchAdanAni c|| dazAhamevaM dAnAni dattvA rAjAmbikAsutaH / suvarNamaNiratnAni dAsIdAsaparicchadAn // 3 babhUva putrapautrANAmanRNo bharatarSabha // 17 kambalAjinaratnAni grAmAnkSetrAnajAvikama / iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi alaMkArAngajAnazvAnkanyAzcaiva varastriyaH / viMzo'dhyAyaH // 20 // AdizyAdizya viprebhyo dadau sa nRpasattamaH // 4 . 21 droNaM saMkIrtya bhISmaM ca somadattaM ca bAhnikam / vaizaMpAyana uvAca / duryodhanaM ca rAjAnaM putrAMzcaiva pRthakpRthak / tataH prabhAte rAjA sa dhRtarASTro'mbikAsutaH / jayadrathapurogAMzca suhRdazcaiva sarvazaH // 5 AhUya pANDavAnvIrAnvanavAsakRtakSaNaH // 1 sa zrAddhayajJo vavRdhe bhugodhndkssinnH| gAndhArIsahito dhImAnabhinandya yathAvidhi / anekadhanaratnaugho yudhiSThiramate tadA // 6 kArtikyA kArayitveSTiM brAhmaNairvedapAragaiH // 2 anizaM yatra puruSA gaNakA lekhakAstathA / agnihotraM puraskRtya valkalAjinasaMvRtaH / yudhiSThirasya vacanAttadApRcchanti taM nRpam // 7 vadhUparivRto rAjA niryayau bhavanAttataH // 3 AjJApaya kimetebhyaH pradeyaM dIyatAmiti / tataH striyaH kauravapANDavAnAM tadupasthitamevAtra vacanAnte pradRzyate // 8 yAzcApyanyAH kauravarAjavaMzyAH / zate deye dazazataM sahasra cAyutaM tthaa| tAsAM nAdaH prAdurAsIttadAnIM -2875 - Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 21. 4] mahAbhArate [15. 22. 10 vaicitravIrye nRpatau prayAte // 4 gajAhvaye'tIva babhUva rAjan / tato lAjaiH sumanobhizca rAjA yathA pUrva gacchatAM pANDavAnAM vicitrAbhistadgRhaM pUjayitvA / __ te rAjankauravANAM sabhAyAm // 12 saMyojyAthai tyajanaM ca sarva yA nApazyaccandramA naiva sUryo tataH samutsRjya yayau narendraH // 5 rAmAH kadAcidapi tasminnarendre / tato rAjA prAJjalirvepamAno mahAvanaM gacchati kauravendra yudhiSThiraH sasvanaM bASpakaNThaH / zokenArtA rAjamArga prapeduH // 13 vilapyoccairhA mahArAja sAdho iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi ka gantAsItyapatattAta bhUmau // 6 ekaviMzo'dhyAyaH // 21 // tathArjunastIvraduHkhAbhitapto ___ muhurmuhuniHzvasanbhAratAgryaH / vaizaMpAyana uvAca / yudhiSThiraM maivamityevamuktvA tataH prAsAdaharyeSu vasudhAyAM ca pArthiva / nigRhyAthodIdharatsIdamAnaH // 7 strINAM ca puruSANAM ca sumahAnnisvano'bhavat // 1 vRkodaraH phalgunazcaiva vIrau sa rAjA rAjamArgeNa nRnArIsaMkulena ca / mAdrIputrau viduraH saMjayazca / kathaMcinniryayau dhImAnvepamAnaH kRtAJjaliH // 2 vaizyAputraH sahito gautamena sa vardhamAnadvAreNa niryayau gajasAhvayAt / dhaumyo viprAzcAnvayurbASpakaNThAH // 8 visarjayAmAsa ca taM janaghaM sa muhurmuhuH // 3 kuntI gAndhArI baddhanetrAM vrajantI vanaM gantuM ca viduro rAjJA saha kRtakSaNaH / skandhAsaktaM hastamathodvahantI / saMjayazca mahAmAtraH sUto gAvalgaNistathA // 4 rAjA gAndhAryAH skandhadeze'vasajya kRpaM nivartayAmAsa yuyutsuM ca mahAratham / pANiM yayau dhRtarASTraH pratItaH // 9 dhRtarASTro mahIpAlaH paridAya yudhiSThire // 5 tathA kRSNA draupadI yAdavI ca nivRtte pauravarge tu rAjA saantHpurstdaa| bAlApatyA cottarA kauravI ca / dhRtarASTrAbhyanujJAto nivartitumiyeSa sH|| 6 citrAGgadA yAzca kAzcistriyo'nyAH so'bravInmAtaraM kuntImupetya bharatarSabha / sAdhaM rAjJA prasthitAstA vadhUbhiH // 10 ahaM rAjAnamanviSye bhavatI vinivartatAm // 7 tAsAM nAdo rudatInAM tadAsI vadhUparivRtA rAjJi nagaraM gantumarhasi / ___ drAjanduHkhAtkurarINAmivoccaiH / rAjA yAtveSa dharmAtmA tapase dhRtanizcayaH // 8 tato niSpeturbAhmaNakSatriyANAM ityuktA dharmarAjena bASpavyAkulalocanA / viTzUdrANAM caiva nAryaH samantAt // 11 jagAdevaM tadA kuntI gAndhArI parigRhya ha // 9 tanniryANe duHkhitaH pauravargo sahadeve mahArAja mA pramAdaM kRthAH kacit / -2876 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 22. 10 ] AzramavAsikaparva [15. 23.5 eSa mAmanurakto hi rAjaMstvAM caiva nityadA // 10 yadA rAjyamidaM kunti bhoktavyaM putranirjitam / karNa smarethAH satataM saMgrAmeSvapalAyinam / prAptavyA rAjadharmAzca tadeyaM te kuto matiH // 25 avakIrNo hi sa mayA vIro duSprajJayA tdaa||11 kiM vayaM kAritAH pUrvaM bhavatyA pRthivIkSayam / AyasaM hRdayaM nUnaM mandAyA mama putraka / kasya hetoH parityajya vanaM gantumabhIpsasi // 26 yatsUryajamapazyantyAH zatadhA na vidIryate // 12 vanAccApi kimAnItA bhavatyA bAlakA vayam / evaMgate tu kiM zakyaM mayA kartumariMdama / duHkhazokasamAviSTau mAdrIputrAvimau tathA // 27 mama doSo'yamatyarthaM khyApito yanna suuryjH|. prasIda mAtarmA gAstvaM vanamadya yazasvini / tannimittaM mahAbAho dAnaM dadyAstvamuttamam // 13 zriyaM yaudhiSThirI tAvadbhuta pArthabalArjitAm // 28 sadaiva bhrAtRbhiH sArdhamagrajasyArimardana / . iti sA nizcitaivAtha vanavAsakRtakSaNA / draupadyAzca priye nityaM sthAtavyamarikarzana // 14 lAlapyatAM bahuvidhaM putrANAM nAkarodvacaH // 29 bhImasenArjunau caiva nakulazca kurUdvaha / draupadI cAnvayAczraM viSaNNavadanA tadA / samAdheyAstvayA vIra tvayyadya kuladhUrgatA // 15 vanavAsAya gacchantIM rudatI bhadrayA saha // 30 zvazrUzvazurayoH pAdAzuzrUSantI vane tvaham / / sA putrAnrudataH sarvAnmuhurmuhuravekSatI / gAndhArIsahitA vatsye tApasI malapaGkinI // 16 jagAmaiva mahAprAjJA vanAya kRtanizcayA // 31 evamuktaH sa dharmAtmA bhrAtRbhiH sahito vshii| anvayuH pANDavAstAM tu sabhRtyAntaHpurAstadA / viSAdamagamattIvra na ca kiMciduvAca ha // 17 tataH pramRjya sAzrUNi putrAnvacanamabravIt // 32 sa muhUrtamiva dhyAtvA dharmaputro yudhiSThiraH / iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi uvAca mAtaraM dInazcintAzokaparAyaNaH // 18 dvaaviNsho'dhyaayH|| 22 // kimidaM te vyavasitaM naivaM tvaM vaktumarhasi / na tvAmabhyanujAnAmi prasAdaM kartumarhasi // 19 kuntyuvaac| vyarocayaH purA hyasmAnutsAhya priyadarzane / evametanmahAbAho yathA vadasi pANDava / vidurAyA vacobhistvamasmAnna tyaktumarhasi // 20 kRtamuddharSaNaM pUrva mayA vaH sIdatAM nRpa // 1 nihatya pRthivIpAlAnrAjyaM prAptamidaM mayA / dyUtApahRtarAjyAnAM patitAnAM sukhAdapi / tava prajJAmupazrutya vAsudevAnnararSabhAt // 21 jJAtibhiH paribhUtAnAM kRtamuddharSaNaM mayA // 2 ka sA buddhiriyaM cAdya bhavatyA yA zrutA mayA / kathaM pANDorna nazyeta saMtatiH puruSarSabhAH / kSatradharme sthiti hyuktvA tasyAzcalitumicchasi // 22 yazazca vo na nazyeta iti coddharSaNaM kRtam // 3 asmAnutsRjya rAjyaM ca snuSAM cemAM yshsviniim| yUyamindrasamAH sarve devatulyaparAkramAH / kathaM vatsyasi zUnyeSu vaneSvamba prasIda me // 23 / mA pareSAM mukhaprekSAH sthetyevaM tatkRtaM mayA // 4 iti bASpakalAM vAcaM kuntI putrasya shRnnvtii| kathaM dharmabhRtAM zreSTho rAjA tvaM vaasvopmH| jagAmaivAzrupUrNAkSI bhImastAmidamabravIt // 24 / punarvane na duHkhI syA iti coddharSaNaM kRtam // 5 -2877 - 23 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 23. 6] mahAbhArate [ 15. 24. 12 nAgAyutasamaprANaH khyaatvikrmpaurussH| nivartasva kuruzreSTha bhImasenAdibhiH saha / nAyaM bhImo'tyayaM gacchediti coddharSaNaM kRtam // 6- dharme te dhIyatAM buddhirmanaste mahadastu ca // 21 bhImasenAdavarajastathAyaM vAsavopamaH / iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi vijayo nAvasIdeta iti coddharSaNaM kRtam // . tryoviNsho'dhyaayH||23|| nakulaH sahadevazca tathemau guruvartinau / kSudhA kathaM na sIdetAmiti coddharSaNaM kRtam // 8 vaizaMpAyana uvaac| iyaM ca bRhatI zyAmA shriimtyaaytlocnaa| kuntyAstu vacanaM zrutvA pANDavA rAjasattama / vRthA sabhAtale kliSTA mA bhUditi ca tatkRtam / / 9 vIDitAH saMnyavartanta pAJcAlyA shitaanghaaH||1 prekSantyA me tadA hImA vepantIM kadalImiva / tataH zabdo mahAnAsItsarveSAmeva bhArata / strIdharmiNImanindyAGgI tathA dyUtaparAjitAm // 10 antaHpurANAM rudatAM dRSTvA kuntI tathAgatAm // 2 duHzAsano yadA mauDhyAddAsIvatparyakarSata / pradakSiNamathAvRtya rAjAnaM pANDavAstadA / tadaiva viditaM mahyaM parAbhUtamidaM kulam // 11 abhivAdya nyavartanta pRthAM tAmanivartya vai // 3 viSaNNAH kuravazcaiva tadA me zvazurAdayaH / tato'bravInmahArAjo dhRtarASTro'mbikAsutaH / yadaiSA nAthamicchantI vyalapatkurarI yathA // 12 gAndhArI viduraM caiva samAbhASya nigRhma ca // 4 kezapakSe parAmRSTA pApena htbuddhinaa| yudhiSThirasya jananI devI sAdhu nivartyatAm / yadA duHzAsanenaiSA tadA muhyAmyahaM nRpa // 13 yathA yudhiSThiraH prAha tatsarvaM satyameva hi // 5 yuSmattejovivRddhyarthaM mayA yuddharSaNaM kRtam / putraizvaryaM mahadidamapAsya ca mahAphalam / tadAnIM vidurAvAkyairiti tadvitta putrkaaH|| 14 kA nu gacchedvanaM durga putrAnutsRjya mUDhavat // 6 kathaM na rAjavaMzo'yaM nazyetprApya sutAnmama / rAjyasthayA tapastaptaM dAnaM dattaM vrataM kRtam / pANDoriti mayA putra tasmAduddharSaNaM kRtam // 15 anayA zakyamadyeha zrUyatAM ca vaco mama // 7 na tasya putraH pautrau vA kuta eva sa pArthivaH / gAndhAri parituSTo'smi vadhvAH zuzrUSaNena vai| labhate sukRtAllokAnyasmAdvaMzaH praNazyati // 16 tasmAttvamenAM dharmajJe samanujJAtumarhasi // 8 bhuktaM rAjyaphalaM putrA bharturme vipulaM puraa| ityuktA saubaleyI tu rAjJA kuntImuvAca ha / mahAdAnAni dattAni pItaH somo yathAvidhi // 17 tatsarvaM rAjavacanaM svaM ca vAkyaM vizeSavat // 9 sAI nAtmaphalArthaM vai vAsudevamacUcudam / na ca sA vanavAsAya devIM kRtamatiM tdaa| vidurAyAH pralApaistaiH plAvanArthaM tu tatkRtam // 18 zaknotyupAvartayituM kuntI dharmaparAM satIm // 10 nAhaM rAjyaphalaM putra kAmaye putranirjitam / tasyAstu taM sthiraM jJAtvA vyavasAyaM kurustriyaH / patilokAnahaM puNyAkAmaye tapasA vibho // 19 nivRttAzca kuruzreSThAndRSTvA prarurudustadA // 11 zvazrUzvazurayoH kRtvA zuzrUSAM vnvaasinoH|| upAvRtteSu pArtheSu sarveSvantaHpureSu c|| tapasA zoSayiSyAmi yudhiSThira kalevaram // 20 / yayau rAjA mahAprAjJo dhRtarASTro vanaM tadA // 12 -2878 - Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 24. 13] AzramavAsikaparva [ 15. 25. 14 pANDavA api dInAste duHkhazokaparAyaNAH / yAnaiH strIsahitAH sarve puraM pravivizustadA // 13 vaizaMpAyana uvaac| tadahRSTamivAkUjaM gatotsavamivAbhavat / tato bhAgIrathItIre medhye punnyjnocite| nagaraM hAstinapuraM sastrIvRddhakumArakam // 14 nivAsamakarodrAjA vidurasya mate sthitaH // 1 / sarve cAsannirutsAhAH pANDavA jAtamanyavaH / tatrainaM paryupAtiSThanbrAhmaNA raassttrvaasinH| .. kuntyA hInAH suduHkhArtA vatsA iva vinAkRtAH // kSatravizadrasaMghAzca bahavo bharatarSabha // 2 dhRtarASTrastu tenAhA gatvA sumahadantaram / . . sa taiH parivRto rAjA kathAbhirabhinandya tAn / tato bhAgIrathItIre nivAsamakarotprabhuH // 16 anujajJe saziSyAnvai vidhivatpratipUjya ca // 3 prAduSkRtA yathAnyAyamagnayo vedapAragaiH / sAyAhne sa mahIpAlastato gaGgAmupetya ha / vyarAjanta dvijazreSThastatra tatra tapodhanaiH / cakAra vidhivacchaucaM gAndhArI ca yazasvinI // 4 prAduSkRtAgnirabhavatsa ca vRddho narAdhipaH // 17 tathaivAnye pRthaksarve tIrtheSvAplutya bhaart| sa rAjAgnInparyupAsya hutvA ca bidhivattadA / cakruH sarvAH kriyAstatra puruSA vidurAdayaH // 5 saMdhyAgataM sahasrAMzumupAtiSThata mArata // 18 kRtazAcaM tato vRddhaM zvazuraM kuntibhojjaa| . viduraH saMjayazcaiva rAjJaH zayyAM kuzaistataH / gAndhArI ca pRthA rAjangaGgAtIramupAnayat // 6 cakratuH kuruvIrasya gAndhAryAzcAvidUrataH // 19 rAjJastu yAjakastatra kRto vedIparistaraH / gAndhAryAH saMnikarSe tu niSasAda kuzeSvatha / juhAva tatra vahniM sa nRpatiH satyasaMgaraH // 7 yudhiSThirasya jananI kuntI sAdhuvrate sthitA // 20 tato bhAgIrathItIrAtkurukSetraM jagAma saH / teSAM saMzravaNe cApi niSedurvidurAdayaH / sAnugo nRpatirvidvAnniyataH saMyatendriyaH // 8. yAjakAzca yathoddezaM dvijA ye cAnuyAyinaH // 21 / tatrAzramapadaM dhImAnabhigamya sa pArthivaH / prAdhItadvijaMmukhyA sA sNprjvaalitpaavkaa| AsasAdAtha rAjarSiH zatayUpaM manISiNam // 9 babhUva teSAM rajanI brAhmIva prItivardhanI // 22 . sa hi rAjA mahAnAsItkekayeSu paraMtapaH / tato rAtryAM vyatItAyAM kRtpuurvaahnikkriyaaH| sa putraM manujezvarye nivezya vanamAvizat // 10 hutvAgniM vidhivatsarve prayayuste yathAkramam / tenAsau sahito rAjA yayau vyAsAzramaM tadA / udaGmukhA nirIkSanta upavAsaparAyaNAH // 23 tatrainaM vidhivadrAjanpratyagRhvAtkurUdvaham // 11 sa teSAmatiduHkho'bhUnnivAsaH prathame'hani / sa dIkSAM tatra saMprApya rAjA kauravanandanaH / zocatAM zocyamAnAnAM paurajAnapadairjanaiH // 24 zatayUpAzrame tasminnivAsamakarottadA // 12 iti zrImahAbhArate bhAzramavAsikaparvaNi tasmai sarva vidhiM rAjanarAjAcakhyau mahAmatiH / caturvizo'dhyAyaH // 24 // AraNyakaM mahArAja vyAsasyAnumate tadA // 13 evaM sa tapasA rAjA dhRtarASTro mahAmanAH / yojayAmAsa cAtmAnaM tAMzcApyanucarAMstadA // 14 - 2879 - Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 25. 15 ] mahAbhArate . [ 15. 26. 21 tathaiva devI gAndhArI vlklaajinvaasinii|| sagatvA tapasaH pAraM dIptasya sa narAdhipaH / kuntyA saha mahArAja samAnavratacAriNI // 15 puraMdarasya saMsthAnaM pratipede mahAmanAH // 8 karmaNA manasA vAcA cakSuSA cApi te nRpa / dRSTapUrvaH sa bahuzo rAjansaMpatatA mayA / saMniyamyendriyagrAmamAsthitAH paramaM tapaH // 16 mahendrasadane rAjA tapasA dagdhakilbiSaH // 9 tvagasthibhUtaH parizuSkamAMso tathA zailAlayo rAjA bhagadattapitAmahaH / jaTAjinI vlklsNvRtaanggH| tapobalenaiva nRpo mahendrasadanaM gataH // 10 sa pArthivastatra tapazcacAra tathA pRSadhro nAmAsIdrAjA vjrdhropmH| maharSivattIvramapetadoSaH // 17 sa cApi tapasA lebhe nAkapRSThamito nRpaH // 11 . kSattA ca dharmArthavidagryabuddhiH asminnaraNye nRpate mAndhAturapi cAtmajaH / __ sasaMjayastaM nRpatiM sadAram / purukutso nRpaH siddhi mahatIM samavAptavAn // 12 upAcaraddhoratapo jitAtmA bhAryA samabhavadyasya narmadA saritAM varA / tadA kRzo valkalacIravAsAH // 18 so'sminnaraNye nRpatistapastatvA divaM gtH|| 13 iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi zazalomA ca nAmAsIdrAjA paramadhArmikaH / paJcaviMzo'dhyAyaH // 25 // sa cApyasminvane taptvA tapo divamavAptavAn // 14 26 dvaipAyanaprasAdAcca tvamapIdaM tapovanam / vaizaMpAyana uvAca / rAjannavApya duSprApAM siddhimatryAM gamiSyasi // 15 tatastasminmunizreSThA rAjAnaM draSTumabhyayuH / tvaM cApi rAjazArdUla tapaso'nte zriyA vRtaH / nAradaH parvatazcaiva devalazca mahAtapAH // 1 gAndhArIsahito gantA gatiM teSAM mahAtmanAm // 16 dvaipAyanaH saziSyazca siddhAzcAnye manISiNaH / pANDuH smarati nityaM ca balahantuH samIpataH / zatayUpazca rAjarSirvRddhaH paramadhArmikaH // 2 tvAM sadaiva mahIpAla sa tvAM zreyasi yokSyati // 17 teSAM kuntI mahArAja pUjAM cakre yathAvidhi / tava zuzrUSayA caiva gAndhAryAzca yazasvinI / te cApi tutuSustasyAstApasAH paricaryayA // 3 bhartuH salokatAM kuntI gamiSyati vadhUstava // 18 tatra dhAH kathAstAta cakruste paramarSayaH / yudhiSThirasya jananI sa hi dharmaH sanAtanaH / ramayanto mahAtmAnaM dhRtarASTraM janAdhipam // 4 vayametatprapazyAmo nRpate divyacakSuSA // 19 kathAntare tu kasmiMzcidevarSi radastadA / pravekSyati mahAtmAnaM vidurazca yudhiSThiram / kathAmimAmakathayatsarvapratyakSadarzivAn // 5 saMjayastvadanudhyAnAtpUtaH svargamavApsyati // 20 purA prajApatisamo rAjAsIdakutobhayaH / etacchrutvA kauravendro mahAtmA sahasracitya ityuktaH zatayUpapitAmahaH // 6 ___ sahaiva patnyA prItimAnpratyagRhNAt / sa putre rAjyamAsajya jyeSThe prmdhaarmike| vidvAnvAkyaM nAradasya prazasya sahasracityo dharmAtmA praviveza vanaM nRpaH // 7 cakre pUjAM cAtulAM nAradAya // 21 - 2880 - Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 26. 22 ] AzramavAsikaparva [15. 28. 8 vaizaMpAyana uvAca / tathA sarve nAradaM viprasaMghAH kAmagena vimAnena divyAbharaNabhUSitaH / saMpUjayAmAsuratIva rAjan / RSiputro mahAbhAgastapasA dagdhakilbiSaH // 12 rAjJaH prItyA dhRtarASTrasya te vai saMcariSyati lokAMzca devagandharvarakSasAm / punaH punaH samahRSTAstadAnIm // 22 svacchandeneti dharmAtmA yanmAM tvaM paripRcchasi // iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi devaguhyamidaM prItyA mayA vaH kathitaM mahat / SaDviMzo'dhyAyaH // 26 // bhavanto hi zrutadhanAstapasA dagdhakilbiSAH // 14 iti te tasya tacchrutvA devarSermadhuraM vacaH / sarve sumanasaH prItA vabhUvuH sa ca pArthivaH // 15 nAradasya tu tadvAkyaM prshshNsurdvijottmaaH| . evaM kathAbhiranvAsya dhRtarASTra manISiNaH / zatayUpastu rAjarSirnAradaM vAkyamabravIt // 1 viprajagmuryathAkAmaM te siddhagatimAsthitAH // 16 aho bhagavatA zraddhA kururAjasya vrdhitaa| iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi sarvamya ca janasyAsya mama caiva mahAdyute // 2 saptaviMzo'dhyAyaH // 27 // asti kAcidvivakSA tu mama tAM gadataH zRNu / 28 dhRtarASTra prati nRpaM devarSe lokapUjita // 3 vaizaMpAyana uvAca / sarvavRttAntatattvajJo bhavAndivyena cakSuSA / vanaM gate kauravendre duHkhazokasamAhatAH / yuktaH pazyasi devarSe gatIvai vividhA nRNAm // 4 babhUvuH pANDavA rAjanmAtRzokena cArditAH // 1 uktavAnnRpatInAM tvaM mahendrasya salokatAm / tathA paurajanaH sarvaH zocannAste janAdhipam / na tvasya nRpaterlokAH kathitAste mahAmune // 5 / kurvANAzca kathAstatra brAhmaNA nRpatiM prati // 2 sthAnamasya kSitipateH zrotumicchAmyahaM vibho| kathaM nu rAjA vRddhaH sa vane vasati nirjane / tvattaH kIdRkkadA veti tanmamAcakSva pRcchtH||6 gAndhArI ca mahAbhAgA sA ca kuntI pRthA katham // ityukto nAradastena vAkyaM sarvamanonugam / sukhArhaH sa hi rAjarSirna sukhaM tanmahAvanam / vyAjahAra satAM madhye divyadarzI mahAtapAH // 7 kimavasthaH samAsAdya prajJAcakSurhatAtmajaH // 4 yadRcchayA zakrasado gatvA zakraM zacIpatim / suduSkaraM kRtavatI kuntI putrAnapazyatI / dRSTavAnasmi rAjarSe tatra pANDuM narAdhipam // 8 rAjyazriyaM parityajya vanavAsamarocayat // 5 tatreyaM dhRtarASTrasya kathA samabhavannRpa / viduraH kimavasthazca bhrAtuH zuzrUSurAtmavAn / tapaso duzcarasyAsya yadayaM tapyate nRpaH // 9 sa ca gAvalgaNirdhImAnbhartRpiNDAnupAlakaH // 6 tatrAhamidamazrauSaM zakrasya vadato nRpa / AkumAraM ca paurAste cintAzokasamAhatAH / varSANi trINi ziSTAni rAjJo'sya paramAyuSaH // 10 tatra tatra kathAzcakraH samAsAdya parasparam // 7 tataH kuberabhavanaM gAndhArIsahito nRpaH / pANDavAzcaiva te sarve bhRzaM zokaparAyaNAH / vihartA dhRtarASTro'yaM rAjarAjAbhipUjitaH // 11 / zocanto mAtaraM vRddhAmUSurnAticiraM pure // 8 ma. bhA. 361 - 2881 - Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 28.9] mahAbhArate [ 15. 29. 20 tathaiva pitaraM vRddhaM hataputraM janezvaram / kathaM ca sa mahIpAlo hataputro nirAzrayaH / gAndhArI ca mahAbhAgAM viduraM ca mahAmatim // 9 panyA saha vasatyeko vane zvApadasevite // 6 naiSAM babhUva saMprItistAnvicintayatAM tdaa| sA ca devI mahAbhAgA gAndhArI hatabAndhavA / na rAjye na ca nArISu na vedAdhyayane tathA / / 10 patimandhaM kathaM vRddhamanveti vijane vane // 7 paraM nirvedamagamaMzcintayanto narAdhipam / evaM teSAM kathayatAmautsukyamabhavattadA / tacca jJAtivadhaM ghoraM saMsmarantaH punaH punaH // 11 gamane cAbhavadbuddhidhRtarASTradidRkSayA // 8. abhimanyozca bAlasya vinAzaM raNamUrdhani / sahadevastu rAjAnaM praNipatyedamabravIt / karNasya ca mahAbAhoH saMgrAmeSvapalAyinaH // 12 aho me bhavato dRSTaM hRdayaM gamanaM prati // 9 tathaiva draupadeyAnAmanyeSAM suhRdAmapi / na hi tvA gauraveNAhamazakaM vaktumAtmanA / vadhaM saMsmRtya te vIrA nAtipramanaso'bhavan // 13 gamanaM prati rAjendra tadidaM samupasthitam // 10 hatapravIrAM pRthivIM hataratnAM ca bhArata / diSTyA drakSyAmi tAM kuntI vartayantI tapasvinIm / sadaiva cintayantaste na nidrAmupalebhire // 14 jaTilAM tApasI vRddhAM kuzakAzaparikSatAm // 11 draupadI hataputrA ca subhadrA caiva bhAminI / prAsAdaharmyasaMvRddhAmatyantasukhabhAginIm / nAtiprItiyute devyau tadAstAmaprahRSTavat / / 15 kadA nu jananIM zrAntAM drakSyAmi bhRzaduHkhitAm // vairATyAstu sutaM dRSTvA pitaraM te parikSitam / anityAH khalu martyAnAM gatayo bhrtrssbh| . dhArayanti sma te prANAMstava pUrvapitAmahAH // 16 kuntI rAjasutA yatra vasatyasukhinI vane // 13 iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi sahadevavacaH zrutvA draupadI yoSitAM varA / aSTAviMzo'dhyAyaH // 28 // uvAca devI rAjAnamabhipUjyAbhinandya ca // 14 kadA drakSyAmi tAM devIM yadi jIvati sA pRthaa| vaizaMpAyana uvaac| jIvantyA gadya naH prItibhaviSyati narAdhipa // 15 evaM te puruSavyAghrAH pANDavA mAtRnandanAH / eSA te'stu matirnityaM dharme te ramatAM manaH / smaranto mAtaraM vIrA babhUvurbhRzaduHkhitAH // 1 yo'dya tvamasmAnarAjendra zreyasA yojyissysi||16 ye rAjakAryeSu purA vyAsaktA nityazo'bhavan / agrapAdasthitaM cemaM viddhi rAjanvadhUjanam / te rAjakAryANi tadA nAkArSuH sarvataH pure // 2 kAGkSantaM darzanaM kuntyA gAndhAryAH zvazurasya ca // AviSTA iva zokena nAbhyanandanta kiNcn| ityuktaH sa nRpo devyA pAzcAlyA bharatarSabha / saMbhASyamANA api te na kiMcitpratyapUjayan // 3 senAdhyakSAnsamAnAyya sarvAnidamathAbravIt // 18 te sma vIrA durAdharSA gAmbhIrye saagropmaaH| niryAtayata me senAM prabhUtarathakuJjarAm / zokopahatavijJAnA naSTasaMjJA ivAbhavan // 4 drakSyAmi vanasaMsthaM ca dhRtarASTraM mahIpatim // 19 anusmaranto jananI tataste kurunandanAH / rUyadhyakSAMzcAbravIdrAjA yAnAni vividhAni me| kathaM nu vRddhamithunaM vahatyadya pRthA kRzA // 5 sajjIkriyantAM sarvANi zibikAzca sahasrazaH // 20 -2882 - Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 29. 21] .. AzramavAsikaparva [15. 31.2 zakaTApaNavezAzca kozazilpina eva ca / pANDureNAtapatreNa dhriyamANena mUrdhani / niryAntu kozapAlAzca kurukSetrAzramaM prati // 21 / rathAnIkena mahatA niryayau kurunandanaH // 8 yazca paurajanaH kazcidraSTumicchati pArthivam / gajaizcAcalasaMkAzairbhImakarmA vRkodaraH / anAvRtaH suvihitaH sa ca yAtu surakSitaH // 22 / sajjayazrAyudhopetaiH prayayau mArutAtmajaH // 9 sUdAH paurogavAzcaiva sarva caiva mahAnasam / mAdrIputrAvapi tathA hayArohaiH susaMvRtau / vividhaM bhakSyabhojyaM ca zakaTairuhyatAM mama // 23 jagmatuH prItijananau saMnaddhakavacadhvajau // 10 prayANaM ghuSyatAM caiva zvobhUta iti mA ciram / arjunazca mahAtejA rathenAdityavarcasA / kriyantAM pathi cApyadya vezmAni vividhAni ca // vazI zvetairhayairdivyairyuktenAnvagamannRpam // 11 evamAjJApya rAjA sa bhrAtRbhiH saha pANDavaH / draupadIpramukhAzcApi strIsaMghAH zibikAgatAH / zvobhUte niryayau rAjA sastrIbAlapuraskRtaH // 25 khyadhyakSayuktAH prayayurvijanto'mitaM vasu // 12 sa bahirdivasAnevaM janaughaM paripAlayan / samRddhanaranAgAzvaM veNuvINAninAditam / nyavasannapatiH paJca tato'gacchadvanaM prati // 26 / zuzubhe pANDavaM sainyaM tattadA bharatarSabha // 13 iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi nadItIreSu ramyeSu saratsu ca vizAM pate / ekonatriMzo'dhyAyaH // 29 // vAsAnkRtvA krameNAtha jagmuste kurupuMgavAH // 14 yuyutsuzca mahAtejA dhaumyazcaiva purohitaH / vaizaMpAyana uvAca / yudhiSThirasya vacanAtpuragupti pracakratuH // 15 . AjJApayAmAsa tataH senAM bharatasattamaH / tato yudhiSThiro rAjA kurukSetramavAtarat / arjunapramukhairguptAM lokapAlopamainaraiH // 1 krameNottIrya yamunA nadI paramapAvanIm // 16 yogo yoga iti prItyA tataH zabdo mahAnabhUt / sa dadarzAzramaM dUrAdrAjarSestasya dhImataH / krozatAM sAMdinAM tatra yujyatAM yujyatAmiti // 2 zatayUpasya kauravya dhRtarASTrasya caiva ha // 17 kecidyAnainarA jagmuH kecidazvairmanojavaiH / / tataH pramuditaH sarvo janastadvanamaJjasA / rathaizca nagarAkAraiH pradIptajvalanopamaiH // 3 viveza sumahAnAdairApUrya bharatarSabha // 18 gajendrazca tathaivAnye keciduSTainarAdhipa / iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi padAtinastathaivAnye nakharaprAsayodhinaH // 4 triNsho'dhyaayH||30|| paurajAnapadAzcaiva yaanaibhuvidhaistthaa|| anvayuH kururAjAnaM dhRtarASTradidRkSayA // 5 vaizaMpAyana uvAca / sa cApi rAjavacanAdAcAryo gautamaH kRpaH / tataste pANDavA dUrAvatIrya padAtayaH / senAmAdAya senAnI prayayAvAzramaM prati // 6 abhijagmurnarapaterAzramaM vinayAnatAH // 1 tato dvijairvRtaH zrImAnkururAjo yudhisstthirH|| sa ca paurajanaH sarvo ye ca rASTranivAsinaH / saMstUyamAnoM bahubhiH sUtamAgadhabandibhiH // 7 striyazca kurumukhyAnAM padbhirevAnvayustadA // 2 -2883 - Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 31. 3] mahAbhArate [15. 32.7 32 AzramaM te tato jagmudhRtarASTrasya pANDavAH / sa taiH parivRto mene harSabASpAvilekSaNaH / zUnyaM mRgagaNAkIrNaM kadalIvanazobhitam // 3 rAjAtmAnaM gRhagataM pureva gajasAhvaye // 18 tatastatra samAjagmustApasA vividhavratAH / abhivAdito vadhUbhizca kRSNAdyAbhiH sa pArthivaH / pANDavAnAgatAndraSTuM kautuuhlsmnvitaaH|| 4 gAndhAryA sahito dhImAnkuntyA ca pratyanandata // 19 tAnapRcchattato rAjA kAsau kauravavaMzabhRt / tatazcAzramamAgacchatsiddhacAraNasevitam / pitA jyeSTho gato'smAkamiti bASpapariplutaH // 5 / dikSubhiH samAkINaM namastArAgaNairiva // 20 tamUcuste tato vAkyaM yamunAmavagAhitum / iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi puSpANAmudakumbhasya cArthe gata iti prabho // 6 ekatriMzo'dhyAyaH // 31 // tairAkhyAtena mArgeNa tataste prayayustadA / dadRzuzvAvidUre tAnsarvAnatha padAtayaH // 7 vaizaMpAyana uvAca / tataste satvarA jagmuH piturdrshnkaangginnH|| saM taiH saha naravyAghairbhAtRbhirbharatarSabha / sahadevastu vegena prAdhAvadyena sA pRthA // 8 rAjA rucirapadmAkSairAsAMcakre tadAzrame // 1 sasvanaM prarudandhImAnmAtuH pAdAvupaspRzan / tApasaizca mahAbhAgairnAnAdezasamAgataiH / . sA ca bASpAvilamukhI pradadarza priyaM sutam // 9 draSTuM kurupateH putrAnpANDavAnpRthuvakSasaH // 2 bAhubhyAM saMpariSvajya samunnAmya ca putrakam / te'bruvajJAtumicchAmaH katamo'tra yudhiSThiraH / gAndhAryAH kathayAmAsa sahadevamupasthitam // 10 bhImArjunayamAzcaiva draupadI ca yazasvinI // 3 anantaraM ca rAjAnaM bhImasenamathArjunam / tAnAcakhyau tadA sUtaH sarvAnnAmAbhinAmataH / nakulaM ca pRthA dRSTvA tvaramANopacakrame // 11 saMjayo draupadIM caiva sarvAzcAnyAH kurustriyaH // 1 sA hyagre'gacchata tayordapatyohataputrayoH / ya eSa jAmbUnadazuddhagaurakarSantI tau tataste tAM dRSTvA saMnyapatanbhuvi // 12 tanurmahAsiMha iva pravRddhaH / tArAjA svarayogena sparzena ca mhaamnaaH| pracaNDaghoNaH pRthudIrghanetrapratyabhijJAya medhAvI samAzvAsayata prabhuH // 13 stAmrAyatAsyaH kururAja eSaH // 5 tataste bASpamutsRjya gAndhArIsahitaM nRpam / ayaM punarmattagajendragAmI . upatasthurmahAtmAno mAtaraM ca yathAvidhi // 14 prtptcaamiikrshuddhgaurH| sarveSAM toyakalazAJjagRhuste svayaM tadA / pRthvAyatAMsaH pRthudIrghabAhupANDavA labdhasaMjJAste mAtrA cAzvAsitAH punH|| vRkodaraH pazyata pazyatainam // 6 tato nAryo nRsiMhAnAM sa ca yodhajanastadA / yastveSa pArzve'sya mahAdhanuSmApaurajAnapadAzcaiva dadRzustaM narAdhipam // 16 jhyAmo yuvA vAraNayUthapAbhaH / nivedayAmAsa tadA janaM taM nAmagotrataH / / siMhonnatAMso gajakhelagamI yudhiSThiro narapatiH sa cainAnpratyapUjayat // 17 padmAyatAkSo'rjuna eSa vIraH // 7 -2884 - Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 32.8] AzramavAsikaparva [15. 33. 6 kuntIsamIpe puruSottamau tu rAjJo'sya vRddhasya paraMzatAkhyAH yamAvimau vissnnumhendrklpau| snuSA vivIrA hataputranAthAH // 15 manuSyaloke sakale samo'sti etA yathAmukhyamudAhRtA vo yayorna rUpe na bale na zIle // 8 ___ brAhmaNyabhAvAhajubuddhisattvAH / iyaM punaH padmadalAyatAkSI sarvA bhavadbhiH paripRcchayamAnA madhyaM vayaH kiMcidiva spRshntii| narendrapalyaH suvizuddhasattvAH // 16 nIlotpalAbhA puradevateva evaM sa rAjA kuruvRddhavaryaH kRSNA sthitA mUrtimatIva lakSmIH // 9 smaagtstairnrdevputraiH| asyAstu pArzve kanakottamAmA papraccha sarvAnkuzalaM tadAnIM yaiSA prabhA mUrtimatIva gaurii| gateSu sarveSvatha tApaseSu // 17 madhye sthitaiSA bhaginI dvijAgryA yodheSu cApyAzramamaNDalaM taM ___ cakrAyudhasyApratimasya tasya // 10 __muktvA niviSTeSu vimucya patram / iyaM svasA rAjacamUpatestu strIvRddhabAle ca susaMniviSTe __pravRddhanIlotpaladAmavarNA / yathArhataH kuzalaM paryapRcchat // 18 paspardha kRSNena nRpaH sadA yo iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi vRkodarasyaiSa prigrho'yH|| 11 dvAtriMzo'dhyAyaH // 32 // iyaM ca rAjJo magadhAdhipasya sutA jarAsaMdha iti zrutasya / dhRtarASTra uvAca / yavIyaso mAdravatIsutasya yudhiSThira mahAbAho kaJcittAta kuzalyasi / bhAryA matA campakadAmagaurI // 12 sahito bhrAtRbhiH sarvaiH paurajAnapadaistathA // 1 indIvarazyAmatanuH sthitA tu ye ca tvAmupajIvanti kaJcitte'pi nirAmayAH / - yaiSAparAsannamahItale ca / sacivA bhRtyavargAzca guravazcaiva te vibho // 2 bhAryA matA mAdravatIsutasya kaJcidvartasi paurANI vRttiM rAjarSisevitAm / .. jyeSThasya seyaM kamalAyatAkSI // 13 kaJciddAyAnanucchidya kozaste'bhiprapUryate // 3 iyaM tu niSTaptasuvarNagaurI arimadhyasthamitreSu vartase cAnurUpataH / rAjJo virATasya sutA sputraa| brAhmaNAnagrahArairvA yathAvadanupazyasi // 4 bhAryAbhimanyornihato raNe yo kaccitte parituSyanti zIlena bharatarSabha / ___ droNAdibhistairviratho rathasthaiH // 14 zatravo guravaH paurA bhRtyA vA svajano'pi vA // 5 etAstu sImantaziroruhA yAH kaccidyajasi rAjendra zraddhAvAnpitRdevatAH / zuklottarIyA nrraajpnyH| atithIMzcAnnapAnena kaccidarcasi bhArata // 6 -2885 - Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 33.7] mahAbhArate [ 15. 33. 35 kaccicca viSaye viprAH svakarmaniratAstava / tato vivikta ekAnte tasthau buddhimatAM varaH / kSatriyA vaizyavargA vA zudrA vApi kuTumbinaH // 7 // viduro vRkSamAzritya kaMcittatra vanAntare // 21 kaJcitstrIbAlavRddhaM te na zocati na yAcate / taM rAjA kSINabhUyiSThamAkRtImAtrasUcitam / jAmayaH pUjitAH kaJcittava gehe nararSabha // 8 abhijajJe mahAbuddhi mahAbuddhiyudhiSThiraH // 22 kaJcidrAjarSivaMzo'yaM tvAmAsAdya mahIpatim / yudhiSThiro'hamasmIti vAkyamuktvAgrataH sthitaH / yathocitaM mahArAja yazasA nAvasIdati // 9 vidurasyAzrave rAjA sa ca pratyAha saMjJayA // 23 vaizaMpAyana uvAca / tataH so'nimiSo bhUtvA rAjAnaM samudaikSata / ityevaMvAdinaM taM sa nyAyavitpratyabhASata / saMyojya vidurastasmindRSTiM dRSTyA samAhitaH // 24 kuzalapraznasaMyuktaM kuzalo vAkyakarmaNi / / 10 viveza viduro dhImAngAtrairgAtrANi caiva ha / kaccitte vardhate rAjastapo mandazramasya te / prANAnprANeSu ca dadhadindriyANIndriyeSu ca // 25 api me jananI ceyaM zuzruSurvigataklamA / sa yogabalamAsthAya viveza nRpatestanum / apyasyAH saphalo rAjanvanavAso bhaviSyati // 11 viduro dharmarAjasya tejasA prajvalanniva // 26 iyaM ca mAtA jyeSThA me vItavAtAdhvakarzitA / / vidurasya zarIraM tattathaiva stabdhalocanam / ghoreNa tapasA yuktA devI kaccinna zocati // 12 vRkSAzritaM tadA rAjA dadarza gatacetanam // 27 hatAnputrAnmahAvIryAnkSatradharmaparAyaNAn / balavantaM tathAtmAnaM mene bahuguNaM tdaa| nApadhyAyati vA kaccidasmAnpApakRtaH sadA // 13 dharmarAjo mahAtejAstacca sasmAra pANDavaH // 28 ka cAsau viduro rAjannainaM pazyAmahe vayam / / paurANamAtmanaH sarvaM vidyAvAnsa vizAM pate / saMjayaH kuzalI cAyaM kaccinnu tapasi sthitaH // 14 yogadharmaM mahAtejA vyAsena kathitaM yathA // 29 ityuktaH pratyuvAcedaM dhRtarASTro janAdhipam / dharmarAjastu tatrainaM saMcaskArayiSustadA / kuzalI viduraH putra tapo ghoraM samAsthitaH / / 15 dagdhukAmo'bhavadvidvAnatha vai vAgabhASata // 30 vAyubhakSo nirAhAraH kRzo dhamanisaMtataH / bho bho rAjanna dagdhavyametadvidurasaMjJakam / kadAcidRzyate vipraiH zUnye'sminkAnane kvacit // kalevaramihaitatte dharma eSa sanAtanaH // 31 ityevaM vadatastasya jaTI vITAmukhaH kRshH| lokAH saMtAnakA nAma bhaviSyantyasya pArthiva / digvAsA maladigdhAGgo vanareNusamukSitaH // 17 yatidharmamavApto'sau naiva zocyaH paraMtapa // 32 dUrAdAlakSitaH kSattA tatrAkhyAto mahIpateH / ityukto dharmarAjaH sa vinivRtya tataH punaH / nivartamAnaH sahasA janaM dRSTvAzramaM prati // 18 rAjJo vaicitravIryasya tatsarvaM pratyavedayat // 33 tamanvadhAvannapatireka eva yudhiSThiraH / tataH sa rAjA dyutimAnsa ca sarvo janastadA / pravizantaM vanaM ghoraM lakSyAlakSyaM kvacitvacit // 19 / bhImasenAdayazcaiva paraM vismayamAgatAH // 34 bho bho vidura rAjAhaM dayitaste yudhiSThiraH / tacchrutvA prItimAnarAjA bhUtvA dharmajamabravIt / iti bruvannarapatistaM yatnAdabhyadhAvata // 20 | Apo mUlaM phalaM caiva mamedaM pratigRhyatAm // 35 - 2886 - Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 33. 36 ] AzramavAsikaparva [15. 34. 26 yadanno hi naro rAjastadanno'syAtithiH smRtH| / phalamUlasamudvAhaimahadbhizcopazobhitam // 11 ityuktaH sa tathetyeva prAha dharmAtmajo nRpam / tataH sa rAjA pradadau tApasArthamupAhRtAn / phalaM mUlaM ca bubhuje rAjJA dattaM sahAnujaH // 36 kalazAnkAJcanAnarAjaMstathaivaudumbarAnapi // 12 tataste vRkSamUleSu kRtavAsaparigrahAH / ajinAni praveNIzca suknuvaM ca mahIpatiH / tAM rAtriM nyavasansarve phalamUlajalAzanAH // 3. kamaNDaluMstathA sthAlIH piTharANi ca bhArata // 13 iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi bhAjanAni ca lauhAni pAtrIzca vividhA nRp| trystriNsho'dhyaayH|| 33 yadyadicchati yAvacca yadanyadapi kAzitam // 14 34 . evaM sa rAjA dharmAtmA parItyAzramamaNDalam / vaizaMpAyana uvAca / vasu vizrANya tatsarva punarAyAnmahIpatiH / / 15 evaM sA rajanI teSAmAzrame puNyakarmaNAm / kRtAhikaM ca rAjAnaM dhRtarASTra manISiNam / zivA nakSatrasaMpannA sA vyatIyAya bhArata // 1 dadarzAsInamavyagraM gAndhArIsahitaM tadA // 16 tatra tatra kathAzcAsaMsteSAM dharmArthalakSaNAH / / mAtaraM cAvidUrasthAM ziSyavatpraNatAM sthitAm / vicitrapadasaMcArA nAnAzrutibhiranvitAH // 2 kuntIM dadarza dharmAtmA satataM dharmacAriNIm // 17 pANDavAstvabhito mAturdharaNyAM suSupustadA / sa tamabhyarcya rAjAnaM nAma saMzrAvya cAtmanaH / utsRjya sumahArhANi zayanAni narAdhipa // 3 niSIdetyabhyanujJAto bRsyAmupaviveza ha // 18 yadAhAro'bhavadrAjA dhRtarASTro mahAmanAH / bhImasenAdayazcaiva pANDavAH kauravarSabham / tadAhArA nRvIrAste nyavasaMstAM nizAM tadA // 4 abhivAdyopasaMgRhya niSeduH pArthivAjJayA // 19 vyatItAyAM tu zarvaryAM kRtapUrvAhikakriyaH / sa taiH parivRto rAjA zuzubhe'tIva kauravaH / bhrAtRbhiH saha kaunteyo dadarzAzramamaNDalam / / 5 bibhradrAhmIM zriyaM dIptAM devairiva bRhaspatiH // 20 sAntaHpuraparIvAraH sabhRtyaH sapurohitaH / tathA teSUpaviSTeSu samAjagmurmaharSayaH / yathAsukhaM yathoddezaM dhRtarASTrAbhyanujJayA // 6 zatayUpaprabhRtayaH kurukSetranivAsinaH // 21 dadarza tatra vedIzca saMprajvalitapAvakAH / vyAsazca bhagavAnvipro devarSigaNapUjitaH / kRtAbhiSekairmunibhirhatAgnibhirupasthitAH // 7 vRtaH ziSyairmahAtejA darzayAmAsa taM nRpam // 22 vaaneypusspnikrairaajydhuumodgmairpi| tataH sa rAjA kauravyaH kuntIputrazca vIryavAn / mAjheNa vapuSA yuktA yuktA munigaNaizca tAH // 8 bhImasenAdayazcaiva samutthAyAbhyapUjayan // 23 mRgayUthairanudvignastatra tatra samAzritaiH / samAgatastato vyAsaH zatayUpAdibhirvRtaH / azaGkitaiH pakSigaNaiH pragItairiva ca prabho // 9 dhRtarASTraM mahIpAlamAsyatAmityabhASata // 24 kekAbhirnIlakaNThAnAM dAtyUhAnAM ca kUjitaiH / navaM tu viSTaraM kauzyaM kRSNAjinakuzottaram / kokilAnAM ca kuharaiH zubhaiH zrutimanoharaiH // 10 // pratipede tadA vyAsastadarthamupakalpitam // 25 prAdhItadvijaghoSaizca kacitvacidalaMkRtam / te ca sarve dvijazreSThA viSTareSu samantataH / -2887 - Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 34. 26] mahAbhArate [ 15. 35. 25 dvaipAyanAbhyanujJAtA nissedurvipulaujsH|| 26 na tathA buddhisaMpanno yathA sa puruSarSabhaH // 13 iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi tapobalavyayaM kRtvA sumahaccirasaMbhRtam / catustriMzo'dhyAyaH // 34 // mANDavyenarSiNA dharmo hyabhibhUtaH sanAtanaH // 14 35 niyogAdbrahmaNaH pUrvaM mayA svena balena ca / vaizaMpAyana uvAca / vaicitravIryake kSetre jAtaH sa sumahAmatiH // 15 tathA samupaviSTeSu pANDaveSu mahAtmasu / bhrAtA tava mahArAja devadevaH sanAtanaH / vyAsaH satyavatIputraH provAcAmavya pArthivam // 1 dhAraNAcchrayaso dhyAnAdyaM dharma kavayo viduH // 16 dhRtarASTra mahAbAho kaccitte vardhate tapaH / satyena saMvardhayati damena niyamena ca / kaccinmanaste prINAti vanavAse narAdhipa // 2 ahiMsayA ca dAnena tapasA ca sanAtanaH // 17 kacciddhRdi na te zoko rAjanputravinAzajaH / yena yogabalAjjAtaH kururAjo yudhiSThiraH / . . kaccijjJAnAni sarvANi prasannAni tavAnagha // 3 dharma ityeSa nRpate prAjJenAmitabuddhinA // 18 kaJcidbuddhi dRDhAM kRtvA carasyAraNyakaM vidhim / yathA hyagniryathA vAyuryathApaH pRthivI yathA / kaccidvadhUzca gAndhArI na zokenAbhibhUyate // 4 yathAkAzaM tathA dharma iha cAmutra ca sthitaH // 19 mahAprajJA buddhimatI devI dharmArthadarzinI / sarvagazcaiva kauravya sarva vyApya carAcaram / AgamApAyatattvajJA kaccideSA na zocati // 5 dRzyate devadevaH sa siddhairnirdagdhakilbiSaiH // 20 kaJcitkuntI ca rAjaMstvAM shushrssurnhNkRtaa| yo hi dharmaH sa vidguro viduro yaH sa pANDavaH / yA parityajya rAjyaM svaM guruzuzrUSaNe ratA // 6 sa eSa rAjanvazyaste pANDavaH preSyavasthitaH // 21 kaJciddharmasuto rAjA tvayA prItyAbhinanditaH / praviSTaH sa svamAtmAnaM bhrAtA te buddhisattamaH / bhImArjunayamAzcaiva kaJcidete'pi sAntvitAH // 7 diSTyA mahAtmA kaunteyaM mahAyogabalAnvitaH // 22 kaJcinnandasi dRSTvaitAnkaJcitte nirmalaM manaH / tvAM cApi zreyasA yokSye nacirAdbharatarSabha / kaJcidvizuddhabhAvo'si jAtajJAno narAdhipa // 8 saMzayacchedanArtha hi prAptaM mAM viddhi putraka // 23 etaddhi tritayaM zreSThaM sarvabhUteSu bhArata / na kRtaM yatpurA kaizcitkarma loke maharSibhiH / nirvairatA mahArAja satyamadroha eva ca // 9 AzcaryabhUtaM tapasaH phalaM saMdarzayAmi vaH // 24 kaJcitte nAnutApo'sti vanavAsena bhArata / kimicchasi mahIpAla mattaH prAptumamAnuSam / svadate vanyamannaM vA munivAsAMsi vA vibho||10 draSTuM spraSTumatha zrotuM vada kartAsmi tattathA // 25 viditaM cApi me rAjanvidurasya mahAtmanaH / iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi gamanaM vidhinA yena dharmasya sumahAtmanaH // 11 pnyctriNsho'dhyaayH||35|| mANDavyazApAddhi sa vai dharmo viduratAM gataH / // samAptamAzramavAsaparva // mahAbuddhirmahAyogI mahAtmA sumahAmanAH // 12 bRhaspatirvA deveSu zukro vApyasureSu yaH / - 2888 - Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 38. 1] AzramavAsikaparva [ 15. 36. 28 RSINAM ca purANAnAM devAsuravimizritAH // 14 janamejaya uvAca / tataH kathAnte vyAsastaM prajJAcakSuSamIzvaram / vanavAsaM gate vipra dhRtarASTra mahIpatau / provAca vadatAM zreSThaH punareva sa tadvacaH / sabhArye nRpazArdUle vadhvA kuntyA samanvite // 1 prIyamANo mahAtejAH sarvavedavidAM varaH // 15 vidure cApi saMsiddhe dharmarAjaM vyapAzrite / viditaM mama rAjendra yatte hRdi vivakSitam / vasatsu pANDuputreSu sarveSvAzramamaNDale // 2 dahyamAnasya zokena tava putrakRtena vai // 16 yattadAzcaryamiti vai kariSyAmItyuvAca h| gAndhAryAzcaiva yaHduHkhaM hRdi tiSThati pArthiva / vyAsaH paramatejasvI maharSistadvadasva me // 3 kuntyAzca yanmahArAja draupadyAzca hRdi sthitam // vanavAse ca kauravyaH kiyantaM kAlamacyutaH / . yacca dhArayate tIvra duHkhaM putravinAzajam / yudhiSThiro narapatiya'vasatsajeno dvija // 4 subhadrA kRSNabhaginI taccApi viditaM mama // 18 kimAhArAzca te tatra sasainyA nyvNsnprbho| zrutvA samAgamamimaM sarveSAM vastato nRpa / sAntaHpurA mahAtmAna iti tadrUhi me'nagha // 5 saMzayacchedanAyAhaM prAptaH kauravanandana // 19 vaizaMpAyana uvaac| ime ca devagandharvAH sarve caiva maharSayaH / te'nujJAtAstadA rAjankururAjena pANDavAH / pazyantu tapaso vIryamadya me cirasaMbhRtam // 20 vividhAnyannapAnAni vizrabhyAnubhavanti te // 6 taducyatAM mahAbAho kaM kAmaM pradizAmi te / mAsamekaM vijahvaste sasainyAntaHpurA vane / pravaNo'smi varaM dAtuM pazya me tapaso balam // 21 atha tatrAgamadvyAso yathoktaM te mayAnagha // 7 evamuktaH sa rAjendro vyaasenaamitbuddhinaa| tathA tu teSAM sarveSAM kathAbhirnRpasaMnidhau / muhUrtamiva saMcintya vacanAyopacakrame // 22 vyAsamanvAsatAM rAjannAjagmurmunayo'pare // 8 dhanyo'smyanugRhIto'smi saphalaM jIvitaM ca me / nAradaH parvatazcaiva devalazca mahAtapAH / yanme samAgamo'dyeha bhavadbhiH saha sAdhubhiH // 23 yizvAvasustumbaruzca citrasenazca bhArata // 9 adya cApyavagacchAmi gatimiSTAmihAtmanaH / teSAmapi yathAnyAyaM pUjAM cakre mahAmanAH / bhavadbhirbrahmakalpairyatsameto'haM tapodhanAH // 24 dhRtarASTrAbhyanujJAtaH kururAjo yudhiSThiraH // 10 darzanAdeva bhavatAM pUto'haM nAtra saMzayaH / niSeduste tataH sarve pUjAM prApya yudhiSThirAt / vidyate na bhayaM cApi paralokAnmamAnaghAH // 25 AsaneSvatha puNyeSu barhiSkeSu vareSu ca // 11 kiM tu tasya sudurbuddhermandasyApanayairdhazam / teSu tatropaviSTeSu sa tu rAjA mahAmatiH / dUyate me mano nityaM smarataH putragRddhinaH // 26 pANDuputraiH parivRto niSasAda kurUdvahaH // 12 apApAH pANDavA yena nikRtAH paapbuddhinaa| . gAndhArI caiva kuntI ca draupadI sAtvatI tthaa| ghAtitA pRthivI ceyaM sahasA sanaradvipA // 27 striyazcAnyAstathAnyAbhiH sahopavivizustataH // 13 rAjAnazca mahAtmAno nAnAjanapadezvarAH / teSAM tatra kathA divyA dharmiSThAzcAbhavannRpa / Agamya mama putrArthe sarve mRtyuvazaM gatAH // 28 ma.bhA. 362 - 2889 - / Agala Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 36. 29 ] mahAbhArate [ 15. 38.2 37 ye te putrAMzca dArAMzca prANAMzca manasaH priyAn / saubhadravadhasaMtaptA bhRzaM zocati bhAminI // 8 parityajya gatAH zUrAH pretarAjanivezanam // 29 iyaM ca bhUrizravaso bhAryA paramaduHkhitA / kA nu teSAM gatirbrahmanmitrArthe ye hatA mRdhe|| bhartRvyasanazokArtA na zete vasatI: prabho // 9 tathaiva putrapautrANAM mama ye nihatA yudhi // 30 yasyAstu zvazuro dhImAnbAhrIkaH sa kurUdvahaH / dUyate me mano'bhIkSNaM ghAtayitvA mahAbalam / nihataH somadattazca pitrA saha mahAraNe // 10 bhISmaM zAMtanavaM vRddhaM droNaM ca dvijasattamam / / 31 zrImaccAsya mahAbuddheH saMgrAmeSvapalAyinaH / . mama putreNa mUDhena pApena suhRdadviSA / putrasya te putrazataM nihataM yadraNAjire // 11 kSayaM nItaM kulaM dIptaM pRthivIrAjyamicchatA // 32 tasya bhAryAzatamidaM putrazokasamAhatam / etatsarvamanusmRtya dahyamAno divAnizam / punaH punarvardhayAnaM zokaM rAjJo mamaiva ca / na zAntimadhigacchAmi duHkhshoksmaahtH|| tenArambheNa mahatA mAmupAste mahAmune // 12 iti me cintayAnasya pitaH zarma na vidyate / / 33 ye ca zUrA mahAtmAnaH zvazurA me mahArathAH / iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi somadattaprabhRtayaH kA nu teSAM gatiH prabho // 13 SatriMzo'dhyAyaH // 36 // tava prasAdAdbhagavanvizoko'yaM mahIpatiH / kuryAtkAlamahaM caiva kuntI ceyaM vadhUstava // 14 vaizaMpAyana uvAca / ityuktavatyAM gAndhAryAM kuntI vrtkRshaannaa| . tacchrutvA vividhaM tasya rAjarSeH paridevitam / pracchannajAtaM putraM taM sasmArAdityasaMbhavam // 15 punarnavIkRtaH zoko gAndhAryA janamejaya // 1 tAmRSirvarado vyAso dUrazravaNadarzanaH / kuntyA drupadaputryAzca subhadrAyAstathaiva ca / apazyahuHkhitAM devIM mAtaraM savyasAcinaH // 16 tAsAM ca varanArINAM vadhUnAM kauravasya ha // 2 tAmuvAca tato vyAso yatte kArya vivakSitam / putrazokasamAviSTA gAndhArI tvidamabravIt / tahi tvaM mahAprAjJe yatte manasi vartate // 17 zvazuraM baddhanayanA devI prAJjalirutthitA // 3 tataH kuntI zvazurayoH praNamya zirasA tdaa| SoDazemAni varSANi gatAni munipuMgava / uvAca vAkyaM savrIDaM vivRNvAnA purAtanam // 18 asya rAjJo hatAnputrAzocato na zamo vibho||4 / iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi putrazokasamAviSTo niHzvasanhyeSa bhUmipaH / spttriNsho'dhyaayH||37|| na zete vasatIH sarvA dhRtarASTro mahAmune / / 5 lokAnanyAnsamartho'si sraSTuM sarvAMstapobalAt / kuntyuvAca / kimu lokAntaragatAnrAjJo darzayituM sutAn // 6- bhagavazvazuro me'si daivatasyApi daivatam / iyaM ca draupadI kRSNA hatajJAtisutA bhRzam / sa me devAtidevastvaM zRNu satyAM giraM mama // 1 zocatyatIva sAdhvI te snuSANAM dayitA snuSA / / 7 / tapasvI kopano vipro durvAsA nAma me pituH / tathA kRSNasya bhaginI subhadrA bhdrbhaassinnii| bhikSAmupAgato bhoktuM tamahaM paryatoSayam / / 2 -2890 - 38 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 38. 3] AzramavAsikaparva [ 15. 39. 6 zaucena tvAgasatyAgaiH zuddhena manasA tathA / yadi pApamapApaM vA tadetadvivRtaM mayA / kopasthAneSvapi mahatsvakupyaM na kadAcana // 3 tanme bhayaM tvaM bhagavanvyapanetumihArhasi // 17 sa me varamadAtprItaH kRtamityahamabruvam / yaccAsya rAjJo viditaM hRdisthaM bhavato'nadha / avazyaM te grahItavyamiti mAM so'bravIdvacaH // 4 taM cAyaM labhatAM kAmamadyaiva munisattama // 18 tataH zApabhayAdvipramavocaM punareva tam / ityuktaH pratyuvAcedaM vyAso vedavidAM vrH| evamastviti ca prAha punareva sa mAM dvijaH // 5 / sAdhu sarvamidaM tathyamevameva yathAttha mAm // 19 dharmasya jananI bhadre bhavitrI tvaM varAnane / .. aparAdhazca te nAsti kanyAbhAvaM gatA hyasi / vaze sthAsyanti te devA yAMstvamAvAhayiSyasi // 6 devAzcaizvaryavanto vai zarIrANyAvizanti vai // 20 ityuktvAntarhito viprastato'haM vismitAbhavam / / santi devanikAyAzca saMkalpAJjanayanti ye| na ca sarvAsvavasthAsu smRtima vipraNazyati // 7 vAcA dRSTayA tathA sparzAtsaMgharSeNeti paJcadhA // 21 atha harmyatalasthAhaM rvimudyntmiiksstii| manuSyadharmo daivena dharmeNa na hi yujyate / saMsmRtya tadRServAkyaM spRhayantI divAkaram / iti kunti vyajAnIhi vyetu te mAnaso jvrH|| sthitAhaM bAlabhAvena tatra doSamabudhyatI / / 8 / sarvaM balavatAM pathyaM sarva balavatAM zuci / atha devaH shsraaNshumtsmiipgto'bhvt|| sarva balavatAM dharmaH sarva balavatAM svakam // 23 dvidhA kRtvAtmano dehaM bhUmau ca gagane'pi ca / iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi tatApa lokAnekena dvitIyenAgamacca mAm // 9 . assttaatriNsho'dhyaayH||38|| sa mAmuvAca vepantIM varaM matto vRNISva h| gamyatAmiti taM cAhaM praNamya zirasAvadam // 10 vyAsa uvAca / sa mAmuvAca tigmAMzuvRthAhvAnaM na te kssmm| bhadre drakSyasi gAndhAri putrAnbhrAtRRnsakhIMstathA / dhakSyAmi tvAM ca vipraM ca yena datto varastava // 11 vadhUzca patibhiH sAdhaM nizi suptotthitA iva // 1 tamahaM rakSatI vipraM zApAdanaparAdhinam / karNa drakSyati kuntI ca saubhadraM cApi yAdavI / putro me tvatsamo deva bhavediti tato'bruvam // 12 draupadI paJca putrAMzca pitRRnbhrAnuMstathaiva ca // 2 tato mAM tejasAvizya mohayitvA ca bhAnumAn / pUrvamevaiSa hRdaye vyavasAyo'bhavanmama / uvAca bhavitA putrastavetyabhyagamaddivam / / 13 yathAsmi codito rAjJA bhavatyA pRthayaiva ca // 3 tato'hamantarbhavane piturvRttAntarakSiNI / na te zocyA mahAtmAnaH sarva eva nararSabhAH / gUDhotpannaM sutaM bAlaM jale karNamavAsRjam // 14 kSatradharmaparAH santastathA hi nidhanaM gatAH // 4 nUnaM tasyaiva devasya prasAdAtpunareva tu / bhavitavyamavazyaM tatsurakAryamanindite / kanyAhamabhavaM vipra yathA prAha sa mAmRSiH // 15 avaterustataH sarve devabhAgairmahItalam // 5 sa mayA mUDhayA putro jJAyamAno'pyupekSitaH / gandharvApsarasazcaiva pizAcA guhyarAkSasAH / tanmAM dahati viprarSe yathA suviditaM tava // 16 tathA puNyajanAzcaiva siddhA devarSayo'pi ca // 6 -2891 - 39 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 39.7] mahAbhArate [ 15. 40.9 devAzca dAnavAzcaiva tathA brahmarSayo'malAH / sahito munizArdUlairgandharvaizca samAgataiH // 20 ta ete nidhanaM prAptAH kurukSetre raNAjire // 7 tato gaGgAM samAsAdya krameNa sa janArNavaH / gandharvarAjo yo dhImAndhRtarASTra iti zrutaH / nivAsamakarotsarvo yathAprIti yathAsukham // 21 sa eva mAnuSe loke dhRtarASTraH patistava / / 8 rAjA ca pANDavaiH sArdhamiSTe deze sahAnugaH / pANDaM marudgaNaM viddhi viziSTatamamacyutam / nivAsamakaroddhImAnsastrIvRddhapuraHsaraH // 22 dharmasyAMzo'bhavatkSattA rAjA cAyaM yudhiSThiraH // 9 jagAma tadahazcApi teSAM varSazataM yathA / kaliM duryodhanaM viddhi zakuni dvAparaM tthaa|| nizAM pratIkSamANAnAM didRkSaNAM mRtAnnRpAt // 25 duHzAsanAdInviddhi tvaM rAkSasAzubhadarzane // 10 atha puNyaM girivaramastamabhyagamadraviH / marudgaNAdbhImasenaM balavantamariMdamam / / tataH kRtAbhiSekAste naizaM karma samAcaran // 24 viddhi ca tvaM naramRSimimaM pArthaM dhanaMjayam / iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi nArAyaNaM hRSIkezamazvinau yamajAvubhau // 11 ekonacatvAriMzo'dhyAyaH // 39 // dvidhA kRtvAtmano dehamAdityaM tapatAM varam / 40 lokAMzca tApayAnaM vai viddhi kaNaM ca zobhane / vaizaMpAyana uvAca / yazca vairArthamudbhUtaH saMgharSajananastathA // 12 tato nizAyAM prAptAyAM kRtasAyAhnikakriyAH / yazca pANDavadAyAdo hataH ssddbhirmhaarthaiH| vyAsamabhyagamansarve ye tatrAsansamAgatAH // 1 sa soma iha saubhadro yogAdevAbhavahidhA // 13 dhRtarASTrastu dharmAtmA pANDavaiH sahitastadA / draupadyA saha saMbhUtaM dhRSTadyumnaM ca pAvakAt / zucirekamanAH sArdhamRSibhistairupAvizat // 2 agnerbhAgaM zubhaM viddhi rAkSasaM tu shikhnnddinm||14 gAndhAryA saha nAryastu sahitAH samupAvizan / droNaM bRhaspaterbhAgaM viddhi drauNiM ca rudrajam / paurajAnapadazcApi janaH sarvo yathAvayaH // 3 bhISmaM ca viddhi gAGgeyaM vasuM mAnuSatAM gatam // 15 tato vyAso mahAtejAH puNyaM bhAgIrathIjalam / evamete mahAprAjJe devA mAnuSyametya hi / avagAhyAjuhAvAtha sarvAllokAnmahAmuniH // 4 tataH punargatAH svarga kRte karmaNi zobhane // 16 pANDavAnAM ca ye yodhAH kauravANAM ca sarvazaH / yacca vo hRdi sarveSAM duHkhamenacciraM sthitam / rAjAnazca mahAbhAgA nAnAdezanivAsinaH // 5 tadadya vyapaneSyAmi paralokakRtAdbhayAt // 17 tataH sutumulaH zabdo jlaantrjnmejy| sarve bhavanto gacchantu nadI bhAgIrathIM prati / prAdurAsIdyathA pUrva kurupANDavasenayoH / / 6 tatra drakSyatha tAnsarvAnye hatAsminraNAjire // 18 tataste pArthivAH sarve bhISmadroNapurogamAH / vaizaMpAyana uvAca / sasainyAH salilAttasmAtsamuttasthuH sahasrazaH // 7 iti vyAsasya vacanaM zrutvA sarvo jnstdaa| virATadrupadau cobhau saputrau sahasainikau / mahatA siMhanAdena gaGgAmabhimukho yayau // 19 draupadeyAzca saubhadro rAkSasazca ghaTotkacaH / / 8 dhRtarASTrazca sAmAtyaH prayayau saha pANDavaiH / karNaduryodhanau cobhau zakunizca mahArathaH / -2892 - Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 40. 9 ] AzramavAsikaparva [ 15. 41. 16 duHzAsanAdayazcaiva dhArtarASTrA mahArathAH // 9 vigatakrodhamAtsaryAH sarve vigatakalmaSAH // 1 jArAsaMdhirbhagadatto jalasaMdhazca pArthivaH / vidhi paramamAsthAya brahmarSivihitaM zubham / bhUrizravAH zalaH zalyo vRSasenazca sAnujaH // 10 saMprItamanasaH sarve devaloka ivAmarAH // 2 lakSmaNo rAjaputrazca dhRSTadyumnasya cAtmajAH / putraH pitrA ca mAtrA ca bhAryA ca patinA saha / zikhaNDiputrAH sarve ca dhRSTaketuzca sAnujaH // 11 nAtA bhrAtrA sakhA caiva sakhyA raajnsmaagtaaH|| acalo vRSakazcaiva rAkSasazcApyalAyudhaH / pANDavAstu maheSvAsaM kaNaM saubhadrameva ca / bAhrIkaH somadattazca cekitAnazca pArthivaH // 12 saMpraharSAtsamAjagmudraupadeyAMzca sarvazaH // 4 ete cAnye ca bahavo bahutvAdye na kIrtitAH / tataste prIyamANA vai karNena saha pANDavAH / sarve bhAsuradehAste samuttasthujelAttataH // 13 sametya pRthivIpAlAH sauhRde'vasthitAbhavan / 5 yasya vIrasya yo veSo yo dhvajo yacca vAhanam / RSiprasAdAtte'nye ca kSatriyA naSTamanyavaH / tena tena vyadRzanta samupetA narAdhipAH // 14 asauhRdaM parityajya sauhRde paryavasthitAH // 6 divyAmbaradharAH sarve sarve bhrAjiSNukuNDalAH / evaM samAgatAH sarve gurubhirbaandhvaistthaa| nirvairAH nirahaMkArA vigatakrodhamanyavaH / / 15 / putraizca puruSavyAghrAH kuravo'nye ca mAnavAH // 7 gandharvairupagIyantaH stUyamAnAzca bandibhiH / tAM rAtrimekAM kRtsnA te vihRtya priitmaansaaH| divyamAlyAmbaradharA vRtAzcApsarasAM gaNaiH // 16 menire paritoSeNa nRpAH svargasado yathA // 8 dhRtarASTrasya ca tadA divyaM ckssurnraadhip| nAtra zoko bhayaM trAso nArati yazo'bhavat / muniH satyavatIputraH prItaH prAdAttapobalAt // 17 parasparaM samAgamya yodhAnAM bharatarSabha / 9 divyajJAnabalopetA gAndhArI ca yshsvinii| samAgatAstAH pitRbhirdhAtRbhiH patibhiH sutaiH / dadarza putrAMstAnsarvAnye cAnye'pi raNe htaaH||18 mudaM paramikAM prApya nAryo duHkhamathAtyajan // 10 tadadbhutamacintyaM ca sumahadromaharSaNam / ekAM rAtri vihRtyaivaM te vIrAstAzca yoSitaH / vismitaH sa janaH sarvo dadarzAnimiSekSaNaH // 19 AmantrayAnyonyamAzliSya tato jgmurythaagtm||11 tadutsavamadodagraM hRSTanArInarAkulam / tato visarjayAmAsa lokAMstAnmunipuMgavaH / dadRze balamAyAntaM citraM paTagataM yathA / 20 kSaNenAntarhitAzcaiva prekSatAmeva te'bhavan // 12 dhRtarASTrastu tAnsarvAnpazyandivyena cakSuSA / avagAhya mahAtmAnaH puNyAM tripathagAM nadIm / mumude bharatazreSTha prasAdAttasya vai muneH // 21 sarathAH sadhvajAzcaiva svAni sthAnAni bhejire // 13 iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi devalokaM yayuH kecitkecidbrahmasadastathA / ctvaariNsho'dhyaayH||40|| kecicca vAruNaM lokaM kecitkauberamApnuvan // 14 tathA vaivasvataM lokaM keciccaivApnuvannapAH / vaizaMpAyana uvaac| rAkSasAnAM pizAcAnAM keciccApyuttarAnkurUn // 15 tataste bharatazreSThAH samAjagmuH parasparam / vicitragatayaH sarve yA avApyAmaraiH saha / -2893 - Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 41. 16 ] mahAbhArate [ 15. 42. 14 Ajagmuste mahAtmAnaH savAhAH sapadAnugAH // 16 gateSu teSu sarveSu salilastho mahAmuniH / sUta uvAca / dharmazIlo mahAtejAH kurUNAM hitkRtsdaa| etacchrutvA nRpo vidvAnhRSTo'bhUjanamejayaH / tataH provAca tAH sarvAH kSatriyA nihteshvraaH||17 pitAmahAnAM sarveSAM gamanAgamanaM tadA // 1 yA yAH patikRtAlalokAnicchanti paramastriyaH / abravIcca mudA yuktaH punarAgamanaM prati / tA jAhnavIjalaM kSipramavagAhantvatandritAH // 18 kathaM nu tyaktadehAnAM punastadrUpadarzanam // 2 tatastasya vacaH zrutvA zraddadhAnA varAGganAH / ityuktaH sa dvijazreSTho vyAsaziSyaH pratApavAn / zvazuraM samanujJApya vivizurjAhnavIjalam // 19 provAca vadatAM zreSThastaM nRpaM janamejayam // 3 vimuktA mAnuSairdehaistatastA bhartRbhiH saha / avipraNAzaH sarveSAM karmaNAmiti nizcayaH / samAjagmustadA sAdhvyaH sarvA eva vizAM pate // karmajAni zarIrANi tathaivAkRtayo nRpa // 4 evaM krameNa sarvAstAH zIlavatyaH kulstriyH| mahAbhUtAni nityAni bhUtAdhipatisaMzrayAt / pravizya toyaM nirmuktA jagmubhartRsalokatAm // 21 teSAM ca nityasaMvAso na vinAzo viyujyatAm // 5 divyarUpasamAyuktA divyaabhrnnbhuussitaaH| . anAzAya kRtaM karma tasya ceSTaH phalAgamaH / divyamAlAmbaradharA yathAsAM patayastathA // 22 AtmA caibhiH samAyuktaH sukhaduHkhamupAzrute // 6 tAH zIlasattvasaMpannA vitamaskA gataklamAH / avinAzI tathA nityaM kSetrajJa iti nishcyH| : sarvAH sarvaguNairyuktAH svaM svaM sthAnaM prapedire // 23 bhUtAnAmAtmabhAvo yo dhruvo'sau saMvijAnatAm // 7 yasya yasya ca yaH kAmastasminkAle'bhavattadA / yAvanna kSIyate karma tAvadasya svarUpatA / taM taM visRSTavAnvyAso varado dharmavatsalaH // 24 saMkSINakarmA puruSo rUpAnyatvaM niyacchati // 8 tacchrutvA naradevAnAM punarAgamanaM narAH / nAnAbhAvAstathaikatvaM zarIraM prApya saMhatAH / jahaSurma ditAzcAsannanyadehagatA api // 25 bhavanti te tathA nityAH pRthagbhAvaM vijAnatAm // 9 priyaiH samAgamaM teSAM ya imaM zRNuyAnnaraH / azvamedhe zrutizceyamazvasaMjJapanaM prati / priyANi labhate nityamiha ca pretya caiva ha // 26 lokAntaragatA nityaM prANA nityA hi vaajinH||10 iSTabAndhavasaMyogamanAyAsamanAmayam / ahaM hitaM vadAmyetatpriyaM cettava pArthiva / ya imaM zrAvayedvidvAnsaMsiddhi prApnuyAtparAm // 27 devayAnA hi panthAnaH zrutAste yajJasaMstare // 11 svAdhyAyayuktAH puruSAH kriyAyuktAzca bhArata / sukRto yatra te yajJastatra devA hitAstava / adhyAtmayogayuktAzca dhRtimantazca mAnavAH / yadA samanvitA devAH pazUnAM gamanezvarAH / zrutvA parva tvidaM nityamavApsyanti parAM gatim // 28 gatimantazca teneSTvA nAnye nityA bhavanti te // 12 iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi nitye'sminpazcake varge nitye cAtmani yo nrH| ekacatvAriMzo'dhyAyaH // 41 // asya nAnAsamAyogaM yaH pazyati vRthAmatiH // 13 viyoge zocate'tyarthaM sa bAla iti me matiH / -2894 - Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 42. 14 ] AzramavAsikaparva [15. 44.1 viyoge doSadarzI yaH saMyogamiha varjayet / | zamIkaM ca mahAtmAnaM putraM taM cAsya zRGgiNam / asaGge saMgamo nAsti duHkhaM bhuvi viyogajam // 14 amAtyA ye babhUvuzca rAjJastAMzca dadarza ha // 8 parAparajJastu naro naabhimaanaadudiiritH| tataH so'vabhRthe rAjA mudito jnmejyH| aparajJaH parAM buddhiM spRSTvA mohAdvimucyate // 15 | pitaraM snApayAmAsa svayaM satrau ca paarthivH|| 9 adarzanAdApatitaH punazcAdarzanaM gataH / snAtvA ca bharatazreSThaH so''stIkamidamabravIt / nAhaM taM veni nAsau mAM na ca me'sti virAgatA / / yAyAvarakulotpannaM jaratkArusutaM tadA // 10 yena yena zarIreNa karotyayamanIzvaraH / AstIka vividhAzcaryo yajJo'yamiti me mtiH| tena tena zarIreNa tadavazyamupAbhute / yadadyAyaM pitA prApto mama zokapraNAzanaH // 11 mAnasaM manasApnoti zArIraM ca zarIravAn // 17 AstIka uvAca / iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi RSidvaipAyano yatra purANastapaso nidhiH / dvictvaariNsho'dhyaayH||||42|| yajJe kurukulazreSTha tasya lokAvubhau jitau // 12 zrunaM vicitramAkhyAnaM tvayA pANDavanandana / vaizaMpAyana uvAca / sarpAzca bhasmasAnnItA gatAzca padavIM pituH // 13 adRSTvA tu nRpaH putrAndarzanaM pratilabdhavAn / kathaMcittakSako muktaH satyatvAttava pArthiva / RSiprasAtputrANAM svarUpANAM kurUdvaha // 1 RSayaH pUjitAH sarve gatiM dRSTvA mahAtmanaH // 14 sa rAjA rAjadharmAzca brahmopaniSadaM tathA / prAptaH suvipulo dharmaH zrutvA pApavinAzanam / avAptavAnnarazreSTho buddhinizcayameva ca // 2 vimukto hRdayagranthirudArajanadarzanAt // 15 vidurazca mahAprAjJo yayau siddhiM tapobalAt / / ye ca pakSadharA dharme sadvRttarucayazca ye / dhRtarASTraH samAsAdya vyAsaM cApi tapasvinam // 3 yAndRSTvA hIyate pApaM tebhyaH kAryA nmskriyaaH|| janamejaya uvAca / sUta uvAca / mamApi varado vyAso darzayetpitaraM yadi / etacchrutvA dvijazreSThAtsa rAjA janamejayaH / tadrUpaveSavayasaM zraddadhyAM sarvameva te // 4 pUjayAmAsa tamRSimanumAnya punaH punaH // 17. priyaM me syAtkRtArthazca syAmahaM kRtanizcayaH / papraccha tamRSi cApi vaizaMpAyanamacyutam / prasAdAdRSiputrasya mama kAmaH samRdhyatAm // 5 kathAvazeSaM dharmajJo vanavAsasya sattama // 18 sUta uvAca / iti zrImahAbhArate bhAzramavAsikaparvaNi tricatvAriMzo'dhyAyaH // 43 // ityuktavacane tasminnRpe vyAsaH pratApavAn / prasAdamakaroddhImAnAnayacca parikSitam // 6 tatastadrUpavayasamAgataM nRpatiM divaH / janamejaya uvaac| zrImantaM pitaraM rAjA dadarza janamejayaH // 7 dRSTvA putrAMstathA pautrAnsAnubandhAJjanAdhipaH / - 2895 - 44 Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 44. 1] mahAbhArate [ 15. 44. 30 dhRtarASTraH kimakarodrAjA caiva yudhiSThiraH // 1 prAptaM putraphalaM tvattaH prItirme vipulA tvayi / vaizaMpAyana uvAca / na me manyurmahAbAho gamyatAM putra mA ciram // 16 tadRSTvA mahadAzcayaM putrANAM darzanaM punaH / bhavantaM ceha saMprekSya tapo me parihIyate / vItazokaH sa rAjarSiH punarAzramamAgamat / / 2 tapoyuktaM zarIraM ca tvAM dRSTvA dhAritaM punaH // 17 itarastu janaH sarvaste caiva paramarSayaH / / mAtarau te tathaiveme zIrNaparNakRtAzane / pratijagmuryathAkAmaM dhRtarASTrAbhyanujJayA // 3 mama tulyavrate putra naciraM vartayiSyataH / / 18 pANDavAstu mahAtmAno laghubhUyiSThasainikAH / duryodhanaprabhRtayo dRSTA lokAntaraM gatAH / anujagmurmahAtmAnaM sadAraM taM mahIpatim // 4 vyAsasya tapaso vIryAdbhavatazca samAgamAt // 19 tamAzramagataM dhiimaanbrhmrssilokpuujitH / prayojanaM ciraM vRttaM jIvitasya ca me'nagha / muniH satyavatIputro dhRtarASTramabhASata / / 5 ugraM tapaH samAsthAsye tvamanujJAtumarhasi // 20. dhRtarASTra mahAbAho zRNu kauravanandana / tvayyadya piNDaH kIrtizca kulaM cedaM pratiSThitam / zrutaM te jJAnavRddhAnAmRSINAM puNyakarmaNAm // 6 zvo vAdya vA mahAbAho gamyatAM putra mA cirm||21 RddhAbhijanavRddhAnAM vedavedAGgavedinAm / / rAjanItiH subahuzaH zrutA te bharatarSabha / dharmajJAnAM purANAnAM vadatAM vividhAH kathAH // 7 saMdeSTavyaM na pazyAmi kRtametAvatA vibho // 22 mA sma zoke manaH kArbardiSTena vyathate budhH|| ityuktavacanaM tAta nRpo rAjAnamabravIt / zrutaM devarahasyaM te nAradAdevadarzanAt // 8 na mAmarhasi dharmajJa parityaktumanAgasam // 23 gatAste kSatradharmeNa zastrapUtAM gatiM zubhAm / kAmaM gacchantu me sarve bhrAtaro'nucarAstathA / yathA dRSTAstvayA putrA yathAkAmavihAriNaH // 9 bhavantamahamanviSye mAtarau ca yatavrate // 24 yudhiSThirastvayaM dhImAnbhavantamanurudhyate / tamuvAcAtha gAndhArI maivaM putra zRNuSva me / sahito bhrAtRbhiH sarvaiH sadAraH sasuhRjjanaH // 10 tvayyadhInaM kurukulaM piNDazca zvazurasya me / / 25 visarjayainaM yAtveSa svarAjyamanuzAsatAm / gamyatAM putra paryAptametAvatpUjitA vayam / mAsaH samadhiko hyeSAmatIto vasatAM vane // 11 rAjA yadAha tatkAyaM tvayA putra piturvacaH // 26 etaddhi nityaM yatnena padaM rakSyaM prNtp|| ityuktaH sa tu gAndhAryA kuntImidamuvAca ha / bahupratyarthikaM hyetadrAjyaM nAma narAdhipa // 12 snehabASpAkule netre pramRjya rudatIM vacaH // 27 ityuktaH kauravo rAjA vyaasenaamitbuddhinaa| visarjayati mAM rAjA gAndhArI ca yshsvinii| yudhiSThiramathAhUya vAgmI vacanamabravIt // 13 bhavatyAM baddhacittastu kathaM yAsyAmi duHkhitaH / / 28 ajAtazatro bhadraM te zRNu me bhrAtRbhiH saha / na cotsahe tapovighnaM kartuM te dharmacAriNi / tvatprasAdAnmahIpAla zoko nAsmAnprabAdhate // 14 / tapaso hi paraM nAsti tapasA vindate mahat // 29 rame cAhaM tvayA putra pureva gjsaahvye| mamApi na tathA rAjJi rAjye buddhiryathA purA / nAthenAnugato vidvanpriyeSu parivartinA / / 15 tapasyevAnuraktaM me manaH sarvAtmanA. tathA // 30 - 2896 - Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 44. 31] AzramavAsikaparva [15. 45. 4 zUnyeyaM ca mahI sarvA na me prItikarI shubhe| anujajJe jayAzIbhirabhinandya yudhiSTiram // 45 bAndhavA naH parikSINA balaM no na yathA purA // 31 bhImaM ca balinAM zreSThaM sAntvayAmAsa pArthivaH / pAJcAlAH subhRzaM kSINAH knyaamaatraavshessitaaH| / sa cAsya samyaGamedhAvI pratyapadyata vIryavAn // 46 na teSAM kulakartAraM kaMcitpazyAmyahaM zubhe / / 32 arjunaM ca samAzliSya yamau ca pururssbhau| sarve hi bhasmasAnnItA droNenaikena sNyuge| anujajJe sa kauravyaH pariSvajyAbhinandya ca // 47 avazeSAstu nihatA droNaputreNa vai nizi // 33 gAndhAryA cAbhyanujJAtAH kRtapAdAbhivandanAH / cedayazcaiva matsyAzca dRSTapUrvAstathaiva naH / . jananyA samupAghrAtAH pariSvaktAzca te nRpam / kevalaM vRSNicakraM tu vAsudevaparigrahAt / cakruH pradakSiNaM sarve vatsA iva nivAraNe // 48 yaM dRSTvA sthAtumicchAmi dharmArtha nAnyahetukam // 34 punaH punarnirIkSantaH prajagmuste pradakSiNam / zivena pazya naH sarvAndurlabhaM darzanaM tava / tathaiva draupadI sAdhvI sarvAH kauravayoSitaH // 49 bhaviSyatyamba rAjA hi tIvramArapsyate tapaH // 35 nyAyataH zvazure vRttiM prayujya prayayustataH / etacchrutvA mahAbAhuH sahadevo yudhAM patiH / / zvazrUbhyAM samanujJAtAH pariSvajyAbhinanditAH / yudhiSThiramuvAcedaM bASpavyAkulalocanaH // 36 saMviSTAzcetikartavyaM prayayubhartRbhiH saha // 50 notsahe'haM parityaktuM mAtaraM pArthivarSabha / tataH prajajJe vinadaH sUtAnAM yujyatAmiti / pratiyAtu bhavAnkSipraM tapastapsyAmyahaM vane // 37 / / uSTrANAM krozatAM caiva hayAnAM heSatAmapi // 51 ihaiva zoSayiSyAmi tapasAhaM kalevaram / tato yudhiSThiro rAjA sadAraH sahasainikaH / pAdazuzrUSaNe yukto rAjJo mAtrostathAnayoH // 38 nagaraM hAstinapuraM punarAyAtsabAndhavaH // 52 tamuvAca tataH kuntI pariSvajya mahAbhujam / iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi gamyatAM putra maiva tvaM vocaH kuru vaco mama // 39 catuzcatvAriMzo'yAyaH // 44 // AgamA vaH zivAH santu svasthA bhavata putrakAH / // samAptaM putradarzanaparva // uparodho bhavedevamasmAkaM tapasaH kRte // 40 tvatsnehapAzabaddhA ca hIyeyaM tapasaH parAt / tasmAtputraka gaccha tvaM ziSTamalpaM hi naH prabho // 41 vaizaMpAyana uvAca / evaM saMstambhitaM vAkyaiH kuntyA bhuvidhairmnH| dvivarSopanivRtteSu pANDaveSu yadRcchayA / sahadevasya rAjendra rAjJazcaiva vizeSataH // 42 devarSirnArado rAjannAjagAma yudhiSThiram // 1 te mAtrA samanujJAtA rAjJA ca kurupuMgavAH / tamabhyarcya mahAbAhuH kururAjo yudhiSTiraH / abhivAdya kuruzreSThamAmayitumArabhan // 43 AsInaM parivizvastaM provAca vadatAM varaH // 2 rAjanpratigamiSyAmaH zivena pratinanditAH / cirasya khalu pazyAmi bhagavantamupasthitam / anujJAtAstvayA rAjangamiSyAmo vikalmaSAH // 44 / kaJcitte kuzalaM vipra zubhaM vA pratyupasthitam // 3 evamuktaH sa rAjarSirdharmarAjJA mahAtmanA / ke dezAH paridRSTAste kiM ca kArya karomi te / ma. bhA. 363 - 2897 - Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 45. 4] mahAbhArate [15. 45. 31 tadbhUhi dvijamukhya tvamasmAkaM ca priyo'tithiH // 4 gAndhAryAstu pRthA rAjaMzcakSurAsIdaninditA // 17 nArada uvAca / tataH kadAcidgaGgAyAH kacche sa nRpasattamaH / ciradRSTo'si me rAjannAgato'smi tapovanAt / gaGgAyAmApluto dhImAnAzramAbhimukho'bhavat / / 18 paridRSTAni tIrthAni gaGgA caiva mayA nRpa // 5 atha vAyuH samudbhUto dAvAgnirabhavanmahAn / dadAha tadvanaM sarvaM parigRhya samantataH // 19 yudhiSThira uvAca / dahyatsu mRgayUtheSu dvijihveSu smnttH| vadanti puruSA me'dya gnggaatiirnivaasinH| varAhANAM ca yUtheSu saMzrayatsu jalAzayAn // 20 dhRtarASTraM mahAtmAnamAsthitaM paramaM tapaH // 6 samAviddhe vane tasminprApte vyasana uttame / api dRSTastvayA tatra kuzalI sa kurUdvahaH / nirAhAratayA rAjA mandaprANaviceSTitaH / gAndhArI ca pRthA caiva sUtaputrazca sNjyH||7 asamartho'pasaraNe sukRzau mAtarau ca te // 21 . kathaM ca vartate cAdya pitA mama sa pArthivaH / tataH sa nRpatirdRSTvA vahnimAyAntamantikAt / zrotumicchAmi bhagavanyadi dRSTastvayA nRpaH // 8 idamAha tataH sUtaM saMjayaM pRthivIpate // 22 nArada uvaac| gaccha saMjaya yatrAgnirna tvAM dahati karhicit / sthirIbhUya mahArAja zRNu sarva yathAtatham / vayamatrAgninA yuktA gamiSyAmaH parAM gatima // 23 yathA zrutaM ca dRSTaM ca mayA tasmiMstapovane // 9 tamuvAca kilodvignaH saMjayo vadatAM varaH / vanavAsanivRtteSu bhavatsu kurunandana / rAjanmRtyuraniSTo'yaM bhavitA te vRthAgninA // 24 kurukSetrAtpitA tubhyaM gaGgAdvAraM yayau nRpa / / 10 na copAyaM prapazyAmi mokSaNe jAtavedasaH / gAndhAryA sahito dhImAnvadhvA kunyA samanvitaH / yadatrAnantaraM kAyaM tadbhavAnvaktumarhati // 25 saMjayena ca sUtena sAgnihotraH sayAjakaH // 11 ityuktaH saMjayenedaM punarAha sa pArthivaH / Atasthe sa tapastIvra pitA tava tpodhnH| naiSa mRtyuraniSTo no niHsRtAnAM gRhAtsvayam // 26 vITAM mukhe samAdhAya vAyubhakSo'bhavanmuniH // 12 jalamagnistathA vAyuratha vApi vikarzanam / vane sa munibhiH sarvaiH pUjyamAno mhaatpaaH| tApasAnAM prazasyante gaccha saMjaya mAciram // 27 tvagasthimAtrazeSaH sa SaNmAsAnabhavannRpaH // 13 ityuktvA saMjayaM rAjA samAdhAya mnstdaa| gAndhArI tu jalAhArA kuntI mAsopavAsinI / prAGmukhaH saha gAndhAryA kuntyA copAvizattadA // saMjayaH SaSThabhaktena vartayAmAsa bhArata // 14 saMjayastaM tathA dRSTvA pradakSiNamathAkarot / agnIstu yAjakAstatra juhuvurvidhivatprabho / uvAca cainaM medhAvI yuvAtmAnamiti prabho // 29 dRzyato'dRzyatazcaiva vane tasminnRpasya ha // 15 / RSiputro manISI sa rAjA cakre'sya tadvacaH / aniketo'tha rAjA sa babhUva vanagocaraH / saMnirudhyendriyagrAmamAsItkASThopamastadA // 30 te cApi sahite devyau saMjayazca tamanvayuH // 16 gAndhArI ca mahAbhAgA jananI ca pRthA tava / saMjayo nRpaternetA sameSu viSameSu c| dAvAgninA samAyukta sa ca rAjA pitA tava // 31 -2898 - Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 45. 32] AzramavAsikaparva [15. 46. 14 saMjayastu mahAmAtrastasmAdAvAdamucyata / gaGgAkUle mayA dRSTastApasaiH parivAritaH // 32 yudhiSThira uvAca / sa tAnAmazraya tejasvI nivedyaitacca sarvazaH / tathA mahAtmanastasya tapasyugre ca vartataH / prayayau saMjayaH sUto himavantaM mahIdharam // 33 anAthasyeva nidhanaM tiSThatsvasmAsu bandhuSu // 1 evaM sa nidhanaM prAptaH kururAjo mhaamnaaH| durvijJeyA hi gatayaH puruSANAM matA mama / gAndhArI ca pRthA caiva jananyau te narAdhipa // 34 yatra vaicitravIryo'sau dagdha evaM davAgninA // 2 yahacchayAnuvrajatA mayA rAjJaH klevrm| yasya putrazataM zrImadabhavadvAhuzAlinaH / tayozca devyorubhayordRSTAni bharatarSabha // 35 nAgAyutabalo rAjA sa dagdho hi davAgninA // 3 tatastapovane tsminsmaajgmustpodhnaaH| . yaM purA paryavIjanta tAlavRntairvara striyaH / zrutvA rAjJastathA niSThAM na tvaMzocangatiM ca te // 36 taM gRdhrAH paryavIjanta dAvAgniparikAlitam // 4 tatrAzrauSamahaM sarvametatpuruSasattama / sUtamAgadhasaMdhaizca zayAno yaH prabodhyate / yathA ca nRpatirdagdho devyau te ceti pANDava // 37 dharaNyAM sa nRpaH zete pApasya mama karmabhiH // 5 na zocitavyaM rAjendra svantaH sa pRthiviiptiH| na tu zocAmi gAndhArI hataputrAM yazasvinIm / prAptavAnagnisaMyogaM gAndhArI jananI ca te // 38 patilokamanuprAptAM tathA bhartRvrate sthitAm // 6 - vaizaMpAyana uvAca / pRthAmeva tu zocAmi yA putraizvaryamRddhimat / etacchrutvA tu sarveSAM pANDavAnAM mahAtmanAm / utsRjya sumahaddIptaM vanavAsamarocayat // 7 niryANaM dhRtarASTrasya zokaH samabhavanmahAn // 39 dhigrAjyamidamasmAkaM dhigbalaM dhikparAkramam / antaHpurANAM ca tadA mahAnArtasvaro'bhavat / kSatradharma ca dhigyasmAnmRtA jIvAmahe vayam // 8 paurANAM ca mahArAja zrutvA rAjJastadA gatim // 40 susUkSmA kila kAlasya gatirdvijavarottama / aho dhigiti rAjA tu vikruzya bhRzaduHkhitaH / yatsamutsRjya rAjyaM sA vanavAsamarocayat // 9 UrdhvabAhuH smaranmAtuH praruroda yudhisstthirH| yudhiSThirasya jananI bhImasya vijayasya ca / bhImasenapurogAzca bhrAtaraH sarva eva te // 41 anAthavatkathaM dagdhA iti muhyAmi cintayan // 10 antaHpureSu ca tadA sumahAnruditasvanaH / vRthA saMtoSito vahniH khANDave savyasAcinA / prAdurAsInmahArAja pRthAM zrutvA tathAgatAm / / 42 upakAramajAnansa kRtaghna iti me matiH // 11 taM ca vRddhaM tathA dagdhaM hataputraM narAdhipam / yatrAdahatsa bhagavAnmAtaraM savyasAcinaH / anvazocanta te sarve gAndhArIM ca tapasvinIm // 43 kRtvA yo brAhmaNacchadma bhikSArthI smupaagtH| tasminnaparate zabde muhUrtAdiva bhArata / dhigagniM dhikca pArthasya vizrutAM satyasaMdhatAm // 12 nigRhma bASpaM dhairyeNa dharmarAjo'bravIdidam // 44 idaM kaSTataraM cAnyadbhagavanpratibhAti me / iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi vRthAgninA samAyogo ydbhuupRthiviipteH||13 pnycctvaariNsho'yaayH||45|| tathA tapasvinastasya rAjarSeH kauravasya ha / -2899 - Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 46. 14 ] mahAbhArate [ 15. 47. 21 kathamevaMvidho mRtyuH prazAsya pRthivImimAm // 14 mA zocithAstvaM nRpatiM gataH sa paramAM gatim / / tiSThatsu mantrapUteSu tasyAgniSu mahAvane / guruzuzrUSayA caiva jananI tava pANDava / vRthAgninA samAyukto niSThAM prAptaH pitA mama // 15 prAptA sumahatIM siddhimiti me nAtra saMzayaH // 8 manye pRthA vepamAnA kRzA dhmnisNttaa| kartumarhasi kauravya teSAM tvamudakakriyAm / hA tAta dharmarAjeti samAkrandanmahAbhaye // 16 bhrAtRbhiH sahitaH sarvairetadatra vidhIyatAm // 9 bhIma paryApnuhi bhayAditi caivAbhivAzatI / vaizaMpAyana uvAca / samantataH parikSiptA mAtA me'bhUddavAgninA // 17 tataH sa pRthivIpAlaH pANDavAnAM dhuraMdharaH / sahadevaH priyastasyAH putrebhyo'dhika eva tu| niryayau saha sodayaH sadAro bharatarSabha // 10 na cainAM mokSayAmAsa vIro mAdravatIsutaH // 18 paurajAnapadAzcaiva raajbhktipurskRtaaH| tacchrutvA ruruduH sarve samAliGgaya parasparam / / gaGgAM prajagmurabhito vAsasaikena saMvRtAH // 11 pANDavAH paJca duHkhArtA bhUtAnIva yugakSaye // 19 tato'vagAhya salilaM sarve te kurupuMgavAH / teSAM tu puruSendrANAM rudatAM ruditasvanaH / yuyutsumaprataH kRtvA dadustoyaM mahAtmane // 12 prAsAdAbhogasaMruddho anvarautsItsa rodasI // 20 gAndhAryAzca pRthAyAzca vidhivnnaamgotrtH| iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi zaucaM nivartayantaste tatropurnagarAdvahiH // 13 SaTcatvAriMzo'dhyAyaH // 46 // preSayAmAsa sa narAnvidhijJAnAptakAriNaH / 47 gaGgAdvAraM kuruzreSTho yatra dagdho'bhavannRpaH // 14 nArada uvaac| tatraiva teSAM kulyAni gaGgAdvAre'nvazAttadA / nAsau vRthAgninA dagdho yathA tatra zrutaM mayA / kartavyAnIti puruSAndattadeyAnmahIpatiH // 15 vaicitravIryo nRpatistatte vakSyAmi bhArata // 1 dvAdaze'hani tebhyaH sa kRtazauco narAdhipaH / vanaM pravizatA tena vAyubhakSeNa dhiimtaa| dadau zrAddhAni vidhivadakSiNAvanti pANDavaH // 16 agnayaH kArayitveSTimutsRSTA iti naH zrutam // 2 dhRtarASTraM samuddizya dadau sa pRthivIpatiH / yAjakAstu tatastasya tAnagnIgnirjane vane / suvarNa rajataM gAzca zayyAzca sumahAdhanAH // 17 . samutsRjyaM yathAkAmaM jagmurbharatasattama // 3 gAndhAryAzcaiva tejasvI pRthAyAzca pRthakpRthak / sa vivRddhastadA vahnirvane tasminnabhUtkila / saMkIrtya nAmanI rAjA dadau dAnamanuttamam // 18 tena tadvanamAdIptamiti me tApasAbruvan // 4 yo yadicchati yAvacca tAvatsa labhate dvijaH / sa rAjA jAhnavIkacche yathA te kathitaM myaa| zayanaM bhojanaM yAnaM maNiratnamatho dhanam // 19 tenAgninA samAyuktaH svenaiva bharatarSabha // 5 . yAnamAcchAdanaM bhogAndAsIzca pricaarikaaH| evamAvedayAmAsurmunayaste mmaangh| dadau rAjA samuddizya tayormAtrormahIpatiH // 20 ye te bhAgIrathItIre mayA dRSTA yudhiSThira // 6 / tataH sa pRthivIpAlo dattvA zrAddhAnyanekazaH / evaM svenAgninA rAjA samAyukto mahIpate / / praviveza punardhImAnnagaraM vAraNAhvayam // 21 -2900 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. 47. 22] AzramavAsikaparva [ 15. 47. 21 . te cApi rAjavacanAtpuruSA ye gatAbhavan / saMkalpya teSAM kulyAni punaH pratyAgamaMstataH // 22 mAlyairgandhaizca vividhaiH pUjayitvA yathAvidhi / kulyAni teSAM saMyojya tadAcakhyurmahIpateH // 23 samAzvAsya ca rAjAnaM dharmAtmAnaM yudhiSThiram / nArado'pyagamadrAjanparamarSiryathepsitam // 24 evaM varSANyatItAni dhRtarASTrasya dhiimtH| . vanavAse tadA trINi nagare daza paJca ca // 25 hataputrasya saMgrAme dAnAni dadataH sadA / jJAtisaMbandhimitrANAM bhrAtRRNAM svajanasya ca // 26 yudhiSThirastu nRpati tipriitmnaastdaa| dhArayAmAsa tadrAjyaM nihatajJAtibAndhavaH // 27 iti zrImahAbhArate AzramavAsikaparvaNi sptctvaariNsho'dhyaayH||47|| nAradAgamanaparva samAptam // // samAptamAzramavAsikaM parva // -2901 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mausalaparva viSaNNA hatasaMkalpAH pANDavAH samupAvizan // 11 vaizaMpAyana uvAca / iti zrImahAbhArate mausalaparvaNi SaTtriMze tvatha saMprApte varSe kauravanandanaH / prathamo'dhyAyaH // 1 // dadarza viparItAni nimittAni yudhiSThiraH // 1 vavurvAtAH sanirghAtA rUkSAH zarkaravarSiNaH / janamejaya uvAca / apasavyAni zakunA maNDalAni pracakrire // 2 kathaM vinaSTA bhagavannandhakA vRSNibhiH saha / pratyagRhurmahAnadyo dizo niihaarsNvRtaaH|| pazyato vAsudevasya bhojAzcaiva mahArathAH // 1 ulkAzcAGgAravarSiNyaH prapeturgaganAdbhuvi // 3 vaizaMpAyana uvAca / Adityo rajasA rAjansamavacchannamaNDalaH / SaTtriMze'tha tato varSe vRSNInAmanayo mahAn / virazmirudaye nityaM kabandhaiH samadRzyata // 4 anyonyaM musalaiste tu nijaghnuH kAlacoditAH // 2 pariveSAzca dRzyante dAruNAH candrasUryayoH / trivarNAH zyAmarUkSAntAstathA bhsmaarunnprbhaaH|| 5 janamejaya uvAca / ete cAnye ca bahava utpAtA bhayazaMsinaH / kenAnuzaptAste vIrAH kSayaM vRSNyandhakA yayuH / dRzyante'haraho rAjanhRdayodvegakArakAH // 6 bhojAzca dvijavarya tvaM vistareNa vadasva me // 3 kasyacittvatha kAlasya kururAjo yudhisstthirH| vaizaMpAyana uvAca / zuzrAva vRSNicakrasya mausale kadanaM kRtam // 7 vizvAmitraM ca kaNvaM ca nAradaM ca tapodhanam / vimuktaM vAsudevaM ca zrutvA rAmaM ca pANDavaH / sAraNapramukhA vIrA dadRzubharakAgatAn // 4 samAnIyAbravIddhAtRnki kariSyAma ityuta // 8 te vai sAmbaM puraskRtya bhUSayitvA striyaM yathA / parasparaM samAsAdya brahmadaNDabalAtkRtAn / abruvannupasaMgamya daivadaNDanipIDitAH // 5 vRSNInvinaSTAMste zrutvA vyathitAH pANDavAbhavan / iyaM strI putrakAmasya babhroramitatejasaH / nidhanaM vAsudevasya samudrasyeva zoSaNam / RSayaH sAdhu jAnIta kimiyaM janayiSyati // 6 vIrA na zraddadhustasya vinAzaM zArGgadhanvanaH // 10 / ityuktAste tadA rAjanvipralambhapradharSitAH / mausalaM te parizrutya duHkhshoksmnvitaaH| pratyabruvaMstAnmunayo yattacchRNu narAdhipa // 7 -2902 - Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. 2.8] mausalaparva [16. 3. 15 vRSNyandhakavinAzAya musalaM ghoramAyasam / kAlo gRhANi sarveSAM paricakrAma nityazaH // 1 vAsudevasya dAyAdaH sAmbo'yaM janayiSyati // 8 karAlo vikaTo muNDaH puruSaH kRSNapiGgalaH / yena yUyaM sudurvRttA nRzaMsA jAtamanyavaH / gRhANyavekSya vRSNInAM nAdRzyata punaH kacit // 2 ucchettAraH kulaM kRtsnamRte rAmajanArdanau // 9 utpedire mahAvAtA dAruNAzca dine dine / samudraM yAsyati zrImAMstyaktvA dehaM hlaayudhH| vRSNyandhakavinAzAya bahavo romaharSaNAH // 3 jarA kRSNaM mahAtmAnaM zayAnaM bhuvi bhetsyati // 10 vivRddhamUSakA rathyA vibhinnamaNikAstathA / ityabruvanta te raajnprlbdhaastairduraatmbhiH| . cIcIkUcIti vAzyantyaH sArikA vRSNivezmasu / munayaH krodharaktAmAH samIkSyAtha parasparam // 11. nopazAmyati zabdazca sa divArAnameva hi // 4 tathoktvA munayaste tu tataH kezavamabhyayuH // 12 anukurvannulUkAnAM sArasA virutaM tathA / athAbravIttadA vRSNI zrutvaivaM madhusUdanaH / ajAH zivAnAM ca rutamanvakurvata bhArata // 5 antajJo matimAMstasya bhavitavyaM tatheti tAn // 13 pANDurA raktapAdAzca vihagAH kAlacoditAH / evamuktvA hRSIkezaH praviveza punargRhAn / vRSNyandhakAnAM geheSu kapotA vyacaraMstadA // 6 kRtAntamanyathA naicchatkartuM sa jagataH prabhuH // 14 vyajAyanta kharA goSu karabhAzvatarISu c| zvobhUte'tha tataH sAmbo musalaM tadasUta vai / zunISvapi biDAlAzca mUSakA nakulISu ca // 7 vRSNyandhakavinAzAya kiMkarapratimaM mahat // 15 nApatrapanta pApAni kurvanto vRSNayastadA / prasUtaM zApajaM ghoraM tacca rAje nyavedayan / prAdviSanbrAhmaNAMzcApi pitRRndevAMstathaiva ca // 8 viSaNNarUpastadrAjA sUkSmaM cUrNamakArayat // 16 gurUMzcApyavamanyanta na tu rAmajanArdanau / prAkSipansAgare tacca puruSA rAjazAsanAt / panyaH patInvyuccaranta patnIzca patayastathA // 9 aghoSayaMzca nagare vacanAdAhukasya ca / / 17 vibhAvasuH prajvalito vAmaM viparivartate / adya prabhRti sarveSu vRSNyandhakagRheSviha / nIlalohitamAJjiSThA visRjannarciSaH pRthak // 10 surAsavo na kartavyaH sarvairnagaravAsibhiH // 18 udayAstamane nityaM puryAM tasyAM divAkaraH / yazca no'viditaM kuryAtpeyaM kazcinnaraH kvacit / / vyadRzyatAsakRtpuMbhiH kabandhaiH parivAritaH // 11 jIvansa zUlamArohetsvayaM kRtvA sabAndhavaH // 19 | mahAnaseSu siddhe'nne saMskRte'tIva bhArata / tato rAjabhayAtsarve niyamaM cakrire tdaa| AhAryamANe kRmayo vyadRzyanta narAdhipa // 12 narAH zAsanamAjJAya tasya rAjJo mahAtmanaH / / 20 puNyAhe vAcyamAne ca japatsu ca mahAtmasu / iti zrImahAbhArate mausalaparvaNi abhidhAvantaH zrayante na cAdRzyata kazcana // 13 dvitIyo'dhyAyaH // 2 // parasparaM ca nakSatraM hanyamAnaM punaH punaH / prahairapazyansarve te nAtmanastu kathaMcana // 14 vaizaMpAyana uvAca / nadantaM pAzcajanyaM ca vRSNyandhakanivezane / evaM prayatamAnAnAM vRSNInAmandhakaiH saha / samantAtpratyavAzyanta rAsabhA dAruNasvarAH // 15 - 2903 - Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. 3. 16 ] mahAbhArate [16. 4. 19 evaM pazyanhRSIkezaH saMprAptaM kAlaparyayam / uccairjagurapsaraso divAnizaM trayodazyAmamAvAsyAM tAndRSTvA prAbravIdidam // 16 vAcazcocurgamyatAM tIrthayAtrA // 5 caturdazI paJcadazI kRteyaM rAhuNA punaH / tato jigamiSantaste vRssnnyndhkmhaarthaaH| tadA ca bhArate yuddhe prAptA cAdya kSayAya naH // 17 sAntaHpurAstadA tIrthayAtrAmaicchannararSabhAH // 6 vimRzanneva kAlaM taM paricintya janArdanaH / tato bhojyaM ca bhakSyaM ca peyaM cAndhakavRSNayaH / mene prAptaM sa SaTtriMzaM varSa vai kezisUdanaH // 18 bahu nAnAvidhaM cakrurmadyaM mAMsamanekazaH // 7 putrazokAbhisaMtaptA gAndhArI hatavAndhavA / tataH sIdhuSu saktAzca niryyurngraahiH| yadnuvyAjahArArtA tadidaM samupAgatam // 19 yAnairazvairgajaizcaiva zrImantastigmatejasaH // 8 idaM ca tadanuprAptamabravIyadyudhiSThiraH / / tataH prabhAse nyavasanyathodezaM yathAgRham / purA vyUDheSvanIkeSu dRSTvotpAtAnsudAruNAn / 20 prabhUtabhakSyapeyAste sadArA yAdavAstadA // 9 . . ityuktvA vAsudevastu cikIrSansatyameva tat / niviSTAMstAnnizamyAtha samudrAnte sa yogavit / AjJApayAmAsa tadA tIrthayAtrAmariMdama // 21 jagAmAmaya tAnvIrAnuddhavo'rthavizAradaH // 10 aghoSayanta puruSAstatra kezavazAsanAt / taM prasthitaM mahAtmAnamabhivAdya kRtAJjalim / tIrthayAtrA samudre vaH kAryeti puruSarSabhAH // 22 jAnanvinAzaM vRSNInAM naicchadvArayituM hariH // 11 iti zrImahAbhArate mausalaparvaNi tataH kAlaparItAste vRssnnyndhkmhaarthaaH| . tRtIyo'dhyAyaH // 3 // apazyannaddhavaM yAntaM tejasAvRtya rodasI // 12 brAhmaNArtheSu yatsiddhamannaM teSAM mahAtmanAm / vaizaMpAyana uvaac| tadvAnarebhyaH pradaduH surAgandhasamanvitam // 13 kAlI strI pANDurairdantaiH pravizya hasatI nishi| tatastUryazatAkINaM naTanartakasaMkulam / striyaH svapneSu muSNantI dvArakAM paridhAvati // 1 : prAvartata mahApAnaM prabhAse tigmatejasAm // 14 alaMkArAzca chatraM ca dhvajAzca kavacAni / kRSNasya saMnidhau rAmaH sahitaH kRtavarmaNA / DhiyamANAnyadRzyanta rakSobhiH subhayAnakaiH // 2 apibadyuyudhAnazca gado babhrastathaiva ca // 15 taccAgnidattaM kRSNasya vajranAbhamayasmayam / / tataH pariSado madhye yuyudhAno madotkaTaH / divamAcakrame cakraM vRSNInAM pazyatAM tadA // 3 abravItkRtavarmANamavahasyAvamanya ca // 16 yuktaM rathaM divyamAdityavarNa kaH kSatriyo manyamAnaH suptAnhanyAnmRtAniva / hayAharanpazyato dArukasya / na tanmRSyanti hArdikya yAdavA yattvayA kRtam // te sAgarasyopariSTAdavarta ityukte yuyudhAnena pUjayAmAsa tadvacaH / nmanojavAzcaturo vAjimukhyAH // 4 pradyumno rathinAM zreSTho hArdikyamavamanya ca // 18 tAlaH suparNazca mahAdhvajau tau tataH paramasaMkruddhaH kRtavarmA tamabravIt / supUjitau rAmajanArdanAbhyAm / nirdizanniva sAvajJaM tadA savyena pANinA // 19 -2904 - Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. 4. 20 ] mausalaparva [ 16. 5.1 bhUrizravAzchinnabAhRyuddhe prAyagatastvayA / tadabhUnmusalaM ghoraM vajrakalpamayomayam / vadhena sunRzaMsena kathaM vIreNa pAtitaH // 20 jaghAna tena kRSNastAnye'sya pramukhato'bhavan // 35 iti tasya vacaH zrutvA kezava prviirhaa| tato'ndhakAzca bhojAzca zaineyA vRssnnystthaa| tiryaksaroSayA dRSTyA vIkSAMcakre sa mnyumaan||21 jaghnuranyonyamAkrande musalaiH kAlacoditAH // 36 maNiH syamantakazcaiva yaH sa satrAjito'bhavat / / yasteSAmerakAM kazcijjagrAha ruSito nRpa / tAM kathAM smArayAmAsa sAtyakirmadhusUdanam // 22 vanabhUteva sA rAjannadRzyata tadA vibho // 37 tacchrutvA kezavasyAGkamagamadrudatI tadA / tRNaM ca musalIbhUtamapi tatra vyadRzyata / satyabhAmA prakupitA kopayantI janArdanam // 23 brahmadaNDakRtaM sarvamiti tadviddhi pArthiva // 38 tata utthAya sakrodhaH sAtyakirvAkyamabravIt / AvidhyAvidhya te rAjanprakSipanti sma yattRNam / pazcAnAM draupadeyAnAM dhRSTadyumnazikhaNDinoH // 24 tadvanabhUtaM musalaM vyadRzyata tadA dRDham // 39 eSa gacchAmi padavIM satyena ca tathA shpe|| avadhIpitaraM putraH pitA putraM ca bhArata / sauptike ye ca nihatAH suptAnena durAtmanA // 25 mattAH paripatanti sma pothayantaH parasparam / / 40 droNaputrasahAyena pApena kRtavarmaNA / pataMgA iva cAgnau te nyapatankukurAndhakAH / samAptamAyurasyAdya yazazcApi sumadhyame // 26 nAsItpalAyane buddhirvadhyamAnasya kasyacit // 41 itIdamuktvA khaDgena kezavasya samIpataH / taM tu pazyanmahAbAhurjAnankAlasya paryayam / abhidrutya ziraH kruddhazciccheda kRtavarmaNaH // 27 musalaM samavaSTabhya tasthau sa madhusUdanaH // 42 tathAnyAnapi nighnantaM yuyudhAnaM samantataH / sAmba ca nihataM dRSTvA cArudeSNaM ca mAdhavaH / abhyadhAvaddhRSIkezo vinivArayiSustadA // 28 pradyumnaM cAniruddhaM ca tatazcakrodha bhArata // 43 ekIbhUtAstataH sarve kaalpryaaycoditaaH|| gadaM vIkSya zayAnaM ca bhRzaM kopasamanvitaH / bhojAndhakA mahArAja zaineyaM paryavArayan // 29 sa niHzeSaM tadA cakre zArGgacakragadAdharaH // 44 tAndRSTvA patatastUrNamabhikruddhAJjanArdanaH / taM nighnantaM mahAtejA babhruH prpurNjyH| . na cukrodha mahAtejA jAnankAlasya paryayam // 30 dArukazcaiva dAzAImUcaturyannibodha tat // 45 te tu pAnamadAviSTAzcoditAzcaiva mnyunaa| bhagavansaMhRtaM sarvaM tvayA bhUyiSThamacyuta / yuyudhAnamathAbhyanannucchiSTairbhAjanaistadA // 31 rAmasya padamanviccha tatra gacchAma yatra saH // 46 hanyamAne tu zaineye kruddho rukmiNinandanaH / iti zrImahAbhArate mausalaparvaNi tadantaramupAdhAvanmokSayiSyazineH sutam // 32 cturtho'dhyaayH||4|| sa bhojaiH saha saMyuktaH sAtyakizcAndhakaiH saha / bahutvAnnihatau tatra ubhau kRSNasya pazyataH // 33 vaizaMpAyana uvAca / hataM dRSTvA tu zaineyaM putraM ca yadunandanaH / tato yayurdArukaH kezavazca erakANAM tadA muSTiM kopAjagrAha kezavaH // 34 / badhuzca rAmasya padaM patantaH / ma. bhA. 364 - 2905 - Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. 5. 1] mahAbhArate [ 16. 5. 15 athApaznarAmamanantavIrya dRSTaM mayedaM nidhanaM yadUnAM vRkSe sthitaM cintayAnaM vivikte // 1 ___ rAjJAM ca pUrvaM kurupuMgavAnAm / tataH samAsAdya mahAnubhAvaH nAhaM vinA yadubhiryAdavAnAM kRSNastadA dArukamanvazAsat / purImimAM draSTumihAdya zaktaH // 8 gatvA kurUzIghramimaM mahAntaM tapazcariSyAmi nibodha tanme pArthAya zaMsasva vadhaM yadUnAm // 2 rAmeNa sAdhaM vanamabhyupetya / tato'rjunaH kSipramihopayAtu itIdamuktvA zirasAsya pAdau zrutvA mRtAnyAdavAnbrahmazApAt / . saMspRzya kRSNastvarito jagAma // 9 ityevamuktaH sa yayau rathena tato mahAnninadaH prAdurAsI___ kurUstadA dAruko nssttcetaaH|| 3 sastrIkumArasya purasya tasya / . .. tato gate dAruke kezavo'tha athAbravItkezavaH saMnivartya / dRSTvAntike babhrumuvAca vAkyam / zabdaM zrutvA yoSitAM krozatInAm // 10 striyo bhavAnrakSatu yAtu zIghra purImimAmeSyati savyasAcI naitA hiMsyurdasyavo vittalobhAt // 4 ___sa vo duHkhAnmocayitA narAgyaH / sa prasthitaH kezavenAnuziSTo tato gatvA kezavastaM dadarza madAturo jJAtivadhArditazca / rAmaM vane sthitamekaM vivikte // 11 taM vai yAntaM saMnidhau kezavasya athApazyadyogayuktasya tasya tvarantamekaM sahasaiva babhram / nAgaM mukhAnniHsarantaM mahAntam / brahmAnuzaptamavadhInmahadvai zvetaM yayau sa tataH prekSyamANo kUTonmuktaM musalaM lubdhakasya // 5 mahArNavo yena mahAnubhAvaH // 12 tato dRSTvA nihataM babhramAha sahasrazIrSaH parvatAbhogavA ___ kRSNo vAkyaM bhrAtaramagrajaM tu| raktAnanaH svAM tanuM tAM vimucya / ihaiva tvaM mAM pratIkSasva rAma samyakca yaM sAgaraH pratyagRhAyAvastriyo jJAtivazAH karomi // 6 nAgA divyAH saritazcaiva punnyaaH|| 13 tataH purI dvAravatIM pravizya karkoTako vAsukistakSakazca janArdanaH pitaraM prAha vAkyam / pRthuzravA varuNaH kuarazca / striyo bhavAnakSatu naH samagrA mizrI zaGkhaH kumudaH puNDarIkadhanaMjayasyAgamanaM pratIkSan / stathA nAgo dhRtarASTro mahAtmA // 14 rAmo vanAnte pratipAlayanmA hAdaH krAthaH zitikaNTho'gratejAmAste'dyAhaM tena samAgamiSye // 7 / stathA nAgau cakramandAtiSaNDau / -2906 - Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. 5. 15] mausalaparva [16. 6.5 nAgazreSTho durmukhazcAmbarISaH divaM prAptaM vAsavo'thAzvinau ca svayaM rAjA varuNazcApi rAjan / rudrAdityA vasavazvAtha vizve pratyudgamya svAgatenAbhyananda pratyudyayurmunayazcApi siddhA ste'pUjayaMzcArghyapAdyakriyAbhiH // 15 __gandharvamukhyAzca sahApsarobhiH // 22 tato gate bhrAtari vAsudevo tato rAjanbhagavAnumatejA ___ jAnansarvA gatayo divyadRSTiH / nArAyaNaH prabhavazvAvyayazca / vane zUnye vicaraMzcintayAno yogAcAryo rodasI vyApya lakSmyA bhUmau tataH saMvivezAgryatejAH // 16 sthAnaM prApa svaM mahAtmAprameyam // 23 sarva hi tena prAktadA vittamAsI- . tato devaiRSibhizcApi kRSNaH dgAndhAryA yadvAkyamuktaH sa pUrvam / samAgatazcAraNaizcaiva rAjan / durvAsasA pAyasocchiSThalipte gandharvAgryairapsarobhirvarAbhiH yaJcApyuktaM tacca sasmAra kRSNaH // 17 siddhaiH sAdhyaizcAnataiH pUjyamAnaH // 24 sa cintayAno'ndhakavRSNinAzaM te vai devAH pratyanandanta rAjakurukSayaM caiva mhaanubhaavH| nmunizreSThA vAgbhirAnacurIzam / mene tataH saMkramaNasya kAlaM gandharvAzcApyupatasthuH stuvantaH tatazcakArendriyasaMnirodham // 18 prItyA cainaM puruhUto'bhyanandat // 25 sa saMniruddhendriyavADmanAstu iti zrImahAbhArate mausalaparvaNi zizye mahAyogamupeya kRSNaH / - pnycmo'dhyaayH||5|| jarAtha taM dezamupAjagAma * 'lubdhastadAnIM mRgalipsurupaH // 19 vaizaMpAyana uvAca / sa kezavaM yogayuktaM zayAnaM dAruko'pi kurUngatvA dRSTvA pArthAnmahArathAn / _____ mRgAzaGkI lubdhakaH sAyakena / AcaSTa mausale vRSNInanyonyenopasaMhRtAn // 1 jarAvidhyatpAdatale tvarAvAM zrutvA vinaSTAnvArSNeyAnsabhojakukurAndhakAn / staM cAbhitastajighRkSurjagAma / pANDavAH zokasaMtaptA vitrastamanaso'bhavan // 2 athApazyatpuruSaM yogayuktaM tato'rjunastAnAmaya kezavasya priyaH sakhA / pItAmbaraM lubdhako'nekabAhum // 20 prayayau mAtulaM draSTuM nedamastIti cAbravIt // 3 matvAtmAnamaparAddhaM sa tasya sa vRSNinilayaM gatvA dArukeNa saha prbho| jagrAha pAdau zirasA cArtarUpaH / dadarza dvArakAM vIro mRtanAthAmiva striyam // 4 AzvAsayattaM mahAtmA tadAnIM yAH sma tA lokanAthena nAthavatyaH purAbhavan / .. gacchannudhvaM rodasI vyApya lakSmyA // 21 | tAstvanAthAstadA nAthaM pArthaM dRSTvA vicakruzuH // 5 -2907 - Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. 6. 6] mahAbhArate [ 16. 7. 17 SoDazastrIsahasrANi vAsudevaparigrahaH / bhrAtRnputrAMzca pautrAMzca dauhitrAMzca sakhInapi // 3 tAsAmAsInmahAnnAdo dRSTvaivArjunamAgatam // 6 vasudeva uvAca / tAstu dRSTvaiva kauravyo bASpeNa pihito'rjunaH / / yairjitA bhUmipAlAzca daityAzca zatazo'rjuna / hInAH kRSNena putraizca nAzakatso'bhivIkSitum // 7 tAndRSTvA neha pazyAmi jIvAmyarjuna durmaraH // 4 tAM sa vRSNyandhakajalAM hayamInAM rathoDupAm / yau tAvarjuna ziSyau te priyau bahumatau sdaa| vAditrarathaghoSaughAM vezmatIrthamahAgrahAm // 8 tayorapanayAtpArtha vRSNayo nidhanaM gatAH // 5 . ratnazaivalasaMghATAM vajraprAkAramAlinIm / yau tau vRSNipravIrANAM dvAvevAtirathau matau / rathyAsrotojalAvartA catvarastimitahradAm // 9 pradyumno yuyudhAnazca kathayankatthase ca yau // 6 rAmakRSNamahAgrAhAM dvArakAsaritaM tadA / nityaM tvaM kuruzArdUla kRSNazca mama putrakaH / kAlapAzagrahAM ghorAM nadI vaitaraNImiva // 10 tAvubhau vRSNinAzasya mukhamAstAM dhanaMjaya / / 7. tAM dadarzArjuno dhImAnvihInAM vRSNipuMgavaiH / na tu garhAmi zaineyaM hArdikyaM cAhamarjuna / gatazriyaM nirAnandAM padminIM zizire yathA // 11 akrUraM raukmiNeyaM ca zApo hyevAtra kAraNam // 8 tAM dRSTvA dvArakAM pArthastAzca kRSNasya yoSitaH / kezinaM yastu kaMsaM ca vikramya jagataH prabhuH / sasvanaM bASpamutsRjya nipapAta mahInale // 12 videhAvakarotpArtha caidyaM ca balagarvitam // 9 sAtrAjitI tataH satyA rukmiNI ca vizAM pte| naiSAdimekalavyaM ca cakre kAliGgamAgadhAn / abhipatya praruruduH parivArya dhanaMjayam // 13 gAndhArAnkAzirAjaM ca marubhUmau ca pArthivAn / / tatastAH kAzcane pIThe samutthAyopavezya ca / prAcyAMzca dAkSiNAtyAMzca pArvatIyAMstathA nRpAn / abruvantyo mahAtmAnaM parivAryopatasthire // 14 so'bhyupekSitavAnetamanayaM madhusUdanaH // 11 tataH saMstUya govindaM kathayitvA ca pANDavaH / tataH putrAMzca pautrAMzca bhrAtRnatha sakhInapi / AzvAsya tAH striyazcApi mAtulaM draSTumabhyagAt / / zayAnAnnihatAndRSTvA tato mAmabravIdidam // 12 iti zrImahAbhArate mausalaparvaNi saMprApto'dyAyamasyAntaH kulasya puruSarSabha / SaSTho'dhyAyaH // 6 // AgamiSyati bIbhatsurimAM dvAravatIM purIm / / 13 AkhyeyaM tasya yadvRttaM vRSNInAM vaizasaM mahat / vaizaMpAyana uvAca / sa tu zrutvA mahAtejA yadUnAmanayaM prabho / taM zayAnaM mahAtmAnaM vIramAnakadundubhim / AgantA kSiprameveha na me'trAsti vicAraNA // 14 putrazokAbhisaMtaptaM dadarza kurupuMgavaH // 1 yo'haM tamarjunaM viddhi yo'rjunaH so'hameva tu / tasyAzruparipUrNAkSo vyUDhorasko mahAbhujaH / yadyAttattathA kAryamiti budhyasva mAdhava // 15 ArtasyAtataraH pArthaH pAdau jagrAha bhArata // 2 sa strISu prAptakAlaM vaH pANDavo bAlakeSu ca / samAliGgayArjunaM vRddhaH sa bhujAbhyAM mahAbhujaH / pratipatsyati bIbhatsurbhavatazcaurdhvadehikam // 16 rudanputrAnsmaransarvAnvilalApa suvihvalaH / imAM ca nagarI sadyaH pratiyAte dhnNjye| -2908 - Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. 7. 17] mausalaparva [16. 8.23 prAkArATTAlakopetAM samudraH plAvayiSyati // 17 / brAhmaNA naigamAzcaiva parivAryopatasthire // 8 ahaM hi deze kasmiMzcitpuNye niyamamAsthitaH / tAndInamanasaH sarvAnnibhRtAngatacetasaH / kAlaM kartA sadya eva rAmeNa saha dhImatA // 18 uvAcedaM vacaH pArthaH svayaM dInatarastadA // 9 evamuktvA hRSIkezo mAmacintyaparAkramaH / zakraprasthamahaM neSye vRSNyandhakajanaM svayam / hitvA mAM bAlakaiH sAdhaM dizaM kAmapyagAtprabhuH // idaM tu nagaraM sarva samudraH plAvayiSyati // 10 so'haM tau ca mahAtmAnau cintayanbhrAtarau tava / sajjIkuruta yAnAni ratnAni vividhAni ca / ghoraM jJAtivadhaM caiva na bhuJja zokakarzitaH // 20 vaJo'yaM bhavatAM rAjA zakraprasthe bhaviSyati // 11 na ca bhokSye na jIviSye diSTyA prApto'si pANDava / saptame divase caiva rakhau vimala udgate / yaduktaM pArtha kRSNena tatsarvamakhilaM kuru // 21 bahirvatsyAmahe sarve sajjIbhavata mA ciram // 12 etatte pArtha rAjyaM ca striyo ratnAni caiva h| ityuktAstena te paurAH pArthenAkliSTakarmaNA / iSTAnprANAnahaM hImAMstyakSyAmi ripusUdana / / 22 sajjamAzu tatazcakruH svasiddhyarthaM smutsukaaH|| 13 iti zrImahAbhArate mausalaparvaNi tAM rAtrimavasatpArthaH kezavasya nivezane / sptmo'dhyaayH|| 7 // mahatA zokamohena sahasAbhipariplutaH // 14 zvobhUte'tha tataH zaurirvasudevaH pratApavAn / vaizaMpAyana uvAca / yuktvAtmAnaM mahAtejA jagAma gatimuttamAm // 15 evamuktaH sa bIbhatsurmAtulena paraMtapaH / tataH zabdo mahAnAsIdvasadevasya vezmani / durmanA dInamanasaM vasudevamuvAca ha // 1 dAruNaH krozatInAM ca rudatInAM ca yoSitAm // 16 nAhaM vRSNipravIreNa madhubhizcaiva mAtula / prakIrNamUrdhajAH sarvA vimuktAbharaNasrajaH / vihInAM pRthivIM draSTuM zaktazciramiha prabho // 2 urAMsi pANibhinantyo vyalapankaruNaM triyH|| 17 rAjA ca bhImasenazcaH sahadevazca pANDavaH / taM devakI ca bhadrA ca rohiNI madirA tathA / nakulo yAjJasenI ca SaDekamanaso vayam // 3 anvAroDhuM vyavasitA bhartAraM yoSitAM varAH // 18 rAjJaH saMkramaNe cApi kAlo'yaM vartate dhruvam / tataH zauri nRyuktena bahumAlyena bhArata / tamimaM viddhi saMprAptaM kAlaM kAlavidAM vara // 4 yAnena mahatA pArtho bahiniSkAmayattadA // 19 sarvathA vRSNidArAMstu bAlavRddhAMstathaiva ca / tamanvayustatra tatra duHkhazokasamAhatAH / nayiSye parigRhyAhamindraprasthamariMdama // 5 dvArakAvAsinaH paurAH sarva eva nararSabha / 20 ityuktvA dArukamidaM vAkyamAha dhanaMjayaH / tasyAzvamedhikaM chatraM dIpyamAnAzca pAvakAH / amAtyAnvRSNivIrANAM draSTumicchAmi mAciram // | purastAttasya yAnasya yAjakAzca tato yayuH // 21 ityevamuktvA vacanaM sudharmA yAdavI sabhAm / anujagmuzca taM vIraM devyastA vai svalaMkRtAH / pravivezArjunaH zUraH zocamAno mahArathAn // 7 strIsahasraiH parivRtA vadhUbhizca sahasrazaH // 22 tamAsanagataM tatra sarvAH prakRtayastathA / | yastu dezaH priyastasya jIvato'bhUnmahAtmanaH / - 2909 - Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. 8. 23 ] mahAbhArate [ 16. 8.52 tatrainamupasaMkalpya pitRmedhaM pracakrire // 23 / puraskRtya yayurvanaM pautraM kRSNasya dhImataH // 37 taM citAgnigataM vIraM zUraputraM vraanggnaaH| bahUni ca sahasrANi prayutAnyarbudAni c| tato'nvAruruhuH panyazcatasraH patilokagAH // 24 bhojavRSNyandhakastrINAM hatanAthAni niryayuH // 38 taM vai catasRbhiH strIbhiranvitaM paannddunndnH| tatsAgarasamaprakhyaM vRSNicakraM mahardhimat / adAhayaJcandanaizca gandhairuccAvacairapi / / 25 uvAha rathinAM zreSThaH pArthaH parapuraMjayaH // 39 tataH prAdurabhUcchabdaH samiddhasya vibhAvasoH / niryAte tu jane tasminsAgaro mkraalyH| . sAmagAnAM ca nirghoSo narANAM rudatAmapi // 26 dvArakAM ratnasaMpUrNA jalenAplAvayattadA // 40 tato vapradhAnAste vRSNivIrakumArakAH / tadbhutamabhiprekSya dvArakAvAsino janAH / / sarva evodakaM cakruH striyazcaiva mahAtmanaH // 27 tUrNAttarNataraM jagmuraho daivamiti bruvan // 41 aluptadharmastaM dharma kArayitvA sa phalgunaH / kAnaneSu ca ramyeSu parvateSu nadISu c| .. jagAma vRSNayo yatra vinaSTA bharatarSabha / / 28 nivasannAnayAmAsa vRssnnidaaraandhnNjyH|| 42 sa tAndRSTvA nipatitAnkadane bhRzaduHkhitaH / sa paJcanadamAsAdya dhImAnatisamRddhimat / babhUvAtIva kauravyaH prAptakAlaM cakAra ca // 29 deze gopazudhAnyADhye nivAsamakarotprabhuH // 43 yathApradhAnatazcaiva cakre sarvAH kriyAstadA / tato lobhaH samabhavadasyUnAM nihatezvarAH / ye hatA brahmazApena musalairerakodbhavaiH // 30 dRSTvA striyo nIyamAnAH pArthenaikena bhArata // 44 tataH zarIre rAmasya vAsudevasya cobhyoH| tataste pApakarmANo lobhopahatacetasaH / anviSya dAhayAmAsa puruSairAptakAribhiH // 31 AbhIrA matrayAmAsuH sametyAzubhadarzanAH // 45 sa teSAM vidhivatkRtvA pretakAryANi pANDavaH / ayameko'rjuno yoddhA vRddhabAlaM hatezvaram / saptame divase prAyAdrathamAruhya stvrH| nayatyasmAnatikramya yodhAzcame hataujasaH // 46 azvayuktai rathaizcApi gokharoSTrayutairapi // 32 tato yaSTipraharaNA dasyavaste sahasrazaH / striyastA vRSNivIrANAM rudatyaH zokakarzitAH / abhyadhAvanta vRSNInAM taM janaM loptrahAriNaH // 47 anujagmurmahAtmAnaM pANDuputraM dhanaMjayam // 33 mahatA siMhanAdena drAvayantaH pRthagjanam / bhRtyAstvandhakavRSNInAM sAdino rathinazca ye| abhipeturdhanArthaM te kaalpryaaycoditaaH|| 48 vIrahInaM vRddhabAlaM paurajAnapadAstathA / tato nivRttaH kaunteyaH sahasA sapadAnugaH / yayuste parivAryAtha kalatraM pArthazAsanAt // 34 uvAca tAnmahAbAhurarjunaH prahasanniva // 49 kuJjaraizca gajArohA yayuH zailanibhaistathA / nivartadhvamadharmajJA yadi stha na mumUrSavaH / sapAdarakSaiH saMyuktAH sottarAyudhikA yayuH // 35 nedAnIM zaranirbhinnAH zocadhvaM nihatA myaa|| 50 putrAzcAndhakavRSNInAM sarve pArthamanuvratAH / tathoktAstena vIreNa kada kRtya tdvcH| brAhmaNAH kSatriyA vaizyAH zUdrAzcaiva mhaadhnaaH||36 | abhipeturjanaM mUDhA vAryamANAH punaH punaH // 51 daza SaT sahasrANi vaasudevaavrodhnm| tato'rjuno dhanurdivyaM gANDIvamajaraM mahat / -2910 - Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. 8. 52] mausalaparva [16. 9. 6 AropayitumArebhe yatnAdiva kathaMcana // 52 . bhojarAjakalatraM ca hRtazeSaM narottamaH // 67 cakAra sajyaM kRcchraNa saMbhrame tumule sati / | tato vRddhAMzca bAlAMzca striyazcAdAya pANDavaH / cintayAmAsa cAstrANi na ca sasmAra tAnyapi // 53 / vIvihInAnsarvAMstAJzakraprasthe nyavezayat / / 68 vaikRtyaM tanmahadRSTvA bhujavIrye tathA yudhi / yauyudhAni sarasvatyAM putraM sAtyakinaH priyam / divyAnAM ca mahAstrANAM vinaashaadviiddito'bhvt|| nyavezayata dharmAtmA vRddhabAlapuraskRtam // 69 vRSNiyodhAzca te sarve gajAzvarathayAyinaH / indraprasthe dadau rAjyaM vajrAya paravIrahA / na zekurAvartayituM hriyamANaM ca taM janam // 55 vatreNAkuradArAstu vAryamANAH pravavrajuH / / 70 kalatrasya bahutvAttu saMpatatsu tatastataH / rukmiNI tvatha gAndhArI zaibyA haimavatItyapi / prayatnamakarotpArtho janasya parirakSaNe // 56 devI jAmbavatI caiva vivizurjAtavedasam // 71 miSatAM sarvayodhAnAM tatastAH pramadottamAH / / satyabhAmI tathaivAnyA devyaH kRSNasya saMmatAH / samantato'vakRSyanta kAmAccAnyAH pravavrajuH // 57 vanaM pravivizU rAjastApasye kRtanizcayAH // 72 tato gANDIvanirmuktaiH zaraiH pArtho dhnNjyH| dvArakAvAsino ye tu puruSAH pArthamanvayuH / jaghAna dasyUnsodvego vRSNibhRtyaiH saha prabhuH // 58 yathAha~ saMvibhajyainAnvane paryadadajjayaH // 73 kSaNena tasya te rAjankSayaM jgmurjihmgaaH| sa tatkRtvA prAptakAlaM bASpeNApihito'rjunaH / akSayA hi purA bhUtvA kSINAH kSatajabhojanAH // 59 kRSNadvaipAyanaM rAjandadarzAsInamAzrame // 74 sa zarakSayamAsAdya duHkhazokasamAhataH / iti zrImahAbhArate mausalaparvaNi dhanuSkoTyA tadA dsyuunvdhiitpaakshaasniH||60 bhaSThamo'dhyAya // 8 // prekSatastveva pArthasya vRSNyandhakavaraciyaH / jagmurAdAya te mlecchAH samantAjanamejaya // 61 vaizaMpAyana uvAca / dhanaMjayastu daivaM tanmanasAcintayatprabhuH / pravizannarjuno rAjannAzramaM styvaadinH|| duHkhazokasamAviSTo niHzvAsaparamo'bhavat // 62 dadarzAsInamekAnte muni satyavatIsutam // 1 astrANAM ca praNAzena bAhuvIryasya saMkSayAt / sa tamAsAdya dharmajJamupatasthe mahAvratam / dhanuSazcAvidheyatvAccharANAM saMkSayeNa ca // 63 arjuno'smIti nAmAsmai nivedyaabhyvdtttH||2 vabhUva vimanAH pArtho daivamityanucintayan / svAgataM te'stviti prAha muniH satyavatIsutaH / nyavartata tato rAjannedamastIti cAbravIt // 64 AsyatAmiti covAca prasannAtmA mahAmuniH // 3 tataH sa zeSamAdAya kalatrasya mahAmatiH / tamapratItamanasaM niHzvasantaM punaH punaH / hRtabhUyiSTharatnasya kurukSetramavAtarat // 65 nirviNNamanasaM dRSTvA pArthaM vyAso'bravIdidam // 4 evaM kalatramAnIya vRSNInAM hRtazeSitam / avIrajo'bhighAtaste brAhmaNo vA htstvyaa| nyavezayata kauravyastatra tatra dhnNjyH|| 66 yuddhe parAjito vAsi gatazrIriva lakSyase / 5 hArdikyatanayaM pArtho nagaraM mArtikAvatam / na tvA pratyabhijAnAmi kimidaM bharatarSabha / - 2911 - Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. 9. 6] mahAbhArate [16. 9. 35 zrotavyaM cenmayA pArtha kSipramAkhyAtumarhasi // 6 / yena pUrva pradagdhAni zatrusainyAni tejasA / arjuna uvAca / zarairgANDIvanirmuktairahaM pazcAdvyanAzayam // 21 yaH sa meghavapuH zrImAnbRhatpaGkajalocanaH / tamapazyanviSIdAmi ghUrNAmIva ca sattama / sa kRSNaH saha rAmeNa tyaktvA dehaM divaM gataH // 7 parinirviNNacetAzca zAnti nopalabhe'pi ca // 22 mausale vRSNivIrANAM vinAzo brahmazApajaH / vinA janArdanaM vIraM nAhaM jIvitumutsahe / babhUva vIrAntakaraH prabhAse romaharSaNaH // 8 zrutvaiva hi gataM viSNu mamApi mumuhurdizaH // 23 ye te zUrA mahAtmAnaH siMhadarpA mahAbalAH / pranaSTajJAtivIryasya zUnyasya paridhAvataH / bhojavRSNyandhakA brahmannanyonyaM tairhataM yudhi // 9 upadeSTuM mama zreyo bhavAnarhati sattama / / 24 gadAparighazaktInAM sahAH parighabAhavaH / vyAsa uvAca / ta erakAbhinihatAH pazya kAlasya paryayam / / 10 / brahmazApavinirdagdhA vRssnnyndhkmhaarthaaH| .. hataM pazcazataM teSAM sahasraM bAhuzAlinAm / vinaSTAH kuruzArdUla na tAJzocitumarhasi // 25 nidhanaM samanuprAptaM samAsAdyetaretaram // 11 bhavitavyaM tathA taddhi diSTametanmahAtmanAm / punaH punarna mRzyAmi vinAzamamitaujasAm / upekSitaM ca kRSNena zaktenApi vyapohitum // 26 cintayAno yadUnAM ca kRSNasya ca yshsvinH||12 dhyailokyamapi kRSNo hi kRtsnaM sthAvarajaGgamam / zoSaNaM sAgarasyeva parvatasyeva cAlanam / ' prasahedanyathA kartuM kimu zApaM manISiNAm // 27 nabhasaH patanaM caiva zaityamagnestathaiva ca // 13 rathasya purato yAti yaH sa cakragadAdharaH / azraddheyamahaM manye vinAzaM zArGgadhanvanaH / tava snehAtpurANarSirvAsudevazcaturbhujaH // 28 na ceha sthAtumicchAmi loke kRSNavinAkRtaH // 14 kRtvA bhArAvataraNaM pRthivyAH pRthulocanaH / itaH kaSTataraM cAnyacchRNu tadvai tapodhana / maukSayitvA jagatsarvaM gataH svasthAnamuttamam // 29 mano me dIryate yena cintayAnasya vai muhuH // 15 / tvayA viMha mahatkarma devAnAM puruSarSabha / pazyato vRSNidArAzca mama brhmnshsrshH| kRtaM bhImasahAyena yamAbhyAM ca mahAbhuja // 30 AbhIrairanusRtyAjau hRtAH paJcanadAlayaiH // 16 kRtakRtyAMzca vo manye saMsiddhAnkurupuMgava / dhanurAdAya tatrAhaM nAzakaM tasya pUraNe / gamanaM prAptakAlaM ca taddhi zreyo mataM mama // 31 yathA purA ca me vIryaM bhujayorna tathAbhavat // 17 balaM buddhizca tejazca pratipattizca bhArata / astrANi me pranaSTAni vividhAni mahAmune / bhavanti bhavakAleSu vipadyante viparyaye / / 32 zarAzca kSayamApannAH kSaNenaiva samantataH // 18 / kAlamUlamidaM sarvaM jagadvIjaM dhanaMjaya / puruSazcAprameyAtmA zaGkhacakragadAdharaH / kAla eva samAdatte punareva yadRcchayA // 33 caturbhujaH pItavAsA zyAmaH padmAyatekSaNaH // 19 / sa eva balavAnbhUtvA punarbhavati durbalaH / yaH sa yAti purastAnme rathasya sumhaadyutiH| sa evezazca bhUtveha parairAjJApyate punaH // 34 pradaharipusainyAni na pazyAmyahamadya tam // 20 / kRtakRtyAni cAstrANi gatAnyadya yathAgatam / -2912 - Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. 9. 35] mausalaparva [16. 9. 38 punareSyanti te hastaM yadA kAlo bhaviSyati // 35 | pravizya ca purI vIraH samAsAdya yudhiSThiram / kAlo gantuM gatiM mukhyAM bhavatAmapi bhArata / AcaSTa tadyathAvRttaM vRSNyandhakajanaM prati // 38 etacchreyo hi vo manye paramaM bharatarSabha // 36 iti zrImahAbhArate mausalaparvaNi etadvacanamAsthAya vyAsasyAmitatejasaH / navamo'dhyAyaH // 9 // anujJAto yayau pArtho nagaraM nAgasAhvayam // 37 // mausalaparva samAptam // ma. bhA. 365 - 2913 - Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAprasthAnikaparva mAtRbhiH saha dharmAtmA kRtvodkmtndritH|| janamejaya uvaac| zrAddhAnyuddizya sarveSAM cakAra vidhivattadA // 11 evaM vRSNyandhakakule zrutvA mausalamAhavam / dadau ratnAni vAsAMsi prAmAnazvArathAnapi / pANDavAH kimakurvanta tathA kRSNe divaM gate // 1 striyazca dvijamukhyebhyo gavAM zatasahasrazaH // 12 vaizaMpAyana uvAca / kRpamabhyarcya ca gurumarthamAnapuraskRtam / zrutvaiva kauravo rAjA vRSNInAM kadanaM mahat / ziSyaM parikSitaM tasmai dadau bharatasattamaH // 13 prasthAne matimAdhAya vAkyamarjunamabravIt // 2 tatastu prakRtIH sarvAH samAnAyya yudhiSThiraH / kAlaH pacati bhUtAni sarvANyeva mahAmate / sarvamAcaSTa rAjarSizcikIrSitamathAtmanaH // 14 karmanyAsamahaM manye tvamapi draSTumarhasi // 3 te zrutvaiva vacastasya paurajAnapadA jnaaH| ityuktaH sa tu kaunteyaH kAlaH kAla iti bruvan / bhRzamudvignamanaso nAbhyanandanta tadvacaH // 15 anvapadyata tadvAkyaM bhrAturyeSThasya vIryavAn // 4 naivaM kartavyamiti te tadocuste narAdhipam / arjunasya mataM jJAtvA bhImaseno yamau tthaa| na ca rAjA tathAkArSItkAlaparyAyadharmavit // 16 anvapadyanta tadvAkyaM yaduktaM savyasAcinA // 5 tato'numAnya dharmAtmA paurajAnapadaM janam / tato yuyutsumAnAyya pravrajandharmakAmyayA / gamanAya matiM cakre bhrAtarazcAsya te taidA // 17 rAjyaM paridadau sarva vaizyAputre yudhiSThiraH // 6 tataH sa rAjA kauravyo dharmaputro yudhiSThiraH / abhiSicya svarAjye tu taM rAjAnaM parikSitam / utsRjyAbharaNAnyaGgAjagRhe valkalAnyuta // 18 duHkhArtazcAbravIdrAjA subhadrAM pANDavAgrajaH // 7 bhImArjunau yamau caiva draupadI ca yazasvinI / eSa putrasya te putraH kururAjo bhaviSyati / tathaiva sarve jagRhurvalkalAni janAdhipa // 19 yadUnAM parizeSazca vajro rAjA kRtazca ha // 8 vidhivatkArayitveSTiM naiSThikI bharatarSabha / parikSiddhAstinapure zakraprasthe tu yaadvH| samutsRjyApsu sarve'gmInpratasthurnarapuMgavAH // 20 vo rAjA tvayA rakSyo mA cAdharme manaH kRthaaH||9 tataH praruruduH sarvAH striyo dRSTvA nararSabhAn / ityuktvA dharmarAjaH sa vAsudevasya dhiimtH| prasthitAndraupadISaSThAnpurA dyUtajitAnyathA // 21 mAtulasya ca vRddhasya rAmAdInAM tathaiva ca // 10 / harSo'bhavacca sarveSAM bhrAtRNAM gamanaM prati / -2914 --- Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17. 1. 22 ] mahAprasthAnikaparva 117.2.5 yudhiSThiramataM jJAtvA vRSNikSayamavekSya ca // 22 / ayaM vaH phalguno bhrAtA gANDIvaM paramAyudham / bhrAtaraH paJca kRSNA ca SaSThI zvA caiva saptamaH / parityajya vanaM yAtu nAnenArtho'sti kazcana // 37 AtmanA saptamo rAjA niryayau gajasAhvayAt / cakraratnaM tu yatkRSNe sthitamAsInmahAtmani / paurairanugato dUraM sarvairantaHpuraistathA // 23 gataM tacca punarhaste kAlenaiSyati tasya ha // 38 na cainamazakatkazcinnivartasveti bhASitum / varuNAdAhRtaM pUrva mayaitatpArthakAraNAt / nyavartanta tataH sarve narA nagaravAsinaH // 24 gANDIvaM kArmukazreSThaM varuNAyaiva dIyatAm // 39 kRpaprabhRtayazcaiva yuyutsu paryavArayan / tataste bhrAtaraH sarve dhanaMjayamacodayan / viveza gaGgAM kauravya ulUpI bhujagAtmajA // 25 sa jale prAkSipattattu tathAkSayyau maheSudhI // 40 citrAGgadA yayau cApi maNipUrapuraM prati / tato'gnirbharatazreSTha tatraivAntaradhIyata / ziSTAH parikSitaM tvanyA mAtaraH paryavArayan // 26 yayuzca pANDavA vIrAstataste dakSiNAmukhAH // 41 pANDavAzca mahAtmAno draupadI ca yshsvinii|| tataste tUttareNaiva tIreNa lvnnaambhsH| . kRtopavAsAH kauravya prayayuH prAGmukhAstataH // 27 jagmurbharatazArdUla dizaM dakSiNapazcimAm // 42 yogayuktA mahAtmAnastyAgadharmamupeyuSaH / tataH punaH samAvRttAH pazcimAM dizameva te / abhijagmurbahUndezAnsaritaH parvatAMstathA // 28 dadRzurikAM cApi sAgareNa pariplutAm // 43 yudhiSThiro yayAvane bhImastu tadanantaram / udIcI punarAvRttya yayubharatasattamAH / arjunastasya cAnveva yamau caiva yathAkramam // 29 prAdakSiNyaM cikIrSantaH pRthivyA yogadharmiNaH // 44 pRSThatastu varArohA zyAmA padmadalekSaNA / iti zrImahAbhArate mahAprasthAnikaparvaNi draupadI yoSitAM zreSThA yayau bharatasattama // 30 prthmo'dhyaayH||1|| zvA caivAnuyayAvekaH pANDavAnprasthitAnvane / krameNa te yayurvIrA lauhityaM salilArNavam // 31 vaizaMpAyana uvAca / gANDIvaM ca dhanurdivyaM na mumoca dhanaMjayaH / tataste niyatAtmAna udIcI dizamAsthitAH / ratnalobhAnmahArAja tau cAkSayyau maheSudhI // 32 dadRzuryogayuktAzca himavantaM mahAgirim // 1 agniM te dadRzustatra sthitaM shailmivaaprtH| taM cApyatikramantaste dadRzurvAlukArNavam / mArgamAvRtya tiSThantaM sAkSAtpuruSavigraham / / 33 avaikSanta mahAzailaM meruM zikhariNAM varam // 2 tato devaH sa saptArciH pANDavAnidamabravIt / teSAM tu gacchatAM zIghraM sarveSAM yogadharmiNAm / bho bho pANDusutA vIrAH pAvakaM mAM vibodhata // yAjJasenI bhraSTayogA nipapAta mahItale // 3 yudhiSThira mahAbAho bhImasena paraMtapa / tAM tu prapatitAM dRSTvA bhImaseno mahAbalaH / arjunAzvisutau vIrau nibodhata vaco mama // 35 uvAca dharmarAjAnaM yAjJasenImavekSya ha // 4 ahamagniH kuruzreSThA mayA dagdhaM ca khANDavam / nAdharmazcaritaH kazcidrAjapucyA paraMtapa / arjunasya prabhAveNa tathA nArAyaNasya ca // 36 | kAraNaM kiM nu tadrAjanyatkRSNA patitA bhuvi // 5 . -2915 Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17. 2. 6 ] mahAbhArate [17. 3. 3 yudhiSThira uvAca / papAta zokasaMtaptastato'nu paravIrahA // 18 pakSapAto mahAnasyA vizeSeNa dhanaMjaye / tasmiMstu puruSavyAghra patite zakratejasi / tasyaitatphalamadyaiSA bhuGkte purusssttm||6 mriyamANe durAdharSe bhImo rAjAnamabravIt // 19 vaizaMpAyana uvAca / anRtaM na smarAmyasya svaireSvapi mahAtmanaH / atha kasya vikAro'yaM yenAyaM patito bhuvi // 20 evamuktvAnavekSyainAM yayau dharmasuto nRpaH / yudhiSThira uvAca / samAdhAya mano dhImAndharmAtmA puruSarSabhaH / / 7 ekAhrA nirdaheyaM vai zatrUnityarjuno'bravIt / sahadevastato dhImAnnipapAta mhiitle| na ca tatkRtavAneSa zUramAnI tato'patat // 21 taM cApi patitaM dRSTvA bhImo rAjAnamabravIt // 8 avamene dhanurpAhAneSa sarvAMzca phalgunaH / yo'yamasmAsu sarveSu zuzrUSuranahaMkRtaH / / yathA coktaM tathA caiva kartavyaM bhUtimicchatA // 22 so'yaM mAdravatIputraH kasmAnnipatito bhuvi / / 9 vaizaMpAyana uvAca / yudhiSThira uvaac| ityuktvA prasthito rAjA bhImo'tha nipapAta h| AtmanaH sadRzaM prAjJaM naiSo'manyata kaMcana / patitazcAbravIdbhImo dharmarAja yudhiSThiram // 23 tena doSeNa patitastasmAdeSa nRpAtmajaH / / 10 bho bho rAjannavekSasva patito'haM priyastava / vaizaMpAyana uvAca / kiMnimittaM ca patanaM brUhi me yadi vettha ha // 24 ityuktvA tu samutsRjya sahadevaM yayau tadA / / yudhiSThira uvAca / bhrAtRbhiH saha kaunteyaH zunA caiva yudhiSThiraH // 11 atibhuktaM ca bhavatA prANena ca viktthse| kRSNAM nipatitAM dRSTvA sahadevaM ca pANDavam / anavekSya paraM pArtha tenAsi patitaH kSitau // 25 Arto bandhupriyaH zUro nakulo nipapAta ha // 12 vaizaMpAyana uvaac| tasminnipatite vIre nakule cArudarzane / ityuktvA taM mahAbAhurjagAmAnavalokayan / punareva tadA bhImo rAjAnamidamabravIt // 13 zvA tveko'nuyayau yaste bahuzaH kIrtito myaa||26 yo'yamakSatadharmAtmA bhrAtA vacanakArakaH / iti zrImahAbhArate mahAprasthAnikaparvaNi rUpeNApratimo loke nakulaH patito bhuvi // 14 dvitIyo'dhyAyaH // 2 // ityukto bhImasenena pratyuvAca yudhisstthirH| nakulaM prati dharmAtmA sarvabuddhimatAM varaH // 15 vaizaMpAyana uvAca / rUpeNa matsamo nAsti kazcidityasya darzanam / tataH saMnAdayazako divaM bhUmiM ca sarvazaH / adhikazcAhamevaika ityasya manasi sthitam // 16 rathenopayayau pArthamArohetyabravIcca tam // 1 nakulaH patitastasmAdAgaccha tvaM vRkodara / sa bhrAtRnpatitAndRSTvA dharmarAjo yudhiSThiraH / yasya yadvihitaM vIra so'vazyaM tadupAznute // 17 / abravIcchokasaMtaptaH sahasrAkSamidaM vacaH // 2 tAMstu prapatitAndRSTvA pANDavaH zvetavAhanaH / | bhrAtaraH patitA me'tra AgaccheyurmayA saha / -2916 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17. 3. 3) mahAprasthAnikaparva [17. 3. 19 na vinA bhrAtRbhiH svargamicche gantuM surezvara // 3 tyakSAmyenaM svasukhArthI mahendra // 11 sukumArI sukhAya ca rAjaputrI puraMdara / indra uvaac| sAsmAbhiH saha gaccheta tadbhavAnanumanyatAm // 4 zunA dRSTaM krodhavazA haranti indra uvAca / ___ yaddattamiSTaM vivRtamatho hutaM ca / bhrAtRRndrakSyasi putrAMstvamagratatridivaM gatAn / tasmAcchunastyAgamimaM kuruSva kRSNayA sahitAnsarvAnmA zuco bharatarSabha // 5 zunastyAgAtprApsyase devalokam // 12 nikSipya mAnuSaM dehaM gatAste bharatarSabha / tyaktvA bhrAhRndayitAM cApi kRSNAM anena tvaM zarIreNa svarga gantA na saMzayaH // 6 prApto lokaH karmaNA svena vIra / yudhiSThira uvAca / zvAnaM cainaM na tyajase kathaM nu ayaM zvA bhUtabhavyeza bhakto mAM nityameva h| tyAgaM kRtsnaM cAsthito muhyase'dya // 13 sa gaccheta mayA sArdhamAnRzaMsyA hi me matiH // 7 yudhiSThira uvAca / indra uvAca / na vidyate saMdhirathApi vigraho amartyatvaM matsamatvaM ca rAja mRtairmatyairiti lokeSu niSThA / zriyaM kRtsnAM mahatIM caiva kIrtim / na te mayA jIvayituM hi zakyA saMprApto'dya svargasukhAni ca tvaM tasmAttyAgasteSu kRto na jIvatAm // 14 tyaja zvAnaM nAtra nRzaMsamasti // 8 pratipradAnaM zaraNAgatasya yudhiSThira uvaac| striyo vadho brAhmaNasvApahAraH / anAryamAryeNa sahasranetraM mitradrohastAni catvAri zaka ___ zakyaM kartuM dusskrmetdaary| ___ bhaktatyAgazcaiva samo mato me // 15 mA me zriyA saMgamanaM tayAstu vaizaMpAyana uvAca / ___ yasyAH kRte bhaktajanaM tyajeyam // 9 taddharmarAjasya vaco nizamya indra uvAca / dharmasvarUpI bhgvaanuvaac| svarge loke zvavatAM nAsti dhiSNya yudhiSThiraM prItiyukto narendra .. miSTApUrta krodhavazA haranti / zlakSNairvAkyaH saMstavasaMprayuktaiH // 16 tato vicArya kriyatAM dharmarAja abhijAto'si rAjendra pitRvRttena medhyaa| tyaja zvAnaM nAtra nRzaMsamasti // 10 anukrozena cAnena sarvabhUteSu bhArata // 17 yudhiSThira uvAca / purA dvaitavane cAsi mayA putra parIkSitaH / bhaktatyAgaM prAhuratyantapApaM pAnIyArthe parAkrAntA yatra te bhrAtaro htaaH||18 tulyaM loke brhmvdhyaakRten| bhImArjunau parityajya yatra tvaM bhrAtarAvubhau / tasmAnnAhaM jAtu kathaMcanAdya mAtroH sAmyamabhIpsanvai nakulaM jIvamicchasi // - 2917 - Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17. 3. 20] mahAbhArate [17. 3. 36 ayaM zvA bhakta ityeva tyakto devrthstvyaa| tasmAtsvarge na te tulyaH kazcidasti narAdhipa // 20 atastavAkSayA lokAH svazarIreNa bhArata / prApto'si bharatazreSTha divyAM gatimanuttamAm // 21 tato dharmazca zakrazca marutazcAzvinAvapi / devA devarSayazcaiva rathamAropya pANDavam // 22 prayayuH svairvimAnaste siddhAH kAmavihAriNaH / / sarve virajasaH puNyAH puNyavAgbuddhikarmiNaH // 23 sa taM rathaM samAsthAya rAjA kurukulodvhH| / UrdhvamAcakrame zIghraM tejasAvRtya rodasI // 24 tato devanikAyastho nAradaH srvlokvit| uvAcovaistadA vAkyaM bRhadvAdI bRhattapAH // 25 ye'pi rAjarSayaH sarve te cApi smupsthitaaH|| kIrti pracchAdya teSAM vai kururAjo'dhitiSThati // 26 lokAnAvRtya yazasA tejasA vRttsNpdaa| svazarIreNa saMprAptaM nAnyaM zuzruma pANDavAt // 27 nAradasya vacaH zrutvA rAjA vacanamabravIt / devAnAmanya dharmAtmA svapakSAMzcaiva pArthivAn // 28 zubhaM vA yadi vA pApaM bhrAtRNAM sthAnamadya me| tadeva prAptumicchAmi lokAnanyAnna kAmaye // 29 rAjJastu vacanaM zrutvA devarAja puraMdaraH / AnRzaMsyasamAyuktaM pratyuvAca yudhiSThiram // 30 sthAne'sminvasa rAjendra karmabhirnirjite shubhaiH| . kiM tvaM mAnuSyakaM snehamadyApi parikarSasi // 31 siddhi prApto'si paramAM yathA nAnyaH pumAnkvacit / naiva te bhrAtaraH sthAnaM saMprAptAH kurunandana / / 32 adyApi mAnuSo bhAvaH spRzate svAM nraadhip| svargo'yaM pazya devarSInsiddhAMzca tridivAlayAn // yudhiSThirastu devendramevaMvAdinamIzvaram / .. punarevAbravIddhImAnidaM vacanamarthavat // 34 tairvinA notsahe vastumiha daityanibarhaNa / gantumicchAmi tatrAhaM yatra me bhrAtaro gtaaH||35 yatra sA bRhatI zyAmA buddhisattvaguNAnvitA / draupadI yoSitAM zreSThA yatra caiva priyA mama // 36 iti zrImahAbhArate mahAprasthAnikaparvaNi tRtIyo'dhyAyaH // 3 // / // mahAprasthAnikaparva samAptam // -2918 - Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svargArohaNaparva janamejaya uvAca / maivamityabravIttaM tu nAradaH prahasanniva / svarge nivAso rAjendra viruddhaM cApi nazyati // 11 svarga triviSTapaM prApya mama pUrvapitAmahAH / yudhiSThira mahAbAho maivaM vocaH kathaMcana / pANDavA dhArtarASTrazca kAni sthAnAni bhejire||1 duryodhanaM prati nRpaM zRNu cedaM vaco mama // 12 etadicchAmyahaM zrotuM sarvaviccAsi me mataH / eSa duryodhano rAjA pUjyate tridazaiH saha / maharSiNAbhyanujJAto vyAsenAdbhutakarmaNA // 2 sadbhizca rAjapravarairya ime svrgvaasinH|| 13 vaizaMpAyana uvAca / vIralokagati prApto yuddhe hutvAtmanastanum / svarga triviSTapaM prApya tava pUrvapitAmahAH / yUyaM sarve surasamA yena yuddhe samAsitAH // 14 yudhiSThiraprabhRtayo yadkurvata tRcchRNu // 3 sa eSa kSatradharmeNa sthAnametadavAptavAn / svarga triviSTapaM prApya dharmarAjo yudhisstthirH| bhaye mahati yo'bhIto babhUva pRthivIpatiH // 15 duryodhanaM zriyA juSTaM dadarzAsInamAsane // 4 na tanmanasi kartavyaM putra yAtakAritam / bhrAjamAnAmivAdityaM vIralakSmyAmisaMvRtam / draupayAzca pariklezaM na cintayitumarhasi // 16 devairdhAjiSNubhiH sAdhyaiH sahitaM puNyakarmabhiH // 5 ye cAnye'pi pariklezA yuSmAkaM dyUtakAritAH / tato yudhiSThiro dRSTvA duryodhanamamarSitaH / saMgrAmeSvatha vAnyatra na tAnsaMsmartumarhasi // 17 sahasA saMnivRtto'bhUcchriyaM dRSTvA suyodhane // 6 samAgaccha yathAnyAyaM rAjJA duryodhanena vai / bruvannuccairvacastAnvai nAhaM duryodhanena vai / svargo'yaM neha vairANi bhavanti manujAdhipa // 18 sahitaH kAmaye lokAllubdhenAdIrghadarzinA // 7 nAradenaivamuktastu kururAjo yudhiSThiraH / yatkRte pRthivI sarvA suhRdo bAndhavAstathA / bhrAtRnpapraccha medhAvI vAkyametaduvAca ha // 19 hatAsmAbhiH prasahyAjI kliSTaiH pUrva mahAvane // 8 yadi duryodhanasyaite vIralokAH sanAtanAH / draupadI ca sabhAmadhye pAJcAlI dharmacAriNI / adharmajJasya pApasya pRthivIsuhRdruhaH // 20 parikliSTAnavadyAGgI patnI no gurusaMnidhau // 9 yatkRte pRthivI naSTA sahayA sarathadvipA / svasti devA na me kAmaH suyodhanamudIkSitum / / vayaM ca manyunA dagdhA vairaM praticikIrSavaH // 21 tatrAhaM gantumicchAmi yatra te bhrAtaro mama // 10 | ye te vIrA mahAtmAno bhrAtaro me mahAvratAH / -2919 - Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. 1. 22 ] mahAbhArate [ 18. 2. 23 satyapratijJA lokasya zUrA vai satyavAdinaH // 22 / avijJAto mayA yo'sau ghAtitaH savyasAcinA // teSAmidAnI ke lokA draSTumicchAmi tAnaham / bhImaM ca bhImavikrAntaM prANebhyo'pi priyaM mama / kaNaM caiva mahAtmAnaM kaunteyaM satyasaMgaram // 23 arjunaM cendrasaMkAzaM yamau tau ca yamopamau // 10 dhRSTadyumnaM sAsyakiM ca dhRSTadyumnasya cAtmajAn / draSTumicchAmi tAM cAhaM pAJcAlIM dharmacAriNIm / ye ca zastrairvadhaM prAptAH kSatradharmeNa pArthivAH // 24 na ceha sthAtumicchAmi satyametadbhavImi vaH // 11 ka nu te pArthivA brahmannaitAnpazyAmi nArada / kiM me bhrAtRvihInasya svargeNa sursttmaaH| . virATadrupadau caiva dhRSTaketumukhAMzca tAn // 25 yatra te sa mama svargo nAyaM svargo mato mama // 12 zikhaNDinaM ca pAzcAlyaM draupadeyAMzca sarvazaH / devA UcuH / abhimanyuM ca durdharSaM draSTumicchAmi nArada // 26 yadi vai tatra te zraddhA gamyatAM putra mAciram / iti zrImahAbhArate svargArohaNaparvaNi priye hi tava vartAmo devarAjasya zAsanAt // 13 prthmo'dhyaayH||1|| vaizaMpAyana uvAca / ityuktvA taM tato devA devadUtamupAdizan / yudhiSThira uvAca / yudhiSThirasya suhRdo darzayeti paraMtapa // 14 neha pazyAmi vibudhA rAdheyamamitaujasam / / tataH kuntIsuto rAjA devadUtazca jagmatuH / bhrAtarau ca mahAtmAnau yudhAmanyUttamaujasau // 1 sahitau rAjazArdUla yatra te puruSarSabhAH // 15 juhuvurye zarIrANi raNavahnau mahArathAH / agrato devadUtastu yathau rAjA ca pRsstthtH| rAjAno rAjaputrAzca ye madarthe hatA raNe // 2 panthAnamazubhaM durga sevitaM pApakarmabhiH // 16 ka te mahArathAH sarve shaarduulsmvikrmaaH| tamasA saMvRtaM ghoraM kezazaivalazAdvalam / tairapyayaM jito lokaH kaccitpuruSasattamaiH // 3 yuktaM pApakRtAM gandhaimA'sazoNitakardamam // 17 yadi lokAnimAnprAptAste ca sarve mahArathAH / daMzotthAnaM sajhillIkaM makSikAmazakAvRtam / sthitaM vitta hi mAM devAH sahitaM tairmhaatmbhiH||4 itazcetazca kuNapaiH samantAtparivAritam // 18 kaJcinna tairavApto'yaM nRpairloko'kSayaH shubhH| asthikezasamAkIrNaM kRmikITasamAkulam / na tairahaM vinA vatsye jJAtibhirbhrAtRbhistathA // 5 jvalanena pradIptena samantAtpariveSTitam // 19 mAturhi vacanaM zrutvA tadA salilakarmaNi / ayomukhaizca kAkolai|zca samabhidrutam / karNasya kriyatAM toyamiti tapyAmi tena vai // 6 sUcImukhaistathA pretairvindhyazailopamairvRtam // 20 idaM ca paritapyAmi punaH punarahaM suraaH| medorudhirayuktaizca chinnabAhUrupANibhiH / yanmAtuH sadRzau pAdau tsyaahmmitaujsH|| 7 nikRttodarapAdaizca tatra tatra prveritaiH|| 21 dRSTvaiva taM nAnugataH kaNaM parabalArdanam / sa tatkuNapadurgandhamazivaM romaharSaNam / na hyasmAnkarNasahitAJjayecchako'pi saMyuge // 8 jagAma rAjA dharmAtmA madhye bahu vicintayan // tamahaM yatratatrasthaM draSTumicchAmi sUryajam / dadarzoSNodakaiH pUrNA nadIM cApi sudurgamAm / - 2920 - Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. 2. 28 ] svargArohaNaparva [18. 2. 58 asipatravanaM caiva nizitakSurasaMvRtam // 23 glAnAnAM duHkhitAnAM ca nAbhyajAnata pANDavaH // karambhavAlukAstaptA AyasIzca zilAH pRthak / abudhyamAnastA vAco dharmaputro yudhiSThiraH / lohakumbhIzca tailasya kvAthyamAnAH smnttH||24 | uvAca ke bhavanto vai kimarthamiha tiSThatha // 39 kUTazAlmalikaM cApi duHsparza tIkSNakaNTakam / / ityuktAste tataH sarve smntaadvbhaassire| dadarza cApi kaunteyo yAtanAH pApakarmiNAm // 25 karNo'haM bhImaseno'hamarjuno'hamiti prabho // 40 sa taM durgandhamAlakSya devadUtamuvAca ha / nakulaH sahadevo'haM dhRSTadyumno'hamityuta / kiyadhvAnamasmAbhirgantavyamidamIdRzam // 26 draupadI draupadeyAzca ityevaM te vicukruzuH // 41 ka ca te bhrAtaro mahyaM tanmamAkhyAtumarhasi / / tA vAcaH sa tadA zrutvA taddezasadRzIrnRpa / dezo'yaM kazca devAnAmetadicchAmi veditum // 27 / tato vimamRze rAjA kiM nvidaM daivakAritam // 42 sa saMnivavRte zrutvA dharmarAjasya bhASitam / kiM nu tatkaluSaM karma kRtmebhirmhaatmbhiH| devadUto'bravIccainametAvadgamanaM tava // 28 karNena draupadeyairvA pAzcAlyA vA sumadhyayA // 43 nivartitavyaM hi mayA tathAsmyukto divauksaiH| ya ime pApagandhe'smindeze santi sudaarunne| yadi zrAnto'si rAjendra tvamathAgantumarhasi // 29 / na hi jAnAmi sarveSAM duSkRtaM puNyakarmaNAm // yudhiSThirastu nirviNNastena gandhena muurchitH| kiM kRtvA dhRtarASTrasya putro rAjA suyodhanaH / nivartane dhRtamanAH paryAvartata bhArata // 30 tathA zriyA yutaH pApaH saha sarvaiH pdaanugaiH|| 45 sa saMnivRtto dharmAtmA duHkhazokasamanvitaH / mahendra iva lakSmIvAnAste paramapUjitaH / zuzrAva tatra vadatAM dInA vAcaH samantataH / / 31 kasyedAnI vikAro'yaM yadime narakaM gatAH // 46 bho bho dharmaja rAjarSe puNyAbhijana pANDava / sarvadharmavidaH zUrAH styaagmpraaynnaaH| anugrahArthamasmAkaM tiSTha tAvanmuhUrtakam / / 32 kSAtradharmaparAH prAjJA yajvAno bhUridakSiNAH // 47 AyAti tvayi durdharSe vAti puNyaH samIraNaH / kiM nu supto'smi jAgarmi cetayAno na cetye| tava gandhAnugastAta yenAsmAnsukhamAgatam // 33 aho cittavikAro'yaM syAdvA me cittvibhrmH||48 te vayaM pArtha dIrghasya kAlasya puruSarSabha / evaM bahuvidhaM rAjA vimamarza yudhiSThiraH / sukhamAsAdayiSyAmastvAM dRSTvA rAjasattama // 34 duHkhazokasamAviSTazcintAvyAkulitendriyaH // 49 saMtiSThasva mahAbAho muhUrtamapi bhArata / krodhamAhArayaccaiva tIvra dharmasuto nRpaH / tvayi tiSThati kauravya yAtanAsmAnna bAdhate // 35 devAMzca garhayAmAsa dharma caiva yudhiSThiraH // 50 evaM bahuvidhA vAcaH kRpaNA vedanAvatAm / sa tIvragandhasaMtapto devadUtamuvAca ha / tasmindeze sa zuzrAva samantAdvadatAM nRpa // 36 gamyatAM bhadra yeSAM tvaM dUtasteSAmupAntikam // 51 teSAM tadvacanaM zrutvA dayAvAndInabhASiNAm / na hyahaM tatra yAsyAmi sthito'smIti nivedyatAm / aho kRcchramiti prAha tasthau sa ca yudhisstthirH|| | matsaMzrayAdime dUta sukhino bhrAtaro hi me // 52 sa tA giraH purastAdvai zrutapUrvAH punaH punH| ityuktaH sa tadA dUtaH pANDuputreNa dhImatA / ma, bhA. 366 -2921 - Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. 2. 53 ] mahAbhArate [18. 3. 25 jagAma tatra yatrAste devarAjaH zatakratuH / / 53 avazyaM narakastAta draSTavyaH sarvarAjabhiH // 11 nivedayAmAsa ca taddharmarAjacikIrSitam / zubhAnAmazubhAnAM ca dvau rAzI puruSarSabha / yathoktaM dharmaputreNa sarvameva janAdhipa // 54 yaH pUrva sukRtaM bhuGkte pazcAnnirayameti saH / iti zrImahAbhArate svargArohaNaparvaNi pUrva narakabhogyastu pazcAtsvargamupaiti saH // 12 dvitIyo'dhyAyaH // 2 // bhUyiSThaM pApakarmA yaH sa pUrva svrgmbhute| tena tvamevaM gamito mayA zreyorthinA nRpa // 13 vaizaMpAyana uvAca / vyAjena hi tvayA droNa upacIrNaH sutaM prati / sthite muhUrta pArthe tu dharmarAje yudhisstthire| vyAjenaiva tato rAjandarzito narakastava // 14 Ajagmustatra kauravya devAH zakrapurogamAH // 1 yathaiva tvaM tathA bhImastathA pArtho yamau tathA / svayaM vigravAndharmo rAjAnaM prasamIkSitum / draupadI ca tathA kRSNA vyAjena narakaM gatAH // 15 tatrAjagAma yatrAsau kururAjo yudhiSThiraH // 2 Agaccha narazArdUla muktAste caiva kilbiSAt / teSu bhAsvaradeheSu punnyaabhijnkrmsu| svapakSAJcaiva ye tubhyaM pArthivA nihatA raNe / samAgateSu deveSu vyagamattattamo nRpa // 3 / sarve svargamanuprAptAstAnpazya puruSarSabha // 16 nAdRzyanta ca tAstatra yAtanAH pApakarmiNAm / karNazcaiva maheSvAsaH sarvazastrabhRtAM varaH / nadI vaitaraNI caiva kUTazAlmalinA saha // 4 sa gataH paramAM siddhi yadartha paritapyase // 17 lohakumbhyaH zilAzcaiva nAdRzyanta bhayAnakAH / taM pazya puruSavyAghramAdityatanayaM vibho / vikRtAni zarIrANi yAni tatra smnttH| svasthAnasthaM mahAbAho jahi zokaM nararSabha // 18 dadarza rAjA kaunteyastAnyadRzyAni cAbhavan // 5 bhrAtR'zcAnyAMstathA pazya svapakSAMzcaiva pArthivAn / tato vAyuH sukhasparzaH puNyagandhavahaH zivaH / khaM svaM sthAnamanuprAptAnvyetu te mAnaso jvrH|| 19 vavau devasamIpasthaH zItalo'tIva bhArata // 6 anubhUya pUrva tvaM kRcchramitaHprabhRti kaurava / marutaH saha zakreNa vasavazvAzvinau saha / viharasva mayA sAdhaM gatazoko nirAmayaH // 20 sAdhyA rudrAstathAdityA ye cAnye'pi divauksH|| | karmaNAM tAta puNyAnAM jitAnAM tapasA svayam / sarve tatra samAjagmuH siddhAzca paramarSayaH / dAnAnAM ca mahAbAho phalaM prApnuhi pANDava // 21 yatra rAjA mahAtejA dharmaputraH sthito'bhavat // 8 adya tvAM devagandharvA divyAzvApsaraso divi / tataH zakraH surapatiH zriyA paramayA yutaH / upasevantu kalyANaM virajombaravAsasaH // 22 yudhiSThiramuvAcedaM sAntvapUrvamidaM vacaH // 9 rAjasUyajitAllokAnazvamedhAbhivardhitAn / yudhiSThira mahAbAho prItA devagaNAstava / prApnuhi tvaM mahAbAho tapasazca phalaM mahat // 23 ehi puruSavyAghra kRtametAvatA vibho / uparyupari rAjJAM hi tava lokA yudhiSThira / siddhiH prAptA tvayA rAjallokAzcApyakSayAstava // 10 harizcandrasamAH pArtha yeSu tvaM vihariSyasi // 24 na ca manyustvayA kAryaH zRNu cedaM vaco mm| mAndhAtA yatra rAjarSiryatra rAjA bhagIrathaH / -2922 - Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. 3. 25] svargArohaNaparva [18. 4. 11 dauHSantiryatra bharatastatra tvaM vihariSyasi // 25 nirvairo gatasaMtApo jale tasminsamAplutaH // 40 eSA devanadI puNyA pArtha trailokypaavnii| | tato yayau vRto devaiH kururAjo yudhisstthirH|| AkAzagaGgA rAjendra tatrAplutya gamiSyasi // 26 / dharmeNa sahito dhImAnstUyamAno maharSimiH // 41 atra sAtasya te bhAvo mAnuSo vigamiSyati / iti zrImahAbhArate svargArohaNaparvaNi gatazoko nirAyAso muktavairo bhaviSyasi // 27 tRtIyo'dhyAyaH // 3 // evaM yuvati devendra kauravendraM yudhiSThiram / dharmo vigrahavAnsAkSAduvAca sutamAtmanaH // 28 vaizaMpAyana uvAca / bho bho rAjanmahAprAjJa prIto'smi tava putrk| tato yudhiSThiro rAjA devaiH sarSimarudgaNaiH / madbhaktyA satyavAkyena kSamayA ca damena ca // 29 pUjyamAno yayau tatra yatra te kurupuMgavAH // 1 eSA tRtIyA jijJAsA tava rAjankRtA myaa| dadarza tatra govindaM brAhmaNa vapuSAnvitam / na zakyase cAlayituM svabhAvAtpArtha hetubhiH // 30 tenaiva dRSTapUrveNa sAdRzyenopasUcitam // 2 pUrva parIkSito hi tvamAsItavanaM prati / dIpyamAnaM svavapuSA divyairakhairupasthitam / araNIsahitasyArthe taca nistIrNavAnasi // 31 cakraprabhRtibhirghArairdivyaiH puruSavigrahaiH // 3 sodaryeSu vinaSTeSu draupadyAM tatra bhArata / upAsyamAnaM vIreNa phalgunena suvarcasA / zvarUpadhAriNA putra punastvaM me parIkSitaH // 32 aparasminnathoddeze karNa zastrabhRtAM varam / ihaM tRtIyaM bhrAtRRNAmarthe yatsthAtumicchasi / dvAdazAdityasahitaM dadarza kurunandanaH // 4 vizuddho'si mahAbhAga sukhI vigatakalmaSaH // 33 athAparasminnuheze marudgaNavRtaM prabhum / na ca te bhrAtaraH pArtha narakasthA vizAM pate / bhImasenamathApazyattenaiva vapuSAnvitam // 5 mAyaiSA devarAjena mahendreNa prayojitA // 34 azvinostu tathA sthAne dIpyamAnau svtejsaa| avazyaM narakastAta draSTavyaH srvraajbhiH| nakulaM sahadevaM ca dadarza kurunandanaH // 6 tatastvayA prAptamidaM muhUrta duHkhamuttamam // 35 tathA dadarza pAJcAlI kamalotpalamAlinIm / na savyasAcI bhImo vA yamau vA puruSarSabhau / vapuSA svargamAkramya tiSThantImarkavarcasam // 7 karNo vA satyavAkzUro narakArdAzciraM nRpa // 36 athainAM sahasA rAjA praSTumaicchadyudhiSThiraH / na kRSNA rAjaputrI ca narakAre yudhisstthir| tato'sya bhagavAnindraH kathayAmAsa devarAT // 8 eohi bharatazreSTha pazya gaGgAM trilokagAm // 37 zrIreSA draupadIrUpA tvadarthe mAnuSaM gtaa| evamuktaH sa rAjarSistava pUrvapitAmahaH / ayonijA lokakAntA puNyagandhA yudhiSThira // 9 jagAma saha dharmeNa sarvaizca tridazAlayaH // 38 / drupadasya kule yAtA bhvdbhishcopjiivitaa| gaGgAM devanadI puNyAM pAvanImRSisaMstutAm / ratyarthaM bhavatAM hyeSA nirmitA zUlapANinA // 10 avagAhya tu tAM rAjA tanuM tatyAja mAnuSIm // 39 / ete paJca mahAbhAgA gandharvAH pAvakaprabhAH / tato divyavapurbhUtvA dharmarAjo yudhiSThiraH / draupadyAstanayA rAjanyuSmAkamamitaujasaH // 11 - 2923 - Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. 4. 12 ] mahAbhArate [ 18. 5. 17 pazya gandharvarAjAnaM dhRtarASTraM manISiNam / Aho svicchAzvataM sthAnaM teSAM tatra dvijottama / enaM ca tvaM vijAnIhi bhrAtaraM pUrvajaM pituH // 12 ante vA karmaNaH kAM te gatiM prAptA nararSabhAH / ayaM te pUrvajo bhrAtA kaunteyaH paavkyutiH| etadicchAmyahaM zrotuM procyamAnaM tvayA dvija // 5 sUryaputro'grajaH zreSTho rAdheya iti vizrutaH / sUta uvAca / Adityasahito yAti pazyainaM puruSarSabha // 13 ityuktaH sa tu viprarSiranujJAto mahAtmanA / sAdhyAnAmatha devAnAM vasUnAM marutAmapi / vyAsena tasya nRpaterAkhyAtumupacakrame // 6 gaNeSu pazya rAjendra vRSNyandhakamahArathAn / vaizaMpAyana uvAca / sAtyakipramukhAnvIrAnbhojAMzcaiva mahArathAn // 14 gantavyaM karmaNAmante sarveNa manujAdhipa / somena sahitaM pazya saubhadramaparAjitam / zRNu guhyamidaM rAjandevAnAM bhrtrssbh| abhimanyu maheSvAsaM nizAkarasamadyutim // 15 yaduvAca mahAtejA divyacakSuH pratApavAn // 7. eSa pANDurmaheSvAsaH kuntyA mAdyA ca saMgataH / muniH purANaH kauravya pArAzaryo mahAvrataH / vimAnena sadAbhyeti pitA tava mamAntikam // 16 agAdhabuddhiH sarvajJo gatijJaH sarvakarmaNAm / / 8 vasubhiH sahitaM pazya bhISmaM zAMtanavaM nRpam / vasUneva mahAtejA bhISmaH prApa mahAdyutiH / droNaM bRhaspateH pArzve gurumenaM nizAmaya / / 17 aSTAveva hi dRzyante vasavo bharatarSabha // 9 ete cAnye mahIpAlA yodhAstava ca paannddv| bRhaspatiM vivezAtha droNo hyaGgirasAM varam / / gandharvaiH sahitA yAnti yajJaiH puNyajanaistathA // 18 kRtavarmA tu hArdikyaH praviveza marudgaNam // 10 guhyakAnAM gatiM cApi kecitprAptA nRsattamAH / sanatkumAraM pradyumnaH praviveza yathAgatam / tyaktvA dehaM jitasvargAH puNyavAgbuddhikarmabhiH // dhRtarASTro dhanezasya lokAnprApa durAsadAn // 11 iti zrImahAbhArate svargArohaNaparvaNi dhRtarASTreNa sahitA gAndhArI ca yazasvinI / caturtho'dhyAyaH // 4 // patnIbhyAM sahitaH pANDurmahendrasadanaM yayau // 12 virATadrupadau cobhau dhRSTaketuzca pArthivaH / janamejaya uvAca / nizaThAkUrasAmbAzca bhAnuH kampo viDUrathaH // 13 bhISmadroNau mahAtmAnau dhRtarASTrazca pArthivaH / bhUrizravAH zalazcaiva bhUrizca pRthivIpatiH / virATadrupadau cobhau zaGkhazcaivottarastathA // 1 ugrasenastathA kaMso vasudevasya vIryavAn // 14 dhRSTaketurjayatseno rAjA caiva sa satyajit / uttarazca saha bhrAtrA zaGkhana nrpuNgvH| - duryodhanasutAzcaiva zakunizcaiva saubalaH // 2 vizveSAM devatAnAM te vivishunrsttmaaH|| 15 karNaputrAzca vikrAntA rAjA caiva jayadrathaH / varcA nAma mahAtejAH somaputraH pratApavAn / ghaTotkacAdayazcaiva ye cAnye nAnukIrtitAH // 3 so'bhimanyusiMhasya phalgunasya suto'bhavat // 16 ye cAnye kIrtitAstatra rAjAno diiptmuurtyH| sa yuvA kSatradharmeNa yathA nAnyaH pumAnkacit / svarge kAlaM kiyantaM te tasthustadapi zaMsa me // 4 / viveza somaM dharmAtmA karmaNo'nte mahArathaH // 17 -2924 Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. 5. 18 ] khargArohaNaparva [ 18. 5. 46 Aviveza raviM karNaH pitaraM purussrssbh| kRSNena muninA vipra niyataM satyavAdinA // 31 dvAparaM zakuniH prApa dhRSTadyumnastu pAvakam // 18 sarvajJena vidhijJena dharmajJAnavatA satA / dhRtarASTrAtmajAH sarve yAtudhAnA blotkttaaH| atIndriyeNa zucinA tapasA bhAvitAtmanA // 32 Rddhimanto mahAtmAnaH zastrapUtA divaM gtaaH| aizvarye vartatA caiva sAMkhyayogavidA tthaa| dharmamevAvizatkSattA rAjA caiva yudhiSThiraH // 19 naikatatravibuddhena dRSTvA divyena cakSuSA // 33 ananto bhagavAndevaH praviveza rasAtalam / kIrti prathayatA loke pANDavAnAM mahAtmanAm / pitAmahaniyogAddhi yo yogAdgAmadhArayat // 20 anyeSAM kSatriyANAM ca bhUridraviNatejasAm // 34 SoDazastrIsahasrANi vAsudevaparigrahaH / ya idaM zrAvayedvidvAnsadA parvaNi parvaNi / nyamajanta sarasvatyAM kAlena jnmejy| dhUtapApmA jitasvargo brahmabhUyAya gacchati // 35 tAzcApyapsaraso bhUtvA vAsudevamupAgaman // 21 yazcedaM zrAvayecchrAddhe brAhmaNAnpAdamantataH / hatAstasminmahAyuddhe ye vIrAstu mhaarthaaH| akSayyamannapAnaM vai pitRstasyopatiSThate // 36 ghaTotkacAdayaH sarve devAnyakSAMzca bhejire / / 22 ahnA yadenaH kurute indriyairmanasApi vA / duryodhanasahAyAzca rAkSasAH parikIrtitAH / mahAbhAratamAkhyAya pazcAtsaMdhyAM pramucyate // 37 prAptAste kramazo rAjansarvalokAnanuttamAn // 23 dharme cArthe ca kAme ca mokSe ca bharatarSabha / bhavanaM ca mahendrasya kuberasya ca dhiimtH| yadihAsti tadanyatra yannehAsti na tattvacit // 38 varuNasya tathA lokAnvivizuH puruSarSabhAH // 24 jayo nAmetihAso'yaM zrotavyo bhUtimicchatA / etatte sarvamAkhyAtaM vistareNa mahAdyute / rAjJA rAjasutaizcApi garbhiNyA caiva yoSitA // 39 kurUNAM caritaM kRtsnaM pANDavAnAM ca bhArata // 25 svargakAmo labhetsvarga jayakAmo labhejayam / sUta uvAca / garbhiNI labhate putraM kanyAM vA bahubhAginIm // 40 etacchrutvA dvijazreSThAtsa rAjA janamejayaH / anAgataM tribhirvaSaiH kRSNadvaipAyanaH prbhuH| vismito'bhavadatyarthaM yajJakarmAntareSvatha // 26 / / saMdarbha bhAratasyAsya kRtavAndharmakAmyayA // 41 tataH samApayAmAsuH karma tattasya yaajkaaH|| nArado'zrAvayaddevAnasito devalaH pitRRn / AstIkazcAbhavatprItaH parimokSya bhujaMgamAn // 27 rakSo yakSAzuko mAnvaizaMpAyana eva tu // 42 tato dvijAtInsarvAMstAndakSiNAbhiratoSayat / / itihAsamimaM puNyaM mahAthaM vedasaMmitam / pUjitAzcApi te rAjJA tato jagmuryathAgatam // 28 zrAvayedyastu varNAstrInkRtvA brAhmaNamaprataH // 43 visarjayitvA viprAMstAnrAjApi janamejayaH / sa naraH pApanirmuktaH kIrtiM prApyeha zaunaka / tatastakSazilAyAH sa punarAyAdgajAhvayam // 29 gacchetparamikAM siddhimatraM te nAsti saMzayaH // 44 etatte sarvamAkhyAtaM vaizaMpAyanakIrtitam / bhAratAdhyayanAtpuNyAdapi pAdamadhIyataH / vyAsAjJayA samAkhyAtaM sarpasatre nRpasya ha // 30 / zraddadhAnasya pUyante sarvapApAnyazeSataH // 45 puNyo'yamitihAsAkhyaH pavitraM cedamuttamam / / maharSirbhagavAnvyAsaH kRtvamA saMhitAM purA / - 2925 - Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. 5. 46] mahAbhArate " [18. 5.54 zlokaizcaturbhirbhagavAnputramadhyApayacchukam // 46 mAtApitRsahasrANi putradArazatAni ca / saMsAreSvanubhUtAni yAnti yAsyanti cApare // 47 harSasthAnasahasrANi bhayasthAnazatAni ca / divase divase mUDhamAvizanti na paNDitam // 48 UrdhvabAhurviraumyeSa na ca kazcicchRNoti me| dharmAdarthazca kAmazca sa kimartha na sevyate // 49 na jAtu kAmAna bhayAnna lobhA ddharma tyajejjIvitasyApi hetoH / nityo dharmaH sukhaduHkhe tvanitye jIvo nityo heturasya tvanityaH // 50 imAM bhAratasAvitrI prAtarutthAya yaH paThet / sa bhArataphalaM prApya paraM brahmAdhigacchati // 51 yathA samudro bhagavAnyathA ca himavAngiriH / khyAtAvubhau ratnanidhI tathA bhAratamucyate // 52 mahAbhAratamAkhyAnaM yaH paThetsusamAhitaH / sa gacchetparamAM siddhimiti me nAsti sNshyH|| dvaipAyanoSTapuTaniHsatamaprameyaM ___puNyaM pavitramatha pApaharaM zivaM c| . yo bhArataM samadhigacchati vAcyamAnaM kiM tasya puSkarajalairabhiSecanena // 54 iti zrImahAbhArate svargArohaNaparvaNi pnycmo'dhyaayH||5|| // iti khargArohaNaparva samAptam // // iti zrImahAbhArataM sNpuurnnm|| - 2926 -