Book Title: Karmagrantha Part 4
Author(s): Devendrasuri, Shreechand Surana, Devkumar Jain Shastri
Publisher: Marudharkesari Sahitya Prakashan Samiti Jodhpur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090242/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 zrI devendra sarI-viracita 'SaDazIti'-aparanAmaka karmagrantha bhAga-cAra (AcArya samrATa pUjya zrI 1008 zrI Ananda RSi jI mahArAja kI 75vIM dIkSA jayantI para prakAzita) vivacaka paM0 sukhalAla jI saMghavI bhUtapUrva prophesara-banArasa hindU yUnivarsiTI prakAzaka:zrI barddhamAna sthAnakavAsI jaina dhAmika zikSA samiti, baDota (meraTha) 250 611 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya prastuta krarmagrantha pAThakoM ke samakSa prastuta karate huye hameM parama harSa kA banumaba ho rahA hai kyoMki kAphI lambe samaya se yaha karmagrantha mAtA jisa ke bhyAkhyAkAra zraddeya zrI pa. tho sukhalAla jI saMghavI haiM, upalabdha nahIM ho rahI thI isa kamI ko pUrI karane ke liye hamArI saMsthA ne karmanatha ke sampUrNa 6 hI bhAgoM ko prakAzita karane kA nizcaya kiyaa| tavauparAnta aneka sahayogI baMdhuoM ke sahayoga se isa gurUttara kArya ko pUrNa bhI kiyA tAki karma siddhAntoM ke jJAna pipAsuoM kI tRpti ho sake / prastuta bauthA pharmagrantha jo tIsare karma grantha ko par3hane ke pazcAta par3hanA anivArya ho jAtA hai aura isake par3hane ke pazcAta paMcasaMgraha va kammapayarI Adi granthoM ko samajhanA sarala ho jAtA hai isake prakAzana ke liye hama zrI varSamAna jaina polIvalInaka,bar3auta ke padAdhikArI va sadasyoM ko hArdika pradhAI dete haiM jinhoMne parama zraddeya AcArya samrATa pUjya gurudeva zrIzrI1008 zrI Ananda RSi jI mahArAja kI 88vIM janma jayantI ke pAvana avasara para isa pustaka kA sampUrNa vyaya apane Upara lekara prakAzita karAyA aura apanI zraddhA AcArya deva ke prati prastuta krii| isa cauthe karmanAtha ke prakAzana meM bhI thI vakIla canda jI jana koSAdhyakSa kI preraNA mukhya kAraNa hai / unhone isa anya ko chapavAne va prakAzana karAne meM bhI athaka parizrama kara dharma bhAvanA kA paricaya diyA hai| kAphI samaya pazcAta prakAzana hone va bhUla sahitya ke upalabdha na hone ke kAraNa mudraNa meM azuddhiyA rahanA sambhava hai isake lie kSamA prArthI hai AgAmI saMskaraNa hetu beTiyoM ke sudhAra evaM sukSAva sadaiva Amantrita hai| dhanyavAda sahita vinIta : phailAza canda ana adhyakSa zrI baddhamAna sthA0 jaina dhAmika zikSA samiti bar3auta (meraTha) 25061 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya | nAma saMgati prastAvanA kA viSayakrama / 4 + PRA ***** prAcIna aura navIna caturtha karmagrantha cauthA karmagramya aura Agama paMcasaMgraha tathA gommaTasAra viSaya-praveza vizeSa svarUpa guNasthAnakA darzanAntara ke sAtha janadarzanakA sAmya THA yoga sambandhI vicAra yogake meva aura unakA AdhAra ...... * --1I 417 yoga upAya aura guNasthAnoM meM yogAvasAra pUrva sevA Adi zabdoM kI vyAkhyA yogajanya vibhUtiyA~ guNasthAna jaisA bauddha zAstragata vicAra ... - 1+1 + ***** 4417 .... pula / 1 re 3 4 f. 10 z 45 4e 46 52 5.3 bo Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA / viSaya / maGgala aura viSaya jIvasyAna Adi viSayoM ko vyAkhyA'.. viSayoM kA kama abhimAna [1] jIvasthAna-adhikAra'.. jIvasthAna jIvasthAnoM meM guNasthAna jIvasthAnoM meM yoga joSasthAnoM meM upayoga ... jIvasthAnoM meM leNyA-bandha Adi prathamAdhikAra ke pariziSTa pariziSTa "ka" pariziSTa "na" pariziSTa "" pariziSTa "" pariziSTa "" pariziSTa "" [2] mArgaNAsthAna-adhikAra mAgaMgAke mUla meda ... mArgaNAoM ko vyAlyA ... mArgagAsthAnake aSAntara mera Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya gatimAgaMgA ke bhekhoM kA svarUpa gaMgA ke mevoM kA svarUpa kazyamArgaNA ke mevoM kA svarUpa yogamArgaNA ke mevoM kA svarUpa svarUpa gaMgA ke mevoM kA kaSAyamArgaNA ke mevoM kA svarUpa jAnamArgaNA ke mevoM kA svarUpa saMyamamAtra vanamArgaNA ke mevoM kA svarUpa zyAmArgeNA ke mevoM kA svarUpa madhyasya mArgaNA ke mevoM kA svarUpa sampadamArgaNA ke mevoM kA svarUpa mArgaNA ke mevoM kA svarUpa mArgaNAoM meM jovasthAna bahArasAgaMNA ke mevoM kA svarUpa sAgaroM meM guNasthAna mArgagAoM meM yoga manoyoga ke mevoM kA svarUpa : vacanayoga ke mevoM kA svarUpa kAyayoga ke mevoM kA svarUpa mArganAoM meM yoga kA vicAra mArgaNAoM meM upayoga mArgaNAtroM meM lehapA --- mArgaNAoM kA alpa- bahutva gatimArgaNA kA alpa-tya 444 2) i : ... ... 74. --- www 140 ... ... -44 ! 724 . ... .. 03 A ... 4. ... 37 :: 440 : : : ... E A ... : : ... Irr .~. 340 140 ... wa -- 3 42 50 52 52 bogeul 55 56 57 52 6 65 kene 67 80 An i Et 2 EX 105 115 115 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya pRSTha imniya aura kAya-mArgaNA kA alpa mahatva yoga aura beva-mArgaNA kA alpa pahatva kaSAna, zAna saMyama aura darzana-mArgaNA kA alpa pahatva leSayA Adi pAMca mArgaNAoM kA alpa-mahatva dvitIyAdhikAra ke pariziSTa pariziSTa "ja" ... pariziSTa "sa" ... pariziSTa "" ... pariziSTa "" pariziSTa "" pariziSTa " pariziSTa " pariziSTa "" pariziSTa "va" ... pariziSTa "" ... [ 3 ] guNasyAna ke adhikAra ... guNasthAnoM meM jovasthAna guNasthAnoM meM yoga guNasthAnoM meM upayoga siddhAnta ke kucha mantavya "" guNasthAnoM meM leSA tathA bandha-hetu ___... 172 banSa-hetuoM ke uttara bheva tathA guNasthAnoM meM mUla bamba-hetu 175 eka sau bIsa prakRtiyoM ke yathA saMbhava mUla bandha-hetu .'' 179 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4 ) viSaya pRSTha 206 200 ganamA u tuoM ka sAnA tathA vizeSa varNana ... ... 181 gupasthAnoM meM bandha ... guNasthAnoM meM sattA tathA uvaya guNasthAnoM meM udIraNA .. guNa sthAnoM meM alpa bahutva ... chaha mAva aura unake meva karma ke aura dharmAstikAya Adi ajIva prathyoM ke bhAva 204 gaNasthAnoM meM mala mAya ... saMkhyA kA vicAra 208 saMkhyA ke meva-prameva saMkhyA ke tIna mevoM kA svarUpa ... 2016 pasyoM ke nAma tayA pramANa ... ... 210 palmoM ke bharane Adi kI vidhi ... 212 sarSapa-paripUrNa palyoM kA upayoga 217 asaMkhyAta aura ananta kA svarUpa 218 asaMkhyAta tathA ananta ke mevo ke viSaya meM kArmagnampika mata satIyAdhikAra ke pariziSTa ... pariziSTa "pa" -- pariziSTa "pha" pariziSTa "" pariziSTa naM. 1 pariziSTa na02 pariziSTa naM. 3 240 221 227 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA karmagrantha mala / SANSARSHAN mijiNaM jisamaggaNa, guNaThANuvaogajogale saao| caMdhappabahabhAve, saMkhijjAI kimabi bucchaM // 1 // iha suhamakhAyaregi, dibiticuasNnisNnicidii| apajattA pajjattA, kameNa ca udasa jiyadvANA // 2 // bAyaraasaMnivigale, apajji paDhamabiya saMni apajataM / ajayajua saMni pajje, satvaguNA miccha sesesu 33 // apajattachakki kammura, lamosajogA apajjasaMnIsu / te saviuvamIsa esu taNupajjesu uralamanne // 4 // sadhve saMni pajatte, uralaM suhame sabhAsu taM causu / bAyari saviusvidurga, pajasa nisu bAra uvaogA // 5 // pajacariviasaMnisu, dardasa da anANa basasu cakkhuviNA saniapajje maNanA,-NacanakhukevaladugavihagA // 6 // saMnidume dralesaapa,-jjabAyare paDhama ghara ti sesesu / saptaTTa bandhudIra e, saMtukyA aTTha terasasu // 7 // sasaTTachachegabaMdhA, saMtudayA sattaavattAri / satsadRchapaMcadgaM, udIraNA saMnipajjapte nal gaiiMgie ya kAye, joe e phasAyanANesu / saMz2amavaMsakalesA,-bhavasamme saniAhAre Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 E // 10 // / / 12 / / / 13 / / suranaratirinirayagaI, igabiyatiyacaupaNivi kkAyA / bhujalajalaNAnilavaNa, tasA ya maNavapaNata gujaregA dr narinipuM sA, kasAya kohamayamAyaloma tti / maddamuyaca himaNa kevala - vihaMgamaisuaanAtha sAgArA sAmAicheksarihara, rasuhAyavesajayajayA / acakohI. kevaladaMsaNa aNAgArA kiNhA nIlA kAU, teU pamhA yA sukka mandiyarA / vegakhaiguvasamami -chamIsasAsANa saMniyare AhAreyara meyA, suranarayavibhagamaisuo hiduge / sammattati pahA, sukkAsa jhosa sagiM tamasaM apajjaju,-- nare sabAyaraapajja Tekae / thAvara igidi padamA caDa bAra asanti dubigale dasa carama tase ajayA, hAragatiritazukasA yaduanANe | patile nAbhaviyara, - acalunapumicchi sace vi pajanI kevalayuga, - saMjayamaNanANavesamaNa mose / paNa caranapajja vayaNe, tiya cha va pajjiyara cakkhUmi // 17 // zrInaraNidi caramA, va aNahAre bu sa Mni cha apajA / te sahumaapa viNA, sAsaNi iso guNe vucchaM etira u suranarae, narasaMniyaNivibhavvatasi sacce / igavigala bhUdagavaNe, dudu evaM gaitasaabhavve // 16 // devatikAya nama dasa, lobheSaja ajaya buti anAti / / / 15 / 3 / // 16 // ||18|| bArasa acakkhu 'iklusu paDhayA ahavAI carama para // 20 // karmagrantha mAga cAra ---- // 11 // // 14 // Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra // 253 // maNanAgi saga jayAI, samayache cau dunni parihAre / kevalagi yo caramA jayAha nava mada suohiduge // 21 // aDa uvarumi ca bethagi, khaie ikkAra micchatiraMga dete / sumetha saThANaM tera- joga AhAra sukkAe / / 22 / ani paDhamadugaM, paDhamatilesAsu cha cca dusu satta / paDhamaMtidugaajayA, aNhAre maggaNAsu gujA saccayaralIsaasa, -ccamosapaNa vaha viudhviyAhArA / uralaM mIsA kammaNa, ima jogA kammamamahAre naraiNiditasataNu - acavalunaranapuka sAya saMdumame / saMnichalesAhAragaH - bhavamahasuohiduge sanve tiritthi ajayasAraNa - anAga ubalama abhavvamindresu / terAhAraDuguNA, te uraladugUNa suranarae kambAvari ne savijaviduga paMca igiNe / cha asaMti caramavaijuya, te vijayadguNa cau vigale kammuralamosaviNu maNa, - vaisamaiyache yaca kkhu maNanANe | uralagakammAdamaM- timamaNavai kevaladurgami maNairalA parihA, risuhumi nabate umIsi savibvA / desesa biuvidugA, kammuralamIsa ahalAe // 2 // sijanANa nANa gaNa va u. daMsaNa bAra jiyalakNuvaogA / viNu maNanANakevala, nava suratirinirayaajaesu tasajoyasukkA-hAranarapaNa disaMnibhavi sa | nayaNedharapaNalesA, kasAi dasa kevaladuguNA // 26 // // 27 // / / 28 / / // 30 // // 23 // / / 24 / / // 31 // Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra raviasaMni duanA, padaMsaNa igibitiyAvari acaks / tianANa daMsaNadurga, anAtimaabhavi madugaM 6.22 kevalayuge niyadugaM, nava tianANa viNU khaiya ahalAye / daMsaNanANatigaM be-si mIti annANamIsaM taM maNanANacavavajjA, aNahAri tini daMsaNa ca 'caDanANasaM jobasa, - bhaveya ohida ya do tera tera bArasa, maNe kamA aTTha dR ca ca du paNa titi kAye, jiyaguNajogotra oganne chasu lesAsu saThANaM, egidiasaMnibhudagavaNesu / paumA cauro timni u. nArayagilaggipavaNesu ahAyahama kevala - dugi sukkA chAbi sesaThANesu 1 naranirayadeva tiriyA, dhovA tu asaMkhaNaMtaguNA paNacatidugidi yovA tinnihiyA anaguNA / tasa thova asaMkhagI, bhUjalAnila ahiya vaNa NaMtA maNavayaNakAya jogA, yoSA asaMkhaguNa anaMtaguNA / purisA thovA ittho saMkhaguNAvaguNa kovA mANI koho mAI, lohI ahiya maganANiNo yadA / ohi asakhA masuya. ahiyasama asakha vibhaMgA kevaliNo paMtaguNA, mahasuyaantrANi paMtaguNa sullA / suhumA thoyA parihAra saMkha alAya saMkhaguNA cheyasamaIya saMkhA desa avaguNa aMtaguNa ajayA dhobaasaMkhadatA ohiyaNa kevala acaphlU 137 // // 38 // 36 // 40 // ! / / 33 / / nANA | vayaNaM / / / 34 / / / / 35 / / // 36 // 141 // I4ll Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaprabhva bhAga nAr pANupu divasA. thovA do saMkha NaMta do ahiyA / abhaviyara thoyatA, sAsaNa thoboyasama saMkhA // 43 // mIsA saMkhA vega, asaMkhaguNa khaithamiccha vu anaMtA / saMniyara yoSa NaMsA - NahAra thovedhara asaMkhA // 44 // sambajiyaThANa miche. saga sAlaNi paNa apajasa bhidgaM / saMbhe sanI buddhiho sesesu saMnipajjatto / / 45 / / micchabugaajai jogA - hAraduguNA apunyapaNage u / manava janimIti + // 4 // " sAhArayuga yamate te viuvAhAramIsa vi iyare / kammuraladugaMtAima, maNavayaNa sayogi na ajogI // 47 // tianANabuvaM sAima vuge ajai desi nANavaMsatigaM / se mIsi mosA samaNA, jayAi kevala aMtaduge // 48 // sAsaNabhAve nANaM vijavagAhArage uralamissaM / nehA higayaM suyamayaM pi visAsANo 46 cha saya teuligaM igi susukkA ayogi ahalesA / baMdhassa miccha aviraha kasAyajogati ca ja heU // 50 // abhiyamabhigahiyA, minibasiya hAMsa iyamaNAbhogaM / paNamiccha bAra avira, maNakaraNAniya muddakiyavaho // 51 // nava sola kasAyA pana ra joga iya uttarA u sagabadhA / seaNa tiguNesu catidupajao baMdho cacamicchumicchaavira, paDavaiyA sAyasolapaNatIsA joga viNu piyA - hAragajinavajjasesAo / / 52 / / / // 53 // Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagranya bhAga cAra paNapanna pannA liyahi-ayatta gunnvttchcugviisaa| solasa kasa nava namra sataheNA na u aogimi // 54 / / paNapanna micchi hAraga-dugUNa sAsANi pannamiccha vinnaa| missabugakaMmaaviNu, ticatta mIse aha chacattA // 55 // saMmissakama ajae, avira kammara lmiibiksaaye| muttu guNavatta vese, chavIsa sAhAra pamatta // 56 // aviraiigAratakatA, yatrajja apamatti mIsadugarahiyA / euyosa apurakhe puNa, duvosa avitadhviyAhArA // 7 // achahAsa sola Ayari suhame dasa beyasaMjalaNati viNA / khoNuvasati alobhA, sajogi pudhyutta sagajogA 58 // aparamatatA satta-du.mIsaappuradhabAyarA satta / baMdhai chassuhamo e, gamurimA baMdhagAjogI // 5 // AsuhamaM saMtudaye, aTTha vi moha viNu satta khoNami / ghau carimaduga aTTha u, saMte upasaMti satta dara // 6 // uiraMti pamattatA, saga? mosa? veyaAja vinnaa| chaga apamattAi tao, cha paMca suhumo paNuvasaMto // 1 // paNa vo khINa du jogI,-NuvIra gu ajogi yova uvsNtaa| saMkhagaNa khoNa suhumA,-niyaTTiappubdha sama ahiyA // 2 // jogiapamasaiyare, saMkhaguNA dessaasnnaamosaa| aviraya ajogimicchA. asaMkhayauro duve paMtA // 3 // javasamakhayamIsovaya, pariNAmA dubhavaTThAragavosA / tiya bheya sanivAiya saMmaM caraNaM paDhamabhAve // 64 // Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrabhya bhAga bAra // 65 // / / 66 / / boe kevalajuyalaM, saMbhaM dANAiladdhi paNa caraNaM / tae sesuvaogA, paNa laddhI sammaviraidugaM aprANamasiddhattA, saMjama lesA kasAyaiveyA / micchaM turie bhavvA, bhavyattajiyatta pariNAme 3 caugaI soga, pariNAmudaehiM cau sakhaiehiM / uvasamajuhi vA caU. kevali pariNAmudayakhaie / 67 / / khayapariNAme siddhA narANa paNajoguvasamaseDhIe / iya para saMnivAiya, bheyA vosaM asaMbhaviNo moheba samo mIso cajaghAsu anukammasu ca dhammAipAriNAmiya, bhAve baMdhA udaie vi I - L 19 // 68 // sesA / / / 66 / / / / 70 / / // 71 // saMmAicaulu tiga cau, bhAvA ca paNuva sAma vasate / cau khoNApuva timi, sesaguNaTThANagamajie saMkhijjegamasaMkhaM parittajuttanipayajyaM tivihaM / evamataM pi lihA, jahannamajjuvakasA sadhye lahasaMvijyaM bucciya akSa paraM majjhima jara gurubhaM / jaMbUddopamaraNaya, capallaparUvaNAi imaM pallANavadviyasalA, -ga paDisalAmA mahAsalA makkhA / joyaNasahaso gADhA, saveiyaMtA sahibhariyA tA donudadisu ivika kasarisavaM khiviya niTTae paDhame / paDhamaM va tantaM ciya puNe bhariya taMni taha khoNe // 74 // khippara salAgapalle, -gu sarisavo iva salAgalavaNeNaM / punA boyo ya tao, puThi pida tami uddharie / 75 / / / / 72 / / // 73 // Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagranya bhAga cAra khoNe salAga taie. evaM paDhahi boyayaM bharasu / lehi tasyaM tehi ya, turiyaM jA kira phuDA uro // 76 / paDhamatipalluddhariyA, dIvudahI pallacausarisavA ya / savyo vi egarAsI, havUNo paramasaM khijja // 77 / / rUbajuyaM tu parittA, saMkhaM lahu assa rAsi agbhAse / juttAsakhijja lahu, AliyAsamayapariNAmaM // 78 / / miticaupaMcamaguNaNaM, kamA samAsasa samaya usattA / NatA te svajayA, majkSA rUSaNa guru pacchA // 79 // iya sutattaM anne, bagiryAmavakasi cautthayamasaMkaM / hoha asaMkhAsaMkha lahu svayaM tu taM bhajana // 50 // habUNamAima guru, tiyaggiu taM ime vasa chakheve / logAkAsapaesA, dhammAdhammegajiyadesA // 81 / / hijabaMdhAvasAyA, aNubhAgA jogacheyapalibhAgA / duha ya samANa samayA, patteyanigoyae khivasu // 12 // puNaravi tami tivaggiya, paritaNaMta lahu tassarAmINaM / agbhA se lahU juttA, NataM abhavajiyapamANaM // 3 // sambagge puNa jAyaI, gaMtANaMta lahu taM va tiSalutto / baggasu taha vinataho, iNaMtakheve khivasu cha ime // 84 // siddhA nigoyajIyA. vaNassaI kAlapuggalA ceva / / savamaloganahaM puNa, tivarigaDaM kevaladugaMmi // 5 // khise gaMtANaMtaM. havei jilu tu vayaharai majjha / ipa suhamarathaviyAro, lihio devivasUrIhi // 86 // Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA | nAma / prastuta prakaraNa kI cauthA karmapranya' yaha nAma prasiddha hai, kintu isakA asalI nAma SaDazItika hai / yaha 'cauyA pharmagrantha' isaliye kahA gayA hai ki chaha karmagranthoM meM isakA nambara cauthA hai| aura 'SaDazItika' nAma isaliye niyata hai ki isameM mUla gAthAe~ chiyAsa haiM / isake fear isa prakaraNa ko sukamA bicAra bhI kahate haiM, so isaliye ki prathakAra ne grantha ke anta meM "suhamastha viyAroM" zabdakA ullekha kiyA hai / isa prakAra vekhane se yaha spaSTa hI mAlUma hotA hai ki prastuta prakaraNa ke ukta tInoM nAma abhvarya - sArthaka haiM / yadyapi dabAvAlI prati jo zrIt bhImaso mAjika dvArA nirNayasAgara presa bambaI se prakAzita 'prakaraNa ratnAkara caturtha bhAga' meM chapI hai, usameM mUla gAthAoM kI saMkhyA navAsI hai kintu vaha prakA * ar kI mUla hai| kyoMki usameM jo tIna gAthAe~ dUsare, tIsare aura cauthe nambara para mUla rUpa meM chapI haiM, ye vastutaH mUla rUpa nahIM haiM, kintu prastuta prakaraNa kI viSaya-saMgraha gAthAe~ haiM / arthAt isa prakaraNa meM mukhya kyA kyA viSaya hai aura pratyeka mukhya viSaya se sambandha rakhane vAle anya kitane viSaya haiN| isakA pradarzana karAne vAlI gAyAeM haiN| ataeva pratyakAra ne ukta tIna gAthAeM svopajJa TIkA meM uddhUta ko haiM, mUla rUpa se nahIM lI haiM aura na una para TIkA kI hai| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- 2 - saMgati pahale sona karmagranthoM ke viSayoM ko saMgati spaSTa hai / arthAt pahale / karma grantha meM mUla tathA uttara pharma prakRtiyoM kI saMkhyA aura unakA vipAka varNana kiyA gayA hai| dUsare karmagrantha meM pratyeka guNasthAna ko lekara usameM pathAsambhava bandha, uvaya, udIraNA aura sattAgata uttara prakRtiyoM kI saMkhyA batalAI gaI hai aura tIsare karmagrantha meM pratyeka mArgazAsthAna ko lekara usameM yathA sambhava gaNasthAnoM ke viSaya meM uttara karmaprakRtiyoM kA bandhasvAmitva varNana kiyA hai / tosare karmaprantha meM mArgaNAsthAnoM meM guNasthAnoM ko lekara sandhasvAmitva varNana kiyA hai sahI. phintu mUla meM kahIM bhI yaha viSaya svatantra rUpa se nahIM kahA gayA hai ki kisa kisa mArgaNAsthAna meM kitane kitane aura kina-kina guNasthAnoM kA sambhava hai| ataeva caturtha pharmagrantha meM isa viSaya kA pratipAdana kiyA hai aura ukta jijJAsA kI pUrti kI gaI hai / jaise mArgaNAsthAmoM meM guNa sthAnoM kI jijJAsA hotI hai, vaise hI jIvasthAnoM meM guNasthAnoM ko aura guNasthAnoM meM jIvasthAnoM ko bhI jijJAsA hotI hai| itanA hI nahIM bahika jIvasthAnoM meM yoga, upayoga Adi anyanya viSayoM ko aura mAgaMNAsthAnoM meM jodhasthAna, yoga, upayoga Adi anyanya viSayoM kI tathA guNasthAnoM meM yoga, upayoga Adi anyAnya viSayoM kI mo jijJAsA hotI hai| ina saba jijJAsAoM kI pUrti ke liye caturtha karmagrantha ko racanA huI hai| isI se isameM mukhyatayA jIvasthAma mArgagAsthAna, aura guNasthAna, ye tIna adhikAra rakhe gaye haiM / aura pratyeka adhikAra meM kramaza: ATha, chaha vasa viSaya vaNita haiM, jinakA nirdeza pahalI gAthA ke bhAvArtha meM pRSTha 2 para tayA sphuTa noTa meM saMgraha gAthAoM ke dvArA kiyA gayA hai / isake sivAya prasaMga Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaza isa grantha meM pratyakAra ne bhAvoM kA aura saMkhyA kA bhI vicAra kiyA hai / yaha prazna ho ho nahIM sakatA ki tIsare karmapramya ko saMgati ke anusAra mAgaMNAsthAnoM meM guNasthAnoM mAtra kA pratipAdana karanA Avazyaka hone para bhI, jaise anya-anya viSayoM kA isa prantha meM adhika varNana kiyA hai, vaise aura bhI naye-naye kaI viSayoM kA varNana iso grantha meM kyoM nahIM kiyA gayA ? kyoMki kisI bhI eka anya meM saba viSayoM kA varNana asambhava hai / ataeva kitane aura phina viSayoMkA kisa krama se varNana karanA, yaha pranyakAra kI icchA para nirbhara hai| arthAt isa bAta meM pratyakAra svatantra hai| isa viSaya meM miyoga-parya nuyoga karane kA kisI ko adhikAra nahIM hai| prAcIna aura navIna catuthaM karmagrantha / 'SaDazItika' yaha mukhya nAma donoM kA samAna hai, kyoMki gAthAoM ko saMsthA donoM meM barAbara chiyAso hI hai| parantu navIma andhakAra ne 'sUkSmAnaM vicAra' aisA nAma vidhA hai aura prAcIma ko TIkA ke anta meM TokAkAra ne usakA nAma 'Agami vastu vicArasAra' diyA hai / navIna kI taraha prAcIna meM bhI mukhya adhikAra joSasthAna, mArgaNAsthAna aura guNasthAna, ye tIna hI haiM / gauNa adhikAra mI jaise navIna kramazaH ATha, chaha tathA vasa haiM, vaise hI prAcIna meM bhI haiM / gAthAoM ko saMsthA samAna hote hue bhI navIna meM yaha vizeSatA hai ki usameM varNana zailI saMkSipta karake granthakAra ne do aura viSaya vistArapUrvaka varNana kiye hai / pahalA viSaya bhAva' aura dUsarA 'saMkhyA hai / ina donoM kA svarUpa navIna meM savistAra hai aura prAcIna meM bilkula nahIM hai / isake sivApa prAcIna aura navIna kA viSayasAmya tathA prama-sAmya barAbara hai| prAcIna para TIkA, TippaNI, Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DI. bhaka vivaraNa, uddhAra, bhAvya AvAe~ haiN| hAM, nadIna para jaise gujarAtI use haiM, se prAcIna para nahIM haiN| isa sambandha kI vizeSa jAnakArI ke liye arthAt prAcIna aura navona para kauna-kauna sI vyAkhyA kisa-kisa bhASA meM aura kisa phisa kI banAI huI hai, isyAdhi jAnane ke liye pahale karmagranya ke Arambha meM jo karmaviSayaka sAhitya kI tAlikA jo hai, use dekha lenA cAhiye / cauthA karmagrantha aura Agama, paMcasaMgraha tathA gommaTasAra / yadyapi cauthe karmagrantha kA koI-koI (jaise guNasthAna Adi) vaidika tathA yoddha sAhitya meM nAmAntara tathA prakArAntara se varNana kiyA huA milatA hai, tathApi usakI samAna koTikA koI khAsa grantha ukta donoM sampratrAyoM ke sAhitya meM dRSTigocara nahIM huA / jaina sAhitya ivetAmbara aura vivambara ko sampradAyoM meM vibhakta vetAmbara sampradAya ke sAhitya meM viziSTa vidvAnoM kI kRti svarUpa 'mAgama' aura 'paJcasaMgraha' ye prAcIna grantha aise haiM jinameM ki caube karmagrantha kA sampUrNa viSaya pAyA jAtA hai, yA yo kahiye ki jinake AdhAra para cauthe karma grantha kI racanA hI kI gaI hai| I yadyapi cauthe karma grantha meM aura jitane viSaya jisa krama se varNita haiM, ve saba usI krama se kisI eka Agama tathA paJcasaMgraha kisI eka bhAga meM varNita nahIM haiM; tathApi bhinna-bhinna Agama aura pa saMgraha ke bhinna-bhinna bhAga meM usake sabhI viSaya lagabhaga mila jAte haiN| cauthe karmagrantha kA kauna sA viSaya kisa Agama meM aura paca saMgraha ke kisa bhAga meM AtA hai / isakI sUcanA prastuta anuvAda meM Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa usa viSaya ke prasaMga meM TipapNI ke taura para yathAsambhava kara dI gaI hai, jisase ki prastuta grantha ke abhyAsiyoM ko Agama aura paJcasaMgraha ke kucha upayukta sthala mAlUma ho tathA matameva aura vizeSatAe~ hAta ho, prastuta grantha ke abhyAsiyoM ke liye Agama aura paJcasaMgraha kA paricaya karanA lAbhavAyaka hai; kyoMki uma granthoM ke gaurava kA kAraNa sirpha unakI prAcInatA hI nahIM hai, balki unakI viSaya-gambhIratA sathA viSayasphuTatA mI unake gaurava kA kAraNa hai| 'gommaTasAra yaha digambara sampradAya kA karma-viSayaka eka pratiSThina grantha hai, jo ki isa samaya upalabdha hai| yadyapi vaha zvetAmbarISa Agama tathA paJcasaMgraha ko apekSA bahuta arvAcIna hai, phira bhI usameM viSaya-varNana, viSaya-vibhAga aura pratyeka viSaya ke lakSaNa bahuta sphuTa haiM / gommaTasAra ke 'jIvakANDa' aura 'karmakANDa' ye murupa bo dimAga haiM / cI karmapranya kA viSaya jAMcakAta meM ho hai aura yaha isase bahuta bar3A hai yadyapi caupa pharmavagya ke saba viSaya prAyaH jIvakANDa meM varNita haiM, tathApi donoM kI varNanazailI bahuta aMzoM meM minma hai| jIvakAnDa meM mukhya bosa prarUSaNAeM haiM:-1 guNasthAna. 1 jodha sthAna, 1. paryApti, 1 prANa, 1 saMjJA, 14 mArgaNAeM aura 1 upayoga, kula bIsa / pratyeka prarUpaNa kA usameM anuta vistA aura viza varNana hai / aneka sthaloM meM cauthe karmagrantha ke sAtha usakA matabheva bhI hai| ___isameM mancheha nahIM ki cauthe karmagrantha ke pAThiyoM ke liye jIvakANDa eka khAsa dekhane ko vastu hai| yoMki isase aneka vizeSa bAteM mAlUma ho sakatI haiM / kamaviSayaka aneka vizeSa bAteM jaise zvetAmbarISa granthoM meM lakSya haiM, vaise hI aneka vizeSa vAsa, vigambaroya prayoM meM bhI labhya haiM / isa kAraNa donoM sampradAya ke Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSa jijJAsuoM ko eka dUsare ke samAna viSayaka grantha avazya dekhane caahie| isI amitrAya se anuvAda meM usa usa viSaya kA sAmya aura vaiSamya dikhAne ke liye jagaha jagaha gommaTasAra ke aneka upayukta sthala udbhuta tathA niviSTa kiye haiM / viSaya-praveza : jijJAsu loga jaba taka kisI bhI grantha ke pratipAdya viSaya kA paricaya nahIM kara lete taba taka usa grantha ke adhyayana ke liye pravRtti nahIM karate / isa niyama ke anusAra prastuta grantha ke adhyayana ke nimitta yogya adhikAriyoM kI pravRtti karAne ke liye yaha Avazyaka hai ki zurU meM prastuta grantha ke viSaya kA paricaya karAyA jAya / isI ko "viSaya-praveza" kahate haiM / viSaya kA paricaya sAmAnya aura vizeSa do prakAra se karAyA jA sakatA hai| (ka) grantha kisa tAtparya se banAyA gayA hai| usakA mukhya viSaya va hai aura vaha kitane vibhAgoM meM vibhAjita hai| pratyeka vibhAga se sambandha rakhane vAle anya kitane-kitane aura kauna-kauna viSaya haiM; ispAdi varNana karake grantha ke zabdAtmaka kalevara ke sAtha viSaya-rUpa AtmA ke sambandha kA spaSTIkaraNa kara denA arthAt grantha kA pradhAna aura gauNa viSaya kyA-kyA hai tathA vaha kisa-kisa kama se varNita hai, isakA nirdeza kara denA, graha viSaya kA sAmAnya paricaya hai / (kha) lakSaNa dvArA pratyeka viSaya kA svarUpa batalAnA yaha usakA vizeSa paricaya hai / prastuta prattha ke viSaya kA vizeSa paricaya to usa usa viSaya kA varNana-sthAna meM hI yathAsambhava mUla meM kiyA vizecana meM karA diyA Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- 7 - gayA hai / ataeva isa jagaha viSaya kA sAmAnya paricaya karAnA hI Avazyaka evaM upayukta hai| prastuta grantha banAne kA tAtparya yaha hai ki sAMsAripha jovoM kI minna-bhinna avasthAoM kA varNana karake yaha basalAyA jAya ki amukaamuka avasyAyeM aupAdhika, vaibhAvika kiyA karma-kRta hone se asthAyI tathA heya haiM; aura amuka-amuka avasthA svAbhAvika hone ke kAraNa sthAyI tathA upADeya hai / isake sidhA yaha bhI batalAnA hai ki, jIva kA svamAtra prAya vikAza karane kA hai / ataeva vaha apane svabhAva ke anusAra kisa prakAra vikAsa karatA hai aura tadadvArA aupAdhika avasthAoM ko tyAga kara kisa prakAra svAbhAvika zaktiyoM kA AvirbhAva karatA hai| isa uddezya kI siddhi ke liye prastuna grantha meM mukhyatayA pAMca nirNana ziza: (1) jIya sthAna, (2) mArgaNAsthAna, (3 / guNasthAna, (4) mAgha aura (5) sNkhyaa| inameM se prathama mukhya tIna viSayoM ke sAtha anya viSaya bhI vaNita haiM :-joSasthAna meM (1) guNasthAna, (2 yoga (3) upayoga, (4) lezyA, (5) bandha, (6) udaya, (7) uvIraNA aura (8) sattA ye ATha viSaya varNita haiM / mArgaNAsthAna meM (1) jIvasthAma {2 guNasthAna, (3 yoga, (4) upayoga, (5) lezyA aura (6) alpa-bahutva, ye cha: viSaya vaNita haiN| sayA guNasthAna meM (1) jIvasthAna, (2) yoga (3) upayoga, (4) lezyA, (5) bandha-hetu. (6) bandha, (7) udaya, (8) uvIraNA, (9 / sasA aura (10) alpa-bahatva, ye isa viSaya vaNita haiN| pichale do viSayoM kA arthAta bhAva aura saMkhyA kA varNana anya nya viSaya ke varNana se mizrita nahIM hai, arthAt unheM lekara anya koI viSaya varNana nahIM kiyA hai| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa taraha dekhA jAya to prastuta prajya ke zaradAtmaka kalevara ke mukhya pAtra hisse ho jAte haiN| pahilA hissA dUsarI gAthA se AThaSI gAthA taka kA hai, jisameM jIvasthAna kA mukhya varNana karake usake sambandhI ukta ATha viSayoM kA varNana kiyA gayA hai| dUsarA hissA navI gAthA se lekara cauvAlisI gAthA taka kA hai, jisameM mukhyatayA mAgaMNAsthAna ko lekara usake sambandha se saH viSayoM kA gharNana kiyA gayA hai / sIsarA hissA paMtAlisI gAthA se lekara presaThavIM gAyA taka kA hai, jisameM mukhyatayA guNasthAna ko lekara usake mAdhaya se ukta basa viSayoM kA varNana kiyA gayA hai / cauza hissA causaThabI gAthA se nekara satsaravI gAyA taka kA hai, jisameM kevala bhAvoM kA varNana hai / pAMcA hissA ikahattaravoM gApA se liyAsopI gAthA taka ko hai, jisameM sirpha saMkhyA kA varNana hai / saMkhyA ke varNana ke sAtha ho grantha kI samApti hotI hai| jIyasthAna Adi ukta mulya tathA gauNa viSayoM kA svarUpa pahalI gAthA ke prAcArya meM likha diyA gayA hai| isaliye phira se yahA~ likhane kI jarUrata nahIM hai| yathApi yaha likha denA Avazyaka hai ki prastuta grantha banAne kA uddezya jo Upara likhA gayA hai, usakI siddhi jIvasthAna Adi ukta viSayoM ke varNana se kisa prakAra ho sakatI hai| jIvasthAna, mArgaNAsthAna, guNasthAna aura bhAva ye sosArika jIvoM kI vividha avasyAeM haiM / jIvasthAna ke varNana se yaha mAlUma kiyA jA sakatA hai ki jIvana rupa cauvaha avasthAeM jAtisApena haiM kiMvA zArIrika racanA ke vikAsa yA indriyoM ko nyUnAdhika saMkhyA para nirbhara haiN| isI se saba pharmakRta yA yaMbhAvika hone ke kAraNa anta meM heya haiM / mAgaMNAsthAna ke bodha se yaha vidita ho jAtA hai ki sabhI mArgaNAeM jIva kI svAbhAvika avasthA-rUpa Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM haiM / kevalajJAna, kevaladarzana kSAyika samyaktva kSAyika cAritra aura anarAhArakatva ke sivAya anya saba mArgaNAe~ nyUnAdhika rUpa meM asvAbhAvika haiM / ataeva svarUpa kI pUrNatA ke icchuka jIvoM ke liye anta meM ve heya hI haiN| guNa sthAna ke parijJAna se yaha jJAta ho jAtA hai ki guNasthAna yaha AdhyAtmika utkrAnti karane vAle AtmA ko uttaratara vikAsa sUcaka bhUmikAe~ hai| pUrva-pUrva bhUmikA ke samaya uttarIuttara bhUmikA upAdeya hone para bhI paripUrNa vikAsa ho apane se ve sabhI bhUmikAe~ Apa hI Apa chUTa jAtI haiN| bhAvoM kI jAnakArI se yaha nizcaya ho jAtA hai ki kSAyika bhAvoM ko chor3a kara anya sagha mAya cAhe ye utkrAnti kAla meM upAdeya kyoM na hoM, para anta meM heya hI haiN| isa prakAra jIvakA svAbhAvika svarUpa kyA hai aura asvAbhAvika kyA hai, isakA vizeSa karane ke lie jIvasthAna Adi ukta vicAra jo prastuta grantha meM kiyA gayA hai. vaha AdhyAtmika vicAra ke abhyAsiyoM ke lie atIva upayogI hai / ! AtmA AdhyAtmika grantha do prakAra ke haiN| eka to aise haiM jo sirpha ke 'zuddha svarUpa aura dUsare azuddha tathA mizrita svarUpa kA varNana karate haiN| prastuta grantha dUsarI koTi kA hai| adhyAtma-vidyA ke prAthamika aura mAdhyamika abhyAsiyoM ke liye aise grantha vizeSa upayogI haiM, kyoMki una abhyAsoM kI haSTi vyavahAra - parAyaNa hone ke kAraNa aise prazthoM ke dvArA ho kramazaH kevala pAramArthika svarUpa - prAhinI banAI jA sakatI hai / adhyAtmika-vidyA ke pratyeka abhyAsI ko yaha svAbhAvika jilAsA hotI hai ki AtmA kisa prakAra aura kisa krama se mAdhyAtmika vikAsa karatA hai tathA use vikAsa ke samaya kaisI-kaisI avasthA kA anubhava hotA hai| isa jijJAsA kI pUrti ko dRSTi se dekhA jAya to anya viSayoM kI apekSA guNasthAna kA mahatva adhika hai / isa Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - khayAla se isa jagaha guNasthAna kA svarUpa kucha vistAra ke sAtha likhA jAtA hai| sAtha hI yaha bhI batalAyA jAyagA ki jaina zAstra kI taraha baMvika tathA bauddha zAstra meM bhI AdhyAtmika vikAsa kA kaisA varNana hai / yadyapi aisA karane meM kucha vistAra avazya ho jAyagA, tathApi nIce likhe jAne vAle vicAra se jijJAsuoM kI yadi kucha bhI jJAna-vRddhi tathA ruci zuddhi huI to yaha vicAra anupayogI na samajhA jAyagA | guNasthAna kA vizeSa svarUpa | guNoM (AtmazaktiyoM) ke sthAnoM ko arthAt vikAsa kI kramika avasthAoM ko guNasthAna kahate haiM / jaina zAstra meM guNasthAna isa pAribhASika zabda kA matalaba Atmika zaktiyoM ke AvirbhASakounake zuddha kAryarUpa meM pariNata hote rahane ko tara samabhAvApadma abasthAoM se hai / AzmA kA vAstavika svarupa zuddha cetanA aura pUrNAnanyamaya hai| para usake Upara jaba taka tIvra AvaraNoM ke ghane bAdaloM kI ghaTA chAI ho, taba taka usakA asalI svarUpa dikhAI nahIM detA / kintu AvaraNoM ke kramazaH zithila yA bhadhda hote hI usakA asalo svarUpa prakaTa hotA hai| jaba AvaraNoM kI tIvratA AvarI hara ko ho, taba AtmA prAthamika avasthA meM avikasita avasthA meM par3A rahatA hai| aura jaba AvaraNa bilkula hI naSTa ho jAte haiM, saba AtmA carama avasthA - zuddha svarUpa kI pUrNatA meM vartamAna ho jAtA hai| jaise-jaise AvaraNoM kI tIvratA kama hotI jAtI hai, vaise-vaMse AtmA bhI prAthamika avasthA ko chor3akara dhIre dhIre zuddha svarUpa kA lAbha karatA huA carama avasthA kI ora prasthAna karatA hai| prasthAna ke samama ina do avasthAoM ke bIca use aneka nIcI-UMcI aya -- Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 -- sthAnoM kA anubhava karanA par3atA hai / prathama avasthA ko avikAsakI athavA adhaHpatana kI parAkASThA aura carama avasthA ko vikAsakI athavA jatkAnti kI parAkASThA samajhanA cAhiye isa vikAsa - kama kI madhyavartinI saba avasthAoM ko apekSA se jazca bhI kaha sakate haiM aura nIca bho / arthAt madhyavartanI koI bhI avasthA apane se Upara vAlI avasthA kI apekSA nIca aura nIce vAlI avasthA kI apekSA ucca kahI jA sakatI hai| vikAsa kI ora agrasara AzmA vastutaH ukta prakAra kI saMkhyAtIta AdhyAtmika bhUmikAoM kA anuva karatA hai | para jaina zAstra meM saMkSepa meM vargIkaraNa karake unake caudaha vibhAga kiye haiM, jo "cIvaha guNasthAna" kahalAte haiN| saba AvaraNoM meM moha kA AvaraNa pradhAna hai| arthAt jaba taka moha balavAn aura tIvra ho, taba taka anya samo AvaraNa balavAn aura tIvra bane rahate haiN| isake viparIta moha ke nirbala hote hI anya AvaraNoM kI vaisI hI vazA ho jAtI hai| isalie AtmA ke vikAsa karane meM mukhya bAdhaka moha kI prabalatA aura mukhya sahAyaka moha kI nirmalatA samajhanI caahiye| isI kAraNa guNasthAnoM kIvikAsa-ma-gata avasthAoM kI kalpanA moha-zakti kI utkaTatA, mabhvatA tathA abhAva para avalambita hai / moha kI pradhAna zaktiyoM do haiN| inameM se pahalI zakti, AtmA ko darzana arthAt svarUpa pararUpakA nirNaya kiMvA jar3a-cetana kA vibhAga yA viveka karane nahIM delI; aura dUsarI zaktirAtmA ko vizeSa prApta kara lene para bhI tadanusAra pravRtti arthAt abhyAsa - para pariNati se chuTakara svarUpa lAbha nahIM karate detI upahAra meM para-paira para yaha dezA jAtA hai ki kisI vastu kA yathArthaM varzana-bodha kara lene para ho usa vastu ko pAne yA tyAgane kI ceSTA kI jAtI hai aura vaha saphala bhI hotI hai| AdhyAtmika vikAsa- gAmI AtmA ke liye bhI mukhya vo hI Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // kArya haiN| pahalA svarUpa tathA pararUpakA bartha darzana kiMvA bhedajJAna karanA aura dUsarA svarUpa meM sthita honA / inameM se pahale kArya ko rokane vAlI moha kI zakti jainazAstra meM "darzana- moha" aura dUsare kArya ko rokane vAlI moha ko zakti "cAritramoha" kahalAtI hai / dUsarI zakti pahalI zakti ko anugAminI hai| arthAt pahalI zakti prabala ho, taba taka dUsaro zakti kamI nirbala nahIM hotI; aura pahalI zakti ke manva, bhandatara aura manyatama hote hI dUsarI zakti bhI kramaza: vaisI hI hone lagatI hai / athavA yo kahiye ki eka bAra AtmA svarUpa-darzana kara pAye to phira use svarUpa-lAbha karane kA mArga prApta ho ho jAtA hai / avikasita kiMvA sarvathA adha:patita AtmA kI avasthA prathama guNasthAna hai| isameM moha kI ukta donoM zaktiyoM ke prabala hone ke kAraNa AtmA ko AdhyAtmika sthiti birukula girI huI hotI hai / isa bhUmikA ke samaya AtmA cAhe Adhibhautika utkarSa kitanA ho vana karane para unakI pravRtti tArivaka lakSya se sarvathA zUnya hotI hai / aMne vignamatrAlA manuSya pUrvako pazcima mAnakara gati karatA hai aura apane iSTa sthAna ko nahIM pAtAH usakA sArA zrama eka taraha se vRthA hI jAtA hai, se prathama bhUmikA vAlA AtmA para-rUpa ko svarUra samajha kara usI ko pAne ke liye pratikSaga lAlAyita rahatA hai aura viparIta varjana yA minA ke 8 dveSa kI prabala coToM kA zikAra banakara tAtvika sukha se bacita rahatA hai| isa bhUmikA ko janazAstra meM "bahirAtmanAtha" kiMvA "miyyAvarzana" kahA hai| isa bhUmikA meM jitane AtmA vartamAna hote haiM, una saboM kI mI AdhyAtmika sthiti eka so nahIM hoto / arthAlaM sabake Upara moha kI sAmAnyataH donoM zaktiyoM kA Adhipatya hone para mI usameM thor3A-bahuta tarantama-bhAva avazya hotA hai / kisI kAraNa roga Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- 13 - para moha kA prabhAva mAtama, kisI para gAr3hatara aura kisI para usase mo kama hotA hai / vikAsa karanA yaha prAya: AtmA kA svabhAva hai| isaliye jAmate yA anajAnate, jaba usa para moha kA pramAva kama hone lagatA hai, taba vaha kucha vikAsa kI ora agrasara ho jAtA hai aura tIvatama rAga-Sa ko kucha mamca karatA mA moha kI prathama zakti ko chinna-bhinna karane yogya Asmabala prakaTa kara letA hai / isI sthiti ko jaina zAstra meM "pranyi bhe"* kahA hai| pandhi meva kA kArya ar3A hI viSama hai / rAgaveSa kA tIvratama viSTa pranthi-eka bAra zithila va chinna-bhinna ho gAya to phira per3A pAra ho samajhiye; kyoMki isake bAda moha ko pradhAna zakti varzabha moha ko zithila home meM derI nahIM lagatI aura darzanamoha zithila huA ki bAritramoha kI zithilatA kA mArga Apa hI Apa khula jAtA hai| eka tarapha rAga-tuSa apane pUrNa bala kA prayoga karate haiM aura dUsarI tarapha vikAsonmukha AtmA bhI unake pramAva ko kama karane ke lie apane bIrya-cala kA prayoga karatA hai / isa AdhyAtmika guru meM thAno mAnasika vikAra aura AtmA ko pratiditA meM kabhI eka to kabhI dUsarA jayalAma karatA hai ! mameka AzmA aise *mAMThitti sudubheo bavakhar3a ghaNa rUDha gUDha garin / jIvasma kamma jaNilo ghaNa rAga dhosa pariNAmo // 1195 // bhinnAmmi tammilAbho sammattAI mokkha hekaNaM / soya dullamo parissamacitta vidhAyAI vihiM / / 1166 // so tattha parissammaI ghora mahAsamara nigayAincha / vijjAya siddhikAle jahabA vigyA tahA soni // 1197 // vizeSAvazyaka bhASya / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- bhI hote haiM jo karoba karIba granthibheda karane lAyaka bala prakaTa karake bhI anta meM rAga-dveSa ke tIvra prahAroM se Ahata hokara va unase hAra khAkara apanI mUla sthiti meM A jAte hai aura aneka bAra prayatma karane para bhI rAgadveba para nahIM aise bhI hote haiM, jo na to hAra khAkara pIche girate hai aura na jaya lAbha kara pAte haiM, kintu ve cirakAla taka usa AdhyAtmika yuddha ke maMtrAma meM hI par3e rahate haiM / koI-koI AtmA aisA bhI hotA hai jo apanI zakti kA yathocita prayoga karake usa AdhyAtmika yuddha meM rAgadveSa para jayalAbha kara ho letA hai / kisI bhI mAnasika vikAra ko pratidvandvitA meM ina tInoM avasthAoM kA arthAt kabhI hAra khAkara poche girane kA kabhI pratispardhA meM DaTe rahane kA aura jayalAma karane kA anubhava hameM akasara nitya prati huA karatA hai| yahI saMgharSa kahalAtA hai| saMgharSa vikAsa kA kAraNa hai| cAhe vidyA, cAhe bana cAhe koli, koI bhI laukika vastu iSTa ho, usako prApta karate samaya bhI mAnaka aneka vighna upasthita hote haiM aura unako pratidvandvitA meM ukta prakAra kI tInoM avasthAoMoM kA anubhava prAya: sabako hotA rahatA hai| koI vidyArthI, koi dhanArthoM yA koI kotikADa.kSI jaba apane iSTa ke liye prayatna karatA hai| taba yA to vaha ate meM aneka kaThinAiyoM ko dekhakara prayatna ko chor3a hI detA hai yA kaThinAiyoM ko pAra kara iSTa prApti ke mArga kI aura agrasara hotA hai / jo agrasara hotA hai, vaha bar3A bisUrana bar3A dhanavAn yA bar3A kIrtizAlI bana jAtA hai / jo kaThinAiyoM se Darakara pIche bhAgatA hai, bahU pAmara, ajJAna, nirdhana yA kItihIna banA rahatA hai / aura jo na kaThinAiyoM ko jIta sakatA hai aura na unase hAra mAnakara pIche bhAgatA hai, vaha sAdhAraNa sthiti meM ho par3A rahakara koI dhyAna khIMcane yogya utkarSa -lAbha nahIM karatA | Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - // isa bhAva ko samajhAne ke liye zAstra* meM eka yaha STAnta dipA gayA hai ki tIna pravAsI kahIM jA rahe the / bIca meM bhayAnaka coroM ko dekhate hI tIna me se eka to pIche bhAga gyaa| dUsarA una choroM se Dara kara nahIM mAgA, kintu unake dvArA pakar3A gyaa| sosarA to asAdhAraNa bala tathA kauzala se una coroM ko harAkara Age bar3ha hI gayA / mAnasika vikAroM ke sAtha AdhyAtmika yuddha karane meM jo jayaparAjaya hotA hai, usakA thor3A bahuta sthAla ukta dRSTAnta se bA sakatA hai / * jar3a vA tini maNussA, jaMtaSTaviyahaM sahAba gamaNaM / belA ikka mabhiyA, turaMti yattAyado corA / / 1211 / / hRdchu madhya tatthe, ne ego maggao pasiniyattA | vittio gahilo tao mama ikkaMtu puraMto / 1919 // aDavI bhavo maNUsA, jIbA kammaTTII yaho doho / gaMdrIya mayaThANaM rAgaddhamA va do corA / / 1213 / / bhago liI parivuDakI, gahio puNa gaThio o to / gammatta puraM evaM jo ejjAtiSNI karaNa Ni / / 1214 // - vizeSAvazyaka bhASya yathA janAtrayaH ke'pi / mAhapura vipAsa prAptAH vakacana kAntAre, sthAnaM caura: bhayaMkaram // 616 / / tara dutaM drutaM yAnto, dastaskaramam / taddaSTrA tvaritaM pazvAdeko mItaH palAyitaH // 62 // gRhItazcAparastAbhyAmanyata / bhayasthAnamatikramamya, puraM prApa parAkramI / / 621 : Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 -- prathama guNasthAna meM rahane vAle vikAsamAmo aise aneka Atma hote haiM, jo rAgadveSa ke tIvratama vega ko thor3A sA dabAye hue so haiM, para moha ko pradhAna zakti ko arthAt darzanamoha ko zithila kiye hue nahIM hote| isaliye ve yadyapi adhyAtmika lakSya ke sarvathA anukUlagAmI nahIM hote to bhI unakA bodha va caritra anya avikafar AtmAoM kI apekSA acchA hI hotA hai / yadyapi aise AramAoM kI AdhyAtmika dRSTi sarvathA Atmonmukha na hone ke kAraNa vastutaH miyA yA ho kahalAtI hai, tathApi vaha saSTi ke samIpa le jAne vAlI hone ke kAraNa upAdeya mAnI gaI hai* / bodha, vIrya va cAritra ke tarantama bhAva kI apekSA se usa asat dRSTi ke cAra bheda karake mithyA dRSTi guNasthAna kI antima avasthA dRSTAntopanayazcAtra janA jIvA bhavo'yI / patyAH karmasthitirgranthi dezastitvaha bhayAspadam // 922 // rAgadveSI taskarI dvau tadbhIto batistu saH / granthi prApyAni durbhAvA, yo jeSThasthitibandhakaH / / 623 / / bhoraruddhastu sa yastAda rAgAdibAdhitaH / granthi bhinatti yo naiva na cApi vanane tataH / / 624 / / satvamISTapuraM prApto yo'pUrvakaraNAd dvatum / rAgadveSAyapAkRtya samyagdarzana mAptavAn // 625 / / -- - lokaprakAza sagaM 3 / * madhyAkhe mandatAM prAptaM mitrAdyA api dRSTamaH / mArgamikhabhAvena kurvate mokSayojanam // 31 // zrIyazaH vijayajI kRta yogAvatAradvAtriMzinA / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 17 -- kA zAstra meM acchA citra khIMcA gayA hai / ina cAra dRSTiyoM meM jo vartamAna hote haiM, unako saSTi lAbha karane meM phira derI nahIM lgtii| saGghoSa, saddvayaM va sacaritra ke tara uma bhAva kI apekSA se saddRSTi ke * bhI zAstra meM cAra vibhAga kiye haiM, jinameM mithyASTi tyAga kara athavA moha ko eka yA donoM zaktiyoM ko jItakara Age a nae sabhI vikasita AtmAoM kA samAveza ho jAtA hai / aSa dUsare prakAra se yoM samajhAyA jA sakatA hai ki jisameM AtmA kA svarUpa bhAsita ho aura usakI prApti ke liye mukhya pravRtti ho, vaha saTa isake viparIta jisameM AtmA kA svarUpa na to yathAvat mAsita ho aura na usakI prApti ke liye hI pravRtti ho, vaha asatuSTi / bodha vIrya va caritra ke tara-tama-bhAva ko lakSya meM rakhakara zAstra meM donoM dRSTi ke cAra-cAra vibhAga kiye gaye haiM, jinameM saba vikAsagAmI AtmAoM kA samAveza ho jAtA hai aura jinakA varNana par3ane se AdhyAtmika vikAsa kA vitra AMkhoM ke sAmane nAcane lagatA hai| , * - " saccAsaMgano bogho dRSTiH sA voditA / J mizrA. tArA, balA, dIpA sthirA kAntA, prabhA, parA // 25 // tRNagomaya kASThAgni, kaNomA / ratnatArAcandrAbhA, krameNa zvAdisannibhA // 26 // 'AdyAzvanamra sApAya mAtA mithya zAmiha / tavato nirapAyAca bhinnagrantheokAH // 28 // yogAvatArAtrizikA | - + isake liye dekhiye, zrIharibhadrasUri kRta yogadRSTiH samuccaya tathA upAdhyAya yazovijayajI - kRta 21 se 24 taka kI cAra dvAtrizikAe~ / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrika aura mAnasika dukhoM kI saMvedanA ke kAraNa ajJAtarUpa meM hI giri- nImA * cyAe se AramA kA AvaraNa kucha zithila hotA hai aura isake kAraNa usake anumaba tathA boryollAsa-- ko mAtrA kucha rahatI hai, taba usa vikAsagAmI AtmA ke pariNAmoMkI zuddhi va komalatA kucha bar3hatI hai| jisakI badaulata vaha rAgadveSa ko tovatama-durbhava granthi ko tor3ane kI yogyatA barata aMzoM meM prApta kara letA hai / isa amAnapUrvaka duHkha saMvevanA-janita ati alpa Atma-zuddhi ko jana zAstra meM 'yapApravattikaraNa' f kahA hai| isake bAra jaba kucha aura bhI adhika Atma-zuddhi tathA pauryollAsa kI mAtrA bar3hatI hai taba rAga-meSa kI usa burbhaka pranthi kA bhevana kiyA jAtA hai isa pranthimeva kArakA Atmazuddhi ko ,apUrvakaraNa' : kahate haiN| yathApravRttakaraNaM, nanvanAmogarUpakam / bhavatyanAmogatazca. vAyaM karmakSayo'GginAm // 67 // "yathA mitho gharSaNena, grAvAgo'di nadIgatAH / syuzcitrAkRtyo jJAna,-zUnyA api svabhAvataH / / 608 // tathA yathApravRttAtsyu,-rapyanAmogalakSaNAta / laghusthitikakarmANo, jantavo'trAntare'tha ca // 6.6 // " -lokaprakAza, sarga 3 isako digambarasampradAya meM 'athApravRttakaraNa' kahate hai / isa ke liye dekhiye, tattvArtha adhyAya 6 ke 1le sUtra kA 13 bAM rAjavAttika / + "tIbadhAraparzakalpA,khyikAraNena hi / / AviSkRtya paraM vIrya, granthiM bhindanti ke cana // 618 11 lokaprakAza, sarga 3 / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyoMki aisA karaNa-pariNAma * vikAsagAmI AtmA ke liye apUrva-prathama hI prApta hai| isake bAda asma-zuddhi va voryolsAsa kI mAtrA kucha adhika bar3hatI hai, taba AtmA moha kI pradhAnabhUta zakti -varzanamohapara avazya vijaya lAbha karatA hai| isa vijayakAraka Atma-zuddhi ko jainazAstra meM "aniyutti karaNa' kahA hai| jyoki usa zAtma-zuddhi ke ho jAne para AtmA varzanamoha para mayalAbha binA kiye nahIM rahatA, arthAt vaha pIche nahIM haTatA / ukta sona prakAra ko Arama-zuddhiyoM meM dUsarI arthAt apUrvakaraNa-nAmaka zuddhi ho atyanta saMbha hai / kyoMki rAga-dveSa ke sobatama bega ko - - *"pariNAma vizeSo'tra, karaNaM prANinAM matam // 596 / / " -lokaprakAza, sarga 3 / "avAnivRttikaraNenA,-tisvacchAzayAtmanA / karotyanta rakaraNa,--mantarmuhUrtasamitam // 627 // kRte ca tasminnithyAtva,-mohasthitidvidhA bhavet / tatrAdyAntarakaraNA,-vadhastanyaparovaM gA // 628 / / tatrAcAyAM sthito mithyA. hak sa taddalavaMdanAt / atItAyAmaivatasyA, sthitAvantamuhU tataH // 626 // prApnotyAtarakaraNaM, tasyAbakSaNa eva saH / / samyaktvamauparAmika, -mapaugalikamApnuyAt / / 13 / / yathA vanadayo dagdhe,-ndhana: prApyAtRNaM sthalam / svayaM vidhyApati tathA, mithyAtvodavAnalaH / / 631 / / avApyAntarakaraNaM. kSipraM vidhyAyati svayam / yadIpazamipha nAma, samyatAvaM labhatesumAn / / 632 / / '' lokaprakAza, samaM 3 / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rokane kA atyanta kaThina kArya isI ke dvArA kiyA jAtA hai, jo sahaja nahIM hai| eka bAra isa kArya meM saphalatA prApta ho jAne para phira cAhe vikAsAmI AtmA Upara kI kisI bhUmikA se gira bhI par3e tathApi vaha punaH kamI-na-kabhI apane lakSya ko - AdhyAtmika pUrNa svarUpa ko prApta kara letA hai| isa AdhyAtmika paristhiti kA kucha spaSTIkaraNa anubhavagata vyAvahArika sSTAnta ke dvArA kiyA jA sakatA hai| jaise eka aisA vastra ho, jisameM mala ke atirikta cikanAhaTa bhI lagI ho / usakA mala Upara-Upara se dUra karanA utanA kaThina yadi aura zrama sAdhya nahIM, jitanA ki cikanAhaTa kA dUra karanA 1 cikanAhaTa eka bAra dUra ho jAya to phira bAkI kA mala nikAlanemeM fear kisI kAraNa vaza phira se lage hue ga ko dUra karane meM vizeSa zrama nahIM par3atA aura vastra ko usake asalI svarUpa meM sahaja hI lAyA jA sakatA hai / Upara-Upara kA mala bUra karane meM jo bala varakAra hai, usake sA "yathApravRttikaraNa" hai / cikanAhaTa dUra karane vAle vizeSa bala va ama ke samAna "apUrvakaraNa" hai / jo cikanAhaTa ke samAna rAga-dveSa kI tIvratama pratthi ko zithila karatA hai / bAkI bace hue mala ko fear cikanAhaTa dUra hone ke bAda phirase lage hue malako kama karane vAle bala prayoga ke samAna "anivRttikaraNa" haiM / ukta tInoM prakAra ke bala prayogoM meM cikanAhaTa dUra karane vAlA jala-prayoga hI viziSTa hai / athavA jaise kisI rAjA ne Atma rakSA ke liye apane aGgarakSakoM ko lona vibhAgoM meM vibhAjita kara rakkhA ho, jinameM dUsarA vibhAga zeSa do vibhAgoM se adhika balavAn ho, taba usI ko jItane meM vizeSa bala lagAnA par3atA hai| pahale usake rakSaka rAga-dveSa ke vaise . tIna hI darzanamoha ko jItane ke saMskAroM ko zithila karane ke Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liye vikAsagAmI AtmA ko tIna bAra ala-prayoga karanA par3atA hai| jinameM dUsarI bAra kiyA jAne vAlA bala-prayoga hI, jisake dvArA rAga-JSa kI atyanta tIvratArUpa pranthi bhejI jAtI hai, pradhAna hotA hai / jisa prakAra ukta tInoM daloM meM se alavAn dUsare aGgarakSaka dala ke josa liye jAne para ki sajA kA parAmaya sahaja hotA hai. isI prakAra rAga-dveSa kI atitIvratA ko miTA dene para darzanamoha para jayanAma karanA sahaja hai| darzanamoha ko jItA aura pahale guNasthAna kI samApti huii| aisA hote hI vikAsamAmI AtmA svarUpa kA darzana kara letA hai arthAt usako aba taka jo parakhapa meM svarupa kI bhrAsti thI, vaha dUra ho jAtI hai / ata eva usake prayatna kI gati ulTI na hokara sIdhI ho jAtI hai| arthAt vaha vivekI bana kara kartavyaakartavya kA vAstavika vibhAga kara letA hai / isa dazA ko janazAstra meM 'antarAtma bhAva" kahate haiN| kyoMki isa sthiti ko prApta karake vikAsamAmo AsmA apane andara vartamAna sUkSma aura sahaja zuddha paramAtma-bhAva ko dekhane lagatA hai, arthAta antarAtmabhAva, yaha Atma-mandira kA garbhadvAra hai, jisameM praviSTa hokara usa mambira meM vartamAna paramAtma-bhAvarUpa nizcaya vebakA darzana kiyA jAtA hai| yaha dazA vikAsakrama ko caturtho bhUmikA kiMvA caturtha guNasthAna hai, jise pAkara AramA pahale pahala AdhyAtmika zAnti kA anubhava karatA hai / isa bhUmikA meM AdhyAtmika dRSTi yathArtha ( Asmasvaruponmukha ) hone ke kAraNa viparyAsa-rahita hotI hai / ji ko janazAstra meM samyagraSTi kimvA samyaktva * kahA hai| jinoktAdaviparyastA, samyagdRSTinigadyate / samyaktvazAlinAM sA spA,-tamaMtra jAyasaGginAm / / 596 // " --hokaprakAza, sarga 3 / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthI se Age kI arthAt pancamI Adi saba bhUmikAeM samma dRSTi vAlI hI samajhanI cAhiye; kyoMki unameM uttarottara vikAsa tathA dRSTi kI zuddhi adhikAdhika hotI jAtI hai / caturtha guNasthAnameM svarUpa-darzana karane se AtmA ko apUrva zAnti milatI hai aura usako vizvAsa hotA hai ki aba merA sAdhya-viSayaka bhrama dUra huA, arthAt aba taka jisa paublika va bAhya sukha ko meM tarasa rahA yA, vaha pariNAma - virasa asthira evaM parimita hai| pariNAma sundara, sthira va aparimita sukha svarUpa prApti meM hI hai / taba gAmo AtmA svarupa sthiti ke liye prayatna karane lagatA hai| yaha vikAsa moha kI pradhAna zakti - darzanamoha ko zithila karake svarUpadarzana kara lene ke bAda bhI, jaba taka usakI dUsarI zakti - cAritramoha ko zithila na kiyA jAya taba taka svarUpa lAbha kiMvA svarUpasthiti nahIM ho sktii| isaliye vaha moha kI manya karane ke liye prayAsa karatA hai / jaba * dUsarI zakti ko vaha usa zakti ko bhI urakAnti ho yA parapariNati tyAga hone se caturtha bhUmikA kI apekSA adhika zAnti-lAbha hotA hai / yaha vezavirati nAmaka pA~cavAM guNasthAna hai ! aMzataH zithila kara jAtI hai / jisameM pAtA hai; taba usako aura aMzata: svarUpa- sthiratA isa guNasthAna meM vikAsayAmI AtmA ko yaha vicAra hone lagatA hai ki yadi alpa-viratise hI itanA adhika zAnti-lAbha huA to phira sarva virati - jar3a bhAvoM ke sarvadhA parihAra se kitanA zAnti-lAbha na hogA / isa vicAra se prerita hokara va prApta AdhyAtmika zAnti ke anubhava se balavAn hokara vaha vikA sagAmI AtmA cAritramoha ko adhikAMza meM zithila karake pahalekI apekSA bhI adhika svarUpa sthiratA va svarUpa lAbha prApta karanekI ceSTA karatA hai / isa ceSTA meM kRtakRtya hote hI use sarva virati Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 23 - saMyama prApta hotA hai / jisameM paulika bhAvoM para mUrdA bilkula nahIM rahatI, aura usakA sArA samaya svarUpa kI abhivyakti karane ke kAma meM hI kharca hotA hai / maha 'javirati"dAma kA galAna hai / isameM Arama-kalyANa ke atirikta loka-kalyANa kI bhAvanA aura savanukUla pravRtti mI hotI hai| jisase kamI-kabhI thor3I-bahuta mAtrA meM pramApa A jAtA hai / pAMcave guNasthAna kI apekSA, isa chale guNasthAna meM svarUpaabhivyakti adhika hone ke kAraNa yadyapi vikAsamAmI AtmA ko AdhyAtmika zAnsi pahale se adhika ho milatI hai tathApi bIca-bIca meM aneka pramAna use zAnti-anubhava meM jo bAdhA pahuMcAte haiM, usako vaha sahana nahIM kara sakatA / ata eva sarva-virati-amita zAnti ke sAtha apramANa-janita viziSTa zAnti kA anubhava karane kI prabala lAlasA se prerita hokara vaha vikAsagAmI AtmA pramAda kA svAga karatA hai aura svarUpa ko abhikti ke anurUla manana-cintana ke sivAya anya saba vyApAroM kA tyAga kara detA hai| yahI 'apramattasaMyata' nAmaka sAtavAM guNasthAna hai / isameM eka aura apramAvajanya utkaTa sukha kA anubhava AtmA ko usa sthiti meM bane rahane ke liye uttejita karatA hai aura dUsarI ora pramAda-janya pUrvakAsanAeM use apanI ora khIMcatI haiM / isa khIMcAtAnI meM vikAsamAmI AramA kamI pramAda ko tandrA aura kabhI apramAva ko jAgRti arthAt chaThe aura sAta guNasthAna meM aneka bAra jAtA AtA rahatA hai / bhaMvara yA bAtamamI meM par3A huA tinakA idhara se udhara aura udhara se iSara jisa prakAra calAyamAna hotA rahatA hai, usI prakAra chaThe aura sAtaveM guNasthAna ke samaya vikAsagAmI AtmA anavasthita bana jAtA hai / pramAva ke sAtha hone vAle isa Antarika yuddha ke samaya vikAsa Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 24 - gAmI AtmA yadi apamA cAripa-bala vizeSa prakAzita karatA hai to phira vaha pramAvoM- pralobhamoM ko pAra kara vizeSa apramatta-avasthA prApta kara letA hai / isa avasthA ko pAkara vaha aisI zakti-tikI taiyArI karatA hai ki jisase zeSa rahe-sahe moha-bana ko naSTa kiyA jA sake / moha ke sAtha hone vAle bhAvI yaddha ke liye kI jAnevAlI taiyArI kI isa bhUmikA ko AThavAM gaNasthAna kahate haiN| pahale kabhI na huI aisI Atma-zuddhi isa guNasthAna meM ho jAtI hai / jisase koI vikAsagAmI AtmA to moha ke saMskAroM ke pramAva ko kramazaH dabAtA huA Age bar3hatA hai tathA anta meM use vismula ho upazAnta kara detA hai| aura viziSTa Atma-zuddhi vAlA koI dUsarA vyakti aisA bhI hotA hai, jo moha ke saMskAroM ko agazaH naH dala se zu.ta' patA hai nama: amsa meM una saba saMskAroM ko sarvathA nirmUla ho kara DAlatA hai / isa prakAra AThave guNasthAna se mAge bar3hane vAle arthAta antarAtma-bhAva ke vikAsa dvArA paramAtma-bhAva-rupa sarvopari bhUmikA ke nikaTa pahuMcane vAle AtmA do zreNiyoM meM vibhakta ho jAte haiN| eka zreNiyAle to aise hote haiM, jo moha ko eka bAra sarvathA thavA to lete haiM, para use nimla nahIM kara paate| anae jisa prakAra kisI bartana meM bharI huI mApa kabhI-kabhI apane vega se usa bartanako ur3A le mAgatI hai yA nIce girA detI hai athavA jisa prakAra rAkha ke nIce dabA huA agni havA kA akorA lagate hI apanA kArya karane lagatA hai| kivA jisa prakAra jala ke tala meM baiThA huA masa thor3A sA kSobha pAte hI Upara uThakara jala ko gaMdalA kara detA hai, usI prakAra pahale banAyA huA mI moha Antarika yuddha meM thake hue una prathama zreNi chAle AtmAoM ko apane vega ke dvArA nIce paTaka detA hai / eka bAra sarvathA cabAye jAne para bhI moha, jisa Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 25 - bhUmikA se AtmA ko hAra dilAkara nIce kI ora paTaka detA hai, vahI gyArahayo gugasthAna hai / moha ko kramaza: bavAte-cavAte sadhA bavAne taka meM uttarottara adhika-adhika vizuddhibAlI ko bhUmikAe~ avazya prApta karanI par3atI haiM / jo mauSAM tathA dasarvA guNasthAna karasAtA hai| bArahavAM guNasthAna adha: patana kA sthAna hai| kyoMki use pAne vAlA bhAsmA Age na bar3hakara eka bAra to avazya nIce giratA hai| dUsarI zreNIvAle prANa bhora ko prAza: nimna karate-karate anta meM use sarvathA mila kara ho hAsate hai| sarvathA nimUla karameko jo usa bhUmikA hai, vahI bArahavA~ guNasthAna hai / isa guNasthAna ko pAne taka meM arthAt moha ko sardhA nirmUla karane se pahale bIca meM maudhoM aura vasA guNasthAna prApta karanA par3atA hai| isI prakAra dekhA jAya to cAhe pahalI zreNiyAle hoM, cAhe vUsarI zreNivAle, para ve saba nauvA-vasavo guNaspAna prApta karate hI haiN| donoM zreNivAloM meM asara itanA hI hotA hai ki prathama zreNivAloM kI apekSA dUsarI zreNivAloM meM prAtma-zuddhi va Atma-pala viziSTa prakAra kA pAyA jAtA hai| jaiseH - kisI eka varje ke vidyArthI bhI do prakAra ke hote haiM , eka prakAra ke to aise hote haiM, jo sau koziza karane para bhI eka bAragI apanI parIkSA meM pAsa hokara Age nahIM bar3ha sakate / para dUsare prakAra ke vidyArthI apanI yogyatA ke bala se saba kaThinAiyoM ko pAra kara usa kaThinatama parIkSA ko veSar3aka pAsa kara hI lete haiM / una donoM dala ke isa antara kA kAraNa unakI Antarika yogyatA kI nyUnAdhikatA hai| vaise hI mauve tathA yasameM guNasthAna ko prApta karane vAle ukta donoM zreNigAmI AtmAoM kI mAdhyAsmika vizuddhi nyUnAdhika hotI hai / jisake kAraNa eka zreNivAle to basaveM guNasthAna ko pAkara anta meM gyArahaveM guNasthAna meM moha se hAra khAphara nIce girate haiM aura anya zreNivAle basaveM guNa Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 -.. sthAna ko pAkara itanA adhika Atmabala prakaTa karate haiM ki anta meM ve moha ko sarvathA kSINa kara bArahaveM guNasthAna ko prApta kara hI lete haiM / jaise gyArahavA~ guNasthAna avazya punarAvRttikA hai, jaise hI bAra havA guNasthAna apunarAvRttikA hai| arthAt gyArahaveM guNasthAna ko pAnevAlA AtmA eka bAra usase avazya giratA hai aura bArahaveM guNasthAna ko pAnevAlA usase kadApi nahIM giratA balki Upara ko hI car3hatA hai| kisI eka parIkSA meM nahIM pAsa hone vAle vidyArthI jisa prakAra parizrama va ekAtA se yogyatA bar3hAkara phira usa parIkSA ko pAsa kara lete haiM; usI prakAra eka bAra moha se hAra khAne vAle AtmA bhI apramatta-bhAva va Atma-cala kI adhikatA se phira moha ko avazya kSINa kara dete haiN| ukta donoM zreNivAle AtmAoM kare tara sama bhAvApanna AdhyAtmika vizuddhi mAnoM paramAtma-vi-rUpa sarvocca bhUmikApara car3hane kI do naseniyA~ haiM jinameM se eka ko jainazAstra meM 'upazama zreNi' aura dUsarI ko kSapakazreNi' kahA hai| pahalI kucha dUra car3hAkara girAnevAloM aura dUsarI car3hAne vAlI hI hai| pahalI zreNi se giranevAlA AdhyAtmika adhaHpatana ke dvArA cAhe prathama guNasthAna taka kyoM na calA jAya, para usakI vaha adhaHpatita sthiti kAyama nahIM rahatI / kabhI-na-kabhI phira vaha DUne bala se aura dUnI sAvadhAnI se taiyAra hokara moha-zatru kA sAmanA karatA hai aura anta meM dUsarI zreNi kI yogyatA prApta kara moha kA sarvapakSiya kara DAlatA hai| vyavahAra meM arthAt Adhibhautika kSetra meM bhI yaha dekhA jAtA hai ki jo eka bAra hAra khAtA hai, vaha pUrI taiyArI karake harAne vAle zatru ko phira se harA sakatA hai / paramAtma bhAva kA svarAjya prApta karane meM mukhya bAdhaka moha hI hai / jisako naSTa karanA antarAtma-bhAva ke viziSTa vikAsa para nirbhara hai| moha kA sarvathA nAza huA ki anya AvaraNa jo jaMga Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -27 - zAstra meM 'ghAtikama' kahalAte haiM, ve pradhAna senApati ke mAre jAne ke bAba anugAmI saMmikoM kI taraha eka sAtha titara-bitara ho jAte haiN| phira payA derI, vikAsagAmI AtmA turanta ho paramAtma-bhAva kA pUrNa AdhyAtmika svarAjya pAkara arthAt saccidAnamha svarUpa ko pUrNatayA vyakta karake niratizaya zAma, cAritra Adi kA lAbha karatA hai tathA anirvacanIya svAmAvika sukha kA anubhava karatA hai| jaise, pUrNimA kI rAta meM mirabha candra kI sampUrNa kalAeM prakAzamAna hoto haiM, vaise hI usa samaya AtmA ko cetanA Adi mamI mukhya zaktipA~ pUrNa vikasita ho jAtI haiM / isa bhUmikA ko ana zAstra meM terahavAM guNasthAna kahate haiN| isa guNasthAna meM ciraphAla taka rahane ke mAtra AtmA bagcha raJju ke samAna zeSa AvaraNoM kI arthAt apradhAnabhUta adhAtikarmoM ko ur3A kara pheMka dene ke liye sUkSmakriyApratipAtI zulkabhyAnarUpa pavana kA mAzraya lekara mAnasika, vAcika aura kAyika TyApAroM ko sarvathA roka detA hai / yahI AdhyAtmika vikAsa kI parAkASThA kiyA caubahavo guNasmAna hai / isameM AtmA samucinakriyApratipAti zulka jyAna dvArA sumeru kI taraha niSprakampa sthiti ko prApta karake anta meM zArIra tyAga-pUrvaka vyavahAra aura paramArtha dRSTi se lokottara sthAna ko prApta karatA hai| yahI nirguNa brahmasthiti * hai. yahI sarvAGgINa pUrNatA hai, yahI pUrNa kRtakRtyatA hai, yahI parama puruSArtha ko antima siddhi * "yogasenyAmataratyAgI, yogAnanyaDillAsyajet / ityevaM nirguNaM brahma, paroktamupapadyate / / 7 / / vastutastu guNaH pUrNa-manatarbhAsane svataH / rUpaM tyaktAtmana: mAdho,-nirabhrasya vidhoriSa / / - // -- nAgana.... / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - hai aura yahI apunarAvRtti-sthAna hai / kyoMki saMsAra kA ekamAtra kAraNa moha hai| jisake saba saMskAroM kA nizeSa nAbA ho jAne ke kAraNa aba upAdhikA saMbhava nahIM hai| yaha kathA haI pahile se caudahave guNasthAna taka ke bAraha guNasthAnoM ko isameM dUsare aura tIsare guNasthAna ko kathA jo chUTa gaI hai, vaha yo hai ki samyaktva kiMvA tatvajJAnavAlo Upara kI caturthI Adi bhUmikAoM ke rAjamArga se cyuta hokara jaba koI prAsmA tasvazAna zUnya kiMvA mithyAraSTi vAlI prathama bhUmikA ke unmArga kI ora jhukatA hai, tara bIca meM usa adhaHpatanonmukha AsmA ko bhI kucha avasthA hotI hai, vahI dUsarA guNasthAna hai / yadyapi isa guNasthAna meM prathama gaNasthAna kI apekSA Atma-zuddhi vAya kucha adhika hotI hai, isIliye isakA nambara pahale ke bhAva rakhA gayA hai, phira bhI yaha bAta dhyAna meM rakhanI cAhiye ki isa guNasthAna ko uskrAnti-sthAna nahIM kaha sakate / kyoMki prathama guNasthAna ko chor3akara utkrAnti karanepAlA AsmA isa vUsare guNasthAna ko sIdhe taura se prApta nahIM kara sakatA, kintu Upara ke guNasthAna se girane vAlA ho AtmA isakA adhikArI banatA hai| apApasana moha ke janeka se hotA hai / ata: eSa isa gaNasthAna ke samaya moha kI tIvra kASAyika zakti kA ANi mAMva pAyA jAtA hai / khora Adi miSTa bhojana karane ke bAda jaba vamana ho jAtA hai, saba mukha meM eka prakAra kA vilakSaNa svAva arthAt na ati madhura na ati-amla jaise pratIta hotA hai / isI prakAra dhUsare guNasthAna ke samaya ApyAtmika sthiti vilakSaNa pAI jAtI hai| kyoMki usa samaya zrAtmA na to tattvajJAna kI mizSita bhUmikA. para hai aura na tasva-jJAna-zUnya nizcita bhUmikA pr| athavA se koI vyakti car3ane ko sIr3hiyoM se khisaka kara jama saka jamIna para bhAkara nahIM Thahara jAtA, taba taka bIca meM eka vilakSaNa avasthA kA Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 26 - manubhava karatA hai, paise ho sabhyatva se girakara mithyAtva ko pAne taka meM prati bIca meM AtmA eka vilakSaNa prAdhyAtmika avasthA kA anubhava karatA hai| yaha bAta hamAre isa vyAvahArika anubhava se bhI siddha hai ki jaba kisI nizcita unnata-mavasyA se girakara koI nizcita avanata-avasthA prApta kI jAtI hai, taba bIca meM eka vilakSaNa sthati khar3I hotI hai| tIsarA guNasthAna AtmA ko usa mizrita avasthA kA nAma hai, jisameM na to kevala samyak dRSTi hotI hai aura na kevala mithyA haSTi, kintu AtmA usameM dolAyamAna AdhyAtmika sthitivAlA bana jAtA hai / ata evaM usakI buddhi svAdhIna na hone ke kAraNa sambehazola hotI hai arthAt usake sAmane jo kucha AyA, vaha saba sam / arthAta na to vaha tasva ko ekAnta atatvarUpa se hI jAnatI hai aura na tazvaatasva kA vAstavika pUrNa viveka hI kara sakatI hai| koI uskrAnti karane vAlA AtmA prathama guNasthAna se nikalakara sodhe hI tosare guNasthAna ko prApta kara sakatA hai aura koI apa. kAnti karane vAlA AtmA bhI caturtha zAdi guNasthAna se girakara tIsare guNasthAna ko prApta kara sakatA hai / isa prakAra utkrAnti karane vAle aura apakrAnti karane bAle-bonoM prakAra ke AtmAoM kA Azraya-sthAna tIsarA guNasthAna hai| yahI tIsare guNasthAna kI dUsare guNaspAma se vizeSatA hai| Upara AtmA kI jina grovaha avasthAoM kA vicAra kiyA hai, umakA tathA unake antargata avAntara saMghAtIta avasthAoM kA mahata saMkSepa meM vargIkaraNa karake zAstra meM zarIradhArI AtmA ko sirpha tIna avasthAeM matalAI hai-(3) bahirAtma-avasthA, (2) antarAtma. avasthA aura (3) prmaatm-avsthaa| pahalo avasthA meM mAtmA kA vAstavika-vizuddha rUpa atyanta Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAgchanna rahatA hai, jisake kAraNa AtmA mithyAdhyAsa vAlA hokara pauddha lika vilAsoM ko hI sarvasva mAna letA hai aura unhIM ko prApti keliye sampUrNa zakti kA vyaya karatA hai / sUsarI avasthA meM mAtmA kA vAstavika svarUpa pUrNatayA to prakaTa mahIM hotA, para usake Upara kA bhAvaraNa gAr3a na hokara zithilazithilatara, zithilatama bana jAtA hai, jisake kAraNa usako puSTi paulika vilAsoM kI ora se haTa kara zuddha svarUpa kI ora saga jAtI hai| isI se usako puSTi meM zarIra bhAvi kI jIrNatA meM navInatA apanI jIrNatA va navonasA nahIM hai / yaha dUsarI. azsthA hI tIsarI avasthA kA da sopAna hai| tosarI avasthA meM AtmA kA vAstavika svarupa prakaTa ho jAtA hai arthAt usake Upara ke ghane AvaraNa bilakula vilIna ho jAte haiN| pahalA, vUsarA aura tIsarA guNasthAna bahirAsma-avasthA kA citraNa hai| cauthe se bArahaveM sapha ke guNasthAna antarAtma-avasthA kA vivarmana hai aura terahavA~, cauvA guNasthAna paramAtma-avasthA kA varNana hai / * anye tu mithyAdarzanAdibhAvapariNato vA yAsmA, samyagdarzanAdipariNatastvantarAtmA, kevalajJAnAdipariNatastu paramAtmA / tatrAdyaguNasthAnatrave vAhmAtmA, tataH paraM kSINamoguNasthAnaM yAvadantarAsmA, tasa; parantu paramAtmeti / tathA vyaktyA bAhmAtmA, zaktyA paramAramAntarAtmA ca / vyaktayAnta gatmA tu zaktyA paramAtmA anubhUtapUrvanayena ca bAhyAtmA, vyaktayA paramAtmA, anubhUtapUrvanamenaya bAhyAsmAntarAtmA ca / " - adhyAtma mataparIkSA, gAthA 125 / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAsmA kA svabhAva jJAnamaya hai, isaliye vaha cAhe kisI guNasthAna meM kyoM na ho, para dhyAna se kadApi mukta nahIM rahatA / myAna ke sAmAnya roti se [1) zubha aura (2) azuma, aise do vibhAga bhora vizeSa roti se (1) Arta, (2) raudra , (3) dharma aura 14) zulka, aise cAra vibhAga zAstra meM kiye gaye hai / bAra meM se pahale do azubha aura pichale vo zuma haiM / paulika aSTi kI mukhyatA ke kiMvA mAtma-vismRti ke samaya jo dhyAna hotA hai, vaha azubha aura pauralika raSTi kI gauNatA va AtmAnusandhAna-vazA meM jo dhyAna hotA hai, vaha zubha hai / azubha dhyAna saMsAra kA kAraNa aura zubha dhyAna mokSakA kAraNa hai / pahale tIna guNasthAnoM meM Arta aura rona, ye vo dhyAna ho tara-tama-mAva se pAye jAte haiN| cauthe aura pAMca guNasthAna meM usa do dhyAnoM ke atirikta samyaktva ke prabhAva se dharmadhyAna bhI hotA hai| chaThe guNasthAna meM AtaM aura dharma, ye vo dhyAna hote haiM / sAtarthe guNasthAna meM sirpha dharmathyAna hotA hai| AThaveM se bArahaveM taka pA~ca guNasthAnoM meM dharma aura zulka, ye vo dhyAna hote haiN| terahaveM aura nauvahaveM guNasthAna meM sirpha zulkadhyAna hotA hai / / "bAmAtmA cAntarAtmA ca paramAtmeti ca yaH / kAyAdhiSThAyakadhyeyAH, prasiddhA yogavAGmaye // 17 // anye mithyAtvasamyaktva, kevalajJAnamAginaH / mizre ca kSINamohe ca, vizrAntAste tvayogini // 18 // --yogAvatAradvAvizivA / *"ArtaraudradharmazuklAni / ''-- tattvArtha-adhyAya 8, sUtra 26 / + isake liye dekhiye, tattvArtha a06, sUtra 35 se 40 / dhyAnazataka, gA0 63 ora 64 tathA Avazyaka-hAribhadrI TIkA pR0 602 / isa viSaya meM tattvArdha ke ukta mUtroM kA rAjavAtika vizepa dekhane yogya hai, kyoMki usameM zvetAmbara granthoM se thor3A sA matabheda hai| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatA hA guNasthAnoM meM pAye jAne vAle pyAmoM ke ukta varNana se tathA guNasAnoM meM kiye hue mahirAsma-bhAva mAvi pUrvokta vibhAga se pratyeka manuSya yaha sAmAnyatayA jAna sakatA hai ki maiM phisa guNasthAna kA adhikArI haiN| aisA jAna, gIya adhikArI zrI nagika atyAkAMkSA ko apara ke gaNasthAnoM ke liye uttejita karatA hai| darzanAntara ke sAtha jainadarzana kA sAmya / jo varzana, Astika arthAt AsmA, uptakA punarjanma, usakI vikAsa zIlatA tathA mokSa-yogyatA mAnane vAle haiM, una saboM meM kisI-na-kisI rUpa meM AtmA ke kramika vikAsa kA vicAra pAyA jAnA svAbhAvika hai / ata eva AryAvattaM ke jana, vaivika aura bauddha, ina tInoM prAcIna varzanoM meM ukta prakAra kA vicAra pAyA jAtA hai / yaha vicAra janadarzana meM guNasthAna ke nAma se, baMdika darzana meM bhUmikAoM ke nAma se aura zaiddha varSana meM abasthAoM ke nAma se prasiva hai| guNasthAna kA vicAra, jaisA janadarzana meM sUkSma tathA vistRta hai, vaisA anya darzanoM meM nahIM hai, to bhI ukta tInoM darzanoM kI usa vicAra ke sambandha meM bahuta-kucha samatA hai| arthAt saMketa, varNanazaMsI Adi kI bhinnatA hone para mI vastutatva ke viSaya meM tInoM darzanoM kA bheda nahIM ke gharAbara hI hai| vaidikadarzana ke yogavAziSTha, pAtaJjala yoga Adi pranthoM meM AtmA kI bhUmikAoM kA acchA vicAra hai / janazAstra meM mithyAdaSTi yA bahirAtmA ke nAma se ajJAnI jIyakA lakSaNa batalAyA hai ki jo anAtmA meM aryAt Atma-bhinna jar3atattva meM Atma-buddhi karatA hai, vaha miyAdaSTi thA bahirAtmA * hai / yoga *tatra mithyAdarzanodayavazIkRto mithyASTi: 1'' -tattvArdha-adhyAya 6, sU0 1, rAjapAtika 12 / / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 --- vAziSTha meM * tathA pAtaJjalayoga sUtra 1 meM ajJAno loga kA vahI lakSaNa hai / jainazAstra meM midhyAtvamohamotha kA saMsAra vRddhi aura nuHvarUpa paoNla maNita yogavAziSTa hai / mAta "AtmazriyA samupAta, kAyAdiH kIrtyate'tra bahirAtmA / kAyAdeH samadhiSThAyako bhavasyantarAtmA tu // 7 // " ' - yogazAstra, prakAza 12 / " nirmalasphaTikasyeva, sahajaM rUpamAtmanaH / adhyastopAdhisaMbandho, jaDastatra vimuhyati // 6 // -- jJAnasAra, mohASTaka | "nitya zucyAtmatAkhyAti ranirayAzucyanAtmasu / avidyAtattvavidyA yogAcAryaH prakItitAH // 7 // -- jJAnasAra, vidyASTaka | macchAvA tadIkSaNam zramadATI bahidekhi abhrAntastattvadRSTistu, nAsyAM zete sukhA''zayA // 2 // " - nisAra, tasvaSTi- aSTaka | J * yasyAjJAnAtmanozasya deha eSAtmabhAvanA uditeti vAkSa, ripavo'bhibhavanti tam // 3 // " -- nirmANa prakaraNa, pUrvArdha, sagaM 6 / "anityA'zu duHkhAnAtmasu nityazucisukhAtmasyAtiravidyA / " - pAtaJjalayogasUtra, sAdhana-yAda, sUtra 5 / + samudAyAvayavayondhahetutvaM vAkyaparisamApte vizyAt / " - tasvArtha, adhyAya 6 sU0 1, bAttika 31 / "vikalpa parAtmA, pItamohAsavAM hyayam / mavoccatAlamusAla, prapaJcamadhitiSThati // 4 // " k --- jJAnasAra, mohASTaka | Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 34 - nirvANa + prakaraNa meM ajJAna ke phalarUpa se kahI gaI hai / (2) yogavAziSTha nirmANa prakaraNa pUrvArdha meM avidyA se tRSNA aura tRSNA se duHkha kA anubhava tathA vidyA se avidyA kA + nAza, yaha kama jaisA varNita hai. vahI krama jaMnazAstra meM midhyAjJAna aura samyakjJAna ke nirupaNa dvArA jagaha-jagaha varNita hai / ( 3 ) yogavAziSTha ke ukta prakaraNa meM hI jo avidyA kA vidyA se aura vidyA kA t vicAra se nAma batalAyA hai, vaha jenazAstra meM mAne hue matijJAna Adi kSAyopazamikajJAna se mithyAjJAna ke nAza aura kSAyikajJAna se kSayopazamikajJAna ke nAza ke samAna hai / (4) jainazAstra meM mukhyatayaH moha ko hI bandha kA saMsAra kA hetu mAnA hai| yogavAziSTha meM vahI + * "ajJAnAtprasUtA yasmA, jjagatparNaparamparAH / yasmiMstiSThanti rAjante vizanti vilasanti ca // 53 // " "ApAsa mAtra madhuratvamana sattva mAdyantavastrama khala sthiti bhaGga rattvam / ajJAnazAkhina iti prasUtAni rAma, nAnAkRtIni vipulAni phalAni tAni " J ||6|| pUrvAddhaM sarga 6, "janmaparvAhinA rAdhA, vinAzacchadracacurA / bhogAbhogarasApUrNA, vicAraka ghuNakSatA // 11 // " "mithaH svAnte tayoranta, rAmAnayoriva / avidhAyAM vilInAmA, kSINe dve eva kalpanaM ||23|| ete rAghava lIyete, avApyaM pariziSyate / avidyAsakSayAt kSoNo, vidyApakSo'pi rAghava // 244 + avidyA saMsRtirvandho mAyA moho mahattamaH / kalpitAnIti nAmAni yasyAH sakalavedibhi ||20|| sarga 5 | - sarva 6 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 bAla rUpAntara se kahI gaI hai| usameM jo vaya ke astitva ko bamdha hA kAraNa kahA hai; usakA tAtparya hRdaya ke abhimAna yA adhyAya se hai 1 (5) jaise, jainazAstra meM granthimeva kA varNana hai vaise hI yogavAziSTha meM bhI hai| (6) ki pratthoM kA yaha varNana ki brahma mAyA ke saMsarga se jIvatva dhAraNa karatA hai aura mana ke saMsarga se saMkalpa-vikalpAtmaka aikhajAsika sRSTi racatA hai tathA sthAvarajaGgamAtmaka jagat kA kalpa ke anta meM nAza hotA hai hasyAdi bAtoM kI saMgati jemAtra ke anusAra isa prakAra kI jA sakatI hai atmA kA avyavahAra- rAzi se vyavahAra rAzi meM AnA brahma kA jIvazva dhAraNa karanA hai P "vaSTuSTaM zmasya sattAGga, bandha ityabhidhIyate / draSTA dRzyabalAbaddho, dazyA'bhAve vimucyate // 22 // " - utpatti-prakaraNa, sa0 1 / sammAccittavikalpastha, pizAcI bAlaka mathA / trinityamepAsa, draSTAraM dRzyarUpikA // 38 // | " - utpatti pra0 sa0 3 | * ptibhiviccheda, stasmin prati hi muktatA / mRgatRSNAmbubuddhayyAdi, zAntimAtrAtmaka stvasI // 23 // | " ---utpatti prakaraNa, sa0 115 + tatsvayaM svaMmevAzu, saMkalpayati nityazaH / tenetyamindrajAlazrI, viSaseyaM ticyate // 16 // " "yadidaM dRzyate sarva jagatsthAvarajaGgamam / tatsuSuptAva svapna, kalpAnte pravinazyati ||10 // " - utpatti prakaraNa, sa0 1 / sa tathAbhUta evAnA strayamanya ivollasan / jIvatAmupayAkhIva, bhAvinAzrI kadarthitAn ||13|| " Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- 6 - kamaSAH prathama tathA smUla manadvArA saMkSipta prApta karake kalpanAbAla meM AtmA kA vicaraNa karanA saMkalpa-vikalpAtmaka ainamAsika sRSTi hai| pAsa mArama-svarUpa makta hone para sAMsArika paryAyoM kA nAbA honA hI kalpa ke anta meM sthAvara-jaGgamAtmaka jagat kA nAma hai bhAramA apanI sattA bhUlakara jar3a-sattA ko svasattA mAmalA hai, jo ahaMsva mamatva bhAvanA rUpa mohanIya kA udaya aura Sa kA kAraNa hai bahI mahatva-mamatva bhAvanA vaidika varNana zailI ke anusAra kAmahetubhUta bhaya satA hai / utpatti , vRddhi vikAsa, svarga, naraka mAri jo jIva ko avasthAeM vaivika panthoM meM varNita * haiM, ye ho jana-STi ke anusAra vyavahAra-rAzi-gata jIva ke paryAya haiM / (7) yogavAziSTha meM / svarUpa-spiti ko jJAnI kA aura svarUpa-vaMza ko anAmI kA lakSaNa mAnA hai| jainazAstra meM bhI samyakjhAna kA aura migyASTi kA kramazaH bahI svarUpa batalAyA hai| (8) yogavAziSTha meM + jo samyakasAna kA lakSaNa * "utpadyate yo jagati sa eva kila vardhata / sa eva mokSamA proti, svarga bA narakaM ca vA // 7 // " ---utpatti-prakaraNa, sa. 1 / " svarUpAvasthitimukti, stabhraMzo'haMsyavedanam / etat saMkSepataH prokta, lajjatvAzatvalakSaNam // 5 // " -utpati-prakaraNa sa. 117 aihaM mameti mantro'yaM, mohasya jagadAdhyakRt / ayameva hi nabapUrvaH, pratimantropi mohajit // 1 // " --mAnasAra, mohASTaka / svabhAvalAbhasaMskAra, kAraNaM jJAna miSyate / dhyAdhyamAtramatastvandha, tathA cokta mahAtmanA / / 3 // " --jJAnasAra, zAnASTaka / +"anAdyantAvabhAsAmA, paramAtmeha vidyate / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 37 - hai, vaha jaina zAstra ke anukUla hai / (9) jaima zAstra meM sampan parzana kI prApti, (1) svabhAva aura (2) bAhya nimita, ina do prakAra se batalAI hai * / yogavAziSTha meM bhI jJAna prApti kA vaisA hI kama sUcita kiyA + hai / (10) jaina zAstra ke zovA mammAmoM ke mAna meM pauraha milAnoM kA varNana yogavAziSTha meM bahuta ruci kara va vistRta hai / sAta bhUmi ityeko nizcayaH phAra mamyagnAnaM vidurbudhAH // 2 // " -upazama prakaraNa, sa. 761 * "tanisargAdadhigamAd vA / " / tattvArtha-a0 1, suu03| +"ekastAvaduruproktA, danuSThAnAcchanaHzanaiH / janmanA janmabhirvApi, siddhida; samudAhRtaH // 3 // dvitIyastvAtmanevAzu, kiMcidvyutpannacetasA , bhavati jJAnasaMprApti,-rAkASAphalapAsayat / / 4 / / ---upazama-prakaraNa, sa. 7/ t. "ajJAnabhUH saptapadA, zabhUH saptapadaiva hi / padAntarANyasaMkhyAni, bhavantyanyAnyapatayoH // 2 // ' satrAropita mazAnaM, tasya bhUmIrimAH zRNu / bIjajAgrattathAjArAn mahAjAmasarthava ca / / 11 / / jAgratasvaprastathA svapanaH, svaprajAsatsuSuptakam / iti saptaviSo mohaH, punareva parasparam // 12 // hilTo bhavatyenakAsyaH, zRNu lakSaNamasya ca / prathame cetanaM yatsyA,- danApaM nirmala citaH // 13 // bhaviSyaccittajIvAdi, nAmazabdArthabhAjanam / bIjarUpaM sthita jAgrata, bIjajAgrattaducyate / / 14 / / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - kAeM zAna kI aura sAta amAna ko batalAI huI haiM, jo jana paribhASA ke eSA sapternavAvasthA, vaM jAgratsaMsRti shRnnu| navAsUtasya parA, dayaM cAhamidaM mama / / 15 // iti ya: pratyaya. svasthasajAvar3AgabhAvanAt / ayaM so'hamidaM tanma, iti janmAntaroditaH / / 16 / / pIvaraH pratyayaH prokto, mahAjAgradipti sphuran / arUDhamathavA ruLa, sarvathA tanmayAtmakam / / 17 / / paujAgrato manorAjyaM jAgrassvapnaH sa ucyate / dvicandrazuktikArUpya,-mRgatRSNAdibhedataH // 18 // abhyAsAtprApya jAgrattvaM, svapno'nekavidho bhavet / alpakAlaM mayA dRSTaM, evaM no satyamityapi // 16 // nidrAkAlAnubhUteNe, nidrAnte pratyayo hi yaH / sa svapnaH kathitastasya, mahAjAgna risthatehu~ di / / 20 / / cirasaMdarzanAbhAvA-dapraphulsayahad vapuH / / svapno jAgra tayArUho, mahAjAgratpadaM gataH / / 21 // akSate vA kSate dehe, svaprajAgranmataM hi tat / SaDavasthAparityAge, jayA jIvasya yA sthitiH / / 22 / / bhaviSya Hkha jodhAhayA, sauSuptI socyate gatiH / ete tasyAmavasthAyAM, tRNaloSThazilAdayaH // 23 // padArthAH saMsthitAH marca, paramANupramANinaH / saptAvasthA iti proktA, mayAjJAnasma rASava // 24 // " utpatti-prakaraNa sa0117 / "jJAnabhUmiH zubhecchAkhyA, prathamA samudAhRtA / vicAraNA ditIyA na, tRtIyA sanmAnaNa // 5 // Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- 36 - anusAra kramazaH mithyArava ko aura samyaktva kI avasthA ko sUcaka haiM / (11) yogavaziSTha meM tasvala, samaSTi, pUrNAzaya aura mukta puruSa kA sasthApattizcaturthI syA, tato saMsaktinAmikA / padArthAbhAvI SaSThI, saptamI turyagA smRtA / / 6 / / AsAmanta sthitA mukti, stasyAM bhUyo na zocyate / etAsAM bhUmikAnAM tva.-midaM visaM mahaM ! 7 sthita: ki mUDha evAsmi, prekSye'haM zAstrasajjane / pairAgyapUrvamiccheti, zubhecchetyucyate budhaH / / 8 / / zAstrasajjanasaMparpha-pairAgyAbhyAsapUrvakam / sadAcArapravRttiA . procyate sA vicAraNA || 6 vicAraNA zubhecchAmyA,-mindriyArtheSva saktatA / yatra hA tanusAmAvA,-procyate tanumAnasA // 10 // bhUmikAtritayAbhyAsA,-citte'rthe viratevazAt satyAtmani sthiti: zuddha, sattvApattirudAhRtA / / 11 // dazAcatuSTayAbhyAsA, dasasaMgaphalena ca / rUsasvacamatkArA,-proktA saMsaktinAmikA // 12 // bhumikApaJcakAmpAsA, svAtmArAmatayA idam / AmyantagaNAM bAhyAnAM. padAryAnAmamAvanAt // 13 / / paraprayuktena ciraM. prayatnenArtha bhAvanAt / padArthAbhAvanA nAmrI, SaSThI saMjAyate gatiH / / 14 / / bhUmiSaTkacigamyAsA,-dendagyAnupalAmataH / yatsvabhAvakaniSThatvaM sA zeyA suryagA gatiH // 15 // utpatti-prakaraNa, sa0 118 / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 4. . jo varNana hai baha jaina-saMkatAnusAra caturma Adhi guNasthAna meM sthita mAtmA ko lAgU ekatA hai / jaina zAstra meM jo jAna kA mahatva baNita hai, * poga nirvANa-pra0 sa0 170; nirvANa -pra. 3, sa. 116 / yoga0 sthiti-prakaraNa, sa0 57; nirvANa-pra0 sa0 166 / + "jAgati jJAnadRSTizce, tRSNA kRSNA'hijAmalI / pUrNAnandhasya tanika spA, dainyavRzcikavedanA // 4 // " -jJAnAsAra, pUrNatASTaka / "asti cegranthibhid jJAnaM, ki cistantrayantraNaH / pradIpAHkkopayujyante, samonI eSTireva cet // 6 // mithyAtvazailapacchid, jJAnadambholizobhitaH / nimayaH mAkravadyogI, nandatyAnanyanandane // 7 // pIyUSamasamudrotvaM, rasAyana manauSadham / ananyApekSamazvarya, jJAnamAi manISiNaH // = [1 jJAnAsAra jAnASTaka / saMsAre nivasan svArtha,-sajjA kajjalaye zmani / lipyate nikhilo soko, zAnasiddho na lipyate / / 1 / / mAhaM pudgala bhAvanA, kartA kArayitA ca / nAnumansApi casyAtma,-jJAnavAn lipyate katham // 2 // lipyate pudgalaskandho, na lipye pudgala raham / citravyomAjaneneka, dhyAyanniti na lipyate / / 3 / / liptatAjJAnasaMpAta, pratipAtAya kevalam / nirlepazAnamagnasya, kriyA sarvopayujyate / / 4 / / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa:zrutAdinA masa:, kriyAvAnapi lipyate / bhAyanAjJAnasaMga no, nikriyo'pi na lipyate / / 4 / / " jJAnasAra, nilepASTaka / "chindanti jJAnadAyegA, spRhA viSalA budhAH / mukhazoka ca mA ca, dainyaM yacchati yaraphalam // 3 // " jJAnasAra, niHspRhASTaka / "mibhoyuktapadArthAnA, masaMkramamArakayA / cinmAtrapariNAmena. viSayAnubhUyate / / 7 / / avidyAtimiradhvaM se, hazA vidyAjanaspRzA / pazyanti paramAtmAna, mAtmanyeva hi yoginaH // 8 // " jJAnAsAra, vidyASTaka / "bhavasaukhyena vi bhari, bhayajvalana bhasmanA / sadA mayojiSTAnaM jJAna, sukhameva viziSyate / / 2 / / na gopyaM kApi nAropyaM, heyaM deyaM ca na kacit / kka bhayena mune: stheyaM, jeyaM jJAnana pazyataH // 3 // ekaM brahmAstramAdAya, ninamohanam muniH / bibheti naiva saMgrAma, zIrSastha iva nAgarATa // 4 // mayUrI jJAnaSTizce, pramarpati manobane / veSrata bhayasANAM, na tadA'nandanandane / / 5 / / kRtamohAstradaiphalyaM, jJAnavarma vibhani yaH / kapha bhImsasya kka vA bhaGgaH, kamarAMgarake liSu // 6 // tulavallaghavo muDhA, bhramansyabhra bhayAnilaH / / naka romApi tarjJAna, gariSyAnAM tu kampate / / 7 // Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 42 -- vahI yogavAziSTha meM prajJAmAhAtmya ke nAma se ullikhita hai* / citte pariNataM yasya cAritramakutobhayam / , akhaNhajJAnarAjyasya myA jJAnasAra, nirbhayASTaka | P "aSTArthetu dhAvantaH, zAstradIpaM vinA jaDAH / prApnuvanti paraM khedaM praskhalantaH pade pade // 4 // "ajJAnAhimahAmantra, svAcchandyajvarasaGghanam / dharmArAmasudhAkulya, zAstramAhurmaharSayaH // 7 // zAstroktAcArakarttA ca zAstrajJa zAstra dezakaH / zAstrakaraNa mahAyogI, prApnoti paramaM padam // 8 // jJAnasAra, zAstraSTaka - jJAnameva budhA: prAhu, karmaNAM tApanAttapaH / tadAbhyantarameveSTaM bAhya N tadupakha hukam // 1 // anulota sikI vRtti, balAnAM sulazIlatA / prAtisrotasika vRtti, zaninAM paramaM tapaH // 2 // "sadupAyapravRttAnA, mupeyamadhuratvataH / zAninAM nityamAnanda, vRddhireva tapasvinAm // 4 // " jJAnasAra, tapoSTaka *"na sadgurorna zAstrArthA, puNyAtprApyate padam / yatsAdhusaGgAbhyuditA, dvicAravizadAdbudaH / 17 / / sundaryA vijayA buddhayyA, prajJayeva vayasyayA / padamAsAdyate rAma, na nAma kriyayAnyayA // 18 // Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- 43 - yasyovalati tIkSNAgrA, pUrvApa ravicAriNI / prajJAdIpazikhA jAtu, jJAhayAndhyaM taM na bApate / 19|| durusarA yA vipado, duHkhakallosaMkusAH / toryate prajJayA tAbhyo, nAyA'payo mahAmate / / 20 / / prazAvirahitaM mUka-mApadalpApi bAdhate / pelavacAnilakalA, sArahInamivolapam // 21 // " "prazAvAnasahAyo'pi, kAryAntamadhigacchati / duSpraza: kArya mAsATA , paEA! nazyati / zAstrasajjanasaMsarga: prajJA pUrva vivadhayet / sekasaMrakSaNArambhaH, phalaprAptI latAmiva / / 24 / / prajJAvala bRhanmUlaH, kAle sarakAryapAdapa. / phalaM phalatyatisvAdu bhAsonimbamivaindavam // 25 // ya eva yatnaH kriyate, bArArthopArjana janaH / sa evaM yatnaH kartavyaH, pUrva prajJAvivardhane // 26 // sImAntaM sarvaduHkhAnA, mApadA kozamuttamam / bIjaM saMsAravRkSANA, prajJAmAnya binAzayet // 27 // svargAdyAyamaca pAtAlA, drAjyAdyatsamavApyate / tarasamAsAdyate sarvaM, prajJAkogAnmahAtmanA / / 28 / / prajJayottIryate bhImA, tasmAtsaMsArasAgarAta / na dAnanaM ca nA tIrtha, stapasA na ca rAghava // 26 / / paraprAptAH saMpadaM devI, mapi bhUmicarA narAH / prajJApuNyalatAyAsta, sphalaM svAdu samutthitam // 30 // Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 44 - . --. - -. prajJa yA nakharAtUna, mattavAraNayUthapAH / jambunijitAH siMhA, siMhahariNakA iva // 31 // sAmAgharapi bhUpatna, prAptaM prajJAvazAnaraH / svargApavargayogyatva prAjJasyeveha dRzyate / / 32 // prazayA vAdinaH mA svavikalpavilAsina : 1 jayanti subhaTaprakhyA, narAnaNyatimIravaH / / 33 / / cintAmaNi riyaM prajJA, hatkozasthA vivekinaH / phalaM kalpalatedeSA, cintita gamprayacchati // 34 // bhavyastarati saMsAra, prajJa yApoyate'dhamaH / zikSitaH pAramAprAti. nAnA nAnotyazikSitaH / / 3 / / dhIH samyagyojitA pAra, sasamyamyojitA padam / nara nayapi saMsAre, bhramantI nauriyANave // 36 // vivekinamasaMmuLe, prAmAzAgaNotthitAH / ghoSA na paribAghante, sannaddhamiva sAyakAH // 37 // prazna yeha jagatsarca, samyagevAGga dRzyate / samyagdarzanamAyAnti, nApado na ca saMpadaH // 38 // pidhAna paramArkasya, jaDAtmA vitatA'sitaH / ahaMkArAmbudo mattaH, prajJAvAtena bAdhyate // 36 // " upazama-40, prazAmAhAtmya / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 45 - yogasambandhI vicAra / guNasthAna aura yoga ke vidhAra meM antara kyA hai ? guNasthAna ke kikA amAna va jJAna-ko bhUmikAoM ke varNana se yaha jJAta hotA hai ki AtmA kA AdhyAsmika vikAsa kisa prama se hotA hai aura yoga ke varNana se yaha jJAta hotA hai ki mokSa kA sAdhana kyA hai / arthAt guNa. sthAna meM AdhyAtmika vikAsa ke krama kA vicAra mukhya hai aura yoga meM mokSa ke sAdhana kA vicAra mukhya hai| isa prakAra donoM kA mukhya pratiprAya prasva bhinna-bhinna hone para bhI eka ke vicAra meM dUsare kI chAyA avazya A jAtI hai, kyoki koI bhI AtmA mokSa ke antima -- anantara yA abyavahita - sAdhana ko prayama ho prApta nahIM kara sakatA, kintu vikAsa ke pramAnusAra janarottara sammAyina sAdhanoM ko sopAna-paramparA kI taraha prApta karatA huA anta meM parama sAdhana ko prApta kara letA hai / ata eva yoga ke-mokSa sApana viSayaka vicArameM AdhyAtmika vikAsa ke krama kI chAyA A hI jAtI hai / isI taraha AdhyAtmiA vikAsa kisa krama se hotA hai, isakA vicAra karate samaya vAtmA ke zuddha, zuddhatara, zuddhatama pariNAma. jo mokSa ke sAdhanamUta haiM, unakI chAyA bhI A hI jAtI hai| isalie guNasthAna ke varNana-prasaGga meM yoga kA svarUpa saMkSepa meM vikhA venA aprAsanika nahIM hai yoga kise parate haiM ? :- AtmA kA jo dharma-yApAra mokSa kA mukhya hetu arthAt upAina kAraNa tathA binA bilamba se phala vene. vAlA ho, use yoga * kahate haiM / aisA vyApAra praNidhAna Adi zubha * "mokSaNa yojanAdava, yogA patra nirucyate / lakSaNaM tena tanmukhya,-hetucyApAra tAraya tu / / 1 // -yogalakSaNa viziphA / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASa yA zubhabhAvapUrdhaka kI jAne vAlI kriyA hai / pAtaJjalayAna meM citta ko vRttiyoM ke nirodha ko yoga + kahA hai / usakA bhI vahI matasaba hai, arthAt aisA nirodha mokSa kA mukhya kAraNa hai, kyoMki usake sAtha kAraNa aura kArya-rUpa se zubha bhAva kA avazya sambandha hotA hai| yoga kA Aramma kaba se hotA hai? :-AtmA anAdi kAla se janma mRtyu-ke pravAha meM par3A hai aura usameM nAnA prakAra ke vyApAroM ko karatA rahatA hai / isaliye yaha prazna paidA hotA hai ki usake vyApArako kama se yoga svarUpa mAnA gayA / isakA uttara zAstra meM yaha diyA gayA hai ki jaba taka AtmA mithyAtva se vyApta yuddhivAlA, ata evaM vimUDha kI taraha ulTI dizA meM gati karane vAlA arthAt Arama-- lakSya se bhraSTa ho, taba taka usakA vyApAra praNidhAna avi zubha-bhAva * : praNidhAnaM pravRttizca, tathA vighnajayasniyA / siddhizna viniyogazca, ete karmazumAyAmAH / / 10 / / " 'etairAzayayogaistu, vinA dharmAya na kriyA / pratyuta pratyapAyAya, lobhamokriyA yathA // 16 // " -yoglkssnnhaadhishikaa| 1yogazcittavRttinirodhaH / --pAtajasasUdha, pAna 1, sU0 / 1 "mukhyatvaM cAntaraGgatyAta, phalAkSepAcca dazitam / ca rame pudgalAvate, yata etasma saMbhavaH // 2 // na sammArgAbhimukhyaM syA,-dAvarteSu pareSu tu|| mithyAtvacchannabuddhInA, diD 'mUDhAnAmivAGginAm // 3 // -yogalakSaNavAtrivikA , Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 * rahita hone ke kAraNa yoga nahIM kahA jA sakatA / isake viparIta jaba se mithyAtva kara timira kama hone ke kAraNa AtmA ko bhrAnti miTane lagatI hai aura usakI gati sIdhI arthAt sammA ke abhimukha ho jAtI hai, tabhI se usake vyApAra ko praNidhAna Adi zubha- bhAva sahita hone ke kAraNa' yoga' saMjJA dI jA sakatI hai| sArAMza yaha hai ki AtmA ke AnAdi sAMsArika kAla ke vo hisse ho jAte haiM / eka caramapudgalaparAvarta aura dUsarA acarama pudgalaparAvarta kahA jAtA hai / caramapudgalavarAvataM anAdi sAMsArika kAla kA AkhirI aura bahuta choTA aMza haiM / agharabhapugalaparAvarta usakA bahuta bar3A bhAga hai| kyoMki caramapudgalaparAvarta ko yAda karake anAdi sAMsArika kAla, jo anantakAlacakra parimANa hai, vaha saba acaramapudgalaparAvarta kahalAtA hai| AtmA kA sAMsArika kAla jaba caramapudgalaparAvarta - parimANa bAkI rahatA hai, tatha usake Upara se mithyAtvamoha kA AvaraNa haTane lagatA hai / ata eva usake pariNAma nirmala hone lagate haiM aura kriyA mI nirmala bhAvapUrvaka hotI hai| aisI kriyA se bhAva-zuddhi aura bhI bar3hatI hai| isa prakAra uttarottara bhAvazuddhi baDhate jAne ke kAraNa caramapudgalaparAvartakAlIna dharma vyApArako yoga kahA hai / acaramapudgala parAvataM kAlIna vyApAra na to zubhabhAvapUrvaka hotA hai aura na zubha- mAva kA kAraNa ho hotA hai| isaliye va paramparA se mI mokSa ke na hone ke sababa se yoga nahIM kahA jaataa| pAsa jaladarzana meM bhI anavi sAMsArika kAla ke nivRtAdhikAra prakRti aura anivRttivikAra prakRti isa * : 'caramAvatino jantoH siddherAsammatA bhavam / bhUmaso'bhI vyatikrAntAsteSveko bindurambudhau // 28 // " - muSya dveSa prAdhAnyadvAtrizikA Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 48 - prakAra do bheda batalAye haiM, jo zAstra ke carama aura acarama-pudgalaparAvarta ke jaina samAnArthaka * haiN| yoga ke bheva aura unakA AdhAra.___jainazAstra meM + (1) adhyAtma, (2) bhAvanA, (3) dhyAna, 14) samatA aura {5) vRttiyakSaya, aise pAMca meva yoga ke kiye haiM / pAtajanadarzana meM yoga ke (1) samprajJAta aura (2) asamprajJAta, aise do meva hai| / jo mokSa kA sAkSAt-asmAhita kAraNa ho arthAt jisake prApta hone ke bAda tura hI mokSa ho, vahI yadhArtha meM yoga kahA jA sakatA hai| aisA yoga janazAstra ke saMketAnusAra vRttisaMkSaya aura pAta jalavarzana ke saMketAnusAra asamprajAta hI hai / ata eva yaha prazna hotA hai ki yoga ke jo itane bheda kiye jAte haiM, unakA AdhAra kyA hai? isakA uttara yaha hai ki alabattA vRtisaMkSaya kiMvA asamprajJAta ho mokSa kA sAkSAt kAraNa hone se vAstava meM yoga haiN| tathApi vaha yoga kisI bikAsagAmI AtmA ko pahale hI pahala prApta nahIM hotA, kintu isake pahale vikAsa-krama ke anusAra aise aneka Antarika dharmavyApAra karane par3ate haiM, jo uttarottara cikAsa ko bar3hAne vAle aura anta meM usa vAstavika yoga taka pahuMcAne vAle hote haiM / ve saba dharmavyApAra yoga ke kAraNa hone se arthAt vRnisaMkSaya yA asamprajJAta * ''yojanAdyoga ityukto, mokSeNa nimatta: maH / sa nivRttAdhikAriyAM, prakRto lazato dhruvaH / / 14 / / " - apunarbandhaddhA tridiAkA / + "adhyAtma bhAvanA dhyAnaM, samatA vRttisaMkSayaH / / yogaH paJcavidhaH prokto, mogamArgavizAgdaiH / / 1 / / --yogabhedadvAtrizikA / I dakhiye, pAda 1, mutra 10 aura 18 / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- yoga ke sAkSAt kiMvA paramparA se hetu hone se yoga kahe jAte haiM / sArAMza yaha hai ki yoga ke mevoM kA AdhAra vikAsa kA krama hai / afa vikAsa kramika na hokara eka hI bAra pUrNatayA prApta ho jAtA to yoga ke meva nahIM kiye jAte / ata eva vRtisaMkSaya jo mokSa kara sAkSAt kAraNa hai, usako pradhAna yoga samajhanA cAhiye usake jo vyApAra yogakoTi meM gine jAte haiM, ye pradhAna yoga ke kAraNa hone se yoga kahe jAte haiM / ina saba vyApAroM kI samaSTi ko pAtajaladarzana meM samprajJAta kahA hai aura janazAstra meM zuddhi ke tara-tama bhAvAnusAra isa samaSTi ke adhyAtma Adi cAra va kiye haiN| vRttisaMkSaya ke prati sAkSAt kiMvA paramparA se kAraNa hone vAle vyApAroM ko jaba yoga kahA gayA, taba yaha prazna caivA hotA hai ki ye pUrvabhAvI vyApAra kaba se lene cAhiye / kintu isakA uttara pahale hI diyA gayA hai ki dharamapura laparAvartakAla se jo vyApAra kiye jAte haiM, ve hI yogakoTi meM gine jAne cAhiye / isakA sababa yaha hai ki sahakArI nimitta milate ho, ve saba vyApAra mokSa ke anukUla arthAt dharma vyApAra ho jAte haiM / isake viparIta kitane hI sahakArI kAraNa kyoM na mileM, para acaramapudaglaparAvalaM - kAlIna vyApAra mokSa ke anukUla nahIM hote / yoga ke upAya aura guNasthAnoM meM yogAvatAra: pAtaJjala varzana meM (1) abhyAsa aura ( 2 ) vairAgya, ye vo upAya yoga ke batalAye hue haiN| usameM vairAgya bhI para apara rUpa se do prakAra kA kahA gayA hai * / yoga kA kAraNa hone se vairAgya ko yoga mAnakara jainazAstra meM apara-rAgya ko atAvika dharmasanyAsa aura paravarAjya ko tA J - * dekhiye, pAda sUtra, 12, 14 aura 16 / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 50 - svika dharmasaMnyAsayoga kahA " hai / jana-zAstra meM yoga kA prArambha pUrvasevA se mAnA gayA hai| pUrva sevA se adhyAtma, adhyAtma se bhAvanA, bhAvanA se dhyAna sapA samatA, dhyAna tathA samatA se vRttisakSama bhaura vRttisaMkSaya se mokSa prApta hotA hai / isaliye vRttisaMkSaya hI mukhya yoga hai aura pUrva sevA se lekara samatA paryanta sabhI dharma-vyApAra sarakSAt kiMvA pasara 23 yoga : upAyamA / aSTAvA , jo mithyAtva ko tyAgane ke liye tatpara aura samyakrava-prApti ke abhimukha hotA hai, usako pUrvasevA tAyika rUpa se hotI hai aura sakatandhaka, sindhaka Adi ko pUrvasevA atAttvika hotI hai / adhyAtma aura bhAvanA apunarvasyaka tathA samyamhaSTi ko vyavahAranaya se tAtvika aura deza-viti tathA sarva-virati ko nizcayanaya se tArivaka hote haiN| apramatta, sarvavirati Adi guNasthAnoM meM dhyAna tathA samatA japtarottara sAtvikarUpa se hote haiM / vRttisaMkSaya tera *viSayadoSadarzanajanitamApAt dharmasaMnyAsalakSaNaM prathamam. sa tattvacintayA viSayaudAsInyena janitaM dvitIyApUrvakaraNabhAvitAsvikadharmasaMnyAsalakSaNaM dvitIyaM vairAgya, yatra kSAyopazAmikA dharmA api kSIyante kSAyikAzcotpadyanta ityasmAkaM siddhAntaH // " - zrIyazovijayajI-kRta pAtaJjala-darzanavRtti, pAda 10, sUtra 16 / .. +"pUrSa sevA tu yogasya, gurudevAvipUjanam / sadAcArastapo muktya, dveSazceti prakIrtitAH // 1 // " -pUrva sevaadrnishikaa| *''upAyatve'tra pUrveSA, mansya evAvaziSyate / tappazcaguNasthAnA, dupAyo giti sthitiH // 31 // " --yogbhedhaanidhikaa| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hameM aura aurahaveM guNasthAna meM hotA hai / samprajJAtayoga adhyAtmase lekara dhyAna paryanta ke cAroM mehasvarUpa hai aura asamprabhAtayoga pRtisaMkSayarUpa hai| isaliye chauthe se bArahaveM guNasthAna taka meM samprazAtayoga aura terahaveM -dhaurahaveM guNasthAna meM asampratiyoga samAnA cAhie / *"zuklapakSenduvatprAyo, vardhamAnaguNaH smRtaH / bhavAbhinandidopANA, mapunarbandhako vyaye // 1 // asyaiva pUrvasevoktA, musthA'nyasyopacArataH / asyAvasthAntara mArga, patitAbhimukho punaH / / 2 / / " --apunarbandhakadvAtrizikA / "apunarbandhakasyAyaM, vyavahAreNa tAttvika: adhyAtmabhAvanArUpo, nizcayenottarasya tu // 14 / / sadAvartanAdInA, matAttvika udAhRtaH / pratyapAyaphalaprAya, stathA veSAdimAtrataH // 15 // zuddha rapekSA yathAyoga, cAritravatta eva ca / hanta dhyAnAdiko yoga, stAttvikaH pravijRmbhate // 16 // " -yogavivekadvAtrikSikA / saMprazAto'vatarati, dhyAnabhede'tra tattvata: / tAttvikI ca samApatti, tmino bhAvyatAM vinA // 15 // asamprajJAta nAmA tu, saMmato vRttisaMkSayaH // sarvatobhmAdakaraNa,-niyamaH pApagocaraH // 21 // " -yogaavtaardvaanishikaa| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- 52 * - pUrvasevA Adi zabdoM kI vyAkhyA: [1] guru deva Adi pUjyavarga kA pUjana, sadAcAra, tapa aura mukti ke prati dveSa, yaha 'pUrvasevA' kahalAtI hai| [2] ucita pravRtirUpa aNuvrata mahAvrata thukta hokara maMtrI Adi bhAvanApUrvaka jo zAstra - nusAra tatva-cintana karanA, vaha 'adhyAtma ' * hai / [3] adhyAtma kA buddhisaMgata adhikAdhika abhyAsa ho bhAvanA' / hai / [4] abhya viSaya ke saMcAra se rahita jo kisI eka viSaya kA dhArAvAhI prazasta sUkSmabodha ho, vaha 'dhyAna [5] avidhA se kalpita jo iSTaaniSTa vastueM haiM, unameM vivekapUrvaka tastha-buddhi karanA arthAt iSTasva-aniSTasva kI bhAvanA chor3akara upekSA dhAraNa karamA 'samatA' + hai / [6] mana aura zarIra ke saMyoga se utpanna hone vAlI vikalparUpa tathA ceSTArUpa vRttiyoM kA nirmUla nAza karanA 'vRttisaMkSaya' X hai / *"aucityAndrattayuktasya vacanAttasvacintanam | mAdibhAva saMyukta madhyAtmaM tadvido viduH // 2 // " -- yogabhedadvAtriMzikA | abhyAsa vRddhimAnasya, bhAvanA buddhisaMgataH / nivRttirazubhAbhyAsAdbhAvavRzci tatphalam // e // " - yogabhedAtrizikA | upayoge vijAtIya, pratyayAvyavadhAnabhAk / zukapratyayo dhyAnaM, sUkSmAbhogasamanvitam // 117" - yogabhedadvAtriMzikA | + "vyavahArakuSTayoce riSTAniSTeSu vastuSu / kalpiteSu vivekena, tatsvadhIH samatocyate ga2zA" -- yogabhedadvAtrizikA | X"vikalya spandarUpANAM vRttInAmanyajanmanAm / apunarbhAvato roSaH procyate vRttisaMkSayaH ||24|| + - yogabhedAtrizikA | Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 53 upAdhyAya zrIyazovijayajI ne apanI pataJjalasUtra vRti meM vRttisaMzaya zabda kI ukta vyAkhyA kI apekSA adhika vistRta vyAkhNa kI hai usameM buti kA arthAt karmasaMyoga ko yogyatA kA saMbhaya - hrAsa, jo prathama se zurU hokara caudahaveM guNasthAna meM samApta hotA hai, usI ko vRtisaMkSaya kahA hai aura zulkadhyAna ke pahale vo medoM meM samprajJAta kA tathA antima do mevoM meM asamprajJAta kA samAveza kiyA hai / yogajanya vibhUtiyA~: - yoga se honevAlI jJAma, manovala vacanabala, zarIrabala Avi samvandhinI aneka vibhUtiyoM kA varNana pAtaJjala darzana meM hai| jaina, zAstra meM vaikiyala bdhi, AhArakalabdhi, avadhijJAna manaHparyAya, jJAna Adi siddhiyA~ varNita haiM, so yoga kA hI phana hai / * sU0 15, 34. bauddhadarzana meM bhI AzmA ko saMsAra, mokSa Adi avasthAeM mAnI huI hai / isaliye usameM AdhyAtmika kramika vikAsa kA varNana honA svAbhAvika haiM / svarUponmukha hone kI sthiti se lekara svarUpa kI parAkASThA prApta kara lene taka kI sthiti kA varNana bauddha pranthoM meM hai, jo sU0 pe0 sU0 pe0 6. 2, 22. " * dviviSo'tmayamadhyAtmabhAvanAdhyAnasamatAvRttisaMkSayabhedena paJcadhoktasya yogasya paJcamabhede'vatarati" ityAdi, dekhiye, tIsarA vibhUtipAda / 1 dekhiye, Avazyaka niyukti, gA0 66 aura 70 / + dekhiye, pro0 si0 vi0 -pAda 1, sU0 18 | rAjavAr3e - sampAdita majjhimanikAya: pe0 su0 pe0 4, 48. 10 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAya vibhAgoM meM vibhAjita hai| inake nAma isa prakAra haiM:-(1) dharmAnusArI, ( 2 ) sotApala ( 3 ) sakavaragAmI. ( 4 ) anAgAmI aura ( 5 ) arahA / ( 1 ) inameM se 'dharmAnusAro' yA 'zraddhAnusArI' baha kahalAtA hai, jo nirvANamArga ke arthAt mokSamArga ke abhimukha ho, para use prApta na huA ho / isI ko jamazAstra meM 'mArgAnusArauM' kahA hai aura usake paitIsa guNa batalAye haiN| (2) mokSamArga ko prApta kiye hue mAramAoM ke vikAsa kI pUnASikatA ke kAraNa sotApasa Adi dhAra vibhAga haiM / jo mAramA avinipAtadharmA nimata aura samboSiparAyaNa ho, usako 'sItApana' kahate haiM / sotApana AtmA sAtaveM janma meM avazya nirzaNa pAtA hai| (3) 'sakavAgAmI' use kahate haiM, jo eka hI zara isa loka meM amma grahaNa karake mokSa jAnevAlA ho / (4) jo isa loka meM janma grahaNa ma karake brahma loka se sIdhe ho mokSa nAmevAlA ho, vaha 'anAgAmI' kahalAtA hai / (5) jo sampUrNa yAtravoM kA kSaya karake kRtakArya ho jAtA hai| use 'tharahA' / kahate haiN| dharmAnusArI Adi ukta poSa avasthAoM kA varNana manijhamanikAya meM bahuta spaSTa kiyA huA hai / usameM varNana kiyA hai ki tatkAsAta vatsa, kucha bar3A kintu bhula vatsa, praur3ha bassa, hala meM jotane lAyaka balavAn baila aura pUrNa vRSabha jisa prakAra usarottara aspa-arUpa zrama se gaGgA nadI ke tirache pravAha ko pAra kara lete haiM, --. .. * dekhiye, zrIhemacandrAcArya-kRta yogazAstra, prakAza 1 / + dekhiye, pro. rAjavAr3e saMpAdita marAThIbhASAntarita dIgha nikAya, pa0 176 TippanI / + dekhiye, pR0 156 / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 - -- vaise hI dharmAnusArI Adi ukta pA~ca prakAra ke AsmA bhI mAra - kAma ke baiga ko uttarotara alpa zrama se jIta sakate haiM / - bhA bauddha vastra meM dasa saMyojanAe~- bandhana vaNita haiN| inameM se pA~ca 'oraMbhAgIya' aura pA~ca 'udbhAgIya' kahI jAtI haiN| pahalI soma saMyojanAoM kA kSaya ho para sonA hotI hai / isake bAda rAga, dveSa aura moha zithila hone se sakadA - gAdhI avasthara prApta hotI hai| pAMca auraMbhAgIya saMyojanAoM kA nAza ho jAne para aupapattika anAvRttidharmA kiMvA anAgAmIavasthA prApta hotI hai aura dasoM saMghojanAoM kA nAza ho jAne para arahA para milatA hai / yaha varNana jaMnazAstra-gata karma- prakRtiyoM ke kSaya ke varNana jaisA hai / sotApanna Adi ukta cAra avasthAoM kA vicAra cauthe se lekara caudahaveM taka ke guNasthAnoM ke vicAroM se milatA-julatA hai athavA yoM kahiye ki ukta cAra avasthAeM caturtha Adi guNasthAnoM kA saMkSepa mAtra haiM / jaise jaMna zAstra meM labdhikA tathA varNana hai, se hI maukha zAstra meM bhI siddhiyoM kA varNana hai, jinako usane 'abhitA' jAeM chaha haiM, jinameM pA~ca laukika aura gayI hai / yogadarzana meM yogavibhUti kA mAdhyAtmika vikAsa kAlona karate haiM / aisI amieka lokottara kahI * ( 1 ) sakakAryAdidiu, (2) vicikicchA, ( 3 ) sI labbata parAmAsa, ( 4 ) kAmarAga, (5) paTI, (6) rUparAga ( 7 ) arUparAga ( ) mAna, (e) uddhantra aura (10) avijjA / marAThIbhASAntarita dIghanikAya, pR0 175 TippaNI / + dekhiye - marAThI bhASAntarita doghanikAya pU0 156 / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddha zAstra meM bodhisatva kA jo lakSaNa * hai, vahIM jaima-zAstra ke anusAra samyahaSTikA lakSaNa haiM / jo sampAdi hotA hai. vaha yadi gRhastha ke Arambha samArambhA Adi kAryoM meM pravRtta hotA hai, to bhI usakI vRtti taptalohapavanyAsavat arthAt garama lohe para rakkhe jAne vAle paira ke samAna sakampa yA pApa-mIda hotI hai| boddha-zAstra meM meM bhI bodhisattva kA vaisA hI svarUpa mAnakara use kAyapAtI arthAt zarIra mAtra se [[citta se nahIM] sAMsArika pravRti meM par3ane vAlA kahA hai / vaha cilla pAtI nahIM hotA / - iti / * "kAmapAtita eveha bodhisattvAH paroditam / citastAva devadatrApi yuktimat 1271 // J r "evaM ca yatparaM ruktaM bodhisatvasya lakSaNam / vicAryamANaM sannItvA tadapyatropapadyate // 10 // taptalohapadanyAsa - tulyAvRttiH kacidyadi / J ityukteH kAyAtyeva citapAtI na sa smRtaH // 11 // - yogabindu / - samyagvaSTAzinA / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItarAgAya namaH / zrIvevendrasUriviracita 'SaDazItika' nAmaka cauthA karmagrantha / maMgala aura viSaya / namiya jiNaM jilamaggaNa, guNaThANukha ogajogalesAo / baMdhappabahubhAve, saMkhijjAI kimavi bucchaM // 1 // natvA jinaM jIvamAgaMNAguNasthAnopayogayogale zyA: / bandhAlpabahutvabhAvAn saMkhyAdIn kimapi vakSye // 1 // artha - zrIjinezvara bhagavAn ko namaskAra karake jIvasthAna, mArgaNAsthAna, guNasthAna, upayoga, yoga, lezyA, bandha, alpabahutva, bhAva aura saMkhyA Adi viSayoM ko meM saMkSepa se kahU~gA / / 1 / / bhAvArtha - isa gAthA meM caudaha viSaya saMgRhIta haiM, jinakA vicAra aneka rIti se isa karmagrantha meM kiyA huA hai| inameM se jIvasthAna Adi dasa viSayoM kA kathana to gAthA meM spaSTa hI kiyA gayA hai. aura udaya, udIraNA, sattA aura bandhahetu, ye cAra viSaya 'vandha' zabda se sUcita kiye gaye haiM / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa anya ke tIna vibhAga hai:-(1) jovasthAna, (2) mAgaNAsthAna aura (3) guNasyAna / pahale vibhAga meM jIvasthAna ko lekara ATha viSaya kA vicAra kiyA gayA hai| yathA:-(1) guNasthAna, (2) yoga, (3) upayoga, (4) lezyA, (5) bandha, (6) ujya, (7) ucoraNA aura (6) sattA / dUsare vibhAga meM mArgaNAsthAna para chaha viSayoM kI vivecanA kI gaI hai:(1) jIvasthAna, (2) guNasthAna, (3) yoga, [4) upayoga, (5) lezyA aura (6) alpavasva / tIsare dimAga meM guNasthAna ko lekara bAraha viSayoM kA varNana kiyA gayA hai:--(1) jIvasyAla, (2) yoga, (3) upayoga, (4) leNyA, (5) banavahe. (6) andha, (7) ubaya, (8) uvIraNA, (6 / sattA, (10) alpamahatva, (11) bhAva aura (12) saMkhyAta Adi saMkhyA / 1.. ina viSayoM kI saMgraha-gAdhAyeM ye haiM:-- "namiya jiNaM vatsancA, caudasajilaThANae su guNANA / joguvAMgo lesA, baMdhudaodIraNA sattA | // 1 // saha mUla caupamaggaNa,---ThANesu bAsaTTi uttaresu ca / jiaguNajoguvaogA, lesaNabahuM ca chaLANA / / 2 / / caudasaguNesu jiajo, guvogalesA pa baMghaheU ya / baMzrAica appA, bahu ca to bhAvasaMlAI / / 3 / / " ye gAthAyeM zrIjIvavijayajI-kRta aura zrIjayasomasUri-kRta Tave meM haiN| inake sthAna meM pAThAntarabAlI nimnalikhita tIna gAthAyeM prAcIna caturtha karmaanya hArimadrI TIkA, zrIdevendra sUrikRta svopajJa TIkA aura zrIjayasomasUrikRpta Tabe meM bhI haiM: "udasajiyaThANesu, caudasaguNaThANagANi jogA ya / upayogale sabaMdhuda, odIraNasaMta apae / / 1 / / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- jIvasthAna Adi viSayoM kI vyAkhyA | (1) jIvoM ke sUkSma bAyara Adi prakAroM (bhedoM) ko 'jIvasthAna', kahate haiN| dravya aura bhAva prANoM ko jo dhAraNa karatA hai, vaha 'jIva' hai / pA~ca indriyA~ tIna vala, zvAsocchavAsa aura Ayu, ye dasa prathapaprANa haiM, kyoMki ve bar3a aura karma- jabhya haiN| jJAna, darzana Adi paryAya jo jIva ke gurgoM ke hI kArya haiM, ve bhAvaprANa haiN| jIva kI yaha vyAyA saMsArI vasthA ko lekara kI gaI hai, kyoMki jIvasthAnoM meM saMsArI jIvoM kA hI samAveza hai| ata eva vaha mukta jIvoM meM laggU nahIM par3a caudasaggaNaThaNe, mUlapaesa bisaddhi iyaresu / jiyaguNajogubaogA, lesappabahu va chaThANA // 2 // caudasaguNa ThANesu, jimajoguvaogalesabaMdhA ya / baMdhudayudIraNAoM, saMtappabahu ca dasa ThANA // 3 11' 1- - jIvasthAna ke artha meM 'jIbasamAsa' zabda kA prayoga bhI digambarIya - sAhitya meM milatA hai| isakI vyAkhyA usameM isa prakAra hai: --- 'jehi ayA jIvA, gajjate bahuvihA vi tajjAdI / te puNa saMgahidatthA, jIvasamAsA tti viSNeyA // 70 // tasaca dujugANamajjhe, 'aviruddhehi jubajAdikammudaye / jIvasamAsA hoMti hu, tababhavasAricchasAmaNNA // 71 // " -- jIvakANDa | jina dharmoM ke dvArA aneka jIva tathA unakI aneka jAtiyoM kA boSa hotA hai, ve 'jIvasamAsa' kahalAte haiM // 70 // tathA sa, bAdara, paryApta aura pratyeka yugala meM se aviruddha nAmakarma (jaise-sUkSma se aviruddha sthAvara) ke udatha se yukta jAti nAmakarma kA udaya hone para jo katA sAmAnya jIvoM meM hotI hai, vaha 'jIvasamAsa' kahalAtA hai / / 71 // kAlakrama se aneka avasthAoM ke hone para bhI eka hI vastu kA jo pUrvApara sAdRzya dekhA jAtA hai, vaha 'UrdhvatA sAmAnya hai / isase ulaTA eka samaya meM hI aneka vastuoM kI jo paraspara samAnatA dekhI jAtI hai, vaha 'tiryaksAmAnya' hai / * Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .- 4 - sakatI / mukta jIva meM nizcaya haSTi se kI gaI dhyAkhyA ghaTatI hai| jaise:--jisameM netanA guNa hai, vaha 'jIva' ityAdi haiN| (2) mArgaNA ke arthAt guNasyAna, yoga, upayoga Adi kI vidhAraNA ke sthAnoM ( viSayoM ) ko 'mArgaNAsthAna' kahate haiN| jIva ke gati indriya Adi aneka prakAra ke paryAya hI aise sthAna haiM, isaliye ye mAgaMNAsthAna kahalAte haiN| (3) jJAna, varzana, caritra Adi guNoM kI zuddhi tathA azuddhi ke taratama-bhAva se hone vAle jIva ke bhinna bhinna svarUpoM ko guNasthAna' kahate haiN| 1--"tikkAle ca pANA, iMdiyabala mAuANapANo ya / bavahArA sI jIvoM, NicchamaNayado duvedaNA jassa ||3||" --drvysNgrh| 2--isa bAta ko gommaTasAra-jIvakANDa meM bhI kahA hai:-- "jAha va jAsu va jIvA, magijjate jahA tahA dichA / tAo codama jANe, suyaNANe mAgaNI hoti / / 140 // " jina padAryA ke dvArA athavA jina' paryAyoM meM jIyoM kI vicAraNA, sarvajJa , dRSTi ke anusAra kI jAne, ve paryAya 'mArgaNAsthAna' hai| ___ gommaTasAra meM vistAra' 'Adeza' aura 'vizeSa', ye tona dAbda mArgaNAsthAna ke nAmAntara mAne gaye haiN| --jInA, gA0 3 / 3--isakI vyAkhyA gammiTasAra-jIvakANDa meM isa prakAra hai:-- "jehi du lakkhijjate, udayAdisu saMbhavehiM bhAvahiM / jauvA te guNasa praNA, NihiTThA sanada rasIhi / / / " darzanamohanIya tadhA cAritramohanIya ke audAyaka Adi jina bhAvoM (paryAyoM ) ke dvArA jIva kA bodha hotA hai, ve bhAva 'guNasthAna' hai| gommaTasAra meM saMkSepa', 'odha', 'sAmAnya' aura 'jIvasamAsa, ye cAra zabda guNasthAna ke samAnArthaka haiM / ---jI0, gA0 3 tathA 10 / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvasthAna, mArgaNAsthAna aura guNasthAna, ye saba jIva ko avasthAyeM haiM, to bhI inameM antara yaha hai ki jIvasthAna, jAti-nAmakarma, paryApta nAmakarma aura aparyApta nAmakarma ke zrIyika sAtha hai; mArgaNAsthAna, nAma, mohanIya, jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura bevanIyakarma ke audAyika Adi bhAvarupa tathA pAriNAmika bhAvarUpa haiM aura guNasthAna, sirpha mohanIya karma ke audadhika, kSAyopazamika oNpazamika aura kSAyika bhAvarUpa tathA yoga ke bhAvAbhAvarUpa haiM | (4) cetanA-zakti kA bodharUpa vyApAra, jo jIva kA asAdhAraNa svarUpa hai aura jisake dvArA vastu kA sAmAnya tathA vizeSa svarUpa jAnA jAtA hai, use 'upayoga" kahate haiM / (5) mana, vacana yA kAya ke dvArA honevAlA zrIyaM zakti kA parispanva -AtmA ke pradezoM meM halacala (kampana ) - 'yoga' hai / (6) AtmA kA sahajarUpa sphaTika ke samAna nirmala hai / usake bhinna bhinna pariNAma jo kRSNa, nIla Adi aneka raMgavAle pudgalavizeSa ke asara se hote haiM, unheM 'lezyA' kahate haiM" / (7) mAmA ke pradezoM ke sAtha karma-pugaloM kA jo dUdha-pAnI ke samAna sambandha hotA hai, vahI 'bandha' kahalAtA hai / naTa, midhyAtva Adi hetuoM se hotA hai| 1- gommaTasAra jIvakANDa meM yahI vyAkhyA hai / "batthu nimittaM bhAvo Avo jIvassa jo hu ubajogo / so buviho gAyaSyo sAyAro caitra NAyAro // 671 / / " 2 - dekhiye, pariziSTa 'ka' 3. kRSNAdisya sAcivyAtpariNAmo'yamAtmanaH / sphaTikasyeva tatrayaM lezyAzabdaH pravartate // " + yaha eka prAcIna zloka hai| jise zrIharibhadrasUri ne Avazyaka TIkA pRSTha 6 * para pramANa rUpa se liyA haiM / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --er (8) baMdhe hue pharma- valikoM kA vipAkAnubhava ( phalodaya ) "udaya" kahalAtA hai| kabhI to bhASAkAla pUrNa hone para hotA hai aura kabhI niyata abAdhAkAla pUrNa hone ke pahale hI apanA' ANi karaNa se hotA hai / (e) jima karma- dalikoM kA udayakAla na AyA ho unheM prayatnavizeSa se khIMcakara damkAlIna sthiti se haTAkara upalikA meM barakhila karanA 'udIraNA' kahalAtI hai| (10) bandhana' yA saMkramaNa' karaNa se jo karma- pudgala, jisa karmarUpameM pariNata huye hoM, unakA, nirjarA" yA saMkrama' se rUpAntara na hokara usa svapa meM banA rahanA 'sarata hai / 1 - baMdhA huA karma jitane kAla taka udaya meM nahIM AtA, vaha 'abAdhAkAla' hai / 2 - karma ke pUrva vaddha sthiti aura rasa, misa vIrya-zakti se ghaTa jAte haiM, use apanAkaraNa kahate haiM / 3- jisa vIyaM vizeSa se karma kA banca hotA hai, vaha 'bandhanakaraNa' kaha lAtA hai / 4- jisa vIrya vizeSa se eka karma kA anya sajAtIya karmarUpa meM saMkrama hotA hai, vaha 'saMkramaNakaraNa' hai / 5 -- karmapudgaloM kA Atma-pradezoM se alaga honA 'nirjarA' hai / 6 - eka karma rUpa meM sthita prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza kA anya sajAtIya karmarUpa meM badala jAnA 'saMkrama' hai / 7- bandha, udaya, udIraNA aura sattA ke ye hI lakSaNa yathAkrama se prAcIna caturtha karmagranma ke bhASya meM isa prakAra hai. "jIvasta puNgalANa va juggANa patparaM ameevaM - miccha ( iheu viziyA, jA ghaDaNA izya so baMdho // 30 // karaNeNa sahAvegama Niivacae tesimurattANaM / jaM bevaNaM vivAgena sou udao biNAmihio / / 31 / / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) midhyAtva avi jina vaibhASika pariNAmoM se karma-yogya pudgala, karma-rUpa meM pariNata ho jAte haiM, una pariNAmoM ko 'bandhahetu' kahate haiM / (12) padArthoM ke paraspara nyUnAdhika bhAva ko 'alpabahutva' kahate haiM / (13) jIva aura ajIva kI svAbhAvika yA vaibhAvika avasthAko 'bhAva' kahate haiN| (14) saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta, ye tInoM pAribhASika saMjJAyeM haiM / viSayoM ke krama kA abhiprAya sabase pahale jIvasthAna kA niveza isaliye kiyA hai ki yaha sabameM mukhya hai, kyoMki mArgaNAsthAna Adi anya saba viSayoM kA vicAra jIva ko lekara hI kiyA jAtA hai| isake bAda mArgaNAsthAna ke nirdeza karane kA matalaba yaha hai ki jIva ke vyavahArika yA paramAfue svarUpa kA boSa kisI-na-kisI gati Adi paryAya ke ( mArgaNAsthAna ke dvArA ho kiyA jA sakatA hai| mArgazAsthAna ke pazcAt guNasthAna ke niveza karane kA matalaba yaha hai ki jo jIva mArgeNAsthAnavartI haiM, ve kisI-na-kisI guNasthAna meM vartamAna hote hI haiN| kammANaM jAe, karaNaviseseNa vizvacayabhAve / jaM udayA baliyAe pavesaNa mudIraNA aiha / / 32 / / " baMdhaNa saMkamala - tala haka massa svaaviNAso | nijJjaraNa saMkamehi, sambhAvo jo tha sA sattA // 33 // 1- AtmA ke karmodaya-janya pariNAma' vaibhAvika pariNAma' haiM jaise krodha Adi 2 -- dekhiye, Age gAyA 51-52 / 3- dekhiye Age gA0 73 se Age / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna ke bAda upayoga ke nirdeza kA tAtparya yaha hai ki jo upayogavAna haiM, unhIM meM guNasthAnoM kA sambhava haiN| upayoga-zUgya AkAzA Adi meM nahIM / upayoga ke anantara yoga ke kathana kA Azaya yaha hai ki upayoga vAle binA yoga ke karma-grahaNa nahIM kara sakate / jaise:- siddha / yoga ke pIche lezyA kA kathana isa abhiprAya se kiyA hai ki yogadvArA grahaNa kiye gaye karma-pubagaloM meM bhI sthitibandha va anubhAgabandha kA nirmANa lezyA hI se hotA hai| lezyA ke pazcAt bandha ke nirdeza kA matalaba yaha hai ki jo jIva lezyA-sAhita haiM, ve ho karma bAMSa sakate haiM / bandha ke bAva alpabahatva kA kathana karane se grandhakAra kA tAtparya yaha hai ki bandha karane vAle jIva, mArgaNasthAna Adi meM vartamAna hote hue Apasa meM avazya nyUnAdhika huA karate haiM / alpamahatva ke anantara bhAva ke kahane kA matalaba yaha hai ki jo jIva alpabahatva vAle haiM, unameM aupazamika prAdhi kisI-na-kisI bhAva kA honA pAyA ho jAtA hai / bhAva ke bAda saMspAta Adi ke kahane kA tAtparya yaha hai ki bhAvavAle jIvoM kA eka dUsare se jo alpabahatva hai, usakA varNana saMsthAta, apsyAta Avi saMkhyA ke dvArA hI kiyA jA sakatA hai| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma grantha bhAga cAra (1)-jiivsthaan-dhikaar| jIvasthAna / iha suhamantrAyaregi, dibiticauasaMnisanidhidI / apajattA pajjatA, kameNa ca dasa jiyaTThANA // 2 // isa sUkSmavAdaraikendriyadi tricaturasaMzipaJcendriyAH / apattiA; patAH , kramaNa caturdaza jIvasthAnAni // 2 // artha- isa loka meM sUkSma ekendriya, bAdara ephendriya,ndriya, zrIndriya, caturarindriya, asaM zipaJcendriya aura saMjJipaJcendriya, ye sAtoM bheda paryApta aparyAptarUpa se do do prakAra ke haiM. isaliye jodha ke kula sthAna ( bheda ) cauvaha hote haiM // 2 // bhAvArtha- yahAM para jIva ke caudaha meva vikhAye hai, so saMsArI avasthA ko lekara / jIvatvarUpa sAmAnya dharma ko apekSA se samAnatA hone para bhI vyakti kI apekSA se jIva ananta haiN| inakI karma-janya avasthAyeM bhI ananta haiN| isase vyaktizaH jJAna-sampAvana karanA chAstha ke liye sahaja nhiiN| isaliye vizeSadarzI zAstrakAroM ne sUkSma aikenviyitva Avi jAti kI apekSA se inake cauvaha varga kiye haiM, jinameM sabhI saMsArI jIvoM kA samAveza ho jAtA hai / sUkSma ekendriya jIva ke haiM, jinheM sUkSma nAmakarma kA udaya ho / aise jIva sampUrNa loka meM vyApta haiN| : naphA zarIra itanA sUkSma hotA 1- yahI gAthA prAcIna caturtha varmagrandha meM jyoM kI tyoM hai / 2--ye bheda, panasaMgraha dvAra 2, mA0 82 meM haiN| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra hai ki yadi ye saMkhyAtIta ikaTTe hoM taba bhI inheM bhI dekha nahIM sakatI: ata ela inako vyavahAra ke ayogya kahA hai| bAvara ekendriya jIva ke haiM, jinako bAbara nAmakarma kA udaya ho| ye jIva, loka ke kisI kisI bhAga meM nahIM bhI hote; jaise, avisasone, cAMdI Adi vastuoM meM / yadyapi pRthivI-kAdhika Adi vAvara ekendriya jIva aise haiM, jinake alaga alaga zarIra, AMkhoM se nahIM cIkhate; tathApi imakA zArIrika pariNamana aisA kAbara hotA hai ki jisase ve samuvAyarUpa meM vikhAI dete haiM / isI se inheM vyavahAra-yogya phahA hai / sUkSma yA bAdara. samo ekendriyoM ke indriya, kevala svacA hotI hai / aise jIva, pRthivIkAyika Adi pAMca prakAra ke sthAvara hI haiN| tonidraya the haiM, jinake svacA, jIbha, ye vo indriyA~ hoM; aise jIva zakha, sIpa, kRmi Adi haiN| zrInniyoM ke sthamA, jIbha, nAsikA, ye tIna indriyAM hai| aise jIva , khaTamala Adi haiN| caturastiyoM ke ukta tIna aura AMkha, ye ghAra indriyA~ haiM / bhaure, bicchU ASi kI ginatI paturintriyoM meM / / paJcendhiyoM ko ukta cAra indriyoM ke atirikta kAma bhI hotA hai| manuSya, pazu, pakSI Adi paJcendriya haiM / paJcenniya vo prakAra ke haiM - (1) asaMkSI aura 12) sNjii| asaMzI ve hai, jinheM saMjJA na ho / saMkSI ve hai, jinheM saMjJA ho| isa jagaha saMjJA kA matalama usa mAnasa zakti se hai, jisase kisI pavArtha ke svabhASa kA pUrvApara vicAra ma manusammAna kiyA jA sake / hIndriya se lekara paJcapriya paryanta saba taraha ke jona bhAvara tathA basa ( calane-phirane vAle ) hI hote haiN| 1-- dekhiye, pariziSTama' / . ... / 2- dekhiye| pariziSTa 'ga'. . . . . :! . Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra ekendriya se lekara paJcendriya paryanta ukta saba prakAra ke lo aparyApta', paryApta isa taraha vo do prakAra ke hote haiM / (ka) aparyApta de haiM, jinheM aparyApta nAmakarma kA udaya ho / (kha) paryApta ve haiM, jinako paryApta nAmakarma kA udaya ho ||2|| ( 1 - jIvasthAnoM meM guNasthAna / 2 11 bAyaraasaMnivigale, ajji padamaviya saMni apaattaM / ajayajua saMni pajje, savvaguNA miccha sesesu || 3 || bAdarAsaMjJivikale'pparyApta prathamAdika saMjJityaparyApte | ayutaM saMjJini paryApte, sarvaguNA midhyAtvaM dazeSeSu // 3 // artha - aparyApta vAvara ekendriya, aparyApta asaMzipaJcendriya aura aparyApta vikalendriya meM pahalA dUsarA dohI guNasthAna pAye jAte haiM / aparyApta saMzipacendriya meM pahalA, dUsarA aura cauthA, ye tona guNasthAna ho sakate haiN| paryApta saMjJipaJcendriya meM saba guNasthAnoM kA sambhava hai| zeSa sAta jIvasthAnoM meM- aparyApta tathA paryApta sUkSma ekendriya, paryApta bAhara ekendriya, paryApta asajJi paJcendriya aura paryApta vikaleniya zraya meM pahalA ho guNasthAna hotA hai // 3 // bhAvArtha - bAvara ekendriya, asaMjJipaJcendriya aura tIna vikaleviya, ina pAMca aparyApta jIvasthAnoM meM do guNasthAna kahe gaye haiM; para isa viSaya meM yaha jAnanA cAhiye ki dUsarA guNasthAna karaNa-aparyAptameM hotA hai, lakina aparyApta meM nahIM; kyoMki sAsthAvanasamyagdRSTi vAlA jIva labdhi aparyAptarUpa se paidA hotA hI nahIM / isaliye karaNa , 1 - dekhiye, pariziSTa va Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra aparyApta bAdara ekendriya Adi ukta pAMca jIvasthAnoM meM do guNasthAna aura lag-i aparyApta bAvara ekendriya Avi poSoM meM pahalA hI guNasthAna samajhanA cAhiye / bAdara ekendriya meM vo guNasthAna kahe gaye haiM so bhI saba bAvara eketriyoM meM nahIM kintu pRthivIkAyika, jalakAka aura vanaspatikAyika meM kyoMki tejaHkAyika aura vAyukAyika jIva, cAhe ve bAdara hoM para unameM aise pariNAma kA sambhava nahIM jisase sAsvAvanasamyakta yukta jIva unameM paidA ho ske| isaliye sUkSma ke samAna bAyara teja- kAyika- bAdhukAyika meM pahalA hI guNasthAna cAhiye / isa jagaha ekendriyoM meM dI guNasthAna pAye jAne kA kathana hai, so karma prattha ke matAnusAra; kyoMki siddhAnta meM ekendriyoM ko pahalA hI guNasthAna mAnA hai / samajhanA 12 " aparyApta saMjJi paJcendriya meM tIna guNasthAna kahe gaye haiM, so isa apekSA se ki jaba koI jIva catuthaM guNahayAna sahita mara kara saMjJipaJcendriyarUpa se paidA hotA hai taba use aparyApta avasthA meM cauthe ' guNasthAna kA sambhava hai / isa prakAra jo jIva samyaktvakA tyAga karatA huA sAsvAdana bhAva meM vartamAna hokara saMjJipaJcendriyarUpa se paidA hotA hai, usameM zarIra paryApta pUrNa na hone taka dUsare guNasthAma kara sambhava hai aura anya saba saMjJi paJcendriya jIvoM ko aparyApta abasthA meM pahalA guNasthAna hotA hI hai / aparyApta saMjJi paJcendriya meM tIna I - 1 - - dekhiye 43 vIM gAthA kI TippaNI / 2 - gommaTasAra meM terahaveM guNasthAna ke samaya kevalasamudrAta avasthA meM yoga kI apUrNatA ke kAraNa aparyAptatA mAnI huI hai, tathA chare guNasthAna ke samaya bhI AhArakamizra kAyayoga dazA meM AhAraka zarIra pUrNa na bana jAne taka apanA mAnI huI hai| isaliye gommaTasAra jIna0 gA0 114 - 116 ) meM nityaparyApta aura zvetAmbarasampradAya prasiddha Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamanantha bhAga cAra guNasthAnoM kA sambhava vikhAyA, so karaNa-aparyApta meM; kyoMki labdhiaparyAta meM to gale meM vo mAna pI. yogyatA hI nahIM hotii| paryApti saMji-paJcendriya meM saba guNasthAna mAne jAte haiM / isakA kAraNa yaha hai ki garbhaja manaSya, jisameM saba prakAra ke zubhAzubha tathA zuddhAzuddha pariNAmoM kI yogyatA hone se cauvahIM guNasthAna pAye jA sakate haiM, ve saMkSipaJcetriya ho haiN| ___ yaha zaGkA ho sakatI hai ki saMji-paJce striya meM pannule bAraha guNasthAna hote haiM, para terahavA pauvAM , ye do guNasthAna nahIM hote / kyoMki ina vo, guNasthAnoM ke samaya saMjisva kA abhAva ho jAtA hai / usa samaya kSAyika jJAna hone ke kAraNa kSAyopazAmika jJAnAtmaka saMjJA, jise 'bhAvamana' bhI kahate haiM, nahIM hotI / isa zaGkA kA samAdhAna itanA hI hai ki saMjhi-paJnetriya meM terh|, caudahaveM guNasthAna kA jo kathana hai so dravyamana ke sambandha se saMzitva kA vyavahAra aGgIkAra karake; kyoMki bhAvamana ke sambandha se jo saMjI haiM, unameM bAraha ho guNasthAna hote haiN| karaNa-aparyApta ) saMjJi-vendriya meM pahalA, dumarA, cauthA, chaThA aura terahavA, ye pAMca guNasthAna kahe gae haiN| isa karmagrantha' meM karaNa-apayApta saMjJi'pancendriya meM tIna guNasthAnoM kA kathana hai, so utpattikAlIna aparyApta-avasthA ko lekara / gommaTasAra meM pA~ca guNasyAno kA kathana hai, so utpattikAlIna, labdhikAlIna ubhaya apa. ryApta avasthA ko lekara 1 isa taraha ye donoM kathana apekSAkRta hone se Apasa meM viruddha nahIM hai| labdhikAlIna aparyApta-avasthA ko lekara saMjJI meM guNasthAna kA vicAra karanA ho to pAMcavAM guNasbAna bhI ginanA cAhiye, kyoMki uga guNasthAna meM va ikayalabdhi se vakriyazarIra raca jAne ke samaya aparyApta-avasthA pAyI jAtI hai| 1-yahI bAta saptatikANi ke nimnalikhita pAya se spaSTa hotI hai: Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra aparyApta tathA paryApta sUkSma ekendriya Avi capayukta zeSa sAta jovasthAnoM meM pariNAma aise saMkliSTa hote haiM ki jisase janameM mithyAtva ke sivAya anya kisI guNasthAna kA sammaya nahIM hai // 3 // "maNakaraNa keliNo vi atyi, tena saMniNo bhannati, manovinnANaM pahucca se saMniNo na bhavati ti / " kevalI ko bhI dravyamana hotA hai. isase vai saMjI kahe jAte haiM, parantu manojJAna kI apekSA se ve saMjJI nahIM hai / kevalI avasthA meM dravyamAnake sambandha se saMjitva kA vyavahAra gommaTasAra jIvakANDa meM bhI mAnA gayA hai / yathA - "maNasahiyANaM vayaNaM, biTu tappuSyamidi samoganhi / utto maNokyAre, -Niviya NANeNa hoNamiha / / 227 / / aMgovaMgadayAdo, vasvamapaTTa jiNi vacaMmhi / maNavaragaNa khaMSANa, AgamaNA do maNa jogo // 228 / / saMyogIvAvalI guNasthAna meM mana na hone para bhI bacana hone ke kAraNa upacAra se mana mAnA jAtA hai; upacAra kA kAraNa yaha hai ki pahale guNasthAnoM meM manavAloM ko vacana dekhA jAtA hai // 22 // jinezvara ko bhI dravyamAna ke liye aGgopAGga nAmavamaM ke udaya se manovagaMNA ke skandhoM kA Agamana huA karatA hai| isaliye unheM manoyoga kahA hai // 22 // Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra ( 2 ) - jIvasthAnoM meM yogaM / [ vo gAthAoM se / ] apattachaSika kamsura, lamosajogA apajjasaMnIsu / te savijayamIsa prasu taNu pajjesu uralamanne || 4 || aparyAptaSaT ke kArmaNaudArikami vayogAvatasaMzipu / to sarva kriyAmizrAveSu tanuparyApteSvaudArikamanye // 4 // 15. artha - aparyApta sUkSma ekendriya, aparyApta bAdara ekendriya aparyApta vikasatrika aura aparyApta asaMti paJcendriya, ina vaha prakAra ke jIvoM meM kAmaMka aura autArikamizra, ye do hI yoga hote haiM / aparyApta saMjJi-pazriya meM kAmaMNa, audArikamizra aura vaikriyamizra, ye tIna yoga pAye jAte hai / anya AcArya aisA mAnate hai ki ukta sAtoM prakAra ke aparyApta jIva, jaba zarIraparyApti pUrI kara lete haiM. taba unheM mauvArika kAyayoga ho hotA hai, audArikamizra nahIM" // J bhAvArtha - sUkSma ekendriya Adi uparyukta chaha aparyApta jIvasthAnoM meM kArmaNa aura auvArikamizra do hI yoga mAne gaye haiN| isakA kAraNa yaha hai ki saba prakAra ke jIvoM ko antarAla gati meM tathA janma-grahaNa karane ke prathama samaya meM kArmaNayoga hI hotA hai; kyoMki usa samaya odArika Adi sthUla zarIra kA abhAva hone ke kAraNa yoga pravRtti kevala kArmaNazarIra se hotI hai / parantu utpatti ke dUsare samaya se lekara svayogya paryAptiyoM ke pUrNa vana jAne taka mizrayoga hotA hai; kyoMki usa avasthA meM kArmaNa aura auvArika Adi / ; 1- yaha viSaya paJcastA0 dvA0] 1. gAva. 6-7 meM hai / ! Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 sthUla zarIra ko madada se yogapravRti hotI hai / " Adi chahoM jIvasthAna auvArika zarIra vAle hI haiM, aparyApta avasthA meM kArmaNakAyayoga ke bAda auvArika mizra kAyayoga hI hotA hai / ukta jIvasthAna aparyApta kahe gaye haiM / so vidha tathA karaNa donoM prakAra se aparyApta samajhane cAhiye / aparyApta saMji-paJcendriya meM manuSya, tiyaM deva aura nAraka sabhI sammilita haiN| isaliye usameM kArmaNakAmayoga aura kArmaNakAyayoga ke bAda manuSya aura niryaJca kI apekSA se auvArikamizrakAprayoga tathA deva aura nAraka kI apekSA se kriyamizrakAyayoga, kula tIna yoga mAne gaye haiM / gAthA meM jisa matAntara kA ullekha hai, vaha zIlAGka Adi AcApa kA hai / unakA abhiprAya yaha hai ki zarIraparyApti pUrNa bana jAne se zarIra pUrNa bana jAtA hai / isaliye anya paryApsiyoM kI pUrNatA na hone para bhI jaba zarIra paryApta pUrNa bana jAtI hai tabhI se mizrayoga nahIM rahatA; kintu mauvArika zarIravAloM ko audArikakAyoga aura kriyazarIra vAloM ko vaikriyakAyayoga ho hotA hai !" isa matAntara ke anusAra sUkSma ekendriya Adi chaha aparyApta jova sthAnoM meM kAmaMNa, auvArika mizra aura auvArika, ye tIna yoga aura karmagrantha bhAga cAra sUkSma ekendriya isaliye unakI " - 1 - jaise "audArikayogastigmanujayoH zarIraparyAptarUdhvaM tadA ratastu mizraH / " AcAraGga - adhya02, u 0 1 ko TIkA pR0 24 / yadyapi matAntara ke ullekha meM gAthA meM 'uralaM' pada hI hai; tathApi vaha vaikikAyayoga kA lakSaka (sucaka ) hai | isaliya kriyazarIrI devanArakoM ko zarIra paryApti pUrNa bana jAne ke bAda aparyApta dazA meM vaikriyakAnayoga samajhanA cAhiye / isa matAntara ko eka prAcIna gAyA ke AdhAra para zrImanirijI ne paJcasaMgraha dvA. 1. gA0 6-7 kI vRti meM vistArapUrvaka diyA hai / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga ghAra aparyApta saMkSi-paJcendriya meM ukta tIna tathA vaiziyamizra aura kriya, kula pani yoga samajhane cAhiye / " ukta matAntara ke sambandha meM TIphA meM likhA hai ki yaha mata yuktihona hai| kyoMki kevala zarIraparyApti bana jAne se zarIra pUrA nahIM banatA; kintu usakI pUrNatA ke liye strogya sabhI paryAptiyoM kA pUrNa bana jAnA Avazyaka hai| isaliye zarIraparyApti ke bAda bhI aparyApta-aSasthA paryanta mizra yoga mAnanA yukta hai // 4 // sance sanipajatte, uralaM suhame sabhAsu taM causu / bAyari saviutiyadurga, pajasa nisu bAra uvaogA // 5 // sayeM saMzini paryApta audArikaM sakSme sabhASa taccatuSu / bAdare sarva kiyadi kaM, paryAptasaMjiSu dvAdazopayogAH / / 5 artha-paryApta saMjJI meM saba yoga pAye jAte haiN| paryApta sUkSmaekendriya meM auvAriphakAyayoga hI hotA hai / paryApta vikalendriya-nika aura paryApta asaji-paJcendriya, ima cAra jIvasthAmoM meM auvArika aura asatyAmRSAmacana, ye do yoga hote haiN| paryApta vAvara-ekendriya meM auvArika, 4kriya tathA niyamina, ye tIna kArayoga hote haiM / ( jIvasthAnoM meM upayoga:-) paryApta saMjhi-paJcendri ya meM saba jamyoga hote haiM // 5 // bhAvArtha-"paryApta saMzi-paJcendriya meM chahoM paryApti hotI hai" isaliye usako yogyatA viziSTa prakAra kI hai| ataeva usameM cAroM bacanayoga, cAroM manoyoga aura sAtoM kAyayoga hote haiM / "yadyapi kArmaNa, audArikamizra aura vaizyimina, ye tIna yoga apapti-avasthA-bhAvI haiN| tathApi ghe saMkSi-paJcendriyoM meM paryApta-avasthA meM bhI pAye jAte hai / " kArmaNa tathA audArikamizrakAyayoga paryAptaavasthA meM taba hote haiM, jabaki kevalI bhagavAn keli-samuhAta racate Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga bAra haiM / kevali samudrAta kI sthiti ATha samaya pramANa mAnI huI hai; isake tIsare cauthe aura pA~caveM samaya meM kArmaNa kAyayoga aura dUsare, chaThe tathA sAtaveM samaya meM audArika mizrakAyayoga hotA hai|" "vaii yamizra kAyayoga, paryApta avasthA meM taya hotA hai, jaba koI vaikriyalabdhadhArI muni Adi vaikizarIra ko banAte haiN|" AhArakakAyayoga tathA AhAraka mizrakAyayoga ke adhikArI, 'caturdazadhara muni hai|" unheM AhArakazarIra banAne va tyAgane ke samaya AhAraka mizrakApayoga aura usa zarIra ko dhAraNa karane ke samaya AhArakAyayoga hotA hai / " "audArikakAyayoga ke adhikArI, sabhI samo paryApta manuSya tiryanta aura vaMkriyakAyayoga ke adhikArI, paryApta deva nAraka haiM / " 18 fr " sUkSma ekendriya ko paryApta avasthA meM audArikAyayoga ho mAnA gayA hai / isakA kAraNa yaha hai ki usameM jaise mana tathA vacana kI sandhi nahIM hai, vaise hI vaMkriya Adi labdhi bhI nahIM hai / isaliye vaikiya kAyayoga Adi kA usameM sambhava nahIM hai / dIndriya, zrIndriya, caturindriya aura asaMjJi paJcendriya ina cAra jIvasthAnoM meM paryApta avasthA meM vyavahAra bhASA-asatyAmRSAbhASA hotI hai; kyoMki unheM mukha hotA hai| kAyayoga, unameM audArika ho hotA hai| isI se unameM do hI yoga kahe gaye haiM / 1 - yahI bAta bhagavAn umAsvAtine kahI hai: 7 "audArikaprayoktA prathamASTa masa mayayayAremAviSTaH / mizraudAritrayoktA saptamapaSThadvitIyeSu // : kAmaNadArIzyogI, caturtha ke paJcame tRtIye ca / samayatrave'pi tasmin bhavatyanAhArako niyamAt // 276 // " - prazamarati adhi0 20 / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga khAra mAdara- ekendriya ko- pA~ca sthAvara ko, paryApta avasthA meM audArika, vaikriya aura kriyamizra, ye tIna yoga mAne huye haiN| inameM se auvArikakAyayoga to saba taraha ke ekendriyoM ko paryApta avasthA meM hotA hai, para vaiyi sA vaikriyo ke viSaya meM yaha bAta nahIM hai| gho yoga, "kevala bAravAyukAya meM hote haiM; kyoMki bAbaravAyukAyika jIvoM ko vaikilabdhi hotI hai| isase ve jaba kriyazarIra banAte haiM, taba unheM kriyamizrakAprayoga aura vaikriyazarIra pUrNa yatra jAne ke ara vaikriyakAyayoga samajhanA cAhiye / unakA vaikriyazarIra dhvajAkAra mAnA gayA haiM / " 1 - "bhAcaM tiryagmanuSyANAM devanArakyoH param / keSAMcillabdhimadvAyu, saMjJitiyaM nRNAmapi // 144 // " 1ha -- loka prakAza sargaH 3 pahalA (dArika zarIra tiryaJcoM aura manuSyoM ko hotA hai; dUsarA ( baikisa ) zarIra devoM, nArakoM, labdhivAle vAyukAyikoM aura labdhivAle saMjJI tiryaJca - manuSyoM ko hotA hai / " vAyukAyika ko labdhi-janya vaikriya zarIra hotA hai yaha bAta, lattvArtha mUla tathA usake bhASya meM spaSTa nahIM hai, kintu isakA ullekha bhASya kI dIvA meM hai| "vAyozca vaikriyaM labdhapratyayameva" ityAdi / - svArtha a0 2048 ko bhASya-vRtti / digambarIya sAhitya meM kucha vizeSatA hai / usameM vAyukAyika ke samAna tejaHkAyika kI bhI vaikriyazarIra kA svAmI kahA hai| yadyapi sarvArthasiddhi meM tejaHkAyika tathA vAyukAyika ke vaikriyazarIra ke sambandha meM koI ullekha dekhane meM nahIM AyA, para rAjavArtika meM haiM. - kriyikaM devanArakANAM tejovAyukAyikapaJcendri tigmanuSyANAM ca keSAMcit // " -- tattvArtha- a0 2, sU0 46, rAjavartika 8 / yahI bAta gommaTasAra-jIvakANDa meM bhI haiH-"bAdarateUbAU, paMcidiya puNNamA vigubvaMti / ora liye sarIraM, viguruNapvaM have jesi // 232 // " 2 -- yaha mantacya zvetAmbara digambara donoM sampradAyoM meM samAna hai: 11 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gata mAtA (3)-jIvasthAnoM meM upayoga' / paryApta saMjJi-paJcendrima meM sabhI upayoga pAye jAte haiN| kyoMki garbhaja-manuSya, jinameM saba prakAra ke upayogoM kA sambhava hai, ve saMzipaJcendriya haiM 1 upayoga bAraha haiM, jinameM pAMca jJAna aura tIna ajJAna, ye ATha sAkAra (vizeSarUpa ) haiM aura cAra varzana, ye nirAkAra ( sAmAnyarUpa ) haiN| inameM se kevala jJAna aura kevala varzana ko sthiti samayamAtra kare aura zeSa chAnasthika dasa upayogoM kI sthiti ansamuhUrta kI mAnI huI hai| "mamatAM tatrajAkAra, dvaidhAnAmapi bhUmahAm / sTa: zarIrANyaniyata:-saMsthAnAnIti tadvidaH // 2541 // " -lo0 pra0, sa. 5 / "masuraMbudhidisuI,-kalAvadhayasaSNiho have deho / puDhavI Adi baugaha, tarutasakAyA aNeyavihA / / 200 // " -mIvakANDa / 1-yaha vicAra, pacasaM dvA0 1, gA0 8 meM hai| 2-chAmasthika upayogoM kI antarmuhUrta-pramANa sthiti ke sambandha meM tasvArtha-TIkA meM nIce likhe ullekha milate haiM:"upayogasthitikAlo'ntamahattaMpariNAma; prakarSAndravati / " -a0 2, sU0 8 kI ttiikaa| "upayogato'ntamuharsa meva jaghanyotkRSTAbhyAm // " -a0 2, muha kI dIkA / "upayogatastu ta:yApyantamuhartamavasthAnam / ' --ma0 2, sU0 6 kI dIkA / yaha bAta gommaTasAra meM bhI ullikhita hai:-- "madisudaohimaNehi ya, sagasagavisaye visesaviNNANaM / aMtomuhattaMkAlo, uvajogo so du sAdhArI // 673 // Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra sabhI upayoga kramabhAvI' haiM, isaliye eka jIva meM eka samaya meM koI bhI do upayoga nahIM hote // 533" pajacaraviasaMnisu dudaMsa bu anANa dasasu cakbuviNA saMnipajje maNanA - Nakhaka kebala durgA viNA // 6 // paryApta caturindriyAsaMjJinoH, dvidarzavyajJAnaM dazasu cakSuvinA / saMjJinyaparyApte manojJAna vakSuH kevala dvikavihInIH // 6 // 21 artha paryApta caturindriya tathA paryApta asaMjJi - pacendriya meM cakSu acakSu vo darzana aura matipUna ghI ajJAna kula dhAra upayoga hote haiN| sUkSma ekendriya, bAvara- ekendriya, hIndriya aura zrotriya, ye cAroM paryApta tathA aparyApta aura aparyApta caturindriya tathA aparyApta asaMzipacendriya ina dasa prakAra ke zoSoM meM mati-ajJAna, zruta- ajJAna aura acakSurdarzana ye tIna upayoga hote haiM / aparyApta saMjJi paJcendriyoM meM manaHparyAyajJAna, pazu darzana kevalajJAna, kevalavarzana, ina cAra ko chor3a zeSa ATha ( matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAnadarzana, mati ajJAna, zruta-ajJAna, vimaGgajJAna aura avazudarzana ) upayoga hote haiM || 6 // * bhAvArtha- paryApta caturitriya aura paryApta apicendriya meM cakSuvarzana Adi uparyukta cAra hI upayoga hote haiM; kyoMki AvaraNa iMkmiNIhiNA vA matthe avisesI dRNaM jaM gahaNaM / aMtImutakAlo, uba jogo so aNAyAro // 674 | jIvakANDa | kSAyika upayoga kI eka samaya-samAna sthiti, "anne egaMtariyaM icchaMta sujhovaeseNaM / " isa kathana se siddhAnta sammata hai| vizeSa khulAse ke liye nandI su0 22, malayagirivRtti pu0 134 tathA vidIpa 0 0 3101 kI vRtti dekhanA cAhiye / lokaprakAza ke tIsare sarga meM bhI yahI kahA hai"ekasmin samaye jJAnaM darzanaM cAparakSaNe / sarvajJasyopayogI ho, samayAntarita savA // 673 / / " 1 - dekhiye, pariziSTa 'ca / ' - Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAga cAra ko ghaniSThatA aura pahalA ho guNasthAna hone ke kAraNa, unameM bakSuvarzana aura adhakSuvaMzama ke sivAya anya sAmAnya upayoga tathA mati-ahAna, zruta-ajJAna ke sivAya anya vizeSa upayoga nahIM hote| sUkSma-e kendriya' Adi upayukta dasa prakAra ke jIvoM meM tIma upayoga kahe gaye haiM, so karmagranthika mata ke anusAra, saiddhAntika mata ke anusAra mhiiN| 1-dekhiye, pariziSTa cha / ' 2-isakA khulAsA yoM hai:-padyagi bAdara ekendriya, dvIndriya, trindriya,caturindrapa aura asaMjJi-paJcendriya, ina pA~ca prakAra ke aparyApta jIvoM meM kAma granthika vidvAna pahalA aura dUsarA, ye do guNasthAna mAnate haiM dekhiye, Age gA5vIM / tathApi ne dUsare guNasthAnaka samaya mati Adi ko, jJAnarUpa na mAnakara ajJAnarUpa hI mAna lete haiM / dekhiye, Age gA0 21vIM / isaliye, unake matAnuzAra paryApta-aparyApta sakSama-ekendriya, paryApta bAdara-ekandriya, paryApta vIndriya aura paryApta nIndriya ina pahale muNasthAna-bAle pA~ca jIvasthAnoM ke samAna, bAdara ekandriya Adi ukta pA~ca prakAra ke aparyApta jIvasthAyoM meM bhI, jinameM do guNasthAnoM kA sambhava hai, acakSurdarzana, matiajJAna aura zruta-ajJAna, ye tIna upayoga hI mAne jAte haiM / parantu saiddhAntika vidvAnoM kA mantavya kucha bhinna hai / ye kahate haiM ki "kisI prakAra ke ekendriya meM-cAhe paryApta ho yA aparyApta, sukSma ho yA bAdara-pahale ke sivAya anya gUNasthAna hotA hI nhiiN| dakhiye, gA0 46 vIM | para dvIndriya, zrIndriya, caturindriya aura asaMjJi-paccendriya, ina cAra aparyApta jIvasthAnoM meM pahalA aura dUsarA, ye do muNasthAna hote haiN|' sAtha hI saiddhAntika vidvAna, dUsare guNasthAna ke samaya mati Adi ko ajJAnarUpa na mAnakara jJAnarUpa hI mAnate haiN| dekhiye, mA0 46 vIM / ata eba inake matAnusAra vIndriya Adi ukta bAra aparyApta-jIvasthAnoM meM acakSudaMzana, mati azAna, matijJAna aura zrutajJAna, ke pA~ca upayoga aura sUkSma ekendriya Adi upayukta dasa jIvasthAnoM meM se dvIndriya Adi utA cAra ke sivAya zepa chaha jIva-sthAnoM meM avakSudarzana' mati-ajJAna, zruta-ajJAna, ye tIna upayoga samajhane cAhiye / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavanya bhAga cAra saMji-pancenidha ko, apalo avasthA meM upayoga me naye haiM / so isa prakAra:-tIrya kara tathA samyaktvI deva-nAraka Adi ko utpatti-kSaNa se ho sona jJAna aura do darzana hote haiM sathA mithyAtvI deva-nAraka Adi ko janma-rAmaya se hI tIna ajJAna aura do varzana hote haiN| mana:paryANa Adi cAra upayoga na hone kA kAraNa yaha hai ki manaHparyAyazAna, saMyama vAloM ko ho sakatA hai, parantu aparyAptaavasthA meM saMyama kA sambhava nahIM hai| tathA cakSurdazana, dhaturindriya ke vyApAra kI apekSA rakhatA hai| jo aparyApta avasthA meM nahIM hotA / isI prakAra kevalajJAna aura kesaladarzana, ye do upayoga karmakSaya-janya haiM, kintu aparyApta-avasthA meM karma-maya kA sambhava nahIM hai / saMjJi-paJcendriya ko aparyApta-avasthA meM A3 upayoga kahe, gaye, so karaNa-apa pati ko apekSA se, kyoMki labdhi-aparyApta meM mati-ajJAna- zruta-ajJAna aura aca darzana ke sivAya anya upayoga nahIM hote / isa gAthA meM aparyApta caturindriya, aparyApta asaMji-paJcendriya aura aparyApta saMji-paJcendiya meM jo jo upayoga banalAye gaye haiM, unameM caturvarzana parigaNita nahIM hai, so matAntara se; kyoMki pakSamasaGgrahakAra ke mata se ukta tInoM jIvasyAnoM meM apapti-avasthA meM mo indriyaparyApti pUrNa hone ke bAma ca darzana hotA hai / donoM mata ke tAtparya ko samApane ke liye gA0 17 vIM kA noTa dekhanA cAhiye // 6 / / 1-isakA uslekha zrImalayagirimuri ne isa prakAra kiyA hai: "aparyAptakAzceta sadhyaparyAptakA beditavyAH, anyathA pharaNAparyApnakeSu caturindri yAviSvandriya payaptio satyoM cakSurvarzanamapi prApyate mUlaTokAyAmAyiNAbhyanujAnAt / -pavasaM0 dvAra 1, gAra 8 kI ttiikaa| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ka.maMgandha-bhAga cAra (4-8)-jIvasthAnoM meM lezyA-bandha Adi / { do gAdhAoM se / saMniduge chalesaapa,-jabAyare paDhama cau ti sesesu / sattaTTha bandhuvoraNa, saMtudayA aTTa terasasu // 7 // saMjidike SaDlezyA aptibAdare pradhamAzcatasnastisraH zeSeSu / saptASTabandhodIraNa, sadudayAvaSTAnAM krayodazasu // 5 // artha-saMkSi-viko-aparyApta tathA paryApta saMji-paJcenniya meMchahoM lezyAyeM hotI haiM / aparyApta bAbara-eke striya meM kRSNa Adi pahalI cAra leNyAyeM pAyI jAtI haiM / zeSa mAraha jIvasthAnoM meM - aparyApta tathA paryApta sUkSma-ekendriya, paryApta pAvara-ekendriya, aparyApta-paryApta rendhi ya, aparyApta-paryApta trIndriya, aparyApta-paryApta caturitriya aura aparyApta-paryApta asaMji-paJcendriyoM meM kRSNa, nIta aura kApota ye tIna lezyAyeM hotI hai| paryApta saMjI ke sivAya teraha jIvasthAnoM meM vandha, sAta yA ATha karmakA hotA hai tathA udoraNA bhI sAta yA ATha phokI hotI hai, parantu sajA tathA udaya ATha ATha karmaki hI hote haiM // 7 / / bhAvArtha-aparyApta tathA paryApta donoM prakAra ke saMzo, chaha lezyAoMke svAmI mAne jAte haiM, isakA kAraNa yaha hai ki unameM zubha-azubha sama tarahake pariNAmoMkA sambhava hai / aparyApta saMzi-paJcenniyakA matalaba karaNAparyAptase hai| kyoMki usI meM chaha lepAoM kA sambhava hai / lariSa-aparyApta to sirpha tIna lezyAoM ke adhikArI haiM / kRSNa Adi tIna lezyAya, saba ekendriyoM ke liye sAdhAraNa haiN| kintu aparyApta mAdara- ekendriyameM itanI vizeSatA hai ki usanameM selolezyA bhI pAyI jAtI hai| kyoMki tejalezyA vAle jyotiSI Adhi deva, Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra jaba usane lezyA meM bharate haiM aura bAdara pRthivIkAya, jalakAya yA vanaspatikAya meM janma lete haiM, taba unheM aparyApta avasthA meM tejolezyA hotI hai| yaha niyama hI hai ki jisa lezyA meM maraNa ho, janamate samaya vahI leipA hotI hai| aparyApta tathA paryApta sUkSma ekendriya Adi uparyukta gyAraha jIva sthAnoM meM tIna lezyAyeM kahI gaI hai| isakA kAraNa yaha hai ki ve saba jIvasthAna, azubha pariNAma vAle hI hote haiM isaliye unameM zubha pariNAmarUpa pichalI tIna lezyAyeM nahIM hotI / isa jagaha jIvasthAnoM meM bandha, udIraNA, sattA aura udaya kA jo vicAra kiyA gayA hai, vaha mUla prakRtiyoM ko lekara / pratyeka jIvasthAna meM kisI eka samaya meM mUla ATha prakRtiyoM meM se kitanI prakRtiyoM kA bandha, kitanI prakRtiyoM kI udIraNA, kitanI prakRtiyoM ko sattA aura kitanI prakRtiyoM kA udaya pAyA jA sakatA hai, usI ko dikhAyA hai 1. bandha / paryApta saMjJi ke sivAya saba prakAra ke jIva, pratyeka samaya meM Ayu ko chor3akara sAta karmaprakRtiyoM ko bAMdhate rahate haiN| ATha karmaprakRtiyoM ko ye tabhI se haiM, jabaki Ayu kA bandha karate haiN| Ayu kA bandha eka bhava meM eka hI bAra jaghanya yA utkRSTa antarmuhUrta taka hI hotA hai / Ayukarma ke liye yaha niyama hai ki vartamAna Ayu kA tIsarA, nayA~ 1 - isakA ullekha isa prakAra milatA hai: "jalle se marai, tallese ubavajjada" / iti 25 ---- I 2-- ukta niyama sopakrama (apavartya ghaTa sakane vAlI ) Ayu vAle jIvoM ko lAgU par3atA hai, nirupakrama Ayu vAloM ko nahIM ne yadi deva nAraka yA asaMkhya manuSya tiryaJca hoM to yaha mahIne Ayu bAkI rahane para hI parabhabakI Ayu bAMdhate haiM aura yadi ekendriya, vikalendriya yA paJcendriya manuSya-tiyaMJca hoM to vartamAna bhAva kA tIsarA bhAga zeSa rahane para hI Ayu bacate haiN| -- bRhatsaMgrahaNI, gA0 321-323, tathA paJcama karmagrantha, gA0 34 / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamagnantha bhAga cAra yA sattAIsA jhAvi bhAga mAkI rahane para ho paramaya ke Ayu kA bandha hotA hai| isa niyama ke anusAra yadi jandha na ho to anta meM jaba vartamAna Amu, antarmuhUta-pramANa vAkI rahatI hai, taba agale bhava ko Ayu kA bandha avazya hotA hai| 2. udIraNA / upayukta teraha prakAra ke jIvasthAnoM meM pratyeka samaya meM ATha kamA~ kI ubIraNA humA karatI hai / sAta kamIM kI udAraNA, Ayu kI udIraNA na hone ke samaya-jIvana kI antima AvalikA meM--pAyI jAtI hai| kyoMki usa samaya , AvalikAmAtra sthiti zeSa rahane ke kAraNa vartamAna ( udayamAna ) Aghu ko aura adhika sthiti hone para bhI uvayamAna na hone go mAga agale gA Apa ko utIraNA nahIM hotI / zAstra meM uboraNA kA yaha niyama batalAyA hai ki jo karma, uvaya-prApta hai, usakI udhAraNA hotI hai, dUsare kI nahIM / aura udama-prApta karma mI AvasikAmAtra zeSa raha jAtA hai, taba se usakI udI raNA ruka jAtI hai| 1.-"udayAvaliyAbahirilla dihito kasAyag2ahiyA sahieNaM jogakaraNeNaM daliyamAkaDhiya udayapattadaliyeNa samaM aNubhavaNAmudIraNA / " ___-.-karmaprakRti-cUNi / arthAt udaya-AvalikAse bAhara kI sthiti vAle dalikoM ko kaSAya sahita yA kaghAyarahita yogadvArA khIMcakara- usa sthiti se unheM chur3Akaraudaya-prApta dalivoM ke mAtha bhoga lenA 'udIraNA' kahalAtI hai| isa kapana kA tAtparya itanA hI hai ki udayAvalikA ke antargata dalikoM ko udIraNA nahIM hotii| ata eva varma kI sthiti bhAvalikAmAtra vAkI rahane vA samaya usakI udIraNA kA ruka jAnA niyamAnukUla haiM / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra ukta teraha jIvasthAnoM meM jo aparyApta jIvasthAna haiM, ve sabhI ladhiaparyApta samajhane cAhiye, kyoMki unhIM meM sAta yA ATha karma kI uvIraNA ghaTa sakatI hai| ve aparyApta-avasthA hI meM mara jAte haiM, isaliye unameM AvalikAmAtra Ayu bAkI rahane para sAta kama ko aura isake pahale ATha karma ko javIraNA hotI hai| parantu karaNAparyAptoM ke aparyApta-avasthA meM marane kA niyama nahIM hai / ve yadi lakSiparyApta huye to paryApsa-avasthA hI meM marate haiM / isaliye unameM aparyApta-avasthA meM AlikAmAtra zrAyu zeSa rahane kA aura sAta karma kI udIraNA kA saMbhava nahIM hai| 3-4. sattA aura udaya / ATha karmoM kI sattA gyArahaveM guNasthAna taka hotI hai aura ATha karma kA upaya sabai guNasthAna taka banA rahatA hai| parantu paryApta saMzI ke sivAya saba prakAra ke jIvoM meM adhika se adhika pallA, dUsarA aura cauthA, ina tIna guNasthAnoM kA saMbhava hai| isaliye ukta teraha prakAra ke jIvoM meM sattA aura udaya ATha kamo kA mAnA gayA hai / / sataluchegabaMdhA, satudayA sattaaTa ThacattAri / satsadvachapaMcagaM udIraNA sanipajjatte // 8 // saptASTapaDebAbandhA, sadudayau saptASTacatvAri / saptASTaghaTpaJcadvika mudAraNA saMjJi-garyApte / / artha --paryApta saMjI meM sAta karma kA, ATha kama kA, chaha karma kA mora eka pharma kA, ye cAra badhasthAna hai, sattAsthAna aura uvayasthAna sAta, ATha aura cAra karma ke haiM tathA ucIraNAsthAna sAta, ATha, chaha, pAMca aura do karma kA hai // 8 // bhASArtha-jina prakRtiyoM kA bandha eka sAtha (yugapat) ho, unake samudAyako bandhasyAna' kahate haiM / isI taraha jina prakRtiyoM kI sattA Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 karmagrantha bhAga cAra eka sAtha pAyo jAya, unake samudAyako 'sattAsthAna' jina prakRtiyoMkara udaya eka sAtha pAyA jAya, unake samudra ko 'uvayasthAna' kSaura jina prakRtiyoM kI udIraNara eka sAtha pAyo jApa, unake samudAya ko 'dhIraNAsthAna' kahate hai / 5. bandhasthAna | uparyukta cAra sthAnoM meM se sAta karma kA bandhasthAna, usa samaya pAyA jAtA hai jisa samaya ki Ayu kA bandha nahIM hotA | eka bAra Ayu kA bandha ho jAne ke bAda dUsarI bAra usakA vadha hone meM jakaya kAla, antarmuhUrta pramANa' aura utkRSTa phAla, antarmuhUrta-karma karor3a pUrvavarSa tathA chaha mAsa kama telAMsa sAgaropama pramANa calA jAtA hai / ata eva karma ke bandhasthAna kI sthiti bhI utanI hI arthAt jaghanya antarmuhUrtta pramANa aura utkRSTa asataM kama karor3a tathA chaha mAsa kama tetIsa sAgaropama pramANa samajhanI cAhiye / - ATha karma kA bandhasthAna, Ayu-bandha ke samaya pAyA jAtA hai / Ayu-bandha, jaghanya yA utkRSTa antarmuhUtaM taka hotA hai, isaliye ATha ke bandhasthAna kI jaghanya yA utkRSTa sthiti antarmuhUrta -pramANa hai| 1 - no samaya prabhANa, dasa samaya pramANa, isa taraha eka eka samaya bar3hate bar3hate anta meM eka samaya kama muhUrta - pramANa, yaha saba prakAra kA kAla antarmuhUrta' kahalAtA hai / jaghanya antarmuhuttaM naya samaya kA ukRSTa antarmuhUrtta eka samaya kama muhUrta kA aura madhyama antarmuharsa dasa samaya, gyAraha samaya Adi bIca ke saba prakAra ke kAla kA samajhanA cAhiye | do ghar3I ko - ar3atAlIsa minaTa ko - 'muhUrta' kahate haiM / 2 2- dasa koTAkoTi patyopamakA eka 'sAgaropama' aura asaMkhya varSo kA eka 'palmopama' hotA hai / --tattvArtha a0 4 0 15 kA mASya / 3:- jaba karor3a pUrva varSa kI Ayu vAlA koI manuSya apanI Ayu ke tIsare bhAga meM anuttara vimAna kI tetIma sAgaropama pramANa Ayu bA~dhatA hai, taba antarmuhUrtta paryanta Ayubandha karake phira vaha deva kI Ayu ke chaha mahIne doSa rahane para hI Ayu bA~dha sakatA hai, isa apekSA se Ayu ke bandha kA utkRSTa antara samajhanA / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra chaha karmakA bandhasthAna basaveM hI guNasthAna meM pAyA jAtA hai| kyoMki usameM Ayu aura mohanIya, bo karmakA ghandha nahIM hotA / ipsa bandhasthAnako jaghanya tathA utkRSTa sthiti dasa guNasthAnako sthitike barAbara--jaghanya eka samaya kI' aura utkRSTa anlamuharta kIsamAnI cAhiye / ___eka pharmakA bandhasthAna gyArahaveM, bArahaveM aura terahaveM, tIna guNasthAnoM meM hotA hai / isakA kAraNa yaha hai ki ina guNasthAnoM ke samaya sAtavevanIyake sivAya anya karmakA pandha nahIM hotA / gyArahaveM guNasthAnako maghanya sthiti hara samayako kAra tesAI na ko uskRSTa sthiti nau varSa-kama karor3a pUrva' varSakI hai / ata eva isa bandhAsthAnako sthiti, jaghanya samayamAtrakI aura utkRSda nau varSa-kama karor3a pUrva varSa kI samajhanI cAhiye / 6. sattAsthAna / / tIna sasAsthAnoMmeM se mATha kA sattAsthAna, pahale gyAraha guNasthAnoM meM pAyA jAtA hai| isakI sthiti, abhaSyakI apekSA se amAdi. ananta aura bhavyako apekSAse anAdi-sAnta hai| isakA sapaba yaha hai ki abhavyako pharma-paramparAko jaise Avi nahIM hai, vaise anta mI nahIM hai| para bhavyako karma paramparA ke viSaya meM aisA nahIM hai| usakI Adi to nahIM hai, kintu anta hotA hai|| sAtakA sattAsthAna kevala bArahaveM guNasthAna meM hotA hai / isa 1-atyanta sUkSma kiyAvAlA arthAt sabase jaghanya gatibAlA paramANu jitane kAla meM apane AkAza-pradeza se anantara AkAza-pradeza meM jAtA hai, vaha kAla 'samaya' kahalAtA hai| -tattvArtha a0 4 sU0 15 kA bhASya / 2-caurAsI lakSa varSa kA eka pUrvAGga aura caurAsI lakSa pUrvAGga kA eka 'pUrva' hotA hai / --lasvArtha a04, 15 kA bhASya / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma grantha bhAga cAra guNasthAnako aghanya yA utkRSTa sthiti antamahataM kI mAnI jAtI hai / ata eva sAlake sattAsthAna kI sthiti utanI samajhanI cAhiye / isa sattAsthAna meM mohanIya ke siyAra ja meM 7 mara hai| cAra kA sattAsthAna teraho aura cauvaha guNasthAna meM pAyA jAtA hai| kyoMki ina vo guNasthAnoM meM cAra aghAti karma ko hI sattA zeSa rahatI hai / ina do guNasthAnoM ko milAkara utkRSTa sthiti ATha varSa ATha mApta-kama karor3a pUrva-pramANa haiM / ata eva bArake sattAsthAna kI utkRSTa sthiti utanI samajhanA cAhiye / unako jaghanya sthiti to antama husaM-pramANa hai| 7. udayasthAna / . ATha karmakA udayasthAna, pahale se dasaveM taka basa guNasthAnoM meM rahatA hai| isakI sthiti abhavyako apekSA se anAvi-anarata aura bhavya kI apekSA se anAdi-sAnta hai / parantu upazamantheNI se gire hue madhya kI apekSA se usakI sthiti sAvi-sAnta hai / upadhAma-zreNI se girane ke bAda phira se antamuharsa meM zreNI kI jA sakatI hai| yadi antarmuhUrta meM na kI jA sako to azta meM kucha-kama apugdala-parAvarta ke bAra avazya ko jAtI hai| isaliye mATha ke udayasyAna ko sAvisAnta sthiti jaghanya antarmuhata -pramANa aura uskRSTa veza-Una (kucha kama) ardhapuravala parAvarta pramANa samajhanI cAhiye / sAsakA uvayasthAna, gyAreM aura bArahaveM guNasthAna meM pAyA jAtA hai| isa uvayasthAna kI sthiti, jaghanya eka samayako aura utkRSTa antamuhUrta kI mAnI jAtI hai / jo joya gyArahave guNasthAna meM eka samaya mAtra raha kara maratA hai aura anuttara vimAna meM paidA hotA hai, yaha paidA hote hI ATha karma ke ucaya kA anubhava karatA hai, isa apekSA se sAtake upayasthAna ko jaghanya sthiti samaya-pramANa kahI gaI hai / jo jIva, bArahave guNasthAna ko pAtA hai, vaha adhika se adhika Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha mAga bAra rasa guNasthAna kI sthiti taka-anta mahattaM taka ke sAta karma ke udayakA anubhava karatA hai, paucha avazya terahaveM guNasthAna ko pAkara chAra karma ke udaya kA anumava karatA hai| isa apekSA se sApta ke upayasthAna ko utkRSTa kA antama:': kahI hai| cA: / svayasthAna, terahave aura cauvarSe guNasthAna meM pAyA jAtA hai kyoMki ina vo guNasthAnoM meM aghAtikarma ke sivAya anya kisI karma kA udaya nahIM rahatA / isa ukSyasthAna kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa, beza- una karor3a pUrva varSa kI hai / 8. udIraNAsthAna / ATha kA udIraNAsthAna, zAyu ko udoraNA ke samaya hotA hai| Ayu ko uporamA pahale chaha guNasthAnoM meM hotI hai / ata eva yaha ubIraNAsyAma inhIM guNasthAnoM meM pAyA jAtA hai| sAta kA utIraNAsthAna, usa samaya hotA hai jisa samaya ki Ayu ko udIraNA ruka jAtI hai| Ayu ko uvIraNA taba ruka jAtI hai, jaba bartamAna Ayu AlikA'-pramANa zeSa raha jAtI hai| vartamAna Ayu ko antima AvalikA ke samaya pahalA, dUsarA, cauthA, pAMcavA aura chaThA, ye pAMca guNasthAna pAye jA sakate haiN| dUsare nahIM / ataeva sAta ke khadIraNAsthAna kA sammaya, ina pani guNasthAnoM meM samajhanA caahiye| tIsare guNasthAna meM sAta ko udoraNAsthAna nahIM hotA, kyoMki mAvalikA-pramANa Ayu zeSa rahane ke samaya, isa guNasthAna kA sambhava hI nahIM hai| isaliye isa guNasthAna meM ATha kAhI udIraNAsthAna mAnA jAtA hai| maha kA ubIraNAsthAna sAtaveM guNasthAna se lekara vasaveM guNasthAna kI eka mAlikA-pramANa sthiti bAkI rahatI hai, taba taka 1- eka muhUrta ke 1. 63, 73, 216 veM bhAga kI 'AlikA' kahate hai Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra pAyA jAtA hai| kyoMki usa samaya Ayu aura vedanIya, ina do ko udImA nahIM hotii| ____ basaveM guNasthAna kI antima AvalikA, jisameM mohanIya kI bhI udAraNA ruka jAtI hai, usase lekara bArahaveM guNasthAma ko antima AvalikA paryanta pAMca kA udIraNAsthAna hotA hai| bArahaveM guNasthAna kI antima AvalikA, jisameM jJAnAvaraNa, varzanAvaraNa aura antarAya, tIna karma kI udIraNA rUka jAtI hai, usase sekara terahaveM gaNasthAna ke anta paryanta cAra kA udIraNA-sthAna hotA hai| saudahaveM guNasthAna meM yoga na hone ke kAraNa ucya rahanepara bhI nAma-gotra kI uporaNA nahIM hotii| ukta satra pandhasthAna, sattAsthAna Adi paryApta saMjI ke haiN| kyoMki bauvahoM gaNasthAnoM kA adhikArI vahI hai| kisa kisa guNasthAna meM kaunasA phaunasA anvasthAna, sasAsthAna, ukyasthAna aura udIraNAsthAna hai| isakA vicAra Age gA0 56 se 62 taka meM hai / / || Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArmagrantha bhAga cAra prathamAdhikAra ke pariziSTa / / pariziSTa "k"| pRSTha 5 ke "levayA" pAdapara-- 1-lezyA ke (ka) dravya aura (sa) bhAva, isa prakAra do bheda hai| (ka)dravyalezyA,pudgla-vizeSAtmaka hai| isake svarUpa ke sambandha meM mukhyatayA tIna mata haiN|(1) karmavargaNA-niSpanna (2)karma-niSyanda aur(3)yog-prinnaam| 1le mata kA yaha mAnanA hai ki lelyA-dravya, karma-vargaNA se bane huye hai| phira bhI ne ATha karma se bhinna hI haiM: jamA ki kArmaNazarIra / yaha maMta uttarAdhyayana, a5 34 ko TIkA, dhR0 650 para ullikhita hai| 2 re mata kA Azaya yaha hai f. lezyA-dravya, karma niSyandarUpa (badhyamAna karma-pravAharUpa) hai| caudahaveM guNasthAna meM karma ke hone para bhI usakA niSpandana hone se lezyA ke abhAva kI upapatti ho jAtI hai| yaha mata ukta pRSTha para hI nirdiSTa hai, jisako TIkAkAra bAdivatAla zrIzAntisUri ne 'guravastu vyAcakSase' kahakara likhA hai| 3rA mata zrIharibhadasari Adi kA hai| isa mata kA Azaya zrImalayagiri jI ne papradhaNA pada 17 kI TIkA, pR0 330 para spaSTa basalAyA hai| be sezyA-dravya ko yogavargaNA-ansargasa svatantra dravya mAnate haiN| upAdhyAya thIvinayavijayajI ne apane Agama-dohanarUpa lokaprakAza, sarga 3, zloka 285 meM isa mata ko grAhya ThaharAyA hai| (kha) bhAvalezyA, AtmA kA pariNAma-vizeSa hai, jI saMzleza aura yoga se anagata hai saMpaleza ke tIvra,tIvratara,tIyatama, manda, mandatara mamvatama Adi aneka bheda hone se vastutaH bhAvalezyA, asaMkhya prakAra kI hai tathApi saMkSepa meM chaha vibhAga karake zAstra meM usakA svarUpa dikhAyA hai| dekhiye, gA0 12 vii| chaha bhedoM kA svarUpa samalane ke liye pAAstra meM nIce likhe do dRSTAnsa diye gaye haiM:pahilA:-koI challa puruSa jambUphala (jAmUna) khAne ko icchA karate huye cale jA rahe the, itane meM jambavRkSako dekha unameM se eka puruSa bolA-'lIjiye, jamvRkSa to A gayA / aba phaloM ke liye Upara car3hane kI apekSA phaloM se ladI huI bar3I-bar3I zAkhA vAle isa vRkSa ko kATa girAnA hI acchA hai|" yaha sunakara mare ne kahA--"kSa kATane se payA lAbha ? kevala zAkhAoM ko kATa do|" tIsare puruSa ne kahA-"yaha bhI ThIka nahIM, sroTI-choTI zAkhAoM ke kATa lene se bhI to kAma nikAlA jA sakatA hai?" Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra cauthe ne kahA-"zAkhAyeM bhI kyoM kATanA ? phaloM ke gucchoM ko tor3alIjiye" ___pAMcoM bolA-"gucchoM se kyA prayojana ? unameM se kucha phaloM ko hI ne lenA acchA hai|" anta meM chaThe puruSa ne kahA- ye saba vicAra nirarthaka haiM; kyoMki hama loga jinheM cAhate hai, ve phana to nIce bhI gire huye haiM, kyA unhIM se apanI prayojana-siddhi nahIM ho sakatI hai ?" __ dUsarA:-koI chaH purupa dhana lUTane ke irAde se jA rahe the| rAste meM kisI gA~va ko pAkara unameM se eka bolA:- isa gAMva ko tahasa-nahasa kara do-manuSya, pazu, pakSI, jo koI mile, unheM mAroM aura dhana lUTa lo|" yaha suna kara dUsarA bolA:- pazu pakSI jAdi ko mAra : kebala virodha karane vAle manuSyoM hI ko maaro|" / tIsare ne kahA:--"becArI striyoM kI hatyA kyoM karanA ? puruSoM ko mAra do / " cauthe ne kahA:-"saba pUruSoM ko nahIM jo sazastra hoM, unhIM ko maaro|' pAMca ne kahA-"jo sazastra puruSa bhI virodha nahIM karate, unheM kyoM mAranA / ' anta meM chaThe puruSa ne kahA:-- kisI ko mArane se kyA lAbha? jisa prakAra se dhana apaharaNa kiyA jA sake, usa prakAra se use uThA lo aura kisI ko mArI mata / eka to pana lUTanA aura dUsare usake mAlikoM ko mAranA, yaha ThIka nhiiN|" ina do dRSTAntoM se lezyAoM kA svarUpa spaSTa jAnA jAtA hai| pratyeka raSTAnta ke chaha-chaha puruSoM meM pUrva-pUrva puruSa ke pariNAma kI apekSA utarauttara puruSa ke pariNAma zubha, zubhatara aura zubhatama pAye jAte haiM-uttarauttara puruSa ke pariNAmoM meM saMkleza kI nyUnaptA aura mRdutA kI adhikatA pAI jAtI hai| prathama purupa ke pariNAma kI 'kRSNalezyA.' dUsare ke pariNAma ko 'nIlalezyA', isa prakAra krama se chaThe puruSa ke pariNAma kA 'zuklale kyA' samajhanA cAhiye / -Avazyaka hAribhadrI vRtti pR0 15 tathA loka0 pra0, sa.3, zloka 363-380 / lezyA-dravya ke svarUpa sambandhI ukta tInoM mata ke anusAra terahaveM guNasthAna paryanta bhAva-lezyA kA sadbhava samajhanA cAhiye / yaha siddhAnta gommaTasAra-jIvakANDa ko bhI mAnya hai; kyoMki usameM yoga-pravRtti ko lezyA kahA hai / yathA:-- "ayoti chalessAmo, suhatiyalessA du desaviravatiye tattI suzkA lessA, ajogitA alessaM tu // 531 / / " Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra sarvArthasiddhi meM aura gommaTasAra ke sthAnAntara meM kapAyodaya-anuraMjita yoga pravRtti ko lezyA' kahA hai| yadyapi isa kathana se dasaveM guNasthAna paryanta hI lezyA kA honA pAyA jAtA hai, para vaha kathana apekSAkRta hone ke kAraNa pUrva kathana se viruddha nahIM hai / pUrva kathana meM kevala prakRtipradeza bandha ke nimittabhUta pariNAma lezyArUpa se niyamita hai aura isa kathana meM sthiti anubhAga Adi cAroM bandhoM ke nimittabhUta pariNAma zyArUpa se vikSita hai, kevala prakRti- pradeza bandhake nimittabhUta pariNAma nahIM / yathA: * "bhAvalezyA kaSAyodayarAJjitA yoga-pravattiriti kRtvA audayikItyucyate / " sarvArthasiddhi - adhyAya 2, sUtra 6 / "jogapattI lessA, kasAya udyAraMjiyA ho / tatto doSNaM kajje, gaMdhacakka samuddi 486 // 35 - jIvakANDa dravyalezyA ke varNa - gandha Adi kA vicAra tathA bhAvalezyA ke lakSaNa Adi kA vicAra uttaragdhyana, bha0 34 meM hai / isake liye prajJApanA - lezyApada, Avazyaka, loka prakAza Adi AkAra granya zvetAmbarasAhitya meM hai / ukta do dRSTantoM meM se pahalA dRSTAnta, jIvakANDa gA0 506-507 meM hai / lezyA kI kucha vizeSa bAteM jAnane ke liye jIvakANDa kA leNyAmArgagAdhikAra (pA0 486 - 555 dekhane yogya hai | jIvoM ke Antarika bhAvoM kI malinatA tathA pavitratA ke tara tama bhAva kA sUcaka yA kA vicAra, jaisA jaina zAstra meM hai| kucha usI ke samAna chaha jAtiyoM kA vibhAga, maGgalIgosAla putra ke mata meM hai, jo karma kI zuddhi - azuddhi ko lekara kRSNa-nIla Adi chaha varNoM ke AdhAra para kiyA gayA hai / isakA varNana, 'dIva nikAya -sAmaphalasutta" meM hai / "mahAbhArata" ke 12.286 meM bhI chaha jIva-varNa dina hai, jo ukta vicAra se kucha milate-julate haiM / "pAtaJjalayogadarzana" ke 4,7 meM bhI aisI kalpanA hai; kyoMki usameM karma ke cAra vibhAga karake jIvoM ke bhAvoM kI zuddhi-azuddhi pRthakaraNa kiyA hai| isake liye dekhiye, doSanikAya kA marAThI bhASAntara pR0 56 / . Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R karmagrantha bhAga cAra pariziSTa "kha" / pRSTha 10, paMkti 18 ke 'paJcendriya' zabda para jIva ke ekendriya Adi pAMca bheda kiye gaye haiM, so dravyendriya ke AdhAra para kyoMki bhAvendriyoM to sabhI saMsArI jIvoM ko pAMcoM hotI haiM / yathAH "ahavA pahunca laDidiyaM pipaMceMdiyA samye // 2666 // " - vizeSAvazyaka arthAt labdhIndriyakI apekSA se sabhI sArI jAMva paJcendriya haiM / "paMcedi vva baulo, maro dhva savya-visa ovalaMbhAo / " ityAdi - vizeSAvazyaka, ga0 2001 arthAt sava viSaya kA jJAna hone kI yogyatA ke kAraNa bakula dakSa manuSya kI taraha pA~ca indriyoM vAlA hai / . yaha ThIka hai ki dvIndriya Adi kI bhAvendriya ekendriya Adi kI bhAvendriya se uttarotara vyakta vyaktatara hI hotI hai / para isameM koI sandeha nahIM ki jinako dravyendriyo pA~ca pUrI nahIM haiM unheM bhI bhAvendriyA~ to sabhI hotI hI haiN| yaha bAta Adhunika vijJAna se bhI pramANita hai / DA0 jagadIzacandra basukI khoja ne vanaspati meM smaraNa zakti kA astitva siddha kiyA hai| smaraNa, jo ki mAnasazakti kA kArya hai, vaha yadi eke ndriya meM pAyA jAtA hai to phira usameM anya indriyA~ jo ki mana se nIce kI zreNikI mAnI jAtI hai, unake hone meM koI bAdhA nahIM / indriya ke sambandha meM prAcIna kAla meM vizeSa darzI mahAtmAoM ne bahuta vicAra kiyA hai, jo aneka jaina granthoM meM upalabdha hai| usakA kucha aMza isa prakAra hai :-- indriyA~ do prakAra kI hai. - ( 1 ) dravyarupa aura (2) bhAvarupa | dravyendriya, pudgla-janya hone se jarUpa hai; para bhAvendriya, jJAnarUpa hai, kyoMki vaha cetanA zakti kA paryAya hai / (1) dravyendriya aGgopAGkSa aura nirmANa nAmakarma ke udaya-janya hai / isake do bheda haiM:- (ka) nirvRtti aura (kha) upakaraNa / (ka) indriyake AkAra kA nAma 'nivRtti' hai nirvRtti ke bhI (1) bAhya aura (2) Abhyantara ye do bheda haiM / (1) indriyake bAhya Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra AkAra ko 'bAhyanirvRti kahate haiM aura ( 2 ) bhItarI AkAra ko 'Abhyantara nivRtti' bAhya bhAga talavAra ke samAna hai aura Abhyantara bhAga talavAra kI teja bAra ke samAna, jo atyanta svaccha paramANuoM kA banA huA hotA hai / Abhyantara nirvRtti kA yaha pudgla svarUpa prajJApanAsUtra - indriyapadakI TIkA 0 26 ke anusAra hai| AcarAGgaiti gR0 104 meM usakA svarUpa cetanAmaya batalAyA hai / AkAra ke sambandha meM yaha bAta jAnanI cAhiye ki svacAkI AkRti aneka prakArako hotI hai, para usake bAhya aura Abhyantara AkAra meM judAI nahIM hai| kisI prANI kI tvacAkA jaisA bAhya AkAra hotA hai, vaisA ho Abhyantara AkAra hotA hai / parantu anya indriyoMke viSaya meM aisA nahIM hai:tvacAko chor3a anya saba indriyoMke Abhyantara AkAra, bAhya AkArase nahI milate | saba jAti ke prANiyoM kI sajAtIya indriyoM ke Abhyantara bAkAra, eka taraha ke mAne huye haiM / jaise:- kAnakA mAbhyantara AkAra, kadamba-puSpajaisA, AMkha kA masUrake dAnA jaisA, nAkakA atimuktaka ke phUla jaisA aura jIkA churAjaisA hai| kintu bAhya AkAra saba jAtimeM bhinna-bhinna dekhe jAte haiM / udAharaNArtha:- manuSya, hAthI, ghor3A, baila, billI, cUhA Adike kAna, AMkha, nAka, jIbha ko dekhiye | (kha) AbhyantaranirvRtikI viSaya- grahaNa-zaktiko 'upakaraNendriya' kahate hai| (2) bhAvendriya do prakArako hai: - (1) labdhirUpa aura (2) upayogarUpa | (1) matijJAnAvaraNake kSayopazamako betanA-zaktikI yogyatA- vizeSako 'labdhirUpa bhAvendriya' kahate hai / ( 2 ) isa labdhirUpa mAvendriyake anusAra AtmAkI viSaya grahaNa meM jo pravRtti hotI hai, use upayoga rUpa bhAvendriya' kahate hai / isa viSayako vistArapUrvaka jAnane ke liye prajJApanA-pada 15, pR0 263/ tatvArtha adhyAya 2, sU0 17-18 tathA vRtti, vizeSAva0, gA0 26632003 sathA lokaprakAza-sarga 3 zloka 464 se Age dekhanA cAhiye / " LAAM L Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = pariziSTa 'ga' | zamba para karma grantha bhAga cAra pR0 10 paMkti 16 ke " saMjJA " saMjJA kA matalaba Ayoga ( mAnasika kriyA - vizeSa ) se hai | inake (ka) jJAna aura (kha) anubhava, ye do bheda hai / J (ka) mati zruta Adi pA~ca prakAra kA jJAna 'jJAnasaMjJA' hai / (kha) anubhavasaMjJA (1) AhAra, (2) bhaya, (3) maithuna, (4) parigraha (5) krodha (6) mAna, (7) mAyA (8) lobha, (6) ogha, (10) loka (11) moha. (12) dharma, (13) sukha, (14) duHkha, (15) jugupsA aura (16) zoka, ye solaha bheda hai| AcArAGga-niyukti, gA0 38-- 39 meM to anubhavasaMjJA ke ye solaha bheda kiye gaye hai| lekina bhagavatI - zataka 7. uddeza meM tathA prajJApanA-pada meM inameM se pahale dasa ho bheda, nirdiSTa hai| ye saMjJArtha saba jIvoM meM nyUnAdhika pramANa meM pAI jAtI hai, isaliye ye saMjJi asajJi vyavahArako niyAmaka nahIM hai| zAstrameM sajJi asaMjJI kA bheda hai, so anya asaMjJAoMkI apekSA se ekendriya se lekara paJcendriya paryantake jIvoMmeM caitanyatA vikAsa kramazaH adhikAdhika hai| isa vikAsake tara-camabhAvako samajhAneke liye zAstrameM isake sthala rItipara bAra vibhAga kiye gaye haiM / (1) pahale vibhAga meM jJAnakA atyanta alpa vikAsa vivakSita hai | yaha vikAsa itanA alpa hai ki isa vikAsase yukta jIva, mUcchita kI taraha ceSTA rahita hote haiN| isa avyaktatara caitanyakI 'oghasakhA' kahI gaI hai / ekendriya jIva, oSasa jJAvAle hI hai / (2) dUsare vibhAga meM vikAsakI itanI mAtrA vivakSita hai ki jisase kucha bhUtakAlakA -- sudIrghaM itakAlakA nahI- --smaraNa kiyA jAtA hai aura jisase iSTa viSayoM meM pravRtti tathA aniSTa viSayoMse nivRtti hotI hai| isa pravRttinivRtta-kArI jJAnako 'hetuvAdopadezikI saMjJa' kahA hai| brondriya trIndriya, caturindriya aura sammUcchima paJcendriya jIva hetuvAdopadezikI saMjJA vAle hai / P (3) tIsare vibhAga meM itanA vikAsa vivakSata hai ki jisase sudIrgha Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra bhUtakAlameM anubhava kiye huye viSayoMkA smaraNa aura smaraNadvArA vartamAna kAla ke pharsa vyoM kA nizcaya kiyA jAtA hai| yaha kAma viciSTa manakI sahAyatA se hotA hai| isa jJAnako 'dIrghakAlopadeziko saMjJA' kahA hai| deva, nAraka aura garbhaja manuSya tiryaJca dIrghakAlopadezikI saMjJAyAle hai / * (4) cauthe vibhAga meM viziSTa zrutajJAna viSakSita hai| yaha zAna itanA zuddha hotA hai ki samyaktvayoMke sivAya anya jIvoMmeM isakA saMbhava nahIM hai / isa vizuddha jJAnako 'dRSTivAdopadeziko saMjJA' kahA hai| 36 zAstra meM jahA~ kahIM saMzI asaMzIkA ullekha hai, vahA~ sabajagaha asaMjJIkA matalaba bhoSasaMjJAvAle aura hetuvAdopadezikI saMjJAvAle jIvoM se hai / tabhA saMjJIkA matalaba saba jagaha dIrghakAlopadezikI zAvAloM se hai / isa viSayakA vizeSa vicAra tattvArtha a0 2, sU025 vRtti, nandI sU0 36. vizeSAvazyaka gA0 504 - 526 aura lokapra0, sa03 zloka 442-463 meM hai| saMjJI asaMjI ke vyavahAra ke viSaya meM digambara sampradAya meM zvetAmbara kI apekSA thor3A sA bheda hai / usameM garbhaja tiryaJcoMko saMzImAtra na mAnakara saMjJI tathA asaMzI mAnA hai / isItaraha saMmUmi tiryaJcakosirpha asaMjhI na mAnakara saMtrI asaMjJI ubhayarUpa mAnA hai| (jIva0, ga076 ) isake sivAya yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki zvetAmbara -grantha meM hetuvAdopadezikI Adi jo tIna saMjJAyeM aNita hai, unakA vidhAra digambarI prasiddha granthoM meM dRSTigocara nahIM hotA / === Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra 4 // pariziSTa "" pancha 11 ke 'aparyApta' zamda para (ka)aparyAptake do prakAra haiM-(1)labdhi-aparyApta aura (2) karaNa-apayapti / vaisehI (kha)paryAptake bhI do bheda haiM-(1)labdhi paryApta(2) krnn-pryaapt| (ka)-jo jIya, aparyAptanAmakarma ke udayake kAraNa aisI zaktivAle hoM ki ki svayoga Te'trioM ko pUrNa kiye birA hI mara jAte haiM, ve labdhiaparyApta haiN| 2-parantu kAraNa-aparyApatake viSaya meM yaha bAta nahI,the paryAptanAmakarma ke bhI udarapAle hote haiM / arthAt cAhe paryAptatAmakarmakA udaya ho yA aparyAptanAmakarmakA, para jaba taka karaNoMkI (zarIra,indriga Adi paryAptiyoMkI samApti naho, taba taka jIva 'karaNa-aparyApta' kahe jAte haiN| (kha)1-jinako paryAptanAmakarma kA udaya ho aura isase jo svayogya paryAptiyoM ko pUrNa karane ke bAda hI marate hai, pahale nahIM, ve 'labdhi-paryApta haiN| 2-karaNa-paryAptoMke liye yaha niyama nahIM ki ve svayogya paryAptiyoM ko pUrNa karake hI marate hai| jo labdhi-aryApta hai,ve bhI karaNa-paryApta hote hI haiN| kyoMki AhAraparyApti vana cakaneke bAda kamase kama zarIraparyApti bana jAtI hai tabhI se jIva 'karaNa-paryApta' mAne jAte haiN| yaha to niyama hI hai ki labdhi. aparyApta bhI kamase kama AhAra, zarIra aura indriya. ina tIna paryAptiyoM ko pUrNa kiye binA marate nahIM / ina niyamake sambandha meM zrImalayagirijIne nandI sUtrako TIkA, pR0 105 meM yaha limkA hai - ___"pasmArAgAmimavAyudhyA bhriyante sarvaeva dehinaH tasyahArazarIremiya paryAptiparyAptAmAmeva vyata iti' arthAt sabhI prANI agale mavakI Ayuko bA~dhakara hI marate haiM, binA bA~pa nahIM marate / Ayu tabhI bAMdhI jA sakatI hai, jabaki AhAra, zarIra aura indriya, ye tIna paryAptiyAM pUrNa bana cukI ho| isI bAtakA khulAsA zrIdinayavijayajIne lokaprakAza sarga 3,zloka 1 meM isa prakAra kiyA hai:-jo jIva labdhi-aparyApta hai , vaha bhI pahalI tIna paryA Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga bAra ptiyoMko pUrNa karane hI agrima bhavakI Ayu bAMdhatA hai| antamuhata taka Ayubanca karake phira usakA jaghanya abAdhAkAla, jo antamuhUrta kA mAnA gayA hai, use vaha bitAtA hai / isake bAda marake vaha gatyansara meM jA sakatA hai / jo agrima Ayuko nahIM bAMdhatA aura usa ke abAdhAkAlako pUrA nahIM karatA, vaha mara hI nahIM sktaa| digambara sAhitya meM karaNa-aparyAptake badale nitti aparyApta zabda milatA hai: harSa meM hoDAsA pani ti zabda kA artha zarIra hI kiyA huA hai / ata eva zarIraparyApti pUrNa na hone taka hI digambarIya sAhitya, jIvako niyaMtti aparyApta kAhatA hai / zarIraparyApti pUrNa hone ke bAda vaha, nivaM tti aparyApta vyavahAra karane kI sammati nahIM detA / yathAH "pajata saya udaye, NiNiyapajjati NiTico hoki / jAba sarIramayuSNa, zivyattimapuSNago tAtra // 120 // __ ---jIvakANDa / sAroza yaha ki digambara-sAhityameM paryAptanAmakarmakA udayavAlA hI zarIra-paryApti pUrNa na hone taka 'nirvRtti-aparyApta' zabdase abhimata hai| parantu zvetAmbarIya sAhitya meM 'karaNa' zandakA zarIra, indriya Adi paryAptiyA~, itanA artha kiyA huA milatA hai / yathAHkaraNAni zarIrAkSAvoni / ' -lo pra0, sa0 3, zlo0 10 | ata eva zvetAmbarIya sampradAya ke anusAra jisane zarIra paryApti pUrNa kI hai, para indriya paryApti pUrNa nahIM kI hai, vaha bhI 'karaNa-aparyApta kahA jA sakatA hai / arthAt zarIrarUpa karaNa pUrNa karanese 'karaNa-paryApta' aura indriyarUpa karaNa pUrNa na karanese 'kAraNa-aparyApta' kahA jA sakatA hai| isa prakAra zvetAmbarI sampradAyakI dRSTise zarIraparyAptise lekara manaH paryApti paryanta pUrva-pUrva paryApti pUrNa honepara 'karaNa-paryApta' aura uttarottara paryAptike pUrNa na honese 'karaNa-aparyApta' kaha sakate haiM / parantu jaba jIva, sthayogya sampUrNa paryAptiyoMko pUrNa kara leve, taba use 'karaNa-aparyApta nahIM raha skte| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra paryApti kA svarUpaH-paryApti, vaha zakti hai, jisake dvArA jIva, AhAra zvAsocchavAsa Adike yogya puda gamoM ko grahaNa karatA hai aura gRhIta pudgaloM ko AhAra-AdirUpameM pariNata karatA hai| aisI zakti jIvameM pudgaloMke upacazme banatI hai / arthAt jisa prakAra peTake bhItara ke bhAga meM vartamAna pudgloM meM eka tarahakI zakti hotI hai, jisase ki khAyA huA AhAra bhinna bhinna rUpameM badala jAtA hai,isI prakAra janmasthAna-prApsa' jIva ke dvArA gRhIta pUdagloMse aisI zakti bana jAtI hai, jo ki AhAra Adi pradAloMko khala-rasa AdirupoM meM badala detI hai| vahIM zakti paryApti hai / janaka pudgla meM se kucha to aise hote haiM, jo ki janmasthAna meM Aye huye jIvake dvArA prathama samaya meM hI grahaNa kiye huye hote haiM aura kucha aise bhI hote haiM, jo pIche se pratyeka samaya grahaNa kiye jAkAra, pUrva-gRhIta pugloM ke saMsaga se tadrUpa bane huye hote haiM / kAya-bhedasa payAptike chan bhada-5 AhAra :, zarIraparyApsi, (3) indriyapAti, (4) davAmomAlAsaparyApti, 15) bhASAparyApti aura (6) manaHparyApti / inakI vyAkhyA, pahale karma granthI 46 vIM gAthAke bhAvArtha meM pR0 67 veM se dekha lenI cAhiye / ina chaha paryAptiyoM meM se pahalI cAra paryAptayoM ke adhikArI ekendriya hI haiM / dvIndriya, zrIndri ya, caturindriya aura asajJi-paJcandriya jIva, manaH paryAptiyoMke sivAya zeSa pA~ca paryAptiyoMke adhikArI hai / saMjJi-paJcendriya jIva, chahA paryAptiyoM ke adhikArI hai |is viSayako gAthA, zrIjinamadragaNi kSamAzramaNa-kuta bRhatsagrahaNa meM hai: "AhArasaridiya-pajjattI aannpaannbhaasmnno| prasAri paMca chapi ya, egivivigalasaMnINaM / / 346 // '' pahI gAthA gommaTasAra-jIvakANDa meM 118 ve nambara para darja hai| prastuta viSayakA vizeSa svarUpa jAnaneke liye ye sthala dekhane yogya hai: nandI, pR0 104-105 paJcasa0, dvA0 1, gA0 5 vRtti, lokapra0, sa0 3, zlo07-42 tathA jIvakANDa, paryApti-adhikAra, gA0 117-127 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra 42 pariziSTa "" pRSTha 21 ke krama mAvoM zabda para chabhastha ke upayoga kamabhAvI haiM, isameM matabheda nahIM hai, para kevalI ke upayoga ke sambandha meM mukhya tIna pakSa hai: (1) siddhAnta- pakSa, kevalajJAna aura kevaladarzanako kamabhAvI mAnatA hai isake samarthaka zrIjinabhadragaNi kSamAzramaNa Adi haiM / (2) dUsarA pakSa, kevalajJAna- kevaladarzana, ubhaya upayogako sahabhAvI mAnatA hai / isake poSaka zrImallavAdI tArkika Adi haiN| (tIsarA pakSa ubhaya upayogoMkA bheda na mAnakara unakA aikyamAnatA haiN| isake sthApaka zrIsiddhasena divAkara hai| tInoM pakSoMkI kucha mukhya-mukhya dalIleM kramazaH nIce dI jAtI haiM: - 1 (ka) siddhAnta (nagavatI- zataka 18 aura 25 ke 6 uddeza, tathA prajJApanA-pada 30 ) meM jJAna darzana donoMkA alaga-alaga kathana hai tathA unakA krama mAvitva spaSTa varNita hai / kha) niyukti | A0ni0gA0 277-976 / meM kevala jJAna- kevaladarzana donoMkA bhinna-bhinna lakSaNa unake dvArA sarva viSayaka jJAna tathA darzanakA honA aura yugapat do upayogoM kA niSedha spaSTa batalAyA hai| (ga) kevala jJAna- kevaladarzana ke bhinna-bhinna AvaraNa aura upayogoMkI bAraha saMkhyA zAstra meM (prajJApanA 26035 AdimeM jagaha-jagaha varNita hai / (gha) kevalajJAna aura kevaladarzana, ananta kahe jAte haiM, so labdhiko apekSA se upayoga kI apekSA se nahIM / upayogakI apekSA se unakI sthiti eka samayakI hai; kyoMki upayogakI apekSA se anantatA zAstrama nAhI bhI pratipAdita nahIM hai / (Ga) upayogoM kA svabhAva hI aisA hai, jisase ki ve kramazaH pravRtta hote haiN| isaliye kevalajJAna aura kevaladarzanako kramabhAvI aura alaga-alaga mAnanA cAhiye / * 2 (ka) AvaraNa-kSayarUpa nimitta aura sAmAnya vizeSAtmaka viSaya, samakAlIna hone se kevalajJAna aura kevaladarzana yugapat hote haiM / kha) lAyasthika upayogoM meM kAryakAraNa bhAva yA pararapara pratibandhya-pratibandhaka bhAva ghaTa sakatA hai. jJAyika upayogoM meM nahIM; kyoMki bodha-svabhAva zarazvata AtmA, jaba nirAvaraNa ho, taba usake donoM kSAyika upayoga nirantara hI hone cAhiye / (ga) kevalajJAna kevaladarzanakI sAdi-aparyavasitatA, jo zAstra meM kahI hai, vaha bhI yugapatR pakSa meM hI ghaTa sakatI hai; kyoMki isa pakSa meM donoM upayoga yugapat aura nirantara hote rahate haiN| isaliye dravyArthikanayase upayoga-dubake pravAhako aparyavasita (ananta) kahA jA sakatA hai| (gha) kevalajJAna- kevaladarzana ke sambandha meM siddhAnta meM jahakahIM jo kucha kahA gayA hai, vaha saba donoMke vyakti-bhedakA sAdhaka hai, tamA vitva kA nhiiN| isa liye donoM upayogako sahabhAvI mAnanA cAhiye / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 karmagrantha bhAga cAra 3---(ka) jaise sAmagrI milanepara eka zAna-paryAya meM aneka ghaTa-paTAdi viSaya bhAsita hote haiM, base hI AvaraNa-kSaya, viSaya Adi sAmagrI milane para epha hI kevala-upayoga, padArthoke sAmAnyavizeSa ubhaya svarUpaka jAna sakatA hai| khajase kevalajJAna ke samaya,matijJAnAvaraNAdikA abhAva honepara bhI mati Adi jAna, kevalajJAnase alaga nahIM mAne jAte, vaise hI kevala darzanA-varaNakA kSaya hone / para mI kevaladarzanakoM, kevalajJAnase alaga mAnanA ucita nhiiN| (ga)viSaya aura kSayopazamatakI vibhinnatAke mAraNa, chAnasthika jJAna aura darzana meM paraspara bheda mAnA jA sakatA hai, para ananta-viSayakatA aura kSAyika-bhAva samAna hone se keovatrajJAna kevaladarzana meM kisI taraha bheda nahIM mAnA jA sktaa| (gha) yadi kebala darzanako kevalajJAnase alaga mAnA jAya to vaha sAmAnyamAtrako viSaya karane vAlA honese alpaviSayakasiddha hogA, jisase usakAzAstrakathitaananta-viSayakatva nahIM ghaTa sakegA / (Da:) kAlokA bhASaNa, sAvalazAna sAma-durvara hotA hai, maha zAstra-kathana abheda-pakSahIma pUrNatayA ghaTa sakatA hai / (ca) AvaraNa-bheda kathaJcita hai; arthAt vastuta: AvaraNa eka hone para bhI kArya aura upAdhi-bhedakI apekSA se usake bheda samajhane cAhiye isa liye eka upayoga-vyaktimeM jJAnatva daza natva do dharma alaga-alaga mAnanA cAhiye / upayoga, jJAna-darzana do alaga-alaga mAnanA yukta nahIM; ata evaM jJAna-darzana donoM zabda paryAyamAtra ekArthavAdhI) haiN| upAdhyAya zrIyazovijayajIne apane jJAnabindu pa0114 meM nayI-duSTi se tInoM pakSoM kA samanvaya kiyA hai:-siddhAnta-pakSa,zuddha RjasutranayakI apekSA se; zrImatlavAdI jI kA pakSa, vyavahAra-mayakI apekSA se aura zrIsiddhasena divAkarakA pakSa, saMgrahanayakI apekSA se jAnanA caahiye| isa' viSayakA savistara varNana, sammatitarka; jIvakANDa mA. 3 se Age; vizeSAvazyaka mANya gA0 3088-3135, zrIharibhadragarikRta dharmasaMgrahaNI gA0 1336-1356, zrIsiddhasenagaNikRta tatvArthaTIkA a0 1, sU0 31, pa. zrImalayagiri-nandIvRtti 10 134-138 aura mAnabindu pa0154-164 se jAna lenA cAhiye / 'digambara-sampradAya meM ukta tIna pakSa meM se dusarA arthAt upayoga-jayakA pakSa hI prasiddha hai: jagavaM vadaNANaM, kevalajANissa basaNaM ca thaa| viNayarapayAsatApaM, jaha paTTaI taha muNeghavaM // 16 // " -niyamasAra / "siddhANaM siddhagaI, kebalaNANaM ca baMsagaM khayiyaM / samma samaNAhAra, upajogANarakamapauttI // 730 // " -jIvakANTha / "basaNapuvaM jANaM, chadamasthANaM Na voNNi upjggaa| garva samhA kevali-NAhe jhuga tu te dho vi // 44 // " - drazyasaMgraha / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga bAra pariziSTa "cha" / "bhAvasu masAbhi pRSTha 22 ke 'ekendriya zabda para ekendriyoM meM tIna upayoga mAne gaye haiN| isaliye yaha zaGkA hotI hai ki sparzanendriya-mati - jJAnAvaraNa karma kA kSayopazama hone se ekendriyoM meM mati upayoga mAnanA ThIka hai, parantu mASAlabdhi ( bolane kI zakti ) tathA zravaNalabdhi ( sunane kI zakti) na hone ke kAraNa unameM zruta upayoga kaise mAnA jA sakatA hai; kyoMki zAstra meM bhASA tathA zraNalabdhivAloM ko hI jJAna mAnA hai / yathA: LA bhAtAso - yaladviNo jujjae ma yassa haritAhi // 9025 sokara 45 7 - vizeSAvazyaka | bolane va sunane kI zakti vAle ho ko bhAvabhUta ho sakatA hai, dUsare ko nahIM | kyoMki 'zrutAna' usa jJAna ko kahate haiM, jo bolane kI icchA vAle yA vacana sunane vAle ko hotA hai / 1 isakA samAdhAna yaha hai ki sparzanendriya ke sivAya anya dravya ( bAhya) indriyoM ne hone para bhI vRkSAdi jIvoM meM pA~ca mAvendriya-janya jJAnoM kA honA, jaisA zAstra sammata haiM, vaise hI bolane aura sunane kI zakti na hone para bhI ekendriyoM meM bhAvazrutajJAna kA honA zAstra sammata hai / yathA:"jaha sumaM bhAvitriya - nANaM vazviviyAvarohe vi / taha davyasuyAbhAve bhAvasurya pazcivAInaM // 103 // " - vizeSAvazyaka | jisa prakAra dravya indriyoM ke abhAva meM bhAvendriya-janya sUkSma jJAna hotA hai, isI prakAra dravyazruta ke bhASA Adi bAhya nimitta ke abhAva meM mI pRthvIkAyika Adi jIvoM ko alpa bhAvazruta hotA hai| yaha ThIka hai ki auroM ko jaisA spaSTa jJAna hotA hai, vaisA ekendriyoM ko nahIM hotA / zAstrameM ekendriyoM ko AhAra kA abhilASa mAnA hai, yahI unake aspaSTa jJAna mAnane meM hetu hai / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamagrantha bhAga cAra AhAra kA abhilASa, zudhAvedanIyakama ke udaya se hone vAlA AtmA kA pariNAma-vizeSa (adhyavasAya) hai / yathA:--- ___ "mAhArasaMjJA AhArAbhilASaH kSudanIyoSayaprabhavaH khalvAtmapariNAma iti / " -Avazyaka, hArimaTTI vRtti pR0 580 / isa abhilASarUpa adhyavasAya meM 'mujhe amUka vastu mile to acchA, isa prakAra kA vAbda aura artha kA vikalpa hotA hai| jo adhyavasAya vikalpa sahita hotA hai, vahI zrutajJAna kahalAtA hai / yathA:-- "iMziyamaNonimittaM jaM viSNANa suyANusAreNaM / / nipayatyuttisamatthaM, taM mAyasuyaM maI sesaM // 1001" __ --vizeSAvazyaka / arthAt indriya aura mana ke nimitta se utpanna hone vAlA jJAna, jo niyata artha kA kathana karane meM mamarca aura zrutAnusArI (zakada tathA artha ke vikalpa se yukta) hai, use 'bhAvazca ta' tathA jala se bhinna jJAna ko 'matijJAna' samajhanA cAhiye / zca yadi endriyoM meM zrata upayoga na mAnA jAya lo unameM AhAra kA abhilASa, jo zAstra-sammata hai| vaha kaise ghaTa sakegA ? isaliye bolane aura sunane kI zakti na hone para bhI unameM atyanta sUkSma zruta-upayoga avazya hI mAnanA cAhiye / bhApA tathA zravaNalabdhi vAle ko ho bhAvazruta hotA hai, dUsare ko nahIM isa zAstra-kathana kA tAtparya itanA hI hai ki ukta prakAra kI zakti vAle ko spaSTa bhAvazruta hotA hai aura dUsaroM ko aspaSTa / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra (2) - mArgaNAsthAna- adhikAra / mArgaNA ke mUla bheda / gaidie dha kAye, joe bee kasAyanANesu / saMjamadaMsaNalesA, bhavasamme sa niAhAre' // 6 // gatIndriye kAthe, yoge vede kaSAyajJAnayoH / saMyamadanalezyA bhavyasamyaktve saMjJayAhAre // // artha - mArgaNAsthAna ke gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, jJAna, saMyama, varzana, lezyA, bhavyazva, samyaktya, saMzitva aura AhArakasva, ye caudaha meda haiM // 6 // mArgaNAoM kI vyAsthA haiM bhAvArtha - ( 1 ) gati--jo paryApta, gatinAmakarma ke udaya se hote jisase jora manuSya vidAraka kA vyavahAra hotA hai, ve 'gati' haiM / 1- yaha gAthA paJcasaMgraha kI hai (dvAra 1. gA0 21) / gommaTasAra jIvakANDa meM yaha isa prakAra hai: -- "viyesu kAye, joge vede kasAyaNANe ga saMjamasaNalessAvivAsamattasamNi AhAre // 141 // " 2 -- gommaTasAra - jIvakANDa ke mArgaNAdhikAra meM mArgaNAoM ke jo lakSaNa haiM, ve saMkSepa meM isa prakAra haiM: (1) gatinAmakarma ke udaya-janya paryAya yA bAra gati pAne ke kAraNabhUta jo paryAya, ve 'gati' kahalAte haiM / -- gA0 145 (2) ahamindra deva ke samAna Apasa meM svatantra hone se netra Adi ko 'indriya' kahate haiM / -- nA0 163 // (3) jAtinAmakarma ke niyata sahacArI asa yA sthAvara- nAmakarma ke udaya se hone vAle paryAya 'kAya' haiM / gA0 180 / (4) pula-vipAkI zarIranAmakarma ke udaya se mana, vacana aura kAyayukta jIva kI karma-grahaNa meM kAraNabhUta jo zakti, vaha 'yoga' hai / - gA0 215 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 karmamanya bhAga cAra (2) niya-khacA, netra mAvi jina sAdhanoM se sarvo-garmI, (5) vedamohanIya ke udaya-udIraNA se hone vAlA pariNAma kA saMmoha (cAJcalya), jisase guNa-doSakA viveka nahIM rahatA, vaha 'veda' hai|-gaa0 271 (6) 'pAya' jIva ke usa pariNAma ko kahate haiM, jisase sukha-duHkha rUpa aneka prakAra ke ghAsa ko paidA karane vAle aura saMsAra rUpa vistRta sImA vAle karmarUpa kSetra kA karSaNa kiyA jAtA hai| -gA 281 / ___ sammanatva, dezacAriya, sarvacAritra aura yathAkhyAtacAritra kA ghAta (pratibandha) karane vAlA pariNAma 'kAya' hai| -gAta 22 / (7) jisake dvArA jIva tIna kAla-sambandhI aneka prakAra ke dravya , guNa aura paryAya ko jAna sakatA hai, vaha 'zAna' hai| --gA 298 / (1) ahiMsA Adi vratoM ke dhAraNa, IyA~ Adi samitiyoM ke pAsAna kaSAyoM ke nigraha. mana Adi daNDa ke tyAga aura indriyoM kI jaya ko 'saMyama' __ -gA. 464 / (6) padArthoM ke AkAra ko vizeSa rUpa se na jAnakara sAmAnya rUpa se jAnanA, vaha 'darzana' hai| --gA0 471 / (10) jisa pariNAma dvArA jIva puNya-apa karma ko apane sAtha milA letA hai, vaha lezyA' hai| ___..-pA0488 / (11 jina jIvoM kI siddhi kabhI hone vAlI ho-jo siddhi ke yogya haiM, ve bhanya' aura isake viparIta, jo kabhI saMsAra meM mukta na hoMge, ve 'abhavya' haiN| -gA556 / (12 vItarAga ke kahe huye pA~ca astikAya, chaha dRzya yA nava prakAra ke padArthoM para AjJApUrvaka yA adhigamapUrva pramANa-naya-nikSepa-dvArA) zraddhA karanA 'samyaktva' hai| -gA0 560 / [13. no-indriya (mana) ke AvaraNa kA kSayopazama yA usase hone vAlA jJAna, jise saMzA kahate haiM, use dhAraNa karane vAlA jIva 'saMjhI' aura isake viparIta, jisako mana ke mivAya anya indriyoM se jJAna hotA hai vaha 'asaMjJI' hai| gA0 659 / (14) audArika, baiMkriya aura AhAraka, ina sIna meM se kisI bhI zarIra ke yogya vargaNAoM ko pathAyogya grahaNa karane bAlA jIva 'AhAraka hai --gA0 664 / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma grantha bhAga cAra kAle-pIle Adi viSayoM kA jJAna hotA hai aura jo aGgopAGga tathA nirmANa nAmakarma ke uvaya se prApta hote haiM, ve 'indriya' haiN| (3) kAma - jisakI racanA aura vRdhi yathAyogya auvArika, bakriya Adi pugla-skanyoM hotI hai aura jo karanANE uvaya se banatA hai, use 'kAya' ( zarIra ) kahate haiN| (4) yoga--vIrya-zakti ke jisa parispada se - Arimaka-pradezoMko hasa-mala se-gamana, bhojana Adi kriyAyeM hotI haiM aura mo parispanva, zarIra, bhASA tathA mamovargaNA ke pugloM kI sahAyatA se hotA hai. vaha 'yoga' hai| ( 5 ) veda-saMbhoga-anya sukha ke anubhava kI isachA, jo vevamohanIyakarma ke udaya se hotI hai, vaha 'da' hai| (6 ) kaSAya--kisI para bhAsakta honA yA kisI se mArAma ho jAnA, ityAdi mAnasika-vikAra, pro saMsAra-vRddhi ke kAraNa hai aura jo kaSAyamohanIya pharma ke uvaya-janya haiM, unako 'kAma' kahate haiN| (7) jAma-kisI vastu ko vizeSa rUpa se sAmane vAlA cetanAzakti kA vyApAra ( upayoga ), 'jJAna' kahalAtA hai| () saMyama-karmabandha-janaka pravRtti se alaga ho jAnA, 'saMgama' kahalAtA hai / (6) darzana--viSaya ko sAmAnya rUpa se jAnane vAlA cetanAzakti kA upayoga 'darzana' hai| (10) lezyA - AzmA ke sAtha karma kA mela karAne vAle pariNAmavizeSa lakSyA' haiN| ( 11 ) madhyasva-mokSa pAne kI yogyatA ko 'bhanyatva' kahate haiN| (12 ) sampaparava-AtmA ke basa pariNAma ko samyakrama kahate haiM, ko mokSa kA aviroSI hai-jisake vyakta hote hI mAramA kI pravRtti, Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garma kara mukhyatathA antarmukha bhItara kI ora ) ho jAtI hai| tasva-rAdhi, isI pariNAma kA pAla haiN| prazama, saMvega, niveda, anukampA aura prAstikatA, ye pAMca lakSaNa prAyaH samyakrI meM pAye jAte haiN| 13) saMzriya-dhoghaMkAliko saMjhA ko prApti ko 'saMmitva kahate haiN| (14) AhArakarava -kisI-na-kisI prakAra ke AhAra' ko praNa karanA, 'AhArakatva hai| mUla pratyeka mArgaNA meM sampUrNa saMsArI jIvoM kA samAveza hotA hai / / 1 / / ___... ..-.- . - ---...-. 1- yahI bAta bhaTTArakA pIakAladevane kahI hai:"tasmAt samyagdarzanamAtmapariNAmaH zreyobhimukhamadhyayasyAmaH" - tatvA a0 1, sU0 2, rAna0 16 / 5-AhAra nIna prakAra vA hai:-| oja-AhAra, (2) lobhaAhAra aura (3) kavala-AhAra / inakA lakSaNa isa prakAra hai:-- "sarIreNIyAhArI. tapAi phAseNa loma aahaaro| pakkhe pAhAro puNa, kaliyo hoi naamko|" garbha meM utpanna hone ke samaya jo zukra-zoNitarUpa AhAra, kArmaNazarIra ke dvArA liyA jAtA hai. vaha oja, vAyu kA svagidriya dvArA jo grahaNa kiyA jAtA hai, yaha lobha aura jo anna Adi khAdya, mukha dvArA grahaNa kiyA jAtA hai, vaha kavala-AhAra hai| AhAra kA svarUpa gommaTasAra-jIvakANDa meM isa prakAra hai: "udayAvaSNasarI ro,-bayeNa tahahabayaNAcittANaM / gokammavagaNANaM, gahaNe AhArayaM nAma // 663 // zArIranAmakarma ke udaya se deha, vacana aura dadhyamA ke banane yogya nokarma-vargaNAoM kA jo grahaNa hotA hai, usAko 'AhAra' kahate haiN| digambara-sAhitya meM AhAra ke chaha bheda kiye huye milate haiM / yathA:-- Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhApa cAra mArgaNAsthAna ke avAntara (vizeSa) bheda / / / cAra gAthAoM se / ] suranara tirinirayamaI, iganiyatiyacauNidi chkaayaa| bhUjalajalaNAnilakaNa, tasA ya maNakyaNataNujogA |10|| guranarayiM inirayagati rekatikanikacatuSpaJcendriyANi prakAyAH / bhUjana jvalanAnigna vana samAzca manoma canatanuyogAH // 10 // artha-deSa, manuSya, tiyaMJca aura naraka, ye cAra gatiyAM haiN| ekendriya, hondriya, zrIpriya, carindriya aura paJcendriya, ye pAca indriya haiM / pRthvIkAya, jalakAya, vAyukAma, agnikAya, vanaspatikAya aura usakAya, ye chaha kAya haiM / manoyoga, pacanayoga aura kAyayoga, ye tIna yoga haiM / / 10 / / (1)--gatimArgaNA ke bhedoM kA svarUraH bhAvArtha-- 1 ) devagasinAmakarma ke udaya se hone vAlA paryAya (zarIra kA viziSTa AkAra), jisase yaha veba' hai, aisA vyavahAra kiyA jAtA hai, yaha 'vevagati' / (2) 'yaha manuSya hai,' aisA vyavahAra karAnepAlA jo manuSyagatinAma karma ke uvaya-janya paryAya, vaha 'manuSyagati' / (3) misa paryAya se jIya tiryaJca' kahalAtA hai aura jo tiryaJcatimAmakarma ke ucaya se hotA hai, vaha 'tiryayAti' / (4) jisa paryAya ko pAkara jIya, 'nAraka' kahA jAtA hai aura jisakA kAraNa maragati. mAmakarma kA udapa hai, vaha 'naraphagati' hai / gokammarammahAro, kavAlAhAro pa lepmaahaaro| ojamaNo vi ya kamaso, AhAro viho yo / / " -~-prameyakamalamArtaNDa ke dviyIya pariccheda meM pramANa rUpa se uddhapta / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra (2}--indriyamANA ke bhedoM kA svarUpaH---- (1) nisa jAti meM sirpha svacA indriya pAyI jAtI hai aura jo jAti, ephendriyajAtinAmakarma ke udaya se prApta hotI hai, vaha 'ephendriyajAti / ( 2 ) jisa jAti meM cho igniyAM (tvacA, jIma) haiM aura jo dvIndriyajAlinAmakarma ke udaya-janma hai, bAha 'dIndriyajAti' / ( 3 ) jisa jAti meM inni yo nIna (ukta do tamA nAka) hotI haiM aura zrIndriyajAtinAmakarma kA upaya jisakA kAraNa hai, vaha 'zrIndriyajAti' / ; ) pradipajAti mandriyA~ cAra / ukta tauna tathA netra ) hotI haiM aura jisakI prApti caturindriyajAlinAmakarma ke udaya se hotI hai / ( 5 ) paJcendriyajAti meM ukta dhAra aura kAna, ye pA~ca indriyA~ hotI haiM aura usake hone meM nimitta paJce. driyajAtinAmakarma kA udaya hai / (3)---kAyamArgaNA ke bhedoM kA svarUpa: (1) pArthiva zarIra, jo pRthvI kA banatA hai, yaha 'pRthvIkAya' / ( 2 ) jalIya zarIra, jo jasase banatA hai, vaha 'jalakAya' / ( 3 ) taMjasazarIra, jo tejakA banatA hai, vaha 'leja kAya' / (4) vAyavIya zarIra, jo vAyu-janya hai, vaha vAyaphAya 1 (5) banaspatizarIra, jo vanaspatimaya hai, vaha 'vanaspatikAya' hai / ye pA~ca kAya, sthAvara nAmakarma ke usama se hote haiM aura inake svAmI pRthvIkApika Adi ekendriya jIva hai / / 6 ) jo zarIra ala-phira sakatA hai aura jo prasanAmakarma ke baya se prApta hotA hai, yaha 'sakAya' hai / isake dhAraNa karane vAle dvIndriya se paJcendriya taka saba prakAra ke jIta haiN| (4)- yogamArgaNA ke medoM kA svarUpa:-- {1) jIva kA baha vyApAra 'manoyoga' hai, jo auvArika, vaikriya 1-dekhiye, pariziSTa "ja / " Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmanApa bhAga cAra yA mAhAraka- zarIra ke dvArA grahaNa kiye huye manovakSya-samUha kI bhavada se hotA hai| (2) jIva ke usa vyApAra ko 'vacana yoga' kahate haiM, jo audArika, vaikriya yA AhAraka-bArIra ko kriyA dvArA saMcaya kiye huye bhASAnadhya kI sahAyatA se hotA hai (3) bArIradhArI AtmA ko pArya zakti kA vyApAra-vizeSa 'kAyayoga' kahalAtA hai // 1 // -tamArgaNA lo bheToM kA maH -- veya naristhinapusA, kasAya kohamayamAyalobha ti| mahasuyavahimaNakevala,-bihaMgamaisuanANa sAgArA // 11 // vedA narastrinapusakAH, kaSAyA krodhamadamAyAlomA iti / mAtazrutAvadhimanaH kavayiGgamati zrutAjJAnAni sAkArANi ||1|| artha-puruSa, strI aura napuMsaka, ye tIna veda haiM / krodha, mAna mAyA aura lobha, ye cAra meva kaSAya ke haiM / mati, zruta, avadhi, manaH paryAya aura kevala jAna tathA mati-ajJAna, zruta-ajJAna aura vibhaGgajAna, ye ATha sakAra (vizeSa) upayoga haiM // 11 // bhAvArtha-(1) strI ke saMsarga ko icchA 'puruSaveva', (2) puruSake saMsarga karane kI icchA strIveda' aura 1) strI-puruSa donoM ke saMsarga kI icchA 'bhapusakatreva' hai / 1-yaha lakSaga bhAgavedakA hai / dravyavedakA nirNaya bAharI cihnoM se kiyA jAtA hai:-puruSa ke cinha, DAr3I-mUcha Adi haiN| strI ke cinha DAr3hI mUcha kA abhAva tathA stana Adi haiM / nasaka meM strI-puruSa donoM ka kucha-kucha cinha hote haiM / yahI bAta prajJApanA-bhASA pada kI TIma meM hI huI hai: - "yonima duvamasparya, mumbhatA kosvatA stno| puskAmiteti liGgAni, sapta srosthe pracakSate // 1 // mehanaM kharatA bADhaya, zoSaTIya madhu dhRSTatA / strIkAmiti liGgAni, sapta dhuro pracakSate // 2 // Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra stanAvizmayakezAvi, mAvAbhAghasamanvitam / napusakaM budhAH prAha, mohAnalasudIpitam // 3 // bAva cinha ke sambandha meM yaha kathana bahalatA kI apekSA se hai| kyoMki kabhI kabhI puruSa ke cinha, strI meM aura strI ke cinha, puruSa meM dekhe jAte haiN| isa bAta kI satyatA ke liye nIce-likhe uddharaNa dekhane yogya haiM: "mere parama mitra DATara zivaprasAda, jisa samaya koTA hAspiTala meM the (aba Apane svatantra bheDikasa hAla kholane ke irAde se naukarI chor3a dI hai , apanI A~khoM dekhA hAla isa prakAra jyAna karate haiM ki 'DAkTara mekabATa sAhaba ke jamAne meM ( ki jo usa samaya koTe meM cIpha mekhikala Aphisara pe ) ......... 'eka vyakti para muthasthA ( anDara phasrofArma ) meM zastracikitsA ( bAparezana ) pharanI yo, zrataeva use mUcita kiyA gayA; dekhate kyA haiM ki usake zarIra meM strI aura puruSa donoM ke jimha vidyamAna haiM / ye donoM avayava pUrNa rUpa se vikAsa pAe hue the / zastracikitsA kiye jAne para use hoza meM lAyA gayA, hoza meM Ane para usase pUchane para mAlUma huA ki usane una donoM avayavoM se pRthak 2 unakA kArya liyA hai, kintu garbhAvika zaMkA ke kAraNa usane strI viSayaka avayaya se kArya lenA chor3a diyA hai| yaha vyakti aba taka jIvita hai|' "sunane meM AyA hai aura prAyaH satya hai ki 'meravAr3A zisTripaTa (Merwari District: meM eka vyakti ke lar3akA huA / usane vayaska hone para eNTrensa pAsa kiyA / isI ase meM mAtA pitA meM usakA vivAha bhI kara diyA, kyoMki usake puruSa hone meM kisI prakAra kI zaMkA to thI ho nahIM; kintu vivAha hone para mAlUma huA ki vaha puruSatva ke vicAra se sarvathA ayogya hai| ataeva sAkTarI jAMca karavAne para mAlUma huA ki yaha vAstava meM yoM hai aura strI cinha ke Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga nAra (6) kaSAya mArgaNA ke bhedoM kA svarupaH - (1) 'krodha' vaha vikAra hai. jisase kisI kI bhalI. burI bAta sahana nahIM kI jAtI yA nArAjI hotI hai| (2) jisa doSa se choTe-bar3e ke prati ucita natrabhASa nahIM rahatA thA jisase aiMTha ho vaha 'mAna' hai| Upara pRSacinha nAma mAtra ko bana gayA . isI kAraNa vaha cinha mirarthaka hai .-ataeva DAkTara ke usa kRtrima biha ko dUra kara dene para usakA zuddha strIsvarupa prakaTa ho gayA aura una donoM striyoM (puruSarupArI strI aura usakI vivAhitA strI) kI eka hI vyakti se zAdI kara dI gii|' yaha strI kucha samaya pahile taka jIvita batalAI jAtI hai|" --mAnavasatizAstra prakaraNa chaa| yaha niyama nahIM hai ki Trampaveda aura bhAvaveda samAA hI ho / Upara se puruSa ke cinha hone para bhI bhAra se strI veda ke anubhava kA sammava hai / yathA: "prArama ra phelisaMkularaNArambhe tayA sAhasaprAyaM kAntajayAya kizcidupari prArambhi tabhramAH / khimnA pena kaTItaTI zithilatA dovaMllirukampiratam, pakSI mIlitamaikSi pauSarasa: strINa kuna: siddhati // 17 // ' --subhApitamlAhAra viparIta tatrimA isI prakAra anya vadoM ke viSaya meM bhI viparyayA rAmjava hai, tayApi bahatakara dala aura mAtra veda meM samAnatA--bAra cinha ke anusAra hI mAnasika vikriyA--pAI jAtI hai| - gommaTamAra-jIvakANDa meM puruSa Adi veda kA lakSaNa zalya-nyulpati ke anusAra kiyA hai / mA0272-54 / 1--kapAyi zakti ke lAna-manda-gAva kI apekSA se zrodhAdi pratyeka pAya ke anantAnvandhI Adi cAra-cAra bheda karma prantha aura gommaTasAra-jIvAI meM samAna hai| kim gomadAra meM lezyA kI akSA se caudaha-baudahU aura Ayu meM bandhAbadha ii azA se bImabIla bheda kiye gaye haiN| unakA vicAra zvetAmbarI granthoM meM nahIM dekhA gayA / ina bhedoM ke liye dekhiye, jI. gA0 261 se 264 taka / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 karmagrantha mAga cAra (3) 'mAyA' use kahate haiM, jisase, chala-kapaTa meM pravRtti hotI hai / (4) 'lobha' mamazvako kahate haiM / (7) jJAnamArgaNA ke bhedoM kA svarUpaH (1) jo jJAna indriya ke tathA mana ke dvArA hotA aura zro bahutakara vartamAnakAlika viSayoM ko jAnatA hai, vaha 'matijJAna hai / (2) jo zAma zrutAnusArI hai-- jisameM zabda artha kA sambandha mAsita hotA hai--aura jo matijJAna ke bAda hotA hai; jaise- 'jala' Tea sunakara yaha jAnanA ki yaha zabda pAnI kA bodhaka hai athavA pAnI dekhakara yaha vicAranA ki yaha 'jala' zabda kA artha hai, isa prakAra usake sambandha ko anya anya bAtoM kA vicAra karanA, vaha '' hai| (3) 'avadhijJAna' vaha hai, jo indriyoM aura mana kI sahAyatA ke binA hI utpanna hotA hai jisake hone meM AtmA kI viziSTa yogyatA mAtra apekSita hai aura jo rUpa vAle viSayoM ko hI jAnatA hai / ( 4 ) 'mana: paryAyajJAna' yaha hai, jo saMjJI jovoM ke mana kI avasthAoM ko jAnatA hai aura jisake hone meM AtmA ke viziSTa kSayopazamamAtra kI apekSA hai, indriya-mana kI nahIM / (5) kevalajJAna' uta jJAna ko kahate haiM, jinase kAlika saba vastueM jAnI jAtI hai aura jo paripUrNa sthAtrI tathA svatantra hai / (6) viparIta matiupayoga, 'mati ajJAna' hai; jaise:-ghaTa Adi ko ekAnna sadrUpa mAnanA arthAt yaha mAnanA ki vaha kisI apekSA se asadrUpa nahIM hai| (7) viparIta bhUta- upayoga 'bhUta ajJAna' hai; jaise:- 'hari' Adi kisI zabda ko sunakara yaha nizcaya karanA ki isakA artha siha hai, dUsarA artha ho hI nahIM sakatA, ityAdi / ( 5 ) viparIta avadhi - upayoga hI 'vijJAna' hai| kahA jAtA hai ki zivarAjati ko aisA jJAna thA; kyoMki unhoMne sAta dvIpa tathA sAta samudra dekhakara utane meM hI saba dvIpa samudra kA nizcaya kiyA thA / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga nAra jisa samaya mithyAtva kA udaya ho AtA hai, usa samaya jIva kavAgrahI bana jAtA hai, jisase vaha kisI viSaya kA yathArtha svarUpa jAnane nahIM paataa| usa samaya usakA upayoga--cAhe vaha matirUpa ho, zutarUpa ho yA avadhirUpa ho--ajJAna ( ayathArtha-jAna ) rUpa meM avala jAtA hai| ____ manaHparyAya aura phevalamAna, ye do upayoga, mithyAtvo ko hote hI nahIM; isase ve jAnarUpa hI haiN| ye pATha upayoga, sAphAra isaliye kahe jAte haiM ki inake dvArA vastu ke sAmAnya-vizeSa, samaya rUpa meM se vizeSa rUpa (vizeSa AkAra) mukhyatayA jAnA jAtA hai // 11 // (8) saMyamamArgaNA ke bhedoM kA svarUpaH-- sthamAiacheyaparihAra, suhmahkhaaydesjvajyaa| caknuacakhUohI, valasANa annaagaaraa|| 12 // sAmAyikacchadaparihAramUkSmayathAkhyAtadezayatAyatA ni / cakSuracakSuravadhikaMvaladazanAnyanAkArANi // 12 / / artha--sAmAyika, chevopasthApamoya, parihAravizukha, sUkSmasamyarAya, yathAkhyarata, dezavirati aura avirati, ye sAta meva saMyamamArgaNA ke haiM / cakSudarzana, acakSurvarzana, avadhivarzana aura kevalabarzana, ye cAra upayoga anAkAra haiM // 12 // bhAvArtha---(1) jisa saMyama meM samabhAva ko (rAga-dveSa ke abhASa kI) prApti ho, vaha 'sAmAyikasaMyama, hai / isake (ka) 'itvara' aura (kha) 'pAvaskathita' ye vo meda hai| ( ka ) 'itsarasAmApikasaMyama' vaha hai, jo abhyAsAryoM ziSyoMko sthiratA prApta karane ke liya pahale-pahala diyA jAtA hai aura Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra jisakI kAlamaryAdA upasthApana paryaMta bar3A dIkSA lene taka - mAnI gaI hai| yaha saMyama bharata airavata kSetra meM prathama tathA antima tIthaMjUra ke zAsana ke samaya grahaNa kiyA jAtA hai| isake dhAraNa karane vAloM ko pratikramaNa sahita pAMca mahAvrata aGgIkAra karane par3ate haiM tathA isa saMyama ke svAmI 'stritakalpI" hote haiM / ( kha ) yAvatkathita sAmAyikasaMgama vaha hai, jo grahaNa karane ke samaya se jIvanaparyanta pAlA jAtA hai / aisA saMyama airavata kSetrameM madhyavartI bAIsa tIrthaGkaroM ke zAsana meM grahaNa kiyA jAtA hai para mahAviyehakSetra meM to yaha saMghama saba meM dila zAhA hai| saMyama ke dhAraNa karane vAloM ko mahAvrata cAra aura kalpa sthitAsthita hotA hai / 7 58 ( 2 ) prathama saMyama paryAya kI bakara phira se upasthApana (vratAropaNa ) karanA - pahale jitane samaya taka saMyama kA pAlana kiyA ho, utane samaya ko vyavahAra meM na ginanA aura dubArA saMyama grahaNa karane ke samaya se vIkSAkAla ginanA va choTe-bar3e kA vyavahAra karanA--- chetroMsthAnIyasaMyama hai| isake (ka) 'sAtivAra aura (kha) niraticAra, ye vo seva haiN| ( ka ) sAticAra chedopasthApanIya saMgrama' vaha hai, jo kisI kAraNa se mUlaguNoM kA mahAvratoM kA bhaGga ho jAne para phira se grahaNa kiyA jAtA hai / (kha) niraticAra-chedopasthApanIya' usa saMyama ko kahate -- P 1 - Acelakya, audde zika sasthAtarapiSDa, rAjabhiNDa, kRtikarma, vrata, upeSTha, pratikramaNa, mAma aura paryupaNA, vana dama kalpoM meM jo sthita haiM, ve 'sthitakalpI' aura zayyAtara piNDa vrata, jyeSTha tathA kRtikarma, ina cAra meM niyama se sthita aura zeSa chaha kalpo meM jo asthita hote haiM, ve sthitAsthita kalparI' kahe jAte haiM / 0 hAribhadrI vRtti, pR0 760, paJcAzaka, prakaraNa 17 1 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmananya bhAga bhAra haiM, jisako ratvarasAmAyikasayama vAle bar3I vIbhA ke rUpa meM grahaNa karate haiN| yaha saMyama, bharata-airavata kSetra meM prathama tathA parama tIrthaGkarake sAdhuoM ko hotA hai aura eka tIrtha ke sAdhu, dUsare tIrtha meM jaba dAkhila hote haiN| jaise:--zrIpAzrdhanAtha ke kezIgAlaya' Adi sAntAnika hA, bhagavAna mahAvIke meM khila hu5; taba unheM bhI punakSArUpa meM yahI saMyama hotA hai| (3) parihAra vizuddhasaMghama" vaha hai, jisameM 'parihAra vizuddhi nAma kI tapasyA kI jAtI hai / parihAravizukSi tapasyA kA vidhAna saMkSepa meM isa prakAra hai:-- 1-isa bAta kA varNana bhagavatIsUtra meM hai| 2-- isa saMyama kA adhikAra pAne ke liye gRhastha paryAya umra) phA jaghanya pramANa 21 sAla sAdhu-paryAya (dIbhAkAla) kA jaghanya pramANa 20 sAla aura donoM paryAya kA satkRSTa pramANa kucha-kama karoDa purva varSa mAnA hai| yathA: "epassa esa neo, gihiriAmo nahani gnntiisaa| jApariyAmao bIsA, vosudhi unakosa ve sUNA / " isa saMvara ke adhikArI ko sADhe nama pUrva kA jJAna hotA hai| yaha zrI prayasomamUri ne apane Tabe meM nivA hai| isakA grahaNa tIrthaGkaroM ka yA tIrthalage antevAsI ke pAsa mAnA gayA hai isa saMyama ko dhAraNa karane vAle muni, dina ke tIsare prahara meM nikSA va vihAra kara sakate haiM aura anya samaya meM dhyAna, kAyotsarga Adi / parantu isa ripaba me digambara-zAstra kA thor3A sA mata-bheda hai| usameM tIsa varSa kI umrapAle ko isa saMyama kA adhikArI mAnA hai / adhikArI ke liye no pUrva yA jJAna Avazyaka batalAyA hai / tIrthakura ke sivAya aura kisI ke pAsa usa saMthama ke grahaNa karane kI usameM manAhI hai| sAtha hI tIna saMdhyAoM ko chor3akara dina ke kisI bhAga meM do kosa taka jAne kI usameM sammati hai / yathAH ''tIsaM vAso ammai, vAsapudhattaM na tityaya ramUle / / pacaravANaM paDhido, saMsUNa lugAuya bihAro // 472 / / " jIvakANDa / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 varmagrantha bhAga cAra nau sAdhuoM kA eka gaNa ( samudAya ) hotA hai, jisameM se cAra tapasvI banate haiM, cAra unake paricAraka ( sevaka ) aura eka vAsa nAcAyeM / jo tapasvI haiM, ve grISmakAla meM jaghanya eka, madhyama do aura utkRSTa tIna upavAsa karate haiN| zItakAla meM jaghanya do madhyama tIna aura utkRSTa cAra, upayAsa karate hai / parantu varSAkAla meM jaghanya soma, madhyama cAra aura utkRSTa pA~ca, upavAsa karate haiM / tapasvI, pArA ke dina abhiprahasahita Aya bila' vrata karate haiM / yaha krama chaha mahIne taka calatA hai| dUsare chaha mahInoM meM pahale ke tapasvI to paricAraka banate haiM aura paricAraka, tapasvI / dUsare chaha mahIne ke liye tapasvI bane huye sAdhuoM kI tapasyA kA vahI krama hotA hai, jo pahale ke tapasviyoM kI tapasyA kA / parantu jo sAdhu paricAraka pada grahaNa kiye huye hote haiM, ve sadA AyaMbila ho karate haiN| dUsare chaha mahIne ke bAda tIsare chaha mahIne ke liye vAcanA cAhI tapasvI banatA hai; zeSa ATha sAdhuoM meM se koI eka vAcanAcArya aura bAkI ke saba paricAraka hote haiM / isa prakAra sIsare chaha 3 1 mahIne pUrNa hone ke bAda bayAraha mAsa kI yaha 'parihAravizuddha' nAmaka tapasyA samApta hotI hai| isake bAda ve jinakalpa grahaNa karate haiM athavA ve pahale jisa gaccha ke rahe hoM, usI meM bAkhila hote haiM yA phira bhI basI ho tapasyA zuru karate haiM / parihAravizuddha saMyama ke 'nivizamAnaka' aura 'niviSTakAyika', ye vo bheva haiN| vartamAna parihArafara ko 'nivizamAnaka aura bhUta parihAravizuddha ko 'niviSTakAki' kahate haiM / (4) jisa sayama meM samparAya ( kaSAya) kA udaya sUkSma ( ati 2 - yaha eka prakAra kA vrata hai, jisameM ghI, dUdha Adi rasako chor3akara kevala anna vAyA jAtA hai| so bhI dina eka hI daphA pAnI ila meM garama piyA jAtA hai / Avazyaka ni0 gA0 1603 - 5 / J Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagranpa bhApa cAra svalpa ) rahatA hai. vaha sUkSmasamparAyasaMyama' hai / isameM lomakaSAya udayamAna hotA hai| anya nahIM / yaha saMyama basaveM guNasthAna vAloM ko hotA hai / isake (ka) 'saMlkizyAmAnaka' aura (kha) 'vizuddhayamAnaka' ye do bheda haiN| (ka) upazamaNi se girane vAloM ko dasaveM guNasthAna kI prApti ke samaya jo saMyama hotA hai, yaha 'saMlkizyamAnakasUkSmasampara saMyama hai| kyoMki patana hone ke kAraNa usa samaya pariNAma saMskeza-pramAna hI hote jAte haiM / (kha) upazamaNi yA kSapakaNi para car3hane vAloM ko basa guNasthAna meM jo saMyama hotA hai, vahI vizuddhayamAmakasUdaya sampA6. saMyama hai| kyoMki usa samaya ke pariNAma vizudhi-pradhAna hI hote hai| (5) jo saMyama athAtathya hai arthAt jisameM kaSAya kA udaya-leza bhI nahIM hai| vaha 'yathAlyAtasaMyama' hai / isake (ka) 'chApasthika' aura . (kha) 'bAyasthika, ye do meva haiN| (ka) 'chAnasthikapathANyAta saMyama' yaha hai, jo gyArahaveM bArahaveM guNasthAna vAloM ko hotA hai / gyArahaveM guNasthAna kI apekSA garahoM guNasthAna meM vizeSatA yaha hai ki gyArahaveM meM kaSAya kA udaya nahIM hotA, usakI sattAmAtra hotI hai| para bArahaveM meM to kaSAya ko sattA bhI nahIM hotii| (kha) achAmasthiphayathAkhyAtasaMyama keliyoM ko hotA hai / sayogI kevalI kA saMyama 'sayogIyathAkhyAta' aura amogI kevalI kA saMyama 'ayogIyathAsyAta' hai| (6) karmabandha-janaka Arambha-samArambhase kisI aMza meM nivRtta honA 'dezAviratisaMyama' kahalAtA hai / isake adhikArI gRhastha haiM' / / 1--zrAvaka kI dayA kA parimANa:--munI saba taraha kI hiMsA se mukta raha sakate haiM, isaliye unakI dayA paripUrNa kahI jAtI haiM / para gRhastha base raha nahIM sakAne; isaliye unakI dayA kA Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varmagrantha bhAga cAra (7) kisI prakAra ke saMyama kA svIkAra na karanA 'avirati' hai| yaha pahale se sodhe taka cAra gaNasthAnoM meM pAyI jAtI hai| (8)-varzanamAgaMNA ke cAra bhevoM kA svarUpa:-- (1) cA ( ne tra ke nArA jo doSa hotA hai. vA pakSabarzana' hai / (2) pakSa ko chor3a anma indriya ke dvArA tathA mana ke dvArA jo sAmAndha boSa hotA hai, vaha 'anArdazana' hai| - - parimANa bahuta-krama kahA gayA hai / yadi muniyoM kI dayA ko bIrA aMza mAna le to zAvakoM kI dayA ko gavA aMza kahanA cAhiye / isI bAta vo jaina zAstrIya pagbhiApA meM kahA hai ki "sAdhuoM kI dayA bIsa bisvA aura zvAnoM kI dayA sazA bisvA hai"| isakA kAraNa yaha hai ki thApaka, basa jIvoM kI hiMsA ko chor3a sakate haiM sthAvara jIvoM kI hiMsA ko nhiiN| isase muniyoM kI bIrA bisvAdamA kI apekSA AdhA parimANa raha jAtA hai isameM bhI zrAvaka, asakI saMkalpa pUrvaka hiMsA kA tyAga kara sakate haiM. Arambha-janya hiMsA kA nahIM / ata eva usa Adhe parimANa meM se bhI AdhA hissA nikala jAne para pAMca bisvA dayA bacatI hai / irAdA-pUrvaka hisA bhI unhIM pramoM kI tyAga kI jA sakatI hai, jo niraparAdha hai| sAAdha asoM kI hiMsA se zrAvaka mukta nahIM ho sakane isase hAI bisvA dayA rhtii| isameM se bhI AdhA aMza nikala jAtA hai| kyoMki niraparA asoM kI bhI sApekSA hisA dhAvakoM ke dvArA ho hI jAtI hai, ve unakI nirapekSAhamA nahIM karate / isI se zrAboM kI dayA kA parimANa savA viravA mAnA hai / sa bhAva ko jAnane ke liye eka prAcIna gAthA isa prakAra hai| "jobA suhamA culA, ... AraMbhA bhave dunihaa| sAvarAha niravarAhA, savikkhA va niravizkhA // " isake vizeSa khulAse ke lie dekhiye, jainataravAdarzanA pariccheda 18vA / 1--yadyapi saba jagaha darzana ke cAra bheda hI prasiddha haiM aura imI ko manaH paryAya darzana nahIM mAnA jAtA hai / tathApi kahIM-kahIM manaH pathyAya dAna kI bhI svIkAra kiyA hai| isakA ullekha tastrArtha-a. sa. 24 kI TIkA meM hai:--- "kecittu manyante prajJApanA mama: paryAyAne varzananA padayasa" Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra (3! apazilagdhivAloM ko indriyoM kI sahAyatA ke binA hI vapI vadhya-viSayaka jo sAmAnya ko hotA hai, vaha 'avadhidarzana' hai / (4) sampUrNa prakhya-parAyoM ko sAmAnya rUpa se viSaya karane vAlA moSa 'phevalavarzana' hai / darzana ko anAkAra-upayoga isaliye kahate haiM ki isake dvArA pastu ke sAmAnya-vizeSa, ubhaya rUpoM meM se sAmAnya rUpa (sAmAnya AkAra ) mukhyatayA jAnA jAtA hai| anAkAra-upayoga ko nyAya-zevika Adi darzanoM meM nirvikalpahAvyavasAyAtmakajJAna' kahate haiM // 12 // (10)-- lezyA ke bhedoM kA svarUpaH-- kiyahA nIlA kAka, teU pamhA ya sukka bhaviyarA / beyamakhAiguvasamami,-chamIsasAsANa saMniyare // 13 // kRSNA nIlA kApolA, tejaH payA ca zulkA bhavyatarI badakalApikoSamama miyA mizramAsAdanAna saMjhItarI // 13 // artha--kRSNa, mIla, kApota, tejaH, padma aura zulka ye chaha lezyAyeM haiM / bhaSyatva, abhayatva, pe do bheda bhanyamArgaNA ke haiM / vevaka (sAyopazamika), kSAyika, aupazabhika, mithyAtva. mitha aura sAsAvana, meM chaha bheva samyAparavamArgaNA ke haiM - saMzitva, asaMmisva, ye vo meva paMnimArgaNA ke haiM // 16 // __ bhAvArtha--(1) kAjala ke samAna kRSNa varNa ke sezyA-AtIya pudagaloM ke sambandha se AtmA meM aisA pariNAma hotA hai, jisase hisAra Adi pA~ca AstrayoM meM pravRtti hotI hai, mana, bacana tathA zarIra kA saMyama nahIM rahatA; svabhAva kSudra bana jAtA hai| guNa-doSa kI parIkSA kiye binA hI kArya karane kI AvatasI ho jAtI hai aura krUratA mA jAtI hai, vaha pariNAma 'kRSNalezyA hai| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha-bhAga cAra nIle raMga ke hai ki jisase bAdaloM se aisA IrSyA, asahiSNutA (2) azoka vRkSa ke samAna pariNAma AtmA meM utpanna hotA tathA mAyA-kapaTa hone lagate haiM; nilaMnlatA A jAtI hai; viSayoM kI lAlasA pradoSa ho patA hotI hai aura sadA vaha pariNAma 'molalezyA hai / paudalika sukha ko khoja kI jAtI hai, 64 (3) kabUtara ke gale ke samAna rakta tathA kRSNa varNa ke pudaloM se isa prakAra kA pariNAma AtmA meM utpanna hotA hai, jisase bolane, kAma karane aura vicArane meM saba kahIM vakratA ho vaktA hotI hai; kisI viSaya meM saralatA nahIM hotI; nAstikatA AtI hai aura dUsaroM ko kaSTa ho, aisA bhASaNa karane kI pravRtti hotI hai| vaha pari NAma 'kApotalezyA' hai / (4) tote kI ca ke samAna rakta varNa ke lezyA pudagloM se eka prakAra kA azmA meM pariNAma hotA hai, jisase ki makhatA A jAtI hai; paThatA dUra ho jAtI hai; capalatA taka jAtI hai; dharma meM ruci tathA vatA hotI hai aura saba logoM kA hita karane kI icchA hotI haiM, vaha pariNAma 'tejolezyA' hai / (5) haldI ke samAna pIle raMga ke leyA puragloM se eka taraha kA pariNAma AtmA meM hotA hai, jisase krodha, mAna Adi kaSAya bahuta aMzoM meM manda ho jante haiM, vitta prazAna ho jAtA hai, Atma-saMyama jitendriyatA A jAtI hai| kiyA jA sakatA hai; mitabhASitA aura vaha pariNAma 'papalezyA' hai / (6) 'zulkalezyA' usa pariNAma ko samajhamA cAhiye, jisase ki Arta-zava-dhyAna baMda hokara dharma tathA zulka-dhyAna hone lagatA hai; mana, vacana aura zarIra ko niyamita dhanAne meM rukAvaTa nahIM AtI; kavAya upazAnti hotI hai aura bItarAga bhAva sampAdana karane kI bhI anu Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmanandha bhAga cAra kUlasA ho jAtI hai / aisA pariNAma zaGkha ke samAna zveta varNa ke leNyAjAtIya-puvAloM ke sambandha se hotA hai| (11)--bhavyatvamAgaNA ke bhedoM kA svarUpa:-- (1) 'bhasma' the haiM, jo anAdi tAraza-pAriNAmika-mAra ke kAraNa mokSa ko pAte haiM mA pAne kI yogyatA rakhate haiM / (2) jo anAdi tathAvidha pariNAma ke kAraNa kisI samaya mokSa pAne kI yogyatA hI nahIM rakhate, ve 'abhazya' haiM / (12)- samyaktvamArgaNA ke bhedoM kA svarUpaH-- (1) cAra anantAnubandhokapAya aura darzanamohanIya ke upazama se prakaTa hone vAlA tattvarUci rUpa Atma-pariNAma, aupakSAmikasamyaktva, hai| isake (ka) 'granthi-bheda janya' aura (kha) 'upazamazreNI-mAdhI' ye do bheda haiN| (ka) 'pranthi-bheda-janya auSazamikasamyaktva', anAdi-mithyAravI bhathyoM ko hotA hai / isake prApta hone kI prakriyA kA vicAra dUsare 1-aneka bhavya aise haiM ki jo mokSa kI yogyatA rakhate hue bhI use nahIM pAte; kyoMki unheM basI anukUla sAmagrI hI nahIM milatI, jimase ki mokSa prApta ho / isaliye unheM 'jAti-madhya kahate haiM / aisI bhI miTTI hai ki jimameM suvarNa ke aMza to haiN| para anukUla sAdhana ke abhAva se ne na to aba taka prakaTa hue aura na Age hI prakaTa hone kI sambhAvanA hai| to bhI usa miTTI ko yogyatA kI apekSA se jisa prakAra 'suvarNa-mRttikA' (sone kI miTTI) kaha sakate haiN| jaise hI mokSa kI yogyatA hote hue bhI usake viziSTa sAdhana na milane se, mokSa ko kabhI na pA sakane vAle jIyoM ko 'jAtibhavya' kahanA viruddha nahIM / isakA vicAra prajJApanA ke 18ve pada kI TIkA meM, upAdhyAya-samayasundaragaNi-kRta vizeSazataka meM tathA bhagavatI ke 1 zataka ke re 'jayantI' nAmaka adhikAra meM hai| 2-- dekhiye pariziSTa 'sh|' Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pharmagrantha bhAga cAra karmagrantha kI rI gAthA ke mAdharSa meM likhA gayA hai| isako 'prathabhopAmasampAva' bhI kahA hai / kha) 'upazamaNi-mASI aupacAmikasamyamasva' ko prApti bANe, pA~ca,chaThe yA sAtaveM meM se kisI bhI guNasthAna meM ho sakatI hai| parantu mAThaveM gugasthAna meM so usako prApti avazya hI hotI hai| bopazamikasamyakrava ke samaya Ayubandha, maraga, anantAnubandhI kaSAya kA bandha tathA anantAnubandhIkavAya kA, uvaya, ye dhAra pAte nahIM hotii| para usase cyuta hone ke bAda sAsvAvama-bhAva ke samaya ukta cAroM bAteM ho sakatI hai| (2) anantAnubandhIya aura dharzanamohanIya ke kSayopazama se prakaTa hone vAlA tatva-hacirUpa pariNAma, 'kSAyopamikasamyagAva' hai| (3) jo tatva-rUcirUpa pariNAma, anantAnubandhI-catuka aura darzanamohanIya-nika ke kSaya se prakaTa hotA hai, vaha 'mAyikasamyamatva' hai| ___ yaha kSAyikasamyaktva, jina-kAlika manuSyoM ko hotA hai| jo jIba yubandha karane ke bAda isase prApta karate haiM, ve tIsare pA cauthe mava meM mokSa pAte haiN| parantu agale bhava kI Apu bA~dhane ke pahile jinako yaha samyaktva prApta hotA hai, ve vartamAna bhava meM ho mukta 1--maha mata, zvetAmbara-digambara dono ko ekasA iSTa hai 1 saNasavaNastariho, jiNakAlIyo pumavAsubari" ityAvi // -paJcasaMgraha pR0 1165 / "sagamohasavaNA,-paDavago kammabhUmijo maNuso / tirapayarapAyamUle kevalisubakevalImUle // 11." --sandhisAra / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra ( 4 ) aupazamikasamvat kA tyAga kara midhyAtva ke abhimukha hone ke samaya, jIva kA jo pariNAma hotA hai, usI ko 'sAsa danasampada' kahate haiM / isakI sthiti, jaghanya eka samaya kI aura utkRSTa saha AvalikAoM ko hotI hai / isake samaya, anantaranubandhIkavAyoM kA udaya rahane ke kAraNa, jIva ke pariNAma nirmala nahIM hote / sarasAvana meM matasva-ruci, avyakta hotI hai aura midhyAsva meM vyakta yahI yogoM meM antara hai / (5) tatva aura atatva, ina donoM kI rUcipa mizra pariNAma, jo samyaGgamithyAmohanIya karma ke udaya se hotA hai, vaha 'misamyaRzva ( samyaGgamA) hai | (6) mithyAtva vaha pariNAma hai, jo mithyAmohanIya karma ke uvaya se hotA hai jisake hone se joSa, jar3a-cetana kA bheda nahIM jAna pattA isI se Atmonmukha pravRttiyAlA mI nahIM ho sakatA hai / kapri Adi doSa isake phala haiM / [13] - saMjJImAgaMNA ke bhedoM kA svarUpaH -- (1) viziSTa manaHzakti arthAt vIrghakAlikI saMza 'saMjiba' hai / (2) ukta saMjJA kA na honA 'asaMjJitya' he ||13|| 67 kA honA ( 1 ) - yadyapi prANImAtra ko kisI na kisI prakAra kI saMjJA hotI hI hai; kyoMki usake binA jIvasva hI asambhava hai, tathApi zAstra meM jo saMzI asaMjJI kA bheda kiyA gayA hai, so dIrghakAlikI saMjJA ke AdhAra para isake liye dekhiye, pariziSTa 'ga' Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra [1]-mArgaNAoM meM jIvasthAna / pA~ca gAthAoM se] AhAyara bheyA, saranaragyavibhagamahasuohiduge / sammasatige pamhA,--sukkAsannIsu sannidurga // 14 // AhAretarI bhedAssuranarakavibhaGgamatizrutAvadhiddhike / samyaktvatrike pAklAsaMjJighu saMjidvikam // 14 // artha-- AhArakamArgamA ke AhAraka aura anAharaka, ye do meva hai / vevati, narakati. vibhaGgAjAna, matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, avadhivazena, tauna samyaktva (opazabhika, zAyika aura kSAyopazamika), do lezyAe~ (padmA aura zulkA aura saMziva, ina teraha mArgaNAoM meM aparyApta saMjho aura paryApta saMjo, ghe vo jIvasthAna hote haiM // 14 // (14)--AhArakarmAgaNA ke bhedoM kA svarUpa:--- bhAvArtha--- 1) jo jIva, oja, loma aura kevala, inameM se kisI bhI prakAra ke bAhAra ko karatA hai, vaha 'AhAraka' hai| (2) ukta tIna taraha ke AhAra meM se kisI bhI prakAra ke AhAra ko jo jIva grahaNa nahIM karatA hai, vaha 'anAhAraka' hai / vagati aura narakagati meM vartamAna koI bhI joya, asaMjJo nahIM hotA / cAhe aparyApta ho yA paryApta, para hote haiM sabhI saMjJo ho / isI se ina do gatiyoM meM vo hI jIvasthAna mAne gaye haiM / vimanAjAna ko pAne kI yogyatA kisI bhasaMjhI meM nahIM hotI astausameM bhI aparyApta-paryApta saMzo ye ko hI jovasthAma mAne gaye hai| 1-yaha viSaya paJcasaMgraha gAthA 22 se 27 taka meM hai| 2-yadyapi paJcasaMgraha dvAra gAthA 27vIM meM yaha ullekha hai ki vibhaGgazAna meM saMjJI - paryApta eka hI jIvasthAna hai, Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra 66 matijJAna, zrutajJAna avadhi-STrika, aupazamika Adi ukta tIna samyakstha aura padma-zulka-pezyA, ina nau mArgaNAoM meM do saMzo jIvasthAna mAne gaye haiM / isakA kAraNa yaha hai ki kisI asaMto meM sabhyakatva kA sambhava nahIM hai aura sabhyavazva ke sivAya matibula - jJAna Adi kA honA hI asambhava hai isa prakAra saMjJo ke sivAya dUsare jIvoM meM padma yA zulka lezyA ke pariNAma nahIM ho aparyApta avasthA meM mati zruta jJAna aura avadhi-dvika isaliye mAne jAte haiM ki koI-koI jIva tIna jJAna sahita janma grahaNa karate haiN| jo jIva, Ayu bA~dhane ke bAda kSAyikasamyaktva prApta karatA hai, vaha baMdhI huI Ayu ke anusAra cAra gatiyoM meM se kisI bhI gati meM jAtA hai / isI apekSA se aparyApta avasthA meM kSAyikasamyaktva mAnA jAtA hai / usa avasthA meM kSASopazamikasamyaktva mAnane kA kAraNa yaha hai ki bhAvI tIrthaGkara Adi jaba deva Adi gati se nikala kara manuSya janma grahaNa karate haiM, taba ve kSAyopazamikasamyaktva sahita hote haiM / aupazamikasamyaktva ke viSaya meM yaha jAnanA cAhiye ki Ayu ka pUre ho jAne se jaba koI aupazamikasampatvo gyArahave guNasthAna se tathApi usake sAtha isa karma grantha kA koI virodha nahIM; kyoMki mUla paJca saMgraha meM vibhaGga jJAna meM eka hI jIvasthAna kahA hai, so apekSAvizeSa se / ataH anya apekSA se vibhajJAna meM do jIvasthAna bhI use uSTa haiM / isa bAta kA khulAsA zrAmalayagirimUrina ukta 27vIM gAthA kI TIkA se spaSTa kara diyA hai / meM likhate haiM ki saMjJi paJcendriya tirya aura manuSya ko aparyApta avasthA meM tribhaGgajJAna utpanna nahIM hotA / tathA jo asaMjJI jIva marakara ratnaprabhAnaraka meM nAraka kA janma lete haiM, unheM bhI aparyApta avasthA meM vibhaGgajJAna nahIM hotaa| isa apekSA se vibhajJAna meM eka paryApta saMjJirUpa) jIvasthAna kahA gayA hai| sAmAnya-dRSTi se usameM do jIvasthAna hI samajhane caahiye| kyoMki jo sajI jI, marakara deva yAna rUpa se paidA hote haiM, unheM apayApta avasthA meM bhI vibha jJAna hotA hai / .: Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra phayuta hokara anuttaravimAna meM paidA hotA hai, taba aparyApta avasthA meM Mareecured pAyA jAtA hai / .// 1 - yaha mantavya "saptatikA" nAmaka char3e karmagrantha kI cUrNI aura padasaMgraha ke matAnusAra samajhanA caahiye| cUrNI meM aparyApta avasthA ke samaya nArakoM meM kSAyopazamika aura kSAyikAM ye do; para devoM meM aupazamikasahita tIna samyaktva mAne haiN| paJcasaMgraha meM bhI dvAra 1 gA0 25vIM tathA usakI TIkA meM ukta cUrNI ke mata kI hI puSTi kI gaI hai / gommaTasAra bhI isI mata ke pakSa meM hai; kyoMki vaha dvitIya - upamazreNI-mAdI - upazama samyaktva ho aparyApta avasthA ke jIvoM ko mAnatA hai / isake liye dekhiye, jIvakANDa kI gA0 7266ii / parantu koI AcArya yaha mAnate haiM ki 'aparyApta avasthA meM aupazafree rare nahIM hotA / inase kevala paryAya saMjI jIvasthAna mAnanA caahiye|' isa mata ke samarthana meM ve kahate haiM ki 'aparyApta avasthA meM yogya (vizuddha) adhyavasAya na hone se aupazamikasamyaktva nayA to utpanna hI nahIM ho rahA pUrve meM so usakA bhI aparyApta avasthA taka rahanA zAstra sammata nahIM hai; kyoMki oNpazamikasa - myarakha do prakAra kA hai / eka to vaha jo anAdi mithyAtvI ko pahalepahala hotA hai| dUsarA vaha, jo upazamazreNika samaya hotA hai| isameM pahale prakAra ke samyaktva ke sahita to jIva maratA hI nahIM / usakA pramANa Agama meM isa prakAra hai: "jhaNaghoSaya mAga, baMdhaM kAlaM ca sAsaNI kuNaI // uhamikkaM pi no kuNaI // " upasamasamma hiTTo, arthAt "anantAnubandho kA bandha, usakA udaya, Ayu kA bandha aura maraNa, ye cAra kArya dUsare guNasthAna meM hote haiM, para inameM se eka bhI kArya aupa misamyaktva meM nahIM hotaa|" dUsare prakAra ke aupazamikasamyaktva ke viSaya meM yaha niyama hai ki usameM vartamAna jIva maratA to hai, para janma grahaNa karate hI samyaktvamohanIya kA udaya hone se vaha audAmikasamyaktvI na rahakara kSAyopazamikasa bana jAtA hai / yaha bAta zataka | ( pA~caveM karma grantha) ko bRhacUNoM meM likhI hai / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra saMjJimAgaMNA meM do saMjJi jIvasthAna ke sivAya anya kisI jIvasthAna kA sambhava nahIM hai, kyoMki anya saba jIvasthAna asaMtI hI haiM / devagati Adi uparyukta mAgaMgAoM meM aparyApta sabhI kA matalaba kara-paryApta se hai, apa se nhiiN| isakA kAraNa yaha hai ki devagati aura naraka gati meM labdhi aparyApta rUpa se koI jIva paiyA nahIM hote aura ma labdhi aparyApta ko mati Adi jJAna, padma Adi lezyA tathA samyaktva hotA hai // 14 // samasaMniapajjajurga, nare sabAyaraapajja teUe / yAvara igiMdi paDhamA catra bAra asanni du dukhigale || 15 || tavasaMgyaparyAptayutaM nare savAdarAya paryAptaM tejasi / sthAvara ekendriye, pathamAni catvAri dvAdazamaMjJini t -L vikale ||15|| 'jo javasamasammo uvasamaseoe kAlaM kare so paDhamasamaye veda sammattapuMjaM ubayAna ligAe, choDna sammatapurale veera, tega na uvasamasamma hiTThI apanattago lagmai / " arthAt "jo upazamasamyagdRSTi, upazamazreNi meM maratA hai, vaha maraNa ke prathama samaya meM ho samyaktvamohanIya pujako udayavalikA meM use lAkara use vedatA hai; isase aparyApta avasthA meM aupazamikasamyavatva pAyA nahIM jA sakatA / " " isa prakAra aparyApta avasthA meM kisI taraha ke opazamikasamyaktva kA sambhava na hone se una AjAryo ke mata se samyaktva meM kevala paryApta saMzI jIva sthAna hI mAnA jAtA hai / isa prasaGga meM zrIjIvavijaya jI ne apane TabemeM grantha ke nAma kA ullekha kiye binA hI usakI gAthA ko uddhRta karake likhA hai ki aupamisamyaktvI gyAraha guNasthAna se giratA hai sahI para usameM maratA nahIM / maranevAlA zramikasamyaktavI hI hotA hai / gAthA isa prakAra hai MA 'usase pattA, maraMti uvasamaguNeSu je sattara te lavasattama devA, saba juA / " Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra artha-manuSya gati meM pUrvokta saMji-dvika (aparyApta tathA paryApta saMzo) aura apAta asaM na nIkA hai / goleyA meM zabara aparyApta aura saMjI-dvika, ye tIna jIvasthAna haiN| pAMca sthAvara aura ekendriya meM pahale cAra (aparyApta sUkSma, paryApta sUkSma, aparyApta bAbara aura paryApta bAvara) jovasthAna hai / asaMkSi mArgaNA meM saMzivikake sivAya pahale bAraha jovasthAna haiM / vikandriya meM do-do aparyApta tathA paryApta jIvasthAna haiM // 15 // bhAvArtha manuSya ko prakAra ke hai:--garbhaja aura sammanchima / garbhaja sabhI saMjohI hote haiM, ve aparyApta tathA paryApta donoM prakAra ke pAye jAte haiN| para saMmazchima manuSya, jo DhAI lopa-samudra meM garbhaja manuSya ke mala-mUtra, zukra-zoNita mAdi meM paidA hote haiM, unakI Ayu antamahataM-pramANa hI hotI hai| ve svayogya paryAptiyoM ko pUrNa kiye binA hI mara jAte haiM, iso se unheM lariSa-apamApta ho mAnA hai, tathA de asaMjJI ho mAne gaye hai / isaliye sAmAgya manuSya gati meM uparyukta tIna hI jIvasthAna pAye jAte haiM / usakA matalaba yaha hai ki 'jo jIva upazamazreNI ko pAkara gyArahavaM guNasthAna meM marate haiM, ve sarvArthasiddhavimAna meM zAminAmamyaktva-yukta hI paMdhA hote haiM aura 'lavasattama dava' kahalAte haiN| lavasaptaga kahalAne kA sababa yaha hai ki sAta lava-pramANa Ayu kama hone se unako deva kA janma grahaNa karanA par3atA hai| madi unakI Ayu aura gI adhivaH hotI to deva hue binA umI janma meM mokSa hotA / 1- jaise, bhagavAn zyAmAcArya prabhAganA pR. 5. meM varNana karate hai:___ "kahiNaM bhaMte saMmunichamamaNussA saMmuccheti ? goyamA ! aMto magussakhettassa paNayAlIsAe joyaNasamasahassesu abadAijjemu dIvasamahasU patrarasa kammabhUmIsutIsAe akammabhUmIsu chappanAe asarabauvesu gamavakkaliyamaNussANaM gheva uccAresu vA pAsavaNeSu vA khelesu mA tesu vA pittesu vA sukkasu vA soNiesu vA sukkapuraMgaparisADesu thA vigayalIvakalevaresu vA dhopurisasaMjogesu vA nagaranikSamaNetu kA sadhvesu ceva asuiThANasu iccharNa samucchimamaNussA saMmuNchati agusasa asaMkhabhAgamittAe ogAhaNAe asalI bhidhiTTI annANI savAhi pasnattIhi apaJjatA aMtamuhasAuyA ceva kAlaM karati ti|" Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cA tejolezyA, paryApta tathA aparyApta donoM prakAra ke saMziyoM meM pAyI jAtI hai tathA vaha bAvara ekendriya meM bhI aparyApta avasthA meM hotI hai, isI se usa lezyA meM uparyukta tIna jovasthAna mAne huye haiM / bAdara ekendriya ko aparyApta avasthA meM tejolezyA mAnI jAtI hai, so isa apekSA se hi bhavanapati, vyantara' Adi deva, jinameM tejolezyA kA sambhava hai ve jaba tejolezyAsahita marakara pRthivI, pAnI yA vanaspati meM janma grahaNa karate haiM, taba unako aryAla (karaNa-apayati - ] avasthA meM kucha kAla taka tejolezyA rahatI hai / pahale cAra jovasthAna ke sivAya anya kisI jIvasthAna meM ekendriya tathA sthAvarakAdhika jIva nahIM hai| isI se ekendriya aura pA~ca sthAvarakAya ina chaha mArgaNAoM meM pahale cAra jIvasthAna mAne gaye haiM / isakA sAra saMkSepa meM isa prakAra hai: - 'prazna karane para bhagavAn mahAbIra, gaNadhara aura gautama se kahate haiM ki paiMtAlisa lAkha yojana-pramANa manuSya-kSetra ke bhItara DhAI dvIpa samudra meM pandraha karmabhUmi, tIsa akarmabhUmi aura chappana antadvIpoM meM garbhaja manuSyoM ke mala, mUtra, kapha Adi sabhI azuci padArthoM meM saMmUmi paidA hote haiM, jinakA deha pariNAma agula kaM. asaMkhyAtaveM bhAga ke barAbara haiM, jo asaMgatI, mithyAtvI tathA ajJAnI hota haiM aura jo aparyApta hI haiM tathA antarmuhUrta-mAtra meM mara jAte haiM / 1--" kivhA nIlA kAU, seUlesA ya bhavaNavaMtariyA | noisasohammIsA-Na teUsesA muNeyazvA / 163 // " bRhatsaMgrahaNI | arthAt bhavanapati aura vyantara meM kRSNa Adi cAra lekhAe~ hotI haiM; kintu jyotiSa aura sodharma IzAna devaloka meM tejolezyA hI hotI hai| 2- puDhavI AuvaNassaha, game pajjala saMcaye / samanuSANaM dAso, sesA parisehiyA ThANA / " arthAt "pRthvI, jala, vanaspati aura paryApta ina sthAnoM hI meM svarga-cyuta deva nahIM / " nv -- vizepAvazyaka bhASya / saMkhyAta varSa Ayu vAle garbhajapaidA hote haiN| anya sthAnoM meM Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra vaha jIvasthAnoM meM se do ho jIvasthAna saMjJI haiM / isI kAraNa saMjJimAgaMNA meM bAraha jIvasthAna samajhanA cAhiye / 74 pratyeka vikalendriya meM aparyApta tathA paryApta do-yo jIvasthAna pAye jAte haiM, isI se vikalendriyamArgaNA meM do hI vo jIvasthAna mAtre gaye haiM |15|| dasa carama tase ajayA, hAragati ritaNuka sAya anANe | paDhamatile sAbhaviyara, acakkhunapumicchi sathye vi // 16 // daza caramANi trase'yatAhAraka tiryaktanu kaSAyadvyajJAne | prathama trilezyA bhavyetarA'cakSurnaSu mithyAtve sarvANyapi / / 16 / / artha - sakAya meM antima basa jIvasthAna hai| avirati, AhAraka tiryaJcagati, kAyayoga, cAra kavAya mati zruta ko ajJAna kRSNa Adi pahalI tIna lezyAe~, madhyazva, amadhyastha, acakSurdarzana, napuMsaka veda aura mithyArAthana bhAtu pANI) sthAna pAye jAte haiM / / 16 // bhAvArtha - caudaha meM se aparyApta aura paryApta sUkSma ekendriya tathA aparyApta aura paryApta bAvara ekendriya isa bAra ke sivAya zeSa dasa jIvasthAna trasaphAya meM hai; kyoMki una basa meM hI asanAmakarma kA umaya hotA hai aura isase ve hI svatantratApUrvaka cala-phira sakate haiM / avirati Adi uparyukta aThAraha mArgaNAoM meM sabhI joSasthAna isaliye mAne jAte haiM ki saba prakAra ke jIvoM meM ina mArgaNAoM kA sambhava' hai / midhyAtva meM saba jIvasthAna kahe haiN| arthAt saba jIvasthAnoM meM sAmAnyataH mithyAtva kahA hai| kintu pahale bAraha jIvasthAnoM meM banAbhoga midhyAtva samajhanA cAhiye; kyoMki unameM amAbhoga-janya (ajJAna - jampa atatva- ruci hai / paJcasaMgraha meM 'anabhigrahika - mithyAtva ' 1- dekhiye, pariziSTa 'Ta / ' Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra una jIvasthAnoM meM likhA hai, so anya apekSA se arthAt veva-guru-dharmakA svIkAra na hone ke kAraNa una jIvasthAnoM kA midhyAtva 'anamiprahika' bhI kahA jA sakatA hai // 16 // pajasatI kevaladuga, saMjaya maNanANadesamaNamIse / 75 paNa caramapajja vayaNe, tiya cha va parijayara cakkhumi ||17|| paryAptasaMjJI kevalahika - saMyata manojJAnadeza manomi / I paJca caramaparyAptAni vacane, zroNi paD vA paryAptitarANi cakSuSi / / 17 // artha- kevala Trika (kevalajJAna - kevalarzana ) sAmAyika kSAdi pA~ca saMyama, manaHparyAyajJAna, vaizavirati manoyoga aura misamyaktva, ina gyAraha mArgaNAoM meM sirpha paryApta saMjJI jIvasthAna hai / vacanayoga meM antima pA~ca (DIpriya, yondriya, caturipriya, asaMti- pacendriya aura [saM-patra) paryApta jIvasthAna haiN| cakSudaMrzana meM paryApta tIna (caturindriya asaMzi- paJcendriya aura soMjJa-pacendriya) jIvasthAna matAntara se paryApta aura aparyApta donoM prakAra ke ukta tIna arthAt phUla chaha jIvasthAna haiM / / 17 / / bhAvArtha - kevala-lika Adi uparyukta gyAraha mArgaNAoM meM sirpha paryApta saMjJI jIvasthAna mAnA jAtA hai| isakA kAraNa yaha hai ki paryApta saMjJI ke sivAya anya prakAra ke jIvoM meM na sarvavirati kA aura na vezaviratikA saMbhava hai / ata eva saMjJi-bhinna jovoM meM kevala vika, pA~ca saMgama, dezavirati aura manaHparyAyajJAna, jinakA sambandha viratise hai, ve ho hI nahIM sakate / isa taraha paryApta saMjhI ke sivAya anya jIvoM meM tathAviSadravyamana kA sambandha na hone ke kAraNa manoyoga nahIM hotA aura misamyaktva ko yogyatA bhI nahIM hotI / 1 ekendriya meM bhASAparyApti nahIM hotI / bhASAparyApti ke sivAya yoga kA honA saMbhava nahIM / kIndriya Avi jIvoM meM bhASAparyAdita kA saMbhava hai / ve jaba sampUrNa svayogya paryAptiyA~ pUrNa kara lete haiM, tabhI unameM bhASAparyApti ke ho jAne se bacanayoga ho sakatA hai| isI se Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamagrantha bhAga cAra vacanayoga meM paryApta vIndriya aAdi upayukta pAca jI prasthAna mAne Tvaye hai / AMkhapAloM ko hI cAdarzana ho sakatA hai / caturindriya, asaMzipaJcembriya aura saMzi-paJcendriya, ina tIna prakAra ke ho jIpoM ko A~kheM hotI haiM / isI se inake sivAya anya prakAra ke jovoM meM cakSurvarzana kA abhAva hai| ukta tIna prakAra ke javoM ke viSaya meM bhI kA mata haiM / 1-indriyaparyApti ko nIce-likhI do vyAkhyAyeM, ina matoM kI jar3a (ka) "indriyapApita jIna kI vaha zakti hai jisake dvArA dhAturUpa meM pariNata AhAra-gudamloM meM se yogya pugla, indriyarUpa meM pariNata kiye jAta hai|" yaha vyAkhyA, prajJApanA-vRtti tathA paJcasaMgraha vRtti pR06 meM hai| isa vyAkhyA ke anusAra indriyaparyApti kA matalaba, indriya-janakaH zakti se hai / isa vyAkhyA ko mAnane vAle pahale mata kA Azaya yaha hai ki svayogya pAntiyA~ pUrNa bana cukane ke bAda (paryApta-avasthA meM) sabako indriyajanya upayoga hotA hai, aparyApta avasthA meM nahIM / isaliye indri yaparyApti pUrNa bana cakane ke bAda, nepa hone para bhI aparyApta avasthA meM caturindriya Adi ko cakSadaMzana nahIM mAnA jaataa| (ya)-- "indriyaparyApti jIva kI vaha zakti hai, jisake dvArA yogya AhAra puloM kI indriya rUpa meM pariNata karake indriya-janya dodha kA sAmarthya prApta kiyA jAtA hai" yaha vyAsthA vahatasaMgrahaNI pR0 130 tathA bhagamatI-batti pR0566 meM hai / isaka anusAra indriparyApti kA matalaba, indriya-racanA se lekara, indriya-janya upayoga taka kI saba kiyAoM ko karane vAlI zakti se hai / isa vyAkhyA ko mAnane vAle dusare mata ke anusAra indriyaparyApti pUrNa bana jAne se aparyApta-avasthA meM bhI sabako indriya-janya upayoga hotA hai| isaliye indriyaparyApti bana jAne ke bAda netra-janya upayoga hone ke kAraNa aparyApta avasthA meM bhI caturindriya Adi kA cakSurdarzana mAnanA cAhiye / isa mata kI puSTi, paJcasaMgraha-malayagiri-vRtti ke 5 pRSTha para ullikhita isa mantavya se hotI hai: Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pharmagrantha bhAga cAra 77 pahale mata ke anusAra unameM svayogya paryAptiyAM pUrNa bana jAne ke bAva hI cakSurdazana mAnA jAtA hai| dUsare mata ke anusAra svabhogya paryAptiyoM pUrNa hone ke pahale bhI-aparyApsa-avasthA meM mI-cakSudarzana mAnA jAtA hai| kintu isake liye indriyaparyApsi kA pUrNa sama jAnA Avazyaka hai| kyoMki indriyaparyApti na bana jAya saba taka AMta ke pUrNa na banane se vakSudarzana ho hI nahIM sktaa| isa dUsare mata ke anusAra cakSurvazaMma meM chaha jIvasthAna mAne hue haiM aura pahale mata ke anusAra tIna jIvasthAna / / 17 // __ thonarapaNidi caramA, ca u aNahAred sani cha apajjA / te suhamaapajja viNA, sAsaNiitto guNe bucchaM // 18 // strInarapaJcendiye caramANi, catvAryanAhArake dvau sAnjhano paDaparyAptAH / te sUkSmASaryApta binA, sAsAdana ito guNAn vakSye // 18 / / ___ artha-stroveda, puruSaveda aura paJcendriyajAti meM antima cAra ( aparyApta tathA paryApta asaMzi-paJcendriya, aparyApta tathA paryApta saMji-paJcendriya ) jIvasthAna haiN| anAhArakamArgaNA meM aparyANa-paryApta do saMjI aura sUkSma-ekendriya, bAdara-ekendriya, vIndriya, zrotriya, caturindriya aura asaMji-paJcendriya, ye chaha aparyApta, phula zAha jIvasthAna haiM / sAsAvanasamyaktva meM ukta ATha meM se sUkSma-aparyApta ko chor3akara zeSa sAta jIyasthAna haiN| aba Age guNasthAna kahe jAyaMge // 18 // bhAvArtha-strIveva Adi uparyukta tIma mArgaNAoM meM aparyApta "karaNAparyApteSu caturindriyAviSvindriyaparyAptI sasyo cakSurvarzanamapi prApyate // " indripraparyApti kI ukta donoM vyAsyAoM kA ballekha, loka pra0 sa0 3 zloka 20-21 meM hai| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pharmagrantha bhAga cAra asaMzi- paJcendriya Adi cAra jIvasthAna kahe hue haiN| isameM aparyAptakA matalaba karaNa aparyApta se hai, labdha- aparyApta se nahIM; kyoMki - paryApta ko dhyadeva, napuMsaka hI hotA hai / 78 asaMzipacendriya ko yahA~ strI aura puruSa, ye do veva mAne haiM aura siddhAnta' meM napuMsaka; tathApi isameM koI virodha kA kayama dravyaveva ko apekSA se aura siddhAnta apekSA se hai| bhAvanapuMsakaveda vAle ko strI yA hote haiN| nahIM hai| kyoMki yahA~kA kathana bhAyaveda kI puruSa ke bhI cinha anAhAraka mAgaMNA meM jo ATha jIvasthAna Upara kahe hue haiM, inameM sAta aparyApta haiM aura eka paryApta saba prakAra ke aparyApta jIva, anAhAraka e usa samaya hote haiM, jisa samaya ve vigrahagati ( vakragati) meM eka, do yA tIna samaya taka AhAra grahaNa nahIM karate / paryApta saMzI ko anAhAraka isa apekSA se mAnA hai ki kevalajJAnI, madhyamana ke saMbandha se saMjJI kahalAte haiM aura ve kevalisamuddhAta ke tIsare, cauSe aura pA~caveM samaya meM kArmaNakAyayogI hone ke kAraNa kisI prakAra ke AhArako grahaNa nahIM karate / 1NaM bhate asaMnipaJcendiya tirikkhaojiyA ki izvivegA puriyA napuMsakaveyagA ? gomA ! no isthivega ko purisaveyA napuMsakayegA / " -bhagavatI 2] vAsaMjJiparyApta paryApto napusako tathApi strIpu sali GgAkAramAtramaGgIkRtya strIpu sAbuktAviti / " -- 3- dekhiye, pariziSTa 'ru / ' saMgraha dvAra 1 gA0 24 kI mUla TIkA / P Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmarantha bhAga cAra sAsAbamasampapazva meM sAta jIvasyAna kahe haiM, jinameM se chaha aparyApsa haiM aura eka paryApta / sUkSma-e kendriya ko chor3akara anya chaha prakAra ke aparyApta jIvasthAnoM meM sAsAdhanasamyaktva isaliye mAnA jAtA hai ki jaba koI aupazAmikasamyakrava vAlA jIva, usa samyakravako chor3atA humA bAvara-ekendriya, Domniya, trIsciya, caturindriya, asaMzi-paJcendriya yA saMzi-paJdhendriya meM janma prahaNa karatA hai, taba usako aparyApta-avasthA meM sAsAdanasamyaktava pAyA jAtA hai| parantu koI jIva auramikasamyaktava ko vamana karatA humA sUkSma-epriyameM pacA nahIM hotA, isaliye usameM aparyApta-avasthA meM sAsAdamasamyasava kA saMbhava nahIM hai / saMzi-paJcendriya ke sivAya koI bhI jIva, paryApta avasthA meM sAsAvanasamtavI nahIM hotaa| payoMki isa avasthA meM aupazAmikasabhya ruSa pAne vAle saMjhI hI hote haiM, dUsare nahIM // 18 // Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha-bhAga cAra (2)-mArgaNAoM meM guNasthAna / [ pA~ca gAyA meM / ] patiri cara suranarae, narasaMnipaNidimamavatasi samve / igavigala bhUdagavaNe, du da egaM gaitasamadhce // 16 // paJca tiraci catvAri suranara ke, narasaMjJipaJcendriyabhavyAsa sarvANi / ekavikalabhUdakavane he he eka gati prasAbhavye // 16 / / argha-tipaMcagati meM pAMca guNasthAna haiN| deva tathA narakagati meM ghAra guNasthAna haiM / manuSyagati, saMtrI, paJceniyabApti, bhaya aura trasakAya, ina pAMca mArgaNAoM meM saba guNasthAna haiM / ekendriya, vikalendriya, pRthvI kAya, alakAya aura vanaspatikAya meM pahalA aura dUsarA, ye do guNasthAna haiM / gasisa (taMja:kAya aura bAyakAya) aura abhazya meM eka ( pahalA / hI guNasthAna hai | // 16 // bhAvArtha--tiyazvagati meM pahale pA~ca guNasthAna haiN| kyoMki usameM jAti-svabhAva se sarva viratikA saMbhava nahIM hotA aura sarvadhiti ke sivAya chake Adi guNasthAnoM kA saMbhava nahIM hai| vevagati aura narakagati meM pahale cAra guNasthAna mAne jAne kA saSaya yaha hai ki deva yA nAraka, svabhAva se hI viratirahita hote haiM aura viti ke bimA anya guNasthAnoM kA saMbhava nahIM hai| manuSya gati Adi upayukta pA~ca mArgaNAoM meM hara prakAra ke parimAnoM ke saMbhava hone ke kAraNa saba gaNasthAna pAye jAte haiN| ekendriya, vikalendriya, pRthvIkAya, sAle kAya aura banaspatikAya meM do guNasthAna kahe haiM / imameM se dUsarA sthAna aparyAptaavasthA meM hI hotA hai / ekendriya Adi kI Ayu kA bandha ho jAne ke Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha mAga dhAra bAva na kisI ko aupazAmikasamyArava prApta hotA hai, taba vaha jase tyAga karatA huA sAsAvanasamyaktvasahita ekendriya Adi meM janma prahaNa karatA hai| usa samaya aparyApta-avasthA meM kucha kAla taka dUsarA guNasthAna pAyA jAtA hai / pahalA guNasthAna to ekendriya Adi ke liye sAmAnya hai / kyoMki ve saba anAbhoga (ajJAna-) ke kAraNa tattva-thabA-hIna hone se mithyAtvI hote haiM / jo aparyApta ekendriya Avi, dUsare guNasthAna ke adhikArI kaha gaye haiM, ve karaNaaparyApta haiM, labdhi-aparyApta nahIM; kyoMki labdhi-aparyApta to sabhI joSa, mithyAtvI hI hote haiM / sejaHkAya aura vAyukAya, o ganisa yA ladhinasa kAhe nAte haiM, unameM na to aupazamikasamyakrava prApta hotA hai aura ma aupazamikasamyaktva ko bamana karane vAlA jIva hI unameM janma grahaNa karatA hai| isIse unameM pahalA ho guNasthAna kahA gayA hai / ___ amayoM meM sirpha prathama guNasthAna, isa kAraNa mAnA jAtA hai ki ke svabhAva se hI samyava-lAbha nahIM kara sakate aura samyaktva prApta kiye binA dUsare Adi guNasthAna asambhaba haiM // 16 // veyatikasAya nava dasa, lobhecaja ajaya duti anANatige / bArasa acakkhu cakkhusu, paDhamA ahakhAi carama cau // 20 // vedanikaSAye nava daza, lome catvAryayate hai bhAgyavAnatri ke / dvAdazAkSukcekSuSoH, prathamAni yathAkhyAte caramANi catvAri / / 20|| artha-tIna veva tathA toma kaSAya (saMjvalana-kroSa, mAna aura mApA-) meM pahale nau guNasthAna pAye jAte haiM / lobha meM (saMjvalanalobha-) meM dasa guNasthAna hote haiM / mayata (avirati-) meM cAra guNasthAna haiM / tIna ajJAna (mati-ajJAna, zruta ajJAna aura vibhaGgAna-) meM pahale do yA tIna muyasana mAne jAte haiM / ayakSadarzana aura cakSu Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 karmagrantha bhAga cAra vaMzama meM pahale bAraha gaNasthAna hote haiN| yathAsyAsacAritra meM antima cAra guNa sthAna hai // 20 // bhAvArtha-tIna veva aura sIna saMjvalana-kaSAya meM nau guNasthAna kahe gaye haiM, so uvaya kI apekSA se samajhanA caahiye| kyoMki unako sattA gyArahave guNasthAna paryanta pAI jA sakatI haiN| maghaH guNasthAna ke antima samaya taka meM tIna veda aura tIna sayalanakaSAya yA to soNa ho jAte haiM yA upazAnta; isa kAraNa Age ke gRNasthAnoM meM unakA uvaya nahIM rhtaa| ___sajvalana lobha meM vasa guNasthAna ujya kI apekSA se hI samAlame cAhiye, kyoMki sasA to usakI gyArahaveM guNasthAna taka pAyI jA sakatI hai| avirati meM pahale cAra guNasthAna isaliye kahe hue haiM ki pAMcave se lekara Age ke saba guNasthAna viratirUpa haiN| azAna-dhiko guNasthAnoM kI saMkhyA ke viSaya meM do mata' haiN| pahalA usameM do guNasthAna mAnatA hai aura dUsarA tIna guNasthAna / ye donoM mata kArmagradhika hai| (1) vo guNasthAna mAnanevAle AcArya kA abhiprAya gaha hai ki ki tIsare guNasthAma ke samaya zuddha samyaktva na hone ke kAraNa pUrNa yathArtha jAna bhale hI na ho, para usa gaNasthAna meM mina-raSTi hone se yamArya jJAna kI yor3I-bahuta mAtrA' rahato ho haiM / payoMki mitra 1--ina meM se pahalA mata hI gommaTasAra-jIyakANDa kI 686vIM gAthA meM ullikhita hai| 2-'mithyAtvAdhikasya mizra iSTerazAnabAhulyaM samyaktavAdhikasya punaH samyakAmagAhalyamiti / ' arthAt-"mithyAtva adhika hone para mizra-dRSTi meM ajJAna kI bahulatA aura sabhyakatva adhika hone para jJAna kI bahulatA hotI hai|" Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra STi ke samaya mithyAtva kA udaya jaya adhika pramANa meM rahanA hai, taba to ajAna kA aMza adhika aura zAna kA aMza kama hotA hai| para jaba mithyAtva kA udaya manda aura samyaktava-puvagla kA uvaya tIna rahatA hai, taba jJAna kI mAtrA jyAdA aura abAna kI mAtrA kama hotI hai / cAhe mizra-STi kI kaisI bhI avasthA ho, para usameM nyUna adhika pramANa meM jJAna kI mAtrA kA sebhaSa hone ke kAraNa usa samaya ke jJAna ko ajJAna na mAnakara jJAna ho mAnanA ucita hai / isaliye amAna-trika meM do ho guNasthAna mAnane cAhiye / (2) tIna guNasthAna mAnane vAle AcArya kA Azaya yaha hai ki yapi tIsare guNasthAna ke samaya ajJAna ko jJAna-mizrita kahA hai tathApi mizna-jAna ko jAma bhAnanA ucita nahIM; use ajJAna hI kahanA cAhiye / kyoMki zuddha samyaktama hue binA cAhe kaisA bhI bAna ho, para vaha hai ajJAna / padi samyakta ke aMza ke kAraNa tIsare guNasthAna meM jAna ko anAna na mAnakara jJAna ho mAna liyA jAya to dUsare guNasthAna meM bhI sammaktava kA aMza hone ke kAraNa jJAna ko ajJAna na pAnakara jAna hI mAnanA par3egA, jo ki iTE nahIM hai / iSTa na hone kA sababa yahI hai ki amAna-nikameM do guNasthAna mAnane vAle bhI, dUsare guNasthAna meM mati Adi ko ajJAna mAnate haiM / siddhAnta vAdI ke sivAya kisI bhI kAmadhika vidvAn ko jhumare guNasthAna meM mati Adi ko jJAna bhAnamA iSTa nahIM hai| isa kAraNa sAsAbana kI taraha mitraguNasthAna meM bhI mati Adi ko ajJAna mAnakara ajJAna-trika tIna guNasthAna mAnanA yukta hai| acakSurvarzana tathA cakSanarzana meM cAraha guNAna isa abhiprAya se - - - ---. 1-'missabhi kA missA" ityAdi / arthAt "mizraguNasthAna meM azAna, jJAna-mizrita hai|" Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma nya bhAga cAra mAne jAte haiM ki ukta donoM darzana kSAtrapazamika haiN| isase bhAmikadarzana ke samaya arthAta terahaveM aura caudahaveM guNasthAna meM unakA abhAva ho jAtA hai| kyoMki kSAyika aura kSAyopazamika jJAna varzana kA sAhacarya nahIM rahatA / EX arrer cAritra meM antima cAra guNasthAna mAne jAne kA abhiprAya yaha hai ki yathAsyAta cAritra mohanIya karma kA udaya eka jAne para prApta hotA hai aura mohanIya karma kA udayAbhAva gyArahave se cauda hameM taka cAra guNasthAnoM meM rahatA hai ||20| maNanANi saga jadhAI, samaiyacheya cau bunni parihAre / kevalagi do caramA jayAi hidume // 21 // manojJAne sapta yatAdIni sAmAyikacchede catvAri parihAre / kevaladvike he carame'yatAdIni nava matizrutAvadhidvike // 11 // * artha - manaH paryAyajJAna meM pramattasaMyata Adi sAta guNasthAna; sAmAyika tathA chedopasthApanIya- saMyama meM pramattasaMyata Adi cAra guNasthAna; parihAravizuddhasaMyama meM pramatasaMyata Adi vo guNasthAna; kevala hikameM antima do guNasthAna matijJAna, zrutajJAna aura avadhiThika ina cAra mArgaNAoM meM adhiratasamyagdRSTi Adi no guNasthAna haiM / / 214 . J mAvArtha-- mana paryAyajJAna vAle chaThe Adi sAta guNasthAnoM meM vartamAna pAye jAte haiM / isa jJAna kI prApti ke samaya sAtavA~ aura prApti ke bAda anya guNasthAna hote haiM / sAmAyika aura chevopasthApanIya, ye do saMyama, chaThe Abi cAra guNasthAna meM mAne jAte haiM; kyoMki vItarAga-bhAva hone ke kAraNa Upara ke guNasthAnoM meM ina sarAgasaMyamoM kA saMbhava nahIM hai / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra parihAravizuddhasaMgrama meM rahakara zreNi nahIM kI A sakatI isaliye usameM chaThA aura sAtavAM, ye ko hI guNasthAna samajhane cAhiye / kevalajJAna aura kevaladarzana donoM kSAyika haiM / bhASika-zAma aura kSAyika-dharzana, terahaveM aura pauvaha guNasthAna meM hote haiM, isI se kevalasika meM ukta vo guNasthAna mAne jAte haiN| matimAna, zrutajJAna aura avadhi-dvikavAle, cauthe se lephara bArahaveM taka nau guNasthAna meM vartamAna hote haiN| kyoMki samyaktatra prApta hone ke pahale arthAt pahale tIna guNasthAnoM meM mati Adi ajJAnarUpa hI haiM aura antima dho guNasthAna meM kSAyika-upayoga hone se inakA amAya hI ho jAtA hai| isa jagaha ayavidarzana' meM natha guNasthAna kahe huye haiM, so kArmapranyika mata ke anusAra / kArmayika vidvAna pahale tIna guNasthAnoM meM avadhiyarzana nahIM mAnate / ve kahate hai ki vimaGgajJAna se avadhivarzana kI mimatA na mAnanI cAhiye / parantu siddhAnta ke matAnusAra usameM aura bhI tIna guNasthAna ginane cAhiye / siddhAnto, vibhaGgajJAna se avadhivazena ko juvA mAnakara pahale tIna guNasthAnoM meM bhI avaSivarzana mAnate haiM / / 21 // aDa uvasami cau vegi, khaie iphkAra micchatigi vese / suhame ya saTharaNaM tera.-sa joga AhAra sukkAe / / 22 / / aSTopazame catvAri veda ke, kSAyika ekAdaza mithyAtrike deze / sUkSme ca svasthAnaM trayodaza yoge AhAre zuklAyAm // 22 // artha--upazamasamyaktava meM cauthA Adi ATha, vedaka (kSAyopamika-) samyaktva meM cauthA Avi cAra aura kSAyikasabhyaSaya cIyA 1-dakhiye, pariziSTa 'i / ' Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 kamagrantha bhAga cAra Abi gyAraha guNasthAna haiN| mithyAtva- trika (midhyAdRSTi sAsvAdana aura mizraSTi--) meM, dezavirati meM tathA sUkSmasamparAya caritra meM sva-sva sthAna ( apanA-apanA eka hI guNasthAna ) hai / yoga, zuklaleAmArgaNA meM pahale teraha guNasthAna hai / / 22 / / AhAraka aura bhAvArtha - upazamasamyaktva meM ATha guNasthAna mAne haiN| inameM se cothA bharavi cAra guNasthAna, granthi-meva-janya prathama samyaktva pAte samaya aura AThavI Adi cAra guNasthAna, upazamazreNI karate samaya hote haiM / vedasamyatva tabhI hotA hai| jaba ki sammohanIya kA udaya ho / samyaktavamohanIya kA udaya zreNI kA Arambha na hone taka { sAtaveM guNasthAna taka rahatA hai / isa kAraNa vedakasamyaktava meM cauthe se lekara cAra hI guNasthAna samajhane cAhiye / cauthe aura pAMcaveM Adi guNasthAna meM kSAyikasamyaktava prApta hotA hai, jo savA ke liye rahatA hai; isI se usameM cauthA Adi gyAraha guNasthAna kahe gaye haiM / 1 --- dekhiye, pariziSTa ' ' pahalA hI guNasthAna mithyAsvarUpa, tIsarA hI mizra dRSTirUpa, pA~catra hI sUkSmasamparAyacAritrarUpa hai| isI se sUkSmasamparAya meM eka-eka gRNasthAna kahA gayA hai / tIna prakAra kA yoga, AhAraka' aura zulkalezyA, ina chaha mArgaNAoMmeM teraha guNasthAna hote haiM; kyoMki caudahaveM guNasthAna ke samaya na to kisI prakAra kA yoga rahatA hai, na kisI taraha kA AhAra grahaNa kiyA jAtA hai aura na lezyA kA hI sambhava hai| yoga meM teraha guNasthAnoM kA kathana manoyoga Adi sAmAnya yogoM dUsarA hI sAsvAdana - bhAvarUpa, deza viratirUpa aura dasavA~ ho mithyAtva trika, bezavirati aura Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA~grantha bhAga cAra kI apekSA se kiyA gayA hai / satyamanoyoga Adi vizeSa ghogoM ko apekSA se gaNasthAna isa prakAra haiM (ka) satyamana, asatyAmRSAmana, satyavacana, asatyAmRSAvacana aura audArika, ina pAMca yogoM meM teraha guNasthAna haiN| (kha) asatyamama, mithamana, asatyavacana, aura mizravacana, isa cAra meM pahale bAraha guNasthAna haiN| (ga) audArikamitra tathA phArmaNakAyadyoga meM pahalA, bUsarA, cauthA aura terahavA, ye cAra gaNasthAna haiN| (gha) vaikriyaphAyayoga me pahale sAta aura kriyamizrakAyayoga meM pahalA, dUsarA, cauthA, pAMcanA aura chaThA, ya pA~ca gaNasthAna hai| (ca. AhArakakAyayoga meM chaThA aura sAtavAM, ye do aura AhArakAmadhakAyayoga meM kevala chaThA gaNasthAna hai // 22 // assannisu paDhamabugaM, paDhamatilesAsu chacca dusu stt| pahamatidgaajayA, aNahAre maggaNAsu guNA // 23 // asaMjJi pu prathamadvika, prathamapilezyAsu SaT ca dvamosmapta / prathamAtidvikAyatAnyatAhAre mArgaNAsu guNAH / / 23 // artha--saMjJi proM meM pahale do guNasthAna pAye jAte haiN| kRSNa, nIla aura kApota, ina tIna lezyAoM meM pahale chaha guNasthAna aura seja; aura padma, ina tIna lezyAoM meM pahale sAta guNasthAna hai / anA. hAraphamArgaNA meM pahale do, antima vo aura aviratasamyagdRSTi, ye pA~ca guNasthAna haiN| isa prakAra mArgaNAoM meM guNasthAna kA varNana huA / / 23 // mAvArtha- asaMjI meM bo gaNasthAna kahe hue haiM / pahalA gupasthAna saba prakAra ke attiyoM ko hotA hai aura dUsarA kucha asaMzioMko aise asaMjI, karaNa -aparyApta ekendriya Avi hI hai, kyoMki Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmanantha bhAga cAra 88 sabdhi-aparyApta e kendriya Adi meM koI jIva sAsvAdana-mAvasahita Akara janma grahaNa nahIM krtaa| kRSNa, nIla aura kApota, ina tIna leNyAoM meM chaha gugasthAna mAne jAte haiM / inameM se pahale cAra gaNasthAna aise haiM ki jinako prApti ke samaya aura prApti ke bAva bhI ukta tIna lezyAeM hotI haiM / parantu pAMcoM aura chaThA, ye vo guNasthAna aise nahIM haiN| ye ko gaNasthAna samyaktabamUsaka viratirUpa haiN| isaliye unakI prApti tejaH mAvi zubha lezyAoM ke samaya hotI hai| kRSNa Adi azubha lezyAoM ke samaya nahIM / to bhI prApti ho jAne ke gAla nariNAma-gi duI ke rahana vo guNasthAnoM meM azubha lezyAeM bhI A jAtI hai| kahIM-kahIM kRSNa Adi tIna azubha lezyAoM meM pahale cAra hI gaNasyAna kahe gaye haiM, so prApti-kAla kI apekSA se arthAt ukta tIna leNyAoM ke samaya pahale cAra gaNasthAnoM ke sivAya anya koI guNasthAna prApta nahIM kiyA jA sktaa| sejolelyA aura papalezyA meM pahale sAta ga NasthAna mAne hue haiM, so pratipadyamAna aura pUrvapratipana, bonoM ko apekSA se arthAt sAta gaNasthAnoM ko pAne ke samaya aura pAne ke bAda bhI ukta do lezyAe~ rahatI haiN| 1--yahI bAta zrIbhadra bAhusvAmI ne hI hai:-- "sammattasuyaM sadhyA,-su lahai suddhAsu tIsu ya caritaM / pudhdhapariyanno puNa, annayarIe u lesAe // 22 // " --Avazyaka-niyukti, pR03 marthAt "samyaktva kI prApti saba lezyAoM meM hotI hai, cAritra kI prApti pichalI tIna zuddha lezyAoM meM hI hotI hai / parantu cAritra prApta hone ke bAda chaha meM se koI lezyA A sakatI hai|" 2. isake liye dekhiye, paJcasaMgraha, dvAra 1, gA 30 tathA bandhasvAmitva , gAva 24 aura jIvakANDa gA, 531 / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra anAhArakamArgaNA meM pahalA, dUsarA, cauthA, terahavAM aura dhobaharA, ye pA~ca guNasthAna kahe hue haiN| inameM se pahale tIna guNasthAna vigrahagati-kAlIna anAhAraka-avasthA kI apekSA se, terahavAM gaNasthAna kelisamuddhAta ke tIsare, cauthe aura pAMcaveM samaya meM hone vAlI anAhAraSA avasthA kI apekSA se / aura cauda vA~ guNasthAna yoga-nirodhajanya anAhAraka-avasthA kI apekSA se samajhanA caahiye| kahIM-kahIM yaha likhA huA milatA hai ki tIsare, bArahaveM aura terahaveM, ina tIna gupae sthAnoM meM maraNa nahIM hotA, zeSa gyAraha gaNasthAnoM meM isakA saMbhava hai| isaliye isa jagaha yaha zaGkA hotI hai ki jaba uksa zeSa gyAraha guNasthAnoM meM maraNa kA saMbhava hai, taba vigrahagati meM pahalA, dUsarA aura cauthA, ye tIna hI guNasthAna kyoM mAne jAte haiM? isakA samAdhAna yaha hai ki maraNa ke samaya ukta gyAraha gaNasthAnoM ke pAye jAne kA kayana hai, so vyAvahArika maraNa ko lekara { vartamAna bhavakA antima samaya, jisameM moSa maraNonmukha ho jAtA hai, usako lekara ), nizcaya maraNa ko lekara nahIM / parabhakSa kI Ayu kA prAthamika udaya, nizcaya bharaNa hai| usa samaya jIva virati-rahita hotA hai / vitikA sambandha vartamAna bhava ke antima samaya taka hI hai / isaliye nizcaya maraNa-kAla meM arthAt vigrahagati meM pahale, dUsare aura cauthe guNasthAna ko chor3akara virativAle pAMcaveM Adhi ATha gaNasthAnoM kA saMbhava hI nahIM hai / / 23 // Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pharmagrandamAga cAra (3)-mArgaNAoM meM yoga / [ chaha gAthAoM se / / sanayaramIsaasa, camosamaNavAviuviyAhArA / uralaM mIsA kammaNa, iya jogA kammamaNahAre // 24 // satyetaramithAsatyamRpamanovaco kurvikAhArakANi / orArika mithANi kAmaNamiti yogA: kAmaNamanAhAre // 24 // mayaM-sarapa, asatya, mizra (satyAsatya ) aura asatyAmRSa, ye cAra meSa manoyoga ke haiN| bacamayoga bhI ukta cAra prakAra kA hI hai| vaikriya, AhAraka aura audArika, ye sIna zuddha tathA ye hI tIna mizra aura phArmaNa, isa taraha sAta bheda kAyayoga ke hai / saba milAkara pandraha yoga hue / anAhAraka-avasthA meM kArmaNa kAyayoga ho hotA hai // 24 // manoyoga ke bhaMvoM kA svarUpaH bhAvArtha---( 1 ) jisa manoyogahArA vastu kA mathArtha svarUpa vidhArA jAya; jaise:-jIva tasyApikanaya se nitya aura paryANathikanaya se anitya hai, ityAvi, vaha 'sarayamanoyoga' hai|| (2) jisa manoyoga se vastu ke svarUpa kA viparIta cintana ho; jaise:--jIva eka hI hai yA nitya hI hai, ityA , vaha 'asatyamanoyoga hai| ( 3 ) kisI aMza meM yathArtha aura kisI aMza meM ayathArtha, aisa mizrita cinsana, jisa manoyoga ke dvArA ho, vaha mizramanoyoga hai| jaise:-kisI vyakti meM guNa-vauSa dhonoM ke hote hue bhI use sipa Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra boSI samajhanA / ha sameM eka aMza mithyA hai, kyoMki doSa kI taraha guNa bhI boSa rUpa se savAla kiye jAte haiM / (4) jisa mamoyoga ke dvArA kI jAne vAlI kalpanA vidhi-niSedhazUnya ho-jo kalpanA, na to kisI vastu kA sthApana hI pharaso ho aura na utthApana, vaha 'asatyAmUTaSAmanoyoga hai / ase:-he devavasa / he indravatta / syAdi / isa kalpanA kA abhiprAya agya kArya meM dhyapravyakti ko sambodhita karanA mAtra hai. kisI tatva ke sthApana-utthApana kA nhiiN| ukta cAra meva, ghyabahAranayako apekSA se haiN| kyoMki nizcaya haSTi se sabakA samAveza satya aura asatya, ina vo bhedoM meM hI ho jAtA hai / arthAt jisa manoyoga meM chala-kapaTa kI buddhi nahIM hai, cAhe mizna ho yA asatSAmRSa, use 'satyamanoyoga' hI samalanA cAhiye / isake viparIta jisa manoyoga meM chala-kapaTa kA aMza hai, vaha 'asatyamanoyoga' hI hai| vacana yoga ke bhedoM kA svarUpa: (1) jisa 'vacanayoga' ke dvArA vastu kA yathArtha svarUpa syApita kiyA jAya; jaise:-yaha kahanA ki jIba satrUpa bhI hai aura asapa mo, vaha 'asatyavacanayoga' hai / 2) kisI vastu ko ayathArtha rupa se siddha karane vAlA bacanapoga, 'asatyavacanayoga hai; jaise:-yaha kahanA ki AramA koI poja nahI hai yA puNya-pApa kucha bhI nahIM hai / (3) aneka rUpa vastu ko ekarupa hI pratipAdana karane vAlA vacanayoga mizravacanamoga' hai / jaise:---Ama, nIma, mAci aneka prakAra ke vRkSoM ke vana ko Ama kA ho yana kahanA, ityAdi / (4) jo 'vacanayoga' kisI vastu ke sthApana-utthApana ke liye Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra 2 pravRta nahIM hotA, vaha asatyAmuSavacanayoga hai| jaise:-- kisI kA dhyAna apanI ora khIMcane ke liye kahanA ki he bhojavatta | he mitrasena ! ityAdi pada sambodhanamAtra haiM, sthApana utthApana nahIM / yoga ke bho manoyoga kI taraha, tattva-STi se satya aura asatya, ye vo hI meda samajhane cAhiye / kAyayoga ke bhedoM kA svarUpaH (3) sirpha vaikriya zarIra ke dvArA vIrya-zakti kA jo vyApAra hotA haiM, vaha 'kAyayoga' / yaha yoga, devoM tathA mArakoM ko paryApta avasthA meM saba hI hotA hai / aura manuSyoM tathA tiryoM ko vaikriya labdhi ke vana se kriyazarIra dhAraNa kara lene para hI hotA hai| vaikiya zarIra' usa zarIra ko kahate haiM, jo kabhI ekarUpa aura kabhI aneka rUpa hotA hai, tathA kabhI choTA, kabhI bar3A mo AkAza-gAmI, kabhI bhUmi- gAmI, kabhI rahaya aura kabhI avazya hotA hai / aisA-caM kriyazarIra devoM tathA nArakoM ko janma samaya se hI prApta hotA hai; isaliye vaha 'gati' kahalAtA hai| manuSyoM tathA tiryaJcakA vaikriyazarIra 'labdhipratyaya' kahalAtA hai; kyoMki unheM aisA zarIra, labdhi ke nimitta se prApta hotA hai, janma se nahIM / - bhAvAna (2) kriya aura kArmaNa tathA vaikriya aura audArika, ina dodo zarIroM ke dvArA hone vAlA bIyaM zakti kA vyApAra, rvakri mizrakAyayoga' hai / pahale prakAra kA vaikriyamizrakAyayoga, devoM tathA nArakoM ko utpatti ke dUsare samaya se lekara aparyApta avasthA taka rahatA hai / dUsare prakAra kA kriyamiva kAyayoga, manuSyoM aura tiryaJcoM meM lakhI pAyA jAtA hai jaba ki ve labdhi ke sahAre se vaikriya zarIra kA Arambha aura parityAga karate haiM / (3) sirpha AhAraka zarIra kI sahAyatA se hone varanA vIrya-zakti kA vyApAra, 'AhArakakAyayoga' hai / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra (4) 'AhArakamithakAya yoga' vIrya-zakti kA yaha vyApAra hai, jo AhAraka aura audArika, ina do zaroroM ke dvArA hotA hai| AhAraka zarIra dhAraNa karane ke samaya, AhArakazarIra aura usakA ArammaparityAga karane ke samaya AhArakamizrakAyayoga hotA haiN| aturdazapUrvadhara muni, saMzaya dUra karane, kisI sUkSma viSaya ko jAnane athavA samRddhi dekhane ke nimitta, dUsare kSetra meM tIrthara ke pAsa jAne ke liye viziSTa-labdhi ke dvArA AhAraphazarIra banAte haiM / (5) aucArikakAyayoga, borya-zakti kA vaha vyApAra hai, jo sirpha audArika zArIra se hotA hai / yaha yoga, saba audArikazarIrI joyoM ko paryApta-dazA meM hotA hai / jisa zarIra ko tIrthaGkara Adi mahAna puruSa dhAraNa karate haiM, jisase mokSa prApta kiyA jA sakatA hai, jisake banane meM miDI ke samAna thor3e puva gloM kI AvazyakatA hotI hai aura jo mAMsa-hallI aura nasa Adhi avayavoM se banA hotA hai, yahI zarIra, 'audArika' kahalAtA hai| (6) vIrya-zakti kA jo vyApAra, audArika aura kArmaNa ina donoM zarIroM kI sahAyatA se hotA hai, vaha 'aucArikamizrakAyoga' hai / yaha yoga, utpatti ke dUsare samaya se lekara aparyApta avasthA paryanta saba audAriphabArIrI jIvoM ko hotA hai / (7) sirpha kArmaNazarIra ko masta se vIrya-zakti kI jo pravRtti hotI hai, vaha 'phArmaNakAyayoga' haiN| yaha yoga, vigraha gati meM tathA utpatti ke prathama samaya meM saba jIvoM ko hotA hai / aura kelisamuddhAta ke tIsare, cauthe aura pAMcaveM samaya meM pheklI ko hotA hai / kArmaNazarIra' yaha hai, jo kabhaM-pudAloM se banA hotA hai aura AtmAke pradezoM meM isa taraha milA rahatA hai, jisa taraha dUdha meM pAna. / saba zarIroM ko aDa, phArmaNazarIra hI hai arthAt jaba isa zarIra kA samUsa nAza hotA hai, tabhI saMsAra kA uccheda ho jAtA hai / jIva, naye janmako Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra grahaNa karane ke liye jaba eka sthAna se dusare sthAna ko jAtA hai, tama vaha ! so zarIra se veSTita rahatA hai / yaha zarIra itanA sUkSma hai ki vAha rupavAlA hone para bhI netra mAvi indriyoM kA viSaya bana nahIM sakatA / isI zarIra ko vasare vArzanika granthoM meM 'sUkSmazarIra' yA 'liGgazarora' ___ yadyapi tejasa nAma kA eka aura bhI zArIra mAnA gayA hai, jo ki khAye hue AhAra ko pacAtA hai aura viziSTa lampi-dhArI tapasvI, jisakI sahAyatA se tejolezyA kA prayoga karate haiM / isaliye yaha zaGkA ho sakatI hai ki phArmaNakAyayoga ke samAna taMjasakAyayoga bhI mAnanA Avazyaka hai| isa zaGka kA samAdhAna yaha hai ki tejasazarIra aura phArmaNArIrakA sabA sAhacarya rahatA hai| arthAt audArika Avi anya zarIra. kabhI-kabhI kArmaNazarIra ko chor3a bhI dete haiN| para tejasazarIra use kabhI nahIM chor3anA / isaliye vIrya-zakti kA jo vyApAra, kArmaNazarIra ke dvArA hotA hai, vahI niyama se tejasa zarIra ke dvArA bhI hotA rahatA hai / ata: kAmaNakAya yoga meM hI tejasakAyayoga kA samAveza ho AtA hai| isaliye usako judA nahIM ginA hai / ATha mArgaNAoM meM yoga kA vicAra:---- Upara jina pandraha yogoM kA vicAra kiyA gayA hai unameM se kArmaNa kAyayoga hI aisA hai, jo anAhAraka-ayaspA meM pAyA jAtA hai / zeSa baudaha yoga, AhAraka avasthA meM hI hote haiM / yaha niyama nahIM hai ki amAhAraka-avasthA meM kAmaNakAyayoga hotA hI hai| kyoMki caurahaveM guNasthAna meM anAhAraka-avasthA hone para bhI kisI taraha kA 1--' uktasya sUkSmazArIrasya svarUpamAha--"saptadarzaka liGgam / / .-sAkhya darzana-a0 3, sU0 / / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagranya bhAga cAra yoga nahIM hotA / yaha bho niyama nahIM hai ki kArmaNAkAyayoga ke samaya anAhAraka-avasthA avazya hotI hai| kyoMki utpatti kSaNameM kArmaNakAyayoga hone para bhI jIva, anAhAraka nahIM hotA, balki vaha usI yoga ke dvArA AhAra letA hai. parantu yaha to niyama hI hai ki jela jIva ko anAhAraka-avasthA hotI hai, taba kArmaNakAyayoga ke sivAya anya yoga hotA hI nahIM / imose amAhAraka-mArgaNA meM eka mAtra kAmaNakAyayoga mAnA gayA hai // 24 // naragaiNi ditasataNu-acakkhunaranapukasAyasaMvumage / saMnichalesAhAraga,-bhavamaimuohidage sabve // 25 // na ragatapaJcendri yatra sa tanvanakSanaranapusa kakaSAyasa myavaddhike / maMjiSaGlezyAhArakabhavyamitizrutAvavidvive sarve // 25 // artha--manuSyagati, paJcepriyajAti, prasaphAya, kAyayoga, acAdarzana, puruSaveda, napUsakaveda, cAra kabAya, kSAyika tathA bAyopazamika, ye do sammakatva, saMjI, chaha lezyAeM, AhAraka, bhavya , matimAna zrutajJAna aura avadhi dvika. ina chuTbIsa mArgaNAoM meM saba pandrahoMyoga hote haiM / / 25 // bhAvArtha -uparyukta chabbIsa mArgaNAoM meM pandraha yoga isaliye kahe gaye haiM ki ina saba mArgaNAoM kA sambandha manuSyaparyAya ke sAtha hai aura manuSyaparyAya saba yogoM kA sambhava hai / yapi kahIM-kahIM yaha kathana milatA hai ki AhArakamArgaNA meM karmaNayoga nahIM hotA, zeSa ghaudaha yoga hote haiM / kintu vaha yuktisamata nahIM jAna par3atA; kyoMki anma ke prathama samaya meM, kArmaNayoga ke sivAya anya kisI yoga kA saMbhava nahIM hai| isaliye usa samaya, kArmaNa yoga ke dvArA ho mAhAkazva ghaTAyA jA sakatA hai / janma ke prathama samaya meM jo AhAra kiyA jAtA hai, usameM gajhamANa Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra pubagala hI sAdhana hote haiN| isaliye usa samaya, kArmaNakAyayoga mAnanekI jarUrata nahIM hai / aisI vAGkA karanA vyartha hai| kyoMki prathama samaya meM, AhArarupa se grahaNa kiye hue pugla usI samaya zarIrarupa meM pariNata hokara cUsare samapa meM AhAra lene meM sAdhana bana sakate hai, para apane praNa meM Apa sAdhana nahIM bana sakate / / 2 / / tiristhiajayasAsaNa,-anANauvasamaabhadhvamicchesu / terAhAraduguNA, te uraladugUNa suranarae // 26 // tiryavatryayata sAsAdanAzAnopazamAbhayamithyAtdheSu ayodazAhAra kadikonAsta audArikAdvakonAH surenaraka // 26 / / artha tirthacamati, strIveda, avirati, sAsvAdana, tIna ajJAna, upazAmasamyakatva, abhavya aura mithyAtva, ina dasa mArgaNAoM meM AhAraka--dvikake sivAya teraha yoga hote haiN| devagati aura narakagati meM ukta teraha meM se audArika-dvikake sivAya zeSa gyAraha yoga hote hai // 26 // bhAvArtha-tiryaMcati Adi upayuMkta basa mAgaMNAmoM meM AhAraka-tikake sivAya zeSa saba yoga hote haiM / inameM se strIveda aura upazamasamyavaraSa ko chor3akara zeSa ATha mArgaNAoM meM AhAraphayoga na hone kA kAraNa sarvaviratikA abhAva hI hai| strIveva meM sarvaviratikA saMbhava hone para bho AhArakayoga na hone kA kAraNa strI jAti ko raSTibAva-jisameM cauvaha pUrva hai....par3hane kA niSedha hai| upazamasamyabatva meM sarvaviratikA saMbhava hai tathApi usameM AhAraka yoga na mAnane kA kAraNa yaha hai ki upazamasamyavasvI AhArakanadhi kA prayoga nahIM krte| 1 dekhiye, pariziSTa 't|' Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha mAga cAra tirthaJcagati meM teraha yoga kahe gaye haiN| inameM se cAra manoyoga, dhAra vananayoga aura eka ovArikakAyayoga. isa taraha se ye no yoga paryApta. avasthA meM hote haiN| baiMkriyakApayoga aura vaikriyamizrakAyayoga paryAptaavasthA meM hote haiM sahI; para sava tiyaMJcoM ko nahIM; kintu baiMkriyA wo me bala se mimIra ghanAne pAle kucha nirgoM ko ho / kArmaNa aura auArikamizra, ye do yoga, tiryaJcoM ko aparyApta-avasthA meM hI hote haiN| strIveva' meM teraha yogoM kA saMbhava isa prakAra hai:--mana ke cAra vacana ke cAra, do paMkriya aura eka audArika, ye gyAraha yoga manuSya-tiryaJca-strI ko paryApta avasthA meM, kriyamizrakAyayoga devastrI ko aparyApta-avasthA meM, audArikamizrakAyayoga manuSya-tiryastrI ko aparyApta-avasthA meM aura kAmaMNakAyayoga paryApta manuSyastrI ko kevalisamuddhAta-avasthA meM hotA hai| adhirati, sampaSTi, sAsvAvana, tIna ajJAna, abhavya aura mithyAtva, ina sAta mArgaNAoM meM mAra mana ke, cAra vacana ke, auvArika aura vaikriya, ye dasa yoga paryApta-avasthA meM hote haiN| kArmaNakAyayoga vivAhapasi meM tathA utpatti ke prathama kSaNa meM hotA hai / audAriphamina aura vainiyamizra, ye do yoga aparyApta-avasthA meM hote hai| 1-strIveda kA matalaba isa jagaha dravyastrIveda se hI hai / kyoMki usI meM AhArakayoga kA abhAva ghaTa sakatA hai / bhAvastrIveda meM to AhArakayoga kA saMbhava hai arthAt jo dravya se puruSa hokara bhAvastroveda kA anubhAna karatA hai, vaha bhI AhArakayoga vAlA hotA hai / isI taraha Age upayogAdhikAra meM jahAM veda ma bAraha upayoga kahe haiM, vahA~ bhI veda kA matalaba dravyaveda se hI hai| kyoMki kSAyika-upayoga bhAghavedara hitako hI hote haiM, isaliye bhAvaveda meM bAraha upayoga nahIM ghaTa sakate / isase ulaTA, guNasthAna-adhikAra meM veda kA matalaba bhAvada se hI hai| kyoki veda meM nau gu prasthAna kahe hue haiM, so bhAvaveda meM hI ghaTa sakate haiM, dravyaveda to caudahaveM guNasthAna paryanta rahatA hai / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra : upanAmasamyaktava meM cAra mana ke, cAra vacana ke, auvArika aura vaiSiya, ye dasa yoga paryApta avasthA meM pAye jAte hai / kArmaNa aura maMkriyamizra, ye do yoga aparyApta avasthA meM devoM kI apekSA se samajhane cAhiye kyoMki jinakA yaha mata hai ki upazamaNi se giranevAle joza marakara anuttara vimAna meM upazamasamyaktava sahita janma lete haiM, unake mata se aparyApta devo meM upazamasamyaktava ke samaya ukta yogoM yoga pAye jAte haiM / upazamasamyaktva meM audArima mizrayoga diyA hai, so saiddhAntika mata ke anusAra, kArmagranthika mata ke anusAra nahIM kyoMki phArmaprasthika mata se paryApta avasthA meM phemalI ke sivAya anya kisI ko yaha yoga nahIM hotaa| aparyApta avasthA meM manuSya tathA tiryaJca ko hotA hai sahI para unheM usa avasthA meM kisI taraha kA upazamasamyakta nahIM hotA / saMddhAntika mata se upazamasamyaksva meM audArikamizrayoga ghaTa sakatA hai; kyoMki saiddhAntika vidvAn kriyazarIra kI racanA ke samaya vakriyamizrayoga na mAnakara auvArika mizra yoga mAnate haiM; isaliye yaha yoga, pranyi-meva-janya upazamasamyarUSa vAle vaikriyasabdhi-saMpatra manuSya meM vaikrithazarIra kI racanA ke samaya pAyA jA sakatA hai / F PS5 devagati aura narakagati meM virati na sambhava nahIM hai tathA audArikazarIra na hone saMbhava nahIM hai| isaliye ina cAra yogoM ke ukta do gatiyoM meM kahe gaye haiM; so cAhiye // 26 // 1 - yaha mata svayaM grandhakArane hI Age kI 46 vIM gAyA meM isa aMza se nirdiSTa kiyA hai hone se ho vyahArakayogoM kA se vo zrIdArikayogoM kA sivAya zeSa gyAraha yoga yathAsambhava vicAra lemA "vigAhAra uralamissaM " Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra kammuraladurga thAvari, te saviuviduga paMca igi 'ravaNe / cha asaMni caramavAijuya, te viuvaguNa cala vigale // 27 // kArmaNautArikanika sthAvare, te sakriya drikA: paJcakasmin pavane / paDasajjini caramavacoyutAste baiMkriyatikonAzcatvAro vikale // 27 // ___ martha-sthAvarakAma meM, phArmaNa tathA audArika-vika, ye tIna yoga hote haiN| ekendriya jAti aura vAyuphApa meM ukta tIna tathA baikiya-vika, pe kula pAMca yoga hote haiM / asaMjJo meM ukta pAMca aura carama bacanayoga (asasyAmRSAnacana) phula chaha yoga hote haiM / vikalendriya meM ukta chahameM se baiMkriya-dvika ko ghaTAkara zeSa cAra (phArmaNa, aucArikamizra, auvAripha aura asatyAmRSAvacana) yoga hote haiM // 27 // bhAvArya-sthAvarakAya meM tIna yoga kahe gaye haiM, so vAyukAya ke sivAya anya cAra prakAra ke sthAvaroM meM samajhanA cAhiye / kyoMki vAyukAya meM aura bhI do yogoM kA saMbhava hai / tIna yogoM meM se kAmaNakAyayoga, vigrahagati meM tathA utpatti-samaya meM, auvArikamibhakAyayoga, utpatti-samaya ko chor3akara zeSa aparyApta-kAla meM aura AvArikakAyayoga, paryApta-avasthA meM samajhanA caahiye| ekendriyajAti meM, vAyukAya ke joca bhI A jAte hai / isaliye usameM tIna yogoM ke atirikta, vo baikriyayoga mAnakara pAMca yoga kahe haiN| vAyukAya meM anya sthAnoM kI taraha kArmaNa Adi tIna yoga pApe jAte haiN| para inake sivAya aura bhI do yoga (vaikriya aura baniyamizra) hote haiN| isI se usameM pAMca yoga mAne gaye haiN| vAyukAya' meM paryApta pAvara 1-vahI bAta prajJApanA-Ni meM kahI huI:-- Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 karmagrantha bhAga cAra jIva, baiMkripalabdhi-saMpanna hote haiM, ve hI vaikriya-dvika ke adhikArI haiM, saba nahIM / vaikriyazarIra banAte samaya, baiMkriyamizrakAyayoga aura banA cukane ke bAda use dhAraNa karate samaya baiMkriyakApayoga hotA hai| asaMjI meM chaha yoga kahe gaye haiN| inameM se pAMca yoga to vAyuphAyako apekSA se; kyoMki sabhI ekendriya asaMjJo ho haiM / chaThA asatyAmRSAvaranayayoga, dvIndriya Adiko apekSA se; kyoMki vIndriya, zrIndriya, caturindriya aura samUcchimapaJcendriya, ye sabhI asaMhI haiN| bondriya Adi bhasaMjJI jIva, bhASAlabdhi-yukta hote haiN| isaliye unameM asatyAmRSAvacanayoga hotA hai| vikalendriya meM cAra yoga kahe gaye haiN| kyoMki ve, vaikriya sandhisaMpanna na hone ke kAraNa vaMniyazarIra nahIM banA sakate / isaliye unameM asaM nayI chaha yogoM meM se kina-ki nahIM hotA // 27 / / kammuralamIsaviNu maNa, vaisamahayaddeyacakSumaNanANe / uraladugakamma paDhama,-timamaNavai kevaladurgami // 28 / / kamaudAri kamizraM vinA manovacarasAmAyika maheMdacakSumanojJAne / audArikati karmapayamAntimamanovacaH kavalavike / / 2 / / artha--manoyoga, vacanayoga, sAmAyikacAritra, chevopasthApamIyacAritra, cakSurvarzana aura mana:paryAya jJAna, ina chaha mAgaMgAoM meM "nihaM tAva rAsINaM, veniyalalo ghedha naripa / vAparapajjatANa pi, saMkhejjai bhAgassa ti|" --pakva saMgraha-dvAra 1 kI TIkA meM pramANa rUpa se uddhRta / arthAt-"aparyApta tathA paryApta mUkSma aura aparyApta vAdara' ina tIna prakAra ke vAyukAyikoM meM to vaikripalabdhi hai hI nahIM / paryApta bAdara vAyukAya meM hai, parantu vaha sabameM nahIM; sirpha usake saMkhyAtaveM bhAga meM hI hai|" Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra 101 F kArmaNa tathA audArikamizrako ko chor3akara teraha yoga hote haiN| kevala dvikameM avArika vika, kArmaNa, prathama tathA antima manoyoga (satya tathA asatyAmuSAmanoyoga ) aura prathama tathA antima vacanayoga (satya tathA asatyAbhUSAvacanayoga) ye sAta yoga hote haiM // 28 // bhAvArtha- manoyoga Adi uparyukta chaha mArgaNAeM paryApta mavasthA meM hI pAyI jAtI haiM / isaliye inameM kArmaNa tathA audArikamizra, ye aparyApta avasthA bhAvI do yoga nahIM hote / kevalI ko kevalimuddhAta meM ye yoga hote haiM isaliye yadyapi paryApta-abasthA meM bhI inakA saMbhava hai tathApi yaha jAnanA cAhiye ki kevalasamuddhatameM jaba ki ye yoga hote haiM, manoyoga Adi uparyukta chaha meM se koI bhI mArgaNA nahIM hotI) isase ina chaha mArgaNAoM meM ukta do yoga ke sivAya, zeSa kahe haiN| kevala dvikameM audArika-Tika Adi sAta yoga kahe gaye haiM, so isa prakAra : - yogI kevalI ko, aubArikakAyayoga sadA hI rahatA hai; sirpha kevalisamuddhAta ke madhyavartI chaha samayoM meM nahIM hotA / avArika mizra kAyayoga kevalisamukhAta ke dUsare, chaThe aura sAtaveM samaya meM tathA kArmaNa kAyayoga tIsare, cauthe aura pAMcaveM samaya meM hotA hai / mro vacanayoga, dezanA dene ke samaya hote haiM aura do manoyoga kiso ke prazna kA mana se uttara dene ke samaya mana se uttara dene kA matalaba yaha hai ki jaba koI anuttaravimAnavAsI deva yA mana paryAyajJAnI apane sthAna meM rahakara manase hI kevalI ko prasanna karate haiM, taba unake prasanna ko kevalajJAna se jAnakara kevalI bhagavAn usakA uttara manase hI dete haiM / arthAt manovya ko grahaNakara usakI aisI racanA karate haiM ki 2 - dekhiye, pariziSTa 'tha / ' 2 - gommaTasAra-jIvakANDa kI 228voM gAthA meM bhI kevalI ko dravya mana kA sambandha mAnA hai / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha-bhAga cAra jisako avadhijJAna yA kevalI bhagavA manaH paryAyajJAna ke dvArA dekhakara praznakartA hue uttara ko anumAna dvArA jAna lete haiM / yadyapi manodravya bahuta sUkSma hai tathApi avadhijJAna aura manaH paryAya jJAna meM usakA pratyakSa jJAna kara lene kI zakti hai| jaise koI mAnasazAstra kisI ke cehare para hone vAle sUkSma parivartanoM ko dekhakara usake manogata-bhAva ko anumAna dvArA jAna letA hai, vaise hI avadhijJAnI yA manaH paryAyajJAnI manonaya ko racanA ko sAkSAt dekhakara anumAnadvArA yaha jAna lete haiM ki isa prakAra ko mano-racanA ke dvArA amuka artha kA hI cintana kiyA huA honA cAhiye ||28|| 102 maNavaiuralA parihA, risuhumi navate umIsi saviuvvA / dese sagA sakammuralamIta ahakhAe // 26 // manAMtraca audArikANi parihAre sukSma nava te tu mizra sakriyAH / deze sarva kriyadvikAH, sakArmaNaudArikamizrAH yathAhapAte ||26| dasa yoga hote artha- parihAravizuddha aura sUkSmasamparAyacAritra meM mana ke cAra, aat ke cAra aura eka audArika, ye nau yoga hote haiM / mizra meM ( samyagmithyASTi meM ) ukta nau tathA eka vaikriya, phula hai / dezavirati meM ukta nau tathA vaikriya-dvika, kula hote haiM / yathAzyAtacAritra meM cAra manake, cAra vacana ke kArmaNa aura audArika-dvika, ye gyAraha yoga hote haiM ||26|| gyAraha yoga " bhAvArtha - kArmaNa aura audArika mizra, ye vo yoga chAstha ke liye aparyApta avasthA bhAvI haiM, kintu cAritra koI bhI aparyAptaavasthA meM nahIM hotaa| vaikriya aura bekkriyamizra, ye vo yoga i dhi kA prayoga karane vAle hI manuSya ko hote haiM / parantu parihAravizuddha yA sUkSmasamparAya cAritra vAlA kabhI belibdhi kA prayoga nahIM karatA / AhAraka aura AhArakamizra, ye vo yoga caturdaza Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagranya bhAga cAra pUrva-dhara pramatta muni ko ho hote haiN| kintu parihAravizuddha cAritra kA adhikArI kucha-kama dasa pUrva kA ho pATo hotA hai aura sUkSmasaMparAyacAritra vAlA pratuvarza-pUrva-ghara hone para bhI apamata hI hotA hai; isa kAraNa parihAra vizuddha aura sUkSmasaMparAya meM kArmaNa, auvArikamizra, baiMkriya, vaikimizra, AhAraka aura AhAraka mizra, ye chaha yoga nahIM hote, zeSa nau hote haiN| mizrasamyaktva ke samaya mRtyu nahIM hotI / isa kAraNa aparyAptaavasthA meM vaha samyaktva nahIM pAyA jAtA isIse usameM phArmaNaaudArika mitha aura vaikriyamizra , ye aparisa-avasthA-bhAvI tIna yoga nahIM hote / tathA minasammaktva ke samaya caudaha pUrva ke jJAna kA saMbhava na hone ke kAraNa vo AhArakayoga nahIM hose / isa prakAra kArmaNa Adi ukta pAMca yogoM ko chor3akara zeSa isa yoga mizrasamyakrama meM hote haiN| isa magaha yaha zaGkA hotI hai ki mithasamyaktva meM aparyApta-avasthA-bhAvI caMziyamizra yoga nahIM mAnA jAtA, so to ThIka hai| parantu vainiyalabdhi kA prayoga karate samaya manuSya aura tibaMdhako paryApta-avasthA meM jo kriyamizra yoga hotA hai, vaha mizrasamyavazva meM kyoM nahIM mAnA jAtA ? isakA samAdhAna itanA hI diyA jAtA hai ki mithasamyaktva aura labdhi-janya bakimiznayogaH ye donoM paryAptaavasthA-bhASI haiN| kintu inakA sAhacarya nahIM hotA / arthAt mizrasamyaktva ke samaya sandhi kA prayoga na kiye jAne ke kAraNa vakriya| mizra kAyayoga nahIM hotaa| vratadhArI prAvaka, caturvaza-pUrvI aura aparyApta nahIM hotaa| isa kAraNa dezavirati meM do AhAraka aura aparyApta-avasthA-bhAvI kArmaNa aura auvArikamizna, ina cAra ke sivAya zeSa gyAraha yoga mAne jAte haiM / gyArahameM vaikriya aura kriyamizra, ye vo yoga gine gae haiN| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra so isaliye ki 'ambara' Adi zrAvaka dvArA vaiphiyalabdhi se vaizyizarIra banAye jAne kI bAta zAstra meM prasiddha hai| yathArapAta cAritra vAlA apramatta hI hotA hai, isalipe usa cAritra meM do paMkriya aura do AhAraka, ye pramAva-sahacArI cAra yoga nahIM hote, zeSa gyAraha hote haiM / gyArahaveM kArmaNa aura bhauvA rikamizra, ye do yoga gine gaye haiM, so kevali samudrAta ko apekSA se / kailisamudrAta ke vUmare, chaThe aura sAtave samaya meM audArikamizra aura tIsare, cauthe aura pAMcave samaya meM kArmaNayoga hotA hai // 26 // 1--dekhiye, aupacAtikA pu. 66 / 2--dekhiye, pariziSTa 'da / ' Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga pAra 105 (4)-mArgaNAoM meM upayoga / [ chaha gAthAoM se] tianANa nANa paNa ca 3, saNa bAra jiylkssnnvogaa| viNu maNanANadukevala, nava suratirinirayaajaesu // 30 // pINyajJAnAni mAmAni paJca catvAri,darzanAni dvAdaza jIvalamaNamupayogAH / vinA mamojJAnadikevala nava suratirmanirayAyateSu // 30 // artha--tIma amAna- pAMca zAna aura cAra barSana ye bAraha upayoga haiM, jo jIva ke lakSaNa hai| inameM se mAtaH paryAya kAma aura kevala-nika. ina tIna ke sivAya zeSa no upayoga vebagati, tiryanvagati, narakati aura avirata meM pAye jAte haiM // 30 // mAvArtha - kisI vastu kA lakSaNa, usakA asAdhAraNa dharma hai| kyoMki sakSaga kA uddezya, lakSya ko Aya vastuoM se bhinna batalAmA hai| jo asAdhAraNa dharma meM hI ghaTa sakatA hai| upayoga, mIca ke asAvAraNa (khAsa) dharma haiM aura ajIba se usako bhimatA ko barasAte haiN| isI kAraNa ye jIpa ke lakSaNa kahe jAte haiN| manaH paryAya aura kevala-dika, ye tIna upayoga sarvavirati-sApekSa haiN| parantu vevati, ticcagati, narakagati aura avirati, ina bAra mArgaNAoM meM sarvavirati kA saMbhava nahIM hai| isa kAraNa isameM tIna upayogoM ko chor3akara zeSa nau upayoga mAne jAte haiN| avirati vAloM meM se zuddha samyakravo ko tIna mAna, tIna darzana ye chaha upapoga aura zeSa sabako tIna ajJAna aura do darzana, ye pauSa upayoga samajhane cAhiye // 30 // Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 karmagrantha' mAga cAra tasajoyayeyasukkA, hAranaraNivisaMnirbhAva satve / nayaNeyarapaNalesA,-kasAi dasa kevalabuguNA // 31 // asayogavedazuklAhAraka narapaJcandriyasaMjibhyye sarve / nayanetarapaJcalezyAkaSAye daza kevala dvivonAH // 31 // artha- brasakAtha, tIna yoga, tIna veva, zulka lezyA, AhAraka, mamukhyagati, paJce priyajAti, saMjI aura bhavya, ina teraha mArgaNAoM meM saca upayoga hote haiM / cakSudarzana, avakSurvarzana, zulka ke sivAya zeSa paci lezyAe~ aura cAra kaSAya, ina gyAraha mAgaMNAmoM meM kevala-dvika ko chor3akara zeSa dasa upayoga pAye jAte haiM ! 31 / / bhAvArtha-sakAya Adi uparyuka teraha mArgaNAoM meM se yoga, zurukalecyA aura AhArakatva, pe tIna mArgagAe~ terahaveM guNasthAna paryanta aura zeSa dasa, caudahaveM gaNa sthAna paryanta pAyI jAtI haiN| isaliye ina saba meM bAraha upayoga mAne jAte haiM / cauvaha guNasthAna pati deva pAye jAne kA matalaba, dravya veva se hai| kyoMki bhAyaveva to ma guNasthAna taka hI rahatA hai| cakSudarzana aura acakSuvaMrzana, ye ko bArahaveM guNasthAna paryanta, kRSNa-Adi tIna lezyAeM chaThe guNasyAna paryanta, temaH padma, do leNyAe~ sAsaveM guNasthAna paryamta aura phavApocaya adhika se adhika ghasaveM guNasthAna paryanta pAyA jAtA hai| isa kAraNa cakSuvaMzana Adi ukta gyAraha mArgaNAoM meM kevala-dvikake sivAya zeSa dasa upayoga hote haiM // 31 // caridiasaMni vRanA, NadasaNa igibitithAvari acakchu / tianANa saNadurga, anANatigaabhavi micchayuge // 32 // Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra caturindriyAsaMzini duyajJAnadarzana mekaditristhAyaracaH / / / nyajJAnaM darzagAdvitamajJAnatrikAmavya mithyAtvahike // 32 // artha--caturindriya aura asaMji-pacnendriya meM mati aura zruta do majJAna tathA cakSuH aura acakSuH yo varzana, kula cAra upayoga hote haiM / ekendriya, hIndriya, trIndriya aura pA~ca prakAra ke sthAvara meM ukta cAra meM se cakSurdarzana ke sivAya, zeSa tIna upayoga hote haiN| tIna azAna, abhaya, aura mithyAtva-vika ( mithyAtva sathA sarasAdana ), ina chaha mArgaNAoM meM tIna ajJAna aura do varzana kula pA~ca upayoga hote haiM / / / mAvArtha-caturindriya aura asaMzi-pamcendriya meM vibhaGgalAna prApta karane kI yogyatA nahIM hai tathA unameM samyaktva na hone ke kAraNa, samyataba ke sahacArI pAMca jJAna aura avadhi aura kevala do varzana, ye sAsa upayoga nahIM hote, isa taraha kula Ara ke sizaya zeSa cAra upayoga hote haiN| ekendriya Adi uparyukta bhATha mArgaNAoM meM metra na hone ke kAraga cakSadarzana aura samyaktava na hone ke kAraNa pA~ca jAna tathA avaSi aura phevala, ye do darzana aura tathAvidha yogyatA na hone ke kAraNa vimaGgazAna, isa taraha kula nau upayoga nahIM hote, zeSa tIna hote hai| __ ajAna-trika Adi upayukta chaha mAgaNAoM meM samyaktana: tathA virati nahIM hai| isaliye unameM pAMca zAna aura avadhi kevala, ye vo varzana, ina mAta ke sivAya zeSa pA~ca upayoga hote haiN| . siddhAntI, vibhaGgamAnI meM adhivazaMna mAnase haiM aura sAsvAvanaguNasthAna meM ajJAma na mAnakA mAna hI mAnate haiN| isaliye isa mAha ajJAna-trika Adi chaha mArgaNAoM meM avadhidarzana nahIM mAnA hai aura - khulAse ke liye 21vIM tathA 46vI gAthA kA TippaNa dekhanA cAhiye / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamaMgrAya bhAga cAra sAsvAmamArgaNA meM jJAna nahIM mAnA hai, so kArmapanthika mata ke anusAra samAranA cAhiye // 32 // kevalage bhiyagaM, nava tianANa viNu khaiyaahakhAye / baMsaganANasiMga ve,-si mIsi anANamIsaM taM / / 33 / / kevalatike nijahika, nava vyazAnaM vinA kSAyikayathAspAte / darzanazAnatrika deNe mizrejJAnapi tat // 33 // ____ artha-kevala-tika meM nija-tika (kevalazAna aura kevamarzama) do hI upayoga hai / kSApikasamyaktava aura yathAkhyAtacAritra meM tIna samAna jogA zeSa nau sayoga hote haiM : dinati meM tIna jAna aura tIna barzana, ye vaha upayoga hote haiM / mizra-STi meM bahI upayoga mahAna-mibhita hote haiM / / 33 bhAvArma-kevala-tika meM kevalamAna aura kevaladarzana do ho upayoga mAne jAne kA kAraNa yaha hai ki matijJAna mAdhi zeSa basa bAspika upayoga, kevalI ko nahIM hote| sAyikasamparUpa ke samaya, mibhyArava kA abhAva hI hotA hai / yadhAramAtacAritra ke samaya, gyArahaveM guNasthAna meM mithyArava bhI hai| para sirpha sattAgata, udayamAna nahIM; isa kAraNa ina do mAgaMgAoM meM mipyAsporama-sahamAcI tIna mahAna nahIM hote / zeSa nau upayoga hote haiN| so isa prakAra:- upata vo mArgamAoM meM chavAsthaavasthA meM pahale cAra zAma tathA tIna varzana, ye sAta upayoga aura phevali-avasthA meM kevalazAma aura kevasaradarzana, ye do upyog| dezAvirati meM, mithyAtva kA upaya na hone ke kAraNa tIna ajJAna nahIM hote mora sarvaviratiko apekSA rakhane vAle mamaHparyAyakA aura 1-yAhI mata gommaTasAra-jIvakANDa kI 704trI mAthA meM ullikhita hai| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra kevala-nika, ye tIna upayoga bhI nahIM hote| zeSa paha hote haiN| chaha meM avaSi-vikakA parigaNana isaliye kiyA gayA hai ki prAvakoM ko avadhiupayoga kA varNana, zAstra meM milatA hai| mizra-raSTi meM chaha upayoga nahIM hote haiM, 'yo nira meM; para vizeSatA itanI hai ki mizra-STi meM tIna zAna, mikSita hote haiM, zuddha nahIM arthAt matijJAna, mati-ajJAna-mithita, tamAna, bhutaajJAna-mizrita aura avadhimAna, vimaGgajJAna-mizrita hotA hai| mizritatA isaliye mAnI jAtI hai ki mizra-raSTimuNasthAna ke samaya bhaI-vizuddha banimohamIya-pusa kA ujya hone ke kAraNa pariNAma kucha zuddha aura kucha azuddha arthAt mila hote haiM / zuddhi ko apekSA se mati Adi ko nAma mora azuddha kI apekSA se zAma kahA jAtA haiN| guNasthAna meM avadhivazena kA sambandha midhArane vAle kAmaMmpika pakSa ro hai / pahalA ghothai Adi mI guNasthAnoM meM avapina mAmatA hai, jo 21vI gA0 meM nirdiSTa hai / dUsarA pakSa, tIsare guNasmAna meM so avadhidarzana mAnatA hai, jo 48voM gAthA meM nihiSTa hai| isa jagaha dUsare pakSa ko lekara hI mizra-Ti ke upayogoM meM avaSivarzana ginA hai / / 33 // maNanANacakkhuvajjA, aNahAri tinni dasaNa naU nAthA / caunANasaMcamovasa,-maveyage ohidase ya // 34 // manozAnacakSurjA anAhAre trINi varzanAni catvAri jJAnAni / caturzAnasaMyamopazamavedake'vadhidarzanane ca / / 34 // artha -anAhArakamArgaNA meM mamaHparyApamAna aura camana ko chor3akara, zeSa dasa upayoga hote haiN| bAra jAma, cAra saMyama, upa 1-jaise:-zrIyut dhanapatisiMha jI dvArA mudrisa upAsakavazA pR070| 2-gommaTasAra meM yahI bAta mAnI huI hai / dekhiye, jIvakANDa kI gAthA 704 / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 kAmagrabhya bhAga cAra aura avadhitathA tIna varzana kula grAmasamyaktaka, bevaka arthAt kSAyopazamikasamyaSasva darzana, inAraha mArgaNAoM meM cAra zAna sAta upayoga hote haiM // 34 // niyati aura mokSa meM anAhArakatva hotA hai / vigrahagati meM mATha upayoga hote hai / jaise:- bhAvI tIrthaMkara AdiH samyaktvo mithyAsthI ko tIna jJAna, mithyAtvIko tIna ajJAna aura samyaktva- mithyAtvI ubhaya kI avakSu aura avadhi, ye vo do darzana / kevalasamuddhAta aura mokSa meM kevalajJAna aura kevalavarzana, upayoga hote haiN| isa taraha saba milAkara anAhArakamArgaNA meM dasa upayoga hue| manaHparyAyajJAna gaura kSurzana, ye do upayoga paryApta avasthAbhAvI hone ke kAraNa anAhArakamArgaNA meM nahIM hote / ke sivAya cAra kevalajJAna ke sivAya cAra jJAma, yathAkhyAta cAritra, aupazamika kSAyopazamika do samyaktva aura avadhidarzana ye gyAraha bhArgavAe~ cauthe se lekara vArahave guNasthAna taka meM hI pAyo 'jAtI haiN| isa kAraNa inameM tIna ajJAna aura kevala dvika, ina pA~cake sivAya zeSa sAta upayoga mAne hue haiM / isa jagaha avadhidarzana meM tIna ajJAna nahIM mAne haiM / so 21 vIM gAthA meM kahe hue "jayAda nava mahasuzahidurga isa karmagranthika matake anusAra samajhanA cAhiye / / 34 / botera tara bArasa, maNe kamA aTTha du ca ca vayaNaM / cadu paNa tini kAye, jiyaguNajogovaoganne / / 35 / / trayodaza trayodaza dvAdaza, manasi kramAdaSTa dve caravAracatvAro banane / catvAri dve paca trayaH kArya, jIvaguNayogopayogA anye / / 35 / / artha -- anya AcArya manoyoga meM jIvasthAna do guNasthAna teraha, yoga teraha upayoga bAraha vacanayoga meM jIvasthAna ATha guNasthAna Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha mAga cAra vAra, vo. yoga upayoga, cAra aura kAyayoga meM jIvasthAna ghAra, guNasthAna vo, yoga pA~ca aura upayoga tona mAnate haiM // 35 // 111 bhAvArtha- pahale kisa prakAra kI vizeSa vivakSA kiye binA hI mana, vacana aura kApayoga meM jIvasthAna Adi kA vicAra kiyA gayA hai; para isa gAthA meM kucha vizeSa vivakSA karake / arthAt isa jagaha pratyeka yoga yathAsambhava anya yoga se rahita lekara usameM jIvasthAna Adi dikhAye haiM / yathAsambhava kahane kA matalaba yaha hai ki manoyoga ho samaya yogati vijaya vacanakAya upayoga sahacarita hI liyA jAtA hai| para vacana tathA kAyayoga ke viSaya meM yaha arata nahIM; vacanayoga kahIM kAyayoga rahita ma milane para mI dvIndriyAdi meM manoyoga rahita mila jAtA hai| isaliye vaha manoyoga rahita liyA jAtA hai| kAyayoga ekendriya meM mana-vacana ubhaya yogarahita mila jAtA hai| isase vaha vaMsA ho liyA jAtA hai / i manoyoga meM aparyApta aura paryApta saMjJI, ye vo jIvasthAna haiM, apa nahIM; kyoMki anya jIvasthAnoM meM manaH paryApta dravyamana Adi sAmagrI na hone se manayoga nahIM hotA / manoyoga meM guNasthAna teraha hai; kyoMki caudahaveM guNasthAna meM koI mo yoga nahIM hotA / manoyoga paryApta avasthA - bhAvo hai, isa kAraNa usameM aparyApta vyavasthA-mAyI kArmaNa aura audArikamizra, ina do ko chor3a zeSa teraha yoga hote haiM / yadyapi kevalisamudghAta ke samaya paryApta avasthA meM bhI ukta vo yauna hote haiM / tathApi usa samaya prayojana na hone ke kAraNa kevalajJAno manodravya ko grahaNa nahIM krte| isaliye usa avasthA meM bhI ukta do yoga ke sAtha manoyoga kA sAhacarya nahIM ghaTatA | manavAle prANiyoM meM saba prakAra ke bodha kI zakti pAyI jAtI hai; isa kAraNa manAyoga meM bAraha upayoga kahe gaye hai / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra 17vIM gAthA meM manoyoga meM sirpha paryApta saMjI jIvasthAna mAnA hai, so vartamAna-manoyoga bAloM ko manoyogI mAnakara / isa gAthA meM manoyoga meM aparyApta-paryApta saMni-pandhendriya vo jIpa sthAna mAne haiM, sI vartamAna-bhAbI umapa manoyoga bAloM ko manoyogI mAnakara / manoyoga sambampI gugaspAna, yoga aura upayoga ke sambandha meM kama se 22, 28, 31vIM gAthA kA jo maratamya hai, isa jagaha bhI yahI hai| tathApi phira se ullekha karane kA matalaba sirpha matAntara ko dikhAmA hai / mo. yoga meM jIvasthAna aura yoga vicArane meM viSakSA bhinna-bhinna kI gayI hai| jaise--bhAgo manoyoga vAle aparyApta saMni-paJcendriya ko bhI manoyogI bhAgAra use manogora meM sinaH ! para soma ke viSaya meM aisA nahIM kiyA hai / jo yoga manoyoga ke samakAlIna haiM, unhIM ko mamoyoga meM ginA hai| isI se usameM kAmaNa aura audAriphamizra, ye ho yoga nahIM gime haiN| pavanayoga meM jIvasthAna kahe gaye haiN| ve ye haiM:-dvIndriya, prondriya, caturindriya aura asati-paJcendriya, ye cAra paryApta sathA aparyApta / isa jagaha vacanayoga, manoyoga rahita liyA gayA hai, so ina ATha jIvasthAnoM meM ho pAyA jAtA hai| 17vIM gAthA meM sAmAnya vacanayoga liyA gayA hai / isaliye usa gAthA meM bananayoga meM saMkSi paJce. nidraya bImAdhAna mo gimA gayA hai| sake sivAya yaha bhI bhinnatA hai ki usa gAthA meM vartamAna vacanayoga vAle ho vacanayoga ke svAmI vivakSita hai| para isa gAthA meM partamAna ko taraha bhAvI vacanayoga vAle bhI bacanayoga ke svAmI mAne gaye haiN| isI kAraNa vacanayoga meM bahI pAMca aura yahAM ATha joSasthAna gine gaye haiN| vadhanayoga meM pahalA, dUsarA vo guNasthAna, audArika, auvArikamizra, kArmaNa aura asalyAmuSAyavana, ye cAra yoga; tathA matiajJAna: ata-anAma, cIna maura atrabhuvaMrzana, ye cAra upayoga hai| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra 113 22, 28 aura 31vIM gAthA meM anukrama se bacanayoga teraha guNasthAna, teraha yoga aura bAraha upayoga mAne gaye haiN| isa bhinnatAkA kAraNa nahI hai / arthAt vaha vacanayoga sAmAnyamAtra liyA gayA hai, para isa gAyA meM vizeSa-- manoyoga rahita / pUrva meM vacanayoga meM samakAlIna yoga vivakSita hai isaliye usameM kArbana- hAramizraye vo aparyApta avasthA bhAvI yoga nahIM gine gaye haiN| parantu isa yoga hai| kAraNa aura zrIdArimizra, aparyApta avasthA bhAvI hone ke kAraNa, paryApta avasthA- mAvI vacana yoga ke asama-kAlIna hai tathApi ukta yo yoga vAloM ko majidhyat meM vacanayoga hotA hai| isa kAraNa usameM ye do yoga gile gaye hai| kAyayoga meM sUkSma aura bambara me do paryApta tathA aparyApta phula cAra jIvasthAna, pahalA aura dUsarA ho guNasthAna, audArika, audArika mizra, vaikriya, kriyamizra aura kArmaNa, ye pAMca yoga tathA mahi-ajJAnazruta- ajJAna aura bhavana me tIna upayoga samajhane cAhiye / 16, 22, 25 aura 36vIM gAyA meM cauvaha jIvasthAna, teraha guNasthAna, pandraha yoga aura bAraha upayoga, kAyayoga meM batalAye gaye haiM / isa mata-meja kA tAtparya bhI Upara ke kathanAnusAra hai| arthAt yahA~ sAmAnya kAyayoga ko lekara jovasthAna Adi kA vicAra kiyA gayA hai. para isa jagaha vizeSa / arthAt manoyoga aura vacanayoga, unapara hita kAyayoga, jo ekendriya mAtra meM pAyA jAtA hai, use lekara ||35|| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra (4}-mAgaNAoM meM lezyA / chasu. lesAsu saThANaM, egidiasaMnibhUdagavaNesu / paDhamA auro tinni u, nArayanigalAgipavaNesu // 36 // SaTsu lezyAsu svasthAname kendriyAsajJibhUdakataneSu / prathamAzcatasrastinastu, mArakavikalAnipavaneSu // 33 // .. artha-chaha leNyAmArgaNAo meM apanA-apanA sthAna hai / ekendriya, asaMzi-paJcetriya, pRthvIkAya, jalakAya aura banaspatikAya, ina pA~ca mAgaMNAoM meM pahalI bAra lezyAe~ haiM / narakati, vikaleviya-trika, agnikAya aura vAyukAya, ina chaha mArgaNAoM meM pahalI tIna lezyAeM haiM // 36 // : mAvArtha-chaha lezyAoM meM apanA-apanA sthAna hai, isakA matalaba mha hai ki eka samaya meM eka jIva meM eka hI lezyA hotI hai, vo nahIM / kyoMki chahoM lezyAeM samAna kAlakI apekSA se Apasa meM viruddha haiN| kRSNa lezyA vAle jIvoM meM kRSNa lezyA hI hotI hai / isI prakAra mAge mI samama lenA cAhie / ekendriya bhAvi uparyukta pAMca mArgaNAoM meM kRSNa se tejaH paryanta cAra lezyAeM mAnI jAtI haiM / inameM se pahalI tIna to bhavapratyaya hone ke kAraNa sabA ho pAyI jA sakatI haiM, para tejolezyA ke sambandha meM yaha bAta nahIM, vaha sirpha aparyApta avasthA meM pAyI jAtI hai / isakA kAraNa yaha hai ki jaba koI tejolezyA vAlA jIba marakara pRthvIkAya jalakAya yA vanaspatikAya meM janamatA hai taba use kucha kAla taka pUrva janma ko maraNa-kAlIna tejolezyA rahatI hai| narakagati Adi upayukta chaha mArgaNAoM ke jIvoM meM aise azubha pariNAma hote haiM, jisase ki ve kRSNa Adhi tIna lekhAoM ke sivAya pramya lezyAoM ke adhikArI nahIM banate // 36 // Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra ( 6 ) - mArgaNAoM kA alpa - bahutva / [ ATha gAthAoM se ] ahalAya sulabhakevala - dugi sukkA lAvi sesaThANesu / naranirayadevatiriyA, thovA du asaM svarNataguNA' // 37 // yathArUpAtasUkSma kevala dvike zuklA SaDapi doSasthAneSu / naranirayadevatiryaJcaH stokavyasakhyAnantaguNAH // 37 // artha - yathAzyAtaccAritra, sUkSmasaMparAyacAritra aura kevala Dika, isa bAra mAgaMgAoM meM zulkalezyA hai; zeSa mArgAsthAnoM meM chahoM zyAeM hotI hai| 115 1 [gatimArgaNA kA alpa-bahutva:- ] manuSya sabase kama haiM, nAraka usase asaMkhyAtaguNa haiM, nArakoM se deva asaMkhyAtaguNa haiM aura devoM se tiryaJca anantaguNa haiM / / 37 / / bhAvArtha - yayAkhyAta Adi uparyukta cAra mArgaNAoM meM pariNAma itane zuddha hote haiM ki jisase unameM zulkalezyA ke sivAya anya levA kA saMbhava nahIM hai| pUrva gAthA meM satraha aura isa gAthA meM yathAsyAtacAritra Adi cAra, saba milAkara ikkIsa mArgaNAeM huii| t ' 1 1- yahAM se lekara 44vIM gAthA taka caudaha mArgaNAmoM meM alpa-bahutva kA vicAra hai; vaha prajJApanA ke alpa- bahutva nAmaka tIsare pada se uddhRta hai / hai / ukta pada meM bhAgaMNAoM ke sivAya aura bhI teraha dvAroM meM alpabahutva kA vicAra hai / gati-viSayaka alpa-bahutva, prazApanA ke 116 veM pRSTha para hai / isa alpabahutva kA vizeSa parijJAna karane ke liye isa gAthA ko vyAkhyA meM manuSya Adi kI sakhyA dikhAyI gayI hai, jo anuSogadvAra meM varNita hai: - manuSya saMkhyA, pR0 205 nAraka - sakhyA, pR0 106 asurakumAra saMkhyA, pR0 200 vyantara sakhyA, 10208, jyotiSka- saMkhyA, pR0 208 vaimAnika saMkhyA | yahA~ ke samAna paJcasaMgraha meM thor3A sA varNana hai: -- vyantara - saMkhyA, dvA0 2 0 14; jyotiSka - sakhyA, dvA0 2, gA0 15 manuSya - saMkhyA, dvA0 2 0 21 / . Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ** karmapranya bhAga cAra inako chor3akara zeSa ikatAlIsa mArgagAnoM meM yahIM sehayAe~ pAyI jAtI haiN| meva mArgaNAeM me haiM : } 1 devagati 1 manuSyagati, 1 tiryaJcagati, 1 paJcendriyajAti, 1 sakAya, 3 yoga, 3 me 4 kavAya, 4 jJAna ( mati Adi ), 3 ajJAna, 3 cAritra ( sAmAyika, chelopasthApanIya aura parihArabizuddha ) 1 dezavirati 1 avirati 3 darzana, 1 sampatva, 1 avyazva 3 samyaktva ( ki, kSayopazamika aura aupazramika ), bana, 1 samyamadhyAsya 1 micNAtva, 1 sajhima 1 pArakha aura 1 anAhArakatva, kula 41 / , 1 sAsA [manuSyoM, nArakoM devoM aura tiryakvoM kA paraspara alpa-bahu Adi kI Upara kahA gayA hai, use ThIka-ThIka samajhane ke liye manuSya saMkhyAzAstrokta' rIti ke anusAra dikhAyI jAtI hai ]: manuSya, akSamya untIsa aGka-pramANa aura utkRSTa, asaMkhyAta hote haiN| ( ka ) jaghanyaH - manuSyoM ke garbhaja aura saMmUnchina, ye bo meM haiM inameM se saMmUcchima manuSya kisI samaya bilakula hI nahIM rahate, kevala garbhana rahate haiM / isakA kAraNa yaha hai ki saMmUmi manuSyoM kI Ayu, antarmuhUtaM pramANa hotI hai / jisa samaya saMmUmi manuSyoMkI utpatti meM eka antarmuhUrta se adhika samaya kA antara par3a jAtA hai, usa samaya, pahale ke utpanna hue sabhI saMmUcchima manuSya mara cukate haiN| isa prakAra naye saMmUmi manuSyoM kI utpatti na hone ke samaya tathA pahale utpanna hue sabhI saMmUcchima manuSyoM ke mara cukane para, garbhama manuSya hI raha jAte haiM, jo kama se kama nIce-likhe untIsa ajUoM ke barAbara hote haiM / isaliye manuSyoM kI kama se kama yahI saMkhyA huI / 1 - anuyogavAra, 10 205 - 238 / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra pAMcaveM varSa ke sAtha chaThe varga ko gagane se jo untIsa aGka hote haiM, hI yahA~ sene cAhiye / jaise:--2 ko 2 ke sAtha guNo se 4 hote haiM, yaha pahalA varga / 4 ke sAtha 4 ko gugane se 16 hote haiM, yaha dUsarA vrg| 16 ko 16 se gumane para 256 hote haiM, yaha tIsarA prg| 256 ko 256 se ga Name para 65536 hote haiM, maha cauthA varNa / 65536 ko 65536 se guName para 4294667266 hote haiM, yaha pAcavA varga / isI pAMcaveM varga ko saGkhayA ko usI sajapA ke samma gagane se 1544674407370951616 hote haiM, yaha chaThA varga / isa chaThe marga kI saMkhyA ko upayukta pAMca varga kI saMkhyA se gagane para 76228162514264337563543950336 hote haiM, ye untIsa ara' hae / athavA 1 kA vUmA 2, 3 kA cUnA 4. isa taraha pUrva-pUrva saMkhyA ko, uttaroSA kAya kA dUnA gharaja se, hI untIsa bhara hote haiN| (3) utkRSTa:-aba saMmUrijama mamuSpa pevA hote haiM, taba eka sAma adhika se adhika asaMkhyAta taka hote haiM, usI samaya manuSyoM kI utkRSTa saMkhyA pAyI jAtI hai / asaMkhyAta saMkhyA ke asalyAsa mera haiM, inameM se jo asaMkhyAta saMpara manuSyoM ke liye iSTa hai, usakA paricaya zAstra meM kAla' aura kSetra, do prakAra se kiyA gayA hai| 1--samAna do saMkhyA ke guNanaphala ko usa saMkhyA kA dharma kahate haiM / jaise: -5 kA varga 25 / 2-ye hI untIsa aGka. garbhaja-manuSya kI saMkhyA ke liye akSaroM ke maMketa dvArA gommaTasAra-jIvakANDa kI 157vIM gAthA maiM basalAye haiN| 3-dekhiye, pariziSTa thi / ' 4--kAna se kSetra atyanta mukSma mAnA gayA hai / kyoMki aMgula-pramANa bhUci-zreNi ke pradezoM kI saMkhyA asaMkhyAta avapiNI ke mamayoM ke barAvara mAnI huI hai| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 karmagrantha bhAga cAra (1)mA:-asaMkhyA ko are vApiNI he himne samaya hote haiM, manuSya adhika se adhika utane pAye jA sakate haiN| (2) kSetra:-sAta' rajju-pramANa ghanIkRta loka kI aGga lamAna budhi-gi ke prareSoM ke tIsare vargamUla' ko unhIM ke prathama vargamUla ke sAya gaNanA, gaNane para jo saMkhyA prApta ho, usakA saMpUrNa sUci-zreNi-gata pradezoM meM bhAga denA, bhAga vene para jo saMkhyA laSa hotI hai, eka-kama vahI saMkhyA manuSyoM ko utkRSTa saMkhyA hai| gaha saMkhyA, aGgalamAtra sUci-zraNi ke praveza kI saMkhyA, unake tIsare gamUla aura prathama vargamUla kI saMkhyA tathA saMpUrNa sUci-Ni ke pravezoM kI saMkhyA vastutaH amaMlyAta ho hai, tathApi ukta bhAga--viSi se manuSyoM kI jo utkRSTa saMkhyA vikhAyI gayI hai, usakA kucha jyAla Ane ke liye kalpanA karake isa prakAra samajhAyA jA sakatA hai| mAna lIjiye ki saMpUrNa sUci-zreNi ke praveza 3200 000 haiM aura alaga mAtra sadhi-Ni ke pradeza 256 / 256 kA prathama vargamUla 16 aura tIsarA vargamUla 2 hotA hai| tIsare vargamUla ke sAya, prathama vargamUla ko gaNane se 32 hote haiM. 32 kA 3201000 meM bhAga vene para 100000 labdha hote haiN| inameM se 1 kama kara dene para, zeSa bace 66EE: / kalpanAnusAra yaha saMkhyA, jo vastutaH asaMkhyAtarUpa hai, use manuSyoM ko utkRSTa saMkhyA samAnI caahiye| "suhamo ya hoi kAlo, tatto suhamayaraM vai khitaM / agalaseThImittai, osappiNIu asaMkhenA // 37 / / " -Avazyaka-niyukti, pR0 31 / 1-ja, ghanIkRta loka. sadhi zreNi aura pratara Adi kA svarUpa pAMcaveM marmagrantha kI 7vI gAthA se jAna lenA cAhiye / 2-jima saMkhyA kA varga kiyA jAya, vaha saMkhyA uga varga kA varga 3- manuSya kI yahI saMkhyA isI rIsi se gommaTa sAra-jIvakANDa kI 156 vI gAthA meM batalAyA hai / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra kAla se ye asaMkhyAta 1 nAraka bhI asaMkhyAta haiM, parantu nArakoM kI asaMkhyAta saMkhyA manuSyoM kI asaMkhyAta saMkhyA se asaMkhyAtagunI adhika hai| nArakoM ko saMkhyA ko zAstra meM isa prakAra batalAyA hai: avasarpiNI aura utsapiNoM ke samayoM ke mukhya haiN| tathA kSetra se sAta rajju -prabhANa ghanIkRta loka ke ala mAtra pratara kSetra meM jitanI sUci zreNiyA~ hotI haiM, unake dvitIya vargamUla ko unhIM ke prathama vargamUla ke sAtha guNane para jo guNanaphala ho utanI sUci zreNiyoM ke pradezoM kI saMkhyA aura nArakoM kI saMkhyA barAbara hotI hai / isakI kalpanA se isa prakAra samajha sakate haiM / kalpanA kIjiye ki aGga lamAtra pratara-kSetra meM 256 sRSTi zreNiya haiN| inakA prathama vargamUla 16 huA aura dUsarA 4 guNane se 64 ho / hai / ye 64 sUci zreNiya zreNI ke 3200000 pradezoM ke hisAba se, 64 204600000 praveza hue, itane hI nAraka haiM / 116 16 kI 4 ke sAtha huii| pratyeka sUci atri-zreNiyoM ke bhavanapati deva asaMkhyAta haiN| inameM se asura kumAra kA saMkhyA isa prakAra batalAyI gayI hai:- aGga mAtra AkAza kSetra ke jilane pradeza haiM, unake prathama vargamUla ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane AkAza-pradeza A sakate haiM, utanI sUci zreNiyoM ke pravezoM ke barAbara asurakumAra kI saMkhyA hotI hai / isI prakAra nAgakumAra Adi anya saba bhavanaMpati devoM kI bhI saMkhyA samajha lenI cAhiye / isa saMkhyA ko samajhane ke liye kalpanA kIjiye ki maGgalamAtra AkAza kSetra meM 256 praveza haiM / unakA prathama vargamUla hogA 16 1 - gommaTasAra meM do huI nArakoM kI saMkhyA, isa saMkhyA se nahIM miltii| isake liye dekhiye, jIvakANDa kI 152vIM gAthA | 2 -- gommaTasAra meM pratyeka nikAya ko judA-judA saMkhyA na dekara saba bhavanapatiyoM kI saMkhyA eka sAtha dikhAyI hai| isake liye dekhiye, jIvakANDa kI 160vIM gAthA | Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pharmagrantha mAga cAra 18kA kalpanA se asaMkhyAtavA bhAga 2 mAna liyA jAyA to 2 adhi-dheNiyoM ke pradezoM ke barAbara asurakumAra haiN| pratyeka sUdhigiyoM 320.040 pravezA kalpanA se mAne gaye haiN| sabamasAra 2 sacizreNiyoM ke 6400007 praveza hae / pahI saMkhyA asurakumAra Adi pratyeka bhavanapati ko samamamI cAhiye, jo ki vastutaH asaM jyantaranikAya ke deva bhI asaMkhyAta haiN| inameM se kisI eka prakAra ke pantara vedoM kI saMkhyA kA mAna isa prakAra batalAyA gayA hai| sara yAta yojana-pramANa adhiSi ke jitane praveza haiM, unase dhanIkRta ka ke ma ra samaya kA pratIto bhAga kiyA jAya, bhAga me para jitane pradezA labdha hote haiM, pratyeka prakAra ke pamtara deva utane hote haiN| ise samajhane ke liye kalpanA kIjiye ki sar3AyAta pojanapramANa sadhi-Ni ke 1000000 praveA haiN| pratyeka sUSi-zreNi ke 3200000 pradezoM kI kalpita saMsthA ke anusAra, samapra pratara ke 10240000000000 praveza hue / aba isa saMkhyA ko 1000000 bhAga dene para 10240000 lagna hote haiM / yahI eka yantara nikAyakI khera kyA huI / yaha saGkhyA pAsutaH asaMkhyAta hai| jyotiSI devoM kI masaprakhyAta satayA isa prakAra mAnI gayI hai / 256 asala-pramANa-zreNI ke jitane praveza hote haiM, unase samaya pratara ke pradezoM ko mAga bemA, bhAga dene se vo lamba hoM, utane jyotiSI deva' haiM / ___ _ 1--tryantara kA pramAga gommaTasAra meM yahI jAna par3atA hai, dekhiye, jIvakANDa kI 156vI gAthA / 2-jyotiSI devoM kI saMkhyA gommaTasAra meM bhinna hai / dekhiyo jIvakANDa kI 156vIM gAthA / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha mAga bAra isakI bhI kalpanA se isa prakAra samajhanA cAhiye / 256 vaza hote haiM, unase samagra pratara ke kalpita 10240000000000 ko bhAga denA bhAgane se hue 156250000 | yaho mAna jyotiSI devoM kA samajhanA cAhiye | aci meM vaimAnika deva, asaGkhyAta haiM / inakI asaGkhyAta saMkhyA isa prakAra barasAyI gayI hai: - zraGga ulamAtra Akaza kSetra ke jitane praveza haiM, unake tIsare vargamUla kA dhana' karane se jitane AkAza-pradeza hoM, utanI sUci zreNiyoM ke pravezoM ke barAbara vaimAnikadeva' hai / * isako kalpanA se isa prakAra batalAyA jA sakatA hai: -- aGga sabhAtra AkAza ke 256 pradeza haiM / 256 kA tIsarA vargamUla 22 kA cama hai / suci zreNiyoM ke praveza 2560000 hote haiN| kyoMki pratyeka sUci zreNiyoM ke praveza, kalpanA se 3200000 mAna liye gaye haiM / yahI saMkhyA vaimAnikoM kI saMkhyA samajhanI cAhiye / bhavanapati, dhyantara jyotiSI aura vaimAnika saba veva milakara nArakoM se asaGkhyAtaguNa hote haiM / vevoM se tiryaJcoM ke anantaguNa hone kA kAraNa yaha hai ki anamsakAyika vanaspati jIva, jo saMkhyA meM ananta haiM, ve bhI tiyaMtra haiM / kyoMki vanaspatikAyika jIvoM ko tiryakracagatinAma karma kA upaya hotA hai ||37|| M 121 1 1- kisI saMkhyA ke varga ke sAtha usa saMkhyA ko guNane se jo guNanaphala prApta hotA hai, vaha usa saMkhyA kA ghana hai'| jaise:--04 kA varga 16 - usake sAtha 4 ko guNane se 64 hotA hai / yahI cAra kA ghana hai| 2- saba vaimAnikoM kI saMkhyA gommaTasAra meM eka sAtha na dekara judA-judA dI hai -- jIva0 gA0 160-162 / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 karmagrantha bhAga cAra indriya aura kAyamArgaNA kA alpa-bahutva: paNacatidaegidi. thovA tinni ahiyA aNaMta guNA / tasa thoSa asaMkhaggo, bhUjalanila ahiya varNa NaMtA // 38 // paJcacatustridvayakAndrayAH, tAMkAsmayo'dhakA guNAH / prasAHstokA asaMkhyA, agnayo bhUjalAnilA adhinA banA anntaa:||37 / artha-paJcenimaya jIva sabase thoDe haiM / paJcendriyoM se caturindriya, paturindrayoM se zrIndriya aura zrIndriyoM se dvIndriya jIva vizeSAdhika haiM / dvIndriyoM se ekendriya joba amantaguNa haiN| . sakAyika jIva anya saca kAya ke jIvoM se zor3e haiM / inase agmikAyika jIva asanayAta guNa haiM / agnikAyikoM se pRthivIkAyika, pRthivIkAyikoM se jalakAyika aura jAlakAyakoM se vAyukAyika vizeSAdhika haiM / dhApukAyikoM se banaspatikAyika anantagaNa haiM / / 3 / / bhAvArtha-asahapAta koTAkoTI yojana-pramANa sUci-zreNI ke jitane pradeza haiM, ghanIkRta loka ko utanI sUci-Ni ghoM ke prabezoM ke barAbara dondriya jIva Agama meM kahe gaye haiN| zrIndriya, caturipriya aura paJcendriya tiryaJca dvIndiya ke barAbara ho kahe gaye haiM / 1--yaha alpa-bahulva prajJApanA meM pR. 120 --13 taka hai / gommaTasAra kI indriyamANA meM dvIndriya sa pazcendriya paryanta kA vizeSAdhikatva yahA~ ke samAna varNita hai / --jIvana gA0 153--78 / kAyamArgaNA meM tejaHkAyikaAdi kA bhI vidoSAdhikatva yahA~ ke samAna hai / __ -- jIva gA0 203 se Age / 2--eka saMsyA anya saMkhyA se bar3I hokAra bhI jaba taka dUnI na ho; saba taka vaha use 'vizeSyadhika' kahI jAtI hai / yathA 4 yA kI saMsthA 3 se vizeSAdhika hai, para 6 kI saMkhyA 3 se dUnI hai, vizeSAdhika nhiiN| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra 123 isaliye yaha zaGkA hotI hai ki jaba Agama meM dvIndriya Avi jIvoM kI saMkhyA samAna kare huI hai taba pacendriya ANi jIvoM kA uparyukta alpa- bahutva kaise ghaTa sakatA hai ? * isakA samAdhAna yaha hai ki asaMkhyAta saGkhyA ke asaGkhayAta prakAra hai| isaliye asaMkhyAta koTAkoTI yojana- pramANa sUvi zra eNI' zabda se saba jagaha eka hI sAta saGkhyA na lekara bhinna-bhinna lenI cAhiye / pa ndriya tiryoM ke parimANa ko asaGkhyAta saGkhyA itanI choTI lo aztI hai ki jisase anya saba paJcendriyoM ko milAne para bhI kula paJcendriya jIva caturindriyoM kI apekSA kama hI hote haiM / harendriyoM se ekendriya jIva anantraNa isaliye kahe gaye haiM ki sAdhAraNa vanaspa tikAya ke jIva ananta haiM, jo sabhI ekendriya hai / saba prakAra ke sa dhanokRma loka ke eka pratara ke pradezoM ke barAbara bhI nahIM hote aura kevala teja. kAyika jIva asalayAta lokAkaraNa ke pravezoM ke barAbara hote haiM / isI kAraNa basa sabase bar3e aura tejaH kAyika unase asaGkhyAtaga uNa mAne jAte haiM | tejaH kA vika, pRthivIkAyika alakAyika aura vAyukAyika, ye sabhI sAmAnyarUpa se asaMkhyAta lokAkAza-praveza-pramANa Agama meM mAge gaye haiM / tathApi inake parimANa sambandhI asaGkhayarata saGkhyA bhinna-bhinna samajhanI caahiye| vAyukAyika jIvoM se vanaspatikApika isaliye anantaguNa kahe gaye haiM ki nigoda ke jIva ananta lokAkAza-pradeza pramANa haiM, jo vanaspatikAyika haiM ||38|| 1- anuyoga dvAra. sUtra, pu. 203, 204 // 2 -- anuyoga dvAra, pR0 2.0 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 i varmagrantha bhAga cAra yoga aura vedamAgaMNA kA alpa- bahatva' | maNavayaNakAya jogA, thobA asaMkhaguNa anaMtaguNA / purisA thovA itthI saMkhaguNAnaMtaguNa kIvA // 36 // manobacanakAyayogAH stokA asaGkhayaguNA anantaguNAH // puruSA: stokAH striyaH saGkhyaguNA anantaguNA kolvAH // 136 // artha - manoyogavAle anya yogavAloM se thor3e haiM / yacanayoga vAle vacanayoga vAloM se anaunase asaMkhyAtaguNa aura kAyayogavAle gaNa haiM / 1 puruSa sabase thor3e haiN| striyAM puruSoM se sakhyAtaguNa aura napuMsaka striyoM se anantagaNa haiM ||36|| bhAvArtha - manoyoga vAle anya yogavAloM se isaliye thor3e mAne gaye haiM ki manoyoga saMjJI jIvoM meM hI pAyA jAtA hai| aura saMjI joba anya saba jovoM se alpa hI haiM / vacanayoga vAle manoyoga vAloM se asaGkhayaguNa kahe gaye haiM / isakA kAraNa yaha hai ki dondriya, zrIndriya, caturindriya, asaM pacendriya aura saMji - paJcendriya, ye sabhI bacanayoga vAle haiM / kAyayoga vAle vacanayogiyoM se anantaguNa isa abhiprAya se kahe gaye haiM ki manoyogI tathA vacanaghogI ke atirikta ekedriya bho kAyayoga ghale hai / tiryaJca striyAM tiryakha puruSoM se tIna gunI aura tona adhika hotI 1 - yaha alpa-bahutva, prajJApanA ke 134veM puSTa meM hai / gommaTasAra meM pandraha yogoM ko lekara saMkhyA kA vicAra kiyA hai| dekhiye, jIva0 gA0 258 - 266 / veda-vidhaka alpabahutva kA vicAra bhI usameM kucha bhinna prakAra se hai / dekhiye, jIva0 gAthA0 273 - 250 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra hai| manuSya striya manuSya jAti ke puruSoM se sattAIsagI' aura satAIsa adhika hotI haiM / deviyoM devoM se basIsaganI' aura patIsa afe hotI haiN| isI kAraNa puruSoM se striyoM saMkhyAtaguNa mAnI huI haiN| ekendriya se caturindriya paryanta saba jIva asaMjJi paJcendriya aura nAraka, ye saba napuMsaka hI haiN| isI se napuMsaka striyoM kI apekSA anantaguNa mAne hue haiM // 36 // kaSAya, jJAna, saMyama aura darzanamArgaNAoM kA alpa--bahutva:| tIna gAthAoM se ! mANI koho mAI, loho ahiya maNanANino thoyA / ohi asa khA mahasuSa asima asakha vibhaMgA ||40|| 125 mAninaH krodhino mAnino, lobhito'dhikA manojJAnanaH stokAH / avazrayo'saMkhyAmatizrutA, adhikArasamA asaGkhyA vibhaGgAH // 4 // artha- mAnakavAyAle anya kaSAyavAloM se thor3e haiN| krodhI mAniyoM se vizeSAdhika haiN| mAyAvI krodhiyoM se vizeSaradhika hai / lobhI mAyAviyoM se vizeSAdhika haiM / mana: paryAyajJAnI anya saba jAniyoM se thor3e haiN| avadhijJAnI mana: paryAyajJAniyoM se asaMkhyaguNa haiN| matijJAnI tathA zrutakSAnI Apasa meM tulya haiM / parantu avadhijJAniyoM se vizeSAdhika hI hai / vibhaGgajJAnI zutajJAnavAloM se asaNa haiM // 40 // bhAvArtha- mAna vAle koSa Adi anya kaSAya vAloM se kama haiM, isakA kAraNa yaha hai ki mAna kI sthiti krodha Adi anya kaSAyakI sthiti kI apekSA alpa hai| krodha mAna kI apekSA adhika dera taka ThaharatA hai / isI se krodha vAle mAniyoM se adhika haiM / mAyA ko sthiti krodha kI sthiti se adhika hai tathA vaha krodhiyoM kI apekSA 1 - - dekhiye, paJcasaMgraha dvA0 2, gA0 65 / 2 -- dekhiye, paJcasaMgraha dvA02, 2068 / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra adhika jIvoM meM pAyI jAtI hai| isI se mAyAviyoM ko krodhiyoM kI apekSA adhika kahA hai / mAyAbiyoM se lobhiyoM ko adhika kahane kA kAraNa yaha hai ki loma kA udaya dasaveM guNasthAna paryanta rahatA hai, para mAyA kA upa navaveM ga uNasthAna taka hI hai / jo joba manuSya dehadhArI, saMyama vAle aura aneka labdhi-sampanna hoM unako ho manaHparyAyajJAna hotA hai / isI se manaHparyAyajJAno anya saba zAdiyoM se alpa haiM samyaktavI kucha manuSya tiryaJcoM ko aura samyakavo saba deva nArakoM ko avadhijJAna hotA hai| isI kAraNa ajJAnI manaH paryAyazAniyoM se asaMkhyaguNa haiN| avadhijJAniyoM ke atirikta sabhI samyaktathI manuSya tiryaJca matizruta jJAna vAle haiM / ataeva mati zruta jJAnI avadhijJAniyoM se kucha adhika hai / mati zruta bogoM, niyama se sahacArI haiM, isI se mati zruta jJAna vAle Apasa meM mulya haiN| mati zruta-zAniyoM se vibhaGgajJAniyoM ke sabha kA kAraNa yaha hai ki midhyAdRSTi vAle deva nAraka, jo ki vibhaGgajJAnI hI haiM, ve samyaktvI jIvoM se asaGkhyAtaga uNa haiM || 40 // kevaliNo NaMtaguNA. mahasUya atrANi naMtaguNa tullA / suhamA 126 thoDA parihAra saMkha ahavAya saMkhaguNA // 141 // kevalino'nantaguNA, matizrutA'jJAnino'nantu guNAstuyA / sUkSmA: stokA: parihAsaH saMkhyA yathAsyAtAH sarUpaguNAH // 141 // ayaM ---- kevalajJAnI vibhAgajJAniyoM se ajJAnI aura bhUta- ajJAnI, ye donoM Apasa meM jJAniyoM se anantagaNa haiM / anantaguNa hai / mati tuma haiN| parantu kevala sUkSmasamparAyacAritra vAle anya cAritra vAloM se alpa haiN| parihAravizuddha cAritra vAle sUkSmasamparAya cAritriyoM se saMsthAta guNa haiM / arrouin vAritra vAle parihAra vizuddha cAritriyoM se saMkhyAta guNa hai / bhAvArtha - siddha ananta haiM aura ve sabhI kevalajJAnI haiM, isI se kevalajJAnI vibhaGgajJAniyoM se anantaguNa haiM / vanaspatika kAyika jIva Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra 127 siddhoM se bhI ananta guNa haiM aura ve sabhI mati-ajJAnI sadhara bhusa-ajJAnI ho haiM ata eSa mati ajJAnI tathA bhuta ajJAnI, ghonoM kA kevala jJAniyoM se anantaguNa honA saMgata hai / mati aura sa jJAna kI taraha mati aura zruta- ajJAna, niyama se sahacArI hai, isI se mati- ajJAnI tathA zruta- ajJAnI Apasa meM tulya hai / sUkSmasaMparAya cAritrI utkRSTa do sau se nau sau taka, parihAravizuddha cAritro utkRSTa vo hajAra se nau hajAra taka aura yathAkhyAtacAritra utkRSTa vo karor3a se nau karor3a taka haiM / ata eva ina tInoM prakAra ke cAritriyoM kA uttarotara saMkhyAta guNa gayA hai / / 41 / / alpa - bahulya mAnA P samaya saMkhA desa asaMkhaguNa NaMtaguNa ajayA / thoyaakhadutA, ohiyaNa kevala acaSakhU |42 // sAmAthikA saMkhyA, dezA asaMkhyaguNA anantaguNA athatAH / glok|'sNmRssnnnndaap artha - chevopasthApanIya cAritra vAle yathAkhyAta cAritriyoM se saMkhyAta guNa haiN| sAmAyika cAritra vAle devopasthApanIya cAritriyoM se saMspAta guNa hai| adhirita vAle dezaviratoM se ananta guNa haiM / I avadhidarzanI anya saba darzana vAloM se hai / cakSurdazanI adhivezana vAloM se asaMkhzala guNa haiM / kevaladarzanI avaMzena vAloM se anantaguNa haiM / avazurdarzanI kevala darzaniyoM se hI anantaguNa haiM / bhAvArtha -- yathArupAta caritra vAle utkRSTa vo karor3a se nau karor3a taka hote haiM: chedopasthApanIya cAritra vAle utkRSTa do sau karor3a se nau sau karor3a taka aura sAmAjika cAritra yAne utkRSTa do hajAra karor3a se nau hajAra karor3a taka pAye jAte haiN| isI kAraNa ye uparyukta rIti se saMkhyAtaguNa mAne gaye haiN| tiryaca bhI bezarita hote hai; aise tiyaMtraca asaMkhyAta hote haiM / isI se sAmAyika cAritrabAloM se dezavirati vAle asaMkhyAtaguNa kahe gaye haiM / ukta cAritra Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 karmagrantha bhAga cara bAloM ko chor3a abhya saba jIva avirata haiM, jinameM anantAnanta vanaspatikAyika jIvoM kA samAveza hai| isI abhiprAya se adhirata jIva dezavirati vAloM kI apekSA anantaguNa mAne gaye haiM / dekhoM, nArako tathA kucha manuSya tiryaJcoM ko ho avadhidarzana hotA hai / isI se anya varzana vAloM kI apekSA avadhidarzanI alpa hai / sUryarzana, caturipriya, asaMzi-paJcendriya aura saMjJi-pacetriya, ina taumoM prakAra ke jovoM meM hotA hai| isaliye cakSurdarzana vAle avadhivarzaniyoM kI apekSA asaMkhyAtaguNa kahe gaye haiM / siddha ananta haiM aura ve sabhI kevaladarzanI haiM, sI se unakI saMkhyA cakSurdarzaniyoM kI saMkhyA se anantaguNa hai / acazudarzana samI saMsArI jIvoM meM hotA hai, jinameM akele vanaspatikAyika jIva hI anantAnanta hai / isI kAraNa acakSurdarzana ko kevalavarzaniyoM se anantaguNa kahA hai| lezyA Adi pAMca mAgaNAoM kA alpa bahutva' | [ do gAthAoM se 1] pachANavilesA, thovA do saMkha gaMta do ahiyA / abhaviyara thovaNaMtA, sAsaNa thAyovasama saMkhA ||43|| pavacAnupUrvyA lezyAH stokA dve saMkhye anantA adhike / amadhyetarAH svokAnantAH, sAsAdanA mtokA upazamAH saMkhyAH // 43 // artha - lezyAoM kA alpabahutva pacAnupUrvI se pIche kI ora se--jAnanA cAhiye / jaise:-- zulkalezyAvAle, anya saba lezyAvAloM se alpa haiM / pAlezyASAle zulkalevayAvAloM se saMkhyAtaguNa haiN| tejolezyA vAle padmazyAvAloM se saMkhyAtaguNa haiN| tejolezyAvAloM se kApotale zyAvAle anantaguNa haiN| kApotalezyAvAloM se nIlalezyAvAle vizeSAdhika hai| kRSNale zyAvAle, nIlalezyAvAloM se bhI vizeSAdhika haiM / abhavya jIva, bhavya jIvoM se alpa haiM / bhavya jIva abhaya jIvoM kI apekSA anantagaNa haiM / 1 3 bhavya mArgaNA kA * 1-- lekSyA kI alpa bahutva prajJApanA pU pU0 136 135 1 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra sAsAvanasamyagdRSTimAle, anya saba dRSTivAloM se kama haiN| aupazamikasamyagdaSTi vAle, sAsAcana sampamhaSTi vAloM se saMkhyAtaguNa haiM / / 43|| bhAvArtha--lAntaka devaloka se lekara anuttaravimAna taka ke mAmikadevoM ko tathA garbha-janya saMkhyAtavarSa AyuvAle kucha manuSya-siyaJcoM ko zulkalezyA hotI hai / papalezyA, sanatkumAra se brahmaloka taka ke vaimAnikayoM ko aura garbha-janya saMkhyAta varSa Ayu vAle kucha manuSyatiryaJcoM ko hotI hai| tejolezyA, bAdara pRthyo, jasa aura vanaspatikAyika jIvoM ko, kucha paJcendriya tiryaJca-manuSya, bhavanati aura vyantaroM ko, jyoM ho tathA 5-kAma phArama ke mAlikoMko hotI hai| saya papravezyA vAle milAkara saba zulkalezyAvAloM kI apekSA seNyAtagaNa' haiN| isI taraha sama tejolaNyAvAle milAye jAyeM to saba payalezyAbAloM se saMkhyAtagaNa hI hote haiM / isI se inakA * saMjJimArgaNA kA pR0 136 aura AhArakamArgaNA kA pR 13 para hai| alpa-bahutva pada meM samyaktvamArgaNA kA jo alpa-bahutva pR0 136 para hai, vaha saMkSiptamAtra hai| gommaTasAra-jIvakANDa kI 536 se levAra 541 vI taka kI gAthAoM meM jo lezyA kA atma-bahutva dravya, kSetra, kAla Adi ko lekara batalAyA gavA hai, vaha kahIM-kahIM yahA~ se milatA hai aura kahIM-kahIM nahIM milatA / bhavyamArgaNA meM abhavya kI saMkhyA usa meM maMgrantha kI taraha jaghanyayuktAnanta kahI huI hai| ___-jI gA0 556 / samyaktva, saMjJI aura AhArakAmArgaNA kA alpa-bahutva usameM varNita hai| -jI0 gA. 656---658-662----670 / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 karmagrantha bhAga cAra alpa- bahusva saMsthAlapaNa kahA hai| kApolalezyA, anantavanaspatikAfre jIvoM ko hotI hai, isI sababa se kAposaleiyAvAle tejolezyAbAloM se anantaguNa kahe gaye haiN| nIlalezyA, kApotalezyA vAloM se bhI adhika 1- lAntaka se lekara goMko apekSa sanatkumAra se lekara brahmaloka taka ke vaimAnikadeva asaMkhya guNa haiM / isI prakAra sanatkumAra Adi ke vaimAnika devoM kI apekSA kevala jyotiSadeva hI asaMkhyAta guNa hai / ata eva yaha zaGkA hoto hai ki padmalezyA vAle zuklezmA bAloM se aura tejaliyA vAle paMdmalezyA vAloM se asaMkhzataguNa na mAnakara saMkhyAtaguNa kyo mAne jAte haiM ? I isakA samAdhAna itanA hI hai ki padmalezyA deva zulkalelyA vAle devoM se asaMkhyAtaguNa hai sahI, para padmalezyA vAle devoM kI apekSA zuklalezyA vAle tiyaMtra asaMkhyAtaguNa haiN| isI prakAra padmalezyA vAle devoM se tejolezyA vAle devoM ke asaMkhyAtaguNa hone para bhI tejalezyA vAle devoM se paleimAbAle tiryaJca asaMkhyAtaguNa hai / ata eva saba zuklalezyA vAloM se saba padmazyAvAle inase saba tejolezyAvAle saMkhyAtaguNa hI hote haiM / sArAMza, kevala devoM kI apekSA zukla Adi ukta tIna lepamAoM kA anya bahutva vicArA jAtA, taba to asaMkhyAtaguNa kahA jAtA; parantu yaha anya bahutva sAmAnya nIvarAzi ko lekara kahA gayA hai aura padmamAvAle devoM se zuklalezyAvAle tiyevoM kI tathA tejolezyA vAle devoM se palezyAvAle tiryoM kI saMkhyA itanI bar3I hai; jisase ki ukta saMkhyAtaguNa hI alpa-bahuta ghaTa sakatA hai / zrIjayama mosUra ne zuklalakSyA se tejolezyA taka kA alpabahutva asaM yAtaguNa likhA hai; kyoMki unhoMne gAthA - gata 'do saMsthA' pada ke sthAna meM 'do'saMsthA' kA pAThAntara lekara vyAkhyA kI hai aura apane dabe meM yaha bhI likhA hai ki kisI-kisI prati meM 'do saMkhA' kA pAThAntara hai, jisake anu sAra saMkhyAtaguNa +1 alpa-bahutva samajhanA cAhiye, jo sujhoMkI vicAraNIya de 'dokhA' yaha pAAntara vAstavika nahIM hai| 'do sakhA' pATha hI tathya hai / isake anusAra sakhyAtaguNa alpa-bahutva kA zaGkA samAdhAna pUrvaka vicAra, sujJa zrImalayagirisUri ne prajJApanA ke apabahutva tathA lezyApatha ko apanI vRtti meM bahuta spaSTa rIti se kiyA hai / pR0 1633 | 1 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra jIvoM meM hotI hai| kyoMki nIlalezyA kApota kI apekSA kliSTatara adhyasAyarUpa aura kRSNaleiyA nIlaledayA se kliSTatama adhyavasAya rUpa hai / e tA hai ki liyaaura pariNAma vAle jIvoM kI saMkhyA uttarottara adhikAdhika hI hotI hai| madhya jova, abhavya jIvoM kI jIva 'jaghanyayukta' nAmaka cauyo jIva anantAnanta haiM / apekSA anantaguNa hai; kyoMki amadhyaanantasaMkhyA pramANa haiM, para azya 131 aupazamikasamyakya ko sthAna kara jo jIva midhyAtva kI ora jhukate haiM, unhIM ko sAsAramasamyaktava hotA hai, dUsaroM ko nahIM / isI se anya saba dRSTivAloM se sAsAvana samyamTaSTivazle kama hI pAye jAte haiN| jitane jIvoM ko mapazamikasamyaktava prApta hotA hai, ve sabhI usa samyaktava ko vamana kara midhyAtva ke abhimukha nahIM hote, kintu kucha hI hote haiM; isI se aupazamikasamyama se girane vAloM kI apekSA usameM sthira rahane vAle saMsthAgaNa pAye jAte haiM // 43 // mIsA saMkhA vega, asa khaguNa khaiyamicchabu anaMtA / saniyara thova naMtA - NahAra thoveyara asaMkhA 44 // mizrAH sakhyA vedakA, asaMkhyaguNAH kSAyikamidhya dvAvananta / saMjJItare svokAnantA, anAhArakAH stokA itare'saMsthAH / / 44 / / opazamikasamyaSTivAloM se saMsthAta artha - miraSTivalaM, joba guNa haiN| vevaka (kSAvApazamika ) samyagdaSTivAle jIva, miaradhdivAloM se asaMkhyAtaguNa haiM / kSAyikasamyagdRSTivAle vAloM se anamyaguNa haiN| midhyAdRSTivAle vAle jIvoM se bhare anantagaNa haiM / vedakasamyagdRSTijIva, kSAyika samyagdaSTi P Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha mAga cAra 132 saMjJI jIva asaMjJI jIvoM ko apekSA kama haiM aura asaMtI jodha, unase anantaguNa haiM / anAhAraka jIva AhAraka jIvoM kI apekSA kama haiM aura AhAraka joya, unase asaMkhyAtaguNa haiM // 44 // J bhAvArtha mizradRSTi pAne vAle jIva vare prakAra ke haiN| eka to ve, jo pahale guNasthAna ko chor3akara mizraSTi prApta karate haiM aura dUsare ve, jo samyaSTi se cyuta hokara mizraSTi prApta karate haiN| isI se mizraraSTivAle aupazamikasamyagdaSTibAloM se saMkhyAtaguNa ho jAte haiM / mizraSTAloM se kSAyopazamikasamyamaSTivAloM ke saMkhyAtaga uNa hone kA kAraNa yaha hai ki mitrasamyaktvako apekSA kSayopazamikasamyakva kI sthiti bahuta adhika hai: mizrasamyaktva kI utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hI hotI hai, para kSAyopazamikasamyaktvako utkRSTa sthiti kucha adhika chayAsaTha sAgaropamakI / kSAyikasamyamatvakSAyopazamikasamya striyoM se anantaga uNa haiM; kyoMki siddha ananta haiM aura ve saba kSAdhikasamyaktva ho haiM / kSAyikasamyaktivayoM se bhI mithyAviyoM ke anantaguNa hone kA kAraNa yaha hai ki satra vanaspatikAdhika joya mithyAtvo hI hai aura ve siddhoM se bhI anantaguNa hai / I deva, nAka, garbhaja manuSya tathA garbhaja-tiyaMtra ho saMjJI haiM, zeSa saba saMsArI jIva asaMjJI haiM, jinameM ananta vanaspatikAyika jIvoM kA samAveza hai| isIliye asaMjJo jIva saMz2iyoM ko apekSA guNa kahe jAte haiM / ananta aura siddha vigrahagati meM vartamAna kevalimudghAta ke tIsare cauthe pA~ca samaya meM vartamAna, caudahaveM guNasthAna meM vartamAna aura ye saba jIva anAhAraka haiM; zeSa saba AhAraka haiN| isI se anAhArakoM kI apekSA AhAraka jIva asaMkhyAtaguNa kahe jAte haiN| banaspa tikAmika jIva siddhoM se bhI anantagaNa haiM aura ve samo saMsArI hone ke kAraNa AhAraka haiN| ana eva yaha zaGkA hotI hai ki AhAraka Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra ova, anAhArakoM kI apekSA anantamaNa hone cAhiye, asaMkhya guNa kaise ? 133 isakA samAdhAna yaha hai ki eka-eka nigoda golaka meM ananta jIva hote haiM; inakA asaMkhyAta bhAga pratisamaya maratA aura vipragati meM vartamAna rahatA hai / Upara kahA gayA hai ki vigrahagati meM vartamAna jIva anAhAraka ho hote haiN| ye anAhAraka itane adhika hote haiM, jisase phula AhAraka jIva, kula anAhArakoM kI apekSA anantagaNa kabhI nahIM hone pAte, kintu asaMkhyAtaguNa hI rahate haiM // 144 // B Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra dvitIyAdhikAra ke pariziSTa / pariziSTa "ja" / pRSTha 52, paGkita 23 ke 'yogamArgagA' vAmana para tIna yogoM ke bAjha aura Abhyantara kAraNa dikhA kara unakI vyAkhyA rAjavArtika meM bahuta hI sapanA kI gaI hai| usakA sArAMza isa prakAra hai: -- (vA) bAhma aura Abhyantara kAraNoM se hone vAlA jo manana ke amimukha AtmA kA pradeza pArampanda, vaha 'manAyAMga hai| Art, bAhya kAraNa manovargaNA kA Alambana aura Abhyantara kAraNa vIryAnta rAyakrama kA kSayakSayopazama tathA no-indri yAvaraNakarma kA kSaya-kSayopazama (manonadhi) hai| (kha) bAhma aura Amyanta ra kAraNa-janya AtmA kA bhASAbhimukha pradeza parimpanda ghacana-yoga hai / isakA bAhya kAraNa puglavipAkI zArIranAmakarma ke udaya se hone vAlA vacanavargaNA kA Alambana hai aura Abhyantara kAraNa vIryAntarAyakarma kA kSaya-kSayopazama tathA matijJAnAvaraNa aura akSarazrutazAnAvaraNa Adi karma vA kSaya-nayopazama (vacanalabdhi) hai| (ga) bAhma aura Abhyantara kAraNa-janya gamanAdi-viSayaka AtmA kA pradeza-parispanda 'kAyayoga' hai| isakA bAhya kAraNa kisI-na kisI prakAra kI zarIravargaNA kA Alambana hai aura Abhyantara kAraNa zrIyantarAyakarma kA kSapa-kSayopazama hai| yadyapi terahaveM aura caudahaveM, ina donoM guNamthAnoM ke samaya vIryAntarAyakarma kA ayarUpa Abhyantara kAraNa samAna hI hai, parantu vargaNAlambanarUpa bAhya kAraNa gamAna nahIM hai / arthAt vaha terahaveM guNasthAna ke samaya pAyA jAtA hai, para caudahaveM guNasthAna ke mamaya nahIM pAyA jAtA / isI se terahaveM guNasthAna meM yoga-vidhi hotI hai, caudahaveM nhiiN| isake liye dekhiye, tattvArthaadhyAya 6. su. 1, rAjanAtika 10 / yoga ke viSaya meM paGkA-samAnAnaH (ka) yaha zaGkA hotI hai ki manoyoga aura badhanayoga, kAyayoga hI haiM; kyoMki ina donoM yogoM ke samaya , zarIra kA vyApAra avazya rahatA hI Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra 135 hai aura ina yogoM ke AlambanabhUta manodravya tathA bhASAdravya kA grahaNa bhI kisI na kisI prakAra ke zArIrika-yoga se hI hotA hai / "isakA samAdhAna yahI hai ki manoyoga tathA vacanayoga, kAyayoga se judA nahIM hai; kintu kAyayoga-vizeSa hI hai| jo kAyayoga manana karane meM sahAyaka hotA hai, bar3I usa samaya manoyoga aura jo kAyayoga, bhASA ke bolane meM mahakArI hotA hai, vahI usa samaya 'baccanyoga' mAnA gayA hai| sArAMza yaha hai ki vyavahAra ke liye hI kAyayoga ke tIna bheda kiye haiM / (kha) yaha bhI zaGkA hotI hai ki ukta rIti se zvAsozvAsa meM sahAyaka hone vAle kAyayogako 'zvAsocchvAsayoga' kahanA cAhiye aura tIna kI jagaha cAra yoga mAnane cAhiye / 1 isakA samAdhAna yaha diyA gayA hai ki vyavahAra meM jaisA bhASA kA aura mana kA viziSTa prayojana dIkhatA hai, vaisA davAsocchvAsa aura zarIra kA prayojana vaisA mana nahIM hai, jaisA zarIra aura mana vakhana kA isI se tIna hI yoga mAne gaye haiM ? isa viSaya ke vizeSa vicAra ke liye vizeSAvazyaka bhASya 0356- 364 tathA lokaprarAza-sarga 3, zlo0 13541355 ke bIna kA gadya dekhanA cAhiye / dravyamana, dravyavacana aura zarIra kA svarUpa: (ka) jo pudgla mana banane ke yogya haiM, jinakI zAstra meM manovagaMNA' kahate haiM ve jaba manarUpa meM pariNata ho jAte haiM - vicAra karane meM sahAyaka ho sakeM, aisI sthiti ko prApta kara lete haiM saba unheM 'mana' kahate haiM / zarIra meM dravyamana ke rahane kA koI khAsa sthAna tathA usakA niyata AkAra zvetAmbarIya granthoM meM nahIM hai / svetAmbara - sampradAya ke anusAra dravyamana ko zarIra vyApI aura zarIrAkAra samajhanA cAhiye / digambarasampradAya meM usakA sthAna "hRdaya tathA AkAra kamala kAsA mAnA hai| (kha) vacana rUpa meM pariNata eka prakAra ke pudgala, jinheM bhASAvargaNA kahate haiM, ve hI 'vacana' kahalAte haiM / (ga) jisase calanA-phiranA, khAnA-pInA Adi ho sakatA hai, jo sukha-duHkha bhogane kA sthAna hai aura jo audArika, vaikriya Adi vargaNAo se banatA hai, vaha 'zarIra' kahalAtA hai / *** - Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 karmagrantha bhAga cAra pariziSTa "jha" / pRSTha 65, pakti 8 ke 'samyaktva' zavdapara - usakA svarUpa, vizeSa prakAra se jAnane ke liye nimnalikhita kucha bAtoM kA vicAra karanA bahuta upayogI hai : -- (1) sabhyaktaya sahetuka hai yA nirhetuka? (2) zrAmika Adi bhedoM kA AdhAra kyA hai ? (3) aupazamika aura zrayopazamika samyak kA Apasa meM abhyara tathA kSAyika sabhyatA kI vizeSatA / (5) (4) mA samAdhAna, vipAdaya aura pradezodaya kA svarUpa | aura upayamakI vyAkhyA tathA khulAsAdhAra vicAra | (1) - samyaka pariNAmaka hai yA nirhetuka? isa prazna kA uttara yaha hai ki usako nirhetuka nahIM mAna sakate; kyoMki jo vastu nihatuka ho, vaha saba kAla meM, saba jagaha eka sI honI cAhiye athavA usakA abhAva honA cAhiye / samyaktava-pariNAma, na vo sabame samAna hai aura na usakA abhAva hai| iliye use sahetuka hI mAnanA caahiye| sahetuka mAna lene para vaha prazna hotA hai ki usakA niyata hetu kyA hai; pravacana zravaNa, bhagavatpUjana Adi jo-jo bAhya nimitta mAne jAte hai. ye to samyaktva ke niyama ho hI nahIM sakate kyoMki ina bAhya nimittoM ke hote hue bhI. abha kyoM kI taraha aneka madhyoM ko samyaktava pariNAma prakaTa hone meM niyata kAraNa jIvakA tathAvidha bhavyatva-nAmaka anAdi pariNAbhika svabhAva vizeSa hI hai | jaba isa pariNAmika madhyatva kA paripAka hotA hai, tamI sabhyaktavalAbha hotA hai| bhavyatva pariNAma sAdhya roga ke samAna hai| koI sAdhya roga, svayameva (bAhya upAya ke binA hI zAnta ho jAtA hai| kisI mAdhya roga ke zAnta hone meM baMdha kA upacAra bhI darakAra hai aura koI sAdhya roga aisA bhI hotA hai, jo bahuta dinoM ke bAda miTatA hai| bhavyatva-svabhAva aisA hI hai ! aneka jIvoM kA madhyatva, vAya nimitta ke binA hI pAka prApta karatA hai / aise bhI jIva haiM, jinake bhavyatva svabhAva kA paripAka hone meM zAstra zravaNa jAdi bAhya nimittoM kI AvazyakatA par3atI hai| aura aneka jIvoM kA bhavyatva gariNAma dIrgha kAla vyatIta ho cukane para svayaM hI paripAka prApta karatA hai| zAstra zramaNa, arhatpUjana Adi jo bAhya nimitta hai, ve sahakArI mAtra hai| unake dvArA kabhI-kabhI madhyatva kA paripAka hone meM madada milatI hai, isI se vyavahAra meM ve sabhyaktava ke kAraNa mAne gaye hai aura unake Alambana kI AvazyakatA dikhAyI jAtI hai| parantu nizcayadRSTi se tathAvidha-bhavyatva ke vipAka hI samyavA ko kA Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagranya bhAga cAra 137 avyabhicArI (nizcina / kAraNa mAnanA cAhiye / isase yAstri-zravaNa, pratimA-pUjana Adi bAhya kriyAoM kI anekAntikatA, jo adhikArI bheda para avalambita hai. usakA khulAsA ho jAtA hai / yahI bhASa, bhagavAna umAmvAti ne 'tanisargAdadhigamAddhA' - tasyArtha-a0 1, sUtra 3 se prakaTa liyA hai aura yahI bAta pazcagaha-dvAra 1,gA. ko malayagiri TIkAmeM bhI hai| (2)- samyaktva gRNa, prakaTa hone ke AbhyAntara kAraNoM kI jo vividhatA hai, kahI kSAyopamika Adi bhedoM kA AdhAra hai:-anantAnubandhi catuSka aura darzanamohanIya-trikA, ina sAta prakRtiyoM kA kSayopazama, kSAyopaza mikamamyavasA; upama, aupazabhivasamyaktyA aura kSaya, kSAyikasamyaktvakA kAraNa hai| tathA samyakrana se girA kara mithyAtva kI ora jhukAnevAlA anantAnubandhI kapAya kA udaga, sAsAdanasamyakravakA kAraNa aura mizramohanIya kA udaya, mizrasamyalpakA kAraNa hai / aupaNamikasamyaktva meM kAlalabdhi Adi anya kyA-2 nimitta apekSita haiM aura vaha kisa-2 gati meM nina-2 pApoM se hotA hai, isakA vizeSa varNana tathA kSAyika aura kSAyo-pazamiva samyaktvakA varNana kramaza:-tattvArthaa02, mU03ke 1 aura 2re rAjattika meM tathA su0 8 aura 5 ke ye rAjavatika meM hai| (E)- aupazamikamamyakta ke samaya, darzanamohanIya kA kisI prakAra kA udaya nahIM hotA; para Ayoyamikamamyaktva ke samaya, samyaktva mohanIyakA vipAkodaya aura mithyAtvamohanIya kA pradezodaya hotA hai / isI bhinnatA ke kAraNa zAstra meM aupagamikasamyakAra ko, 'bhAvasamyaktta' aura mAyopazAmina samyakranako, 'pratryasamyaktva' kahA hai / ina donoM samyaktvoM se kSAyikasamyaktva viziSTa hai kyoMki vaha sthAyI hai aura ye donoM asthAyI haiN| (4-aha zaGkA hotI hai ki mohanIyakarma vAtikama hai / vaha samyaktva aura cAritraparyAya kA ghAta karatA hai, isaliye samyaktvamohanIya ke vipAkodaya aura mithyAtvamohanIya ke pradezodaya ke samama, sampanatya-pariNAma vyakta kaise ho sakatA hai| isakA samAdhAna yaha hai ki rAmyavatvamohanIya, mohanIyakarma hai sahI, para usake dalika nizuddha hote haiM, kyoMki zuddha adhyavasAya se jaba mithyAtvamohanIya karma ke dalikoM kA sarvaghAtI rasa naSTa ho jAtA hai, taba ve hI eka thAna rasavAle aura dvisthAna atimaya rasavAle dalipha 'samyaktvamohanIya' kahalAte haiM / jaise:-phAMca Adi pAradarzaka vastue~ netra darzana-kArya meM rukAvaTa nahIM satIM, vaise hI mithyAtvamohanIya ke zuddha palikoM kA piAkodaya samyaktva-pariNAma ke AvirbhAva meM pratibandha nahIM Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha-mAga cAra karatA / aba rahA mithyAtva kA pradezodaya, so vaha bhI, samyaktva-pariNAma kA pratibandhaka nahIM hotA; kyoMki nIrasa dalikoM kA hI pradezodaya hotA hai / jI dalika, manda rasayAle haiM, unakA viSAkodaya bhI, jaba guNa kA ghAta nahIM karatA, taba nIrasa dalikoM ke pradezodaya se guNa ke dhAta hone kI sambhAvanA hI nahIM kI jA sakatI / dekhiye, paJcasaMgraha-dvAra 1, 15 gAthA kI TIkA meM gyArahaveM guNasthAna kI vyaakhyaa| (5)-kSayopazama-janya paryAya 'zAyopazAmika' aura upazama-janya paryAya 'aupazamika' kahalAtA hai| isaliye kisI bhI bAyopazika aura aupazAmika bhAva kA yathArtha jJAna karane ke liye pahale kSayopazama aura upazamakA hI svarUpa jAna lenA Avazyaka hai / ataH isakA svarUpa zAstrIya prakriyA ke anusAra likhA jAtA hai; ... jopa meM do .....mAmA ma / 'kSayopazama' zabda kA matalaba, karma ke kSaya aura upazama donoM se hai / kSaya kA matannaya AtmA se karma kA viziSTa sambandha chaTa jAnA aura upazama kA matalaba karma kA apane svarUpa meM AtmA ke sAtha saMlagna raha kara bhI usapara asara na DAlanA hai / yaha to huA sAmAnya artha; para usakA pAribhASika artha kucha adhika hai / bandhAvalikA purNa ho jAne para kisI vivakSita karma kA jaba bhayopazama zurU hotA hai, taba vivakSita vartamAna samaya se AvalikA paryanta ke dalika, jinheM udayAtralikA-prApta yA udIrNa-dalika vAhate hai, unakA to pradezothama va vipAkokyadvArA kSaya (abhAva) hotA rahatA hai| aura jo dalika, vivakSita vartamAna samaya se ApalikA taka meM udaya pAne yogya nahIM haiM jinheM upayavalikA bahita yA anudIrNa dalika kahate haiMunakA upazama (viSAkodaya kI yogyatA kA abhAva yA tIna rasase manda rasa meM pariNamana) ho jAtA hai, jisase ye dalika, apanI udayAvalikA prApta hone para, pradezodaya yA manda vipAkodapaTTArA kSINa ho jAte haiM arthAda AtmApara apanA phala pravaTa nahIM kara sakate yA kama prakaTa karate haiN| ___ isa prakAra Avali' kA paryanta ke udaya-prApta karmadanikoM kA pradezodaya va vipAkodaya dvArA kSaya aura AvaliphA ke bAda ke udaya pAne yogya karmadalako kI vipAkodayasambaghinI yogyatA kA abhAva yA tIna rasa kA manda rasa meM pariNa mana hote rahane se kama kA kSayopazama kahalAtA hai| kSayopazama-yogya karma:-ayopazama, saba kamoM kA nahIM hotA; sirpha ghAtikarmoM kA hotA hai| ghAtikarma ke dezavAti aura sarvaghAti, meM do bheda hai| donoM ke kSayopazama meM kucha vibhinnatA hai| (ka) jaba dezavAsikama kA kSayopazama pravRtta hotA hai, taba usake Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra manda rasa-yukta kucha dalikoM kA vipAtrodaya, sAtha hI rahatA hai / vipAkovayaprApta dalika, acya rasa yukta hone se svAvArya guNa kA ghAta nahIM kara sakate isase yaha siddhAnta mAnA gayA hai ki dezaghAtikarma ke kSayopazama ke samaya, vipAkodaya viruddha nahIM haiM athati vaha kSayopazama ke kArya ko--svAvArya guNa ke vikAsa ko roka nahIM sktaa| parantu maha bAta dhyAna meM rakhanI cAhiye ki dezaghAtikarma ke vipAkodaya-mizrita kSayopazama ke samaya, usakA sarvaghAti-rasa-pukta koI bhI dalikA, udayamAna nahIM hotA / isase yaha siddhAnta mAna liyA gayA hai ki jaba, sarvadhAti-rasa, zuddha-abhyavasAya se dezAtirUpa meM pariNata ho jAtA hai, tabhI arthAt dezaghAti-sparghaka ke hI vipAkAdaya-kAla meM kSayopazama avazya pravRtta hotA hai| pAtikama kI paccIsa prakRtimA dezaghAtinI haiM, jinameM se matijJAnAvaraNa, zrutazAnAvaraNa, acakSurdarzanAvaraNa aura pAMca antarAya, ina ATha prakRtiyoM kA kSayopazama to sadA se hI pratratta hai; kyoMki AvArya manizAna Adi paryAya, anAdi kAla se kSAyopamika rUpa meM rahate hI hai| isaliye, yaha mAnanA cAhiye ki ukta ATa prakRttiyoM ke dezaghAti-rasasparSaka kA hI udaya hotA hai, sarvaghAti-rasaspardhakakA kabhI nhiiN| avadhijJAnAbaraNa, manaHparyAyajJAnAvaraNa, cakSudarzanAvaraNa aura bhavadhidarzanAbaraNa, ina cAra prakRtiyo kA kSayopazama kAdAcitka (aniyata) hai, aryAta java unake sarvacAti-rasampardhaka, dezavAtirUpa meM pariNata ho jAte haiM; tabhI unakA kSayopazama hotA hai aura jaba sarca yAti-rasaspardhaka nadayamAnahote haiM,taba avadhijJAna Adi kA ghAta ho hotA hai| ukta cAra prakRtiyoM kA kSayoMpazama bhI dezavAti-rasasparSakake vipAka daya se mizritahI samajhanA caahiye| ukta bAraha ke sivAya zeSa teraha (cAra saMjvalana aura nau nokaSAya) prakRtiyA~ jo mohanIya kI haiM, va aghra bodapinI hai| isaliye jaba unakA kSayopazama, pradezodayamAtra se yukta hotA hai, taba to ve svAvArya guNa kA lemA bhI ghAta nahIM karatIM aura na dezaghAtinI hI mAnI jAtI hai| para jaba unakA kSayopazama vipAkodaya se mizrita hotA hai, saba ne svAvArya guNa kA kucha ghAta karatI haiM aura dezaghAtinI kahalAtI hai / (kha) ghAtikama kI bIsa prakRtiyAM sarvaghAtinI hai| inameM se kevalajJAnAvaraNa aura kevala darzanAvaraNa, ina do kA to kSayopazama hotA hI nahIM; kyoMki unake dalika kamI dezavAti-rasayukta banate hI nahIM aura na unakA vipAkodaya hI rokA jA sakatA hai / zeSa aThAraha prakRtiyA~ aisI haiM, jinakA kSayopapAma ho sakatA hai; parantu yaha bAsa, dhyAna meM rakhanI cAhiye ki deza Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 karmagrantha bhAga cAra vaise ghAtinI prakRtiyoM ke kSayopazama ke samaya, jaise vipAkodaya hotA hai| ina aThAraha sarvaghAtinI prakRtiyoM ke kSayopazama ke samaya nahIM hotA, arthAt ina aThAraha prakRtiyoM kA kSayopazama, tabhI sambhava hai, jaba unakA pradezodaya hI ho| isaliye yaha siddhAntamAnA hai ki vapAkAMdayavatI prakRtiyoM kA kSayopazama yadi hotA hai to dezaghAtinI hI kA sarvaghAtinI kA nahIM / ata eva ukta aThAraha prakRtiyA~, vipAkodaya ke nirodha ke yogya mAnI jAtI haiM; kyoMki unake AvArya guNoM kA kSAyopazamika svarupa meM vyakta honA mAnA gayA hai, jo vipAkodaya kenirodha ke sivAya SaTa nahIM sktaa| (2) upazamaH - kSayopazama kI vyAkhyA meM upazasa zabda kA jo artha kiyA gayA hai, usase aupazamika ke upazama zabda kA artha kucha udAra hai| arthAt kSayopazama ke upazama zabda kA artha sirpha vipAkAdayasambandhinI yogyatA kA abhAva yA tIvra rasa kA manda rasa meM pariNamana honA hai, para aupazamika ke upazama zabda kA artha pradezodaya aura vipAkodaya donoM kA abhAva hai; kyoMki kSayopazama meM karma kA kSaya bhI jArI rahatA hai, jo kama se kama pradezodaya ke sivAya ho hI nahIM sakatA / parantu upavAsa meM yaha bAta nahIM, jaba karma kA upazama hotA hai, tabhI se usakA kSaya ruka ho jAtA hai, ataeva usake pradezodaya hone kI AvazyakatA hI nahIM rahatI / isI se upazama avasthA tabhI mAnI jAtI hai, jaba ki antarakaraNa ke antarmuhUrta "meM udaya pAne ke yogya dalikoM ko kucha to pahale hI bhoga liye jAte haiM aura kucha balika pIche udaya pAne yogya banA diye jAte haiM, arthAt antarakaraNa meM vedya- dakSikoM kA abhAva hotA hai / ataeva kSayopazama aura upazama kI saMkSipta vyAkhyA itanI hI kI jAtI hai ki kSayopazama kenamaya vipAkodaya yA manda vipAkodaya hotA hai, para upazama ke samaya vaha bhI nahIM hotA / yaha niyama yAda rakhanA cAhiye ki upazama bhI ghAti kA hI ho sakatA hai, so bhI saba dhAtikarma kA nahIM kintu kevala mohanIya karma kA arthAt pradeza aura vipAka donoM prakAra kA udaya, yadi rokA jA sakatA hai to mohanIya karma kA hI / isake liye zrIyazovijayajI kRta dekhiye, nandI, sU0 kI TIkA, pR0 77 kammapayaDI, TIkA, pR0 13 paJca dvA0 1, gA0 29 ko malayagiri vyAkhyA samyaktva ke svarUpa, utpatti aura bheda-prabhedAdi kA savistAra vicAra dekhane ke liye dekhiye, loka pra0-sarga 3, zloka 566-700 / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya mAra pariziSTa "tt'| pRSTha 74, pakti 21 ke "sambhava' zabaera aThAraha mArgaNA meM acakSudarzana parigaNita hai| ataeva usameM bhI paudaha jIvasthAna samalane cAhiye / parantu isa para prazna yaha hotA hai ki acakSurdarzana meM jo aparyApta jIvasthAna mAne jAte haiM. so kyA aparyAptaavasthA meM indriyaparmApti pUrNa hone ke bAta acakSurdarzana mAna kara yA indriya paryApti pUrNa hone ke pahala bhI acakSurdarzana hotA hai| yaha mAna kara ? yadi prathama pakSa mAnA jAya taba to ThIka hai| kyoMki indriyaparyApti pUrNa hone ke bAda aparyApta-avasthA meM hI caturindriyadvArA sAmAnya bodha mAna karanA jaise:- vakSurdarzana meM tIna aparyApta jIvasthAna 17vIM gAthA meM masAntara se batalAye huye hai vaise hI indriyaparyAsti pUrNa hone ke bAda aparyAptaavasthA meM cakSubhinna indriya dvArA sAmAnya bodha mAna kara acakSurdarzana meM sAta aparyApta jIvasthAna ghaTAye jA sakate haiN| parantu zrIjaya somasUri ne isa gAthA ke apane Taba meM indriyaparyApti pUrNa hone ke pahale bhI acakSurdarzana mAna kara usameM aparyApta jIvasthAna mAne haiM / aura siddhAnta ko AdhAra se batalAyA hai ki vigrahagati aura kArmaNoga meM adhidarzana rahita jIva ko acakSurdazana hotA hai| isa pakSa prazna yaha hotA hai ki iMndriyaparyApti pUrNa hone ke pahale dravyendriya na hone se acakSudarzana kaise mAnanA ? isakA uttara do taraha se diyA jA sakatA hai| (1 / dravyendriya hone para dravya aura bhAva, ubhaya indriya-janya upayoga aura dravyendriya ke abhAva meM kevala' mAvendriya-janya upayoga, isa taraha do prakAra kA upayoga hai / vigrahagati meM aura indriyaparyApti hone ke pahale, pahale prakAra kA upayoga, nahIM ho sakatA; para dUsare prakAra kA darzanAtmaka sAmAnya upayoga mAnA jA sakatA hai| aisA mAnane meM tattvArtha-ala 2, sU0 6 kI vRttikA "apavendriyanirapekSameva taskasyacidbhaved yataH pRSThata upasarpantaM sa suddhapaivendriyavyApAranirapekSa pavyaktIti / " Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 karmagrantha bhAgya cAra yaha kathana pramANa hai / sArAMza, indriyaparyApti pUrNa hone ke pahale upayogAtmaka acakSurdarzana mAna kara samAdhAna kiyA jA sakatA hai / (2) vigrahamati meM aura indriyaparyApti pUrNa hone ke pahale acakSudarzana mAnA jAtA hai, so zaktirUpa arthAt kSayopazamarUpa, upayogarUpa nhiiN| yaha samAdhAna, prAcIna caturtha karmagrantha kI 46vIM gAyA kI TIkA ke "trayANAmapyacakSurvarzanaM tasyAnAhArakAvasyAyAmapi labdhimAdhisyAbhyupagamAt / " isaullekha ke AdhAra para diyA gayA hai| prazna--indriya paryApita pUrNa hone ke pahale jaise upayogarUpa yA kSayopazamarUpa acakSurdarzana mAnA jAtA hai, vaise hI cakSurderzana kyoM nahIM mAnA jAtA? uttara cakSurdarzana, netrarUpa vizeSa indriya-janya darzana ko kahate haiM / aisA darzana usI samaya mAnA jAtA hai, jaba ki dravyanetra ho / ata eva cakSa-darzana ko indriyApti pUrNa hone ke bAda hI mAnA hai / acakSadarzana kisI-eka indriya-janya sAmAnya upayoga ko nahIM kahate; kintu netra bhinna kisI dravyendriya se hone vAle, dravyamana se hone vAle yA dravyendriya tathA dravyamana + abhAva meM kSayopazamamAtra se hone vAle sAmAnya upayoga ko kahate haiM / isI se acakSurdAna ko indriya-paryApti pUrNa hone ke pahale aura pIche, donoM avasthAoM meM bhAnA hai| = == = Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra pariziSTa "Tha" | 1 pRSTha 78, pakki 11 ke anAhAraka' zavvapara 143 - anAhAraka jIva do prakAra ke hote haiN| chazvastha aura vItarAga / vItarAga meM jo azarIrI (mukta) haiM, ve sabhI sadA anAhAraka hI haiM; parantu jo zarIra bhArI hai, ve kevala samuddhAta ke tIsare cauthe aura pAMcaveM samaya meM hI anAhAraka hote haiM / upastha jIva, anAhAraka tabhI hote haiM jaba ve vigrahagati meM vartamAna ho / janmAntara grahaNa karane ke liye jIva ko pUrva-sthAna chor3akara dUsare sthAna meM jAnA par3atA hai| dUsarA sthAna pahale sthAna se vizreNi-patita (vatra rekhA) meM ho, taba use vakragati karatI par3atI hai| baka gati ke sambandha meM isa jagaha tIna bAtoM para vicAra kiyA jAtA hai: 11 (1) vakra - gati meM vigraha ( ghumAva ) kI saMkhpa), (2) vakra-pati kA kAla-parimANa aura (3) vaka gati meM anAhArakatva kA kAla mAna / } (1 koI utpatti sthAna aisA hotA hai ki jisako bIca eka lie karake hI prApta kara letA hai| kisI sthAna ke liye do vigraha karane paDate haiM aura kisI ke liye tIna mI navIna utpatti sthAna se kitanA hI vizreNi-patita kyoM na ho, para vaha tIna vigraha meM to avazya hI prApta ho jAtA hai| isa viSaya meM digambara- sAhitya meM vighArabheda najara nahIM AtA; kyoMki"vigrahavato va saMsAriNaH prAk catubhyaH / - tattvArtha a0 2 0 28 / isa su0 kI sarvArthasiddhi TIkA meM zrI pUjyapAdasvAmI ne adhika se adhika tIna vigrahavAlI gati kA ho ullekha kiyA hai / tathAH"ekaM dvau zrIvAmA hAraka tattvArtha- a0 2. sUtra 30 // isa sUtra ke 60 rAjabArtika meM bhaTTAraka zrI akala deva ne bhIM adhika se adhika tri-vigraha gati kA hI samarthana kiyA hai / nemicandra siddhAntata bhI gommaTasAra jIva kANDa kI 666vIM gAthA meM ukta mata kA hI nirdeza va rate haiM / anyoM meM isa viSaya para matAntara ullikhita pAyA jAtA hai"vivatI ca saMsAriNaH catubhyaH " tatvArtha a0 2, sUtra 22 / "eka hauvAnAhArakaH / " - tattvArtha a0 2, sU0 30 / vetAmbara - prasiddha tattvArtha a0 2 ke bhASya meM bhagavAn umAsvAtine tathA usakI TIkA meM zrI siddha sena Ni ne tri-vigrahagati kA ullekha kiyA hai| sAtha hI ukta bhASya kI TIkA meM catuvigraha gati kA matAntara bhI darasAyA hai / isa matAntara kA ullekha bRhatsaMgrahaNI kI 325 vIM gAthA meM aura zrIbhagavatI - zataka 7, uddeza 1 ko sabhA zataka 14, uddeza 1 kI Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 karmagrantha mAga cAra TIkA meM bhI hai| kintu isa matAnsara kA jahA~-kahIM ullekha hai, vahA~ saba jagaha yahI likhA hai ki catuvigrahagati kA nirdeza kisI mUla sUtra meM nahIM hai| isase jAna par3atA hai ki aisI gati karane vAle jIva ho bahuta kama haiN| ukta sUtroM ke mAdhya meM to yaha spaSTa likhA hai ki tri-vigraha vAlI gati kA saMbhava hI nahIM hai / "avigrahA ekafouhA dviviprA vivigrahA ityetAzcatussamayapavidhAgatayo bhavanti parato ma sambhavanti bhASya ke isa kathana se tathA digambara-granthoM meM adhika se adhika tri-vigraha gati kA hI nirdeza pAye jAne se aura bhagavatI-TI Adi meM jahA~ kahIM catuvigrahamati kA matAntara hai, vahIM saba jagaha umako astA dikhAyI jAne ke kAraNa adhika se adhika tIna vigrahabAlI gatihI vA pakSa bahumAnya samajhanA cAhiye / J (2) vakra gati ke kAla-parimANa ke sambandha meM yaha niyama hai kiva kragati kA samaya vaha kIapekSA eka adhika hI hotA hai / arthAt jisa gati meM eka vigraha ho, usakA kAla-mAna do samaya kA, isa prakAra divipra gati kA kAla-mAna tIna samayoM kA aura tri-vigrahagati kA kAlamAna bAra samayoM kA hai| isa niyama meM zvetAmbara digambara kA koI mata bheva nahIM 1 hA~, Upara catuvigrahagati ke matAntara kA jo ullekha kiyA hai, usake anusAra usa gati kA kAla yAna pAMca gamayoM kA batalAyA gayA hai / (3) vigrahagati meM anAhArakatva ke bAla-mAna kA vicAra vyavahAra aura nizcaya, do dRSTiyoM se kiyA huA pAyA jAtA hai / vyavahAravAdiyoM kA abhiprAya yaha hai ki pUrva zarIra chor3ane kA samaya, jo vakragati kA prathama samaya hai, usameM pUrva zarIra- yogya kucha pudgala lAmAhAradvArA grahaNa kiye jAte haiM / bRhatsaMgrahaNI gA0 326 tathA usakI TIkA; lokala sagaM 3. zloka, 1107 se Age / parantu nizcayavAdiyoM kA abhiprAya yaha hai ki pUrva-zarIra chUTane ke samaya meM arthAt vakra-gati ke prathama samaya meM na to pUrva-zarIra kA hI sambandha hai aura na nayA zarIra banA haiM; isaliye usa samaya kisI prakAra ke AhAra kA saMbhava nahIM / loka0 sa0 3,loka 1115 se Age / vyavahAravAdI ho yA nizcayavAdI. donoM isa bAta ko barAbara mAnate haiM ki vakragati kA antima samaya, jisameM jIva navIna sthAna meM utpanna hotA hai| usameM avazya AhAra grahaNa hotA hai / vyavahAranaya ke anusAra anAhArakatva kA kAla mAna isa prakAra samajhanA cAhiye: -- eka vigrahavAlI gati, jisako kAla maryAdA do samaya kI hai, usake donoM samaya meM jIva AhAraka hI hotA hai; kyoMki pahale samaya meM pUrva Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra zarIra-yogya lomAhAra gahaNa kimAnAtA hai aura sAre samaya meM navIna zarIrayogya aahaar| do vigrahavAlI gati, jo tIna samaya kI hai aura tIna ghigrahavAlI gati. jo cAra samaya kI hai, usameM prathama tathA antima samaya meM AhArakatva hone para bhI bIca ke samaya meM anAhAraka-avasthA pAcI jAtI hai| arthAt ni-vigrahagati ke madhya meM eka samaya taka aura vi-vigraha gati meM prathama tathA antima samaya ko chor3a, bIca ke do samaya paryanta anAhAraka sthiti rahatI hai / vyavahAranaya kA yaha mata ki vigraha kI apekSA anAhArakasya kA samara eka kama hI hotA hai, tattvArSa-adhyAya 2 ke 31veM sUtra meM tathA usake bhASya aura TIkA meM nirdiSTa hai| sAtha hI TIkA meM dhyabahAranaya ke anusAra upayUkta pAMca samaya-parimANa patavigrahavati gati ke matAntara ko lekara tIna samaya kA anAhArakasva mI batalAyA gayA hai / sArAMza, myavahAranaya kI apekSA se tIna samaya kA anAhArakatva, caturvigrahavatI gati ke matAntara se hI ghaTa makatA hai, anyathA nahIM / nizcayaSTi ke anusAra yaha bAta nahIM hai| usake anusAra to jitane vigraha utane hI samaya anAhArakatva ke hote haiM / ata eva usa dRSTi ke anusAra eka vigrahavAlI vakragati meM eka samaya, do vigrahavAlI gati meM do samaya aura tIna vigrahavAlI gati meM tIna samaya anAhArakatva ke samajhane cAhiye / yaha bAta digambara-pramisa tatvArtha-a0 2 ke 30 sUtra tathA usakI sarvAthasiddhi aura rAjavAsika-TrIkA meM hai| zvetAmbara-granthoM meM caturvigrahavatI gati ke matAntara kA ullekha hai, usako lekara nivasyaSTi se vicAra kiyA jAya to anAhArakatva ke cAra samaya bhI kahe jA sakate haiN| sArAMza, zvetAmbarIba sasvArtha-mASya Adi meM eka yA do samaya ke anAhArakatva kA jo ullekha hai, vaha vyavahAraSTi se aura digambarIya tattvArtha Adi granthoM meM jo eka, do yA tIna samaya ke anAhArakatva kA ullena hai, vaha nizcayaSTi se / ata eva anAhArakatva ke kAla-mAna ke viSaya meM donoM sampradAya meM vAstavika viroSa ko avakAza hI nahIM hai| prasaGga-bA. yaha bAta jAnane yogya hai ki pUrva-zarIra kA parityAga, para-mavakI Aya kA udaya aura gati (cAhe maja ho yA bakrI, ye sInoM eka samaya meM hote haiM / vigrahagati ke dUsare samaya meM para-bhava kI bAyu ke sadaya kA kathana hai, so sthala vyavahAranaya kI apekSA se-pUrva-mava kA antima samaya, jisameM jIva vigrahagati kA abhimukha ho jAtA hai. usako * upacAra se vigrahagati kA prathama samaya mAnakara-samajhanA cAhiye / -bRhatsaMgrahaNA, gA0 325, malayagiri-TIkA / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra pariziSTa "" | pRSTha 85, pati 11 ke 'avamivana' zabda para avadhidarzana aura guNasthAna kA sambandha vicArane ke samaya mukhyatayA do bAteM jAnane kI hai, (1) pakSa-bheda aura (2). unakA tAtparya / - (1) pakSa-bheda / prastuta viSaya meM mukhya do pakSa haiM:-ka) kArmapranthika aura (kha) saMddhAntika / (k| kAmaMgranthika-pakSa bhI do haiM / inameM se pahasA pakSa cauthe Adi nau guNasthAnoM meM adhidAna mAnatA hai| yaha pakSa, prAcIna caturtha karmagrantha kI 26vI gAthA meM nirdiSTa hai, jo pahale tIna guNasthAnoM meM ajJAna mAnane vAle ko koI nA , hI sare Adi dasa guNasthAnoM meM avadhidarzana mAnatA hai| yaha pakSa Age kI 48vI gAthA meM tathA prAcIna caturtha karmagrantha kI 70dI ba 71vIM gAthA meM nirdiSTa hai, jo pahale do guNasthAna taka azAma mAnanevAle kArmagrathikoM ko mAnya hai| ye dono pakSa, gommaTasAra jIvakAna kI 690 aura 704vIM gAthA meM haiM 1- inameM se prathama pakSa, tatsvArtha-a0 1ke ve sUtra kI sarvArtha siddhi meM bhI hai / vaha yaha hai:"maSivarzane asaMyatasampaSTigAni bIcakavAyAmsAmi / " (ba) saMDhAntika pakSa vilkula bhinna hai / vaha pahale Adhi bAraha guNasthAnoM meM avadhidarzana mAmatA hai / jo bhagavatI-sUtrase mAlUma hotA hai / isa pakSa ko zrImalayagirisUri ne paJcasaMgraha-bAra 1 kI 35vI gAthA kI TIkA meM tathAprAcIna caturtha karmagranpa kI 29vIM gApAko TIkA meM spaSTatA se dikhAyA hai| "mohisaNasaNagAropanalAgaM bhaMte / ki nAmI mamAnI ? goyamA ! gANI vi mamApI FRI jA nANI te asgAmA tiNNANo, asthagaimA bajagANI / me tigNAcI, te pAbhibhivohiyaNAnI suyagANI ohiNANI / me paraNAgI te mAmiNiyohimamAno mupagAgI ohiNAmI magapagjavaSANI / ne apANI he piyamA mahAmaNNAgI muyamabANI vimaMganANI / " magavatI-zataka 8, uddeza 2 / (2)-unakA (ukta pakSoM kA) tAtparyaH-- Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAva cAra 9 * (ka) pahale tIna guNasthAnoM meM ajJAna mAnanevAle aurapahale doguNasthAnoM meM ajJAna mAnane vAle donoM prakAra ke kArmagranthika vidvAna avadhijJAna se avadhidarzana ko alaga mAnate haiM, para vibhaGgazAna se nahIM, ve kahate hai kivizeSa avadhi upayoga se sAmAnya avadhi upayoga bhinna hai; isaliye jisa prakAra avadhi-upayoga vAle samyaktvI meM avadhijJAna aura avadhidarzana, donoM alaga-alaga haiM, isI prakAra avadhiupayoga vAle ajJAnI meM zrI vibhaGgajJAna aura avadhidarzana, ye donoM vastutaH bhinna haiM sahI, tathApi vibhaGgajJAna aura avadhidarzana, ina donoM ke pArasparika bheda kI avivakSAmAtra hai| bheda vivakSita na rakhane kA savaca donoM kA sAdayamAtra hai / arthAt jaise vimaGgajJAna viSaya kA yathArtha nizcaya nahIM kara sakatA, vaise hI avadhidarzana sAmAnyarUpa honeke kAraNa viSaya kA nizcaya nahIM kara sakatA / isa abhedavivakSA ke kAraNa pahale mata ke anusAra cauthe Adi no guNasthAnoM meM aura dUsare mata ke anusAra tIsare Adi isa guNasthAnoM meM avadhidarzana samajhanA cAhiye / (kha) saiddhAntika vidvAna vibhaGgajJAna aura avadhidarzana, donoM ke bheda kI vivakSA karate haiM, abheda kI nahIM / isI kAraNa ve vibhaGgazAnoM meM ani mAnate hai / unake mata se kevala pahale guNasthAna meM vibhaGgajJAna kA saMbhava hai, dUsare Adi meM nahIM / isaliye ve dUsare Adi gyAraha guNa-sthAnoM meM avadhijJAna ke sAtha aura pahale guNasthAna meM, vibhaGgajJAna ke sAtha avadhidarzana kA sAhacarya mAnakara pahale bAraha guNasthAnoM meM avadhidarzana mAnate haiN| avadhijJAnI ke aura vibhaGgazAnI ke darzana meM nirAkAratA aMza samAna hI hai| isaliye vibhaGgazAnI ke darzana kI 'vibhaGgadarzana' aisI alaga saMjJA na rakhakara 'avadhidarzana' hI saMjJA rakhI hai / 1 P sArAMza, karamedhika pakSa, vibhaGgakAna aura avadhidarzana ina donoM ke bheda kI trivakSA nahIM karatA aura saiddhAntika pakSa karatA hai / -- lokaprakAza sarga 3, zloka 1057 se Age / isa matabhedakA ullekha vizeSaNavatI grantha meM zrIjinabhadragaNi kSamAzramaNa ne kiyA hai, jisa kI sUcanA prajJApanA- pada 18, vRtti pu. ( kalakattA ) 566para hai| =0 . Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga bAra pariziSTa "Dha" / pRSTha 86, paMkti 2. ke 'AhAraka' zaba para kevalajAnI ke AhAra para vicAra / ] terahaveM guNasthAna ke samaya AhArakatvakA aGgokAra yahA~ke samAna digambarIya granthoM meM haiN| -tattvArtha- 1, sU08kI sarvArthasiddhi / "mAhArAnuvAdema AhArapheSu migyAiSTipAvani sayogakevalyantAni" isI mommaTasAra-kAidI .:. bhorI gAthA bhI isake liye dekhane yogya hai| ukta gaNesthAnameM asAtavedanIyakA udaya bhI donoM sampradAyake granthoM (dusarA karmagrantha, gA0 22: karmakANDa, gA. 271)meM mAnA huA hai / iso saraha usa samaya AhArasaMjJA na honepara mI kArmaNazarIranAmakarma ke udaya se karmapudagloMkI taraha audArikazarIranAmakarmaka udaya se audArika- puloM kA grahaNa digambarIya grantha (labdhisAra mA 614)meM bhI svIkRta hai / AhArakatvakI vyAkhyA gommaTasAra meM itanI adhika spaSTa hai ki jisase kevalIdvArA audArika, bhASA aura manovargaNA ke pudagala grahaNa kiye jAne ke sambandha meM kucha bhI sandeha nahIM rahatA (jIva. gA0 663-664) / audArika pudagaloMkA nirantara grahaNa bhI eka prakArakA AhAra hai, jo 'lo mAhAra' kahalAtA hai| isa AhArake liye jAnetaka zarIrakA nirvAha aura isake abhAvameM zarIrakA ani arthAta yoga-pravRtti paryanta auvArika pUgaloMkA grahaNa anya vyatirekase siddha hai| isa taraha kevalajJAnImeM AhArakatva, usakA kAraNa asAtavedanIyakA udaya aura audArika pudgaloM kA grahaNa, donoM sampradAyako samAnarUpase mAnya hai| donoM sampradAya kI yaha vicAra-mamatA itanI adhika hai ki isakesAmane kabalAhArakA prazna viSArasIloMkI dRSTi meM Apa hI Apa hala ho jAtA hai| kevalIjAnI kavalAhArako grahaNa nahIM karate, aisA mAnanevAle bhI unakedrAga anya mUkSma audAripha pugloMkA grahaNa kiyA jAnA nirvivAda mAnate hI haiN| jinake matameM kevalajJAnI kavalAhAra grahaNa karate haiN| isake mata se vaha sthUla audArika pudglake sivAya aura kucha bhI nahIM haiM / isa prakAra kavAlAhAra mAnanevAle-na mAnanevAse ubhayake mana meM kebalazAnI ke dvArA jisI-na-kisI prakArake audArika pudAloM kA grahaNa kiyA jAnA samAna hai| aisI zAmeM kabalAhAra ke praznako virodha kA sAbana banAnA artha-hIna hai| = = = = Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra pariziSTa "" / pRSTha 66, paMkti 20 ke 'rASTivAda' gyapara-- [strIko dRSTivAva nAmaka bArahavAM aGka par3hanekA niSedhahai, isapara vicAra / ] [samAnatA:-vyavahAra aura zAstra, ye donoM, zArIrika aura adhyA. tmika-vikAsameM strIko puruSake samAna siddha karate haiN| kumArI tArAbAIkA zarIrika-dalameM pro. rAmamUtisekama na honA, viduSI ainI bIsenTakA vicAra va dhaktatva-zaktimeManya kisI vicAraka vaktA-puruSase kama na honA evaM vidupI sarojinI nAyaDakA kavitva-zakti meM kisI prasiddha puruSa-kavise kama na honA, isa bAta kA pramANa hai ki samAna sAdhana aura avasara milanegara strI bhI puruSa jitanI yogyatA prApta kara sakatI haiM / zvetAmbara-AcAryone *trIko puruSa ke barAbara yogya mAnakara use kaivalya va mokSakI arthAta zArIrika aura AdhyAmika pUrNa vikAsa vibhAga kiyA hai| isake liye dekhirI, prajJApanA-sU07, pR0 18; nandI-sU0 21, pR0 13011 / isa viSayameM mata-bheda rakhane vAle dinambara-AcAryoM ke vipayameM unhoMne bahuta-kucha likhA hai| isaliye dekhiye, nandI-TIkA, pR0131/1-133/1; prajJApanA-TIkA, 20-22/1; pa. zAstravAsimuccaya-TIkA, pR0425-430| ___ AlaGkArika paNDita rAjokharane madhyastha bhAvapUrvaka strIjAtiko purupa jAtike tulya batalAza hai, "puruSaSat yoSito'pi kavimaveyuH / saMskAro hAtmani samati na straNaM pauruSaM pA vibhAgamapekSate / bhUpanne sapane ba. rAjapugyo mahAmAtyaduhitarI gaNikAH kautukibhAryAzca zAstrapratiyuddhAH kavayazca / " -kAvyamImAMsA-adhyAya 10 / virodha:-strIko dRSTivAdave adhyayanakA jo niSedha kiyA hai, isameM do tarahase bigeva AtA hai:-(1)tarka-dRSTi se aura (2) zAstrokta maryAdAse / (1!-eka aura strIko kevalajJAnaM va mokSa takakI adhikAriNo mAnanA aura dUsarI ora use dRSTiyAdake adhyayana kelime-zrutajJAna-vidoSake liyeayogya batalAnA, aisA viruddha jAna par3atA hai, jaise kisI ko ratna sauMpakara kahanA ki tuma kaur3I kI rakSA nahIM kara skte| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150/ karma grantha bhAga cAra (2) - dRSTivAda ke adhyayanakA niSedha karanese zAstra kathita kArya-kAraNa bhAvakI maryAdA bhI bAdhita ho jAtI hai / jaise:-pahale pAca prApta kiye binA kevalajJAna prApta nahIM hotA; pUrva ke jJAnake binA zulkadhyAnake prathama do pada prApta nahIM hote aura 'pUrva' dRSTivAdakA eka hissA hai / yaha maryAdA zAstrameM nirvivAda svIkRta hai / P "zulke va pUrvavidaH / tatvArtha a0 6, sU0 36 / isa kAraNa dRSTivAdake adhyayanakI anadhikAriNI strI ko kevalamAna kI adhikAriNI mAna lenA spaSTa viruddha jAna par3atA hai / dRSTivAda ke anAdhikAra ke kAraNoMke viSaya meM do pakSa haiM: (ka) pahalA pakSa, zrIjinabhadramaNi kSamAzramaNa AdikA hai| isa pakSa meM strI tuccha, abhimAna, indriya cAJcalya, mati-mAnya Adi mAnasika doSa dikhAkara usako dRSTivAdake adhyayanakA niSedha diyA hai| isake liye "dekhiye, vize0 bhA0, 552vIM gAthA / (kha) dUsarA pakSa, zrIbhadrasUri AdikA hai| isa pakSa meM azuddhirUpa zArIrika doSa dikhAkara usakA niSedha kiyA hai| thathA: kathaM dvAdazAGgapratiSeSaH ? tathAviSavipra taso dovAt / " 'lalitavistarA, pu0, '' [nayaSTi se virodhakA parihAra:- ]raSTivAdake anadhikArase strIko kevalajJAnake pAne meM jo kArya-kAraNa- bhAvakA vizeSa dIkhatA hai vaha vastutaH virodha nahIM hai; kyoMki zAstra, strImeM dRSTivAdake artha zAnakI yogyatA mAnatA hai; niSedha sirpha zAbdika adhyayanakA hai / zreNipati tu kAmagarbhavadbhAvato bhAvo'ddhi evaM / " - ativistarA tathA isakI zrImunicandrasUri-kRta paJjikA, pu0 111 / tapa bhAvanA Adi jaba jJAnAvaraNIyakA kSayopazama tIvra ho jAtA hai, taba strI zAbdika adhyayana ke sivAya hI dRSTivAdakA sampUrNa artha-jJAna kara letI hai aura zulkadhyAnake do pAda pAkara kevalamAnako bhI pA letI hai"yadi ca 'zAstrayogAgamyasAmayyaM yogaH vaseya mAdhdatisUkSmeN viziSTakSayopazamaprabhamaprabhadiyogatA pUrvadharasyaiva bovAtarikesadbhAvA J Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra dAnazulkadhyAnahaya prAptaH kevalAvApti krameNa muktiprAptiriti na doSaH,apayanamantareNApi bhAvataH pUrvavitvasaM bhavAt, iti vibhAthyate. tadA nigranthInAprameva visayasaMmace doSAbhAyA ! -zAstravA0 426 / - maha niyama nahIM hai ki guru-mukha se zAbdika-Adhyayana binA kiye arthazAna na ho / aneka loga aise dekhe jAte haiM, jo kisI se binA pane hI manana cintana dvArA apane abhISTa viSayakA gaharA jJAna prApta kara lete haiN| ___ aba rahA zAbdika-adhyayanakA niSedha, so isapara aneka tarka-vitarka utpanna hote haiN| yaSA-jisameM artha-jJAnakI yogyatA mAna lI jAya, usako sirpha zAbdika-adhyayanake liye ayogya batalAnA kyA saMgata hai? zabda, arthazAnakA sAdhanamAtra hai| tapa, bhAvanA Adi anya sAdhanoMse jo artha-jJAna saMpAdana kara sakatA hai, vaha usa jJAna ko zabda dvArA saMpAdana karane ke liya ayogya hai, yaha kahanA kahAMtaka saMgata hai? zAridakA adhyayana ke niSetranitA tucchatva abhimAna Adi jo mAnasika-doSa dikhAye jAte haiM, ve kyA puruSa nAnimeM nahIM hote? yadi viziSTa puruSoM meM ukta doSoM kA abhAva hone ke kAraNa puruSa sAmAnyakeliye zAbdika-adhyayanakA niSedha nahIM kiyA hai to kyA puruSa tulya viziSTa striyoMkA saMbhava nahIM hai? yadi asaMbhava hotA to strImokSakA varNana kyoM kiyA AtA? zAmidaka-adhyayana ke liye jo zArIrika-doSIMkI saMbhAvanA kI gayI hai, vaha bhI kyA saba striyoM ko lAgU par3atI hai? yadi kucha striyoM ko lAg par3atI hai to kyA kucha puruSoM meM bhI zArIrika-azuddhikI saMbhAvanA nahIM hai| aisI dazAmeM puruSajAtiko chor3a strIjAti ke liye zAbdikaadhyayanakA niSedha misa abhiprAyase kiyA hai? ina takoMke sambandhameM saMkSepameM itanA hI kahanA hai ki mAnasika yA zArIrika-doSa dikhAkara zAbdikaadhyayanakA jo niSeSa diyA gayA hai. yaha prayika jAna par3atA hai, apati viziSTa striyoM ke liye adhyayanakA niSedha nahIM hai| isake samarthana meM yaha kahA jA sakatA hai ki jaba viziSTa striyAM, STi-vAdakA artha-jAna, dItarAgamAva, kevalajJAna aura mokSa taka pAne meM samartha ho sakatI haiM, to phira unameM mAnasivadoSoMkI saMbhAvanA hI kyA hai? tathA vaddha apramatta aura paramapavitra AcAravAlI striyoM meM zArIrika azuddhi kaise batalAyI jA sakatI hai| jinako dRSTivAdake adhyayana ke liye yogya samajhA jAtA hai. ve puruSa bhI, jaise:sthUlabhadra, dubaMlikA puSyamitra Adi numchatva; smRti-doSa Adi kAraNoM se raSTivAdakI rakSA na kara ske| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 karmarampa bhAga cAra "tega citiyaM bhogaNoNaM disa varise mitti sIharUSaM miumbii|" -Avazyaka vRtti,pa0668/1 / "sato zaripari duliyapUrasamitto hama sAyanAriyo diNNo, tato so kaIvi vivase vAyaNaM damaNa AyariyamuvaditI bhagaimama bAyaNaM vetassa nAsati, maMca saNNAyaghare nANurahiya, ato mama araMtassa navamaM pugvaM nAsihita, tAhe ApariyA citi-jai tAka eyarasa paramahAvissa evaM saraMtassa nAsaha annassa mirana veSa / " Avazmaphavatti, 10 308 / aisI vastu-sthiti hone para bhI striyoMko hI adhyayanakA niSedha kyoM kiyA gayA? isa prapanakA uta ra do taraha se vidhA jA sakatA hai:-1) mamAna mAmagrI milane para bhI puruSoM ke mukAbilemeM striyoMkA kama saMkhyAmeM yogya honA aura (2) aitihAsika-paristhati / (1)-jina pazcimIya dezoMmeM striyoM ko par3hane AdikI sAmagrI puruSoM ke samAna prApta hotI hai, vahAMkA itihAsa dekhanese yahI jAna par3atA hai ki striyAM puruSoMke tulya ho sakatI haiM sahI, para yogya vyaktiyoMkI saMsthA, strI jAti kI apekSA puruSa jAti meM adhika pAyI jAtI hai| (2)-kudakunda-AcArya sarIkhe pratipAdaka digambara-AcArgAne strI jAtiko zArIrika aura mAnasika-doSake kAraNa dIkSA takake liye ayogya tthhraayaa| siMgammi yarapoNaM, paNatare pAhikAkhadesamma / magiyo suhamo kAno, tAsaM kaha ho payajmA // " SaTpAhui-sUtrapAhRSTa gA0 24-25 aura vaidika vidvAnoMne zArIrikA-zuddhi ko agra-sthAna dekara strI aur| zudra jAtiko sAmAnyataH vAdhyayana ke liye anadhikArI yatalAyA:"strIzUko nApIyaratA" ina vipakSI sampradAyoMkA itanA asara par3A ki usase prabhAvita hokara puruSajAtike samAna strIjAtiko yogyatA mAnate hue bhI vetAmbara-AcArya use vidoSa-adhyayana ke liye apogya batalAne lage hoNge| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra 153 gyAraha aGga Adi par3hane kA adhikAra mAnate hue bhI sirpha bArahaveM aGga niSedha kA sababa vaha bhI jAna par3atA hai ki dRSTivAdakA vyavahAra meM mahatva banA rahe / usa samaya vizeSatayA zArIrika zuddhipUrvaka par3hane meM veda Adi granthoMkI mahattA samajhI jAtI thI / STrA isaliye vyavahAradRSTise usakI mahatA rakhanekeliye anya bar3e par3osI samAja kA anukaraNa kara lenA svAbhAvika hai| isa kAraNa pAramArthika iSTi se strI ko saMpUrNatayA yogya mAnate hue bhI AcAryoMne vyavahArakidRSTise zArIrikaazuddhikA khayAlakara usako zAbdika adhyayanamAtrake liye ayogya batalAyA hogaa| bhagavAn gautamabuddhane strIjAtiko bhikSupada ke liye ayogya nirdhArita kiyA thA parantu bhagavAn mahAvIrane to prathama se hI usako puruSake samAna mikSupadakI adhikAriNI nizcita kiyA thA / isI se janazAsana meM catuvidha saGgha prathamase hI sthApita hai aura sAdhu tathA zrAvakoM kI apekSA sAdhviyoM tathA zrAvikAoM kI saMkhyA Arambha se hI adhika rahI hai parantu apane pradhAna ziSya "Ananda ke Agraha buddha bhagavAnne jaba striyoMko bhikSu pada diyA, taba unakI saMkhyA dhIre-dhIre bahuta bar3I aura kucha zatAbdiyoM ke bAda azikSA kuprabandha Adi kaI kAraNoM se unameM bahuta kucha AcAra bhraMza huA, jisase ki bauddha-maSa eka taraha se dUSita samajhA jAne lgaa| sambhava hai| isa paristhitikA jaina-sampradAyapara mau kucha asara par3A ho, jisase digambara-AchAne to strIko bhikSupadake liye hI ayogya kara diyA ho aura zvetAmbara AcAryoMne aisA na karake strIjAtikA ucca adhikAra kAyama rakhate hue bhI durbalatA, indriya-capalatA Adi doSoMko usa jAti meM vizeSarUpa se dikhAyA ho; kyoMki sahacara-samAjoMke vyavahAroMkA eka dUsarepara prabhAva par3anA anicArya hai| === Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 karmagrantha bhAga cAra pariziSTa "th"| - pATha 101, pakti 12ke 'bhAvArtha paraisa jagaha cakSurdarzanameM teraha yoga mAne gaye haiM, para zrImalayagirijIne usameM gyAraha poga batalAye haiN| kArmaNa, audArivAmitra, vaitriyabhizna aura. AhArakamidha, cAra yoga chor3a diye haiN| -pazcA0 1 kI 12vI gAthAkI ttiikaa| gyAraha mAnanekA tAtparya yaha hai ki jaise aparita-avasthAmeM cakSadarzana na honeme umameM kArmaNa aura audArikabhizra, ye do aparyApta-avasthA-bhAvI yoga nahIM hote, vaise hI kriyamitra yA AhArakamizna-kAyayoga rahatA hai, taba taka arthAt vaikriyazarIra yA AhArakazarIra apUrNa ho taba taka cakSurdazana nahIM hotA,isaliye usameM vakriyamizra aura AhArakamitha-yoga bhI na maannecaahiye| . isapara yaha zaGkA ho sakatI hai ki aparyApta-avasthA meM indrimaprApti pUrNa bana jAneke bAda 17vIM gAyA meM ullikhita matAntara ke anusAra yadi cakSudarzana mAna liyA jAya to usameM jaudArivAmizcakAyayoga, jo ki apaparyApta-avasthA-bhAvI hai, urA kA abhAva kaise mAnA jA sakatA hai| isa zasAkA samAdhAna yaha kiyA jA sakatA hai ki paJcamaMgrahameM eka aimA matAntara hai, jo ki aparyApta-avasthAmeM zarIraparyApta pUrNa na bana jAye taba taba midhayoga mAmanA hai, bana jAne ke bAda nahIM mAnatA / paMJcadvA0 1kI 7vI gAthA kI ttiikaa| isa mata ke anusAra aparyApta avasthAmeM jaba pakSudarzana hotA hai taba mizrayoga na honeke kAraNa cakSurdarzana meM audArikamizrakAyayogakA varjana viruddha nahIM hai| isa jagaha manaHparyAya jJAnameM teraha yoga mAne hae haiM, jinameM AhAraka dvikakA samAveza hai| para gommaTamAra-karmakANDa yaha nahIM mAnatA; kyoMki, usameM likhA hai ki parihAravizuddha cAritra aura mana:paryAyajJAnake samaya AhArakazarIra tathA AhArakA-aGgopAGganAmakarmakA udaya nahIM hotA ...karmakANDa gA0 324 / jaba taka AhArakA-dvikakA udaya ne ho, taba taka AhArakazarIra rana nahIM jA sakatA aura usakI racanAke sivAya AhArakamizra aura AhAraka, ye do yoga agambhana hai| isase siddha hai ki pommaTasAra manaHparyAyajJAnameM do AhArakayoga mahImAnatA, isI bAsakI puSTi jIvakANDakI 728vIM gAthAse bhI hotI hai / umakA matalaba itanA hI hai ki manaHparyAyajJAna, parihA ravizuddhasaMyama prathamozamasamyakrana aura AhAra kadvika, ina bhAvoM meM se kisI ephake prApta honepara zeSa bhAva prApta nahIM hote ! = - =- = Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra 14. pariziSTa "6" / pu0.104, paMkti ke 'kevalisamusAta' vAca para-- [phelisamuddhAta ke sambandhako kucha bAtoMkA vicAra:--] (ka) pUrvabhAvI kriyA-kevanisamuddhAta racaneke pahale eka vizeSa kriyA kI jAtI hai, jo zubhayogarUpa hai, jisakI sthiti antarmuhUtta pramANa hai aura jisakA kArya udayAlikA meM karmadAlakoMkA nikSepa karanA hai| isa kriyAvizeSako 'AmojikakAkaraNa' kahate haiM / mokSakI ora Avajita (jhuke hue) AtmAkadvArA kiye jAnake kAraNa isako 'AvabhitakaraNa' kahate haiM / aura saba kevalajJAniyoMka dvArA avazya kiye jAne ke kAraNa isako 'AvazpakakaraNa bhI kahate haiM / zvetAmbara-sAhitmameM AyojikAkaraNa Adi tInoM saMjJAyeM prasiddha haiN|-bishe. A0, gA0 3050, 55; tathA paJca dvA0 1. gA016 kI ttiikaa| digambara-sAhityameM sirpha 'AvajitakaraNa' saMjJA prasiddha hai / lakSaNa bhI usameM spaSTa hai "heDA vaMhassaMto'-muhattamAnasji have karaNaM / taM ca samugdhAvasya ya, ahimuhamAvo jiNivassa / ' -labdhisAra, gA0 117 / stra ) ve valiAgutAlakA prayojana aura vidhAna-samaya: jaba vedanIya Adi adhAtiva kI sthiti tathA dalika, AyukarmakI sthiti tathA daliya se adhika hoM tada unako ApasameM barAbara karane ke liye kevalisa muddhAta karanA par3atA hai / isakA vidhAna, antarmuhUrta -pramANa Ayu bAkI rahane ke samaya hotA hai| (ga) svAmI--- kevalajJAnI hI kevali samuddhAtakA racate haiN| (gha) kAla-mAna-kailisamuddhAtakA kAla-mAna ATha samayakA hai| (Da) prakriyA-pratha pamaya meM AtmAka pradezoMko zarIrase bAhara . nikAlakara phailA diyA jAtA hai / usa samaya unakA AkAra, daNDa jaisA banatA hai / AtmapradezoMkA yaha daNDa, U~cAI meM lokaka Upara se nIce taka, Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 karmagrantha bhAga cAra arthAt caudaha rajju-parimANa hotA hai, parantu usakI moTAI sirpha zarIraka barAbara hotI hai / dUsare samayameM ukta daNDako pUrva-pavizvama yA uttara dakSiNa phailAkara usakA AkAra, kapATa ( kivADa jaisA banAyA jAtA hai 1 tIsare samayameM kapATakara Atma- pradezoMko manyAkAra banAyA jAtA hai, arthAt pUrvapazcima, uttara-dakSiNa. donoM tarapha phailAne se unakA bAkAra raI ( mathanI ) kA sA bana jAtA hai / caudhe samaya meM vidizAoM ke khAlI bhAgoMko Arama pradezoMse pUrNa karake unase sampUrNa lokako vyApta kiyA jAtA hai | pAMcaveM samaya meM AtmAke loka-vyApI pradezoM ko saharaNa kriyA dvArA phira manyAkAra banAyA jAtA hai| chaThe samaya meM bhanyAkArase kapATAkAra banA liyA jAtA hai| sAtaveM samaya meM Atma-pradeza phira daNDarUpa banAye jAte haiM aura AThaveM samaya meM unako asalI sthiti meM - zarIrastha kiyA jAtA hai / (ca) jaina- dRSTike anusAra Atma vyApakatA ko saGgatiH - upaniSad bhagavadgItA Adi granthoMmeM AtmA kI vyApakatAkA varNana kiyA hai| "vizvacasurata vizvatomulo vizvato bahuta vizvatasya / " - zvetAzvataropaniSad 3-3, 11-15 64 sarvataH pANipAdaM tat sarvato'bhimukhaM / sarvata zrutimalloke sarvamAvRtya tiSThati // " - bhagavadgItA, 13 13 / jaina-daSTi ke anusAra yaha varNana arthavAda hai, arthAt AtmAkI mahatA va prazazAkA sUcaka hai / isa arthavAdakA AdhAra kevalimuddhAta ke cauthe samaya meM AmAkA loka-vyApI bananA haiM / yahIM bAta upAdhyAya zrIyazovijayajI ne zAstra vArtA samuccayake 335 veM pRSThapara nirdiSTa kI hai| jaise vedanIya Adi kamako zIghra bhogane ke liye samuddhAta kriyA mAnI jAtI hai, vaise hI pAtaJjala yogadarzana meM 'bahukAya nirmANakriyA' mAnI hai, jisako tasvasAkSAtkarttA yogI, sopakrama - karma zIghra bhogane ke liye karatA hai| -pAda 3, sU0 22kA bhASya tathA vRtti; pAda 4, sUtra 4kA bhASya tathA vRtti / It " . Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagranya bhAga cAra pariziSTa "" ! 10 117, paMkti 18ke 'kAla' zabdapara-- "kAla ke sambandhameM jaina aura vaidika, donoM darzanoM meM karIba DhAI hajAra varSa pahalese do pakSa cale Ate haiN| zvetAmbara-granthoM meM donoM pakSa varNita haiM / digambara-granthoM meM eka hI pakSa najara AtA hai| [1) pahalA pakSa, kAlako svatantra dravya nahIM mAnatA / vaha mAnatA hai ki jIva aura ajIva-dravyakA paryAya-pravAha hI 'kAla' hai / isa pakSa ke anusAra jIvAjIva-na TyakA paryAya-pariNamana hI upacArase kAla mAnA jAtA hai| isaliye vastutaH jIva aura ajIyako hI kAla-dravya samajhanA cAhiye vaha unase alaga tattva nahIM hai| yaha pakSa 'jI gAbhina Adi meM hai| __ Agamake bAdake granthoMmeM, jaise:-tattvArthasUtra meM vAcaka' umAsvAtine hAtrizikAme zrI siddhasena divAkarane, vizeSAvazyaka-mAdhvameM zrIjinabhadragaNi samAzramaNane, dharmasaMgrahaNI meM zrIharibhadra mUrine, yogazAstra meM, zrIhemacandrasUrine dravya-guNa-paryAyake rAsa meM thI upAdhyAya prazovijayajIne, lokaprakAza meM zrIvinayavijayajI ne aura nayacakrasAra tathA AgamasArameM thIdavacandrajIne Agama-gata ukta donoM pakSoMkA ullekha kiyA hai| digambara sampradAya meM sirpha dUsare pakSakA svIkAra hai, jo sabase pahile bIkundakundAcAryake granthoM me milatA hai / isake bAda pUjyapAdasvAmI. bhaTTAraka zrIakala deva, vidyAnandasvAmI, nemicandra siddhAntacakravartI aura banArasIdAsa Adine bhI usa eka hI pakSakA ullekha kiyA hai| pahale 'pakSakA tAtparyaH---pahalA pakSa kahatA hai ki samaya, AvalikA, muIta, dina-rAta Adi jo vyavahAra, kAla-sAdhya batalAye jAte haiM yA navI. natA-pugaNatA, joSTatA kaniSThatA Adi jo avasthAe~, kAla-sAdhya batalAyI jAtI haiM, ve saba kriyA-vizeSa (paryAya-vizeSa) ke hI saMketa haiM / jaise:jIba mA ajIvakA jo paryAya, avibhAjya hai, arthAt buddhise bhI jikasA dUsarA hissA nahIM ho sakatA, usa AkhirI atisUkSma paryAyako 'samaya' Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagramya bhAga cAra r kahate haiN| aise asaMkhyAta paryAyaki puJjako 'bhAvalikA' kahate hai / aneka bAlikAoM ko murhata aura tIsa murhata ko dina rAta' kahate haiN| do paryAyoM maiMse jo pahale huA ho, vaha 'purANa' aura jo pIchese huA ho, vaha 'navIna' kahalAtA hai do jIvadhAriyoMmeM se jo pIche se janamA ho, vaha 'kaniSTa' aura jo pahile janamA ho, vaha 'jyeSTha' kahalAtA hai / isa prakAra vicAra karane se yahI jAna par3atA hai ki samaya AvalikA Adi saba vyavahAra aura navInatA Adi saba vyavahAra aura navInatA Adi maMtra avasthAe~, vizeSa vizeSa prakAra ke prayAyoM ko hI arthAt nivibhAga paryAya aura unake choTe-bar3e buddhi-kalpita samUhoM ke hI saMketa hai| paryAya, yaha jIva ajIvako kiyA hai, jo kisI tattvAntarakI preraNAke sivAya hI huA karatI haiM / arthAt jIva ajIba donoM apane-apane garbhAvarUpameM a.pa hI phira umA karate haiM vastutaH jIva ajIva paryAya puJjako ho kAla kahanA cAhiye | kAla koI svatantra dravya nahIM hai / 158 dUsare pakSa kA tAtpa - jima prakAra jIva-pudgla meM gati sthiti karane kA svabhAva honepara bhI usa kArya ke liye vibhinakAraNarUpase dharma-astikAya tattva mAne jAte haiN| isI prakAra jIva ajIva paryAya pariNamanaka) svabhAva honepara bhI usake liye nimittakAraNarUpase kAla-dravya mAnanA cAhiye / yadi nimittakAraNarUpase kAla na mAnA jAya to dharma astikAya aura adharmaastikAya mAnane meM boI yukti nahIM / dUsare pakSa meM mata bhedaH --- kAlako svatantra dravya mAnanevAloMmeM bhA usake svarUpa ke sambandha meM do mata haiM / (1) kAladravya, manuSya-kSetramAtra meM jyotiSa cakra ke gati kSetra meM vartamAna hai 1 vaha manuSya-kSetra prabhAga hokara bhI sampUrNa lokake parivartanoMkA nimitta banatA hai / kAla, apanA kArya, jyotiSa cakrako gatikI madada karatA hai / isaliye manuSya kSetra se bAhara kAladravya na mAnanAra use manuSya-kSetra - pramANa hI mAnanA yukta hai| yaha mata dharmagrahaNI Adi zvetAmbara panthoM meM hai ! - Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra 156 (2) kAladravya, manuSya kSetramAtra nahIM hai kintu kA hai| vaha loka vyApI hokara bhI dharma-astikAyakI taraha skandha nahIM hai; kintu aNurUpa hai| isake aNuoMkI saMkhyA lokAkAThamake pradezoM se barAbara hai / ve aNu gatihIna honese jahA~ tahA~ arthAt lokAkAza ke pratyeka pradeza para sthita rahate haiM inakA koI skandha nahIM bntaa| isa kAraNa inameM tiryaka pracala ( skandha honekI zakti nahIM hai / isI sababa se kAladravyako astikAyameM nahIM ginA hai / tiryaka pracaya na honepara bhI Urdhva pracaya hai / isase pratyeka kAla - aNu meM lagAtAra paryAya huA karate haiN| ye hI paryAya samaya' kahalAte haiN| eka-eka kAla-aNuke ananta samaya paryAya samajhane cAhiye / samaya- paryAya hI anya dravyoMke prayAyoMkA nimittakAraNa hai| navInasA-purANatA jayeSThatA- kaniSThatA Adi saba avasthAe~, kAla aNuke samaya pravAha kI badaulata hI samajhanI shiye| pudgla-paramANuko loka AkAsa ke eka pradeza se dUsare pradeza taka mandagatise jAne meM jitanI dera hotI hai, utanI dera meM kAla aNukA eka samaya-paryAya vyakta hotA hai / arthAt samaya-paryAya aura eka pradeza se dUsare pradeza takakI paramANukI manda gati, ina donoM kA parimANa barAbara hai / yaha mantavya digambaroMmeM haiM / vastusthiti kyA hai: - nizcaya dRSTi se dekhA jAe to kAlako alaga dravya mAnanekI ko koI jarUrata nahIM hai| use jIvajIvake paryAyarUpa mAnane se hI saba kArya va sava vyavahAra upapanna ho jAte haiN| isaliye yahI pakSa, tAttvika hai, anya pakSa, vyAvahArika va aupacArika haiM / kAlako manuSya kSetra pramANa mAnanekA pakSa sthUla loka vyavahArapara nirbhara hai| aura use aNurUpa mAnanekA pakSa aupacArika hai, aisA svIkAra na kiyA jAya to yaha prazna hotA hai ki jaba manuSya kSetra se bAhara bhI navattva purANatva Adi mAva hote haiM, taba phira kAlako manuSya kSetra meM hI kaise mAnA jA sakatA hai? dUsare yaha mAnane meM kyA yukti hai ki kAla, jyotiSa cakke saMcArako apekSA rakhatA hai ? yadi apekSA rakhatA bhI ho to kyA vaha loka-vyApI hokara jyotiSacakra saMcArakI madada nahIM le sakatA ? isaliye usako manuSya kSetra pramANa mAnane kI kalpanA, sthUla loka vyavahArapara nirbhara hai-- kAlako anurUpa mAnane kI kalpanA aupacArika hai| pratyeka pudgla- paramANuko hI upacAra se Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 kAlA rAmajhanA cAhiye aura kAlAzuke apradezatva taraha kara lenI cAhiye / karma grantha bhAga cAra kathanako saGgati isI aisA na mAnakara kAlANuko svatantra mAnanemeM prazna yaha hotA hai ki yadi kAla svatantra dravya mAnA jAtA hai to phira vaha dharma-astikAyakI taraha skandharUpa kyoM nahIM mAnA jAtA hai ? isake sivAya eka yaha bhI prazna hai ki jIva ajIva paryAya meM to nimittakaraNa samaya paryAya hai| para samayaparyAya meM nimittakAraNa kyA hai ? yadi vaha svAbhAvika honese anya nimitta kI apekSA nahIM rakhatA to phira jIva-ajIva paryAya bhI svAbhAvika kyoM mAne jAya~ ? yadi rAmaya-paryAya vAste anya nimittakI kalpanA kI jAya to anavasthA AtI hai| isaliye aNu- pakSako aupacArika mAnanA hI ThIka hai| vaidika darzana meM kAlakA svarUpaH vaidikadarzanoM meM bhI kAlake sambandha meM mukhya do pakSa haiM / vaizeSika darzana - a0 2 0 2, mUtra 6- 10 tathA nyAyadarzana, kAlako sarva vyApI svatantra dravya mAnate haiM / sAMkhya-a 02, sUtra 12 yoga tathA vedAnta Adi darzana-kAlako svatantra dravya na mAnakara use prakRti-puruSa ( jar3a-cetana) kA hI rUpa mAnate haiM / yaha dUsarA pakSa, nizcaya daSTi-mUlaka hai aura pahalA pakSa vyavahAra mUlaka | jaina darzana meM jisako 'samaya' aura darzanAntaroMmeM jisako 'kSaNa' kahA hai| usakA svarUpa jAnane ke liye tathA 'kAla' nAmaka koI svatantra vastu nahIM hai, vaha kevala laukika dRSTivAnoMkI vyavavahAra nirvAhake liye kSanAnukrama ke viSaya meM kI huI kalpanAmAtra hai| isa bAta ko spaSTa samajhane ke liye yogadarzana pA0 3 0 520 bhAdhya dekhanA caahiye| ukta bhASya meM kAlasaMbandhI 3 - jo vicAra hai, vahI nizcaya-dRSTi-mUlaka; ata eva tAtvika jAna par3atA hai| vijJAnakI sammatiH- :- a ja kala vijJAnakI gati sasya dizAkI ora | isaliye kAla-mabhbandhI vicAroMko usa dRSTi ke anusAra bhI dekhanA cAhiye / vaijJAnika loga bhI kAlako dizA kI taraha kAlpanika mAnate haiM, vAstavika nahIM | 1 ata saba taraha se vicAra karanepara yahI nizcaya hotA hai ki kAlako alaga svatantra dvanya mAnanemeM chatara pramANa nahIM hai / === Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanAtha naga c| (3)-gaNa sthAnAdhikAra / / (1)- gaNasthAno meM visthAna' / samvajiyaThANa micche. saga sAsaNi paNa Ajja sannidurga / saMme sannI dubiho. sesesu saMpajjatto / / 45 / / sarvANi jIvasthAnAni mithyA ye..psa mAsAdanaM panAparyAptAH sajJinikam / rAmpatye zo dvividhaH, zepeSa jiparyApta; || 45 / / artha- mithyAtvaguNa sthAna meM saba jIsthAna haiM / sAsAvana meM pAMca aparyApta / bAbara ephastriya, dvAtriya, trIndrigha, caturindriya aura asaji-paJcendriya tathA do saMjJI / apati aura paryApta kula sAta jovasthAna haiM / aviratasamyapiTa guNasthAna meM vo sajI ( aparyApta aura paryApta | jIvasthAna haiM / ukta soma ke sivAya zeSa gyAraha guNasthAnoM meM paryApta saMnojIvasyAna hai / / 45 // 1- guNasthAna meM javasthAna vA jo vicAra yahA~ hai, gommaTagAra meM usase bhinna prakAra kA hai / usameM dUsare, chaThe aura terahaveM guNasthAna meM aparyApta saMjJI, ye do jInasthAna mAne gae haiN| - jIva0, gA0 668 | gommaTasAra kA yaha varNana, apekSAkRta hai / karmakANDa kI 113vIM gAthA meM aparyApta ekendriya, dIndriya Adi ko dUsare gaNasthAna kA adhikArI mAnakara unako jIvAr3a meM pahale guNasthAnamAtra kA adhikArI kahA hai; so dvitIya gaNasthAnavatI aparyApta ekendriya Adi jIvoM kI alpatA kI apekSA se / chaThe guNasthAna ke adhikArI ko aparyApta kahA hai| so AhArakamiznakAyayoga kI apekSA se| -jIvakANDa, gA0 126 / terahaveM guNasthAna ke adhikArI mayogI ke calI ko aparyApta kahA hai, zo yoga kI apUrNatA kI apekSA se / -jIvakANDa, gA0 125 / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 apaMgAdha mAga mAra bhASA - ekendriyAdi saba prakAra se saMsArI jIva mityAvI pAye jAte haiN| isaliye pahale guNasthAna meM saba jovasthAna kahe gaye haiN| dusare gaNasthAna meM sAta jIvasthAna Upara kahe gaye haiM, unameM chaha aparyApta haiM, jo sabhI karaNa-aparyApta samajhane cAhiye, kyoMki lavidha-aparyApta jIya, pahale guNasthAnaghAle hI hote haiN| cauthe guNasthAna meM aparyApta saMjI kahe gaye haiM, so bhI ukta kAragase karaNa-aparyApta ho samajhane caahiye| paryApta saMjJI ke sivAya anya kisI prakAra ke jIva meM aise pariNAma nahIM hote, jinase ve pahale, dUsare aura cautha ko chor3akara zeSa gyAraha guNasthAnoM ko pA sake / isIliye ina gyAraha guNasthAnoM meM kevala paryApta saMjI jIvasthAna mAnA gayA hai / / 45 / / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmanantha mAra cAra 163 (2)-guNavAnoM meM yoza' / [ do mAthAoM se ] mizchadugaajai jogA,-hAragRNA apugvapaNage u / mavai jaralaM sabiuM.-svamIsi saviuvadga dese // 46 // mithyAtvavikAyate yogA, AhArakadvikonA apUrvapaJcake tu / manAvaca audArikaM sarvakrima mizre sarvakidvika daze / / 46 / / ___ artha- mithyAtva, sAsAyana aura aviratasamyASTiguNasthAmameM AhAraka-dika ko chor3akara teraha yoga haiM / apUrvakaraNa se lekara pAMca guNasthAno me cAra mana ke, cAra vacana ke aura eka auvArika, ye nau yoga haiM / mizragaNasthAna meM ukta nau tathA eka vaizyi, ye isa yoga hai / dezaviratagaNasthAma meM upata nau tathA vaikipa-dvika, kula gyAraha yoga haiM / / 46 / / bhAvArtha- pahale, dUsare aura cauthe guNasthAna meM teraha yoga isa prakAra haiM:-kArmaNayAMga, vigrahagati meM tathA utpati ke prathama samaya meM; paniyamina aura zaucArikamitha, ye do goga utpatti ke prathama samaya ke anantara aparyApta avasthA meM aura pAra bhana ke, cAra baccana ke, eka movArika tathA eka ve kriya, ye dasa yoga paryApta-avasthA meM | mAhAraka aura AhAraphamizra, ye do yoga cAritra-sApekSa hone ke kAraNa umasa tIna guNasthAnoM meM nahIM hote| 1-- guNasthAnoM meM yoga-viSayaka vicAra jaisA yahA~ hai, vaisA hI paMcasaMgraha dvA0 1, gA0 16--18 tathA prAcIna caturdha karma grantha, gA0 66-- 66 meM hai| gommaTasAra meM kucha vivAra-bheda hai| uttana pAna aura sAta guNa. sthAna meM nau aura chaTha guNasthAna meM gyAraha yoga mAne haiM / --jI0,gA 0703 / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAune se sara barahavaM .. : pAso loga nahI / kapoMki meM gaNana nimagA aura yATi.bha! ii maho pAe jaate| a: hama isameM Tv aura maukA mila ho : 1 nahIM hote tA le ga ga sthAna adhArata-NE ENT : / za: name samAva-jama saba- ga na ho yA vI. * Thi.. ra diyo / napare pradA:..:... paca .. / aura bAga : . . sa . .... : / ho' 'eM ma... : : ... . i i [ fTS ... ... .. :. : .. : : hai| __ : DA / / : . :.:: : . .!::. : ....... .. . . : : / ..... . na mA.T ST: : . . . / ..; ; ; . : .. : ::. . . . .:: : / : / . . . . . . . . meM | it a... ! . pa.8 : ba... ... . . . . . . . .. .. ... ... .... .. . .. . . Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / / ' : .. ma-:: ' . cAra pai, .::: | OM bhora: ye nau yaga Hit i nAma ... ! . gajasthAna meM kula PLE yo samAyA | ina ... meM hona kAraNa vo bhAtako ag|| 4 / ma hAla ke kAraNa kAma aura zauM : . I. . ii iTo ni / L M .... le - .. . Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 karmagrantha bhAga cAra matta-avasthA-mAvI hai| isaliye usameM chaThe gaNasthAna vAle teraha yogoM meM se ukta do yonI chor3akara mara roga lage haiM : baiMkriyazarIra yA AhAraka zarIra banA lene para apramatta-avasthA kA bhI saMbhava haiN| isaliye apramata gaNasthAna ke yogoM meM baiMpikAyayoga aura AhArakakAyayoga kI gaNanA hai| sayogikevalo ko kevalisamudghAta ke samaya kAmaNa aura audArikamizna, ye vo moga, anya saba samaya meM aucArikakAyayoga, anupsaravimAnavAsI ceva Adi ke prazna kA mana se uttara dene ke samaya bo manoyoga aura dezanA ke dene samaya do pracana yoga hote haiN| isase serahaveM gaNa sthAna meM sAta yoga mAje gaye haiN| kevalI bhagavAn saba yogoM kA niroSa karake ayogi-avasthA prApta karate haiN| isIliye caudahave guNa sthAna meM yogoM kA abhAva hai // 47 / / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varmagrantha bhAga cAra 137 ( 3 ) - guNasthAnoM meM upayoga' | ! tianaraNadudaMsAhama, duge ajada besi nAtaM te mosi mIsA samaNA, jayAi kevalada aMge // 48 // vyajJAna dridarzamAdimaddhike'yate deze zAnadarzanatrikam / te mizra mizrAH samanamo yattAdiSu kevaladvikamantaSTike // 48 // P 1 artha- madhyAtva aura sAsAvana, ina do guNasthAnoM meM tIna ajJAna aura do darzana ye pA~ca upayoga haiM | aviratasabhya dRSTi, vezaviti ina vo guNasthAnoM meM sIna jJAna, lIna vana me chaha upayoga haiN| mizraguNasthAna meM bhojJAna tIna varzana ye chaha upayoga haiM, para jJAna mizrita, ajJAna mizrita hote haiM / pramattasaMyata se lekara kSINamohanIya taka sAta guNasthAnoM meM ukta chaha aura manaH paryAyazAna, ye sAta upayoga haiM / sayogikevalI aura ayoga kevalI ina vo guNasthAnoM meM kevalajJAna aura kaMbala varzana, ye vo upayoga haiM // 48 // bhAvArtha- pahale aura dUsare guNasthAna meM samyak kA abhAva hai| isIse unameM samyaktva ke sahacArI pA~ca jJAna, avaSirzana aura kevalarzana, ye sAta upayoga nahIM hote, zeSa pA~ca hote haiM / cauthe aura pAMcaveM guNasthAna meM midhyAtva na hone se tIna ajha na sarvaviti na hone se manaH paryAyajJAna aura ghAtikarma kA abhAva ma hone se kevala vika, ye kula chaha upayoga nahI hote, zeSa chaha hote haiN| 1 - yaha viSaya paJcasaMgraha dvA0 1 kI 16 -- 20vIM, prAcIna caturtha karmagrantha ko 70-71vIM aura gommaTasAra- jIvakANDa ko 704vIM - gAthA meM hai / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 . !" bAra 'sare gae 1na meM bhI dona ma aura tena dazaMga, ye hI maha upayoga hai / para iSTi, pazcita azuddhA ubhayarUpa hone ke nANa jAna, anAna-mizrita hotA hai| chaThe se bArahave taka sAta guNasthAno meM mivAta hA kAraNa ajJAna-trika nahIM hai aura tikarma kA kSaya na hone ke kAraNa kSetrasna - hika nahIM hai / isa taraha pani chor3akara zeSa mAta upayoga unameM samajhane caahiye| serahameM aura caudahaveM gaNasthAna meM ghAnikarma na hone se chamasthaavasthA-mAvo dama upayoga nahIM hote. sirpha kSetralamAna aura kevalavarzana, ye vo hI upayoga hote hai, 1148t siddhAnta ke kucha mantavya / sAsaNabhAve nANaM, viuvagAhArage urlmissN| . negivisu sAsANo, nehA himayaM suyamayaM pi // 46 // sAmAdanabhAne jJAna, vevikAhAraka audArikAbhizram / naikendriyesu sAsAdanaM, nehAdhivRtaM zrunamatamapi / / 4 / / arya--sAsAbana avasthA meM samyagjJAna, baiMkriyazarIra tathA AhAraka zarIra banAne ke samaya mauvArikamizra kAyayoga aura ekendriya jIdoM meM sAsAdana guNasthAna kA abhAva, ye tIna bAteM yapi siddhAnta sammata haiM tathApi isa prantha meM inakA adhikAra nahIM hai 11465 bhAvArtha-kucha viSayoM para siddhAnta aura pharmagranya kA mata-bheTa calA bhAtA hai| inameM se tIna viSaya isa gAthA meM prazrakAra ne dikhAye haiM:-- Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra (ka) sisAmsa' meM dUsare gaNasthAna ke samaya mati, zruta Adiko jJAna mAnA hai, ajAna mahI / isase ulaTA karmapanya meM ajJAna bhAmA hai, amAna nahIM / siddhAnta kA abhiprAya yaha hai ki pUsare guNaspAna meM vartamAna jIva padyapi mizyAstra ke saMmukha hai, para miNyAravI mahI; usameM samyaktva kA aMza hone se kucha vizuddhi haiN| isaliye usake zAma ko jJAna mAnanA cAhiye / karmaprantha kA Azaya yaha hai ki dvitIya guNAsthAmavartI jIva mithyAtvI na sahI, para vaha mithyAtva ke abhimukha hai| isaliye usake pariNAma meM mAlinya adhika hotA hai| isase usake jJAna ko ajJAna kahanA cAhiye / 1--bhagavatI meM vIndriyoM ko jJAnI bhI kahA hai| isa kathana se yaha pramANita hotA hai ki sAsAdana-avasthA meM jJAna mAna karake hI siddhAntI dIndriyoM ko zAnI kahate haiN| kyoMki unameM dUsare se Age saba guNasthAnoM kA abhAva hI hai| paJcendriyoM ko jJAnI kahA hai, usa samarthana so tIsare, cauthe Adi guNasthAnoM kI apekSA se bhI kiyA jA sakatA hai| para dvIndriyoM meM tIsare Adi guNasthAnoM kA abhAva hone ke kAraNa sirpha sAsAdana guNasthAna kI apekSA se hI zAmitva ghaTAyA jA sakatA hai| yaha bAta prajJApanA-TIkA meM spaSTa likhI huI hai / usameM kahA hai ki dvIndriya ko do jJAna kaise ghaTa sakate haiM ? usara--usako aparyApsaavasthA meM sAsAdanaguNasthAna hotA hai, isa apekSA se do zAna ghaTa sakate haiM / beiMtiyANaM bhaMte / ki nANI anANI ? goyamA ! NANo vi aNNANI vi / je nANI te niyamA punANI / taM jahA - AmiNimohipanANI suyaNANI / je aNNANI te vi niyamA tuannANI / pahAmA annANI suyaannANI ya / " --bhagavatI zataka 80 2 / "beviyarasa vo NANA kahaM lambhati ? aNNA, sAsAyaNaM panca tassApajjata passa do gANA lati / " -prazApanA TIkA / dUsare guNasthAna ke samaya karmagrantha ke matAnusAra ajAna mAnA jAtA hai, so 20 tathA 48vI gAthA se spaSTa hai / gommaTasAra meM kArmaadhika hI mata hai| isake liye dekhiye, jIvakANDa kI 686 sathA 504 voM gAthA / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra (kha) siddhAnta' kA mAnanA hai ki labdhi dvArA vaikriya aura AhAraka- zarIra banAte samaya audArika mizra kAyayoga hotA hai; para tyAgate samaya krama se vaikiya mizra aura AhArakamitra hotA hai| isake sthAna meM karmagrantha kA mAnanA hai ki ukta donoM zarIra banAte tathA tyAgrale samaya krama se kriyamizra aura AhAraka mizrayoga ho hotA hai, mauvArika mizra nahIM / siddhAnta kA Azaya yaha hai ki labdhi se kriya yA AhAraka-vazarIra banAyA jAtA hai, usa samaya ina zarIroM ke yogya puvarala, audArika zarahera ke dvArA hI praNa kiye jAte haiM, isaliye auvArika zarIra kI pradhAnatA hone ke kAraNa ukta donoM zarIra banAte samaya audArika mizrakAmayoga kA vyavahAra karanA cAhiye / parantu parityAga ke samaya auvArika zarIra ko pradhAnatA nahIM rahatI / usa samaya kriya yA mAhAraka zarIra kA hI vyApAra mukhya hone ke kAraNa vaikriyamizra tathA AhArakamizra kA vyavahAra karanA cAhiye / phArmampika-mata kA lAspayaM itanA hI hai ki cAhe vyApAra kisI zarIra kA pradhAna ho, para auvArika zarIra janma- siddha hai aura detriya yA AhAraka- zarIra samdhi janya hai; isaliye viziSTa -jaya zarIra kI pradhAnatA ko dhyAna meM rakhakara Arambha aura 170 1- yaha mata prazApanA ke isa ullekha se spaSTa hai: orAliya sarI ekAyavyayoge morAliyamIsasarIrampayoge leja viyasarI kayipyayoge AhArakasarIrakAyappaoge AhArakamIsasarIrakAyayoge / " pada0 16 tathA usakI TIkA, pR0 317 karmagrantha kA mata to 46 aura 47vIM gAthA meM pAMcaveM aura chaThe guNasthAna meM krama se gyAraha aura teraha yoga dinAye hai, isIse spaSTa hai / gommaTasAra kA mataka maMgrantha ke samAna ho jAna par3atA hai; kyoMki usameM pA~caveM aura chaThe kisI guNasthAna meM bodArika mizrakAyayoga nahIM mAnA hai| dekhiye. jIvakANDa kI 703rI gAthA | Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha mAga cAra 171 parityAga, donoM samaya pakriyamiSa aura mAhArakamizra kA bhyabahAra karanA cAhiye, movArikabhitra kA nhiiN| (ga)--siddhAntI', ephendriyoM meM sAsATanaguNasthAna ko nahIM mAnate, para kAmapranyika mAnate hai| ukta viSayoM ke dimAga viSAroM meM jo kahIM nahIM -ma :-- (1)--sivAntI, avadhivarzana ko pahale bAraha guNaspAnoM meM mAmale hai, para kArmapanthika use dhokhe se bArahavaM taka mau guNasthAnoM meM, (2) siddhAnta meM pranthi-meva ke manantara bAyopamikasamyaktavA kA honA mAmA gayA hai, kintu karmagrantha meM aupacAmikasamyaktava kA honA // 46 // 1--bhagavatI, prazApanA aura jIvAbhigamasUtra meM ekendriyoM ko azAnI ho kahA hai| isase siddha hai ki unameM sAsAdana-bhASa siddhAmsasammata nahIM hai / yadi sammata hotA to dvIndriya Adi kI taraha ekendriyoM ko bhI jJAnI kahate / 'egibiyANaM bhaMte / ki mANI amANo? goyamA ! mo namNI, niyamA mntraannii|" -- bhagavatI-za0 8, u0 2 / ekendriya me sAsAdana-bhAva mAnane kA kArmagranthika-mava paJcasaMgraha meM nidiSTa hai| yathA: 'igivigilesu jayataM' ityAdi / --dvA0 1, gA0 28 | digambara-saMpradAya meM maiddhAntika aura kArmagranthika donoM mata saMgRhIta haiM / karmakANDa kI 113 se 115 taka kI gAthA dekhane se ekendriyoM meM sAsAdana-bhAva kA svIkAra spaSTa mAlUma hotA hai / tattvArtha, a0 1 ke 8veM sUtra kI sarvArthasiddhi meM tathA jIvakANDa kI 677vIM gAthA meM saiddhAntika mata hai| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ } 172 karmagrantha mAga cAra ( 4 - 5 ) - guNasthAnoM meM lezyA tathA bandha hetu / chasu sabbA seutigaM. igi chasu sukkA ayogi allesA / baMdhassa miccha avirai, kasAyajo gatti ca heu // 50 // SaTsu sarvAstejastramekasmin SaTsu zuklA'yoginolezyAH / sya midhyAtvAviratikRSNAyayogA iti catvAro hetavaH ||10| artha - pahale chaha guNasthAnoM meM chaha lezyAe~ haiN| eka ( sAtaveM qhai guNasthAna mAnane ke sambandha meM do mata cale Ate haiN| pahalA mata pahale cAra guNasthAnoM meM chaha lezyAe~ aura dUsarA mata pahale chaha guNasthAnoM meM chaha lezyAe~ mAnatA hai| pahalA mata saMgraha - dvA0 1 gA0 30 prAcIna bandhasvAmitva, gA0 40; navIna bandhasvAmitva gA0 25; sarvArthasiddhi, pR0 24 aura gommaTasAra - jIvakANDa, gA0 703 roke bhAvArtha meM hai| dUsarA mata prAcIna caturtha karmagrantha, gA073 meM tathA mahA~ hai / donoM mata apekSAkRta hai, ata: inameM kuchabhI virodha nahIM hai| pahale mata kA Azaya yaha hai ki chahoM prakAra kI dravyalezyAvAloM ko cauthA guNasthAna prApta hotA hai, para pA~cavA~ yA chaThA guNasthAna sirpha tIna zubha dravyamavAloM kii| isaliye guNasthAna prApti ke samaya vartamAna dravadhadayA kI apekSA se cauthe guNasthAna paryanta chaha lekSyAe~ mAnanI cAhiye aura pA~cave aura chaThe meM tIna hI / dUsare mata kA Azaya yaha hai ki yadyapi chahoM lezyAoM ke samaya cauthA guNasthAna aura tIna zubha dravyalemAoM ke samaya pAtra aura chaThA guNasthAna prApta hotA hai parantu prApta hone ke bAda cauthe, pAMcaveM aura chaThe, tInoM guNasthAnavAloM meM chahoM dravya lezyAeM pAyI jAtI haiN| isaliye guNasthAnaprApti ke uttara-kAla meM vartamAna dravyalezyAoM ko apekSA se chaThe guNasthAna paryanta chaha lezyAeM mAnI jAtI hai / > isa jagaha yaha bAta dhyAna meM rakhanI cAhiye ki cauthA pAMca aura chaThA guNasthAna prApta hone ke samaya bhAvaledayA to zubha hI hotI hai, azubha nahIM, para prApta hone ke bAda bhAvalezyA bhI azubha ho sakatI hai / 1 "samma suyaM sabbA su. lahai suddhAsu tIsu ya caritaM / puSapaNNago puga, aNNavaroe u lesAe / " - Avazyaka niyukti, gA0 822 / - Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmapratya bhAga cAra ' zurukalezyA hai / corahaveM guNasthAna meM tejaH padma aura zulka, ye tIna leyAeM haiN| AThaveM se lekara terahaveM taka chaha guNasthAnoM meM kevala guNasthAna meM koI bhI lezyA nahIM hai / bamdha hetu karma-bamdha ke cAra hetu haiM / 3 kayAya aura 4 yoga // 50 // bhAvArtha pratyeka le 1 mithyAtva 2 avirati vyayasAyasthAna ( saMhakeza - mizrita asaMtapariNAma ) rUpa hai| isaliye usake. tarevra tIvratara tIvratama, manda maccatara mandatama, Adi utane hI meba samajhane caahiye| ata eva kRSNa Adi azubha lezyAoM ko ke guNasthAna meM atimandatama aura pahale guNasthAna meM atitIvratama mAma 1 - phara chaha guNasthAnoM taka unakA sambandha kahA gayA hai| sAtaveM guNasthAna meM jAtaM tathA roDa-dhyAna na hone ke kAraNa pariNAma itane vizuddha rahate haiM, jisase usa guNasthAna meM azubha lezyAeM sarvathA mahA hoto; kintu tIna zubha lezyAeM hI hotI huuN| pahale guNasthAna meM teja aura padya lezyA ko atimanbatama aura sAtaveM guNasthAna meM ati isakA vivecana zrIjinabhadragaNi kSamAzramaNane bhASya kI 2741 le42 taka kI gAthAoM meM, zrIharibhadrasUri ne apanI TIkA meM aura maladhArI zrAmacandrasUri na bhASyavRtti meM vistArapUrvaka kiyA hai| isa viSaya ke liye lokaprakAza ke 3re sagaM ka 313 se 323 taka ke zloka draSTavya hai / cauthA guNasthAna prApta hone ke samaya bravyalezyA zubha aura azubha, donoM mAnI jAtI haiM aura bhAvalezyA zubha hI / isaliye yaha zaGkA hotI hai 1 ki kyA azubha dravyalezyAvAloM ko bhI zubha bhAvalezyA hotI hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki dravyalakSyA aura bhAvalezyA ke sambandha meM yaha niyama nahIM hai ki donoM samAna hI honI cAhiye, kyoMki yadyapi manuSya tipatra, jinakI dravyalecyA asthira hotI hai, uname to jaisI dravyalezyA vaisI hAM bhAvalezyA hotI hai / para devatAraka, jinakI dravyalezyA avasthita sthira) mAnI gayI hai, unake viSaya meM isase ulaTA hai| arthAt nArakoM meM dayA ke hote hue bhI bhAbalezyA zubha ho sakatI hai| isI prakAra zubha dravyazyAvAle devoM meM bhAvalezyA azubha bhI ho sakatI haiM | isa bAta ko khulAse se samajhane ke liye prajJApanA kA 17 vA~ pada tathA usakI TIkA dekhanI cAhiye / azubha Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ f {74 karmagrantha bhAga cAra tIvratama isI prakAra zulkalezyA ko bhI pahale guNasthAna meM matimama aura terahaveM meM atitIvratama mAnakara uparyukta rIti se guNasthAnoM meM unakA sambandha batalAyA hai! cAra bandha- hetu' -- (1) 'mimyAzva' mAtmA kA vaha pariNAma hai, jo J 1 1- ye hI bAra bandha hetu paJcasaMgraha - dvA0 4 kI 1 lI gAthA tathA pharmakANDa kI 786vIM gAyA meM hai| yadyapi tattvArtha ke veM adhyAya ke 1 le sUtra meM ukta cAra hetuoM ke atirikta pramAda ko bhI bandhahetu mAnA hai, parantu usakA samAveza avirati kaSAya Adi hetuoM meM ho jAtA hai / jaise:- viSaya sevama rUpa pramAda, avirati aura sabdhi prayogarUpa pramAda, yoga hai| vastutaH kaSAya aura yoga, ye do hI bamdha hetu samajhane cAhiye; midhyAtva aura avirati kaSAya ke hI antargata haiM / isI abhiprAya se pAMcaveM karmagrantha kI gAthA meM do hI bandhahetu mAne gaye haiM / * isa jagaha karma-bandha ke sAmAnya hetu dikhAye haiM, sAmAnyabhayadRSTi se ; ata eva unheM antaraGga hetu samajhanA cAhiye / pahale karmagrantha kI 54 se 61 taka gAthAoM meM; tatvArtha ke 6 adhyAya ke 11 se 26 taka ke sUtra meM tathA karma kANDa kI 800 se 810 taka kI gAthAoM meM hara eka karma ke alaga-alaga bandhahetu kahe hue haiM, so vyavahAradRSTi se ata eSa unheM bahiraGga hetu samajhanA cAhiye / P zaGkA - pratyeka samaya meM Ayu ke sivAya sAta karmoM kA bA~dhA jAnA prajJApanA ke 24veM pada meM kahA gayA hai, isaliye zAna, jJAnI Adi paradveSa yA unakA nihRva karate samaya bhI jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya kI taraha anya karmoM kA bandha hotA hI hai| isa avasthA meM 'tatvadoSanihRya' adi tattvArtha ke 6 adhyAya ke 11 se 26 taka ke sUtroM me kahe hue Asrava, jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya Adi karma ke vizeSa hetu kaise jA sakate haiM ? samAdhAna-tatpradoSaniva Adi AsravoM ko pratyeka karma kA jo vizeSa hetu kahA hai, so anubhAgabandha kI apekSA se, prakRtibandha kI apekSA se nahIM / arthAt kisI bhI Astava ke sevana ke samaya prakRtibandha saba prakAra kA hotA hai | anubhAgabandha meM pharka hai / jaise: jJAna, jJAnI, jJAnopakaraNa Adi para pradUSa karane ke samaya jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya kI taraha anya prakRtioM kA bandha hotA hai, para usa samaya anubhAgabandha vizeSarUpa se jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIyakarma kA hI hotA hai / sArAMza, vizeSa hetuoM kA vibhAga anubhAgabandha ko apekSA se kiyA gayA hai, prakRti-bandha kI apekSA se nahIM / -satvArtha a 106, sU0 27 kI sarvArtha siddhi / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra 175 midhyAtvamohanIya karma ke udaya se hotA hai aura jisase vAha saMzaya ANi ghoSa paidA hote haiM / (2) 'avirati vaha pariNAma hai, jo azyAyAmAvaraNakaSAya ke udaya se hotA hai aura jo cAritra ko rokatA hai / ( 3 ) 'kavAya', vaha pariNAma hai, jo cAritra mohanIya ke udaya se hotA hai aura jisase kSamA, vinaya, saralatA, saMtoSa, gambhIratA Adi guNa pragaTa hone nahIM pAte yA bahuta kama pramANa meM prakaTa hote haiN| (4) 'yoga', Atma-pravezoM ke parispanda ( cAJcalya-j) ko kahate haiM, jo mana, vacana yA zarIra ke yogya puvagloM ke Alambana se hotA hai / / 50 / / bandha-hetuoM ke uttarameva tathA guNasthAnoM meM mUla bandha hetu' / [ do gAthAoM se / ] abhighiymbhigmn| pacamiccha vAra avira, maNarakaNAniyama chajiyaho // 51 // abhigrahikamanAbhigrahikAmanivezika sAMzayikamanAbhogam / paJca mithyAtvati dvAdazAviratayo, manaHkaraNAniyamaH SaDjIvabadhaH // 35110 artha- mispAraNa ke pazca bheva hai: -1 Abhigrahika, 2. anabhihika 3 Aminivezika 4. sAMzayika aura anAzrota / avirati ke bAraha me hai / aMse:-mana aura pA~ca indriyoM, ina ghara ko niyama meM na rakhanA, ye chaha sabhA pRthvIkAya Adi chaha kAryoM kA vadha karanA, ye chaha 51 1 - yaha viSaya paJcasaMgraha dvA0 4 kI 2 se 4 taka kI gAthAoM meM tathA gommaTamAra karmakANDa kI 786 se 788 taka kI gAthAoM meM hai / gommaTasAra meM midhyAtva ke 1 ekAnta, 2 viparIta 3 vainayika 4 sAMzayika aura 5 ajJAna ye pA~ca prakAra haiM / avirati ke liye jovakANDa kI 26 tathA 477vIM gAyA aura kaSAya va yoga ke liye kramazaH usako kaSAya va yogamAgaMNA dekhanI cAhiye / tasvArtha ke veM adhyAya ke 1le sUtra ke bhASya meM mithyAtva ke abhigRhIta aura anamigRhIta, ye do hI bheda haiM / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma grantha mAga cAra bhAvArtha ---- 1) satvako parIkSA kiye binA hI kisI eka siddhAnta kA pakSapAta karake anya pakSa kA lambana karanA 'abhivAhikamigyAe" hai| (21 gaNa-doSa ko parIkSA binA kiye ho saba pakSoM ko marAbara samajhanA 'anAmihikAmayAtva hai |13apye pana ho masatya jAnakara bhI usakI sthApanA karane ke liye durabhiniveSa (durAgraha) karanA AbhinivekSikamithyAtva' hai| (4 / aisA va hogA yA anya 1-.samyavasvI kadAgi aparIkSita siddhAnta kA pakSapAta nahIM karatA ata eva jo vyakti tattva-parIkSApUrvaka kisI-eka pakSa ko mAnakara anya pakSa kA khaNDana karatA hai| baha abhigrahika' nahIM hai / jo phUlAcAra mAna se apane ko jaina (samyaktvI) mAnakara tattva kI parIkSA nahIM karatA, vaha nAma se "jaina' parantu bastataH 'abhirA hikA mithyAtvI hai| bhASanuSa muni Adi kI sAha tattva-parIkSA karane meM svayaM asamartha loga yadi gItAthaM (yathArtha-parIkSaka) ke aAdhita hoM to unheM 'abhimahikamithyAtvI' nahIM samajhanA kyoMki gItArtha yathArtha-parIkSaka) ke Azrita rahane se mithyA pakSapAla kA saMbhava nahIM rhtaa| dharma saMgraha pR0 10 2-yaha. manda bumi vAle va parIkSA karane meM asamartha sAdhAraNa logoM meM pAyA jAtA hai aise loga akasara kahA karate haiM ki saba dharma barAbara hai 3-sirpha upayoga na rahane ke kAraNa yA mArga-darzaka kI galatI ke kAraNa, jisakI zraddhA viparIta ho jAtI hai, yaha 'abhinivezikA mithyAcI' nahIM hai| kyoMki yathArtha-vaktA milane para umakA zraddhA sAsvisa . bana jAtI hai, arthAt yathArtha-vaktA milane para bhI zraddhA kA viparIta manA rahatAM durabhiniveza hai / yadyapi zrIsiddhasena divAkara, zrIjinabhadragaNi kSamAzramaNa Adi AcAyoM ne apane-apane pakSa kA samarthana karake bahatakucha kahA hai tathApi unheM 'AbhinivezikamizyAtvI' nahIM kaha sate; kyoMki unhoMne avicchinna prAvanika paraMparA ke AdhAra para zAstratAtparya ko apane-apane pakSa ke anukUla samajhakara apane-apane pakSa kA samarthana kiyA hai, pakSapAta se nahIM / isake viparIta jamAli goSTAmAhila Adi ne zAstra-tAtparya ko sva-pakSa ke pratikUla jAnate hue bhI nijapakSa kA samarthana kiyA; isaliye ve 'Abhinivezika' kahe jAte haiN| --dharma0, pR. 40 / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra 17 prakArakA aura dharma ke meM saMdeha-zola bane rahanA 'sAMzayikamidhyAtva" hai / (5) vicAra va vizeSa jJAna kA abhAva arthAt moha ko pragADhatama avasthA 'agAbhoga midhyAtva" hai / hama pA~ca meM se abhigrahika aura anAmihika, ye do mithyAtva guru haiM aura zeSa tIna laghuH kyoMki ye donoM viparyAsa rUpa na hone se tIvra kellAke kAraNa hai aura zeSa tIna viparyAsa rUpa hone tIvra keldAke kAraNa nahIM haiN| mana ko apane viSaya meM svaSTasyatApUrvaka pravRtti karane denA manaavirati hai| isI prakAra tvacA, jilhA Adi pA~ca indriyoM kI avirati ko bhI samajha lenA cAhiye / pRthvI kAyika jIvoM kI hisA karanA pRthvIkA avirati hai| zeSa pA~ca kAryoM kI avirati ko isI prakAra samajha lenA caahiye| ye bAraha aviratiyA~ mukhya hai / sRSaravAda- avirati adatta dAna- avirati Adi saba aviratiyoM kA samA veza ima bAraha meM hI ho jAtA hai / " mithyAtva mohanIya karma kA audhika pariNAma hI mukhyatayA mithyAtva kahalAtA hai / parantu isa jagaha usase hote bolI abhigrahika Adi bAhya pravRttioM ko midhyAtva kahA hai so kArya-kAraNa ke bheda kI vivakSA na karake isI taraha avirati eka prakAra kA kAthA 1- - sUkSma viSayoM kA saMzaya ucca koTi ke sAdhuoM meM bhI pAyA jAtA hai, para vaha mithyAtvarUpa nahIM hai, voMki antataH - "sameva saJcaM NIsaMkaM jaM jirNohi paveSTayaM / " ityAdi bhAvanA se Agama ko pramANa mAnakara aise saMzayoM kA nivartana kiyA jAtA hai| isaliye jo saMzaya, Agama- prAmANya ke dvArA bhI nivRtta nahIM hotA, vaha antataH anAcAra kA utpAdaka hone ke kAraNa mithyAtva rUpa haiM | - dharma saMgraha pR 2- yaha ekendriya Adi kSudratama jantuoM meM aura mUha prANiyoM meM -- zrasaMpraha, pR0 hotA hai| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 karmagrantha bhAga cAra pika pariNAma hI hai, parantu kAraNa se kArya ko bhinna na mAnakara isa jagaha mano'saMyama Adi ko avirati kahA hai| dekhA jAtA hai ki mana Adi kA asaMyama yA jova hiMsA ye saba kaSAya- anya hI haiM / 51 // 178 nava sola kasAyA pana - ra joga isa uttarA u sagavannA / igacaupaNa liMga, zesu cautidugapaJcao baMdho / / 52 / / nava SoDaza kazAyAH paJcadaza yogA ityuttarAstu saptapaJcAzat / ekacatuSpaJcatriguNeSu catustri ho kapratyayo bandhaH // 42 // P artha -- kaSAya ke nau aura solaha kula paccIsa bheva haiN| yoga ke pandraha meva haiN| isa prakAra saba milAkara bandhahetuoM ke uttara me sattAvana hote haiN| eka (pahale) guNasthAna meM cAroM hetuoM se bandha hotA hai / dUsare se paciye taka cAra guNasthAnoM meM tIna hetuoM se chaThe se vasaveM taka pA~ca guNasthAnoM meM vo hetuoM se aura gyArahaveM se terahaveM taka tIna guNa sthAnoM meM eka hetu se bandha hotA hai ||52|| anantAnubandho bhAvArtha- hAsya, rati Adi nau nokalAya aura kroSa Adi solaha kaSAya haiM, jo pahale karmagrantha meM kar3e jA cuke haiM / kavAya ke sahacArI tathA uttejaka hone ke kAraNa hAsya Adi no kahalAte 'nokaSAya' haiM para haiM ve kaSAya hI / pandraha yogoM kA vistArapUrvaka varNana pahile 24vI gAthA meM ho cukA hai / pacIsa kaSAya, pandraha yoga aura pUrva gASA meM kahe hue pA~ca midhyAtva tathA bAraha aviratiyAM, ye saba milAkara sattAvana bandhahetu hue guNasthAnoM meM mUlabandha hetu / pahale guNasthAna ke samaya midhyAtva Afa aAroM hetu pAye jAte isaliye usa samaya hone vAle karma vaSa meM ve dhAroM kAraNa haiM / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagranya bhAga cAra dUsare mAvi cAra guNasthAnoM meM mithyAtyodaya ke sivAya agya saba hetu rahate haiN| isase usa samaya hone vAle karmabandha meM sIna kAraNa mAne jAte haiN| chaThe Adi pAMca guNasthAnoM meM mithyA rakha kI taraha avi. rati bhI nahIM hai| isaliye usa samaya hone vAle karma:mandha meM kavAya aura yoga, ye vo hI hetu mAne Ate haiN| gyArahaveM Adi tIna guNasthAnoM meM kaSAya bhI nahI hotA, isa kAraNa usa samaya hone vAle bandha meM sirpha yoga hI kAraNa mAnA jAtA hai| cauvahameM gaNasthAna meM yoga kA mI amAva ho jAtA hai| ata eka usameM bandha kA eka bhI kAraNa nahIM rahatA // 52 / / eka sau bIsa prakRtiyoM ke yathAsaMbhava mUla bandha hetu' / caumichamicchaviraI,-paccaIyA sAyasolapaNatIsA / joga viNu tirasvaIyA,-hAragajiNayajja sesAo // 53 / / catumithyAmithyAviratipratyayakA sAtaSoDazapaJcaviMzataH / yogAn vinA tripratyAyikA AhAravAjinavajazeSAH / / 5 / / artha-sAtavedanIyakA bandha mithyAtva Adi cAroM hetuoM se hotA hai / naraka-nika Abi solaha prakRtiyoM kA bandha miNyAsthamAtrase hotA hai| tiryaJca-trika Adi paMtIsa prakRtiyoM kA bandha mithyAtva aura abirasi, ina do hetuoM se hotA hai / tIrthaGkara aura AdhArakadvika ko chor3akara zeSa saba / jJAnAtha raNIya Adi paMsaTha) prakRtiyoM kA bandha, miNyArava, acigati aura kaSAya, ina tIna hetuoM se hotA hai // 53 / / bhAvArtha-bandha-yogya prakRtiyA~ eka sau bIsa haiM / inameM se sAtavedanIya kA badha caturhetuka (pAroM hetuoM se hone vaalaa| kahA gayA hai / so isa apekSA se ki vaha pahale guNasthAna meM mithyAtva se, vUsare Adi cAra guNasthAnoM meM avirati se, chaThe Adi cAra guNasthAnoM meM 1-khiye, pariziSTa pa / ' Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma grantha bhAga gara pApa se aura gyArahavaM Adi tIna guNasthAnoM meM yoga se hotA hai / isa taraha teraha guNasthAnoM meM usake saba milAkara cAra hetu hote haiN| naraka-trika, jAti-matuSka, sthAyara-catuSka, huNDasaMsthAna, AtapanAmapharma, sevAta mahamana, napusakavera aura mithyAtva, ina solaha prajAtiyoM kA bandha mithyAtva-hetupha isaliye kahA gayA hai ki ye prakatimi mahAle guNamAna meM gAMdhI jAnI haiN| tiyaMjana-nika styAnakhi-trika, bubhaMga-trika, anantAnubandhicatuSka, madhyama saMsthAna-catuSka, madhyama saMhanana-catuSka, nIcagotra, ugrItanAmapharma, azubhabihAyogati, strIveda, varSabhanArAghasaMhanana, manuSyatrika, apratyAkhyAnAvaraga-catuSka aura audArika-dvika, ina paisosa prakRtiyoM kA bampa binhetuka hai; kyoMki ye prakRtiyo pahale guSasthAna meM mithyAtva se aura dUsare Adi yathAsaMbhava agale guNasthAnoM meM avirati bAMdhI jAtI haiN| sAtavedanIya, naraka-trika Adi ukta solaha, tiryaJca nika Avi ukta paiMtIsa tathA tIrthaGkara nAmakarma aura AhAraka-tika, ina pacapana prakRtiyoM ko eka sau ghosa meM se ghaTA thene para saha zeSa pacatI haiN| ina paisaTha prakRtiyoM kA bandha tri-hetupha isa apekSA se samajhanA cAhiye ki yaha pahale guNasthAna meM mithyAsya se, dUsare Adi cAra guNasthAnoM meM adhirati se aura cha Adi cAra guNasthAnoM meM kaSAgha se hotA hai / yadyapi mithyAtva ke samaya ovarati Adi agale tIna hetu, adhirati ke samaya kaSAya Avi agale do hetu aura kaSAba ke samaya ghogarUpa hetu avazya pAyA jAtA hai / tathApi pahale gaNasyAna meM mithyAtvakI, dUsare Adi cAra gagasthAnoM meM adhiratiko aura chaThe Adi cAra gaNasthAnoM meM kaSAya kI pradhAnatA tathA anya heluoM ko apradhAnatA hai| isa kAraNa ina ga sthAnoM meM kramazaH kevala mithyAtva, avirati ba kavAya ko bandha-hetu kahA hai| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra 181 isa jagaha tIrtharanAmakarma ke bandha kA kAraNa sirpha samyaktana aura mAhAraka-dvika ke bandha kA kAraNa sirpha saMyama vivakSita hai| isaliye ina tIna prakRtiyoM kI gaNanA kaSAya-hesuka prakRtiyoM se nahIM kI hai // 53 // guNasthAnoM meM uttara bandha-hetuoM kA sAmAnya tathA vizeSa varNana' / [ pA~ca gAthAoM se ] paNapanna pana tiyachahi-acatta gaNacatta chacaudgavIsA / solasa basa nava nava sa,-tta heuNo na u ajogimi // 54 // 1-paJcasaMgraha-dvAra 4 kI 16vIM gAthA meM sesA u phsaaettiN|" isa pada se tIrthaGkaranAmakarma aura AhAraka-dika, ina tIna prakRtiyoM ko kaSAya-hetuka mAnA hai tathA agAjI kI 20vI mAyA meM samyAva ko tIrtha TAranAmakarma kA aura saMyama kA AhAraka-dvika kA vizeSa hetu kahA hai| tatvArtha-a0 haveM ke 1 le sUtra kI sarvArthasiddhi meM bhI Ina tIna prakRtiyoM ko karAya-hettaka mAnA hai| parantu zrIdevendrasUri ne ina tIna prakRtiyoM ke bandha' ko kaSAya-hataka nahIM kahA / usakA tAtparya sirpha vizeSa hetu dikhAne kA jAna par3atA hai, kaSAya ke niSedha kA nahIM kyoMki saba karma ke prakRti aura pradeza-bandha meM yoga kI tathA sthiti aura anubhAga-bandha meM kaSAya kI kAraNatA nivibAda siddha hai| isakA vizeSa vicAra, paJcasaMgraha-dvAra kI 2.vI gAthA kI thImalayagiri-TIkA meM dekhane yogya hai| 2-yaha viSaya, paJcasaMgraha-dvAra 4 kI 5vIM gAthA meM tathA gommaTamAra karmakANDa kI 786 ora 760vI gAthA meM haiN| uttara bandha hetu. ke sAmAnya aura vizeSa, ye do bheda haiM / kisI eka guNasthAna meM vartamAna saMpUrNa jIvoM meM yugapat pAye jAne vAle banna-heta. 'sAmAnya' aura eka jIva meM yugapata pAye jAne vAle bandha-heta 'vizeSa' kahalAte hai / prAcIna caturtha karmagrantha kI 77vI gAthA meM aura isa jagaha sAmAnya-uttara bandha-heta kA varNana hai| parantu pandhasaMgraha aura gommaTasAra meM sAmAnya aura vizeSa, donoM prakAra ke bandha-hetuoM kA / paJcasaMgraha kI TIkA meM yaha viSama bahuta spaSTatA se rAmajhAyA hai / vizeSa uttara bandha-heta kA varNana ati vistRta aura gambhIra hai / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 karmagrantha bhAga cAra - paJcapaJcAzat paJcAzat trivAdhika catvArimAdekona catvAriMzat SaTcatu viviNshtiH| SoDaza daza nava nava sapta hetavo natvayogini / / 54 // artha-pahale guNasthAna meM pacapana mantra-hetu haiM, dUsare meM pacAsa, tIsare meM tetAlIsa, cauthe meM chayAlIsa, pAMcave meM untAlIsa, chaThe meM sambosa, sAtave meM caumAsa, bhaya meM bAIza meM meM solaha, basana meM vasa, gyArahaveM aura bArahaveM meM nau tathA serahaveM meM sAta bandha-hetu haiM, cauvaha ma gasthAna meM bandha hetu nahIM haiM / / 54 / / paNapanna micchi hAraga,-dugUNa sAsANi panamiccha viNA / missadugakamaaNaviNu, ticata mose aha chamattA / / 55 // savRmissakama ajae, aviraikammuralamIsavikasAye / bhuttuguNacata bese, chapIsa sAhara pamatta // 56 // aviraiigAratikasA,-yavajja apamati mIsadugarahiyA / cauvIsa apuTave puNa, duvIsa aviuviyAhArA // 57 / / paJcapaJcAzanmithyAtva AhArakaddhi konAH sAsAdane padamithyAtvAni vinA / midvikakAmagA'nAvinA, tricatyArimAnmizrejya SaTcatvAriMzat // 55 // sadvimitrakarmA ayate'viratikamaudAri kamiyIdvatIya kapAyAn / muktva konacatvAriNaddeze, padizatiH sAhAradikA: pramase // 56 // aviratyekAdazakatRtIya kaSAyavarjA apramate mizradvikarahitA / caturvizatira pUrva punaHkiMzatirakriyAhArAH // 57. arya-miSyASTigaNasthAna meM AhAraka-haka ko chor3akara pacapana bandha-hetu haiM / sAkSAvanagaNasthAna meM pAMca migyAtva ke sivAya pacAsa samdha-hetu haiM / miSTiga NasthAna meM auvArikamiya, aniyamizra, Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha mAga cAra kArmaNa aura anantAnubandhi catuSka, ina sAta ko chor3akara tetAlIsa badha- hetu hai / 183 1 aviratasamya dRSTiguNasthAna meM pUrvokta tetAlIsa tathA kArmaNa, auvArikamitra aura vekriyamizra ye soma, kula chyAlIsa bandha-hetu hai / dezaviratiguNa sthAna meM kArmaNa, auvArikamizra, trasa avirati aura apratyAkhyAnAvaraNa-catuSka ina sAta ke sivAya zeSa uttAlIsa bamdha hetu haiM / pramattasaMyata guNasthAna meM gyAraha aviratiyAM, varaNa- tuka, ina pandraha ko chor3akara ukta untAlIsa meM se caubIsa tathA AhAraka- dvika, kula chabIsa bazba hetu haiM - pratyArUpAnA apramatta saMyataguNasthAna meM pUrvokta chajosa meM se mizra vika (vaiktiya mizra aura AhArakamizra) ke sivAya zeSa caubbIsa bandha hetu haiM / apUrvakaraNaguNasthAna meM vaikiyakAyayoga aura AhArakakAyayoga ko chor3akara bAIsa hetu hai / / 55|| ||26|| ||57|| mAvArtha - 51 aura 52vIM gAthA meM sattAvana uttara bandha hetu kahe gaye haiN| inameM se AhAraka- dvikake sivAya zeSa pacapana bandhahetu pahale guNasthAna meM pAye jAte haiM / AhAraka-dvika saMyama-sApekSa hai aura isa guNasthAna meM saMyama nahIM hotA / kA abhAva hai, isaliye isameM AhAraka-dvi ka dUsare guNasthAna meM pAMcoM midhyAtva nahIM haiM. isI se unako chor3akara zeSa pacAsa hetu kahe gaye haiN| tIsare gRNasthAna meM anantAnubandhiagoka nahIM hai, kyoMki usakA udaya dUsare guNasthAna taka hI hai tathA isa guNasthAna ke samaya mRtyu na hone ke kAraNa aparyApta avasthA bhAvI phArmaNa, audArikamizra aura vaikriyamizra, ye tIna yoga bhI nahIM hote / isa prakAra tIsare guNasthAna meM sAta bandha-hetu ghaTa jAne se ukta pacAsa meM se zeSa tetAlIsa hetu haiM / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ J karmagrantha mArga cAra 1 cauthA guNasthAna aparyApta vyavasthA meM bhI pApA jAtA hai; isaliye isameM aparyApta avasthA bhAvI kArmaNa, audArikamidha aura vaikriya mizra chana tona yogoM kA samma hai| tIsare guNasthAna sambandhI tA losa aura ye tIna yoga kula chayAlIsa bandha-hetu cauthe guNasthAna meM samajhane cAhiye / apratyAsthAnAvaraNa- catuSyA sauthe ho udayamAna rahatA hai, Age nahIM / isa kAraNa vaha maiM nahIM pAyA jAtA / paciNAM guNasthAna dezavirati rUpa sa- hiMsA patrasa- adhirati nahIM hai tathA yaha guNasthAna paryApta avasthA bhAvI hai| isa kAraNa 184 guNasthAna taka pAMcaveM guNasthAna hone se isameM kela bhAvI kArmaNa aura audArika mizra, ye do yoga bhI nahIM hote| isa taraha cauthe guNasthAna sambandhI dapAlIsa hetuoM meM se ukta sAta ke sivAya zeva dammAlosa bandha hetu pani guNasthAna meM haiM / ima umtAlIsa hesuoM meM caiki pamizra kAyayoga zAmila hai, para vaha aparyApta avasthA bhAvI nahIM, kintu kriyalabdhi janya jo paryApta avasthA meM hI hotA hai / pA~ca sthAna ke samaya saMkalpa- anya sa-hiMsA kA sambhava ho nahIM hai / Arambha-janya asa hiMsA kA saMbhava hai sahI, para bahuta kama isa liye Arambha janya ati alpa asa hiMsA kI vivakSA na karake unhAlIma hetuoM meM vasa-avirasi kI gaNanA nahIM kI hai| - chaThA guNasthAna sarvaviratirUpa hai| isaliye isameM zeSa gyAraha aviratiyA~ nahIM hotii| isameM pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya asuSka, jisakA udaya pA~coM guNasthAna paryanta hI rahatA hai, nahIM hotaa| isa taraha pAMcaveM gaNasthAna-sambandhI uttAnosa hetukoM meM se pandraha ghaTA bene para roja caubosa rahate haiN| ye caubIsa tathA AhAraka-dvi pha, phula chabbIsa hetu chaThe guNasthAna meM haiN| isa guNasthAna meM caturdazapUvaM cAro muni AhArakalabdhi ke prayoga dvArA zrAhArakazarIra rakhate haiM isase chabIsa hetuoM meM AhAraka-vika parigaNita hai / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parmagrantha bhAga cAra 55 kriyazarIrake prArambha aura parityAgake samaya vaikriyamibha tathA mAhArakazarIrake bhArambha aura parityAgake samaya mAhArakamibha-yoga hotA hai, para usa samaya prabhasa-bhAva hone ke kAraNa sAtavAM guNavAna nahIM hotaa| isa kAraNa isa guNasthAnake pandha hetubhoMmeM ye do yoga nahIM gine gaye haiN| vaiphriyazarIrabAleko vaikiyakAyayoga aura AhArakazarIrapAleko mAhArakakAyayoga hotA hai| ye do zarIravAle adhikase adhika sAtaveM guNavAnake hI adhikArI hai| Ageke guNasthAnoMke nhiiN| isa kAraNa pALace guNasthAnake bandha-tumomeM ina do yogoMko nahIM ginA hai // 55, 56, 57 // machahAsa sola yAyari, suhame dasa dheyasaMjalaNati vissaa| vINuvasati pralobhA, sajogi puSbusa sagajogA // 28 // apahAgaH poDaza bAdare, sUkme daza berasaMjvalananikAdinA / kSINopazAnte'lobhAH, sayogini pUrvoktAssasayogAH // 18 // artha----anivRsithArarasaMparAyagusthAna meM hAsya paTakake sivAya pUrvoka vAIsamese zeSa solaha hetu hai| sUkSmasaMparAyaguNayAmameM tImaveda aura tIna saMvyasana (lomako mer3akara)ke sivAya isa hetu hai| upazAntamoha tathA kSINamoha-gusthAnoM meM saMjvakhamalobhake sivAya mI hetu tathA sayogikevalIguNasAnamai sAsa hetu hai jo sabhI pogarUpa haiN| ___ bhAvArtha-hAsya-padakakA udaya AThavese bhAgeke guNasthAnoM meM nahIM hotA; isaliye use chor3akara AThave guNasthAnake vAsi tuoMmeM se zeSa solaha detu bhauce guNasthAnameM samajhane caahiye| .. tIna veda tathA saMjvalana-krodha, mAna aura mAyA, ina chahakA udaya naudhai guNasthAna taka hI hotA hai, isa kAraNa inheM chor3akara zeSa dasa hetu dasa guNahAnamai kahe gaye haiN| Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha-bhAga cAra saMjvalanalobhakA udaya dasaveM guNavAna taka hI rahatA rakhaliye isake sivAya uka vasameMse zeSa nau hetu gyArahave tathA bAraha guNasthAnamai pAye jAte haiN| nau hetu ye haiM: bAra manoyoga, khAra bacanayoga aura eka audaariphkaayyog| merahavaM guNasthAna meM sAta hetu hai:-sasya aura asatyAmuSamanoyoga, satya aura asatyAmRSaSacanayoga, audArikakAyayoga, dhaudArikamiakAphyoga tathA kArmaNakAyayoga ! caudahavaM guNasthAna meM yogakA amAya hai isaliye isameM bandha-hetu sarvathA nahIM hai || 5 // Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha mAga cAra (6)-guNasthAnoMmeM bancha / apamasaMtA satta-hamIsaapuSvadhAyarA satta / paMdhai passuhumo e,-mutharimA paMdhagAjogI // 6 // mapramacAmsArasaptASTAn mibhApUrvabAdarAsapta / babhAti SaT ca sUkSma ekamuparivanA abandhako'yogI // 5 // artha-apramattaguNavAna paryanta sAsa yA mATha prakRtidhokA bandha hotA hai| mizra, apUrSakaraNa aura anivRttivAdara-gulakhAnameM sArA prakRsinokA, sUkSmasaMparAyaguNasthAnameM chaha prakRtiaukA aura upazAntamoha Adi tIna guNasAnoMmeM eka prakRtikA pandha hotA hai| ayogikevalIguNasthAnameM bandha nahIM hotA MER ___ bhAvArtha-tIsareke sivAya pahilese lekara sAta takake chaha guNavAnoMmeM mula karmaprakRtiyA~ sAta yA bhATha bA~dhI jAtI hai| Ayu bA~dhane ke samaya pAThakA aura use na bA~dhaneke samaya sAtakA pandha samajhanA caahiye| tIsare, pAThaye aura nau guNasvAmameM mAyukA bandha na honeke kAraNa sAtakA hI bandha hotA hai| pAThaghe aura nauve guNasthAnameM pariNAma itane adhika vizubha ho jAte haiM ki jisase unameM pAyu. bandha-yogya pariNAma hI nahI rahate aura tIsare gusthAnakA khabhAva hI aisA hai ki usameM pAyukA pandha nahIM hotaa| dasaveM guNavAnameM bhAyu aura mohanIyakA bamdha na hone ke kAraNa pahakA bandha mAnA jAtA hai| pariNAma prasivirAddha ho jAmese Ayu. -- ..--.. - - - -yahA me daravI gAthA takakA viSaya, paJcasaMgrahake 53 bhAratI 2, 3rI aura 5vaM. gApAmai / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagranya bhAga pAra kA bandha aura bAdarakapAyokya na honese mohanIyakA bandha usameM varjita hai| ... gyArahaveM Adi tIna guNasthAnoM meM kevala sAtavedanIyakA bandha __ hotA hai| kyoMki unameM kavAyodaya sarvathA na honese anya prakRtikA bandha asaMbhava hai| sArAMza yaha hai ki tIsare, AThaveM aura nau guNasthAnameM sAtakA ho pandhakhAna: pahale, dUsare, cauthe, pA~ca, chaThe aura sAtaveM guNavAmameM sAtakA tathA 'prATakA andhasthAna: isameM chahakA bandhasmAna aura gyArahaveM, bArahaveM aura teraharSe guNapAnameM ekakA bandhasthAna hotA hai // 6 // 1---15 vimAra, nandomabakI bhI gAthAko zrImalayagiriMsika 41ne pasapara hai| Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagranya bhAga pAra ---- - (7-8)-guNasthAnoMmeM sattA tathA udaya / mAsuhamaM saMtudaye, aTTa vi moha viNu satsa svImi / ghau carimaduge aTTha u, saMte upasaMti sattudae // 60 // mAma sadudaye'STApi moI vinA sapta vINe / catvAri caramadrike'STa tu, satyupazAnte satodaye // 6 // artha-sUkSmasaMparAyaguNasthAna paryanta ATha karmakI sattA tathA bhAsa karmakA udaya hai| kSoNamohaguNasthAna meM sattA aura udaya, donoM sAta kA~ke hai / sayogikecalI aura prayogipheyalI-guNasthAnameM sattA aura udaya cAra kamauke haiN| upasAntamoguNasthAnameM sattA ATha karmako aura udaya sAta karmakA hai // 10 // bhASA---pahale dasa guNasthAnoM sattA-gata tathA udayamAna ATha karma pAye jAte haiN| gyArahaveM guNamyAnameM mohanIyakarma saptA-rata rahatA hai, para udayamAna nahIM, isaliye usameM sattA mATha karmakI aura udaya sAta karmakA hai| pArA guNasthAnameM mAnanIyadarma saryathA naSTa ho jAtA hai, isaliye saccA aura udaya dAnI sAta karma ke haiN| lerahaye aura caudahaveM guNasthAnameM sattA-gata aura udayamAna cAra mAsikarma hI haiN| sArAMza yaha hai ki sasAsthAna pahale gyAraha guNampAnoM meM pAThakA. bArahaveM meM sAtakA aura terahave aura cauvahameM cArakA hai tathA udaya smAna pahale isa guNasthAnomeM AThakA, gyAraha aura pArasmeM sAta. kA aura terahaveM aura cauvahaya meM cArakA hai ||10|| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7&* karmagrantha bhAga yAra ( 9 ) - guNasthAnoM meM udIraNA / [ do gAyAse // ] uraMti pamasaMtA, sagaTTha bhIsaha veyacAu SiNA / baga apamasAi to, cha paMca sumo paNubasaMto // 61 // udIrayanti pramAntAH saptASTAni mizro'STa vedAyuSI binA zAntaH // 39 // mapramAdayastataH, SaT paJca sUkSmaH artha--pramattaguNasthAna paryanta sAta yA ATha karmakI udAraNA hotI hai| mizraguNasthAnameM ATha karmakI, apramatta, apUrvakaraNa aura anivRttivAdara ina tIna guNasthAnoM meM vedanIya tathA Ayuke sivAya chaha karma kI sUkSma parAya guNasthAna meM chaha yA pA~ca karma kI aura upazAntamoguNasthAnameM pA~ca karmakI udIraNA hotI hai // 62 // bhASArtha - udIraNAkA vicAra samajhane ke liye yaha niyama dhyAnameM rakhanA cAhiye ki jo karma udayamAna ho usIko udIraNA hotI haiM, anudayamAnakI nhiiN| udayamAna karma prAlikA pramANa zeSa rahatA hai, usa samaya usakI udIraNA ruka jAtI hai| tIsareko chor3a prathamase chaThe taka ke pahale pA~ca guNasthAnoM meM lAta yA ATha pharmako udIraNA hotI hai| AyukI udIraNA na hone ke samaya sAta karma kI aura honeke samaya ATha karmako samajhanI cAhiye / uka niyamake anusAra bhAyukI udIraNA usa samaya ruka jAtI hai, jisa samaya vartamAna bhayakI prAyu bhASatikA pramAsa zeSa rahatI hai| yadyapi vartamAna-bhavIya Ayuke prAthalikAmAtra bAkI rahaneke samaya parabhIya mAyukI sthiti AvalikAle adhika hotI hai tathApi anu | Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kabhaMgAca bhAga pAra 261 nayamAna hone ke kAraNa usakI udIraNA usa niyama ke anusAra nahIM hotii| tIsare guNasAnameM mAtra karmako hI udIraNA mAnI jAtI hai, kyoMki isa guNasthAnameM mRtyu nahIM hotii| isa kAraNa mAyuko antima mAvalikAmeM, jaba ki udIraNA ruka jAtI hai, isa guNasthAnakA saMbhava hI nahIM hai| sAra, sAya baudhau guNavAA kI dhAraNA hotI hai, bhAyu aura vedanIya karmakI nhiiN| isakA kAraNa yaha hai ki ina ze phokI udIraNAkeliye jaise adhyavasAya bhAvazyaka hai, ukta tIna guNasthAnoM meM ativizuddhi hone ke kAraNa baise madhyavasAya nahIM hote| dasaveM guNasthAnameM vaha athavA pA~ca karmakI udAraNA hotI hai| mAyu aura vedanIyako udIraNA na hone ke samaya chaha karmako tathA ukta yo karma aura mohanIyakI udIraNA na hone ke samaya pA~cakI samajhanA cAhiye / mohanIyako udIraNA yazama guNavAnakI antima prAvali kAmeM ruka jAtI hai| so isaliye ki usa samaya isako spiti bhAvalikA pramANa zeSa rahatI hai| ___ myAradhi guNasthAnameM zrAyu, vedanIya yora mohanIra kI udAraNA na hone ke kAraNa pA~cakI udAraNA hotI hai| isa guNasthAnamai ravayamAma na hone ke kAraNa mohanIyako vIraNA niSida hai Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 kamepanya bhApa pAra am-De Mithi ha ! (10)-guNasthAnoMmeM alpa-bahutvaM / [do gAyAmoMse / ] paNa do khINa du jogI,-gudIragu bhajogi yazeSa upsNtaa| * saMkhaguNa khINa suhamA,-niyahIava sama ahiyA // 2 // para Tre kSoNo de yogyanudAro'yogI stokA upazAntAH / saMdhyaguNA: zIyAH sUkSmA'nityapUrvAH samA AIkAH // 62 // artha-jokha mohaguNasthAnamai pA~ca yA do pharmakI udAraNA hai aura sogikevalIguNasthAnamai sirpha do karmakI / ayogikevakhIguragamyAna meM udIraNAkA mArA hai|| upazAntamohaguNasthAna partI jIva sabase thor3e haiN| NamohaguNasthAna-vI jIva unase saMsthAtaguNa haiM / sUzmasaMparAya, anivRttiAdara aura apUrvakaraNa, ina tIna guNasthAnoM meM dhanamAna auva kSINamohaguNasthAnavAlole vizeSAdhika hai, para Apasa meM turUpa hai // 6 // bhASAya-bArahane guNasthAnameM antima zrAvalikAko chor3akara anya satha samaya meM bhAyu, vedanIya aura mohanIyake sivAya pA~ca karmazI udIraNA hotI rahatI hai| antima prAdhAikAmazAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antarAya kI sthiti prAlikA pramANa zeSa rahatI hai| isaliye usa samaya unakI udIraNA saka jaatiihai| zeSa do (nAma aura goza) kI udIraNA rahatI hai| terahavaM guNasthAmameM cAra adhAtikarma hI zepa rahate haiN| inamese Ayu aura vedanIyakI udAraNA to pahale se ho sakI huI hai| isI kAraNa isa guNasthAnameM do karmako udIraNA mAnI gaI hai| 1-yA viSaya, pacabha praha- 2kA 80 aura 81 vA vAdhA hai gommaTasAra jIvakaH 322se 128 takako mAthA bhaume kucha bhitraspase hai| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagramba-bhAga cAra 143 caudahaveM guNavAna yogakA prabhAva hai| yoga ke sivAya dadaurA nahIM ho sakatI, isa kAraNa isameM udIraNAkA prabhAva hai| sArAMza para hai ki tIsare guNasthAna meM AThahIkA udIraNAlAna, pahale, dUsare, khoye, pA~ca aura chaThe sAtakA tathA aDakA, sAtaveMse pokara dasaveM guNasthAnako eka avalikA bAkI rahe taba taka chahakA, dasakI antima AvalikAse bArahave guNasthAnako dharama mAvalikA zeSa rahe taba taka pA~cakA aura bArahaveMkI parama bhAthalikAle terahaveM guNasAma ke anta taka dokA udIraNAsthAna pAyA AtA hai| alpa bahutva | myArahave guNasthAnayA se jIva anya pratyeka guNasthAnavAle jIvoMse alpa hai, kyoMki ve pratipadyamAna ( kisI vivakSita samayameM usa avasthAko pAnevAle) caumana aura pratipakSa (kisI vivakSita samayake pahilele usa avasthAko pAye hue) eka do yA tIna Adi pAye Ate haiN| bArahave guNasthAnavAle pratipadyamAna utkRSTa eka sau ATha aura pUrvapratipakSa zata-pRthaktva (do sIse nau sau taka) pAye jAte haiM, isaliye ye gyArahaveM gurusthAnavAloMse saMsthAtaguru kahe gaye haiN| upazamazreNike pratipadyamAna jIdha utkRSTa cauvana aura pUrvapratipakSa eka, do, tIna Adi tathA kSapakakSevike pratipadyamAna utkRSTa eka sau ATha aura pUrvapratipanna zata- pRthaktva mAne gaye haiM / ubhaya zreNiSAle sabhI AThaveM, nauveM aura dasave guNasthAnameM vartamAna hote haiN| isaliye ina tInoM guNasthAnAle jIva bhApasameM samAna hai kintu bArahaveM guNabhAnavAloMkI apekSA vizeSaadhika haiM / // 62 // jogiapamataiyare, saMkhagupA desasAsaNAmAMsA / bhavizya ajogimiSA, bhasaMskha cauro duve tA // 63 // h Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmanAya bhAga cAra yogyapramakhatara!:, saMkhyaguNA dezamAsAdamizrAH / maSiratA ayogirmigyAsvani masaMkhyAramatvAroM dvApanantI / / 1 // artha-sayogiphevalo, apamasa aura mamasaguNasthAnakAle jISa pUrva-pUrva se saMnyAtaguNa haiN| pezavirati, sAsAdana, mizra aura aviratasamyagradhi-guNasthAnaSAle jIva pUrSa-pUrvase prasaMgAtaguNa haiN| ayopikavalI aura mithyAdhi-guNasAnaghAle jIva pUrva-pUrvase anantaguNa haiM // 6 // bhAvArtha-teraha guNasAnavAlebhATha guNavAmavAlole saMkyAtaguNa isaliye kahe gaye haiM ki ye javanya do karor3a aura utkRSTa nau karor3a hote haiM / sAta guNasAnaghAle do hajAra karor3a pAye jAte haiN| isaliye ye sayogikeliyose saMkhyAtaguNa haiN| chaThe guNasthAnavAle nau hajAra karor3a zaka ho jAte haiN| isI kAraNa unheM sAta guNasArapAloMse saMkhyAtaguNa mAnA hai| asaMzayAva garbhaja-tiryazcamI dezavirati pA lete haiM, isaliye gA~ca guNasthAnavAle chaThe guNasthAmavAloM se asaMkhyAtaguNa ho jAte haiN| dUsare guNavAnavAle dezaviratikSAloMse prasaMkyAtaguNa kahe gaye haiN| isakA kAraNa yaha hai ki dezavirAti, tirya-manuSya do gatimeM kI hotI hai, para sAsAdanasamyaktva cAroM gatimeM / sAsAdanasamyaktva aura mitharaSTi. ye donoM padyapi cAroM gatimeM hote haiM parantu sAlAnasamyaktvako apekSA mizrAdhikA kAla-mAna prasaMsthAsaguNa adhika hai| isa kAraNa mizraraSTiyAle sAsA. danasamyaktviyokI apekSA asaMkhyAtaguNa hote haiN| khauthA guNasAna pAroM gatimeM sadA hI pAyA jAtA hai aura usakA kAla-mAna bhI pAsa adhika hai, ata eya boye guNasthAnayAse tIsare guNasthAnavAloMse masaMkhyAtaguNa hote haiN| yapapi bhavastha bhayogI, apakazivAloke parAvara arthAt zata-pRthaktyA pramANahI hai tathApi prabhavastha prayogI Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrampa bhAga pAra 264 (sikha) ananta hai, isIle prayogikevalI jIpa caudheguNasthAnaghAloMse anantaguNa kahe gaye haiN| sAdhAraNa ghanaspatikAyika jIdha sikhoMse bhI anantaguNa hai aura ve sabhI mithyATi hai| isIse mithyAdhi. thAle baudaha guNasthAnavAlIse manamtaguNa haiN| pahalA, cauthA, pauSoM, chaThA, sAtoM aura serahavA~, ye chaha guNasthAna khokamai lagAnImAye jAte haiM, roga sAra gunayAna kar3I gar3I bhI pAye jAte; pAye jAte haiM taba bhI unameM vartamAna jIvoMkI saMkhyA kamI jaghanya aura kabhI uskRSTa rahatI hai| Upara kahA dumA bhalpa-bahutva utkRSTa saMkhyAkI apekSAse samajhanA cAhiye, aghanya saMkhyAko ape. zAse nahIM, kyoki anya saMkhyAke samaya jIvoMkA pramANa uparyuka alpa-bahutvake viparIta bhI ho jAtA hai| udAharaNArtha, kabhI gyAraha guNasthAnavAle bAraha guNasthAnabAlose adhika bhI ho jAte hai| sArAMza, uparyukta bhalpa-bahutya saSaguNasthAnoM meM jIvoM ke utpa-saMkhyaka pAye jAneke samaya hI ghaTa sakatA hai // 6 // - - - -. .- -- - Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pharmagrantha bhAga cAra chaha bhAva aura unake bhedaM / pA~ca gAthAoMse ! upasamalapamIsodaya, pariNAmA dunavaTThAragavIsA / tiya bhaya saMnivAiya, saMmaM caraNa pddhmmaave|| 4 // upazamakSayamibhodayapariNAma nighaassttaadshekviNshtyH| bhayo medAstAnipAtikaH, samyakSa caraNaM prathamamAye // 1 // prathaM-aupazamika, zAyika, mizra (kSAyopazamika), auSayika aura pArivAmika, ye pA~ca mUla bhAva haiN| inake kramazaH do, mau, aThAraha, rakIsa aura tIna meDa haiN| chaThA bhAva sAMnipAtika hai| pahale (aupazAmika) bhASake samyakspa aura cAritra,ye do bheda haiM // 630 bhAvArtha-bhASa, paryAyako kahate haiN| ajIyakA paryAya ajIvakA bhASa aura jIvakA paryAya jIvakA bhAva hai| isa gAyA jIvake mASa dikhAye haiN| ye mUla bhAva pA~ca haiN| 1-praupazarmika-bhAna yaha hai, jo upazamase hotA hai| pradeza aura vipAka, donoM prakAra ke karmodayakA ruka jAnA upazama hai| -jJAyika-bhAva vaha hai, o karmakA sarvathA kSaya ho jAne para pragaTa hotA hai| .. .. ...---. -.-.... . - --. -- --... -. 1-- HTHEt, anuyogadAphe 113 se 127 sabake parame; tasvArtha-a.ke rase utakke satrameM tayA satrAna-nikI 10vI gApA nazA usako sakA hai| vasaMghara- tAko mogASAme mA 2ko 3ge gAthAkI TIkA tathA samArtha vicAra-sArobArako 52se 57 bAkI gAthAbhauma nAmakA vigtArapUrvaka varNana hai| gommaTamAra karmakANDa meM hama viSayakA 'bhAvadhUlikA nAnaka ka sAsa prakaraNa hai| bhAvoM bheda-umeda sAdha usako 15 se 19 samako mAyA pre| bhAge usameM ko sarAya bhAmAzA risaaye| ..... Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagranpa bhAga bhAra -mAyopathamika-mAva kSayopazamase pragaTa hotA hai| karmake upa. yAvali-aSiSTa mamda rasaspardhakakA pAya aura anudayamAna rasaspadhakakI sarvAsinI vipAka-zaktikA nirodha yA deNyAtilapameM parikhamana pa tIna zaktikA manda zaktirUpameM pariNamama ( upazama), kSayo 4-audAyika-bhASa karmaka udayase honevAlA paryAya hai| 5-pAriNAmika-bhAva svamAyane hI svarUpameM pariNata hote rahanA hai| eka-eka mAyako 'mUlabhASa aura do yA dAsa adhika mile hue mAcauko 'sAmipAtikamAva' samajhanA cAhiye / bhAvoMke uttara bheda:--aupazAmika-bhAvake samyaktva aura cAritra ye do hI meda hai| (1) magantAnubandhi-catuSkake zayApazama yA upazama aura darzanamohanIyakarmake upazamase jo tatva-kaci-yAka bhAtyapariNAma pragaTa hotA hai, yaha 'zrIpazarmikasamyaktva hai| (2) cAritramohanIyakI pacIsa prakRtiyoMke upazamase vyakta honevAlA sthiratAtmaka pariNAma 'aupamikacAriza hai| yahI myArahavaM guNasthAnameM prApta honevAlA 'yathAsthAtacAritra' hai| bhopazamika-bhAva sAdi-sAnta hai // 6 // pIe kevalajuyalaM, saMmaM dANAhaladdhi paNa dharaNaM / taie sesuramogA, paNa ladI sammaviraidugaM / / 65 / / dicIye kevaLa yugalaM, samyag dAnAdilabdhayaH paJca caraNam / tRtIye zeSopayogAH, paJya sampayaH samyagapiratidikam // 15 // artha-dUsare (kSAyika-bhASake keSatA-dvika, samyakrava, dAma mAvi pAMca sabdhiyA~ aura bAritra, ye mau meda hai| tIsare (kSAyopazamika-) Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmedra bhAga cAra t bhAvake kevala dvikako chor3akara zeSa dasa upayoga, dAna Adi pA~ca abar, samyaktva aura dhirati-dvika, ye aThAraha bheda haiM // 65 // bhASArtha -- kSAyika bhAvake nau me haiN| kekI kevaladarzana, ye do mAtra kramale kevalajJAnAvaraNIya aura kevaladarzanAvaraNIya karmake sarvathA jaya ho jAnese pragaTa hote haiN| dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya, ye pA~ca labdhiyA~ kramazaH dAnAntarAya, sAmAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya aura vIryAntarAya-karma ke sarvathA kSaya ho jAne se pragaTa hotI hai| samyakstha, anamtAnubandhicatuSka aura darzanamohanIyake sarvathA kSaya ho jAnese vyakta hotA hai| cAritra, cAritramohanIya karmako saba prakRtiyoMkA sarvathA kSaya ho jAnepara pragaTa hotA hai| yahI bArahave guNasthAnameM prApta honevAlA 'yathAkhyAta cAritra' hai| sabhI kSAyika-bhAva karma-dAya-anya hone ke kAraNa 'sAvi' aura karmase phira AvRta na ho sakane ke kAraNa ananta haiN| kSAyopazamika-bhAva ke aThAraha bheda haiN| jaise:- bAraha upayo gause kevala dvikako chor3akara zeSa dasa upayoga, dAna Adi pA~ca sandhi, samyaktva aura dezavirati tathA sarvavirati cAritra / matijJAna-mati- ajJAna, matijJAnAvaraNIyake kSayopazama se zrutajJAma-zruta mahAna, zrutajJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se; avadhijJAna-vibhaGgajJAna, adhikAmAvaraNIya karmake dakSayopazamaseH manaH paryAyAna, manaHparyAyajJAnAvaraNIyakarmake kSayopazama se aura caturdarzana, acakSurdarzana aura avadhidarzana, kramase cacturdarzanAvaraNIya acaturdarzanAvaraNIya aura avadhidarzanAvaraNIyakarma ke kSayopazamase pragaTa hote haiN| dAna Adi pA~ca sabdhiyA~ dAnAntarAya Adi pA~ca prakArake antarAyakarma ke dayopacamase hotI hai| anantAnuvandhakapAya aura darzanamohanIya ke kSayopazumase samyaktva hotA hai / zrapratyAkhyAnAvaraNIya kaSAyake kSayopazumase dezaviratikA AvirbhAva hotA hai aura pratyAyayAnAghara Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra Rs66 NauyakaSAyake kSayopazama se srvvirtikaa| mati ajJAna Adi kSAyopazamika-bhASa abhaya ke anAdi-ananta aura vijJAna prAdi-sAnta hai / matijJAna Adi bhAva bhavyake sAvi-sAmta aura dAna Adi labdhiyA~ tathA ajudarzana anAdi sAmsa haiM // 65 // annAyamasiddhatA, saMjamalesA kasAgragaiveyA / micchraM turie bhabbA, bhavvattajiyansa pariNAme || 36 || ajJAnamasiddhatvA'vamalazyAkamA gativedAH / miSyANaM tu bhavyA'bhavyasvajIvatvAni pariNAme // 66 // artha- mahAna, asitya, asaMyama, lezyA, kaSAya, gati, veda aura mithyAtya, ye bheda cauthe (auvadhika) bhAvake haiN| madhyatva, abhavyatva aura jIvatva, ye pAriNAmika-bhAva hai // 66 // 1 1 bhAvArtha- zrIdayika bhAva ke ikIla bheda hai| jaise :- mahAna, asi tva asaMyama, i lezyAe~, cAra kapAya, cAra gatiyA~, tIna veda aura mithyAtva | ajJAna kA matalaba jJAnakA abhAva aura mithyAjJAna donoMse hai / hAnakA abhAva zAmAvaraNIyakarma ke udayakA aura miupAdAna mithyAtvamohanIya karmake udayakA phala hai| isaliye donoM prakArakA ajJAna audhika hai| asiddhatva, saMsArAvasthAko kahate haiN| yaha, ATha 1 - nidrA, sukha, duHkha, hAsya, zarIra Adi asaMkhyAta bhAva jo bhinna-bhinna karmake udaya se hote haiM, ve sabhI kauTika hai, sthApi isa jagaha zrImati Adi pUrvAcAryoMke kathanakA anu saraNa karake sthUla dRSTi auyika bhAva batAye hai| yahA~ 2 - mati zAna, zruta-tAna aura vijJAnako pichalI gAthAmai khAyopazamika bhIra ki kahA hai| kSAyopazanika isa apekSA se kahA hai ki ye upayoga matijJAnAvaraNIya Adi karma ke kSayopazama-janya hai aura daki isa apekSA se kahA hai ki inakI bhAkA kAraNa midhyAlamohanIya karmakA hRdaya hai| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 karmananya bhAga pAra ---------... .. . karmake udayakA phala hai| prasaMgama, piratikA abhAva hai| yaha apratyAnapAnAparaNIpakapAyake udayakA pariNAma hai| mata-bhedase pAke tIna svarUpa hai:-(1) kApApika-pariNAma, (2) karma-pariNati aura (3) yogprinnaam| ye tInoM praudayika hI haiM, kyoMki kASAyika pariNAma kavAyake udayakA, kama-pariNata karma ke udayakA aura yoga-pariNAma zUrIranAmakarma ke padayakA kalA hai / kaSAya, kAyamohanIyakarmake udayase hotA hai| gatiyA~ gatimAmakarmake udaya-janya haiN| idhya aura bhAya bonoM prakAra kA veda audAyika hai / prAkRtikapa dravyada myopAsanAmakarmake udayase aura abhilAvArUpa bhASaveda damohanIyake udayase hotA hai| mithyAtya, avivekapUrNa gAdatama moha hai, jo mithyAtvamohanIyakarma ke udayakA pariNAma hai| modayika-bhAya abhavyake anAdi-mananta aura manyake bahudhA anAdi-sAnta hai| jIvatya, bhavyatva aura abhavyatva, ye tIna pArivAmika-bhAva hai| prANa dhAraNa karanA jIvatva hai| yaha bhASa saMsArI aura siddha saba jIvoM meM maujUda hone ke kAraNa bhavyatva aura prabhavyatvakI apekSA vyApaka (adhika-deza-sthAyI) hai / bhavyatva sirpha bhavya jIpoM meM aura prabhavyatva sirpha amavya jodhoM meM hai| pAriNAmika-mAva anAdi-ananta hai| pA~ca bhASoM ke saba milAkara pana bheda hote haiM:---zrIpazamikake do, kSAyikake nau, kAyopazamikake aThAraha, maudayikake ikosa aura pAriNAmikake tIna !666 // cau caugaIsumIsaga, pariNAmudapahiM para skhiehiN| upasamajuehi vA ghar3a, kevali pariNAmudyakhahae // 6 // khagapariNAme siddhA, narANa pnnjoguvsmsehiie| iya panara saMnivAiya, bheyA vIsaM asaMbhAviNo // 18 // Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra catvArazcaturgatiSu mizrakapariNAmoda matvAraH mApakaiH / upadyamayutAM caskAraH, kevalI pariNAmodanAvike // 1 zavapariNAme siddhA, narANAM paJcabhoga upazamaSyAm / iti paJcadaza sAMnipAtikramedA viMzaviramavinaH // 68 // artha-lAyopazamika, pAriNAmika aura praudabika, ina sIna bhAvakA trika-saMyogarUpa sAMnipAtika-bhAva ra gatimeM pAye jAne ke kAraNa cAra prakArakA hai| ukta tIna aura eka zAbika, ina cAra bhAvakA catuH saMyogarUpa sAMnipAtika-bhASa tathA ukta tIna aura eka aupazamika ina cArakA catuH- saMyogarUpa sAMnipAtika bhAva bAra gatimeM hotA hai| isaliye ve do sAMnipAtika-bhAva bhI cAra-cAra prakArake haiN| pArigrAmiNa, audadhika zrIrAdhikA trika-saMyogarUpa lAMnipAtika bhAva sirpha zarIradhArI kevalAnIko hotA hai| jJAyika aura pAriNAmikakA dvika saMyogarUpa sAMnipAtika-bhAva sirpha siddha jIvoM meM pAyA jAtA hai / pA~coM bhAvakA pazca saMyogarUpa sAMnipAtika-bhAva, upabhramazreNivAle manuSyoMmeM hI hotA hai / rItise chaha sAMnipAtika bhAvoMke paMdraha bheda hote haiN| zeSa bIsa sAMnipAtika bhAva saMbhavI arthAt zunya hai / 67 // 68 // u y 20 bhAvArtha - zrapazamika Adi pAMca bhASomaise do, tIna, cAra yA pA~ca bhAvoMke milane para sAMnipAtika-bhAva hotA hai| do mAdhoke melale honevAlA sAMnipAtika 'dvika-saMyoga', tIna bhASauke melase honevAlA 'trika saMyoga', cAra bhAvo ke mela se honevAlA 'catussaMyoga aura pA~va bhAvake melase honevAlA 'paJca-saMyoga' kahalAtA hai| dvika-saMyogake dasa bheda: 1 - aupazamika + kSAyika / 2- zrapazamika + kSAyopazamika | Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma 3 zrapazamika + auaudadhika / -- 4- zrIpayamika + pAriNAmika 5 - kSAyika + kSAyopazamika / 6- kSAyika + zradayika | - kSAyika + pAriNAmika | - kSAyopazamika + mauyika / hai--- kSAyopazamika pArimika 10 - maudayika + pAriNAmika | karmagramya bhAga bAra trika saMyoga ke dasa bheda: 1-- zrapazamika + kSAyika + kSAyopazamika / 2- zrapazamika + kSAyika + zrIyika | 3- aupazamika + kSAyika + pAriNAmika / 4 - bhaupazamika + kSAyopazamika + auaudayika 5- opazamika + kSAyopazamika + pAriNAmika | 6 - aupazamika + iyika + pAriNAmika | 7 -- kSAyika + kSAyopazamika + zravacika / -- kSAyika + kSAyopazamika + pAriNAmika | -- kSAyika + zradayika + pAriNAmika / 10- kSAyopazamika + pAriNAmika + audapi / catuH saMyoga ke pA~ca bheda: 1-- zrapazamika + kSAyika + kSAyopazamika + zradayika 2- prapazamika + kSAyika + kSAyopazamika + pAriNAmika 3- zrapazamika + kSAyika + adhika + pAriNAmika / 4 -- aupazamika + kSAyopazamika + pradayika + pAriNAmika / 5- kSAyika + kSAyopazamika + zradayika + pArizrAmika / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra pazca-saMyogakA eka bhedaH - 1-aupazamika+kSAyika+kSAyopazAmika +audAyika + pAriNAmika saba milAkara sonipAtika-bhASa ke chumbIsa bheda hue / imase jo chaha bheda jIyoM meM pAye jAte haiM, unhIMkonido gAthAzrAme dikhAyA hai| triSa-saMyogake ukta dala bhedoM mese dasavA~ bheda, okSAyopazamika, pAriraNAmika aura zrIdayika melase patA hai, vaha cAroM gati meM pAyA AtA hai / so isa prakAra:--bArogatike jIvoma kSAyopazAmika-bhASa bhAvendriya zAdirUpa, pArivAmika-bhAva jIvatva bhAdirUpa aura auda: yika-bhAya kAgaya zrAdirUpa hai| isa taraha isa trika-saMyogake gati. rUpa sthAna-mevaple dhAra bheda ge / catuH-saMyoga ke ukta gA~dha bher3oMmeMse pA~coM bheSa cAroM gatimeM pAyA jAnA hai. isaliye isake bhI sthAna-bhedase cAra bheda hote haiN| cAroM ganimeM kSAyika-bhAva kSAyikasamyastvarUpa, kSAyopazAmaka bhASa bhAyendriya zrAdirUpa, pariNAmikA-bhAva jIvatva zAdirUpa aura audAyika-bhASa kAya zrAdirUpa hai| tuH saMyogake pA~ca bhedoma caudhA bheda cAroM gatimeM pAyA jAtA hai| cAroM gati aupazAsika-bhAva samyaktvarUpa, kSAyopazamikabhASa bhAvendriya prAdirUpa, pAriNAmika-mAya jIyatva AvirUpa aura zrIvadhika gAva kAya AdimApa samajhanA cAhiye / isa dhatuH saMyoga sAMnipAnikake bhI gatikA hAna-bhedase cAra bheda hue| trika-saMyogake utta masa bhedoMmeMsa jIvoM da sirpha bhavasya kevaliyoM hotAisaliye vaha eka hI prakArakA hai| kevaliyoM meM dhAriNAmina-bhAva jIvatva zrAdirUSa, praudAyika-bhAva gali sAvikara aura kSAyika mAtra kevalajJAna prAdhikAra hai| ___vika-saMyogake ukta dasa bhedoMmeM se sAtavA~ bheda sirpha siddha jIvoMmeM pAye jAne ke kAraNa eka hI prakArakA hai| siyoM meM pAriNAmika Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrabhtha bhAga cAra rAya bhAva jIvatva AdirUpa bhIra kSAyika-bhAva kevalajJAna AdirUpa hai / paJca- saMyogarUpa sAMnipAtika-bhAva sirpha upazamamedivAle matuhotA hai| isa kAraNa vaha eka hI prakArakA hai: upazamazreNivAle manuSyoMmeM zAyika-bhAva samyayarUpa - rUpa, kSAyopazamika-bhAva bhAvendriya zAdirUpa, pAriNAmika-bhAva jIvatva AdirUpa aura maudayika bhAva lezyA AvirUpa hai| isa prakAra jo haha sAMnipAtika-bhAva saMbhavavAle haiM. inake Upara hike anusAra sAma-mese saba milAkara pandraha bheda hote haiM // 67 // 68 // karmake aura dharmAstikAya Adi ajIvadravyoM bhASa / moheba samo mIso, vaDavAisa aTThakaMmasu ca sesA / dhammAi pAriNAmiya, mAve saMdhA udAe Si // 66 // moha evaM zamo miti yaSTakarmasu ca zeSAH 1 dharmAdi pAriNAmikamA skandhA udaye'pi // 69 // artha - zrIpazamika-bhAva mohanIya karma ke hI hotA hai| mizra (kSAyopazamika) bhAva cAra ghAtikamauke hI hotA hai| zeSa tIna (jJAyika, pAriNAmika aura bhaudayika) bhAva bhAr3oM karmake hote haiN| dharmAstikAya Adi ajIvadravyake pAriNAmika-bhAva hai kintu putrala-skandhake zradayika aura pAriNAmika, ye do bhAva haiM // 66 // bhAvArtha -- karmake sambandhameM aupazamikaM Adi bhASakA matalaba 1 - karmake bhAtra, pacasaMgraha-dvA0 rekI 25vI gAthAmaivati hai| 2 - 0 pazamika zabda ke do artha hai: (?) karmako upazama Adi avasthAyeM hI aupazamika Adi bhAva hai| yaha artha karmake. bholA par3atA hai| (2) karmakA upazama Adi avasthAoMse honevAle paryAya aupazamika Adi bhAva joke bhAvoM lAgU par3atA hai, jo 64 aura 66vI gAthAme batalAye hai hai| 1 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha mAga pAra ma basakI avasthA-vizeSose hai| jaise:- pharma kI upagrAma avasthA usakA zrIpathamika-bhAva, kSayopazama avasthA kSAyopazamika-bhAva, jayaavasthA kSAyika-bhASa, udaya-avasthA madavika-bhASa aura paribhramanaavasthA pAriNAmika-bhASa hai| upazrama-avasthA mohanIyakarmake sivAya anya kamakI nahIM hotI? isaliye aupazamika-bhASa mohanIyakarmakA hI kahA gayA hai| kabopazuma cAra ghAtikarmakA hI hotA hai: isa kAraNa kSAyopazamika-bhAva zAlikakA hI mAnA gayA hai| vizeSatA itanI hai ki kevalavAnAdharaNIya aura kevaladarzanAvaraNIya, ina do dhAtikarma-prakRtiooMke vipAkodayakA nirodhana honeke kAraNa inakA kSayopazama nahIM hotA / jJAyika, pAriNAmika aura audayika, ye tIna bhASa ghATho karmake hai: kyoMki kSaya, pariNamana aura udaya, ye tIna avasthAe~ ATho karma kI hotI haiN| sArAMza yaha hai ki mohanIyakarmake pA~coM bhAva, mohanIyake sivAya sIna ghAtikarmake cAra bhAva aura cAra bhaghAtikarma ke tIna bhASa haiM / ajIvadravyake bhASa / dharmAstikAya, adharmAstikAya, zrAkAzAstikAya, kAla aura puchavAstikAya, ye pA~ca zrajIvadravya haiN| punAstikAyake sivAya zeSa cAra ajIvadravyoMke pAriNAmika-bhAva hI hotA hai| dharmAstikAya, jIva- putralokI gatimeM sahAyaka bananerUpa apane kAryameM anAdi kAlase parikSata huA karatA hai| adharmAstikAya, sthitimai sahA 1- pariyAmika zabdakA 'svarUpa pariNamana', yaha yaka hI artha hai, jo saba meM lAgU tA hai| jaise:- karmakA bhI pradezoM ke sAtha viziSTa sambandha honA yA dravya, taMtra, chAla aura bhAva Adi bhinna-bhinna nirmita pAkara bhanekarUpameM saMkAnta (parivartita hote rahanA karmakA pAriyAda hai| jIvakA pariNamana zrIvatvarUpameM bhavvasvarUpa meM yA abhrabhyatvarUpa meM svataH bane rahanA hai| isI stikA Adi dravya samajha lenA caahiye| Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra banerUpa kArya meM; AkAzAstikAya, avakAza denerUpa kArya meM aura kAla, samaya-yAMvarUpa sva-kAryameM yamAdi kAlase pariNamana Paa karatA hai| puna pratyake zariNAmika aura audAyika, ye do bhAva hai| paramANu-puDhalakara to kevala pAriNAmika-bhAva hai; para skasvarUpa punasake pArivAmika aura audAyika, ye do bhAva haiN| skandhoMmaiM bhI ghaNu kAdi sAdi skandha pAriNAmika-bhASaghAle hI haiM, lekina praudArika Adi zarIrarUSa skandha pAriNAmika-zrIvayika do bhASa. vAle haiN| kyoMki ye sva-sva-rUpameM pariNata hote rahane ke kAraNa pAriNAmika-bhASavAle aura audArika Adi zarIranAmapharmake udaya-jamya hone ke kAraNa audAyika-bhAvavAle haiN| puladravya ke do bhAva kahe hue haiM, so karma-puGgalase bhinna pulake samajhane cAhiye / karma-punasake to aupazamika Adi pA~coM bhASa , mo Upara batalAye gaye haiM // - --::-: (11)-guNasthAnoMmeM mUla bhAvaM / ( eka jIvakI apekSAse / ) saMmAiSaumu liga cau, bhAvA ca paNuSasAmaguvasaMte / bau khINApubdha timi lesgupttttaapgegjie||70|| sampamAdicaturyu prayazcasvArI, bhAvAcatvAraH paJcopazamanopazAnte / catvAraH kSImA'pUrva praya:, zeSaguNasthAnaka ekajIve || .. // artha-paka jIghako sammAdhi Adi khAra guNavAnoMmeM sIma yA cAra bhAva hote haiN| uparAmaka (nau aura dasaveM) aura upazAnta (gyAra. i) guNasthAnameM cAra yA pA~ca bhAva hote haiN| koemoha tathA pUrva ----- .. .- ... . ...--.. 1-dekhiye, pariziSTa 'ka' Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra karaNa-gusasthAnameM cAra bhASa hote haiM aura zeSa saba guNasthAnoM meM tIna bhAva // 7 // bhAvArtha'-cauthe, pA~cave, chaThe aura sAtaye, ina cAra guNasyAnomeM tIna yA cAra bhAva haiN| tIma bhASa ye haiM:-(1) zrIvayikA-manumba mAdigati; (2) pAriNAmikaH-zrIvatva Adi maur|) sAyopazamiya:bhASendriya, sampatya Adi / ye tIna bhASa jhAyopazamikasamyAvake samaya pAye jAte haiN| parantu japa kSAyika yA aupathamika samyakta ho, taba ina domeMse koI-paka samyaktva tathA ukta tIna, isa prakAra bAra bhAva samajhane caahiye| naudhe, dasave aura gyArahave, ina tIna guNasthAnoMmeM cAra yA pA~ca bhASa pAye jAte haiN| cAra bhAva usa samaya, jabaki proparAmiDasamyaktvI aoSa pazamaNivAlA ho / cAra bhAvameM tIna to usakI aura cauthA aupazamika-samyaktva ya caaritr| paudha ukAla caudhA kSAyikasamyaktva aura pA~cauM praupraamikcaaritr| pAThave aura bArahaye, ina do guNasthAnoM meM cAra bhAva hote haiN| pATha meM ukta tIna aura aupazamika aura kSAyika, ina do se koI eka samyaktva, ye cAra bhAva samajhane caahiye| bArahavemeM ukta tIna aura cauthA zAmikasamyaktva va kSAyikaSAritra, ye cAra bhaav| zeSa pA~ca (pahalo, dUsare, tIsare, seraha aura baudahaye) guNasthAnoM meM tIna bhASa haiN| pahale, dUsare aura tIsare guNasthAnameM chIvayikaH manuSya prAvi gati; pAriNAmikaH-jIvazvamAdi aura kSAyo. pazamikA bhAvendriya bhAdi, ye tIna bhASa haiN| terahave aura cauvaha guNasthAnameM maudapikA-manuSyatva: pAriNAmikA--jIvasva aura sAyikaH-cAna prApi, ye tIma bhAva hai / / 70|| ....... .. . .. .. . . . . -- 1-2 pariziSTa / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 ( 12 ) - saMkhyAkA vicAraM / (dwr maria 1] saMkhyAke bheda-prabheda | karmaca-mAna bhAra saMvivegamasaMM, parisajusaniyapayajudhaM tivihaM / evamapi tihA, jahannamajbhukAsA sabbe // 71 // saMyamevamekama saMkhyaM parizrayuktanijapadayutaM vividham / , ethamanantamapi vA adhanyamadhyotkRSTAni varSANi // 71 // J artha-saMkyAta eka hai| asaMkhyAtake tIna bheda haiM: - (1) parIza, (2) yukta aura (3) nijapadayukta arthAt asaMkhyAtAsaMsthAta | isI taraha anantake bhI tIna bheda hai| ina sabake jayamya, madhyama aura utkRSTa ye tIna-tIna bheda hai // 71 // bhAvArtha -- zAstra saMsthA tIna prakArakI esao (1) sadhyA, (2) asaMkhyAta aura (3) zramanta / saMkhyAtakA eka prakAra, asaMkhyAtake tIna aura anantake tIna, isa taraha saMkhyAke kula sAta bheda haiN| pratyeka bhedake jayamya, madhyama aura utkRSTa-rUpase tIna-tIna bheda karane 1 1 1- saMkhyA-viSayaka vicAra, manuyoga-dvArake 234 se lekara 241 4 ta aura lokaprakArA- varga 1 122 se lekara 12 loka taka meM hai| anuyogadvAra sUtrane saiddhA zika-mata hai| usakI ThIkAmai malabhArI zrImadrasUrine kAme adhika matrakA bhI ullekha kiyA hai| lokaprakAzamai donoM mata saMgrahIta hai| zrInemicandra siddhAn gativiracitA trilokasArako 13se lebara 51 kI gAthAoM meM saMkhyAkA vicAra hai| usameM pampa sthAnameM 'kuNDa' zabda prayukta hai; gana bhI kucha jur3e se / usakA vana kArya pambika -mavase milatA hai| 'saMsthA' zabda gauddha-sAhitya meM hai, jisakA artha '1'ke apara eka sI bAlI jitanI saMkhyA hai| isakeliye dekhiye, jisakA pAlI a~garejI koSakA 51 putra Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamAtha-bhAga cAra 20 // L para bIsa meva hote haiN| so isa prakAra:-(1) apanya saMzyAta, (2) madhyama saMkhyAta aura (6) uskRSTa saMkhyAtA (japanya parIcA. saMkhyAta, (5) madhyama parIcAsaMkhyAta aura.(6) u parIcAsaMkhyAta, (7) abasya yukAsaMkhyAta, (madhyama yukAsaMkhyAta aura (8) utkRSTa zuzAsaMkhyAsa, (10) adhanya asaMkhyAtAsaMkhyAta, 1.1) madhyama prasaMkhyAtAsaMkyAta aura (12) utkRSTa masaMkhyAtAsaMNyAta, (13) adhamya parIttAnanta, (14) madhyamaparIttAnanta aura (11) utkRSTa parIsAmanta, (16) jaghanya yuktAnamta, (17) madhyama yuktAnanta aura (18) utkRSTa yukAnamtaH (18) jaghanya anantAnanta, (20) madhyama anantAnanta aura (21) uskae zranamtAnanta // 71 // saMkhyAsake tIna bhedoMkA svarUpa / bahu saMkhijja huciya, pramo paraM majijhama tujA gurubhaM / jabUjhISa namAnya, pArUbavAra imN.|| 72 / / chaghu saMkhyeyaM viSAitaH paraM madhyamantu yAvadgura kam / kambhApapramAkacatuSpasyaprarUpaNayedam // 7 // artha-cokI hI saMkhyA laghu (jadhanya) saMkhyAta hai| isase mAge sInase lekara utkRSTa saMNyAta takakI sarasaMkhyAe~ madhyama saMnyAta hai| utkRSTa saMkhyAtakA svarUpa jambUdvIpa-pramANa palyoMke nirUpaNase AnA jAtA hai // 2 // bhAvArya saMkhyAkA matalaba bheda (pArthakya)se hai arthAt jisameM meSa pratIta ho, vahI saMkhyA hai| ekame meda pratIta nahIM hotaa| isa liye sabase kama honepara bhI ekako jaghanya saMkhyAta mahI khaa| pArthayakI pratIti ko mAvimeM hotI hai| isaliye hI saMkhyA hai| inamaise dokI saMkhyA adhamma saMkhyAta aura tInase kSekara kA Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra saMkyAta taka bIcakI saba saMkhyAe~ madhyama saMkhyAta hai| zAstra meM utkRSTa saMpAtakA svarUpa jAnane ke liye palyaukI kalpanA hai, jo ayalI gApAmi dikhAyI hai . palyoM ke nAma tathA pramANa / phaannvaahiyslaa,g-pddislaagaamhaaslaagkkhaa| jAyaNasahamogADhA, savezyatA sasihabhAriyA // 73 // pakSyA anayasthitazalA kAmAtazaLAkAmadAzalAkAkhyAH / yojanasalAyagAdA:, svedikAsA: sajilabhRtAH / / 7 / / ardha-cAra palyake mAma kramazaH pranavasthita, zalAkA, pratizalAkA aura mahAzalAkA hai| cAroM palya gaharAI meM eka hajAra yojana aura U~mAI meM amyUnISakI pAvara dhedikA paryanta arthAt sAr3he pATha yojana pramANa samajhAme caahiye| inheM zikhA paryanta sarasoMse pUrNa karane kA vidhAna hai // 3 // bhAvArtha-zAstrameM sat aura asat do prakArako kalpanA hoto hai| o kArya meM pariNata ko zAsake, vaha satkalpanA,aura jo kisI pastukA svarUpa samajhane meM upayogImAtra, para kArya meM parisavana kI jA sake, vaha 'asarakarAnA pasyoMkA vicAra masarakalpanA hai; isakA prayojana utkRSTa saMpAtakA svarUpa samajhAnAmAtra hai| zAkhama palpa pAra kahe gaye haiM:-(1) mamavasthita, (2) zalAkA, (1) pratizalAkA aura (4) mahAzAkhAkA / inakI lambAI-caur3AI ammdvIpa pAvara--eka-eka lAkha yojanakI, gaharAI eka hajAra pojana kI bhaura U~cAI padmapara bedikA-pramANa arthAt sADhe pATha yojanakI kahI huI hai| patyakI gaharAI tathA U~cAI meDako samatala bhUmise samajhanA cAhiye / sArAMza, ye kAzita palpa tAme zikSA takameM 100 yojana liye jAte haiN| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra anavasthitapatya aneka banate haiN| ina sabakI lambAI-caur3AI ekasI nahIM hai| pahalA anavasthita (mUlAnavasthita) kI lambAIzrIDAI lAkha yojanako aura Age ke satha anavasthita ( utarAmadha sthita) kI lambAI-caur3AI adhikAdhika hai| jaise:- ambUdvIpapramANa dhAnavasthita palyako sarasoMse bhara denA aura ambUbIpase lekara bhAgeke hara eka dvIpameM tathA samudrama una sarasoMmeMse ekapakako DAlane jAnA / isa prakAra DAlate DAlate jisa dvIpameM yA jisa samudra meM mUlAnayasthita patya khAlI ho jAya, jambUdvIpa (bhUlasthAna) se usa dvIpa yA usa samudra takI lambAI-caur3AIvAlA mayA palya banA liyA jAya / yahI pahalA uttarAnavasthita hai / isa patyamekara aura maka ekako Age pratyeka dvIpameM tathA samudra DAlate jAnA / DAlateDAlate jisa dvIpameM yA jisa samudra meM isa pahale uttarAnasthitapalya ke saba sarSapa samApta ho jAya~, mUla sthAna (jambUdIpa) se usa sarSapa samApti-kAraka dvIpa yA samudra paryanta lambA-caur3A palya phirase banA honA, yaha dUsarA uttarAndhasthitapatya hai / ise bhI sarpapoMse bhara denA zrIra ke pratyeka dvopameM tathA samudra meM eka-eka sarpapako DAlane jaanaa| aisA karanese dUsare uttarAnavasthitapaya ke sarvapokI samApti jisa dvIpa meM yA jisa samudrameM ho Apa, mUla sthAnase usa sarpava samApti-kAraka dvIpa yA samudra paryamta vistRta palya phirase banAnA yaha tIsarA usarAnavasthitapalya hai| isako bhI sarpapoMse bharanA tathA bhAgeke dvIpa, samudra meM eka-eka sarvapa DAlakara khAlI krnaa| phira mUla sthAnase sarpapa samApti kAraka dvIpa yA samudra paryanta vistRta pazya banA lenA aura use bhI sarva pose bharanA tathA ukta vidhike anusAra kAlI krnaa| isa prakAra jitane uttarAnavasthitapalya banAye jAte haiM. 211 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 kamagrampa bhAga cAra ve sabhI pramANameM pUrva-pUrvakI apekSA bar3e-bar3e hI hote jAte haiN| parimANako anizcitatAke kAraNa ina palyaukA nAma. 'bhagavasthita' ramamA gayA hai| yaha dhyAna rakhanA cAhiye ki kAmavasthitapalya khambAI-caur3AIma aniyata honepara bhI U~cAImai niyata hI maryAda 100 yojana mAna liye Ate haiN| amavasthitapalyoko kahA~ taka banAnA ? isakA khulAsA mAgeko gAdhAose ho jaaygaa| matyeka anavasthitapalyake vAlI ho jAnepara paka-eka sarSapa salAkApalya meM DAla diyA jAtA hai| arthAt zalAkA palyau DAle gaye sarvayoMkI saMkhyAse yahI jAnA jAtA hai ki itanI vafA asarAmavasthitapalya bAbI hue| hara eka zalAkApalyake khAlI hone ke samaya pakanaraka sarSapa pratizalAkApalpameM DAlA jAtA hai| pratizalAkApalyake sarSako saMkhyAse yaha vidita hotA hai ki timI bAra zalAkApasya marA gayA aura sAlI huaa| pratizalAkApalyake eka-eka bAra mara jAme aura bAlI ho jAnepara eka-eka sarSapa mahAzalAkApalyamai sala diyA jAtA hai, jisase yaha mAnA jA sakatA hai ki itanI daphA pratizalAkApalya bharA gayA aura bAlI kiyA gayA / 73 // ___ palpoMke bharane bhAdikI vidhi / tAdIvudAhima iSi, kasarisavaM khipi pa nihie prme| padama va tadantaM ciya, puSa bharie taMmi taha jINe // 7it sippA mabAgapaDe, sarisabo ipa sabAgalakSaNaM / pubho pIyo pa tamo, puci pi va tami uddharie // 7 // Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmapanya bhAga cAra sIdhe salAha bama, evaM nAti mI trh| sahiMtAya tediyA, turijAkira phuDA paro 17 // vAyadopoSikavarSapa zipayA nihite prapame / prathamamiva tadantameva punarmate tasmintapA lIye // 4 // lipyate zalAkApalle ekassarSapa hAMta zakAlapaNena / pUrNA dilIyama tataH pUrvadipa tasminnuddhRte // 45 // soNe zalAkA tRtIye evaM prathabheditAya bhara / testRtIyaM ca turga yAyAla sphuTAmatvAraH / / 76 // marya-pUrNa bhagavasthitapalyameMse eka-eka sarSapa prIpa-samudameM rAkhanA cAhiye, jisa zIpa yA samudra meM sarSapa samApta ho jAyeM, gsa dIpa yA samudra paryanta vistIrNaM nayA amavasthitapaspa banAkara use sarvapoMse bharanA caahiye| inamele eka eka sarSapa dvIpa-samudrI satamepara jaba manaspitapalya khAlI ho jAya, taba zalAkApalyameM eka sarvapa shlmaacaahiye| isa taraha eka-eka sarvapa DAlanese jaya dUsarA zanAkApalya mara jAya, taba use pUrvakI taraha uThAnA caahiye| uThAkara usameMse eka-eka sarSapa nikAlakara use khAlI karamA aura matizalAkAmeM eka sarSapa DAlanA caahiye| isa prakAra anapasthitase zalAkAko aura anavasthita-zalAkA bonause tIsare (pratizalAkA)ko aura pahale tIna palyase cauthe ( mahAzalAkA) palyako bhara denA caahiye| isa taraha cAroM palpoko paripUrNa bhara denA cAhiye ||74-766 bhAvArya:--sabase pahile sAkSa-yojana-pramANa mUta bhagavavidhatapasyako sapaMpose bharanA aura una sarvapomese paka-eka sarpapako Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varmagrantha bhAga bAra * jambUdvIpa Adi pratyeka dvIpa tathA samudra meM DAlanA cAhiye, isa rIti se eka-eka sarvadha bAlamese jisa dvIpa yA samudramai mUla zramavasthitapasya bilakula khAlI ho jAya, jambUdvIpase (mUla sthAnase) isa sarva samApti kAraka dvIpa yA samudra taka lambA-caur3A nayA patya banA honA cAhiye jo U~cAImeM pahale patyarka barAbara hI ho / phira isa uttarAnavasthita palpako sarvapoMse bhara denA aura eka-eka sapako Age ke dvIpa samudra DAlanA caahiye| isa prakAra ekaeka sarpa nikAlane se jaba yaha palya bhI khAlI ho jAya, taya isa prathama uttarAnavasthitapalvake khAlI ho jAnekA sUcaka eka sarvapa zalAkA nAmake patyameM DAlanA / jisa dvIpameM yA jisa samudra meM prathama utarAnasthita khAlI ho jAya, mUla sthAna (jambUdvIpase) usa dvIpa yA samudra taka vistIrNa zranavasthitapalpa phira banAnA tathA use sarpapose bharakara Age ke dvIpa samudra meM eka-eka sapa DAlanA cAhiye | usake bilakula khAlI ho jAnepara samApti-suka eka sarSapa zalAkApalyameM phirale DAlanA cAhiye / isa taraha jisa dvIpameM yA jisa samudra meM antima sarvadha DAlA gayA ho, mUla sthAna se usa sarva samApti kAraka dvIpa yA samudra taka vistIrNa ekaeka anavasthitasya pranAte jAnA aura use sarvapose bhara kara uru vidhi anusAra khAlI karate jAnA aura eka-eka anavasthitapatyake khAlI ho cukanepara eka-eka sarpapa zalAkApalyame DAlate jAnA / aisA karane se jaba zalAkApalya sarpapAse pUrNa ho jAya, mUla sthAnale antima sarpapadhAle sthAna taka vistIrNa anavasthitapatya banAkara use sarvapose bhara denA caahiye| isase aba taka asthipatya aura zalAkApalya sarSapase bhara gye| ina do se zalAkApalyako uTAnA aura usake sarpapomeMse eka-eka sarvapako ukta vidhike anusAra Ake dvIpa- samudra meM DAlanA caahiye| eka taya Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra ENG eka sarvaca nikAlane se jaba zalAkApalya bilakula bAlI ho jAya, rAya zalAkApalya ke kAlI ho AmekA sUcaka eka saya pratizalAkApalpameM DAlanA caahiye| zrama taka se H """" par3A hai, zalAkApalya khAlI ho cukA hai aura pratizalAkApalyama eka sapa par3A huA hai| isake pazcAt abhavasthitapaNyake eka-eka sarvadako Age dvIpa samudra meM DAlakara use khAlI kara denA cAhiye aura usake khAlI ho cukanekA subaka eka sarva pUrva kI taraha zalAkApalyame, jAM khAlI ho gayA hai, DAlanA caahiye| isa prakAra mUla sthAnase antima sarvapavAle sthAna taka vistIrNa nayA-nayA anavasthitapatya banAte jAnA cAhiye aura use sarSapase bharakara ukta vidhike kAnusAra khAlI karate jAnA cAhiye / tathA pratyeka anavasthitapatyake khAlI ho cukanevara eka-eka sarva zalAkApalyameM DAlate jAnA caahiye| aisA karane se aya zalAkApalya sarpapoMsa phirase bhara Aya, taba jisa sthAna meM antima sarSapa par3A ho, mUla sthAna se usa sthAna taka vistIrNaM anavasthitapayako banAkara use bhI sarvapa bhara denA caahiye| aba taka meM anavasthita aura zalAkA, ye do palya bhare hue haiM aura pratizalA kApalyameM eka sarvapa hai / zalAkA patyako pUrva vidhi ke anusAra phira se khAlI kara denA cAhiye aura usake khAlI ho cukanepara eka sarSapa pratizalAkApatya meM rakhanA caahiye| aba taka spilya bharA huA hai, zalAkApalya khAlI hai aura pratizalAkApalyameM do sarvatra par3he hue haiN| isake Age phira bhI pUrvoktaH vidhike anusAra anavasthitapatyako khAlI karanA aura eka-eka sarSapako zalAkAgatya meM DAlanA caahiye| isa prakAra zalAkApalyako bAra-bAra bhara kara uta vidhike Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagranya bhAga pAra anusArajAlI karane jAnA pavA bAlI ho jAnekara khUpha eka eka sapa pratimAkApatya meM salave jAnA caahiye| bacapaka sapake DAlanele matiyatAkApalya bhI pUrva nagara, tabAka prakriyA ke anusAra amarasthitapasyadvArA zanAkApasvako maraNA aura pIche namavasthitapallAko bhI mara rakhanA caahiye| abatako anasthita, ekhAkA aura pratizalAkA, ye sIna palpa mara gaye haiN| hamamele pratiyalAkAko uThAkara usake sarpapIche eka-paka sapako bhAgeke dvIpa-samudra meM bAkhamA baahiye| pravizanAkAralyarekhAlI ho cukanepara eka varSapa jo pratiyatAkApasyAko samAtikA sUcaka hai, isako mahAzalAkApalyameM salanA caahiye| aba taka anavasthita tathA zalAkA palpa bhare par3e 6 pravizAkhAkApalpa sAkSI hai aura mahAzatAkApalpameM eka sarSapa par3A huA hai| isa manantara zalAkApalyako bAlI kara paka sarvapa matimalAkApalyameM DAlanA aura malayAsthitapalyako khAlI kara zalAkApasyameM eka sarSapa sAkhanA cAhiye / isa prakAra nayA-mayA manavasthitapalpa banAkara use sarvapose bharakara tathA uka vidhika anusAra use khAkhIkara eka-eka sAgavArA zAkhAkApalyako bharanA caahiye| hara eka zalAkApalyake khAlI ho khukamepara eka-eka sarvara pratizalAkAralyame DAlAmA cAhiye / pratizakhAkApalya bhara khAneke bAda anavasthitadvArA zalAkApalya bhara lenA aura pransameM anavasthitapalpa mI bhara denA cAhiye / aba takame pahale tIna palya bhara gaye haiM aura cauthemeM eka varSapa hai| phira pratizalAkApalyako uka rItise sAlo karanA aura mahAzalAkApalyameM eka sarSapa DAlanA caahiye| bhara takameM pahale do palpa pUrNa hai / pratizalAkApalya vAlI hai aura mahAyatAkApalyameM do sapaMpa haiN| isa raha pratizakhAkAdvArA mahAzavAkAko bhara denA caahiye| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga bAra 217 jaba bhara isa prakAra pUrva-pUrva palya ke khAlI ho jAne ke samaya DAle gaye eka-eka sarvapa se kramaza: cauthA tIsarA aura dUsarA pa jAya taba anavasthitapastha, jo ki mUla sthAna se atima sarSapavAle dvIpa yA samudra taka lambA-caur3A banAyA sapoM se bhara denA caahiye| isa krama se usa bhare jAne 74-76 !! jAtA hai, usako bhI cAroM palpa sarvapoM se ThasA sarva paripUrNa patyoM kA upayoga / paDhamatinluriyA vISadahI pallaca usarisavA ya / samvo vi egarAtI. rUvaNI paramasaMkhijjaM // 77 // prathamAtripalyoddhRtA dvIpodadhayaH palyacatuH sarSapAva / sakarAzI, rUmAna paramasaMkhyeyam / / 77 / / | artha - jitane dvopa- samudroM meM eka-eka sarSapa DAlane se pahale tIna patya khAlI ho gaye haiM ve saba dropamamutra aura paripUrNa cAra palpoM ke mapa ina donoM ko saMkhyA milAne se jo saMkhyA hai, eka kama vahI saMkhyA utkRSTa saMsthAta hai // 77 // mArtha anavasthita, galAkA aura pratizalAmA patya ko bArabAra saMbaMdhoM se bhara kara una ho khAlI karane ko jo vidhi Upara dilAI gaI hai. usake anusAra jitane dvIpoM meM tathA jitane samudroM meM eka-eka sarvapa par3A huA hai, una saba dvIpoM ko tathA saba samudrakI saMkhyA meM cAroM palya ke bhare hue sarvapoM ko saMkhyA milA dena se jo saMkhyA hotI hai, eka kama yahI saMkhyA utkRSTa saMkhyAta hai / utkRSTa saMkhyAta aura jaghanya saMkhyAta, ina bo ke bIca ko saba saMkhgata ko madhyama saMpAta samajhanA cAhiye / zAstra ma jahA~-kahIM saMkhyAta zabda kA vyavahAra huA hai, vahA~ saba jagaha madhyama saMkhyAta se hI matalaba hai // 77 // Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218. karmagrantha bhAga cAra asaMkhyAta aura ananta kA svarUpa / [ bo gAthAoM se / ] vayaM tu paritA-saMkhaM lahU assa rAsi abhAse / jusAsaMkhijjaM laghu, AvaliyAsamayaparimANaM // 78 // rUpayutaM tu parIkSAsaMkhyaM ladhvasya rAzerabhyAse / yuktAsaMkhyeyaM laghu, AvalikAsamayaparimANam // 7 // artha - utkRSTa rUpa sa avazya parItA saMkhyAta hotA hai| jadhamma parItA saMkhyAna kA abhyAsa karane se jaghanya yuktAsaMkhyAta hotA hai / jaghanya yuktAsaMdhyAsa hI eka AvalikA ke samayoM kA pariNAma hai ||7|| mAvArtha - utkRSTa saMkhyAta meM eka saMkhyA milAne se jaghanya parIkSAsaMkhyAta hotA hai / arthAt eka-eka sarvapa DAle hue dvIpasamudroM kI aura cAra padoM sarvapoM kI milI huI saMpUrNa saMkhyA hI parIttAsaMkhyAta hai / gha jaghanya parIkSA saMkhyA kA abhyAsa karane para jo saMkhyA 5 1- digambara zAstroM meM bhI 'rUpa' zabda eka saMkhyA ke artha meM prayukta hai / jaise:-- jIvANDa kI 107 tathA 110vIM gAyA Adi tathA pravacanasAra-zayAdhikAra kI 74vIM gAyA kI TIkA 2 -- jisa saMkhyA kA abhyAsa karanA ho, usake aGga ko utanI daphA likhakara paraspara guNanA arthAt prathama aGga ko dUsare ke sAtha guNanA aura jo guNana - phala Ave, usako tIsare aGga ke sAtha guNanA, isake guNana - phala ko agale ajha ke sAtha isa prakAra pUrva - pUrva guNanaphala ko agale agale aGga ke sAtha guNanA, anta meM jo guNanaphala prApta ho, vahIM vivakSita saMkhyA kA abhyAsa hai / udAharaNArtha- 5 kA abhyAsa 1125 hai / isakI vidhi isa prakAra hai: --5 ko pAMca daphA likhanA:-- 5 5 5, 5, 5 / pahale bhU ko dUsare 5 ke sAtha guNane se 25 hue, 25 ko tIsare 5 ke sAtha guNane se 125, 125 ko cauthe 5 ke sAtha guNane se 625, 625 ko pA~caveM 5 ke sAtha guNane se 3125 hue| - anuyogadvAra - TIkA, pR0 316 / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha mArga cAra 216 bAnI hai, vaha jaghanya yuktAsaMkhyAta hai / zAstra meM AvalikA ke samayako asaMkhyAta kahA hai, so jaghanya yuktAsaMkhyAta samajhanA cAhiye / e kama javanya yuktAsaMsthAsa ko utkRSTa parIkSAsaMkhyAta tathA jaghanya parIttAsaMkhyAta aura utkuSTa parIsAsaMkhyAta ke bIca kI saba saMkhyAoM ko madhyama parIsAsaMkhyAta jAnamA nAhiye / / 78 // viticaupaMcamaguNaNe, kamA sagAsaMkha paDhamacausattA / naMtara te rUvajuyA, majsA rUkUNa guru pacchA // 76 // dvitIyatRkAyacatumaganakA santA anantAste rUpayutA madhyA rUpotA guravaH pazcAt ||36|| artha - dUsare, tIsare, cauthe aura pAMcave mUla meda abhyAsa rane para anukrama se sAtavA~ asaMkhyAta aura pahalA, khoyA aura sAta ananta hote haiN| eka sI milAne para ye hI saMkhyAe~ madhyama saMkhyA aura eka saMkhyA kama karane para pIche ko utkRSTa saMkhyA / hotI hai // 76 // bhAvArtha - pichalo gAthA meM asaMkhvAra ke cAra bhedoM kA svarUpa batalAyA gayA hai / aba usaka zeSa mevoM kA tathA ananta ke saba mevoM kA svarUpa likhA jAtA hai / asaMkhyAta aura ananta ke mUla-meva jIna-tona hai, jo milane se chaha hote haiN| jaise - ( 1 ) parotAsAta (2 (3) asaMkhyAtAsakhyAta (4) parItAnanta, aura (6) anantAnanta / asaMkhpAta ke tInoM aura utkRSTa bheda karane se nI aura isa taraha ananta ke bho nI usara yukkAsaMta aura (5) suskAna sa ke jaghanya madhyama meva hote haiM, jo 71 vIM gAvA meM dikhAye hue haiM / Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma grantha bhAga nAra ukta chaha mUla bhejoM meM se dUsare kA arthAt yuktAsaMkhyAta kA abhyAsa karane se nau uttara mevoM meM se sAtavA asaMsthAta arthAt jaghanya asaMkhyAta saMkhyAta hotA hai / jaghanya asakhyAtAsaMkhyAta meM se eka ghaTAne para pIche kA utkRSTa meva arthAt utkRSTa yuktAsaMkhyAta hotA hai / jaghanya yuktAsakhyAta aura utkRSTa yuktAsaMkhyAta ke bIca kI saba saMsthAeM madhyama yukta saMkhyAta hai / 220 ukta chaha mUla mevoM meM se tIsare kA arthAt asaMkhyAtA saMkhyAta kara abhyAsa karane se amanta ke bhI uttara bhedoM meM se prathama ananta arthAt jaghanya parIzAnamsa hotA hai| jadhanya parItAnana meM se eka saMkhyA ghaTAne para utkRSTa asaMkhya tArArUpAsa hotA hai / jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta aura utkRSTa asaMkhyAta saMkhyAta ke bIca kI saba saMkhyAe~ madhyama asaMkhyAta saMkhyAta haiM / cauye mUla meda kA arthAt parIkSAnantakA abhyAsa karane se ananta kA cauthA uttara meva arthAt jaghanya yuktAnanta hotA hai / eka kama jaghanya yuktAnanta utkRSTa parIkSAnanta hai / jaghanya parIsAnanta yathA utkRSTa parItAnagala ke bIca ko saba sakhyAe~ madhyama zAna haiM / pA~sa mUla bhava kara arthAt yuktAnanta kA abhyAsa karane se anantakA sAtoM uttara meva arthAt jaghanya antAnanta hotA hai| isameM se eka kama karane para utkRSTa yuktAnanta hotA hai / jaghanya yuktAnanta maura vaskRSTa yuktAnta ke bIca kI saba sakhyAe~ madhyama muktAnanta hai| anya amaratAmanta ke Age ko saba saMkhyAe~ madhyama anantAnanta hI hai; kyoMki siddhAnta' mata ke anusAra utkRSTa anantAnanta nahIM mAnA bhAlA // 72 // 1 -- anuyogadvAra, pR0 tathA 241 / 531 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra asaMkhyAta tathA ananta ke bhevoM ke viSaya meM ___ kArmagranthika mata / iya suttattaM anne, vaggiyamikkasi cautthayamasakhaM / hoi asaMlAkhaM, lahu rUpajayaM tu taM mamaM / / 80 // rUvUNamAimaM guru tivagigaDaM taM ime. isa khebe / logAkAsapaesA dhammAdhammegajiyavesA // 1 // Thii baMdhajjhavasAyA, abhAgA jogamacheyalibhAyA / duha ya samANa samayA paseyaniyoyae khivasu // 2 // puNa ravi taMmiti vaggiya, pArattaNaMta saha tassa rAsINaM / abbhAse lahu juttA, pataM abhadhvajiyapamANaM // 3 // tatvaggepuNa jAyai, gaMtAta lahu taM ca tikkhutto / baggasu taha vi ne taM ho, iNata kheve khivasu cha ime // 4 // siddhA nigoyajIvA, vaNassaI kAlapumAlA ceva / sandhamaloganahaM puNa, tiggilaM kevaladugaMmi // 65 // khitte gaMtANataM, havei jiTTa tu vavaharaI mamjhaM / iMsuhamaviyArI, lihio devivasUrohi // 56 // iti sUtrokta manye bagilaM laccaturthakamasaMkhyam / bhaktyasaMspAsaMkhyaM laghu rUpayutaM tu tanmadhyam / / 8 / / rUpAnamAdima zurU trivayitvA tadimAna daza kSepAn / nokakAza pradezA dhamAdhamaka jIvapradezAH / / 81 / / sthi bandhAvyavasAyA anubh|gaa yogacchedaparibhAgAH / dvayozca samayoH mamayAH pratyeka nigodakAH kSipa ||2|| punarapi tAsmaritraveMgita parItAnantaM laghu tasya rAzInAm / abhyAse laghu yutAnantamabhayajIva pramANam // 53 // 5-ye hI isa kSega trilokasArakI 43 se 44 taka kI gAthAoMmeM nirdiSTa hai . 2-ye hI chaha zepa trisIkasArako 46SIM gAthAmeM varNita haiM / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 tadameM punarjIvite'nantAnantaM laghu tacca trikRtvaH / vayasya tathApi na tamanantakSepAn kSipa SaDimAn // 6 // siddhA nigodajIvara vanaspatiH kAlapudglAzcaiva / sarva malokanabhaH punastriyaM gayitvA kevaladvikaM // 85 // kSipte'nantAnanta bhavati jyeSThaM tu vyavaharati madhyam / iti sUkSmartha vicAro likhito devendrasUribhiH // 86 // bhAna hara artha-pIche sUtrAnusArI mata kahA gayA hai| aba anya AcAryo kA mata kahA jAtA hai / caturya asaMkhyAta arthAt jaghanya yuktA saMkhyAta kA eka mazra varga karane se jadhanya asaMkhyAtA saMkhyAta hotA hai / maghaNya asaMkhyAtA saMkhyAta meM eka saMkhyA milAne se madhyama asaMkhyAta saMkhyAta hotA hai ||80|| adhanya asaMkhyAtA saMkhyAta meM se eka saMkhyA ghaTA vo jAya to pIche kA guru arthAt utkRSTa yuktAsaMkhyAta hotA hai / janya asaMmAtA saMkhyAta kA tIna bAra varga kara moghe likho dasa' asaMkhyAta - 1 - kisI saMkhyA kA tIna bAra varga karanA ho to usa saMkhya kA varga karanA, varga-janya saMsthA kA varga karatA aura varga-janya saMkhyA kA bhI varga karanA / udAharaNArthaM 5 kA tIna bAra varga karanA ho to 5 kA varga 25, 25 kA varga 625, 625 kA varga 360625) maha pA~ca kA tIna bAra varga huA / 2 --- lokAkAza, dharmAstikAya, ina cAroM ke pradeza asaMkhyAta asaMkhyAta Apasa meM tulya hai / adharmAstikAya aura eka jIva, jJAnAvaraNIya Adi pratyeka karma kI sthiti ke jaghanya se utkRSTa paryanta samaya-bheda se asaMkhyAta bheda hai / jaise- jJAnAvaraNIya kI jadhanya sthiti antarmuhUrta pramANa aura utkRSTa sthiti tIsa koTAkoTI sAgaropamapramANa hai / antarmuhUrta se eka samaya adhi do samaya atrika, tIna samama adhika, isa taraha eka-eka samaya bar3hate bar3hate eka samaya kama tIsa koTAkoTI sAgaropama taka kI saba sthitiyA~ madhyama hai / antarmuhUrta aura sIsa Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga pAra 223 saMkhyAyeM usameM milAnA / (1) lokAkAza ke pradeza, (2) dharmAstisAgaropama ke bIca meM asakhyAta samayoM kA asara hai| isaliye aghanya aura utkRSTa sthiti eka eka prakAra kI hone para bhI usameM madhyama sthitiyA~ milAne se jJAnAvaraNIya kI sthiti ke asaMkhyAta bheda hote haiM / anya karmoM kI sthiti ke viSaya meM bhI isI saraha samajha lenA cAhiye / hara eka sthiti ke andha meM kAraNabhUta adhyavasAyoM kI saMkhyA asaMkhyAta lokAkAza ke pradezoM ke barAbara kahIM huI haiM / __"paiTiisaMkhalogasamA / " --aa. 55,devendrasUri-kRta paJcama karmagrantha / isa jagaha saba sthiti-bandhano kAraNabhUta adhyavasAyoM kIsaMkhyA vivakSita hai| anubhAga arthAt rasakA kAraNa kASAyika pariNAma hai| kApAyika pariNAma arthAt adhyavasAyake tIva, tIvratara, tIasama, manda, mandatara mandatama Adi rUpa se asaMkhyAta bheda haiM / eka-eka bhASApika pariNAma se eka-eka anubhAga-sthAna kA bandha hotA hai kyoMki eka kASAyika pariNAma se gRhIta karma paramANaoM ke rasa-mparthakoM ko hI zAstra meM anubhAga bandha. kahA hai| dekhiye kammapayaTI kI 31 vI gAthA zrIyazovijayajI-kRta ttiikaa| imaliye kASAyika pariNAma-janya anubhAga sthAna bhI kAAyika pariNAma ke tulya arthAt asaMkhyAta hI hai| prasaMgataH yaha bAta jAnanI cAhiye ki pratyeka sthiti-bandha meM asaMkhSAta anubhAga-sthAna hote hai| kyoMki jitane adhyavasAya utane hI anubhAgasthAna hote haiM aura pratyeka sthiti-bandha meM kAraNabhUta adhyavasAya asaMkhyAta lokAkAzapradeza-pramANa haiN| yoga ke nivibhAga aMza asaMkhyAta hai| jima aMza kA vibhAga kevalajJAna se bhI na kiyA jA sake.usako nivibhAga aMza kahate haiM 1 isa jagaha nigoda se saMzI paryanta saba jIvoM ke moga,sambandhI nimiAga aMzoMkIsaMsmAiSTa hai| jisa zarIra kA svAmI eka hI jIva ho, vaha 'pratyeka zarIra' hai| pratyeka zarIra asaMkhyAta hai| kyoMki pRthvI kAyika se lekara usakAyika paryaMnta saba prakAra ke pratyeka jIva milAne se asaMkhyAta hI hai| jisa eka zarIra ke dhAraNa karane vAle ananta jIva hoM bahA 'nigoda zarIra' / aise nigodazarIra asaMkhyAta hI hai Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra kahA ke pradeza 3 adharmAstikAya ke pradeza, 4) eka padIya ke pradeza (5) rithiti--andha-janaka adhyavasAya sthAna. (6) anumAna vizeSa, (7) yoga ke nirvibhAga aMza (8) avasarpiNI aura utsarpiNI, ina dI kAla ke samaya, (e) pratyeka zarIra aura (10 nigovazarIra ||12|| ukta vasa saMkhyAeM milAkara phira usakA lona bAra varga karanA / varga karane se anya parItAnanta hotA hai / jaghanya parIsAnanta kA abhyAsa karane se jadhanya yuktAnazta hotA hai| yaha abhaya jIvoM kA parimANa hai / / 3 / / 224 2) (kANika jIva * 1 usakA arthAt jaghanya yuskAnanta kA varge karane se jaghanya anantAnagala hotA hai / jaghanya anantAnanta kA tIna bAra varga karanA lekina itane se hI vaha utkaSTa anaztAmanta nahIM bntaa| isaliye tIna bAra varga karake usameM nIce likhI chaha ananta saMkhyAe~ milAmA // 4 (1) siddha (4) tInoM kAla ke samaya ( 5 saMpUrNa pudagala - paramANu aura ( 3 ) samaya AkAza ke praveza, ina chaha kI ananta saMkhyAoM ko milAkara phira se tIna bAra SagaM karanA aura usameM kevala kake paryAyoM kI sakhyA' ko milAna | zAstra meM anantAnanta kA vyavahAra kiyA jAtA hai, so madhyama anantAnanta kA jadhanya para utkaSTa kA nahIM / isa sUkSmArtha vicAra nAmaka prakaraNa ko zrI devendra bhUri ne likhA hai // 65 // 86 // ) bhAvArtha- gA0 71 se 76 taka meM saMkhyA kA varNana kiyA hai, so saMjJAtika mata ke anusAra aba kArmagranthika mata ke anusAra varNana kiyA jAtA hai / saMkhyA ke ikkIsa mevoM meM se pahale sAta bhevo ke svarUpa ke viSaya meM saiddhAntika aura phArmagranthika AcAryo kA koI matabheva nahIM hai: aTha Adi saba mevoM ke svarUpa ke viSaya meM matabheda hai / 1- mulake 'aloka' padase loka aloka dono prakAra kA Avaza vivakSita hai / 2 - jJeyaparyAya ananta hone se jJAnaparyAya bhI ananta hai / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma grantha bhAga cAra kAmaM prambika aphakAI ki jayakA varga karane se adhagya asaMkhyAtAsaMsthAta hotA hai / jaghanya asaMkhyAtA saMkhyAta kA tIna bAra varga karanA aura usameM lokAkAza-pradeza Adi kI uparyukta isa asaMkhyAta sakhyAe~ milAnA | milakara phira tIna bAra varga karanA / varga karane se jo saMkhyA hotI hai, vaha anya parItAnanta hai / 225 jaghanya parItAnanta kA abhyAsa karane se jaghanya yuktAnamsa hotA hai| zAstra meM amacya jIva ananta kahe gaye haiM, so jaghanya yuktAyansa samAcAhiye / adhamya yuktAnanta kA eka bAra varga karane se jaghanya anantAnanta hotA hai / jaghanya anantAnanta kA tIna bAra vargakara usameM siddha Adi kI uparyukta chaha saMkhyAeM milAnA caahiye| phira usakA tIma bAra varga karake usameM kevalazAna aura kevaladarzana ke saMpUrNa paryAyoM kI saMkhyA ko milAnA cAhiye / milAne se jo sakhyA hotI hai, vaha 'utkRSTa anantAnanta' hai / madhyama yA utkRSTa saMdhyA kA svarUpa jAnane kI rIti meM saMjJAntika aura kArmaprasthikoM meM mata-meda nahIM hai, para 76 vIM tathA da gAthA meM batalAye hue donoM mata ke anusAra jaghamya asaMkhyAtA khyAna kA svarUpa bhinna-bhinna ho jAtA hai| arthAt saiddhAntikamata se jaghanya yuktA saMkhyAta kA abhyAsa karane para jadhanya asaMkhyAta saM rUpAta banatA hai aura kArmagranthikamata se jaghanya yuktAsaMsthAMta kA varga karane para jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta banatA hai| isaliye madhyama muzyAsaMkhyAta, utkRSTa yuktAsaMkhyAta Adi Age kI saba madhyama aura utkRSTa saMkhyAoM kA svarUpa bhinna-mizra yama jAtA hai| janghaya asaM yuktAsaMkhyAta hotA hai / sthAlA saMkhyAta meM se eka ghaTAne para utkRSTa jaghanya yuktAsaMkhyAsa aura utkRSTa yuktAsaMkhyA ke bIca kI saba Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmamya mAga bAra madhyamakhyAta hai| usI prakAra Age jo kisI ghasya saMkhyA meM se eka ghaTAne para usake pIche kI utkRSTa saMkhyA banatI hai aura jaghanya meM eka vo Adi kI saMkhyA milAne se usake sajAto utkRSTa taka kI bIca kI saMkhyAe~ madhyama hotI haiM / sabhI jaghanya aura sabhI utkRSTa saMkhyAe~ eka-eka prakAra kI haiM; parantu madhyama saMkhyAe~ eka prakAra kI nahIM haiN| madhyama saMkhyAta saMkhyAta bheda, madhyama asaMkhyAta ke asaMkhyAta bheda aura madhyama ananta ke ananta bheva haiM kyoMyi jaghanya yA utkRSTa saMkhyA kA matalaba kisI eka niyata saMkhyA se ho hai, para madhyama ke viSaya meM yaha bAta nahIM / jaghamya aura utkRSTa saMkhyA ke bIca saMkhyAta ikAiyA~ haiM, jaya aura uskRSTa asaMkhyAta ke bIca arzalpAta ikAiyA~ haiM evaM neru aura utkRSTa ananta ke bIca ananta ikAiyAM haiM, jo kramazaH ' madhyama vayAta 'madhyama asaMkhyAta' aura 'madhyama anagna' kahalAtI hai / zAstra meM jahA~-kahIM anazvAnanta kA vyavahAra kiyA gayA yaha saba jagaha madhyama anantAnanta se hI matalaba hai / ! upasaMgara isa prakaraNa kA nAma "sUkSmArthaM vicAra" rakhatA hai; ki isameM aneka sUkSma viSayoM para vicAra pragaTa kiye gaye haiM / 226 -: kyoM 86 / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga pA. 227 vRtIyAdhikArake prishisstt| pariziSTa "pa" pRSTha 176, pakti 1. ke 'mUla bandha-hetu para yaha viSaya paJcasaMgraha dvA0 4 kI 16 aura 20 boM gAthA meM hai, kintu usake varNanameM mahA kI apekSA kucha bheda hai| usameM 16 prakRvivoM ke andhako mithyAtva- hetuka. paitIsa prakRtiyoM ke bandha ko avirati, hetuphA, arasATha prakRtiyoM ke bandhako kaSAya-hatuka aura sAtavedanIya ke bacako yoga-hetuka kahA hai| yaha phaighana anvaya-vyAtaraMka, ubhaya-mUlaka kAya-kAraNa-bhAvako ko lekara kiyA gayA hai jaise-mithyAtva ke sadbhAva meM solahakA bandha aura usake amAva meM solaha ke bandhakA abhAva hotA hai, isaliya solaha ke bandhakA anvaravyatireka mithyAtvaka sAtha ghaTa sakatA hai / isI prakAra paitIsake bandhakA aviratika sAtha, arasaThaka bandhakA kaSAya ke sAtha aura sAtavedanIya ke bandha kA yoga ke sAtha anyatra-vyatireka samajhanA cAhiye / parantu isa jagaha kevala anvaya mulaka kArya-kAraNa-bhAvako lekara bandha kA varNana kiyA hai, vyatireka ko vivakSA nahIM kI hai| isI se yahAM kA varNana paJcasagraha ke varNana se bhinna mAlUma par3atA hai| anvayaH-jaise, mithyAtvaka samaya,aviratike samaka, kaSAyake samaya aura yoga ke samaya sAtaveyanIya kA bandha avazya hotA hai, isI prakAra mithyAtva ke samaya solaha kA bandha, mithyAtva ke samaya tathA avirati ke samaya paitIsa kA banna aura mithyAtva ke samaya, avirati ka samaya tathA kaSAya ke samaya doSa prakRtiyoM kA bandha avazya hotA hai| isa anvayamAbha ko thiya meM rakhakara zrIdevendrasUri ne eka, solaha, patIsa aura arasaTa ke bancha ko kramazaH catuhetuka, eka-hetuka, dvi hetuka aura tri hetuka kahA hai . ukta cAroM bandhoM kA vyatireka taM paJcasaMgnaha ke varNanAnugAra kevala eka eka hetu ke sAtha paTa sakatA hai| pazyasaMgraha aura yahAM kI varNana-zailI me bheda hai, tAtparya meM nahIM / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 karmagrantha mAga dhAra tatvArtha a 8 sU0 1 meM bandha ke hetu pA~ca kahe hue hai, usake anusAra a0 6 sU. 1 ko sarvArtha siddhi meM usara prakRtiyoM ke aura bandha hetu ke kArya-kArapA-mAtra kA vicAra kiyA hai| usameM solaha ke bandha ko mithyAtva-hetuka, unsAlIsa ke bandha ko aviti-hatuka, chaha ke bandhako pramAvahetuka, adAvana ke bandha ko kaSAya-hetuka aura eka ke bandha ko yoga hetuka batalAyA hai / avirati ke anantAnuvandhikaSAya-janya, apratyAnAvaraNa kaSAya anya aura pratyAkhyAnAdharaNakaSAya-janya, ye tIna bheda kiye hai / prathama virAtako paccIsa ke pradhAna modA ke. aura tIsarI ko hAra ke bandhakA kA kAraNa divAkara kula uttAlIma ke bandha ko abirati hetuka kahA hai| paMcasaMgraha meM jina arasada prakRtiyoM ke bandha ko kaSAya hetuka mAnA hai unameM se cAra ke bandhako pratyAkhyAtAvaraNakaSAya-janya avirati hetuka aura chaha ke bandha ko pramAda-hetuka sarvArtha siddhi meM batalAyA hai; isaliye usameM kaSAya-he.tuka bandhavAlI aTTAvana prakRtiyA~ hI kahI huI haiN| Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga pAra pariziSTa "ph"| pRSTha 206, pakki 14ke mala mAba' para guNasthAnoM meM eka-jIvAzrita bhAvoMkI saMkhyA jaisI isa gAthA meM hai, vaisI hI paJcasagrahake dvAra 2ko 64vI gAthAmeM hai; parantu isa gAthA kI TIkA aura TavAmeM tathA paJcasagrahako ukta gAthA kI TIkA meM thor3AsA vyAkhyA-bheda hai| TokA-TavemeM 'upazamaka' 'jaekAnsa' do padoMse nauvA, dasoM aura gyArahavAM, ye tIna guNasthAna grahaNa kiye gaye haiM aura 'apUrva' padase AThavA guNasthAnamAtra / nauveM bhATinIna guNasthAnoM meM upayoga : ti palAmaka. sabhyaktvIko yA kSAyikamabhyavatvIko vArizra aupazamika mAnA hai / AThaveM guNasthAnameM aupazamika yA kSAyika kisI samyaktyamAleko auSamikacAritra iSTa nahIM hai, kintu kSAyopazamika / isakA pramANa gAthAmeM 'apUrva zabdakA alaga grahaNa karanA hai| kyoMki yadi ATaveM guNasthAnameM bhI aupazamikacAritra iSTa hotA to 'apUrva' zAbda alaga grahaNa na karake upazamaka zabdase hI nau Adi guNasthAnakI saraha AThaveMkA bhI sUdhana kiyA jAtA / nauveM aura dasaveM guNasthAnake apakaNi-gata-jIva-sambandhI mAboMkA va cAritra kA ullekha TokA yA Tabe meM nahIM hai / paJcasaMgrahakI TIkAmeM zrImalagirine 'upazamaka' 'upazAnta' pada se AThaveM se gyArahaye taka upazamazreNivAle cAra guNasthAna aura 'apUrva' tathA 'zrINa' padase AThavAM, nauvA, dasavAM aura bArahavAM, ye kSapakazreNivAle cAra guNasthAna grahaNa kiye haiN| upazamaNibAle ukta vAroM guNasthAna meM unhoMne aupazamika cAritra mAnA hai, para kSapakaNivAle cAroM guNasthAnake vAritrake sambandhameM kucha ullekha nahIM kiyA hai| ___gyArahaveM guNasthAnameM sampUrNa mohanIyakA upazama ho jAneke kAraNa sirpha aupamikacAritra haiN| nauveM aura dasaveM guNasthAnameM opazamika kSAyopazamika do cAritra haiM; kyoMki ina do guNasthAnoM meM cAritramohanIyakI kucha prakRtiyA~ upazAnta hotI haiM, saba nahIM / upazAnta prakRtiyoMkI apekSAse aupamika Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra apekSA pAri samajhanA aura anupazAnta prakRti cAhiye / yadyapi yaha bAta isa prakAra spaSTatAsenahIM kahI gaI hai parantu paJca0 dvA0 3kI 25vIM gAyA kI TIkA dekhane se isa viSaya meM kucha bhI nahIM rahatA, kyoMki usameM sUkSmasaMparAyacA rikko, jo dasaveM guNasthAna meM hI hotA hai, kSAyopazamika kahA haiM / 330 upazamazreNinAle AThaveM, nauveM aura dasaveM guNasthAna meM cAritramohanIya upazamakA Arambha yA kucha prakRtiyoM kA upazama honeke kAraNa orazamivAritra jaise paJcasaMgraha TIkA mAnA gayA hai, vaise hI kSapakazreNivAle ATha Adi tInoM guNasthAnoM meM cAritra mohanIyake kSayakA Arambha yA kucha prakRtikA kSaya hone ke kAraNa kSAyikacAritra mAnanemeM koI virodha nahIM dIkha par3atA / gommaTasArameM upazamaNivAle AThaveM Adi cAroM guNasthAna meM cAritra opazamika hI mAnA hai aura kSAyopazamikA spaSTa niSedha kiyA hai isI taraha kSapakazreNivAle cAra guNasthAnoM meM kSAyika cAritra hI mAnakara kSAyopazamikakA niSedha kiyA haiM / yaha bAta karmakANDa kI 845 aura 646vIM gAthAoM ke dekhanese spaSTa ho jAtI hai / H Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra pariziSTa ""! pRSTha 207, paMkti 3 ke 'bhAvArSa' zAsa parayaha vicAra eka jIvameM kiMgI vivakSita samaya meM pAye jAnevAle bhAvoMkA hai| eka jIvameM bhinna-bhinna samayameM pAye jAne vAle bhAva aura aneka jIva meM eka samaya meM yA minna bhinna samaya meM pAye jAnevAle bhAva prasaGga-vaza likhe jAte haiN| pahale tIna guNasthAnomeM audAyika, kSAmopazamika aura pAriNAmika, ye tIna bhAva cauthese gyArahaveM taka ATha guNasthAnoM meM pAtro bhAva bArahakheM guNasthAnameM aupazamikake sivAya cAra bhAva aura terahave tathA caudahaveM guNasthAnameM aupamika-kSAyopazAmikake sivAya tIna bhAva hote haiN| aneka jIvoM kI apekSAse guNasthAnoMmeM bhAvoM ke uttara bheda-- sAyopamika--pahale do guNasthAnoMmeM tIna ajAna nA Adi do darzana, dAna Adi pA~ca labdhiyAM, ye 10 tIsare meM tIna jJAna, tIna darzana, mizraSTi, pAMca labdhiyAM, ye 12; caudhe meM tIsare guNasthAna bAle 12 kintu mizramiTake myAnameM samyaktva ; pAnya meM po guNasthAnavAle bAraha tathA dezavira ti, kUla 13, chaThe. sAtave meM ukta teraha meM se deza-viratiko ghaTAkara unameM sarvavirati aura mana:paryavajJAna milAnese 14, AThaveM, nauveM aura dasaveM guNasthAnameM ukta caudahameMse samyaktvake sivAya zeSa 13; gyAraha bArahameM muNasthAnameM ukta teraha meM se bArizrako chor3akara zeSa 12 kSayopazAmaka bhAva haiN| terahaveM aura caudahaveM meM kSAyopamikabhAva nahIM haiN| audayika - pahale guNasthAnameM ajJAna Adi 21: dUsare meM mithyAtvake sivAya 20; tIsare-caumeM ajJAnako chor3a 16, pAMcaveM meM devagati, nArakagati ke sivAya ukta ubhIsa meMse zeSa 17. chaThemeM tiryaJca gati aura asaMyama paTAkara 15; mAtave meM kRSNa Adi tIna lezyAoMko chor3akara ukta pandrahamese zeSa 12; AThane nauveM meM teja: aura. 56-lelyA sivAya 10; dasaveM meM krodha mAna, mAyA aura tIna vedake sivAya ukta dasameMse zeSa 4; gyArahave, bArahaveM aura terahaveM gaNasthAna meM savalanalobhako choDa zeSa 3 aura caudahaveM guNasthAna meM zulka nezyAke sivAya tInamese manuSpagati aura asiddhatva, ye do auvAyikabhAya hai| ___kSAyika-pahale tIna guNasthAnoM meM zAmiyAbhAva nahIM hai| cauthese gyArahaveM taka Asa guNasthAnoM meM sampatya, bArahaveM meM samyaktva aura cAritra do aura terahaveM caudahaveM do guNasthAnoM meM no kSAyikabhAva haiN| auparAmika-pahale tIna aura bArahaveM Adi tIna, ina chaha guNasthAnoM meM aupazamikabhAva nahIM hai / / cauthese AThaveM taka pA~ca guNasthAnoM meM samyakrama, Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra nauvese gyArahaveM taka tIna guNasthAnoM meM mamyaktva aura cAritra, gre dI aupa. zamibhAva hai| pAriNAmika-pahale guNasthAna meM jIvatva Adi tInoM; dusarase bArahaveM taka gyAraha guNasthAnoM meM jIvatva. bhavyatva, do aura terahaveM-caudahaveM meM jIvatva hI pArigAmibhAna hai / bhabyatta anAdi-sAnta hai| kyoMki siddhaavasthA meM usakA amAtra ho jAtA haiN| ghAtikarmakSaya hone ke bAda miDa-avasthA prApta hone meM bahuta bilamba nahIM lagatA; isa apekSAse teraha-caudahavaM guNAsthAna meM bhavyatva pUrvAcAryAna nahIM mAnA hai| gommaTasAra-karmakA? kI 20 se 75 taka kI gAthAoMmeM sthAnagata tathA gada-gata saNavArA bhAvoM kA bahuta vistArapUrvaka varNana kiyA hai / eka-jInAthita bhAvIke uttara bheda: kSAyopazAmaka--pahale do guNasthAna meM mati-zruta do yA vimaGgasahita tIna ajJAna, annakSu eka yA cakSu-avakSu do darzana', dAna Ati pAMca labdhiyAM sImare meM do yA tIna zAna, do yA tIna darzana, mizraSTi, pAMca labdhiyoM cauthe meM do yA tIna jJAna, aparyApta-avasthA meM acakSa eka yA avadhi sahita do darzana aura paryApta-avasthA, do tIna darzana, samyaktva, pA~ca sabidhayA~ pAcave meM do yA tIna zAna, do yA tIna darzana- samyanatava- dezaviratiH pAMca la'bdhayoM; chaThe sAtave meM do tIna yA manaHparyApaparyanta cAra jhAna, do yA tIna darmaga, samyaktva, cArima, pAMca labdhiyoM; AThaveM nau aura dasaveM meM samyaktvako chor3a chaThe aura sAta guNasthAnanAle saba kSAyopazamika bhAdha / gyArahaveM-bArahameM meM cAritrako choDa dasaveM guNasthAnavAle saba bhAva / ___audayikaH-gahale guNasthAnameM ajJAna, asiddhatva, asaMyama, eka lezyA eka kaSAya, eka gati, eka veda aura mithvAla ; dUsare meM mithyAtyakI choDa pahane guNasthAnavAle saba odayika tIsare, cauthe aura pAMca ghe meM ajJAna ko chor3a dUsarevAle,saba chaThese lekara nauveM takama jhasaMyamake sivAya pASaSAle samba dasaveM meM vedake sivAya nauvAle maba; gyArahaveM-bArahaveMmeM kaSAya ke sivAya dasavAle saba ; terahaveM meM asiddhaba, lezyA aura gati; caudahaveM meM gati aura asistra / sAyika cauthame gyArahavaM guNasthAna taka meM samyaktva; aura cAritra do aura serahaveM caudahaveM meM-nau kssaayikmaav|| aupazamika---auyese AThaveM taka samyaktvaM nauvese gyArahaveM taka samyaktva aura caaritr| ___pAriNAmikA-pahale meM tInoM; dUsarese bArahaveM taka maiM jIvasva aura bhavyatva do; terahaveM aura caudahameM meM eka jIvatva / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra ... pariziSTa na011 zvetAmbaroya tathA digambarIya saMpradAya ke [kucha] samAna tathA asamAna mantavya / ( ka ) nizcaya aura vyavahAra-dRSTi se jIva zastra kI vyAkhyA dhonoM saMtravAya meM tulya hai / pRSTha-4 / isa sambandha meM jIvakANDa kA 'zamAdhikAra' prakaraNa aura usako TIkA dekhane yogya hai / mArgaNAsthAna zabda kI vyAzyA vonoM sAMpradAya meM samAna hai| pRsstth-4| guNasthAna rAva kI vArUpA zailI pharmagrantha aura jozakAja meM bhilasI hai, para usameM sAttvika artha-bheda nahIM hai / pR0-4 / upayoga kA svarUpa donoM sampradAyoM meM samAna mAnA gayA hai| pR0-5 / karmagrantha meM aparyApta saMjI ko tIna guNasthAma mAne haiM, kintu gommaTasAra meM pAMca mAne haiM / isa prakAra donoM kA saMsthAviSayaka malameva haiM, tathApi vaha apekSAkRta hai, isaliye vAstavika dRSTi se usameM samAnatA hI hai / pR.-12 / kevalajJAnI ke viSaya meM saMzitva tathA asaMzisva kA vyavahAra donoM saMpradAya ke zAstroM meM samAna hai| pR.-13 / / vAyukAya ke pArIra kI dhvajAkAratA donoM saMpradAya ko mAnya hai / pR0-20|| Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 karma grantha bhAga cAra chAdmasthika upayogoM kA kAla-mAna antamuMhatta-pramANa donoM saMpravAyoM ko mAnya hai| pR0-20, noTa / bhAvalezyA ke sambandha kI svarUpa, dRSTAnta Adi aneka bAte donoM sampradAya meM tulya hai / pR0-33 / caudaha mArgaNAoM kA artha donoM sampradAya meM samAna hai tathA janakI masa gAthAeM bhI ekasI haiN| pR0-47, noTa / samyaktava kI vyAkhyA donoM samyadAya meM tulya hai| pR0-50, noTa / dhyAkhyA kucha minnasI hone para bhI AhAra ke svarUpa meM donoM sampradAya kA tAtvika bhava nahIM hai| kvetAmbara-granthoM meM sarvatra AhArake tIna meva haiM aura digambara-manthoM meM kahIM chaha bheda bhI milate haiM / pR0-50, nott| parihAravizuddhasaMghama kA adhikArI kitanI umrakA honA cAhiye, usameM kitanA jJAna Avazyaka hai aura vaha saMgrama kisake samIpa grahaNa kiyA jA sakatA aura usameM bihAra Adi kA kAlaniyama kaisA hai, ityAdi usake sambandha ko nA donoM sampradAya meM bahuta aMzoM meM samAna haiN| pR0-51, noTa 1 mAyikasamyaktava jinakAlika manuSyoM ko hotA hai, yaha bAta dono sampradAya ko iSTa hai / pR0-66, noTa / kevalI meM dravyamAna kA sambandha donoM sampradAyoM meM iSTa hai| pR0-101, mott| mizrasamyAraSTi guNasthAnoM meM mati Adi upayogoM kI jAna-ajJAna ubhayarUpatA gommaTasAra meM bhI hai| pR0-103, noTa / garbhaja manuSyoM kI saMkhyA ke sUcaka untIsa aGga donoM sampradAya meM dulya haiM / pR0-117, noTa / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma granthamAga bAra indriyamArgaNA meM bondriya Adi kA aura kAyamArgaNA meM seva:kAya Adi kA vizeSAdhizva bonoM sampradAya meM samAna 18 hai| pR0-122, noTa / cakragati meM vigrahoM kI saMkhyA donoM sampradAya meM samAna hai / phira bhI zvetAmbarIya granthoM meM kahIM-kahIM jo cAra vigrahoM kA matAnsara pAyA jAtA hai, vaha digambarIya andhoM meM dekhane meM nahIM aayaa| tathA bapati kA kAna-mAna bonoM sampradAya meM tulya hai| pakrAti meM AnAhArakatva kA kAla-mAna, vyavahAra aura nizcaya, vo dRSTiyoM se vicArA jAtA hai| isameM se vyavahAra-raSTi ke anusAra zvetAmbara-prasiddha tasvArthameM vicAra hai aura nizcaya-dRSTi ke anusAra digambara-prasiddha tattvArya meM vicAra hai / ata eva isa viSaya meM bhI donoM sampradAya kA vAstavika matameva nahIM hai / pR.-143 / ___ avadhivazana meM guNasthAnoM kI saMkhyA ke viSaya meM saiddhAntika eka aura kAsayadhika do, aise jo tIna pakSa haiM, unameM se kArmapanthika donoM hI pakSa digambaroya granthoM meM milate haiM / pR0-146 / kevalajJAnI meM AhArakatva, AhArakA kAraNa asAtavedanIya kA udaya aura audArika pugaloM kA grahaNa, ye tonoM bAteM donoM ptampradAya meM samAna mAnya haiM / pR.-148 / guNasthAna meM jIvasthAna kA vicAra gommaTasAra meM karmagrantha kI apekSA kucha bhinna jAna par3atA hai / para vaha apekSAkRta hone se vastutaH karmaprabhya ke samAna hI hai / pR0-161, noTa / guNasthAna meM upayoga ko saMkhyA pharmagrantha aura gommaTa sAra meM tulya hai / pR0-167, noTa / ekendriya meM sAsAbanabhAva mAnane aura na mAnane vAle, aise jo Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha mAga cA 236 vo pakSa zvetAmbara-granthoM meM haiM, vigambara-pranthoM meM bhI haiN| pR0 - 171. moTa / zvetAmbara - pranthoM meM jo kahIM karmabandha ke pAra hetu kahIM vo hetu aura kahIM pA~ca hetu kahe hue haiM; digambara-granthoM meM mo ve saba varNita haiN| pR0-174, loTa | bandha-hetuoM ke uttara meva Adi dona saMpravApa meM samAna hai / pR0 - 175, noTa / sAmAnya tathA vizeSa bandha-hetuoM kA vikAra donoM saMpradAya pratyoM meM hai / pR0-181, noTa / eka saMkhyA ke artha meM rUpa zabda donoM sampradAya ke granthoM meM milatA hai| pR0 - 218 noTa karmagrantha meM varNita vasa tathA chaha kSetra trilokasAra meM bhI haiM pR0-221, noTa / uttara prakRtiyoM ke bhUla bamdha hetu kA vicAra jo sarvArthasiddhi meM hai, vaha paJcasaMgraha meM kiye hue vicAra se kucha milA hone para bhI vastuta: usake samAna hI hai / pR0 - 227 / karmagrantha tathA paJcasaMgraha meM eka-jIvAzrita bhAvoM kA jo vicAra hai, gommaTasAra meM bahuta aMzo meM usake samAna ho varNana hai / pR0 226 / - ( kha ) itara-granthoM meM tejaHkasya ko vaikriya zarIra kA kathana nahIM hai, para digambaranthoM meM hai / pR0 16 noTa J zvetAmbara saMpradAya kI apekSA digambara saMpradAya meM saMjJi asaMjI kA vaha kucha mila haiN| tathA zvetAmbara dhanyoM meM hetubhAvopadezikI Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samagrandha bhAga cAra rA Adi saMjJAoM kA vistRta varNama hai, para digambara-anyoM meM nahIM hai / pR0-16 zvetAmbara-zAstra prasiddha karaNaparyApta zaSya ke sthAna meM vigamyarazAstra meM nityaparyApta zabda hai| dhyAlyA bhI dono zabdo kI kucha bhita hai| pR0-41| zvetAmbara-mantho meM kevalajJAna tathA kethaladarzana kA kamAvitva, sahamAvizva aura ameva, ye tIna pakSa haiM, parantu digambara-mantho meM sahabhAritva kA eka hI pakSa hai| pR0-43 / lezyA tathA Ayu ke bandhAbandha ko apekSA se kaSAya ke jo caumaha aura bosa bheda gommaTasAra meM haiM, ve zvetAmbara-manyo meM nahIM dekhe paye | pR -- 55, noTa / aparyApta-avasthA meM aupazamikasammaktava pAye jAne aura na pAye jAne ke sambandha meM do pakSa zvetAmbara-prAtho meM hai, parantu gommarasAra meM ukta vo meM se pahilA pakSa hI hai| pR0-70, coTa / ajJAna-trika meM gaNasthAno kI saMkhyA ke sambandha meM bo pakSa pharmaprantha meM milate haiM, parantu gommarasAra meM eka hI pakSa hai / pR0-82, noTa gommaTasAra meM nArako kI saMkhyA karmaprantha-vaNita saMkhyA se bhinna ch| pR0 - 116, nott| yamana kA AkAra tathA sthAna digambara saMpradAya meM zvetAmbara ko apekSA bhinna prakAra kA mAnA hai aura tIna yogo ke bAhAbhyansara kAraNo kA varNana rAjavAtika meM bahuta spaSTa kiyA hai / pR0-134 / manaHparyApamAna ke yogo kI saMkhyA dono sampravAya meM tulya nahIM hai| pR0-154 / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga bhAra zvetAmbara panthoM meM jisa artha ke liye AyojikAkaraNa AvajitakaraNa aura AvazyakakaraNa, aisI tIna saMjJAe~ milatI haiM, digambaragranthoM meM usa artha ke liye sirpha AjatakaraNa, yaha eka saMkhyA hai | pR0 - 155 / 238 mAnA hai aura zvetAmbarAmthoM meM kAla ko svatantra athya mo raft bhI / kintu digambara-granthoM meM usako svatantra ho mAnA hai| svatantra pakSa meM bhI kAla kA svarUpa donoM saMpradAya ke granthoM meM ekasA nahIM hai| pR0-157 / feat-feat guNasthAnoM meM yogoM kI saMkhyA gommaTasAra meM karmaprattha kI apekSA mitra hai / pR0 163, moTa / dUsare guNasthAna ke samaya jJAna tathA ajJAna mAnane vAle aise yo pakSa ivetAmbara-granthoM meM haiM, parantu gommaTasAra meM sirpha dUsarA pakSa 0-166, noTa | guNasthAnoM meM lezyA kI saMkhyA ke saMbandha meM zvetAmbara-granthoM meM do pakSa hai aura digambara-prabhyoM meM sirpha eka pakSa hai / pR0 172, noTa / [ jIva samyaktavasahita marakara strIrUpa meM paiM nahIM hotA, yaha bAta digambara saMpradAya ko mAnya hai, parantu vetAmbara saMpradAya ko yaha mantavya iSTa nahIM ho sakatA; kyoMki usameM bhagavAn mahilanAtha kA strIva tathA samyaktavasahita utpanna honA mAnA gayA hai / ] Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamagranma bhAga para 236 pariziSTa naM0 2 / kAbhagranthikoM aura saMddhAntikoM kA mata-bheda 1 sUkSma ekendrima Adi vasa jIvasthAnoM meM tIna upayogoM kA kathAma kArmagranthika mata kA phalita hai| saiddhAntika mata ke anusAra to chaha jovasthAmoM meM hI tIna upayoga phalita hote haiM aura vIndriya Adi zeSa cAra jovasthAnoM meM pAMca upayoga phalita hote haiM / '0-22, nott| avadhivana meM guNasthAnoM ko saMkhyA ke saMbandha meM kArmagyikoM tathA saMvAntikoM kA mata-bheda hai| kArmagranthika usameM no tathA yasa guNasthAma mAnate haiM aura saiddhAntika usameM bAraha guNasthAna mAnate haiM / pR0-146 / saiddhAntika dUsare guNasthAna meM mAna mAmate haiM, para kArmagranthika usameM ajJAna mAnate haiM / pR0-166, noTa / kriya tathA AhAraka-zarIra banAte aura tyAgate samaya kauna sA yoga mAnanA cAhiye, isa viSaya meM kAmapanthiko kA aura savAnsikokA mata-meva hai / 10-170, noTa / siddhAntI ekenniya meM sAsAdanamAva nahIM mAnate, para phArmagranthika mAnate haiM / 10-171, noTa / pagthibheda ke anantara kauna sA samyakta hotA hai, isa viSaya meM sivAnta tathA karmaprantha kA mata-bheda hai / pR0-171 / *: N Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmacantya bhAga bAra 240 pariziSTa naM0 3 / cauthA karmagrantha tathA paJcasaMgraha / jIvasthAmo meM yoga kA vicAra paJcasaMgraha meM bhI hai / pR015, nott| aparyApta jIvasthAna ke yogo ke saMbandha kA mata-bheva jo isa karma pragya meM hai, vaha paJcAMgraha ko dhImA meM vistAraparvaka hai / pa0- 16 / jIvasthAna meM upayogoM kA vicAra paJcasAha meM bho hai / 5 / 20, noTa / karmagrantha kArane vimaGgajJAna meM vo jIvasthAno kA aura paJcasaMgraha kAgne eka jIvasthAna kA ullekha kiyA hai / pa0-68, noTa / aparyApta-avasthA meM aupazamikasamyaktaSa pAyA jA sakatA hai, yaha bAta paJcapaha meM bhI hai / pR-70 noTa / puruSo se striyo ko sakhyA adhika hone kA varNana pAMgraha meM hai| pu0-125, noTa / paJcAgraha meM mI guNasthAno ko lekara lekara yogo kA vicAra hai| pu. 163, noTa / guNasthAna meM upayoga kA varNama paJcasaMgraha meM hai / pR0-167, noTa / bandha-hetubho ke uttara bheva tathA guNasthAno meM mUla bama-hetuokA vicAra paJcAMgraha meM hai / pu0-175, noTa / sAmAnya tathA vizeSa bandha-hetubho kA varNana paJcasaMgraha meM vistRta hai / pR0-181, noTa / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra 241 guNasthAnoM meM bandha, ubaya Adi kA vicAra pandhasaMgraha meM hai| pR0-187, noTa / guNasthAnoM meM alpa-mahatva kA vicAra paJcasaMgraha meM hai| pR-162,noTa / karma ke bhAva paJcasaMpra-e meM haiN| 10. 204, poTa / usa sioM saMbaI kA vicAra karmagrantha aura paJcasaMgraha meM bhinna-bhinna zailI phara hai / 10227 / eka jIvAzrita bhAvoM kI saMkhyA mUla karmagrantha tathA mUla paJcasaMgraha meM bhinna nahIM hai, kintu vonoM vyAkhyAnoM meM dekhane yogya ghor3A sA vicAra mena hai / pR0-226 / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 krarmagrantha bhAga cAra pariziSTa naM0 4 / kucha dhyAna dene yogya vizeSa- vizeSa sthala | jIvasthAna, mArgaNAsthAna aura guNasthAna kA pArasparika astara | pU~0 - 4 / parabhava kI Ayu bA~dhane kA samaya vibhAga adhikArI-kSetra ke anusAtha kisa dizA kA hai| pu0-24 noTa | udIraNA kisa prakAra ke karma kI hotI hai aura vaha kaba taka ho sakatI hai ? isa viSaya kA niyama / pR0-26, noTa | vya-levA ke svarUpa ke sambandha meM bAzaya kyA hai ? mAvalezyA kyA vastu hai darzana meM tathA gozAlaka ke mata meM lezyA ke ityAdi kA vicAra / pR0-33 kitane pakSa haiM ? una sabakA aura mahAbhArata meM yoga, sthAna meM kaisI kalpanA hai ? J zAstra meM ekendriya dvIndriya Adi jo indriya sApekSa prANiyoM kA vibhAga hai vaha kisa apekSA se ? tathA itriya ke kitane meva prameva hai aura unakA kyA svarUpa hai ? ityAdi kA vicAra / pR0 36 / saMjJA kA tathA usake meva prabhedoM kA svarUpa aura saMjJitva tathA asaMtvi ke vyavahAra kA niyAmaka kyA hai ? ityAdi para vicAra pR0 38 / aparyApta tathA paryApta aura usake meva Adi kA svarupa tathA paryApti kA svarUpa pR0-40 / kevala zarama tathA kevalavana ke kramabhASitva, sahamAthitva aura ameva ina tIna pakSoM ko mukhya-mukhya balIle tathA ukta tIna pakSa | kisa-kisa nayako apekSA se hai ? ityAdi kA varNana / dR0-43 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmaMgrantha bhAga cAra bolane tathA sunane kI zakti nahone para mI ekendriya meM bhUta-upayoga svIkAra kiyA jAtA hai, so kisa taraha ? isa para vicAra / pu.-45 / puruSa vyakti meM strI-yogya aura strI vyakti meM puruSa-yogya bhAva pAye jAte haiM aura kabhI to kimI eka ho vyakti meM strI-puruSa rogoM ke bAhyAbhyantara lakSaNa hote haiN| isake vizvasta savata / pR.-53, noTa / zrAvakoM kI vara" kA visthA nahIM kI hai, usakA khulAsA / 10-61, nott| mana:paryAya upayoga ko koI AcArya parzanarUpa bhI mAnate hai, isakA pramANa / 50 62, noTa / jAti madhya kisako kahate haiM ? isakA khulAsA | pR0-65, noTa | aupamikasamyaktatra meM vo jIyasthAna mAnane vAle aura eka jIvasthAna mAnane vAle mAcArya apane-apane pakSa kI puSTi ke liye aparyApta-avasthA meM aupazamikasabhyaktaba pAye jAne aura na pAye jAne ke viSaya meM kyA kyA yukti dete haiM ? isakA savistara varNana / pura-70, nott| samUcichama manuSyoM kI utpatti ke kSetra aura syAma tathA unakI Ayu aura yogyatA jAnane ke liye Agamika-pramANa / pR0-7, bhoTa / svarga se chayuta hokara veva kina sthAnoM meM paidA hote hai ? isakA kathana / pR0 ---73. noTa / ghAIrzana meM koI tIna ho jIvasthAna mAnate haiM aura koI cha / yaha mata-meva indriyaparyApti kI bhinna-bhinna vyAkhyAoM para nirbhara hai| isakA sapramANa kathana / pu0-76, noTa / pharmagranya meM asaMjJo paJcendriya ko strI aura puruSa, ye bo deva Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAmanAtha bhAga cAra 144 mAne haiM aura siddhAnta meM eka napusaka, so kisa apekSA se ? isakA pramANa 1 pR0-7, moTa / mahAma-nika meM do guNasthAna mAnane vAloM kA tathA tIna guNasthAna mAnane vAloM kA prAzaya kyA hai ? isakA khulAsA / pR. 12 / kama Adi tIna azuma lezyAmoM meM chaha guNasthAna isa karmaprampa meM mAne hue aura panasaMgraha Adi pranyoM meM ukta tIna lezyA meM cAra guNasthAna mAne haiN| so kisa apekSA se ? isakA pramANapUrvaka bulAsA 1 pR0-88| jaga maraNa ke samaya gyAraha guNasthAna pAye jAne kA kayana hai| saba vigrahagati meM tIna hI guNasthAna kaise mAne gaye ? isakA khulAsA / puu0-86| stroveva meM teraha yogoM kA tayA veva sAmAnya meM bAgcha upayogoM kA aura nau guNasthAnoM kA jo kapana hai, soya aura bhAva meM se kisa-kisa prakAra ke kSetra ko lene se ghaTa sakatA hai ? isakA khulAsA / pu0-67, moTa / japAmasampavarava ke yogo meM bhIvArikamizrayoga kA pariMgaNana hai, so kisa taraha sambhava hai ? isakA khulAsA / pR0-6|| mArgaNAoM meM zrI alpAbahutva kA vicAra karmagrantha meM hai, yaha Agama bhAvi kima prAcIna pranyo meM hai ? isakI sUcanA / pu0-15, noTa / kAla kI apekSA kSetra kI ko sUkSmatA kA sapramANa kathana / pR0-177 noTa zulka, pana aura temo-lekSyAvAloM ke saMkhyAtaguNa alpa-yAtya para zAsa-samAdhAna tathA usa viSaya meM vyAkAra kA, mantavya / pu0-130 noTa sIna yogoM kA svarUpa tathA unake brAhma-Abhyantara kAraNo kA spaSTa kapana aura yogoM kI saMkhyA ke viSaya meM zaGkA-samAdhAna tathA dravyamama, pradhyApana aura zarIra kA svarUpa / pR0-134, / Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga cAra Apasa meM antara samyaktva sahetuka hai yA nirhetuka ? kSAyopazamika Avi mevoM kA AdhAra, aupazamika aura kSAyopazamika samyaktva kA kSAyika samyagavIkI una donoM se vizeSatA, kucha kAkokya aura pradeza kA svarupa kSayopazama tathA vyAkhyA evaM anya prAsaGgika vicAra 19 - 136 / zaGkara- samAdhAna, upazama-zabda kI aparyApta avasthA meM indriyaparyApta pUrNa hone ke pahile calUzana nahIM mAne jAne aura cakSurdarzana mAne jAne para pramANa pUrvaka vicAra / 10- 141 / 245 vakragati ke sambandha meM tIna bAtoM para savistAra:- (1) vakragatike vigrahoM ko saMkhyA (2) vakragati kA kAla-mAna aura (3) vakSagati meM anAhArakalpa kAla mAna / pu0-143 | avadhidarzana meM guNasthAnoM kI saMkhyA ke viSaya meM pakSameva tathA pratyeka pakSa kA tAtparya arthAt vibhaGgajJAna se avadhidarzana kA bhedAbheva / pu0 - 146 / zvetAmbara digambara saMpradAya meM kabalAhAra viSayaka matabheda kA samanvaya / pu0 - 108 kevala jJAna prApta kara sakane vAlI strIjAti ke liye zrutajJAnavizeSa kA arthAt dRSTibAva ke adhyayana kara niSedha karanA, yaha eka prakAra se virodha hai / isa sambandha meM vicAra tathA naya-dRSTi se virodha kA parihAra | pR0 - 146 / kSudaMrzana ke yogoM meM se audArikamizrayoga kA varjana kiyA hai, so kisa taraha sambhava hai ? isa viSaya para vicAra | pu0-164 / kevalimuddhAta sambandhI aneka viSayoM kA varNana upaniSadoM meM tathA gItA meM jo AtmA kI vyApakatA kA varNana hai, usakA prema-dRSTi se milAna aura kevalimuddhAta jaisI kriyA kA varNana anya kisa darzana meM haiM ? isakI sUcanA |0-15 / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 karmagrantha bhAga cAra jaga varzana meM tathA janeta ra-varzana meM kAlakA svarU kisa-kisa prakAra kA mAnA hai ? tathA usakA prAstavika svarUpa kaisA mAmanA cAhiye ? isakA pramANa pUrvaka vicAra / pR.-127 / chaha selyA kA sambandha cAra guNasthAna taka mAnanA cAhiye yA chaha guNa spAna taka? isa sambandha meM jo pakSa hai, unakA mAya tathA zubha bhAga lezyA ke azubha paleyA aura azubha vanya lezyA ke samaya zubha mAvalepayA, isa prakAra lezyAoM kI viSamatA kina jIyo meM hotI hai ? ityAdi vicAra / pU.---172- noTa / kamabandha ke hetuoM kI bhinna-bhinna saMkhyA sabhA usake sambandha meM kucha vizeSa UhApoha / pR0-174, noTa / Amigrahika, anAminahika aura AminiSezika-mithyAtva kA zAstrIya khulAsA / pR0-176, moTa / tIrtha karanAmakarma aura sahAraka-dvika, ina tIna prakRtiyoM ke bandha ko kaho kaSAya-hetuka kahA hai aura kahIM tIrthakaranAmakarma ke agSa ko sampapasyahetuka tathA AhAraka-dvikake bandha ko saMyama-hetuka, so kisa apekSA se ? isakA khulAsA pR0-181, noTa / chaha bhAva aura unake bhejoM kA varNana anyatra kahAM-kahA~ minnatA hai ? isakI sUcamA / 10-166, noTa / mati Adi ajJAnI ko kahIM bAyopazamika aura kahIM aurayika kahA hai, so kisa apekSA se ? isakA khulAsA / pR0-166, noTa / / saMkhyA kA vicAra anyatra kahA~-kahA~ kisa-kisa prakAra hai ? isakA niveza 1 pR0-208, noTa / yugapara tathA bhinna-bhinna samaya meM eka yA aneka jIvAzmita pAye jAne kAle bhAva aura aneka jIvo ko apekSA se guNasthAnoM meM mAvoM ke uttara meva / pu-231 / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma : ntha bhAga cAra anuvAda gata pAribhASika zaboM kA koSa | anuvAdagata pAribhASikazabdoM kA koSa zabda | paGkti / zabda | pRSTha | a achAmasthikayathAsyAta [ adhyavasAya ] anubhavasaMjJa / [ anubhAga ] [anubhAgabandhasthAna] antarakaraNa [ antarmuhUrta [ [ apavartanAvaraNa] | abAdhAkAla ] abhavastha ayogI asatkalpanA A / [Adeza ] AyojikAkaraNa [AyaMbila ] AvajitakaraNa [AvalikA ] AvazyakakaraNa i / varavara sAmAyika paGkti / 61 20 223 13 38 223 13 16 .. 140 maiM 28 1 6 2 6 1 164 25 210 17 m ex 155 60 1 155 6 31 1 155 7 57 23 pR0 / u / utkRSTa anantAnanta utkRSTa asaMkhyAtA sakhyAta utkRSTa parIsa nita utkRSTa parItA saMkhyAta utkRSTa yuktA manla utkRSTa yuktAsaMkhpAta utkRSTa saMkhyAta udayasthAna ureraNAsthAna upakaraNendriya upakSama upazamazreNibhAvoopazamikasamyavazva [oca ] oSasaMjJA U / [ utAsAmAnya ] Urdhvapracaya 247 o / 225 11 220 220 15 216 3 220 16 220 2 217 16 28 * 28 3 37 12 136 27 66 3 14 ar 158 25 4 16 36 15 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 zAyada / pRSTha | au / aupapAtikazarIra zramika trafafta karaNa karaNa- aparyApta karaNaparyApta [kaSAyika pariNAma] kSAyopazama kSayopazamika 1 (dhana) [dhanIkRta loka ] g| paribhavajanya aupaza mikasampavazva gasi gha / 62 13 138 1 167 14 chAyasthikayathAkyAta ch| paGkti ' jaghanya anantAna ha jaghanya asaMkhyAta saMsthAta GT I 41 10 40 41 13 223 13 138 4 138 1 8 65 13 81 10 129 1 118 4 61 15 220 18 220 1 zava / pAr3ita / pRSTha | jaghanya parotAgazta 220 7 jaghanya parItAsaMkhyAta 215 11 jaghanya yuktAnanta 220 13 jaghanyayukta saMkhyAtra 218 15 jaghanya saMkhyAta 206 24 [jAti bhavya ] [jIvasamAsa] jJAnasaMjJA karmagrantha bhAga cAra tiryakpracaya [tiryaksAmAnya]] dravyaprANa dravyamana bravya lezyA dhIrghakAlopadezikI saMjJA ta / --=* dravyavacana [dravyaveda ] [ dravyasamyaktva ] dravyendriya { 3 8 3 da / 65 r 5 38 22 dRSTivAdoSapezikI saMjJA 3826 3 135 13 ma 16 1 15 35 5 158 23 3 16 " 33 135 53 173 16 36 20 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma grantha bhAgamA 249 zabya pRSTha / paMkti ta , zarada / / zarada / pRSTha / paMkti / azodaya 137 16 [nigodazarIra] 223 28 niratidhArachedopasthA [bandha na karaNa] panIyasaMyama 58 21 bandhasthAna [nirjr|] [nivibhAga aMza] 222 22 bhavapratyaya 114 15 nivizamAnakaparihAra bhavastha-ayogI 164 24 vizubasaMyama 60 20 bhAva niviSTakAyikaparihAra bhAvArANa vizuddhasaMyama 60 21 bhAvalezyA 33 18 nili-aparyApta 41 2 [bhAvaveda] 53 1 nivRttIndriya [bhAvasamyaktva 137 17 nizcayamaraNa 86 17 bhAvendriya nokaSAya 176 17 ma / madhyama anantAnanta 220 22 madhyama asaMkhyAtA saMkhyAta 220 10 paryApti 41 21 madhyama parIttAnanta 220 15 [palyoSama] madhyama parIttAsaMkhyAta216 4 [pUrva] madhyama yuktAnanta 220 20 pUrvapratipanna madhyamayuktAsaMlyAta 220 5 [pratara] madhyama saMkhyAta 217 22 pratiyanamAna 163 12 [pratyekazarIra 223 25 prathamopazamasamyaktva 66 1 | yAvatkathitasAmAyika 58 6 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmapranpa bhAga cAra 250 pRSTha / paMkti / | zAda / pRSTha ! paMkti zarada / ri] 118 4 | zAsapRthaktva zarIra va / labdhi-aparyApta sarakalpanA 210 15 labdhinasa sasAsthAna 27 25 sabdhiparyApta 40 10 [samaya] 261 viSapratyayazarIra 62 15 sarAmasaMyama 14 24 labdhaundriya 37 14 |sAgaropama] 28 6 [lavasattama deva] 71 11 sAticArachevopasthApaliGgabhArIra nIyasaMyama [sAmAnya] pakragati 144 15 [sAmAnya bandha-hetu] 18113 [varga 117 1 sUkSmazarIra [vargamUla] [sUcizreNi vigraha 143 10 [saMkrama] vipAkoSaya 137 15 [saMkramaNakaraNa] vizudhyamAnasUkSma saMklizyamAnakasUkSmasAMparAyasaMyama 61 6 saMparAyasaMyama 61 5 [vizeSa] [saMkSepa] [vizeSa bandha-hetu] 181 14 saMjJA [vizeSAdhika] [sthitakalpI] [vistAra] sthitAripatakalpI] [visvA] 62 3 bhAvika vyAvahArikamaraNa 89 15 ! hetuvAvopadezikozA 38 15 x xnx a w - Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthe karmagrantha lA koSa ! ---- kAya bhAga bAra gaathaangk| prAkRta / sNskRt| hindii| 72-aopara ataHpara isase agaadd'ii| 'saMyogakevalo' aura 'ayoga48-aMtaduga antavika kevalI' nAmake antake ko-sera (havA aura caudahavA~ guNasthAna / 47--aMtAima antAdvima akhIrakA aura zurUkA / 23, 28-aMtima antima akhiirkaa| 73-akkhA AlyA nAma / 36, 38-aggi agni agnikAyikA-nAmaka jIca-vizeSa 12,16,20,25, T'acakSurdarzana' nAmaka varzana acakSuSa 32,42-acakkhu LvizeSa [62-6] 48--achahAsa aSaTahAsa yaha hAsyAdi ko chor3akara / 1-[ ]isa koSTha ke andarake aGka, pRSTha aura paMktiyoM ke aGga haiM, usa jagaha una zabdoMkA vizeSa artha ullikhita hai| 251 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA0 / saM0 / zAna maa0| 3,12.16,20,21,23 ajaya 26,30.42,46,48.56/ 47.50,54,56 } -ajo(yo gin, 52- ajjhavasAya 7-2,8-32,2,35, ayata' -nAmaka cothA guNasthAna siyA uttara mAmA-vizeSa !62-1] caudahaveM guNasthAnavAlA jIva / pariNAmoM ke drje| ayogin adhyavasAya aSTa -aTTha (Da) aatth| 56,60-2.612 aSTakarma aSTAdavA 66-aTTakamma 64-aTThAra 55-aNa ana 73---aNavaDiya anavasthita ATha krm| atthaarh| 'anantAnubandhA-nAmaka kaSAya1 vizeSa / [anavasthita' nAmaka ply-vi| zeSa / [211-4] [ 'anAhAraka nAmaka uttara maarg| NA vizeSa / vizeSatA-rahita / [63-5] ('anAbhigrahika' nAmaka mithyAtva-vizeSa / [176-6] 18.23,24,34,44---aNahAra anAhAra karmagrantha bhAma cAra 12- aNAgAra anAkAra 51-aNabhigahiya anAbhigrAhaka Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaa0|| prA0 / saM0 / 51-aNAbhoga 82-aNubhAga anAbhoga anubhAga hi / ( "anAbhoga'-nAma mithyaatvvishess| [77-2] 'anubhAga' nAmaka bandha-vizeSa / pharmagrantha bhAga cAra ananta 'ananta' nAmaka saMkhyA-vizeSa / 44-2,63,71, -aNaMta 76.83.84 37,38.36-2,) anantaguNa anantAnanta adharma-deza ajJAna 84,86 -- aNaMtANaMta 51-adhammadesa 6,11,26,30.66-anA (glANa 20.32-anAtiga 62--aniyahi anttgunaa| i'anantAnanta' nAmaka saMkhyA vizeSa / 'adharma' nAmaka dravya ke praveza / mithyA jJAna / 'kumati', 'kuzruti' aura 'vibhaGkanAmaka tIna ajnyaan| 'aniputtibAvarasaMparAya' nAmaka / nauvA~ gunnsthaan| { 'vAyukAyika' nAmaka momavizeSa / [52-16] ajJAna trika anivRtti 10,38-- anila . anila 253 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gA / praa.| 62-anuvIragu 4,35,50-anna 33--annANamIsa saM0 / amudIraka anya ajJAnamiva hi| 'udIraNA'na karanevAlA jov| aura dUsare / ajJAna-mizrita jnyaan| 'aparyApta'-nAmaka jIva-vizeSa / 1[11-2] 2, 3, 4-apajatta aparyApta aparyApta 3,4,6,7,15. -apajja 18-2,45, 57,61.63-apamata apramatta apramatta' nAmaka sAtavA~ guNasthAna / 'apramata'nAmaka sAtavA~ guNasthAna tk| 56--apamatta apramattAnta 57.56,62,70-aputva apUrva ( 'apUrvakaraNa' nAmaka AThavAM guNasthAna / karbhamanya bhAga cAra 46-apuzvapaNaga apUrvapaJcaka raNa-nAmaka AThavase lekara bArahavaM taka pA~ca guNasthAna Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaa| prAH | hi| 1-appabahU 56-abaMdhaga alpabahu abandhaka karmagrantha bhAga cAra 78,83-AbhAsa abhyAsa abhavya abhabyetara 19.26.32-abhava(vya) 43-amaviyara 83 - abhavajiya 66-abhavatta 51-abhigahira abhavyajIva abhabyatva kama aura jyAdAH [7-4] / bandhana karanevAlA jIva-vizeSa / 'abhyAsa' nAmaka gaNitakA saMphetavizeSa [218-18] / siddha na honevAlA jIva-vizeSa ( abhavya' aura 'bhakSya' nAmaka jIva vizeSa / 'abhavya nAmaka jIva-vizeSa / abhavyatva' nAmaka mArgaNA vizeSa / 'Abhipahika,nAmaka mithyaatv| vizeSa [176-4) / ('Abhinivezika-nAmaka mithyA tva-vizeSa [176-7] / alophAkAza / lomako chodd'kr| lennyaa-rhit| Abhigrahika 51-abhinivesiya 4-aloganaha 85-aloma 50-allesA Abhinivezika alokanamas alobha alekya 255 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaa| . prA0 11-avahi 37,83 - avi 57-aviuviyAhAra saM0 / avadhi api 26 akriyAhAra avirati avirata 50,51,56,57-aviraha 63-aviraya hi.. 'adhijJAna' nAmaka jJAna vizeSa 1156-11] bhI yakriya' aura 'AhAraka-nAmaka 1 kAyayoga vizeSako chor3akara / pAryoM se virakta na honaa| cauthe guNasthAnavAlA joya / / 'asatyamRSa' nAmaka mana tathA / vacanayoga-vizeSa [61-3] . 'asiddhatva'-nAmaka audAyika bhAya vizeSa [196-17] / manarahita jIva [10-16] / 24-asaccamosa asatyamRSa asiddhatva 66-asiddhatta 2,3,15-2,23,1 asaMjJI 27,32,36 -asa(ssa)nni 38,40-2,42, 44,63,71.80 karmarantha bhAga cAra asaMkhya 'asaMkhya'-nAmaka gaNanA-vizeSa / 80-asaMkhAsaMkha asaMkhyAsaMkhya ('asaMkhyAsaMkhyanAmaka gaNanA7 vizeSa / Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA0 37,36,42,44- asaMkha guNa hi. saM0 asaMkhyaguNa asaMyama 66-ajama [200-1] 25-asaMbhavin karmagrantha bhAga cAra asaMbhavin atha yathAkhyAta asaMkhyAta gunA / 'asaMyama'-nAmaka audAyika bhAva vizeSa / na ho sakanevAlI bAta / praarmbhmeN| 'yayAkhyAta' nAmaka carila vizeSa / adhikAra meM AyA huaa| jyAdA 12,20,26.33 ahavAya 37,41 [61-12] 46--ahiAya 38.2.40.62--ahiya adhikRta adhika 1.21.2.611 68.70/-AiI prathama 81-ASTamA 48 -AimA Adi Adima Adimadvika 61-Au 78-AliyA praathmik| pahile do--pahilA aura dUsarA guNasthAna / 'AyuS-nAmaka karma-vizeSa / 'AlikA'-nAmaka kAlakA bhAga vizaSa / AyuS AbAlikA 257 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ga0 pra0 sa0 258 60-AsuTuma AsUkSma 6.16 2224.) AhAra (ga) 15.31,4653 ) [50-6,62-25] AhAra (ka) 2646.47/_AhAra (-ga) AhAra (-2) 47-AhAramosa AhArakamizra 'sUkSmasaMpaNya' nAmaka dasaveM gaNasyAna tk| 'AhAraka' nAmaka mArgaNA, zarIra tathA krm-vishess| 'AhAraka' aura 'AhAraka mizra' . nAmaka yoga-vizeSa / 'AhAraka mizra' nAmaka kAyayogavizeSa / 'AhAraka' aura 'anAhAraka' nAmaka do mArgaNA vizeSa / indriya' nAmaka mArgaNA-vizeSa / eka baar| gyAraha / eka-eka / eka tathA 'ekendriya nAmaka jovajAti vizeSa / AhAretara 14-AhAreyara [68-13] E-iMdiya[4-1] 80-ikkasi 22.57--ikkA(gAra 74--ikkika 10,16,27.) indriya sakRta ekAdaza ekaka karmaratva bhAga cAra 32,50, iga[52- Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gA. pra0 sa0 52--gaguNa 52-igapaJcama ekaguNa ekapratyayaka pahilA guNasthAna / eka kAraNase honevAlA bandhavizeSa / karmagrantha bhAga cAra ekaviMzati 64-igamIta 18-ito 11.26,39-ityi [53.15] strI ivam yahA~ se / 'strAyeda' nAmaka veda-vizeSa / yaha inako isakA inameM imAn 81,54 79-25 assa astha etu 24.52,68) iti 75.80ES-iya itara 44,47.63. -iyara 2,46-iha samApta aura isa prakAra / unttaa-prtipkssii| yahA~ / 26.36.46,52. 256 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAra - prA0 260 61 -uirati udIrayanti udita hote haiN| 71--ukkassa utkRSTa sabase bar3A / 52-uttara uttara avAntara vizeSa tathA 'audayika nAmaka bhAva vizeSa / 7.8.60-2.67-2, udaya (ika) udaya 'udaya' nAmaka karmoko avasthA66, 6.1.167-6, vizeSa / 205-2] 78,--udIraNA [6] udoraNA 'udIraNA' nAmaka kA~kI ava sthA vizeSa / 75.77---uria uddharita nikAla lenA / 4,5,24,26 tarala[63-8] 'audArika' nAmaka kAya yoga audArika 46.47) vizeSa / 26.27.28 - uraladuga audArika dvika 'audArika' aura 'audArikamizra' nAmaka kAyayoga vizeSa / 4.28,26.) uralamosa (missa) audArikamiya 'audArikamizrayoga' nAmaka kAya 46.56.5 (-joga) yoga) yoga-vizeSa 1,5,30,35.65.-upaoga [5-8] upayoga 'upayoga' nAmaka mArgaNA-vizeSa 1-kriyApada zabda vibhakti-sahita raksa gara hai / karmagranya bhAga cAra Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gA0 prA0 saM0 hi. 56.70-urima uparima kapara kaa| 13,22,26,341_uvazama[65-6, upazama upazama-nAmaka samyaktva tathA 46.64.67.5 166-24,205.1] bhAva-vizeSa / 69-upasamaseho upazama zreNI 'upazama zreNi' nAmaka shrenni-vishess| 70-uvasAmaga nauyAM aura isA guNasthAna / 'upazAnta moha' nAmaka gyArahavA~ 62, 70,5 upazAnta guNasthAna / karmagrantha bhAga cAra 58.60.61.1-uvasaMta 26-2,27,31,46.-UNa Una 55.77,76.81, 8.56.70,71.75-ega 51-egajiyavesa 77-egarAsI eka ekajIvadeza ekarAzi ek| eka jIvake pradeza / eka smudaay| eka indriyayAlA jIva-vizeSa / 2.15.36,38,44-e(i)gidi ekendriya 2.15.36,38,46-10-11] 665-eva eva ho| isa prakAra / 261 71,76-evaM evam Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gA 73 - ogADha - ohibuga 14,21.25-.. prA0 34 - ohidasa 12,40, 42 - oho | 63-1] 2.35,76 - kama 24-2,27,26-2.) 26.47,54, 56 -2 6,11,16,25. 31.50, 20, 57, 52.66. - phamma (Na) [ --- kAya [46-12] 13 - kAka [ 64-6 ] 6,35,36 - kAya [46-3] saM0 o avagADha adhiki avadhidarzana avadhi ka kArmaNa kaSAya kApota kAya gaharAI 'avadhijJAna' aura 'avadhidarzana' nAmaka ko upamArgaNA - vizeSa / 'avadhidarzana' nAmaka darzana- vizeSa | 'avadhidarzana' tathA 'avadhijJAna' / bArI-bArI / 'kArmaNazarIra' nAmaka yoga tathA zarIra vizeSa / hatr nAmaka mArgaNA vizeSa tathA kavAya 'kApota' nAmaka lezyA - vizeSa / 'kAya' nAmaka mArga tathA yoga / vizeSa 1 262 karmagrantha bhAga cAra Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaoN0 TO saM0 85 kAla kAla kima 13- kiNhA [ 63-16 ] kRSNA 1- kim 76 - kira 36 - kIva kila klIba 11,42 - kevala [ 56-16] kevala 65 - kevala juyala 6,17,11,28,} 31,33,37,48,kevaladu (ga) 85. 12- kevaladaMsaNA 63-3] 41.67 - kevalin 11-koha [ 55-2] 40- kohin kevala yugala kevaladvika kevaladarzana kevalin krodha krodhin 'kAla' nAmaka dravya - vizeSa | 'kRSNA' nAmaka lezyA - vizeSa / kucha / pAdapUtyartha 'napuMsakaveda' nAmaka upamArgaNA vizeSa | 'kevalajJAna' nAmaka jJAna vizeSatathA 'kevaladarzana' nAmaka darzanavizeSa | " 11 'kevaladarzana' nAmaka darzana-vizeSa | kevalajJAno bhagavAn / 'krodha' nAmaka kaSAya vizeSa / krodhavAlA jova / A 4 karmagrantha mAga cAra 22 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gA prAka 264 kha kSAyika kSAyika 13-khaiga[66-12] 22,33,44.67-2 -kha/-iya[196 64.6-7 16,2052 75-khavaNa 6-khita 75-khippar3a 74--khibiya 81.84--khivasu kSepaNa kSipta kSipyate vitvA 'kSAyika'-nAmaka samyaktva vizeSa / 'kSAyika'-nAmaka samyaktva tathA mizela / haalnaa| dvAnA huaa| DAlA jAtA hai| DAlakara / ddaalo| 'kSINamoha' nAmaka bArahavAM guNasthAna tathA naSTa / 'kSepa' nAmaka saMkhyA-vizeSa / puragloM kA samUha / kSiya 55.60622-1-bIga kSINa 70,74.75,76 81.84-khesale)ba kSepa skandha ga karmagrantha bhAga cAra 6.66---Ai [47-11] 16-gaitasa gati gatitrasa gati'nAmaka mArgaNA-vizeSa / 'teja.kAya' aura 'vAyukAya'-nAmaka sthAvara-vizeSa / Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagranya mAma cAra gA0 prA0 3,18,23,35,52-guNa 54,56-gupacatta 1,70-guNaThANa(ga) [47] . 76-guNaNa 72,76.81 - guru-a) guNa guNasthAna / ekonacatvAriMzata untAlosa / guNasthAna(ka) guNasthAna / guNana guNA krnaa| uskRSTa / guru(ka) aura, phira / 23.66,84,85-ca 2,5,7,10,15, 18.16,20-2, 21,27,30,342,35-3,38,50, 52,60,67-3.1 70-4,77,76-2 66-caugaI catura cAra / caturgati 'manuSyagati', "devagati', 'tiryaggati' aura 'narakagati'-nAmaka cAra gtiyaaN| Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gA. sa hi. prA0 66-caughAin caturthaka -cautthata 2-cajadasa 52,53-caupacca 72-caUpallaparuvaNA 8,36,63.76-caUra 6,32-gharidi 54,57 - cavIsa 6-2,12,17.1 catutin 'jJAtavaraNa', 'darzanAvaraNa', 'moha noya' aura 'aMntarAya-nAmaka cAra karma / cauthA / caturdaza caudaha / catuHpratyayaka lAra kAraNoM se honevAlA bandha vizeSa / catuSpalyaprarUpaNA cAra 'palyoM kA varNana / catura cAra / caturindriya cAra indriyoMgAlA jova-vizeSa / catuvizati caubIsa / cakSuSa 'cakSurdarzana' nAmaka darzana-vizeSa / caritra 'caaritr'| carima akhIrakA / 20,28,34-caca [62-4] 6465-caraNa 16 17,18,20 -carama 21,22,27 karmagrantha bhAga cAra Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gA. prA0 60-carimaduga saM. carimaddhika alake do (terahavoM aura caudahavAM . gUNasthAna / ) karmayanya bhAga cAra 74-vidha 4,8-2,17,18 23,27,3637. " 46,61,50-2 // -cha (vaka,ga) SaT (ka) 10-chakkAya [51-1] SaTkAya pAMca sthAvara' aura eka 'sa', isa taraha chaha kAya / 55-chacatta SaTcatvAriMzat chayAlIsa / 51-chajiyavaha SaDjIvavadha. pA~ca 'sthAdhara' aura eka 'prasa' isa [177-10] taraha chaha prakAra ke movoM kA vadha / 7.24-chalesa SaDlezyA kRSNa, nIla, kApota, pota, padma aura zukla' nAmaka chaha lezyAeM / 54-56-chavIsa chabbIsa / 54-chahimacatta SaDadhikacatvA- chayAlIsa / rizata 267 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gA0 saM0 prA0 12,21,28,42-~chea [58-12] 'chedopasthAnIya, nAmaka saMyama.. vizeSa / yata 48.jaya 10.38-jaNa 113 10-jalaNa [52-16] jvalana 71-jahAna jaghanya 72,76-jA yAvat 84-jAyada jAyate 35.70-jia (ya) jIva 1,2,45-jia(ga)ThANa3-1] jIvasthAna 30-jialakSaNa jIvalakSaNa 86-jiTTha jyeSTha 1,53-jiNa jita chaThA guNasthAna / 'smAna-nAlaka sthAvara jIva / vizeSa amnikAya-nAmaka sthAvara jIvavizeSa / sabase chottaa| jabataka / hotA hai| jIva / 'jiivsthaan'| jIva kA lakSaNa / bdd'aa| rAga-dveSa ko jiitnevaalaa| karmayamya-bhAga cAra Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA0 saM0 66--jiyatta[200 14] jIvatva 'jIvatva' nAmaka pAriNAmika / bhAva vizeSa karmanAtha bhAga vAra suna yukta yuktAsaMkhyAta sahita / sahita / 'yuvatAsaMspAta' nAmaka saMkhyAvizeSa / 3,15,27 67,--(yo 76,76. 71.83---jutta 78 - juttAsaMkhijja [218-15] 1,622,24,31 // 36,46,50.52,-joga (a) (ya) 53,58.68) [5-11, 6-6] 12 -jogaLya 6263--jogina 73 --joyaNasahasa 72--jaMbUdvIvapamANaya yoga 'yoga'-nAmaka mArgaNA-vizeSa / yogacchava yAMga ka nAvabhAga aMza / yogina terahaveM guNasthAnavAlA jIva / yocanasahana hajAra yojn|| jambUdvIpapramANaka 'jambU-nAmaka dvIpake barAbara / 37-ThAna 52--ThiibaMdha sthAna sthitibandha guNasthAna yA mArgaNAsthAna / kama-andhakI kAla-maryAdA / 266 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gA0 prA0 saM 270 ta tatIya 65,76-2-taiya 74,75.03-sasmi 3-sassa tasmin tasya tosraa| usameM / usakA / 18.26,27-2-taba te unake dvaaraa| 26,47,48,79 76-2-tehiM (hi) 5.33,80.818 tata 61.75-tao 74 tadaMta tataH tavanta usase usake Akhira meN| kAya-yoga-nAmaka yoga-vizeSa / satu (yoga) taNa (-joga) 10.16,25. [53-4-164-13 / / 4-taNa pajja 84-tathvagga tanuparyApta tadga 'paryApta' shriir| usakA varga / kamagrantha mAga dhAra 10.16,16,25 tasa [52-20] asa 'sa'nAmaka jIva-vizeSa Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gA0pra0 saM0. hi. tathA tAvat uso prkaar| tbtk| 74,84-taha 74-tA 2.7.20 21.30 // 32.33,38.48, 52.57.70.77. -ti (ga) 76.34,35.36 / 38.70) karmarantha bhAga cAra siin| 32,33,48,-trianANa yajJAna 'kumati', 'kuzruta' aura 'vimaGga nAmaka ajnyaan| 84 --tipakhutto trikRtva tIna bAra / 55. ticatta tricatvAriMzata teMtAlIsa / 52,53 . tipacca nipratyayaka tIna kAraNoM se honevAlA bandha vishess| 10.17.64-tiya gai)[52-6] trika tIna, tIna indriyoMyAlA jIva vishess| 54-tiyahiacatta trikAdhikacatvA tatAlIsa / riMzat 271 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA0 272 10,16,16.26/ _tiri |-y) (gii| 30,37 [51-17] 81,85-tivAgi 83-tivaggiya 71-tiviha 71-tihA 72,80,86-tu 66,76-turiya 41-tulla 50 teutiga saM0 tiryaJca (-gati) tiryaggati' nAmaka gati-vizeSa / trimgituma tona dhAra varga karane ke liye| trimigata tIna bAra vaga kiyA huA / vividha tIna prakAra vidhA tona prkaar| to turIya tulya tejatrika cauthA / barAbara / "sejaH', 'para' aura zukla' ye tIna leshyaaeN| 'teja' nAmaka lezyA-vizeSa / teraha / samApta tathA isa prakAra / 13,15-teU [64-12] 26.35-2.7,22-tera (sa) 11.50-ti tejaH trayodazana karmagrantha bhAga cAra sthAvara 15.27.32-yAvara 15-yo 'sthAvara' nAmaka jIyoM kI jAti vizeSa 'stro veda,nAmaka mArgaNA-vizeSa / strI Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gA0 37,38-2,36-) 2.40, 41.42 -- thova 43-3, 44-2.631 STO 16.36 - dama 6,16,20,31.6 - dasa 54. 58611 65 - dANAiladdhi 74,77- dIkSudahI 6-2.8 15-2.18) 16-2,20,21. 23-2 35-2,37, / - cu(nA) 38, 42, 44, 47 / 62-2,64,82 ! 16.32 - duanAma saM0 stoka daka daza da Su hr dAnA dilabdhi dvIpodadhi vyajJAna thor3A 'jalakAya' nAmaka sthAvarajIva vizeSa | dasa dAna Adi pAMca labdhiyAM / dvIpa aura samudra / bo / 'matyajJAna' aura 'tAjJAna' nAmaka vo ajJAna / kamagrantha bhAga cAra 273 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaoN0 iato 52 - dupaccaa 30 - dukevala 54, 57 - du (ga) bIsa - ducciya 56 - dumihasa 72- 45- duviha 32,48 - budaMsa (-1) 37- deva 86- devadari 12,17,22.26 // 33,42,46, 48, 6- besa ( -jaya ) VC.E3 [61-23] saM0 vipratyayaka dvikevala dvAviMzati dvAveva vis'iaa dvividha dvidarza (na) deva devendrasUri deza hi0 do kAraNoM se honevAlA bandha vizeSa | 'kevalajJAna' aura 'kevasadarzana' nAmaka upayoga-vizeSa / baaiis| do hI / 'audArika mizra' aura vaikriyamizra, nAmaka yoga - vizeSa | do taraha se / 'cakSurdarzana' aura 'acakSurdarzana'nAmaka darzana- vizeSa 1 bevagati / devendrasUri ( isa grantha ke karttA ) / dezavirati' nAmaka pA~cavA~ guNasthAna / 4 karmagrantha bhAga cAra Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gA0 prAo 42 - naya 21.35, 43-2,62- do 6,6, 30.34.48-2- dasa ( ga ) 146-20] 32- dasaNaga 33.48 - dasa ( - ) tiga 81 - dhammadesa 66 - dhamma 47.46-2, 54.64 - na 11, 16, 25 - pu (pu N) (sa) [53-16] namiya saM0 nayana dvi darzana 'darzanadvika darzanatrika gha dharmadeza dharmAdi na na napuMsaka nitvA hi0 'cakSurdarzana' nAmaka upayoga - vizeSa / do / 'darzana' nAmaka upayoga-vizeSa / cakSudaMrzana' aura avakSurdarzana'nAmaka darzana- vizeSa / 'cakSurdarzana aura 'acakSurdarzana' aura avadhidarzana' nAmaka darzanavizeSa | 'dharma' nAmaka dravya ke 'dharma' nAmaka ajIva nahIM / napuMsaka namaskAra karake | pradeza / dravya - vizeSa / karmagrastha bhAga cAra 275 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saM0 Jio prA0 31---navaNevara nayanatara nara 11.15,15,16. ME) nara[53-15] . nara 25.31.37.68) 10,25-naragai[51.15] naragati 'yakSadarzana' aura acakSurdarzana'nAmaka upayoga-vizeSa / 'puruSaveda' aura 'manuSyagati'nAmaka mArgaNA-vizeSa tathA manuSya / 'manuSyagati' nAmaka upamArgaNAvizeSa / 'narakagati' nAmaka upamArgaNAvizeSa / 14.16,26-naraya naraka 20,21,26.30 33,52,54-2.-nava 64) nava nau / 6,30.34-nANa[46-16] jJAna jJAna aura samyagjJAna / 2,46) 33-48-nANatiga jJAnadhika 'matijJAna', 'kSatajJAna' aura 'avadhijJAna' nAmaka tIna jJAna,vizeSa / nigoda' nAmaka jIva-vizeSa / 65-nigoyajoya nigodajIya karmagrantha bhAga bhAra 74--niTTiya niSThita pUrA ho jAnA / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mA. nijadvika mA. 33 mijaduga 71-nivapabAya 10,30,36,35-ni(nA)raya(-gai) [51.18] 15-nIkA [34-1] najArabhuta niragati sapane do| apane pakSa / 'narakavi nAmaka gati-vizeSa / 'bhImA' nAmaka leshyaa-vishess| karmanAya bhAna pAra nIlA pazcAta 79--pacchA 43-parapupubdhi 2,3,5-2,6,8, pakhA(ja)(-1) pazcAnupI parvAta phir| pIke kmse| 'pata' nAmaka jIva-vizeSa / - 24--paliyara paryAvara 'paryAta' aura 'aparyApta' nAmaka Apa vishess| 'pravinAkA' nAmaka pallavizeSa pravimAkA 73 --pavisalAmA 3,15,20, [212-16] 23.2,18,16, , prathama pahilA ........ Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhA. saM. 16,23-paDhamatimA prathamavizyA pahilI cIna (kRSNa, nIla aura kApota) leshyaaeN| 64--paDhamabhAva prabamabhAda pahilA (opAmika) bhASa / 15,19,30.31, -paNa paaNc| 2,68,500 53-paNatIsa patriMzat paitiis| 54,55-paNapatra pcpn| 10,18,19,25,31--paNivi [52-10] pandriya pA~ca indriyAvAlA jIva / 82-patteyanigoyala pratyekAnagovaka 'pratyakanimo' nAmaka jIva-vizeSa 52,68--panara pndrh| pacAkSat pacAsa / pramaca 'pramatta' nAmaka chaThA guNasthAna / 61-pama0 pramacAnta 'prama' nAmaka chaThe guNasthAna tk| 85--pamANa pramANa pramANa / 13,14-pamhA [64-10 'payA' nAmaka dvaa-vishess| / outORE karmagrantha bhAga cAra pA : Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmapranya mAga bAra gA. prA. saM. 45-paramasaMkhina paramasaMkhyeya 'utkRSTasaMkhyAva-nAmaka saMkhyA vishess| 64,66,67-2,68-pariNAma [197-3, pariNAma 'pAriNAmika' nAmaka bhaav-vishess|| 205-2] 01.83- parittapata parittAnanda 'paricAnanda' nAmaka sNkhyaa-vishess|| 41,78--parittAsaMsa paricAsaMkhyA 'paricAsaMya' nAmaka saMkhyA-vizeSa [218-11] 12.21.29,41- parihAra [19-7] parihAra 'parihAravizuddha' nAmaka saMyama vishess| 82-paDhibhAga parimAga nirvimAgI bNsh| 72,772-palla palya 'pakSya' nAmaka pramANa-vizeSa / 27,36-paSaNa 'vAyukAya' nAmaka jIva-vizeSa / 69-pAriNAmiyamAva pAriNAmikamAva 'pAriNAmika' nAmaka mAya vizeSa! 49,71,55---pi api mii| 85-puggacha 'pudrama' nAmaka dravya-vizeSa! 5.7483,84,85--puNa kir| 275 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA. 19--purima 75-puSi 58--puca 8,27,61--paMca 49-paMcama patrama 2--paripi[10.17] papendriya 'puruSaveda' nAmaka upamArgaNA-vizeSa philaa| pahile kahA ekhaa| paaNc| paaNcaa| pA~ca indriyoMbAlA aur| spsstt| ra 18,59/ pAyara [10.3] 5,15,20,30, --bAra(sa) sTa aura maniSivAra' nAmaka naukA guNasthAna / baarh| yo (hIndriya jIpa) aura duusraa|| karmagranpa bhAga cAra dvAdaza dvi, dvitIya 2,10,32,05-visa-ya) Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gA. saM0 56-vikasAya dvitIyakavAya 65,75,76-pIya(ya) 28 .[.16 59--para dvitIya 'thaprasvAspAnAvaraNa'nAmakaka. baap-vishess| duusraa| karmabandha / paoNpavA hai| karmagrantha-bhAga cAra mAsi mara parikSa 76-mAsu 74-mariya 9,25,74-maba(ba) [49-24]] 13,16- bhavibiyara bhro| mraayaa| 'bhavya' mAmaka jIvoMkAvarga:vizeSa RE madhyavara 1,70-bhASa [7.5] 5-mAsa 'bhaya aura pAmya' nAmaka jIvoM vrg:pisess| zrIdoM ke pariNAma / 'asatyA mR'-mAmaka vana-yoga bhASa varI . . . . . . . . . Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ----- prA. 10,19,36,38-bhU [52-14] 14,64,68-meSa pugdhiikaay| prkaar| bheda 11,14,21, mA(nANa) mati (mAna) 'msinaamkhaan-vishess| - - 41-manamANa masyajJAna 'maspahAna' nAmaka samAna vishess| --maggaNaThANa 4-3] mArgaNAsthAna 'maagNnnaasthaan'| 23-bhagaNA mAgaNyA 'maargnnaasthaan'| 71,79,80,85-majha madhyama 72-majhima madhyama 10,15,24,28.1 2,29,35,39, maNa(jAga [52. mana:(-yoga) 'manoyoga' nAmaka yog-vishess| 46,47124,56.14,134.6] 51-maNakaraNAniyama manaHkaraNAniyama 'mana' aura 'indriyoM ko maryAdAke andara na rkhnaa| 11,6,17,21, manojJAna 'mana:parya' nAmaka zAna-vizeSa / karmagrantha bhAga pAra 177-8] 28,30,584-maNanANa Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manaHparyavasAna'vAlA jIva / 'mAnakaSAya aura mAnI huI maat| 'mahAzakhAkA' nAmaka ply-vishess| karmagrabhya bhAga cAra 40-mANanAmina manomAnim 11,49-bhaya [55.3] mada, mata 73-mahAsaLAgA mahAsakAkA [212-20] mAbin 10-mANin mAnina 11-bhAga [56-1] mAyA 44,45,50,51, --miccha [67.21] midhyAtva mASAkaSAyavAle aav| mAnakaSAvavAle auss| 'maayaakssaay'| 'midhyAtva' nAmaka pahilA guNasthAna | 53-micchaviramapAina midhyAtvApirati- 'midhyAtva' aura 'aviratisa pratyayaka utpanna honevAlA bandhanavizeSa / 12,14-mijAduga mithyAtvadvika 'mithyAtva' aura 'sAsvAina' nAmaka pahilA aura dUsarA guNasthAna / 12--miliga micyAsvatrika mithyAtva'vAsvAdana' aura 'misa dahi' nAmaka vIna guNasthAna / ma Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mA. 53 misApacAiba mithyAtvamasvayaka 'midhvAba' se honevAlA bamba vishess| 55,57-mistra(mIsa)ga mizrI 'bIpArikamiza aura vaikiyamibha' nAmaka yogmNc| 13,15,24-2, mIsaga) [68, mima(ka) bIsarA guNasthAna, boga-vizeSa, 21,13.44,46, 90.20,91-22, ajJAna, samyaktva-vizeSa aura 18-2,55,59, 13.1.1955.5: mAk- pikA 61,63,64,65, 205-2) chodd'kr| 60,69-moha 'mohanIva-nAmaka krm-vishess| 69J 1,10,13,22 // aur| karmayamba nAga bAra 55 dina rdin| Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mA0 78,83- rAsi 77, 78,79-2, } 78-2,80,83 2,84 / laDDu 65-- bar3I (4) [218-16] 72--- laDusaMkhila 1,9,31,36, 43, 66 86-vihiva -- [209-24] [5-13, 49-22] gAgAparasa 81 11, 20 -- lobha [56-2] 40 - Domin rAzi rUpa chandhi khaghu laghusaMstheya cikhita kezvA DhokAkAzapradeza loma komina samUha | eka 1 pA~ca nayA~ / jaghanya / 'adhanya saMkhyAta' nAmaka saMkhyA vizeSa | likhA bezyAe~ / choka-vAkAzake pradeza | 'lobhakaSAya' / lobha pApA jIva / Y karmagramya bhAga bhAra Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17,65,74,55-4(vA) bA, iva athavA aura jaise| 24,27,28.2, 1-- banam vargavAsa vanita varja 84.sAgara 80--paggiya 34,53,55-yana 10,15,36,38paNa [52-14 85--baNasthA 10,10,15,39,40-yaNa [53-2, .. varga kro| barga kiyA jA chodd'kr| vanaspasikAya / vanaspatikAya / shbd| bana banaspati myavaharati api 86-baharA 15,10,69,75,84--vi 29,46,49--viumbA(-1) 5,25-2,29,46--viDamba(ba)duga kahA jAtA hai| hI aura bho| 'vaikriya' nAmaka zarIra vathA yogavizeSa / 'vaikiyA aura kriyamitra' nAmaka yoga-vizeSa karmagranya bhAga cAra : kriyatika Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mA. kriyAmina vakriyami' nAmaka yog-vishess| 4,4-vidhamma(ba)mIsa [12-18 24-vichaviya 3,15,19,25,36--bigaDa karmagranca bhAga cAra paMkriya 'vaikriya' nAmaka yoga vishess| po, sIna aura pAra indriyakAle vimA 6,18,55,58,65--viNA 28,30,33,40,1_n vinA 51,55,60/-Nui 14,40--vima()ma 35--virAga vimA viraviDika sivAya / sipaay| miyA avadhimAna | 'paizAMvarakSi' aura 'sarmavirati'. mAmaka pA~cave aura chaTha guNasthAna / rahita piis| kaaNgaa| 'veda' nAmaka mArgaNA- vidhA 68-bIsa vizAta 1,18-sura 1,11,20,316 }--() [49 10] gheda Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma gA. pA0 13,22,34,44--vebaga (66.10] 58--vaiyavi ayopazamasamyagdRSTi jIva / sAbeda, pururava aura npuNskved| devatri sama samapacAsava sanamAsaMlpaM 21,45,58,61-maMga 52--sagavatra 79-sagAsaMkha 24-saceyara [90.14, 17,91.16,19] 22,36-saThAva saaj| sacApana / sAtabA asaMkhyAtA satya aura asasya / satyetara svasthAna apanA-apanA gunnsthaan| saptam sAkhA 59-2,60.2,59) manavAlA praannii| 8,9,14,17, 18,19,25,51, 50.4] 45-2 5,15,45--yabhiga karmapranya bhAga cAra paryApta aura aparyApta shii| Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gA0mA0 13,45-samiyara [65-16] saMjIvara 64,68--samiyAiya sAnipAtika karmagrantha bhAga bAra / 40,62,69,82-sama 21,28,42-samA()ya 82-samaya 58-samayaparimANa 9,45,64,65.2,50samma [59-25] 14 sammatsatiga sama sAmAyika samaya samayaparimANa sabhyag samyaktvanika mAnavAlA aura ve mana praannii|| 'mAnipAtika' nAmaka eka mAka. vishess| braabr| 'sAmAyika' nAmaka sNym-vishess| kAsakA nirbibhAgI aMza / samayoMkI mikadAra / 'smygdrshn| 'aupazAmika', 'zAyika' aura 'kSAyopazamika' nAmaka sIna samma basva vishess| zAyika' aura 'mAyopAmika' / 'sayogI' nAmaka rahavA~ guNasthAna / srsoN| 'zakhAkA' nAmaka pasya-vizeSa / - - 25-sammaduga samyakspatika 47,58sayo(jo)gi sayAgin 74.75,77-sarisava sarSapa 73,71,76-sallAga [212.12] salAkA 75--sahAgapacha muLAkApalya --- - -- - - Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gA0 45,50,71, --savva 73---masihamariya sazikhata 11--sAmAra [54.8] sAkAra 52. sAmAiya[5520] sAmAyika 5--sAya sAta 13,18,26,43, sAsA(soga sAsAdana zikhA- apara taka bharA thaa| thAkAravALe-vizeSa upyog| 'sAmAyika nAmaka saMyama-vizeSa / sAtavedanIya karma / 'sAsApana' nAmaka dUsarA guNasthAnA sAsAvanabhAva 49-sAsamabhAva 68,85--siba 11-2,14,21, }-muba(ya)[56-6] 'sAmAna kI avasthA / muru jIva / siddha zruta kamagrantha nAma pAra 13,14,22, 11, --suma [64-15] 9 . zuklA sUtroka 'malA' nAmaka kheshyaa-vishess| sUtroMmeM raahulaa| Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 41--supatramANa bhuTAmAna - 'zrumAjhAna -nAmaka mithyaajnyaanvishess| devagati / karmagrantha bhAga cAra - -- 10,14,18,26,30- suragAha [51.13] suragati 2,5,12,18,22, 29,37,41,58, --suhama[9.18, sUkSma 59,61,62) 60.23] 86-suhamatyavizAra sUkSmArthavicAra - 'sUkSma' nAmaka panaspatikAyake aaNv-vishess| 'sUkSmArthavidhAra' apara-nAmaka yaha masthA 3,7,37,45,53, sesa zeSa bAkI / pADaza saMkhya 65,69,70 sasa 52.53,54,58-solA-sa) 41,42,43-2,54-sNs| 39,41,62,63-saMvaguNa 1,1--saMsina 9,34-maMjama [49.18] 5- saMjAlagati saMkhyaguNa saMkhyeSa soldd| sNkhyaatgunaa| sNkhyaatgunaa| saMkhyA / 'sNym'| saMcalana koSa, mAna aura mAvA / / / saMyama saMjvalanatrika Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gA. bhA0 saM0 5,8,60-saMta [6.8] salA 60-saMtudaya saMcAraba 51--saMsaiya [176.5] samayika di 'sjaa'| 'sacA' aura 'udy'| 'sAMzayika' nAmaka mithyArava. viss| bhaSati hotA hai| 86--iMda 50,54- heDa 80,84-hoi bhavati hotA hai| samAna karmagrantha bhAra pAra