Book Title: Chandshastram
Author(s): Pingalacharya, Kedarnath
Publisher: Parimal Publications
Catalog link: https://jainqq.org/explore/023483/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CHANDASASTRAM OF PINGALACARYA piGgalanAgaviracitam chandaHzAstram mRtasaMjIvanyAkhyayA vRtyayA sametam Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - na- - annAtApa zrIpiGgalanAgaviracitaM chandaHzAstram zrIhalAyudhabhaTTaviracitayA mRtasaMjIvanyAkhyayA vRtyayA sametam, samIkSAcakravartirAjapaNDitazrImadhusUdanavidyAvAcaspatiracita chandoniruktisanAthIkRtaM c| jayapuramahArAjAzritena mahAbhaTTopAdhyAyapaNDitadurgAprasAdatanayena paNDitakedAranAthena sNshodhitm| tacca dhUmakaropAbhidhayajJezvaratanUja 'vidyAlaMkAra' anantazarmaNA "vizalyakaraNI' nAmnyA TippaNyA samalaMkRtya saMskRtam parimala pablikezansa dillI bhArata Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka: parimala pablikezansa 27/28, zaktinagara dillI-110007 punarmudrita : 1994 mUlya : 100.00 mudraka : Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Parimal Sanskrit Series No. 6 CHANDAHSASTRAM OF PINGALANAGA WITH 'Mstasanjivani' vrtti of Halayudha Bhatta and 'Chandonirukti' of Madhusudana Vidyavacaspati EDITED BY Pt. Kedaranatha and 'visalyakarani-tippani by Ananta Sarma Vidyalankara' PARIMAL PUBLICATIONS DELHI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Published by Parimal Publications 27/28, Shakti Nagar Delhi 110007 Ph. 7127209 Reprinted 1994 Price Rs. 100 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chandaH zAstrasya bhUmikA / tatra chandaH samIkSAsthazchandastattvavAdaHatha kimidaM chanda / iti pRcchAmaH / *Mendo , "nanu ca bhoH ! yadi kazvidryAt kaH khalu brAhmaNa ? iti so'yaM trividhaH paryanuyogo bhavati - lakSyApekSaH, lakSaNyApekSaH, lakSaNApekSaca / tadatastrividhaH samAdhirbhavati - asau devadatto brAhmaNa iti lakSyApekSaH, kazyapAzirobhRgvatrivasiSThavizvAmitrAgastyAkhyAH saptaiva brAhmaNAno bhavanti iti lakSaNyApekSaH, 'vidyA yoniH karma ceti trayaM brAhmaNyalakSaNam / sevA saMgrahavRddhizva kAlayApazca pAtanam // jIvitaM yasya dharmArthaM dharmo ratyarthameva ca / ahorAtrAzca puNyArthaM taM devA brAhmaNaM viduH // karmaNA brAhmaNo jAtaH karoti brahmabhAvanAm / svadharmanirataH zuddhastasmAdrAhmaNa ucyate // jAtyA kulena vRttena svAdhyAyena zrutena ca / ebhiryukto hi yastiSThennityaM sa dvija ucyate // dhRtiH kSamA dayAsteyaM zaucamindriyanigrahaH / vidyA caiva tapaH satyaM navakaM brahmalakSaNam // ' iti lakSaNApekSazca / evamevedaM yadadaH paryanuyujyate kimidaM chanda ? iti; so'yaM trividhaH paryanuyogo bhavati - lakSyApekSaH, lakSaNyApekSaH, lakSaNApekSaca / tadatastrividhaH samAdhirbhavati - 'a'gnimI'Le pu'rohi'taM ya'jJasya' de'vamR'tvija'm / hotA'raM va'dhAta'mam // ' (R. 1.a. 1 ' a. 1 va.) itIdaM chanda iti lakSyApekSaH, gAyatryuSNiganuSTubbRhatI pariniSTubjagatyA - khyAH saptaiva chandojAtayo bhavantIti lakSaNyApekSaH, 'yadakSaraparimANaM tacchandaH ' 'mAtrAkSarasaMkhyAniyatA vAkU chanda' iti lakSaNApekSazca / taditthaM siddhaM prativacanamitIdaM chanda iti cet; na siddham / kuta etat ? / yadada raparimANaM tacchanda iti hi lakSaNamucyate, tattAvadaparyAptaM bhavati / pRthivI gAyatra antarikSaM tram, dyaurjAgatI / abhirgAyatraH, indrastraiSTubhaH, vizvedevA jAgatAH / tejA vai brahmavarcasaM gAyatram, ojo vA indriyaM vIryaM triSTup pazavo jAgatAH / brahma gAyatram, kSanaM traiSTubham, viD jagatam / brAhmaNo gAyatraH, kSatriyastraiSTubhaH, vaizyo jA gataH / caturviMzatyakSarA vAggAyatrI, catuzcatvAriMzadakSarA vAk traiSTubhI, aSTacatvAriMzada Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 kSarA vAg jAgatI, ityevamanekadhA lakSaSyAH bhUyante / tAtha sarvA evaitA gAyabhyavibho jagatyaca lakSaNamarhanti / tatra yaducyate- 'akSaraparimANaM chanda iti'; bAcikeSvevaitadavakAzaM labhate nAnyatretyanaikAntikaM bhavati / na cAnaikAntike lakSaNazabdaH pravartate / tasmAdalakSaNametat / syAdeva tu teSu teSu sarveSvanugataH kazcana vilakSaNo dharmo madanurodhena chandaH zabdaH pravartate / tametaM dharma pRcchAmaH - kimidaM chanda iti // atha lakSaNyopaparIkSA -- mAnyetAni gAyatryAdInyabhidhAnAni zrUyante; kimete `mahacchAzabdAH, uta rUDhAH, yogarUDhAH, yaugikarUDhAH, yaugikA vA ? / athavA kvacinmukhyAH, aparatra bhaktyA prayujyante ! / tatra tAvat - 'gAyato mukhAdudapatat' iti gAyatryAH, 'gAyatrImeva tripadAM satIM caturthena pAdenAnuSTayebhati' ityanuSTubhava nirvacanazravaNAt, 'gAyantaM trAyate yasmAgAyatrItyucyate budhaiH / ' ityAdismaraNAccAvayavArthasphoTAca nete yadRcchAzabdA iti zakyaM vaktum / nApyete rUDhA bhavituM yujyante / " tadAhuryadanyAni chandAMsi barSIyAMsi bhUyo'kSaratarANi, atha kasmAdetAM bRhatItyAcakSata iti / etayA hi devA imAMlokAnAzruvata / tai vai dazabhirevAkSarairimaM lokamA zruvata, dazabhiraMtarikSam, dazabhirdivam, caturbhizcataso dizaH, dvAbhyAmevAsmin loke pratyatiSThan, tasmAdenAM bRhatItyAcakSate // " ( ai. bA. ) icaivamAdibhiH zrutibhireSAmavayavArthasApekSatvAvagamAt / na cApyete yogarUDhA bhavantiH / "saptadhA vai vAgavadat" / 'a'kSare'Na' mimate sa'ptavANaH' ityevamAdizrutisiddheSu vAgvigchittivizeSeSveva tu bhavAnidAnIM gAyatryAdIn zabdAnAcaSTe / tatra naiteSu gAyatryAdInAmavayavArtha samanvayaH svArasyena zakyate kartum / zuddhaM yaugikatvamapyata evaM tyAkhyAtaM bhavati / dravyazabdatvaguNazabdatvakriyAzabdatvAnAmanyatamasyApyatra duHsthatvAt / tatarhi syAdevam- na kevalaM vAgvizeSA evaiteSAM gAyatryAdizabdAnAM viSayA : vantIti, kiM tarhi - santyeva kecidanye'pi sAdhyadevAdayo draviNAdayo vA vedaprasiddhA bhayatryAdizabdapratipAdyAH, atha vAgvizeSAzca / teSu kacidime yaugikAH, aparatra rUDhAH syuH / athavA kvacinmukhyA aparatra bhaktAH syuH / tatra na jJAyate kutra kIdRzA ? iti / kiMca bhUyasA zrUyate gAyatryAdInAmAcchAdakatvAcchandastvamastIti / tatra na jJAyate kathameSAM vAgvizeSANAM sAdhyadevAnAM draviNAnAmanyeSAM vA kimAcchAdakatva - mastIti / AcchAdakatvamevaitacchandaH zabdasya pravRttinimittamuta gAyatryAdizabda saMbandhamAtramathavAnyadeva kiMcit ? / tasmAduttiSThate jijJAsA - kimidaM chanda ? iti // athApyetadanyathAnyathA bahudhA zrUyate vede / tathAhi ( 1 ) " ete vAva devAH prAtaryAvANo yadabhiruSA azvinau / ta ete saptabhiH saptabhizchandobhirAgacchanti / " iti / tadetana zAyate-- kathaM te saptabhizchandobhirAgacchanti, kAni vA tatra chandAMsi ? (2) "chandAMsi vA anyonyasyAyatanamabhyadhyAyan / gAyatrI, trinubhava jagatyai Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAyatanamabhyadhyAyat / triSTub, gAyatryai ca jagatyai ca / jagatI, gAyatryai ca triSTubhazca / tato vA etaM prajApatirvyUDhacchandasaM dvAdazAhamapazyat, tamAharat, tenAyajata / tena sa sarvAn kAmAn chandAMsyagamayat / " iti zrUyate / tatra na jJAyate kathaM dvAdazAhena chandasAmanyonyAyatanasaMsiddhiH / kAni vA tatra chandAMsi ? // ( 3 ) " aharvai devA azrayanta rAtrImasurAH te samAvadvIryA evAsan / na vyAvartanta | sau'bravIdindraH - kazcAhaM cemAnito'surAn rAtrImanvaveSyAva iti / sa deveSu na pratyavindat / taM vai chandAMsyevAnvavAyan, tasmAdindrazcaiva chandAMsi ca rAtrIM vahanti // " iti zrUyate / * tatra na jJAyate - kathametAni chandAMsi tamindramanvavAyan, kAni vA tatra chandAMsi ? // ( 4 ) " devA vA asurairyuddhamupaprAyan vijayAya / tAnagnirnAnvakAmayataitum / taM devA abruvan -- api tvamehi, asmAkaM vai tvameko'sIti / sa trizreNirbhUtvA tryanIko'surAn yuddhamupaprAyad vijayAya / trizreNiriti chandAMsyeva zreNIrakuruta / tryanIkaM iti -- savanAnyevAnIkAni / tAnasaMbhAvyaM parAbhAvayat " // iti zrUyate / tatra na jJAyate - kathaM chandAMsi zreNayo'bhUvan kAni vA tatra chandAMsi ? // (5) sarvANi chandAMsyetazapralApa ityAmnAyate / etazo svayaM sUryAzvaH saMjJAyate / 'udu' tyada'za'taM vapu'rde'va pra'ti pratihure / yadI'mA'zurvarhati de'va eta'za' vizva'smai' cakSa'se' ara'm // ' (R. 5a. 5 aM. 10 va . ) ityevamAdimantravyAkhyAne tathaiva pratipatteH / tathA ca na jJAyate - kathameSAM chandasAmai tazapralApatvam, kAni vA tatra chandAMsi ? // alaM nidarzanayA / evamAdayo hi bhUyAMsazchandasAmuccAvacavAdAH zrUyante / tatra na jJAyate - kathaM kathamete vAdA upapadyante kAni vA tatra chandAMsi ? / kimekamevaiteSA chandasAM chandastvamuta bhidyate pratyarthamiti pRcchAmaH - kimidaM chanda ? iti // atha yadapyuktaM lakSyApekSaM prativacanaM tadapi naivAvakalpate / 'a'gnimI'Le pu'rohi'tam' ityatra hi kiM nAma chando vivakSitaM bhavatAm ? / kiM tAvadayaM saMpUrNA mantrazchandaH syAt ? / netyAha / 'RcAM dazasahasrANi RcAM paJcazatAni ca / RcAmazItiH pAdazca pAraNaM saMprakIrtitam // ' (ca. vyU. 1 ) ityevaM hi dAzataye mantrAH saMkhyAyate, chandAMsi punaH saptaiveti viSayabhedo vijJAyate // ke nahiM tvatpadAni tacchandaH ? / netyAha- `zAkalyadRSTe padalakSamekaM sArdhaM ca vede trisahasrayuktam / tAni cATakaca padAni SaT ceti hi carcitAni // ' (ca. vyU. 1 ) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ityevaM hi padasaMkhyAnaM maryate, chandAMsi punaH saptaiveti viSayamedo vijJAyate / atha kimetAnyakSarAjyeva chandaH / nesAha 'catvAra vAva zatasahasrANi dvAtriMzaJcAkSarasahasrANi' ityevamakSarasaMkhyAnaM maryate / tasAna tAvadakSarANi chandaH syAt / atha kiM yadatraite darNAH zrUyante, tcchndH|| netyAhavarNA hi te bhavanti / vyabhicaranti ca te te varNAH, athApyanuvartate chandastvamato naite varNAzchandaH syAt / kiM yadayaM varNakramasvacchandaH? / netyAha-kramo hi nAma paurvAparyam / na cAnantarbhAvyavarNarUpaM paurvAparya zakyate'dhyavasAtum / tathA ca varNavyabhicAre kramAticAraH prApnoti, athApyanuvartate chandastvamato naiSa varNakramazchandaH syAt // atha yadayaM gurulghukrmsvcchndH| netyAha-yatrApi naivaM gurulaghukramastanApISyate chandovyavahAraH / sa na syAt ayocyeta / nocyate vidamitthaM gurulaghukramazchanda iti // kiM tarhi yathAkathaMcikriyamANo gurulaghukramazchandaH syAt / / naitadevamapi zakyaM vaktum / gadyapadyaviveka khattA cAhankena / yathAkathaMcitkramasya chandastve'bhyupagamyamAne tadavacchedakamedAsaMbhavAt sapta chandAMsIti vyavahAropi na prApnoti / tasmAnneSopi guruladhukramazchandaH sthAt // atha yadatrasamakSaraparimANaM tacchanda iti cennaitadapi zakyaM vijJAtum , yatrApi naitadakSaraparimANaM tatrApISyate chandovyavahAraH / sa na syAt // atha yathAkathaMcidakSaraparimANaM chanda iti cennaitadapyasti / kramavAdena pratyuktvAt // atha kimanena mantreNa yatpratipAdyate, sA vidyA chandaH? / netyAha-vidyA hi nAma sA arthaviSayiNI syAt, andaviSayaM tu chandaH pratipadyate-iti viSayamedo bhavati / nanu ca bhoH! na mantrabodhyo'rtha eva vidyA syAt, kiM tarhi mantrasyApISyate vidyAzabdena vypdeshH| tathA ca matratraividhyAd RgyajuHsAmAnIti vidymupdishyte| gadyapadyagAnAni caitAni RgyajuHsAmAni na chandaso'tiricyante / padyAditraividhyena chandasvaividhyasya sAMpradAyikairabhyupetatvAt // satyametat ! yadi hi nAma padyamRk, gadyaM yajuH, geyaM sAma-ityevAbhipretaM bhavatAm ; sattarhi nUnameSAM medAmedaprayojakadharmAnapyudAhariSyati-bhavAn kiMnibandhano'yaM bhedaH? padyamitarAbhyAmatiricyate gadyamitarAbhyAmiti / atha kasmAt punaH padyamapi chando gadyaM ca geyaM ceti / tadarthamidaM pRcchAmaH-kimidaM chanda ? iti / (iti chandastattvavAde prshngrnthH|) atrocyate-prANamAtrA chandaH / sarvaM cedaM sthAvarajaGgamaM saprANameveha jIvati / prANadhAraNaM hi jIvanam / ataH prANApagame nirjIvaM vinazyati sarvam / sa ca prANaH sarvatra vyaktibhedabhinnayA kayAcinniyatayaiva mAtrayAvasthAya khapraNItaM khAyattaM zarIramadhitiSTatIti pratipadyate / tatra vAcikaprANaH khara ityucyate / tanmAtrA vAcikacchandaH / evaM bhautikaprANo vaizvAnaraH, tanmAtrA ca bhautikaccheda ityanusaMdheyam / mAtrA va punaravacchedaH / yadyapi ca niyatAsu vAkSu prayuJjate chandaHzabdam ; athApi naitAvatA vAgeva chandaHzabdavAcyeti bhramitavyam / nIlazvetAdizabdAnAM guNavAcakatayA. jAti Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdatve'pi guNiparatvenopacArAd guNazabdatvavadasya chandaHzabdasyApi guNazabdatvaMvyavahAropapatteH / tasmAdavacchedazchanda ityeva siddhaantH| sa ca mAnena vA pratiSThayA vA tulitakena vA kriyamANo vastukharUpamaryAdAbandhaH / nanu-sa cchndobhishchnnstsmaacchndaaNsiityaacksste|' 'te chandobhirAtmAnamAcchAdayan , yadebhirAcchAdayan , tacchandasAM chandastvam / ' 've chandobhirAtmAnaM chAdayitvopAyan, tacchandasAM chandastvam / ' 'chAdayantiha vA enaM chandAMsi pApAt krmnnH|' 'gAyatreNa chandasA tvA chAdayAmi' ityAdyasakRnirvacanazravaNAdAcchAdakasya chandastvaM labhyate, natvavacchedasya / AcchAdakAnAmavacchedakatvasaMbhave'pi avacchedakAnAmAcchAdakatvAsaMbhavAt / ata eva tu loke'pi mAnasya pratiSThAyAstulitakasya vA chAdakatvAprasiddhiH-iti cena; aprasiddharaprasiddhaH / tathA hi-keyamaprasiddhiH? / laukikAnAmapratipattirvA, kharUpato'sattvaM vaa?| nAdyaH, na hi laukikAnAmapratipattyA pramANasiddho'rthaH zakyamanabhyupagantum ; pratipattimAtreNa vA pramANAntarairasiddhaH zakyaM khIkartum / vyavahArasiddhipravaNA hi laukikA na vastusattvamapekSante / zandajJAnAnupAtI vastuzUnyo vikalpa' iti pAtalotarIyA vikalpavRttyA vyavaharatAmasatyapyarSe pratipattidarzanAt / ata evArUpatve pramANataH siddhe'pi. hAsyazRGgArakIrtyAdInAM zurutvaM, premAnurAgavIrAdInAM raktatvaM, krodhApakIAdInAM kRSNatvamaRtaM vyavahArataH pratipadyantena tu santamartham // ....-'agne nakSatramajaramA sUrya rohayo divi / ddhjyotirjnebhyH||1||' (R. 8 a. 8 a. 14 va.) 2-'prajAha tisro atyAyamIyunya nyA arkamabhito vivishre| bRhaddha tasthau bhuvaneSvantaH parvamAno harita A viveza // ' (R. 6 a. . a. 8 va.) 3-'idaM zreSTaM jyotiSa jyotiruttamaM vizvajinajiducyate bRhat / vizvabhrAha bhrAjo mahisUryo dRza uru paprathe sahu ojo acyutam // ' (R. 8 a. 8 a. 28 va.) 4-'eSo ha devaH pradizo nu sarvAH pUrvo ha jAtaH sa u garbha antaH / sa eSa jAtaH sa janipyamANaH pratyaGjanAstiSThati sarvatomukhaH // ' (yaju. 32 a. 3 ka. 4 maM.) 5-'eka evAgnibahudhA samiddha ekaH sUryo vizvamanu prabhUtaH / ekaivoSAH sarvamidaM vibhAtyekaM vA idaM vibhUva sarvam // ' (R. 6 a. 4 a. 29 va.) -'somaH pUSA ca cetaturvizvAsAM sakSitInAm / devatrA rathyohitA // (mA. 2 pra. 2 a. 66.) . -'ahaM paramsAdAma vastAda, yamantarikSaM tadu me mitAbhUt / / ahaM sUryamubhayaso dadarza aI deyAnA paramaM guhA yan // ' Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ityevamAdibhirvedapramANaiH siddhe'pi sUryasa sthiratve, pRthivyAzcalatve vaiparItyenAnRtaM vyavahArataH pratipadyante, na tu santamartham // "sa eSa vA na kadAcanAstameti, nodeti / taM yadastametIti manyante, aha eva tadantamitvA athAtmAnaM viparyasyate / rAtrImevAvastAt kurute, ahaH parastAt // atha yadenaM prAtarudetIti manyante-rAtreva tadantamitvA athAtmAnaM viparyasyate; aharevAvastAt kurute, rAtrI parastAt / sa vA eSa na kadAcana nimlocati // " ityevamaitareyAdizrutyA spaSTamevAhorAtrayoH pRthivIgatinimittakatve siddhe'pyanRtaM sUryagatinimittakatvaM sUryAstamanaM ca vyavahArataH pratipabante, na tu santamartham // __ evaM ghaTazabdaprayojakAkArAkAritAntaHkaraNavRttyavacchinnacaitanyasyaikatvAttadabhinnatayaivaikatvena pratipanasya mRttikANuvilakSaNasaMnivezAtmakaghaTarUpAvacchinnacaitanyasya ghaTatvatayA tadavacchedena ghaTazabdasaMketasidhyA tattadyavahAropapattau siddhAyAmapi samavAyenAvayaveSUtpamo'vayavAtirikto'pUrvaH kazcidavayavI ghaTazabdavAcya ityevamanRtaM vyavahArataH pratipadyante, na tu santamartham // kiMbahunA ? loke hi sarvatraivArthe pratipattistrividhA dRSTA-pAramArthikI, vyAvahArikI, prAtibhAsikI ceti / pAramArthikI, ArthikI, vAstavikItyanAntaram / vyAvahArikI, aupayogikI, aupacArikItyanAntaram / prAtibhAsikI, AdhyAsikI, vaikalpikItyanAntaram / yathA kAce sphaTikabuddhirAdhyAsikI, kAce kAcabuddhiraupayogikI, kAce mRduddhi rArthikI / evaM pRthivyapekSayA sUryasya kUTasthatA vAstavikI, pRthivIM paritaH sUryasya vArSikagatiH pUrvAbhimukhInA aupacArikI, pRthivIM paritaH sUryasya dainaMdinagatiH pazcimAbhimukhInA prAtibhAsikI-ityevaM sarvatra traividhyaM draSTavata tatra prAtibhAsikyA mithyAtvameva, vAstavikyAH satyatvameva, vyAvahArikyAH satyAsatyatvam / anyathA sato'pi vyavahArasiddhyanugedhenAnyathA prakalpitarUpasya loke upayogadarzanAt // ___ etadabhiprAyegeva 'nAnRtaM vadet' iti pratijJAya--"atho khalvAhuH-ko'rhati manuSya. sarva satyaM vaditum / satyasaMhitA vai devAH, anRtasaMhitA mnussyaaH|" ityatareyake, 'dvayaM vA idaM na tRnIsamarita satyaM caivAnRtaM ca / satyaM devAH, anRtaM manuSyAH / ' iti zatapathazrutI ca vyavahArasApekSatve'nRtaniSTatvAnmanuSyatyam , vastunadrUpasApekSatve tu satyaniSThatvAdevatvamupadiNaM maharSibhiH / ata eva ca-'zataM varSANi jIvyAsamityAha / tadevannAdriyeta / api hi bhayAMsi zatAdvarSebhyaH puruSo jIvati // ' iti zatapathazrutI spaSTameva laukikapatipattimUlakavyavahArasyAnAdaraNIyatvamupadizyate / tasmAnnaitAdRzalokikapratipattyabhAvamanurudhya kazcidarthaH pramANasiddhaH zakyate pratyAkhyAnumiti dik| atha na khApato'matvamaprasiddhiH / chAdakatvamyava chandaHpadazakyatAvacchedakatayA. tatra tadasattvAnavalapteH / na ca syAdevamAcchAdakatvaM yadi tAvacchandasvaM mAnAdInAM pramANasiddha syAditi vAcyam : 'mA cchandaH, pramA cchandaH pratimA cchandaH' iti zunyA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na emA chandastvasya teSu vacanataH siddheH / saMkhyAdiparicchede mAzabdasya, tattadAyatanabhUtAyAmAzayapadavAcyAyAM vastupratiSThAyAM pramAzabdasya, tulitake ca pratimAzabdasya vyAkhyAsyamAnatvAt / nanvevaM tarhi tadubhayavacanaprAmANyAnmAnatvaM pratiSThAtvaM tulitakatvamathAcchAdakatvaM caitAni zakyatAvacchedakAni syuH! na tvetAvatApi mAnAdyavacchedAnAmAcchAdakatvaM sikhatIti cetna, 'yadebhirAcchAdayan tacchandasAM chandastvam' ityevamA dInAM chAdakatvasyaiva chandaHpadapravRttinimittatvamabhyupagatrINAM zrutInAM chandaHpadAbhidheyeSu teSvavacchedeSvAcchAdakatvasyAstitvabodhane eva tAtparyAvasAyAt / tattarhi kIdRgAcchAdakatvamavacchedAnAmiSTamiti cet, netaraditarAcchAdakadharmAditi gRhANa / nanu ca bhoHyenaiva satA tadastukharUpaM na pratipadyate, tirohitaM bhavati, tasminantardhAnapradhAne saMvaraNe AcchAdanazabdo dRSTaH / 'ghaTAcchAditaH pradIpaH, vastrAcchAditaM dravyam , rajasAcchAdite bhAnau, 'khanayugapariNAhAcchAdinA valkalena,' 'na hayA na ratho vIra! na yantA mama dArukaH / ... adRzyanta zaraizchannAstathAhaM sainikAzca me // ' (ma. bhA. vana. 20 / 24) ityAdiSu dIpAdInAM ghaTAdidravya'stirodhAnenApratipattidarzanAt / prakRte puna tadevaM dRdayate / na cAvacchedena satA tadavacchina kiMcidantardhatte, tasmAdanAcchAdakA ava. cchedAH pratipadyante-iti cetsatyam / ucyate na kevalamantardhAnamevAcchAdanazabdasya viSayaH, kiM tarhi bahavo viSayAstacchabdasyopalabhyante / tathA hi-'annAcchAdanabhAga yam', 'AcchAdya cAhayitvA ca zrutazIlavate khaya'mityAdiSUpasaMvyAnam 1, 'AbhUSANA* cchAditAGgI' 'chadayati suralokaM yo guNairya ra yuddhe surayuvativimuktAzchAdayanti sajazca / ' ityAdiSu paryAdhAnam 2, 'candanacchannagAtraH', 'tailAcchannaM kalevaram', 'ghRtAnchannaM vyajanam' ityAdiSu carcitakat 3, 'meghacchanne'hni durdinam', 'kaNTakacchannamArgeSu' ityAdi. SvavarodhaH 4, 'IzAvAsyamidaM sarvam', 'AcchAdyate tvadyazasA samastam' ityAdiSu vyAptiH 5, 'chAdayanAnanaM vegairardayabhajanaiH / nirucyate chardiriti doSo vakaM pradhAvitaH // (suzrutaH) ityevamAdiSu dUSitakaraNam , 'nicitaM tu haMsapakSaiH kRkavAkuma yUrasArasAnAM ca / daukUlena navena tu samantatazchAditaM zuklam // daNDArdhavistRtaM tagamAvRtaM ratnabhUSitamudanam // nRpatestadAtapatraM kalyANakaraM vijayadaM ca // anyeSAmuSNanaM prasAdapaTairvibhUSitaziraskam / vyAlambiratnamAlaM chatraM kArya ca mAyUram // (bRhasaM. hitaa|) ityevamAdiSu kharUpakaraNam 7, 'amimantazchAdayasi' (atha. 9 / 3 / 14), 'anaM chAdayedAjyena' (kAtyAyanazrautasUtram 4 / 6 / 5) ilevamAdiSUrjanam 4, 'channe sthAne samAsInaH' ityAdiSu viviktam 9, 'gargazca gokule tatra vasudevapraNoditaH / pranchana gaya gopAnAM saMskArAnakarottayoH // ' (viSNupu. 5. aM. 6 a.) ityAvajJAnatvam 10. 'gAyatreNa chandasA tvA chAdayAmi, traiSTumena chandasAH tvA chAdayAmi, chAdayandriha vA Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ enaM chandAMsi pApAtkarmaNaH' ityAdiSu gopanaM ca 11, ityevamaneke viSayAzchAdanasya bhavanti / na caiteSu chAvasyAntardhAnameva dRSTamayApyanuvartate sa AcchAdanazabdaH / tadityaM siddhe'nakAyeM yadidaM gopanAparaparyAyamAcchAdanaM rakSAbhiprAyaM tadihAvacchedakAnugataM draSTavyam // avacchedAvacchinasya kharUpato'pracyavanena suguptatvAt // athAnyaH pratyavatiSThate-nedamanaikArthya yuktam ; prakaraNopalabhyArthe zaktisvIkArAnagavazyakatvAt / vastutastu apavAraNe chAdayatiH pratipanaH / tacca dvividham-ekadigvatitve AvaraNamathAnekadigvartitve saMvaraNaM ca / idaM ca saMvaraNaM vastutaH kharUpAnanugatamapi dvedhA-pRtharadRSTamapRthagdRSTaM ca / tathA hi-meghacchatrabhittyAdInAmAvarakatvenopasaMvItaghaTAdInAM bahiravasthAnAM digdezakAlasaMkhyAparimANAdInAM vyApyavartinAM ca saMvarakatvena pratipattiH / anekadigvartino'pyekadigvartitvAvyatirekAt saMvaraNe'pyAvaraNazabdo labdhAvasara ityanyadetat / ubhayorevAnayodRSTisambandhapratibandhakatvamevAcchAdanazabdapravRttinimittam / pratibandhakatAvacchedakaM ca dRgdRzyAntarAlavartitvaM vyavadhAnAparapayoyam / meghacchanne'hItyatrAhaHzabdasyAhaHpravartakasUryaparatayA sUryAzuparatayA vA viva. kSaNAttadadarzana meghAvaraNaprayojyaM draSTavyam / IzAvAsyamityatra tu nAgamAcchAdanakarmA basidhAtuH, kiMtu nivAsArthaH; 'tatsRSTvA tadevAnuprAvizat' 'nendrAhate pavate dhAma kiMcana' ityAdizrutyantaraikavAkyatayA sarvatraivAsya vidyamAnatve tattAtparyAt / athavAastvevAcchAdanArthaH / tAttvikadRSTemaharyatra yatraiva dRSTiH pravartate, tatra tatraiva paramevarAdanyana dRzyate-ityekasya tasya / dvaitadRSTyapavArakatvena vivakSaNAdAcchAdakatvopapatteH / etena 'AcchAdyate tvadyazasA samastam' ityAdayo vyAkhyAtAH / 'gUDhAlaMkAravAkye'rthaH pracchannaH' ityAdAvapyanubhavAtmakadRSTyapavAraNAdevArthasya tattvamupapadyate-iti.vivektavyam / tathA ca channAcchAditAdInAM pratibaddhadarzanArthakatvAdavacchedAvacchinnAnAM cAnavarudvadarzanatvenAbhipretatvAnnAvacchedAnAcchAdakatvam , anAcchAdakatvAcca nAvacchedazchanda iti cet ; atrocyate-naikAntatastAvad dRgavarodhakasyaivAcchAdakatvaM vaktuM zaka , ekAnte sthitavatA puMsAM chane sthAne tiSThAma iti pratipattidarzanAta / 'na ca varSAtapAt kRcchaM chatrAcchAditavama'NaH', ityAdau ca sarvAtmanA dRzyamAnasyApi puMsazchatrachannatvopacArAt / evaM dRSTiprativandhanairapekSye'pi kevalaM varSAtapAvazyAyAdhavarodhakAnAM gRhacchadInAM candrAtapAdInAM vAcchAdakatvamupacaryate / ata eva ca 'kAcenAcchAdite dIpe na labdhAvasaro'nilaH' ityevamAdayo vyavahArA api siddhArthAH / tasmAditarasaMbandhApavA- rakatvamevAcchAdakatvamiti niSkarSaH / vizeSadharmAvacchinne zaktimabhyupagamya vizeSAntare lAkSANikatvakhIkArApekSayA sAmAnyadharmAvacchinne zaktikhIkArasya nyAyyatvAt / itaralaM ca kacid dRSTeH, kacitta nASTrAkhyAnAM prativighAtakAnAmanAm / tatra raSTisaMpanyApadhAraNe chalasya guptatvamaprakAzAtmakaM gUDhasvAparAyam / doSasaMbandhApavA (1) mAr-ti vamantrI pahudhA prayukto vikarAyaH kAryanAyaka vime sasa.. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rane kA gusalaM nASTrAgRhItatvAtmakaM rakSitatvAparapAyamiti tAtparyamedoSaNA sIyate / tathA cAvacchedAnAmapyavacchimakharUpAnugatayAvadakyAcyAkkadoSasaMvanmApavArakatayA sidameva kharUpacchAdakatvaM chandaHzandapravRttI nimittaM draSTavyam / dRzyate hi kena cidavacchedenAvacchine RgAdau vAgvizeSa brAhmaNAdAvarthavizeSa vA tatkharUpopaghAtakavira dAvacchedasaMbandhAparavAraNAtmakaguptisAdhanatayA tadakcchede chandovyapadezaH / idaM tu bodhyam-AcchAdakatvAvizeSe'pyekadimvatityAvaraNe chandaHzabdo nopacaryate / saMvaraNa eva chandateH pratipaNatvAt / tatrApyapRthagdRSTe vyApyavartinyevAyaM chandatiH prAyeNa viSayaM labhate / tathA ca "vAsudeva ! sarvacchandaka! harihaya ! harimedhaH ! mahAyajJa !"-iti mahAbhArataprayogo bhavati / chandayati saMvRnoti rakSati sa rakSaka itya. ryAt / tadityamaikArye'pi siddhamavacchedAnAmAcchAdakatvAcchandastvamityalam // __ aya ke te'vacchedA iti vicAryate / guNasamavAyo hi vstushbdenaakhyaayte| guNo dharmo bhAva ityanantarANi / teSAM samavAyacakAtmyenAvasthAnam / lokavya. bahAre ca samavAyarasa prAdhAnyAtadanurodhena tadantaHpraviSTAnAmarthAnAM guNatvam / samavAya baite. priyante tairvA samavAyo dhriyata ityeSAM dharmatvam / tereva sadbhistadastu taditaravastuvai. lakSaNyena bharatItyeSAM bhAvatvam / sarveSAM vastudharmANaM samavAyerna sattAgrahaNaM sattva vA bhAvaH / tAsthyAttadanatirekAcAso samavAyo'pi bhAvazabdena sattvazandena copacaryate ityanyadetat / ete vastadharmAH pavamA vyavacchidya grAnte-AzrayabhAvAH, prayojakamAvAH, sthAyibhAvAH, vyajakamAvAH, saMcAramAveti / tatrAdhasamite bakha. nyameH, apsama vastuni somasa, vAyusamite vastunIndrasa, vaHsamite vastukA dilasAlambagalAttasya tasa tatra tatrAbhavabhAvatvam / "amirali. janmanA jAtavedA itaM me caburamRtaM meM Asan / "-- ...3 a. 176) iti mantravarNakamanurubhyatAM tu sarpauvAmerevAdharabhAvatvamiti matametat / aya "savitrA prasavitrA, sarakhatyA pAcA, tvadA sameH, pUNA parana, rijAle, pAtimA pramaNA, varuNenIjasA, minA tejasA, somena rAjA, viSNunA pacamyA, devatamA prasUtaH prasAmi // " (mAjasanevi. a. 3. 1. ya. 30) ityevamAdimazrabodhitAnA zarIragatabhinaminakarmAdhikAraviniyukAnAM teSAM teSAM devAnAM prayojakamAvatvam / prayojakatvaM - "pomo rajANo devA maMsurava yete tevA muvantAm |nepraann. puSantAm / se patAmye bho santAm / " mAdinavipaNA tAbavilA possaanuvssmH| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ata.eva "somasa tvA dhunenAbhiSiJcAmi, amekhejasA, sUryasya varcasA indrasyendriyeNa, mitrAvaruNayoryaNa, marutAmojasA / " iti (te. saM.) . evamAdimantraiH somAdyadhidaivatAnAmadhyAtmaM dyumnAdidharmarUpeNa pariNatAvasthatvameva tattadaprayojakatva bodhyate / eta eva ca devaprayakA dharmAstadAtmanaH khabhAva ityucyate tasya daividhyamAhojjvaladattaH 'bahirhetvanapekSI tu khabhAvo'tha prakIrtitaH / nisargazca khabhAvazca ityeva bhavati dvidhA // 1 // nisargaH sudRDhAbhyAsajanyaH saMskAra ucyte| . . ajanyastu khataHsiddhaH kharUpo bhAva ucyate // 2 // etatsaMskArAtmakanisargasiddhyarthamevAdhyayanatapazcaryAyogAbhyAsAdikarmANyupayujyanta itya. pyavadheyam // upAdAnadravyANi sthAyibhAvAH / evamete trayo bhAvA uktAH, te.ca prANinAmAtmabhUtA ibhyante / tatrApi AzrayabhAvo jIvAtmA, prayojakabhAvo'ntarAtmA, sthAyibhAvo bhUtAtmA / yasya sattayA yasya sattA sa tasyAtmA / sa ca pratyartha tredheti tatra tatropekSyam / atha ye'nAtmabhUtA apyapRthakbhUtA vizeSato vyabhicAriNo'pi sAmAnyato nityAnugatA bAhyAne vyAkabhAvA digdezakAlasaMvitsaMkhyAparimANasAdhANi / eta eva vyAkabhAvA ihAvacchedakazabdeneSyante / etairavacchinnameva kiMci' dvastu vyajyate / tatra parimANaM nAmAvayavasaMnivezAnurodhenaM jAyamAnamaNutvamahatvaMhakhatvadIrghatvAdirUpam / . sAdhamyaM tu samAnadravyaguNakarmakatvam / naitAnyamaya para kiMcidapi kharUpaM dhatta ityavacchedakAnAmeSAM tadvastukharUpasthitiniyAmakaprANamAtrArUprANAM tadvastucchandastvamiSyate / athAnye vyabhicAriNaH sarve dharmAH saMcAribhAvAH / yathA AdratvoMSNatvavezabhUSAdayaH sAMyaugikAryAH / ete'pyanAtmabhUtA eva / teSAM sattvAsattvayostadvastukharUpasya taTasthatvAt / tadityaM pratyartha dharmANAM paJca prakaraNAni / tatra caturthaprakaraNapadAryA avacchedA iti saMsiddham // tatra tAvaddigdezakAlasaMvitsaMkhyAprAdhAnyena gRhotAste'vacchedA itare guNA vA tadvastuno vyaktiH / eteSAM bhedakAnAM bhedAdeva pRthagAtmatvopacArAt / atha parimANaprAdhAnyena gRhItAste tadvastuna AkRtiH / emireva bhedakahItarastIdamidamiti buddhau tadA karaNAt / evaM sAdharmyA ...nyena grahaNe te tadvastuno jAtiH / itarakAliketaraghaTAkArAkAritAntaHkara vRttyA pratyutpanaitaddhaTAkArAkAritAntaHkaraNavRtteH sAmAnyenodayAttatprayojakasya tadvastugatasAdhopalakSitaparimANadezcaikatvAbhimAnAt / tatra sAdhanya samAnaprasavaprakAranibandhanameveha vivakSitamityatastatra jAtizabdo rUDhaH / ata eva mRdravake gosAjAtyanirAsaH / jAtirakhaNDopAdhiriti tu keSAMcidapadArthakalpanA. mAtram / etAsAM vyaktyAkRtijAtInAM samavAyastu padArthaH / yatu "dharmavizeSaprasU. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAd dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAnAM padArthAnAM sAdharmyavadhAbhyA tattvajJAnAnniHzreyasam / " ityolakyasUtraprAmANyAivAdInAM SaNNAM padArthatvamIkSamANA navya. naiyAyikA guNAdAvAkRtyAdyasamanvayAda vyaktyAkRtijAtisamavAyasya padArthatve vipratipadyante tadetatsUtrArthAnabhijJAnAt / dravyaguNakarmaNAM sattAvatAmeva sAmAnyavizeSAbhyAM ye mamatrAyAsteSAmeva padArthatAyAstena sUtreNa vivakSaNAt tadavirodhAt / dRzyate khetasmimenArthaM taduttarayAvadanthamvAramyam / ata eva nahi SaT padArthAH santIti zAstrArthaH / kiMtu dravye guNakarmANi dravyaguNakarmANi vaikatra samavayanti tasya sattAsattvabhAvAdipadapratInamyArthabhya padArthatvaM draSTavyam / sa khalu bhAvo. yadyapyeka eva tathApi karmaguNAdInAM sAmAnyavizeSAbhyAM tAratamyAt tadupalakSitAH samavAyA bhidyante / tasmAdbahavaH padAthA gha.paTAdayaH siddhAH / asti hi ghaTo vA paTo vAnyo vA dravyaguNakarmaNAmeva sa sa samavAyaH / tathApi kecidguNA jAtyAkRtirUpAH samAnA bhavanti kecitpunavyaktidhamA viziSyante / ata evekajAtIyA api te te'rthAH parasparaM bhidyante / tasmAdravyaguNaka maMNAM samavAya eva prakArAntaravivakSAyAM vyaktayAkRtijAtInAM samavAya AlyAyate / ata eva "jAtyAkRtivyaktayaH padArthaH" ityuttareNaulUkyasUtreNaikavAkyatA saMpadyara samavAyastu bhinAnAmakAtmyenAvasthAnamityuktam / tannirUpitaiva ca pade zaktirabhyu yate-ityatastatra padArthazabdaH / padaniSThazaktinirUpakatvasyaiva padArthatvena vivkssittvaat| athavopayAcyamAnatvAdarthaH / prayojanam / yamuddizya yatpravartate sa tasyArthaH / tathA ca yadartha padaprayogaH sa padArthaH / vyaktyAkRtijAtisamavAyaM pratyAyayituM hi padaprayoga iti sa padArthaH / tAsAM ca vyaktayAkRtijAtInAmuddezalakSaNaparIkSAbhiH varUpaM nirUpayituM pavartantaM pAramarSasUtrANi 'vyaktayAkRti jAtayastu padArthaH / vyaktirguNavizeSAzrayo mUrtiH / AkRtirjAtilijhArakhyA / samAnaprasavAtmikA jAtiH / zabdasamUhatyAgaparigrahasaMkhyAvRdayupacayavarNasamAsAnubandhAnAM vyaktAvupacArAdvyaktiH / AkRtistadapekSavAna satvavyavagthAna siddheH / vyatyAkRtiyukte'pyaprasaGgAt prokSaNAdInAM mRgavake jAniH / iti / nadinthaM vyaktyAkRtijAlAzraye padArthe bahUnAM dharmANAM sadbhAve'pi caM kaMciMdakamevArtha mupAdAya na-saMvandhAnuvandhena guNinamartha grAhayituM padAni saMkelAnta / yathA-'madIyaH zretaH kRSNakaNoM mahAvasturagaH sulakSAH / ilAtra matsaMbandhaM zvekharUpaM kRSNakarNavaM zabdamahattvaM tvarAgatiM zubhalakSaNasaMbandhaM ca viprakIrNa taM tamartha nimitIkRtya pravRttAnAM / teSAM zabdAnAmAkAsAvazAt sAmAnAdhikaraNyaM bhAsate / evamemavArthamupAdaya * tayorapi chandaichAdakazabdayorAkAsAvizeSAt svarUpasaMrakSakatvasya svarUpatirobhAda. kavasya cAnyatrAnyatra viSayIkaraNAt vaiyadhikaraNyaM bhAsate / tadevamuccAvacA padArthamAda bhavatotyapyanusaMdheyam // Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatraivaM vyaktibhAvapradhAnaM digdezakAlasaMvisaMkhyArUpamavacchedaM paricchedasImAmaryAdAbhiH vidhiniyatinItirItivyavasthAmiti mAnAparaparyAyaM mAnAbhidhAyinA mAzabdena, AkR. tibhAvapradhAnamagutvamahattvahrakhatvadIrgha vaniyAmakasaMnivezarUpamavacchedaM pratiSTAyatanAzaya parimANapramANAparaparyAyaM pramANAbhidhAyinA pramAzabdena, jAtibhAvapradhAnaM ca samA madravyaguNakarmarUpamavacchedaM sAdharmyasAmAnyasAdRzyasArUpyatulitakapratimitipratimAnAparaparyAyaM pratimAnAbhidhAyinA pratimAzabdenollikhya chandastvaM vidhIyate / mA cchandaH pramA cchandaH, pratimA cchanda iti / dRzyate ca'astannAd dyAmRSabho antarikSamamimIta varimANaM pRthivyAH / AsIdad vizvA bhuvanAni samrAD vizvettAni varuNasya vratAni // 1 // ' 'gAyatreNa pratimimIte arkamarkeNa sAma traiSTubhena vAkam / / vAkena vAkaM dvipadA catuSpadAkSareNa mimate sapta vANIH // 2 // (R. 2 a. 3 a. 18 va.) ityAdiSu daizikasAMkhyAnikamaryAdAbhiprAyakatvaM mAzabdasya, . 'yasya bhUmiH pramA antarikSamutodaram / divaM yazcake mUrdhAnaM tasmai jyeSTAya brahmaNe namaH // ' (atharvamaM.) ityAdiSu pratiSTAbhiprAyakatvaM pramAzabdasya, 'saMvatsarapratimA vai dvAdaza rAtrayaH // ' (brAhmaNam ) . 'dvAdaza vai rAtrayaH saMvatsarasya pratimA // ' (brAhmaNam ) ityAdiSu tulitakAbhiprAyakatvaM pratimAzabdasya // tathA ca mA-pramA-pratimAzabdairullikhitasya trividhasyApyavacchedasya vastukharUpasaMvarakatvenAbhipretasya chandastvaM vacanataH midaM bhavati / nanu pramApratimayorapi chandastve'bhyupagamyamAne 'kAsIt pramA pratimA kiM nidAnamAjyaM kimAsIt paridhiH ka AsIna / chandaH kimAsIt praugaM kimukthaM yaddevA devamayajanta vishe||' (R. 8 a. 7 a. 18 va. ) iti mantre pramApratimayozchandaHpArthazyenopAdAnaM virudhyata iti cettanna / "tasmAd yazAt sarvahuta RcaH sAmAni jajJire / chandAMsi jajJire tasmAdyajustasmAdajAyata // AdilyA vizva marutazca vizve devAzca vizva kA ci bizva / indo AMgnarazvinA tuSTuvAnA yUyaM pAta svastibhiH madA na / ' isyevamAdiSu vizeSopAdAme sAmAmyazaNasya vizeSatAparaprAmApi mAmA tAtparya kAyama pAritAdhyAt / ' Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nakatvena vA chandastvamiSyateH api tu mvarUpasaMvarakanveneti padArthanAvacchedakamedAdaponarutyama | nanu 'mA cchandaH, pramA cchandaH, pratimA chandaH', 'iyaM vai mA, antarikSaM pramA, aso pratimA, imAneva lokAnupadhatte' ityagnicitimandhazravaNAlokatrayAbhiprAyatayA paribhASitairmApramApratimAzabdAnAdyavacchedagrahaNamayuktamiti canna / caitramaitrI nRpaterhastAvitivatteSAM goNazabdatvAt / anyathA---'atha juhUm , athopabhRtam , atha dhruvAm / asau vai juhUH, antarikSamapabhrat, pRthivI dhruvaa| ime vai lokAH sucaH / vRSTiH saMmArjanAni / vRSTivA damolokAnanupUrva kalpayati / taM tataH kluptAH samedhante / ' (te. brA. 3 kA. 3 pra. 1 a.) ityAdibhirupacAravizeSaH jugAdayo'pi khArthAdapabhrazyeran // evam "mA chandaH, tatpRthivI, agnidevatA // 1 // pramA chandaH, tadantarikSam , vAto devatA // 2 // pratimA chandaH, tad dyauH, sUryo devatA // 3 // asrIvi chandaH, taddizaH, somo devatA // 4 // . virAT chandaH, tadvAk, varuNo devatA // 5 // gAyatrI chandaH, tadajA, bRhaspatirdevatA // 6 // triSTup chandaH, taddhiraNyam , indro devatA // 7 // jagatI chandaH, tadgoMH, prajApatirdevatA // 8 // anuSTup chandaH, tadvAyuH, mitro devatA // 9 // uSNihA chandaH, tacakSuH, pUSA devatA // 10 // pazchindaH, tatkRSiH, parjanyo devatA // 11 // bRhatI chandaH, tadazvaH, parameSThI devatA // 12 // " ilApastambazrauta ( 16 / 28 / 1) sUtrokte prakaraNavizeSe mApramAdivad virADgAyatryAdInAmapi vAgajAdyabhiprAyatayA prayogAt samAnanyAyAt prakRtArthaparatvaM vyAhanyeta / ata eva "sAvitrarabhrimAdatte prsuutyai| caturbhirAdatte, catvAri vai chandAMsi, chandobhirevAdatte / atho brahma vai chandAMsi / brahmaNaivAdatte / iyaM vai gaaytrii| antarikSaM triSTup , dyaurjagatI, dizo'nuSTup / savitaprasUto vA enaMdabhyo lokebhyazchandobhirdigbhyazcAniM saMbharati // " ityamicitiprakaraNAmnAnAda gAyatrItriSTubjagatyanuTubhAM lokadikparatayA pratipAditAnAmapi naikAntataH mbArthApalApaH prsjyte| ata eva ca "iyaM vai mA-antarikSaM pramA-amI pratimA-imAneva lokaanupdhtte|" Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ityuktvA , "atho devacchandasAni vA etAni, devcchndsaanyevopdhtte| dvAdaza dvAdazA- . mita upadadhAti / tat SaTtriMzat / SaTtriMzadakSarA bRhatI, bRhatI khalu vai chandasAM . khaaraajymaanshe|" ityAdinA lokAnAM devacchandastvaM bRhatIcchandasvaM copapAditam / SaTtriMzadakSarAH vacchinnatvasyaiva bRhatIpadArthatvAd vAgvRhatIvadeSAM lokAnAmapi tattadanIndrAdidevAvacchedakAnAM tallakSaNalakSitatvena tathA tathA vyavahatu muzakatvAt / tathA cetthaM lokAnAM pratipanne chandasve chndo'nugtshbdaasttropcrynte| tatrApyanuprajananasaMbandhAt , prakramasAmAnyAd, arthayogAcca lokatraye va chedatrayazabdasaMbandhaH / tathA hi "prjaaptirkaamyt-prjaayeyeti| sa etaM dazahotAramapazyat / tena dazadhAtmAnaM vidhAya dazahotrAtapyata / tasya cittiH jugAsIt , cittamAjyam / tasyaitAvaleva vAgAsIt / etAvAn yajJakratuH / sa catu)tAramasRjata / so'nandat-asRkSi vA imamiti / tasya somo havirAsIt / sa cturhotraatpyt| so'tAmyat / sa bhUriti vyAharan / sa bhUmimasRjata-agnihotraM darzapUrNamAsau yajUMSi // 1 // sa dvitIyamata yata / so'tAmyat / sa bhuriti vyAharat / so'ntarikSamasRjata / cAturmAsyAni saamaani| ( 2 ) sa tRtIyamatapyata / so'tAmyat / sa suvariti vyAharat / sa divmsRjt| agniSTomamukthamatirAtramRcaH / (3) etA vai vyAhRtaya ime lokAH / imAna khalu ve lokAnanu prajAH pazavazchandAMsi prAjAyanta // . iti taittirIyAraNyakazravaNAtU prathame tapasi bhUlokamanu chandasaH prathamasya mAnAtmanaH, dvitIye tapasi bhuvalokamanu chandaso dvitIyasya pramANAtmanaH, tRtIye tapasi kharlokamanu chandasastRtIyasya pratimAnAtmanaH pratipattirityanuprajananasaMvandhaH // atazca yathA lokeSvayaM prathamo'ntarikSaM madhyamo'sAvuttamastathAvacchedeSu mAnaM prathamaH,pramANaM madhyamaH,pratimAnamuttA iti prakramasAmAnyam / atha digdezakAlasaMkhyAvacchedAnAM pRthivyAyattatayA prathamopasthitatayA ca tatra bhAzabde pravRtte-'ayaM vai loko rathantaramasau loko bRhat / asya vai loka. syAsI loko'nurUpo'muSya loko'nurUpaH / ' ityetareyoktanyAyenaitallokAnurUpe'muSmin loke pratimAzabdo labdhAvasara iti tatpArizeSyAdantarikSe pramAzabdo'vatiSThate / ubhayorevAnayAdyAvApRthivyorantarikSe pratiSThitatvAttatra pramAzabdasAdguNyAcca / tadityaM goNyA vRttyA lokaparANAmapyeSAM nA-pramA-pratimAzabdAnAmavacchedavizeSArthatvaM na vihanyata iti siddhm|| taditthaM mA-gramA-pratimAtmakabhedatrayabhinnaH prANAvacchedo'vacchinnaprANa eva vA randa iti labhyate / tatrAsya prANasyAyamavacchedo yairavayavabhUtairanyAnyaH prANaH prasanyate Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ te prANazchandaHparibhASAyAmakSarasadanAtyAyante teSAM cArapAcana prAvikhiko 4cchedo mAtrAzabdena / kayAcinmAtrayA niyatairaniyatairvA tairatAreracchekhilau tadavacchedakAkSarasaMkhyAmedAcchandAMsi bhidyante / yathAdhakSarA gAyatrI, ekAdazAkSarA triepa, dvAdazAkSarA jagatI cetyAdIni / tatraitAnyakSarANi vAcikacchandasi vAcikA eva prANA bhavanti / Arthike tu chandasyArthikAH prANAH / prasiddhAni khala vAcikAnyakSarANi, ArthikAnyudAharAmaH-tathA hi zatapathazrutAvamiravirUpAyA asyAH pRthivyAH pRthivIyANarU. pasyAmezca pRthag pRthag gAyatrItvamupapAdayitumitthamAnAyate-(pra. 11239) "prajApatirvA idamagra AsIdeka eva / so'kAmayata-bahusAM prajAyeyeti / so'zrAnyat / sa tapo'tapyata / tasmAcchrAntAt tepAnAdApo'sUjyanta // 1 // tasmAtpuruSAtaprAdApo jAyante / Apo'bruvan--ka vayaM bhavAmeti / tapyaSyamityabravIt / tA atpyt| tAH phenamasRjanta // 2 // tasmAdapAM taptAnAM pheno jaayte| pheno'bravIt-kAI bhavAnIti / tapyakhetyabravIt / so'tapyata / sa mRdamasRjata // 3 // etadai phenatapyateyadapvAveSTamAnaH plavate / sa yadopahanyate mRdeva bhavati / mRdabravIt kAhaM-bhavAnIti / tapyakhetyabravIt / sAtapyata / sA sikatA asRjata // 4 // etadvai mRtapyateyadenAM vikRSanti tasmAdyadyapi sumAna vikRSanti saikatamivaiva bhavati / etAvaSu tad yat kAhaM bhavAni kvAhaM bhavAnIti / ) sikatAbhyaH zarkarAmasRjata // 5 // tasmAt sikatAH zarkarainAntato bhavati / zakarAyA azmAnam // 6 // tasmAcchakarAzmaivAntato bhvti| azmano'yaH // 7 // tasmAdazmano'yo dhamanti / ayaso hiraNyam // 8 // tasmAdayo bahu dhmAtaM hiraNyasaMkAzamivaiva bhavati // 9 // tad yadasUjyata / akSarat tat / yadakSarat tasmAdakSaram / yadaSTokRtvo'kSarat / sevASTAkSarA gAyatryabhavat / abhUdvA iyaM pratiSTheti / tadbhamirabhavat / tAmaprathayat / sA pRthivyabhavat / tasyAmasyAM pratiSThAyAM bhUtAni ca bhUtAnAM ca patiH saMvatsarAyAdIkSanta / bhUtAnAM patirgRhapatirAsIduSAH patnI / tadyAni tAni bhUtAni, Rtvte||10||ath yaH sa bhUtAnAM patiH saMvatsaraH saH / atha yA soSAH patnI, auSasI sA / tAnImAni bhUtAni sa bhUtAnAM ca patiH saMvatsaraH uSasi reto'siJcan / sa saMvatsare kumAro'jAyata / / 11 // so'rodIt / naM prajApatirabravIt / kumAra, kiM rodiSi, yacchamAttapaso'dhijAto'sIti // 12 // so'bravIt-anapahatapApmA vA asmi-avihitanAmA, nAma me dhehIti / tasmAt putrasya jAtasya nAma kuryAt. / pApmAnamevAsya tadapahanti / api dvitIyam , api tRtIyam / abhipUrvamevAsya tat pApmAnamapahanti // 13 // tamabravIt-rudro'sIti / tadyadasya tannAmAkarot-amikhadUpamabhava / amiH rudraH / yadarodIt-tasmAdrudraH // 14 // so'bravIt-jyAyAn vA ato'smi dheleva me nAmeti / tamabravIt-sarvo'sIti / tadyadasya tabAmAkarot / ApasadUpamabhavat / Apo vai Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvaH / abyo hIdaM. sarva Ayade / / 35, mo'bravIt --jyAyAn vA ato'smi behova me nAmeti / tamabravIn-zupatirasIti / navadasa tatrAmArot / oSadhayakhapamabhavan / oSadhayo vai pazupatiH / tammAyadA pazada oSadhIlabhante'tha patIyanti // 16 // so'bravIt-jyAthAn vA ato'smi dhehyeva meM nAmeti / namabravIta--- ugro'sIti / tabadasa tamAmAkarot / vAyulapamabhavat / vAyuvA ugraH / tasmAyadA balabadvAtyumo vAtItsAhuH // 17 // so'tIta-jyAyAn vA ato'smi ghekheva meM nAmeti / tamabravIt ---azanirasIti / tathadasya ranAmAkarot---vidyuttadrUpamabhavat / vidyudvA azanivArya vidyuddhanti, azaniravadhIdilyAhuH // 10 // so'bravItjyAyAn vA ato'smi dhehyeva me nAmeti / tamabravIt --bhavo'sIti / tadyadasya tannAmAkarot parjanyastadrUpamabhavat / parjanyo vai bhavaH / parjanyAddhIdaM sarva bhavati // 19 // so'bravIt-jyAyAnvA ato'smi dhekheva me nAmeti / tamabravIt-mahAn devo'sIti / tadyadasya tamAmAkarot candramAstadrUpamabhavat / prajApati candramAH, prajApati mahAndevaH // 20 // so'bravIt-jyAyAn vA ato'smi dhehyeva me nAmeti / tamabravIt-IzAno'sIti / tadyadasya tannAmAkarot AdityastadrUpamabhavat / Adityo bA. IzAnaH / Adityo hyasya sarvasyeSTe // 21 // so'bravIt etAvAn vA ammi mAmetaH paro nAma dhA iti / tAnyetAnyaSTAvamirUpANi / kumAro navamaH / saivAnestrivRttA / yadvavASTAvAmarUpANi / aSTAkSarA gAyatrI tasmAdAhurgAyatro'gniAMti / so'yaM kumAro rUpANyanuprAvizanavA ami kumAramiva pazyantyetAnyevAsya rUpANi pazyantyetAni hi.rUpANyanuprAvizat // 22 // " ' ityetAvatA mahatA prabandhenAmIbhiraphenamRsikatAzarkarAzmAyohiraNyarUpairaSTAbhirakSaraiH paricchedAdamuSyAH pRthivyA. bhUtagAyatrItvamaJjasopapAditam / evaM pRthvIjalatejovAvA. kAzasUryacandrayajamAnarUpairaSTAbhirakharaiH paricchedAdamuSyAne rudrakumArasya bhUtagAyatrItvamaJjasaivopapAditam / evamevaitacchrutitAtparyAnusAribhiranyatrApyArthikaprANAnAmakSaratvamabhyupagamya tataH paricchedAdanyAnyA gAyatryaH pratipAdyante / yathA hi mahAbhArate bhISmaparvaNi 'siMhA vyAghrA varAhAzca mahiSA vArapAkhathA / RkSAzca vAnarAzcaiva saptAraNyAH smRtA nRpa // gaurajAvimanuSyAca avaashvtrgrdbhaaH| ete prAmyAH samAkhyAtAH pazavaH sapta sAdhubhiH // ete vai pazavo rAjan prAmyAraNyAzcaturdaza / vedokAH pRthivIpAla yeSu yajJAH pratiSThitAH // udbhijAH sthAvarAH prokArateSAM pacaiva jAtayaH / * vRkSagulmalatAvanyastvaksArAstRNajAtayaH / .. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teSAM viMzatirekonA mahAbhUteSu paJcasu / caturvizatiruddiSTA gAyatrI lokasamatA // ya etAM veda gAyatrIM puNyAM sarvaguNAnvitAm / tattvena bharatazreSTha sa loke na praNazyati // ' ityAdinA prabandhena paJcabhiracetanajAtIyaiH, paJcamivAntavetanyajAtIyaH sAvara saMjJaiH, tathA caturdazabhizcetanajAtIyaiH prANibhiravacchedAcaturvidhalakSarA kokagAyatrI samAkhyAtA // evamevAnyatrAnyatra sarvatrApi chandovyavahAraH zrautaH sAtoM vA so'pi pApikAkSarAnurUpyeNArthikAkSarAvacchedAnmA-pramA-pratimAtmakamedatrayabhiSaH samarthanIyaH / tatra ca vAcikAkSarasaMkhyAmAnAM lakSaNatvam , ArthikAkSarasaMkhyAnAnAM ca lakSyAta sarvatra sAneyam / etena sarva evAtratyapraznapranyotA vaidikanidarzanAsthAnAndobalahArA yA khyAtAH / viSuvAhorAtravRttasya bRhatIcchandastvam , tato dakSiNataH kamena nitAnAM trayANAmahorAtravRttAnAmanuSTubuSNiggAyatrItvam , viSuvAduttarataca krameva prayANAmahorAtravRttAnAM patitriSTubjagatItvaM ca pUrvokaprakAreNaivAbhipresa samAnAmepara maMjJAnAM sUryAzvatvamAkhyAyate / 'prajApaterakSyazvayat / tadazvo'bhavat' iti bulA purva rathasamAviSTAnAM cakrasthAnAM teSAmahorAtravRttAnAmeva sUryAzvatvAt / tadetatsarva vedasamIkSAyAM vistarataH samAkhyAya spaSTIkRtamiti tato'valokyam // iha tu mA-pramA-pratimAtmakamedatrayabhinnaH prANAvacchedo'vacchinnaprANo'pi vA chanda ityetat tAvat sarvacchandorahasyaM siddhAntato vyAkhyAtamiti dik // - nanveMvamapyetadaparyApta chandolakSaNamAkhyAyate- ... . 'vAso agne vizvarUpaM saMvyayakha vibhAvaso // ' iti, 'chandAMsi vA agnervAsaH / chandAMsyeSavaste / chandobhirevainaM priddaati'| iti maitrAyaNIyazrutAvaNyAcchAdanatvenAbhipretasyArthasya, (1) .. ' 'chandAMsi vai saMveza upavezaH' iti taittirIyazrutau saMprApyAvasthAnasya, tatraivAsanasya cArthasya, (2) 'zilpAni zaMsanti devshilpaani| eteSAM vai zilpAnAmanukRtIha shilpmdhigmyte| hastI kaMso vAso hiraNyamazvatarI rathaH zilpam / yadeva zilpAnI3, AtmasaMskRtirvAva zilpAni-chandomayaM vA / etairyajamAna AtmAnaM saMskurute // ' ityaitareyazruto zilpabhUtasyArthasya ca (3) mAnAdyavacchedavilakSaNasyApi chandastvena pratijJAnAt / iti cet / ' atrocyate-daivatakANDe nirukte bhagavatA yAskena bhatyisAhacaryanirvacanAvasare-'yacca . kiMciddArTiviSayikaM tadaneH karma' ityevaM pratijJAnAnena dArTiviSayikANAM sthAnAvarodhakAnAM sarveSAmevAnAmamipradhAnatvapratibodhanAt tatkharUpAvacchedakAnAM digadezakAlasaM. khyAnAnAmevAnAtmadharmANAM chandastvenAbhipretAnAmAcchAdakalAsAdhane maitrAyaNIyadhudekhA. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : paryamupalabhyate // 1 // saMvezopavezayorapyavayavasanivezarUpatayA tattirIyazruterapi . ramANAvacchedatAtparyaka vargavAsIyate // 2 // atha zilpaM dvaidhA-apUrvakauzalakaraNam , pratirUpakaraNaM ca / yatra prakRtidRSTasyArthasya bhUyasA varUpyameva saMsAdhayinumipyate tadAdyam / yatra tu prakRtidRSTasyArthasya bhUrAsAnurUyameva saMsAdhayitumipyate tadvitIyam // tatra 'yebhiH zilpaiH paprathAnAmahaT yebhimanyapiMzat prjaaptiH| yebhirvAcaM vizvarUpAM samavyagat tenemamagna iha varcasA samadhi // yebhirAdityastapati prakenubhiH sUryo dadRze citrabhAnuH / thebhirvAcaM puSkalebhiravyayat tenemamama iha varcasA samadhi // patte zilpaM kazyapaM rocanAvad indriyAvat puSkalaM citrabhAnuH / yasmin sUryA arpitAH sapta sAkaM tasmin rAjAnamadhividhayemam // ' zata matravarNakasiddhamAdyaprakAraM zilpaM dezikAvanchedarUpaM vA syAtparimANAvacchedarUpaM vA: gAbhayorevAntarbhAvaH / tu pada pratirUpaM nTilapam' (3 / 2 / 15) iti zatapadhazrutibodhitamanukaraNalA dvitIyaM zilpa tatpunaH pratimAnAvacchedAnnAtiricyata iti siddha mApramApratimAtiriktasyArthasya chandastvaM nAstIti // nanvevamapi paricchedapratiSTAtulitakAtiriktamyArthasya * sarvathA chandastvaM nAstItyanavAlatam ||-chndovishessaannaaN gAyatryAdInAmevamarthavyatirekeNaivAdyApi bhUyasopacAradarzanAt (1) tathA hi__"sa vA eti ca preti cAnvAha / gAyatrImevaitadarvAcI ca parAcI ca yunkti| parAMcyeha devebhyo yajJaM vahati arvAcI manuSyAnavati / tasmAdvA eti ca preti cAnvAha // 1 // yadeveti ca preti cAnvAha / preti vai prANaH, etyudaanH| prANodAnAvevaitadadhAti / tasmAdvA eti ca preti cAnvAha // 2 // yadvaveti ca preti caanvaah| preti vai retaH sicyate, eti prjaayte| preti pazavo vitiSThante, eti smaavrtnte| sarva vA idameti ca preti ca / tasmAdvA eti ca preti cAnvAha // so'nvAha-'prayo bAjA abhidyava' iti tamu preti bhavati / 'ama AyAhi vItaye' iti, tadveti bhavati // ". ili zatapayadhutyA etipretikriyopalakSitasyArthasya gAyatrItvamAkhyAyate // 1 // (1) evameva'gAyatryA grAmaNaM niravartayat , nibhA rAjanyam , jagatyA vazyam, na kenavicchadasA I-niravartayat' iti, 'gAyatro ye mAmalAmo rAjanyaH / jAgato ve vaizyaH // ' iti, 'lo devatA mAtrayo bhavati, grAmavandasA, padamacomena, somo rAjyena Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 evamAdibhirata reyAdizrutibhizca saMskArasya chandastvaM supratipadyate / / , "prakRtiviziSTaM cAturvarNyaM saMskAravizeSAcca 'brAhmaNo'sya mukhamAsId bAhU rAjanyaH kRtaH / UrU tadasya yadvaizyaH padbhyAM zudro ajAyata / ' iti nigamo bhavati / 'gAyatryA chandasA brAhmaNamasRjat, triSTubhA rAjangam jagatyA vaizyam, na kenacicchandasa zUdram // ' ityusaMskAryo 'bhavati / triSveva nivAsaH syAtsarveSAm" iti vasiSThasmaraNeM vAkyazeSAd brAhmaNAdiviSayANAM saMskAravizeSANAmeva gAyatryAditvenAvadhAraNIyatvAt // 'na zUdre pAtakaM kiMcinna ca saMskAramarhati' iti manusmaraNe chandaHprAtinidhyena saMskArazabdaprayogAcca // na ca 'zUdro'pyevaMvidhaH kAryo vimA mantreNa saMskRtaH / na kenacitsamasRjacchandasA taM prajApatiH // ' iti manuyamAdismaraNe chandaH zabdasya mantraparatayA vyAkhyAnAt'ayameva vidhiH proktaH zUdrANAM mantravarjitaH / amantrasya tu zUdrasya vipro mantreNa gRhyate // ' ` iti marIcivacane chandaHprAtinidhyena mantrazabdaprayogAcca saMskAraparatvaM durvacaMmiti bhramitavyam // saMskAraguNabhUtasya mantrasya brAhmaNatvAdiprayojakatvapratipattyapekSayA tattanmantropatisaMskArasyaiva tadaucityAt // manuvacane hi pUrvArdhe zUdratvasyoddezyatAvacchedakatayonarAveM punarvidheyatAvacchedakatayA samAnapratipattyabhAvena tatra chandaH zabdasya mantraparatve nAnAbhAvAzca / marIcivacane'pyamantrasya tasya mantropalakSitsaMskArAyogyasyetyevArthe yuktiyuktaH zakyate pratipattum / ata eva 'citrakarma yathAnekai rAgairunmIlyate zanaiH / brAhmaNyamapi tadvat syAt saMskArairvidhipUrvakaiH // ' ityevamaGgirasA tattanmantropalakSitasaMskArasyaiva brAhmaNyaprayojakatvaM smaryate / tasmAtsiddhaM chandaH zabdasya saMskAraparatvam // 2 // (3) evameva "tejo vai brahmavarcasaM gAyatrI / brahma gAyatrI / ojo vA indriyaM vIrya triSTup / triSTup / jAgatAH pazavaH / iSamUrja rayiH puSTizca // " iti bhUyasA tejaHprabhRtiSu tattadarthavizeSeSu gAyatryAdyupacAreNa draviNaM chanda iSyate // 3 // taditthaMmAgatyapratigacchadarthAnAM saMskArANAM draviNAnAM cAnantarbhAvAdaparyAptametacchandolakSaNaM manyAmahe / iti cet / ucyate--Agatya pratigacchadarthAnAM gAyatrItvaM tAvadvedhA pratipadyate - devatAsAhacaryamaktyA ca devatAharbhaktyA ca / tadetadvijJAnasaukaryAya yAskanirukaM devatAnAM bhaNisAhacarya tAvadvayAkhyAsyAmaH --- Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 vitra evaitA devatA bhavanti pRthivIsthAno'yamamiH, antarikSasthAno'yamindraH, ghusyAno'yamAditsava / amIndrAdityA agnivAyusUryA ityanAntaram / nava nava caitAsAM pratyeka vibhakayaH-lokaH, savanam , RtuH, chandaH, stomaH, sAma, samanugatA devAH, saMskhavikA devAH, karma ceti bhedAt / tatra tAvadanimakIni 1 ayaM lokaH, 2 prAtaHsavanam , 3 vasantaRtuH, 4 gAyatrI chandaH, 5 trivRt khomaH, 6 racantaraM sAma, 7 prathame sthAne samAnAtA devagaNAH, prathamasthAnIyAH triyazca, 8 indraH, somaH, varuNaH, parjanyaH, Rtava ityete saMstavikA devAH, havirapyAmAvaiSNavamAmApoSNaM ca // 9 atha yacca kiMciddASTiMviSayikaM tatsarvamameH karma haviSAM vahanaM ca devatAnAmAvAhanaM ca // avendramakIni 1 antarikSalokaH, 2 mAdhyaMdinasavanam , 3 grISmaRtuH, 4 triSTup chandaH, 5 paJcadazaH stomaH, 6 vRhat sAma, 7 madhyame sthAne samAnAtA devagaNAH, madhyamasthAnIyAH triyazca, 8 agniH, somaH, varuNaH, pUSA, bRhaspatiH, brahmaNaspatiH, parvataH, kutsaH, viSNuH, vAyuH ilete saMskhavikA devAH / mitro varuNena saMstUyate, pUSNA rudreNa ca somaH, aminA ca pUSA, vAvena ca parjanyaH saMstUyate // 9 atha yA ca kA ca balakRtiH sarva tadindrasya karma, rasAnupradAnaM ca vRtravadhazca // athAdityamacIni- . 1 asau lokaH, 2 tRtIyasavanam , 3 varSARtuH, 4 jagatI cchandaH, 5 saptadaza khomaH, 6 vairUpaM sAma, 7 uttame sthAne samAnAtA devagaNAH, uttamasthAnIyAH striyazca 8 candramasA vAyunA saMvatsareNeti saMstavaH // 9 atha yacca kiMcit pravahnitaM tatsarvamAdisasya karma, rasAdAnaM razmibhizca rasAdhAraNam // bhakizeSaH eteSveva sthAnavyUheSu RtucchandaH khomapRSThasya bhktishessmnuklpyiit| zaradaRtuH, manuSTupchandaH, ekaviMzaH khomaH, vairAjaM sAma iti pRthivyAyatanAni / hemantaRtuH, paGkuizchandaH, tribhavaH svomaH, zAkvaraM sAma ityantarikSAyatanAni / ziziraRtuH, aticchandAzchandaH, trayaviMzaH khomaH, raivataM sAma iti dyubhaktIni // itItyaMbhUtayA devatAsAhacaryabhaktyA yAvatAmeva dASTiMviSayikANAmarthAnAM devAgamanapratigamanAnAM ca karmaNaM gAyatrIcchandovadamibhaktitvenAbhyupapattA siddhamevAgatyapratibacchadAMnAM gAyatrItvena gAyatrItvam , brahmaNo vAco gAyatratvena gAyatrItvavat / artha devatAnAM makyA dazAhapratipattimaitareyasamAnAtAM vyAkhyAsyAmaH babita prathamamaharvahati / vikRtvomaH, sthantaraM sAma, gAyatrIcchandaH / eti ca preti ca Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuktavat, rathavat, Azumat pibacana, prathamapadanikA devatA, ayaM loko'yuda gathantaram, gAyatram kariSyat / etAni prathamasyAhAM rANi // , - indraH 2 dvitIyamaharvahati / paJcadaza: stomaH, vRhatsAma, triSTupchandaH / neti na prIta, sthitam, Urdhvavat, prativat, antarvat, vRSaNvat, vRdhanvat, madhyamapadaniruktA devanA; antarikSamabhyuditam, bArhatam, traiSTubham kurvan / etAni dvitIyasyAhoM rUpANi // vizvadevAH 3 2 tRtIyamaharvahanti / saptadazaH stomaH, vairUpaM sAma, jagatIcchandaH / samAnodarkama, azvavat, antarvat, punarAvRttam, punarnivRttam, rathavat paryastavat trivRt, annarUpam, uttamapadaniruktA devatA, asau loko'bhyuditaH, vairUpam, jAgatam, kRtama ! etAni tRtIyasyA ho rUpANi // adhyAsavat, jAgatam, bArhatam, pAGkam vAmam haviSmat vapuSmat * cAkU 4 caturthamaharvahati / ekaviMzaH stomaH, vairAjaM sAma, anuSTupchandaH / eti ca preti ca / yuktavat, rathavat, Azumat, pibavat, prathamapadaniruktA devatA, ayaM loko'bhyuditaH, jAtavat, dhanavat, zukravat vAcorUpam, vaimadam, viriphitam, bicchandrAH, UnAni - riktam, vairAjam, AnuSTubham kariSyat / etAni caturthasyAhno rUpANi // goH 5. paJcamamaharvahati / triNavaH stomaH, zAkkaraM sAma, pazchindaH / neti na preti, yat sthitam, Urdhvavat, prativat, antarvat, vRSaNvat, vRdhanvat, madhyamapadanirukA devatA, antarikSamabhyuditam, dugdhavat, UdhavaMt, dhenumat pRznimat madvat, pazurUpAm // ( vikSudrA iva hi pazavaH ) -jAgatA hi pazavaH ) ( bArhatA hi pazavaH ) (pAlA hi pazavaH ) ( vAmaM hi pazavaH ) ( havirhi pazavaH ) ( vapurhi pazavaH ) zAkkaram, pAGkam, kurvat / etAni paJcamasyA ho rUpANi // dyauH 6 SaSTamaharvahati / trayastriMzaH stomaH, raivataM sAma, aticchandArachandaH / samAnodarkam, azvavat, antarvatra, punarAkRtam, punarnivRttam, rathavat paryakhabat cha03 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 trivRt, antarUpam, uttamapadaniruktA devatA, asau lokA'bhyuditaH, saptapadam, nArAzaMsaH, nAbhAnediSTam, raivatam aticchandAH kRtam / etAni STasyAhI pANi // 7 eti ca preti ca yuktavat rathavat, Azumat pibavat prathamapadaniruktA devatA, ayaM loko'bhyuditaH, jAtavat aniruktaM kariSyat / etAni saptamasyAho spANi // 8 neti na preti, yat sthitam Urdhvavat, prativat, antarvat, vRSaNvat, vRdhanvat, madhyamapadanirutA devatA, antarikSamabhyuditam, yami, mahadvat, dvihUtavat, punarvan / etAnyaSTamasyAho rUpANi // 9 samAnodarkam, azvavat, antarvana punarAvRttam, punarnivRttam, rathavat paryasta - dAnaruktA devatA, asI loko'bhyuditaH zucivan, kRtam / etAni navamasyAhI rUpANi !: vat, trivRt, antarUpam, matyavat, kSetivat, " gatavana * idaM navarAtram / 10 pRSTayaM SaDahamuparyAnta / mukhamiva pRSTayaH SaDahaH / yathAntaraM mukhasya jihvA, tAlu dantAH, evaM chandomAH / atha yenaiva vAcaM vyAkaroti yena khAdu cAkhAdu ca vijAnAti taddazamamahaH / nAsike iva pRSTaH paDahaH - yathAntaraM nAsikayorevaM chandomA / atha yenaiva gandhAna vijAnAti taddazamamahaH / akSIva pRSTayaH SaDahaH / yathAntaramakSNaH kRSNamevaM chandomA / atha yaiva kanInikA yena pazyati taddazamamahaH / karNa iva saH - yathAntaraM karNasya evaM chandomA / atha yenaiva zRNoti taddazamamahaH / zrIrdazamamahaH // itItthaM dazAhapratipattiH 'zrUyate / etatpadArthanirUpaNaM ca vedasamIkSAyAM sAdhu kRtamiti tataH spanrmavargasyate / iha tu sarveSAmevArthAnAM traividhyenAbhyupagamAdabhyahorUpatayA siddhamevAgatya pratigacchadarthAnAM samAnabhaktyA gAyatrItvamityavagamyate // atha saMskAro draSTavyaH / kasyacit kasmiMzcit karmaNi yogyatAsaMpAdanaM hi saMskAraH / tatredhA -- doSApanodanena, atizayAdhAnena, hInAGgapUraNena ca / ebhiH saMskAraistattadarthasyAduSTatvaM viziSTatvaM svarUpasattvaM ca saMsiddhaM bhavati / asti sa saMskAro yadabhAve svarUpasanna yaso brAhmaNo'dhamatAmeti na tu brAhmaNyAdapaiti / tasyApyayogyatvaM karmavizeSe / pratibandhakasaMnidhAnena kAraNatAnirAsAditi tadarthaH sa saMskAraH zodhakaH // 1 // asti casa saMskAro yadabhAve svarUpasamnnapyasau brAhmaNo nottamatAmeti na tu brAhmaNyAdapaiti / tasyApyayogyatvaM karmavizeSe / sahakArisaMnidhAnAbhAvena kAraNatAnirAsAditi tadarthaH sa saMskAro vizeSakaH // 2 // evamasti sa saMskAro yadabhAve brAhmaNyaM nopatiSThate, brAhmaNyAdapetazca karmavizeSAyogyo bhavati / kAraNAsaMnidhAnAditi tadarthaH ma saMskAro bhAvakaH // 3 // eSu ca saMskArazabdasya karaNavyutpattyA saMskArajanakatriyAparatvaM draSTavyam // Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatra garbhAdhAnaM tAvatsvarUpasaMpAdanoddezena sahadharmacAriNIkSetre garbhAzayarUpe zArIrA-- misamIpe vA saMskAryasya saMsthApanaM, so'yaM garbhabhAvakaH saMskAro draSTavyaH / tathA ca garbhA. dhAnapuMsavanasImantonnayanakarmANi - tatra garbha brahmabhAvayogyatArUpAtizayAdhAyaka.. tvAd vizeSakasaMskArA bhavanti / 'garbhAdhAnavadupeto brahmagarbha saMdadhAti / puMsavanAt puMsIkaroti, phalasnapanAnmAtApitR pApmAnamapohati / ' iti hArItasmaraNAt / ta ete'ntargarbhasaMskArA ucynte| tato bahiHzAlAyAmiva gRhodarabahirbhUte garbhe zukrazoNitopagatadoSamArjakatvAduttare jAtakarma-nAmakarma-niSkramA-naprAzana-karNavedha ---muNDana-snAnAdIni katipayakarmANi zodhakasaMskArA bhavanti / 'retoraktagarbhopaghAtaH paJcaguNaH, jAtakarmaNA prathamamapohati, nAmakaraNena dvitIyam, prAzanena tRtIyam , cUDAkaraNena caturtham , lAnena paJcamam , etairaSTabhiH saMskArargarbhopaghAtAt pUto bhavati / ' iti haariitsmrnnaat|, evamenaH zamaM yAti bIjagarbhasamudbhavam' (manuH) ityAdismRtyantarebhyazca ta ete garbhazuddhisaMskArA ucynte| so'yametAvAn garbhasaMskAro'nuvratAdyuttarasaMskArayogyatAsampattyarthaH pitRkartRkazca / tatra saMskartRniSThamadhikAritAvacchedakaM brAhmaNa. tvAdighaTitavarNatvaghaTitam / saMskAryaniSThaM tu brAhmaNAdivarNajanyatvameva, na tu brAhmaNatvAdikamapi tatra phalopadhAyakatArUpamapekSyate / / ataH paramupanayanaM tAvat kharUpasaMpAdanoddezena sAvitrIkSetre brahmacaryavratarUpe karmAgni samIpe vA saMskAryasya saMsthApanam / so'yaM varNabhAvakaH saMskAro draSTavyaH / tathA copanayana-vratAdeza-vedArambha-vedAdhyayanAni, sAvitrAmeyazukriyaupaniSadazaulabhagodAnabhautikamahAnAmnIvratotsargAH, kezAntaH, samAvartanasnAnaM cetyete tatra brAhmaNAdivarNe yajJakriyAyogyatArUpAtizayAdhAyakatvAd vizeSakasaMskArA bhavanti / 'upanayanAdyAbhiraSTAbhirvatacaryAbhirantataizcASTabhiH svacchandaHsammito brAhmaNaH paraM pAtraM devapitRRNAM bhavati chandasAM pAraM gacchati chandasAmAyatanam iti hArItasmaraNAt ; 'khAdhyAyena vrataiomai strai vidyenejyayA zubhaiH / mahAyajJaizca yajJaizca brAhmIyaM kriyate tanuH // ' (manuH 2 / 28) ityAdismRtyantarebhyazca / ta ete AcAryakartRkA anuvratasaMskArA ucynte| yadyapi / 'gAbhaiomairjAtakarmacauDamaujInibandhanaiH / . . __bajikaM gArbhikaM caino dvijAnAmapamRjyate // ' (manuH 2 / 27) iti manusmaraNAt / 'sAMvatsarikasya cUDAkaraNam , tRtIye vA pratihate, SoDazavarSasya keshaantH|' iti pAraskarasUtre muNDanagodAnayorgarbhasaMskAraprakaraNopAttatvAdupanayanakezAntayorapi grbhsNskaartvmaakssipnti| athApi dadhidarzananyAyena saMbhavatyeva katipayAnAmubhayavidhasaMskAratvamityataH prakaraNAtireko na dossaayetynusNdheym| ' tato bahiHzAlAyAmiva pitRgRhaM pratyAvRtte varNe RNapaJcakasUnApaJcakopagatadoSamArjaka-. . tvAduttare naimittikavArSikamAsikAhikAtmakabhedacatuSTayabhinnAH zodhakasaMskArA bhavanti // Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 'ataH paraM dvijAtInAM saMskRtirniyatocyate / saMskArarahitA ye tu teSAM janma nirarthakam // garbhAdhAnaM puMsavanaM sImanto balikarma ca / jAtakRtyaM nAmakarma vizruto'nnAzanaM param // caulakarmopanayanaM tadratAnAM catuSTayam / mAnodvAhI cAgrayaNamaSTakAsu yathAyatham // . zrAvaNyAmAzvayujyAM ca mArgazIrSyA ca pArvaNam / utsargazcApyupAkarma mahAyajJAzca nityazaH // saMskArA niyatA yete brAhmaNasya vizeSataH // naimittikAH SoDazokAH samudvAhAvasAnakAH / savAprayaNAdyAzca saMskArA vArSikA matAH // mAsikaM pArvaNaM proktamazaktAnAM tu vArSikam / mahAyajJAstu nityAH syuH saMdhyAvadvAmihotravat // ' ityAzvalAyanoktaH, 'azuciH strIvihInazca deve pitrye ca karmaNi / .. yadahA kurute karma na tasya phalabhAgbhavet // iti brAhmokteH, . 1 nityAH saMskArA:- paJca mhaayjnyaaH| 5 2mAsikA saMskArAH- paarvnnaadyH| 5 . 3 vArSikAra saMskArAH- aaprynnaadyH| 7 . 4 naimitikAH saMskArAH- udvaahaantaaH| 16 .. 5kAmyAH saMskArA:- aniSTomAdayaH, (guNAdhAnAH) prAyazcittAni (doSanirAsAH). 'RNaizcaturbhiH saMyuktA jAyante mAnavA bhuvi / pitRdevarSimanujairdeyaM tebhyazca dharmataH // yasaistu devAn prINAti khAdhyAyatapasA munIn / putraiH zrAddhaH pitRRzcApi AnRzaMsyena mAnavAn // . RNamunmucya devAnAmRSINAM ca tathaiva c| pitRRNAmaya viprANAmatithInAM ca paJcamam // devAnAM ca pitRRNAM ca RSINAM ca tathA nrH| RNavAn jAyate.yasmAttanmokSe prayatetsadA // devAnAmanRNo janturyajJairbhavati mAnavaH / alpavittazca pUjAbhirupavAsavrataistathA // zrAddhena prajayA caiva pitRNAmanRNo bhavet / RSINAM brahmacaryeNa zrutena tapasA tathA // Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RNAni trINyapAkRtya mano mokSe nivezayet / : anapAkRtya mokSaM tu sevamAnaH patatyadhaH // ' ityAdipurANasmRtivacanebhyaH, . . 'paJcasUnA gRhasthasya cullI pessnnyupskrH| kaNDanI codakumbhazca badhyate yAstu vAhayan // tAsAM krameNa sarvAsAM niSkRtyartha mhaatmmiH| 'paJca klRptA mahAyajJAH pratyahaM gRhamedhinAm // adhyApanaM brahmayajJaH pitRyajJastu tarpaNam / homo daivo blibhoto nRyajJo'tithipUjanam / ' ityevaM manvAdismRtivacanebhyazca tathAvagamAt / ta ete khakartRkA dharmazudisaMskArA ucyante / so'yametAvAn vratasaMskAro yajJAdidevasaMskArayogyatAsaMpattyarthaH / tatra saMskartRniSThamadhikAritAvacchedakaM brAhmaNatvAdighaTitavarNatvaghaTitam, saMskAryaniSThaM tu pUrva saMskArasaMskRtatvaM vA; . . ... dhRtiH kSamA dayA shaucmnaayaaso'nsuuyitm| __ aspRhatvamakAmatvaM brAhmaNAnAmamI guNAH // ' ityukAtmaguNASTakavaiziSTayaM vA / teSAM pUrveSAM saMskArakarmaNAmapyetadugASTakarUpAtizayabhAvakatvAt / vijJAyate caitadeSAmaSTAnAM guNAnAmapi saMskAratvam / aSTacatvAriMzatsaMskArAnAcakSANena bhagavatA gautamena catvAriMzatsaMskArAnAkhyAya parizene - 'aSTAvAtmaguNAca' iti smaraNAt, _ 'saMskAraiH saMskRtaH pUrvairuttarairapi sNskRtH| nityamaSTaguNayuko brAhmaNo brahma laukikam // brAhmaM padamavApnoti yasmAna cyavate punH| iti zaGkhAdismaraNAcca dhRtyAdyAtmaguNAnAM brAhmaNatvaprayojakatvenAbhidhAnAt / 'ardha vai prajApaterAtmano dhairyamAsIdadha mAlvyam / yadaivaM tat purastAt kurut| yanmAlvyaM tat pazcAt pryoht| yadaiyaM somo vai sH| tato braahmnnmsjt| tasmAd brAhmaNaH sarva eva brhmaabhidhiirH| yanmAlvyaM suroM vai saa| tato rAjanyamasRjata / tasmAjyAyAMzca kanIyAMzcanuSA cazvadharaca surAM pItvA vilAlapaMta bhAsato. mAlvyaM hi tat / pApmA vai mAlvyam / tasmAd brAhmaNaH surAM na pivet / pAkanAtmAnaM net saMsRjA iti'| : : ityevaM maitrAyaNIyazrutyAdiSu tatra tatra brAhmaNatvaprayojakAnAM dhRtyaadiinaamaamaanaab| tadityametAvAnayamukko brAhmasaMskAraH sa sAtoM draSTavyaH / athAtaH param 'ame vratapate vrataM cariSyAmi, vAyo tapate vrataM cariSyAmi, vAdila. bratapate vrataM ariSyAmi iti; 'idamahamantAt stymupaimi|' iti vA vratopAyanaM tAvat Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . kharUpasaMpAdanoveva salamere devagatarUpe gAIpallAhamanIvAmisamIpe yA saMskAryasya sNsthaaphnm| so'yaM devabhAvakaH saMskAro iTavyaH / tathA ca pratopAyanamanmASeyaM ca puraskRtya kRtamamihotram, darzapUrNamAsau, piNDapitRyajJaH, AprayaSTiH, cAturmAsam, nirUDapazubandhaH, sautrAmaNI celete satahaviryasaMskhAlyA yajamAne devatvayogyatArUpAtizayAdhAyakatvAd vizeSakasaMskArA bhvnti| 'ArabdhayajJo vA eSa Aradhadevato yodarzapUrNamAsAbhyAM bajate' ityaitareyAdizravaNAt / atha gRyAmiparigrahaH, pAyajJAnuSThAnam, aSTakA pArvaNam, zrAvaNI, AgrahAyaNI, caitrI, AzvayujIsatAH sapta pAkavajJasaMsthAH / aupAsanahomaH, vaizvadevam , pArvaNam , aSTakA, grahamAsikazrAdam, baliH, zrAvaSI ceti vA sapta pAkayajJAH / aupAsanam , vaizvadevaH, sthAlIpAkaH, AprayaNam, sarpagaliH, IzAnabaliH, aSTakAnvaSTakA cetsevaM vibhakA bA smArtAmikRtyAH sapta pAvasAH, yajamAne RNasaMvandhopagatadoSamArjakatvAcchodhakasaMskArA bhvnti| _ 'jAyamAno vai brAhmaNanimiNavA jAyate / brahmacaryeNarSibhyo, yajhena devebhyaH, prajayA pitRbhyH| eSa vA maNI, kaH putrI yajvA brahmacArI' iti zravaNAt / 'RNaM ha vai jAyate yo'khi, sa jAsmAna eva devebhyaH, RSibhyaH, pitRbhyo, manuSyebhyaH / sa yadeva yajeta, tena devena jAyate, tabyebhya etatkaroti / yadenAn yajate yadebhyo juhoti // 1 // aba. devAnubavIta tena RSibhya RNaM jaayte| tayebhya etatkaroti / RSINAM nidhiyopa iti banUcAnamAhuH // 2 // atha yadeva prajAmiccheta, tena pitRbhya RSaM jaayte| tadaSeta etatkaroti / yadeSAM saMtatAvyavacchinnA prajA bhavati // 3 // aba yadeva bAsameta, tena manuSyebhya RNaM jaayte| tabyebhya ettkroti| yadenAn vAsayate, yadebhyo'zanaM dadAti // 4 // sa ya etAni sarvANi karoti sa kRtakarmA / tasya sarvamAptaM sarva jitam // ' iti zatapathAdizravaNebhyazca payajJAdInAsaNazodhakatvena prtiptteH| so'yametAvAn yajamAnasaMskAraH saumyAdikAmyasaMskArayogyatAsaMphtyarthaH / atra saMskartRsaMskAryayorekatvAcAdhikAritAvacchedakaM miyate // ataH paramamiSTomo,'tyamiTomaH, ukthaH, SoDazI, vAjapeyaH, atirAtraH, AptoryAmaveti sapta somsNsthaaH| mahAvratam, rAjasUyaH, kuruvAjapeyaH, sarvatomukham , pauNDarIkam, abhijit , vizvajit , azvamedhanaramedhagomedhAH, gavAmayanAzirasAmayanAdityAnAmayanavizvasajAmayanAni satrANi, bRhaspatisavaH, AzirasaH, aSTAdazavidhAni cayanAnItyevamanekavidhA uttarakatavastato'nye kAmyaviSayathopatiSThante / te'pyete saMskArA bhvnti| adRotpAdanadvArA phalasiddhAvAbhAvAt / tadityametAvAnayamukto daivasaMskAraH sa zrauto issttvyH|| idaM cAtrAvadhAryate-somayAgA dvividhAH-AvRttA anaavRttaashcH| tatrAnAvRttA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAhAH / AvRttA api dveSA-mahInarUpAH satrarUpAya / virAjamAramnekAramayantA ahInA eva / ekAdazarAtradvAdazarAtrau tu dveSA-ahInarUpI satrarUpoMcA trayodasarAja mArabhyoparitanAni sarvANi satrANyeva / tAnyapi dvividhAni-rAtrisatrAvi, kAnasatrAta ceti / tatra zatarAtraparyantAni rAtrisatrANi / sNvtsrstrmaarbhyopritmaansvruupaati| teSAM ca sarveSAM prakRtibhUtaM gavAmayanamiti // ... ... ... ityaM ca nirUpito dvividhaH saMskAro brAhmo daivveti.| tatra prAcArya saH kriyte| daivena daivI / tadukaM bhagavatA hArItena 'dvividha eva saMskAro bhavati-brAhmo devaca / garmAdhAnAdisAnAnto grAhaH / pAkayajJahaviryajJasaumyAzceti devaH / brAhmasaMskArasaMskRta RSINAM samAnatA sAmumatAM gacchati / devenottareNa saMskAreNAnusaMskRto devAnAM samAnatAM sAlokyatAM samunyatAM gcchtiiti| tadityaM pratipanneSvAtmasaMskAreSu katipayasyaiva chandastvamiSate ? bAhokhidavizeSaNa sarvasyeti vicaaryte| kiM cAtaH / yadi katipayassaivocate tat tarhi vrssjrtiiytvaapttiH| saMskAratvAvizeSe'pi kasyacicchandastvamanyasya netyatra viniyamabamAvAt / bAbI sarvasyocyeta tat tarhi zahasthApi sacchandastvamApayate // 'dvijAnAM SoDazaiva syuH zUdrANAM dvAdazeva tu| paJca mizrakajAtInAM saMskArAH kuldhrmtH|| . . vedavratopanayanamahAnAmrImahAvratam / vinA dvAdaza zudANaM saMskArA nAmamatrataH // ' iti shaayroke| 'liyA jAtakarma-nAmakaraNa-nikamA-naprAzana-cUDA-vivAhAH sstt|shhaagNtu SaDete, paJca mahAyajJAzcetyekAdazeti madanaratnota: 'garbhAdhAnaM puMsavanaM sImanto jAtakarma ca / nAmakriyA niSkamo'naprAzanaM vapanakriyA // karNavedho vratAdezo vedaarmbhkriyaavidhiH| kezAntaH sAnamurAho vivAhAmiparigrahaH / pretAmisaMgrahazcaiva saMskArAH SoDaza smRtaaH| navaitAH karNavedhAntA mantravarja kriyAH liyAH // vivAho matratastasyAH zahassAmanatodatA' . iti vyAso:"vivAhamAtrasaMskAraM zo'pi labhataM sdaa| iti prAyo Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 28 katipaya saMskArANAM vivAhamAtrasya vA tatrApyanuvartamAnatvAt : ' ArSakrameNa sarvatra zUdrA vAjasaneyinaH / . tasmAcchUdraH khayaM karma yajurvedIva kArayet // ' *'itiM zUdrAhikAcAratattvadhRtasmRtivacanena zUdrANAmapi vedasaMbandhAt - iti ceta / atrocyate yathecchasi tathAstu / ubhayathApyetacchaMkyate pratipattuM katipayasya vA sarvasya vA chandastvamastIti / nanu cokamubhayatrApi dUSaNamiti cet -- naitadasti / asti hyetat - yadArambhe yadArambhaH, yadavasAye yadavasAyaH, yadabhyuccaye yadabhyuccayaH, yadavacaye yadacacayaH, tattadAyatanamityucyate / yadAzrayeNa vA yasya pratipattiH sA tasya pratiSThA'bhijJAyate / tathA cAyaM tAvad brAhmasaMskAraH sAkSAtparamparayA ca brAhmaNatvakSatriyatvavaizyatvAnAM pratiSThA bhavati / tadadhInopapattikatvAt / pratiSThAyAM ca zrUyate pramAzabdaH, tasmAt saMsiddhaM pramAlakSaNaM chandastvametasya / tatra yogyAtmani saMskAravizeSeNa brahmAdhIyate, yogyAtmani ca saMskAravizeSeNa kSatraM, viD vA / zvovasyasaM cedaM brahma, raudraM kSatram, mArutyo vizaH / AtazcAgneyaM brahma, aindraM kSatram, vaizvadevyo vizaH / anestu chando gAyatrI sA cASTavarNA, indrasya triSTubekAdazavarNA, vizveSAM devAnAM jagatI dvAdazavarNA / Atazca gAyatraM brahma, traiSTubhaM kSatram, jAgatI vir / taditthamaSTavarNanibandhanaM brahmAdheyam, ekAdazavarNanibandhanaM cedaM kSatram, dvAdazavarNanibandhanA tveSAM viDiti varNachandobaddhatayA trayo varNA ucyante - brAhmaNaH kSatriyo vaizya iti / zUdrasyaivamavarNatve'pi varNatvamaupacArikaM draSTavyam / acchandastvasyaiva chandastvena vivakSitatvAt / tathA ca yathA hi vAgvarNo gAyatrIchandAH, triSTupchandAH, jagatIcchandrAH, vicchandA vA bhavati evamayaM manuSyavarNo'pi caturvidho bhavati / sarvo'pyayaM prANivargo'prANivargoM vA tairetairvarNacchandobhiraiva sacchandaskatayA varNo bhavati / brAhmaNaH, kSatriyaH, vaizyaH, zUdra iti / yathA ca grAmyeSu pazuSu tAvadajo brAhmaNaH, aviH kSatriyaH, gaurvaizyaH, azvaH zUdra iti / yathA vAnyatra sthAvarAdiSu / evamayaM manuSyeSu saMskArasiddho bhUtvA gAyatrIcchandA brAhmaNaH, triSTupchandAH kSatriyaH, jagatIcchandA vaizyaH, prAjApatyacchandA vicchandA vA zUdra iti // 'brAhmaNo'sya mukhamAsId bAhU rAjanyaH kRtaH / UrU tadasya yadvaizyaH padbhyAM zudro... ajAyata // iti / : 9 1 'prajApatirakAmayata - prajAyeyeti sa mukhatastrivRtaM niramimIta / tamagnirdevatA anvasRjata, gAyatrI chando, rathantaraM sAma, brAhmaNo manuSyANAm, ajaH pazUnAm / tasmAtte mukhyAH----mukhato hyasRjyanta // uraso bAhubhyAM paJcadazaM niramimIta / tamindro daivatAnyasRjata, triSTupchandaH, bRhatsAma, rAjanyo manuSyANAm, aviH pazUnAm / tasmAtte vIryavanto vIryAdayasaMyanta // madhyataH saptadazaM niramimIta / taM vizvedevA devatA anvasRjanta / jagatIchando, vairUpaM sAma, vaizyoM manuSyANAm, gAvaH pazUnAm, Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 1 tasmAtte AdyAH---annadhAnAdvyasRjyanta / tasmAdbhUyAMso'nyebhyo bhUmiSThA hi devatA annasRjyanta // patta ekaviMzaM niranimIta / tamanuSTup chando'nvasRjyata / vairAjaM sAma, heM manuSyANAm, azvaH pazUnAm, tasmAttau bhUtasaMkrAmiNAvazvazva zUdrazca / tasmAcchUdro gonavaklRpto na hi devatA anvasRjyata / tasmAtpAdAvupajIvataH, patto hyasRjyetAm / prANA vai trivRt, ardhamAsAH paJcadaza, prajApatiH saptadazaH, zraya ime lokAH; asAvAditya ekaviMzaH / tasmin vai ete zritAH, etasmin pratiSThitAH, yaM evaM vedaitasminneva zrayate etasmin pratitiSThati // ' iti ( zatapatha0 7 / 1 / 1 ) * iti mantrabrAhmaNAbhyAM tathAmnAnAt / yattu -- evaMvidhAdeva mantrabrAhmaNAdyAnAnAt sRSTyAdau manuSyAkAraparamezvarasya mukhAdyajJebhyazvatvAraH sRSTyAdibhUtA brAhmaNakSatriyavaizyazUdrA utpannA iti labhyate, tatazcotpratilabhyameva brAhmaNatvAdikaM na saMskAralabhyamityAkSipanti, tadajJAnAt / 'ardhaM vai prajApaterAtmano dhairyamAsIdargha mAlvyam / yadvairya - somo vai saH / tato brAhmaNamasRjata / yanmAlvyaM --surA vai sA / tato rAjanyamasRjata // ityAdizrutiSvivehApi mukhAdbrAhmaNamasRjata, urasaH kSatriyamityAdInAmapekSitArthavizeSaparatvAt / taditvaM siddhamajhyAdibhaktisiddhadraviNasaMyogAdrAhmaNAdisaMskAravizeSANAmapi gAyatryAditvamiti dik // nirUpayiSyate cAyamartho vaizavena dharmasamIkSAyAmityato'tra viramyate // atha draviNam 'tatra samidhamAtiSTha / gAyatrI tvA chandasAmavatu, trivRt khomaH, ramantaraM sAma, agnirdevatA, brahma draviNam // uprAmAtiSTha / triSTup tvA chandasAmavatu, paJcadazaH stomaH, bRhatsAma, indro devatA, kSatraM draviNam // virAjamAtiSTha / jagatI tvA chandasAmavatu / saMpradazaH stomaH, vairUpaM sAma, maruto devatAH, viD draviNam // udIcImAtiSTha / anuSTup vA chandasAmavatu, ekaviMzastomaH, vairAjaM sAma, mitrAvaruNau devatA, balaM draviNam // UrdhvAmA tiSTha, paGktistvA chandasAmavatu, triNavatrayastriMzau stomau / zAkararaivateM sAmanI / bRhaspatidevatA / varco draviNam // ' iti taittirIyazravaNAt 1 'prAcImAroha | gAyatrI tvAvatu, rathantaraM sAma, trivRt khomo, vasanta RtuH, brahma draviNam // dakSiNAmAroha / triSTup tvAvatu, bRhatsAma, paJcadazaH khomo, grISma RtuH, kSatraM draviNam // udIcImAroha / jagatI tvAvatu, vairUpaM sAma, saptadazaH khomo, varSA RtuH, viD draviNam // pratacImAroha / anuSTup tvAvatu, vairAjaM sAma, ekaviMzaH khomaH, caratuH phalaM draviNam // UrdhvAmAroha / paGkistvAvatu, zAkararaivate sAmanI, triNavatrayasiMso khomo / hemantazizirAtrRt / varco draviNam // ' 1 iti mAdhyandinIyazravaNAzcAbhikaM draviNaM brahma, indrabhaktaM draviNaM kSatram, Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taba mamI vida prtipyte| bramasandena pAtra yajJaH, kSatrazabdena ca rASTra 'alAvA eSa prapayate yo yajJaM prapadyate / nAve yazaH / kSatraM vA eka prapadyate yo rASTraM prpdyte| kSatraM hi gaham / ityetarevAdizravaNAt / sandaH punaratra somasUryAdhiSThitatrayIvidyAparaH / 'vayaM vai yo go'yaM pavate / tadimaM yajJaM saMmRya etasmin yajJe pratiSThApayati / yhen| vajJa saMdadhAtIti / vasaMvA eSa janayati yo yjte| saiSA trayI vidyA yjnyH| tasyA etamichalpaveSaH iti| 'prjaaptihmsjt| yajJa sRSTamanu brahmakSatre asRjyetAm / brahmakSatre anu dayyaH prajA basacanta / hutAdabAhutAdava / brahmavAnu hutaadH| ksstrmnbhutaadH| etA vai praya dutAdo badmAsaNAH / tA bahutAdo yad rAjanyo vaizyaH zUddha iti / yajJAdai prajAH prjaaynte| mahAt prajAyamAnA mithunAt prjaaynte| mithunAt prajAyamAnA antato gajasa prajAyante / iautarevAdizuvimaH sarvajagadutpattisvitikriyAparikaravidyAyA eva yazacandatvabyakasApavAda / dasavasAyapratipAdanaparatayaiva ca sarva evaite vedAH pravartante ityapyavadheyam / tavA -vivAdayo malaprakArAH brAhmaNasa kham / taccAmibhakkam, gAyatrIcchandaH sAdhamato'bhimatyA nasalo gAyatrItvam / rASTrAdayo hi kSatraprakArA rAjanyasa sam / tanamanma, tripachandaH sAppamata indrabhakyA kSatrasya triSTuptvam / viDeva tu iSoIravipApumAdimedamiyA vasa kham / taca vaizvadevabhakkam, jagatIchandaH sAdhyamato vidhadevamamA vizo jayatItvamitItvaM draviNAnAmapi saMsiddha bhatyA chandastvamato nAtirikAryavaM prasajjate isavadheyam // tathA cAgatyapratigacchadaryeSu saMskAreSu draviNeSu ca. dAbhandaprayoge'pi nAntirateti saMsiddham // khAdetat / (1) avApi yadetadAdhvaryave chandobhASAmnAyatemacchandaH, pramA cchandaH, pratimA cchandaH, asIvayazchandaH, pakindaH, uSNik bandA, bahatI cchandaH, anura chando, virAT chando, gAyatrI cchandaH, triSTup chando, ' 'puSivIcchando'ntarikSa chando yozchandaH samAzchando nakSatrANi cchando manazchando bArabandaH, pirando hiramaM bando gaurachandojAzchandovaskandaH // 2 // 'ekzchando parivachandaH sammandaH parimUkhandaH Acchacchando manazchando vAcabandaH sinchandaH samunnaH salilaM chandaH saMvAndo viyacchando vRhacchando ravantare do nidhAracchando vivaSarakhando miravando ajazchandaH santupando' Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nuSTup chandaH kumchandanikakumchandaH bhavaM chandojasaM chandaH dorama-. vizchando vidhArapahischandaH purogajyA chandaH pracchacchandaH pakSacanda ekAndo pahi vazchando vapazchando bayasacchando vizAlaM chando viSNazchandarindo rohataM 'chandavandaM chando'AI chanda iti // 3 // .. (2) yaba vAyarvace trayazchandovizeSA bhAlAban 'trINi chandAMsi kavayo viyetire pururUpaM darzataM vipakSaNam / Apo pAtA yakhAnyekasmin bhuvana ArpitAni // 1 // iti / venAtiricyate chandaHpadArya iti gammate-dati cet / na, bAda mAyatryuSNiganuSTuvAdayo vidhArapakisatobRhatIksavAdapatha vAcikacchandokSiA upani zyante / evameva santi khalu mApramApratimAdayaH, evovarivaHsambhabAdanavAsiyo vizeSAsvattadaryavyavasthApakA ityatraiva chandomASAtAtparyAvagamAt / tatra ca sidaM pari lakSaNaM chandastvamiti naantrtvprsphiH|| yatpunarAtharvaNe'vAdInAM trayANa chandastvamupadizyate, tasAyamAzayaH yadidamaneTa rUpaM vizvazabdenAkhyAtaM kiMcidRzyate tadetatsarva zeSA vyavacchiya rakhate / Apaba mAtAbauSadhayazceti / etadevAnyatra tina eva devAkhejo'vadhAnIsevaM devatAprakaramenAmAtam / bhavanti hi nibiDAvayavAvaralAvayavA viralAvayavAtha padArthamedA loke| na caitakidhyApacAreNa kiNcidihoplbhyte| tatra niviDAvayavA aauSadhimRdAdicandaiH, tarasavayavA apachabdena, biralAvayavAstu tejovAyvAdizabdairvyapadizyante / auSayAdivAtAdInAM khAnugatabhAvopalakSakatvAt trayo'pyete bhAvA ekaivassivarSe pratyarpitA drssttvyaaH| sarvasyApyarthajAtasya mRdavastrayA, abavastrayA, tejo'vasayA ca nimittAnurodhena viphadiNamanAt / eteSveva triSu bhAveSu vizvametatpratiSThitamityataH sidameSAM pratiSThAlakSa chandastvamiti nAntaratvaprasaktiH // yattu (1)-zabdacandrikAdau chandaHsandasa viSaparatvam,-2)-paba 'nAjuvRttiduHsAdhAH suhRdo vimanIkRtAH' ityAdau vA tasa raha paratvam, (3)yadapi vA 'mayocyamAnaM yadi te zrotuM chando bilAsini / zrUyatAmabhidhAsyAmi bhutvA caitadipIyatAm / / (raamaa.2|9|.) ityAdiSu rupiparatvam, (4) 'varadAnAt pituH kAmaM chandasturasi prmo| ilAdimilApaparatvam, (5)-dakSiNaH srlodaarprcchndaanuvrtipu|' ilAsimalatAparatvam, (1) sacchandaM brajasundarImiramitaH praamaannivtH| tAki rAmara Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - (0) khandocchaladacchAlaharAtetarAmbucchayA' ityAdiSu niSpratibandha (8)- 'tvadoSI rAjaputrasta RSTiSeNasuto'bhavat / rAjyena chandayAmAsuH prajAH kharga gate gurau / ' ... ityAdiSu virecanaparatvaM kA pratipadyate; tAvatApi nArthAntaratvamApAdayituM yuktam / (1) viSasya nADImArgAvarodhakatayA daizikAvacchedalakSaNatvAt // (2.) chandAnuvRttItipadaM tu dveSA vyAkhyeyam chandaHzandasvecchAparatve-yathA suhRdAmicchA syAttathAnuvartanIyamiti kRtvA ta ete duHkhena sAdhayituM zakyA bhavanti, sarvathA parecchAnuvartanasya duHkharUpatvAdileko'rthaH / chandaHzabdasa paricchedaparatve tu-vAcyamavAcyaM deyamadeyamityevaM maryAdayA vyavahAraniyamenAnuvRttau kriyamANAyAM suhRdo duHsAdhA bhavanti, mitratAyAH paricchedAsahatvAdisanyo'rthaH / tathA cecchAparatve vakSyamANalakSaNam, paricchedaparatve jUtalakSaNaM chandastvaM siddhamiti nAntaram // -- (3 / 4 / 5 / 6 / ) atha 'zrotuM chandaH', 'chandamRtyuH' ityAdiSu tu sarvanaivecchAryakatvaM chandaHzabdasyeti na tAvadanaikAryam / rucyAdInAmicchAvizeSarUpatvAt / icchA cAbhiprAyo manasazchandaH / tathA cAhuH kozakArAH-'abhiprAyazchanda AzayaH' iti / yadyapi ca viSayavizeSAbhimukhyena manasaH pravRttirevAbhiprAyastathApyupacArabhedADhasau deghA-manohItaviSayo vA viSayArUDhamano vA / asmin viSaye kIdRzastavAbhiprAyaH ? kenAbhiprAyeNAgato'si ? dhanaM no'bhipretamityetatsarva viSayAmiprAyam ,dhanAbhiprAyeNAgataH, draSTuM vijJAtuM vA mamAmiprAyaH, kimatrAbhipraiSIti, mano'bhiprAyam itItyamubhayathA vyavahAradarzanAt // tatra manogRhItaviSayasya mano'vacchedakatvAnmanazchandastvaM bhavati / abhiprAyAnusAreNaiva manasaH kharUpalAmAt tatraiva tatpratiSThAnAt / atha viSayasaMkrAntamanasaH khalu manuSyAvacchedakatvAnmanuSyacchandastve bhavati / khasaMyuktamano'nurodhena pravartamAnasyAtmana eva manuSyatvAt tatraiva tatpratiSThAnAt / ata eva yAvAnasya dehaH sAMyaugikA vAryAste sarve DInamanaso dInAH, udAramanasastUdArA bhavanti; nIcamanaso nIcatvam , mahAzayamanasastu mahAzayatvaM pratipadyante / akutya uttiSThantAmityabhiprayata evAsyAGgulaya uttiSThante, hasta uttiSThatAmityabhiprayatazca hakhaH / gacchati tiSTheyamiti tiSThatyavyatirekeNa // yatra tu gaccheyamiti na gacchati, tatreyatA kAlena gaccheyamiti kAlavizeSasya vizeSaNavidhayA viSayIbhAvo vA, na.gaccheyamiyevamabhiprAyavizeSasya nAntarIyakasaMzliSTasya pratibandhakAviSayImAvo vA, sAmApacayAdiprativandhakasadbhAvo vA, hetuH samIkSaNIyaH / ata eva, AkUyai prayube'maye sAhA' iti / 'AtmanA vA apremAvate yajeyeti / tamAtmana eva prayukke yattate / te asyaite Atmana devate AdhI bhavataH-AkRtizca prayukca / medhAra Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 manase'naye svAheti / medhAyAM vA manasAbhigacchati -- yajeyeti / te asyaite Atman devate AdhI bhavataH -- medhA ca manazca - ityAdinA, tathA 'ime vai prANA manojAtA manoyujo dakSakratavaH, vAgevAbhiH, prANodAnau mitrAvaruNau, cakSurAdityaH, zrotraM vizvededAH' ityevamAdinA ca sarvavyavahAraprayojakatvaM manasaH samAmnAyate / 'tasyeha trividhasyApi tryadhiSThAnasya dehinaH / dazalakSaNayuktasya mano vidyAt pravartakam // " iti manunA smaryate ca / etadabhiprAyeNaiva puruSeSu manuSyamAnuSamAnavamanujAH zabdAH pravartante / manumanurmanasAmaikArthyAt / ata eva - 'punantu mA devajanAH punantu manasA dhiyaH / punantu vizvAbhUtAni jAtavedaH punIhi mA // iti mantrasyAtharvaNe 'punantu manavo dhiyaH' iti pAThaH saMgacchate / manakhItyAdizabdAnAM vyaktivizeSanirUDhAnAM manaH saMyuktayAvadarthaparatvAbhAvavanmanuSyAdizabdAnAmapi pazupakSyAdiSvanupacAraH prAzastyAbhiprAyaH / prAzastyaM ca vRttyaSTakebIjAGkurayogyakSetrarUpasyAsya manuSaH saMpUrNAtmatvena draSTavyam / ata eva manuSyavanaiteSu tiryagyonijeSu vRttyo'STavidhA utpadyante / tadutpattikSetrasya manuSasteSu khilarUpeNaivAnuvartamAnatvAttadanusAreNa yatkiM - cidvRttereva tataH samudayAt / vRttyaSTakaM cedamAtharvaNe samAmananti -- 'manase cetase dhiya AkUtaya uta cittaye / matyai zrutAya cakSase vidhema haviSA vayam // ' iti / etasminneva manuSi prayojakAditAdAtmyAbhiprAyeNa katipaye zabdAH pravartante / tathA ca manuH 'prazAsitAraM sarveSAmaNIyAMsamaNorapi / rukmAbhaM svapradhIgamyaM vidyAttaM puruSaM param // etameke vadantyagniM manumanye prajApatim / indrameke pare prANamapare brahma zAzvatam // ' iti / athaitasmin manuSyasAmAnye khavadraviNApyAyanasamarthakasaMskAravizeSotpattAvanyathAnyathAcAragrAhI bhavatIti kasyacidbrAhmaNatvamanyasya kSatriyatvaM vaizyatvaM zUdratvaM vA pravartate / tadetadevaM tattadvibhinnapravRttiprayojakAnAM tattadAzayagatasaMskAravizeSANAM brAhmaNAdicchandastvamAkhyAyate / durAcArAnumitena tAdRzasaMskArabhraMzenonmaryAdo brAhmaNaH svarUpAt patatIti tAdRzapAtitya pratibandhadvArA yathAsthitasvarUpasaMrakSakasya tAdRzasaMskArasya brahmAdidraviNasya vA brAhmaNAdicchandastvopapatteH / brAhmaNAdInAM tatraiva pratiSThitatvAceti / tathA ca na tatrApyarthAntarateti sUkSmekSikayA samIkSyam / cha04 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaDevapyevaM vaskhapravRttiprayojakasya khakhAsAdhAraNadharmasya khakhacchandastvamiti sarva eva svakarmaNi svacchandaso bhavanti / balavatparadharmasaMkrame tu paracchandaso jaaynte| anyAdhInapravRttikatvAt / yathA hi kapATAdiSu samavAyinoH kASTakhaNDayorjaTitayorAlambanasya kIlitalauhAdizakalasya kapATacchandastvam , anyathA kASTakhaNDadvayavibhAgAtkapArasvarUpahAniH prasajyate; evaM pAdadvayAvasaktarazminA AcchanditaH pazustadadhInavaniko bhavatItyasI razmizchandaH syAt / evamevAnyanAnyatra sarva eva jaDazcetano vA dhamI svagatana dharmavizeSeNa chanditastadadhInavRttiko bhavatItyatastasmin khadharme pratiSThAnAdamya svacchandastvam, svarUpAnanugatena ca kenaciddharmeNAcchandane tasya paracchandastvaM gavatIti pAlocyam / (7) etena 'svacchandocchaladacche'tyAdayaH prayogA api muvyAkhyAnAH // (8) 'rAjyena cchandayAmAsuH' ityAdAvapi virecanasya vyAvartanAparaparyAyasya maMvitparicchedAnatirekAnnArthAntaratvamApadyate / tadityamanekadhA nirdiSTaM saMskRtaM chandaHpratiSTAtattvam // athAnaH prAkRtAM chandaHpratiSThAmanuvartayAmaH / asti hi--sarveSAmevArthajAtAnAM kAcidAkAranivandhanA mAtrAbhUmiH, jJAnadarzanacAritryazaktinibandhanA ca vRttabhUmiH prAtisvikabhAvena prakRtisiddhA; yA bhUyodarzanena parIkSakabuddhinirUDhA bhavati / tAM tAmeva bhUmiM vuddhiniSTAM chandaHpratiSThAmAlocamAnaH zilpI tatsAmyena bahirarthamutpAdayati / imAM ca dArzanikA yadyapyanubhavAhitasaMskArarUpAM viSayAkArAkAritAntaHkaragavRttyanuzayarUpAM vAcakSANA viSayotpattyanantarabhAvinImevAbhiprayanti / athApi tadvastUpapattastacchandaHpratiSThAnighnatayA vastutastasyA autpattikatvasaMsiddhiH / nahi khalu hakhacikIrSayA kArya gamitasyApi hastinaH prottuGgacikIrSayA vA poSaM gamitasyApi kITasya kapizarIramaryAdAnugamaH zakyate kartum / na vA taruNakapisamazarIrasya manuSyazizormahatApi prayatnena mugdhatvamapanodya taruNakapivadgamanAgamanaprIDhiM kartu pArayAmaH / paJcaviMzativarSANi yAvadadRSTavardhanabhAvasyApi narazarIrasya taduttaramupAyaparamparayApi vRddhiyogyatvaM na dRshyte| ete cAnye caivaMvidhAstasyA eva sRSTyAdI paramezvarecchAniyamitAyAH pratiSThAyA mahimAno bhavanti / sA ceyaM chandaHpratiSTA dvedhA-mAtrApratiSThA vRttapratiSThA c| avayavapiNDaparivRttisahatve AdyAyAH, tadasahatve cAnyAyA vyavasthitiH / etadavyaktapratiSTAvyaJjakA evAvayavakUTAH pratiSTAtulitakena saMniviSTArachAndasikanaye'kSarazabdena saMjJAyante varNazabdena ca / tathA ca zrUyate 'sa bRhatImevAspRzad dvAbhyAmakSarAbhyAmahorAtrAbhyAmeva / tadAhuH-katamA sA devAkSarA bRhatI yasyAM tatpratyatiSTat / dvAdaza paurNamAsyaH, dvAdazASTakAH, dvAdazAmApAsyAH. eSA vAva sA devAkSarA bRhatI, yasyAM tatpratyatiSTaditi / ' Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 atra hi paurNamAsyaSTakAmAvAsyAnAmahorAtrayozcAkSaratvamAkhyAyate chndHpribhaassaayaam| tathA zatapathazrutI'paJcadaza vA ardhamAsasya rAtrayaH / adhamAsazo vai saMvatsaro bhavati tadrAtrIravAmoti / paJcadazAnAmu vai gAyatrINAM trINi ca zatAni SaSTizcAkSarANi, trINi ca vai zatAni SaSTizca saMvatsarasyAhAni tadahAnyApnoti / tadvaiva saMvatsaramAnoti / ' ityevamahorAtrAbhyAM saMvatsarApti pradarzayatA bhagavatA maharSiNA pazcadazabhiH paJcadazabhiraMzaiH prakalpitazarIrANAM vaidikaparyAye saMvatsarAkhyApratipannakrAntivRttapradezAnAmardhamAsAkhyAnAM chandaHparibhASAyAmakSarAkhyayA pratipattavyAnAM caturviMzatyA saMvatsarasya gAyatrItvaM supratipAditaM bhavatIti draSTavyam / etadabhiprAyeNaiva ca'agniM dUtaM vRNImahe hotAraM vizvavedasam / asya yajJasya sukrtum|' ityetanmantravivaraNaprakrame zatapathe "devAzca vA asurAzcobhaye prAjApatyAH pspRdhire| tAn spardhamAnAn gAyatryantarA tasthau / yA ve sA gAyatryAsId , iyaM vai sA pRthivI / iyaM haiva tadantarA tasthau / ta ubhaya eva vidAMcakruH yatarAn vai na iyamupAvartyati, te bhaviSyanti, paretare bhaviSyantIti / tAmubhaya evopamantrayAMcakrire-amireva devAnAM dUta Asa, saharakSA isasurarakSasamasurANAm / sAnimevAnupreyAya / tasmAdanvAha 'agniM dUtaM vRNImaha' iti // " ityanena granthena saMvatsaravat pRthivyA api gAyatrItvamAkhyAyate / tatrApyaMzAnAM SaSTyuttaratrizatImitAnAM vyavasthitatayA 'ardhamAsazo vai saMvatsaro bhavati' iti nyAyena paJcadazazaH paricchede caturviMzatyakSaratvopalabdheH // apara Aha "yatparyapazyat sarirasya madhye urvImapazyajagataH pratiSThAm / tatpuSkarasyAyatanAddhi jAtaM parNa pRthivyAH prathanaM harAmi // yAbhirahuMhajagataH pratiSThAmuvAmimAM vizvajanasya bhIm / tA naH zivAH zarkarAH santu sarvAH // " (te. brA.) "Apo vA idamagre salilamAsIt / tena prajApatirazrAmyat-kathamidaM syAditi / so'pazyat puSkaraparNa tiSThat / so'manyata...asti ve tat-yasminnidamadhitiSThatIti sa varAho rUpaM kRtvopanyamajjat / sa pRthivImadha Archat / tasyA upahatyodayajat tatpuSkaraparNe'prathayat / yadaprathayat tatpRthivyai pRthivItvam // abhUdvA idamiti tadbhUmai bhUmitvam // tAM dizo'nu vAtaH samavahat / tAM zarkarAbhirahat zaM vai no'bhUditi taccharkarANAM zarkaratvam / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ityevaM matrabrAhmaNAbhyAM taittirIyakeM jagataH pratiSThAyAH zarkarAbhirakSarasthAnIyAbhiH saMbhRtatvAdasyAzchandaHsAmAnyalakSaNe prApte chandovizeSapratipitsAyAm "sa vai khalu prathamaM yajati / tadvai kaniSThaM chandaH sad gAyatrI prathamA chandasAM yujyte| ayaM vai loko barhiH / oSadhayo barhiH / asminnevaitalloke oSadhIrdadhAti / tA imA asmiloke oSadhayaH pratiSThitAH / tadidaM sarva jagadasyAm / teneyaM jagatI, tajjagatIM prathamAmakurvan / atha narAzaMsaM dvitIyaM yajate / antarikSaM vai narAMzasaH / antarikSamu vai triSTup / taMtriSTubhaM vai dvitIyAmakurvan / " iti zatapathoktaprakAreNa dyulokAntarikSApekSayA kaniSThAyAH pRthivyAH kaniSThatvasAdhayAdgAyatrItvaM sarvajagadAzrayatvAdvA jagatItvamityAdi tattatprakaraNaprAptaM draSTavyamiti / kvacittu-'avasya zlokasya sragdharAchandaH,' 'traiSTubhamidaM padyamityAdivadihApi bhedena vyapadizanti-'gAyatrI vai pRthivI, traiSTubhamantarikSam , jAgatI dyauH, aanussttubhiidishH|' ityaadi| evaM yatra gArhapatyAtmAcaM santamAhavanIyamuddhartuM vikramAdhAnaM vidhIyate tatra "taM vA aSTAsu vikrameSvAdadhIta, aSTAkSarA vai gAyatrI / gAyatryaivaitaddivamupotkAmati / ekAdazakhAdadhIta, ekAdazAkSarA vai triSTup / triSTubhaivaitaddivamupokAmati / dvAdazavAdadhIta, dvAdazAkSarA vai jagatI / jagatyaivaitaddivamupokAmati // nAtra mAtrAsti yatraiva svayaM manasA manyeta tadAdadhIta / sa yadvA apyalpakamiva prAJcamuddharati / tenaiva divamupokAmati / ityevaM vikramANAM chandonidAnasaMkhyayA saMkhyAtAnAM chandaHparibhASAyAmakSaratvaM chandasAM mAtrAnibandhanatvaM ca suvyakamAkhyAtamiti draSTavyam // evamamiSTomaprazaMsAyAmaitareyake "sa vA eSA gAyatryeva yadamiSTomaH / caturvizatyakSarA vai gAyatrI, caturvizatiramiSTomasya stutazastrANi / sa vA eSa saMvatsara eva yadagniSTomaH / caturviMzatyardhamAso vai saMvatsaraH, caturviMzatiragniSTomasya stutazastrANi / " ityevamaniSTomasya gAyatrItvasaMvatsaralopacAraprasajhena stutazastrANAmakSaratvamavagataM bhavati / yattu stotrazastrANAmadhamAsatvAnavagamavadakSaratvamapi nAvagataM syAditi brUyAt , tadapavAdyam / stotrazastrayorardhamAsatvAsiddhau caturvizatyardhamAsatvarUpasaMvatsaratvasyApyagniTomaniSThatvenApratiSTAnApatteH / yatta-"so'bravIt prajApatizchandAMsi-ratho me bhavata, yuSmAbhirahametamadhvAnamanusaMcarANIti / tasya gAyatrI ca jagatI ca pakSAvabhavatAm / uSNik ca triSTup ca pradhyau / anuSTup ca patizca dhuyau~ / bRhatyoboddhirabhavat / sa etaM chandorathamAsthAya etamadhvAnamanusamacarat // " .. iti taittirIyake chandasAM rathatvam ; (1) Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 yacca - "pazavo vai devAnAM chandAMsi tad yathedaM pazavo yuktA manuSyebhyo vahanti / evaM chandAMsi yuktAni devebhyo yajJaM vahanti // " iti zatapathe chandasAM pazutvam ; ( 2 ) yadapi -- 'ayukta sapta zundhyuvaH sUro rathasya nRtyaH / tAbhiryAti'i svayuktibhiH // 1 // ' (R.saM. 14 ) 'sapta tvA harito rathe vahanti deva sUrya / zociSkezaM vicakSaNa // 2 // ' ( R. saM. 114 ) 'bhadrA azvA haritaH sUryasya citrA etagvA anumAdyAsaH / namasyanto diva A pRSThamasthuH paridyAvApRthivI yanti sadyaH // 3 // ' (R. saM. 118 ) 'sapta svasAraH suvitAya sUryaM vahanti harito rathe // 4 // . (R. saM. ) 'sapta yuJjanti rathamekacakrameko azvo vahati saptanAmA / trinAbhi cakramajaramanarvaM yatremA vizvA bhuvanA'dhi tasthuH // ' (R.saM. 213 ) 'imaM rathamadhi ye sapta tasthuH sapta cakraM sapta vahantyazvAH / sa'pta svasAro abhisaMnavante yatra gavAM nihitA saptanAma // ' (R. saM. 213 ) ityeteSu mantreSu chandasAmazvatvam ; ( 3 ) yacca- - "te'bruvannaGgirasa AdityAn / kva stha va vaH sadbhyo havyaM vakSyAma iti / chandaHsu ityabruvan / gAyatriyAM triSTubhi jagatyAmiti tasmAcchandaH su satya Adityebhya AGgirasIH prajA havyaM vahanti / ' iti brAhmaNe chandasAM sadanatvaM vyAkhyAyate; ( 4 ) -- teSAmayamAzayaH sUryo hi divi gacchan trizatyuttaraSaTSaSTitame divase punaH prAktanaM sthAnamAgacchan yaM panthAnamAzrayati tadayanavRttaM trizatyuttaraSaSTayaMzairaGkitaM yAmyottaratazcaikAMzena vipulaM draSTavyam / tadIyayAmyarekhAto dakSiNato dvayaMzAntare'parA rekhA tAvadaMzAGkitA,. tato'pi dakSiNena tryaMzAntare'nyA, tataH paJcAzAntare'pyanyA kAryA / evamuttararekhAyA uttarato'pi tisro rekhAH kAryAH / taditthamaSTarekhAbhiH saptaparvA sUryamArgaH / tatra sarvadakSiNe parvaNi paJcadazabhiH paJcadazabhiraMzairvibhAge kRte caturviMzatirvibhAgA labhyante, tadatazcaturvaizatyakSareyaM gAyatrI draSTavyA ( 1 ) taduttaraparvaNi ca pAdArthonaistrayodazabhistrayodazabhiraMzairaSTAviMzativibhAgAH syuH, tatastAvadakSarA seyamuSNik saMsiddhA ( 2 ) tato'pyuttaraparvaNi sapAdaikAdazAMzaiH kRtvA dvAtriMzadvibhAgalAbhAttAvadakSarA seyamanuSTup siddhyati ( 3 ) atha madhyamaparvaNi sUryabimbAdhiSTite dazabhirdazabhiraMzairmaryAdAyAM SaTtriMzadvibhAgasiddhau tAvadakSarAyA bRhatyAH siddhi: ( 4 ) evaM taduttaraparvaNi navAMzaiH kRtvA catvAriMzadakSarAyAH paGkteH ( 5 ) taduttaratazca pAdonapAdena sapAdaikAdazakalAtmakena sahitai - raSTAMzaH kRtvA catuzcatvAriMzadakSarAyAstriSTubhaH ( 6 ) tathA sarvottaraparvaNi sArdhasaptAMzaiH kRtvA aSTAcatvAriMzadakSarAyAM jagatyAzca saMsiddhirddhaSTavyA ( 7 ) tathA hi nyAsaH- - Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . .. 1 24 150 gAyatrI 2 28 12052' 30" pratibhAge sArdhasaptaviMzatyuttarazatakalApacaye uSNika 32 110 15 pratibhAge sArdhasaptanavatikalApacaye anuSTupa 4 36 100 pratibhAge paJcasaptatikalApacaye bRhatI 5 40 90 pratibhAge SaSTikalApacaye patiH 6 448011' 15" pratibhAge pAdononapaJcAzatkalApacaye triSTup 7 48 7deg30 pratibhAge sapAdakacatvAriMzatkalApacaye jagatI ammizca nirdiSTe saMvatsaracakre yadyapi nirdezalAghavAya ekasmAdeva sthAnAdArabdhAni tAni sarvANi chandAMsi, athApi teSAmArambhaNIyasthAnAni devatAvizeSaH pratipattavyAni / agnitArAto gAyatryAH (1), savitRta uSNihaH (2), somAdanuSTubhaH (3), bRhaspatezra vRhatyAH (4), varuNAt paGkeH (5), indrAdeva triSTubhaH (6), atha vizvebhyo devebhyo jagayA (7) upakramaNAt / etadabhiprAyeNaivaiteSAM devAnAm 'agnergAyatryabhavat sayugvoSNihayA savitA saMbabhUva / anuSTubhA soma ukthairmahakhAn bRhaspatehatI vAcamAvat // virANa mitrAvaruNayorabhizrIrindrasya triSTubiha bhAgo ahnaH / vizvAn devAn jagatyAviveza tena cAklapa RSayo manuSyAH // ' (R.saM. 8) ityasmin matre tattacchandobhiH sayuktvaM tattacchando'dhiSThAtRtvaM ca maharSaya Amananti / tathaiva jgdupbhogaacc| eteSAmeva tattacchandaHsayujAM devAnAmaMzubhirApyAyitasya sUryAMzostattadadhiSThAne zuklasArajAdirUpavattvamupadizyate chandaHsthitinidarzanAyAmavagamasaukaryAya vA / tadidaM yathAyathamupekSyam // tathA ca prakRte sUryaprakAzAtmakasya prajApatehatIpadavyopakramamANasya bRhatImubhayatobhAgA rathopakaraNavat saMcArasAdhanAnyeva bhavantIti yathecchaM sthavadyAnatvamazvavadvA vAhanatvamatraiva sarvadAvasthAnAtsadanatvaM copcryte| sUryaprakAzasya prajApatitvaM caitareyazatapathayorAnAyate_ 'tadu tadimAMlokAn samAruhya athaiSA gatireSA pratiSThA ya eSa tpti| tasya ye razmayaste sukRto'tha yatparaM bhAH prajApatirvA sa khargo vA lokaH tadevamimAMllokAn samArUhya arthatAM gatimetAM pratiSTAM gcchti| tadetAM gatimetAM pratiSThAM gatvA etsyaivaavRtmnvaavrtte|' _ 'asAvAditya ekaviMza uttamA pratiSThA, taddevaM kSatram , sA zrIH, tadAdhipatyam . tad abhrasya viSTapam, tatprajApaterAyatanam , tatkhArAjyamanoti // ' iti ca // tatraitasya viziSTasya rathatvAbhyupapattau tadapekSite rathacakre yathecchaM chandomaryAdAvRttAbhiprAyeNa kadAcitsaptacakratvam, kadAcicca rathapArzvatvasAdhAgAyatrIjagatyabhiprAyeNa Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 dvicakratvam, atha kadAcitpunaH kAlacakraparivRttyabhiprAyeNaikacakratvaM ca tatra tatra vyapekSante / 'eSa sya bhAnurudiyarti yujyate rathaH pari jmA divo asya sAnavi / (R.saM.) imaM rathamadhi ye sapta tasthuH sapta cakraM sapta vahantyazvAH / sapta vasAro abhisaMnavante yatra gavAM nihitA saptanAma / ' ityAdiSu saptacakratvasya, 'tasya gAyatrI ca jagatI ca pakSAvabhavatAm' 29 " " "" " " ityAdiSu dvicakratvasya, (R. saM. ) "" " 'udveti prasavItA janAnAM mahAn keturarNavaH sUryasya / samAnaM cakraM paryAvitrRtsan yadetazo vahati dhUrSu yuktaH // sapta yuJjanti rathamekacakrameko azvo vahati saptanAmA / trinAbhicakramajaramanarvaM yatremA vizvA bhuvanAdhitasthuH // dvAdazAraM nahi tajjarAya varvarti cakraM paridyAmRtasya / A putrA agne mithunAso atra saptazatAni viMzatizca tasthuH // (R. saM. ) paJcAre cakre parivartamAne tasminnAtasthurbhuvanAni vizvA / 99 "" tasya nAkSastapyate bhUribhAraH sanAdeva na zIryate sanAbhiH // ityevamAdiSvekacakratvasya ca pratipAdanAt / evamevAzvatvAbhyupapattAvapi samA kAzvatvAbhyAM kalpanAbhedo'pi sarvathA saMbhavAdupapadyate, siMho mANavaka ityAdiva NazabdatayA tattAtparyaviSayabhUte vastuni bAdhAdarzanAt / vidhIyate hi prakRte rathAzvAdizabdaiH rathAzvAdiguNazchandasi vastubhUtaH / sa ca svAdhiSThitatvasvavyApAraprayojaka vyApAravattvaitadubhayasaMbandhena khaviziSTaM yat, tanniSTapravRttijanaka pravRttimattvarUpaH / etadeva hi devatAcchandasoH sayuktvamityavadheyam // etadabhiprAyeNaiva 'ete vAva devAH prAtaryAvANo yadagniruSA azvinau ta ete saptabhiH saptabhicchandobhirAgacchanti / ' ityevamAdayaH zrautavyavahArAH saMgacchante / taditthaMbhUtasya khalvapyasya sapta candomaNDalarUpasya sUryamArgasya 'sAzItimaNDalazataM kASTayorantaraM dvayoH / ArohaNAvarohAbhyAM bhAnorabdena yA gatiH // sa ratho'dhiSThito devairAdityairRSibhistathA / gandharvairapsarobhizca grAmaNIsarparAkSasaiH // ' ityevaM viSNupurANAdiSu gatiprAdhAnyena rathatvavyavahAravadeva RtasatyamayatvAdamiprAdhAnye yajJazabdena, AdityaprAdhAnye prajApatizabdena, atha kAlaprAdhAnye saMvatsarazabdena ca bhUyasA vaidikavyavahArA dRzyante / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ata eva 'yajhena yajJamayajanta devAstAni dharmANi prathamAnyAsan / te ha nAkaM mahimAnaH sacanta yatra pUrve sAdhyAH santi devAH // (R.saM.804) ityetanmantravivaraNaprakrame'yajJena vai taddevA yajJamayajanta, yadagninA animayajanta, te kharga lokamAyan / chandAMsi va sAdhyA devAH te'gre'minA agnimayajanta te kharga lokamAyan // AdityAzcaivehAsannaGgirasazca / te agre agnimayajanta, te kharga lokamAyan // ' ityevmuktmaitreyke| ata eva ca'trANi ca zatAni SaSTizcAnUcyAni yajJakAmasya, trINi ca vai zatAni SaSTizca saMvatsarasthAhAni tAvAn saMvatsaraH, saMvatsaraH prajApatiH prajApatiryajJaH // ' ityAdi zrUyate / etadabhiprAyeNaiva caiteSAM chandasAmaneH prajApatezca tanutvamapi tatra ttropcaaryte| tathA hi"viSNumukhA vai devAzchandobhirimAMlokAnanapajayyamabhyajayan / yadviSNukramAn kramate viSNureva bhUtvA yajamAnazchandobhirimAllokAnanapajayyamabhijayati / ' ityevaM viSNukramaparikramaNavidhau "athAvartate-sUryasyAvRtamanvAvarta iti / evamimA~lokAn samAruhya, athaiSA gatireSA pratiSThA-ya eSa tapati, tasya ye razmayaste sukRto'tha yatparaM bhAH prajApatirvA sa khargo vA lokaH; tadevamimA~llokAn samAruhya, arthatAM gatimetAM pratiSThAM gacchati, tadetAM gatimetAM pratiSThAM gatvA etsyaivaavRtmnvaavrtte|" ___ iti mAdhyandinA AhuH // taittirIyA apyevaM "aindrImAvRtamanvAvartate-ityAha / asau vA Aditya indraH / tasyaivAvRtamanu paryAvartate / tasmAddakSiNo'rdha Atmano vIryAvattaro'yo AdityasyaivAvRtamanu pryaavrtte|" ityuktvA, "catasRbhirAvartate-catvAri cchandAMsi / chandAMsi khalu vA agneH priyA tanUH priyAmevAsya tnuvmbhipryaavrtte|" ityAdyAmananti / "sapta chandAMsi RtumekaM tanvantI"( ma. bhA.)tyAdyAH smRtayazcaitadarthaparA drssttvyaaH|| evaM hi bhUyAMso yAjJikAnAM yajJAnubandhino vyavahArA. etadeva chandomayamaNDalamanusRtya pravartamAnAH santIti tatra tatrAnvIkSitavyam // evamevAdityaprAdhAnyAt prajApatizabdena vyavahAre pravartamAne mukhyamAdityabimbaM tadupalakSitarekhAM vobhayato daza daza rekhA Akramya kRtazarIrasyaikaviMzasya prajApatipuruSasya yAmyasAnyabhedena dvaidhe pratipane Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 "tA uttareNAhavanIyaM praNayati / yoSA vA Apo vRSAgniH / mithunamevaitatprajananaM kriyate / evamiva hi mithunaM luptm| uttarato hi strI pumAMsamatizete / ", iti zatapathoktayoSAvRSanyAyena saumyAyA apAM dizo yoSAtvaM gAmyAmA abhidizatha vRSatvaM pratipadya tatrAMzAnurodhidazarekhAbhiprAyeNa virATtvamAkhyAtaM dRzyate zrutismRtyAdiSu / tathA ca viSuvadahaH - saMsthAnAbhiprAyeNa tAvat--- "yathA vai puruSaH evaM viSuvAn / tasya yathA dakSiNo'rghaH evaM pUrvo'rdho viSuvataH / yathottaro'rdhaH, evamuttaro'rdho viSuvataH / tasmAduttara ityAcakSate / pravAhuk sataH zira eva viSuvAn / vidalasaMhita iva vai puruSaH / taddhApi syUmeva madhye zISNa vijJAyate / " ityuktametareyake / taittirIyake'pi-- "ekaviMza eSa bhavati / etena vai devA ekaviMzenAdityamita uttamaM suvarga lokamAroyan / sa vA eSa ita ekaviMzaH / tasya dazAvarastAdahAni daza parakhAt / sa vA eSa virAjyubhayataH pratiSThitaH / virAjiM hi vA eSa ubhayataH pratiSThitaH / tasmAdantaremau lokau yan sarveSu suvargeSu lokeSvabhitapacceti" ityuktvA, "devA vA Adityasya suvargasya lokasya parAco'tipAtAdavibhayuH / taM chandobhirahan dhRtyai / devA vA Adityasya suvargasya lokasyAvAco'vapAtAdavibhayuH / taM paJcabhI razmibhirudavayan // " ityAdyAmnAyate // 'mahasrazIrSA puruSaH sahasrAkSaH sahasrapAt / sa bhUmiM sarvataH spRtvA atyatiSThaddazAGgulam // ' ' tato virADajAyata virAjo'dhipUruSaH / sa jAto'tyaricyata pazcAdbhUmimayo puraH // ityevamAdayo mantravarNA apyamumarthaM draDhayanti / smaryate cAyamarthoM manvAdibhirapi - 'dvidhA kRtvAtmano dehamardhena puruSo'bhavat / ardhena nArI tasyAM sa virAjamasRjat prabhuH // ' ityAdinA / taditthaM tAvadaMzAnAM darzakasya dazakasyaikaikamakSaratvamabhipretya bRhatItvamAkhyAtam / anyatra punaH 'iyaM vai mA, antarikSaM pramA, asau pratimA, dvAdaza dvAdazAbhitA upadadhAti / tat SaTtriMzat / SaTtriMzadakSarA bRhatI' ityevamAcakSANena paurNamAsyaSTakAmAvAsyAnAM devAnAmevAkSaratvamabhipretya bRhatItvaM saMsAdhyate / evaM dvAdazAhastutI-- " tadAhuH -- yadanyAni cchandAMsi varSIyAMsi bhUyo'kSaratarANi atha kasmAdetAM bRhatItyAcakSate iti / etayA hi devA imA~llokAnAznavata / te vai dazabhirevAkSarairimaM loka Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAdhruvata, dazabhirantarikSam, dazabhirdivam, caturbhizcatasro dizaH, dvAbhyAmevAsmilloke pratyatiSThan / tasmAdetAM vRhtiityaacksste|" isaitareyazrutyA saMvatsaravalayAtmakabRhatIvyAppaikapadA-virAjo'kSaratvamAkhyAyate / virAjo'pi bhUyasyaH klaptayo bhavanti / taittirIyake tAvat "nava prayAjA ijyante navAnuyAjAH, ayai havIMSi, dvAvAdhArI, dvaavaajybhaagau| triMzatsaMpadyante / triMzadakSarA virAT / " ityevaM pryaajaadiinaamkssrtvmaah| maitrAyaNIyake'pyevam'prANebhyo vai tAH prajAH praajaaynt| prANA vA etAni nava havIMSi / nava hi / praannaaH| AtmA devtaa| tataH prjaayte| nava prayAjAH, navAnuyAjAH, dvAvAjyabhAgo, ayai havIMSi, anaye smvdyti| vAjino yajati / tatriMzat / triMzadakSarA virAT / virAjyeva prtitisstthti| virAjo vai yoneH prajApatiH prajA asRjata / virAjo vA etadyoneryajamAnaH prjaayte| triMzat / triMzadvai rAtrayo maasH| yo mAsaH sa sNvtsrH| saMvatsaraH prjaaptiH| tatprajApatezca vA etadvirAjazca yonemithunAd yajamAnaH prajAyate'iti prayAjAdInAmiva triMzadAtrINaM viraaddkssrtvmucyte| atha mAdhyandinIyake'zUrpa cAmihotrahavIM ca, spayaM ca kapAlAni ca, zamyAM ca kRSNAjinaM ca, ulukhalamusale, dRSadupale / taddaza, dazAkSarA virAT / virAD vai yjnyH| iti zUrpAdInAmakSaratvamuktam / aitareyake cayadu gAyatrI ca, patizca te dve anussttubho| yaduSNik ca, bRhatI ca-te dve anubhau / yadu dvipadA ca viMzatyakSarA, triSTup ca, te dve anussttubhau| yadu dvipadA ca SoDazAkSarA, jagatI ca te dve anuSTubhau // ' ityevaM kRtvA dvayoyoranuSTapatvam , tathA anuSTuppachyoraNitriSTubhorgAyatrIjagayozca bRhatItvamiti vijAtIyacchandodvayAkSarANAM sajAtIyachandodayAkSaratvamAkhyAyate / tadetadevamanyatrAnyatra bhUyasA tattacchandaHkharUpanirvacanaparatattacchatavacanaparizIlanayA catvA- . ro'rthA niSkRSya sidhyanti (1) chandaHkharUpanirUpakatayAbhipretasya yatheSTasamudAyAvayavatAM gatasya yasya kasyApi vyajAtasya guNajAtasya vA chandaHparibhASAyAmakSarasaMjJA-ityekaH // (2) ka-tAdRzaizcAkSarAkhyaivyaguNaizcaturvizatisaMkhyApUraNe ca sA maryAdA gAyatrI, aprAviMzatisaMkhyApUraNe ca sA maryAdA uNimityevaM caturuttarANi tAni tAni chandAMsi veditavyAni / uttarocaramekaikAkSaravarSitapAdatvAt // Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 (2) kha-pAdaprAdhAnyena cASTabhirakSaraiH kRtA maryAdA gAyatrI, dazamivirATa, ekAdazabhitriSTup , dvaadshbhirjgtiitypiicchntiiti-dvitiiyH|| (3) evaM paryAyatulitakAkhyA zilpAdyupayoginI mitizchanda iti-tRtIyaH / ( 4 ) miterapi na mititvena rUpeNa chandastvamapi tu kAraNatApekSitakharUpavizeSajanakatAvacchedakatveneti-caturthaH / . etameva niSkarSamanusRtya laukikAH, vaidikAH, vAcikAH, ArthikAzca sarve chandovyavahArA yathAyathaM pravartamAnAH santIti tatra tatropekSyam // tadityamArthikeSu chandovyavahAreSu chandaHpratiSTAtattvaM vaizayena pradarzitaM bhavati // vAcikeSvapi chandaHsvarNasAmivAzayasAmyenArNAnAmapi niyatasaMkhyAvacchinAnAM, saMvezopavezAbhyAM gAyatryAdichandovizeSakharUpopalabdhestatsaMvezopavezAdhiSThAnasya prastArAdikriyAbhineyasyAmUrtasya chndHprtisstthaatvmvtisstthte| sA ca mAtrAsaMkhyApradhAnA, akSarasaMkhyApradhAnA, niyatamAtrAkSarAnapradhAnA ceti trividhApyanirutapRthaprUpA gaaytryaadishbdairlkssyte| tasyAzcAkSarANi dharmAH / akSareSu ceyamanugateti kRtvA tasyAzchandaHpratiTAyA brahmatvam / tasmAcchandatattvavijJAnena sarvamidaM vijJAtaM bhavatIti vijJeyam / athAnyaH pratyavatiSThate- . 'zrotriyazchando'dhIte // ' pANini sU. 5 / 2 / 84 // 'bahulaM chandasi // ' 2 / 4 / 39 // ityevamAdibhiH sUcajAteSu; 'yuktazchandAMspadhIyIta mAsAn vipro'rdhapaJcamAn / ' 'kAmAtmakAzchandasi karmayogA ebhirvimuktaH paramaznavIta / ' ityevamAdibhiH smRtijAteSu; 'AsInmahIkSitAmAdyaH praNavazchandasAmiva / ' ityevamAdibhiH kAvyajAteSu; evamanyatrAnyatra ca vedaviSayatayA chandaHzabdaH pryujyte| 'anantAzca vedAH zrUyante' ityanavacchinnatve'vacchedatvAnupapattyA siddhamatiriktavRttikatvaM chandaHzabdasya-iti cet / atrocyate-padyagadyageyAtmakaitrividhairvAcikacchandobhireva sarvasya vedasya chandanAttadbhedAdeva ca medena tatpratipattesvAsthyAttAcchanchanyAyena tatra tadupacAra issyte| kiM ca pRthivyAdilokAnAmanyAdidevAnAM ca tattacchandazchanditAnAmeva kharUpalAbhAt kAryakAritvavyavasthApanAceha dyAvApRthivIdharmanirUpaNe yajJavede bhUyasA chandasAmAneDanAcchandaHprAdhAnyAcchandaHzabdopacAra issyte| uktaM ca sarveSAM kAryajAtAnAmAdhArabhUtaM prAkRtaM chando brahmAkhyam / tadanugatadharmapratipAdanaparo granthaichanda ucyate iti yutam / sAMkhyanyAyavedAntAdidharmapratipAdanapa Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 reSu pranyeSu sAkhyAdizabdavat / tathA ca gauNavRttyAM kvacidanyatra prayoge'pi mukhyavRttyAbaccheda evaM chanda iti saMsiddham // atha chandovAdaH / nanu kimidaM vAkchanda iti jijJAsAyAM gatiyatyadhvaparicchittyatirekeNe chandaH kharUpaM nirUpyate tatrAvakalpate / gatiyatyadhvaparicchitticchandasAmanarthAntaratvAt / na ca vRttirlayo dhvaniriti gatestrayo medAH, avasAyo vicchedo viratiryatiraNuyatiriti yateH paJca medAH, lipyadhvaparicchittirgatyadhvaparicchittirityadhvayogasya dvau bhedau, varNacchando gaNacchando mAtrAcchandaceti chandasatrayo medAH, itItthameSAM caturNAM nitAntavaiSamyaM pratipadyata iti vAcyam / ApAtatasteSAM medakalpanAyAMmapi vastutaH svarUpAnatirekAt / tathA hi-gatitraividhye vRttidhvanyorvarNavedIyapadArthatvAcchandasazca varNopalakSitatve'pi varNAnAtmakatvAttatra yadyapi vRttidhvanyorapravezaH pratipadyate / athApyeSa layaH khalu yatitAratamyanibandhano na yateratiricyate / ayameva tu layo gatyadhvaparicchittizabdAntareNApyAkhyAyate / tayorvivekAnupalambhAt / masajasatatageSu hi varNairabhinIyamAneSUccArayituruccAraNasAmaJjasyamanubhUyate / jasayoH sthAne tabhayoH saMniveze tvavazyamuccAraNakliSTatA bhavati / tatra cAyaM dvitIyaH sagaNo'vaSTambhI viSTambhamajAnatApyabhinIyamAnaH khayamavaSTambhamupasthApayati khAnte / tadidamavaSTambhitvaM tatra kena rUpeNa - ? dvAdazAkSaratvena vA, zArdUlavikrIDitasaMbandhitvena vA, tathAvidhasattvena vA gaNaturIyatvaviziSTasattvena vA, magaNottaratvaviziSTasagaNottaratvaviziSTajagaNottaratvaviziSTasattvena vA ? / nAdyaH -- marabhanayayayeSu nagaNaghaTakasya dvAdazAkSaratve'pyavaSTambhAnapekSaNAt / na dvitIyaH- tatra magaNajagaNAdInAM viSTambhanirapekSatvAt / na tRtIyaH - tatraiva dvitIyasagaNasyAnavaSTambhitvAt / na turIyaH -- sajasasageSu turIyasyApi tasya tadanapekSaNAt / tasmAnmasajottarasagaNaghaTakatvenaiva rUpeNa tasya dvAdazAkSarasyAvaSTambhitvaM vAcyam / tathA camasya sagaNAvyavahitapUrvavRttitvenAvasthAnaM, sasya magaNottaravRttitvajagaNapUrvavartitvAbhyAM, jasya ca sagaNadvayamadhyavartitvena / sasya punarjagaNottaravartitvatagaNa prAgvartitvAbhyAM cetyevamavasthAnakrama evAdhvaparicchittiH syAt / tataH kramAtpracyavamAnAnAM teSAmuccAraNe kliSTatAnubhavAt / athetthaM paurvAparyeNoccAraNamevaiSAM layagativizeSaH syAt / nirdiSTarItyA tenaiva rUpeNAvaSTambhasApekSatvAt / avaSTambhApekSAprayojakatvAprayojakatvAbhyAmeva ca layagatipratyavamarzAt / tadidaM paurvAparyaM ca masajasAnAM pratyekasya kramikAvasthAnalakSaNAccAtiricyate iti layagateranatiriktAdhyaparicchittiH / yatazca masajottarasaghaTakatvena yatimattvaM dRzyate, tato yatimattvavyApyatayA masaMjottarasaghaTakatvarUpAyA layagatairadhvaparicchittervA yadyapyarthAntaratvamApAtataH pratibhAti, athApyavaSTambhaprayojakatvAprayojakatvopalakSitapaurvAparyasyaiva gatirUpatvapratipattyA anvayavyatirekAbhyAmasyA Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 vaSTambhasya gatikharUpasaMpAdakatayA ca gatigrahaNe tahaNasaMbhavaH / tasmAdAsAM gatiyatiparicchittInAM naikAntato'rthAntaratvamupalabhAmahe - iti siddhamAsAmaikAryam // evamevAvaSTambhaprayojakatvAprayojakatvopalalitapaurvAparyeNAvasthitAnAM marajAdigaNAnAmeva chandastvAdasya chandaso yadyapyAntaratvamApAtataH pratibhAti athApi sa rAjA saMvRttaH' 'sa pAcako jAtaH' 'sa nedAnI kuNDalI na daNDI' ityAdiSu vidhiniSedhayorvizeSyavyaphadiSTayorapi. vizeSaNamAtravizrAntivadihApi lAghavAnmasajAdigaNasamavetasya tattA paryasyaiva chandastvasiddhyA chandaso gatiyatiparicchityanatirikatvaM phalatItyalaM chandaso'rthAntaratvapariSkAreNa; iti-ced-atrocyate-masajottarasagaNacaramAvayavottaratvAvacchedena tatagAvyavahitapUrvatvAvacchedena ca vartamAno'yamavaSTambhakhAvana gatirna cAdhvaparicchittirna vA chandaH; gatyAdInAmavaSTambhavaddezavizeSe niyatavAbhAvAt // 1 // atha gatistAvannAvaSTambhaH / avaSTambhaprayojakatvopalakSitapaurvAparyasya gatirUpatayA tasya gatirUpasaMpAdakatve'pi tattvAsaMbhavAt // na cAdhvaparicchittiH, gatehi khamArgAt acyavamAnAyAH kliSTatvaM kuruuptvmnubhuuyte| yatazca tasyAH saukarya saundarya vA sidhyati, sAdhvaparicchittiriti gatyavayavasaMnivezavizeSarUpAyAvasthA gatitvAsaMbhavAt / yathA sthUlatvakRzatvasAmyenAnuccAvacazIrSapAdAdisAmyena diksAmyena ca varNAdilipInAM saundarya vAcanasaukarya cAnubhUyate, tadabhAvena ca bAlakAdilipInAM kurUpalaM vAcanakliSTatvaM ca / tathA ca tatra lipyadhvaparicchitterlipyatiriktatvavadihApi gatyadhvaparicchittergatyatiriktatvaM suvacamiti draSTavyam // na vA chandaH-vilakSaNagaNapaurvAparyanibandhanAyAM gatau mAtrAvyavasthAnibandhanacchandastvAsaMbhavAt // 2 // ayeyamadhyaparicchittirnAvaSTambho na vA gtiH| vizeSasya saMsAdhitatvAt / na vA chandaH savayavasaMnivezavizeSarUpAyAmadhvaparicchitto mAtrAvyavasthAnibandhanacchandastvasyApyasaMprAtaH // 3 // ata eva cedaM chando gatiyatiparicchittibhyo'tiricya pratipadyate-itItyameSAmarthAntaratvaM saMsiddham // ata eva 'na vRttadoSAt pRthag yatidoSo vRttasya yatyAtmakatvA'diti pUrvapakSIkRtya-'na, lakSaNasya pRthaktvAditi' samAhitaM vAmanena kAvyAlArasUtreSu / yattu kecit anyeSAmarthAntaratve'pi chandogatyoraikArthyamevAbhyupagacchanti, tdst| gatezchandodharmikatvasaMbhave'pi chandastvAsaMbhavAdityalam // iti chndso'rthaantrtaavaadH| atha chandovibhaktivAda:athedaM chandaH paJcadhA-anAdiSTacchandaH, bRhacchandaH, aticchandaH, kRticchandaH, praciticchandazceti bhedAt / tatra paJcAnAdiSTacchandAMsi-uktamatyuktaM madhya pratiSThA supra* tiSThA ceti / atha sapta bRhacchandAMsi-gAyatrI, uSNika, anuSTupa, bRhatI, paGkiH, / triSTup, jagatI ceti| tathA saptAticchandAMsi--atijagatI, zakkarI, atizakarI, . cha. 5 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTiH, atyaSTiH, dhRtiH, atidhRtiriti / evaM saptaiva kRticchandAMsi-kRtiH, prakRtiH, AkRtiH, vikRtiH, saMkRtiH, abhikRtiH, utkRtizceti medAt / athAta Urdhva praciticchandastaca sNkhyaayte| nanvetagRhacchando'bhiprAyeNa saptaiva chandAMsi bhavantIti bhUyasA zrUyate, tatkathametAvAn prapaJcazchandasAmAkhyAyate ? ucyate-SoDazIprakrame"chandasAM yo raso'tyakSarata, so'ticchandasamabhyakSarat / tadaticchandaso'ticchanda- . stvam / sarvebhyo vA eSa chandobhyaH saMnirmito yat SoDazI' ityaamnaayte| tatra chandasAM rasazcaturakSararUpaH / 'caturakSarANyeva chandAsyAsan / ' iti chandovyUhanazrutyukteH / tathA hi-chandovyUhane tAvat caturakSarA gAyatrI triSTub jagatI ca / tatra jagatyAstrINyakSarANi, triSTubha ekamakSaraM ca samAdAya gAyatrI tAvadaSTAkSarA kriyte| itthaM kRte aSTAkSarA gAyatrI, tryakSarA triSTup, ekAkSarA jagatI siddhA / athaivaMrUpA gAyatrI khayaM saMyujya triSTubha saMpAdayati sA triSTubekAdazAkSarA sNpdyte| evaM saMpannA ca triSTupa khayaM saMyujya jagatIM saMpAdayati sA jagatI dvAdazAkSarA sNpdyte| gAyatrI, triSTup , jagatI ceti trINyeva chandAMsi sarvANi chandAMsi bhavanti gAyatryuSNiganuSTuvbRhatIpaGkitriSTubjagatyAkhyAni / tatrAnuSTuppatI, uSNitriSTubhau, gAyatrIjagatyau, cetyevaM dve dve saMyujya dve dve bRhatyau saMpAdayata-ityeteSAM bRhatIrUpatayA bRhacchandaHzabdenAkhyAnam / tathA ca zrUyate-'bRhatI vai chandasAM khArAjyamAnaze' iti / tadityaM chandaHsiddhau tasyaiva caturakSararUpasya rasasya jagatyAmatyAdhAne SoDazAkSaraM bhvti| tadatyAdhAnAdaticchanda ityucyate / atha paJcadazIsaptadazyau, caturdazyaSTAdazyau, trayodazyUnaviMzyo, cetyevaM dve dve saMyujya dve dve SoDazyau saMpAdayata-ityeteSAmaticchandorUpatayA aticchandaHzabdenAkhyAnam / evamUnaviMzatyuttaraM punazcaturakSarAdhAne trayoviMzatyakSaraM bhavati / tatra kRtizabdaH / tatkiyottaraM tajjAtIyakriyAntarasaMniyoge kRtizabdo dRSTo vargavat / tathA cehApi dvAviMzIcaturvizyau, ekaviMzIpaJcaviMzyau, viMzISaDiMzyau cetyevaM dve dve saMyujya dve dve trayoviMzyau saMpAdayata iti kRticchandorUpatayA kRticchandaHzabdenAkhyAyante / tadityaM sati kRticchandasAmatidhRtAvaticchandasAM ca jagatyAmantarbhAvaH suvcH| praciticchandAMsi tu chandaHsamuccayarUpANIti naatiricynte| athAnAdiSTacchandasAM gaaytryaamntrbhaavH| bhurigdaivyAM caturakSaravRddhyA yAjuSyAH, tatra kharAji caturakSaravRddhyA sAmyAH, tatra kharAji caturakSaravRddhyA AryAH, tatra kharAji caturakSaravRddhyA ArSyAH svarUpA' dhAnAt / taduktam - 'uktAdipaJcakaM kaizcidgAyatrItyeva kathyate / __ yathA hyatijagatyAdi tvaticchandaH pravarNyate // ' iti / tathA cAtijagatyAdInAM jagatyAm , uttAdInAM tu gAyatryAmantarbhAvasaMbhavAt saptaiva chandAMsIti yAjJikAnAmabhimAnaH // tadidaM chandaH punadvaidhA-mAtrAchando vRttcchndc| tatra mAtrAchandAMsyutAni gAyatryAdIni saptaiva / tAni jAtibhedena pRthag Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyapadizyante / aya mAtrAchandasAM gAyatryAdInAmekaike'vAntaravizeSA vRttacchandAMsi / tAni vRttibhedena pRthag vypdishynte| yathA manuSyavibhAjikAzcatasro brAhmaNAdijAtayaH, brAhmaNAdivibhAjikAstu tattadrAhmaNAdigatA avAntaravizeSarUpA vRttaya ityevamAyUhyamiti yAzikAnAM prAcAmanusAreNa vyAkhyAtam / navyAstu chAndasikAH punaranyathAnyathA vibhajya vyaacksste|.. (1) tatra padyajAtaM dedhA-vRttaM jAtizca / yatra niyatavarNavyavasthayA chandaHsiddhistadRttam / yatra tu niyatamAtrAvyavasthayA chandaHsiddhiH sA jaatiH| tathA cAha nArAyaNaH 'padyaM catuSpadI taca vRttaM jAtiriti dvidhaa| vRttamakSarasaMkhyAtaM jAtirmAtrAkRtA bhavet // ' halAyudho'pyAha 'padyaM catuSpadaM tacca vRttaM jAtiriti dvidhA / . ekadezasthitA jAtitaM laghugurusthitam // ' (2) pare tu vRttirjAtiriti dveSA vibhajya tayorubhayoreva vRttazabdena chandaHzabdena ca sAmAnyato vyapadezamicchanti / varNavRttaM varNacchandaH, mAtrAvRttaM mAtrAcchanda iti / tathA caiSAM mate chandovRttazabdayoH paryAyavAcitvam / (3) chandaHparimalakArastu tayoH paryAyArthatvaM pratyAkhyAya-'mAtrAkSarasaMkhsa niyatA vAk chandaH, galasamavetakharUpeNa niyatA vAg vRttam / ityevaM vyavastha pati ! tathA ca tanmate 'ukAtyukA tathA madhyA pratiSThA suprtisstthikaa| gAyatryuSNiganuSTup ca bRhtiipngkitrissttubhH|| jagatI cAtijagatI zakkarI caatishkkrii| aSTacatyahI dhRtiH sAtiH kRtiH prakRtirAkRtiH // vikRtiH sNkRtishcaatikRtirutkRtidnnddkaaH| etAni varNacchandAMsi tadbhedAnAM tu vRttatA // evameva gaDhAdInAM maatraacchndstvmissyte| tadavAntarabhedAnAM jAtitvamiti siddhyati // ' (4) apare tu punaranyathA vibhajya vyaacksste| tathA hi-padyacchandastAvatredhAvaidikaM ca, laukikaM ca, ubhayasAdhAraNaM ca / tatra laukikaM punasnedhA-gaNacchandaH, mAtrA. cchandaH, akSarachandazceti / tathA cokam 'Ado tAvadgaNacchando mAtrAcchandasvataH param / tRtIyamakSaracchandazchandoghA tu laukikam // AryAdhugItiparyantaM gaNacchandaH samIritam / mAtrAcchandadhUlikAntamaupacchandasikAdikam / / samAnyAdyutkRtiM yAvadakSaracchanda eva ca // ' iti / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) pare tu padyacchandazcaturdhA-akSarachandaH, mAtrAcchandaH, akSaragaNacchandaH, mAtrAgaNacchandazceti bhedAt / yatra mAtrANAM nyUnAtireke'pyakSarasaMkhyAnaM tatraM tadakSaracchandaH / yathA vede bahulaM prayuktaM gAyatrItriSTubjagatyAdi / yatrAkSarANAM nyUnAtireke'pi mAtrAsaMkhyAnaM tantraM tanmAtrAchandaH yayaupacchandasikavaitAlIyAdikam / yatra punarakSaragaNAnAM kramasaMniviSTAnAM vyavasthayA kharUpasiddhistatrAkSarANAM gurulaghusthAnAnAM ca niyatatvAdakSaragaNacchandastvena vyavahAraH / yathendravajrAsragdharAvasantatilakAmandAkrAntAdi / atha yatra mAtrAgaNAnAM kramasaMniviSTAnAM vyavasthayA chandaHsiddhistatrAkSaraniyamAbhAvAnmAtrAgaNacchandastvena vyavahAraH / yathA AryAdohAkuNDalikAdi-ityevaM pshynti| arthajAteSvapyAkAzavAyvAdiSveSAmeva caturNA chandasAM bhedAnAnAvidhyam / ata evaika eva bhAvo dravyaguNakarmarUpaitejo'bannarUpaistadavAntarAnekarUpairvA bhedena samutpadya nAnAtvaM pratipadyate / tadetadeSAM vibhinnachandaskAnAmarthajAtAnAM chandonibandhana evAtireka iti yajJakharUpanirUpaNaprakaraNe vedasamIkSAyAM vaizayena pradarzitam // tadityaM kacidvizeSamAzritya tredhA caturdhA vA vibhaktAnAmapyeSAM mAtrAgaNavyavasthAnibandhaneSu gaNavRtteSu varNavyavasthAsAmAnyAvarNavRttAnatirekaM pazyanti dIrghadarzinaH // tathA ca siddham-vRttazabdena vyapadezyaM varNavRttamekam , jAtizabdena vyapadezyaM tu mAtrAvRttamaparamitItyaM dvadhA padyacchando bhavatIti // tatra yadyapi mAtrAniyatAkSaravyUha eva chanda ityucyate yadyapi ca mAtrAprastArakharUpANaM varNaprasvAreSu varNaprastArakharUpANAM ca mAtrAprastAreSu yathAyathamantarbhAvo dRzyateata eva tu dvAsaptatimAtrApratArakharUpavizeSAtmikAyA aSTAdazamAtrAprastArakharUpavizepAtmikAyA vendravajrAyA mAtrAvRttatvamanabhyupagamya yathA varNavRttatayAbhyupapattidRzyate, na tathA 'siM khiM khiM khAgaH pramodA' iti lakSitAyAH pramodAyAH, 'DujaM DujaM DujaM DukaH pramadA' iti lakSitapramadAjAtibahirbhAvanAbhyupagamaH kriyate / tato varNavRttamAtrAvRttetibhedakaraNamApAtato nimUlaM pratibhAti;-athApi piNDApekSopekSAniyamadvaividhyAd varNavRttatvamAtrAvRttatvAbhyAM vibhajya tayAkhyAyate / tasya caitasyAkSaravyUhasya yathecchaM vivakSitatvenAnekadhAtvAdahavazchandaHprakArAH pracaranti / tathAhi prastArapratipannAnAM kharUpANAM madhye yAni yAni gatisaMpacAni syakhAni kvacidekaikAnyeva prayuktAni chandAMsi bhavanti / kvacittu sajAtIyAnAM vijAtIyAnAM vA teSAM dvayena trayeNa catuSTayena paJcakena SaTkAdinA vA yathecchaM kRtena gatisaMpannena tatra tatra chandovyavahAraH / taduktaM bhagavatA piGgalenApi'ekadvitricatuSpAduktapAdam' iti / zAjAyano'pyAha-'paJca pateH, SaT saptetyaticchandasAm' iti / ata eva-'AyAhi manasA saha' iti (Rk 10|17231),-'dvipdaaH zaMsatI yetareyabrAhmaNe (5 / 11.) / 'AyAhi manasA saha' (10 / 17211) 'imAnukaM' (10 / 151) 'va rekaH' (297) iti dvipadAsUkAnItyAzvalAyanasUtre (810 24); 'AyAhi saMvarta uSasaM dvaipadamiti-sarvAnukramaNyAM ca dvipadAtvena vyavasthi Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 . tAyA api 'pitubhUto ne tyasyAH (10 / 172 / 3 ) RcazcatuSpAtsaMstArapatayudAharaNatvamAkhyAtaM vedArthadIpikAyAm / 'dvAdazAkSarayormadhye pAdAvaSTAkSarau yadi / yasyAH saMstArapatiH syAt pitubhRto na tantumit // ' iti / 'dvirdvipadAstvRcaH samAmanantIti' (sarvAnuM) sUtrayatA bhagavatA kAtyAyanenApi dvipadAtvenAbhipretAnAM sarvAsAmeva RcA zaMsanakAle tAbhyAM dvAbhyAmeva pAdAbhyAM chandaHpUrtiH, athAdhyayanakAle tu dvayordvipadayozcaturbhiH paadaishchndHpuurtirbhipreyte| tena yAsAM zaMsane dazarcatvaM, tAsAmevAdhyayane punaH paJcacatvamiti suprasiddhaM yAjJikAnAm / evaM SaDbhirgAyatrairjagatIkAratayA ekameva mahApaticchanda iSyate, na tu gAyatrIdvayasamuccayaH / AnuSTubhe pragAthe tu dazabhirgAyatrairanuSTubho gAyatrIdvayasya ca samuccayena tRcaH pragAtha iSyate na tvevaikaM chando navAnuSTubmahApatisamuccaya ityapyavadheyam // athApi ca yatraivaM dvayostrayA caturNA vAdhikAnAM vA samuccayastatra dvipAt , tripAt , catuSpAdityevaM pAdavyavasthAmicchanti / seyaM pAdavyavasthApi nUnaM vivakSAdhInaiva / uttarottaraprastArakharUpe pUrvapUrvaprastArakharUpANAmantarbhAvAccatuSpadyAmekapAttvasya, ekapadyAM catuSpAttvasya ca vaktuM zakyatvAt / yathA dvAbhyAM patibhyAmekA campakamAlA bhavati, yathA vA pramANikAdhyardhena paJcacAmaram , pramANikAdvaiguNyena gItikA ca jaayte| itthamanyadapi draSTavyam / ata eva 'surazubhavAke nahi guNadoSau jaguriti kecinna ca punaranye / zubhamazubhaM yatphalamidamuktaM nRpavara yuktaM prathamagaNe tat // ' ityatra yadi vivakSyate-dau zloko sNbhvtH| yadvA vivakSyate-eka eva zlokaH syAt / atha vivakSyate-lokArdhamevedaM saMbhavatIti pazyanti // atha yatazcaikapAdapi chando bhavati, tasmAna pAdasiddhizchandaHsiddhau viziSyopayujyate; kiMtvavacchedasiddhyaiva chandaHkharUpasiddhirbhavatIti vijJeyam / yasya kasyApyarthasya zabdasya vA yathAkathaMcitkriyamANo'vaccheda eva tadarthasya zabdasya vA chandaH / sarvospyarthaH khacchandasAvacchinno bhavati / yattu-vicchittivizeSo'pyatrAnyadAntaraM chandaH zilpAparaparyAyamAkhyAyate, 'zilpaM chanda' iti zruteH / tadapyavacchedarUpatvAdeva / yadi yayamavacchedo nAma dharmo jagati na syAttarhi jagadevedaM na syAt, jagadantargataM vA yatkiMcit / ekameva hIdaM satyaM brahma tadavacchedamAhAtmyAdanekadhAtvena pratipadyamAnaM jagadbhavati, tadantargataM vA yatkiMcit / UrUdaroronIvAzirohastapAdAdyavacchedAnmanuSyavat / yathA hyekasmin zvetapatre zilpikRtAnekabhaGgirekhAvacchedamAhAtmyAda gaurazvaH puruSo hastItyevamAdayo'nekabhAvAH prAdurbhUya pRthaktvena pratipadyante, na te zvetapatrA Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dtiricyte| evamevaikasmin satye brahmaNi vizvakarmakRtAnekamagirekhAvacchedamAhAtmyAdeva gaurazvaH puruSo hastItyevamAdayo'nekabhAvAH prAdurbhUya pRthaktvena pratipadyante, na te satyAdbrahmaNo'tiricyante / tathA ca bhagavAn kaNAdaH-(vai. da. 112 / 7, 15). 'saditi yato dravyaguNakarmasu sA sttaa| saditi liGgavizeSAd "vizeSalisAbhAvAzcaiko bhAvaH' ityevamAdyAkhyAyaikasmAdeva bhAvAt sattApadapratipacAbrahmaNazchandomedena sarveSAM dravyAdInAmutpattimabhipraiti / tathAhi-ekaH kazcitsattAparaparyAyo bhAvaH pratItisiddhaH / sa dharmANAM tAratamyenAvApodvApAbhyAmanyathAnyathA varUpaM gamito'nyathAnyathA padArtho bhavati / dharmastvasya dravyaguNakarmabhedAtredhA-dravyANi punarnavadhA, guNAstu saptadazadhA, karma pncdhaa| teSAmeSAM dravyaguNakarmaNAM sAmAnyavizeSAbhyAM jAtyAkRtivyaktipadapratipannAbhyAM ye samavAyAsta eva pdaarthaaH| yathA ghaTa iti keSAMcidravyaguNakarmaNAM sAmAnyavizeSAbhyAmekaH samavAya ityekaH padArtho bhavati / ekasminneva ghaTanAve katicigavyaguNakarmANi samavayanti / na ca teSAM trayANAM sttaatryii| ata eva na dravyaguNakarmANIti trayaH padArthAH, api tu dravyaguNakarmANyekaH padArthaH / anantAzcaivaM pdaarthaaH| teSAM ca sattaikatvanibandhanaM padArthakatvam / dravyaguNakarmaNAM tu samavetAnAmekaiva sttaa| yathA hi yAvatpRthivyAmekasyA eva sattAyAH pratItAvapyavAntarA ghaTapaTAdiSu mithaH sattA vibhidyante, naivaM dravyaguNakarmaNAmekasyAM sattAyAM punaravAntarA dravyAdisattAH pArthakyena pratipadyante / yathA tu ghaTapaTAdiSu pRthivItvaM na bhidyate, pRthivyAdiSu vA dravyatvaM na bhidyate; tathaiva punardravyAdiSu sattvaM na bhidyte| pRthivItvaM pRthivIti pratyayaH / dravyatvaM dravyamiti prtyyH| sattvaM saditi prtyyH| sattvaM sattA bhAva ityekArthAH / taditthaM sadbhAva-dravyabhAva-pRthivIbhAva-ghaTAdibhAvAnAM vibhidya pratItAnAmAnanye'pi saMkSipya sa bhAvastredhA pratipadyate-kazcitsAmAnyameva, kazcidvizeSa eva, kazcittu sAmAnyavizeSAtmakaH / yo nityaM sAmAnyameva, sa sattAnAmaiko nityo bhaavH| tasyaikatvAdevAyamekaH padArthaH saMsAro nAma / yo nityaM vizeSa eva tsyaanek-| tvAdevaite'nantA nityaparamANupadArthA itazvetazca dRzyante na saMkhyAtuM shkynte| yastu; sAmAnyavizeSAtmako bhAvastadanurodhenaivaite ghaTatvapRthivItvadravyatvAdibhiH sAmAnyato' vizeSatazca gRhItAH sarva ete'nityAH padArthA vyapadizyante / evaM vatAbhyAM bhAtisidAbhyAM sAmAnyavizeSAbhyAM yatheccha viniyukAbhyAM sarveSAmeSAM sattAsiddhAnAM dravyaguNakarmaNAM samavAyo'nekatvenaikatvena ca yathecchaM niyamyate / yathA gRhamityeko bhAvaH, aNakujyastambhapaTaladvArakapATAdayo vAneke bhAvAH / evamekatvAnekatvayorekana dravyaguNakarmaNAM samavAye samanvayAdanantA ete bhAvAH puruSAkhyAH, eka eva vAgraM bhAvaH puruSAMkhya iti zakyate daividhyenApi vyavahartum / sa hi khalvekaH purudhA bhvti| ata / eSAmananti-'indro mAyAbhiH pururUpa iyte| tamekaM santaM bahudhA vadanti / puruSa epedaM sarvam / sarva khalvidaM brahma / ekamevAdvitIyam' ityAdi / tatra yathAyaM puruSAparaparyAya . Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka kevalasAmAnyabhAvo bhAtisiddhastathA sAmAnyavizeSabhAvA nityavizeSabhAvAzca sarve'pi bhAtisiddhA eva / jAtyAkRtivyakisamavAyAtmakAnAM ghaTapaTAdipadArthAnAM sattAsiddhatve'pi sattAyAH sattAsiddhatvAsaMbhavAt / ekasmin sAmAnye sAmAnyavizeSabhedA nityavizeSabhedAzca bhAtisiddhA eva saMbhavanti / etadabhipretyaiva sUtrayati-'sAmAnyaM vizeSa iti buddhyapekSam' (vai. da. 1 / 2 / 3) iti / tathA ca yadi sattA bhAtisiddhA tarhi sattAsiddhA api sarve'ntato bhAtisiddhA eveti siddhaM sarvasyAsya jagato vijJAnarUpatvam / vijJAnaM hi brahmazabdenAkhyAyate / tadupAsako hi brAhmaNo bhavati / sa vijAnIyAt-vijJAnameva sAmAnyavizeSAbhyAmavacchedAbhyAM vivartya tadavacchedamAhAtmyAdeva sarva jagadudbhAvayati // tathA caita evAvacchedAstattadavacchedAvacchinnAnAM khaNDAnAM khakhacchandAMsi bhavanti / khakhacchandaHsaMpattyaiva ca tadarthasvarUpasaMpattidRzyate / yadi hi gokharUpAvacchedarUpAyA rekhAyAH kiMcidvihanyate, tAvataivAvazyaM gauH kharUpAd vihanyate / tadavacchedAcchAditasya tu goH kharUpAdapracyavo bhavati / tadidamevAsya chandasaH svarUpAcchAdakatvaM kharUparakSakatvaM ca vede maharSayaH samAmananti / athaitadavacchedopAdhibhUtAstu tattatkhaNDasyAvAntarakhaNDA akssrshbdenaakhyaaynte| ata evAkSaravyUhazchanda iti paryAyeNa vadanti / yathA saMvatsaracchandastvanirvAhakANi dvAdazAkSarANi mAsAH, mAsacchandastvanirvAhakANi triMzadakSarANi dinAni, saMvatsarasya gAyatrItve pakSAzcaturviMzatirakSarANItyevamanekatra zatapathAdibrAhmaNeSu apazcitam / taditthaM yathaivArthataH khalvAkAzazchandaH, vAyuzchandaH, tejazchandaH, ApazchandaH, pRthvI cchandaH; evameva zabdato'pi varNazchandaH, akSaraM chandaH, padaM chandaH, vAkyaM chandaH, prakaraNaM chandaH, ityevameSAM sarveSAmeva chandastvaM saMpratipannam / evaM hi khalvavacchedAvacchinatvasAmAnyAt sarveSAmavizeSeNa chandastve'bhyupagamyamAne'pi tadavacchedajJAnaupayikatayA nUnamakSaravyavasthAnibandhanameva chandovyavahAramicchanti chAndasikAH / akSaraM ceha mAtrAniyataM bhavati / paramANutrasareNuvadekamAtrikakhadvimAtrikatvAbhyAmakSaramapi dveSaiva bhavati / tathA ca mAtrAniyatAkSaravyUha eva, cchando'vaccheda eva vA chanda iti saMsiddham // iti cchndovibhkivaadH| atha vaidikAnyatvavAda:nanu-vaidikalaukikabhedAcchandasA dvaividhyamupadizayanti / tatra na jJAyate kinimitto'yamatirekaH ? iti| vede tAvat sapta chandAMsi saptAticchandAMsi sapta ticchandAMti copadizyante, tAnyeva punalaukikA apyupajIvanti / yapi prAkRtapiAlocaviSayAH .mAtrAcchandAMsi vede nopadizyanta iti siddhameSA laukiktvm| bhavApi vedopavidhana loke'pyanuvartanAlokAtirekeNa vaidikaM na pshyaamH| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ucyate--trividhaH khalvapi chandovibhAgaH prayogabhedAt pratipAdyate - mAtrAcchandaH, akSaracchandaH kramacchandazceti / yatra mAtrAsamaSTisaMkhyA na cyavate, athAkSarasaMkhyA gurulaghusaMnivezakramazca paryAyeSu vilakSaNatAmeti; tatra mAtrANAM pragRhyatayA mAtrAcchando`vyavahAraH / yathaupacchandasikAdiSu, yathA vA zikhAmAlAdiSu / atha yatrAkSarasamaSTisaMkhyA na cyavate, mAtrAsaMkhyA gurulaghusaMnivezakramazca paryAyeSu vilakSaNatAmetiH tatrAkSarANAM pragRhyatayA'kSaracchandovyavahAraH yathA nyaGkusAriNI viSTAravRhatIviSTArapaGkayAdiSu / evaM yatra kramasyaiva pragRhyatayA gurulaghusaMnivezo niyatapaurvAparyakastatra sarveSveva paryAyeSu nAkSarasaMkhyA cyavate, nApi vA mAtrAsaMkhyA / tasyaitasya kramacchandastvaM bhavati, yathA siMhoyatAmandAkrAntAzArdUlavikrIDitAdiSu / taditthaM bhUyasAtirekeNa siddhe'pi traividhye mAtrAcchandobhirvaidikavyavahArAdarzanAlloke ca bhUyasA vyavahArAtteSAM laukikatvopacAraH / akSaracchandobhizca laukikAnAmajjupacArAdyajJe vede cAnupadaM prAtikhikabhAvena tadupayogAtteSAM vaidiktvopcaarH| atha kramacchandasAM niyatasthAnAvasthitaguruladhvakSaranibandhanatayA akSarachandastvAnatirekAloke tathaiva cirAdupacArAcca vaidikasAdharmyAdvaidikatvam, atha mAtrAcchandovalokamAtre tatprayogadarzanAlaukikasAdharmyAllaukikatvam, ityavameSAmubhayasAdhAra gatvaM pazyanti samIkSAdakSAH / ata eva piGgalAdiprokteSu chandovicityAdigrantheSu vaidikachando'nudarzanatayA pratipanneSu zuddhavaidikacchando'nuzAsanAnantaram athArvAcInaprokteSu chandobhASAprAkRtapaiGgalAdigrantheSu laukikacchando'nudarzanatayA pratipanneSu zuddhalaukikacchando'bhuzAsanAnantaramubhayatrApi kamacchandasAmanuvidhAnamupalabhyata iti draSTavyam / yadyapyatra mAtrAcchandAMsyaiaupacchandasikAdIni mAtrAgaNacchandAMsyAryAdIni, akSaracchandAMsi nyasAriNyAdIni tathAkSaragaNacchandAMsi siMhoddhatAdIni ityevaM caturtha vibhAjayitumucitaM tathaiva tatpratipatteH; tathApi prakRte vaidikatva - laukikatva - sAdhAraNatvavivekaprasaGge tadavacchedakatayA akSarachandastva - mAtrAcchandasva - kramacchandastvavarmANAM vivakSaNAditthaM vibhAga ityavadheyam / > nanvetAvatA prayogasaMpradAyasthitirevAnurudhyate ? / Ahosvid vaidikasamAkhyAbalAdvibhyantaramupasthApyate 'eSAM veda eva prayogaH kartavyo na tu loke'pIti / yadyucyate vedamAtre prayogopalabdhyA vaidikatvameSAmanUdyate' yadi vA vaidikasamAkhyayA loke prayogaprAptiH pratividhIyate / ubhayathApi nopapadyate / vaidikAkSaracchandaH pratipannAnAmanuSTup vizeSANAM pathyAvaRvipulAdInAM vedApekSayApi loke bahulopacArasya dRzyamAnatvAt itareSAM ca triSTupjagatIbhedAnAM rAmAyaNamahAbhAratabhAgavatAdiSu prAyeNa prayujyamAnatvAt / tasmAnmAtrAcchandaHkramacchandasorekAnta laukikatve'kSara chandasastu lokavedobhayasAdhAraganva saMsiddhe'pi zuddhavaidikaviSayatA sarvathA dUraparAstava / atrocyate - purANetihAsA niSu tAvat prabandhavAcakAnAM pavitratAsampattyuddezena vaidikacchAyAvartiSNubhirmunibhiH AMkhAntaraprasiddhA mantravizeSA evAnUdyAnUdya paThitA iti nAnuvAde laukikatvaM Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasajyate / anuSTuvizeSANAM tu pathyAvaRvipulAdInAM vaidikatve'pi viSamatvasamatvArdhasamatvAtmakabhedatrayavibhakteSUbhayasAdhAraNatvena pratipanneSu cchandojAteSvantarbhAvAlaukiko- . pacAro na virudhyate / tasmAdubhayathApIdamupapadyate-vedamAtre prayogopalabdhyA vaidikAnAM vaidikatvamihAnUdyate, vaidikasamAkhyayA loke prayogaprAptizca teSAM pratividhIyata iti / nanvevamubhayasAdhAraNAnAM tredhApratipattau pathyAvakravaditareSAmapi zuddhavaidikatvenAbhipretAnAM gAyatryAdInAM viSamatvenopasaMgrahAllaukikatvaprasaktiriti cet-maivam / chandovyAkRtigranthe "tatrAdau viSamaM vyAkhyAsyAmaH / sa caturdhA-vakaM padacaturUrdhvamudgatikopasthitapracupitaM ca" iti sUtrAbhyAM parigaNanasya vakSyamANatayA taditareSAM viSamANAmubhayasAdhA- . raNatvanirAkaraNAt / tasmAt parigaNitaHtiriktAnAM viSamANAM vedamAtra prayogopalabdhyA siddhamekAntavaidikatvamiti niSkarSaH // iti vaidikAnyatvavAdaH / chndolkssnnvaadH| nanu gAyatryuSNiganuSTubbRhatIpaGkSitriSTubjagatyAdayazchandovizeSA AmnAyante / tatra , kiM tAvadeSAM gAyatryAdInAM gAyatrItvAdikam ? ityupatiSThate jijJAsA / na tAvada DakSarapAdaizcatuSpadItvamaSTAkSarapAdetripadItvaM vA gAyatrItvaM saMbhavati / tripaH . vena catuSpAttvena vAnyonyavyabhicArAt / atha SaDakSarapAdatvaM catuSpAdgAyatrI, aSTAkSarapAdatvaM tripAdgAyatrItvamityevaM bhedena lakSaNaM kariSyate / dRzyate hi tripAdgAyatryA vedamAtragocaratvamathAnyasyAzcatuSpadyA lokavedobhayasAdhAraNatvamityanayorbhedapratipatteriti cet-n| gAyatrIsAmAnyalakSaNasya jijJAsyatvAt / nApyetadanyataratvaM gAyatrItvamityanenApi nirvAhaH / pAdanivRtaH saptAkSarapAdetripAdgAyatrItvena, padapateH paJcAkSarapAdaiH paJcapAdgAyatrItvenApi suprasiddheH / kiJca-SaDakSaraketarapAdAbhAvasamAnAdhikaraNaM SaDakSarapAdatvaM lakSaNamapekSyate? Ahokhit SaDakSarapAdasambandhamAtram / nAdyaH; atinivRt-pratiSThA-hrasIyasI-vardhamAnoSNiggarbhAdInAM gAyatrItvAnApatteH / , nAntyaH; 'ekAdazinoH paraH SaTkastanuzirAH,' 'madhye cet pipIlikamadhyeti' kAtyAyanasUtrAbhyAmuSNiktvena pratipannayorapi tanuziraH-pipIlikamadhyayogAyatrItvApatteH / tasmAt pAdavyavasthAyAmavyavasthitatvAnna pAdavyavasthAghaTitaM lakSaNaM vyavatiSThata iti sthitam / astu tarhi caturvizatyakSarAvacchinnatvaM gAyatrIchandastvamiti cettadapi naH, "nAkSarAcchando vyetyekasmAnna dvAbhyAm" iti zatapathazrutau ( 11 / 2 / 22) "nIkenAkSareNAnyacchando bhavati no dvAbhyAm" iti kauSItakizrutau ( 27 adhyA0 1) 'na vA ekenAkSareNa chandAMsi viyanti naM dvAbhyAmiti aitareyazrutI ( 11116) tathAnyatrApi cekadvivarNonAtireke'pi gAyatryAdicchandovyAghAtapratyAkhyAnasya bhagasAmeDanAt tathAvidhAnAM zrutiprAmANyasiddhAnAM nicaddharigAdInAM gAyatrIvizeSA" Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 / caturviMzatyakSarAnavacchinnatayA gAyatrItvAnApatteH / nanu -- 'nyUnAdhikenaikena nighRddharijI' 'dhAbhyAM virATakharAjau,' 'pAdapUraNArthaM tu kSaiprasaMyogekAkSarIbhAvAn vyUhedi ti ( sarvA. pari.) sUtropadiSTayA vyUhamaryAdayA caturviMzatyakSarakatvaM setsyatIti cet -- satyam ; evamapi prAjApatyAsurIdaivyAdInAM gAyatrIvizeSANAM gAyatrItvAsiddhistadavasthA syAt / tatra vyUhamaryAdayApi caturviMzatyakSarAvacchinnatvAsiddheH / na ca - caturviMzatyakSarAvacchinnatvamASagayatrIchandastvamaSTAkSarAvacchinnatvaM prAjApatyAgAyatrItvaM paJcadazAkSarAvacchinnatvamAsurIgAyatrItvamityevamaSTAnAmapi gAyatrIvidhAnAM prAtivikalakSaNAni bhaviSyantIti vAcyam; caturviMzatyakSarAvacchinnatvAdInAM vibhAjakatAvacchedakatvasiddhAvapi vibhAjyatAvacchedakasya gAyatrItvasyAdya yAvadasiddhyA tAsAmaSTAnAmapi vidhAnAM gAyatrIvibhAjakatvAsiddheH / chandastvAtmakavibhAjyatAvacchedakaprasiddhAvapi vibhAjakatAvacchedakadharmA prasiddhyA saptacchandAMsi - iti sarvavede prasiddhavibhAgAnupapattezca / tasmAdavazyaM gAyatrIsAmAnyalakSaNaM kiJcidapekSaNIyamiti cet -- astvevam / sarvacchandaH kaniSThacchandastvaM gAyatrItvamityevaM tAvadabhisaMdhAsyAmaH / gAyatrI purogamAni hi caturuttarANi sarvANi cchandAMsi bhavanti / tatra gAyatryAH sarvacchando'pekSayA saptAkSaraghaTitatvAtkaniSThatvaM zakyaM vaktum / nanvevaM satyanAdiSTachandasAmuktAtyuktAmadhyApratiSThAsupratiSThAnAM sarvacchando'pekSayA svalpAkSaratvAd gAyatrItvamatiprasajyeta! / vede gAyatryAdInAmeva chandasAM suprasiddhesteSAM chandastvameva nAstIti tu nApAdyam / tANDyazrutau - "caturuttaraireva chandobhiretavya" mityuktvA - "ekAM gAyatrI kAhamupeyurekAmuSNihame kAhamekA manuSTubhamekAhaM- vRhatyA pazcamAsa IyuH paGktimekAhamupeyuH triSTubhA SaSThaM mAsamIyuH - vo viSuvAn bhaviteti jagatImupeyuH" iti sUtreNa gAyatryAdibhirahaH sAdhanoktyA gAyatryA api caturuttaracchandastvapratipAdanAdviMzatyakSarAyAH supratiSThAyAra chandastvAnabhyupagame gAyatryAzcaturuttaratvAnupapatteH / tathA ca teSvatiprasakternedaM gAyatrIlakSaNaM sAdhIya iti cet- -na / tatra gAyatrItvasyeSTApatteH / taduktaM vedArthadIpikAyAm "uktAdipaJcakaM kaizcid gAyatrItyeva kathyate " iti / tathA cedaM lakSaNaM nirdoSamiti cet na / sarvacchandaH kaniSThacchandastvamitra hi kAnyetAni sarvANi chandAMsi ? kiM tAvad gAyatryuSNiganuSTuvAdIni saptacchandAMsi, saptAticchandAMsi, saptakRticchandAMsI yetAvanti sarvANi cchandAMsi vivakSitAni ? Ahostrid gAyatrItvajagatItvAdikamanapekSyaiva mAtrAkSarasaMkhyayA niyatA vAco vivakSyante ? tatra na tAvadAdyaH, ASagAyatryapekSayA prAjApatyoSNihaH svalpAkSaratayA gAyatrI - tvApatteH / tadapekSayAdhikAkSarAyA ASagAyatryA gAyatrItvAnApattezca / na cArSIbhya uSNigAdibhyaH svalpAkSarAyA AdhagAyatrItvaM prAjApatyoSNigAdyapekSayA cAlpAkSarAyAH prAjApatyAgAyatrItvamityevaM vakSyAma iti vAcyam / AsurIbhya uSNigAdibhyo'nalpA''rAyA evAsurIgAyatrItvaprasiddhyA tAvatA'pyanirvAhAt / gAyatrItvoSNiktvajagatI Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tvAdInAmidAnIM yAvadasiddhyA tattvena vibhAgAsaMbhavAduSNigAdyapekSayA alpAkSaratasya gAyatrIpadArthatAvacchedakatvAnupapattezca / nApyantyaH, uktAyA daivIgAyatryA vA gAyatrItvasiddhAvapyanyAsAM gAyatrItvAnApatteH / tasmAnnedaM gAyatrIsAmAnyalakSaNamiti cet ; astu tarhi gAyatrIpadena yAjJikAnAM prasiddhireva gAyatrItvam , naivam ! jJAnasyaiva prasiddhipadArthatvAd / gAyatrIpadaprakArakajJAnavizeSyatvameva gAyatrItvametenoktaM bhavati, taccAyuktam-gAyatrIpadaniSThasaMketasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitAyAjJikajJAnIyavizeSyatAvacchedakatvAprasiddhau tAdRzavizeSyatAyA uSNigAdiSvavyAvartamAnatayA teSAmapi sarveSAM gAyatrItvAtiprasakteH / tasmAd yadavacchedena gAyatrIpadaprasiddhiH, so'tiriktaH kazcana dharmo vaktavya iti cet astu tarhi gAyatrItvamakhaNDopAdhiH; tadavacchedenaiva gAyatrIpadaprasiddhirapyAstAmiti cet tucchametat / lokapratItapadArthake hi viSaye padArthatAvacchedakasyAkhaNDopAdhitvena kathaMcidabhyupagame'pi sAmyadharmANAmakhaNDopAdhitvamvIkArasyAprAmANikatvAt / tasmAdasiddhaM khalu gAyatrItvamiti ceducyate-caturviMzatyakSarAvacchinnatvaM gAyatrItvamityeva siddhAntaH pakSaH // yastu nidbhurigAdiSu darzito vyabhicAraH sa tAvadayuktaH / ekenAkSareNa dvAbhyAM vA nyUnAdhikatAyA gAyatrIvikRtiprayojakatayA satyAmapi tasyAM vikRtau prakRtilakSaNavyAghAtAsaMbhavAt / nahi kasyacidandhatvadoSeNa satA prANinazcakSuSmattvalakSaNaM vyAhanyate; na vA lAGkalacchedAdviSANabhraMzAdvA sAsnAlAGgelakakudakhuraviSANitvarUpaM golakSaNamalakSaNaM bhavati / tasmAtsiddhaM caturvizatyakSarAvacchinnatvameva gAyatrItvam / atha yadapi prAjApatyAmurIdaivyAdiSu vyabhicAradarzanAnnedaM lakSaNamityAkhyAtaM, tadapyata eva pratyAkhyAtaM bhavati / tAsAmapyA|vikRtirUpatvAnatirekAt / tathA hi yad gAyatre adhigAyatramAhitaM traiSTubhAvA traiSTubhaM niratakSata yadvA jagajagatyAhitaM padaM ya ittadviduste amRtatvamAnazuH // 1 // (R.saM. 2 / 3 / ) iti mantrAmnAnAdekasmin chandontarAdhAnapratipattyA tasyAmevA gAyatryAM caturviMzatyakSarAvacchinnAyAmekAkSarAvacchedena daivItvaM, paJcadazAkSarAvacchedenAsurItvam , athASTAkSarAvacchedena prAjApatyAtvamityevaM vibhAgabhedAtraividhyopacAraH / gAyatrIvibhAgajatvAcaitAsu gAyatrIzabdo bhAktaH / yadyapi kauSItakazrutau mantro'yamanyathA vyAkhyAyate yathA "yad gAyatre adhigAyatramAhitaM traiSTubhAdvA traiSTubhaM niratakSata / yadvA jagajagatyAhitaM padaM ya it tadviduste amRtatvamAnazuH // " iti atho yadimA devatA eSu lokeSvadhyUDhAH,--gAyatre'smilloke gAyatro'yamagnirabhyUDaH / traiSTubhe'ntarikSaloke traiSTubho vAyuradhyUDhaH / jAgate'muSmilloke jAgato'sAvAdityo'yUDhaH" iti / na caitAvatA chandasi chando'ntarasattA mantrArtha upalabhyaH, tathApi khalpena yatnenAdhikamarthamupadeSTumivAbhivartamAnAnAM maharSINAM bahuviSayA hi mantrArthavAdA bhavanti / tadato nAbhigamyamAnaM pramANAntarasiddhamarthaM sarvathA pratyAkhyAtumavakalpate / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha pAdazchandasAM dvividho bhavati / viratisiddho vibhAgasiddhaca / Adyo nyUnAdhikAkSaratve'pi dRzyate / parastu caturthAzAtmakaH / tatra caturvizatyakSaraniyatAyA gAyatryA vibhAgajaikapAdAnAvAAH , tAdRzapAdadvayahAnI sAmyAH, pAdatrayahAnI yAjuSyAH, pAdadvayAdhikye tu brAhayAH, vyavasthApanAttAsAmapyASIMvikRtirUpatvAvasAyAt / tasmAnyUnAdhikAkSaratvasaMbhave'pi siddhaM caturvizatyavayavaghaTitvaM gAyatrIsAmAnyalakSaNam / etenoSNigAdayo'pi vyAkhyAtA iti dik // iti chndolkssnnvaadH| atha smaasvaadH| atha vipratipattiH-eke tAvat-prastArasiddhe kharUpe catvAro bhAgA bhavanti, pratibhAgaM vA yatra tatra yativyavasthApyanuvartate gatisApekSetIcchanti / 1 / anye tu-prastArazuddheSu kharUpeSu gatisampannAnAM keSAMcitsajAtIyacaturgrahaH samavRttaM bhavati / sajAtIyadvisamuccayo'rdhasamaM bhavati / athaikameva prastArasiddhaM svarUpaM caturbhAgAvakalpanayA catuSpAd bhavatIti tadviSamaM vRttamitItthaM samAsAsamAsAbhyAM chandobhedAH prakalpanta itIcchanti / 2 / / pare punaH-sajAtIyacaturdUhaH samavRttaM vijAtIyacaturgraho viSamavRttamatha vijAtIyadvisamuccayo dviH prayukto'rdhasamavRttaM syAditi sarvatra samAsenaiva chandaHsiddhimicchanti / 3 / / apare tu na khalu pAdavyavasthA chandaHsiddhau tantraM, kiM tarhi siddha chandasi yathecchaM . pAdAH prakalpyante / tatra caturthAMzasya pAdatvamiti lokaprasiddhimanurundhAnAH kevalaM sarveSveva zlokeSu caturazcatura evaM pAdAn prakalpya tattallakSaNAnurodhena samAIsamaviSamavRttatvaM vyavasthApayanti / 4 / ata eva zlokaniSTAMzcaturo'vaSTambhAnevopasamAdhAya taditarAMstathaivAnubhUyamAnAnapi pAdavyavasthAprayojakatvena nApekSante / so'yameSAM keSAMvicchAndasikAnAM sAmayiko'rthaH syAt / vastutastu saMskRte paiGgale dvidalatayA siddhaSvapyAryAdimAtrAvRtteSu yathaiva dvAdazamAtrAsu tato'STAdazamAtrAsu tataH punareva dvAdazamAtrAmu tataH khalu paJcadazamAtrAmu yathecchaM caturaH padAn prakalpya catuHpadItvamAryAyA vyavasthApitaM prAkRte paGgale / yathA vA dvidalAyAmapi dodhAyAmavaSTambhAnurodhena trayodazaikAdazamAtrayoH pAdatvaM prakalpya catuSpadItvamicchanti, tathaiva zArdUlavikrIDitAdInAmaSTapadItvaM sragdharAdInAM dvAdazapadItvaM tribhaGgyAdInAM poDazapadItvamityevamavaSTambhAnurodhena yathAyathaM pAdavyavasthA draSTaya / na khalu caturthAMzaH pAda iti yujyate vaktuM chndovede| varNamAtrayonyUnAtireke'pi tadvyavahAradarzanAt / ki tarhi padamiti ? vizrAmaH padaM bhavati, padAttu pratipannaH zloakhaNDaH pAda iti vaktavyam / ata evaiteSu vizrAmapadeSu kasyaciMdakasya gAtesthAmAvyAditaravizrAmapadApekSayAdhikamAtratvenAnubhavAt , tatra sandhyAdividhyavaropAkA Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 sarveSAmeva zlokAnAM dvidalatvaM pratipattuM yujyata ityanyadetat // evaM sthite yAnyetAni zlokakhaNDAnyAkhyAtAni teSAmekaikaprastArakharUpatvaM pArthakyena pratipattavyam / tathA ca saptAkSarakaprastArasaMbandhinAM saptadazacatuHSaSTitamonaviMzAnAM samAsena khagdharAcchandaH / dvAdazAkSaraprastArasaMbandhino'STAdazazatottaraikAzItitamakharUpasya tathA saptAkSaraprastArasaMbandhinaH saptatriMzakharUpasya ca samAsena zArdUlavikrIDitasiddhiH / ityevamekaikaprastArasvarUpANAM padatvAttatsamAsena tAni tAni cchandAMsi saMpayanta iti draSTavyam / atha brUyAt - masayorjasayorapi SaDakSaraprastArakharUpavizeSatayA padatvasaMbhavAttayorapi samAsena zArdUlavikrIDitabhAgasiddhiH kasmAJcAkhyAyata ? iti / tatredaM kkavyamyathA hi saGghaTakazabde - saMgha - TakazabdayoryathAkathaMcitpadatvasaMbhave'pi kutazcit kAraNAca tayoH samAsena saGghaTakazabdasiddhiM manyante vaiyAkaraNAH - evamihApi sa neSyatAm / yathA vA zakAradvivacanena - "udakaM pazzyati " iti yatra prayujyate, tatrodakamiti pazyatItyevamekaH padacchedaH / jalaM nirIkSate ityarthAt 1, atha - udakampa iti iyatItyevamanyaH padacchedaH / jalakampanaM tanUkarotItyarthAt 2, evamuditi akamiti pazyatIti cAnyaH padacchedaH / upariSTAdduHkhamAlocayatItyarthAt 3, tathA - u- iti, dakamiti, pazIti, atIti cAparaH padacchedaH / pazzabdapratipAdyehadAdyarthe'tizayena jalaM vitarksaTa . ityarthAt 4, itthamanekadhA saMbhave'pi kharavizeSAt padavibhAgamadhyavasyanti prekSAvantaH, tathehApi gativizeSAtpadavibhAgAdhyavasAyaH kriyate / yatraiva kAcidgatiH samApnoti tatrAvazyamavaSTambho bhavati / anavaSTambhe gatiranuvartata iti tanmadhye prastAravizeSAnugatasvarUpasaMbhavamAtreNa nAnekapadatvagatipratipattiryujyate / yathAhi - uda iti udakamiti kamiti - eteSAM samAnArthakapadatvasambhave'pi nodakazabde udazabdasya dakazabdasya kazabdasya vA padatvaM pratipadyanta ityavadhAraNIyam / sa cAyaM samAsaH paJcadhA - nityasamAsaH 1, vikalpasamAsaH 2, saMkIrNasamAsaH 3, prakIrNasamAsaH 4, upapadasamAsazca 5 / tatra samAnaprastArAnugataniyatakharUpANAmAmreDite nityaH / yathA - vasantatilakAcaraNayornityasamakharUpayordviruktiH 1 / yatra tu samAnaprastArAnugatAniyatakharUpANAM samuccayaH, tatra vikalpaH / yathA - pathyAvakracaraNayorapi bhinnasaMsthAnayorabhinivezaH 2 / yadi tu vibhinnaprastArAnugataniyatakharUpANAM samuccayastadA rAGkIrNaH / yathA - puSpitAgrAcaraNayordvAdazAkSaratrayodazAkSaraprastArAnugatakharUpavizeSayoH samuccayaH 3 / yadi punarvibhinnaprastArAnugatAniyata kharUpANAM samuccayastadA prakIrNaH / yathA dodhAcaraNotrayodazaikAdazamAtrAprastArAnugatAniyatakharUpANAM madhye yathecchamekaikasya saMnivezena saMsiddhiH 4 / atha so'yamupapadasamAso yaMtra. padamede'pyakhaNDapadavatpratipattiH / yathA udakazabde uditi nipAtasyAvativRttena samuccaye'pyakhaNDavadupacAraH / yathA vA - samudrazabde na nirNIyate sazabdamudrAzabdasamuccayo vA (1) saMmunnipAtayordravativRttena samuccayo vA (2) samiti nipAtasya jalArthakodazabdasya yativRttena cha0 6 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58. samuccayo vA (3) samitinipAtasya unattivRttena samuccayo veti (4) / saMjJAzabdo'yamakhaNDavat pratipannaH / abhiprAyavizeSAttu taM taM padavibhAgamanvAcakSataM nairuktAH / evamihApi yathAryyAjAtau SaSTaDakArAdibhUtalakArAduttarasya kalAtrayasya nakhAnyatararUpatayAbhinetavyasya nipAtarUpatvAdvibhinnapadatvamevAdhigamyate'thApyakhaNDavadupacAraH ( 5 ) / evamevAnyatrAnyatrApi draSTavyam / atha prakArAntareNAyaM samAso dveghA - pAdakhaNDaH, padakhaNDazca / yatra samAsArambhakapadayoH pUrvottarapAdatvaM tatra pAdakhaNDaH, anyatra padakhaNDaH / sa cAyaM vivakSAdhInaH / tena bhakSabhakSasamAsasya pAdakhaNDatve'kSarapaGkiH sampadyate, padakhaNDatve tu campakamAlA syAt / tatra pAdakhaNDaH samAsAntareNa garbhitazcAgarbhitazca bhavati, padakhaNDastvagarbhita eva / atha dilavikalpAdyanyatamasamAse samastayordvayoH prayogAdekaH zloko bhavati / tadidaM mandaM manda' milAdivat dvirutirna samAsaH / atha vaidikAnAM tu samastekadezadviruttyApi chandaH siddhirdvirvacanAbhAvena samAsAbhAvena ca / yathA tripadA dvipadA ekapadA Rk // iti samAsavAdaH / atha chandaH padavAdaH / athAtaH padapratipattau jijJAsA samupatiSTate- kiM tAvat prastArasiddhakharUpeSu padatvenAbhyupagateSu dvayozcaturNAM vA sajAtIyAnAM vijAtIyAnAM vA samavAyena chanda:siddhirasti ? kiMvA prakhArasiddhakharUpe chandastvenAbhyupagate vicchedaviratiyatyapekSaM padavizeSavyavasthAnamastIti / kuta etat ? ubhayathA hyatra prAcAM vyavahArA upalabhyante / laukikAstAvan- viSamArdhasamasamatvenAbhyupagateSu vRtteSu vijAtIyAnAM sajAtIyAnAM vA viratimatpadAnAM dvirvAkena caturvAkena vA chandaH sAdhyate, tattarhi yatimatpadasya SaDvAkrenASTavAkrena vA kasmAcchandaH siddhirapohyate ? yadi tUpadezalAghavAyAdhigamasaukaryAya vA viratimanpade yativyavasthApekSyate, tattarhi varamasmin chandasyeva vicchedaviratiyatibhedAnapekSaM yatayaH prakalpyantAmalamarvajaratIyAbhyupagamena / atha vaidikAH punazcaturuttarANi chandAMsyabhyupagacchanta caturviMzatyakSarAdikAyA vAco gAyatrItvAdikamabhikhyApayantazchandasyeva vicchedaviratiyatimedAnapekSaM yativyavasthayA padasiddhiM manyante / antareNApi tu yatiM padavyavasthAmAsthAya chandaH kharUpasiddhiM prati jAnate / tatreyaM vipratipattiH 1 'savitustvA prasava utpunAmyacchidreNa pavitreNa sUryasya razmibhiH / saviturvaH prasava utpunAmyacchidreNa pavitreNa sUryasya razmibhiH // ' 'tejo'si zukramasyamRtamasi dhAmanAmAsi priyaM devAnAmanApRSTaM devayajanamasi // ' Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yA vyAghra ityanayormAdhyadinAbhyupagatayorjagatyanuhubhovicchedoM dRzyate, viratirgasti / 'samitriyAMna Apa oSadhayaH santu durmitriyAstasmai santu yo'smAn dveSTi yaca vayaM dimH|' ityasyAM mAdhyandinIyAnAmAA nidanuSTumi na vicchedo na virtiH| 'andhaM tamaH pravizanti ye'vidyaamupaaste| tato bhUya iva te tamo ya u vidyAyAM ratAH // (vAja. khaM. 4019) 'yA vyAghraM viSUcikobhau vRkaM ca rakSataH / zyenaM patatriNaM siMhaM semaM pAtvaMhasaH // ' ' ityanayorAyornidanuSTabuSNihoravyavasthite vicchedaviratI dRzyate / tato nu khalu vijJAyate sarvatraiva chandaHsiddhau vicchedaviratyapekSA naastiiti| atha punaH "kSatrasya yonirasiM, kSatrasya nAbhirasi, mA vA hiMsInmA mA hiMsIH" ityatra virAT gAyatrItvamakhIkRtya dvipadAM virAjamabhyupagacchanti, tataH khalu sarvatraiva chandaHsiddhau. vicchedApekSA lbhyte| athAnuSTubhaH sarvachandastvaM pratipAdayituM maitrAyaNIyAnAmAnAyate"anuSTubho vA etasyAH satyAstrINyaSTAkSarANi padAni-eka saptAkSaram / yatsaptAkSaram tasya catvAryakSarANi ekasmin pade upayanti trINyekasmin / yatra catvAryupayanti sA jgtii| yatra trINi sa triSTapa / yadaSTAkSaraM tena gAyatrI / yadanuSTapa -tenAnuSTup / savairevAsya chandobhirhataM bhavati / chandaHpratiSThAno vai yajJaH chandasu vA vAsyai tadyajJaM pratiSThApayAmaH" 8 / 8 / 8 / 7 8 / 8 / 8 / / 8 / 11 / 12 ityevamAcakSANena gAyatryAdInAM pAdavyavasthAnirbharatvasamAkhyAnAt sarvatra chandaHsiddhau virterpypekssaastiityupgmyte| tadityamasamaJjasametat / yattu yAt-nAstyasAmaJjasyam ; ubhayathApyupapatteH / idaM tAkd brUmaH-astyeva sarvatra viyamena anda-' sikavicchedaviratipraklaptiriti / 'savitustve sAdau 'sumitriyesAdau cArSikapadAnupalamme'pi chAndasikapadasyAkSaragaNanAsiddhasthApalApAyogyatvAt / yatra tvakSaragaNanA na samAnoti tatrApi "kSeprasaMyogaikAkSarIbhAvAna vyUhed (R.sarvA.3)iti kAtyAyayotadina uccAraNasaukaryAnukUlyena vyUhanAd gaNanA draSTavyA / yathA- . rucaM no dhehi brAhmaNeSu ca rAjasu dhAraya / rucaM vaizyeSu zUdveSu mayi dhehi rucArucam // ityAdau hikArekArasya jhakArAkArasya vA avidyamAnavadbhAvAdaSTAkSaratvam / tathA Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 'puruSa evedaM sarvaM yadbhUtaM yacca bhAvyam / utAmRtatvasyezAno yadannenAtirohati // 1 // ( ya. saM. 31/2 ) samAnI va AkUtiH samAnA hRdayAni vaH / samAnamastu vo mano yathA vaH musahAsati // 2 // ( kra. saM. 8/8149 ) ityAdau bhAviyamityevaM ( vaha ) ityevaM ca varNAbhyuccayano cAraNAdaSTAkSaratvam / taditthaM vaidikAnAM vyavahAre pAdapUraNAnurodhena vyUhaH yavahamvarANAmitaravarNasamabhivyAhArAnukUlyaprAtikUlyatAratamyasApekSyamabhyuccayenAvidyamAnavadbhAvena veti chAndasI paribhASA draSTavyA / itthaM vyUho'pi siddho vedapuruSANAmucAraNaM, siddhAnvAkhyAnaM ca zAstraM na zaknoti cirantanavyavahArasiddhamamapalapinum / ata eva pRthvIza pRthivIpRthavIrUpAbhyAmuJcAritasyApi dRyate vidhAyakaM vaiyAkaraNavacanam / yatra tu na dRzyate vidhivacanaM, so'yamanvAkhyApakadopo bhavatiH na tu vyavahartRRNAmAyAnAM svatantrAcAryANAM nApi vA cirAd vyavahriyamANasyArthasyeti diqa || ; athAnyathA brUmaH - nAstyeva sarvatra niyamenArthikavicchedaviratiprakRptiriti / anuSTubhaH sarvacchandastvopa pAdakamaitrAyaNIyazrutau yajurmantrANAmanukramaNikoktacchandovyavahAre cAnapekSyaivArthikaM padaM chandaHkharUpopapAdanAt // tasmAdupapanno vaidikavyavahAra iti cet-tanna; chandaH kharUpasiddhau sarvathaivArthAnapekSAyAM chandaHsAGkaryaprasakteH / -- 'edamaganma devayajanaM pRthivyA yatra devAso ajuSanta vizve / RksAmAbhyAM santaranto yajurbhI rAyaspoSeNa samiSA madema | imA ApaH zamu me santu devIH oSadhe trAyakha khadhite mainaM hiMsIH // ' ityasyAM saptatyakSarAyAM virAharUpAyAM brAhmIjagalyAmekAdazAkSaraizcaturbhirAyastriSTubha strayodazAkSarAbhyAM cAsuryoranuSTubhorapi saMbhavAt / upalakSaNametat / dvAdazAkSarAbhyAmekAdazAkSarAbhyAM ca SaTcatvAriMzadakSarAyA virADApajagatItve'bhyupagate caturviMzatyakSarAvazeSAdArSIgAyatrItvasaMsiddheH / na ca ' devatAditazca' (cha.zA. 3 / 62 ) ityAdyanuzAsana:diSTasiddhiH / brAhmIjagatyAmArSIjagatItvAdinA sAGkaryasyedAnImapyanirodhAt / tasmAda gatisiddhamArthikaM viratimatpadamanurujyaiva tattachando'vayavabhUtAnAM padAnAM padAkhyAnAM vyavasthA zakyA pratipattum, -atastadavasthamasAmaJjasyam // atrocyate--- laukikacchandasi tAvad gatistantram / gatibalApatitA hi yatirgayanumamAnurodhAdeva paJcadhA kharUpaM dhatte / ayatiH, yatiH, viratiH, vicchedaH, avasAyazceti / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natra yAvatA punarAvRttiH prAyeNa tatraiva viraneTayamAnanayA sadanurodhAd dvidalatvaM catuSpadatvaM SaTpadatvaM vA vyavasthApyate / ata eva natra niyanA pAdAnurodhinI chandaH-- siddhiH / pAdatvaM ca punarAvartamAnanve gati bigatimApadanvama / yatimatpadamyAvRttarviratyantaritayA viratimatpadetaratayA ca naMtamya , 'pATayamabhyupagacchanti / ardhasamaviSamAdau tu pAdatryavahAro 'rajakAca vastraM dadAnIbADhI dAnavyavahAravad bhAktaH / punarAvartamAnatvAbhAve'pi viratimapadatvAnuvartanAnavopapanaH / ano nAsti laaNkikaanaamnuppttiH| atha vaidikacchandasi 'azvibhyAM prAtaHsavanamindreNaindraM mAdhyandinam / vaizvadevyaM sarakhatyA tRtIyamAptaM sarvamam // 1 // ' ityevamanuSTubAdo gatyabhAve'pi chandaHsiddhidarzanAdakSaragaNanaiva tantraM, na gatiH / ata eva gatibalApatitAyAH paJcavidhAyA yaterapi navApekSA / devikAryavijJAnasApekSaM hai vaidikAnAM pravRttestatra devakharUpasiddhayupayuktAkSaragaNanApekSaucitye'pi zrutiraJjanopayuktA yA gateranupayogAt / tasmAdaprasake gatiyatI nAyeM prasakte tu tena nivAryate / pAda- vyavasthA tu yatyanapekSAyAmapi nuunmpekssyte| ___"pAdo'sya vizvA bhUtAni tripAdasyAmRtaM divi|" (R.saM. 8117) ityAdibhirdeveSvapi pAdadhyavasthAyA dRzyamAnatvAt / tatra ca pAdazchandaso bhakivizeSaH, sa ca sthUlabhedena saMpUrNa chanda eva vA dvitIyastRnIyazcaturthaH pavamAdiko vA yathAvivakSapekSyate / tadanurodhenaiva gAyatryAdIMnA ekapadI dvipadI tripadItyAdibhiH zaGkhamatIkakudmatIyavamadhyAbhurigAdimedaizcAnekadhAtvasaMsAdhanAt / tathA ca nAstyeva vaidikAnAmapyanupapattiriti bhAvyam // iti chndHpvaadH| ___ atha chandaHpadasaMhitAvAda:nanu catuSpadyA viSamapAdAnte sandhikAryANi dRzyante, ma sadhA samapAdAnte, tatra ko hetuH / atra vadanti-padyaM hi catuSpAtvasAdhAn pazuvad iSTavyam / pazUnAM hi pAdeSu dvandvaM dvandvaM, saMnikRSyate cAgrimAd dvandvAtpazcimaM dvandvam / evameva padyAnAM pAdeSu prathama dvayamuttamaM ca dvayaM pRthak pRthak saMnighate; tasmAttatra tatra saMhitAkAryANi bhavanti / samapAdAnte tu saMnikarSAbhAvAt saMhitAkAryANi nivartante, 'paraH sannikarSaH saMhitA' (pA.vyA.su. 14 / 109) iti siddhAntAt / / atha punaH kazcit prtyvtisstthte| kazcAyaM paraH sNnikrssH| yadi hi khArasikAInAtrAkAlAdhikakAlavyavAyAbhAvaH saMhitetIpyate, tarhi nUnamihApi viSamapAdAnte saMhitAkAryANi nivarteran ; yajuHprAtizAkhyapaJcamAdhyAyasya prathamasUtre-"samAso'va:' Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praho hRkhasamakAlaH" ityanuzAsanAt / tadanurodhenaivAsamastapadayorabhyadhamAtrAkAlasya, yatA dvimAtrAkAlasya, viratau tu sAdvimAtrAkAlasya, vyavacchedakatvasvIkArApattyA saMhitAyA dUrApAstatvAt / atrocyate-nedamavagrahe tAvadekamAnAkAlavyavadhAnaM niymyte| "avagrahe tu yaH kAlasvardhamAtrA vidhIyate" iti yAzyavalkyema tatraivArdhamAtrAkAlavyavasthApanAt / tasmAdavagrahe kaMcidekamAtrayApi vyavaccheda iyatraiva kAlAyanatAtparya lbhyte| yuktazcAyamarthaH, vicchedakAlasya nyUnAdhikatAyA vivakSAdhInatayA niyamAnupapatteH / ata eva RprAtizAkhyesaMhitA "pdprkRtiH"(2|1)-ityaaruyaayte / saMhitAyAH padaM prakRtiH, padasya vA saMhitA prakRtirityubhayathA sUtraM vyAcakSate / arthe kvacitkRtasamayAH saMhitAvarNAH padamiti pade varNasthityA saMhitAsvarUpaM pratipattuM yuktam / tatra hi vyaJjanayoH kharAntaritayoH kharAnantaritayorvA vicchedakAlo naikadhA bhavati / ata eva cAvagrahe samastapade yatyAdau ca naikarUpo vicchedakAlaH kramAgataH zakyo niyantum / vivakSAvazAdvarNamaitrIvazAcca tAratamyasaMbhavAt / yattu 'kharAntaritayormadhyavartI vyaJjanayoH khrH| vicchedakAlo mAtrA vA dve mAtre tisra eva vA // 1 // vicchiyete vyaJjanena vyaMjanAntaritau khrau| vyajanakharayoH kAlo vicchedasya na vidyate // 2 // . saMyuktayoya'janayormAtrApAdo'ntaraM bhavet / / mAtrApAdAdhavicchede guNasAGkaryasaMbhavaH // 3 // .. samaskhapadayormadhye vicchedstvrdhmaatrkH|| pAdonamAtrAvicchedaH padayorasamastayoH // 4 // ekakriyAnvaye vAkyakhaNDAnAM mAtrayAntaram / saikadvitricatuHpAdA mAtrA sApekSavAkyayoH // 5 // trimAtrA vA caturmAtrA sUtapUrtI vidhiiyte| adhikAre prakaraNe tato'pyadhikamiSyate // 6 // loke'rdhamAtrA tu yatau viratau mAtrayAntaram / ' vicchede tvatra mAne dve avasAye tato'dhikam // // ., ityevaM kecana vyavacchedaniyamAH pradarzyante; tadapi aucityamAtrasApekSaM vyavasthAnamAtram / varNamaitrIvazAdvivakSAvazAcca kvacittadatirekadarzanAt / yathA jAyante nava sau tathApi ca nava bhyAbhisbhyasAM saGgame ... SaT saMkhyAni navaiva supyatha jasi trINyeva tdvcchsi| catvAryanyavacaHsu kasya vibudhAH zabdasya rUpANi ta . bAnantu pratibhAsti cennigaditu pANmAsiko'trAvadhiH // 1 // ityatrAdyapAdayanI ardhamAtrayA dvitIyapAdayato pAdonamAtrayA tRtIyapAdayatAvekamAtrayA vA vyvcchedo'dhbhaaste| tRtIyapAdAnte tvarddhamAtrayaiva, naikamAtrayeti nAviditaM . 1 gavAka zabdasvetyarthaH / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63. bhAvukAnAm / nanvevaM tarhi viSamapAdAnte samapAdAnte'pi vA yathAvivazaM kacit sandhikAryANi, pravarteran, kvacidvA nivarteranityavyavasthayA vaiSamyaM syAditi cet,-n| dvividhA saMhitA bhavati-prAkRtA saMskRtA ba / yA khAchanyena prakRtimanuvartamAnA khArasikI, sA prAkRtA khatatrA cAkhyAyate / yathA ddhyaanyetytrekaaraakaaryoH| yA tu sthalavizeSe vAcanikI, sA saMskRtA pragRhyA cAkhyAyate / sA hi niyamena pragRhItatvAdeva na kasyacidvivakSayA'nyathA bhavati / yathA viSamapAdAnte sNhitaa| sA hi yadyapi kazcidvilambena varNAnuccArayet , athApi na nivartate pragRhyatvAt / yathA rAmeSpityatra SubhAgaM taditarabhAgAt pRthakkRtya yadi vilambenApi kazciducArayed, athApi sA padaprakRtiH saMhitA na nivartateM pragRhyatvAt / iyaM samapAdAnte nAbhyupagamyate, tsmaaddossH| anye'pi vadanti-bhidyate hIyaM saMhitA varNAkSarapadapAdapadyAdiSu pratyartha pratyayaM rUpabhedena / varNasaMhitA hi balatAratamyena varNaguNAdikaM paravarNe sNcaaryti| akSarasaMhitA. tu kiJcidvarNa kiJcidakSarAGgatvenAvakalpayati / tathA padasaMhitA varNAnanyonyaM saMnidhApayati / akhaNDapadasaMhitAnivRttistvavAhazabdenocyate / ukAzcaite saMhitAvizeSadharmA varNasamIkSAyAM sNhitopnisstprkrnne| tatreyaM padasaMhitA varNAnAM vilambenoccAraNaM tu sahate, sandhikAryapratipattau tu varNasaMhitA tatram / naiSAtyantaM varNasAnnidhyama pekSate; rAghaveNetyAdau SaNmAtrAvilambe'pi rephasaMhitAnibandhanaNatvakAryadarzanAt / tathA ceyaM sandhikAryaprayojikA saMhitA yAvantaM kAlaM sahate, tAvatkAlAnatipAtenaiva viSamapAdAnte vizrAmaH kartavya ityaadishyte| adhikaM tu tataH samapAdAnte ityato na tatra sandhikAryANi prvrtnte| pare vAhuH ativilambenocAraNe'pi viSamapAdAnte sandhikAryANi bhavanti / anativilambenoccAraNe'pi samapAdAnte na bhavanti / rAghaveNetyAdau SaNmAtrAvilambe'pi sandhiranuvartate punarnatu raghunAthAdAvatisAMnidhye'pi nivartate / tasmAtaduktaM yuktam / vastutastu- '.. saMhitaikapade nityA nityA dhaatuupsrgyoH| . nityA samAse vAkye tu sA viksAmapekSate // 1 // iti yathA vaiyAkaraNA dhAtUpasargAdau nityatvaM vAcanikaM phalabalAdanujAnanti; tathaiva khalu viSamapAdAnte saMhitAyA nityatvaM, samapAdAnte tu saMhitAyA avivakSitatvaM phalAnurodhAdeva chAndasikA anujAnanti / tasmAcchAndasikasamayasiddha evAyama ityalamaticintayA // iMti chandaHpadasaMhitAvAdaH ytidossvaadH| nanu vibhaktikRtAnAM padAnAM vibhakeH prAk kriyamANAyA yaterduSTatvamanyAkhyAyate tanAvakalpate, duSTatvahenvalAbhAt / tattacchandovRtte niyatasthAneSveva ha yatimanvAcakSate Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uAndasikAH / sthAnaniyamazca varNamAtrAnyataranibandhano na tu vibhaktipopiyanibandhanaH saMbhavati / vibhaktyAdInAM vaiyAkaraNapadArthatvena chandaHzarIre tadapravezena ca chandaHkharUpasiddhau tadanapekSaNAn / UnaviMzatyakSarapAde zArdUlavikrIDitadvAdazAkSarasya yaaNtmttvmnvaakhyaayte| tadidaM yadi trayodazAkSare kRnaM syAttattahi yukto vaktuM doSaH / dvAdazAkSare tu kRtayA yatyA chandaHkharUpasaMpAdane vibhaktipUrvatvamagrayojakamapratibandhakaM ceti / na ca vyAkaraNAnusAreNApyayaM doSaH saMbhavati / tatra vibhakteH prAga yatikaraNapratiSedhAnanuzAsanAt / nApi vyutpattizAstrAnumato'yaM doSaH / natra padayoH khaprayojyapadArthopasthityavahitottarajAyamAnazAbdabodhe yadyapyAkAlAyogyatellAdivadAsatteH kAraNatvamanvAkhyAyate, yatizcAsattipratibandhinI, tathApi nAvanA zAbdabodhapratibandhaH syAt , na chandasaH kharUpahAniH / tatra yatereiSTatvAt / athavA neyaM yatirAsattivirodhinI, etAvadvilambe'pyarthAvabodhapratibAdhAdarzanAt / itarathA kutrApi yatimatA vRttenArthAvagatirna syAdAsattipratibandhAt / ata eva paramasannikarSAtmakamahitAnibandhanaM sandhikAryamapi na virudhyate / tasmAdastyeva nAmavibhaktyAtmakayoH 'yoryatyavaruddhayorapyAsattirarthabodhopayoginIti na vyutpattizAstravirodhaH / athAprayudoSaduSTatvaM svAditi cettadapi n| 'yasmAt kSubdhaprakRtipuruSAbhyAM mahAnasya garbha'hakAro'bhUt khakazikhijalorvyastataH saMhavezca / brahmANDaM yajaTharagamahIpRSTaniSThAd virazve vizvaM zazvajayati paramaM brahma tattattvamAdyam // 1 // ' ityAdivabhiyuktakartRkaprayuktiviSayatAdarzanAt / tasmAdvibhaktikRtapade yatipratiSedho nirmUla iti cet, atrocyate iha hi chandovRttajAte mAtrAvarNAnyataraniyatasthAne yatiH kartavyA ityeko vidhiH / sA ca yati mavibhakimadhyavartinI yathA syAttathA vibhaktikRtapadaM na prayojyamityaparo vidhiH / tatra chandaHkharUpaM khAbhivyaJjakavarNaparamparAmAtrasApekSaM yadyapi tattadvargasamaTerartha nApekSata iti pUrveNaiva vidhinA chandaHsiddhiH kRtArthA bhavati, tathApi sArthakapadavinyAsena chandaHkharUpaM sammipAdayiSUn pratyayamaparo vidhirupatiSTheta yatyavaruddhaM vibhaktikRtapadaM na prayojyamiti / ayaM bhAvaH-padaM dvividhaM yatikRtamarthakRtaM c| tadubhayavidhamevAnavacchinnavarNaparamparAsApekSamityavazyaM yatiyogyasthAne vibhaktikRtapadaprayoge vipratiSedhaH praapnoti| __ arthAnurodhinI hi padayatirvibhaktyante sthAnaM labhata ityavazyaM vibhakteH prAganavaTa. dmpeksste| atha chando'nurodhinI padayatistatra vibhakteH prAgeva sthAnaM labhata ityavaH vibhaktivibhaktimatoranavacchedaM pratiSedhati / tatredaM dvaidhamiva syAt-arthagatimana. kSamANo prayojayitA chandaHsTampamA :zayiSayA pravartamAno'vayaM chAndA pani Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 prAdhAnyAd vibhaktaH prAgeva chandoniyatAkSare yatimAsAdayedityarthamapekSamANasya zroturamanoraJjanaM syAt // 1 // athArthabubodhayiSayaiva pravartamAnastu nUnamarthAnurodhenaiva chandovRttaM prayojayannArthikayatiprAdhAnyAd vibhaktyante yatimAsAdayediti chandoyAthAtmyamapekSamANasya zroturamanorajanaM syAt // 2 // seyamanavaktRptiH / ataH sthAne kRtaM vibhaktikRtapade yatipratiSedhazAstramiti dik // iti ytidossvaadH| atha paJcAGgatAvAda:nanu yadi sarvasyaivArthajAtasyaikAntatazchandobaddhatvaM svIkriyate, tattarhi nUnamidaM chando'pi chandobaddhaM syAt ; sa tarhi padyacchandovedaH kimiti paJcAGga evocyate? na cchandasA ghaDaGgaH prtividhiiyte?| atha-yadi nedaM chandazchandobaddhamiti manyase, tattarhi chandasaH sarvAnugatatvapratijJAhAniriti cet ,-satyam / yathedaM brahmaNo vyApakatvaM manyante tathedaM draSTavyam / yadi nAmAsya brahmaNo brahmavRttitvamAkhyAyate tattarhi dvaitaM bhvti| advitIyaM tu brahmetyAcakSate brahmavidaH / yadi tu brahmavRttitvaM nAstItyabhimanyate, tattarhi tasya vyApakatvapratijJAhAniH prasajyate / atha yadyanavasthAdoSAt tejaHzabdapramANAdivadasya brahmaNaH kharUpeNAvabhAsamAnasya netarApekSetyucyate, tattarhi tulyaM chandovede'pi / svarUpeNaiva chandasAM chandobaddhatvAditaracchando'napekSaNAt / pare tvAhuH-bhavati nUnaM gatyadhvaparicchittirnAma chandasAM chando lipyadhvaparicchittazchandolipicchandastvavat / sA cAdhvaparicchittiH pratyayo bhavati / yayA paricchinnAnAmanekeSAmAyatanasAmyena pravartanaM dRshyte| Ayatanameva tajjAtIyetarAyatanasAmyApekSayA adhvaparicchittirityucyate / avazyaM hi sarvasyApyetasya vastujAtasya svarUpasaMpAdanAdyanyoddezena pravartamAnasya kazcidadhvA bhavati / tenAdhvanA prakramamANasya saukarya saundarya cAnubhUyate / khamArgAt pracyavamAnasya ca tasya kliSTatvaM kurUpatvaM ca jAyate / tasmAdayamadhvayogazchandasAM chandaH / nanvevaM tarhi padyacchandovedasya SaDbhiraGgarbhavitavyamiti cet ,-satyam / asti SaDaGgo vedatvAt / vedasya SaDaGgatvaniyamAt / khalpaviSayatvAttu nAyamadhvayoga: pArthakyeneha nirUpita iti draSTavyam // iti chndovedpnycaanggtaavaadH| aba chndovijnyaansaarthktaavaadH| idaM tAvacchandovijJAnazAstramanArambhaNIyamanarthakatvAt / caturayaM hi shaastrmaa| rabhyate-avijJAtAryazApanArya, heyArthanirasanArya sAmarthyam-azeSodrekArtham , itaravedopakArArtha ceti / tatredaM chandovijJAnazAstra naiSAmanyatamaM. kamapyartha saMsAdhayitumISTe- .. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) kastAvacchandasAmavijJAto'rthaH zAstreNa vijnyaapyH?| kharUpaM vA ? nAmadhayaM vA? prayoganiyamo nA! chandovijJAnamAtreNAbhyudayayogo vA? / nAdyaH RDmatrAdipAThAda vadikAna, kAvyAdipAThAd laukikAnAM yAvatprayuktacchandasAM kharUpasya pratipattisIlabhyAn / prayuktAtiriktacchandasAM tu vaidikAnAmanabhidhAnameva / laukikAnAM punaH sAkalyena vijJAnasyApyasaMbhavaH, anantatvAt "zeSaH prcitH|" (35 / 8 / 1) "atrAnuktaM gAthA" iti sUtrAbhyAM pikalena vizeSataH sarvacchandaHkharUpanirvacanAzakyatvapratibodhanAt, "kazchandasA yogamAvaida dhIraH ko dhiSNyAM prati vAce papAda / kavimiSTamaM zUramAhurharI indrasya nicikAya kaHvit // " (R.sN.8|6|14) iti matrapatA bhagavatA vedapuruSeNApi sarvAtmanA chandoyogavijJAnasyAzakyatvapratipauSanAt // 1 // na dvitIyaH-nAmavizeSeNa chandaHkharUpe vizeSAnAdhAnAdicchAnurodivasA nAhazatucchaphalArthametAvato mahataH zAstrodhasyArambhAnAvazyakatvAt // 2 // na ra mAmI sAdhana prayozavyA, na zArdUlavikrIDitaM mandAkrAntA vese vidhyabhAvAt , tattacchandaHprayutAvadyApi loke kAmacArAcca // 3 // na turIyaHchandovijJAnamAtreNAdRyAbhyudayakalpanAyA nirvAjatvAt / tasmAnnAvijJAtArthajJApanArya chandovijJAnazAstramArambhaNIya mvti| -: ..... (8) ayaM na heyArthanirasanAyApIdaM zAstramupayujyate / gauH zabdaH prayoktavyaH sAdhutvAt na gAvI goNI gotA sopotaliketyevamAdayaH, asAdhutvAditi hi yathA vyAka. raNazAstreNa sAdhuzabdAnvAdhyAdenApsAghuzabdAnAM heyatvaM vidhIyate; na tathAnena chandaHzAreNa chandasAM sAdhutvAsAdhutvAbhyAmupAdeyaheyavyavasthA kriyate, prastArasiddhakharUpAtiriktasya heyasyAprasiddhaH / ra Na ThaMDa de na yatra cchandaHsiddhistatra pramAdato'pyekaDakArAdhikye TapaThaMDa DaDhenApi chando'ntarasiddhiH saMbhavatyeva, na da tatra zAstravirodha pazyAmaH / tasmAcchandaHsiddhau heyopAdeyavyavasthArAhityAdanarthakamidaM undaHzAstram // (3) atha na chandaHzAstramadhyetusvadadhyayanena kazcana sAmarthyasamudrako dRssttH| heyanirasanapuraHsaramupAdeyamupAdadAno hi vyavahArakuzalaH sAdhIyasAbhyudayena yujyeta, viyujyeta cAniSTakareNeti tatrAsya sAmarthyamudbhUtamiva vijJAtaM syAt / na ceha tathA chandaHzAsne heyopAdeyavyavasthAM pazyAmaH, tato naitadadhyayanena kathaMcitkutracidarthe sAnatirekamanumAvayAmaH // (4) aya netaravedopakArakatvamapyasya zAstrasya saMbhavati / yathA hi-nAvyavedopakArako nRtyavedaH, nRtyavedopakArako vAdyavedaH, vAyavedopavarasya gevavedaH yathA vA vAgvedAvedaniyAvedAH sarvavedopakArakA issynte| vehada palAmo yo'ntareNa chandovijJAnamaparyAptaH syAt // nanu cAsti yajJavedo yo'ntareNa chandovijJAnamaparyAptaH sAda, pAhi-mAyane pUrvalina pakSasi ekacatvAriMzadadhikazatasaMkhyAkeSu caturvizAmiDApisArAmAmiyA . Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 neSvahaHsu brahmasAmnobhivartasyaikatve'pi pragAthAH pratyahaM bhedena prayujyante / tatra ke te stotrIyAH pragAthA ? ityAkAGkSAyAm " gavasu mAH su bArhatAH pragAthA Apyante / teSvAteSu chandasI saMyujyaitavyam / caturuttaraireva chandobhiretavyam / tadAhuranavaklRptAni vA etAni chandAMsi mAdhyandine, bRhatyA caiva triSTubhA caitavyam" ityevaM tANDizrutI dAzatayIsamAmnAtenASTAviMzatizatapramitapragAthatRcasamudAyena tAvadahaHsu pragAthalAme tadatirikteSu trayodazasvahaHsu pragAthalAbhArthaM trayaH pakSA vidhIyante / te caite pragAthA na cAntareNa zAstramadhyavasituM zakyAH, nApi vA tamantareNa pragAthaprayogaM jyotiSTomaH paryApnoti; evamitaratrA'pyekAntatazchandovijJAnamapekSyate pratiyajJam / ata eva ca "yo ha vA aviditArSeyachandodaivatabrAhmaNena mantreNa yAjayati vA'dhyApayati vA sthANuM vaccheti garta vA padyate vA mriyate pApIyAn bhavati / tasmAdetAni mantre mantre vidyAt " ( chaM.bA. 3 / 75) iti zrUyate / 'mantrANAM daivataM chando niruktaM brAhmaNAn RSIn / kRttaddhitAdIMzcAjJAtvA yajanto yAgakaNTakAH // 1 // aviditvA RSicchandodaivataM yogameva ca / yodhyApayejjapedvApi pApIyAn jAyate tu saH // 2 // RSicchandodaivatAni brAhmaNArtha kharAdyapi / aviditvA prayuJjAno mantrakaNTaka ucyate // iti smaryate ca / bhagavAn kAtyAyano'pyAha - "chandAMsi gAyatryAdIni etAnyAMveditvA yo'dhIte'nubrUte japati juhoti yajati yAjayate tasya brahma nivArya mAnayA bhavati / athAntarA zvagartaM vApadyate sthANuM varcchati pramIyate vA pApIyAn bhavati / atha vijJAyaitAni yo'dhIte tasya vIryavat - atha yo'rthavittasya vIryavattaraM bhavati japitvA veSTvA tatphalena yujyate" iti // tasmAt santyeva bhUyAMsi chandaH zAstrasya prayojanAni tadvijJAnamantareNa cAyaM yajJavedo nirvIryo yAtayAmo bhavati, tasmAdasti yajJavedopakArakatvaM chandaHzAstraMsya-- yadyapi dRSTAntamudrayA nATyanRtyavAdyageyavedAnAmuttaronarasya pUrvapUrvavedopakArakannamAkhyAyate tAvatApi chandovedasyaiva sarvopakArakatvamAkhyAtaM bhavati; geyavedasya chandovedAnatiriktanvAn / tasmAdasti vAdyAdivedopakArakatvaM chandaH zAstrasya // - atha kiM bahunA ? yeyaM zilpavidyA loke ninAntaphalopadhAyakatayA pratipadyate, gayA nUnamarthacchandovidyopajIvyA bhavati - arthacchandovidyAnatiriktaiva vA / 'zilpaM chanda' ti zruteH / sarva cedaM sacarAcaraM jaganmaNDalaM dRzyate vizvakarmaNaH zilpam / tathA prANijA-nairapi kriyamANaM tattatkarma dRzyate zilpamevAnulambitam / sarve va vidyAnivandhA racanAvaicitrayAtmakena kenApi zilpenaivAnugatA bhavanti / tasmAcchityavidyAtmamApya sarvavedopakArakatvaM chandaH zAstrasya // 1 // Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadapyuktaM nAsya chandaHzAstrasya vijJAtRSu sAmarthyavizeSodrekAdiphalopadhAyakatvamastIti, tadapyata eva pratyAkhyAtaM bhavati "aviditvA yo'dhIte tasya brahma nivIya, sa pApIyAn bhavati, atha vijJAyaitAni yo'dhIte tasya brahma vIryavat , sa japitvA hutveSvA tatphalena yujyate"--ityevamAcakSANena bhagavatA kAtyAyanenAnvayavyatirekAbhyAM chandovijJAne evaM yajJavedasAdhyayAvatphalopadhAyakatvapratipAdanAt / zrUyate cAbhyudayasamarpakatvaM chandovijJAnasya / tathAhi-"tasyoSNig lomAni, tvag gAyatrI, triSTubmAsam , anuSTup mAvAni, asthi jagatI, patirmajA, prANo bRhatI, sa chandobhizchannaH / ycchndobhishchnnstsmaacchndaaNsiityaacksste|" ityAkhyAya "chAdayanti ha vA enaM chandAMsi pApAtkarmaNo yasyAM kasyAMciddizi kAmayate" ((ai.A. 2 / 116) ityAraNyake samAnAyate, tasmAt puruSasya pApasaMbandhaM vArayitumAcchAdakatvAcchanda ityucyata ityasti prayojanaM chandaHzAstrasya // tathA taittirIyA apyAmananti-"prajApatiragnimacinuta sa kSurapavirbhUtvA tiSThan taM devA bibhyato nopAyan te chandobhirAtmAnaM chAdayitvopAyan tacchandasAM chandastvam" (tai.saM. 5 / 6 / 6) iti / tasmAcIyamAnAnisantAnasya chAdakatvAcchandastvamityasti prayojanaM chandaHzAstrasya // tathA chAndogyopaniSadi zrUyate-"devA vai mRtyorbibhyatastrayIM vidyAM prAvizan te chandobhiracchAdayan yadebhiracchAdayaMstacchandasAM chandastvam" (1 / 4 / 2) iti tasmAdapamRtyuM vArayatIti chanda ityucyate / tato'sti prayojanaM chandaHzAstrasya // athAnyo mantravarNaH zrUyate "gAyatreNa cchandasA tvA chAdayAmi traiSTubhena cchandasA tvA chAdayAmi jAgatena cchandasA tvA chAdayAmi" iti tatazchandasAmeSAM rakSAnukUlasaMvaraNasAdhanatvAdasti prayojanaM chandaHzAstrasya // 2 // atha 'purA asuraiH parAbhUtAH surA yadebhirgAyatrAdibhiH khamAtmAnaM pracchAdya punastAn jigyustacchandasAM chandastvamiti vRddhaparAzarAdyuktezchandaHsaMvRtazarIrasya zatruparibhAvakatvaM vijayazAlitvaM ca saMsiddhaM bhavatItyasti prayojanaM chandaHzAstrasya / smaryate cAyamartho bhagavatA kAtyAyanenApi sarvAnukramaNIsUtre-"arthepsava RSayo devatAzchandobhirabhyadhAvan" (sa.khaM. 2) iti / "annaputrAdimokSAntaM phalamAtmAdhInaM kartumicchanto madhucchandaHprabhRtayaH saMvananAntA RSayaH devatAH sUktahavirbhAginIH, chandobhirgAyatryAdibhirupAyabhUtaistadyuktamantrairvA 'arthasya prAptAvayamevopAya iti' dRDhasaMkalpAH zraddhayAgacchamiti hi tadarthamAha-SaDguruziSyo'pi / anyaccAyamAha-(sa. bhA. upasaM.) 'RSinAmArSagotrajJa RSeH saMsthAnatAmiyAt / ekaikasya RSeJjanAt sahasrAbdA sthitirbhavet // 1 // chandasAM caiva sAlokyaM chandojJAnAdavApnuyAt // 2 // tasyAstasyA devatAyAstadbhAvaM pratipadyate / yAM yAM vijAnAti naro devatAmiti nirNayaH // 3 // RSyAdivijJAnaphalamanubhUya supuujitH|| khAdhyAyasya phalaM pazcAchutyA dattaM prapadyate // 4 // ' iti / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasmAdannaputrAdimokSAntaphalasAdhanatvAdasti prayojanaM chandaHzAstrasya / atha yaduktaM chandaHsiddhau, heyopAdeyavyavasthArAhityAdanarthakamidaM chandaHzAstramiti; tadapyata eva nAvakalpate / sarva hi vidhivAkyaM sAvadhAraNaM bhavati, na nvAvadhAraNamitaranivRttimantarA dRSTam / yatazcedaM chandovidhAyakaM zAstramato nUnamitaravArakeNAnena bhavitavyamiti siddhaM heyopAdeyavyavasthAprayojakatvaM chandaHzAstrasya / sA ca heyopAdeyavyavasthA tredhaa|-vijnyaatvyaanyev chandAMsi na tu na vijJAtavyAnyapIti, vijJAyaiva ca japahomayajJAdiSu pravarteta na tvavijJAyApIti, bhAvAbhAvAtirekapradhAnA saikA // 1 // atha "anuSTubhA yajati, bRhatyA gAyati, gAyatryA stautIti" zrUyate / tatrAnuSTubhava yajeta na bRhatyA na gAyatryA, tathA nRhatyaiva gAyeta nAnyathA, evaM gAyatryaiva suvIta nAnyathetyevaM vijAtIyabhAvadvayAtirekapradhAnA dvitIyA // 2 // atha-"pAdasyAnuSTub vakram" "na prathamAt sau." "dvitIyacaturthayorazceti" sUtrebhyo vakreSu, tathA "kharA arddha cA-- rddham" "atrAyuGna ja" "SaSTho jiti" sUtrebhya AryAsu vidhiniSedhapradhAnA tRtIyA // 3 // yadi cedaM zAstraM na syAdavazyaM tattarhi teSveteSu kAmacAraH syAdanarthazca prapadyeta / tato nu khalu heyAn hApayitumupAdeyAn saMcArayitumupadizanti sma te kAruNikA bhagavanta AcAyAH // - // 3 // (1) atha yadapyuktaM-nAvijJAtArthajJApanArthamidaM zAstramArabdhavyamiti, etadapyata eva pratyAkhyAtaM veditavyam / antareNa zAstrArambhamasambhavAcchandaHkharUpAvagamasyaikAntamupayuktasya // "anuSTubhA yajati, bRhatyA gAyati, gAyatryA stautIti" zrUyate / tatra na jJAyate kAnuSTup ? kA bRhatI ? kA gAyatrIti / ajJAtvA pravartamAnazca pApIyAn syAt / yatrApi satobRhatI mahAbRhatI mahAsatobRhatItyAkhyAyante, tatraitAMstAvadacchAndasiko bRhatIvikArAn pratipadyeta / chAndasikastu pAdavizeSavyavasthayA pativikAraH sato bRhatI, triSTubvikAro mahAbRhatI, jagatIvikAro mahAsatobRhatI, ityevamadhyavasyati / tathA ca sAdhu yajJe pravartate / anyathA pravartamAnasyaitAni chandAMsi yAtayAmAni syurityavazyameSAM kharUpajJAnAyopayujyate chandaHzAstrArambhaH // 1 // yadapi taittirIyakA Amananti-"tadyathA ha vai sUtagrAmaNyaH-evaM chandAMsi / teSvasAvAdityo bRhatIrabhyUDhaH / satobRhatISu stuvate satobRhat prajayA pazubhirasAnItyeva"-iti tatra prajayA pazubhizcAhaM sanmArgavartinaH puruSAdadhiko bhavAnItyAzayena satobRhatyA stotItyarthapratipatteravazyamarthApekSitvamupadizyate nAmadheyasyeti nAmadheyAvagamArthamupayujyate chndHshaastraarmbhH||2|| athAmananti-"vyatiSaktAbhiH stuvate"-iti / na cAntareNa chandovedamRcaH zakyA vyatiSaktAH kartumityupayujyate chandaHzAstrArambhaH // 3 // bhUyAMsazcArthavAdA zrUyante chandovedasyeti tattadabhyudayasiddhAvupayujyate zAstrArambhaH // 4 // cha0 7 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ imAni ca bhUyazchando'nuzAsanasya prayojanAni yAnyata uurdhvmnukrmissyaamH| bahucAnAM zrutau tAvadAmnAyate-"prajApatirvai yajJaM chandAMsi devebhyo bhAgadheyAni vyabhajat / sa gAyatrImevAmaye vasubhyaH prAtaHsavo'bhajat, triSTubhamindrAya rudebhyo madhyandine, jagatIM vizvebhyo devebhya AdityebhyastRtIyasavane / athAsya yat khaM chanda AsIdanuSTupa-tvaM nveva devAnAM pApiSTho'si, yasya te'haM khaM chando'smi yAM modantamabhyudauhIracchAvAkIyAmabhIti / tadajAnAt sa khaM somamAharat sa khe somenaM mukhamami paryAharadanuSTubham / tasmAdanuSTuvaniyA mukhyA yujyate" (ai. brA. 12 / 2) iti / tade-: tacchandovedaM vidvAMsamantareNa ko'nyaH zaknotyetadartha vijJAtum ? ato divyavedArthapratipatyarthamArambhaNIyazchandovedaH // 1 // atho paJcavIrya vA etacchando yadvirAT yatripadA tenoNihAgAyatryau yadasyA ekA- . dazAkSarANi padAni tena triSTubh / yat trayastriMzadakSarA tenAnuSTup / na vA ekenAkSareNa cchadAMsi viyanti na dvAbhyAM yadvirAT tatpaJcamam / sarveSAM chandasAM vIryamavarundhe sarveSAM chandasAM vIryamaznute sarveSAM chandasAM sAyujyaM sarUpatAM sloktaamshnute| annAdonapatirbhavati aznute prajayAnAdyaM ya evaM vidvAn virAjau kurute (ai. brA. 116) ityevaM virAjo'rthavAdaH zrUyate; sa na paJcavIryatvamavagantuM zaknotyantareNa cchandovedamityArambhaNIyazchandovedaH // 2 // "sarvaizchandobhiryajedityAhuH sarvaiH chandobhiriSTvA devAH kharga lokamajayaMstathaivaitadyajamAnaH sarvaizchandobhiriSTvA svarga lokaM jyti|...etaani vAva sarvANi chandAMsi gAyatraM traiSTubhaM jAgatamanvanyAni / etAni hi yajJapratamAmiva kriynte| etairha vA.asya chandobhiryajataH sarvaizchandobhiriSTaM bhavati ya evaM veda" (ai. brA. 2 // 3) iti hi zrUyate / tatra kiM tAvatsarveSAM chandasAM khaMrUpaM ? kAni vAnyAnIti na tattvataH zaknotyavadhArayitumacchAndasiko na vA yaSTumityArambhaNIyazchandovedaH // 3 // __"sa evaM vidvAMzchandomayo devatAmayo brahmamayo'mRtamayaH saMbhUya devatA apyeti ya evaM veda / yo vai tadveda yathA chandomayo devatAmayo brahmamayo'mRtamayaH saMbhUya devatA apyeti tat suviditamiti (ai. brA. 108) zrUyate / tadetasya chandomayasya devatApyayo yathA bhavati tathA jJAnaM hi sujJAnamityasmAkaM sujJAnaM yathA syAdityArambhaNIyazchandovedaH // 4 // ___ "tadyadAgnendrayA yajati vijityA eva sA virAT trayastriMzadakSarAbhavati" "trayastriMzadvai devAH-aSTau vasavaH ekAdaza rudrAH dvAdazAdityAH prajApatizca vaSaTkArazca / tat prathama ukthamukhe devatA akSarabhAjaH karoti akSaramakSaramevaM taddevatA anuprapibaMti devapAtreNaiva taddevatAstRpyanti iti zrUyate" (ai. brA. 12 / 11) / tadevaM devatA yadyakSarabhAjaH kalpyante, tattarhi nAntareNAkSaracchandovijJAnametA vijJAtuM zakyante / tadetAzchandobhiryathA vijAnIyAmityArambhaNIyazchandovedaH // 5 // "nanto vA etAbhirdevAH puro bhindanta Ayan, yadupasadaH sachandasaH kartavyA na vichandasaH / yadvichandasaH kuryAd prIvAsu tadgaNDaM dadhyAdIzvaro glAvo janitoH / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasmAt sachandasa eva kartavyA na vichandasaH' (ai.bA.48) ityupasadA sachandastvakaraNa- . mnujnyaayte| tadantareNa chandovedamazakyaM schndstvkrnnmityaarmbhnniiyshchndovedH||6|| "gAyatrIM brAhmaNasyAnuyAt / gAyatro vai brAhmaNaH / tejo vai brahmavarcase gAyatrI / tejasaivainaM tadbrahmavarcasena samarddhayati / triSTubhaM rAjanyasyAnubrUyAt traiSTubho vai rAjanyaH / ojo vA indriyaM vIrya triSTup / ojasaivainaM tadindriyeNa vIryeNa samarddhayati / jagIM vaizyasyAnunUyAt / jAgato vai vaizyaH / jAgatAH pazavaH pazubhirevainaM tatsamaIyati" (ai. braa.5|2) iti zrUyate / tatra gAyatryA brahmavarcasaM tejaH, triSTumA vindriyaM vIryamojaH, jagatyA ca pazvAdayaH padArthA lakSyante / tadantareNa gAyatryAdivijJAnamazakyameSAM vijJAnamityArambhaNIyazchandovedaH // 7 // "caturuttarai( devAzchandobhiH sayugbhUtvA etAM zriyamArohan yasyAmeta etarhi prtisstthitaaH| amirgAyatryA savitoSNihA somo'nuSTubhA bRhaspativa'hatyA mitrA varuNau patayendrastriSTubhA vizvedevA jagatyA / te ete abhyanUcyete-amergAyatryabhavat sayugveti / kalpate ha vA asmai yogkssemH| uttarottariNI ha zriyamaznute aznute prajAnAmaizvaryamAdhipatyaM ya evametA anudevatA etAmAsandImArohati kSatriyaH sani"ti (ai.bA. 37 // 2) hi shruuyte| tatra devatAchandasoH sayuktvAkhyAnAduttarottariNIM zriyaM prajAmaizvaryamAdhipatyaM cApekSamANAnAmavazyameSAM chandasAM caturuttaratvavijJAnamapekSitaM bhavatItyArambhaNIyazchandovedaH // 8 // ___ "yad gAyatre adhigAyatramAhitaM traiSTubhAvA traiSTubhaM niratakSata / yadvA jagajagatyAhitaM padaM ya ittadviduste amRtatvamAnazuH // ityetadvai tacchandazchandasi pratiSThApayati kalpayati devavizo ya evaM vedeti (ai.baa.12||1) shruuyte| tadatazchandaHpratiSThApadaM viditvAmRta tvamaznuvIyetyArambhaNIyazchandovedaH // 9 // "taM saptabhizchandobhiH prAtarahayan / tasmAt saptacaturuttarANi chandAMsi praatrnuvaakesnuucynte|" iti hi taittirIyakA Amananti / maitraaynniinaamdhvraadividhaavpyaanaayte| "devebhyaH prAtaryAvabhyonubrUhIti chandAMsi vai devAH prAtaryAvANaH / chandobhyo vA etadanuvAca Aha"-iti / tathAcaitareyake'pi "devebhyaH prAtaryAvabhyohotaranabahItyAhAdhvaryuH / ete vAva devAH prAtaryAvANo yadamiruSA adhinau| ta ete saptabhiH saptabhizchandobhirAgacchanti / Asya devAH prAtaryAvA havaM gacchanti ya evaM veda" (ai. bA. 15) saptAmevAni chandAMsyanvAi..."saptoSasyAni chandAsyanvAha...saptAzvinAni chandAMsyanvAha-saptadhA vai vAgavadat / tAvadvai vAgavANI sarvasyai vAcaH sarvasya brahmaNaH parigRhItyai / tisro devatA anvAha / trayo vA ime nizAna lokAH / eSAmeva lokAnAmabhijisai (ai.baa.817)| tadAhuH kathamanUcyaH prAtaranukA iti / yathAcchandasamanUcyaHprAtaranuvAkaH / prajApatervA etAnyaGgAni yacchandAMsi / eSa u eva prajApatiryo yjte|" (ai.bA.48) iti zrUyate / na caitacchandovijJAnamantareNAnuvacanaM sAdhIyaH saMbhavatItyArambhaNIyazchandovedaH // 10 // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 'tadAhuH sa vai hotA syAdya etasyAmRci sarvANi chandAMsi janayediti / eSA vAva triranUkA sarvANi cchandAMsi bhavati / eSA chandasAM prjaatiH|" (ai. brA. 6) iti bhUyate / tadatazchandaHprajananavidyAyA hotRtvamAsAdayeyamityArambhaNIyazchandovedaH // 11 // . : "amirve devAnAmavamo viSNuH paramastadantareNa sarvA anyA devatAH / AmAvaiSNavaM puroLAzaM nirvapanti dIkSaNIyamekAdazakapAlaM sarvAbhya evainaM taddevatAbhyo'nantarAyaM nirvapanti / agnirvai sarvA devatA viSNuH sarvA devatA ete vai yajJasyAnye tanvau yadamizca viSNuzca / tadyadAnAvaiSNavaM puroDAzaM nirvapanti / antata eva taddevAndhruvanti / . tadAhuryadekAdazakapAlaH puroLAzo dvAvagnAviSNU / kainayostatra klaptiH, kA vibhaktiriti / aSTAkapAla Agneyo'STAkSarA vai gAyatrI gAyatramanezchandaH trikapAlo vaiSNavabihIdaM viSNurvyakramata / sainayostatra klaptiH sA vibhaktiri" (ai. brA. 11) tyAmnAyate / tatraivamekAdazakapAle devatayoH klRptivibhaktI kartuM pArayemetyArambhaNIyazchandovedaH // 12 // . "tejo vai brahmavarcasaM gAyatrI / AyurvA uSNig / vAgvA anuSTup / zrI yazazchandasAM bRhtii| pAGlo vai yajJaH / ojo vA indriyaM vIrya triSTup / jAgatA vai pshvH|" (ai. brA. 116) iti zrayate / tadatastattacchandoyAjyAmanurundhAnA yathA tattatkAmeSu kRtakRtyAH syurityArambhaNIyazchandovedaH // 13 // .. "te devA abruvan-virADyAjyAstu niSkevalyasya yA trayastriMzadakSarA / trayastriMzadvai devAH / aSTau vasava ekAdaza rudrAH dvAdazAdityAH prajApatizca vaSaTkArazca / devatA akSa. rabhAjaH karoti / akSaramakSarameva taddevatA anuprapibanti devapAtreNaiva taddevatAstRpyanti yaM kAmayeta-anAyatanavAn syAditi avirAjAsya yajed gAyatryA vA triSTubhA vAnce vA chandasA vaSaT kuryAdanAyatanavantamevainaM tatkaroti / yaM kAmayeta-AyatanavAnna syAditi / virAjAsya yajedAyatanavantamevainaM tatkaroti / " (ai. brA. 12 / 11) iti zrUyate / tadantareNa chandovedamavAkyaM tu yathAkAmaM yAjyA vizeSopadhAnamityArambhaNIyazchandovedaH // 14 // .. "yo.dhAtA sa vaSaTkAraH.."yAnumatiH sA gAyatrI "yArAkA sA triSTup yA sinIvAlI sA jagatI.. yA kuhUH sAnuSTup / etAni vA va sarvANi cchandAMsi gAyatraM traiSubhaM jAgatamAnuSTubhamanvanyAni / etAni hi yajJe pratamAmiva kriynte| etairha vA asya chandobhiryajataH sarvaizchandobhiriSTaM bhavati ya evaM veda / (ai. brA. 13 // 3) yaH sUryaH sa dhAtA sa u eva vaSaTkAraH yA dyauH sAnumatiH so eva gAyatrI yoSAH sA rAkA so eva triSTupa *. yA gauH sA sinIvAlI so eva jagatI. yA pRthivI sA kuhaH so evAnuSTup / etAni vAva sarvANi cchndaaNsi| gAyatraM traiSTubhaM jAgatamAnuSTubhamanvanyAni etAni hi yajJe pratamAmiva kriyante" (ai. bA. 15 / 4) ityAyaitareyake zrUyate // maitrAyaNIyAnAM rAjasUyabrAhmaNe'pyAnAyate-"gAyatryanumatiH / triSTub rAkA / jagatI siniivaalii| kuhUranuSTup / dhAtA vssttkaarH|| yA pUrvA paurNamAsI sAnumatiH yottarA sA raakaa| yA pUrvAmAvasyA sA sinIvAlI / yottarA sA kuhuuH| candramA eva dhaataa|' ityaadi| tadantareNa cchandovedamazakyamAsAmanumatirAkAsinIvAlIkuhUnAM srvcchndobhiHsaaruupymvgntumityaarmbhnniiyshchndrovedH||15|| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 * "aticchandasaH zaMsati / chandasAM vai yo raso'tyakSarat so'ticchandasamabhyatyakSat / tadaticchandaso'ticchandastvam / sarvebhyo vA eSa cchandobhyaH saMnirmito yat SoLazI / tadyadaticchandasaH zaMsati sarvebhya evainaM tacchandobhyaH saMnirmimIte sarvebhyazchandobhyaH saMnimitena SoLazinA rAdhoti ya evaM veda / " (ai.baa.16||3) ityaitareyakANAM SoDazibrAhmaNe shruuyte| tadidamaticchandasaH zaMseyaM SoDazinA ca raadhyaamityaarmbhnniiyshchndovedH||16|| "somo vai rAjA'muSmiloke AsIt / taM devAzca RSayazcAbhyadhyAyan kathamayamasmAntsomo rAjAgacchediti / te'bruvaMzchandAMsi / yUyaM na imaM somaM rAjAnamAharateti / tatheti te suparNA bhUtvodapatan / 'chandAMsi vai tatsomaM rAjAnamacchA caran / tAni ha tarhi caturakSarANi caturakSarANyeva chandAMsyAsan sA jagatI caturakSarA prathamodapatat / sA patitvArdhamadhvano gatvAzrAmyat / sA parAsya trINyakSarANyekAkSarA bhUtvA dIkSAM ca tapazca harantI punarabhyavApatat / tasmAttasya vittA dIkSA vittaM tapo yasya pazavaH snti| jAgatA hi pakSakaH / jagatI hi tAnAharat // atha trissttbudptt| sA patitvA bhUyo'rddhAdadhvano gatvAzrAmyat / sA parAssaikamakSaraM tryakSarA bhUtvA dakSiNA harantI punarabhya. vApatat / talAmapandane dakSiNA nIyante triSTubho loke| triSTubbhitA aharat // 1 // te devA abruvan gAyatrIm / tvaM na imaM somaM rAjAnamAhareti sA tathesabravIt / "sA patitvA * somapAlAn bhISayitvA padbhyAM ca mukhena ca somaM rAjAnaM samagRbhNAt / yAni cetare chandasI akSarANyajihatAM tAni copasamagRbhNAt // 2 // sA yaddakSiNena padA samagRbhNAt / tat prAtaHsavanamabhavat / tadgAyatrI smaaytnmkurut| tasmAt tat samRddhatamaM manyante sarveSAM savanAnAm |...ath yatsavyena padA samagRbhNAt tanmAdhyandinaM savanamabhavat / tadvitaMsata tadvitastaM nAnvApnot pUrva savanam / te devAH praajijnyaasnt| tasmiMtriSTubhaM chandasAmadadhurindaM devatAnAm / tena tat samAvadvIryamabhavat pUrveNa svnen| .. atha yanmukhena samagRbhNAt tat tRtIyasavanamabhavat / tasya patantI rasamadhayat / taddhItarasaM nAnvApnot pUrve svne| te devAH prAjijJAsanta / tatpazuSvapazyan / tadyadAziramavanayanti Ajye, pazunA caranti tena tat samAvadvIryamabhavat pUrvAbhyAM savanAbhyAm // 3 // te vA ime itare chandasI gAyatrImabhyavadetAm / vittaM nAvakSarANyanuparyAguriti / netyabravIgAyatrI / yathAvittameva na iti / te deveSu praznamaitAm / te devA abruvan-yathA vittameva va iti| tasmAddhApyetarhi vittyAM vyAhuH-yathAvittameva na iti / tato vA aSTAkSarA gAyatryabhavat / tryakSarA triSTup / ekAkSarA jagatI / sASTAkSarA gAyatrI. prAtaHsavanamudayacchat nAzakotriSTup tryakSarA mAdhyandinaM savanamudyantum / tAM gAyatryabravId-anyApi me'trAstviti / sA tathetyabravIt triSTup / tAM ve maitairaSTAmirakSarairupasandhehIti / tayeti tAmupasamadadhAt"saikAdazAkSarA bhUtvA mAdhyandinaM savanamudayacchat / nAzakojagahokAkSarA tRtIyasavanamudyantum / tAM gAyatryavId-AyAnyapi me'trAstviti / sA Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 74 - tayetyabravIjagatI / tAM vai maitairekAdazabhirakSarairupasandhehIti / tatheti tAmupasamadadhAt... sA dvAdazAkSarA bhUtvA tRtIyasavanamudayacchat / tato vA aSTAkSarA gAyatryabhavat / ekAdazAkSarA trip / dvAdazAkSarA jgtii| ekaM vai stttredhaabhvt| tasmAdAhu dA~tavyamevaM viduSe iti / ekaM hi stttredhaabhvt|" (ai. brA. 13 // 4) iti hi sauparNakamAkhyAnamAkhyAnavidAmAmanantyaitareyakAH / ko hyetadartha vijJApayituM zaknoti yAvatA yAthAtmyena cchandovedaM na jAnIyAdityArambhaNIyazchandovedaH // 17 // gAyatrI 02-7, un triSTup | |--217, jagatI | // 11.407,|......, m-mm" 1-1-mun" 350 "AdityAzcAGgirasazca suvarge loke'spardhanta / vayaM pUrve suvarga lokamiyAma / vayaM pUrva iti / ta AdityA etaM paJcahotAramapazyan taM purA prAtaranuvAkAdAgnIdhe'juvuH / tato vai te pUrve suvarga lokamAyan / saMvatsaro vai paJcahotA / saMvatsaraH suvargo lokaH te'bruvannAzirasa AdityAn--ka stha ? ka vaH sadbhyo havyaM vakSyAma ? iti / chandaHsu ityabruvan / gAyatryAM triSTubhi jagatyAmiti / tasmAcchandaHsu saGgya Adityebhya AzirasIH prajA havyaM vahanti / " iti hi taittirIyakA Amananti / chandaHsu sadbhaya Adityebhyo havyaM vahantIti jAnIyAmeyArambhaNIyazchandovedaH // 18 // maitrAyaNIyAnAmAmnAyate "gAyatrIM ca sampAdayati jagatIM ca / tadde chandasI eka chando'bhisampAdayati bRhatIm / triSTubhaM ca kakubhaM ca / tadde cchandasI ekaM cchando'bhi sampAdayati bRhatIm / anuSTubhaM ca pati ca / taDhe cchandasI ekaM chando'bhisampAdayati bRhatIm / tat SaT cchandAMsyekaM cchandobhisampAdayati bRhatIm / " ityaadi| . gA. // // // 000 ja0 // mu ka000 tri. - aommo paomm-1 bR 9+ bR9 79+ 69 vR 9+69 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 aitareyake'pi "tasyA vAco'vapAdAdavibhayuH - tameteSu saptasu chandaH khazrayan / yadazrayan / tacchrAyantIyasya zrAyantIyatvam - yadavArayan --tadvArayantIyasya vArayantIyatvam / tasyA vAca etAvapAdAdabibhayuH / tasmA etAni sapta caturuttarANi chandAMsyapAdadhuH / teSAmatitrINyatiricyante / na trINyudattavat sa bRhatImevAspRzat - dvAbhyAmakSarAbhyAmahorAtrAbhyAmeva / tadAhuH: - katamA sA devAkSarA bRhatI - yasyAM tat pratyatiSThat / dvAdaza paurNamAsyaH- dvAdazASTakAH - dvAdazAmAvAsyAH / eSA vAva sA devAkSarA bRhatI yasyAM tat pratyatiSThaditi / yAni ca cchandAMsyatyaricyanta yAni ca nodabhavan-- tAni nirvAryANi hInAnyamanyanta / sA'bravId bRhatI / mAmeva bhUtvA mAmupasaMzrayateti / caturbhirakSarairanuSTub bRhatIM nodabhavat / caturbhirakSaraiH pacirbRhatImatyaricyata / tasyAmetAni catvAryakSarANyapacchidyAdadhAt / te bRhatI eva bhUtvA bRhatImupasamazrayatAm / aSTAbhirakSarairuSNig / bRhatIM nodabhavat / aSTAbhirakSaraikhiSTup bRhatImatyaricyate / tasyAmetAnyaSTAvakSarANyapacchiyAdadhAt / te bRhatI eva bhUtvA bRhatImupasamamazrayatAm // dvAdazabhiranarairgAyatrI bRhatIM nodabhavat, dvAdazabhirakSarairjagatI bRhatImatyaricyata / tasyAmetAni dvAdazAkSarANyapacchidyAdadhAt / te bRhatI eva bhUtvA bRhatImupasamazrayatAm // " ityAmnAyate / tatrAntareNa cchandovedamazakyamAsAM gAyatryuSNiganuSTubhAmanudbhavanamanyAsAM ca paGktitriSTubjagatInAmatirecanaM yathAyathAvadvijJAtumityArambhaNIyachandovedaH // 19 // itImAnyanyAni caivaMvidhAni bhUyAMsi prayojanAni pazyAma ityArambhaNIyazchandovedaH // 20 // * atha kazcid brUyAt- yAnyetAni prayojanAnyuktAni tato nu khalu vaidikAnAmeva cchandasAM vidhAnazAstrasyAvazyakatvaM prApnoti na punarlaukikAnAmapIti / tatrocyatetrividhAni hi vAcAM chandAMsi; kAnicidvaidikAnyeva, kAnicidvaidikAni ca laukikAni ca, kAnicit punarlaukikAnyeva / tatrAvazyamubhayeSAM nidarzanAya zAstrArambhaH pravartanIyastena yadi--"ghaTAyonmIlitaM cakSuH kimanyanna prakAzayet ?" - iti nyAyena laukikAnyapi dshyern : tattarhi tAvatA chandoyAthAtmyavijijJAsUnAM chandovijJAnasaukaryAnugraho bhavati / ata eva tu vaidikAMni cchandAMsi sAkalyena pradarzya laukikAnAM digdarzanenAnugRhNAti bhagavAn piGgalAcAryaH / anena cAviziSTabuddhirapi tAni tAni chandovRttAni yathAvadavagamya tadracanAbhinayAdinA kRtakRtyaH kavitAnandamAsAdayet // - "kAvyaM yazase'rthakRte vyavahAravide zivetarakSataye / sadyaH paranirvRtaye kAntAsammitatayopadezayuje // " ( kA. pra. 1 / 2 ) iti hi bhUyAMsi prayojanAni kAvyasya paThanti / chandobhineyaM tu vAkyaM rasodbodhe kAvyamityucyate / tadatazchandobhaGgo rasApakarSitayA kAvyatvavyAghAtako bhavati / tasmAcca chandobhaGgadoSeNa kAvyaprayojanebhyo mAvyatireciSmahItyapekSamANAnAmArambha0 NIyaM laukikAnAmapi cchandasAM vijJAnazAstram / uktaM ca prAkRte painale-- Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jema pa sahaI kaNavatulA vilatuliaM addha addhnn| tema Na sahaI savaNatulA avacchandaM chandabhazeNa // 1 // abuha buhANaM majjhe kavvaM jo paDhai lakkhaNavihUNam / bhUagAlagAkhagAhiM sIsaM khuDiaMNa jANei // 2 // iti / yathA na sahate kanakatulA tilatulitamArdaina / tathA na sahate zravaNatulA apacchandaskaM chandobhAna // 1 // abudho budhAnAM madhye kAvyaM yaH paThati lakSaNavihInam / bhujApralamakhana zIrSa khaNDitaM na jAnAti // 2 // iti hi tadarthaH / tadidamapacchandaskaM lakSaNavihInaM mA prayukSmahItyArambhaNIyaM chandovijJAnazAstram // 21 // iti chndovedsaarthktaavaadH| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIH prastAvanA / kiM tAvacchandasAM tattvam ? kA vibhaktiH ? kiM lakSaNam ? kiM prayojanam ? ityAdayazchandaHzAstrasambaddhA viSayAstAvat zrImadhusUdanazarma mahAnubhAvaizchandaH samIkSAyAM samyaG nyarUrupiSateti teSAmevAtra saGgraho'kAri / atha tadetacchandaHzAstraM kadA prAdurAseti vimRzyate / tatra tAvanmahanIyamahino'pauruSeyAdvedarAzergAyatryAdicchandasAM yajJakarmaNi viniyuktatvAttajjJAnArthamAdau brAhmaNagrantheSu teSAM pAdasaGkhyA tatra pravibhaktAkSarasaGkhyA ca nirdizyate / pAdasaGkhyAmAtreNAkSarasaGkhyAmAtreNa ca vaidichandaHzAstrasya kacchandasAM gAyatryAdivyavahAraH / tatra kiJcinyUnAdhikatAyAmapi mUlam na cchandohAnirbhavati / taduktam- 'na vA ekenAkSareNa cchandAMsi viyanti, na dvAbhyAm ' ( ai. lA. 1. 6) 'na hokenAkSareNAnyacchando bhavati, na dvAbhyAm' (sAM. bA. 27. 1 ) iti / tato brAhmaNagrantheSvitastataH paryastAn vidhyarthavAdAdIn samAhRtya sAralyena yajJakarmANi sUtrayituM pravRtteSu bhagavadAzvalAyanasAGkhyAyanApastambAdiSu tadupayoginAM chandasAM lakSaNAnyapi brAhmaNAraNyakAdibhyo niSkRSya pRthakkathanIyAnyabhavan / tAni caivaM sUtrayAMcakAra tatra bhavAn sAyAyanaH - 'tripadA gAyatrI ( 1 ) uSNik ( 2 ) pura uSNikU ( 3 ) kakup ( 4 ) virAT ca pUrvA (5) catuSpadottarapadA virAT ( 6 ) bRhatI ( 7 ) sato bRhatI ( 8 ) jagatI ( 9 ) anuSTup (10) triSTup ca (11) paca paGkteH ( 12 ) SaTsaptetyaticchandasAm (13 ) ( sa hi zardho na mAruta' mityaSTau (14) dvau dvipadAyAH (15) te'STAkSarAH prAyeNa (16) dvAdazAkSarA jagatyAH ( 17 ) tRtIyau coNigvRhatyoH ( 18 ) satobRhatyAzca prathamatRtIyau (19) madhyamaH kakubhaH ( 20 ) prathamaH pura uSNihaH (21) ekAdazAkSarA triSTubvirAjo: ( 22 ) uttarasyA dazAkSaraH ( 23 ) tAmakSarapaGktirityapyAcakSate (24) paJcabhiH paJcAkSaraiH padapaGktiH (25) paLapyaSTAkSarA jagatyAH ( 26 ) ekena dvAbhyAmityUnake nicat ( 20 ) atirikte bhurik ( 28 ) sampAdya pAdabhAgenAhAryasyarcaH sammitAstasya pAdabhAgena sampannAH (29) gAyatryuSNiganuSTupUvRhatyo paGktizca triSTup jagatyAvityAnupUrvyaM chandasAM caturviMzatyakSarAdInAM caturuttarANAm (30) ( sAM. zrau.sU. 7. 27) cha0 7 * Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iti / idameva mUlaM chandaHzAstramahAtaroriti manyAmahe / akena dvAbhyAM vA'kSarAbhyAM nyUnAdhikye nicadbhurigiti saMjJAvizeSa ucyate; piGgalAcAryeNa punaH 'unAdhikenaikena nivRdbhurijau / dvAbhyAM viraadsvraajau| (3.59-60) ityuktamiti zAstra. syottarottaraM prinnttaavsiiyte| nidAnasUtrANAmidameva sthAnam / prAtizAkhyasarvAnukramaNyo vaidikacchandasAM lakSaNAni darzayantyAvapi piGgalAdUrdhvamevAvibhUte ityanupadameva darzayiSyate / athAdhIyamAneSvevAnnAyeSu keSAJcanarcAmardhacA pAdAnAM ca zrutimanoharatAmanusa ndadhAnAH paramarSayastatAkSarapariccheda laghuguruniyamaM ca nidAnamava. laukikacchanda- dIdharan / tAneva cA DyAneDya svayaM vRttAni viracayAmAsuH / sAmutpattiH kaciccAkSarasaGkhyAnirapekSamevoccAraNakAlasAmyamAnaM viziSTava ttasAdhakaM pazyanto mAtrAvRttAni kalpayAmbabhUvuH / dRzyante hi nAnAvidhavRttAnAM mAtRkAyamANA mantrabhAgA vede / yathA 'hRdispRgastu zantamaH' (kra. saM. 1. 1.31) iti pramANyAH / 'pUSaNvate te cakRmA karambha' (kra. saM.3.3.18) itiindrvjraayaaH| 'stuhi zrutaM gatasadaM yuvAnaM' (kra. saM. 2. 7. 18) ityupendravajrAyAH / 'mamI ya RkSA nihitAsa uccA nakaM dadRze kuha cidiveyuH| (kra. saM. 1. 2. 14) ityupjaateH| 'indrAsomA duSkRte mA sugaM bhUt' (kra. saM. 5. 7. 6) iti shaalinyaaH| 'mA devAnAmabhavaH keturane (kra.saM 2.8. 16) iti vAtoAH / 'rathaM na durgAdvasavaH sudAnavaH' (kra. saM. 1.7.24) iti vaMzasthasya / 'yUnA ha santA prathamaM vi jajJatuH' (kra. saM. 7. 2. 19) itiindrvNshaayaaH| 'bhathA na indra somapA girAmupazrutiM cr| (R.saM. 1. 1. 19) iti narAcasya / evamevAnyeSAmapi vRcAnAM mUlabhUtAH pAdAcArcazca tatra tatra zataza upalabhyante / tatazca veda eva mUlaM laukikAnAmapi chandasAmiti yuktamutpazyAmaH / tatraivaM dvividhAnAmapi chandasAM lakSaNavidhAyakaM zAstramidamAvirakAttitra bhavAn piAlanAgaH / sarveSvapyupalabhyamAneSu chandogranthechandaHzAstrasya vidameva purANataramASa ca / ata evaitavedAGgatayopAdIyate vedaataa| vaidikaiH|laukikaanaampi cchandasAM lakSaNasaGgrahaparasyAsya vaidika laukikamAnDalakSaNavidhAyakapANinIyavyAkaraNasyeva vedAGgatA na bilvA / zyante copaniSadAdiSu vedamAgeSu kapiThaukikAnyapi cchandAMsi / teSAM laukikasaMjJA tu 'prAdhAnyena vyapadezA bhavanti' iti nyAyenaiveti na kiJcidatyAhitam / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 piGgalAcAryakRtacchandaHzAstrAtpUrvamapi zAstre'smin kauTuki - yAska - tANDi - saitava- kAzyapa - rAtamANDavyaprabhRtInAM zAstrANyAsamiti piGgaprAcInAddchandaH- lakRtAttanmatanirdezAdavagamyate / tatra krauSTukiH - baudhAyanIye zAstrakArAH / bhAradvAjagotrakANDe 'bhRSTayo bhUSTubhindayaH kroSTukayaH' iti zrutAnAM kroSTukInAM kazcit syAt / ayamatIva prAcInaH, yato yAskenApi smaryate- 'draviNodA indra iti krauSTukiH' ( niru. 8. 2 ) iti / yAska:- Apastambena bhRgupu paThita:- ' yAskabAdhUkamaunamaukA:' iti / bhayaM niruktAkhya nighaNTubhASyapraNetA 'yAsko mAmRSiravyamro naikayajJeSu gItavAn / ' (zAM. pa. 343. 72 ) ityAdinA mahAbhArate 'pi smaryamANaH / tANDI - 'RSirAsItkRte tAta ! taNDirityeva vizrutaH / ' (anu. 16. 1 ) ityAdinA mahAbhArate gIyamAnamAhAtmyasya RSeH putraH / 'RSINAmabhigamyazca sUtrakartA sutastava / matprasAdAdvijazreSTha ! bhaviSyati na saMzayaH // ' ( anu. 16.70 ) iti tatraiva bhagavato mahezvarasya varadAnopavarNanAt / trafaresdhikaM kimapi na jJAyate / kevalaM laukikacchandolakSaNavidhAyakazAkartAyamAsIdityanumIyate / kAzyapastu - mandAramarandaTIkAyAM kRSNazarmakRtAyAM mAdhuryaraJjanyAM pramANIyate 'tatra bhagavatA sUtrakAreNa kAzyapena...' (pR. 6 ) iti / kRSNazarmaNo dhvamatAnuyAyitvAt madhvAcAryasya ca 1239 zakAbde piGgalasaMvatsare lokAntaprayANasyaitihmavidbhiravadhAritatvAt tadUrdhvabhAvinA kRSNazarmaNA pramANatvenopAttastha kAzyapasUtrasyAsAdanamidAnImapi nAsambhavanIyam / dharmasUtramapi kAzyapapraNItamupalabhyate / tatkartA chandaH sUtrapraNetA ca kAzyapa eka evota bhica ityavadhArayituM -na pArayAmaH 1 2 rAtamANDavyau tu sambhUya granthakartArAvityanumIyate / tatra pravaradarpaNe bharadvAjAGgiromadhye kazcit rAto dRzyate / mADavyazca baudhAyanasUtre bhRgugaNe AzvalAyanasUtre tarpaNaprakaraNe 'nyatra ca bahuSu grantheSu zrutaH / mahAbhArate ca (Adi. 107 ) kazcinmANDavya upavarNitaH / tatra ko vA rAtasahacara ityanirNItameva / dharmazAstramapi rAta mANDavyapraNItamastIti smRtisArasamuccayAdiparyAlocanAM pratIyate / tatra rAtamANDavya ityekatvena vyapadezo dRzyate, sa ca zaGkhalikhitavatsambhUyagranthakartRtva nimittaka evaM syAt / etadatiriktA anye'pi chandaH zAstrakArAH piGgalAcAryAtpUrvakAlikA bhavitumaInti, yanmatamasau 'ekIyam' ( 5. 15 ) iti nirdizati / paraM tadviSaye'viditavizeSA joSamevAvatiSThAmaH / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha piGgalAcAryAdUrdhvakAlikatvenAdhyavasitAn kAMzcidArSAn granthAnAlocayAmaH / tatra zaunakIye prAtizAkhye'ntyaiH SoDazAdibhistibhiH piGgalAcAryAduttara- paTalaivaidikacchandasAM lakSaNAni nirUpitAni / zaunakAlikAcchando- kazca nitAntaM prAcIna iti vimarzakaH / paraM vayamimaM grnthkaaraaH| piGgalAdUrdhvatanaM manyAmahe / yataH prAtizAkhye chandaHzAstrA pekSayA bahavacchandasAM sUkSmabhedA lakSitA dRzyante / na ca tadviSaya eva zAstre tadanirUpaNaM saGgacchate, vinA tatpUrvabhAvitvAt / asti cAnyadapi gamakaM yacchandaHzAstre nyaGkusAriNyAH 'skandhonIvI krauSTukeH / urobRhatI yAskasya' (3. 29-30) ityAcAryanAmagrahaNapUrvakaM saMjJAdvayaM prAdarzi, prAtizAkhye tu '-nyaGkusAriNI / skandhogrIvyurobRhatI tredhainAM pratijAnate // ' (16. 43) iti nAmagrahaNanairapekSyeNaiva / tena chandaHzAstrasya prAcInatAvacanenaiva siddhyati / kiJca dRzyate prAtizAkhye 'yajuSAM SaT / sAmnAM dviH / RcA niH' (2. 6-8) iti chandaHsUtrANAmanuvAda iva, 'yajuSAM SaDacAM triHSaT sAmnAM dvAdaza sampadi / ' (16. 12) iti / tasmAtprAtizAkhyAdapi chandaHzAstrameva prAcInam / prAtizAkhye dRSTAzchandovizeSAstu vizalyakaraNyAM. saGgrahItA evAsmAbhiriti nAna punrucynte| kAtyAyanapraNItaM RksarvAnukramasUtraM tu prAyaH prAtizAkhyAnusArIti tasya tato'rvAcInasvaM nirvivAdam / chandaHzAstrAdarvAktanatve tvasyAsti sphuTataraM pramANaM yat chandaHzAstrIyayoH 'nyUnAdhikenaikena nigurijau / dvAbhyAM virATsvarAjau' (chaM. 3. 59-60 sarvA0 3. 4-5) iti sUtrayoravikalayoranuvAdaH / sarvAnukrame ca 'artha cchandAMsi' ityupakramya tRtIyAyekAdazAntaiH khaNDairRgvede'pekSitAnAM chandasAM lakSaNAnyuktAni / asmAbhistu tAni sarvANi TippaNyAM sodAharaNAni pradarzitAnyeva / zuklayajuHsarvAnukramasUtraM tu chandoviSaye na RksarvAnukramasUtrAnmAtrayApi bhidyate, atastadviSaye na kiJcidvaktavyamasti / agnipurANe 328 tamamadhyAyamArabhya 335 tamaparyantamaSTabhiradhyAyaiH krameNa paribhASA, daivyAdisaMjJAH, pAdAdhikAraH, utkRtyAdIni cchandAMsi-AryAdimAtrAvRttAni ca, viSamavRttAni, ardhasamavRttAni, samavRttAni, prastArAdi, iti nirUpitamupalabhyate / etacca sarvamapi piGgaloktasya chandaHzAstrasyAnuvAdarUpameva / tathA ca pratijJAtaM tantra-'chando vakSye mUlazabdaiH piGgaloktaM yathAkramam / ( 320-1) iti / chandaHzAsne zuddhAMzuddhapAThaparyAlocane prakSiptAdyavadhAraNe ca sutarAmupayujyata etat / garAupurANe pUrvakhaNDe 207 tamamArabhya 212 paryantaM SaDbhiradhyAyaH krameNa paribhASA, mAtrAvRttAni, samavRttAni, ardhasamavRttAni, viSamavRttAni, prasvArAdi Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 ca varNitaM dRzyate / atra katicicchandaHzAstre'nuktAnAmapi vRttAnAM lakSaNAni samupalabhyante / tAni cAsmadIyaTippaNyuktalakSaNairgatAnyeva / vaidikachandasAM lakSagAni tu nAtra varNitAni / idaM paiGgalIyAcchAkhAduttarakAlikameva, 'tAvadarbhe tadruNitaM dvidvaryUnaM tu tadantataH / pare pUrNa pare pUrNa-' iti tadanuvAdadarzanAt / nAradIyapurANe pUrvakhaNDe 57 tame'dhyAye- 'laukikaM vaidikaM cApi chando dvividhamucyate / ' ityupakramya gaNasaMjJAH, samArdhasamAdilakSaNAni, uktAdi saMjJAH, prastAraM ca nirUpya ' ityetatkiJcidAkhyAtaM chandasAM lakSaNaM mune ! / prastAroktaprabhedAnAM nAmAnantyaM prajAyate // 21 // ityupasaMhRtam / atra vRttAnAM prAMtisvikalakSagAni na santyeva / viSNudharmottare tRtIyakhaNDe 3 adhyAye gAyatryAdikRtyantaM chandaH sAmAnyalakSaNamabhidhAya, laghuguruvizeSaM prastAraM coktvA 'diyAtrametatkathitaM narendra ! vistArajijJAsurato manuSyaH / saMsAdhayettatsvadhiyA yathAvatsudustaraM vistarazo hi vaktum // 20 // ' ityupasaMhAraH kRtaH // etAvanta evAsmatsandRSTA ArSAzchandogranthAH / eSu piGgalAcAryakRtaM chandaHzAstrameva pratanataraM pramANabhUtaM sarvAGgapUrNa ca / atha ko'yaM piGgalanAgaH ? iti paryanuyoge mahAbhArate jaiminIye sarpasatre dagdheSu nAgeSu kazcitpiGgalo dRzyate - ' niSTAnako hemaguho nahuSaH piGgalanAgaH piGgalastathA / ' ( Adi. 35. 9 ) iti / nAsau chandaHzAtasya kAlazva | strapraNetA bhavitumarhati, munitvAbhAvAt, asyAnyathaiva maraNazravaNAcca / kintu mAtsye'Ggirastu 'bodhirnagaH saugamAkSiMkSIrayorikireva ca / ' ( 196. 6 ) iti zrutasya nagasya putraH; tatraiva 'jJAtvAyano harirvAzyaH paiGgalazca tathaiva ca / ( 196. 32 ) iti zrutasya paiGgalasya pitA cAyaM piGgalanAgo bhaviSyatItyasmAkaM sambhAvanA / enaM phaNitvena varNayantastu nAgazabdena pratAritA eveti manyAmahe / etena mahAbhASyakAraM pataJjalimeva piGgalAparanAmadheyamAcakSANA api vyAkhyAtAH / kiJca mahAbhASye navAhnike 'paiGgalakANva' ( Ahni. 9 sU. 73) zabdadazainAt, bhASyAtprAcInAyAmRgveda sarvAnukramaNyAM chandaH zAstrIyasUtrAnuvAdasyopadarzitatvAcca piGgalasya mahAbhASyakArAtpataJjaleH prAcInatvaM vyaktataram / 'vAmanapurANe prAtaHsmaraNIyeSu - ' sanatkumAraH sanakaH sanandanaH sanAtano'pyAsuripiGgalau ca / ( 14. 15 ) iti nAmasaGkIrtanaM prAyo'syaiva bhaviSyati, AsurisAhacaryAt / skAnde kAzIkhaNDe ca- 'gaNena piGgalAkhyena piGgalezAkhyasaMjJitam / liGgaM pratiSThitaM zambhoH kapardIzAdudagdizi // ( 55. 2 ) iti zivaliGgapratiSThApakatvenopavarNitaH piGgalo'yameva bhavitumarhati asya 'zivaprasAdAdvizuddhamati' svasyoktatvAt / sarvAnukramaTIkAyAM SaDguruziSyastu sUtrayate hi bhagavatA piGgalena pANinyanujena' Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) iti likhati, tatra na pramANAntaramupalabhAmahe / vayaM tvenaM pUrvamupadarzitaiH pramANaiH pANineH pUrvatanaM jAnImahe / paraM samprati 'yathA makAreNApiGgalasya sarvaguru. strikaH pratIyeta' (mI. bhA. 1. 1.5) iti vacanadarzanAcchavarasvAminaH pUrvakA. likatvamAtramavipratipannamasya / nizcayena kAlanirNayastu sarveSAmevarSINAM durnirUpya eveti vayamapyantatastadviSaye vaacNymtaamevorriikurmH| nivAsastu piGgalAcAryasya prAyaH pazcimodadhestIrapradeza eveti nizcIyate / tathA hi taddezodbhavastrISu rUDhau 'aparAntikA' (4.41) 'vAnavAsikA' piGgalasya dezaH (4.43) iti zabdau chandaHzAstre vRttanAmatvenAyaM prAyukta / aparAntikA 'pazcimasamudrasamIpe'parAntadezaH, tatra bhavAH' / vAnavAsikA 'kokaNaviSayAt pUrveNa vanavAsaviSayaH, tatra bhavAH' (2.5.26,32) iti vaatsyaaynsuutrNbyaakhyaajymngglaa| 'prAcyavRttiH' 'udIcyavRttiH (1.37-38) iti saMjJe apyuktArthe'nukUle / mahodadhitIravAsitvAdeva 'chandojJAnanidhiM jaghAna makaro velAtaTe piGgalaM' (2.26) iti paJcatantre dRzyamAnaM tadviSayakaM varNanamapi svarasataH saGgacchate / ato dakSiNakoGkaNamevAsya nivAsasthAnamiti sambhAvayAmaH / chandaHzAstre samupalabhyamAnAsu vRttasaMjJAsu tu kAzcana vilAsinIlalitasubhagAna bhAvAnAviSkurvanti, kAzcana mAtrAsamakaM padacaturUvaM gacchantyo chandaHzAstre mANavakAkrIDitakamAneDayanti, kAzcinmattamayUrasevitaM kusuvRttsNjnyaaH| mitalatAvellitamanoharaM puSpitAgrAbhiH zAkhAbhirupazobhitamu dyAnaM vicaranti, kAzcit halamukhI pRthvI yavamatI zAlinI ca vitanvanti, kAzcana hariNIyUthasanAthaM zArdUlavikrIDitabhISaNaM bhujaGgavijRmbhitaM kAnanaM sevante, kAzcidrutavilambitamRSabhagajavilasitaM juSante, kAzcana vidyunmAlA. prabhAbhAsuraM vAtormipreritajaladharamAlodgataM vardhamAnaM caNDavRSTiprapAtaM bhajante, kAzcana haMsarutanAditAM krauJcapadopazobhitAM jaloddhatagatiM vegavatIM vAhinImavagAhante, kAzcicAzvalalitarathoddhatAM ketumatImaparAjitAM praharaNakalitAM senAM sArayantItyaho sarvato. mukhI sUkSma nirIkSaNazaktirAcAryasya / etAsAM samyagvimarza granthakartR rasikatA ca jIvikArahasyaM ca tatkAlInA dezasthitizca suparijJAtA syAditi manyAmahe / yadyapyetA AcAryavaryeNa yathAruci kalpitA:-prAcInaiH kazyapAdibhizca vihitAH ___ samAhatA iti na tatra kazcana paryanuyogaH, tathApi kAsAMcit vRttanAnAmu- saMjJAnAmupapattirapyanumAtuM zakyeti pazyAmaH / ythaa-ssddkssrppttiH| pAdAyAH madhyAkSaradvayasya laghutvAt tnumdhyaa| paThyamAnA drutaM vakraM sarpataH sarpazizoranukarotIti bhujagazizusRtA / drutaM vi* lambitaM ca paThyata iti drutavilambitam / mattamayUrasya nRttamiva bhAtIti mattama Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yUram / yatitraye vizramya vizramya mandaM krAmantI mandAkrAntA / vyAghrasya sutiAdazahasteti prasiddhAdazAkSareSu yatimacchArdUlavikrIDitam ,-ityevamAdi dRSTavyam / saGkhyeyaparaiH padaiH saGkhyAyA upalakSaNaM cAsminneva zAstre prathamato dRzyate / atratyA prastArAdigaNitarItirAcAryasya gaNitavidyAyAmapi pATavaM prakAzayati / etatkartRko'nyaH ko'pi grantho'sti na veti na jJAyate / prAkRtapiGgalasya kartA tvanya evetyaahuH| tatra bahu vaktavye'pi vistarabhayAdviramyate / adazchandaHzAstraM durUhasUtramayatvAdvayAkhyAnasApekSamityatra na ko'pi saMzayaH / - bahUni hi sUtrANi vyAkhyAgamyAnyevAvratyAni / asya cedamprathama chandaHzAstrasya vyAkhyAnameSA halAyudhapraNItA vRttireveti kecit / tasyAH vyaakhyaanm| prathamatve mAnaM tu 'mRtasaJjIvanI'ti samAkhyaiva / yadyapi halA .. yudhavRttau 'kecididaM sUtraM vyavasthitavibhASayA vyAcakSate' (1.10) ityAdi dRzyate; tathApi tatsampradAyamanulakSyaivoktaM, na likhitaTIkApustakam / yato vyAkhyA nAma granthasyArthabodhikeva rakSikApi bhavati / na ca halAyudhena chandaHzAstrasya mUlaM samyagupalabdham / dRzyante hi bahUnyAvApodvApasthalAnyetadIyavRttau / yathA-"uktam , atyuktam , madhyam , pratiSThA, supratiSTheti caturuttaravRddhayA caturazarAdiviMzatyakSarAntaM purastAcchandaH paJcakaM.. etAnyapi bhagavatA piGgalanAgena sutryanteuktam / sAti / madhyam / pratiSThA / suc|" iti SaDguruziSya udAjahAra / na caita... tsUtrapaJcakaM halAyudhavRttau dRzyate // 'ekone'dhvA' (8. 33) iti sUtraM vaidikairadhIyamAnamapi na vyAkhyAtam , adhvaparicchittizca SaTpratyayapUriNyapi na svIkRtA // atrA. nuktaM gAthA' (8.1) iti sUtrAtparamaSTAdazasUtrANi 'haMsarutaM nau gau' (6.7) 'tataM nau marau (6.64) ityAdIni ca sUtrANi vaidikapAThaviruddhAni mAtsye cAnanUditAnyapi vyAkhyAtAni / na hyevaM sati prAcIne vyAkhyAne sambhavati / kacit yathAvatsUtrArthAnavabodho'pyuparitanamanumAnaM draDhayatIti / .. vayaM tu halAyudhenAdRSTamapi prAcInaM vyAkhyAnaM bhavitumarhati chandaHzAstrasyeti dhuumH| na hyetAvantaM kAlamavyAkhyAtaM sthAsyati vedAGgaM durbodhataraM cedaM zAstram / kiza 'maya. rasatajabhanalagasammitaM' ityAdikaM yacchrokaSavaM chandaHzAstrAdau dRzyate, tatprAcInalaiva vyAkhyAnasya prastAvanArUpaM sthAdityanumimImahe / na hIdaM halAyudhapraNItaM, tena vyAkhyAtam / brahmayajJe tvetatpratIkamevAdhIyate vaidikaiH / vidhIyate ca devIbhAgavate-'atha zikSA pravakSyAmi paJcasaMvatsareti ca / mayarasatajabhanetyeva gaugmA deva kIrtayet // ' (11. 10.9) iti / atazchandobhASyasya paramaprAcInassedaM maGgala.. miti prtiimH| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samprati tu anatihRdayaGgamApIyaM halAyudhavRttirevAdviyate sarvatra / halAyudhazca zAlivAhanasya paJcadazyAM zatAbdayAmutpanna iti kecidvarNayanti / halAyudhasya kAlaH tathA hyasti halAyudhenaiva praNItaM kavirahasyAbhidhaM kimapi kAvyam / tatra ca svopajIvyaH kRSNarAja upavarNito'nena / sa ca vijayanagarAdhIzvara eva / yataH 1430 zakAbde taddattagrAmaprazastau 'namastuGgaziraH-' iti zloka upalabhyate / sa ca chandaH zAstravRttigata iti / 8 tadetana yuktam, 'namastuGgazira' itizlokasya prAcInatvena tadullekhasyAkiJcitkarasvAt / tathA ca 1313 zakAbde prajApativatsare harihararAyeNa govApure mantripade niyukta haripradattadAnapatre'pi dRzyate'sau zlokaH / upalabhyate ca tataH prAcInatareNa bANabhaTTena praNIte harSacarite'pi / kiJca kavirahasye samupavarNitaH kRSNarAjo rASTrakUTakulodbhavaH / ' tolayatyatulaM zaktyA yo bhAraM bhuvanezvaraH / kastaM tulayati sthAmnA rASTrakUTakulodbhavam // ' iti hi tatropavarNyate / na ca vijayanagarAdhIzvaraH kRSNarAjo rASTrakUTakulodbhavaH iti prasiddhamevetihmavidAm / rASTrakUTeSu tu trayaH kRSNAH prasiddhA: - prathamaH zubhatuGgAparanAmakaH, dvitIyaH akAlavarSAkhyaH, tRtIyo'pyakAlavarSasaMjJakazceti / tatra tRtIya eva halAyudhasyopajIvya iti nizcinumaH / yatastadanantaramadhiSTitarAjyaH khuDigadevo'pi kvacit smaraNaviSayatAM nIto'- ' tvayA kRtaparigrahe khuDigavIra ! siMhAsane' ( li. pA. 7.17 ) iti, 'yazaH zeSIbhUte khuDiganaranAthe guNanidhau' ( li. pA. 7. 20 ) iti ca / khuDigadevazca tRtIyasya kRSNadevasya vaimAtreyo bhrAteti dAnapatralekhAdavagamyate / tathAhi - 'aindrapadajigISayeva svargamadhirUDhe ca jyeSThe bhrAtari zrImatkRSNarAjadeve yuvarAjadevaduhitari kandakadevyAmamoghavarSanRpAjjAtaH khoTTigadevo nRpatirabhUdbhuvanavikhyAtaH' iti / ayaM hi kRSNarAjAnantaraM 893 zakAbdaM yAvat mahIpa - tipadamalaMcakAra / kRSNarAjazca zAlivAhanasya 467-888 vatsaraparyantaM bhuvaM zazAsetyutkIrNalekhAdibhirjJAyate / asAveva kRSNarAjaH kavirahasye nAyakartA nIto halAyudhena / tatpazcAca mAlaMvezo vAkpatirAjAparAkhyo muJjarAja Azrito'nena / prakRtA chanda:zAstraTIkA ca tadAzrayeNaiva praNItA / ata evAsyAM ( 4. 19 / kRSNarAjaH khuDiMgadevazca mujaH 5. 34 / 5. 39 / 7.5 / 8.12 ) ityatra muJjaH sabahumAnamupazlokyate / tasya vAkpatirAja ityaparaM nAmadheyamapi dRzyate ( 4. 10 ) / upalabhyate ca nUnaM rASTrakUTebhya AcchinaM 'vallabhezvara' biruda Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mapi / mukhazca 893-919 zakAbda. yAvanmAlavAnalamakArSIditi sa eva samayo mRtasaJjIvanyAH praNayanaspati nirdhArayAmaH / na ca yadAdhAreNaivaM nirNIyate, tAnyudAharaNapadyAnyanyadIyAnIti zaGkayam , 'sarvalaghucchandasi gItyAryAzabdasya pravezayitumazakyatvAttanAma noktam' (1.48) 'upasthitapracupitAdInAmasminmAvezayituM na zakyante saMjJA iti noktiH' (5.30) iti vRttidarzanena vRttanAmagarbhitAnAM zlokAnAM halAyudhenaiva nirmitatvasya sphuTamavagamyamAnatvAt / na hi parakIyazlokAnAmevamupapAdanaM sambhavatIti / halAyudhasya dezaviSaye tu na vizeSataH kimapi gamakamupalabhAmahe / kevalaM 'iha hi bhavati daNDakAraNyadeze sthitiH' 'padmAmbikAtIrthayAtrAgatAnekasiddhAkule' (7. 33) iti zlokaM pazyanto dAkSiNAtyamevainaM sambhAvayAmaH / halAyudhasya atropalokitAM padmAmbikAM cAsya kuladevatAmutprekSAmahe / deshaadikm| pitA cAsya mImAMsApArAvArapAradRzvA nAmnA ca nUnaM vishvruupH| tathA onamupavarNayati mAyam-'zrutiparipUtavaktramatisundaravAgvibhavaM tamakhila. jaiminIyamatasAgarapAragatam / avitathavRttaviprajanapUjitapAdayugaM pitaramahaM namAmi bahurUpamudAramatim // ' (8.14) iti / ata eva halAyudhasyApi mImAMsAyAM bahamAnaH / tathA cokam-'mIsAMsArasamamRtaM pItvA zAstroktiH kaTuritarA bhAti / evaM saMsadi viduSAM madhye jalpAmo jayapaNavaM hatvA // ' (6.10) iti / __ asya tu mukhyaM zAstraM vyAkaraNamiti kavirahasyAjJAyate / atrApi (1.10 / 4. 14) ityAdivRttivilokanenAsya vaiyAkaraNatvaM sphuTIbhavati / __ atra vRttau mANDavyaH (pR. 50) zvetapaTaH (pR. 73) kAlidAsaH (pR.74) bhAraviH (pR.80) dharaNIdharaH (pR. 85) kAtyAyanaH (pR. 104) iti granthakRtAM nAmAnyupalabhyante / tatra dharaNIdharo'sya samakAlikaH kazcidanubandhI suhRdvA syaaditynumiiyte| abhidhAnaratnamAlAkhyaH kozo'pyanenaiva nirmita ityAhuH / . lakSmaNasenasya mantrI brAhmaNasarvasva-zivasarvasvAdigranthakartA, vRttaranAkaraTIkA. kartR rAmacandrakavetA cetyAdayo halAyudhA asAninnA eva / , asya zAstrasya mahAmahimazAlibhiH zAlivAhanasya saptadazyAH zatAbdayAH pUrvArdha samudbhUtairbhAskararAjaiH praNItaM bhASyam, vArtikarAjati anyAni vyA- prakAmaM guNagarimAbhirAmaM vidyotate vyAkhyAnadvayam / tadrAtrA khyAnAni sakhArAmabhaTTena viracitA choTIvRttirapi varIvati / paraM kRtaprayatA api tabAlabhiSmahi / anyazca vyAkhyAnaM na naH karNapadavImavatIrNam / ataH svIyayA 'vizalyakaraNI' nAnyA TippaNyA yojitamevat / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaidikacchandasAmudAharaNAni tu vRttikRtA na pradarzitAni / tAnyasAbhiranviSyA viSya yathAsthAnaM nivezitAni / atra vaidikodAharaNaviSaye pUrvapUrveSAM sNshodhnm| tanasaMzodhakaiH prAyo gajanimIlikaiva svIkRtA / tathA ca SaTpa dAjagatyudAharaNam-(3.49) 'Apo na devIrupa yanti (1) hotriyamavaH pazyanti (2) vitataM yathArajaH (3) prAcairdevAsaH praNayanti (4) devayu brahmapriya (5) joSayante varA ida (6) // ' (R. 1. 6.4) iti dattaM dRzyate / vastuta iyaM catuSpadAjagatyevAsthAne pAdakalpanAM vidhAya padapadatvaM prApitA / tatrApi dvitIyaM SaSThaM cApahAya nASTAkSaratvaM kasyApi pAdasya sambhavatIti bhakSite'pi lazune na zAnto vyaadhiH| purastAjyotirudAharaNam-(3.52) 'abodhyamima udeti sUryo byuSA (1) candrA mahyA vo arciA (2) . AyukSAtAmazvinA yA (3) tave rathaM prAsAvIddevaH (4) savitA jagatpRthak // ' (R. 2. 2. 27) iyamapi catuSpadaiva satI paJcapadatAM nItA / idaM cAtrAtyantamAzcaryakaraM yat 'yAtave' iti padamadhye'pi pAdaH kalpitaH / kakubhatyudAharaNam (3.56) 'utAso daivavaditi (1) ruruSyatAM nAma ugraH (2) / urusyantabhavato (3) vRddhazravasaH (8) // ' atra pradarzitaH pAdaH paJcAkSaro bhavati, na punaH SaDakSara iti zakumatyA idamudAharaNaM bhavitumarhati, na kakumatyAH / azuddhaviSaye cAtra zuddhapAThapra. darzanameva paryAptaM manyAmahe tattvavidAM cetazcamatkArAya- . . 'uta nau devyaditiruruSyatAM nAsatyA / uruSyantu maruto vRddhazavasaH // ' (R.6.2.22) idamaparamAlokyatAM bhUrigjagatyA udAharaNam-(3.59) 'iyo na vidvAM ayujiriyaM dhuri (1) taM vahAni prataraNimavazruvam (2) / nAsa vezmi visucanAvRtaM punaH (3) vidvAnpayaH pUra eta ajuneSati (4) // ' kiyatI vAzuddhInAM kATAmAropiteyamRgiti zuddhapAThAvalokanena svayameva vibhAvayantu doSajJAH / zuddhapAThazvettham_ 'hayo na vidvA~ ayuji svayaM dhuri to vahAmi prataraNImavasyuvam / nAsyA vazmi vimucaM nAvRtaM punarvidvAn pRthaH pura eta RjunaiSati ||(R.4.2.28) sthAlIpulAkanyAyenAzuddhInAM svarUpaM jAnIyustajjJA iti diGmAnamevedaM prAdarzi / prAyaH sarvANyapyudAharaNAnyevamevAzuddhatarANi lakSaNavisaMvAdIni cAsan / asmAbhistu tAnyapasArya lakSaNAnugatAni nivezitAni / mUlaM ca sUkSmekSikayA asmadIyaH prayatnaH nirIkSya saMzodhitam / kvacidvayAkhyayA durbodhatApi dUrIkRtA / matAntarANi ca yuktAyuktavivecanapUrvakaM nirUpitAni / zaunakakAtyAyanAbhyAmukAni sUkSmabhedAnAM lakSaNAni saGgrahItAni, teSAmudAharaNAni ca Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 mahatA yatnena darzitAni / vRttarakhAkara-chandomArI-chandaHkaustubha-mandAramaranda-vRttacandrikA-vRttamaNikozAdichandograntheSu dRSTAnAM lakSaNAnAmapi saGgrahaH kRtaH / ayamaparazca mahAn vizeSo yatsarveSAmapi vRttAnAM prastAre saGkhyAbodhakaM kramAGkamAdau dattvA vRttAni krameNaiva saMsthApitAni / tathA sUtre smRtAnAmAcAryANAm , chandaHzAstre TippaNyAM ca lakSitAnAM vaidikacchandasAm , vRttAnAm , chandaHsUtrANAm , udAharaNazrutInAm, zlokAnAM ca pRthak sUcayaH samAyojitAH / yAvadbhuddhibalaM sarvAtmanA tathA yatitaM yathAsminnekasminnapi granthe'valokite prAyaH sarve chandograntha vilokitA bhaveyuH / evaM mahAntaM yatnamAsthAya kRte'pi saMzodhane'sAkamalpamatitvAtsAtAni skhalitAni kSantumarhanti vicakSaNA iti tAn sAJjalibandhamabhyarthayAmahe / atra saMzodhanakarmaNyapekSitalikhitapustakapradAnena sAhAyyaM kRtavatAM ve.zA. 'dhanazyAmaviThThalazAstrI jAvaDekara' mahodayAnAM ve. 'kRSNa lakSmaNabhaTTa dhUpakara' ityeteSAM ca sadaivopakArabhAraM bibhRmH| "tathAsAnasmin karmaNyudyojitavatAM, mudraNakAle'navadhAnAdinA sAtAzuddhibodhanena muhuranugRhNAnAnAM suhRnmaNInAM mudraNAlayasthapaNDitAnAM zrI. nArAyaNaAcAryamahodayAnAM, zrI. somaNa ityupAbhidha-kRSNazarmaNAM, zrI. sAdhale ityupAbabAlakRSNazAstriNAM ca nitAntamadhamarNAH sH| antatazca suduHsahatamamapi kAlAtipAtaM kSAntavatAmevaMvidhAnekagrantharavaprakAzanacaNAnAM guNagRhyAnAM 'nirNayasAgara'mudraNAlayAdhyakSANAM - zreyase sarvezvaraM sampAya, imAmatyalpAM kRti bhagavato vedapuruSasya pAdayoH puSpAJjalitve kalpayAmaH / 'doSAH syureva mama, tatra kRtAdhikAra doSajJavRndamapaneSyati tAn samUlam / syuzcedguNA abhimatA bhavatAM na te tat vyarthA khalA iha khalubhayathA sthitivaH // ' sudhiijnvidheyHdhuupkropaaho'nntyjnyeshvrshrmaa| mAzailam-govA. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH chandaH zAstrasya viSayAnukramaNI / (prathamo'dhyAyaH- ) vRttikRto maGgalam gaNAdiparibhASA zAstropakramaNikA gaNasaMjJAH gaNadevatAH gaNaphalAni gaNeSu zatru mitrAdi gaNaprayoge phalam duSTagaNAdidoSApavAdaH lagasaMjJA lagasaGketarekhAlakSaNam gurutvApavAdaH kvacitpAdAntasya laghutvam tadviSaye matAntaram zvetAmbara matakhaNDanam pANinivirodhasamAdhAnam dvimAtrasya gurutvam 'yopalakSaka saMjJAH zrI zrIrityAdipadAnAmarthaH ( dvitIyo'dhyAyaH- ) gAyatrIbhedAH tatpradarzanopAyaH lakSaNavyabhicAre vicAraH gAyatryA aSTatriMzadbhedAH (tRtIyo'dhyAyaH - ) pAdapUraNaprakAraH gAyatryAdipAdAkSarasaGkhyA chAndasamekAdipAdatvam paJcAdipAdAni chandAMsi cha0 8 viSayAH catuSpAdAdigAyatrIlakSaNam 1 gAyatrIpadanirvacanam 1 uSNigadhikAraH 2 uSNikUpadanirvacanam * pRSTham. J 2 anuSTuradhikAraH 2 anuSTuppadaniruktiH 2 bRhatyadhikAraH 2 pacadhikAraH 3 triSTubjagatyadhikAraH 3 triSTuppadanirvacanam 4 bahUnAkSarAgA api tritvam 4 jagatIpadanirvacanam zaGkumatyAdicchandovizeSAH chandaH sandehe nirNayaprakAraH 5. chandasAM devatAH 10 10 * chandasAM kharAH chandasAM varNAH chandasAM gotrANi chandasAM dhAtavaH | devatAdiviSaye vicAraH matAntaravirodhaparihAraH (caturtho'dhyAyaH-) aticchandAMsi aticchandasAM pAdAkSarANi laukikacchando'dhikAraH 11 | pAdalakSaNam 12 mAtrAgaNalakSaNam 12 AryAdhikAraH 12) AryAyA anItibhedAH pRcham. 13 15 16 27 18 19 20 23 27 30 31 ra * 19 39 40 40 40 41 41 41 sara jarU d 4ss 47 51 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTham. 166. 167 160 172 172 176 179 180 180 182 183 viSayAH pRSTham. viSayAH . vaitAlIyAdhikAraH 58 kRtyadhikAraH mAtrAsamakAdhikAraH .. .. 64 prakRtyadhikAraH gIyAyodilakSaNAni 6. AkRtyadhikAraH mAtrAcchandAM laghuguruvAnam 69 vikRtyadhikAraH (paJcamo'dhyAya:-) saGkatyadhikAraH vRttAdhikAraH abhikRtyadhikAraH ardhasamavRttasaGkhyA utkRtyadhikAraH viSamavRttasaGkhyA 71/ daNDakAH vaktrAdibhedA: 72 (aSTamo'dhyAyaH-) viSamavRttAdhikAra gAthAlakSaNam ardhasamavRttAdhikAraH | triSTumi gAthAH (SaSTho'dhyAyaH-) jagatyAM gAthAH yatilakSaNam | atijagatyAM gAyAH yatiniyamAH | zakaryA gAthAH ayai gAyAH ukyAdhikAraH madhyAdhikAraH | atyaSTau gAthA: pratiSThAdhikAraH dhRtau gAthAH supratiSThAdhikAraH atidhRtau gAthAH gAyatryadhikAraH kRto gAthAH uSNigadhikAraH 106 akSaraprasvAraH anuSTuvadhikAraH 100 pravAraprakArAntaram bRhatyadhikAraH 110 prastArakramabIjam pakhayadhikAraH 112 prakhArapiNDasaGkhyA triSTubadhikAraH mAtrAvRttapravAraH upajAteH samavRttatvanirNayaH 131 naSTavattajJAnam jagatyadhikAraH 136 uddiSTavRttajJAnam (saptamo'dhyAyaH-) mAtrAnaSTajJAnam atijagatyadhikAraH pratAraM vinA vRttasaGkhyAjJAnam zakaryadhikAraH atizakaryadhikAraH . adhyadhikAra: asaMghadhikAraH 156 mAtrAme dhRtyadhikAraH 160 vRttisamAptiH avidhutyadhikAra 169| TippaNyalahAraH 187 188 189 19. 19. 191 191 191 192 192 192 145 193 140 mAtroddiSTam 193 194 151/ adhvA 1- 154 / meruprasvAraH . 195 195 196 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. nA. eke piGgalasUtre smRtA AcAryA: a. sa. mA. nA. .5 / 15 yAska: 7|9raatmaannddvyau 3 / 29 saMtavaH 3 / 36 , 3. / 30 kAzyapaH kauTukiH tANDI 7. / 35 5 / 10 chanda zAne TippaNyAM ca lakSitAnAM vaidikacchandasA sUcIchandonAma pRSTha. chandomAma akSarapatiH 25 barSI jagatI atijagatI bArSI triSTup atidhRtiH // ArSI paGkiH atinida 15 mArSI bRhatI atipAdanivRt 11 mArNyanuSTupa atizakkarI 44 AyuNika atyaSTiH 44 AsurI gAyatrI anuSTup 10 bhAsurI jagatI anuSTupagarmA 17 AsurI trip abhikRtiH 12 AsurI paGkiH abhisAriNI 3. AsurI bRhatI aSTiH 44, AsuryanuSTupa AkRtiH . 42 AsuyuSmika ArcI gAyatrI AkhArapaGkiH ArcI jagatI utkRtiH ArcI triSTup upariSTAjajyotirjagatI AcI paGkiH upariSTAjjyotitriepa ArcI bRhatI upariSTAhatI Aya'nuSTap urobRhatI AryuSNika uSNika ArSI gAyatrI uSNiggI 43. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chandonAma javaMbRhatI kamatI gAyatrI kamatI jagatI kakumatI triSTap kakumatI paGkiH kamatI bRhatI kakumasanuSTupa. kakumatyuSNik kaka kakupanyazirAH kAvirATa pRch| chandonAma 22 dipadA 14 dvipadAvarapaGkiH 3.4 dvipadA gAyatrI 34 patiH 34 naSTarUpI 34 nAgI 34 nivRt . 35 yAsAriNI kRtiranuSTupa kRtiH 3.pura gAyatramadhyapAdAtripAdanu gAyatrAntapAdAtripAdanu catuSpAduSNik catuSpAdAyatrI catuSpAhatI jagatI jagatI paGkiH jAgatadvipAdA triSTupa jyotiSmatI jagatI jyotipmatI triSTa tanuzirA . tripadAgAyatrI tripa devI gAyatrI devI jagatI devI triSTup devI paGkiH devI bRhatI 17 paGkayuttarA triSTupa 19 pathyApatiH 17/pacyA bRhatI 43 padapaGkiH 17/padapaGkiH 17/paroSNika 15 pAdanicUdvAyatrI 13 pipIlikamadhyA gAyatrI 21 pipIlikamadhyAnuSTup 4 pipIlikamadhyA bRhatI 26 pipIlikamadhyoNik purauSNika 28 puraskhAjjyotirjagatI 27 puraskhAjjyotitriSTup 17 purakhAhatI 15 prakRtiH 3. prastArapaDi prAjApatyA gAyatrI prAjApatyA jagatI prAjApalA niSTha prAjApatyAnuSTup prAjApatyA paGkiH prAjApatyA bRhatI prAjApatyoSNika deNyanuSTupa devyaSNika Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chandonAma bRhatI vRhatI . brAhmI gAyatrI brAhmI jagatI brAhmI triSTupa brAhmI patiH brAhmI bRhatI brAhayanuSTapa brAhayuSNik bhurika bhuritriSTup bharipaGkiH bhuriganuSTupa bhuriguSNikU bhuriggAyatrI nurigjagatI bhurigbRhatI madhyejyotirjagatI madhyejyotistriSTA mahApatiH mahApadapatiH mahAbRhatI mahAbRhatI mahAsato bRhatI yavamadhyA yavamadhyA triSTup yavamadhyoSNika yAjuSI gAyatrI yAjuSI jagatI yAjuSI triSTup , yAjuSI paGkiH yAjuSI bRhatI yAjuSyadRSTapa pRSTa. chandonAma - 20 yAjuSyuNika 22 vardhamAnA vardhamAnA 9. vArAhI 9 vikRtiH 9 viparItApatiH virATa virATa 9 virAT triSTup 16 virATpatiH 36 virAdapaDiH 36 virATrapUrvA 36 virAhasthAnA 36 virADanuSTup 35, virADuSNika 35 virADgAyatrI 36 virADjagatI 20 virAbRhatI 20 virArUpA 32 viSamapadA bRhatI 19 viSTArapaGkiH 22 viSTArabRhatI 30 zakarI 32 zakumatI gAyatrI 15 zamatI viSNup 30 zakumatI paGkiH 35 zamatI bRhatI mazahamatyanuSTup zakumatyuSNika sataH pakiH 8sato bRhatI saMkRtiH saMkhArapaGkiH Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chandonAma sAnI gAyatrI sAmrI jagatI sAnnI triSTap sAnI paGkiH sAnI bRhatI sAnyanuSTup sAnyuNika skandhopIvI. . pRSTa. chandonAma kharAtriSTup 8 kharATpatiH kharADanuSTa 8 khADuSNik 8 kharADgAyatrI kharADjagatI 8 kharAbRhatI 21 isIyasI 177 140 - chandaHzAne TippaNyAM ca varNitavRttanAmasUcIvRttanAma pRSTha. vRttanAma acalam 108 abhinavatAmarasam acalaputiH 6. amRtagatiH 156 amRtagatikA atigItiH 50 amRtatilakA atirucirA 69 amRtadhArA 147 arNaH atizAlinI 185 arNavaH atyApI 84 alolA badritanayA 169 avitayam anAkrIDA 68 azokapuSpamajarI 106 azvagatiH banavasitA anukUla 117 azvalalitam anuSyAnam 74 asambAdhA antavipula 51 bAkhyAtakI aparaSatram 96 AkhyAnakI aparAjitA 149 / vAdivipulA aparAntikA bhAnandaH 155 bAndolikA abjA 177 mApAtalikA 186 178 155 162 banaSaH 117 169 177 112 apavAhaka: Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 pRSTha. vRttanAma 62 upagItyAdivipulA. | upagItyAryA upagItyubhayavipulA 62 upacitram ,, 62 / upacitrakam upacitrA upajAtiH 47 | upamAlinI upasthitam 119 152 116 145 ' 52 pulA 115 118 118 vRttanAma ApAtalikA cAruhAsinI ApAtalikA dakSiNAntikA ApAtalikAparAntikA ApAtalikApravRttakam ApAtalikAprAcyavRttiH ApAtalikodIcyavRttira ApIDaH bhArdA AryA AryAgItipathyA AryAgItyantavipulA AryAgItyAdivipulA AryAgItyAryA AryAgItyubhayavipulA ArAmaH AsAraH induvadanA indravajrA indravaMzA ujjvalA utpalamAlikA utpalinI udIcyavRttiH uddhatA udgItipathyA udgIsantavipulA udgIlAdivipulA udgItyAyoM udgItyubhayavipulA uddAmaH uddharSiNI upagItipathyAyo upagItyantavipulA 145 151 156 156 158 52 upasthitaprakupitam upasthitapracupitam 53 upasthitA 177 upendramAlA 157 upendravajrA 148 ubhayavipulAM 116 urvazI 139 RSabham 130 RSamagajavijRmbhitam 165 RSabhagajavilasitam 145 RSaavilasitam 1 ekapAdikA 5aupacchandasikam baupacchandasikacAruhAsinI baupacchandasikadakSiNAntikA aupacchandasikapravRttakam aupacchandasikaprAcyavRttiH 177 aupacchandasikAparAntikA aupacchandakhikoTIcyavRttiH 51 | kaTugItiH 51 kanakaprabhA 151 182 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRttanAma kanakalatA 116 pRSTha. vRttanAma 156 kupuruSajanitA. 146 kumAralalitA kumArI 148. kamalam 177 103 161 " 113 111 kusumatA 111 111 .140 162 111 karamaH karahavI 177 karpUram kalakaNThakam kalagItam kalahaMsaH 167 161 kalahaMsI kalAtantram kalikA kAntA kAntotpIDA 104 kumudvatI 108 kulaTA kusumavatI. kusumavicitrA kusumitalatAvellitA 153 kusumitA ketumatI 107 | kedAraH kesA 151 kokilakam 112 | "" 146 krIDAcandraH 146 krauJcapadA 157 kSamA 84 khajA 157 khajA 142) gajagatiH gajavilasitam gaNDakA 116 garuDarutam 177 gItiH 150 gItA 119 gItikA 157 gItipathyA 145, gItyantavipulA 183 gItyAyo 148 gItyubhayavipukA 104 guNAlI 180 gokarNA 156 kAmaH kAmakrIDA kAminI kAsAra 165 51 kirITam kIrtiH kuTakam kuTajagatiH kuTilagatiH kuTilam kuTilA kuAladantI Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRttanAma govindaH govRSaH gaurI 99 99 ghanamayUram ghanAkSarI ghArI ghoTakam cakitA cakrapadam carIkAvalI caJcalA caJcalAkSikA caNDarasA 'caNDavRSTiprayAtaH caNDI caturasA caturvarNA candramAlA candralekhA " candrava candrasenA candrAvartA candrikA "" 29 29 candraurasaH capalAya capalAnuSTupU campakamAlA carca calam maram pRSTha. 177 cAru 148 cAruhAsinI 141 | citram 181 .. vRtanAma 93 29 157 citrapadA 178 | citrarekhA 104 | citralekhA 170 . "9 156 citrA 149 " " 145 cUDAmaNiH 155 cUlikA 141 | ceTIgatiH 106 ceto hitA 177 chAyA 145 33 33 106 | jaghanacapalA gItipathyA 106 jaghanacapalA gItyanta vipulA 163 | jaghanacapalA gItyAdivipulA 145 | jaghanacapalA gItyubhayavipulA 151 | baghanacapalAdivipulA 137 | jaghanacapalAntavipulA 151 | jaghanacapalA pathyA 152: jaghanacapalAya 116 | jaghanacapalAya gItipathyA 145 | jaghanacapalAryA gItyAdivipulA 148 | jaghana capalAya gItyantavipulA 52 | jaghanacapalAya gItyubhayavipulA 76 jaghanacapalo gItipathyA 114 | jaghanacapalotItyantavipulA 161 caghanacagalodgItyAdi vipulA 161 jaghanacapalodvItyubhaya vipulA 152 | jaghanacapalopagItapa pRSTha. 103 62 64 156 109 161 157 160 4 151 107 68 173 151 163 163 51 51 51 51 51 52 53 52 52 52 52 52 52 52 52 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cha. talAma basapIsantariya bAlArinipuNa bAvasampapIyubavaripuma bhagavAyopanipuNa bAparaNAma 51 dodhakam dUtamabhyA 15 hutavilambitam 110 mima 115 1.4 11/dharApalikA 177 dhArI 10 dhIralalitA 1.6/nagakharUpiNI 14. nagApikA 52. 144 . 16 1. nandivI *varAnam 1. baITakama 6/nalinI 1.6 navamAlinI 1.navipula 1. nAndImukhI 152 nArAcam Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRttanAma paDAvalI patiH 165 paJcakAvalI paJcacAmaram paJcacAmaraH paJcAlaH paNava: pathyA 147 141 146/ prabhA 105 | pramadA / 189 155 pramadAnanam 163 pramANI 104 pramitAkSarA 114 pramuditavadanA 113 pravaralalitam 148 pravRttakam 50 praharaNakalikA 75 praharaNakalitA 82 praharSiNI 108 prAcyavRttiH 134 priyaMvadA 97 priyA s 150 146 pathyAryA pathyAvaktram padacaturuva'm padmamAlA padminI parAvatI mAlavitAgram Son 105 pavitrA . 116 163 117 pAittA pAJcAlam pAdAkulakam pArantIyam puTaH puSpadAma puSpitAnA pRthvI 111 premA 111 phulladAma 103 bandhuH bahumatA 111/ bANinI 139 bAlagItiH 163 bAlalalitA 97 vAlA 58 bimbam "" 177 vimbA 114 'buddhiH 82 brahmarUpakam / '84 bhadram 146 bhadrAgirAha 152 bhadrA 119 100 135 11 pracitaH praNavaH pratyApIDaH .106 prabodhinI Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRtanAma bhadrikA bhavipulA bhAminI bhArAkrAntA bhujagazizumRtA bhujaga zizuvRtA bhujagazizusutA bhujagazizusRtA bhujaGga bhujaGgaprayAtam bhujaGgavijRmbhitam bhujaGgasaGgatA bhramarapadakam bhramaravilasitam bhramarAvalI makarandikA maJjarI " " maJjarIkAthalI mIrA majubhASiNI maJjuhAsinI maNikalpalatA maNiguNanikara maNibandhaH maNimaJjarI maNimadhyam maNimAlA maNDarI matA mattamayUram . matAM mantAkrIDA 12 pRSTha. 116 mattebham 77 mattebhavikrIDitam 137 madakalanI vRttanAma 157 | madanalalitA - 111 | madalekhA 111 madirA 111 | madrakam 111 | madhu 177 | madhugItikA 141 madhumatI 173 | madhumAdhavI 111 | madhyakSAmA 162 | manojazekharaH 133 | manoramA 152 manthAnam 163 mandaraH 4 "" 149 mandAkinI 145 33 23 160 | mandAkrAntA 146 mandAraH 145 mayUrasAriNI 155 | marAlikA 153 malikA 111 " " 163 mavipulA 1 111 mahAcapalA grItipadhyA 140 mahAcapalA gItyanta vipulA ! 84 mahAcapalA gItyAdivipulA 136 mahAcapalA gItyubhayavipulA 147 mahA capalAdi vipulA : 115 mahAcapalA pathyA 169 mahAcapalAya pRSTha. 169 165 165 153 107 168 168 103 58. 107 151 148 108 113 106 103 104 - 117 155 159 177 155 113 72 160 80 51 51 51 51 51 51 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FFFFFFF 'oa 5 $ S " 161 110 162 pRtanAma pRSThaM. vRttanAma mahAcapalAyogItipadhyA 52 mukhacapalAdivipulA mahAcapalAryAgIyantavipukA 51 mukhabapAntavipulA mahAcapalAyogItyAdivipulA 52 mukhacapalApathyA mahAcapalAyogItyubhayavipula 52 mukhacapalAryA mahAcapalodrItipalyA mukhacapalAryAgIvipazyA mahAcapalogIsantavipulA 52 mukhacapalAyogItyantavipulA mahAcapalodrItyAdivipulA mukhacapalAryAgItyAdilipulA . mahAcapalodrItyubhayavipula mukhacapalAyogItyubhayavipulA mahAcapapagItipathyA mukhacapalodrItipathyA / mahAcapalopagItyantavipulA | mukhacapalodgIsantavipulA mahAcapalopagItyAdivipulA mukhacapalodrItyAdivipulA mahAcapalopagItyubhayavipulA . 51 | mukhacapalodrItyubhayavipulA mahAcapalomayavipulA mukhacapalopagItipathyA mahAmAlikA mukhacapalopagItyantavipulA mahAlakSmI mubacapalopagItyAdivipulA. mahAsenaH | mukhacapalopagItyubhayavipulA mahitojjvalA 136 mukhacapalobhayavipuloM mahI 103 muditavadanA mAkandaH 177 mRgI mANavakam 108 mRgendraH mANavakAkrIDitakam 108 | mRgendramukham mANikyamAlA 113 mRtyujayaH mAtrAsamakam 63 meghavisphUrjitA mAnasahaMsaH 152 | merurUpA mAyA 119 moTanakam mAlatI 106, 116, 136 modaH mAlavam 166modakaH 153, 119. mohapralApaH mAlAdharaH 157 maukikadAma mAlinI.. ... 154 bhautikamAlA mukhacapalAgItipadhyA mukhacapalAgItyantavipulA 51 yaSamatI mukhacapalAgItyAdivipulA 51 yugmavipulA mukhacapalAgItyubhayavipulA .51 rakhanama . 104 103 145 WW.S 117 101 mAlA 51 yamakam 105 90 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 150 106 70 119 132 114 149 110 vRttanAma rajitA ratiH rathoddhatA ramaNam ravipulA rAjahaMsI rAmA rukmavatI rucirA rUpavatI rUpAmAlA kapAmAlI rUpaghanAkSarI rekhA lakSmIH lakSmIdharaH latA lalanA lalitama lalitapadam lalitA lavalI lAlasA lAsinI . lIlAkaraH lIlAkhelaH 106 151 105 pRSThaM. | vRttanAma 113 vallarI 146 | vasantatilakA 134 | vasumatI 104 | vaMzapatrapatitam 158 (vaMzasthavilam 116 vaMzasthA . vANI 114 vAtomarmI vAnavAsikA vAsantI vAhinI 143, 144 110 | vigItiH 178 | vijohA vitAnam 148 | vidagdhakaH 142 vidyAdharaH 100 | vidyut 137, 182 vidyunmAlA 87 vidyullekhA 136 | vidhvamAlA ..136 viparItAkhyAnakI 84 viparItApathyAvastram . 1610 vipinatilakam 14 vipulAnuSTap 177. vipulAyo 1514 vibudhapriyA . 187, 161 113 vimohA 50 virATa 113 116 | vilAza: 114 .180 | vilAsaH ., 156 vilAsinI 135 183 vizlokaH 64 163 vizvam 145 nimA: 14 152 locanam 105 161 vakragatiH vanditA baratanuH bagyuvatiH varasundarI varUthinI 'varddhamAnam Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ budAnAma vismitA vIralakSmIH vRcam vRttA vRddhiH vRntA vegavatI vezyAprItiH baikuNThaH vaitAlIyam vaitAlIyacAruhAsinI caitAlIyadakSiNAntikA vaitAlIyapravRttakam vaitAlIyaprAcyavRttiH baitAlIyAparAntikA vaitAlIyodIcyavRttiH *tikA vizvadevI vrIDA vyAlaH zaGkhaH zaGkhadhArI zaGkhanArI zambhuH zarabham zarabhaH zazikalA zaziprabhA zazivadanA zrI mAkA zAdalam zAlalalitam jalavikrIDitam 15 188 dhA 110 zAlinI 166 daram 135 zikhaNDitam bRjanAma 119 zikhariNI 134 zikSA 91 zizutA 170 zIrSA 177 zuddhavirAd 58 zuddhavidyadRSabham 62 zubham 63 zubhacaritam 62. zeSarAjaH zeSA 61 62 zailazikhA 62 136 142 wr 105 167 67 104 177 saGgrAmaH 177 satkAraH sandohaH samAnika samAnI samudraH zomA zyenI zrIH saGkIrNavipulA 152 samudratataH 122 samRddhiH sammohA 103 189, 106 saralam 103 sarasI 111 salilanidhiH 160 / savipulaH 161 saMjJaHzram 164 / saMyatA qi. 119 3 178 116 169 20, 16 119 d 113 S 13 943 102 159 184 165 103,110 82 z 177 177 107 72 175 163 104 * 66, 982 167 160 2 103 113 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttanAma saMyutA pRSThaM. vRttanAma 113 surasA 157 156 . 165. saMskAraH saMhAraH sAnandaH mAnapadam bAraH sAra pArarikA mArapatI sArasA sAru: siddhakA suSamA 113 135 105 .177 sulalitA 177 suvadanA 117 suvAsaH 177 muvilAsA 130 111, 151 sainikA somarAjI . 111 saumyA 103 saurabhakam | sauralakam skandhakam 177/bI sragdharA sragviNI kharagItikA 150 khAgatA 149 khairiNIkrIDanam haranartanam siddhA 110 142 54 161 157 161 siMhaH siMhanAdaH siMhavikrIDitam siMhoddhatA siMhocatA mukezaram mukhelakam sugItikA sucandrAmA sudhA suSAlaharI sunandinI sundarI supavitram subhadrikA sumatiH sumAratikA sumukhI 95 157 105 107 1.8 | hariNayutam 162 hariNatA 169/hariNI 145 halamukhI 19, 169 haMsaH 148 | haMsamAlA . 117 / haMsazyenI .104 | haMsI 106 hAravatI 14,115. hArI 10 hArItabandhaH 148 94, 113, 119, 167 113 105 maranatakI - 105 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chandaHsUtrANAM vrnnkrmennaanukrmnnii| adhyAye. sUtram. pRSThe. . adhyAye. sUtram. che. (ma) AvarSasamA gItiH 4 / 28 // 54 akSarapaGgiH paJcakA- 34 // 25 mApAtalikA bhagog 4 / 34 // 6. amiH savitA somo- 3 / 63 // 39 AbhyAM yugapatpravRttakam / / 37 // 12 ' atizAyinI sA jabhau / / 13 // 185 bAsurI paJcadaza 2 // 4 // . atrAnukaM gAthA // 1 // 179 pAstArapaktiH parataH 3 / 41 // 24 atrAyura na jU 4 // 15 // 48 atha laukikam // 8 // 45/ indravazA to jaro6 / 29 // 138 anuSTub gAyatraiH 3 // 23 // 18 indavajA to go g 6 / 15. 6 anuktAnAM kAmato 3 / 69 // 40 iyAdipUraNa: antyenopagItiH 4 // 29 // 55 anye paJcamaH 4 / 20 // 49 utkamaNAgAtaH utkrameNodrItiH 4 / 30 // 56 anyatra rAtamANDa- 7 // 35 // 177 udtAmekataH stroM 5 / 25 // 86 aparavarka nau- 5 // 40 // 96 uddharSiNI setavasa 7 // 10 // 151 aparAjitA nausauM // 6 // 149 upacitrakaM sau sloga 5 // 32 // 9. apavAhako manau mau 7 // 32 // 175 / upariSyAjyotiranyena 3 // 54 // 21 ayuk cAruhAsinI 4 / 40 // 62 upariSTAdRhatyante. 3 / 31 // 21 ayuk tRtIyenodI- 4 // 38 // 62 upasthitapracupitaM 5 // 28 // 88 ardhe . 5 / 31 // 9. upasthitA jo gau 6 / 14 // 115 ardhe vasugaNa AryA- 4 / 31 // 57 upendravajA jto gau ga 6 / 16 // 118 avitathaM najau bhUjau 8 / 14 // 186 ubhayormahAcapalA 6 / 27 // 54 azvalalitaM najau bhajI 7 / 27 // 169. urobRhatI yAskasya 3 / 30 // 21 aSTau vasava iti 1 / 15 // 67 uSNiggAyatrI jAgataya 3 / 18 // 16 asaMbAdhA mUtau nasau 7 // 5 // 149 (U) (mA) UnAdhikenaikena- 3 / 59 // 35 AkhyAnakI tau jUgau- 5 // 38 // 94 AmivezyakAzyapa- 3 / 66 // 40 RcA triH| . 2 / 8 // 8 AtraiSTubhAca yadAm / 4 // 9 // 45 RSabhagajavilasitaM // 15 // 156 AditaH saMdigdhe 3 / 61 // 30 (e) AvaM catuSpAhatubhiH 3 / 8 // 13 ekadvitricatuSpAdukapAdam 3 / 7 // 12 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gamAye. sUtram. e. samAve. sUtram.. esipanA 1155.. raba seba bhijyotiSmatI ! 50 // 20 go gantamabhyAvilava 4 / 15 // 4 // gaupacchandasakam 45 59 nepA / 13194 gaurI nau nasoga - 4 // emipAsakAma. 444 // 15 gaurI no rau // 5 // 18 // | gilati pattam 7 // 24 // 11 samanyaH 319 // 15 miti samAnI sammamA so sUkhA / 7 // 142 3 // capalAkSikA nau rau 36 // 141 antotpIDA bhmo sau / 4. // 142 catuHzatamutkaMtiH / // 42 riyAdiyoM to caturacaturastyaje- 4 / 3 // 11 // 1 // dinamAmyo mI ...184 caturakSaturaH prAjApa- 2 / 11 // catumnavadane pramaSa 3 / 47 // 25 mantI svI 1.1. mAralA- 11.. catuSpAdyavimiH 3 / 11 // 1 maalvinitaanyonyau|5||14. banAvatI nau nau s 7 / 11. // 151 pramiyantAvezitA // 11 // 12 capalA bAya capalA dvitIya- 4 // 24 // 52 badasUcI bI 536.95 capalA yujon vipata mausamI ...1 citrapadA mo gau / 5 // 1.1 kapida tripAranimiH // 6 // vitrA navamaya 45 // 4 triyatvAraH . . cUlikekonatriMzade- / / 52 // (cha) paba mahAyuvAti 545 chandaH dilo maatraa-4|1|| bagatI bagatI pahamiH jagalA pAvityAH gAvAH . . 1 apanapUrvataratra panapata kAyabApata 5131va paramAmA mamI- kAmApA 5 // 19 // bAmekhatagati 47 // yAdamI 349 // 26 / 4 // 11 4 // 5 // 14. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAye. sUtram. pRSTe. adhyAye. sUtram. pRSThe.. (ta) dvitIyaM dvitIyamatitaH 4 / 7 // 44 tataM no marau 6 / 34 // 140 tato gyekaM jahyAt 8 / 27 // 193 dvirardhe 8 / 28 // 193 tathA jagatI / 51 // 28 dvidhUnaM tadantAnAm // 32 // 194 tanumadhyA tyo 6 / 2 // 105 dAvA dvau dvau sAnAM vardheta 2 / 9 // 8 ' tanvI bhUto nsau bhau 7 / 29 // 171 dau navako SaTzca 3 // 12 // . 13 tAnyabhisaMvyAprebhyaH 4 / 3 // 42 (gha) / tAnyuSNiganuSTubbRhaM- 2 // 14 // 8dhIzrIstrIma tAvadadhaiM tadguNitam // 31 // 193 dhRtyaSTizakkarIjagatyaH 4 / 5 // 44 tisrastisraH sanAdhya 2 / 15 // 9 dhAdiparaH 1 / 11 // 5 tRtIyaM dvipAvAgata- 3 / 16 // 14 tRtIyasya saurabhakaM 5 / 26 // 87 na prathamA lau 5 / 10 // 74 toTakaM saH 6 / 21 // 138 navamAlinI najau 6 / 43 // 144 tripAkvacijAga- 3 // 24 // 18 na isan 1 // 8 // 4' tripAtraiSTubhaiH 3 / 17 // 15 nArAca nau rau rau 8 / 17 // 188 tripAdaNiSTamadhyA 3 / 57 // 35 nyasAriNI dvitIyaH 3 / 28 // 21 tribhirjAgatairmahA 3 / 35 // 22 no cetpadaM dvitIyAdi 418 // 49 triSu gaNeSu pAdaH 4 / 22 // 50 4 / 17 // 48 triSTubho rudrAH trIstrInRcAm 210 // ... patirjAgatau gAyatrau 3 / 37 // 23 paJcamena pUrvaH sAkaM 4 / 37 // 61 daNDako nau raH 7 / 33 // 176 paNavo nau yUgau 6 / 10 // 114 devatAMditazca 3 / 62 // 38 pathyA pazcabhirgAyatraiH 3 / 48 // 26 daivyekam / 3 // 7 pathyA pUrvazcettatIyaH 3 / 27 // 20 dodhakaM bhI bhagau g 6 / 18 // 131 pathyA yujo jU 5 / 14 // 75 drutamadhyA bhau bhagau 5 / 33 // 91 padapaGkiH paJca ... 346 // 25 drutavilambita nabhI bhrau 6 // 30 // 138 parayukkenopacitrA 46 // 65 dvAdazazca vAnavAsikA 4 / 43 // 64 pare pUrNam // 34 // 194 dvAbhyAM virATkharAjau 3 / 60 // 37 pare pUrNamiti 8 / 35 // 195 dvAvapyarupazaH 3 // 45 // 25 paroNika para: 3 / 21 // 16 dviH zUnye 8 / 30 // 193 pAdaH 3 / 1 // 11 dviko glo 8 // 20 // 19. paadytrbhaagH| 4 / 10 // 46 . Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - apAye. sUtram. pRSThe. adhyAye. sUtram. pRSThe. pAdasvAnumAm 5 / 9 // 73 mattamayUraM mtau yasau 7 / 3 // 147 puTo nau myau vsusmu-||32 // 139 mattAMkrIDA mau tUnI // 28 // 169 puraunnipuraH // 20 // 16 mattA mbhau sgo 6 / 13 // 115 paratAbyotiH prathamena 3152 // 28 madrakaM bharI narau narau 7 // 26 // 168 purakhAdahatIpuraH 3 / 32 // 21 madhye'nte ca . 3 // 25 // 19 puSpitAmA no rgA- 5 // 41 // 97 madhye jyotirmadhyamena 3 / 53 // 28 pUrva mukhapUrvA 4 / 25 // 52 mandAkrAntA mbhau // 19 // 159 pUrvo cedarajI sataH- 3 / 38 // 23 mayUrasAriNI jau >> 6 / 12 // 115 pRSaka pRSaka pUrvata 4 / 6 // mANavakAkrIDitakaM 6 / 4 // 108 pRthaglA mizrAH 8 // 22 // 19. pRthvI jasA jsau 7 / 17 // 158 mAlatunavako cet 7 / 12 // 153 7 / 14 / / 154 prakRyA copasarga- 4 / 4 // 43 pratipAdaM caturvacyA 8 // 21 // 190 5 / 20 // 82/na pratilomagaNaM diLavaM 8 / 26 // 192 pratyApIDo gAvAdau ca 5 / 23 // 84 |ya caturyAt 5 / 13 // 74 prathamavaNDavRSTiprapAtaH 7 / 34 // 177 yajuSAM pada 2 // 6 // 5 prathamasya viparyAse 5124 // 84 yativicchedaH 6 / 1 // 100 pramitAkSarA sUjI sau 6 / 29 // 142 | yathA vRttasamAptiA 4 / 11 // 46 prasvArapachiH purataH 340 // 24 yavamatI jau jauM 5 / 42 // 97 praharaNakaLitA / 7 // 150 yugaparAntikA 4 / 41 // 63 praharSiNI manau jau g / 15146 prAgyajuSAmAge iti 2 / 16 // 1 prAjApatyAdhyai // 5 // yoddhatA nau lau gU 6 / 22 // 134 rAzyUnam- 5 / 5 // 71 bRhatIjApata- 3 / 26 // 2. rukmavatI bhUmau sgau 6 / 11 // 114 rucirA bhI sUjau g / 7 / 2 // 147 bhadravirAda jau garauM 5 / 35 // 92 || rUpe zUnyam // 29 // 193 bhujagazizumRtA 7 // 111 rocanAmAH kRtayaH 3 / 68 // 40 bhujAprayAtaM yaH 37 // 141 bhujavijambhitaM mau // 31 // 153 laH pUrvazcajyotiH 4 / 50 // 68 amaravilasitA mmau 6 / 21 // 133 laH samudrA gaNaH 4 / 12 // 46 prAntau ca 5 / 19 // 76 | lardhe 8 / 24 // 92 (ma) lalanA bhUto nasAvi- 8 // 6 // 182 maNiguNanikaro vastra- 7 / 13 // 153 lalitaM nau sau 5 / 27 // 87 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baghyAye. stram. pRSThe. bapAve. stram. pahe. bosaH 1130 vidyArapaGkiranta: 3041 24 rimati pramANI 5 / // 1/ visitAymo tso 1 18 cantA nau smAga 24.134 vaMzapatrapatitaM bhau // 18 // 150 vegavatI sau vaMzasthA jato jau 28 // 137 | vairAjI gAyatroca 3 / 34 // 21 varatanunjo jUnau // 180 vaitAlI diHkharA 4 / 32 // 50 varayuvatI bhau // 12 // 185 vaizvadevI mau yAvi 1 varasundarI bhajau 9 // 183 varA sA y // 3 // zivadavA jo 191189 varSamAnaM nau nau sau 5.19 // cAlavikrIDitaM .12.164 vasantatilakA . // 150 zAlinI matI mom // 132 vasavatrikAH // 23 // 191 zikhariNI smau sau // 10 // 15% vasudhA s | zivA viparvakhArtha : 49.67 bakhindriyasamudrA zimonatriva- 53. 91 bAtomI mabho tugI / . // 132 pratavirADsa - 5 // 30 // vAntAvupajAtayaH muddhavirAimso yo / vAnya 5 / 19 // 74/zeSaH pracita iti 3 177 vAhinI sau myAva- SI49 // 143 zeSepareSayurana- 4 / 35. . vitAnamanyat 5 / // 2 mitAbharI namo 811184 vidyunmAlA mau gau 6 // 1.9] sAmAnyavicchandAMsi 3... viparIvAlyAnakI 5 // 38 // 14onI jo rom . 6 / 15 / 135 viparItA pratiSThA 3 / 15 // 14 viparItA yavamadhyA 3058 // 34 viparIto vArAhI 3.13 // 14 parasabAraka- 3.14 // 14 viparItakIyam 5 / 15 // 05/ paTelapatI 3.56 // 34 viparItIca 3 / 39 // 24 padacAmiyA buddhi vipukhAnyA 4 // 23 // 50 paba vipulAyuglaH saptamaH 5 / 17 // 6/pacho j viduSapriyA sau 160100 virAjo vizaH 3 // 5 // 12 saMkhArapaditiH 34. vilAsinI barojagI / |135/stobRhtii vAnTinaH 33 // 21 vizyakaH pacamAdhmau 14 saptamaHpravamAdi 419... 1 viSamaMca 4 / 5 // 1'samamarSasamaM viSamaM 5 / 1." 17 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 adhyAye. sUtram. pRSTe. adhyAye. sUtram. pRSTe samaM tAvatkRtvaH 5 / 3 // 71 khagdharA rau bhanI yo 7 / 25 // 16 sarvataH saitavasya 5 // 18 // 76 ragviNI raH 6 / 38 // 142 sA gyena na samA 4 // 53 // 69 kharAH ssddjrssbhgaandhaa-3|64|| 40 sA te t 1 / 5 // 4 kharA ardha cAryordham 4 // 14 // 47 sA pAdAnevRt3 / 10 // 13 khAgatA ranau bhagau g. 6 / 23 // 134 sAmnAM dviH siMhonnatA kAzyapasya // 9 // 151 haMsarutaM nau go / // 110 sitasArapiza- 3 / 65 // 40 hariNalatA sau slo 5 / 39 // 95 suvadanA mro nau yamau // 23 // 165 hariNI nasau murau slI 7 / 16 // 157 seke g 8 / 25 // 192 halamukhI nau s / 8 // 112 skandhopIvI krauSTukeH 3 / 29 // 21 he Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chandaH zAtravRttau TippaNyAM codaahRtshrutisuucii| pra. zamA asi anirbaM agnimindhano a'gnimI'Le puro - abhirabhira agnizva mA manyuagne' tamadyA agne' tava' yaduagne tava zravo jajhergAyu atre' vAja'sya' ane vivastra jano amR adarzi gATha ayAyA zrA jhavA anukU pra'tha'mA yo rindraH antara bhUmi vaM vaM bhUmi vo vIraayaM lokaH pri'ya yAtrA arimA Apo avamaMha indra azmAnaM jAga.. avinA dharma asada suvI ammA. q. I pra.. 32 asmai bhImAya 24 A naH stoma 35. | ApaH pRNIta 9-15 Apo jyotI 30 Apo vA duH 43 A yaH putrau 13- 26 | ArohataM 34 A voM va'Nyu 24 | idaM ta ekai 39 idaM namo 17 indra' mi'traM 37 | indra' vArjeSu 22 indraH sahasa 44 indrakha vA 12 | indrAsomA 26 indro vizvasya 19 / imaM vRSaNaM 16 ime somAH 16 upendra varSa 43 SNA 23-35 UrjA mitro 20 va sva 38 27 varSa pui dazAkSarA 44 vA sa 41 enDre bAha ma 30 minI suke puvA vAhi pU. 31 oSadhe trAyastrai 36 kasya' nUnaM krena14 kAM sosmitAM pra. 9 kRdhI no ahaM 33 gAyatrI prathamA 33 gAyatryA stoni 38 ghRtaM na punaM 29 cakSuSo hete 36 catuzcatvAri 30 chArgasya huviSa 45 jopA savita 12 cakSurdeva 15 tassavi'tu 20 vadunirahu 38 vada'zvinA 9 taM tvAM va'yaM 9 tanUnapA 43 | taba svAdiSTa 12 vAja 10 tAM ma Avaha 32 tA me abhyanAM 18 vA vidvAMsa 20 tisro devI 30 ve suvAsoM 12 trirkakeSu 34 tribhA baja 16. tridurbhavani 12 svarma bu syAma mar3I 2. 22 30 22 28 13 2 25-38 22 30 42 37 43 12 . 29 23 16 19-38 22 36 15 19 A 16 14 30 ar 17 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAmame hudi. veSastema udI rekka divaM gamukaH divas yinyAH ihIvanmitra devasa vA devaMgamadevAnAM paridevIrApoM devo amiH devo vaH savidoSo gAya resaH sapirI dvAtriMzadakSara ghivA zavaH nakidavA navamaMDona nadaM va oI. namaH zarvAya namastArAyaM namaste astu 3. pari yukSaH 10 madhvA yajJa 19-35 mahInAM payo 25 marutaH potrAta 12 pituM nu khopaM 14-34 mahi vo maha 2 pitubhUto na 25 maho yaspatiH 15 estamai 15 mA kamai dhAta prasumyo 36 mA cidanyat 33 mata mA chido mRtyo 12 pra yA ghoce ya RSva:zrIva23 a va indrAya 20 yavidhi satya 30 prAcI digani yazava ghoSa23/prANa dA apA- yahA yazaM 20/preDa supriyA- 10 yanme noeM 3pI mati- yastai dRpsaH propvI puro yuktena manasa 19 badhAna deva bala dhe hita yuvA kuhi 26 bRhatyA gAyati yuSmAkai smA 21 bRhatyuSNiho yUpanaskA 17/vRhadiroM 33 brahmAstvA . yo agnISomA 20/bhago na citro 9 yo aryoM mata 14 bhadraM no arpi 2. yo vAcA vivA20 madrAmidrA 24 yo ha vA avi 32.muSaH 10 rAjantamarA 23 rAviH ketunI 20 lokaM . 20 varSavRddhamazAre ta 20 vasanta ina 37rU ziSa ___ 20 suramirca35 maI vA madhu 36 vAruNaM bAha mana! vAstopate 13 yuvaM yAsta yUyamasabhya pAra mAnoM bAbAto Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizaMsA vi. vidhudadvANaM pi pRcchAmi viya auot virANa mitrAvaru vizvedevA vizve devA vizvato dAvan vItastuke vRzca pravRzca zataRtumarNaH zivA naH sakhyA 16 zrudhIhavaM 34 sa iMdhAno 20 sado vizvAyuH 32 sahaLe cida sanitaH susasano yuvendrau 20 vAje 20/sano vAje sa pUryo mahA sa bhrAtara samindreraya 30 sa sunve yo 18 sahasrazIrSA 17 sa hi zo na 33 saMvezinI saiya 20 sAkaM jAtaH55 sA vA eSarga25 sudevaH sama29 suvIrya svazvya 23 sUrya viSamA 29 stuhIndai vyavava16/ svadhA pitRbhyaH 34/ svarAha vai tat 45 svastina indro 33 svastya ghoSa- 23 35 huyo na vihA~ 36 18 hariH pataGgaH // 44 harI yasa 17-15 30 hotA yakSa 18 zRNAtu grIvAH zriyaM ca vA eSa hlaayudhvRttaavudaahRtvcsaamkaaraadikrmennaanukrmnnii| pR. / (a) antAdivaca 102 azmazrumukho ajamajaramamara- 57 anyadato hi vitAnaM 73 astyuttarasyAM dizi atidAruNA dvi- 52 apagataghanavizada- 99 asyA vaktrAbja- 1.1 ativipulalalATaM 154 abhimatabakula- 98 (A) atimaramirabhA- 141 abhiramayati 61 AyatabAhudaNDa- 16 anopajAtirvi- 119 abhyasthatA nu 112 AhavaM pravizato 15 atha pradoSe do- 81 ayi vijahIhi 180 (i) adUravartinI siddhi 81 ardhacandraM dadhat 48 ijAdezva gurumaadya kuruSva karma 159 ardha napuMsakam 47 iti dhautapurandhri- 186 aparakisalaye 183 ardhAGgulaparI- ..6 idaM bharatavaMza- 2 adhvasthAnAM janaya- 184 alaM tavAlIka- 95 idaM vadanapadhra 107 anantaratnaprabha- 123 alivAcAlita- 65 iyaM sakhe candra- 77 samAkRSTasya viSa- 79 avAcakamarji- 62 iyamadhikatara cha. 10 111 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA karuNamiyaM gADho-140 (ta) pR. / iyamArA. vipulA 54 | kubaladantI vikaTa- 180 jayati bhuvanaikavIraH 1 iha hi bhavati 176 kundakuSpalakomala- 187 jite.tu labhate 2 utturakhanakalaza- 146 kurvIta yo devaguru- 130 unItiratra nityaM 56 | kuvalayadalazyAmA 157 tava tanvi kaTAkSa- 59 udarSiNI janarazI 150 kusumitasahakAre 3 tava matrakRto matra- 1 92 udvejayatyaGgulipA- 121/ kUjatkoyaSTikolA- 101 tava muja narAdhipa vipakamatra kecittu pada- tava muja narAdhipa 100 90 95 upasthitaM prAjali- krUradRSTirAyatA- 135 tasyAH kaTAkSa vikSepaiH 82 kacitkAle prasaratA 82/tasyAH smarAmi 53 ekadezasthitA pakSIyamANApradazanA 71 76/turaMgazatAkulasya 189 50 tulyArtha tulyasA- 4 etasthA gaNDatala- 101 / kSINazarIra- etasA rAjati 2 (kha) 101 tRSNAM saja dharma eSA jagadeka 115 | khare pAnIyamAhA- 1.1 saMja toTakamartha- 139 eSA tavAparo- 56 (o) gaNDayoratizaya- 112 dikAlAdhanavacchimA-1.2 oM namo janArda gAndharva makaradhvaja- 55 divAkarAdakSati yo 123 gurozca halaH 5 dIrgha ca | gobrAhmaNastrI ti- 110 duHkhaM me prakSipati 102 kahAnamAlamA- 73 / kathamapi nipatita- 153 durbhASite'pi saubhAgyaM 75 kanakaprabhA pRthu- 181 ghanaparimalamila- 69/devaH sa jayati zrI- 77 kanyeyaM kanako- 89 dodhakamarthavirodhaka 132 kapolakaNDaH karibhiH 120 | candramukhI sundara- 11 drutagatiH puruSo 130 kamyumIvamudapra- 164 capalAni cakSurAdIni 58 dvArArUDhapramodaM 103 kAntAvadanasaroja 84 | cittaM bhrAmyatyanava- dvijaguruparibhavakArI 135 kAmaM cakAsti gIti- 55 / cittaM mama ramayati 83/dvIpAdanyasmAdapi 44 kAmazarAptA khalu 142 cittaM haranti hariNI- 50 (gha) kAminIbhiH saha 78/cibuke kapoladeze 54 dhatte dAnaH kuva- 181. kAlakameNAtha tayoH 121/ (ja) dhatte zomA kuvalaya 1554 kite va cala- 13 janayati mahatI 85/dhanyaH puNyAtmA 146 ki ya re vyoma- 125 / antumAtraduHkhakAri 166/dhanyAnAmeMtAH amarakumbhapITha- 185/ jambhArAtIbhakammo- 102 dhanyA triSu nIcA 1.5 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhavalayazo'zukena dhyAnaikAprAlambA (na) na paryAyossti namastasmai mahAnamastuGgaziraH namasyAmi sadodbhUta navadhArAmbusaMsi - nava vikasitakubala navasahakAra puSpana vicalati kathaM nityaM nIti niSaNNasya nityaM prAkpada nIlotpalavaneSvadya (pa) paceSuvallabhaH paTujavapavana 27 T. pR. 144 | purogataM daityacamU - 106 mImAMsArasamamRta * 174 pUrvAntavat praNamata caraNAra 85 praNamata bhava 100 pratyAdiSTaM samara 101 | pratyAdezAdapi ca 101 | prathamakathitadaNDa74 | prasannadik pAMsu 153 prasIda vizrAmyatu 187 | priyaM prati sphuratpAde (pha) 139 75 phaNipativalayaM 100 74 (ba) bimboSThI kaThinonnata - 89 yadi sukhamanupama brahmakSatra kulInaH 49 yadIyaratibhUmo 55 (bha) 152 | bhaGktvA durgANi paNArdhakrItatAmbUla- 33 bhanakti samare pathyAzI vyAyAmI 50 bharturAjJAnuvartinI padaM tuSArasrutidhauta- 121 | bhavannakhAH kunda 98 bhRGgAvalI maGgala padmakaM tu koma padmaM catuSpadI paramarmanirIkSaNA 71 bhrAtarguNarahitaM 60 (ma) pU. 114 100 mRgatvacA ruciratarA - 147 181 | mRgalocanA zazi- 86 (ya) 101 120 159 | yaM sarvazailAH pari- 123 102 | yaH pUrayankIcaka 178 | yaccittaM gurusata124 | yatiH sarvatra pAdA121 | yatpAdatale cakAsti 84 yatpAdasya kaniSThA yatrAMzukAkSepavila- 125 53 149 | yadi vAJchasi karNa 85 | yadi vAJchasi para 65 68 107 9 1 61 | makaradhvajasadmani parayuvatiSu putraparivAJchasi karNaparizuddha vAkyaracanA 142 madrakagItibhiH 67 madakalakhagakula 66 | madhuraM vINAraNitaM parihRta sarvaparigrahaparyAptaM taptacAmIpavanavidhUtavIci - pAdatale padmodarapiGgalakezI kapilA- 60 manmathacApadhvanipuraHsAdhuvadvakti 141 | mahAkavi kAlidA saM kokilakata- 65 mANavakAMkrIDitaka 101 | manAk prasRtadanta169 manobhirAmAH zRNvantau 114 mandAyante na khalu yadyapi zIghragatiH 149 | yazaH zeSIbhUte 140 | yazcApsarovibhrama 75 | yasya mukhe priya 118 | yasyA vibhAti 94 yasyAM triSaTsapta 64 | yasyAH pAdAGguSThaM yasyA viloca 1 yA pInodrADhatuGga yA vanAntarANyupaiti 65. yA strI kucakalaza 100 92 160 124 109 78 53 yA kapilAkSI 172 67 karoti vividhai- 134 182 168 yA kucagurvI mRga54 yAtyutsekaM sapadi 133 63 165 81 115 102 50 64 yuyutsuneva kavacaM 79 118 78 | duSTa daityAiha 108 | ye sannaddhAne kAnI kaiH 173 117 53 52 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .28 69 __76 1.2 yo raNe yujyate 142 vipulArthasuvAcakA- 61 sakRdapi kRpaNena . 96 (2) vipulopagItijhavAra- 55 sa jayati vAkpati- 49 raghupatirapi jAta- 184/ vipulopagIti 56/ satataM priyaMvadamanUna- .. ravikaramalayamaruti | virahavidhurahUNa- .85/ samarazirasi sahya- 60 rAmA kAmakareNu- 88 vilAsinI vilo- 136 / samasitadazanA rUpAntareNa devI 48/ vizuddhajJAnade- 100 samAnuSI merusakhaH 119 rekhAbhrazubhradanta- 167 / vizuddhavaMzasthamudAra- 137/ sarojayonirambare 72 vizvaM tiSThati kukSi- 114 sarvAtirikaM lAvaNyaM 80 | viSayAbhilASa- 57 sA jayati jagatyAryA 48 lakSmIpati lokanAthaM 78 viSayAmiSAbhilASaM 55 saramanimanujaiH lAvaNyaM vapuSi kAnte 110 150 vairizcAnAM tathocA- 101 lokavatpratipattavyo surAsuraziroratna 101 80 vyAdha ivodgIti- 56 saitavena pathArNavaM (va) vyUDhoraskaH siMha- 147 saumyA dRSTiM dehi 68 vaTe vaTe vaizravaNaH 77 (za) skandhaM vindhyAdi vande kavi zrIbhAravi 80 zakkA jagatIM karanAM 143 khanayugamazrunAtaM vande devaM somezvara / 80 zavazoNitapaGka- 59 snigdhacchAyA lAvaNya- 50 vazIkRtajagat 101 zazadharamukhi mukhaM 50 | syAdasthAnopagata- 102 vAkyamadhuraiH pratArya . 59 zastrazyAmA snigdha- 132 khAdu zizirojavala- 103 vAtAhatormimAlA 55 zUlaM tUlaM tu gADhaM 102 khAdu khacchaM ca hima-102 pAnte gvaka iti 5 zailazikhAnikuJja- 184 sthiravilAsanata- 63 pA padAnte baka 5 zlAghyastyAgo'pi 81 | khairollApaiH zrutipaTu- 115 vAsavo'pi vikrameNa 73 zriyaM prati sphurat 102 vigalitahArA 141 zriyA juSTaM divyaiH 188 vitataghanatuSAra- 102 zrIkaNThaM tripura- 175 hatAH samitizatravaH 158 vidyunmAlAlolAn 109 zrutiparipUrita- 186/ hAso hastAprasaMvA- 101 vinivArito'pi 87 zreyAMsi bahuvi- 102 tabhUribhUmipati- 93 vipulA payodhara- 57 (sa) | hRdayaM yasya vizAlaM 73 vipugabhijAtavaMzo- 53 saMyoge guru 5 hRdayaM haranti nAryo 54 vipulAbhilASa- 39 | sakalabhuvanajagaNa- 48 hRdyaM madyaM pItvA 150 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shodhsuucikaa| athaitadranthamudraNordhvamupalabdhajarattaramAtRkAntaradRSTAH kecidu. pAdeyAH pAThavizeSAH, zuddhapAThAzca sagAnte / pR0 paM0 111 ...duddhRtaM devdaanvaiH| / 9.22 vinyaset / ahAnAmapari 1 12 .."chandorana... - | 10 11 ArcI-'goSTa mA nirdezaM vA2 6 tasya yadadhyayanaM, tadvedAGgatvAdanu- jina svA sapanasAhasaM mAmi' ssttheym| (tai. saM. 1111103) 2 7 arthAyAtaM triSTubhAdi... 11 6 Adizabdena 2 8.."jJAnAcchutyoktaH pratyavAyaH / | 12 1 yathAtathA hi zrUyate 12 4."STAkSaro bhavati / 2 10 tasmAcchandasaH parijJAnaM | 18 8 gAyatreNaikena pAdena . 2 11 tatra laghuno 24 6 dvitIyacaturthoM ca 2 12 ..kAraH etadane 'mayarasa.' 24 15 ityanenaiva gatArthamidaM ityAdi zyate li0 25 10 grahaNamanukRSyate 5 2 dRzyate / satyam, 5 5 "dacodya | 26 10 etadane 'iti pazyadhikAraH' . 8 laghutvaM ceti / tadanu.. iti,tadanurodhenottarasUrata': 11 yestu... / utsargasyApavAdena ttauca 'jagatInAmacchanda' iti 5 12 laghutvaM c"| kasyecchA ? 4 saMbandhaH / prAg 'jagatI SaDbhiH ' 5 15 tvAhuH-padAnte * (3349) iti nirdezAt / tenA5 16 yenoktam / dhikRte triSTunjagatyau saha bhavataH, 5 22 varNasya 'vacana' 'ghaNTA' 'jhampA' saha pravRttyartham / atra zaunaka6 22 vivAdaH kAtyAyanAdibhyaH prakArAntareNa / 23 sA dhIste vayopadiSTA vyAkhyAtatvAt paJcasUcyA udAha7 1 tanottaraM gururAha rnnaanynvessnniiyaani| 7 14 prathamapasau prathamakoSThe 28 18 idaM vyAkhyAnamevetaHprabhRti 7 19 laghUni ca mUle / agre ca-"ekena triSTup / 8 2 dvAdazA" kriyate |-iti ne- jyotiSmatI" (3150) ityata yam / Arabhya 'UnAdhikena-(3159) .8 7 kriyaabhyaavRttiH| ityantaM punaH prakArAntarAdisaM. 9 5 vizeSaNam / evaM vAdArthamotyaM likhyate-"itya iti Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 paM0 vatAryAtropari mudritaM vyAkhyAntaraM likhitaM dRzyate / 34 2 hyanantarameva sampra .... 2 nirNayanimittabhUtA 40 45 24 kIrtihetu... 46 21 pratyekamabhi 47 12 dramArdhena 51 49 19 vidhIyate / SaSTA gaNa ekamAtro bhavati / evaM ca tAdRze 'ntye 'rdhe saptaviMzatimAtrA bhavantItyarthaH / 7 syuH // tadyathA - 1 padhyA. 2 pathyA mukhacapalA. 3 pathyA jaghanacapalA. 4 pathyA mahAcapalA. 5 pathyA gItiH 6 pathyopagItiH 7 pathyodgItiH 8 pathyAryAgItiH 9 pathyA mukhacapalA gItiH 10 pathyA mukhacapalopagItiH 11 pa dhyA mukhacapalodgItiH 12 pathyA mukhacapalAryAgItiH : 13 pathyA jaghanacapalAgItiH 14 pathyA jaghanacapalopagItiH 15 pathyA jaghanacapalodgItiH 16 pathyA jaghanacapalAryAgItiH 17 pathyA mahAcapalAgItiH 18 pathyA mahAcapalopagItiH 19 pathyA ma hAcapalodgItiH 20 pathyA mahAcapalAryAgItiH 21 AdivipulA 22 AdivipulA mukhacapalA 23 AdivipulA jaghanacapalA 24 AdivipulA mahAcapalA 25 AdivipulAgItiH 26 Adivi - pulopagItiH 27 AdivipulogItiH 28 AdivipulAryAgItiH too pR0 paM0 29 AdivipulA mukhacapalA gItiH 30 AdivipulA mukhacapalopagItiH 31 AdivipulA mukhacapalodgItiH 32 Adivi - pulA mukhacapalAryAgItiH 33 AdivipulA jaghanacapalA gItiH 34 AdivipulA jaghanacapalopagItiH 35 AdivipulA jaghanacapalodgItiH 36 AdivipulA jaghanacapalAryAgItiH 37 AdivipulA mahAcapalAgItiH 38 AdivipulA mahAcapalopagItiH 39 AdivipulA mahAcapalodrItiH 40 AdivipulA mahAcaphalAryAgItiH 41 antyavipulA 42 antyavipulA mukhacapalA 43 antyavipulA jaghanacapalA 44 antyavipulA mahAcarpala 45 antyavipulA gItiH 46 antyavipulopagItiH 47 antyavipulodgItiH 48 antyavipulAryAgItiH 49 antyavipulA mukhacapalAgItiH 50 antyavipulA mukhacapalopagItiH 51 antyavipulA mukhacapalodgItiH 52 anyavipulA mukhacapalAryAgItiH 53 antyavipulA jaghanacapalA gIti: 54 antyavipulA jaghanacapalopagItiH 55 antya vipulA jaghanacapalodgItiH 56 antya - vipulA jaghanacapalAryAgItiH 57 antyavipulA mahAcapalA gItiH 58 antyavipulA mahAcapalopa Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR.paM | pR0 paM0 gItiH 59 anyavipulA mahA-63 2 kaTAkSalalitena kAminA capalodrItiH 60 antyavipulA 63 4 tad yuglakSaNam ? ' mahAcapalAryAgItiH 61 ubhaya- 63 7 mizrANAM prayogaprati... vipulA 62 ubhayavipulA mukha- 64. 4 nirmUlahanuH capalA 63 ubhayavipulA jaghana- 64 7 iti vizeSaH capalA 64 ubhayavipulA mahAca-65 1 evAvatiSThate palA 65 ubhayavipulA gItiH66 65 17 kRtapaJcamagIte ubhayavipulopagItiH 67 ubhaya-66 5 kAyaH kSAyati vipulodgItiH 68 ubhayavipulA-67 6. parisarazivasarasi mahati yogItiH 69 ubhayavipulA mukha- . . rati. capalA gItiH 70 ubhayavipulA |68 11 . lakAra eva, tadA mukhacapalopagItiH 71 ubhayavi 69 2 ante ca guru... pulA mukhacapalodgItiH 72 ubha- 69 4 rucirazazamRti hata... yavipulA mukhacapalAyogItiH73/69 6pathika! hatakaruNa! kathamiha ubhayavipulA jaghanacapalAyogI- 69 11 kuvalayavane tiH 74 ubhayavipulA jaghanaca- 70 2.."rANi yayA saGkhyayA na pU. palopagItiH 75 ubhayavipulA | 71 13 'ardhasamam' / sarvAvayavebhyo'jaghanacapalodgItiH 76 ubhayavi- dho'bhyAM pulA jaghanacapalAyo gItiH 77 79 : .."vllbhaa| striyazcatuHSaSTiguNA ubhayavipulA mahAcapalAgItiH / bhavanti, teSu nipuNA 78 ubhayavipulA mahAcapalopa-80 11 cakArAkRSTamakAra.. gItiH 79 ubhayavipulA mahAca-80 14 candrarekhAzikhAmaNim / palogItiH 80 ubhayavipulA bha- 82 14 tanuH kuttilai...| haacplaaryaagiitiH| 88 14 rAmA kAmakhalariko 52 3 "zvAntagururdvigururvA / 88 25 2 khalarikA-abhyAsabhUmiH / 52 4 paJcamazcAdigururdvigururvA / 'khuralI tu zramoyogyAbhyAsastadbhUH 53 13 ubhayavipulApUrvaka khalarikA / ' ityabhidhAna54 10 madhyamapadalopI cintAmaNiH (33452) 54 14 vadhUnAmadhunA kusu... 89 6 ca bhavataH, anye traya upasthita. 55 3 nirargalAlApa vat, tadA 55 16 .. bhilASaM karoti 93 2 bhadraM bhadravirATa 56 4 badhyate 93 6 bhakArarepha... . 56 11 tavAyazogIti... 97 15 atra gakAralakArayogena niya. 57 6 SaSThagaNAdvikalpa mAbhAvAt sampra... 61 7 navakisalaya... 99 1 manasijazaratato 62 5 zrutikaSTaM yatiduSTama... 99 10 prAvikasadasanakusuma Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra. paM0 100 8 yanAdirAcArya ... 101 23 ... ciragirAmAn2anAnAM 101 24 pRSatkaH / 101 26 tu paTamadhye yatirduSyati / 102 8 syAhi tatsUnurAsI (?) 302 14... zubhrAsu dUrvA - 102 27 na khalviti / 103 2 rUDhArUDha pariSTabdhamAzAsa khIbhiH / 10 3 4 ... dihocyate // etasyA agrimAyAzca patermadhye vibhAga rekhAvadheyA / 4 zrImadanantapadAbje dattamanAH satataM yaH / 6 abhyAgAmi zalakSmI maJjIrakvaNita tulyam / tIre rAjati nadInAM ramyaM haMsarutametat // 109 110 112 3 abhyasyatA tu taruNI " 112 4 phaNizizo ! bhavatA ... 114 8 yapaNavaM hatvA // * 115 12 kRtasutAnAM 118 4 yA jIveva sadyaH (?) 131 1 iyaM patirmArjanIyA 134 12 vAyurupetaH pR0 paM0 134 13 ghrANavRtti... 146 147 158 21 khuDigavIra "" 160 14 khuDiganaranAthe 16125 iyaM paGkiH, dvitIyAyAM 'vR020' ityantaM ca neSTam / 4 ... kalazadvayAnatAGgI 4 kRtarucirAmbarakriyaH 166 1 sImAsImantinInAM 171 7 ... gatibhAvA 182 1 yatsevitaM 184 9 " kuha kita 184 15 kecit pAdAnta 189 5 dhRtazrIrnUjau ... triHkharAH / 189 11 dhRtazriya 190 195 195 14 tato madhyalekhA. 7 tasyAdhastAtrayaM catuSTayamevaM yAva... 9 ***rekaikamaGkaM dadyAt / dvitIyamekalaghukoSThaM tRtIyaM dvilaghukoSThaM, caturtha trilaghukoSThaM, pazvamaM caturlaghukoSTham / evamagreSpi sarvatra jJeyam / tatastRtIyAyAM paGkI paryantakoprayoH paragatakoSTha ekaikamekaM dadyAt / ... Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| ||shriiH|| zrImatpiGgalAcAryaviracita chndHshaastrm| zrImadbhaTTahalAyudhapraNItamRtasaMjIvinyAkhyavRcisametam / prthmo'dhyaayH| nmstushshirthumbicndrcaamrcaarve| trailokyanagarArambhamUlakhammAya zaMbhave // vedAnAM prathamAvasya kavInAM nayanasa ca / piGgalAcAryasUtrasya mayA vRttirvidhaaste|| mIrAbdheramRtaM yadvataM devaiH sadAnavaiH / chando'ndheH pilAzayazchando'mRtaM tayodatam // zrImatpiGgalanAgokachandaHzAstramahodayau / vRttAni mauktikAnIva kAnicidvicinomyaham // ma-ya-ra-sa-ta-ja-bha-na-la-ga-saMmitaM bhramati vAbayaM jagati yasya / sa jayati piGgalanAgaH zivaprasAdAdvizuddhamatiH // triguruM viddhi makAraM laghvAdisamanvitaM yakArAkhyam / ladhumadhyamaM tu rephaM sakAramante gurunibaddham / ' laghvantyaM hitakAraM jakAramubhayolaghu vijAnIyAt / AdiguruM ca bhakAra nakAramiGga paiDale trilaghum // dIrgha saMyogaparaM tathA lutaM vyaJjanAntamUSmAntam / sAnukhAraM ca guruM kvacidavasAne'pi laghvantyam // 1. vyaJjanAntopAdAnenoSmAntasyApi lAbhAmunarUSmAntacyanena visarjanIyanivAsU lIyopadhmAnIyAnAM grhnnm| yathAha pANinIzikSAyAm -'omAvava vittiya zavasA repha eva ca / jihvAmUlamupadhmA ca gatiraSTavidhauSmaNaH // ' (34) ilata umapI visarjanIyAderupalakSako boddvyH| cha. zA.. Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| AdimadhyAvasAneSu yara-tA yAnti lAghavam / bha-sA gauravaM yAnti ma-nau tu gurulAghavam // trivirAmaM dazavarNa SaNmAtramuvAca piGgalaH sUtram / chandovargapadAryapratyayahetozra zAstrAdau // iha hi traivarNikAnAM sAmavedAdhyayanamAmnAyate / arthAvabodhaparyantazcAdhyayanavidhiH / vedAGgaM ca chandaH / tatakhadadhyayanavidhitvAttadanuSTheyam / atha 'triSTubhA yajati, bRhatyA gAyati, gAyatryA khauti' ityevamAdizravaNAt arthAyAtamanuSTubhAdijJAnam / kiM ca chandasAmaparijJAnAtpratyuta pratyavAyaH zrUyate / yathA-'yo ha vA aviditArSayacchandodaivatabrAhmaNena mantreNa yAjayati vAdhyApayati vA sthANuM varcchati garta vA padyate vA mriyate pApIyAn bhavati / yAtayAmAnyasya chandAMsi bhavanti / (chaM. bA. 35) tasmAcchandojJAnaM kartavyaM, tadarthamidaM shaastrmaarbhyte| tathA laghunopAyena zAstrAvabodhasiddhyartha saMjJAH paribhASate sUtrakAraH dhIzrIstrI m|1|1|| 1. chandaHkaustubhe tu 'mayarasatajabhanasaMjJAzchandasyaSTau gaNAstrivarNAH syuH / bhUmyambuvahivAyuvyomArkasudhAMzunAkadevAste // ('mahIjalAnalAntakAH khrrymendupnngaaH| - phaNIzvareNa kIrtitA gaNASTake'STadevatAH // ' (1 / 24) iti vANIbhUSaNokeratra 'nAgadevA' iti pATho yuktH| 'no nAkazca sukhaprada' iti tu samavipratipannatvAca nirNAyakam / ) kramataH zrIvRddhimRtiprayANarikatvarugyazomodAn / yacchanti phalAni gaNA mAdyAste'STau prayoktRbhyaH // (campUrAmAyaNaTIkAyAM tu-(11) 'to dyaurantyalaghuH zubha' ityuktam / tanmUlaM na vidmH|) sarvagururmaH kathito bhajasA gudimadhyAntAH / chandasi naH sarvalaghuryaratA laghvAdimadhyAntAH // (yadA daivavazAdAdyo gaNo duSTaphalo bhavet / tadA taddoSazAntyartha zodhyaH syAdaparo gaNaH // . pra. ko. 2 / 4) tadyathA manau sakhAyau kathitau bhayau mRtyAvudIritau / udAsInau tajau proktau sarau zatrU matAviha // siddhirbhavetsakhibhyAM sakhimRtyAbhyAM jayaH sthiratvaM ca / syAdbhutyamitramRtyaiH zubhaM khapIDA tu mitrazatrubhyAm // Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 adhyAyaH] chandaHzAstram / dhIzrIstrI ityanena gurutrayaM saMjJitvenopalakSayati, makAraca saMjJAtvena / tatazcAyamarvasarvaguronikasya (sss) 'ma' iti saMjJA pribhaassyte| dhyAdInAmupAdAnaprayojanamupariTAvakSyAmaH / mapradezAH 'vidyunmAlA mau gau' (pi.sU. 66) ityevamAdayaH // varA sA ya / 1 / 2 // varAsA ityanenAdilaghotrikasya (Iss) 'ya' iti saMjJA pribhaassyte| yapradezAH'bhujaGgaprayAtaM yaH' (pi. sU0 636) ityevamAdayaH // kA guhaar|1|3|| kAguhA ityanena madhyalaghosnikasya (s) 'ra' iti saMjJA pribhaassyte| rapradezAH 'samviNI raH' (pi. sU0 6 / 30) ityevmaadyH|| vasudhA s / 1 / 4 // vasudhA ityanenAnyagurotrikasya (us) sa' iti saMjJA pribhaassyte| sapradezAH 'toTakaM saH' (pi0 sU0 6 / 31) ityevamAdayaH // aphalamudAsInAbhyAM zatrusakhibhyAM ca tadbhavati / zatrubhyAM tu virodho nAyakanAzazca saMprokaH // zatrUdAsInAbhyAM hAnirudAsInabhRtyAbhyAm / akhAyattirgaditA, zrInAzaH zatrubhRtyAbhyAm // kSayavairibhayaprAptirbhaktyudAsInazatrubhyAm / / mitrodAsInAbhyAmazrIriti gaNaphalAnyAhuH // ' hajadhA hitajIvanadhanaharA nRpakrodhakRdrephaH tanupIDArugvaNadA ghanakhA bha ihAtidUragatidAyI // gaNA duSTaphalA rAdyA dagdhavarNAzca haadyH| zubhazlokamukhenaite prayoktavyAH zubhArthibhiH // atrApavAda ukta umApatinA 'gaNaphalaM hi kalAviSayeSvalaM vibhutayA tadupAyitayA tyaa| vadati kazciditIha na varNage na mRta puMsi na puMsi ca kecana // gaNaphalaM na hi kAvyasamUhage vadati kazcidayo survaacke| zivapare na paratra vicAraNA lipigaNeSu phalAphalayokhataH // iti anyatrApi 'devatAvAcakAH zabdA ya ca bhdraadivaackaaH| te sarve naiva nindyAH syulipito gaNato'pi ca // ' iti. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| sA te kt|1|5|| sAtekka ityanenAntyalaghotrikasya (531) 'ta' iti saMjJAtvenopAdIyate / pradezA 'tajumadhyA lauM (pi0 sU0 62 ) ityevamAdayaH / / kadA ta ja / 1 / 6 // kadAsa ityanena madhyagurostrikasya (1) 'jauM iti saMjJA pribhaassyte| japradezA. 'kumAralalitA jsI g (pi0 sU0 613) ityevamAdayaH // kiM badam / 1 / 7 // kiMvada ityanenAdigurotrikasya (5 // ) 'bha' iti saMjJaH jJApyate / bhapradezAH 'citrapadA bhau gau' (pi. sU. 65) ityevamAdayaH / / nahasa na / 1 / 8 // - nahasa ityanena sarvalaghotrikasya (1) 'na' iti sNjnyopdishyte| napradezaH: 'danDako nau raH' (pi. sU. 31) ityevamAdayaH // gRla ! 1 // 9 // gR ityanenopalakSitasya hakhasya (1) 'la' iti saMjJA pribhaassyte| lazabdaca laghuvAcakaH / tena hakhamakSaraM laghusaMjJaM bhavatIyevamarthaH prapadyate / lapradezAH 'laH samudrAnaNa.. (pi. sU0 4.12) ityevamAdayaH // gante / 1 / 10 // gRgrahaNamanuvartate / gRzabdopalakSitasya hrakhAkSarasya padAnte vartamAnasya gurujJAnidezyate / 'ga' iti prathamAkSarapratIkena guruzabdasya grahaNam // gurgazca gururekaH syAllastvaiko lghurucyte| rekhAbhyAmjuvakAbhyAM jJeyo laghugurU kramAt / / anukhArI visargI ca dIrgho yuktaparastathA / varNo gurumaMto hepre pAdAnte cApi ka laghuH // ' iti chandaHkaustu / 'yadA tIvraprayatnena saMyogAderagauravam / na cchandobhaGgamapyAhustadA doSAya sUrayaH / / iti chndHprkaashe| atra vRttapratyayakaumudyAM vizeSaH 'aya vibhASitagazcaraNAntima 'ha' 'pra paro 'gra paro'pi ca kecana / veSamapAdasamAptyavibhASitaM matamidaM na manISimataM vacit . prathama eva yadi vyavalokito gururasoM bahuzo hi vibhASitaH / . atha padAdiyutaH kramanAmako yadi puro laghutAkara UnA kaciditi pravadanti hi ko veda g2atamadA matidAH pramudraH sadA !! Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 adhyAyaH chandaHzAstram / nanu 'gliti samAnI' (pi. sU0 5 / 7) ityAdInAM pAdAnte vartamAnasya hakhasya gurutvaM na dRzyate / naiSa doSaH / sarvatra pAdAnte vartamAnasya hakhasya gurutvamutsargasiddham / taca lakArazrutyApavAdena vAdhyate / yathA-'gliti samAnI' (pi* sU0 5 / 7) 'gItyAryA laH' (pi0 sU0 4 / 47) ityaadau| sAmAnyena vizeSasya bAdhaH kasya na saMmataH ? tasmAtkucodyametat // kecididaM sUtraM vyavasthitavibhASayA vyAcakSate / "lgiti pramANI' (pi. sU0 5 / 8) ityAdInAmante gurutvameva, 'samAnI' (pi. suu05|7) ityAdInAmante laghutvameva / tasmAdiyaM vyavasthA pramANam / zeSANAmicchayA gurutvaM laghutvaM cetyanupapanam , vikalpasyAprastutatvAtkasya vyavastheti na vidmaH // . nanu kenApyuktam 'vA padAnte gvakraH' (vR. ra. 119) iti gurutvam / satyamuktam, duruktaM hi tat / 'vAnte gvakra iti proktaM yaizca zvetapaTAdibhiH / tadutsargApavAdena bAdhasvaividhAritaH // ' icchayA gurutvaM laghutvaM noppdyte| kasyecchayA ? kiM zAstrakArasya ? evervA ? / na tAvadAdyaH pakSaH, sUtrevadarzanAt / nApi dvitIyaH, kaverapIcchAyAM vyavasvAbhAvAt / ko jAnAti kasya kIdRzIcchati // __ anye tvAhuH-nanu padAnte vartamAnasya hrakhasya pANininA gurutaMjJA na kRtaa| tenoktam 'saMyoge guru' (pA0 sU0 1 / 4 / 11), 'dIrgha ca' (pA0 sU0 1 / 4 / 12) iti / nAyaM saMyogAdirna ca dIrghaH / tasmAt 'gante' iti sUtramayuktam // atrocyate-pANininA khazAstraprayojanArtha gurusaMjJA kRtaa| 'gurozva halaH' (pA0 sU0 3 / 3 / 103) ityakArapratyayo yathA syAt-kuNDA, huNDA; (ityAdInAm / tathA-) IhAJcake, UhAcake, ityevamAdInAm 'ijAdezca gurumato'nRcchaH' (pA0 sU0 331336) . tyAmpratyayazca / padAnte vartamAnasya laghogurutvAtideze pANineH prayojanameva nAsti / kiMcAnukhArAdipUrvasya varNasya 'balaM' 'saMpadi'tyAdau sthitasya gurusaMjJA pANininA na kRtA, krimetAvatAnyairapi na kartavyA ? / tasmAtsUktamidam 'gante' iti / gapradezAH 'gAvanta ApIDaH' ( pi0 sU0 5 / 22) ityevmaadyH|| dhaadiprH|1|11|| dhra iti vyaJjanasaMyogasyopalakSaNArthametat / dhra AdiryeSAM te dhraadyH| Adizabdena yadi hi yuktaparaH zramamantarA laghurapi prbhvecrnnaantraa| aNu vadanti na vRttavidUSaNaM tamatha bhUSaNameva manISiNaH // ' (2014-15) iti / ata eva 'prAptanAbhihradamajanamAsu' (1060) iti mAghaprayoge hadazabdamAnIya nadazabdaH paThanIya iti durghttvRttikaarH| vastutastu chandovidAM paribhASayA yathA zrutapATe'pi tatra na gurutvam // iti 'saMyoge guru' (1411) sUtre siddhaantkaumudiivilaasH| .zvetapaTAdibhirjenavizeSairityarthaH. 2. guruprayatnoccAryopalakSaNArtham / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| visarjanIyAnukhArajihvAmUlIyopadhmAnIyAnAM grahaNam / dhrAdayaH pare yasmAtsa dhaadiprH| tatazcAyaM sUtrArthaH-vyaJjanasaMyogAtpUrvasya hakhasyAnukhAravisarjanIyajihvAmUlIyopadhmAnIyebhyazca pUrvasya gurusaMjJAtidizyate // 'he|1|12|| ga itynuvrtte| he iti dvimAtropalakSaNArtham / tatazcAyaM sUtrArthaH-dvimAtrikasya dIrghasya 'ga' iti saMjJA kriyate // lau sH|1|13|| sa iti gakArasya praamrshH| sa gakAro dvimAtrAH-gaNanAyAM dvau lakArau kRtvA gnnyitvyH|| glau|1|14|| adhikaaro'ymaashaastrprismaapteH| yatra vizeSAntaraM na zrUyate tatra 'glau' ityupatiSTate, 'gAyatryA vasavaH' (pi0 sU0 3 / 3) ityevamAdivat / pluteneha vyavahAro nAsti // aSTau vasava iti / 1 / 15 // atra zAstre vasava ityucyamAne'STasaMkhyopalakSitA gurulaghukharUpA varNA gRhyante / / kikaprasiddhathupalakSaNArthamidaM sUtram / tena caturNA samudrAH, paJcAnAmindriyANi, ityeva dayaH saMjJAvizeSA laukikebhyaH pratyetavyAH / itikAro'dhyAyasamAptisUcakaH // iha dhyAdInAmupAdAnaprayojanaM varNyate-adhyayanAddharbhavati / yasya dhIstasya zrIH, buddhipUrvakatvAdvibhUteH / yasya zrIstasya strI, arthamUlakatvAdgArhasthyasya / 'varA sA' ityanena sarveSAM strIsAdhanopAyAnAM buddherupAyasya mAhAtmyaM drshyti| tathA cokam-'ardhAkulaparINAhajihAnAyAsabhIravaH / sarvAGgINapariklezamabudhAH karma kurvte||' tatrAha ziSyaH'kA guhA' ? guhAzabdaH sthAnavAcakaH / kA guhA yatrAsau tiSThati ? / upAdhyAyo bruute'vsudhaa'| pRthivyAM labhyate dhI tra viSAdaH kartavyaH / punarapyAha ziSyaH-sA te va? sA dhIstvayopadiSTaya pRthivyAM kAzrayasthitena lbhyte| tatra punarAcArya aah-'gRhe'| punarapyAha ziSyaH-'kadA saH' sa gRhasthaH puruSaH kadA kasminkAle tAM dhiyaM prApnoti ? / ___1. 'e o kvacitprAkRtake laghUsta' (16) iti vaanniibhuussnne| 2. saGkhyeyaparaiH padairlokavyavahArAtsaGkhyA lakSyate / 'vasavo'Syai ca catvAro vedA ityAdi loktH| ( 32813) ityagnipurANe / tathA ca-'samudra (6 / 19 ityAdI) padena 'veda' (10) padena cAtra catuHsaGkhyopalakSyate / evaM 'indriyANi (641 i0) 'bhUtAni (30 i0) 'kAmazarAH' (6 / 42) ityetaiH paJca / 'RtavaH (3 // 8 // 30) rasAH' (6 // 33 i0) iti sstt| 'RSayaH' (3 / 9 i.) kharAH' (1630) iti spt| vasavaH (33360) ityaSTau / 'dizaH' (315i0) iti dsh| 'rudrAH' (356i.) nokAdaza / 'AdityAH' (3 / 4 i0 ) mAsAH' (29) iti dvAdazeti jJeyam / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 adhyAyaH] chandaHzAsam / tato'nantaraM gururAha-'dhrAdiparaH' dhAraNArthAvabodhaparo'sau yadA syAttadA dhiyaM lbhte| bhUyo'pi ziSyaH pRcchati-kiM vada' kiM kurvanasau tAM SiyaM labhate ! tadvada / tatrAha guruH-'na hasan' hAsAdicApalyamakurvANavAM dhiyaM labhata iti // . iti bhaTTahalAyudhakRtAyAM chandovRttau prthmo'dhyaayH| dvitiiyo'dhyaayH| chandaH / 2 / 1 // adhikAro'yamAzAstraparisamAteH / ita Urdhva ydvkssyaamshchndkhtroptisstthte| chandaHzabdenAkSarasaMkhyAvacchedo'trAbhidhIyate // * gaaytrii| 2 / 2 // adhikAro'yamAdvAdazasUtraparisamApteH / 'tAnyuNig-' (pi. sU. 2114) ityAdisUtrAtprAgyaducyate chandaH, tadgAyatrIsaMjJaM veditavyam // daivyekam / 2 / 3 // ekAkSara chando daivI gAyatrIti sNjnyaayte| tatrAyaM pradarzanopAya:-caturajakIDAyAmiva catuHSaSTikoSThAn likhitvA tatra prathamapaDau ASAMnAma likhitvA dvitIyAdikoSTheSvakAnAmupari gAyatryAdisaptacchandasAM nAmAni vinyaset / tato dvitIyAyAM paGkau prathamakoSThe daivIzabdaM vinyaset , saMjJAjJApanArtham / dvitIye eka (1) saMkhyA vinyaset // AsurI paJcadaza / 2 // 4 // AsurI gAyatrI paJcadazAkSarA / tAni cAkSarANi 'glo' (pi. sU0 1114) isadhikArAdgurUNi laghUni vA yathAsaMbhavaM draSTavyAni / atra tRtIyAyAM paGkhau prathame koSThe AjurIzabdaM likhitvA dvitIye koSThe paJcadaza (15) saMkhyA likhet // . prAjApatyASTau / 2 // 5 // prAjApatyA gAyatryaSTAkSarA bhavati / yatra kvacidvade'STAkSaraM chandavatprAjApatyA gAyatrIti jJeyam / caturthyAmatra paDau prathame koSThe prAjApatyAzabdaM likhitvA dvitIye'STa (8) saMkhyA likhet // yajuSAM pad / 2 // 6 // yajuSAM gAyatrI SaDakSarA bhavati / yatra kacidvede SaDakSaraM chandakhadyAjupI gA prati saMjJAyate / atra paJcamyAM paGkhau prathame koThe yAjuSIzabdaM vyavasthApya dvitIya zT (6) saMkhyA likhet // 1. 'catuHSaSTipade likhet / ' (a0 pu. 31935) Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 kAvyamAlA / sAnAM dviH / 2 / 7 // 1 SADetyanuvartate / dviriti kriyAbhyAvRttidarzanAtkarotira dhyAhiyate; dvAdazAkSaretya nyAvRttyA kriyate / tena dviH kRtA dviguNitA SaTsaMkhyA sAmnAM gAyatrI bhavati / yatra kvacidvede dvAdazAkSaraM chandaH tatsAmnAM gAyatrIti saMjJAyate / atra SaSThyAM paGktau prathame koThe sAmazabdaM likhitvA dvitIye dvAdaza(12) saMkhyAGkaM likhet // ' RcAM triH / 2 / 8 // 2 pADetyanuvartate / atrApi pUrvavat kriyAbhivyAvRttiH tena triguNA SaTsaMkhyA RcAM gAyatrI bhavati / yatra kacidvede'STAdazAkSaraM chandaH sA RcAM gAyatrI jJeyA / atra sammapaGktau prathame koSThe RkzabdaM vyavasthApya dvitIye'STAdaza (18) saMkhyAGkaM likhet // ataau mAnAM vardheta / 2 // 9 // gAyatrItyanuvartate / sAnAM paGkI gAyatrI dvau dvau saMkhyAGkau gRhItvA vardhitaH pUrvAn pUrvadvardheta yAvadaSTamaM koSThaM prApnoti / tatra sAnAM paGkau tRtIyAdiSu koSTheSu krameNa vardhitAnyakSarANyaGkena vinyaset // trIncAm / 2 / 10 / gAyatrItyanuvartate / RcAM gAyatrI trIMstrIMstrisaMkhyAGkAn gRhItvA pUrvavadvardheta / annApyRcAM paGkI tRtIyAdiSu koSTeSu tri(3) taMkhyAGkakrameNa vRddhamaGkaM sthApayet // caturacaturaH prAjApatyAyAH / 2 / 11 / / trAjApatyApaGkau gAyatrI caturazcaturaH saMkhyAGkAn gRhItvA vardhena / atrApi nRtIyAdiSu koSTeSu vinyAsaH pUrvavadeva // ekaikaM zeSe / 2 / 12 // anuktaH zeSaH / yatra gAyatryAM saMkhyAbuddhirnoktA saMkaikaM saMkhyAGkaM gRhItvA vardheta / devI yAjuSI ca zeSazabdenocyate / AmuryAM vizeSAbhidhAnAt / tena daivI tRtIyAdiSu koSTheSu krameNaikaikamakSaraM gRhItvA vardheta / tathaiva yAjuSI // 1 jahmAdAsurI / 2 / 13 // ekaikamityanuvartate / AsurI gAyatrI ekaikamakSaraM tyajet / uttareSu kaTeSu vRddhau prAmAyAM hAso vidhIyate / te'GkAH krameNa sthApyAH // / tAnyuSNiganuSTubbRhatIpaGktitriSTubjagatyaH / 2 / 14 / / nAnIti chandAMsi gAyatryAH purastAt uSNam- anuSTuba - bRhatI - paGkti-triSTuba - jagatmAyAni krameNa bhavanti // 9. 'sAnAM syAdvAdazAkSarA / ' (a0 pu0 319/2 ) 2 'nAnaSTAdazArNA syAt -' (a0 pu0 319/2 ) Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH] visastisraH sanAya ekaikA brAdhyaH / 2 // 15 // yAjuSIM paGkimArabhya tisro yAjuSI sAmrI ArcI ceti gAyatryo militA ekA SadAtrarAdakSarA brAhmI gAyatrI bhavati / sanAya ityekasaMjJA ityarthaH / tisastitra iti vIpsayA pareSAmaNigAThInAmiha grahaNam / tathaikaiketi vIpsayA tA eva brAhayo bhavantIti vidhiiyte| mAjhya iti gAyatryAdInAM jagatIparyantAnAM vizeSaNameva / yAjuSI sAnI ArcI coSNibilitA ekIkRtA dvAcatvAriMzadakSarA brAhayuSNigbhavati / evaM tisro'nuSTubhaH saMgatAH satyo'yacatvAriMzadakSaraikA brAyanuSTub bhavati / tA eva tikho bRhatyaH saMgatAH satyacatuHpaJcAzadakSarA ekA brAhmI bRhatI bhavati / tA eva tisaH patayaH saMgatAH SadhyakSarA ekA brAhmI parbhivati / tA eva tisraniSThabhaH saMgatAH SaSaSThyakSarA ekA brAhmI triSTupa bhavati / tA eva tisro jagAyaH saMgatA dvAsaptatyakSarA ekA brAhmI jagatI bhavati / atrASTamyAM paDhau prathame koSThe brAhmIzabdaM vyavasthApya dvitIyAdo krameNa gAyatryAdInAM SatriMzadA( 36) yavAna nyaset // prAgyajuSAmArNya iti / 2 / 16 // tisrakhina ityanuvartate / yajuSAM paGkeH prAk prAjApatyA AsurI daivIti yAstisro gAyatryaH, tAH saMgatAH satyazcaturvizatyakSarA ekA ArSI gAyatrI bhavati / tA eva tiru uSNihaHsaMgatA adhyAviMzatyakSarA ekA ASI uSNika sNpdyte| tA eva tisro'nuSTubhaH saMgatA dvAtriMzadakSarA ekA ASIM anuSTun bhavati / tA eva tisro bRhatyaH saMgatAH SaTtriMzadakSarA ekA bhAvI vRhatI bhavati / tA eva tisraH paGgyaH saMgatAzcatvAriMzadakSarA ekA bhAvI paddhirbhavati / tA eva tisranimaH saMgatAzcatuzcatvAriMzadakSarA ekA ArSI trina bhavati / tA eva tisro jagatyaH saMgatAH aSTAcatvAriMzadakSarA ekA ASI jamatI bhavati / atra prathamAyAM paGko prathame koThe A(zabdaM vyavasthApya dvitIyAdiSu kameNa caturvizatyAdyadvAnvinyaset / prathamapaklerdvitIyAdikoSTeSvakAnAmupari gAyatryAdIni nAmAni vinyaset / ayaM spaSTataraH prdrshnopaayaiH|| 1. gAyatryAdisaptacchandasAmAAdyaSTasaMjJAbhiH SaTpaJcAzadbhedAH / teSAmudAharaNAni vRttikRtA na darzitAni / ataH sthAlIpulAkanyAyena kAnicitpradarzyante-tatra ArSI gAyatrI-'amimILe purohita yajJasya devamRtvijam / hotAraM rakhadhAtamam // ' (. saM. 1111111.). // devI-OM // AsurI-bhago na citro amirmahonAM dadhAti ratnam / " (sA. saM. pU. 5 / 2 / 10) kecittu-'Apo jyotI raso'mRtaM brahma bhUrbhuvaH suvarom / ' (te. A. 10 / 27) ityudAharanti / tat 'gAyatrI zirasaH...'yajuzchandaH' (18) ityAzvalAyanapariziSTavirodhAdupekSyamityanye / vastutastu yajuSTvAsurItvayoH sAmAnyavizeSabhAvenopapattekhatra na kazcidvirodhaH // prAjApatyA-'indo vizvasya rAjati' ( sA. saM. pU. 5|2|10)yaatrussii-vrssvRddhmti' (ya. te. saM. 12). sAmrI-imaM vRSaNaM kRNutakaminmAm (sA. saM. pU. 613.906 ta ekati pahe. Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| IN | gAyatrI uSNig| anuhun | bRhatI| pahiH | trivA jgdii| JD%D24 28 32 %D36|34. Jan | |2| 15/ 14 / 13 / 12 / 11 / 10| | prAjApatyA ||8 | 12 | 16 | 20 | 24 / 28 / 32 yAnuSI 1/6 7 8 9 10 11 12 / 2 12 | 14 | 16 | 18 | 20 | 22 / mAtI 3/10/21 / 24. | 27 / 30 / 33 / 36. J==RG | BY8 -54 | =6.1 = =72 iti mahaNAyudhakRtAryA chandovRttau dvitIyo'dhyAyaH / nojasamApUrtiH // ArcI-mehamu priyANA stumA sAvAtivida / dhi vAlI barbara' (i.saM. 6 / 14 / 5) iyamekAkSarAdhikyAd bhurika // prAlIpalA pAlApAH / atraya tunuvaH pAhi / vizastvA dharmaNA / bama kAmAma sussivaayuse|' (ya te. A. 41115) iti // evamuSNigArInAmapyudAharaNAnitatra tatra pasyAni / ASINAM tu tattatprakaraNe darzitAnyeveti dik / - atredamavadheyam-RSibhistattacchandobhiruktA ye vaidikamantrAH pijalAcAryakRtagAyatryAdilakSaNairvyabhicaritA bhavanti, te vakSyamANanivRt-bhuriga-virATa-kharAD-rUpaiH smaadheyaaH| yathA-kharityasyaikAkSaratve'pi daivIvirA'peNa nAnuSTupchandastvaviruddham / evaM ca vedeSu ye mantrAH santi, teSAM kAtyAyanAdibhiH sarvAnukramaNikAkArairmanvAdimizca yAni cchandAMsi bihitAni teSAmeva 'sthitergatizcintanIyA' iti nyAyAyathAzAstratvapratipAdanArthameva bhagavatA piAlAcAryeNedaM chandaHzAstraM praNItam, na tu teSAM bAdhakam / tathA dhekAkSarAdikrameNa gAyatryAdicchandasAM zAstravihitatvaM pradarzyateakSarA gAyatrI devI bhurik kharAd virATa nivRt Recora prAjApatyA virAda. bhurik, nivRt prAjApatyA * yAjuSI kharAd " astimA kharAda jA sAlI birAda Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH] chandaHzAstram / tRtiiyo'dhyaayH| paadH|3|1|| adhikaaro'ymaadhyaayprismaapteH| yadita UrdhvamanukramiSyAsastat "pAdaH' ityadhikRtaM veditavyam / vakSyati ca-'gAyatryA vasavaH' (pi0 sU0 3 / 3) iti // iyAdipUraNaH / 3 / 2 // 'pAdaH' ityanuvartate / iyAdiH pUraNo yasya sa iyAdipUraNaH / AdikaraNena uvAdayo'pi gRhynte| tatrAyamarthaH-patra gAyatryAdicchandasi pAdasyAkSarasaMkhyA na pUryate, (12) (13) , (14) AsurI (15) . (16) bhurik , AsurI virATa kharAT , , nivRt . bhurik, AcI virATa kharAT , nivRt AsurI ArcI (18) (20) (21) (22) pAdanivRt bhurik kharAT . virATa nivRt ASarSI (23) (24) (25) bhurik (26) , __brAhmI kharATa virATa (34) nivRta. (36) bhurika khasada uSNigAdicchandasAmaganayA rItyAkSAgaMlyohanIyA / evamaMnA bhojamantre-pi chandaHsamAdhAnamUhyam / 1. 'uvAdayaH' ilAdizAna yAsaMyogavadoguga sinhA ko snt| / ca zaunakaH-'vyUhedekAkSarIgA vAna pAdane mampade / pravAn vyatrayAmazaiH khraiH||' (R.. 17166:37) iti / sarvAnukramaNikAkA pi (1||3)krnnaary tu prasaMyogekAkSarIbhAvAna vyUhet' / atraitadbhASyakArazca yogo meM Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 tatrevAdibhiH pUravitavyA / 'dirva gaccha survaH pata' (yaju. 12 / 4 ) ityAdayaH // kAvyamAlA / tathA ---- 'tatsa'vi'turvareNaya'm (R. saM. 3 / 4 / 1015 ), gAyatryA vasavaH / 3 / 3 // 'pAdaH' ityanuvartate / paribhASeyam / gAyatryAH pAdo vasavo'STAkSarANi bhavanti / yatra gAyatryAH pAdo'bhidhAsyate tatrAprAkSage grAhyaH // jagatyA AdityAH / 3 // 4 // 'pAdaH' ityanuvartate / jagatyAH pAdo dvAdazAkSaro bhavati / yatra kacijAgataH dastatra dvAdazAkSaro gRhyate // virAjo dizaH / 3 / 5 // pAda ityanuvartate / yatra kvacidvairAjaH pAda ityucyate, tatra dazAkSaraH pratyetavyaH // triSTumo rudrAH / 3 / 6 // traiSTumaH pAdaH' ityukte sarvatraikAdazAkSaro gRhyate / asminnevAdhyAye paribhASA tA ArAzaH // ekadvitricatuSpAduktapAdam / 3 / 7 // 1 emicaturbhirlakSaNairukaH pAdo yasya tat 'uktapAdaM' chandaH / yasya cchandaso yAdRzaH pAdaH paribhASitastacchandastenaiva pAdena vacidekapAt kvacidvipAt kvacitripAt kvaci catuSpAd bhavati / gAyatrI ca tripadaivai / caturbhiraSTAkSaraiH pAdairanuSThubeva syAt // ramakArasaMyogaH, yaNsaMyoga ityanye, kuta etat ? yaNa hi kSipraM bhavati iti kSetraH / dadhyatraityAdAvekamAtrAmardhamAtrAM karotIti / 'ekaH pUrvaparayoH' ( pA0 sU0 6 / 1 / 84 ) ' ityadhikArasaMpakSaH saMghirekAkSarIbhAvaH / tatra dve akSare ekAkSarIkriyete iti / tatra yaNvyUho yathA-- di'vaspR'thi'vyAH payo'ja' uddhRtaM' (R. saM. 4 / 7 / 35 / 2) 'ni no hotA vareNyaH' ( . . saM. 112/2012 ) ityAdau yakAraM vyUhet / 'iMgraH sa'rpirA' sutiH' (R. saM. 20 5|28|6 ityAdau vakAram | 'e'vA svAmi'inda vajrazvatra'' (R. saM. 3 / 6 / 111 ) ityAdI repham / tathA -- 'upe'ndra' tava' vI'rye' (R. saM. 46 / 25 / 8 ) ityAdI guNam / 'pra brahmatu sada'nA'ha'tasya' (R. saM. 5 / 4 / 1 / 1 ) ityAdau vRddhim / 'indra' vArjeSu no'va' (R. saM. 1 / 1 / 13 / 4 ) ityAdau pUrvarUpam / a'dyAdyAzvazva' (R. sa. 6 / 4139/2 ) ityAdI satazIrSam iti / atra 'upendra' ityAdInyekAkSarI bhAvasyodAharaNAni / chandomAtraviSayakamidam. laukike tu 'pAdacaturbhAgaH' (pi0 sU0 4 / 10 ) iti 'bsmte| 'chanda ekAdipAdakam / ' ( 3302 ) ityAgneye / 'pazca paGkteH paTa khakhavickandasAm' iti sAtasatre / ( 17 ) Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH] chandaHzAstram / AdyaM catuSpAtubhiH / 3 // 8 // 'Rtu'zabdena lakSaNayA SaDakSaraH pAdo'bhidhIyate / taiH pAdaizcatuSpAdaM gAyatraM chando bhavati / evaM caturviMzatyakSarANi saMpadyante / yathA ['doSo gAya bRhad (1) gAya ghumaddhehi (2) / AtharvaNa stuhi (3) devaM savitAram (1)"] (atha0 saM0 kAM0 6 sU0 10 1) kvcitripaadRssibhiH|3|9|| . . kvacidvede saptAkSaropalakSitaiH pAdaistribhirgAyatryeva bhavati / evamekaviMzatyakSarANi jAyante / yathA... 'yuvAku hi zacInAM (1) yuvAku sumatInAm (2) / bhUyAma vAjadAnAm (3) / (Rgvede-a0 1 a0 130 32 maM04) sA pAdanivRt / 3 / 10 // saiva gAyatrI 'pAdanivRt' iti saMjJAM labhate / prayokturadRSTAbhyudayasaMbandhajJApanArthamiyaM saMjJA vedasyAnAditvAnmahattve'pi ca na duSTeti // SaTsaptakayomadhyeSTAvatipAdanicat / 3 / 11 // prathamaH SaDakSaraH, dvitIyo'STAkSaraH, tRtIyaH sptaakssrH| evaM tribhiH pAdairyA gAyatrI sA 'atipAdanivRt' iti saMjJAM lbhte| 'tripAt' ityanuvartanIyam / yathA [preSThaM vo atithi (1) stuSe mitramiva priyam (2) / agniM rathaM na vedyam (3) // ' (Rgvede-a0 6 a0 6 0 5 maM0 1)] dvau navako SaTkazca nAgI / 3 / 12 // dvau navAkSarau pAdau, ssddkssrstRtiiyH| evaM tribhiH pAdaiH 'nAgI' nAma gAyatrI bhavati / yathA-- agne tamadyAvaM na stomaH (1) RtuM na bhadraM hRdispRzam (2) / RdyAmI ta ohai: (3) / (Rgvede-a0 3 a0 5 va0 10 maM01)] 1. AMdyamasminnadhyAye'nukrAnteSu prathamam, sakalacchandasAmAdibhUtaM ca / 'gAyatrI prathamA chandasAm' iti zatapathazruteH / gItAsu ca khayaM sAkSAdbhagavatA 'gAyatrI chandasAmaham' (10 / 35) ityuktatvAt pradhAnabhUtaM ceti ssddgurushissyH|| IdRzasya gAyatrIchandasaHprAyo vedeSvadarzanAt , uttaratra lakSitasya saptAkSarapAdatrayopetasya dAzatayyAdau bahulamupalambhAt , gAyatryAtripAttvasyaiva sarvatra prasiddhezcAtra 'AvaM catuSpAdRtubhiH kvacit' iti sUtravibhAga eva yuktaH / 'lakSyAnusAri hi lakSaNam' iti nyAyAt / 2. zaunakakAtyAyanamate tviyaM pdptiH| pAdAzca paJca, AditalaMyaH paJcAkSarAH, . caturthazcaturakSaraH, antyaH SaDakSara iti / cha. zA. 2 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 kAvyamAlA / viparItA vArAhI / 3 / 13 // iyameva nAgI gAyatrI viparItA yadA bhavati tadA 'vArAhI' nAma bhavati / prathamaH SaDakSaraH pAdo, dvitIyatRtIyau navAkSarau / yathA * ['vItastu'ke stuke (1) yu'vama'smAsu niya'cchatam (2) / ya'jJapa'rti tira (3) // ' ( tai0 A0 prA0 3 a0 11 maM0 20 *)] SaTsaptakASTakairvardhamAnA | 3 | 14 // SaDakSaraH prathamaH pAdaH, dvitIyaH saptAkSaraH, tRtIyo'STAkSaraH / evaM tribhiH pAdaiH 'vardhamAnA' gAyatrI bhavati / yathA 'tvama'gne ya'jJAnAM' (1) hotA' vizve'SAM ha'itaH (2) / de'vebhi'rmAnu'Se' jane' (3) // ' ( Rgvede - a0 4 a0 5 va0 21 maM0 1) viparItA pratiSThA / 3 / 15 / / saiva vardhamAnA gAyatrI viparItA yadA bhavati tadA 'pratiSThA' nAma gAyatrI bhavati / raH prathamaH pAdaH, dvitIyaH saptAkSaraH, SaDakSarastRtIyaH / yathA 'Apa' pRNIta me'Sa'jaM (1) varU'thaM ta'nve' mama' (2) / jyokca' sUrya' ha'ze (3) // ' (Rgvede - a0 1 a0 2 0 12 maM0 1 ) tRtIyaM dvipAJjAgatagAyatrAbhyAm / 3 / 16 / / tRtIyazabdenaitadadhyAyasthasUtrapAThakramApekSayA virAjamAha / tathA coktam- 'virAjI dizaH' (pi0 sU0 3 / 5 ) iti / yadA dvAdazAkSaro'STAkSarazca pAdaH syAt, 'dvipAda virAD' nAma gAyatrI bhavati / yathA- tatastAbhyAM 'nRbhi'ryemAno ha'rya'to vi'icakSa'No (1) rAjA' de'vaH sa'mu'dvaya'H (2) // ' ( Rgvedede - a0 7 a0 5 va0 15 maM0 1 ) 1. 'para' iti vyUhAnnavAkSaratvam / udAharaNAntaraM mRgyam / 2. prAtizAkhye vardhamAnAyA bhedAntaramapi dRzyate - 'aSTakau madhyamaH SaTka ekeSAmupadizyate / ' (16 / 22) iti / udAharaNaM tu 'niSa'sAda dhRtava'ti'o (1) varu'NaH pa'styA'ca' svA (2) / 3 sAmrA'jyAya' su'kratu'H (3) // ' (R0 saM0 a0 1 a0 2 10 17 maM0 5 ) tRtIyo vyUhenASTAkSaraH / 3. atra kramo'vivakSitaH / jAgatagrahaNaM ca traiSTubhasyApyupalakSakam / tena'vasu'ra'gnirva'su'zravA' (1) acchanakSi dyu'mata'maM ra'ryadA'H (2) // ' (R0 saM0 a0 4 a0 1 0 16 maM0 2 ) ityAdInAmapi saGgrahaH / yadyapi bhUmnA virADAkhyaM svatantrameva chandaH zrUyate, tathApi ghavArthamasya medAnAM tatra tatrAntarbhAvaH saptacchandovAdAvaSTambhena vihita iti bodhyam / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH ] chandra zam / tripAtraiSTumaiH / 3 / 17 // 'tRtIyam' ityanuvartate / ekAdazAkSaraiH pAdaiH 'tripAd virAD' nAma gAyatrI' bhavati / yathA-- 'duhIyanma'tradhi'taye yu'vAkuM (2) rAye ca' no - mimItaM vArjavatyai (2) / iSe ca' no mimItaM dhenumatyai (3) // ' (Rgvede - a0 1 aeN08 11 23 maM0 4) iti gAyatryadhikAraH / 1. zaunakakAtyAyanAbhyAM tvidamanuSTubbhedeSu parigaNitam / 2. gAyatAM trANAt gAyatrI / 'gAyatrI gAyateH stutikarmaNaH / trigamanA vA viparItA gAyato mukhAdudapataditi ca brAhmaNam / ' (ni. a. 7 khaM. 12) iti yAskaH / bhagavatA kAtyAyanena tu gAyatryA nava bhedAH pradarzitAH - 'prathamaM chandastripadA gAyatrI [1] paJcakAzcatvAraH SakazcaikaH, caturthazcatuSko vA padapaGkiH [2] SaTsaptaikAdazA uSNiggarbhA [3] trayaH saptakAH pAdanivRt [4] madhyamaH SakazcedatinivRt [5] dazakazcedyavamadhyA [6] yasyAstu SaTsaptakASTakAH sA vardhamAnA [7] viparItA pratiSThA [] dvau SaGkau saptakazca hasIyasI [9]' iti / ( R0 sarvA0 4 zu0 ya0 sarvA0 5/2 ) [1] tatra vipadA gAyatrI yathA a'gnimI'Le pu'rohi'taM (1) ya'jJasya' de'vamR'tvija'm (2) / Hate warden (3) 1' (Fdeg to 9191919) hotA'raM va'dhAta'mam (3) // ' (R0 # [2] padapaGkiH paGkayadhikAre darzayiSyate / [3] uSNimgarbhA 'tA me' avyA'nAM'AM (1) harI'NAM ni'toza'nA (2) / u'to nu kR'vyA'nAM nR'vAha'sA (3) // ' (R0 saM0 6 / 2 / 25 3 ) prathamatRtIyapAdayoH saMyogavyUhenAkSarasaGkhyApUrtiH / [4] pAdanicRdudAhRtaiva ( 39 ) / [5] atinivRt 'purUtamaM purUNAM (1) stRRNAM vivaci (2) / vAje'bhirvAjaya'tAm (3) // ' (R0 saM0 4 7 2614 ) [6] yavamadhyA darzayiSyate ( 3 / 58 ) [5] vardhamAnA [8] pratiSThA codAhRte ( 3 / 14, 15 ) yathAsthAnam / [9] isIyasI-ArcItvenodAhRtaiva (R0 saM0 6 / 7 / 14 / 5) atrApyanusandheyA / lakSaNe kramasyAvivakSitatvAt - 'indra'H sahakha'dAna' (1) varu'Na' zaMsyA'nAm (2) / kratu'rbhavatyu'kthya'H (3) // ' (R0 saM0 1|1|32|5 ) ityAdInAmapi saGgrahaH // . Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| uSNiggAyatrau jAgatazca / 3 / 18 // yatra gAyatrAvaSTAkSarau pAdau, jAgatazca dvAdazAkSaraH, evaM tribhiH 'uSNig' nAma chando bhavati / atra ca kramo na vivakSitaH / pAdasaMkhyAmAnaM vidhIyate // kakummadhye cedantyaH / 3 / 19 // gAyatrayoH pAdayormadhye jAgatazcetpAdo bhavati, tadeyam uSNik 'kakup'saMjJAM lbhte| yathA ['yuSmAkai mA rathA~ anu (1) mude dadhe maruto jIradAnavaH (2) / vRSTIcAvo yatIriva (3) // ' (Rgvede-aM0 4 a0 3 va0 11 maM05)] purauSNikapuraH / 3 / 20 // sa eva pAdo jAgatazcet prathamo bhavati, gAyatrau ca parataH, tadA 'parauSNik' nAma bhavati / yathA "apsvantaramRtamapsu bheSaja (1) mapAmuta prazastaye (9) / devA bhavata vAjinaH (1) // ' (Rgvede-a0 1 a0 2 va0 11 maM0 4) paroSNikparaH / 3 / 21 // evaM jAgataH pAdaH paratazcedbhavati, pUrvI ca gAyatro, tadA 'paroSNik' nAma cchando bhavati / 'uSNiggAyatrI jAgatazca' (pi0 sU0 3 / 18) ityanena gatArthametat vizeSasaMjJAbhidhAnArthaM punarucyate / prathamasUtre (pi0 sU0 3 / 20) uSNiggrahaNamadhikArArtham // prAtizAkhye'nyadapi medadvayaM dRzyate-'aSTako dazakaH saptako vidvAMsAviti sA bhurik / ' 'sa no vAjeSu pAdau dvau jAgatau dvipdocyte|'(pttlH 16 sU0 17,23) iti / AdyA yathA-- - 'vidvAMsA viduH pRcche (1) davidvAnitthAparo acetAH (1) / nUcikSu marte akauM (3) // ' (R0 saM0. 1 / 8 / 22 / 2) kAtyAyanastvimAM kakubhamuktavAn / dvitIyA yathA'sa no vAjeSvavitA purUvasuH (1) purasthAtA.maghavA vRtrahA muMvat (2) // ' (R0 saM0 64333) kacidaSTAkSarapAdadvayavatyapi dvipadA gAyatrI dRzyate / yathA'te sutAso madintamAH (1) zukrA vAyumaMsUkSata (2) // ' (R0 saM0 2 / 16 / 3) evaM zAmatI-kakubhatyAdayo'nye'pi gAyatrIbhedAstatra tatra vakSyamANA ihAnusandheyAH / devyAdayastukA eveti dik / 1 apsu antaH' iti vyUhAt pAdapUrtiH / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH] chandaHzAkham / yathA'bhanne vAjasya gomata () IzAnaH sahaso raho (2) / ame dhehi jAtavedo mahi bhavaH () // ' (Rgvede-a01 a05 va025 maM04) catuSpAdRSibhiH / 3 / 22 // saptAkSaraizcaturbhiH pAdaiH 'uSNi' eva bhavati / yathA- . nadaM va odatInAM (1) nadaM yo yuvatInAm (2) / pati ko anyAnAM (1) dhenUnAmiSudhyasi ()' (Rgvede-a0 6 0 5 va0 5 maM0 2) ityussnnigdhikaarH| 1. anIyAnAm' itIyazabdena pUrtiH. 2. 'caturuttaravRddhyArambhAdUrva niyatItyuSNik / uSNigutsnAtA bhavati / snihyatervA syAt kaantikrmnnH| uSNISiNI vetyaupamikam' iti yAskaH (ni. a. 7 khaM. 12) / ayameva zabda AkArAnto'pi yathA-'uSNihA chanda indriyam', (yajurvede-a0 21 maM0 13) 'bRhatsuSNihA~ kukupsUcImiH zamyantu tvA' (yajurvede-a0 23.0 33), 'zRNAta grIvAH praNASNihA vRtrasyaiva zacIpatiH' (atharvavede-kAM0 6 a0 134 suu01)| bhagavatA kAtyAyanena tUSNiho'dhyai medA uktAH, yathA-'dvitIyamuSNitripadAntyoM dvAdazakaH [1] AdyazcetpurauSNika [2] madhyamazcetkakup [3] traiSTubhajAgatacatuSkAH kakucha nya zirAH [4] ekAdazinoH paraHSaTkastanuziya [5] madhyatpipIlikamadhyA [6] AdyaH paJcakatrayo'STakA anuSTubgarmA [7] catuHsaptakoSNigeva [8] iti' (sarvA. kha. 5) eSu [1] uSNik-paroSNigeva (321) / sA ca darzitA / [2-3] purauSNika-kakup-codAhRte (320,19) [v] kakubnyazirA: 'dadI reNastanve dadirvasu(1) di jeSu puruhUta vAjinam (2) / nUnamatha (3) / (R0 saM0 6 5 ) prathamapAde vyUhAtpUraNam / [5] tanuzirA:'pra yA ghoke bhRgavANe na zobhe (1) yayA vAcA yajati pazriyo vAm (2) / preSayurna, vidvAn (3) / (30 saM0 18225) [6] pipIlikamadhyA 'harI yasya suyujA vivratA ve () khantAnuzepA (2) / ubhA rajI na kezinA patirdana (3) / (R. saM. 8 / 5 / 262) Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 kAvyamAlA / anuSTubgAyatraiH / 3 / 23 // 'catuSpAd' ityanuvartate / gAyatrairaSTathakSaraiH pAdaivatuSpAcchandaH 'anuSTup 'saMjJaM bhavati / yathA--- sa'hasra'zISaM' puru'SaH (2) sahasrA'kSaH sa'hasra'pAt (2) / sa bhUmi' vi'zvato' vR'tvA (3) tyatiSThaddazAGgulam (4) // ' (Rgvede - a0 8 a0 4 0 17 maM0 1 ) tripAtkvacijjAgatAbhyAM ca / 3 / 24 // 'anuSTub' ityanuvartate / cakArAdgAyatragrahaNaM ca / gAyatreNaikena tato dvAbhyAM jAgatAbhyAM kvacit 'tripAdanuSTub' bhavati // [7] anuSTubgarbhA-- 'pi'tuM nu kharSaM (1) ma'ho dha'rmANa' tavi'SIm (2) / yasya' tri'to vyoja'sA (3) vR'traM vi parva'ma'rdaya't (4) // ' (R0 saM0 2056 / 1) tRtIyapAde 'vio' iti vikarSaNena pUrtiH / [8] catuSpAdudAhRtA (3 / 22) prAgdarzitA daivyAdimedA ( 233 - 8, 15) apyatrAnusandheyAH / tadudAharaNAni tu-[1] devI - 'bhuvaH' ( tai0 A0 pra0 10 a0 27 ) [2] AsurI - namaste astu pazyata' pazya' mA pazyata / ' ( aya0 saM0 kAM0 13 sU0 4 maM0 55 ). [3] prAjApatyA - 'nide'va' ro nirdagdhA' arA'tayaH / ' ( tai0 saM0 kAM0 1 0 1 a0 7 ) [4] yAjuSI -- 'ya'jJasya' ba'Sada'si / ' ( tai0 saM0 ka0 1 pra0 1 a0 2 maM0 1 ) [5] sAnI- 'zudhvaM daivyA'ya' karma'Ne devaya'jyAyeM / ' ( tai0 saM0 1|1|3|1) [6] ArcI- 'tada'dbhirA'ha' tada' soma' Aha pUSA mAM dhAtsukRtasya loke / ' ( artha0 saM0 16/9/2 ) za'dinA'bhi'rindra'mIDa'tamA'juhvA'na'mama'rtyam / de'vo de'vaiH sarvA'yAM' vajra'hastaH puraMda'ro vetvAjya'sya' hota'ryaja' / ' ( zu0 ya0 vA0 saM0 a0 28 maM0 3 ) iti / [7] brAhmI' hotA' yAni tukebhya ISat vilakSaNAni - 'U'rdhvA a'sya sa'miSo' bhava' (1) nyUrdhvA zukrA zocI pya'gneH (2) / ghumatta'mA supratIkasya sUnoH (3) 'tanUnapA'dasu'ro vi'zvave'dA (1) de'vo de'veSu' de'vaH (2) pa'tha Ana'ti' madhvA' ghR'tena (3) // ' 'maval yajJaM na'kSase (1) prINAno narAzaso agne (2) / su'kRdde'vaH sa'vi'tA vi'zvavA'raH (3) // ' ( tai0 saM0 4 / 1 / 4 / 1 - 3 ) ityAdIni chandAMsi vedeSUpalakSyante teSAM nicRdAdivizeSaNavattvakalpanayokteSvevAntavi Uhya iti dik / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH chandaHzAstram / madhye'nte ca / 3 / 25 // jAgatayoH pAdayormadhye'nte ca yadA gAyatraH pAdo bhavati, tadApyanuSTubeva syAt / yathA'paryaSu pradhanva vAjasAtaye (1) parivRtrANi sakSaNiH (2) / dviSastaradhyA RNayA na Iyase (3) // ' (Rgvede-a0 7 a05 va0 22 maM0 1) antapakSa udAharaNam'mA kamai dhAtamabhyamitriNe no (1) mAkutrA no gRhemyo dhenavoM guH (2) / stanAbhujo zizvIH (3) // ' (Rgvede-a0 1 0 8 va0 23 maM0 3) itynussttubNdhikaarH| 1.-2. 'pradhanuva, 'adhiyA,' ityuviyazabdena pAdapUrtiH. 3.-4. 'abhiya, 'azizuvI' iti pAdapUrtiH / 5. 'anuSTubanuSTobhanAt / gAyatrImeva tripadAM satI caturthena pAdenAnuSTobhatIti ca brAhmaNam / ' iti yAskaH (ni. // 12 // 9) / kvacidayaM zabdo hAnto'pi dRzyate / yathA-'dvAtrizadakSarAnuSTuGa / ' (tai0 saM0 74 / 4) 'sA vA e'SagainuSTugvArganuSTuk / ' (tai0 saM0 6 // 1 // 2) anuSTuprathamA bhavati / anuSTuguttamA / vAgvA anuSTuk / ' (tai0 brA0 11858) ityAdau / sarvAnukramaNikAyAM kAtyAyanena tu-'tRtIyamanuSTup, catvAro'STakAH [1] paJca paJcakAH SaTkazcaiko mahApadapaGktiH [2] jAgatAvaSTakazca kRtiH [3] madhye cedaSTakaH pipIlikamadhyA [4] navakayormadhye jAgataH kAvirAT [5] navavairAjatrayodazainaSTarUpI [6] dazakAstrayo virAT [7] ekAdazakA vA[8' (R0 sarvA0 6) ityaSTAvanuSTubho medA uktaaH| tatra[9] anuSTup udAhRtA ( 3 / 23) / [2] mahApadapatiH'tava svAdiSThA(1) me sandRSTi (2) ridA cidaha (3) idA cidaktoH (1) / zriye rukmo na (1) raucata upAke (6) // ' (R0 saM0 3 / 5 / 10 / 5) [3] kRtiH _ 'mA kasai0 / / (R0 saM0 118 // 23 // 3) ityudAhRtA / [4] pipIlikamadhyA ___'paryeSu pr0| (R0 saM0 // 5 // 22 // 1) [5] kAvirASTra 'tA vidvAMsA havAmahe vA (1) tA nau vidvAMsA manma vocetamaca (2), prArcaddayamAno yuvAkuH (3) / (R0 saM0 1182263) Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| bRhatI jAgatastrayazca gAyatrAH / 3 // 26 // eko jAgataH pAdaH, trayazca gAyatrAH, tadA 'bRhatI' nAma chando bhavati // yathA'matsA suzipra harivastImahe (1) ve A bhUSanti vedhasaH (2) / tava avAsyupamAnyukthyo (3) suteSvindra girvaNaH (4) // ' (Rgvede-a0.6 a0 7 va0 3 maM0 2) pathyA pUrvazcettRtIyaH / 3 / 27 // 'bRhatI' ityanuvartate / pUrvaH pAdo jAgato yadi tRtIyo bhavati, anye gAyatrAH, tadAsau bRhatI 'pathyA' nAma chando bhavati / yathA 'mA cidanyadvizaMsata (1) sakhAyo mA riSaNyata (2) / indramitstotA vRSaNa sarcA sute (6) muhurukthA ca zaMsata (4) // ' / (Rgvede-a0,5 a0 0 50 10.maM0 1) [6] naSTarUpI_ 'vi pRcchAmi pAkyamana devAn (1) varSadakRtasyAdbhutasya dasrA (2) / .. pAtaM ca sahaso yuvaM ca ramyaso naH (1) / (R0 saM0 1 / 8 / 22 / 4) [7] virATa'zrudhI havai vipipAnasyAdre (1) bodhA vipanAcato manISAm (2) / kuSvA duvAMsyantamA sacemA (3)..' (R saM0 5 / 3 / 5 / 4) [8] viraatt-(3|17) ityatrokaiva / daivyAdiprAgutamedAnAmudAharaNAni tu[1] devI-mukho'si / (te. A0 12) [2] AsurI-'mRNAmanirasA tapasA tapyadhvam / ' (tai0 saM0 11117 // 10) [3] prAjApatyA-vRzca pravRzca saMvRzca dahupra dahu saMdeha / (ath0sN012|5|62) [M] yAjuSI-'vidha devA vizve devAH / (tai0 saM0 4 / 1 / 11) [5] sAnI-rAtriH ketunA juSatA, sujyotijyotiSA svaahaa|' - (zu0 ya0 vA0 saM0 37 // 21) [] ArcI-'devo vaH savitonAsvacchidreNa pavitreNa vasoH sUryasya razmibhiH (tai0 saM0 11115 / 1) [bAhI'ayaM lokaH priyatamo devAnAmaparAjitaH / yamai svamiha mutyave diSTaH puruSa jajiSe / sattvAnuhayAmasi mA purA jarasau sRthAH // (ath0sN05|30|15) 1. pUrvasUtrapaThitaH / prathama ityarthaH // Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH ] chandaHzAstram / nyaGkusAriNI dvitIyaH / 3 / 28 // 'pUrvazced' ityanuvartate / pUrvazvejjAgataH pAdo dvitIyo bhavati, zeSAzca gAyatrAH, tadA 'nyaGkusAriNI' nAmnI bRhatI bhavati / yathA 'me'tsyapA'yi te' maha'H (1) pAtra'sye'va harivo matsa'ro mada'H (2) / vRSA' te' vR'SNa' induM (3) vA'jI sa'hasaM'sAta'maH (4) // ' ( Rgvede - -a0 2 a0 4 va0 18 maM0 1 ) skandhogrIvI kroSTukaiH / 3 / 29 // iyameva 'nyaGkusAriNI' krauSTukerAcAryasya matena 'skandhogrIvI' nAma chando bhavati / AcAryagrahaNaM pUjArtham // urobRhatI yAskasya / 3 / 30 // iyameva nyaGkusAriNI yAskasyAcAryasya matena 'urobRhatI' nAmnI bhavati // upariSTAdvRhatyante / 3 / 31 // yadA jAgataH pAdo'nte bhavati, tadA 'upariSTAdbRhatI' nAma bhavati / yathA G , 21 'na tama'hi' na du'ri'taM (1) de'vA'so aSTa' maityai'm (2) / sa'joSa'so' yama'rya'mA (3) mi'tro naya'nti' varu'No' ati'dvaSi'H (8) n (Rgvede - a0 8 a0 7 0 13 maM0 1 ) 3 / 32 // purastAdbRhatI puraH / sai eva jAgataH pAdaH pUrvazced bhavati, zeSAzca gAyatrAH, tadA 'purastAdbRhatI' nAma bhavati / yathA 'ma'ho yaspati' zava'sa'o a'sA'myA (1) ma'ho nR'mNasya' tUtujiH (2) / bha' vajra'sya dhRSNoH (3) pi'tA pu'trama'va pri'yam (4) // ' ( Rgvede- -a0 7 a0 7 0 6 maM0 3 ) 'bRhatI jAgatastrayazca gAyatrAH ' ( pi0 sU0 3 / 26 ) ityanenaiva gatArthametat / saMjJAvizeSapradarzanArthaM punarucyate // cinavakAzcatvAraH / 3 / 33 // kvacidvede navAkSarAzcatvAraH pAdA dRzyante, sApi bRhatyeva / 1. 'matsIya' 'vRSaNa' iti pUrtyA virATtvAdvA na doSaH / 2. 'martIyam' iti pUrtiH / 3. 'yadi jAgataH pAdaH puro bhavati, ante ca trayo' iti likhitapustakayoH / 4. 'asAmiyA' iti pUraNAtpAdapUrtiH / 5. kaciditi hi prayogAlpatvaM sUcyate iti paiguruziSyaH / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 22 kaavymaalaa| yathA["cakSuSo hete manaso hete (1) vAcau hete brahmaNo hete (2) / yo mApAyurabhidAsati (3) tamanne menyA meni kRNu (1) // ' ... (yajurvede tai. brA0 kAM0 2 pra0 4 a0 2 maM0 1)] vairAjau gAyatrau ca / 3 / 34 // yatra vairAjau pAdau pUrvI dazAkSarau bhavataH, tato gAyatrau ca, sApi bRhtii| yathA[kA sositAM hiraNyaprAkArA (1) mAdA jvalantI tRptAM tarpayantIm (2) / posthitAM padmavarNA (3) tAmihopahvaye zriyam (1) // ' (Rgvede-a0 4 a0 4 pari0 maM0 4) trimirjaagtairmhaabRhtii|3|35|| tribhirjAgataiH pAdazchando 'mahAbRhatI' nAma / yathA 'ajIjano amRta matryeSvA (1) Rtasya dharmamRtasya cAraNaH (2) / sadAsaro vAjamacchA sa niSyadat (3) // ' (Rgvede-a0 7 a05 va0 22 maM0 4) satobRhatI tANDinaH / 3 / 36 // iyameva mahAbRhatI tANDina AcAryasya matena 'satobRhatI' nAma bhavati // iti bRhtydhikaarH| 1. prathamapAde'kSarAdhikyA durigrUpA / 2. dvitIye'kSarAdhikyAdiyamapi bhurika / 3. 'bRhatI paribarhaNAt / ' (ni0 // 12 // 10) iti yAskaH / sarvAnukramaNikAyAM tu-caturtha bRhatI tRtIyo dvAdaza [1] AdyazcetpurastAbRhatI [2] dvitIyanyasAriNI, urobRhatI, skandhogrIvI vA [3] antyazcedupariSTADha. hatI [] aSTinormadhye dazako viSTAravRhatI [5] trijAgatoyabRhatI [6] prayodazinormadhye'STakaH pipIlikamadhyA [7] navakASTathaikAdazyaSTino vi.. SamapadA [8] caturnavakA bRhatyeva [s] (R. sarvA. 7) iti navavidhA bRhatya uktaaH| tatra [1-4] bRhatI-pathyA (3127) purastAddhRhatI (3332) urobRhatI (3328-30) upariSTADhahatya (3 // 31) udAhRtA eva / 1) udAhRtA ev| [5] viSTArabRhatI'yuvaM mAssai maho ran (1) yuvaM vA yaciratataMsatam (2) / tAno vasU sugopA syAtaM (3) pAtaM no vRdipAyoH (1) // ' (R0 saM0 118 // 232) prathamatRtIyapAdayoH hiyA' siyA' iti vyUhAdakSarapUrtiH / [6] abRhatI-mahAbRhatyA ( 335) nirukaa| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH] chandaHzAsasa pahirjAgatI gAyatrau ca / 3 / 37 // yadA dvau pAdau jAgatau bhavatakhatI gAyatrI ca, tadA pachi nAma chandaH / pUrvI cedayujau sataH ptiH|3|38|| yatra pUrvodiau pAdAvayujau bhavataH, prathamatRtIyau pAdau jAgatAvisarthaH, dvitIya caturthoM ca gAyatrau tacchandaH 'sataHpatiH' nAma bhavati // yathA pipIlikamadhyA'abhivoM vIramandhaso madeSu gAva (1) girA mahA vicaitasam (2) / indaM nAma zrutdai zAkina vaco yayA ( (R0 saM0 6 // 34) [] viSamapadA'sanitaH susanitA (1) citra cetiSTha sUta (9) / prAsahA samrATa sahuri sahantaM (3) mujyaM vAjeSu pUrvam (7) (R0 saM0 645) caturthapAde 'pUrviyAmiti vyUhena pUrtiH / [9] bRhtii-(3||33) ityatrodAhRtA / zaunakastu"taM tvA vayaM pito vacaumi (1) gAvo na hummA sudima (2) / devebhyastvA sadhamAda (3) masammai tdA sadhamAdam () / ' (R0 saM0 2 / 5 / 6) itImAmudAbahAra (prA. zA. 1645) tatrottamayoH pAdayoH devebhiya' 'asabhiyaM' iti vyUhena pUraNam / daivyAdayaH prAguktA bhedA ihApyanusandheyAH / tadAharaNAni tu[1] devI-bhUrbhuvaH svH| (te. bA* 33105 / 1) [2] AsurI-'mahInAM payo'si vihitaM devtraa|' (te. * 121) [3] prAjApatyA-vastya goSasau doSasaba sarva bApuH sarvagaNo ashiib|' (ava0 saM016) [v] yAjuSI-'devAnI paripUtamasi / (le0 saM0 1111215) [5] sAnI-marutaH potrAt suSTubhaH svAtanA somai pibatu / ' (ava0 saM0 2011) [] mArcI-'mA yajJaM nakSati praiNAno narAzaMsau amiH suhAvaH sapitA vishvvaarH| (atha0 saM0 15 // 2 // 3) . . [pAhI-'devo abhiH viSTakadevamindra vayodhasam / devo devamavaI bhaticchandasA chandasenDivam / anamindre kyo rat / vasuvane vasudheyasa vetu baje (te. bA* 62.) 1. udAharaNamasyAH prasvArapaSo iSTavyam / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaal| 'minA turvazaM ya? parAvata (1) upAdevaM havAmahe (2) / zagnirnayAvavAstvaM vRhadayaM () turkAtiM dasave sahaH (8) // ' . (Rgvede-a0 1 a0 3 va0 11 maM03) viparItau ca / 3 / 39 // yadA tAveva pAdau viparItau bhavataH; tadApi sataHpatireva / ayamarthaH--prathamatRtIyau pAdau gAyatrI, dvitIyacaturthI [ca] jAgatau tadApi sataHpatireva bhavati // yathA 'ya RSvaH zrAvayasakhA (1) vizvetsa vaid janimA puruSTutaH (2) / saM vizva mAnuSAM yuge (3) ndra havante taviSaM yatasrucaH (1) // ' (Rgvede-a0 6 a0 4 va0 3 0 2) praistArapatiH purataH / 3 / 40 // yadA jAgatau pAdau pUrvI bhavataH, gAyatrI ca parataH, tadA 'prastArapatiH' nAma / yathA'bhadramidA kRNavatsarasvatya (1) kavArI cetati vAjinIvatI (2) / gaNAnA jamadamivat (1)svAnA ca vasiSTavat (1) / ' (Rgvede-a0 5 a0 6 va0 20 maM0 3) 'paGkirjAgatau gAyatrau ca' (pi0 sU0 3 / 37) ityanena gatArthamidaM saMjJAvizeSajJApanArtha punarucyate // AstArapatiH prtH|3|41|| yadA jAgatI pAdau parau bhavataH, gAyatrau ca pUrvI, tadA 'AstArapatiH' nAma / yathA'bhadraM no bhapi vAkya (1) mano dakSamuta Rtum (2) / aSA te sakhye andhaso bi vo made (3) raNan gAvo na yavase vivakSase (4) / ' (Rgvede-a0 7 0 7 va0 11 maM01) viSTArapanirantaH / 3 / 42 // yadA jAgatau pAdau madhye bhavataH. Adyantayozca gAyatro, tadA 'viSTArapatiH' nAma bhane tava zravo vayo () mahi bhrAjante arcayo vibhAvaso (2) / hadAno zavasA vArjamukthyaM (8) dardhAsi dAzuSe kave () // ' (Rgvede-a0 8 a0 7 va0 28 maM01) 1. sAyaNabhASye tu satobRhatI nAma / 2. lAghavAya 'yujau ceti vaktavye gauravAGgIkAro 'viparIteti saMjJApIti sUcanArthaH / tathA cokaM zaunakena-'viparItA viparyaye / ' (prA. zA. 16054) iti / 3. kalikAtAmudritapukhake prthmmaakhaarptiH| tadyukam, 'prAstArapaGkiH purataH pazcAdAkhArapachikA / (33012) ityamipurANavirodhAta, srvaanukrmvirodhaac| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH ] chandaH zAstram / saMstArapaGkirbahiH / 3 / 43 // yadA tAveva jAgatau pAdau vahirbhavataH, madhye ca gAyatrI, tadA 'saMstArapaGkiH' nAma chandaH / yathA "pi'tubhRto' na tantu'mitsu'dAna'va' (2) prati' du'dhmo yajA'masi (2) / u'SA a'pa' svasu'stama'H (3) saMva'rtayati va'rta'naM rA'jA'tata (4) // ' (Rgvede - a0 8 a0 8 va0, 30 maM0 3,4 ) akSarapaGkiH paJcakAzcatvAraH / 3 / 44 // paJcAkSaraizcaturbhiH pAdaiH 'akSarapaGktiH' nAma chandaH / nanu catvAriMzadakSarA pazchindaH, tatkathaM 'pazcakAzcatvAraH' ityucyate ! tatrottaram - 'dvAvapyalpazaH ' ( pi0 sU0 3 / 45 ) ityasmAt siMhAvalokitanyAyenAlpagrahaNamanuvartate / tena paralpatvaM vizeSAtpratipAditaM bhavati / yathA 'zvA na tAyuM (1) guhA cata'ntaM' (2) namo' yu'jAnaM (3) namo' vaha'ntam (4) // ' 25 (Rgvede - - a0 1 a0 5 va0 9 maM0 1) dvAvapyalpazaH / 3 / 45 // paJcagrahaNamanuvartate / pazcAkSarAbhyAM pAdAbhyAmalpazaH paGktirnAma chando bhavati, kacideva vede na sarvatra // yathA- 'sadA' vi'zvAyuH (1) zarma' sa'prathA'H / ' ( tai0 A0 4 / 11 ) padapaGkGkiH paJca / 3 / 46 // 'paJcakAH' ityanuvartate / yadA paJcAkSarAH paJca pAdA bhavanti, tadA 'padapaGktiH' nAma chandaH / yathA 'ghR'taM na pUtaM (1) ta'nUra're'pAH (2) zuci' hira'Nyam (3) / tase rukmo na ( 4 ) raucata svadhAvaH (5) // ' (Rgvede - a0 3 a05 va 0 10 maM0 6 ) catuSkaSaTkau trayazca / 3 / 47 // 1. kAtyAyanamate tviyaM dazAkSarapAdadvayavatI dvipadA virAT / zaunakena pakSadvayamayuktam -- 'virAjo dvipadAH kecitsarvA AhuzcatuSpadAH / kRtvAM paJcAkSarAn pAdAMstAMstathAkSarapaGkayaH // ' (R0 prA0 zA 0 17150 ) iti / sAGkhyAyano'pyAha - 'uttarasyA dazAkSaroM, tAmakSarapaGktirityapyAcakSate / ' ( zrau0 sU0 7 27 ) iti / - 2. bhurigrUpatvAdekAkSara dhikyam / kAtyAyanena tu 'paJcakAzcatvAraH SaTcaikaH' ( sarvA * 412 ) ityeva sUtritam / cha0 zA 0 3 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| cakAraH 'pakSakAH' ityanukarSaNArthaH / yadA prathamazcaturakSaraH pAdaH dvitIyaH SaDakSaraH, tatastrayaH paJcAkSarAstadA paJcapadA padapaGkireva / yathA 'adhA gane (1) korbhadrasya (2) dakSasya sAdhoH (1) / rItasya (7) buhuvo babhUrya (1) / ' (Rgvede-a0 3 0 5 10 10 ma0 2) pathyA pnycbhirgaaytraiH| 3 / 48 // paJcabhiraSTAkSaraiH pAdaiH 'pathyA' nAma paddhirbhavati / asyodAharaNam'yo ayoM matabhojanaM (1) parAdadAti dAzuSe (2) / indro asabhya zikSatu (3) vibhejA bhUri te vasu (7) ____bhakSIya tava rAdhasaH (5) / (Rgvede-a0 1 a0 6 va0 2 0 1) jaMgatI SaDbhiH / 3 / 49 // 'gAyatraiH' ityanuvartate / gAyatraiH SaDbhiH pAdaiH 'jagatI' nAma paddhirbhavati / yathA'mahi vo mahatAmavo (1) varuNa mitra dAzuSe (2) / yamAdityA abhi druho (1) rakSayA nemaghaM neza (7) danehasau va UtayaH (5) sur3atayo va UtayaH (6) // ' ...... (Rgvede-a0 6 a0 4 va0 7 maM0 1) 1. vastutastvatra kramo na vivakSitaH / yathA kathaJcitpAdatrayaM paJcAkSaram , ekazcaturakSaraH, ekazca SaDakSara ityarthaH / ata eva 'dvau vA pAdau catuSkazca ssttkshcaiktripnyckaaH| (R0 pra. zA0 1615) iti zaunakIyalakSaNam 'dvau pAdau ekazcatuSkaH, ekaH SaTkaH, trayazca pavAkSarA bhavantIti kramanairapekSyeNaiva vyAcakhyAdhuvvaTaH / tatrAdyacatuSkAntyaSaTkodAharaNam 'bhadhA panne (R0 saM0 3 / 5 / 10 / 2) ityeva / tRtIyacatuSkAnyaSaTkodAharaNam'ebhinI ajhai (1) bhavAno arvAG (2) svapUrNa jyotiH (3) / agne vizvebhiH (1) sumanA ana kaiH (5) // ' (R0 saM0 3 / 5 / 10 / 3) caturthacatuSkapaJcamaSaTkodAharaNam - . 'agne tamadyA- (1) vana stomaH (2) RtuM na bhadraM (3) hRdispRzam (1) / aNvAmA ta ohai| (5) // ' (R0 saM0 3 / 5 / 10 / 1) anyAnyapyudAharaNAni zAkhAntare mRgyANIti dik / 2. yadyapyasyAH prathame'rdhe pAdadvayam , uttarArdhe ca trayamiti prAyo dRzyate; tathApi kapiparIlamapi vidyamAnatvAt na tathA niyamaH / yathA7. 'mAvideSA minImasi (1) nakirA yopayAmasi (2) maJjuzrutyai carAmasi (3) / pobhirapi komi (1) svAbhi saM rabhAgahe (5) // ' (R0 saM0 8 / 22 / 7) 3. 'mahApaktiH SaDaSTakAH' (prA0 zA0 1671) iti shaunkH| kadAcidatrApi mare. 'mahatI' iti pAThaH smbhaavyte| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH ] chandaHzAstram / iti yadhikAraH / atha triSTubjagatyadhikAraH / ekema triSTubjyotiSmatI / 3 / 50 // triSTubhaH prastutatvAtpratyAsattezca tasyA eva saMbandhaH / ekena traiSTumena pAdenAdhikArAcaturbhirgAyatraiH paJcapAt 'triSTubjyotiSmatI' nAma chando bhavati / traiSTumena saha 'pazcabhi 27 1. 'paGktiH pacapade 'ti yAskaH / ( niru0 7 12111 ) / sarvAnukramaNikAyAM kAtyAyanena tu paGkleraSTau medA uktAH - paJcamaM paGkiH paJcapadA [1] atha catupadA - virAda dazakaiH [2] ayujau jAgatau satobRhatI [2] yujI cedviparItA [4] Ayau cetprastArapaGgiH [5] antyau cedAstArapaGgiH [6] Adyantyau cetsaMstArapaGkiH [5] madhyamau cedviSTArapaGkiH [8]' (R0 sarvA0 8) iti / tatra [1] pakDiH - ( 3 / 48) ityatrodAhRtA / [2] virAda 'R'tasya' pa'thi ve'dhA a'pAya (1) pri'ye mano'si de'vAso' akran (2) / dadhA'no' nAma' ma'ho varca'si' (3) pu'ra'zave' ve'nyo vyA'vaH (4) // ' (R0 saM0 4 7 1713) caturthapAde vyUhenAkSarapUrtiH / [3-8] satobRhatI-sataH paGktiH (3 / 38), viparItA ( 3 / 39), prastArapakDiH (3\40), AstArapaGktiH (3 / 41), saMstArapaGkiH ( 3 / 43), viSTArapaGkiH ( 3 / 42 ) iti udAhRtA eva / daivyAdibhedAnAmudAharaNAni tu [1] daivI - 'nama'sti'rAya' / ' ( tai0 saM0 4pATA) [2] AsurI - 'ari'prA Apo' apa' ri'prama'smat / ' ( atha0 saM0 16 / 1 / 10 ) [3] prAjApatyA - 'pra va indrAya vRtrahantamAya viprAya gAthaM gAyata yaM jujoSate / ' ( sAma0 saM0 pU0 5 | 2|6 10 ) [4] yAjuSI -- 'indra'sya tvA ba'hubhyA'mudya'cche / ' ( tai0 saM0 11112 ) [5] sAmnI - 'vizvato dAvan vizvato na Abhara yaM tvA zaviSThamImahe / " (sA0 saM0 pU0 5 / 26 / 1 ) [6] ArcI- 'vasanta inu rantyo grISma inu rantyaH / varSAbhyanu zarado hemantaH zizira innu rantyaH // ' (sA0 saM0 pU0 6 / 3 / 13/2) [7] brAhmI - 'prAcI diganiradhi'patarasa'tI ra'kSi'tAdi'tyA i'Sa'vaH / tebhyo namo'dhi'patibhyo' namo' rakSi'tRbhyo' nama' iSu'bhyo' nama' ebhyo astu / yo 35smAndveSTi' yaM va'yaM dvi'SmastaM vo jamme' dadhmaH // ' (atha0 saM0 3 / 27/1) Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 . kaavymaalaa| rgAyatraiH' (pi0 sU0 348) ityuke catvAra evaM gAyatrAH pAdA labhyante / yathA 'upAdhyAyena saha paJca ziSyA AgatA' ityukke mAdhyAyapaJcamAH pratIyante // tathA jmtii|3151|| ekena jAgetena pAdena caturbhirgAyatraiH pAdaiH paJcapAjagatI 'jyotiSmatI' nAma chando bhavati // purastAjjyotiH prathamena / 3 / 52 // prathamena traiSTumena pAdena, zeSaizca gAyatraiH pAdaH 'purastAjjyotiH' nAma triSTuba bhavati / yathA'kRdhI no ahayo deva savitaH (1) sa ca stuSe maghonAm (2) / saho na indro vahimi (3) nyeSAM carSaNInAM (4) cakaM rami na yoyuve (5) / ' (Rgvede-a0 8 a0 4 va0 27 maM0 4) pUrveNaiva gatArthatvAdvizeSasaMjJAjJApanArthamidam / 'tathA jagatI' ityanuvartanIyam / tenAyena jAgatena pAdena caturbhizca gAyatraiH 'purastAjjyotiH' nAma jagatI bhavati / yathA-- 'namovAke prasthite adhvare narA (1) vivakSaNasya pItaye (2) / AyAtamazvinA gata (3) mavasyuvAmahaM huve (4) dhattaM rakhAni dAzuSe (5) // ' (Rgvede-a0 6 a0 3 va0 17 maM0 5) madhyejyotirmadhyamena / 3 / 53 // 1. vastutattvatra ekeneti 'pathyA paJcabhirgAyatraiH' (3 / 48) ityato gAyatrapAdasya prastunatvAt pratyAsattezca tasyaiva saMbandhaH / tasmAta gAyatreNakena pAdenAdhikArAt tribhitraizubhaiH pAdaiRtuSpAda niyotiSmatI' nAma-iti vyAkhyAnameva yuktam , 'tato jyotiHottkH| (R0 prA0 16166) iti zaunakIyamapyevaM snggcchte| 2. 'ekena gAyatreNa padena tribhirjAgatezcatuSpAd 'jyotiSmatI' naam|' iti vyAkhyAnAntaram / 3. 'prathamena gAyatreNa 6.dena zeSaizca traiSTubhastribhiH purastAjjyotiH triSTub' / ' yathA'mA chido mRtyo mA vadhIH (1) / mA me balaM vivRho mA pramoSIH (2) / pra'jAM mA meM rIriSa AyuruSa (3) / nRcakSasaM tvA huviSA vidhema (1) // ' (tai0 A0 3 / 15 / 2) 4. dvitIyacaturthapAdayoyUMhenAkSarapUrtiH / 5. 'gAyatreNa pAdena tribhijAgateH' / yathA'tAbhirAyAMtaM vRSaNo (6) paM me havaM vizva vizvavAryam (2) / / dRSA maMhiSTA purubhUtamA narA (3) grAbhiH krivi vAvRdhustAbhirA gaMtam (8) // ' (R0 saM0 6 / 2 / 12) Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH] chndHshaastrm| yadA madhyamastraiSTubhaH pAdo bhavati, ubhayatazca dvau dvau gAyatrI, tadA 'madhyejyotiH' nAma triSTub bhavati / madhyejyotirityaluksamAsaH / yathA'bRhadbhirane arcibhiH (1) zukreNa deva zociSA (2) / bharadvAje samidhAno yaviSThaya (3) revanaH zukra dIdihi (4) yumatpavika diidihi(5)||' " (Rgvede-a.4 a0 8 0 2 maM02) _ 'tathA jagatI' ityanuvartanIyam / tena madhyamena jogatena ekena jAgatena madhyamena tRtIyenobhayatazca dvau dvau gAyatrau, tadA 'madhyejyotiH' nAma jagatI bhavati / yathA-.. 'yanme noktaM tadbhavatA () zakaiyaM yadanuvai (2) / .. nizAmataM nizAmahe maryi vrataM (3) saha vrateSu bhUyAsaM (4) brahmaNA sAmemahi (5) / ' (Rgvede-a0 8 a0 8 0 9 pari0 maM0 4) upariSTAjjyotirantyena / 3 / 54 // yaidA catvAro gAyatrAH pAdA bhavanti, ante ca traiSTubhaH, tadA 'upariSTAjjyotiH' nAma triSTub bhvti| 1. yadA madhyamo gAyatro dvitIyaH pAdo bhavati uttaratazca dvau traiSTubhau [9], yadA vA pUrvI antimazcaikatraiSTubhaH [2], tadA 'madhyejyotirnAma triSTub' bhavati / yathA [2] 'sa no yuvendro johUtraH sakhA (1) zivo narAmastu pAtA (2) / ___yaH zaMsantaM yaH zazamAnamUtI (3) pacantaM ca stuvantaM ca puNeSat (4) // ' (R0 saM0 2 / 6 / 25 / 3) {2] 'Avo ruvaNyumauzijo huvadhya (6) ghogheva zaMsamarjunasya naze (2) / pravaH pUSNe dAvana A~ (3) acchA voceya vasutAti magneH (4) // ' . (R0 saM0 2 / 1 / 15) 2. 'ekena gAyatreNa madhyamena dvitIyenottaratazca jAgatAbhyAM [1]; prathamadvitIyAbhyAM . caturthena ca jAgatena [2], 'madhyejyotirjagatI' bhavati / yathA[2] 'yA yajJaM manave saM mimikSathu (7) revetkANvasya bodhatam (2) / bRhaspati vizvAndevA~ ahaM huva (3) indrAviSNU azvinA vA zuheSasA (4) / ' (R0 saM0 5 / 8 / 34 / 2) [2] 'tazvinA bhiSA rudravartanI (1) / sarasvatI vayati pezo antaraH (2) / ____ asthi majAna mAsaraiH (3) / kArotareNa dadhato gavA tvaci (4) // ' (te. brAM0 2 / 6.4 / 3) / 3. 'yadA trayastraiSTubhAH pAdA bhavanti, ante ca gAyatrastadA 'upariSTAjjyotistriSTub' nAma bhavati / yathA 'sa dRLecini tRNatti vAz2a (1) marvatA sa dhatte akSiti zravaH (2) / tve devatrA sadA purUvaso (3) vizvA vAmAni dhImahi (4) // ' (R0 saM0 6741315) Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 kAvyamAlA / yathA 'saMve'za'nasa'yama'na (1) ma'hana'kSatra'mArlinIm (2) / prapa'ca'o'haM ziva rAtrIM (3) bha'dre parama'zIma'hi (4) bha'dre parama'zIma' nama'H (5) // ' (Rgvede - a0 8 a0 7 va0 14 pari0 maM0 4 ) 'taithA jagatI' ityanuvartanIyam / tenAntena jAgatena pAdena zeSaizva gAyatraizcaturbhiH 'upariSTAjjyotiH' nAma jagatI bhavati / yA 'lokaM pR'Na ci'idraM pR'Na (1) / atho' sIda zivAm (2) / indrAgnI tvA' bRha'spati'H (3) / asmin yonA'vasISadan (4) / tayA' de'vata'trAGgira'svaddhruvA sardai (5) // ' ( yajurvede - 0 brA0 a0 3 pra0 11 a0 6 maM0 3 ) iti triSTubjagatyadhikAraH / 1. 'hioM' iti vyUhenAkSarapUrtiH / 2. ' tathA jagatI' tyanuvartanIyam / tenAntena gAya treNa zeSaizca jAgataistribhiH 'upariSTAjjyotirjagatI' nAma bhavati / yathA 'a'gniratri' bha'radvaSaM' gavi'SThi' (i) prAya'nna'H kaNvaM' na'sada'syumAhave (2) / a'gniM varso havate pu'rohi'to (3) mRLIkArya purohitaH (4) // ' (TO O CICICIY) 3. 'tu a' iti vyUhenAkSarapUrtiH / 4 akSarAdhikyAdbhurik / evamevottaratra samAzreyam / 5. 'triSTup stobhatyuttarapadA / kA tu tritA syAt ? tIrNatamaM chandaH / trivRdvajrastasya stobhatIti vA / yatrirastobhattatriSTubhastriSTuptvamiti vijJAyate / ' iti yAskaH / (ni0 7 15/12 ) / kvacittu triSTumityapi zrUyate - 'ekA'dazAkSarA tri'STumi'ndri'yaM triSTuk / ' ( tai0 saM0 6 / 3 / 3) 'cartuzcatvArizadakSarA triSTukU / ' ( tai0 saM0 226) 'tri'STugbha'vati / indriyaM vai traSTuk / ' ( tai0 brA0 3 / 3 / 9 ) ityAdI / sarvAnukramaNikAyAM kAtyAyanAcAryokAH - ' SaSThaM triSTup traiSTubhapadA [1] dvau tu jAgatau yasyAH sA jAgate jagatI, traiSTume triSTup [2] vairAjI jAgatI cAbhisAriNI [3] navakau vairAjatraiSTubhazva; dvau vA vairAjau navakatraiSTubhazca virATrsthAnA [4] ekAdazinastrayo'STakazca virArUpA [5] dvAdazinastraaisgar jyotiSmatI [6] yato'STakastato jyotiH [7] catvAro'STakA jAgatazca mahAbRhatI [8] madhye cedyavamadhyA [9] Adyau dazakAvaSTakAstrayaH pattarA, virATpUrvA vA [10]' (R0 sarvA0 9) iti dazavidhAstriSTubhaH . tatra viziSTAnAmudAharaNAni pradarzyante / [1] triSTup - 'kasya' nUnaM ka'ta'masya'mRtA'nAM' (1) manA'mahe' cAru' de'vasya' nAma' (2) / ko no' ma'hyA adi'taye' puna'rdAt (3) pi'taraM' ca ha'jJeya' mA'tari' ca (4) // ' (R0 saM0 1/2/1319 ) Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH] . chandaHzAsam / [2] jAgatadvipAdA / triSTup'yUpatraskA uta ye yUpavAhA (0) aSAlaM ye avayupAya takSati (3) / ye cArvato pacanaM sammara () mayutoM teSAmamitina invatu (1) // ' (R0 saM0 2 / 3 / 11) 2 jagatI 'asai bhImAya namasA samajvara (1) uSo na zubhra AbharA panIyase (2) / ___ yasya dhAma zravase nAmandriyaM (2) jyotirakAri harito nAyase (4) // '. (R0 saM0 1 / 4 / 22 // 3) [3] abhisAriNI yo bAcA vivAco mRtravAcaH (1) purU sahanAzivAjadhAna (2) / tattadidasya pauMsyai gRNImasi (1) piteva yastaviSIM vAvRdhe zavaH (1) / ' (R0 saM0 7 // 9 // 5) [4] virATsthAnA 1'svasti na indro vRddhazravAH (1) svasti naH pUSA vizvavedAH (1) / svasti nastAkSyo ariSTanemiH (3) svasti no bRhaspatirdadhAtu (8) // ' (R0 saM0 1 / 6 / 161), 'dhiSvA zavaH zUra yena vRtra (1) mavAminahAnumaurNavAbham (2) / apAvRNojyotirAyaryAya (3) ni savyataH sAdi dasyurindra (8) // ' (R0 saM0 2 / 6 / 63) atra kramasyAvivakSitatvAdanye'pi bhedA bhavanti, teSAmudAharaNAni (R0 saM0 2 / 6 / 3-6) ityAdau drssttvyaani| [5] virArUpA-vyAkhyAnAntarapakSe jyotiSmatyA gtaa| [6] jyotiSmatI-udAhRtA / [7] jyotiH-sabhedA purastAdudAhRtA / [8] mahAbRhatI-upariSTAjjyotiSA gtaa| [9] yavamadhyA--madhyejyotireva / / [10] paGktyuttarA, virAdpUrvA vA-. 'samindrasya gAmanavAhaM (1) ya AvahaduzInarANyA anaH (2) / bharatAmapa yadrapo (6) dyauH pRthivi amA po (4) moSu te kicanA mmt(5)||' (R0 saM0 8 / 1 / 23 / 5) tatraitAdRzi triSTupchandasi vizeSamAha kAtyAyanAcAryaH-'bahUnA api triSTubha evetyuddezaH' (R0 sarvA0 3 / 10) iti / asyArthastu-triSTubhazcatuzcatvAriMzadakSaratve prApte sati bahubhirakSarairUnA api virADpAdayastriSTubadhikArokAstriSTubha eva syuH / etena paJcabhizca Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 . kAvyamAlA / mubhitrimikSirerUnA api RcatriSTupasUkasthAstraSTubha eva, na tu tAsAM nivRtpatitva - pizitvAdi / yathA ammA idu tyamupamaM svarmA () bharAbhyoSamAssaina (2) / maMhiSTramacchoktimirmatInAM (1) suvRktibhiH sUri vAvRdhadhya (4) // (R0 saM0 1 / 4 / 2 // 3) ityeSA pabhirakSarerUnApi triSTubeva / itizabdaH prakAre / uddezaH sopaH / pUrvoktaprakAro bahUneSu tattadadhikArAttadAtmakasaptacchandassu gAyatryAdiSvabhimata ityrthH| tena 'trayaH saptakAH pAdanidi sekaviMzatyakSarApi, 'madhyamaH SaTUzcedatiniditi ca viMzasakSagapi gAyatryevetyAdi siddhaM bhavati / samAmananti hi-'na vA ekenAkSareNa chandAMsi vinti, na dvAbhyAm' (ai0 vA0 1 / 6 / 1) iti / na viyanti anyatvaM na gacchantItyarthaH / kayorupalakSaNatvAdahUneSvapi bhavatIti / etena-'nya gvAto'va vAni (1) nyaktapati sUryaH (2) / nIcInamAyA duhe (3) nyagbhavatu te rapaH (1) // ' (R0 saM0 8 / 1 / 25 / 5) ityasyAH SaDviMzatyakSarAyA apyanuSTatvamapi vyAkhyAtam / atha davyAdayaH pradarzyante[1] devI-devaM gamamasi / ' (tai0 saM0 111 / 2 / 20.) . [2] AsurI-'svadhA pitRbhyaH pRthiviSayaH / ' (atha0 saM0 18 / 4 / 78) .. [3] prAjApatyA-'devasya tvA savituH presave'zvinaurbAhubhyo pUSNo hastAbhyAm / Adade nArirasi / ' (zu0 vA0 saM0 37 // 1) - [4] yAjupI-'agnijA asi prajApate retaH / (30 A0 4 / 2 / 15) [5] sAmnI--'UrjA mitro varuNaH pinvateDAH pIvarImiSaM kRNuhI na indra / ' . (sA0 saM0 pU0 5 / 2 / 7 / 9) [6] ArcI--tA asadansukRtasya loke tA viSNo pAhi pAhi yajJaM pAhi yajJa. patiM pAhi mAM yajaniya'm / ' (te0 saM0 111111) [7 brAhmI-'vi ya auAn pRthivIM jAyamAna A samudramadadhAdantarikSe / nasya devasya kudasyatadAgo ya evaM vidvAMsa brAhmaNaM jinAti / saaipaya rohita prakSiAhi brahmajyasya prati muJca pAzAn // (atha0 saM0 13 / 3 / 22) 6. 'jagatApa, da. / jalacaragatirvA, jalgalyamAno'sRjaditi ca braahmgm|' iti niruktam ( 11 / 1 ) / kAtyAyanAcAryoktA rathA-'saptamaM jagatI, gatapadA [1] aSTinastrayaH svau ca dvau mahAsatobRhatI [2] aSTako saptakaH zako navakazyA paDaekA vA mahApatiH [3] (R0 sarvA0 10) ini : galaH. ..AgatI - gate ( 17) iyatra / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH ] chandaHzAstram / ekasminpaJcake chandaH zaGkumatI / 3 / 55 // yadaikaH paJcAkSaraH pAdo bhavati, trayazca SaDakSarAH, tadA 'zaGkumatI' nAma gAyatrI | yathA ['ti'sro de'vIba'rhi (1) redazsa'da'ntvi (2) sara'svatI' bhAra'tI (3) / ma'hI gRNAnA (4) // ' ( ya0 taittirIyasaMhitA - kAM0 4 pra0 1 a0 8 maM0 9 )] - [2] mahAsato bRhatI A yaH pa'zau bhA'numA' roda'sI u'bhe (1) ghUmena' dhAvate di'vi (2) / ti'rastamo' dadRza' UrmyAsvA (3) zyA'vAsva'ru'So vRSA (4) zyA'vA a'ru'So vRSA' (5) // ' (R0 saM0 4 / 8 / 211 ) 33 [3] mahApaGkiH-1 'sUrye vi'SamA sa'jAmi' (1) dRti' su'rA'vato gRhe (2) / so ci'nnu na ma'rA'ti' (3) no va'yaM bha'rA'mA'A (4) re a'sya' yoja'naM hari'SThA (5) madhu' tvA madhulA ca'kAra (6) // ' (R0 saM0 2/5/15/5 ) t 2 - SaDaSTakA ( 3 / 49 ) ityatrodAhRtA / daivyAdiprAguktabhedodAharaNAnyapi pradarzyante / tatra - [1] daivI - oSa'dhe' trAya'svainam / ' ( tai0 saM0 1 / 2 / 12 ) [2] AsurI - 'madhu' tvA madhulA karotu / ' ( tai0 A0 4 / 2 / 18 ) [3] prAjApatyA - hari' pata'GgaH pa'ta'rI su'pa'rNaH / di'vi'kSaya' nama'sA' ya eti' / sa na' indra'H kAmava'raM da'dAtu // ' ( tai0 A0 3 / 11 ) [4] yAjuSI - 'namaH' za'rvAya' ca pazu'pata'ye ca / ' ( tai0 saM0 45ApAra ) [5] sAmnI -- 'zriyaM' ca' vA e'Sa saM'vide' ca gR'hANA'mabhrAti' yaH pUrvo'ti'thera'bhrati' / ' ( atha0 saM0 926 306 ) [6] ArcI- 'badhAna daiva saktiH para'masyau parAvati'i za'tena' pAzairyo'smAn dveSTi yaM ca' va'yaM dvi'Smastamato mA mauk / ' ( tai0 saM0 1111916 ) [7] brAhmI - 'Apo vA ida N sarva' vizvA' bhU'tAnyApaH' / prA'NA vA ApaH Apo'nca'mApo'mR'ta'mApa'H sa'mrADApo' vi'rADApa' sva'rADApa'zchandrA~syApo jyotISyApo yajrazSyApa'H sa'tyamApa' sarvA' de'vatA' Apo' bhUrbhuvaH suva'rApa' om / ' ( tai0 A0 10/22 ) pazala 1. 'yadaikaH paJcAkSaraH pAdo bhavati trayazca dvAdazAkSarAstadA 'zaGkumatI jagatI' nAma chando bhavati / ' iti ka. mu. pu. TippaNyAM likhitapustake ca / 2. idaM cintyameva / ekasya pAdasya paJcAkSaratvamAtraM hyatra vivakSitam / tathA ca lakSyamapi 1 'yuktena' mana'sA va'yaM (1) sva'yA'ya' zaktyA' (3) // ' de'vasya' savi'tuH sa've (2) / (OM0 ya0 saM0 112 ) Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 kaavymaalaa| chandograhaNe prakRte punazchandograhaNaM chandomAtrapratipattyartham / tena sarveSu chandaHsu pazcA. kSaraikapAdalakSitA zamatI bhavati / itarathA.hyanantaraM sapratyayaH syAt // SaT kakurvatI / 3 // 56 // ekasmin SaDakSare pAde, anyeSu yathAlakSaNamupAteSu cchandomAtra, kakudmatI nAma / 1.-2 uSNiho yathA-suvIrya svasthya (1) sugavyamindra dadi naH (2) / hoteva pUrvacittaye prAvare // ' (R0 saM0 1618) 3 anuSTubho yathA-pituM nu svoSa (1) maho dharmANaM taviSIm (2) / yasa vito vyojasA (3) vRtraM viparva murdayat (4) // ' (Rgvede-a02a05va06801) 4 bRhatyA yathA-'vAstoSpate dhruvA sthUNAM () saMtraM somyAnAm (1) / . dRpso bhettA purAM zazvatInA (3) mindro munInA sakhA (7) // ' (R0 saM0 6 / 1 / 244) 5 palayA yathA-'ame tava tyadukthye (6) deveSvastyApyam (2) / sa naH satto manuSvadA (3) devAnyakSi viduSTaro (4) vittaM meM asya rodasI (5) / (R0 saM0 1 // 4 // 22 // 3) (triSTumo yathA-'vidhuM DhANaM samane bahUnAm (1) / yuvAnara santai palito jaMgAra (2) / devasya pazya kAvya mahitvAcAmamAra (8) / sasaH samAna (1) // ' (te. A0.4.2013) 7 jgtyaa-mRgym| 2. atra 'dakAro 'yaro'nunAsike'nunAsiko vA' (pANi0 sU0 8 / 4 / 45) iti chandasi pAkSikaH / bhASAyAM tu yavAdigaNe nipAtanAt / kakubmatI, kakummatI, iti ka. mu.pustake / tatra1 gAyatryA yathA--ni yena muSTihatyayA (6) ni vRtrA ruNAmahai () / . svotAso nyarvatA (3) // ' (R0 saM0 111 / 15 / 2) 2 uSNiho yathA-'stuhIndra vyazvava (7) dami vAjina yamam (2) / aryoM gayaM maMhamAnaM vi dAzuSe () // ' (R0sN06|2|19|2) 3 anuSTubho yathA-'sa paryo mahAno (1) venaH kratubhirAnaje (2) / yasya dvArA manuSpitA (3) deveSu dhiyaM Anaje (4) // ' (Rgvede-a06 a04 va0 42 maM03) 4 bRhatyA yathA-'endra yAhi matsva (1) citreNa devarAdhasA (2) / saro na prAsyu sapItimi (3) rA somebhiruru sphiram (4)||'(R0sN0a05a07v014603) 5 patayA yathA--'asada suvIrya (1) muta tyAcavyam (2) / devAnAM ya i. nmano (3) yajamAna iyakSatya (2) bhIdayajvano bhuvat // ' (R0 saM0 a0 6 a. 2 va0 40 ma08) 6 triSTubho yathA-'vizvedevA anamasyanmiyAnA (1) stvAma tamasi tasthivAM sam (2) / vaizvAnaro'vatUtaye no'mayoM (3) 'vatutaye naH (8) // ' (R0 saM0 a0 4 a0 5 10 11 maM0 7) Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH] chandaHzAstram / 35 tripAdaNiSThamadhyA pipIlikamadhyA' / 3 / 57 // yadAdyantau pAdau bahvakSarau, madhyamo'lpatarAkSaraH, tadANiSThamadhyA satI 'pipIlikamadhyA' nAma bhavati / ayamarthaH-Adyantau pAdAvAkSarI, madhyamatyakSaraH, evaM tripAdAyatrI pipIlikamadhyA nAma bhavati / evaM caturakSare paJcAkSare'pi madhyame pAde pipIlika madhyA siddhyati / yatkiMcitripAcchando laghumadhyamapAdaM tatsarva pipIlikamadhyamucyate // viparItA yavamadhyA / 3. / 58 // Adyantau pAdau laghvakSarau, madhyamazca bahukSaraH, sA gAyatrI 'yevamadhyA' nAma bhavati / evamuSNigAdiSvapi yojyam // UnAdhikenaikena nivRddhrijau| 3 / 59 // caturviMzatyakSarA gAyatrI ekanAkSareNa nyUnena sA 'nivRt' iti vizeSasaMjJAM labhate / ekenAdhikena ' rik' iti / evamuSNigAdiSvapi draSTavyam // 1. 'pipIlikamadhyetyaupamikam' (ni. 7 // 13 // 3) iti yAskaH / 1 gAyatryA yathA-'nRbhiryemAno haryyato (1) vicakSaNo (2) rAjA devaH samudriyaH (3) / ' (Rgvede-a0.7 a0 5 va0 15 maM01) 2 uSNiho yathaH-'harI yasya suyujA vivratA ve (1) rarvantA nuzeSA (2) umA rajI na kezinA patirdana (3) // ' (Rgvede-a0 8 a0 5 va0 26 maM0 2) ___3 anuSTubho yathA-'paryupu pradhanva vAjasAtaye (1) pari vRtrANi sakSaNiH (2) / dviSastaradhyA RgayA na Iyase (3) / (Rgvede-a0 7 a0 5 va0 22 maM0 1) 4 bRhatyA yathA-'abhivo vIramandhaso madeSu gAya (1) girA mahA vicaitasam (2) / inheM nAma zrutyai zAkina vo yathA (3) // ' (R0saM0a06a04va03maM04) __2. gAyatryA yathA--'sa sunve yo vasUnAM (1)yo rAyAmAnetA ya iLAnAm (2) / somo yaH sukSitInAm (3) // ' (R0 saM0 7 / 5 / 19 / 3) .. uSNiho yathA-'sudevaH samahAsati (1) suvIrau naro mastaH sa martyaH (2) / yaM trAyadhve syAma te (3) / (Rgvede-a0 4 a0 3 va0 13 maM05) 3. nivRdgAyacyA yathA-'agnimindhAno manasA (1) dhiye saceta mtyaiH(2)| agnimIdhe vivasvabhiH (3) // ' (Rgvede-a0 6 a0 7 va0 12 maM07) nicUduSNiho yathA--'sa idhAno vasuSkavi (1) nirILenyau girA (2) / revadasmabhyaM purvaNIka dIdihi (3) // ' (R0 saM0 115 / 27 / 5) 5 nivRdanuSTubho yathA-veSastai dhUma Rgvati (1) diviSanchuka AtataH () / : mUro nahi dyutA tvaM (3) kRpA pAvaka rocase (7)' (Rgvede-a0 4 a0550 2 maM0 1) Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 kAvyamAlA / nicadrahatyA yathA - 'balai dhehi ta'nUSu' no' (1) bala'mindrAna'kutsu' naH ( 2 ) / baca' to'kAya' tana'yAya jIvase (1) tvaM hi ba'la'dA asi' (4) // ' (Rgvede - a0 3 a0 3 va0 22 maM0 3) nicRtpaGkayA yathA-' - ' yaJci'ddhi sa'tyasomapA (1) anAza'stA i'va' smarsa (2) / AtUna' indra' zaMsaya' (3) goSvazve'Su zubhriSu (4) sa'hasreSu tuvImagha (5) // ' (R0 saM0 1/2/27/1.) nivRtriSTubho yathA - ' i'danta' ekaM' pa'ra u' ta' ekaM (1) tRtIye'na' jyoti'SA' saM vi'zastra (2) / saM'veza'ne ta'nva' zcAru'redhi (3) pri'yo de'vAnAM' para'me ja'nitre (4) // ' ( Rgvede - 6- a0 8 a0 1 0 18 maM0 1 ) nicRjjagatyA yathA - za'takra'tu'maNa'vaM zAkinaM' na ( 1 ) giro' ma' indra'mupa'yanti vi'zvata'H (2) / vA'ja'sani' pU'rbhidraM' tUrNama'pturaM (3) dhAma'sAca'mabhi'SAca' sva'rvida'm (4) // ' (Rgvede3-a0 3 a0 3 0 15 maM0 2 ) sAGkhyAyanasUtre tu -- 'ekena dvAbhyAmityUnake nicRt, atirikte bhurik' (zAM0 zrau0 sU0 7 / 27) iti virAT svarAjAvapyatraivAntarbhAvite / 4. bhurimgAyatryA yathA - 'pari' yu'kSaH sa'nadrA'ya' (1) bhaira'dvAja' no' andha'sA ( 2 ) / su'va'no a'rSaM pa'vitra' A (3) // ' (R0 saM0 7 11911 ) bhUriguho yathA - 'apa yorindraH pApa'ja' (1) A marto na za'mANoM bima'vAn (2) / zu'bhe yadya'yu'je tavi'SIvAn (3) // ' (R0 saM0 8 / 5 / 26 / 3 ) bhurigAnuSTubho yathA - ' tAM ma Ava'ha jAtavedo ( 1 ) la'kSmImanapagAminIm (2) / yasyAM hira'NyaM vi'ndeyaM (3) gAmazvaM' puru'SAna'ham (4) // ' (R0saM0 4 4 34 pari02 ) bhurigvRhatyA yathA - 'A naH' stoma'mupa' de'va (1) dvayAno azvo na sotRbhiH (2) / yaM te' svadhAvantsva'daya'nti dhe'nava' (3) indra' kaNve'Su rA'tayaH (4) // ' (R0 saM0 6|4|14|5 ) bhurikRpayA yathA - 'devIrApo apAnnA (1) dyo va' U'rmire'vi'Sya ( 2 ) indra' - yAvA'nma'dinta'maH (3) / taM de'vebhyo' deva'trA da'tta (4) zukra'pebhyo' yeSAM bhAgaHstha (5) // ' (zu0 ya0 6 / 27 ) bhuritriSTubho yathA - ' R'bhubhyo' dU'tami'va' vAca'mipya ( 1 ) upa'stira'zcaita'rIM dhe'nurmILe (2) / ye vAta'jUtAsta'raNi'bhi'revaiH (3) pa'ri dyA' sa'dyo a'pasa babhUvuH (4) // ' ( Rgvede - -a0 3 a0 7 0 1 maM0 1 ) bhurigjagatyA yathA - huyo na vi'dvA~ a'yuji sva'yaM dhuri (1) tAM hAmi prataraM - NImava'syuva'm (2) / nAsyA' vazmi vi'mucaM nAvRtaM' puna' (3) vi'dvAnpa'thaH pu'rae'ta Rju naiSati (4) // ' (Rgvede - de - a0 4 a0 2 0 28 maM0 1 ) Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH ] chandaHzAstram / dvAbhyAM virATsvarAjau / 3 / 60 // 'UnAdhika'grahaNamanuvartate / dvAbhyAmakSarAbhyAM nyUnAdhikAbhyAM gAyatrI yathAkramaM viroT-khairAT-saMjJA bhavati / evamuSNigAdiSvapi draSTavyam // 37 1. virADgAyatryA yathA - 'rAja'ntamadhva'rANA' (1) gopAmR'tasya' dIdi'vim (2) / vardha'mAnaM' sve dame' (3) (Rgvede - a0 1 a0 1 0 2 maM0 3 ) virADuSNiho yathA - ' tvAma'gne' mana'SiNa'H (1) sa'nAja' carSaNI'nAm (2) / de'vaM martosa indhate' sama'dhva're (3) // ' (Rgvede - a0 3 a0 1 va 0 7 maM0 1 ) virADanuSTubho yathA-svAma'gne' ha'viSma'nto (1) de'vaM mato'sa ILate (2) / manyai tvA jA'tave'dasaM' (3) sa ha'vyA vekSyAnuSaka (4) // ' ( Rgvede - a0 4 a0 1 0 1 maM0 1 ) virADbR'hatyA yathA-- 'agne' viva'svadu'pasa' (1) zci'traM rAdha amartya (2) / A dvAzuSe' jAtavedo vahA sva (3) ma'dyA de'vA~ u'Sa'rbudhaH (4) // ' (Rgvede - a0 1 a0 3 0 28 maM0 1 ) virATpaGkayA yathA - 'nUna iddhi vArye (1) mAsA sa'canta sUraryaH (2) / jana pAda'bhiSTa'ye (3) pA'hi za'gvi sva'staya' (4) u'taidhi' pR'tsuno' vR'dhe (5) // ' -- R0 saM0 4 / 1 / 9 / 5 ) idaM namo' vRSa'bhAya' sva'rAjai (1) sa'tyazu'SmAya ta'vasai(2) / a'sminni'ndra vR'jane sabaibI: (3) sAssUribhi'stava' zarma'syAna (4) // ' ( Rgvede - a0 1 a0 4 va0 11 maM0 5 ) virADjagatyA yathA-- yUyama'smabhya' dhi'SaNA'bhya'spari' (1) vi'dvAMso' vizvA' naryA'Ni' bhoja'nA (2) / dyu'mantaM' vAja' vRSa'zu'pmamutta'ma (3) mAno' ra'yimR'bhava'staza'tA vaya'H 4 ) // (Rgvede - -a0 3 a0 7 0 8 maM0 3 ) 2. svarADgAyatryA yathA- 'joSA' savita'rya'sya' te' (1) hareH za'taM sa'vA~ rhati (2) / pA'hino' di'dyutaH' pata'ntyAH (3) // ' (Rgvede - 6- a0 8 a0 8 va0 16 maM0 2 ) svarANiho yathA - 'azvi'nA gha'maM pota hAdvAna (1) maharde'vAbhi'rU'tibhi'H (2) / tatrAyiNe' namo' dyAvA' pRthi'vIbhyA'm (3) // ' (zu0 ya0 38/12) svarADanuSTubho yathA-' - 'yaste' dra'psaH sva'nno yastai aMzu (1) ra'vazca' yaH pa'raH sucA (2) / a'ya' de'vo bRha'spati' (3) saM taM siJcatu rAdha'se (4) // ' ( R0 saM0 7/6/25/3 ) svarADbRddatyA yathA--'prANa'dA a'pAndA vyana'dA (1) ba'ci'dA ya'riva'dAH (2) / a'nyaste' a'smatta'pantu' he'daya'H (3) pAva'ko a'smabhya'zi'vo bha'va (4) // ' - ( zu0 ya0 17/15) cha0 zA 0 4 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 . kaavymaalaa| AditaH saMdigdhe / 3 / 61 // yadA SaDriMzatyakSaraM chando bhavati, tadA kiM pratipattavyam / kiM gAyatrI kharAD ! utoNigvirAD ? iti / evaM saMdigdhe sati chandasyAdibhUtAt pAdAnirNayaH krtvyH| yadi prathamaH pAdo gAyatryAstadA gAyatryevAsau / athoSNihastadoSNig iti / evaM sarvatra // devatAditazca / 3 / 62 // idamaparaM nirNayanimittamucyate / saMdigdhe chandasi devatAdezca nirNayaH kartavyaH / 'Adi'grahaNaM kharAdiparigrahArtham // kharAdapatayA yathA--ayAzvAne'syanabhizastIca (1) satyamitvamayA asi (2) / ayAsAvayaMsA kRto (3) 'yA san havyamUhiSe (1) 'yA nau dhehi bheSajam (5) // ' (Azva0 zrI0 sU0 1111113) kharAtriSTubho yathA-'indrAsomA pari vA bhUtu vizvata (1) iyaM matiH kakSyAva vAjinA (2) / yo vA hotrI parihinomi medhaye (3) mA brahmANi nRpatIva jinvatam () // ' (Rgvede-a05 a0 7 va0 6 ma0 1) kharADjagatyA yathA-'ArauhataM dazatazakarImama (1) / RtenIna AyuSA varcasA saha (2) / jyogjIvanta uttarAmuttarA sAm (3) / darzamahaM pUrNamarsi yajJaM yathA yajai () // ' (tai0 brA0 1 / 2 / 1 / 35) / ___3. 'kharADdai tacchando yatkiJca catustriMzadakSaram (sAM0 brA0 15 // 1) iti zrutistvanuSTupparA / vizeSeNa rAjata iti virAT / svenaiva rAjata iti khraatt| 1. 'uSNiggAyatrau jAgatazca' (chaM0 zA0 3 / 18) ityanuzAsanainoSNihaH prathamapAdasyApi gAyatratvAnnedaM sUtraM gAyatryuSNihoH sandehe niyAmakaM bhavitumarhati / ataH: 'yo agnISomA huviSA saparyA (6) devIcA manasA yo ghRtena (2) ... tasya vrataM rakSataM pAtamaMhaso (3) vize janAya mahi zarma yacchatam (5)' . (R0 saM0 1 / 6 / 19 / 2) itIyaM SaTcatvAriMzadakSarA kiM triSTupkharAT ? uta jagatI virATa? iti sandehe prthmaapaadsykaadshaakssrtvaatrissttubevetyudaahaarym| 2. "bhavatyeva saMzaye chandasAM daivatenAdhyavasAyaH, yathA-'tava svAdiSTA- (R0 saM0 3 / 5 / 10 / 5) 'zivA naH saMkhyA-' (R0 saM0 3 / 5 / 10 / 8) ityanuSTubuSNiho.. madhye 'ghRtaM na pUtaM-' (R0 saM0 3 / 5 / 10 / 6) iti SaDviMzatyakSare dve RcA daivatena kharAjI gAyatryAvaghyavasIyete, na virAjAvRSNihau. / " ityRkprAtizAkhyavyAkhyAyAmu. baTaH / 14 // 30) / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH ] chandaH zAstram / kasya chandasaH kA devatA, yathA nirNayaH kartavyaH ? ityapekSAyAmidamucyateagniH savitA somo bRhaspatirmitrAvaruNAvindro vizvedevA devatAH / 3 / 63 / / 39 gAyatryAdInAM jagatIparyantAnAM yathAkramamabhyAdayo devatA veditavyAH / tatra saMdig chandasi yadAgneyaM, tadA gAyatrI / yadi sAvitraM, tadoSNig / evaM sarvatra / vaidikeSveva 1. mitrAvaruNau virAjo devate, na paGkteH / atroddezakramAnusAreNa (chaM0 zA 0 2 / 15) gAyatryAdichandaHsaptake paJcamasya paGkitvena tatra taddevatAyA eva vaktavyatve'pi tatsthAne virA devatoktiH paGkivirAjo zcatvAriMzadakSaratvAvizeSeNa 'akSarANyeva sarvatra nimittaM balavattaram / vidyAdvipratipannAnAM pAdavRttAkSarairRcAm // ' (R0 prA0 17135) iti zaunakoktibalAdabhedAbhiprAyeNa, upajIvyazrutyarthAnusaraNaikaparatayA ceti jJeyam / tathA caitanmUlabhUta mantrau dRzyete -- a'gnegA'ya'trya'bhavatsa'yu'gvo'SNiyA savi'tA samba'bhUva / a'nu'STubhA' soma' u'kthairma'hasvAn bRha'spati'rbRha'tI vAca'mAvat // vi'rAj mi'trAvaru'Nayorabhi'zrIrindrasya tri'STuvi'ha bhAgo arddhaH / vizvA'n de'vAn jaga'tyA vi'veza' tena' cAya' RSa'yo manu'SyA'H // ' (R0 saM0 8/7/18/4-5 ) iti / kAtyAyanastu zuklayajuH sarvAnukramaNikAyAm'virAjo mitraH, kharAjo varuNa' (4 / 10 ) iti vizeSamAha / 'patervaruNa' ityapi tatraiva dRzyate, paraM bhagavatA zaunakena paGktiM prakRtya 'sA tu vAsavI' (R0 prA0 17 22 ) ityuktatvAt, anupadameva varuNasya virAD devatAtvAbhidhAnAca 'vasava' ityasya sthale 'varuNa' iti lekhakapramAda eveti sambhAvyate / 'chandasAM devatAH kramAt / abhiH sUryaH zazI jIvo varuNazcendra eva ca // vizve'devAzca - ' ( 330 / 19 ) ityAgneyasaMvAdAcchAkhAbhedena vA vyavasthA / vAsavI vasudaivatyA / jagatyA devatA avayutyAha sAGkhyAyanabrAhmaNam -'vA`ruNaM bArhaspatyaM vaiSNavamiti zaMsati, jagatI vA eteSAM chandaH' (30 / 2 ) iti / anyeSAmapi cchandasAM devatA Aha zaunakaH - 'prAjApatyAstvaticchandAM, vicchandA vAyudaivatA / dvipadA pauruSaM chando, brAhmI tvekapadA smRtA // ' (R0 prA0 17/23 - 26 ) iti / atijagatyAdIni cchandAMsyaticchandaH zabdenocyante / vicchandA avAntaramedAH padapaGkayAdaya' ityuvvaTaH / kRSNIye tvanyA eva devatA uktAH-- 'gAyatryA devatA vahnirvizvedevAstathoSNihaH / bRhatyA devatA sUryo bRhaspatiranuSTubhaH // azvinau devatA patriSTubhazca sudhAkaraH / jagatIchandasaH proto devatA nAkanAyakaH // pRthvI virATchandasaH syAtkakudastu trivikramaH / kakudvirATchandasastu keciddevaM hariM viduH // ' ( maM0 maM0 biM0 11 ) iti / tatra mUlaM mRgyam / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 kaavymaalaa| chandaHsu nicadurijI, tathA virATkharAjau ca dRzyete; na laukikeSu / ato laukikeSu saMdehAbhAvAttacirNayabhUtA devatAdayo nepyante // kharAH ssddjrssbhgaandhaarmdhympnycmdhaivtnissaadaaH|3|64|| kharA gAyatryAdiSu krameNa draSTavyAH // sitasAraGgapizaGgakRSNanIlalohitagaurA varNAH / 3 / 65 // gAyatryAdiSu krameNa varNA varNanirNayanimittamanidhIyante // AnivezyakAzyapagautamAGgirasabhArgavakauzikavAsiSThAni gotrANi 3 / 66 // 1. etadane-'zyAmAnyaticchandAMsi 167 rocanAmAH kRtayaH 3168 . anukkAnAM kAmato varNA iti 3269 / iti sUtratrayaM spaSTArthameva / halAyudhIyamasyAnupapanatvapratipAdanamavyAkhyAnaM ca dvAbhyAM-' (chaM0 zA0 3 / 60) i. tyamyopalakSaNArthatvena tryAdhUnAdhikeSvaticchandassu nirNAyakAntarApekSAsatvAt , 'yazchandasAM veda vizeSamenaM bhUtAni ca traiSTabhajAgatAni / sarvANi rUpANi ca bhaktito yaH svarga jayayeti tathAmRtatvam // ' (R0 prA0 1846) iti vizeSajJAnasya zreyohetutvasmaraNAt, etatsUtratrayatyAge ca pratyadhyAyasamApti dRzyamAnetizabdAbhAvenAtra tRtIyAdhyAyasamAptyanizcayAt, avicchinnavedikAdhyayanaparamparayA 'gorocanAbhAH kRtayo hyaticchando hi zyAmalam / (330 / 22) ityagnipurANe'nuvAdadarzanena cAsya maulikatvanizcayAt, ArSazAstradUSaNe 'yaH pravRttAM zrutiM samyak zAstraM vA munibhiH kRtam / dUSayatyanabhijJAya taM vidyAdbrahmaghAtinam // ' (ma0 bhA0 anu0 2418) ityAdau mahAdoSasmaraNAccAtisAhasamAtram // atra vizeSaH prAtizAkhye-'aruNaM zyAmagaure ca babhru vai nakulaM tathA / pRznivarNa ca vairAjaM nicaccyAvaM pRSaddharik // brahmasAma-juzchandaH kapilaM varNataH smRtam / (14428-32) iti / aruNaM prAtaHsandhyAbhavarNa pAlam / zyAmaM kRSNavarNamaticchandaH / gaura siddhArthavarNa vicchandaH / babhru kapilavarNa dvaipadaM chandaH / nakulavarNamekapadaM chandaH / pRznivarNa bahuvarNacitraM vairAjam / atha kasmAt vairAjasya dvivarNopadezaH kriyte?| tatra kramaNada nIlatvaM siddham / na siddhyati; katham ? etAstisro virAjaH,-anuSTubekA, patire:, dvAbhyAM nyUnA caikaa| tatra pUrvayornIlavarNaH, asyAH pRzniriti veditavyam / evamapi kaminadayavasIyate-pUrvayornIlaH, asyAH pRzniriti ? / nidbhurijonyUnAdhikayoH samIpodana asyAH pRzniriti, parizeSAditarayonIla ityadhyavasIyate / eke kamAtpatereva virAjaH nau manyante / zyAvaM kRmidUSitapatravarNa nicadbhavati / vidrumavaddharik bhavati / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAyaH] . chandaHzAkham / 11 gAyatryAdInAM krameNaitAni gotrANi bhavantIti vAkyazeSaH / atra 'rocanAbhAH kRtayaH; zyAmAnyaticchandAMsi', ityevamAdikamadhIyate chaandsaa| tanopapayate / kRtIlAmati cchandasAM ca nivRddharijovirATkharAjozca pradezAbhAvAt kazcinAsti saMzayaH, yasya nirNayanimittaM varNopanyAsaH kriyate / tadapi RSidevatAqharavarNAnAM jJAnAniHzreyasa-. micchanti chaandsaaH||. - iti bhaTTahalAyudhakRtAyAM pichalachandovRttau tRtiiyo'dhyaayH| ... brahmaNaH sAma-juSAM ca chando varNataH kapilaM jaTAkalApasUryarazmivarNa smRtam / ityuvvaTamASyam // ___ chandasAM dhAtavo'pyuktAH sAyAyanAraNyake-'azmAnaM jAgatamayatraiSTubhaM lohamoSNihaM sIsaM kAkubhaM rajataM khArAjyaM suvarNa gAyatram' (1117) iti / evamanyadapyaticchandasAM kharAdigranthAntarAjjJeyam / vistarabhayAnna shyte| nanu bhagavatA pijalAcAryeNa kRto yo'yaM devatAdiniyamaH, sa kiM vidhiniyamo'nuvAdArtho vA, / nAdyaH, tattadvedAnukramaNikAkAraiH smRtikAraizca saMhitAsthamatrANAM karmakANDIyamantrANAM ca devatAdInAM vihitatvenApUrvatvAbhAvAt / kiMca 'gAyatryAH savitA jAtakedasaH' 'triSTubho'bhirdevatA' ityAdinA, saptavyAhRtInAmapi chandasAM devatAnAM cAnena mahAvirodhApAtAt / yathAha saMvartaH-'vyAhRtInAM ca sarveSAmArSa caiva prajApatiH / gAyatryuSNiganuSTubbRhatIpatireva ca // triSTup ca jagatI caiva chandAMsyetAni sapta vai / anirvAyustathA sUryo bRhsptirpaaNptiH| indrazca vizvedevAzca devatAH samudAhRtAH // iti / nApi dvitIyaH, anantavyabhicArAt / nApi tRtIyaH, niSphalatvAdvirodhApAtAca / - __ atredamavadheyam-yeSAM matrANAM chandodevatAdIni nokAni, api tu virATkharADAdilakSaNadvayalakSitatvena 'gAyatryuSNigbhyAm' 'uSNiganuSTunbhyAm' ilAdi saMzayo bhavet , tatrAdyapAdena kvaciddevatAdibhyazca virodhaH pariharaNIya ityabhiprayatA bhagavatA piGgalAbAryeNa 'AditaH saMdigdhe' (pi. sU. 3 / 61) ityAdi nava sUtrANi vihitAni, iti / eteSAmudAharaNAni bahUnAM vedazAkhAnAmanupalambhAhurlabhAni / yattu-zukamuccaM vijAnIyAcIcaM lohitameva ca / zyAmaM tu kharitaM vidyAdamiruccasya devatA // nIce somaM vijAnIyAtvarite savitA bhavet / udAttaM brAhmaNaM vidyAdhIcaM kSatriyameva ca // vaizyaM tu kharitaM vidyAdudAttaM tu bhAradvAjam / nIcaM gotamamityAhurgAgyaM tu kharitaM viduH // vidyAdudAtA gAyatrIM nIcaM traiSTabhameva ca / jAgataM kharitaM vidyAdevameva niyogataH // gAndharvavede ye. prokAH sapta SaDjAdayaH khraaH| ta eva vede vijJeyAnaya ucAdayaH khraaH|| ucau niSAdagAndhArau nIcAvRSabhadhaivatau / zeSAstu kharite jJeyAH SaDjamadhyamadhaivatAH // ' iti yAMzavalkIyazikSokemiSTabho lohito varNaH, somo devatA, RSabhadhaivatau kharau, gotamatrASiH / jagatyAH zyAmo varNaH, savitA devatA, SaDjamadhyamapaJcamAH kharAH, gAryaRSirityAdibhiH piGgalokenAnaikyaM tadapi zAkhAmedena pariharaNIyam / . Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / . .. .. cturtho'dhyaayH| .. .. . catuHzatamutkRtiH / 4 / 1 // caturadhikaM zataM catuHzatam / madhyamapadalopI samAsaH / atha vA catvAri ca zataM ca catuHzatam / dvandvasamAsaH / karmadhArayastu neSyate / tatra catuHzatAnIti prApnoti / yatra catuHzatamakSarANAM saMkhyA bhavati, tat 'utkRtiH' nAma chandaH / yathA- . chAgasya huviSaM Attamaca (1) madhyato meda uddhRtaM (2) purA dveSobhyaH (1) purA pauruSeyyA gRbho (1) ghasto nUnaM (5) ghAse abrANAM yavasaprathamAnAy (6) rANA, zatarudriyANAm (7) agniSvAttAnAM pIvopavasanAnAM (6) pArzvataH zroNitaH (9) zitAmataH utsAdataH (10) aGgAdaGgAdavattAnAM (11) karata evAzvinA (12) juSetA huviH (13)' ( yajurveda-a0 21 maM0 43) caturazcaturastyajedutkRteH / 4 / 2 // catuHzatAkSarAcchandasaH krameNa caturazcaturaH saMkhyAvizeSAMstyajet / etaduktaM bhavatiutkRterArabhya caturbhizcaturbhirakSarainnAni chandAMsyanyAni sthApayet , aSTAcatvAriMzadakSaraM yAvat // tAnyabhisaMvyAprebhyaH kRtiH| 4 / 3 // tAnyutkRteranantarANi chandAMsi abhi-saM-vi-Ama ityetebhyaH parANi 'kRti'saMjJAni bhavanti / tatra zatAkSaraM chandaH 'abhikRtiH' / yathA__ 'devo agniH viSTakRt (1) / devAnyakSadyathAyatham (2) / hotArAvindramazvinA (3) / vAcA vAca5 sarasvatIm (1) / agni5 soma viSTakRt (5) / hiSTa indraH sutrAmA (6) / savitA varuNo bhiSak (7) / iSTo devo vanaspatiH (6) / sviSTA devA AjyapAH (9) / iSTo apriminA (10) / hotA hone viSTakRt (11) / yazo na dadhadindviyam (12) / UrjumapacitiM svadhAm (13) // ' (taittirIyabrAhmaNea0 2 pra. 6 a0 14 maM0 11) . . SaNNavatyakSaraM sNkRtiH| yathA'devo agniH sviSTakRt (1) / sudaviNA mundraH kaviH (1) / satyamanmA yujI hotA (3) / hotu)turAyajI yAn (1) / agne yAn devAnayAda (5) / yA5 api pre: (6) / yete hone amatsata (7) / tA5 sasanuSI hotrI devaMgamA (0) / divi 1. utkRtyAdikRtiparyantAnAmudAharaNAni zrImatA halAyudhena na darzitAni, atastAni sAnukramabhASyopalabdhAni, anyatra suprasiddhAni ca sarvopakRtaye vRttimadhye'smAbhirnibezitAni / . - - 2. 'kRtiH prkRtiraakRtiH| vikRtiH saGghatizcaiva tathAtikRtirutkRtiH // ' (nAra0 pu0 pU0 5113) Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 adhyAyaH] . chandaHzAstram / deveSu yajJamerayemam (9) / viSTa kRccAme hotAbhUH (10) / vasuvane vasudheyasya namoH . vAke vIhi (11) // ' (taittirIyabrAhmaNe-a0 3 a6 a0 14 maM0 1) dvAnavatyakSaraM vikRtiH| yathA ime somAH surAmANaH (1) / chAgairna meSairRSabhaH sutAH (2) / zaSpairna tokmamiH (3) / lAjairmahasvantaH (1) / madA mAsareNa pariSkRtAH (5) / zukAH payasvanto'mRtAH (6) / prasthitA vo madhuzrutaH (7) / tAna'zvinA sarasvatI (6) ndraH sutrAmA vRtrahA (9) / juSantA somyaM madhu (10) pibantu madantu viyantu somam (11) // ' (taittirIyabrAhmaNe-a0 2 pra0 6 a0 11) . assttaashiitykssrmaakRtiH| yathA' 'taccakSurdevahita (1) purastAcchukramuccarat (2) / pazyema zaradaH zataM (3) jIvaima zaradaH zataM () nandAma zaradaH zataM (5) modAma zaradaH zataM (6) bhAma zaradaH zata5 (7) zRNAma zaradaH zataM (8) prabavAma zaradaH zata (9) marjItAH syAma zaradaH zataM (10) jyokca sUrya dRze // ' (taittirIyAraNyake-pra0 4 a0 42 maM0 22 / caturazItyakSaraM prakRtiH / yathA'agnizca mA manyuzca manyupatayazca manyukRtebhyaH (1) / pApebhyo racantAm (2) / yadA pApamakArSam (3) / manasA vAcA hastAbhyAm (4) / payAmudareNa zikSA (5) / ahastadavalumpatu (6) / yatkiMca duritaM maryi (7) / idamahaM mAmamRtayonau (8) / satye jyotiSi juhomi svAhA (9) // ' (tai. A0 pra0 10 a0 24) prakRtyA copsrgvrjitH| 4 / 4 // upasargeNa varjitaH zuddhaH kRtizabdaH prakRtyA kharUpeNaivAvatiSThate / tenaitaduktaM bhavatiazItyakSaraM chandaH 'kRtiH' nAma / yathA- . - 1. kAtyAyanena tvaticchandasAM pAdaniyamavizeSa ukta:--'pAdA atijagatyAstu trayo dvAdazakAH parau / aSTako zakkarIpAdAH saptaivASTAkSarAH smRtAH // 1 // atizAvarapAdau dvAvAditaH ssoddshaakssrau| jAgato'thASTakA vaSTipAdAH ssoddshkaastryH||2|| aSTako cAtyaSTipAdau jAgatau caassttkaastryH| jAgatazcASTakazcAtha dhRtipAdau tu jAgatau // 3 // pAdArUyo'STakAcAtha po. DazAkSara eva ca / aSTakazcAthAtidhRtau dvau pAdau jAgatI ttH||4|| trayo'STakA jAgatazca tathASTAkSarakAvapi / paraH saptakapAdAstu prasaGgAtkhayamIritAH // 5 // " iti| zaunako'pyAha-'santyaticchandasAM pAjha ekotkarSeNa jAgatAt / SoDazAkSaraparyantA ekazcASTAdazAkSaraH // ' (R0 prA0 1158) iti / eka evATAdazAkSaraH-'abhi tyaM devaM savitAramoNyoH kavikratu (1) mAmi satyasavaM rakhadhAmabhi priyaM matiM kavim (2) / UrdhvA yasyAmatirbhA adidyutatsavImani (3) hiraNyapANiramimIta sukratuH kRpA svaH (1) // ' (Azva0 zrI. sU0 4 / 6 zu0 ya0 4 / 25) ityasyAmRci dvitiiyH| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| 'deva inTo narAzasaM (1) strivarUthastrivandhuro (2) devamindramavardhayat (3) / gaganaM zitipRSThAnAmAhitaH (4) sahasreNa pravartate (5) mitrAvaruNedasya hotramahato (6) bRhaspatiH stotra (7) mazvinAdhvaryavaM (8) vasuvane vasudheyasya vetu yaja (9) // ' (yajurveda-a0 28 maM0 19) dhRtyssttishkkriijgtyH|4|5|| kRteradhastAddhRtiraSTiH zakkarI jagatItyete zabdAH krameNa vyavasthApanIyAH / / pRthakpRthakpUrvata etAnyevaiSAm / 4 / 6 // eSAM dhRtyAdInAM pUrvataH pRthakpRthagetAnyeva zabdarUpANi vinyaset / pRthakpRthaggrahaNaM pratyekaM pUrvatvajJApanArtham / anyathA hi samudAyapUrvatvameSAM syAt / tenAyamarthaH-dhRtizabdAt pUrva dhRtizabdaH, aSTizabdAtpUrvamaSTizabdaH, zakkarIzabdAtpUrva zakkarIzabdaH, jagadIzabdAt pUrva jamAtIzabdaH // dvitIyaM dvitIyamatitaH / 4 / 7 // atra dvitIyaM dvitIyaM zabdarUpamatizabdAtparataH prayoktavyam / evaM satyuttareSAM chandasAmetAH saMjJAH krameNa bhavanti / tatra SaTsaptatyakSaramatidhRtiH / yathA 'sa hi zoM na mArutaM tuviSvaNi (1) ramasvatIpUrvasviSTani (2) rAnAstriSTaniH (3) / AdavyAnyAdi (1) yajJasya keturarhaNA (5) / ardha sAsya harSato haSIvato (6) vizva juSanta panyA (7) naraH zubhena panthAma (8) // ' (Rgvede-a02 a. 1 va0 13 maM0 1) dvAsaptatyakSaraM dhRtiH / yathA'avarmaha indra dAhahi zrudhI naH (1) zuzoca hi dyauHkSA na bhISA~ adriyo (2) ghRNAna bhISA adrivaH (3) / zuSmitamo hi zuSmimi (8) dhairuyemirIyase (5) / . apUruSaghno apratIta ghara sattvami (6) strisaptaH zudasatvamiH (7) // ' (Rgvede-a01 a0 1 va0 22 maM0 6) aSTaSaSTayakSaramatyaSTiH / yathA'adarzi gAtururave varIyasI (1) panthA tasya samayaMsta razmibhi (2) zcakSurbhagasya razmibhiH (3) / yukSaM mitrasya sAdana (8) maryamNo varuNasya ca (5) / arthAdadhAte bRhadukthyaM vayaM (6) upastutya bRhadvayaH (7) // ' (Rgvede-a0 2 a0 1 va0 26 maM0 2) catuHSaSTyakSaramaSTiH / yathA'trikadrukeSu mahiSo yAziraM (1) tuvizuSmastRpatsomamapiba (2) dviSNunA sutaM 1. eSu vyUhAnyUnatA parihAryA. Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ) and 1 adhyAyaH] chandazAmA yathAvaMzat (6) / sa I mamAd mahi karma karane mahAmuka (ka) karata AmA satyamindra satya induH (6) // ' (Rgvede-a0 2 a nda rama01) SaSTyakSaramatizakkarI / yathA'sAkaM jAtaH kratunA sAkamojasA vavakSitha (1) sAkaM vRddho vIryaiH sAsahidho vicarSaNiH (2) / dAtA rAdhaH stuvate kAmyaM vasu (3) sai na sacaddevo devaM (4) satyamindraM satya induH (5) // ' (Rgvede-a0 2 a0 6 va0 28 maM0 3) . SaTpaJcAzadakSarA zakkarI / yathA'prauSvasmai purortha (1) mindrAya zUSamarcata (2) / abhIkai cidu lokakRt (3) saGge samatsu vRtrahA (4) 'smAkai bodhi coditA (5) nabhantAmanya'keSAm (6) jyAkA adhidhanvasu (7) (Rgvede-a0 8 a0 7 va0 21 maM0 1) . dvipnycaashdkssrmtijgtii| yathA 'sa bhrAtaraM varuNamana AvavRtstra (6) devA~ acchA sumatI yajJavanasaM (2) jyeSThaM yazavanasam (3) / RtAvAnamAdityaM carSaNItaM (1) rAjAnaM carSaNItam (5) // ' (Rgvede-a0 3 a04 va0 12 maM0 2) aSTAcatvAriMzadakSarA jagatI / yathAindra mitraM varuNamanimUtaye (1) mArata zo aditiM havAmahe (2) / rathaM na durgAdvasavaH sudAnavo (3) vizvasmAno aMhaso niSpipartana (4) // (Rgvede-a0 1 a0 7 va 24 maM0 1) atha laukikam / 4 / 8 // __ adhikAro'yamAzAstraparisamApteH / pUrveSAM chandasAM vaidikatvameva / itaH prabhRtyAryAdInAM cUlikAparyantAnAM laukikatvameva / samAnyAdInAmutkRtiparyantAnAM vaidikatvaM laukikatvaM ca / atra vaidikacchandasAM prastAve prasaGgAdvedavadanAdimunipAramparyAgataM smRtipurANetihAsAdiSu dRzyamAnamAryAdidaNDakaparyantaM laukikacchandojAtamadhikriyate / tanmUlatvAtkAvyasya / kAvyaM ca kIrtirUpatvAdAnandahetutvAcca puruSArthaH // AtraiSTubhAca yadArSam / 4 / 9 // aangbhividhau| triSTubeva traiSTubham / svArthe tddhitH| gAyatryAditriSTupparyantaM yadArSa chandojAtaM vaidike vyAkhyAtaM, laukike ca tattathaiva draSTavyam / kiM tadArSam ? caturvizatyakSarA gAyatrI, aSTAviMzatyakSaroSNik, dvAtriMzadakSarAnuSTup , SaTtriMzadakSarA bRhatI, catvA. riMzadakSarA patiH, catuzcatvAriMzadakSarA triSTup / caH samuccaye // 1. 2. 3. eSu vyUhAnyUnatA parihAryA. 4. 'gliti samAnI' (pi0 sU0 5 / 6) - iti sUtrabodhitaM chandaH. 5. 'ArSamA traiSTubhAtsmRtam / triSTuppatizca bRhatI anuSTubuSNi ritam // gAyatrI syAtsupratiSThA pratiSThA madhyayA saha / atyuktokkA Aditazca ekaikAkSaravarjitam // (331 / 3-4) ityaaneye| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| paadshcturbhaagH| 4 / 10 // caturbhAgazcaturviMzatyakSarAyA gAyatryAzcaturthI bhAgaH pAdasaMjJAM labhate / gAyatryAH SaDakSarapAdaH / evamuSNigAdiSvapi draSTavyam / samavRttaviSayametat // yathAvRttasamAptirvA / 4 / 11 // yasya vRttasya yAdRzaiH pAdainyU~nAkSarairadhikAkSarairvA samAptidRzyate, tasya tAdRzA eva pAdA grhiitvyaaH| vAzabdo vyvsthitvibhaassaa| udgatAdiSu viSamavRtteSu caturbhAgAtikrameNApi pAvyavasthAdarzanAt / Adau tAvadgaNacchando mAtrAchandastataH param / tRtIyamakSaracchandazchandastredhA tu laukikam // AryodyudgItiparyantaM gaNacchandaH samIritam / vaitAlyAdicUlikAntaM mAtrAchandaH prakIrtitam / samAnyAdyutkRtiM yAvadakSaracchanda eva ca // tatrAdau tAvadAryAlakSaNasiddhyartha gaNasaMjJAM karoti lA samudrA gaNaH / 4 / 12 // la ityekamAtrikasyAkSarasya grahaNam / samudrA iti catuHsaMkhyopalakSaNArtham / caturNA lakArANAM 'gaNaH' ityeSA saMjJA vidhIyate // gau gantamadhyAdilazca / 4 / 13 // anena gaNasya vinyAsabhedaM darzayati / sa hi gaNaH kadAcidgurudvayena (ss) bhavati, kadAcidantenaikena guruNA (us), kadAcinmadhyamena (Isi), kadAcidAdyena (su), kadAciccatumirlaghubhiH (m) / SaSTasya medasyAbhAvAd vispaSTArthamidaM sUtram / antamadhyAdiriti prathama dvandvasamAsaM kRtvA pazcAdgakAreNa bahuvrIhiH / dvandvAt paro yaH zrUyate labhate'sau pratyekAbhi 1. idaM ca lakSaNaM prAyikatvAt / AryAsu ardhasamaviSameSu ca nyUnAdhikAkSaradarzanAt / vipulAcUlikAdiSu vipulAyAM yatimAtraM niSiddhaM tripu gaNeSu; 'cUlikArdhamekonatriMzat-' (cha0 zA0 4 / 52) ityardhasya lakSaNakathane'pi ekAkSaranyUnAdhikabhAvena pAdaH kalpanIyaH iti trunnvaacsptiH| pAdalakSaNaM mandAramarande-'chandasA grathitaH zabdaH pAda itybhidhiiyte| (19) iti / idamatrAvagantavyam-ekadvayAdivarNaghaTitapAdacatuSTayAtmavRtte vaktuH zroturvA pAdatvena tAtparye sati pAda eva, vRttatvena tAtparye sati vRttameva / etadekAkSaramArabhya caturviMzativarNaparyantavarNaghaTitavAkya eva / paJcaviMzatiSaDviMzativarNAmakavAkye pAdatvameva / tata Urdhva tu na pAdatvam iti tadvathAkhyAyAm / 2. 'gAyatryA vasavaH' (pi. sU0 333) iti yattRtIyAdhyAye darzitaM, tadvaidikaviSayamAtram / tena laukikacchandasAM tripaJcaSaTpadatA niSiddhA / yato laukikaviSamavRtte'pi laukikaviSama eva bhaviSyati na tu vaidikokaH, kiM tu catuSpadatvaM tatrApyakSatameva jJeyam / / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 adhyAyaH ] chandaH zAstram / saMvandham / dvau gakArau catvAro laghavo bhavanti, sa eko (ss) gaNaH / gakAro'nte yasya santo dvitIyo ( Is) gaNaH / gakAro madhye yasya sa gamadhyastRtIyo ( is i ) gaNaH / gakAra Adau yasyAsau gAdizcaturtho (su) gaNaH / nakAralakArau militau catvAro laghavo bhavanti, sa paJcamo ( // // ) gaNaH // evaM gaNeSu siddheSvidAnI mAryAlakSaNaM karoti svarA ardha cAryArdham / 4 / 14 // gaNagrahaNamanuvartate / svarA iti saptAnAM saMjJA / yatra prastAre gaNAH sapta bhavanti, ardha ca geNasya, tadAryArdhaM niSpadyate / dvitIyamapyarthaM tAdRzameva / samapravibhAge'rdhazabdaH / yadyevamardhazabdasya 'ardhaM napuMsakam ' ( pA0 sU0 2 / 2 / 2 ) ityanenaikadezisamAse sati pUrvanipAtaH prApnoti, yathA-- ardhADhakam, ardhapalam, ardhakhArIti / naiSa doSaH; satyapi samapravibhAgatve saMbandhamAtrasyAtra vivakSitatvAt / samapravibhAgasyApyardhazabdasyaikadezisamAsavyabhicAradarzanAt / yathA-- tulArdhena gAM krINAti / paNArdhakrItatAmbUlacarvaNAdbhurvitAnanAH / anabhyAsAdgalallAlA yAntyete vArayAtrikAH // 1. AryAyAH prathamaM lakSaNaprayojanamuktaM vRttamaNikoze'ghaTikAsahasrayugbhiH zivo jagau pazcabhirmukhairyAm / tryabdAn dvAdaza divasAn SoDaza ghaTikAzca nirnidraH // AryAdbodhaH kaThino jJAtuM vyaktAni varNavRttAni / Adau lakSaNamamaM tAni ca parataH salakSaNaM brUmaH // ' ( vi0 3 zlo0 1-2 ) 'paDhamaM bArahamattA vIe aTThAdahehiM saMjuttA / jaha paDhamaM taha tIaM dahapazcavihUsiA gAhA // ' iti prA0 pi0 sU0 1 / 49. * 'sabbAe gAhAe sattAvaNNAi~ honti mattAI / pubbaddhammi a tIsA sattAIsA paraddhammi // ' iti prA0 pi0 1/51. " 'gAthA' iti nAmAntaramAryAyAH prAkRtapiGgale. 2. gururUpoM dvimAtra ityarthaH 3. idaM sUtraM zrImatA bhagavatA pataJjalinA pratyAkhyAtam ' paravalliGgaM dvandvatatpuruSayoH' ( pA0 sU0 2 / 4 / 26) iti sUtre bhASye. tathA ca bhASyam - 'ekadezisamAso nArapsyate / kathamardhapippalIti ? / samAnAdhikaraNasamAso bhaviSyati, ardhaM ca sA pippalI cArdhapippalIti / na sidhyati, paratvAtSaSThIsamAsaH prApnoti / adya punarayamekadezasamAsa ArabhyamANaH SaSThIsamAsaM baadhte| iSyate ca SaSThIsamAso'pi / tadyathA - apUpArthaM mayA bhakSitam / grAmArdha mayA labdhamiti / evaM pippalyardhamiti bhavitavyam / ' iti ata eva 'premNA zarIrArdhaharAM hasya' (ku0 saM0 1 / 49) iti kAlidAsaprayogaH saMgacchate / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 kAmAyA 1. tathAtrAsamaavibhAgatve'pyarSazabda syaikadezisamAsadarzamAca / ardhacandraM dadhanmUrdhni pAtu vaH pArvatIpatiH / kAlakUTaviSaM intuM saMgRhItamivAmRtam // tathA ca / atrAsya lakSaNaM kurvANa evaM zApayatyAcAryo yadAryAyAmanAntarapAdavyavasthA nAsti / tena 'dvIpAdanyasmAdapi' ityAdI gaNatrayasyAnte gurutvaM na syAt / A ss s.s S-1.15.s chApA - danyasmAdapi madhyA tulyArthaM tulyasAmarthya marmajJaM vyavasAyinam / ardha rAjyaharaM bhRtyaM yo na hanyAtsa hanyate // $. 1.1.1.11111 11 na 1-1-1-1 I 8.3 S pAnI- jhaTiti ghaTayati vidhirabhimatabhabhimukhIbhUtaH / ( ratnAvalI - aM0 1 0 6 ) slm atrAyuG na j / 4 / 15 // , atrAryAcchandasi ayuggaNaH, prathamastRtIyaH paJcamaH saptamazca, na jagaNoM ( 111 ) madhyagururna kartavyaH / zeSAstu kAmato bhavanti // SaSTho j / 4 / 16 // atrAryAcchandasi SaSTho jagaNo (151) madhyagurureva bhavati / tatrodAharaNam 3.5 1 ts. 1 S.S 'jala- niSerdizo'pyantAt / d pAla 5.1.1 1.1.5 S.SS.SI IS 1.5.1 1-1-1-1 s sA jatha--ti jaga--tyAryA devI divamutpatiSNu ratiya 1 5 3 4 L 1.155.1.1 s.s S 1. yA izyate 'mbaratale kaMsava-dhotpA-tavidyu lau vA / 4 / 17 // 'SaSThaH' ityanuvartate / AryAyAH SaSTho gaNa: (i) sarvalaghurvA bhavati / tatrodAharaNam 1 3 1 X S.S 1.51 f s, // ke 1-S-1 S-SS.S Ss I *1*1*1 1.1.4.1 8 rUpAntareNa devIM tAmeva staumi sapadi kila mahi1.- 2. - 3. etadarthAnuvAdakaM prAkRtapi.lasUtram. 'sattagaNa dIhaMtA jo lahU chaTTa neha jo bisame / taha gAr3e biabha chaThe lahurma vibhAgehu ' (110) 1 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 adhyAyaH ] 2 3 dai '.''*1-1-501-15-1-1-1-1-5- 1-ss-5, pAda - sparzasu - khAdiva mIlita - nayano -- sma--vadyasyAH // lau cetpadaM dvitIyAdi / 4 / 18 // SaSTho (II) gaNaH sarvalaghuzcedbhavati, tadA dvitIyAkSarAdArabhya padaM pravartate / pUrvamevodAharaNam // 1 Ap saptamaH prathamAdi / 4 / 19 // SaSThe gaNe madhyagurau (isi ) sarvalaghau ( // ) vA jAve saptamo gaNaH (u) sarvalaghubedbhavati, tadA prathamAkSarAdArabhya padaM pravartate / tatrodAharaNam 3 Ada chandaHzAstram / '.'-5-11-5-51-5.15.5-1.5.1111.1-5, 2 3 Ada ada brahma -- kSatrakulInaH samasta sAmantacakra - nutacara -H / . 5 3 r ma pla ~ Ada 1.1.1.1-1-5-1-5.5s.s s. S. 1-1 T1-5, sakalasu--kRtaika--puJjaH zrImAn mukha-viraM jaya-ti // pla ke hu ala '5-1.1.111111-1-1-11-5-SS-51.5.1-1.1.17 3 jayati bhuvanaikavIraH sIrA -- yughatulitavipula--- balavibhavaH / * N 1-1-11-1-5-1-1-1-1-1-5-1-1-5.5-1-5.5-s, anavara--tavitta--vitaraNa - nirjita - campA -ghi pomu - khaH // antye paJcamaH / 4 / 20 // antye bhavamantyam / digAditvAdyat / antye dvitIyArthe paJcama vedgaNaH (III) sarvalaghurbhavati, tadA prathamAdi padaM pravartate / tatrodAharaNam - 1 2 3 pla 4 g pala 1.1.1.1-5.1.1-'.' 1.1.5-1.1.5-1.5.15.1-1-5, sa jayati-vAkpati-rAjaH sakalA --thiMmanorathaika--- kalpata - 6H / 19 ~ pala 5-1-151 1111 - 5.5-1.1.5-1.5-1-s-s pratya -- thiMbhUta - pArthiva - lakSmI -- haThahara - durla li--taH // peSThazva l / 1 / 21 // 'antye' itynuvrtte| antye dvitIye'rdhe madhyagurau (ISI) sarvalaghau (iii) vA SaSThe gaNe prApte tadapavAdo lakAro vidhIyate / pUrvamevodAharaNam // 1. 'pralInasAmanta' iti likhitodAharaNapustake / 2. idaM sUtraM 'laH samudrA gaNaH ' ( pi 0 sU0 4 / 12 ) ityasyApavAdabhUtam tena dvitIyArthe ekenApi laghunA SaSTho gaNo mavatIti bodhyam. cha0 zA 0 5 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA / triSu gaNeSu pAdaH pathyAdye ca / 4 / 22 // cakAro'ntya ityanukarSaNArthaH / yasyA AryAyA antye 'rdhe Adye ca triSu gaNeSu pAdaH samApyate, sA AryA 'payA' nAma bhavati / tadyathA-- 5 50 9 pa 2 -S.S - S.S 5.1.1-5.s pathyA-sI vyA-yAmI strISu jitAtmA 2 3 2 Al 3 1 S.S. 1.1.1.1-5011-5-' - 5.1.1-'-'| SS - S, yadi vaca-sA mana-sA vA-buhyati nityaM na bhUtebhyaH // pAdagrahaNaM yatyupalakSaNArtham // vipulAnyA / 4 / 23 // yasya AryAyA antye'rdhe, Adye vobhayorvA triSu gaNeSu pAdo na vizrAmyati, sA AryA 'vipulA' naam| sA cAdyantobhayapUrvakatvAtridhA bhavati / sAmAnyena vidhAnametat // tatrAdivipulA - 3 Ma ke 5.5-5.s '.'--1*51-5-5-|||| - 5.55, snigdha--cchAyA lAva--yalepinI kiM ciMdavana taMtrA --NA / 5 6 19 2 AAA 3 4 4 1.$ IS S S, naro na rogI syAt / 19 5 6 H 5.5-5.s 1.1.59.5-1 S.S - S, mukhavipulA saubhAgyaM labhate strItyAha mANDavyaH // antyavipulA 5.5 1.5.11.1.5-5.1-1-5.5-1.5 01-5.5.5, cittaM haranti hariNI -- dIrghaha -- zaH kAminAM ka -- lAlA -paiH / '.'- 1*5-1-5.5-1.1.1.1-1-154.11.1-1-5, nIvI - vimocanavyA - jakathita --- jaghanA jaghanavi - pulAH / ubhayavipulA h shy hy - 's-1.1.5-1.5-1-5-5-1-5.1-5.111.1.gana S.S yA strI kucakala -- zanita - bamaNDa le jAte mahAvipulA | 3 rin Ala '.'-1-5-1-1.1.5-1-501-501-1-1-501 -15, gambhI-- nAbhi - ratidI -- ghalocanA bhavati sA subhagA // atrocyate - pathyAvipulAlakSaNayoH sahAnavasthAnalakSaNo virodhaH, tena mizrIbhAvo nAsti / ya evAMzo vipulayAbhispRSTastenaiva pathyAtvaM naSTaM bhavati, ubhayAzrayatvAcca Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 adhyAyaH] chandaHzAstram / pathyAlakSaNasya vipulAyAstatrAMzenApi pravezo durlbhH| tatazca pathyAlakSaNaikAMzavaikalye'pi tadanyamAtraviSayatvAdvipulA bhavatyeva / pathyAcapalayozca virodhAbhAvAdvAdhyabAdhakabhAvo nAsti / tatrAyaM saMgrahaH 'ekaiva bhavati pathyA tisro vipulAzcatasra evaM taaH| capalAbhedastribhirapi bhinnA iti SoDazAryAH syuH // gIticatuSTayamityaM pratyekaM SoDazaprakAraM syAt / . sAkalyenAryANAmazItirevaM vikalpAH syuH||' . 1. uktA AryAbhedAH sukhAvabodhAya krameNa pradarzyante-' 1 pathyAryA 26 jaghanacapalA gItyAdivipulA 2 AdivipulA 27 jaghanacapalA gItyantavipulA 3 antavipulA 28 jaghanacapalA gItyubhayavipulA, 4 ubhayavipulA 29 mahAcapalA gItipathyA 5 mukhacapalA pathyA 3. mahAcapalA gItyAdivipulA 2 mukhacapalAdivipulA 31 mahAcapalA gItyantavipulA - mukhacapalAntavipulA 32 mahAcapalA gItyubhayavipulA . 8 mukhacapalobhayavipulA 33 upagIti pathyAyo 9 jaghanacapalA pathyA 34 upagIyAdivipulA 1. jaghanacapalAdivipulA 35 upagItyantavipulA 11 jaghanacapalAntavipulA 36 upagItyubhayavipulA 12 jaghanacapalobhayavipulA 37 mukhacapalopagItipathyA 13 mahAcapalA pathyA 38 mukhacapalopagItyAdivipulA 14 mahAcapalAdivipulA 39 mukhacapalopagItyantavipulA 15 mahAcapalAntavipulA 40 mukhacapalopagItyubhayavipulA 16 mahAcapalobhayavipulA 41 jaghanacapalopagItipathyA 17 gItipathyA 42 jaghanacapalopagItyAdivipulA 18 gItyAdivipulA 43 jaghanacapalopagIsantavipulA 19 gItyantavipulA 44 jaghanacapalopagItyubhayavipulA 20 gItyubhayavipulA 145 mahAcapalopagItipathyA 2 mukhacapalA gItipathyA 46 mahAcapalopagItyAdivipulA * mukhacapalA gItyAdivipulA | 47 mahAcapalopagItyantavipulA 23 mukhacapalA gItvantavipulA | 48 mahAcapalopagItyubhayavipulA 24 mukhacapalA gItyubhayavipulA ! 49 udgItipathyA 21 ughanacapalA gItipathyA 5. udgItyAdivipulA Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 teSAmanukodAharaNAnyUthAni // capalA dvitIyacaturthI gmadhye jau / 4 / 24 // adhikAro'yam / dvitIyacaturthI gaNau madhyagurU ( 151 ) bhavataH / prathamazvAntaguruH (us), tRtIyo dviguru: (ss), paJcamazcAdiguruH (sil) / zeSaM yathAprAptam / evaM gakArayomadhye dvitIyacaturthau jakArau bhavataH, sA AryA 'capalA' nAma / udAharaNamagrataH // pUrve mukhapUrvA / 4 / 25 // pUrve'rdhe capalAlakSaNaM cedbhavati, tadAsau 'mukhacapalA' AryA / pathyApUrvakaM mukhacapakodAharaNam 1.1.5-1.5-1-5.5 hUM 1.5-15.5-1-501-5.1.1S, atidA-ruNA dvi-jihvA parasya randhrA -- nucAri - NI kuTilA | kAvyamAlA / 5-1-11.1.1-1.5 s s s.5-1-14-1-s-s 51 uddvItyantavipulA 52 udgItyubhayavipulA - 53 mukhacapalodvItipathyA 54 mukhacapalodrItyAdivipulA N dUrA-pariharaNIyA nArI nAgI -va mukhaca - pa - lA // AdivipulApUrvakaM mukhacapalodAharaNam - 55 mukhacapalodgItyantavipulA 56 mukhacapalodgItyubhayavipulA - 57 jaghanacapalodgItipathyA 58 jaghanacapalodgItyAdivipulA 59 jaghanacapalodgItyantavipulA 60 jaghanacapalodgItyubhayavipulA 61 mahAcapalodgItipathyA 62 mahAcapalodgItyAdivipulA 63 mahAcapalodgItyantavipulA pad N Ss 1-5-1-5.5-1.5.1-5.5-1.5 01-5.5 - 5, yaisyA vilocane piGgale bhu- vau saM-- gate mukhaM dI - rdham / 64 mahAcapalodgItyubhayavipulA 65 AryAgItipayA 66 AryAgItyAdivipulA 67 AryAgItyantavipulA 68 AryAgItyubhayavipulA 69 mukhacapalAryAgItipathyA 70 mukhacapalAryAgItyAdivipulA 71 mukhacapalAryAgItyantavipulA 72 mukhacapalAryAgItyubhayavipulA 73 jaghanacapalAryAgItipathyA 74 jaghanacapalAryAgItyAdivipulA 75 jaghanacapalAryAgItyantavipulA 76 jaghanacapalAryAgItyubhayavipulA 77 mahAcapalAryAgItipathyA 78 mahAcapalAyagItyAdivipulA 79 mahAcapalAryAgItyantavipulA 80 mahAcapalAryAgItyubhayavipulA 1. 'marmAnusAriNI' iti likhitodAharaNapustake | 2. ' yasyAzca' ityapi tatraiva / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 adhyAyaH] __ chandaHzAstram / vipulo-batAzca dantAH kAntA-sau bhavati mukhc-4-laa| antyavipulApUrvakaM mukhacapalodAharaNam2. 2 : . . vipulA-mijAta-vaMzo-dbhavApi rUpA-tireka rmyaa-pi| 1.1.5 - 1.5.1-5.5 -1.s. s.s -1.5.1-s.s tm ny ly ly ly khy ny s.5-1.5.1-5.5-1.5. 5.1-1-1-1-1-1-1 -5 'nirvA-syate gR-hAdva-labhApi cedbhava-ti mukhc-p-a|| jaghanapUrvataratra / 4 / 26 // dvitIye'rdhe capalAlakSaNaM cedbhavati, sAryA 'jaghanacapalA' nAma / tatra pathyApUrvaka jaghanacapalodAharaNam 2 2 2 -2 , - yatpA--dasya ka-niSThA na spRza-ti mhii-mnaami---kaavaa-pi| - . 5.5 - 5-1-1 - 5. s s -1-1 -1-1.5 -1-5-1 -5.5 - 5 mnm shh mnm shr my n shh _s.s - s.1 -5.5 .5.1-5.5. 1.1.1.1 -1 -5 sA sarvadhUrta-bhogyA bhaveda-vazyaM jaghanaca-4 laa|| anyavipulApUrvakaM jaghanacapalodAharaNam mly nh nh nh nh nh 5.5 - 5.5 1.5-1 .5 1.5.1 -5.5 - 5 yasyAH pAdA-kuSThaM vyatItya yAti pradezi--nI dii-o| ny sy mlny khy mfh 11.5 *s.1-5.5-1.5.1-5.1.1-1-1-1.5S. vipule kule pra-sUtA-pi sAdhu-vaM japa-na-capalA syAt // mahAvipulApUrvakaM jaghanacapalodAharaNam- . ly ny mnh tm nh khh 1.1.5-1.1.5 -1.1.5-1.5.1 - 5.1.1 -1.5.1 -5.5 makara-dhvajasa-ani ha-zyate sphu-TaM tila-kalAJcha- y-sthaaH| nh mly tm nh nh nh nh w 1.1.5- 5.1-5.5-1.5.1-5.1-1-1-1-1.5-5, vipulA-nvayapra--jAtA-pi jAya-Te japa-na-ca-palA-sau // 1. 'ubhayavipulApUrva' iti ka0 mu0 pustake / 2. 'niHsAryate' ityapi ca tava / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 kAvyamAlA / ubhayormahAcapalA / 4 / 27 // yasyA ubhayorardhayozcapalAlakSaNaM bhavati, mahAcapalodAharaNam 'mahAcapalA' nAma / tatra pathyApUrvaka nh nh ly tm ny mqr mnh 11. I.. / 5.5 1-5.5-1.5.1-5.5-6, hRdayaM haranti nAryo munera-pi bhrU-kaTAkSa-vikSe--paiH / A . . 5.5-1.5.1-5.s . 5.1-5.5 1.5.1-1-5, dormU-lanAbhi-dezaM nidarzayanyo mahAca-pa-lAH // vipulApUrva mahAcapalodAharaNam ly hy nh mly shh shh nh 1. 1.5.1-5.5- 5.1-5.5-1...| -:.:cibuke kapola-deze'pi kUpi-kA dRzyate mmi-taM yasyAH / nh nh nh mly s nh nh - 1..-5.1-5.5-1.s. / -5..5.1-1-:, . vipulA-nvayapra--jAtA-pi jAya-te sA mahAca-4-lA // AdyardhasamA giitiH|4|28|| Adyardhena samamantyama, yasyAH sAdyardhasamA 'gItiH' nAma / antyapadalopI samAsaH / etaduktaM bhavati-dvitIye'pyadhai SaSTho gaNo (Is1) jakAro nlI (1) vA kanevyaH / / tatra pathyAgItyudAharaNam shh ny lh shh l lm mn 11. 5.5-1.15 5.1.1-1...-..- . -, madhuraM vINA-raNitaM paJcama-subhaga-zca koki-laalaa-pH| .. .. . .. .. ... 5.11-s.sss.1.1.5-1.5.1-5.1.1-5, gItiH paurava-dhUnAM suptaM kusumA-yuvaM prabodhayati // AdivipulAgItyudAharaNam 2 . . . . . . . 1.1.1.1-5.1.1-5.5-1.5. I-s s -1.5.1-1.1.5-5, iyamapa-rA vipu-lA gI-tirucyate s-lok-hithe-toH| 1.5-1.5.1-5.5-1.5.11.1.5- 5.1 -:. -6, ___yadani-TamAtma-nasta-pareSu bhavatA-pi mA ka-citkA-ri // Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 adhyAyaH] chandaHzAstram / pathyAmahAcapalAgItyudAharaNam 2. . . . . . . 5.5 1.5.1-5.5-1.5.1-5.5-1.5.1-11.5-5 kAmaM cakAsti-gIti-muMgIha-zAM sI-dhupAna-capalA-nAm / 1.1.5-1..1-s.s Is -s.s-I I -I..-s, . surataM-ca mukta-lajaM nirarga-lolA--pamavita-ramaNIyam // mahAvipulAmahAcapalAgItyudAharaNam . lh tr myn ty ny'y shy ny s-.5 -5.5-1.5.1-5.5-1-1-1-1-1..1.1-5, . paJce-dhuvallabhaH paJcamadhya-nista-tra bhavati-yadi vipu-laH / yh shh shh lh yh nh ly 1.1.5-1.. / 5.5-1.5.1-5.5-1.5.1-5.5-5, capalaM-karoti kAmA-kulaM manaH kAminAma-sau gii-tiH|| antyenopagItiH / 4 / 29 // 'samA' ityanuvartate / antyenArdhana samamAdyamadhaM yasyAH, sAryA 'upagItiH' nAma / tatra pathyopagItyudAharaNam-- .5-5. / / -5.1.1-5.5-5.5-1.5.1-1-5, gAndha- makaradhvaja-deva-syAstraM jgdvi-j-yi| ny fr khh mslm hy nh yh .. | I. - 5.1.1-5.1.1-1.1.5-5.5-1-s.s.-5, iti samavekSya mumukSubhi-rupagI-tistya-jya-te de-shH|| mahAvipulopagItyudAharaNam ly ly ty ty ny nh ly ...5-1.5.1-5.5-1...-.. -1-5.5-5, vipulo-pagIti-zaGkA-ramukhari-te zrama-ra-mAlA-nAm / .1-5.1.1-5.5-1.5.11.1.: / -:. -6, raivata-kopava-ne va-stumastu matanaM mama prItiH // pathyAmahAcapalopagItyudAharaNam m tm mly th ny br m / / .5-1..1- / .. / . ::.1--. . viSayA-mipAbhi-lApaM karoti cinaM yadA---lam / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... kaavymaalaa| ny by r q th lh sh s.5-1.5.1-s. 1 1 -s.s. 1-5.5-s, vairA-gyabhAva-nAnAM tathopa-gItyA bhavetkha-stham // mahAvipulAmahAcapalopagItyudAharaNam- . 1.5-1.15.5-1.5.1-ss-1-s.svipulo-pagIti saMtya-jyatAmi-daM sthA-na-kaM mi-ksso| 2222 1.1.5-1.5.1-55- / -5.5-1-5*s-s, viSayA-milApa-doSeNa bAdhya te ca-ca-laM ci-tam // utkrmennodviitiH|4|30|| pUrvoktAkramAdviparItaH kama uttamaH / ayamarthaH-AdyamantyaM bhavatyadham , anlamAdau, sA 'udgItiH' nAma AryA / tatra pathyogItyudAharaNam nh m shh lh shr shr hh w 5.1.1-5.5-1.sis s.5-1..1-1-5, vyAdha i-vodgI-tiravaiH prathamaM tAva-nmano h-r-si| . { 5.1.1-1-1.5-5.. / 5.5-5.5-1.5.1.-5.5-5, durnaya-kara vizrAmyasi pazcA-prANe- vipri--yaiH za-syaiH // mahAvipulodgItyudAharaNam . s.s 1.5.1-5.5-1.5. 11..si.s.1-1-5, eSA tavApa-rodrI-tiratra vipulA pribhr-m-ti| mly thm shr khy tm ny n 5.5-1.5.15.5-1...-ss-1.5.1-1.5-5, tvadva-lamApi yatkIrtirakhila-dikpA-lapArzva-mupayA-ti // pathyAmahAcapalodgItyudAharaNam .. s.s-.. / 5. 5 -5.5-1-1.5-5, udgI-tiratra nilaM pravartate kA-ma-capalA-nAm / 5.5-1.5.1-s. 5.1-5.5 1.5.1-5.s-s, tasmA--nmune vi-muJca pradeza metaM sameta--metA-bhiH // 1. vyutkameNeti kvacitpAThaH / 2. udgItirvigItiH, duSkIrtiriti yAvat / anindA . tirUpo byaajstunirlngkaarH| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 adhyAyaH] chandaHzAstram / 57 mahAvipulAmahAcapalodgItyudAharaNam I s .1-5.5-1.5.1-5.5-1.5.1-1-5, vipulA payodha-razrI-NimaNDa-le c-kssussoshc-p-laa| ny shh shh my'y ly ly nh s.s- s.1-s.s- s. s.s - s.1-5-1-1-5, udgI-tizAlinI kAminI ca sA vA-NinI mano hara-ti // . ardhe vasugarNa AryAgItiH / 4 / 31 // aSTa gaNAH prathame'rdhe yasyA bhavanti sA 'AryAgItiH' nAmAryA / aSTamo'pi gaNazcaturmAtriko bhvtiityrthH| vizeSAbhAvAt dvitIyamapya tAdRzameva / atrApi SaSTho maNo dvivikalpa eva, na lkaarH| ardhe iti vartamAne punarardhagrahaNAdgaNagrahaNAcca / iyamapi / pathyAdilakSaNapUrvakatvAt tadvadAryAgItiH // pathyA gItyudAharaNam h n sy mly b m m mnm 1..1.1-1.1..1-5s ajamaja-ramamara-mekaM s.s-5.5-1.5.1-5.5-1.. / pratya-kvaita-nyamIva- ma param / . nh shh m y'h y'y y'y y'y my'y s.s-s.s-..s ..s-s *s -1.5.1-5.5-5.s, AtmA-naM bhA-vayato bhavamu-ktiH syA-ditIya-mA-gItiH // mahAvipulAryAgItyudAharaNam ny tm thm khy ly ly nh mnh w 1.1.5-1.5.1-1.1.5-1.5.1-5.1.1-1...-...-.is viSayA-bhilASa-mRgatR-SNikA dhu-vaM hera-ti hariNa-miva hata-hRdayam / nh mshh, tm khy nh mly mt mnh . / / .5-1.5.1-1. 5- . .-5.5-1.5.1-1.1.1 5.s, vipulA-mamokSa-sukhakA-sibhista-tastya-jyate vi-Sayarasa-saH / pathyAjaghanacapalAryAgItyudAharaNam ny tm yh khh hy khy ny bh s.5-1.. / -5.5-1.s ss- / / / 1-1.5-1..s, vAtA-hatormi-mAlA-capalaM saMprekSya viSaya-mukhama-spataram / nh ny thm qm nh yh khh tm s.s .. / -5.s ... / -5.5-1.. / 5.5-1..s, muktvA samasta-saGgaM tapova-nAnyA-zrayanti tenA-tmavidaH // 1. 'mAlinI' iti li0 pu0. 2. 'gaNAH' iti pAThaH. 3. 'AryANAmAsamantAdrItiH 4. 'vipulAbhilASa' iti li* pu0. 5. 'hanti' iti li* pu0. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 kaavymaalaa| mahAvipulAmahAcapalAryAgItyudAharaNam ny tm nh lh bn lh lh yh 1.1.5-* I-ss-Is * 1-5. s. / / / .1-1..s, - vapalA-ni cakSu-rAdI-ni citta-hArI ca hanta hataviSayagaNaH / tr my mthh m m mslm khy mh 5.5-15.1-5.5-1.5.1-5.1.1-1..1.1-1.1.5-5.5, ekA tazIli-nAM yoginAma-to bhava-ti parama-sukhasaM-prAptiH / / . ityaaryaadhikaarH| vaitAlIyaM dviHkharA ayukpAde yugvasavo'nte gaiH / 4 / 32 / / 'laH' ityanuvartate / yatrAyukpAde prathame tRtIye ca dviHkharAzcaturdaza lakArA bhavanti, yukpAde ca dvitIyeM caturthe ca yugvasavaH SoDaza lakArAH, tat 'vaitAlIyaM' nAma chandaH / teSAM lAM madhye ubhayorapi pAdayorante rephalakAragakArAH kartavyAH / Aye pAde SaD lakArA pazcAdevaziSyante, dvitIye cASTau / evaM vaitAlIyAdhU sidhyati / dvitIyamapyardha tAdRzameva / tatrodAharaNam- / .. ragaNaH la. : gu. ragaNaH la. gu. 2. 1. 5, 6.8.9.11.12.14. 2. 4. 6. 7. 8.10..13. 14. 16, s-s-1-1-1-1-1-1-ss-5-5-1-1-5- / -5-1-5, kSu-kSI-Na-za-rI-ra-saM-ca-yA vy-kii-bhuu-t-shi-raa-sthi-p-a-raaH| ... ragaNaH la. gu. ragaNaH la. gu.. 2. 1. 5. 6. 1. 9. 11.12.14. 2. 4. 6. 7. 8.10. 11.13. 14.16. 5-5 1-1-1-1-1-1-55-:.-5-1-1-51-5-1-5. ke-zaiH pa-ru-bai-sta-vA-ra-yo vai-tA--lI-ya-ta-nuM vi-t-nv-te.|| 1. mandAramarande'nyepi kecidgItibhedA dRzyante'tatraikadvitrimAtrANAmAdhikyaM prathame yadi / tadA vigItiH kathitA dvitIye cetsugItikA // tRtIye tvatigItiH syAccaturthe svrgiitikaa| kaTugItistvojayozcetsamayormadhugItikA // yadi dvitIyAdimayo_lagItirudAhRtA / . . vaktagItistu kathitA cettRtIyacaturthayoH // iti / (biM0 1) 2 pazcAt rephalakAragakArANAM prAgiti bhaavH| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 adhyAyaH ] api ca / 1.2. 4. 5, 1 -3-1-1 la. gu. Aapla 6, 8, 9, 11.12.14. 1.2 4. 6. ragaNaH chandaH zAstram / la. gu. AAAA 7. 8. 10.11.13 14.16. 1-1-1-1-5-1-5, 1-1-5- s ta-va-ta-nvi ka-TA-kSa-vI- kSi-taiH pra-sa-ra-dbhiH zra-va-NA-nta-go-ca-raiH / 1 5-1-5-1-3-1 1-1-1-1-1 ragaNaH la. gu. Ma 1. 2. 4. 5. 6. 8. 9. 11, 12, 14. 1 2. 4. 6. 7. ragaNaH la. gu. jal 8. 10.11.13. 14.16. 1-5 1-5, 1-1-3 1-1-1 vi-zi-khai-ri-va tI - kSNa-ko-Ti-bhiH pra-ha-taH prANiti du- eka - Rs naraH // / yathA ca / 5-1-3-1-3 la. gu. 3-1-1-3-2 ragaNaH la. ragaNaH gu. AlA pla 1.-2. 4. 5. 6. 8. 9. 11.12.14. 1. 2. 4. 6. 7. 8, 10, 11.13. 14.16. 1-1-3-1-1-5-1-3-1-3 1-1-5-'-1-1-5-1-5- 1- 5, za-va- zo- Ni-ta-pa-va-ca-rci-taM puruSA - ntra - pra - thi-to- rdhva - mUrdha- jam ragaNaH la. gu. Ala ragaNaH ragaNaH la. gu. pla -5 1.2. 4. 5. 6. 8. 2.11.12.14 2. 4. 6, 7, 8, 10 11 13. 14. 16. 1-3-1-5, 1-1-2-1-1-3-1-5-1-5 1-1-1-1-1-3 va-pu-rA-nta-ra-va-hni-dI-pi taM vai-tA-lI-ya-mi-daM vi-lo- kya-tAm // ragaNaH la. gu. gu. vaitAlIyamiti vetAlazabdAtkRzAzvA ( pA0 sU0 4/2/80 ) derAkRtigaNatvAcchaNpratyayazcAturarthikaH / atra pAdagrahaNamidaM jJApayati, yat - AryAdInAM ' pAdazcaturbhAga: ' ( pi0 sU0 4 / 10 ) iti vyavasthA nAsti // gaupacchandasakam / 4 / 33 // asmin vaitAlIye chandasyante gakArazcededhiko bhavati, tad 'aupacchandasakaM' nAma chandaH / tatrodAharaNam-- ragaNaH la. gu. gu. 2. 4. 5. 6. 8. 9.11.12 14 16 2 4 6. 7. 8 10 11 13.14. 16.18. 5-1-1-1- 1-1-1 C10 vAkyai rma-dhu-raiH pra-tA-ye pU- rvaM yaH pa-zvA-da-ti-saM-da-dhA-ti mitram | la. gu. gu. kkhyk 59 ragaNaH la. gu. gu. AAAAA 2-1-3-1-1-3-2 ragaNa. } 2. 4. 5. 6.8 2 11.12.14.16. 2, 4, 6. 7. 8.10.11.13 14.16. 18. / -5-1 .'3-3 1-3-1-3-3-3-3-5-1-1-3 taM duSTa-ma-tiM vi-zi-STa- goTyA - mau-pacchanda-sa-kaM vadanti bAhyam // 5-5, 1. lagayorante gakAre'dhike yagaNaH sidhyati / ata evokaM gAruDe- 'anteya pUrvacadidamapacchandasikaM matam / ( pU. khaM. 2086 ) iti / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| -- api ca / ragaNaH yagaNaH / ragaNaH yagaNaH 1. 2. 4. 5. 6.8. 9. 11. 12.14.16. 1. 2. 4. 6.. 7. 8.10.11. 13.14.16.18. 1-1-1-1-1-1-1-1-1-5-5 1-1-5-5-1-1-5-1-5-1-5-s, pa-ra-ma-ma-ni-rI-kSa-NA-nu-ra-taM kha-ya-ma-ya-nta-ni-gU-Dha-ci-tta-vR-ttim / - ragaNaH yagaNaH - ragaNaH yagaNaH . 1. 2. 4. 5. 6. 8. 9. 11. 12.14. 16. 3. 4. 6. 7. 8.10.11.13.11.16.18. 1-1-5- / -1-1-1--1-5-5-5-5- 5-1-1-51-5- / 5-5, a-na-va-sthi-ta-ma-rtha-lu-bdha-mA-rA-dau-pa-ccha-nda-sa-kaM ja-hI-hi mi-tram // . upachandaHzabdAdarIhaNAdi(pA0 sU0 4|2|80)paatthaacaaturrthiko vupratyayaH // . ApAtalikA bhagau g| 4 / 34 // rephalakAragakArANAmapavAdaH / 'dvikharA ayukpAde yugvasavo'nte' (pi0 sU0 4 / 32) ityanuvartate / pUrvalakSaNayorante bhakAro gakArau-ca bhavataH, tadvaitAlIyam 'ApAtalikA' nAma labhate / tatrodAharaNambhagaNaH gu. gu. . bhagaNaH gu. gu. 2. ....... 8.. 9. 10. 12. 14. 2. 4. 6. 7. 8.10.11.12.14.16. 5-1-1-5-5 / - / -5-s' s - 5-5 1-1-1-1-1-5-5, pi--la-ke-zI ka-pi-lA-kSI vA-cA-TA vi-ka-To-na-ta-da-ntI / bhagaNaH gu. gu. . - bhagaNaH gu.gu. 2. 1. 5. 6. 8. 9.10.12.14. 1. 2. 3. 4. 6. 7. 8.10.11.12. 14.16. s-5-1-1- 1-1-5-5 1-1-1-1-5- / / 5-1-1-5-5, A-pA-ta-li-kA pu-na-re-SA nR-pa-ti-ku-le-'pi na bhA-gya-mu-pai-ti // . ApAtalikA asthiretyarthaH // zeSe pareNa yuG na sAkam / 4 / 35 // atra vaitAlIyAdhikAre yeSAM lakArANAM niyama. uktastadyatirikto lakAravarNaH zeSaH,. tasminniyamaH kriyate-yuglakAraH pareNa sAkaM na mishriikrtvyH| dvitIyastRtIyena, caturthaH pazcamena, yukpAde SaSThazca saptamena / evaM vadatA zeSANAM mizrIbhAvo'pyanujJAtaH / atrodAharaNaM pUrvameva // pad cAmizrA yuji / 4 / 36 // atra dvitIyacaturthayoH pAdayoH SaT lakArA amizrA na kartavyAH / pRthag na prayoktavyA ityarthaH / prathamatRtIyayozca pAdayoH varuciH / tatrodAharaNaM vaitAlIye tAvat. . ragaNaH la. gu. . ragaNaH la. gu. ... .. .. 4. 5. 6. 8. 9.11.12.14. 1. 2. 1. 1. 6... 8.10.11.13.11.16. 1-1-1-1-1-15-1-51-51-1-1-1-1-1-1-1-1-5-1-5, -ma-ra-zi-ra-si sa-ba-te dvi-SAM n-v-ni-shi-taa-yu-dh-vR-sstti-r-pr-tH| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 adhyAyaH] chandaHzAstram / . . 61 * ragaNaH la. gu. ragaNaH la. gu. yagaNaH 1. 2. .. .. 5. 6. 8. 9.11.12.14. 1. 2. 4. 6. 7. 8. 10.11.11.11.16. . .. 1-1-1-1-1-1-1-1-1-1- 1-1-1- 1-1-1-1-1-s. ku-va-la-ya-da-la-dI-gha-ca-ca-SAM pra-ma-dA-nAM na ka-TA-kSa-vI-kSi-tam // aupacchandasakodAharaNamragaNaH .. yagaNaH . ragaNaH 1. 2. .. 4. 5. 6. 8. 9.11.12. 14.16. 2. 1. 6. 7. 8.10.11.12.14.16.18. 1-1-1-1-1-1 -1-1-1--5 5-5-5-1-1- 1-5 / -5-s, pa-ra-yu-va-ti-dhu pu-tra-bhA-va-mA-do kR-vA-prA-rtha-ya-te ta-taH pa-ti-tvam / rapaNaH , yagaNaH ragaNaH yagaNaH 1. 2. 1. 4. 5. 6. .. 9.11.12.14.16. 2. 1. 6. 7. 8.10. 11.11.14.16.19. 1-1-1-1-1-1-5- / - / -5-5-5-5-5-1-1-5 / -5-15-s, i-da-ma-pa-ra-mi-ho-cya-te vi-ze-SA-dau-pa-ccha-nda-sa-kaM kha-la-sya vR-ttam / / ApAtalikodAharaNambhagaNaH gu.gu. bhagaNaH gu. gu. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 8. 9.10.12.14. 2. 3. 4. 6. 7. 8.10.11.12.14.16. 1-1-1-1-1- / 5-1-1-5-5 5-1-1-5 -1-1-1-1-5-5, . a-bhi-ra-ma-ya-ti kiM-na-ra-ka-NThI haM-sa-ga-tiH shr-v-nnaa-y-t-ne-traa| . bhagaNaH gu. gu. bhagaNaH gu. gu. ' 1. 2. 3. 4. 5. 6. 8. 9.10.12. 14. 1. 2. 3. 4. 6. 7. 8.10.11.12.14.16. 1-1-1-1-1-1-1-1-1-s-s 1-1-1-1- 1-1- 1-1-5-s, vi-za-da-ka-ma-la-ko-ma-la-gA-trI yu-va-ti-ri-yaM ha-da-yaM ta-ru-mA-nAm // paJcamena pUrvaH sAkaM praacyvRttiH| 4 / 37 // idAnIM vizeSalakSaNamAha-'zeSe pareNa yuG na sAkam' (pi0 sU0 4 / 35) ityatra paJcamacaturthayorekIbhAvo niSiddhaH so'nena vidhIyate / 'yuji' ityanuvartate / yadA yukpAde paJcamena lakAreNa pUrvaH saMgacchate tadA 'prAcyavRttiH' nAma vaitAlIyaM bhavati / zeSaM yathAprAptam / tatrodAharaNam___ ragaNaH la. gu. ragaNA la. gu. 1. 2. 4. 5. 6. . 9. 11.12. 14. 2. 3. 5. 6. 7. 8.11.11.11.11.16. 1-1-1-1-1-1-1-1-1-5, 5- / 5- / / / -5- / 5-1-5, vi-pu-lA-rtha-su-vA-ca-kA-kSa-rAH ka-sya nA-ma na ha-ra-nti mA-na-sam? / ' 1. 'vaitAlIyaprAcyavRttiH, aupacchandasakaprAcyavRttiH, ApAtalikAprAcyavRttiH' iti bhedatrayamupalabhyate chandaHkaustubhAdau / cha0 zA0 6 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| ...............12.14. 2. ....... .......... 1-1-1-1-1-1-1-1-1-s -1--1-1-1-1-1-1-1-2, Ta-mA-4-bi-ze-pa-pe-za-lAH praa-cy-p-ti-k-vi-kaa-vy-sN-p-dH|| ayuktatIyenodIcyavRttiH / 4 / 38 // 'pUrvaH sAkam' ityanuvartate / ayukpAde tRtIyena lakAreNa yadi pUrvaH saMgacchate, tadA 'urIcyavRttiH' nAma vaitAlIyam / zeSaM yathAprAptameva / tatrodAharaNam 1. .............1.12.11.1.2.1..........1111.18.. 1-1-1-1-1-1-1-1-1- 1-1-1- 1-1-1-1-1-1-s. a-bA-ca-ra-ma-na-ji-tA-kSa- zru-ti-du-TaM ya-ti-ka-:-ma-ka-mam / ......... ...... .. 2. 1. 6. .. 8.10.11.u.t... 1-1-1-1-1-s / 5-1- 1-1-s s -1-1-1-1-1-1-5 pra-sA-da-ra-hi-taM ca ne-pya-te ka-vi-miH kA-vya-mu-hI-cya-vR-ti-bhiH // AbhyAM yugapatpravRttakam / 4 / 39 // . AbhyAM pUrvocalakSaNAbhyAM yugapatpravRttAbhyAM 'pravRttaka' nAma vaitAlIyam / yukpAde paJcamena pUrvaH saMgacchate, ayukpAde tRtIyena dvitIya ityarthaH / tatrodAharaNamragaNaH cha. ga. ragaNA ba. gu. .. .. 5. 5. 5. 8. 9, 11.12.11. 2. 3. 5. 6. .. .10..15.11.16. 1- 1-1-1-1-1-1-1- 1-1- 1-1-1-1-1-1-1-5, i-da ma-ra-ta-vaM-za-bhU-bhU-tAM bhU-ya-tAM zru-ti-ma-no-ra-sA-ya-nam / ragaNaH la. gu. 1. 1. 1. 5. ... 9.11.12.14. 2. 3. 5. 6. 7. 8.10.11.13.14.6. 1-1-1-1-1-5 / -5-1- s s -1-1-1-1-1- 1-1-1-5, . pa-vi-tra-ma-dhi-kaM zu-bho-da-yaM. vyA-sa-va-kra-ka-thi-taM pra-ca-ta-kam // ayukcAruhAsinI / 4 / 40 // yasya sarve pAdA ayuglakSaNayuktAstadvaitAlIyaM 'cAruhAsinI' nAma / kiM tallakSaNam ? caturdazamAtratvaM, tRtIyena pUrvasya yogH| tatrodAharaNam 1. asyApi 'vaitAlIyodIcyavRttiH, aupacchandasakodIcyavRttiH, ApAtalikodIcyavRttiH' iti medatrayamupalabhyate tatraiva / 2. 'vaitAlIyapravRttam , aupacchandasakapravRttam , ApAtalikApravRttakam' evaM trividhaM chandaHkaustubhAdau / 3. tathaiva cArahAsinyapi trividhaa| - Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 adhyAyaH ] chandaH zAstram / svanaH la. bu. ragaNaH adva 1. 1. 8. 4. 1. 2. 3. 14. 18. 98. 1. 8. 8. M. E. c. 9. 99. 13. 98. 1-5.-1-1-1-1-1-5-1-5 ma-nA-pra-sa-ta 1-5-1-1-1-1-1-5-1-5, nIH sma -ro-la-si-ta-gaNDa-maNDalA / cha. gu. 1. 3. 4. 5.6. 8.9.11.12.14, 1.64.5. 1. 1-5-1-1-1-51 5-1-3, 1-51-1-1 ragaNaH laM. mu. . 8. 9.11.12.14. 3-1-5-1- 5, -li-tA tu kA-mi-nI ma-no i-ra-ti cA-ha-hA-si-nI // yurgaparAntikA / 4 / 41 // yuglakSaNayukta caturbhiH pAdaiH 'aparAntikA' nAma vaitAlIyam / kiM talakSaNam ? SoDazamAtratvam, pazcamena pUrvasya yogaH, vaNNAM mizrANAM prayogazca / tatrodAharaNam ragaNaH la. gu. ramaNaH la. gu. pha pla 61 ragaNaH .. 1.2. i. 5. 6. 7. 8. 10.11.13.14.16. 1.2. 3. 5. 6. 8.10. 11.16. 14.16. 1-1-1-5-1-1-1-5-1-5-1-3, 1-1-1-5-1-5-5 1-5-1-5, sthi-ra-vi-lA-sa-na-ta- mau-ki-kA-va-lI kamala-ko-ma-lA- jI mRge-kSa-jA / ragaNaH kha. gu. 1.2.6. 5 6. 7. 8.10.11.1614.16. 1. 2.2.5. 6. 7. 8. 10.11.13. 14. 16. 1-1-15-11-1-5 / 5-1-5, 1-1-1-1-1-1-1-571-5- / -', ha-ra-ti kaM-sya hR-da-yaM na kA-mi-naH ? su-ra-ta-ke-li- kuza - lA-pa-rA-nti-kA // aparasyAntike samIpe sthitA, parakIyetyarthaH // 3 iti vaitAlIyAdhikAraH / gantA dvirvasavo mAtrAsamakaM lU navamaH / 4 / 42 // 'vaitAlIyam - ' (pi/ sU0 4 / 32 ) ityAdisUtrAtsaptamyantaM 'pAda' grahaNamanuvartate / 'l' iti ca mahAnadhikAraH / tenAyamarthaH yatra pAde gantAH santaH, SoDaza lakArA bhavanti, tat 'mAtrAsamakaM' nAma chandaH / ante dvAbhyAmeko guruH (s) kartavyaH / navamazca lakAra 1. aparAntikApi tridhopalabhyate tatraiva. asyA ekapAdiketi saMjJA gAruDe ( pU. 208/9 ). 2 ( smitavilAsarasoktipezalA' iti li. pu. 3. vastutastu dhAnavA: ' 'sikA' ( 4 / 43 ) vat aparAntikA aparAntadezodbhavA strI ityeva yuktam / 4. chandaHkaustubhavRttaratnakarAdiprantheSu nava vaitAlIyamedA upalabhyante, teSvekatamo 'dakSiNAntikA iti nAmA medo'tra nopalabhyate / garuDapurANe tu lakSito'sau jJeyAyo dakSiNAntikA / parAzrito dvitIyo laH pAdeSu nikhileSvapi // ( pU. 208/7) iti / iyamapi pUrvavatrividhaiva. 5. 'mAtrAsamakaM navamo l go'ntyaH' iti vR0 20. Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 kAvyamAlA / (i) eva / ''dvirvasavaH' iti dviguNitA vasavaH, lakArAH SoDazetyarthaH / ' zeSe pareNa yuG na sAkam' (pi0 sU0 4 / 35 ) ityanuvartanIyam / tatrodAharaNam - 2. 4.5 6.8, 9, 10, 12, 14.16.2. 4, 6. 8. 9.10.12.14. 16. s-s-1-1-' / - i-s-s-s, s-ss-s 1-1-5 - 5 - 5, a-zma-zru-mu-kho vi-ra-lai-rda-ntai rga-mbhI-rA-kSo na-ta-nA-sA-praH / 2. 4. 5.. 6. 8. 9, 10, 12, 14.16. 2, 4, 5, 6, 8, 9.10.12.14.16. 5-5-1-1-5 1-1-5 5-5, 5-5-1-1-5 1-1-5 5-5, nirmA-sa-ha- nuH sphu-Ti-taiH ke-zai rmA - trAsa-ma-kaM la-bha-te duHkham // 'ganta-' (pi0 sU0 4 / 32 ) ityanenaivAntasya gurutve siddhe punargantagrahaNamAtidezikagurutvanirRttyartham / tenAtra dvau lakArau ( 1 ) bhaGktvA dvimAtriko guruH (s) kriyata iti vAkyazeSaH // dvAdaza vanavAsikA / 4 / 43 // yasya mAtrAsamakasya pAde dvAdazo lakAraH ( 1 ) svarUpeNAvatiSThate cakArAnnavamazca, tanmAtrAsamakaM 'vAnavAsikA' nAma / tatrodAharaNam - 2. 3. 4. 6.8. 9.10.11.12.14.16. 1. 2. 3.4. 6. 7. 8. 9.10.11.12.14.16. 5-1-1-5-5-1-1-1-1-5-5, 1-1-1-1-5-1-1-1-1-1-1-3-5, manma-tha-cA-pa-dhva-ni-ra-ma-NI - yaH su-ra-ta-ma-ho- tsa-va-pa-Ta-ha-ni-nA-daH / 1. 2. 4, 6, 8, 9.10.11.12.14.16. 2. 3. 4, 6, 8, 9, 10.11.12.14.16. 5-5 1-1-1-1 5-5, va-na-vA-sai - strI-sva-ni-ta-vi-ze-SaH ka-sya na ci-taM ra-ma-ya-ti puM- saH // 1-1-5-5-5-1-1-1-1-5-5, 11-5. vizlokaH paJcamASTamI / 4 / 44 // dvAdazagrahaNaM navamagrahaNaM ca nivRttam / yatra caturSu pAdeSu paJcamASTamI lakArau (1) tiSThataH, zeSaM yathAprAptam, tanmAtrAsamakaM 'vizloko' nAma / tatrodAharaNam - 2. 4, 5, 6, 7, 8, 10, 12, 14, 16, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 11, 12, 14, 16. 5-5-1-1-1-1-5 s - s - 5 S-1-1-1-1-1-1-5-1-1-5 -5, bhrAnta-gu-Na-ra-hi-taM vi-lokaM du-rna-ya-ka-ra-Na-ka-da- thiM-ta-lo-kam / 2. 4. 5. 6. 7. 8.10.11.12.14.16.2, 4 5 6 7 8.10.11.12.14,16. s - s 1-1- 5 - 5, 5-5 jA-taM ma-hi-ta-ku-le - spya - vi-nI- taM mitraM pa-ri-ha-ra sA-dhu-vi-gI tam // citrA navamazca / 4 / 45 // -5-1-1-1-1 1-1-1-1 's-5-1-1-5 1. ' antyasya' iti li0 pu0. 2. 'tadyugalAdvAnavAsikA syAt' iti vR0 20. 3. koGkaNadezAtpUrvI bhAgoM vanavAsadezaH, 'sarvaMsahA madhyamavegabhAjastriyo ramante vanavAsa - dezyAH !' (5 / 18) iti ratirahasye / 4. 'jo lnAvathAmbudhervizlokaH' iti vR0 20. 5. 'bANASTanavasu yadi lazcitrA' iti vR0 20 'citrA nAma cchandazcitraM cetrayo mA yakA' iti cchandomaJjaryAdipUpalabdhaM citrA citraM vA cchandastvanyat. Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 adhyAyaH] chandaHzAkham / yasya navamo lakAra (0) evAvaziSyate cakArAtpazcamASTamau ca; tanmAtrAsamakaM vinAnAma / tatrodAharaNam1. 2. 1. 5. 6. 7. 8. 9.10.12.11.16. 2.4.5. 6. .. 8.9.10.11.12.11.15. 1- / 5-1-1 -1-1-1-5-5-5, 5-5 1-1-1-1 -1 -1-5-5 ya-di vA-Jcha-si pa-ra-pa-da-mA-ro-DhuM mai-trIMpa-ri-ha-rasa-ha v-ni-taa-miH| 2. 3. 4. 5. 6. 5. 8. 9.10.12. 14. 16. 2. 4. 5. 6. .. 8. 9.10.12....:. 5-1- / / -1-1- / / -1-5-5-5, 5-5-1-1- / / / -1-ss-S... mu-hya-ti mu-ni-ra-pi vi-Sa-yA-sa-zA-citrA bha-va-ti hi ma-na-so -tiH| 'navamaH' (pi0 sU0 4 / 42) ityanuvartamAne'pi punrnvmgrhnnmupcitraaprtiprsvaarym| parayuktenopacitrA / 4 / 46 // parayuktena dazamena sahakIbhUtena navamena 'upacitrA' nAma bhavati / pUrva laghuniyamena lakSaNaM proktam / idaM tu guruniyamenocyate / tatrodAharaNam2. 4. 6. 7. 8. 10.11.12.11.16. 2. 4. 6. 7..8.10.1.12.14... s-s-s 1-1-5-1-1-5-5, 5-5-5-1-1-1-1-1-5.s, ya-cci-taM gu-ru-sa-kta-mu-dA- vi-dyA-bhyA-sa-ma-hA-vyaM-sa-naM ca / 2. 4. 6. 7. 8.10.11.12.14.16. 2.... 1..6, ... 8.10.11.12.11.16. 5-4 s- / / -5-1-1-5-5, 5-1-1-1-1-1-1-1-1-5-5, pR-thvI ta-sya gu-*--pa-ci-trA ca-ndra-ma-rI-ci-ni-bhai-meM-ba-tI-yam / ebhiH pAdAkulakam / 4 / 47 // eSAM pazcAnAM madhye yaiH kaizcidapi caturbhiH pAdaiH pAdAkulaka' naam| mAtrAsamakavizlokavAnavAsikopacitrANAM pAdairudAharaNam1. 2. 1. 6. 7. 8, 9.10.11.12.11.16. 3. 4. 5. 6. ................ : 1-1-5-5-1-1- / / .-1-1-5-ss-s 1-1-1-1-1-1-1-5-5, a-li-vA-cA-li-ta-vi ka-si-ta-cU-te kA-le m-d-n-s-maa-g-m-duu-te| 2. 1. 6. 8. 9. 10.11.12.14.16. 2. 1. 5. 6. 8.10.1.12.11... s-s s -s 1-1-1-1-5-5 5-5-1-1-5 5-1-1 5- : smR-tvA kA-ntAM pa-ri-ha-ta-sA-rthaH pA-dA-ku-la-kaMdhA-va-ti paa-nyH|| .. __tathA vizlokopacitrAmAtrAsamakopacitrANAM pAdaiH pAdAkulakam' / tatrodAharaNam2. 1. 5. 6. 7. 8.10.11.12.14.16. 2. 3. 4. 5. 6. 8.10.11.12.11.15. s-5-1-1-1-1-1-1-1-5-ss-1-1-1-1-5-5-1-1-5-5 puM-sko-ki-la-kR-ta-zo-bha-na-gI-te d-kssinn-p-v-n-pre-ri-t-shrii-te| 1. 'upacitrA navame parayukte' iti vR0 ra0. arghasamavRttAntargatamupacitranAmakaM chandastvito'nyat / 2. 'lahu guru eka pimma Nahi jehA, paa: paa lekkhaha uttmrehaa| sukA pharNidaha kaMThahavalaaM, sorahamattA pAAkulamam // iti prA. pi0 sU0 11104 / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| 1.2 3. 4. 6. 8. 1.50 12.14.16. 2. 4. 5. 5. 8. 10 11. 12. 14. 16.. 1-1-1-1-5-5-1-1-5- 5-5 5-5-1-1-5 --, 5-5 ma-dhu--ga-ma-ye-'smi-kR-ta-vi-cho-kaH pA-dA-ku-la-kaM nRtya-ti lo-kaH // . mAtrAsamakasyaikena pAdena, dvAbhyAmupacitrAyAH, vizlokasyaikena 'pAdAkulakam / tatrodAharaNam2. 4. 6. 8. 5.10.12. 14.16. 2. 1. 5. 6. 8.10. 11.12.14. 16. 5-55-5-1-1-5-5-55-5-1-1-5-5-1-1-5-9, ci-taM bhrA-mya-ya-na-va-sthA-naM pA-dA-ku-la-ka-lo-ka-sa-mA-nam / 2. 1. 6. 7. 8.10. 11.12.14. 16. 1. 3. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 10.12. 14.16. s-s s -1-1 -1-1 -1-1-1- / / / - / / -1-5-55-5, kA-yaH kA-ya-ti zA-ya-ti za-ti-sta-da-pi na ma-ma pa-ra-lo-ke bha-ktiH // yathA pAdAkulakanAmnaH zlokasya pAdeSvasthiratA tathetyarthaH / upacitrApAdenakena, vAnavAsikApAdena, punarupacitrApAdAbhyAM pAdAkulakam / tatrodAharaNam 1. 2. 3. 4. 6. 7. 8. 10.11.12.14.16. 1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-5-5. pa-ri-ha-ta-sa-rva-pa-ri-gra-ha-lo-kaH .. 1. 2. 3. 1. 6. .. 8. 9.10.11.12.14.16. 1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-s, pra-ti-di-na-va-dhi-ta-gu-ru-ta-ra-zo-kaH / 2. 3. 4. 6. 7. 8. 10.11.12.14.16. s-1-1-1-1-1-1-1-1-5-5, duH-kha-vi-va-dhi-ta-lo-ca-na-vA-riH 2. 1. 5. 6. 8. 10.11.12.14.16. 5-5-1-1-5 5- / / -5-s, pA-dA-ku-la-kaM yA-ti t-vaa-riH|| iti maatraasmkaadhikaarH| 1. 'yadatItakRtavividhalakSmayutairmAtrAsamAdipAdaiH kalitam / aniyatavRttapariNAma- . sahitaM prathitaM jagatsu pAdAkulakam // ' iti vR0-20. 2. 'vaktvA dalayuganiyamaM vRttAni catuSpadAni bahudhA syuH|| trayamadhikaraNaM teSAM mAtrAsamakaM ca kulakamatha tilakam // (2 / 4 ) mAtrAsamakapadbhedAH shtopryssttviNshtiH| . sarveSu yogyeSvalpAnAM niSphalaM nAmakalpanam // caturdhA yadi yukto'nirmAtrAbhiH pnycbhirydi| SabhirvA saptabhiH pUrNastridhAkulakamIzmahe // ' / mAtrAsamakadvayaghaTitaM yadi / tilakamiti prathayantu mahAntaH // , -(3 / 14,15,19) iti vRttamaNikoze / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : adhyAyaH] chandaHzAstram / gItyAryA lA / 4 / 48 // yatra pAde dvirvasavaH SoDaza lakArA bhavanti sA gIlAryA' nAma jAtiH / 'laH' itya nuvartamAne punarlagrahaNaM dvimAtrikanivRttyartham / tatrodAharaNam 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8, 9.10.11.12.13.11.15.16. 1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1 ma-da-ka-la-kha-ga-ku-la-ka-la-ra-va-mu-kha-ri-Ni 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.10.11.2.13.11.15. / 1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1- / vi-ka-si-ta-sa-ra-si-ja-pa-ri-ma-la-su-ra-bhi-Ni / 1. 2. 1. 1. 56. .. 8.9.10.11.12.11.1.15.19. / -1-1-1-1-1-1-1-1-1-1 -1- / / - / gi-ri-va-ra-pa-ri-sa-ra-sa-ra-si ma-ha-ti kha-lu 1. 2. 3. 4. 5. 6. .. 8. 9.10.11.12.13.11.15.16. 1-1-1-1-1-1-1- / / - / / / / -1-1-1 ra-ti-ra-ti-za-ya-mi-ha ma-ma hR-di vi-la-sa-ti // sarvalaghucchandasi gItyAryAzabdasya pravezayitumazakyatvAttacAma nokkam // zikhA viparyastArdhA / 4 / 49 // saiva gItyAryA viparyaskhArdhA yadA bhavati tadA 'zikhA' ityAkhyAM labhate / ayamarthaHyatrArtha sarvalaghu bhavati, ardha ca sarvaguru, iti / 'catuSpadAnAM pAdastu SoDazArabhya maatRkaaH| dvAtriMzadbhiH parimitazcaritArtho vibhAti naH // yadi dvAtriMzato'pyUrva mAtrAH pAde niyojitaaH| dhanyAdisaMjJaM gItaM syAna tadvRttaM prazasyate // ' (2 / 6,7) ityapi tatraiva / 1. 'dviguNitavasuladhuracaladhRtiH' iti nAmAntaraM vR0 ra0. 2. 'caumattA aTThagaNA pubaddhe, uttaraddha hoi smruuaa| so khaMghA viANahu piMgala pabhaNei muddhi bahusaMmeA // ' iti prA. pi. sU. 163 ityanusAreNa skandhakamityapi saMjJAntaraM bhavet / 3. 'matta aThAisa paDhame, bIe battIsa mattAi / pa. pa. aMte lahuA suddhA sikhA vihANehu // ' iti prA. pi. sU0 11127 uktazikhAcchandastvanyat / vRttamaNikoze tu-'dazanagaNopari guruyutamalaghuyugaM vA dalaM puraH prtH| ubhayaM dvAtriMzalaghu saguru navagaNaM ca sammatAsti zikhA // ' ( 38) ityanyathaiva zikhA dRzyate / sA ca 'zikhA kalayate caturvidhAn medAn' (2 // 3) iti tatraiva / 4. 'gaMdaubhaddausesasAraMgasivabaMbhavAraavaruNa / NIlumaaNatAlaMkaseharusarugaaNusarahuvimairavIra // iti prA. pi0 sU0 1164 . iti sUtroktaskandhakabhedAntargatazarabhAkhyaM chandonAmAntaram / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| evaM tasyA eva vinyAsamaidena saMjJAdvayamAhalaM puurvshvejjyotiH|4|50|| pUrvavedardhamAgaH sarvala bhatriMzallakAro (32) bhavati, uttarazca sarvaguruH SoDaza (16) gakArastadA 'jyotiH' nAma zikhA bhavati / tatrodAharaNam 1. 2. 3. 4. 5. 6... 8. 9.10.11.12.11.14.15.16. 1- / / -1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1- / ya-di su-kha-ma-nu-pa-ma-ma-pa-ra-ma-mi-la-Sa-si 10.18.19.20.21.22.23.24.25.26.27.28.29.30.31.32, 1-1-1-1 -1-1- 1-1-1-1-1-1- / / pa-ri-ha-ra yu-va-ti-pu ra-ti-ma-ti-za-ya-mi-ha / . 1. 2, 3.. 1. 5. 6. 7. 8. 5-5-5-5-5-5- 5-5 A-tma-jyo- tiryo-gA-bhyA-sA1.10.11.12. 13. 14.15.16. s-ss-s--ss-s. i-TvA duH-kha-cche-daM kuryAH // gazcetsaumyA / 4 / 51 // tasyA eva zikhAyAH pUrvArdhabhAgaH sarvaguruH SoDaza (16) gakArazcedbhavati, uttarava dvAtriMza (32) lakAro bhavati, tadA 'saumyA' nAma zikhA bhavati / tatrodAharaNam 1. 2, 3. 1. 5. 6... .. s-s 5-55-55-5 so-myAM ha-STiM de-hi me-hA. 9.10. 1. 12.13.11.15.16. 5-5-5-5 5-5 5-5 . he-he-'smA-kaM mA-naM mu-ktvA / 1.2.1.1.5. 6....8. 9.10.11.12.13.11.15.16. 1-1-1-1-1- 1-1-1-1-1- 1- 1-1, za-za-dha-ra-mu-khi! su-kha-mu-pa-na-pya ma-ma hR-di 17.18.19.20.21.22.23.24.25.26.27.28.29.30.31.12. 1-1-1-1-1-1-1-1-1-1 -1-1-1-1- / ma-na-si-ja-ru-ja-ma-pa-ha-raM la-ghu-ta-ra-mi-ha // cUlikaikonatriMzadekatriMzadante g / 4 / 52 // 'artha'grahaNam (pi. sU0 4 / 49) anuvrtte| yatra prathame'rdhe ekonatriMza (29) chakArA bhavanti, dvitIye cArSa ekatriMzat (31), tayozcAnte dvau (1) lakArAvunmUlya 1. 'anaGgakrIDA' iti nAmAntaramasya vR0 ra0. .. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH] chandaHzAstram / pratyekameko guruH (s),kriyate, tat 'cUMlikA' nAma chandaH / 'ante g' iti vizeSopAdAnasAmarthyAdanyeSAM laghutvamuktaM bhvti| tenAye saptaviMzati (25) laghavaH, ante gurureko bhavati / dvitIye'pyekonatriMza (29) laghavaH, ante guruzcaikaH / tatrodAharaNam 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.9.10.11.12.13.11. 1-1-1-1-1-1-1-1-1- 1-1-1-1, ra-ti-ka-ra-ma-la-ya-ma-ra-ti zu-bha-za-za-(2) 15.16.17.18.19.20.21.12.23.24.25.26.27.29. 1-1-1-1-1-1-1-1- -1-1-1-5, .. ma-mi-ha-ta-hi-ma-ma-ha-si m-dhu-s-m-ye| 1. 2. 3, 4. 5. 6. .. 8.9.10.1.12.13.11.15.16. 1-1-1- / / -1-1 -1-1- 1-1-1- / / , pra-va-sa-si pa-thi-ka! vi-ra-hi-ta! ka-tha-mi-ha tu 17.18.19.20.21.12.23.24.25.26.27.28.29.1. 1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-5, pa-ri-ha-ta-yu-va-ti-ra-ti-ca-pa-la-ta-yA // anyaiH punaranyathaivedaM sUtramadhIyate-cUlikArdhamekonatriMzadante g' iti / teSAmumayozcApyardhayorekonatriMzanmAtrA gurvantA bhavanti / tatrodAharaNam. .. 2. 3. 4. 5. 6. .. 8.9.10.1.12.11.14. 1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1 gha-na-pa-ri-ma-la-mi-la-da-li-ku-la-mu-kha55.16.17. 18.19.20.21.22.23.24.25.26.27.29. 1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-5, ri-t-ni-khi-l-k-m-l-m-l-y-p-v-ne| 1.2. 3. 4. 5. 6. 7. 8...10.1.12.13.14. 1-1-1- 1-1- 1-1-1- 1-1-1 ja-na-ya-ti ma-na-si za-zi-mu-khi mu-da-ma15.16.17.18.19. 20. 21. 22.23.25.25. 26.27.29. 1-1-1-1- / / / / -1-1-1 -1-s.. ti-za-ya-mi-ha ma-ma ma-dhu-ra-ya m-dhu-naa|| 'ardhagrahaNAdatra pAdavyavasthA nAsti / idAnIM gaNamAtrAcchandasAM gurulaghusaMkhyAparijJAnArthamidamAha- sA g yena na samA lAM gla iti / 4 / 53 // ____ sA gurusaMkhyA veditavyA / yena yAvadbhirakSaraiH / la laghUnAM mAtrANAm / samAH sama.. saMkhyA glo na syuH| api tu nyUnasaMkhyA eva / 'glaH' ityakSarAjyabhidhIyante teSAM. 1. 'atirucirA' iti saMjJAntaraM vRttaratnAkarAdiSu / 2. ata evaitatprakaraNaM 'dvipAtprakaraNa miti nirdiSTaM rtnaakre| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAmAlA / rUpatvAt / ayamabhiprAyaH -- AryAdiSu zAstre yAvatyo mAtrA upadiSTAMstAvantyakSarANi yathAsaMkhyaM va pUryante sA tatra gurusaMkhyA veditavyA / avaziSTA laghusaMkhyA / tatrAyamupayogaH - yadA kazcitpRcchati, catvAriMzadakSarAyAmAryAyAM kati guravaH saMpadyante, kati vA laghana ? iti, tadA saptapaJcAzanmAtropadiSAyAmAryAyAM mAtrAsaMkhyAyAM catvAriMzadakSarasaMkhyA (40) mapanIya tatra ye'vaziSyante, tAn gurUnupadizet / te ca saptadazaika (17) / zeSAMstu trayoviMzati ( 23 ) laghurUpAnupadizet / tadyathA 1. 2. 3. 4. 4-6, 7-8 9-10. 11-12, 1-1-1-1-1 S - S - sta - na-yu-ga-ma- bhu- sA (1). (2). (1).(x).(~). * (4). (*). - -1-11-5-1 12. 14-15, 16, 17, 18.19-20.21, 22. 21.24, 25-26.27-18.29-10. s, taM (c). s - 1 samI-pa-ta-ra- va rti hR-da-ya-zo - kA (2). (10). (11). (13).(12).(18). (14). (14).(10).(1x).(19). (30). 31. 32, 33 34. 35-36.37-38, 39-40, 41-42. 1-1-1 1 - 5 - S - S-- S. kA hA raM ca - rati vi - mu (22). (23). (24). (25). (26). (27). (28). (29). 48.15 - 50.5152-53.54-55 56-57 mAtrAGkAH / 43. 44, 45. 46. 47 1-1-1-1 ! 5 -1-1 - S-1-1-1 1- s S - S, S - S vrata- miva bha va to ripu- strI (30).(31). (32). (33).(34).(35).36). (30). (38). (39). gneH / (29). NAm // (10). akssraangkaaH| ( bANabhaTTasya ) iti zrIbhaTTa halAyudhaviracitAyAM piGgalacchandovRttau caturtho'dhyAyaH / 1. asyAbhiprAyaH sphuTaM prakAzyate--- purodarzitAyAmAryAyAM kati guravo laghavazca vartante ? iti pRSTe sati pUrva tAvadAryAyAM mAtrAgaNanA vidheyA / tanmAtrAsakhyApiNDIbhUtAkAca kucana patrAdau saMsthApyAH / punastasyA eva sarveSAmakSarANAM gaNanAM vidhAya tadakSarasaMkhyApiNDIbhUtAGkA mAtrAsaMkhyApiNDIbhUtAGkAnAM saMmukhe sNsthaapyaaH| tato mAtrAsaMkhyApiNDIbhUtAGkebhyo'kSarasaMkhyApiNDIbhUtAGkAnapanayet / tatra ye saMkhyAkA avaziSyante, tAvatsaMkhyAkAstasyAmAryAyAM guravo bhavanti / punarakSarasaMkhyAGkata etadavaziSTagurusaMkhyA- | jJAnapanayet / tatra yAvanto'GkA avaziSyante, tAvanto laghavo jAyante / anayaiva rItyA * gaNamAtrAcchandasAM gurulaghujJAnaM bhavati / tadrItiryathA - 1 mA0 [saM0] kuH a0 [saM0 DUH gu0 [saM0 GaH a0 saM0 GkaH gu0 saM0 DaH la0 saM0 " ce 17 " 17 = 23 " Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 adhyAyaH ] chandaH zAkhama | paJcamo'dhyAyaH / 71 vRcam / 5 / 1 / adhikAro'yamAzAstraparisamApteH / yadita UrdhvamanukramiSyAmastad "vRtta 'vedisatyam / tena prAkanaM laukikaM chandojAtaM 'jAtiH' ityucyate / ita uttaraM va 'vRttm| tathA cokam - 1 'padyaM catuSpadI taca vRttaM jAtiriti dvidhA / ' (kA0 da0 111 ) gAyatryAdau chandasi vartata iti 'vRttam' / taca sthiragurulaghvakSaravinyAsamiSyate pAdaina saMyogAt 'pcm'| yathA-AryAdicchandaH khapi pAdavyavasthA nAstIti pAda saMyuko, itte punaH pRthagbhavata ityarthaH / pAdena saMyogAbhAvAt / tathA cokam'ekadezasthitA jAtirvRtaM gurulaghusthitam' iti // samamardhasamaM viSamaM ca / 5 / 2 // 'samasarvAvayavatvAt 'samam' / yasya catvAraH pAdA ekalakSaNayuktAstat 'sama' vRttam / zeSaM ca saMjJAnurUpameva / tatrArSe same yasya tat 'ardhasamam' sarvAvayavebhyaH / arghAbhyAM ca vigataM samaM yasya tad 'viSamam' / evaM tritrakAramapi vRttavAtamutam // samaM tAvatkRtvaH kRtamardhasamam / 5 / 3 // 'samam' iti samavRttasaMkhyocyate / tayaiva guNitaM 'tAvatkRtvaH kRtam ucyte| etadukta bhavati -- samavRttasaMkhyAguNite samavRttasaMkhyAyAH piNDe yA saMkhyA niSpadyate, tAvatsaMkhyamarthasamaM veditavyam / tatra gAyatre chandasi samadramasaMkhyA. catuHSaSTi (64) rathamAdhyAyasiddhA / tasyAM catuHSaSTi (64) saMkhyAguNitAyAmardhasamavRtta saMkhyA saMpadyate -- catvAri sahasrANi SaNnavatizca vRttAni / aGkato'pi ( 64x64 ) =4096 // viSamaM ca / 5 / 4 // ardhasamaM tAvatkRtvaH kRtaM 'viSamaM bhavati / etaduktaM bhavati -- ardhasamavRttasaMkhyA (4096) ardhasamasaMkhyA (4096) evaM guNitA viSamavRttasaMkhyA saMpAte. ekA koTi, saptapaSTirlakSANi, nAmasaptatisahasrANi dve zate, poDazottare / ato'pi (409644096) = 16777216 iti // samasamArdhasamopacitamardhasramaM viSamaM ca yathAkramaM samopacitaM samArdhasamAbhyAM copacitaM veditavyam // rAzyUnam / 5 / 5 // tad viSamaM taM (16777216) ardhasamaM (4096) vA rAzyUnam (16777216 1. atra pAdaparyAyaH padazabdaH / caturNAM padAnAM samAhArazcatuSpadI / catuSpadIti paJcalakSaNaM prANikatvAduktam, dvipadIpaJcapadIpaTpadInAmapi dRyUmAnatvAt iti taruNavAcaspatiH / . 4 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| -4096=16773120) kartavyam / mUlarAziH (4096) samudAyAt (16777216) apanetavya iti / koTirekA, saptaSaSTirlakSANiH, trisaptatisaha Ni, viMzatyuttaraM zataM zuddhaviSamavRttasya saMkhyA : aGkataH 16773120 / catvAri sahasANi, dvAtriMzaceti zuddhArdhasamasaMkhyA / ato'pi-1096-64)=4932 ubhayazeSo'yaM rAzyUnamiti // gliti smaanii| 5 // 6 // gakAra (s) lakArA (1) bhyAM yadvRttaM samApyate, tat 'samAnI' nAma / 'pAdasyAnuSTubvakam' (pi0 suu05|7) ityataH sUtrAt siMhAvalokitanyAyenAnuSTuahaNamanuvartate / tenAthakSaraH pAdo yAvadbhirgakAralakAraiH pUryate, tAvatAmeva grahaNam / tatrodAharaNam s-1-5- / 5-1-1-1 -1-1-1-5 | 5-1 . vA-sa-vo-'pi vi-kra-me-Na ya-sa-mA-na-tAM na yaa-ti| 5- / 5-1-5-1-5- / 5-1 5-1- / -5- / ta-sya va-la-me-dha-ra-sya ke-na tu-tya-tA ki-ye-t?|| api ca / s-1- 1-1-1-5- / 5-1-1-1-1-1-1-1 o"na-mo ja-nA-I-nA-ya paa-p-b-dh-mo-c-naa-y| s-1-1-1-1-1-1-1 -1-1-1-1-1-5-1 ... du-Tadai-ya-ma-I-nA-ya pu-NDa-rI-ka-lo-ca-nA-ya // lgiti prmaannii| 5 / 7 // lakAra (1) gakArA (s) bhyAM yadvRttaM samApyate tat 'pramANI' nAma / 'jarau laiMgI' isapare / tatrodAharaNam 1-1-1-1-1-1-1- 1-1-1-51-5-1-5 sa-ai-ja-yo-ni-ra-mba-re ra-sA-ta-le t-thaa-cyu-tH| ... - "-5-1-5-1 - - / / -5-1-5 . ta-va pra-mA-Na-mI-kSi-tuM kSa-mau na to ba-bhU-va-tuH // vitAnamanyat / 5 / 8 // AbhyAM samAnI-pramANIbhyAmanyadaSTAkSarapAdaM chando 'vitAna' nAma / tatrodAharaNam 5-5 -1 5-5 / / 5-5 1-1-ss / / tu-SNAM tya-z2a dha-ma bha ja pA-pe ha-da-yaM mA ku-ch| 1. 'hAragaMdhabaMdhureNa diaTThaaksareNa / bArahAhi matta jANa malliAsuchaMdamANa // ' iti prA. pi. sU0 2171 ityanusAreNa mallikAkhyaM nAmAntaram / navyamate'sya sUtrasya gadyaparatvamAha vyngkttaaclsriH| 2. 'lahU gurU NiraMtarA pamANi atttthakkhraa|' iti prA. li. sU0 2169. 'dvitaryaSaSThamaSTamaM guru prayojitaM ydaa| tadA nivedayanti tAM sudhA nagakhapinIm // ' iti zrutabodhAnusAreNa nagakharUpiNItyapi nAmAntaram / 3. 'bhArAcam pratipakisatAmudrite. 4. chandomajarIkAraH. 5. prAkRtapiGgalAnusAreNAtra : dormeshntrmtkaalydH| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 adhyAyaH] chandaHzAstram / 5-5 1-1 - 5 - / / 5-5-1-1-55-.- / i-STA ya-dila-kSmI-sta-va zi-STA-na-ni-zaM sN-shr-y|| dvitIyaM ca 1-1-5 5- / / -s-s 1-1-1-1-1-1-5-5 . hR-da-yaM ya-sya vi-zA- laM g-g-naa-bho-g-s-maa-nm| - 1-1-5-5 / - / -5-5 / -1-5-5- / / -5-5 la-bha-te-'sau ma-Ni-ci-traM nR-pa-ti-mU-bhiM vi-tA-nam // anyUcca 5-5-1-1-1-1-1-5 5-5-1-5-1-5-1-s . ke-kA-la-mA-la-bhA-ri-NaM kaM-da-pa-da-pa-hA-ri-Nam / . ..-1-5-1-1-1-s s-5-1-5 1-5-1-5 saM-sA-ra-ba-ndha-mo-ca-naM va-ndA-ma-he tri-lo-ca-nam // . api ca 5- 1-5-15-1-5 s-s-1-1-1-1-1-5 ta-syAH sma-rA-mi su-nda-raM ca-ndro-pa-mA-na-mA-na-nam / s-5-1-5-1-5-1-5 5 -5-1-5-1-1-1-5: kaM-da-pe-cA-panbha--ra- bhU-vi-bhra-mo-pa-zo-bhi-tam // [ api ca - 5- / - 1-5 / / -s- s s -1-1-5- / / -5-s a-nya-da-to hi vi-tA-naM zve-ta-pa-Te-na ya-du-ktam / / 5-1-1-5- / / ss . - / 1-1-1-1-5-5 ci-tra-pa-dA-pi ca bhau gau te-na ga-tA-rtha-mi-vai-tat // kiM ca 'vitAnamanyat' iti bruvan sUtrakAro vitAnasyAnekaprakAratAM darzayati / anyathA 'vitAnaM bhI gau' ityeva brUyAt // pAdasyAnuSTubbakam / 5 / 9 // 'pAdasya' ityayamadhikAra AsaptamAdhyAyaparisamApteH / 'anuSTubvatram' iti ca prAka padacaturUvA't (vi0 sU0 5 / 20) adhikRtaM veditavyam // 1. 'nArAcakaM tarau lagau' iti chandaHkaustubhAnusAreNAtra nArAcakaM chandaH / . 2 'citrapadA bhI gau' iti (6 / 5) sUtrAnusAreNAtra citrapadAkhyaM chandaH / 3. yadyapi nabhedamidamuttaratra SaSThe'dhyAye'nuSTubadhikAra eva vaktumucitam ; tathApi yathA mAtrAchandasi laghuguruniyamo nAsti, tathAtrApIti pRthaguktam iti kecit / . cha.zA. 7 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 kAvyamAlA / na prathamAtnau / 5 / 10 // pratiSedhArthamidaM sUtram / atra vakrajAtau pAdasya prathamAdakSarAdUrva sagaNa-(us) nagaNI. (HI) na kartavyau // dvitIyacaturthayo razca / 5 / 11 // dvitIyacaturthayozca pAdayoH prathamAdUrdhva repho (sis) na kartavya ityupadezaH // vAnyat / 5 / 12 // . anyeSAM SaNNAM gaNAnAM madhye yatkiMcit gaNAntaraM prathamAntaraM kartavyam // . yai caturthAt / 5 / 13 // 'ya' iti luptavibhaktiko nirdezaH / pAdasya caturthAdakSarAdUrgha yagaNaH (Iss) prayoktavyaH / sarveSAmudAharaNAni 'la yagaNaH yagaNaH la. la. yagaNaH yagaNaH gu0. / - s.s - s.s-1- 1-1.s.s - s s -s nai(1)vadhArA(4)mbusaMsi-kta- va(1)sudhAga(4)ndhiniHzvA-sam / gu0 . jagaNaH yagaNaH gu. la. tagaNaH / yagaNaH gu0 s-.5.1-1.5.5-5 . / -5*s.1-1..s-s kiM(1)cidunna(4)taghoNA-aM ma(1)hI kAma(4)yate va-kram // anyarapyuktam gu0 bhagaNaH yagaNaH la* . la. magaNaH yagaNaH .gu. on Mon on - Mom 5-5.1.1-1.5- / -s.s.-1.s.s-s nA(1)lotpala(4)vaneSva-ya ca(1)rantyazcA(4)rusaMrA-vAH / gu. magaNaH yagaNaH gu. la. magaNaH yagaNaH gu0 . 5-s. s.s-ss-s / -5.5.s- s.s..-5 rA(1)mAH kauze(2)yasaMvI -tAH pra(1)nRtyantI-va(4)kAda-mbAH // 1. 'repho'pi' iti ka. kA. mu. pustake. 2. kalikAtAmudrite tu 'sagaNa (15), nagaNAbhyA(ga)manyanmagaNA(sss)ditrikaSaTkamadhye yatkiMcitrikAntaraM vA kartavyam // 3. yazcaturthAt-ityeva vaidikpaatthH| 'abdheryo'nuSTumi khyAtam' iti prA. pi. sU0 2 / 332. 4. pi0 sU0 5 / 10 sUtrasyodAharaNam. 5. pi0 suu05|13 ityasyodAharaNam / zloko'yaM zavarasvAminA mImAMsAbhASye (111 / 24 ) udAhRtaH / tatra "carantaH"nIlakAzeya praNazyantIva...' iti pAThaH / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 adhyAyaH] chndHshaastrm| tathA gu. . ragaNA . bagaNaH gu0 guM. bhagaNaH yagaNaH gu0 s-s..s- / .s.s-s s - ..-.s.s-s (1)rbhASite(4)'pi saubhAgyaM prA(1)yaH praku(4)rute prii-tiH| gu0 ragaNA yagaNa: la. gu. magaNaH bagaNA gu. - - - or or ourn s-s..s-ss- / -5.5.5- 5.5-5 mA(1)tumano(4)haranye -va dau(1)lAlityo(4)ktibhirbA-lAH // ityAdi // paMthyA yujo j / 5 / 14 // 'caturthAt' (pi0 sU0 5 / 13) iti vartate / atra vake yujaH (2,4) pAdasya caturthAdakSarAdUrdhva jagaNaH (11) prayujyate, tadvakaM 'pathyA' nAma / 'ya' (Iss) sthApavAdaH / atrodAharaNam gu0 tagaNaH yagaNaH la0 gu0 magaNaH jagaNaH . or on chann -cinom s-s.s.-.s.s- / 5-s. s.s-.. / ni(1)tyaM nIti(4)niSaNNa-sya rA(1)jJo rASTra(4)na sIda-ti / la. yagaNaH saMgaNaH gu0 gu0 maMgaNaH jagaNaH gu0 / - s*s -I.s.s-s s -s.s.s- ..-5 na(1)hi pathyA(4)zinaH kA-ye jA(1)yante vyA(4)dhiveda nAH // viparItaikIyam / 5 // 15 // ulakSaNAdviparItA 'pathyA' bhavatItyekIyaM matam. ayukpAde caturyAkSarAt parato jakAraH ka vyaH, yupAde ya evAvatiSThate / atrodAharaNam gu0 yagaNaH jagaNaH gu0 guM0 magaNaH yagaNa: gu0 s- ss-1.1-s. s -s.s.s - / ..s-s bha(1) rAjJA(4)nuvarti- nI yA(1)strI syAtsA(4) gRhe la-kSmIH / gu0 yagaNaH jagaNaH gu. la. yagaNaH yagaNaH gu0 main conon - - - s- s.s- s.1-5 / - 5.5-1.5.5-5 kha(1)prabhutvA(4)bhimAni-nI vi(1)parItA(4)parityA-jyA // 1. pi0 sU0 5 / 11 ityasyodAharaNam. 'durbhAvite' iti li. pustake / 2. 'yujozcaturthato jena pathyAvakaM prakIrtitam' iti prA. pi0 sU0 2 / 334. 'pathyAyujo jaH' " iti li. pustake. 3. 'ojayorjena vAridhestadeva viparItAdi' iti chandaHkolume. 4. kalikAtAmudrite tu-'uktalakSaNAdviparItalakSaNA ekIyamate 'pathyA' bhavati / yathA-'. Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 capalAyujo n / 5 / 16 // ayuk (1,3) pAdasya yadA caturthAdakSarAdUrdhvaM nakAro (III) bhavati yuka - (2, 4) pAde ya (Iss) evAvatiSThate, tadA 'capalA' nAma sAnuSTub / tatrodAharaNam - bagaNaH nagaNaH zu0 gu0 yagaNaH paala gu0. pala s - 1.S.S -1.1.1-5 s - 1.5. SS. SS zrI (1)yamANA (4)gradaza-nA va (1) kranirmA (4)sanAsA-prA / thub bagaNaH nagaNaH gu0 la0 vagaNaH yamaNaH gu0 da pla pla Alm yagaNaH gu0 aapl 5- 1.5.5 - 1. 11-5 1-1-5.5-1.5.s-s la ( 1 ) bhate dhU ( 4 ) rtasaubhAgyam // ka(1)nyakA vA (4) kyacapa - lA vipulA yuglaH saptamaH / 5 / adhikAro'yam / 'ya caturthAt ' ( pi0 sU0 5 / 13 ) ityanena sarvatra yakAre (ISS) kRte yadA yuk (2,4) pAde saptamo varNo laghurbhavati, tadA 'vipulA' nAma sAnuSTub // 17 // nanu pathyAlakSaNe'ntarbhUtatvAt punaruktametat / naivam, vipulAvargasyedAnImArabhyamANatvAttadvinAnupapatteH / yuk (2, 4) pAde saptamena laghunAvazyameva bhavitavyam / prathamatRtIyayozcaitAvatA yakArasyApavAdaH / tathA ca vakSyati - 'sairvataH saitavasya' ( pi0 sU0 5 / 18 ) ityAdinA / pathyAyAM tu yakAra (ISS) evAvatiSThate // kAvyamAlA / sarvataH saitavasya / 5 / 18 // saitavasyAcAryasya matena yuk (2, 4) pAde ayuk (1,3) pAde ca saptamo lakAra (1) eva kartavyaH / atrodAharaNam - jagaNaH gu0 pla S-15-11-51-5 jagaNaH kw0 sha Ada bhagaNaH jagaNaH gu0 su. S - S. 1.1 -1.5.1-5 se(1) tavena (4) pathArNa (7)vaM tI (1)rNo daza ( 4 ) rathAtma ( 7 ) jaH / la0 magaNaH jagaNaH gu0 pla - S.S. S-1. S. / -- s pu ( 7 ) na: pra ( 1 ) tijJAM khe ( 4 ) na bAhu ( 7 ) nA || gru. bhagaNaH Ma S-IS-1-1.1.5-s jamaNaH gu0 Ada ra (1) kSaH kSaya ( 4 ) ka zrantau ca / 5 / 19 // 'sarvataH saitavasya' (pi0 sU0 5 / 18 ) iti nivRttam / 'capalAyujo n' (pi. na. 5 / 16 ) ityetasmAdayuggrahaNamanuvartate / 'vipulA yuglaH saptamaH' (pi0 sU0 5 / 17 ) iti 1. capalAva mayujornakArazcetpayorAzeH' iti chandaH kaustubhe 2. ' yasyAM tasatamo yugme sA yugma vipulA' iti chandaHkaustubhe yugmavipuleti nAmAntaram. 3. likhitapustake sUtramatAsti. 4. 'saiMtavasyAkhileSvapi' iti chanda: kaustubhe. Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 adhyAyaH] chandaHzAstram / sarvamanuvartanIyam / ayuk (1,3) pAde yadA caturthAdakSarAtparato yakAra (Iss) bAdhitvA bhakAra (su) repha (sis) nakAra (m) takArA (ssi) vikalpena bhavanti, tadAsau "vipulA' nAma / tatra bhakAreNa vipulodAharaNam 8. ragaNaH bhagaNA gu0 0. magaNaH jagaNaH gu. . / -5.5-5.1- |-5.5.5-1.5.1i(1)yN sakhe(4)candramu(7)khI mi(1)tajyotlA(4)ca mAni(7)nI / gu0 ragaNaH bhagaNaH gu* gu0 vagaNaH bagalA. . s-s..s-s. 1-s s -... -... i(1)ndIvarA(4)kSI hRda(7)yaM da(1)ndahIti(4)tathApi(7)me // 'ayujaH' (pi. sU. 516) iti jAtipakSe dvayorapi pAdayorgrahaNam / vyajipakSe punarekasya / ekapakSe punaH prathamasya tRtIyasya vaa| tathA ca mahAkavInAM prayogAH ... ragaNaH maMgaNA gu0 gu0 yagaNaH vagaNaH gu. - - - - - - - - / -5.1.5-5.1.1 -5 : 5- 5.5 -1.5.1 -5 va(1)Te vaTe(4)vaizrava(7)NaH ca(1)tvare ca(4)tvare zi(7)veH / mu. pagaNaH - yagaNaH gu0 gu0 magaNaH nagaNaH gu. s-1.s.s- s.s-s s -.. - . - . pa(1)vate pa(4)vate rA(5)maiH / sa(1)rvatra ma(4)dhusUda(7)naiH // (amipu0 305 / 14) gu0 bhagaNaH yagaNaH gu0 gu0 yagaNaH jagaNaH gu. s-s. / / -*s *s - s s-ss-11-5 de(1)vaH sa ja(4)yati zrI(7)mAn da(1)NDadhAro(4)mahAma(7)tiH / gu0 ragaNaH bhagaNaH gu0 gu0 jagaNaH jagaNaH . la. on n n n n - - - s - s..5 -5.1.1 -s s -1.5.1 -1.5.1 - / ya(1)sya prasA(4)dAddhava(7)naM zA(1)zvate pa(4)thi tiSTha(7)ti // la0 ragaNaH bhagaNaH gu0 la. tagaNaH jagaNaH guM. / -s..5-5. / / - / -s.1-1 1 -s u(1)pasthitaM(4)prAJjali(7)nA vi(1)nItana(4)garutma(5)tA / 1. 'menA'bdhito bhAdvipulA' iti chandaHkaustume. 2. mUle tvetad dvitIyAntaM dRzyate, tatra 'saMsmaran muktimuktibhAk / (305 / 15) ityuttareNa sambandhaH / 3. 'daNDadhArI mahIpatiH' iti ka. pustake. Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 kaavymaalaa| gu0 ragaNAH bhagakA gu guru taMgaNA jagaNa: gu. s-s s -s. / / - 5-5.5.1-1.5.1 nA(1)rAyaNaM(4)staumi sa(7)dA bha(1) kAnAM bha(4)yanAza(7)nam // ityAdi // idAnIM repha(sis)vipulodAharaNam gu* . ragaNaH ragaNA gu0 . bhagaNaH jagaNaH gu. s-5.1.5-5..s- 1- 1-1.5.1-5 la(1)kSmIpati(4)lokanA(7) (1)thAnadha()ramecyu(7)tam / gu. ragaNA ragaNA gu. 70 jagaNaH jagaNaH gu0 s-ss-ss- -1.5.1-1-1- ya(jezvara(4)zAIpA(7)Ni pra(1)gamAmi(4)trayIta(7)num // vyajipakSe prathame pAde ..' ragaNA ragaNa: gu. . magaNA jagaNaH gu. 1-. - .. -s s -s.s.s-..ma(1)hAkavi(4)kAlidA(7)saM va(1)nde vAgde(4)vatAM gu(7)rum / gu. magaNaH yagaNaH .. gu. jagaNaH jagaNaH gu0 - - - - - - - - s-s.s.s-i.s.s- / 5-1.5.1-1.. / - ya(1)jjJAne vi(4)vamAmA(7)ti da(1)paNe pra(4)tibimba(7)vat // tRtIye pAde gu. vagaNa sagaNA gu0 gu. . tagaNaH jagaNaH gu. s-i.s.s-is -s s -s. 5.1-1..1-5 kA(1)minIbhiH(4)saha zrI(7)tiH ka(1)smai nAma(4)na roca(7)te / la. yagaNaH ragaNaH . gu0 jagaNaH jagaNaH gu0 1-1*s.s-s1.5- / 5-1..1-1..1-5 ya(1)di na syA(4)dvArivI(5)ci ca(1)valaM ha(4)tajIvi(7)tam // idAnIM nakAra(3)vipulodAharaNam gu* ragaNA nagaNaH gu0 gu* yagaNA. jagaNaH gu0 on - - - - - - 5-s. I.s - . .1 -5. 5-1.s.s - s.1 -s ya(1)syA vibhA(4)ti vipu(7)lA ma(1)nmathasthA(4)napiNDi(7)kA / 1. 'itthamanyA razcaturthAt' iti cha. kau0. 2. "Izvaram' iti ka. pustake. 3. 'no'mbu. dhezcanavipulA' iti chandaHkaustubhakAraH Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 adhyAyaH] . chandaHzAstram / . gu0 yagaNaH nagaNaH gu0 gu0 tagaNaH jagaNaH gu0 on - - - - -- - on s- ss-1.1.1-s s -s * s. 1-1.5.1-5 yA(1)catuHSa(4)STicatu(7)rA.. sA(1)strI syAnnR(4)pavalla(7)bhA // tathaiva bhAraviH la0 ragaNaH nagaNaH gu0 la. tagaNaH jagaNaH gu0 an een en aan ma n 1-..-..-5 /-.5.1 - 1. 5. |yu(1)yutsune(4)v kava(7)caM ki(1)mAmukta(4)midaM tva(7)yA? / la0 ragaNaH nagaNaH gu0 gu0 jagaNaH jagaNaH gu0 / -5..s-. . -s s -1.5.1-...ta(1)pakhino(4)hi vasa(7)ne ke(1)valAji(4)navalka(7)le // ___ (ki0 11 / 15) vyaktipakSe kAlidAsaH la. magaNaH . nagaNaH gu0 gu0 magaNaH jagaNaH , gu0 / -s.s.s -. / / -s s -s.s.s-.. / -s au(1)nIkRSTa(4)sya viSa(5)yair vi(1)dyAnAM pA(4)radazva(7)naH / gu0 jagaNaH yagaNaH gu0 gu0 tagaNaH jagaNaH 0 on - - - - - - - s-I. s. -.s.s-s s -5.5. / - / .. | - s ta(1)sya dharma(4)raterA(7)sId (1)ddhatvaM ja(4)rasA vi(7)nA // (ra0 0 1 // 23) tathA ca la0 nagaNaH . yagaNaH gu0 gu0 tagaNaH jagaNaH gu0 / -.. - .s.s-s s -s. 5.1- 5.1-5 te(1)va mantra(4)kRto ma(7)trair dU(1)rAtsaMza(4)mitAri(7)bhiH / gu0 . magaNaH . nagaNaH gu0 : gu0 jagaNaH jagaNaH gu0 5-5. s.s- / / / -s s -1..1-1 *s . / -5 pra(1)tyAdizya(4)nta iva(7)me 1)STalakSya(4)midaHza(7)rAH // - (ra0 50 161) 1. 'catuHSaSTiraGgavidyAH kAmasUtrasyAvayavinyaH' vAtsyAyanasUtre ( 113 / 16 draSTavyAH / 2. nkaarvipulodaahrnnaani| 3. 'vasate' iti muul|| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| idAnIM takAra (ssi) vipulodAharaNamjAtipakSe gu0. magaNA tagaNaH ...gu. la. bhagaNaH jagaNA gu. s-s.s.5-5.5.1-s -s.1.1-1.5.1va(1)nde devaM(4)somezva(7)ra ja(1)TAmuku(4)mmaNDi(7)tam / gu0 bhagaNA tagaNaH gu0 la. bhagaNaH bhagaNaH gu0 s-..-5.5.1- / - .. -.5.1-5 kha(1)hAjadha(4) candra(7)maH zi(1)khAmaNi(4)vibhUSi(5)tam // vyatipakSe gu0 ragaNA tagaNaH gu0 gu0 jagaNaH jagaNaH gudeg s-s: 1.5-5.5.1-s -1.5.1-1..|v(1)nde kavi(4)zrImAra(7)vi lo(1)kasaMta(4)masacchi(7)dam / 8. magaNaH yagaNaH. la. gu0 tagaNaH jagaNaH gu0 / -s.s.s-ss- / 5-5..-... di(1)vA dIpA(4)ivAbhA(7)nti ya(1)syAne ka(4)vayo'pa(7)re // tathAnyeSAmapi prayogAH gu0 jagaNaH yagaNaH gu0 gu0 yagaNaH jagaNaH gu0 - - - - - - - - s- s.1-1.5.5-s s . - .s.5 -1.5.1 -5 lo(1)kavatpra(4)tipatta(7)vyo lau(1)kiko'rthaH(4)parIkSa(5)kaiH / gu0 bhagaNaH tagaNaH la. la. yagaNaH jagaNaH gu0 s-..-5.5.1 - / 1-1.5.5 -1..1- lo(1)kavyava(4)hAraM pra(7)ti sa(1)dRzau bA(4)lapaNDi(7)tau // idAnIM cakArAkRSTaM maikAra (sss) vipulodAharaNam-. gu0 ragaNaH magaNaH gu0 gu0 gaNaH jagaNaH gu0 s-s..s-s.s.s-s s -I.s. s --1.51-5 sa(1)tiri(4)ktaM lAva(7)NyaM bi(1)bhratI cA(4)ruvibhra(7)mA / gu0 ragaNaH magaNaH la0 gu0 magaNaH jagaNaH gu0 s - 5.1.5-5. s.s- / -5.5.5- 5.1.-5 strI(1)lokasa(4)STistvanyai(7)va niH(1)sAmAnya(4)sya vedha(7)saH // . 1. 'zaMkaraM candrarekhAzivAnanam' iti li. pustake / 2. ete vipulAmedAzchandaHkaustubhAdau noplbhynte| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 adhyAyaH] chandaHzAkham / '. vyaktipakSe zrIkAlidAsaH- . . . ragaNaH . magaNaH gu. sa. gaNA vagaNaH gu. 1-5.1.5-5. s.5-5 -.. -.. - . ma(1)nomirA(4)mAH bhagava(7)ntau (1)dhanemi(4)khanonmu(7)khaiH / gu0 babaNA vagaNaH gu. la. magaNaH nagaNaH gu0 - - - - - - - - 5-1.s.s-ss-: / -:..:-.. / - pa(1)isaMvA(4)dinIH ke(7)kA dvi(1)dhA minAH(a)zikhaNDi(7)bhiH // (ra0 50 139) . la. ragaNA magaNaH gu0 gu* tagaNaH vagaNaH gu0 / -.. - .s.s-s s -s.5.1-1..|(1)y prado(4)Se doSa(7)jJaH saM(1)vezAya(4)vizAMpa(7)tim / gu. sagaNaH gaNaH gu. la. yagaNaH vagaNaH gu. s-s.s.1-1.s.s-s / - s.s-1.5.1-s. sU(1)nuH sUna(4)tavAksa(7)STa-vi(1)saso(4)rjitathi(7)yam // (ra0va0 1193) tRtIyapAde la. ragaNaH yagaNaH . gu0 gu0 bhagaNaH jagaNaH gu0 1-5.5-1.5.5-5 a(1)dUrava()tinI si(7)ddhiM 00 ragaNaH . magaNaH gu0 5-5.1.1-1.5.1-5 rA(1)janviga(4)NayAtma(7)naH / gu0 jagaNaH jagaNaH gu0 1-5..s-s.s.s-s s - s. / -.5.1-5 u(1)pasthite(4)yaM kalyA(7)NI nA(1)ni kIrti(4)ta eva(7)yat // (ra. vaM. 1187) gu0 -- mamaNaH yagaNaH gu0 gu0 magaNaH jagaNaH gu. s-s. s*s - .s.s-s s -s. s.s- .. - ' zlA(1)dhyastyAgo(4)'pi vaide(7)hyAH pa(1)tyuH prAgvaM(4)zavAsi(7)naH / la* ragaNaH magaNaH gu0 gu* yagaNaH jaMgaNaH gu0 on - - - - - - / -5..s-s.s.s-s s -1.5.5-1.5.1a(1)nanyajA(4)nestasyA(7)sIt sai(1)va jAyA(4)hiraNma(7)yI // ' (ra0 vaM0 15 // 61) 1. 'ananyajAneryasyAsIt' iti li. pustake / 'ananyajAneH saivAsId yasmAjAyA' iti mudrite rghuvNshe| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| sakAreNA()pi kacidvipulA dRzyate / yathA / - .. -.. - -.. -..- . ji(1)te na labhate lakSmI muu(1)tenaapi(4)suraaj(7)naaH| * vagaNaH . agalaH gu0 - gu0 tagaNaH jagaNaH gu0 . 1-is.s-..s-s s -s.5.1-1.5.1-s. au(1)vidhvaM sini kA(7)ye kA(1)cintA ma(4)raNe (7)Ne? // (parA0 smR0 3338) saMkIrNAzca vipulAprakArA dRzyante / tathA ca mAmahenokam-.., * magaNanagAH gu0 - gaNaH jagaNaH guM. 1-5.5.5-11-5 - 5.5-1.5.1-5 ka(1)citkAle(4)prasara(7)tA ka(1)cidApa(4)tya nin(5)taa| la. raMgaNaH magaNaH gu la... magaNaH nagaNaH / gu0 - an in -5.5-5.1.1- 1-s.s.s- s. 1-5. zu(1)neva sA(4)rajaku(7)laM la(1)yA bhinna(4)dviSAM ba(7)lam // (kA0 laM0 2 / 54) ityAdayo, vipulAvikalpAH saMkIrNAzca koTizaH kAvyeSu dRshynte| sarvAsAM vipulAnAM caturtho varNaH prAyeNa gururbhavatItyAmnAyaH / / ataH paraM viSamavRttAnyAhapratipAdaM caturvRyA pardaicaturuva'm / 5 / 20 // caturNAmakSarANAM vRddhizcaturvRddhiH / anuSTubhaH pAdAdUrva pratipAdaM caturakSaravRddhyA yadvRttaM niSpadyate, tat 'padacaturUSa' nAma / tatrodAharaNam 1. 2. 3. 1. 5. 6... 8. ta-sthAH ka-TA-sa-vi-kSe-paiH / 1. 2. .. .. .. 6. .. 8.9.10.11.12. k-mpi-t-t--ku-tti-lai-r-ti-dii-bhaiH| 1. 'yakAreNa' iti li. pustke| ete vipulAbhedAzchandaHkaustubhAdau noplbhynte| 1. 'kSaNadhvaMsini kAye'smin' iti mUle pAThaH / 3. viSamasamAghyormedairAvirabhUvamanuSTumi shlokaaH| SoDazalakSANyaSyAtriMzatsAhasrasAgarazatAni // ' (vR0 ma0 ko0 5 / 1) 4. 'AdyaH pAdo'STabhirvarNakhato'nye caturakSaraiH kramAdRddhAH / pAdA yasya dvitIyAdyAH / SaTpaJcAzadvarNA yatra tadiha vibudhajanairukaM padacaturUvaM nAma vRttam // ' iti chandaHkaustumeM Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 adhyAyaH] chandaHzAkham / 1. 2. 3. 1. 5. 6. 7. 8. 9.10.1.12.11.11.15.16. . ta-kSa-ka-da-STa i-ve-ndri-ya-zU-nyaH kSa-ta-ca-ta-nyaH 1. 2. 3. 4. 5. 6.7.8. 9.10.11.2.11.11.15.11.10.18.19.20. pa-da-ca-tu-rU-na ca-la-ti pu-ha-SaH pa-ta-ti s-h-se-3|| atra gurulaghuvibhAgo neSyate // gAvanta aapiiddH|5|21||. gakArau (ss) dvAvante cedbhavatazcaturNAmapi pAdAnAM tat padacaturUla 'ApIDa'saMjJakaM bhvti| ante gurudvayagrahaNAdatra zeSANAM laghutvamabhyanajJAtaM satrakAreNeti manyAmahe / tatrodAharaNam 1. 2. 3. 4. 5. 6. .. .. 1-1-1-1-1-1-s-s ku-su-mi-ta-sa-ha-kA-re 1.2. 3.1.1 6. 7. 8. 9.10.1.12. 1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-5-5 h-t-hi-m-m-hi-m-shu-ci-sh-shaa-ke| 1. 2. 3. 1. 5. 6. 7. 8. 9.10.11.12.13.11.15.16. 1-1-1-1-1-1-1-1-1- 1-1-1-1-5-s vi-ka-si-ta-ka-ma-la-sa-ra-si ma-dhu-sa-ma-ye-'smin 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.10.11.12.13.11.15.16.17.18.19.20. 1-1-1-1-1-1-1-1-1- / / -1-1-1- / / -1-1-5-5 pra-va-sa-si-pa-thi-ka-ha-ta-ka! ya-di bha-va-ti t-v-vi-p-ttiH|| gAvAdau cettyApIDaH / 5 / 22 // gakArau (ss) dvAvAdau cedbhavatazcaturNAmapi pAdAnAM, tadA tat padacaturUla 'pratyApIDa'saMjaM bhavati / atrApi pUrvavaccheSANAM laghutvameva / tatrodAharaNam 1. 2. 3. 4. 5. 6. .. 8. s- / -11-1-1- / ci-taM ma-ma ra-ma-ya-ti 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.10.11.12. s-s 1-1-1-1-1-1-1-1-1- / kA-ntaM v-n-mi-d-mu-p-gi-ri-n-di| 1. 'ApIDa idamevAntyau varNau cedgau' iti chndHkaustubhe| 2. 'ApIDaH sarvala: goktaH pUrvapAdAntagadvayaH' (ga0 pu0 pU0 saM0 211 / 2) 3. ayaM bhedazchandaHkaustubhavRttaratnAkarAdiSu noplbhyte| mandAramarande tvsti| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| .. 2. 1. 1. 5. 6. .. 8. 9.10.11.12.11.14.15.16. 3-3-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1 kU-ja-nma-dhu-ka-ra-ke-la-ra-va-kR-ta-ja-na-dhu-ti 1. 2. 3. 4. 5. 6... 8.9.10.11.12.13.14.15.16.17.18.11.20. s-s-I-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1 puM-sko-ki-la-mu-kha-ri-ta-su-ra-bhi-ku-su-ma-ci-ta-ta-ru-ta-ti // pratyApIDo gAvAdau ca / 5 / 23 // cakAro'nta iti samuccayArthaH / tasyaiva padacaturUva'syAnte Adau ca yadi gakArau(ss) bhavatastadApi 'pratyApIDa' eva bhavati / tatrodAharaNam-. 1. 2. 3. 4. 5. 6. .. 8. s- 5-1-1-1-1-5-5 kA-ntA-va-da-na-sa-ro-jaM 1. 2. 1. 4. 5. 6. 7. 8. 9.10.11.12. s-5-1-1-1-1-1-1-1-1-5-s! hR-dyaM gha-na-mu-ra-bhi-ma-dhu-ra-sA-Tyam / 1. 2. 3, 4. 5. 6. 7.8.9.10.11.12.13.14.15.16. . 5- 1-1- 1-1-1-1-1-1-1- / / -5s pA-tuM ra-ha-si sa-ta-ta-ma-bhi-la-Sa-ti ma-no me .. 1. 2. 3. 4. 5, 6. 7. 8.9.10.11.12.13.14.15.16.17.18.19.25. s--1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-1-:-: - kiM-ci-nmu-ku-li-ta-na-ya-na-ma-vi-ra-ta-ma-Ni-ta-ra-ma-NI-yam // nadevaM dviprakAraH pratyApIDo bhavati // prathamasya, viparyAse mnyjriilvlymRtdhaaraaH| 5 / 24 // ApIDagrahaNaM nivRttam / tenaiva samaM ladhvakSarAbhyanujJAnaM ca / tadeva padacaturUrva prathamasya viparyAse maJjarI-lavalI-amRtadhArAbhidhAnaM bhavati / prathamasya pAdasya dvitIyena 1. 'kulakalaravaMkRtayati' iti li. pustake. 2. ayaM bhedazchandaHkaustubha-vRttaratnAkarAdiSu nopalabhyate, nAgneye (332) 'sya sUtrasyAnuvAdo dRzyate, na ca vRttikRduktArthasUcanArthametAvadgurusUtrakaraNApekSAsti, nApi nAmnaH punarupAdAne prayojanamastIti pUrvasUtrasyaiva pAThAntaramidaM lekhakapramAdAnmUle praviSTaM vRttikRtA sthitasya gatizcintanIyeti nyAyamanusRtya vyAkhyAtamiti smbhaavyte| atyApIDa' iti pAThaH kshciduuhyte| vaidikaistu yathAvasthitamadhIyata evetyatra tattve sudhiya eva pramANam / 3. 'kalikA' iti nAmAntaraM gAruDa-chandaHkaustubha-vRttaratnAkarAdau / 'maNDarI lapi kRssnniiye| 'athAdinA / kramAsAdena cetpAdA dvitiiyaadyaastrystdaa| kalikAlavalI proktA'mRtadhArAca suuribhiH||' iti chndHkaustume| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 adhyAyaH] chandaHzAkham / viparyAse 'mnyjrii'| prathamasya tRtIyena viparyAse 'lvlii'| prathamasya caturthena viparyAse 'amRtadhArA" // tatra majayudAharaNam 1. 2. 3. 4. 5. 6. .. .. .......... ja-na-ya-ti ma-ha-tIM prI-tiM ha-da-ye 1. 2. .. .. 5. 6. .. 8. . kA-mi-nAM cuu-t-m-j-rii| 1. 2. .. 4. 5. 6. .. 8. 9.10.1.12. 13.14.15.11. mi-la-da-li-ca-kra-ca-zu-pa-ri-cu-mbi-ta-ke-sa-rA .1. 2.... 4. 5. 6... 8.9.10.11.12.13.14.15.11.10.18.19.20. ko-ma-la-ma-la-ya-vA-ta-pa-ri-na-ti-ta-ta-ru-zi-ra-si sthi-tA // lavalyudAharaNam 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.10.1.12.13.11.15.16. vi-ra-ha-vi-dhu-ra-hU-Na-kA--nA-ka-po-lo-pa-maM - 1. 2. 3. 4. 5, 6. 7. 8.9.10.1.12. pe-ri-Na-ti-dha-raM pii-t-paa-phu-cch-vi| 1. 2. . 4. 5. 6. .. .. . lava-lI-pha-laM ni-dA-ghe 1.2. 3. 4.5. 6. 7.8.9.10.11.12.13.11.15. 16.17.18.19.... bhai-va-ti ja-ga-ti hi-ma-kara-zI-ta-la-ma-ti-khA-dU-SNa-ha-ram // amRtadhArodAharaNam 1.2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.10.11.12.13.14.15.11.10.18.19.20. ya-di vAJcha-si karNa-ra-sA-ya-naM sa-ta-ta-ma-mR-ta-dhA-rA-miH 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.11.12. ya-di hR-di vA pa-ra-mA-na-nda-ra-sam / 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.11.12.11.14.15.16. ce-taH! za-Nu dha-ra-NI-dha-ra-vA-NI-ma-mR-ta-ma-yIM 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.. ta-kA-vya-gu-Na-bhU-Sa-Nam // kecidApIDAdiSvapi pAdaviparyAse sati maJjaryAdinAmAnIcchanti // iti pdcturuurvaadhikaarH| 1. 'ApIDasyAdimasturyasturIyazcetRtIyakaH / tRtIyo'pi dvitIyo'dhidvitIyaH prathamo yadi / uktA sA'mRtadhAreti maJjarItyapi kaizcana // iti maM0 ma0 / 2. 'kapolAvadAtapariNati ApItapANDucchavi' iti li. pustake. 3. 'jayati himazItalaM khaNDavatkhADu tRSNAharaM sundaram' iti li. pustake. cha. zA.. Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| udgatAmekataH sjau slau, nsau jgau, bhanau julau g, sjau sjau g / 5 / 25 // 'pAda-' (pi. sU0 5 / 9) iti prakRtamanuvartate / yatra prathame pAde sakAra (us)jakAra(Is)sakAra(us)la()kArairdazAkSarANi bhavanti, dvitIye pAde nakAra(1)sakAra(us)jakAra(Isi)ga(s)kArairdazaiva, tRtIye pAde bhakAra(su)nakAra(i)jakAra(Isi)lakAra())ga(s)kArairekAdazaiva, caturthe pAde sakAra(us)jakAra(si)sakAra(s)jakAra(s1)ga(s)kAraistrayodaza tadvRttam 'udgatA' nAma / tatrodAharaNam sagaNaH jagaNaH sagaNaH . la. / **s-15 1-1.. ' / mR-ga-lo-ca-nA za-zi-mu-khI ca (6).(2).(3).(0).(5).(0).(0).(8).(0).(10). nagaNaH sagaNaH cagaNaH gu. / / . -..s . -5 ru-ci-ra-da-za-nA ni-t-mbi-nii| ().(2).(3).(7).(5).(6). (0).(4).(9).(10). magaNaH nagaNaH jagaNaH 00 gu0 - - - mom 5. / / / .. / -1. s.1-1-5 haM-sa-la-li-ta-ga-ma-nAla-la-nA (1)(5).(3). (7).(5).(6). (7).(8).(9).(10).(11). savaNaH vagaNaH - sagaNaH jagagaH gu0 / / .5-1.5.1-1..s- s. I-5 . pa-ri-NI-ya-te ya-di bha-ve-ku-lo-dra-tA // (1).2).(3). (7).(5).(6).37).(8).(9).(10).(11).(12).(13).. yatra sUtre gakAro(s) lakAro() vA zrUyate, tatra tenaiva vRttasya pAdaH parisamApyate / 'udgatAm' iti karmavibhaktizravaNAt paThedityadhyAhAryam / 'ekataH' iti prathamaM pAdaM dvitIyena sahAvilambena paThedityarthaH / 'upasthitapracupitaM pRthagAdyam' (pi0 sU0 5 / 28) 1. 'prathame sajI yadi salau ca nsjgurukaannynntre| yadyatha bhanajalagAH syuratho sajasA jagau prabhavatIyamudgatA // ', 'prathame sajau yadi salau ca nsjgurukaannynntre| yathA ca bhanamagAH syurayo rAjasA jagau bhavatIyamudgatA // iti prA0pi0 sU0 2 / 324, 322 evaM ca prAkRtapile lakSaNadvayamukamudratAyAH. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 adhyAyaH] chandaHzAkhA ityataH siMhAvalokitanyAyena 'AdyaprahaNamanuvarmavIyam / tenAyameva pAdamekataH paThet / 'ekataH' iti tyablope pazcamI // . tRtIyasya saurabhakaM nau gau / 6 // 26 // 'tRtIyasya' iti grahaNAttasyA udgatAyA evAnye trayaH pAdA gRhyante / tRtIyapAde tu vishessH| tRtIye pAdeM repha(s)nakAra(I)bhakAra(si)ma(5)kArairdazAhArAni bhavanti tat 'saurabhakaM' nAma / tatrodAharaNam / sagaNaH vagaNaH sagaNaH . nagaNaH sanA . paNa gu* - - - - - -- : / * * 5-1*s. / / / - / . / / / / * 5-1 -5. vi-ni-vA-ri-to'pi na yaM-ne-ma . ta-daM-pi ki-mi-hA- to bha-cAMtUna (7).(2).(0).(4).6).(()()..(9).(10). (0).(2).().(0).44).CO.(0).(8). (11.. ragaNa nagaNaH / bhagaNaH gu. sagaNaH . vagaNaH samaNaH 'vana gu. s.. SHIs...s .-s. His-s: - e-ta-de-vata-va sau-s-bha-kaM ya-du-bI-ra-tA-I-ma-pi nA-va-pu-yo / (HKRXIXXXOCHACKeXix) (Ox2x2) (0)(1) (OCOACKeXXXIN lalitaM nau sau|5|27|| tasyA eva udgatAyAstRtIyapAdasthAne yadA nau(1.)sau(us.is) bhavatakhadA 'lalita'' . nAma vRttam / tatrodAharaNam sagaNaH jagaNaH sagaNaH/. 1.s. .. 5- sa-ta-taM pri-yaM-va-da-mu-dA-- * (0).(2).(3). (7).(5).(0).(0).(8).(6)10). nagaNaH sagaNaH vagaNaH gu0 ma-ma-la-ha-da-yaM guNo-ta-ram / (1).(2).(1).(4).(5).(1).(0).(0).(9).(10); 1. 'ekataH paThe diti-ardhadvayamapyekIkRtya ekata uccArayet / dvitIyapAdastRtIyapAdazca sandhisamAsavazAdekIbhavatItyarthaH / uktaM ca jayadevena tarasoditA sajasale vi'tyAdi / tatra ca tarasoditA vegenocAritA-ardhAnte virAmamantareNArSadvayamekIkRtya paThitetyarthaH-iti vRttaranAkarapazcikA (56) / ra.'trayamudratAsadRzameva padaniha tRtIyamanyathA / jAyate ranabhagaiphethitaM kathayanti sauramakamevAriyam // iti pratipi. sU0 2 / 327. / 'anye saurlkmuucire|' iti kuciiye| 3. 'nayugaM sakAravAI .. ca bhavati caraNe tRtIyake / taduditamurumatimirlalitaM yadi zeSamakha saphala mohatA / / iti prA. pi. sU0 20329 // 4, 'guNomata' iti li. pulake.. Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| bagamA vagaNa sagaNA. sagaNaH 11.-..-1.1.5-1. Is su-la-li-ta-ma-ti-ka-ma-nI-ya-ta-nuM (12)(1)()() (00)()(KXI.XX12) sagaNaH jagaNaH sagaNaH jagaNaH gu. 11. sis. / / / .5-1. s. 1-5 pu-ru-caM tya-ja-nti na-tu-jA-tu yo-Si-taH // (Ox2x2) ()(5) (2) (0) (6) (6X10X11X1211) upasthitapracupitaM pRthagAcaM msau jubhau gau, snau jarau g, nau s, nau na jyau / 5 / 28 // yatra prathame pAde makAra(sss) sakAra(15) jakAra(Isi) bhakArA(sn) gakArau (ss) ca bhavataH, dvitIye pAde sakAra(s) nakAra(m)jakAra(151) rephA(sis) gakAra(s)zva, tRtIye nakArI(m.n) sakAra(us)dha, caturthe trayo nkaaraa(u.u.||) jakAra(ii) yakArI(Iss) va, tat 'upasthitapracupita' nAma vRttaM bhavati / tatrodAharaNam magaNaH .sagaNaH jagaNaH -- . bhagaNaH gu0 gu0 53-11-1.5.1- 1-1-1 rA-mA kA-ma-ka-re-gu-kA mR-gA-ya-ta-ne-trA (1) (2) (1) (0) (4)(6) (7)()(9) (10(11)(12)(12X18) . sagaNaH nagaNaH jagaNaH . ragaNaH .gu. / . . / . / / .s. 1-5.1.5-5 ha-da-yaM ha-ra-ti p-yo-dh-raa-v-n-mraa| (1)(2x6) (8(4)(6) (7)(8)(9) (10(20)(12/13) nagaNaH - nagaNaH. sagaNaH / . .I -I. I. 1 -1. I. s i-ya-ma-ti-za-ya-su-bha-gA (1)(2)(3) (1) (5) (6) (7)(4).(9) nagaNaH nagaNaH nagaNaH jagaNaH yagaNaH / / 1-1..1-.. |-i. s. 1-1.5. s . ba-ha-vi-dha-ni-dhu-va-na-ku-za-lA l-li-taa-gii|| (1)(2) (3) (4) (5) (6) (9)(8)(9) (10)(11)(12)(13414)(15) 1. 'msau jbho gau prathamAnirIkSyate khalu yasmiMtritayaM sanajaragAstathA nanau saH / atha nananayutajayaM pracupitamidamuditamupasthitapUrvam // ' iti chandaHkaustubhe / kRSNIye tUdatAyAH saralAkhyo'nyo'pi bheda upalabhyate-'udgatAyAzcaturtho'dhinanangaiH saralaM matam / ' iti / 'upasthitaprakupita miti-kRSNIye / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5.adhyAyaH] chandaHzAsam / 'pRthagAtham' iti ugatAmekataH paThet' (pi. sU0 525) itvAtinirAsAyam / atra tRtIyapAdavyavasthA sakArasa vibhajya pAThagiAt / beImAnaM nau snau sau / 5 / 29 // 'tRtIyasa' (pi. sU. 5 / 26) ityanuvartate / tasminapasthitapracupite ravIvasa - dasa sthAne yaMdA nekArI (m.) sakAra(us) nakArau() punarnakAra) sAga() ca bhavatastadA 'vardamAnaM' nAma vRttaM bhavati / tatrodAharaNam 1..: .:-....-.. - . vimbo -chI ka-hi-no-pa-ta-kha-nA--na-tA-pI (1)(2)(0) ( 010 0)(6)(8) *Xnxnxn) .. .s -I. I. 1-1.s. 1-5.1.5-5 ha-ri-NI-zi-zu-na-ya-nA ni-t-m-gu-vii| v)() ( ) ( ) xxxxx) . / / .1- 1.1.1-1.1.1 1- -1.... ... . - . ..-. / . ma--------ma-nA ------- -yA (OXRXOCOCCO) (016XXXR)(nxxroom.xia) ... .... . .. . ja-na-ya-ti ma-ma ma-na-si mu-daM m-d-raa-shrii| ()(RXO) (0) AXOCO(6)(RXXXRXNX0x1) zuddhavirAdRSamaM tajAH / 5 / 30 // tasmimeva upasthitapracupite yadA tRtIyasa pAdasa sthAne tAra(s) jakAra(s) rephA(sis) bhavanti, tadA 'virAdRSama nAma vRttaM bhavati / tatrodAharaNam ... .-.-...-11 ka-nye-ka-na-ko-jjva-sama-no-ra-ra-pI-tiH (6) (2) (000 (0 (6) (1*XXRXXn) 1. 'zahAnirAsArtham' iti li. pukhake. 1. 'sano iti sUtrasapAThadehe vasA kAra dUrIkRtyetyarthaH / 3. 'varSamAnaM tRtIye no-' ityeva vaidikapAThaH / 'varSamAnabecanasainenasariha' iti chndHkaustme| 4. likhitapukhake sarvatrASi. nago ilAdi / 5. 'tajareta zuddhavirAjamam' iti na ho| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAla.. .. sana / vagaNa . rA . . . **s-... -.:. -5...s-s za-zi-ni-ma-la-ba-i-mA vizA -l-ne-traa| (2 (6) (9) ((() ()() (6) (10X10XX12) . s.s. 1-*s. - :. pI-no-hai--ni-ta-mana-zA-li-nI (6)(3)(1) ()() () () ()(7) nagaNaH nagaNaH . nagaNaH vagaNaH . yagaNaH / . . . / -..!-.. - ..-.s.s . ... su-sa-ya-ti. ha-da-ya-ma-ti-za-yaM ta--NA-nAm // (1)(2)(3) () (4XO (0)(6) (10X19812X11)(14415) upasthitapracupitAdInAmasminpravezayituM na zakyante saMjJAH, iti noktAH // ardu / 5 // 31 // pUrvamuccAvacAni chandAMsyuktAni / idAnIM niyamenocyante / 'a' ityadhikAro'yamAdhyAyaparisamApteH / yadita UrdhvamanukramiSyAmaH, arddha eva tadveditavyam // upacitrakaM sau slo ga, mau bhagau g / 5 / 32 // vasya prathame pAde sakArAsnayaH(us.us.us), lakAra(1) gakArau(5) ca krameNa, dvitIye bhakArAnayo(su.su.su) gakArI(s) ca bhavataH, tat 'upacitraka' nAma vRttam / arddhazabdasya samapravibhAgavacanatvAdvitIyamapyarddha taadRshmevH| tatrodAharaNam. . . savA maga sagaNaH 8. gu0 ...s- / / .s-I. I. 5--5 u-pa-ci-tra-ka-ma-tra vi-rA-ja-te (1(2)(1) (7)()() () ()(9) (10)11) magaNa magaNAH bhagaNaH / gu0 gu. sol.1-s.i. if s.11-s cU-ta-va- ku-mu-mai-vi-k-s-dviH| (1) (2) (3) (0()() ()()()(10)(01) : 1. viSame yadi sau salagA dale bhau yuji bhAgurukAvupacitram' iti prA0 pi. ': 1311 / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 adhyAyaH] chandaHzAstram / saMgaNaH sagaNaH sagaNaH 'la. gu. / / 5- .-1.1.s-1-5 . pa-ra-pu-STa-vi-ghu-Ta-ma-no-ha-Rs. (1)(2)(3)(4) (5) (6) (9)(8) (9)(10)(11) bhagaNaH . bhagaNaH . bhagaNaH gu0 gu0 - s. I. F-5. * * * / --5 ma-nma-tha-ke-li-ni-ke-ta-na-me-tat // (1) (2) (3) (1) (5) (6) (1) (0)(9)(10)(11) . drutamadhyA bhau bhUgau g, najau jyau / 5 / 33 / / yasya prathame pAde trayo bhakArA (su.su.su) gakArau(5.s) ca, dvitIye nakAra (n)jakArau (Isi) jakAra (Is1) yakArau (Iss) ca, tad drutamadhyA' nAma vRttam / atrApi prathamadvitIyAviva tRtIyacaturthau pAdau / tatrodAharaNam bhagaNaH bhagaNaH bhagaNaH gu0 gu. - A mom s. I. I s.. / -s. / / -5-5 ya-dha-pi zI-ghra-ga-ti-ma-du-gA-mI (1) (2) (3) (4) (5) (6)(7) (8) (9)(1011) nagaNaH jagaNaH jagaNaH yagaNaH / / |-1. s. 1-1.. / -.s.s ba-ha-dha-na-vA-na-pi duH-kha-mu-pai-ti / (1)(2) (3)(4) (5) (6)(5) (8) (9)(10)(10)(12) bhagaNaH bhagaNaH bhagaNaH gu* gu0 s* * / -s* * 1-5* * |-5naa-ti-sh-y-tv-ri-taa na ca mR-dvI (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (2)(9(10(11). nagaNaH jagaNaH nagaNaH . yagaNaH / / |-1. s. 1-1..-1. s. 5 nR-pa-ti-ga-tiH ka-thi-tA du-ta-ma-dhyA // . (1)(2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9810)(11/12) vegavatI sau sagau, bhau bhUgau m / 5 / 34 // . . 1. 'bhatrayamojagataM guruko cet yuji ca najau jyayutau dUtamadhyA' iti chandaHkaustubhe / 2. 'viSame prathamAkSarahInaM dodhakavRttameva vegavatI syAt' iti prA. pi. sU0 2 // 313. Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 kAvyamAlA / yasya prathame pAde trayaH sakArA (s. // s. // s) gakAra ( s) caikaH, dvitIye bhakArAstrayo (su.su.su) gakArau (ss) ca bhavataH, tat 'vegavatI' nAma vRttam / tatrodAharaNam sagaNaH sagaNaH Ada 1. 1. 5-1.1.5-1.1. 5-5 ta-va mu-kha na-rA-dhi-pa ! se-nAM (1)(2) (1) (8) (4) (4) (v) (c) (9)(10) bhagaNaH sagaNaH s bhagaNaH bhagaNaH gu0 gu0. 5. 1. 1-5. 1. 1-S. I* 1--5--5 || ve-ga-va-tIM sa-ha- te sa-ma- re - Su / (1) (2)(i) (s) (5)($)(s) (cXs)(10) (11) / sagaNaH sagaNaH sagaNaH gu0 1. 1. 5-1.1. s-1.1. s S pra-la-yo-mi-mi-vA-bhi-mu-khIM tAM (1)(2) (1) (8) (4) (1) (3) (c) (9)(10) bhagaNaH bhagaNaH Ala Ala tagaNaH n jagaNaH bhagaNaH gu0 gu0 5-5-1.1.5-1.1.5-1.1.s kaH sa-ka-la-kSi-ti-bhR-nni-va-he-Su ? // (1) (2) (1) (4) (4) (4) (3) (c)(e) (10) (11) bhadravirAda jau gauM, masau jagau g / 5 / 35 // 19 pada pla yasya prathame pAde takAra (SSI) jakArau (ISI) repha (sis) gakArau (s) ca, dvitIye makAra ( sss ) sakAra ( 115 ) jakArA (ISI) gakArau (ss) ca, tad vRttaM 'bhadravirAT' nAma | tatrodAharaNam ragaNaH gu0 5.5.1-1. 5. - S. 1. S-S ya-tyA-da-ta-le 'ca-kA-sti ca-kaM (1) (2) (1) (8)(4) (4) (0) (c) (3X10) magaNaH sagaNaH cagaNaH gu0 gu0 Aapla S. S. S 1.1. s 1. 5. 1-5 S ha-ste vA ku-li-zaM sa-ro-ha-haM vA / . (1) (2) (2) (8) (4) (EUR) (0) (Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 adhyAyaH] . chndHshaastrm| . . . . 93 tagaNA jagaNaH ragaNA gu0 . 3. s. 1 -1. s. -S.I.S-S rA-jA ja-ga-de-ka-ca-kra-va-tI (1)(2) (2)(1)(5)()()(0X6)(10) magaNaH sagaNaH nagA gu. gu. s.s.s-. I. sis. ss. syA-cchaM bha-dra-vi-rAT sa-ma-dhu-te 'sau // (1) (2) (1) (4)(5) (4) ()()(6X10)(11) asyaupacchandasikAntaHpAtitve'pi vizeSasaMjJArthamarddhasamAdhikAre pAThaH // keMmatI sujau saMgrau dharau nagau g / 5 / 36 // yasya prathame pAde sakAra (us) jakArau (Isi) sakAra (us) gakArau (s) ca, dvitIye bhaMkAra (su) rebha (sis) nakArA (1) gakArau (ss) ca, tat 'ketumatI' nAma vRttaM bhavati / tatrodAharaNam sagaNA jagaNA sagaNAH gu.. **s-I* * / -** 5-5 ha-ta-bhU-ri-bhU-mi-pa-ti-cina (X2)(3) (4) (4)()()() ()(10) . . . - bhagaNaH / ragaNA vagaNA 3. ... s* * * *s- 1 -s-s yu-ddha-sa-ha-mA-la-udha-ja-ya-la-mIm / (1) (2) (6)(4)(5) (4) (0) ()9X*X11) saMgaNaH jagaNaH sANA bu. / * * s-i. s. I-**ssa-ha-te na-ko-pi va-su-dhA-yAM (1(2)(3) () (5) (6) (9)(6) (9)(10)) 1. atra keSAJcidbhadravirADAdInAmaupacchandasikAdibhyo vaitAlIyabhedebhyo'bhede'pi gaNaniyamAniyamarUpopAdhimedAr3hedo bodhyH| ata eva kedAro'pi aupacchandasika virAvRttamapyAha sma-vadantyaparavaktrAkhyaM vaitAlIyaM vipazcitaH / puSpitAmAbhidha kecidaupacchandasikaM tathA // ' (vR0 ra0 4 / 12) iti maadhuryrjnii| 2. viSame sajau saguruyuktau ketumatI same bharanagAgaH' iti chandaHkaustume / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| .. magaNaH ragaNaH' - nagaNaH gu0 gu0 5. 1-5. . . / / 5-5 . ke-tu-ma-tI na-re-ndra! ta-va se-nAm // __(6)(2)(3) (4) (5)(4) (7) (8)(9) (10)(11) AkhyAnakI to gau g, jUtau gau g / 5 / 37 // yasya prathame pAde takArau (ssi.ssi) jakAro (Is1) gakArau (ss) ca, dvitIye jakAra(11) takArau (ss1) jakAra (Isi) gakArau (ss) ca, tat 'AkhyAnakI' nAma vRttam / tatrodAharaNam tagaNaH - tagaNaH jamaNaH gu0 gu. . 5. s.i-5.5.1-1. s. 1-5-s bhU-mA-va-lI ma-ja-la-gI-ta-nA-dai. (6) (2) (3) (4) (5) (6)(7)(2)(9x10)(11) jagaNaH tagaNaH jagaNaH gu0 gu0 / i. s. I s... |-1.s. 1-5-5 . rja-na-sya ci-te mu-da-mA-da-dhA-ti / (7)(2)(3) (4) (5)(1) (7)(8)(941011) tagaNaH tagaNaH jagaNA gu0 gu0 . s* * |-s.s* *s. 1-5-5 A khyA-na-kI-va sma-ra-ja-nma-vA-tA- . (1) (2) (1) () (4) (6)(0)(8) (9(10)(11) . jagaNaH / taMgaNaH jagaNaH gu0 gu0 *s. 1-5.s. 1-1.5 -5-s. ma-ho-tsa-va-syA-mra-va-Ne ka-Na-ntI // (1) (2) (3) (4)(1)(6) (7)(8) (9410X19) AkhyAnakI vArtAhArikocyate // viparItAkhyAnakI jtau jgau g, tau jagau g / 5 / 38 // 1. 'akhyAnikI' iti kalikAtAmudritapustake pAThaH / evaM vRttAvapi tatra / 'AkhyAtakI'ti ratnAkare / 'AkhyAnakI tau jagurU gamoje jatAvanoje jagurU guruzcet" iti chandaHkaustume / upajAticaturdazamedAntargataprAkRtapiGgaloktabhadrAkhyadazamabhedarUpatvAt 'bhadrA' ityaparaM nAma. 2. 'yAtrAmahotsavasya zravaNe kvaNantI' iti likhitodAharaNapustake. 3. 'viparItAkhyAnikI iti ka. mu. pu. 'jatau jaMgau go viSame same to jagau ga eSA viparItapUrvA' iti chandaHkaustubhe / prAkRtapiGgaloktopajAticaturdazabhedAntargatahasInAmakapaJcamabhedarUpatvAtpaJcamo'yaM bheda upajAteH, ato 'haMsI' iti nAmAntaram. .. Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 adhyAyaH] - chandazAstram / yasya prathame pAde jakAra (Ist) takArau (55) jakAro (1) gakArau (s)ca, ditIye takArau (ssI.SS) jakArois) gakAga () ca, tad viparItAkhyAMnI nAma tm| tatrodAharaNam- ........... . ma - H onon: .. s. -s.s..1- s. S. a-laM ta-vA-lI-ka-ca-co-mi-re-miH / (6)(2)(1) (8)(5) () ()() (1Xxn) tagaNaH tagaNaH bagamA gu... s. s. 1-5.... ... . ... khA- pri-ye| sA-dha-ya kaary-m-nyt| . (1) (2) (1)() (1) () () ()(X.X11) jagaNaH tagaNaH . jagaNaH gu* gu0 --- - - -Donam . 1. s...-.. -.. -:ka-yaM ka-thA-ka-rNa-na-ka-tu-kaM syA(x)(R) (0(A) (AO) (06X1)(11) . tagaNaH tagaNaH .. jagaNA gu. gu. s. s.. |-s s. -.. -:-. . dA-khyA-na-kI ce-dvi-pa-rI-ta-vR-tiH // (1) (2) (1) (8)(5) (6) (7) (8)(9X10X11) etayozca vakSyamANopajAtyantargatatve'pi vizeSasaMjJArthamarddhasamAdhikAre pAThaH / hairiNaplutA sau slau g, nbhau bhrau / 5 / 39 // yasya prathame pAde sakArAstrayo (us.us.us) lakAra (0) gakArau (s) ca, dvitIye nakAra (1) bhakArau (su) bhakAra (su) raiphau (515) ca, tad vRttaM hariNatutA' nAma / tatrodAharaNam sagaNaH sagaNaH . sagaNaH . gu. . / / .5-1. 1. 5-1... 5-1-5 .. . ta-va-mu-a-na-rA-dhi-pa! vi-dvi-pAM - (6X2) (3).(4) (5) () (7) (8) (6X10X11) . 1. 'ayuji prathamena vivarjito drutavilambitato hariNamutA' iti prA. pi0 sU0. 2 // 315. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i 96 naganaH kAvyamAlA | 1.1.15. 1. 15/1-1-5.1. s bha-ya-vi-va-ji-ta-kaM-tu-la-ghI-ya-sAmU / (1) (2) (2) (3) (4) (55 (*)(c) (Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 adhyAyaH chandaHzAkham / nagaNaH jagaNaH jagaNaH ragaNA / / 1-1. s. 1-1.5.1-5* *s. sa hi su-khi-to-rthi-ja-na-ta-thA-vi-dhaH // (1)(2): (1) (7) () () ()()(9XX X2) asya vaitAlIyAntargatatve'pi vizeSasaMjJArthamihopanyAsaH // puSpitAgrA nau ryo, jau jau g / 5 / 41 // yasya prathame pAde nakArau (.m) repha (sis). yakArI (Iss) ca, dvitIye nakAra(1) jakArI (Isi) jakAra (Isi) rephau (sis) gakAra (5) ztha, tattaM 'puSpitANA' nAma / tatrodAharaNam nagaNaH. nagaNaH ragaNaH - yagaNaH ... 1-1..-5* * s-.s* s sa-ma-si-ta-da-za-nA mR-gA-ya-tA-kSI (1)(2)(3)()()()() ()(9x10X2012) nagaNaH vagaNa: jagaNaH ragaNAH gu.. / / . -.s. 1-1. s. / -5. I s-s smi-ta-su-bha-gA pri-ya-vA-di-nI vi-d-dhaa| (1) (2) (3)(1) (5) (6) (7)(6) 9) (10X9X12411) nagaNaH nagaNaH ragaNaH yagaNaH / ...-.. -5. / * 5-1*s-s a-pa-ha-ra-ti nR-NAM ma-nAM-si rA-mA (1)(243)(eX4) (1) () ()(9X20X9X12) nagaNaH jagaNaH . jagaNaH ragaNaH gu. / / / / *s. / / / 7. * s-s bhra-ma-ra-ku-lA-ni la-te-ca pu-sspi-taa-praa|| (1) (243)(1) (5) (6) ()()(9x10/11/12)(14) iyamapyaupacchandasakAntargatA vizeSasaMjJApanArthamatrocyate // yavamatI jau jauM, jau jau g| 5 // 42 // yasya prathame pAde repha(sis)jakArau (Isi) bhUyo'pi repha(sis)jakArau (ISI) bha. vataH, dvitIye jakAra(II)rephau (sus) punarjakAra(15)rephau (sis) guru (s) zca, tadvRttaM 'yavamatI' nAma / atra saMpradAyAtpAdavyavasthA / tatrodAharaNA-. . 1. 'ayuji nayugarephato yakAro yuji tu najau jaragAzca puSpitAnA' iti prA0 'pi0 sU0 2 / 308. 2. 'parAvatI' ityapi cAmAntaraM zrIkRSNamate. cha. zA09 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAla s. I. 5-15:1-5.1.5-1.... / .ma -kantu ko-ma-le -re vi-bhA-ti ()(2)() ()()((0(OX-X10X712) agalA gaNa gaNaH ... gaNaH . gu. .... ... . ... .. pra-za-kha-ma-tsya-lA-cha-naM pe-de ca y-syaaH| (1) (2) ()() () () ()()(6XBOX29X12X21) ragaNaH jagaNaH ragaNaH jagaNaH s* *s- s. -5. 1.5-1.s. / sA ya-vA-nvi-tA bha-ve-ddha-nA-dhi-kA ce. (1)()() (). (5) (6) (9) (8) (9X1:41.X12) nagaNA::: ragaNaH . jagaNaH ragaNaH / gu. 12.s* Ins: 1:51:5* I--....-.. sa-ma-kha-ba-dhu-pU-ji-tA pri-yA ca pa-tyuH // (5)(2) (0)()(5)()()()()(70x19XRXTi) yavAnvitA yavamatItyarthaH // . zikhaikonatriMdazadekatriMzadante / / 5 / 43 // yasya prathame pAde ekonatriMzad (29) akSarANi, dvitIye ca ekatriMzat (31), dvayorapi (1. 2) pAdayorante ca pratyekaM guruH (s), tadvattaM 'zikhA' nAma / 'ardhe' (pi0 sU0 5 / 31) ityadhikArAdvitIyamapyadha tAdRzameva / 'ante g' iti niyamArthametat / ante eva gururnAnyatra / tena ayuk (1,3) pAde aSTAviMzati(28)rakSarANi laghUni, ante guru (1) rekaH / yuk (2, 4) pAde triMza(30)laghavaH, ante guru (1) zca / tatrodAharaNam- .. . . .. . abhimatabakulakusumaghanaparimalamiladalimukharitahariti madhau (29). 1. 'tathA ca yasyAH' iti li. pu0.. 2. 'zikhaikAnatriMza-'diti vaidikapAThaH / pinalasUtra(149)prAkRtapiGgalasUtra(11126)bodhita zikhA'chandastvamAdbhinameva / 3. 'abhinava' iti li. pustake.. Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 adhyAyaH] chndshaalaa| sahacaramalayapavanarayataraktisarasijarajasi sheytrnnivitte| vikasitavividhakusumasulabhasurabhizaramadananihatasakalajane jvalayati mama hRdayamaviratamiha sutanu ! tava virahadahanavikramazikhA // khanA mahatyayujIti / 5 / 44 // iyameva zikhA pUrvokte mahati bahukSare pAde ayuji (1, 3) sati, pArizeSyAditarasmiMzca yuji (2, 4) sati 'khajA' nAma cchando bhavati / ayamarthaH-ekatriMzadakSaro viSamaH pAdaH kartavyaH; ekonatriMzada(29)kSarazca samaH pAdaH / zeSaM yathAprAptameva / tatrodAharaNam . . s apagataghanavizadadazadizi hatajanadRzi pariNatakaNakapilakalame (31). "} pravikasadasamakusumaghanaparimalamura bhitamaruti zaradi smye| (25).. zucizazimahasi vivRtaMsarasiruhi muditamadhulihi vimalitadharaNitale . . (31). 1. manasi zayavitateti li. pustake, likhitodAharaNapustake ca. 2. 'praakRtpingglsuutr(1|124)bodhit khaJjA'chandastvasmAdbhinameva / 'khajA' iti nAmAntaramasyAH kacit / 'zikhAkhajhe daNDakabhedau / atra darzite mAtrAsamakaprastAvAt'-iti vR020 pshcikaa| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 'kAvyamAlA ! gu0 << } kimaparamiha kamalamukhi ! sukhamanubhavati mama hRdayakamalamadhunA // (29). ardhasamavRttAdhikAro nivRttaH / iti bhaTTahalAyudhaviracitAyAM chandovRttau paJcamo'dhyAyaH / SaSTho'dhyAyaH / yatirvicchedaH / 6 / 1 // 1 vicchidyate vibhajyate padapATho'sminniti vicchedo vizrAmasthAnaM, sa ca yetirityucyate / nanvatra zAstre yatizabdena vyavahArAdarzanAnnirarthakaM saMjJAkaraNam ! / naiSa doSaH, yatirityA - gamAdiSvAcAryapAramparyAgatA saMjJeyaM ' tanumadhyAdi' vat / tasyAH ziSyavyutpattyarthamarthakathanam 'yatirvicchedaH' iti / asti ca loke zAstrAntareSu ca yatisaMjJAvyavahAraH / api ca 'yatiH' ityadhikAra AsaptamAdhyAyaparisamApteH samudrendriyarasAdinirdezeSUpatiSThate / samudrA - dizabdAH sAkAGkSatvAt 'yatiH' ityanenaiva saMbadhyante / yatizabdasyAdhikaraNavyutpattyA samudrAdyavacchinneSvakSareSu yatiH kartavyetyarthaH sidhyati / tatraiSA yatyupadezopaniSadbhavati''yatiH sarvatra pAdAnte zlokArthe tu vizeSataH / samudrAdipadAnte ca vyaktAvyaktavibhaktike // kacittu padamadhye'pi samudrAdau vatirbhavet / yadi pUrvAparau bhAgau na syAtAmekavarNakau ba pUrvAntavatsvaraH saMdhau kvacideva parAdivat / draSTavyo yaticintAyAM yaNAdezaH parAdivat // nityaM prAkpadasaMbandhAzvAdayaH prAkpadAntavat / pareNa nityasaMbandhAH prAdayazca parAdivat // ' - 'yatiH sarvatra pAdAnte' ityasyodAharaNam - 'vizuddhajJAnadehAya ' ( mI. lo. vA. 919 ) ityAdi / tasyaiva pratyudAharaNam 'namastasmai mahAdevA, - ya zazAGkArdhadhAriNe ityAdi / 1. yatizchando'dhirUDhAnAM zabdAnAM yA vidhAraNA / ' (kA. laM. 4 / 24 ) iti bhAmahaH / 2. ' pAdAnta eva kecicca pAdamadhye'pi kecana / yatiM vadanti tatrApi vizeSaH sphuTamucyate // dhAtunAmasvabhinneSu yatirbhavati nAnyathA / upasargAntatarachedaH pratyayAdau tayoH kacit // svarasandhau tu samprAptasaundaryAdyatiricyate / tu cAdayo na prayojyA vicchedAtparatastathA // pratyayAdau yatirnAnAM SaSThyAmedeti kecana / ' - iti mandAramarande ( ze . bi . ) / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH] chandaHzAstram / 'zlokArdhe tu vizeSataH' ityatra saMdhikAryAbhAvaH spaSTavibhaktikatvaM ca vizeSaH / tatrodAharaNaM yathA . 'namasyAmi sadodbhUtamindhanIkRtamanmatham / IzvarAkhyaM paraM jyotirajJAnatimirApaham // ' atra 'IzvarAkhyam' ityasya pUrvamakAreNa saMyogo na kartavyaH / samAse pratyudAharaNaM [yathA-] 'suraasurshirornsphurtkirnnmnyjrii| piJjarIkRtapAdAjadvandvaM vandAmahe zivam // ' 'samudrAdipadAnte ca vyaktAvyaktavibhakti tatra zrUyamANavibhaktyantaM vyaktavibhaktikam , samAsAntarbhUtavibhaktyantamavyaktavibhaktikam / tatrodAharaNaM [ yathA-] 'yakSazcake janakatanayAkhAnapuNyodakeSu' (me. saM. 11) ityaadi| 'vyaktAvyaktavibhaktike' iti 'yatiH sarvatra pAdAnte' ityanena sNbdhyte| tatrodAharaNam 'vazIkRtajagatkAlaM kaNThekAlaM namAmyaham / mahAkAlaM kalAzeSazazilekhAzikhAmaNim // ' api c| 'namastu shirkhumbicndrcaamrcaarve| trailokyanagarArambhamUlakhambhAya.zambhave // ' .. 'kvacittu padamadhye'pi samudrAdau yatirbhavet / yadi pUrvAparau bhAgau na syAtAmekavarNako // ' tatrodAharaNam 'paryAptaM taptacAmI,-karakaTakataTe zliSTazItetarAMzau' ityAdi / tathA--'kUjatkoyaSTikolA,-halamukharabhuvaH prAntakAntAradezAH' ityAdi / tathA-'hAso hastAgrasaMvA,hanamapi tulitA, dIndrasAradviSo'sauM' ityAdi / tathA--'vairizcAnAM tathocA,-ritaruciraRcA cAnanAnAM caturNAm' ityaadi| tathA--'khaGge pAnIyamAhA,-dayati ca mahiSaM pakSapAtI pRthakkaH' ityAdi / samudrAdAviti kim ? / padamadhye yatiH pAdAnte mA bhUt / tadyathA-'praNamata bhavabandhaklezanAzAya nArA,-yaNacaraNasarojadvandvamAnandahetum' ityaadi| pUrvottarabhAgayorekAkSaratve tu yatirduSyati / tatrodAharaNam'etasyA ga,-NDatalamamalaM gAhate candrakakSAm' ityAdi / 'etasyA rA,-jati sumukhamidaM pUrNacandraprakAzana / ' ityAdi / tathA--'surAsuraziyenighU,-TacaraNAravindaH zivaH' ityaadi| 'pUrvAntavatkharaH saMdhau kacideva parAdivat' / asyArthaH-yo'yaM pUrvaparayorekAdezaH kharasaMdhau vidhIyate, sa kvacitpUrvasvAntavadbhavati kvacitparasyAdivat / tathA ca pANineH Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 kAvyamAlA smaraNam-'antAdiva (pA0 sU0 631185) / tatra pUrvAntavadbhAve udAharaNam'sthAdasthAno-pagatayamunAsaMgamevAbhirAmA' (me. saM. 1 / 51) / 'jambhArAtIbhakumbho, avamiva dadhataH' ityaadi| tathA..... "dikaalaaynvcchinnaa-nntcinmaatrmuurtye| khAnubhUtyekamAnAya namaH zAntAya tejase // ' (nI. za. 1) ityAdi / parAdivadbhAve udAharaNam- , ............... . / 'skandhaM vindhyAdibuddhyA, nikaSati mahiSa-sthAhito'sUnahA t' ityaadi| 'zUlaM zUlaM tu gADhaM prahara hara! hRSIkeza ! kezo'pi vaka-zcakeNAkAri kiM te' ityAdi / tatra hi kharasya parAdivadbhAve vyaJjanamapi tdbhkttvaattdaadivdbhvti| 'yadi pUrvAparau bhAgau na syAtAmekavarNako' ityantAdivadbhAvavidhAvapi saMbadhyate / tena 'asyA vakA-jamavajitapUrNenduzobhaM vibhAti' ityevaMvidhA yatirna bhvti| 'yaNAdezaH parAdivat' ityasyodAharaNam . 'vitataghanatuSArakSodazubhrAMzupUrvA khaviralapadamAlAM zyAmalAmullikhantaH' ityaadi| 'nityaM prAkpadasaMbandhAzcAdayaH prAkpadAntavat' / tebhyaH pUrvA, yatina kartavyetyarthaH / tatrodAharaNam'khAdu khacchaM ca, himasalilaM prItaye kasya na syAt' ? ityaadi| nityaM prAkpadasaMbandhA iti kim ? / anyeSAM pUrvapadAntavadbhAvo mAbhUt / tad yathA'mandAyante na khalu suhRdAmabhyupetArthakRtyAH' (me. saM. 1138) -tathA--'ityautsukyAdaparigaNayanguhyakastaM yayAce' (me. saM. 1 / 5) ityAdi / .. 'pareNa nityasaMbandhAH prAdayazca parAdivat' / tebhyaH parA yatirna bhavatItyarthaH / tatrodAharaNam"duHkha me pra-kSipati hRdaye duHsahastvadviyogaH' ityaadi| pareNa nityasaMbandhA iti kim ? / karmapravacanIyebhyaH parApi yatiyathA syAt iti, tatrodAharaNam 'priyaM pratisphuratpAde mandAyante nakhatviSaH / ' 'zreyAMsi bahuvighnAni bhavanti mahatAmapi' ityAdi / ayaM tu cAdInAM prAdInAM caikAkSaratvenakAkSarANAmeva pAdAnte yatAvantAdivadbhAva iSyate, na tvanekAkSarANAM padamadhye ytau| tatra hi padamadhye'pi cAmIkarAdiSviva yaterabhyanujJAtatvAt / tatra cAdInAmudAharaNam 'pratyAdezAdapi ca madhuno vismRtavilAsam' (me. saM. 2 / 28) iti / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH] chandazAsam / 103 prAdInAmudAharaNam"dvArAsahapramodaM hasitamiva parissaSTamAsa sacImiH' ityAdi / na paryanto'sti vRttAnAM khAragaNanAvidhau / pUrvAcAryakRtAmikhyAcihaM kiSivihocyate // .... (ukthAyAm ) ekAkSarAMyAm-. zrIcchandaH (11)-zrI saa| jaMgo // prA. piM0 sU0 2 // 1 // . (atyukthAyAm ) yakSarAyAmakAmacchandaH (231)-DIhA viihaa| . kAmo rAmo // prA. piM0 sU0 1 // 4 // .. ('sI' iti nAmAntaraM kAmasya cchandaHkaustubhAdau ). mahIcchandaH (222) lago jhiiN| .. mahI kahI // prA. piM0 sU // sArucchandaH (223) sAru eha / ....... ____goM vi reha // prA. piM0 sU0. 2 // 10 // (cAru-vRttacandrikAyAm ) madhucchandaH (2|4)-lhu juaa| mahu dhua // prA0, piM0 suu016|| . (madhyAyAm ) tryakSarAyAm - tAlIcchandaH (31)-tAlI e jaanniie| go kaNNo tinvaSNo // prA. piM0 sU0 2 // 12 // . . ('nArI'-. ra0) zazIcchandaH (3 / 2) saMsI yo jnniiyo| phaNIMdo bhaNIoM // prA. piM. sU0 2 / 16 // ... ("kaisA'-pR0ra0) 1. 'parispaSTamAzAsakhIbhiH' iti ka. mu.pustke| 2. prastAragaNanA tvaSTamAdhyAye 'prpnycyissyte| atra tu zrImatA bhagavatA piAlAcAryeNa gAyatryAdhutkRtiparyantacchando'nusArINi vRttAni, daNDakaz2Atayazca pradarzitAH, natUkyAdicchandaHpaJcakAnusArINi vRttAni / tAni cchandAMsi prAkRtapiGgalacchandaHkaustubhapramRtipranyopalabdhAni prdrshynte| yathA3. 'pUrvAcAryakRtaM vRttaciha' iti ka. mu. pustke| 4. 'prAkRteSvaSTabhirmAdyairgokarNA' ca 'zaziprabhA' / 'ramaNaM' va 'pAJcAlaM' 'mRgendra'caiva 'mandaraH' // 'kamalaM' caiva "saMjJAvaM' vRttASTakamudIritam // . Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 kaavymaalaa| priyAcchandaH (363) he pie lekkhie| akkhare tiNi re // prA. piM0 sU0 2 / 14 // ('mRgI' iti chandaHkaustubhAdau / ) ramaNacchandaH (3|4)-sgnno rmnno| saMhio kahio // prA. piM0 sU0 2 // 18 // paJcAlacchandaH (35)takAra jaM div| . paMcAla ukiTTha // prA. piM0 sU0. 2 // 20 // mRgendracchandaH (36)-reMda Thavehu / mipaMda krehu.|| prA. piM0 sU0 2 / 22 // mandaracchandaH (37) bho jahi so shi| maMdara suMdara // prA. piM0 sU0 2 / 24 // kamalacchandaH (338)-kamala pbhnn| sumuhi NaMgaNa // prA0piM0 sU0 2 // 26 // (pratiSThAyAm ) caturakSarAyAmtIrNAcchandaH (4|1)-caarii hArA ivA kaaraa| ' vIe kaNNA jANe tiNNA // prA. piM0 sU0 2028 // bIDAcchandaH (12)-yagau brIDA / vR0 20 317 samRddhicchandaH (4 / 3)-au samRddhiH / vR0 ra0 3 / 11 sumaticchandaH (en4) sumatiH sgau / vR0 ra0 3 / 10 lAsinIcchandaH (16)-jga lAsinI / pR0 2038 ('nagANikA'-prA. piM0 sU0 2 / 32) mumukhIcchandaH (47)-gau sumukhI / vR0 ra0 339 ghArIcchandaH (|11)--nn cAri muddhi dhAri / viNi hAra do sa sAra // prA. piM0 sU0 2 // 30 // ('dhAri'-vA0 bhU0), (supratiSThAyAm ) paJcAkSarAyAm- . saMmohAcchandaH (5|1)-sNmohaaruuaN divo so bhUaM / be kaNNA hArA bhUattAsArA // prA. piM0 sU0 2 // 34 // ('paGkiH' iti nAmAntaraM saMmohAkhyacchandasaH) ('kanyA'-ga0 pu0, 10 ra0 / kIrNA'-500) Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH] chandaHzAkham / tatra gAyatre chandasi vRttam tanumadhyo tyau||6||2|| yasya pAda takAra (61) yakArau (Iss), tat 'tanumadhyA' nAma vRttam / tatrodAharaNam tagaNaH bagaNa: tagaNaH bagaNaH s.s. 1-1.s.s dha-nyA tri-Su nI-cA; ss. -1.ss ka-nyA t-nu-m-dhyaa| hArIcchandaH (55)-AIhi aMte hAre sujutte| mokagaMdho hArI achaMdo // prA. piM0 sU0 2 // 36 // ('hArItabandha' iti nAmAntaraM hArIcchandasaH) haMsacchandaH (57)-piMgaladiTTho bha ii siho| kaNNai dijo haMsa muNijo // prA. piM0 sU0 2 // 38 // ' ('pati' iti nAmAntaraM haMsasya chandaHkaustubhAdau, chandomajA na.) . vidagdhakacchandaH (5|11)-ro lagau yadA syaadvidgdhkH'| priyAcchandaH (5|12)-'slgaiH priyA' ityadhikaM chandaHkaustubhavRttaranAkarAdA vupalabhyate, na prAkRtapichale // yamakacchandaH (5 / 32) supiagaNa sarasuguNa / saraha gaNa jamaa bhaNa // prA. piM0 sU0 2 / 40 // 1. SaDakSaracatuSpAdArSagAyatrIcchandasaH prastAre kriyamANe catuHSaSTimedA jAyante tatra trayodazo'yaM bhedaH, prAkRtapile nAyaM varNitaH. atra tvekameva vRttaM darzitam , prAkRtapiAlacchandaHkaustubhAdAvupalabdhAni vRttAni pradaryante / yathAzeSAcchandaH (1)-'bArAhA mattA jaM kaNNA tIA hotaM / hArA chakA baMdho sesA rAA chaMdo' // __prA. piM0 sU0 2 / 42 // ('zeSarAja' ityapi nAmAntaraM ravidAsamate, 'vidyulekhA' iti ca nAmAntara vRttaratnAkarAdau shessaakhycchndsH)| zaGkhanArIcchandaH (10)-'khaDAvaNNabaddho bhuaNgaapaddho| paA pAa cArI kahI saMkhaNArI // ' prA. piM0 sU0, 2053 // ('somarAjI, zahadhArI' iti nAmAntare chandaHaustubhAdau zahAnAyaMsa cchndsH)| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA tagaNaH . paNa.. tamana...- yagaNA s s. / .s.s .s.s.i-i.s.s . zro-NI-kha-na-gu-vI'; u-vI-pa-ti-bhogayA / atra tu pAdAnte vizeSeNa vizrAmaH kartavya ityAnnAyaH // (uSNihi) caturaMsAcchandaH (616)-Thau cauraMsA phaNivaibhAsA / diavarakaNNo phula rasavaNNo / ' prA0piM0 sU0 48 // ('zazivadanA, vaNDarasA, caturvarNA' iti nAmAntarANi chandaHkaustubhAdau caturaMsAkhyacchandasaH / gAruDe (pU0 khaM0 209 / 2) tu 'bAlalalitA' iti / vijohAcchandaH (6|19)-'akkhraa je chaA pAa pAa ddhiaa| matta paMca duNA viSNi johAgaNA' // ..prA. piM0 sU0 2046 // ('vimohA' iti nAmAntaraM vANIbhUSaNe, 'vallarI' iti chandaHkaustubhAdau vijohaakhycchndsH)| anayacchandaH (25)-'mo sazcedanaghaH // ' a0 vR0ra0 tilakAcchandaH (628)-'pia tilla dhuAM sagaNeNa ju| chaa vaNNa pao kala aTTa dho|| prA0piM0 sU0 2144 // ( ravidAsamate 'DillA, bhadra' iti nAmAntare tilkaacchndsH)| vasumatIcchandaH (029)-'sau cedvasumatI' ityadhikaM chandaHkaustubhAdau / manthAnacchandaH (6|37)-'kaamaavaarenn addheNa paaenn| mattA dahA suddha maMthANa so muddha // prA. piM0 sU0 2251 // mAlatIcchandaH (gha46)-'dha saravIa maNIguNa tiiy| daI lahu aMta sa mAlai kaMta // ' prA0piM0 sU0 2155 // ('sumAlatikA' iti nAmAntaraM vANIbhUSaNe maaltyaakhycchndsH)| damanakacchandaH (164)-'diavara kia bhaNahi supi / damaNa guNi phaNivai bhaNi // ' prA. piM0 sU0 2157 // 1. 'iko'savarNe-' (pA0 suu06|1|127) iti prakRtibhAvaH / 'bhUyAt patibhogyA' iti pAThaH. 2. 'atra tvekameva vRttaM darzitam , prAkRtapiGgalacchandaHkaustubhaprabhUvipranyopalabdhAni vRttAni pradarzyante yathA Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH] chandazAstram / 107 kumAralalitA jsau g // 6 // 3 // yasya pAde jakAra (si) sakArau (us) gakAra (s) va tahataM 'kumAralalitA' nAma / trimicaturmika yatyupadezaM varNayanti / tatrodAharaNam- . ___ jagaNaH sagaNaH gu0 ... saMgaNaH / sagaNaH , gu.. / ... - / / - / ..... |-1.. :- . ya-dI-ya,-ra-ti-bhU-mau . vi-bhA-ti,-ti-la-kA-raH / .. jagaNaH sagaNaH gu. jagaNaH . sagaNaH gu. ' - - --- ---- - / ... - i..- ... / - 1.:-: .. () () (3) (6) ku-mA-ra,-la-li-tA-sau .... ku-lA-nya,-Ta-ti nArI // atra kecid dvAbhyAM(2) paJcabhi(5) zca yatimicchanti / tatrodAharaNam jagaNaH sagaNaH gu0 nagaNaH sagaNaH gu. / . . / -...-. . . . . / / . / . . . i-6(2),va-da-na-pa-(5). pri-ye(2),ta-va vi-bhaa-ti(5)| . 'jagaNaH sagaNaH . gu0 jagaNaH . sagaNaH gu0 --...... ....... on Is * - * * :-: / s * / -. . . . . i-ha(2),va-ja-ti mu-gdhe(5) ma-no(2),tra-ma-ra-tAM me(:)|| 1. ukta maptAkSaraprastArasya triMzattamo (30) bhedaH 'kumAralalitA' iti prasiddhaH / zIrSAcchandaH (1)-'sattA dIhA jANehI kaNNA tI go mANehI / .. cAradAhA mattANA sIsArUaM chaMdANA // ' prA0 piM0 sU0 2 / 65 // haMsamAlAcchandaH (120)-'saragA haMsamAlA // ' madalekhAcchandaH (125)-'msau gaH syAt madalekhA // ' .... samAnikAcchandaH (43)'cAri hAra kinnahI tiNNi gaMdha dijahI / satta akkharA ThiA sA samANiA piNA' // . prA. piM0 sU0 2159 // cUDAmaNicchandaH (153)-'cUDAmaNistabhagAH // '. madhumatIcchandaH (760)-'nanamA madhumatI // ' karahazcIcchandaH (196)-'caraNa gaNa vippa paDhama lai thpp| .. jagaNa tasu aMta muNai karahaMca // " prA. piM0 sU0 2 / 63 // Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 kaavymaalaa| (anumi) mANavakAkrIDitakaM bhUtau lagau // 6 // 4 // . yasya pAde bhakAra(s)takArau (ssi) lakAra(gakArI (s) ca, tat 'mANavakAkIDitaka' nAma vRttam // tatrodAharaNam , magaNaH tagaNaH cha. gu. magaNaH taMgaNaH . gu. s. s .....-- mANava-kA(4),krIDi-ta-ka(4) magaNA tagaNaH .gu. ..- -.-- - yaH kuru-te(4),vRddh-v-yaaH| magaNaH sagaNaH . .gu. ..- * * *s ..- * *-1-5 'hAsyama-sau(4),yAti ja-ne(4) bhikSuri-va(4),bIca-pa-laH // atra caturmi(7)turbhika batirityAmnAyaH // suvAsacchandaH (71192)-'bhaNau suvAsau lahu suvisesau / raci catumattaha bhagaNai aMtaha // prA. piM0 sU0 261 // 1. 'atra tu catvAryeva vRttAni darzitAni, paraMtu prAkRtapijhalacchandaHkaustubhapramRticchandomantheSvanyAnyapi chandAMsyupalabhyante / ' yathA panamAlAcchandaH (8|19)-pdmmaalaa ca rau gau' (chandaHkaustubhAdau // ) modacchandaH (852)'sa bhagA go yadi modH|' a0 vR0 ra0 tujhAcchandaH (64)-'taralaNaaNi tuMgo pddhmgnnsurNgo| NagaNajualabaddho gurujualapasiddho // ' prA. piM0 sU0 2 / 73 // mRtyuAyacchandaH (69)-'to mogalA mRtyujyH| a0 vR0 ra0 latAcchandaH (875)-'rau yalo guruH syAllatA' (kvacit). kamalacchandaH (896)-'paDhama gaNa vippao vihu taha greNdo| . ___ gurusahita aMtiNA kamala ema bhattiNA // ' prA. piM0 sU0 275 // gajagatipadA (8|120)-'nbhlgaa gajagatiH' (chandomAryAm // ), suvilAsAndaH (8 / 132) suvilAsA sarau glau hi(chandaHkaustubhAdau / ) sucandrAmAcchandaH (8|146)-'sucndraamaa yau glau' (chandaHkaustubhAdau / ) acalacchandaH (0256)-'vasulamacalamiti' (kacit) 2. ukASTAkSaraprastArasya tryadhikazatatamo'yaM (103) medo 'mANavakAkrIDitakaM' iti prasiddhaH / 3. 'mANavakam' iti nAmAntaraM chandaHkaustubhavRttaratnAkarAdau // Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH] chandaHzAsam / citrapadA mau gau // 6 // 5 // yasya pAde bhakArau (su.sn) gakArau (s.s) ca bhavatastat 'citrapadA' nAma vRttam / tatrodAharaNam magaNaH, magaNaH gu* gu0 bhagaNa magaNaH * gu. ... -5. I.1 5.s yasya mu-khe priya-vA-NI bhagaNaH bhagaNa: gu.gu. .1.1-5.1.1-5-5 cetasi sajana-1 c| bhagaNaH . bhagaNaH gu.gu. 5.1.1-5.1.1-5- ..-..-s-s" citrapa-dApi ca lakSmI-taM puru-paM na ja-hA-ti // atra pAdAnte yatiH // vidyunmAlA mau gau // 6 // 6 // yasya pAde makArau (sss.sss) gakArau (s.s) ca tad "vidyunmAlA' nAma vRttam // tatrodAharaNam magaNaH magaNaH gu0 gu0 .... -. . .: - vidyunmA-lA(4),lolAn bho-gAn ___ magaNaH magaNaH gu* gu0 5. 5.5-5 . .s-s-s muktvA mu-kau(4), yanaM kuryAt / magaNaH magaNaH gu0 gu0 ...:-. . .5-s-s dhyAnotpa-naM(4), niHsA-mA-nyaM 1. uktASTAkSaraprastArabhedAnAM madhye paJcapaJcAzanamo (55) bhedazcitrapadeti nAmnA prasiddhaH / vitAnam' iti nAmAntaraM citrapadAyAH "vitAnamanyat' piM0 sU0 5 / 8 iti rItyA / 2. uktASTAkSaraprasAre sarvagurvAtmaka Adyo medo 'vidyunmAlA' iti nAnA prasiddhaH / 'vijjUmAlA mattA solA pAe kaNNA cArI lolA / earUaM cArI pAA bhattI khattI vijjU rAA // ' (prA0 piM0 sU0 2 / 67) vidyullekhA iti nAmAntaram / etadatiriktAni 'samAnikA-pramANikA-vitAna-nArAcaka'-pranRtIni cchandAMsi paJcamAdhyAye smaalocyaani| cha. zA. 10 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 magaNaH magaNaH A kAvyamAlA / ; saukhyaM bho- (4), ktuM yathA-kA-kSet // atra caturbhi (4) zraturbhizca yatirityAnnAyaH // [ haMsarutaM nau gau / / 6 / 7 // ] yasya pAdeH magaNa (sss) nagaNI (ii) gakArau (s.s) ca bhavatastad 'haMsarutaM' nAma // tatrodAharaNam - mayaNaH gu* gu- 55.5 nagaNaH gu0 gu0 9-3-1.1.16.9.S 1.1.1-83-5 lAvaNyaM vapuSi kA te magaNaH nagaNaH gu0 gu0 Mp - naiSTuryaM manasi ya-te magaNaH nagaNaH gu0 gu0 S. S. 3 - 1.1.1-5-3 lokAtI - tamati - sau-myam / magaNaH nagaNaH gu0 gu0 5.5.5-1.1.1-5-5 dvaividhyaM kimiti dha-tse ? // (bRhatyAm ) 1. uktASTAkSaraMprastArabhedeSu saptapaJcAzattamo medo (57) 'haMsarutaM' iti nAmnA prasiddhaHlikhitapustake'sya sUtrasya navamatvena bhujagazizusRtAlakSaNAtmakasyAgrimasUtrasya cASTamatvena nirdeshH| 2. atra tu dvAveva medau saMdarzitau, parantu prAkRta piGgalacchandaH kau- stubhaprabhRtigrantheSUpalabdhA medAH prakAzyante yathA-- rUpAmAlIcchandaH (9 / 1) - ( NAArAA jappe sArA e cArI kRSNA haMte hArA e / aTThAdAhA mattA pAAe rUAmAlI chaMdA jaMpIe // prA0 2 / 89 // 'rUpAmAlA' 'karpUram' iti nAmAntare rUpAmAlyAH kvacit // snigdhAcchandaH (97) - snigdhA syAddhamamA yatra harAnanayugairyatiH / ' (zrIkRSNaH ) bimbacchandaH (9/96) - 'raia phaNi biMba eso gurujuala savvaseso / sirahi dia majjha rAo guNaha guNi sahAo // ' prA0 2 / 85 // 'bimbA' iti nAmAntaraM kcit| vANIbhUSaNe tu gaNamedena bimbalakSaNamuktam / mahAlakSmIcchandaH (9 | 147) 'diTTha johA gaNA tiNNiA NAarAeNa jA viSNiA / mAsaaddheNa pAa TThiaM jANa muddhe mahAlacchiaM // ' prA0 277 // 'vIralakSmI' nAmAntaramasya / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH] - mujagazizusRtA nau m // 6 // 7 // yasya pAde nakArau (u.n) makAra (sss) zca bhavati, tat 'bhujagazizusRtA' nAma vRttam // tatrodAharaNam ... nagaNaH nagaNaH magaNaH nagaNaH nagaNaH magaNaH / . . .. *ss / / .1-1..1-5 . 5*s iyama-dhikata-ra(5),ramyA vikc-kuvl-y(7),-shyaamaa| kusumitAcchandaH (9|152)-'kusumitaa narau ro ,yadA / ' kvacit / bhujaGgasaMgatAcchandaH (9|172)-'sjrairbhujnggsNgtaa|' chndHkaustume| bhadrikAcchandaH (9|187)-'bhdrikaa bhavati ro narauM' vRttaratnAkare. maNimadhyacchandaH (9|199)-'syaanmnnimdhyN cegmsaaH|' chandaHkaustubhe / 'maNibandha iti shrutbodhe| sAraGgikAcchandaH (9 / 208) 'diavara kaNNo saaNaM paa paa mattAgaNaNaM / suramuNimattA lahiaM sahi saragikA kahi // ' prA0 2179 // .. 'sArasA, zAmikA' ityapi nAmAntare sAraGgikAyAH kacit / pAittAcchandaH (9|241)-kuNtiiputtaajua lahiaM tIe vippo dhua khiaN| aMte hAro jaha jaNi pAittArU phnnibhnniaN|| . prA0 2181 // 'kusumavatI, 'pavitrA,' 'pArantIyam' iti nAmAntarANi pAittAkhyasya / tomaracchandaH (9|344)-'jsu Ai hatthaM viANa taha ba paohara jANa / pabhaNei NAaNariMda ima mANu tomarachaMda // ' .. prA0 2187 // kamalacchandaH (9|512)-'srsgnnrmnniaa diagaNajua pliaa| guru dharia paipau dahakalaa kamalau // ' - prA0 2183 // 'kamalA' ityapi nAmAntaraM kamalasya kvacit / 1. catuSpAdArSabRhatIpAdaghaTakIbhUtAnAM navAkSarANAM prastAre kriyamANe dvAdazAdhikapaJcazatabhedA (512) bhavanti / tatra (64) catuHSaSThitamo'yaM bhedo 'bhujagazizusRtA' iti nAmnA prasiddhaH, asyA eva 'bhujagazizubhRtA', 'bhujagazizuyutA', 'bhujagazizuvRtA', 'bhujagazizusutA' iti nAmAntarANi chandaHkaustubhAdau labhyante / gAruDe tu 'zizubhRtA' ityeva, 'nau. maH zizubhRtA bhavet / ' (1 // 20 // 5) iti / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 kaavymaalaa| namaNaH nagagaH magaNa: nagaNaH nagaNaH maMgaNA / / .-..-5 . . ..-..-5 * sis ramaya-ti hRda-ya(5),yUnAM bhujaga-zizusU-tA(5),nArI // vakagatirityarthaH // zizuzabdasya sArthakatvAt / anyairapyuktam-.. 'abhyasyatA nu taraNIgativakrabhAvA nunmUlitAH phnnishishorbhvtaapraadhaaH|' iti saptabhirvAbhyAM ca ytirityaamnaayH|| halamukhInoM s // 6 // 8 // yasya pAde repha (sis) nakAra (u) sakArA (us) bhavanti tadvRttaM 'halamukhI' / tatrodAharaNam ragaNaH nagaNaH sagagaH . ragaNaH nagaNaH sagaNaH 5.1. - .. -.15 5.1.. .. / / s gaNDayo(3),-ratiza-yakRza(5) yanmukhaM(3), prakaTa-dazanam (6) // ragaNaH nagaNaH sagaNaH ragaNaH naggaH sagaNaH 5.1.5 -1.1.1-*i.s . . . - ..-..s AyataM(3), kalaha-nirataM(6) tAM striyaM(3), saja ha-lamukhIm (6) // tribhiH paDbhizca ytirityaamnaayH| 1. uktanavAkSaragramnArasyaikapaJcAzadadhikadvizatatamo'yaM medo. (251) 'halamukhIti nAmnA khyAtaH : kalikAtAmudrite prAcInapustake haMsarutalakSaNasUtrasyAsmAd sUtrAt prathamaM nirdezaH / "halamukhIti saMjJAtve'pi pippalyAderAkRtigaNatvAt GIp bhavatIti 'nakhamukhAt saMjJAyAm-' (pA. sU0 4 / 1 / 58) ityasya na pravRttiH |"-iti veGkaTAcalasUriH / 2.-patricchandaHpAdaghaTakIbhUtAnAM dazAkSarANAM prantAre kriyamANe caturviMzatyadhikasahasrabhedA (1024) jAyante / teSvatra SaDeva bhedAH pradarzitAH santi, paraMtu prAkRtapiGgalacchandaHkaustubhAdigrantheSUpalabhyamAnA bhedA api pradaryante / yathAkalagItacchandaH (10|100)-'klgiitN satyagaHH zaraivAyatirbhavet / ' ___ maM0 m0| AndolikAcchandaH (10|129)-'aandolikaa tataragAH sAyakaiH sAyaka ytiH|' maM0 m0|| trayIcchandaH (10 / 147)- rastrayazcetrayInAmakaM gaH / ' a0 vR0 ra0 // dIpakamAlAcchandaH (10||327)-'diipkmaalaa bho majo guruH / ' kacit / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH] . chndHshaastrm| 113 zuddhavirAD masau gau // 6 // 9 // .. yasya pAde makAra (sss) sakAra (us) jakAra (Isi) gakArA (6) bhavanti tadutta 'zuddhavirAD' nAma // tatrodAharaNam pathyAcchandaH (101331)-ro yajau ca pathyA guruttraa|' 'locanaM' iti kvacit / 'marAlikA' iti nAmAntaraM 'zivAnanazarairyatiH' iti vizeSazca kRSNIye / manoramAcchandaH (10||344)-'nrjgairbhvenmnormaa / ' chandaHkaustubhe / 'shaastrsaagraiH|' iti yatirapyuktaH kRssnniiye| kamalAcchandaH (10364) 'kamalA syAtsajJagagA vicchinnA sAyakaiH shraiH|' - mN0m0|| kamalAyA eva 'saMyutA' iti nAma praakRtpinggle| suSamAcchandaH (10 // 397) 'kaNNo paDhamo hattho jualo kaNNo timalo hatyo palo| solA kalaA chakA valA esA susamA diTThAsusamA // ' prA0 2197 // mANikyamAlAcchandaH (10400)-'nyamA mANikyamAlA gAtubhiH mA. ykairytiH|' maM0 m0|| sAravatIcchandaH (10439) 'dIha lahUjua dIhalahU sAravaI dhua chaMda kahU / aMta pohara ThAnu dhaA codahamattavirAmakaA ::' prA0 2195 // 'hAravatI' ityapi nAmAntaraM saarvtyaaH| amRtagaticchandaH (10 / 496) "diavara hAra phaaliA puNa vi taha Dia kriaa| vasulahu ve gurusahiA amiagai, ghua kahiA // ' prA0 2199 // ___ 'tvaritagatiH, amRtatilakA, amRtagatikA' iti nAmAntarANi amRtgteH| 'kulaTA' iti kRssnniiye| 'kulaTA syAnajanagAH paJcabhiH pnycbhirytiH|' iti vizeSazca ttr| haMsIcchandaH (101497)-'haMsI mabhanagaiH proktA yativedaiguhAnanaiH / ' kRSNIye / rajitAcchandaH (101747)-'rajitA rajasA lo go virAmaH saaykrtubhiH|' maM. m.|| 1. uktadazAkSaraprastArasya pazcacatvAriMzaduttaratrizatatamo'yaM bhedaH (345) 'zuddhavi rAST' nAmnA prasiddhaH / virAT' ityapi nAmAntaraM kacit / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114: sagaNaH vargaNaH gu0 magaNaH magaNaH A ' ' i---1H1 5--1.5.1s vizvaM tiSTati ku-cikoTa-re vakre ya-sya sarasvatI sadA / magaNaH sagaNaH jagaNaH gu0 kAvyamAlA | magaNaH sagaNaH jagaNaH gu0 Padg Na magaNaH MA m mh khnh m mlm khm sagaNaH jagaNaH gu0 S-S-5-1-1-5--1-5.1s S-5.5--1-1-5--15. S asmadvaM - zapitA - maho gurur brahmA zuddhavirAT punAtu naH // atra pAdAnte yatiH // S-1.5.1-S-11-SS-S peNavo nau yugau / / 6 / 10 // yasya pAde makAra (''')nakAra ( 11 ) kAra (155) gakArA (5) bhavanti tadvRttaM 'paNavo' nAma // tatrodAharaNam -- nagaNaH ma 1-1-5.5-5 yagaNaH gu0 Ap 5.5-5--1-n2a * 1-1-5.5-5 S.SS*1 * mImAMsA - rasaM (5), ma - mRtaM pItvA zAstrotiH kaTu (5), -ri-tarA bhA-ti / magaNaH nagaNaH magaNaH . bagaNaH kuH* magaNaH ..S.HS.S.5-1.1.5 nagaNaH nagaNaH * 1.1-s-s-s yagaNaH gu0 .. A 11.SS-5 yagaNaH gu0 in in 1 5.5.5-1.1. evaM saMsadi (5), -vi-duSAM madhye jalpAmo jaya (5), -pa-Nabandha-tvAt // atra paJcabhiH paJcabhiryatirityA nAyaH // S-3.5.1-4 5.1.1--5.5-5-11-5-S pAdatale padmo-daragau- re rAjati yasyA Urdhvagare -khA / rukmavatI bhUmau sgau / 6 / 11 // 3 yasya pAde bhakAra (SI) makAra ( sss ) saMkAra ( 115 ) gakArA (5) bhavanti tadvRttaM ' rukmavatI" nAma // tatrodAharaNam magaNaH magaNaH sagaNaH gu0 bhagaNaH magaNaH sagaNaH gu0 1. uktadazAkSaraprastArasyaikaviMzatyadhikazatatamo'yaM bhedaH (121) 'paNava' nAnnA khyAtaH / 'praNava' ityapi nAmAntaram / 2. uktadazAkSaraprastArasya navanavatyadhikazatatamo'yaM bhedo (199) 'rukmavatI' nAmnA prasiddhaH / asyA nAmAntarANi yathA - 'rUpavatI' iti chandomaJjarI, 'vilAza' kvacit, 'campakamAlA' prAkRtapiGgale / ta kSaNaM yathA 'hAra ThavIje kAhaladujje kuMtiaputtA egurujutA / hattha karIje hAra ThavIje caMpakamAlA chaMda kahIje // ' prA0 2 / 93 // pAdAnte yatiH / 'zarairbANairyatirbhavet / iti mandAramarande / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH] chndHshaasm| magaNaH : magaNaH: sagaNaH' gu0 magaNaH magaNaH' - sagaNaH gu. 5. 1 5.5.5-11- ..-... -..-: sA bhava-ti strI la-kSaNayu-ktA rukmava-tI saubhA-myavatI ca // mayUrasAriNI jauM gauM // 6 // 12 // yasya pAde repha (sus) jakArau (isi) repha (sis) gakArau (s) ca, tadvRttaM, 'mayUrasAriNI' nAma // tatrodAharaNam ragaNaH jagaNaH ragaNaH gu0 ragaNaH jagaNaH ragaNaH gu. yA vanA-ntarANyu-pai-ti ra-ntuM yA bhuj-bhog-sci-taa| ragaNaH . jagaNaH raMgaNaH gu0 ragaNaH jagaNaH ragaNaH gu. 5:15-15: As T-S5.1: -5 yA drutaM prayAti sannatAM-sA tAM mayU-rasAri-NIM vija-hyAt // bhatra pAdAnte ytiH|| maMcA mabhau sagau // 6 // 13 // yasya pAde makAra (''') bhakAra (su) sakAra (us) gakArAH (s), tadvRttaM 'mattA' nAma / tatrodAharaNam magaNaH bhagaNaH sagaNaH tu. magaNaH bhagaNaH sagaNaH zu. ss.:- * / -15 5.5.5-5 . .-1.5-5 khairolA-paiH(4),zruti-paTupe-yai(6) giitkii-ddaa(4),sur-tvishe-paiH(6)| - magaNaH magapAH sagagaH gu. magaNaH magaNaH sagaNaH gu0 s.s.s-5 . .-.1.5-5 .5.5-5 . -..svAsAgA-re(4),kRta-suratA-nAM(6) mattA nA-rI(4),rama-yati ce-taH(6) // caturbhiH Sanizca ytirityaamnaayH|| upasthitA tujI jagau // 6 // 14 // yasya pAde takAra (ss1) jakArau (ist), jakAra (Isi) gakArau (5) ca, tadRttaM 'upasthitA' nAma / tatrodAharaNam tagaNaH jagaNaH . jagaNaH gu0 nagaNaH jagaNaH cagaNaH gu.. 5.s. -5.1-1.5.15 5.5 . -.s. -1. eSA(2),ja-gadeka-manoha-ga(8) kanyA(2),ka nkojjv-ldiidhi-tiH(8)| 1. uktadazAkSaraprasvArasyekasaptatyadhikazatatamo'yaM bhedo 'mayUrasAriNInAmnA' prsiddhH| 2 uktadazAkSaraprasvArasyaikacatvAriMzAdhikadvizatatamo'yaM bhedo (241) mattA' nAnA prasiddhaH / 3. uktadazAkSaraprastArasya paJcaSaSTyadhikatrizatatamo'yaM bhedaH (365) 'upasthitA' nAnA prsiddhH| sy dm khm dr Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 tagaNaH nagaNaH * kAvyamAlA | jagaNaH gu0 tagaNaH S--1.5.1-4.5. jagaNaH gu0 Aaplaa S. S Hom S.S. lakSmI (2),-ri-va dAna - vasUda - naM (8) puNya ( 2 ), -rna -ranAtha - mupasthi - tA ( 8 ) // atra dvAbhyAmaSTAbhizca yanirityA nAyaH // lagaNaH 5-1.5.1-1.311 (triSTubhi ) IndravajrA tau jagau g // 6 // 15 // 1. triSTuppAdaghaTakIbhUtAnAmekAdazAkSarANAM prastAre kRte'STacatvAriMzAdhikA dvisahasrabhedA (2048) jAyante / teSu dvAdaza bhedA evAtra nirdiSTAH paraM prAkRtapiGgalacchandaHkaustubhaprabhRtigrantheSUpalabdhA bahuzo bhedAH prakAzyante yathA - 2. utaikAdazAkSaraprastArasya saptapaJcAzadadhikatrizatatamo'yaM ( 357 ) bhedaH 'indravajrA' iti nAmnA prasiddhaH / etallakSaNaM prAkRtapiGgale yathA 'dije taArAjualA paesa aMte nareMdo gurujugga sesaM / - jaMpeM phaNiMdA dhua 'iMdravajjA' mattA dahA aTTha samA susajjA // ' (2 / 115 ) 'harAsyartubhirgatiH / ' iti vizeSaH kRSNIye / mAlatIcchandaH (1111) - 'kuMtIputtA paMcA diNNA jANIA aMte kaMtA ekkA hArA mANIA / pAo pAo mattA diTThA bAIsA mAlatIchaMdA jaMpatA pAesA // ' prA0 2 / 113 // rAjahaMsIcchandaH (11 / 152 ) - 'rAjahaMsI narau ro gau yatiH syAdRtusAyakaiH // ' kRSNIye. kupuruSajanitAcchandaH (11 / 192 ) - 'kupuruSajanitA nanorgau gaH // vR0 20 pari0. upasthitacchandaH (11 / 286 ) - 'uparitamidaM jaH sastagau gaH // vRttasAraprabhRtiSu. 'zikhaNDitam' iti nAmAntaram upasthitacchandasaH chanda: kaustubhAdau. vidhvaGkamAlAcchandaH (11/293 ) - ' vidhvaGkamAlA bhavettau tagau gaH // vR0 ra0 pari0. candrikAcchandaH (11 / 320 ) - 'nanagagalagagaizcandrikA syAt // ' vRttasAre. merurUpAcchandaH (11 / 345 ) - 'maH so jo guruyugmamerurUpA / vRttasAre. guNAGgIcchandaH (11 / 353 ) - 'mtau jagau gaH syAdabdhi guNAGgI // ' a0vR0ra0 vanditAcchandaH (11 / 363) - 'naragajA gururvanditA matA // ' vRttasAre. 'kAminI', 'bhadrikA' iti nAmAntare / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH ] chandaHzAstram / 117 yasya pAde takArau (SSI.SSI) jakAra (151) gakArau (s) gakAra (s) ba, taducaM 'indravajrA' nAma / tatrodAharaNam - tagaNaH tagaNaH jagaNaH gu0 gu0 tagaNaH tamayaH jagaNaH su0 gu0 AA NAM sa AA SS-1-1-1-1-5-5-1.S.S 5.5. 15.5.11.5.5-5 yasyAM tri-SaTsapta-mamakSa - syAd hakhaM su-jaye ! navamaM ca tadvat / anavasitAcchandaH (11 / 400 ) - ' anavasitA nyau bhyo gururante // ' vRttaratnAkare. bandhucchandaH (11 / 439)-- 'NIlasarUaha eka karIje tiSNi bhaAgaNa tattha bhaNIje / solaha mattaha pAa ThavIje dugguru aMtahi baMdhu kahIje // ' prA0 2 / 101 // anukUlAcchandaH (111487) - ' syAdanukUlA bhatanagagAzcet / ' - asyA evAnukUlAyAH 'mauktikamAlA' iti vRttaratnAkare, 'zrIH' iti vRttasAre gAruDe ca naamaantre| 'paJcabhiH SaDbhireva ca' iti yatirapyuktA gAiDe pU0 209/10 // mandAkinIcchandaH (111586) tribhiyailegAbhyAM ca mandAkinI // ' a0 vR0 ra0 // subhadrikAcchandaH (11 / 704 ) - 'nanaralagurubhiH subhadrikA // chandaH kaustubhAdau. upacitracchandaH (11 / 732 ) - 'upacitramidaM sasasA lagau // ' vRttaratnAkare. nandinIcchandaH (11748 ) - 'nandinI sajasairgAbhyAM yuktAM bANabhedinI // kRSNIye. dhArAvalikAcchandaH (111789 ) - 'torastalau gururdhArAvalikA // ' vRttasAre monakacchandaH (11877 ) - 'syAnmoTanakaM tajajAtha lagau // ' sumukhIcchandaH (11 / 880) - 'diavara hAra lahUjualA valaa pariTThia hatyaalA / paa kala codaha jaMpa ahI kaivara jANai so sumuhI // ' prA0 2 / 103 // asyAM 'pRSatkaRtubhiryatiH / ' iti kRSNaH / damanakacchandaH (11 / 1024) 'diavarajua hujaialaM paa paa paaliavalaaM / caupada cauvasukalaaM damaNama phaNi bhaga lakriyaM // ' prA0 2 / 109 // sAndrapadacchandaH (11 / 15112 ) - ' sAndrapadaM stau navalaghubhiva // " 'chandaH kaustubhAdau. Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 tagaNaH tagajaH jagaNaH gu0 gu0 sagaNaH tagaNaH jagajaH gu0 gu0 AMA AAA Nama da A Na Na pla api ca tagaNaH patn S-S-5.5.1-51-S-S 5.5.1-6.5.14.5.1-55 gatyA vi-lakSIkR-tahaMsa--- kAnte ! tAmindra-vajrAM truvate kavI-drAH ( zru0 bo0 21 ) . kAvyamAlA tagaNaH tagaNaH jagaNaH gu0 gu0 tagaNaH jagaNaH gu0 gu0 A ''1 *$ * !$*51*5*Sdeg tathA Aaaa S.S. S. 5.1-1-5.55-5 S.S. - S.S. 11-5-15-5 ye duSTa-daityA i-ha bhUmi-lo- ke dveSaM vya-dhurgodvijadeva - sa-ve / tamaNa: tagagaH jagaNaH, gu0 gu0 tagaNaH 5.5.15.5.1-14.3.1-55 tAnindra-vajrAda-pi dAru-NA-jJAn vyAjIva- yadyaH satataM na-ma-ste // tagaNaH jagajaH guru- gu0 .5-5-1.5.1-1-5.5-1.5.3 gobrAhmaNastrIva-tibhiviM jagaNaH tagaNaH taguNaH tagaNaH 25 jagaNaH gu0 gu0 AAAAA tagaNaH tagaNaH ima 5-5-1-5.1-1.5 .5-1.5.1 naganaH tagaNaH jagaNaH mu0 gu0 Mama Na la pla 5.S.AS.S.IS. I-5-$ tasyendra-vajrAbhi- hatasya pA-taH kSoNIva-rasyeva bhavatya-va-zyam // pAdAnte yatiH // bhavanna-khAH kunda-dalazri - yo ye jagaNaH gu0 gu0 5-5-1-5-1-4.5.5-1.5-3 mohAtka - royalpa - matirnRpo yaH / tagaNaH upendravajrA jutau jagau g // 6 // 16 // yasya pAde jakAra (ISI) takAra (SSI) jakArA (151) gakArau (S.S) ca, tadvRttam : 'upendravajrA' nAma // tatrodAharaNam tagaNaH jagaNaH gu0 gu0..... 5-5-1-1-1-1-1-1-4-s-s jagaNaH gu0 gu jagaNaH tagaNaH jagaNaH gu0 gu0 5 1. S. 15. S. 11.5-1-55 namanti lakSmIsta - nalekha - ne - Spi / 1. 'prAjIjapat' iti syAt / 'ji abhibhave' ( dhA0 pA0 1946 ) ityasmANijantAnur / 2. 'gobrAhmaNastrI' ityAdi padyamekamevodAhRtaM li. pustake. 3. uttaikAdazAkSaraprastArasyASTapaJcAzadadhikatrizatatamo'yaM ( 358 ) bhedaH 'upendravajrA' iti nAmnA prasiddhaH / etallakSaNaM prAkRtapiGgale yathA- 'nareMda ekkA taaNA susajjA paoharA kaNNagaNA muNijA / urvidavajjA phaNirAadiTThA paDhati cheA suhRvaNNasaGghA // ( 21117 ) 'bANaRtubhiryatiH / ' iti mandAramarande / 'upendramAlA' iti nAmAntaramupajAteH kRSNIye - Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH ] jagaNaH tagaNaH chandaH zAstram / jaMgaMNaH gu0 gu0 hahah sagaNaH tagaNaH jagaNaH . gu0 gu0 hin i*'-5.5-14*987345 atropa- jAtirvi vighA vi-da-yaiH upendravajrA 1-5:15.S. 15. - S. I-S-1- S.SERS.JSS upendra !-vajrAdhi-kakarka-za-vaM kathaM gatAste ri- pudAra-gA-yAm ? // atra pAdAnte yatiH // jagaNaH tagaNaH jagaNaH gu0 gu0 AdyantAvupajAtayaH // 6 // 17 // 'Adyantau' - iti anantarokau indravajropendravajrayoH pAdAvAha / - tau yadA vikalpena yatheSTaM bhavatastadA 'upajAtayaH' prastAravazAccaturdazaprakArA jAyante // tatrodAharaNam indravajrA indravajrA 1-5-15.5.11.3. ataH pra-yatnaH prathamaM vi--yo jagaNaH 'upendravajrA ' tagaNaH Ma AMA jagaNaH guM0 gu0 targaNaH nagaNaH guM0 30 +gaNaH tagaNaH jagaNaH gu0 gu0 5-01-31-13.10205 Ma saMyojye - te tu vya-vahAra-kA-le | upendravajrA 228 tagaNaH jagaNaH gu0 gu0 15.|---''||:: nRpeNa purana - parIkSa-mA-ya // 1. upajAyatazca prastAragatyA caturdaza bhavanti tannAmalakSaNodAharaNAdIni pradarzyante yathA- 2. 'prayojyate tadyavahArakAle iti pAThaH / 'kIrti (1) vaNI (2) mAlA (3) zAlA (4) haMsI (5) mAyA (6) jAyA (7) vAlA (8) / ArdrA (9) bhadrA (10) premA (11) rAmA (12) Rddhi (13) buddhi (14) svAsAM nAmAni ( prA0 pi0 sU0 2 / 122 ) (1) kIrtiH yathA 'indravajrAM' tamaNaH guNaH v* *- jagaNaH A 1. 5. 15.311.5.1-5-3. 15 5.1 -1.5.1-5 samAnuSIM meru-sakhaH pitRNAM kalAM kulasyasthi-taye sthi-vi-jJaH / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 . tagaNaH AAA 'indravajrA' tagaNaH (2) vANI yathA 5-5-1.3-1-1.3.3-1-s-s tagaNaH jagaNaH gu0 gu0 tagaNaH tagaNaH jagaNaH gu0 gu0 Mama AlApa 5. S. 15.5.1-1-50155 yaH pUrayankIca - karandhra - bhA-gAn indravajrA (3) mAlA yathA- sagaNaH kAvyamAlA | indravajrA Platele 3-5-1.S.HS.31.5.5 menAM munInAma-pi mAna-nI- yA - mAtmAnu-rUpAM vi- ghinopa-ye- me // ( kumArasaM 0 1 / 18 ) udgAsya- tAmicchati kina-rA-gAM jagaNaH by- gu- upendravajrA pa 5-5-1.5 11.5-5-1.5.1 indravajrA 'indravajrA' Platele 5-51.5.1-1-5.5-1.3.5 tagaNaH ~~ tagaNaH pada SS-351.3*13-3 jagaNaH gu0 30 upendramA jaMgaNaH tagaNaH jagaNaH gu0 gu0 Ap 1-5-15-5-1-15.1-3-s darImu-khotyena samIra - Ne-na / indravajrA tagaNaH M upendravajrA tagaNaH gaNaH gu0 gu0 jagaNaH tagaNaH jagaNaH gu0 gu0 M jagaNaH gu0 gu0 S-8-1.5.11.5.5-1.s-s tAnapra- dAyitva - micopa- gantum // ( kumArasaM0 118) Hk I*S*S*S*TS. ISS kapola-kaNDUH ka-ribhirvi-ne-tuM vighaTTitAnAM saralaDa-mA-NAm / indravajrA tagaNaH tagaNaH jagaNaH ku0 zu0 nagaNaH tagaNaH jagaNaH gu0 gu0 Aadhaa aap 5.5 5.50 -15.55 yatra su-tIra-tayA pra-sU-taH nAnUni gandhaH surabhIka-ro-ti // ( kumArasaM0 119 ) Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH ] (4) zAlA yathA indrajA tagaNaH sagaNaH Ada Ada (5) haMsI yathA jagaNaH- gu0 gu0 Adar dan pla chandaHzAstram / S.SIS.S.11.5.1-SS udveja-yatyaGgu-lipANi-bhA-gAn mArge zi-lIbhUta - hime'pi ya-tra / upendravajrA indravejA upendravajrA gaNaH lagaNaH jagaNaH gu0 gu0 padaM tu - pArasa - tidhauta-ra-kaM upendravajrA nagaNaH A jagaNaH tagaNaH jagaNaH gu0 gu0 A MA sagaNaH jagaNaH gu0 gu0 Aa sada sa s. S. 15.5. 1-1.3-1-S---S 4*S*S* S. *S* ISS na durva- hoNi- payodha-rA-rtA bhindanti mandAM ga-timazva - mu-rUyaH / ( kumArasaM0 1111 ) (6) mAyA yathA- tagaNaH upendravajrA 5-5--1*5.1-105.5-1.S.S tagaNaH indravajrA tagaNaH jagaNaH gu0 0 adama A tagaNaH indravajrA lalele tagaNaH S-5-1.5.11.5.5-1.5.s jagaNa gu0 gu0 An pa pla yasmina - dRSTvApi hatadvi-pA-nAm / tagaNaH jagaNaH gu0 gu0 jagaNaH tagaNaH jagaNaH gu0 gu0 apply why 1.S. 1-- S.S. 1.5.1-5-5 AAAAAAA '* '*|' * 5.11.5. 1-3-3 vidanti mArga na kharandhra-mu-kai- mukAphalaiH kesa - riNAM ki-rA-tAH // ( kumArasaM0 116 ) 'viparItAkhyAnikI--' ( piM0 sU0 5/48 ) ityanusAreNa 'viparItAsyAnikI :iti nAmAntaraM haMsIcchandasaH / indravajrA sagaNaH nagaNaH gu0 gu0 jagaNaH tagaNaH A 121 upendravajrA jagaNaH gu0 gu0 pa pa podn 5-5-1.1.1-1 5.5-1.5.1 I.S.TS.S.H*S*HS-S prasIda vizrAmya- tu vIra ! va-zraM zarairma-dIyaiH ka- tamaH su-rA-riH ? / 40 zA 0 11 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 kAvyamAlA / ___ upendravajrA indravajrA jagaNaH tagaNaH jagaNaH gu* gu0 tagaNaH tagaNaH jagaNaH gu. gu. aur.noon manmom / ...-s.s. -1.5.1-5- 5 s .s. -5.5.11.5.1-5-5 bibhetu moghIkR-tabAhu-vIryaH strIbhyo'pi kopsphu-ritaadh-raa-bhyH|| (kumArasaM0 339) (7) jAyAyathAindravajrA upendravajrA tagaNaH tagaNaH jagaNaH gu0 gu0 jagaNaH tagaNaH jagaNaH gu0 gu. 5.5.15.5-1.5. --- kAlaka-meNAtha tayoH pra-vR-te upendravajrA 1.5.1-5.5. 15.1-5-5 kharUpa-yogye su-rtpr-s-re| upendravajrA jagaNaH tagaNaH jagaNaH gu0 gu0 nagaNaH tagaNaH jagaNaH gugu. na naman na maaa 1.5.1-5.5.1-1 -5- 5 s . / -5.5.1-1.5 -5-5 manora-maM yauva-namudra-ha-ntyA grbho'bhvdbhdh-rraaj-p-jyaaH|| (kumArasaM0 1119) (8) bAlAyathAindravajrA indravajrA tagaNA tagaNaH jagaNaH gu0 gu. tagaNaH tagaNaH jagaNaH gu.gu. s.-ss. -.s. -s-s yaM sarva-zailAH pa-rikalpya va-saM __s.s. |-s.s. 151-5-5 merau sthi-te. dogdha-ri doh-d-ksse| upendravajrA indravajrA tagaNaH tagaNA jagaNaH gu0 gu0 jagaNaH tugaNaH , jagaNaH gu* gu. 5.5.1-55.1-1.5.1-5-s. bhAkhanti ratnAni mahauSa-dhI-zca ..-5.5.-..-5-5 pRthUpa-diSyaM du-duhurgha-ri-trIm // (kumArasaM0 112) Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH] chandaHzAstram / 123 (9) AyathA upendravajrA indravajrA . jagaNaH tagaNaH jagaNaH gu0 gu0 mnm mnm mnm mnm 1.5.1-5.5.1-1..1-5-s divAka-rAdrakSa-ti yo gu-hA-su indravajrA , tagaNA tagaNaH jagaNaH gu0 gu0 - - Amain s.5.1-5.5.1-1.5.1-5-5 lInaM di-vAbhIta-mivAndha-kA-ram / upendravajA tagaNaH tagaNaH jagaNaH gu0 gu0 jagaNaH tagaNaH jagaNaH gu0 gu0 s.5 -5.5.1-1.5.1-5-s kSudre'pi nUnaM za-raNaM pra-pa-ne ..-..-.s. / -s-s mamatva-muccaiHzi-rasAM sa-tI-va // (kumArasaM0 1 / 12) (10) bhadrA- ." yathA .. / indravajrA upendravajA . tagaNaH tagaNaH jagaNaH gu* gu0 somon s. 5.1-5*s.1-1.5.1-5-5 . astyutta-rasyAM di-zi deva-tA-tmA indravajrA jagaNaH tagaNaH jagaNaH guru guru mmm *s. -s.s. -... -s-s . himAla-yo ma ngaadhi-raa-jH| / upandravajrA tagaNaH tagaNaH jagaNaH gu0 gu0 jagaNaH tagaNaH jagaNaH gu0 gu. 5.5.1-5.5.1-1.5.1-5-5 *s.1-5.5.1-.5.1-s-s pUrvApa-rau toya-nidhI va-gA-ya sthitaH pR-thivyA i-va mAna-da-NDaH // (kumArasaM0 11) 'AkhyAnikI-' (piM0 sU0 5 / 37) ityanusAreNa 'AkhyAnikI' iti nAmAntara bhdraacchndsH| (11) premAyathAupendravajrA upendravajrA jagaNaH tagaNaH jaMgaNaH gu0 gu0 jagaNaH tagaNaH jagaNaH gu0 gu0 en annan / ..-5.5.1-11-5-5 ananta-ratnapra-bhavasya ya-sya 1.5.1-5.5.1-1.5.1-5-5 himaM na saubhAgya-vilopi jA-tam / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 tagaNaH BAA S.S. 1 - S.S. 14.5.1-SS eko hi doSo guNasani-pA-te (12) rAmA yathAcasting tagaNaH A indravajrA tagaNaH jagaNaH gu0 gu0 yazcApsa - tagaNaH jagaNaH gu0 gu0 pa S.S. 1-- S.S. 1-1. S. 1-S-S 1- rovina -mamaNDa-nA-nAM upendravajrA indravajrA jagaNa tagaNaH lagaNaH Ma (13) RddhiH - yathA 1.S. 15. S*1 1*5.1-SS balAha- kaccheda- vibhakta-rA-gA kAvyamAlA / jagaNaH Ada jagaNaH gu0 gu0 upendravajrA tagaNa jagaNaH gu0 gu0 ada, da 5-5-1.5.11.5.5-1.5.1 prasanna - dikpAMsu vivikta-vA-taM upendravajrA tagaNaH jagaNaH gu0 gu0 Mapa Ada 1. S. 15. S. 1-1.5.1-5-5 zarIriNAM sthAvarajaGga-mA-nAM jagaNaH sa upendravajrA S-S-- 1.5.11. S.S-1*5.1 tagaNaH nimajja - tIndoH ki-raNeSvivAH // ( kumArasaM0 1 / 3 ) jagaNaH tagaNaH Mam indravajrA tagaNaH jagaNaH gu0 gu0 tagaNaH jagaNaH gu0 gu0 5-5-1.5.1-1*5.5-1.505 saMpAda - yitrIM zikharairvi-bha-rti | upendravajrA tagaNaH A jagaNaH A 5-5--1.5.1-1.5 .5-1.5.1 jagaNaH gu0 gu0 makAla - sandhyAmiva dhAtu-ma- tAm // ( kumArasaM0 14 ) App indravajrA play tagaNaH jagaNaH gu0 gu0 AMA S-5-1.5.11.5.5-1.5.s tagaNaH Ada kha- nAnanta-rapuSpa - vRSTi upendravajrA agaNaH gu0 gu0 AAMA S-5--1.5.11*5.5-1. S. 1 sukhAya tajjanma-dinaM babhUva // ( kumArasaM0 1 / 23 ) Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH ] (14) buddhi: - yathA- tagaNaH indravajrA tagaNaH jagaNaH gu0 gu0 App Al chandaHzAstram / S.S. 1- S.S.-1.5. SS yatrAMzu - kAkSepa - vilaji-tA-nAM / upendravajrA prathamo medaH - yathA indravaMzA jagaNaH tagaNaH jagaNaH gru. gru- AMA pa do - 1. S. 1S.S.11.50/-S-S 1. 3. 15.5.1--1.5.1-5-5 darIgR-hadvAra - vilambi - bi-mbA- stiraska - riNyo ja-ladA bhavanti // tagaNaH tagaNaH jagaNaH ragaNaH ( kumArasaM0 1114 ) evamanyAnyapyupajAtyudAharaNAni kumArasaMbhavAdikAvyeSu draSTavyAni / samavRttaprakhAve prasaGgAdupajAtInAmupanyAso lAghavArthaH / kecididaM sUtraM nyAyopalakSaNaparaM vyAcakSate / tena vaMzastha - indravaMzApAdayorapi saMkarAdupajAtayo bhavanti / zAlinI - vAtomapAdayoH, anyeSAmapi svalpamedAnAM prayogAnusAreNopajAtayo jJeyAH / 5. S. 15.5.1-105.15.1.5 kiM bUtha re ! vyoma - carA ma-hAsurAH vaMzastham upendravajrA jagaNaH 1. atra vaMzasthendravaMzayorapi prastAre kRte caturdazadhA upajAtayo bhavanti tAsAM svarUpodAharaNAdIni yathAkramaM prakAzyante, yathA- jagaNaH tagaNaH jagaNaH ragaNaH AAAA sagaNaH jagaNaH gu0 gu0 AdA sin sa pla I. S. - S. S. 1-15.1SS yadRccha-yA kiMpuruSANa-nA-nAm / upendravajrA |*'* j--'* $*11*$*1--i*1* ' madIya-bANa - veda-nA hi sA 125 jagaNaH tagaNaH jagaNaH gu0 gu0 Anan pla vaMzastham jagaNaH * tagaNaH jagaNaH ragaNaH Mada Ada Ada 1.S. 1-S.S. 115.1-S. 1.5 smarAri - sUnupra - tipakSa - vartinaH / vaMzastham jagaNaH tagaNaH jagaNaH ragaNaH sa a 1.50 15.50 11.5.1-50105 dhunA ka-thaM vismRtigotra - rIkRtA ? // ( kumArasaM0 15/40 ) Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 dvitIyo medaH - yathA vaMzastham jagaNaH tagaNaH nagaNaH ragaNaH Ala Na pla 5.1.5-1.1.11.5.5-1.51 puroga-taM daitya- camUma-hArNavaM vaMzastham jagaNaH tagaNaH jagaNaH ragaNaH 1.5.15.5.11. S. 1S * 1.5 smarAri - sunorna - naika - koNake tRtIyo medaH - yathA- tagaNaH kAvyamAlA / tagaNaH indravaMzA jagaNaH tagaNaH jagaNaH ragaNaH caturtho medaH - yathA jagaNaH S.S. 15.5. 1-1.5.15.15 nimnAH pra - dezAH stha-latAmupAgaman vaMzastham ragaNaH S.1.5-1.5.1-1.SS-1.5.1 tura-mANAM tra-jatAM khuraiH kSatA vaMzastham jagaNaH tagaNaH jagaNaH ragaNaH Aa pala 15. 15.5.1 -1.5.15.1.5 parasparaM vajra-dharasya sainikA indravaMzA tagaNaH tagaNaH jagaNaH ragaNaH 5.5.15.5.11.5. - S. 1.5 dRSTvAbhi-takSukSu - bhire ma-hA-surAH vaMzastham jagaNaH tagaNaH nagaNaH ragaNaH 1.S. PS.5.11.5.15.1-5 mamurbha- TAstasya- raNe'va-helayA // ( kumArasaM 0 15 / 49 ) indravaMzA tagaNaH tagaNaH jagaNaH ragaNaH mada S.S.1-5.51-5.5.15.1.5 nimnatva- mucaira-pi sarva-tazca te / vaMzastham jagaNaH tagaNaH jagaNaH ragaNaH AAAA 15. 15.5.11.5.1--5.1.5 rathairga-jendraH pa-ritaH samIkRtAH // ( kumArasaM0 14 / 44 ) vaMzastham jagaNaH tagaNaH nagaNaH ragaNaH An 1. 5. - S.S. 1-1.5.1-5.1.5 dviSo'pi yoddhuM pra- varoDa - tAyudhAH / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inabaMdhA paMzastham sapanA banA bananA gaNaH jagaNa: tagaNa: bagaNAragaNA paitAri-bhAvi-tamAna-sammA 1.3.1-5.5.1-1 1 -3.hs midhAna-mIyurvi-jayaiSiNoraNe // . (ku0 saM0 15 / 51) pacamo meda: inapaMcA vaMzastram -- malA tagalA pagaNA ragaNA jagaNa: tagaNAgaNa: gaNaH s.s -s.s..-.5 -5.13 apIka-tAsyA ra-vidatta-dRSTayaH inarakSA 1. 15.s.-..-.. sametya sarve su-ravidvi-SaH puraH / vaMzastham jagaNA tagaNaH jagaNaH ragaNaH s.s. -.. -...-...s vAnaH kha-reNa zra-vaNAnta-zAtinA 1.5.1-5.5* - S... miyo ru-dantaH karuNena niryayuH / (ku0 saM0 15 / 24) SaSTho medaHyathA indravaMzA indravaMzA tamamA tagaNA jagaNA ragaNaH tagaNaH tagaNaH jagaNaH ragaNaH s.s. s. s. - 5.1-5.I.S . s.s.-5.. / 15.1-5..s abhyAja-to'bhyAga-tatUrNa-tarNakA- indravaMzA biryANa-hasvasya puro du-dhuksstH| vaMzastham tagaNaH tagaNA jagaNA ragaNa jagaNaH tagaNaH jagaNaH ragaNA s.s.-.. -.5.1-5.15 vargAdra-vAM huMka-ticAru niyaMtI- 1.5.1-5.5.-..-.. . marima-ghorekSa-ta goma-tallikAm // , (zivapA0 141) Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 kaavymaalaa| samamo medA vaMzastham / indravaMzA jagaNaH taNA', jagaNaH ramaNaH tagaNaH tagaNaH agaNA ragaNaH *s. s.s. -..-5..s na jAma-danyaH kSa-yakAla-rAtrikRtU . indravaMzA s.5.1-5.5. s..s sakSatri-yANAM sa-marAya valgati / vaMzastham tagaNaH gaNaH jagaNaH -- ragaNaH jagaNA tagaNaH jagaNaH ragaNaH s.s.-5.5.1-1.51-5..s yena tri-lokIsu-bhaTena tena te -s.s. -1.5-5.1.5 kuto'va-kAzaH sa-ha vigr-hnhe?|| (ku0 saM0 15337) aSTamo medaHyathA-- vaMzastham vaMzastham jagaNaH tagaNaH jagaNaH ragaNaH 1.51-5.5.1-1.5 -5..s nivArya-mANaira-bhito'nu-yAyibhi- ___zastham jagaNaH tagaNaH jagaNaH ragaNaH annan sa 1.5 -5.5.-..-sis prahItu-kAmairi-vataM mu-hurmuhuH / indravaMzA jagaNaH tagaNaH jagaNaH ragaNaH tagaNaH | tagaNaH jagaNA ragaNaH 1.5.1-5.51-1.5 -5.... apAti gRdhaira-bhimauli cAkulai- s.s -s.5.1 5 ..s bhaviSya detanma-raNopa-dezimiH // (ku0 saM0 15 / 29) navamo bhedaH . yathA indravaMzA vaMzastham tagaNA tagaNA jagaNaH ragaNa: jagaNA tagaNaH - jagaNA ragaNaH sis.-..-..-s.is khAtaM su-rai rathya-turama-pujavai ..-..-..-s..s rupanya-kAnAka-nakastha-lIrajaH / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH] .. chandaHzAsam / __199 vaMzasvam indravaMzA. jagaNaH tagaNaH vagaNaH ragaNAH 1.5 -5.s. H*s. / -S.. gataM di-gantAn pra-kharaiH sa-mIraNe- 551-s.s. + 1-5. dohana-maM bhUri bamAra bhayasA / (ku. saM. 1130) dazamo bhedaH* yathA-. . vaMzasvaMm / indravaMzA na anna 1*s. -5.5+ +51-5..s nitAnta-muttA-turA-heSitai - caMzastram sis.1-5.5.+15.. . mahAma-dAnadvi-pahi-taiH shtaiH| ... inazA / jagaNa gaNaH 'jagaNaH ragaNaH / ..-..-..-5.1.s cala-akhanda-nanemi-niHkhanai- s.5.-..-..-..s dhAmadhi-gacyAsa-mathAka-laM namaH / (kumArasaM 11) ekAdazI medaHyathA indravaMzA indrakA mana taNaH jagaNaH ragaNaH . samanaH saparA banA ramaNa 3.3.1-5.5.Es.-ss bhutveti vAcaM vi-yato garIyasI vaMzasvam 5.5.1-s.s +5. 5.1.5 krodhAda-haMkAra-paroM m-haasurH| indravaMzA . - i bagama agamA / jagamA ragaNaH s.s+-15: Iss.s. 5.11.5-5.. prakampi-tAzeSa-jagana-yo'pi sa- cA-kampa-tocardi-mana-dhAca saH / (5. 0-15 // 39) Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 kaavymaalaa| dvAdazo bhedaHgthAvaMzastram __ vaMzastham jagagaH tagaNaH jagaNaH ragaNaH vagaNA tagaNaH jagaNaH ragaNaH :.:..-...- ..-...: ...-5.5.-..-5.1.5 kaTuskha ra prAla-payAmba-rasthitAH zizorva-lAtSadi-najAta-kasya kim / indravaMzA indravaMzA gANa. , nANa ragaNaH tagaNaH jagaNaH jagaNaH ragaNaH thAnaH pra-mattAi-va kAti-ke nizi s...-..-..-5..s kheraM va-nAnte mR-gadhUrta-kA iva // (kumArasaM0 15 / 41) ja zo bhedaH indavaMzaH vaMzastham - - gagaH nagara maNa jagaNaH tagaNaH jagaNaH ragaNaH paga-ra-nanvIta--vadhUma-khadyuto indavaMzA 1.5 -5.5.1-:..1-5.13 gatA na haMsaH zriyamAta-patrajAm / indavaMzA ga: gara jagataH ragaNaH nagaNaH tAmaH jagaNaH ragaNaH re'bha-vana-kAya gacchataH .. -...-...-.:. zailopa- mAtIta-gajasya neinagAH / (zizapA0 12061) caturdazI bhaMda:-... yathA--- vaMzasthama. indavaMzA jagamaH . jagA ragamaH tagaNaH nagaNaH jagaNa gaNaH ........:.:.--: -. 5 mahAca-mUnAma-dhipAH sa-mantataH 5.5.1-5...-1.5.1-5.1s saMnanhA sadyaH su-tarAmu-dAyudhAH / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH] chandaHzAkham / tathA zAlinIvAtomarmIpAdayoranyeSAmapi khalpabhedAnAM prayogAnusAreNopajAtayo jnyeyaaH| __ . dodhakaM bhau bhUgau g // 618 // ... indravaMzA indravaMzA tagaNaH tagaNaH jagaNaH ragaNaH tagaNaH tagaNaH gaNaH ragaNaH 5.-5.5.1-1.5.1-5..s 5.5.-5.5 +s. H5..s tasthurvi-namrazi-tipAla-saDale tasyAGga-NadvAra bahiHpra-koSThake // (kumArasaM0 156) 1. tulyasaMkhyAkavarNapAdayorevopajAtitvamiti na niyamaH, kiMtu mitrsNkhyaakvrnnpaadyorpi| yathA "rAma lakSmaNapUrvajaM raghuvaraM sItApati sundaraM ___ kAkutsthaM karuNAmayaM guNanidhi viprapriyaM dhArmikam / rAjendraM satyasandhaM dazarathatanayaM zyAmalaM zAntamUrti vande rAmAbhirAmaM raghukulatilakaM rAghavaM rAvaNArim // " iti padye UnaviMzatyakSarapAdakena (19) zArdUlavikrIDitena sahakaviMzatyakSarapAdakasagdharAvRttasya pAdadvayena mizraNAdupajAtitvam / evamevAnuSTubbRhatyorapi saMkarAdupajAtiH / iti navyAH / vastutastu-sarvairapi chandaHzAstrakArairupajAteH samavRttAdhikAra evAnAnAt , viSamAkSaravRttamizraNasyApyupajAtitve'rdhasamaviSamavRtteSvativyApteH, 'atrAnukaM gAthA' (pi. sU0 8 / 1 ) iti sUtravaiyarthyaprasaGgAt, chandobhaGgadoSasya nirviSayatvApattezca samAkSarayorddhayormizraNamevopajAtitvamiti yuktam / tathA ca ratnAkare-'ityaM kilAnyAkhapi mizritAsu smaranti jAtiSvidameva nAma / ' (3 / 4) iti talakSaNe 'ityaM' padaprayogo'pi kharasataH snggcchte| yattu-'rAma lakSmaNapUrvaja' ityudAhRtam , tatra gAthAtvameva suvacam / ata eva 'yo vizvAtmA vidhijaviSayAn prAzya bhogAn svaviSThAn pazcAccAnyAn khamativibhavAghyotiSA khena sUkSmAn / sarvAnetAn punarapi zanaiH khAtmani sthApayitvA hitvA sarvAn vizeSAn vigataguNagaNaH pAtvasau nasturIyaH // ' (mAM0 u0 mA0 2) iti zaGkarabhagavatpAdIya zloke 'na ca caturthapAde vRttalakSaNAbhAvAdasAhatyamAzahanIyam, gAthAlakSaNasya tatra susampAdatvAt / ' ityaanndjnyaanoktiH| evena-'kallolavelitadRSatparuSaprahArai ratnAni ratnAkara ! maavsNsthaaH|' ityAdyapi vyAkhyAtam / bhAgavatAcudAharaNAni tvArSatvAllaukike naatiivopyujynte| kacillaukike tathA darzanaM tu doSa eveti 'samAkSarajAtidvayamizraNamevopajAtitvamiti prAcAM matameva nirvAdham // Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 kAvyamAlA / basya pAde bhagaNAstrayo (Sl. // . s // ) gakArau (s.s) ca bhavatastad 'dodheka' nAma vRttam / tatrodAharaNam-- maMgaNaH bhagaNaH bhagaNaH, gu0 gu0 5-11-5.1.15.1-1-5 dodhaka-marthavirodhaka - mu-pra bhagaNaH pla - bhagaNaH bhagaNaH gu0 gu0 Ma 5.11-5.11-5.1.1-5-s khArthapa - mati- hInama - mA-tyaM maganaH ma S.S.SIS * tagaNaH magaNaH bhagaNaH bhagaNaH A magaNaH atra pAdAnte yatiH / dogdhIti dodhakaH / kenApyupAyena rAjAnaM doridha / zAlinI mRtau dgau g samudraRSayaH / / 6 / 19 // S-5-1.1.5-1.1.5-1.1.s yasya pAde magaNatagaNau, (sss. ssi ) tagaNo, (ssi) gakArau (s.s) ca bhavatastataM 'zAlinI' nAma / caturSu, saptasu ca yatiH / tatrodAharaNam strI-capa-laM yudhi kAtara - ci-tam / tagaNaH * bhagaNaH bhagaNaH bhagaNaH gu0 gu0. Ma 5-5-1.1.5-1.1.5-1.1.5 mumvati yo nRpatiH sa sukhI syAt // zastrazyA-mA(4)snigdha-mugdhAya-tA - kSI (7) tagaNaH . gu App S-5-1.5.5-1.S tagaNaH tagaNaH gu0 gu0 $ -s1*5*5-1.5.5-5.5.5 pInazro - Ni (4) dakSiNAvarta - nA - bhiH (7) / AM M bhagaNaH gu0 gu0 tagaNaH gu0 gu0 S.S.SIS madhye kSA - mA ( 4 ) pIva - rorusta - nI yA ( 7 ) magaNaH tagaNaH tagaNaH S-S-1*5.5-1.3 gu-0 gu-* Ala pala S. S. SS * S. - S. S. SS zlAghyA bhartuH (4) zAlinI kAminI syAt (7) // vAtormI bhUmau tgau g caM // 6 // 20 // 1. udazAkSaraprasvArasyonacatvAriMzadhikacatuH zatatamo (439) bhedo 'dodhaka' iti 'nAnA' prasiddhaH / 'bandhuH' iti nAmAntaraM vA0 bhU0. 2. uktaikAdazAkSaraprastArasyonananatyadhikadvizatatamo'yaM (289 ) bhedaH 'zAlinI' iti nAmnA khyAtaH / 3. 'gazcatuHsvarA' iti li. pustake'dhikaH pAThaH / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH] chandaHzAstram / 133 .. yasya pAde magaNabhagaNatagaNAH (sss. su. ssi) gakArau (s.s) ca bhavatastadvRttaM 'vAtomI' nAma / caturbhiH saptabhizca yatiH / cakAro yatsanukarSaNArthaH / tathodAharaNammagaNaH bhagaNaH taMgaNaH gu0 gu0 -- nom s.5.5-5.1.1-5.S. S s yAtyutse-ka(4)sapa-di prApya-kiM-ci(7) magaNaH . bhagaNaH . tagaNaH gu0 gu0 s.s.s-s (1-5. s.1-5-5 tsyAdvA ya-syA(4)zvapa-lA citta-vR-ttiH (7) / magaNaH bhagaNaH tagaNaH gu0 gu. s *s *s-s * / / -s. 5.1-5-3. yA dIrghA-GgI(4)sphuTa-zabdA-hA-sA (7) .. magaNaH bhagaNaH tagaNaH gu0 gu0 s *s *s s * I.-:..1-5-5 tyAjyA sA strI(4)dvata-vAtormi-mA-lA (7) / vAtomAMti striyAM 'kRdikArAdaktinaH (vyA. vArti.) iti lii| .. bhramaravilasitaM mbhau nalau g // 6 // 21 // yasya pAde magaNabhagaNanagaNalakAragakArAH (sss. su...s) bhavanti tad 'bhramaravilasitaM' nAma / caturbhiH saptabhizca ytiH| tatrodAharaNam. magaNaH bhagaNaH nANaH la. gu0 . . s. s.s-s * 1 -1 -1-s kiM te va-kaM(4)cala-dalaka-ci-taM? (7) magaNaH bhagaNaH nagaNaH la0 gu0 ..:.:- * -11 -1-3 kiM vA pa-maM(4)bhrama-ravila-si-tam ! (7) / - 1. uktaikAdazAkSaraprastArasya pazcAdhikatrizatatamo (305) bhedo vAtormI' iti nAnA khyAtaH / vAtomarmIzAlinyorbhagaNatagaNasthAna eva bhedaH / ataevAnayormizraNApUrvavadupajAtayo bhavanti / ekalaghuvibhinnatAyAmiva laghudvayavibhinnatAyAmapyupajAtayo bhavantIti vRttikRtA 'tathA zAlinI' (pR. 131 paM0 1) tyAdinA siddhAntitatvAt / 2. ukaikAdazAkSaraprastArasya navAdhikasahasratamo (1009) bhedo 'bhramaravilasitam' iti nAmnA prasiddhaH / atra caturthapAdAnte 'si' iti varNasya 'gante' (1110) iti suutraadurutvaavideshH| cha0 zA0 12 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 kAvyamAlA / magaNaH bhagaNaH nagaNaH la0 gu0 da Mam S.S.S S * 114.1.1-1-5 ityevaM me (4) jana-yati ma -naM-si (7) magaNaH bhagaNaH nagaNaH la0 gu0 Nama Ala 1.11.11-15 s. 5.5-5 bhrAnti kA - te ! ( 4 ) pari- sarasa -ra - si (7) // rathoddhatA nau lau g // 6 // 22 // yasya pAde ragaNanagaNaragaNalakAragakArA ( SIS. ISIS IS ) bhavanti tadvRttaM 'boddhatA' nAma / tatrodAharaNam ragaNaH nagaNaH ragaNaH la0 gu0 Maa 5. 1.5-1.1.1-S1-5-15 yA karo - ti vividhairviTaiH sa-maM ragaNaH nagaNaH Mas ragaNaH la0 gu0 S. 1.5-1.1.15.1.5-15 A ragaNaH nagaNaH bhagaNaH gu0 gu0 Maha prANavR-1 5.1.5-1.1.1-5.1.5-15 mlAnaya-tyubhaya-to'pi bAndhavAn mArgadhU- lirikha sAratho-va-tA // pAdAnte yatiH / S.1.5-1.1.1-5.1.1-5-5 AhavaM praviza - to yadi rA-huH ragaNaH nagaNaH magaNaH gu0 gu0 Ao wa pada pla pla 5.1.5-1.1.1-5-1-1-5-s - tirapi yasya za-rI-re ragaNaH nagaNaH ragaNaH la0 gu0 5.1.5-1.1.15.1.5-15 , saGgatiM paragR-he ratA ca yA / svAgatA nau bhUgau g // 6 // 23 // yasya pAde ragaNanagaNau (sis. iii) bhagaNo ( sii) gakArau (s.s) ca tadvRttaM 'khAgatA ' - nAma / tatrodAharaNam -- ragaNaH nagaNaH ragaNaH la0 gu0 Aada d bhagaNaH gu0 gu0 AMANA 5.1.5-1.1.1-'* 1 * 1-5 - pRSTha-zcarati vAyusa - me - taH / nagaNaH bhagaNaH gu0 gu0 ragaNaH nagaNaH ragaNaH 5.1.5-1.1.1-501.1-5-5 svAgatA bhavati tasya jaya - zrIH // pAdAnte yatiH / vRntA nau sau g // 6 // 24 // 1. uktaikAdazAkSaraprastArasyaikonazatAdhikaSada zatatamo (699 ) 'yaM medo 'rathotA' iti nAmnA prasiddhaH / 2. utaikAdazAkSaraprastArasya tricatvAriMzadadhikacatuHzatamo (443) medaH 'svAgatA' iti nAmnA khyAtaH / 'padminI' iti candrikAyAm / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH ] chandaHzAstram / 135: yasya pAMde nagaNau ( // . // . ) sagaNaH ( 115 ) gakArau (s.s) ca taddRttaM 'vRntA' nAma atra maNDUkaplutinyAyena 'samudraRSaya' ityanuvartante / tena caturbhiH saptabhizva gatiH / todAharaNam * nagaNaH nagaNaH sagaNaH gu0 gu0 Madaa 1.1.1-1 1-1-1.1.5-5-5 dvijagu-ru (4) pari-bhavakA - rI-yo (7) nagaNaH nagaNaH sagaNaH thu* v* AMANAada 1111 1.11.1.555 narapa-ti (4) rati- dhanalu- bdhA-tmA (7) nagaNaH nagaNaH Ma sagaNaH gu* gu* 1114. 1.11.1.55-5 dhruvami - ha ( 4 ) nipatati pA -po-sau (7) nagaNaH nagaNaH sagaNaH gu0 gu0 yH 11.P / " 1.111.5-55 phalami-va (4) pava-nahataM -vR- ntAt (7) // zyenI jau lau g // / 6 / 25 / / yasya pAde ragaNajagaNI (SIS. ISI ) ragaNalakArau ( SIS. 1) gakAra ( S) zva tadvRttaM 'reyenI' nAma / tatrodAharaNam ragaNaH jagaNaH ragaNaH la0 gu0 Ma ma ma ada ada S.1.5-1.5.1-5.1*5-1-5 krUraha - STirAya - tApranA - si-kA ragaNaH jagaNaH ragaNaH cha0 gu0 AAAAAA 3.1.5-1.50 15.1.5-1-5 yuddhakA -hiNIsa dAmiSa - pri- yA ragaNaH jagaNaH ragaNaH la0 gu0 Ada da s S.1.5-1.5.15.1.5-5 caJcalA - kaThora - tIkSNanA-di-nI / ragaNaH jagaNaH Ap ragaNaH 30 gu0 Mama Aday. S-1-1-1-1-1-1-1-1-1-5 zyenike-va sAvi-garhitA-ja-nA // atra pAdAnte yatiH / vilAsinI jarau jagau g // 6 // 26 // 1. uccaikAdazAkSaraprastArasya SaTpaJcAzadadhikadvizatatamo ( 256 ) bhedo 'vRntA' iti nAnA prasiddhaH / 'vRttA' iti vaidikapAThaH / 'pRthvI' iti kacit / 2. utaikAdazAkSaraprastArasya tryazItyadhikaSaTzatatamo (683) medaH 'imenI' iti nAmnA prasiddhaH : 'senikA' vA0 bhU0 / 'vaitikA' vR0 20 / 3. sUtrametadvaidikairna pate / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 kaavymaalaa| - yasa pAde jagaNaragaNau (151. SIS) jagaNoM (11) gakAro (5.s) ca tadvRttaM vilAsinI' nAma / tatrodAharaNam jagaNaH raNaH vagaNaH gu0 gu0 jagaNaH ragaNaH jagaNaH gu0 guru 1.5.1-5. 5-1.5. 5-5 .5.1-5..5-1.5.1-5-5 vilAsi-nI vilo-kitaiH sa-kA-maM . dadhAti-kAmasa-tvaceSTi-taM yaa| SagaNaH ragaNaH jagaNaH gu0 gu0 jagaNaH ragaNaH jagaNaH gu0 gu0 1.5.1-5.1.5-1. 5-5 .5.1-5.1.5-1.5 -5-5 karoti caJcalA-kSidRSTi-pA-tai- ryatAtma-nazca yo-gino'pi ma-ttAn // . (jagatyAm ) 1. uktaikAdazAkSaraprasvArasya dvicatvAriMzaduttaratrizatatamo (342) bhedo 'vilAsinI' iti nAmnA prsiddhH| 2. jagatIchandaHpAdaghaTakIbhUtAnAM dvAdazasaMkhyakAnAmakSarANaM prasvAre kRte SaNNavatyadhikacatuHsahasrabhedA (4096) jaaynte| teSu cAtra SoDazabhedA eva nirdiyaH, paraM prAkRtapiGgalAdinanyeSvanye'pi bhedA upalabhyante; te cAtra vinidishynte| yathAvidyAdharacchandaH (1|1)'caarii kaNNA pAe diNNA savvAsArA pAAaMte dije kaMtA, cArI haaraa| chaNNAveA mattA gaNNAM cArI pAA vijAhArA jaMpe sArA nnaaaaraaaa||' prA0 pi. sU0 21128 // jalagharamAlAcchandaH (122241)-adhyaSTAbhirjaladharamAlA mbhau smau' . vRttrtnaakre| / aminaktAmarasacchandaH (122880)-'abhinavatAmarasaM njjaadyH'| etadeva 'lalita'padanAmnA prasiddha vRttrtnaakre| mAlatIcchandaH (1221392)-bhavati nRjAvetha mAlatI jaro' vRtaratnAkare / dugdhajchandaH (12 / 1395) 'dugdhavRttaM ramajarairudIritam / ' lalitAcchandaH (12|1397)-'dhiirairbhaanni lalitA tabhI jarau' - vRttaratnAkarAdiSu / priyaMvadAcchandaH (12 / 1400) 'bhuvi bhavenabhanaraiH priyaMvadA' . vRttaratnAkarAdiSu / mahitojvalAcchandaH (1472)-'nanabharasahitA mahitojvalA' . vRttrtnaakre| . matAcchandaH (12|1496)--mtaa narau naro bhinnA vajrakoNairmuhAnanaiH / ' bahumatA' ini. ma. ko.... . Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH] chandaHzAstram / 137 'jagatI / / 6 / 27 // .' adhikAro'yamAdhyAyaparisamApteH / yadita UrdhvamanukramiSyAmastajagatItyevaM veditavyam / vakSyati ca "toTakaM saH" (6 // 32), tajjagatIpAdasya lakSaNaM bhvti| vaMzasthA jatau jau // 6 // 28 // yasya pAde jagaNatagaNau (151. ss1) jaMgaNaragaNau (Isi. sis) ca bhavatastadRttaM 'vaMzasthA' nAma / tatrodAharaNam jagaNaH tagaNaH jagaNaH. sagaNaH jagaNaH tagaNaH jagaNaH ragaNA ... 1.5.1-5.5.1- 1-s.. ..-5.5.1-1.5. / -.. vizuddha-vaMzastha-mudAra-ceSTitaM guNapri-yaM mitra-mupAskha sajjanam / alamAlAcchandaH (12|1591)-jlmaalaa bhabhamasAH saagrairvsubhirytiH|' candravartmacchandaH (12 / 1979) . candravartma gaditaM tu ranabhasaiH' vRttaratnAkarachandomaryAdiSu / lalanAcchandaH (1222023)-- lalanA syAdbhatanasaizchinnA khrdumhiidhraiH|' sAraGgacchandaH (12 / 2341) _ 'jA cAritakArasaMbheaukiTTa sAraMgarUakka so piMgale dich| , jA tIavIsAmasaMjutta pAehi NAjANie kAMti aNNoNNabhAehi // ' prA. pi. sU0 2 / 137 // mauktikadAmacchandaH (12 / 2926) 'caturjagaNaM vada mauktikadAma' vR0 ra0 pariziSTe, prA. pi0 sU0 2 / 139 / ' bhAminIcchandaH (12 // 3511) bhAminI syAdbhabhabhabhAstribhiryaticatuSTayam / ' modakacchandaH (1233895) 'toDaaLaM viparIa Dhavijasu modahachaMdaha NAma karijjasu / cAri gaNA bhagaNA supasiddhau piMgala jaMpau kittihiluddhau // ' - prA. pi. sU. 21141 // toTakacchandaso viparItasthApanena modakacchando jaayte| taralanayanIcchandaH (12 / 4096) 'NagaNa NagaNa kara cauguNa sukai kamalamuhi phaNi bhnn| taralaNaaNi saba karu lahu saba guru javau Navari kahu // ' prA0piM0 sU0 2 / 143 // . 1. uktadvAdazAkSaraprastArasya trizatadvyazItyadhikaikasahasratamo bhedo ( 1382 ) 'vaMzasthA' iti nAmnA khyaatH| chandomaJjarIpramRtiSu ca grantheSvetadvRttaM 'vaMzasthavilam iti nAmnA prasiddham / atra 'guhaasyRtubhirytiH|' maM0 ma0 / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Dha cagaNaH tagaNaH kAvyamAlA jagaNaH ragaNaH 1.SIS.S. 11.5.1-5-1.5 vipatti - maMtrasya karAva-lambanaM indravaMzA tau jrarau / / 6 / 29 // yasya pAde tagaNau (ssi. ssi) jagaNaragaNau (ISI. SIS) ca tadvRttaM 'indravaMzA' nAma / satrodAharaNam - tagaNaH tayaNaH jagaNa ragaNaH AAAAA S*' / '.'.11.S. 15.1.5 kurvIta yo deva gurudvi-janmanA - tagaNaH tagaNaH jagaNaH ragaNaH Ma pala S*S * S.S. PS.I-5.1.5 tasyendra-vaMze'pi gRhIta - janmanaH drutavilambitaM namI bhUrau // yasya pAde nagaNabhagaNo ( // . su) "itavilambitaM nAma / tatrodAharaNam - nagaNaH bhagaNaH bhagaNaH ragaNaH advan 1.11---5. 115.1.15.1.5 drutagatiH puruSo dhana - bhAjanaM nayaNaH : bhagaNaH bhagaNaH ragaNaH jagaNaH tagaNaH jagaNaH ragaNaH Nama Ala pla 1.S. 15.5-1-1.5.1-5.1.5 karoti yatprANa-pari-yeNa saH // pAdAnte yatiH / 1.11-5.1.1-5.1.15.1.5 drutavilambita - khela - tirnRpaH toTakaM saH // 6 // 31 // tagaNaH tagaNaH jagaNa ragaNaH Mama da S.S. 1-5.5.1-1.5.1-5.1.5 murvIpa-tiH pAta-namartha - lipsayA / . tagaNaH tagaNaH nagaNaH ragaNaH ~ S.S. 15.5.1-1.5.1-5.1.5 saMjAya - te zrIH pratikUla - vartinI // atrApi pAdAnte yatiH / 6 // 30 // bhagaNaragaNI ( Sl. SIS) bhavatastadRtaM nagaNaH bhagaNaH bhagaNaH ragaNaH 5.1.5-1.1.5-1.1.5-1.1 bhavati mandagatizca su-khocitaH / nagaNaH magaNaH bhagaNaH ragaNaH patun Adin 1.11--5.1.1--5.1.1-5.1.5 sakala - rAjyasu - khaM priya-mazrute // 1. utadvAdazAkSaraprastArasya trizataikAzItyadhikaikasahasratamo (1381) bhedaH 'indravaMzA' nAmnA prasiddhaH / 2. utadvAdazAkSaraprastArasya catuH zatacatuHSaSTyadhikaikasahasratamo ( 1464 ) medo 'drutavilambita' nAnA khyAtaH, 'ujvalA' iti nAmAntaram maM0 - ya0 / 'sundarI' iti prA0 pi0 sU0 2 / 145. Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH] chandaHzAstram / 139 jagatItyadhikAre yAvadbhiH sakArai (us)rjagatIpAdaH pUryate, tAvanta ekapAde sakArA bhavanti tadRttaM 'toTaka' nAma / tatrodAharaNam sagaNaH sagaNaH sagaNaH sagaNaH sagaNaH sagaNaH sagaNaH sagaNaH 1.1.5-1.1.5-1.1.5- 1. 1.1.5-1.1.5-1.1.5-1 s tyaja to-Takama-thaniyo-gakara pramadA-dhikRtaM vyasano-pahatam / sagaNaH sagaNaH sagaNaH sargaNaH sagaNaH sagaNaH sagaNaH sgnn| on an ona 1.1.5-1.5-1.5-1.5 1.1.8-1.s-11.5-1.is upadhA-bhirazu-ddhamati sacivaM naranA-yaka! bhI-rukamA-yudhikam / pAdAnte ytiH| puTo nau myau vsusmudraaH||6||32|| yasya pAde nagaNau (m. // ) magaNayagaNau (sss. Iss) ca tadvRttaM 'eNTo' nAma / aSTabhizcaturmizca yatiH / tatrodAharaNam nagaNaH nagaNaH magaNaH yagaNaH / ..-..-.s * s-i.s.s na vica-lati ka-tha ci(8)cyA-yamArgA(4) nagaNaH nagaNA magaNaH yagaNaH 1.1.0-1.1.1-5.s . -1.s.s dvasuni zithila-muSTiH(8)pA-rthivo yH(4)| nagaNaH nagaNaH magaNaH yagaNaH / ..-.-5*s * s-Iss amRta-puTa i-vAsau(6)pu-NyakarmA(4) nagaNaH nagaNaH magaNaH yagaNaH 1.1.1-1-1-5.5 * s-i.ss bhavati jagati sevyaH(8)sa-rvalokaiH (4) / 1. uktadvAdazAkSaraprastArasya saptazataSaTpaJcAzadadhikaikasahasratamo ( 1756) bhedaH 'toTaka' iti nAmnA prasiddhaH / 2. itaH paraM "asya codAharaNAntaramapi yathA- . amunA yamunAjalakelimRtA sahasA tarasA parirabhya dhRtaa| . hariNA hariNAkulanetravatI na yayau navayauvanabhAravatI // " iti kvacidRzyate / etatprakSiptamiva pratibhAti; bhedAntarAbhAva udAharaNAntarasya vaiyarthyAt / 3. uktadvAdazAkSaraprastArasya SaTsaptatyadhikapaJcazatatamo (576) medaH 'puTa' iti nAnA khyAtaH / granthAntareSu cAsyaiva 'zrIpuTa' iti nAma prasiddham / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 kAvyamAlA / jaloddhatagatiau jasau rasartavaH // 6 / 33 // yasya pAde jagaNasagaNau (Is1. us) punarapi tAveva (Is1. us), tahataM 'jaloddhatagati'rnAma / SaDbhiH Sadbhizca yatiH / jagaNaH sargaNaH jagaNaH saMgaNaH jagaNaH sagaNaH jagaNaH sagaNaH can n no. com ... .. ..-.. .. -.. ..--.1.5 bhanakti samare(6) bahUna-pi ripUna(6) hariH pra-bhurasau(6) bhujorji-tbl:(6)| jagaNaH sagaNaH - jagaNaH sagaNaH jagaNaH sagaNaH jagaNaH sagaNaH and on 1..- .s .. .. . -..s .. .. jaloddha-tagati-(6)ryathaiva makara-(6) staraGga-nikara(6) kareNa paritaH(6) / tataM nau mau // 6 // 34 // yasya pAde nagaNau (u. // ) magaNaragaNau (sss. sis) ca tat 'taitaM nAma // nagaNaH nagaNaH magaNaH ragaNaH nagaNaH nagaNaH- magaNaH ragaNaH 1.1.1-1-1-5*s.s-s.1. 'kuru ka-ruNami-yaM gADho-skaNThikA nagaNaH nagaNaH magaNaH ragaNaH .-.. -5.5.5-5.1s yaduta-naya! ca-korIbhI rAdhikA / nagaNaH 'nagaNaH magaNaH ragaNaH 1.1.1-1 -5.5.5-5..s .1-11-5.5.5-5 .is viraha-dahana-saGgAda-jaiH kRzA pibatu tava mu-khendorbi-mbaM dRzA // kusumavicitrA nyau nyau // 6 // 35 // 1. ukadvAdazAkSaraprastArasyASTazataSaDazItyadhikaikasahasratamo (1886) bhedo'jaloddhatagatiH' iti nAnA khyAtaH / 2. etadAdIni 'caJcalAkSikA-' ityantAni sUtrANi vaidikairna paThyante / 3. uktadvAdazAkSaraprastArasya aSTAzItyadhikaikasahasratamabhedaH (1088) 'tatam' iti nAmnA prasiddhaH / 4. atra kacit maNimAlA tyo tyo| . iti sUtramadhikaM paThyate / vyAkhyAtaM caitadanyaiH-'atra pratipAdaM tagaNaH, yagaNaH, tagaNaH, yagaNazca etadattaM maNimAlAkhyaM bhvti| asmin vRtte SabhiH Saniyatiriti / dvAdazAkSaraprastArasya ekAzItyadhikasaptazatatamo'yaM bhedaH (781) / udAharaNaM tu vRndArakavRndAmandIkRtavandhaM vande jananandaM skandaM shivkndm| . caNDIkRtasandhaM bandhuM guNasindhuM kundaM padakundaM vande'maravandham // iti / 'tyo tyo maNimAlA chinnA guhavaktraiH'-vR0 0 / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH] chandaHzAstram / 141 yasya pAde nagaMNayagaNo (u.ass) punarapi tAveva (.ss) tat 'kusumavicitrA' nAma / nagaNaH' yagaNaH nagaNaH yagaNaH nagaNaH gaNaH nagaNaH vagaNaH on na naman 1.1.1-1.s.s ..-.s.s -s.s .-.sis vigali-tahArA sakusu-mamAlA sacara-NalAkSA vly-sulkssaa| nagaNaH yagaNaH nagaNaH yagaNaH nagaNaH vagaNA nagaNaH yagaNaH en mensen om man 1.1.-.s.s . -.s.s ..-.s.s ..-.ss' viraci-taveSaM surata-vizeSaM kathaya-ti zayyA kusuma-vicitrA // caJcalAkSikA nau rau||6||36|| yasya pAde nagaNI (.m) ragaNI (SIS.ss) ca bhavatastadvattaM 'caJcalokSikA' nAma / nagaNaH nagaNaH ragaNaH ragaNaH nagaNaH nagaNaH ragaNA ragaNA a na na naman ni . I.1.-1-1-5.1.5-5.15 . .1.1-111-5.1.5-5.1.5 ati su-rabhira-bhAji pu-pazriyA- matanu-tarata-yeva saM-tAnakaH / nagaNaH nagaNaH ragaNaH ragaNaH nagaNaH nagaNaH ragaNaH ragaNaH 1.1. 11.1-5* *s.s.i.s .--.. -5.1.5-5.1.5 taruNa-paramR-taH khanaM rAgiNA- matanu-ta rata-ye vasaM-tAnakaH / / (zi0 va0 667) bhujaGgaprayAtaM yH|| 6 / 37 // yasya pAde catvAro yagaNA (Iss.Iss.Iss.Iss) bhavanti, tad 'bhujaprayAtaM' nAma / yagaNaH yagaNaH yagaNaH yagaNA yagaNaH yagaNaH yagaNaH yagaNaH I.s.s-15.5-1. s.s- s.s. s.s-s.s-1.s.s-ss puraH sA-dhuvaDhe-kti mithyA vinItaH parokSe karotya-rthanAzaM htaashH| yagaNaH yagaNaH yagaNaH yagaNaH yagaNaH yagaNaH yagaNaH yagaNaH en na 1.s.s-15.5-5.5-1.s. s s .s-s.s-ss-1.sis bhujaGga-prayAto-pamaM ya-sya cittaM tyajettA-dRzaM duzcaritraM kumitram // ___ atra pAdAnte ytiH| 1. uktadvAdazAkSaraprastArasya SaTsaptatyadhikanavazatatamo (976) bhedaH 'kusumavicitrA' iti nAmnA prasiddhaH / atra 'bhidrasai rasaiH' maM0 ma0 / 2. uktadvAdazAkSaraprastArasya dvizataSoDazAdhikaikasahasratamo bhedaH (1216) 'caJcalAkSikA' iti nAnA khyaatH| iyameva 'gaurI'-(pi0 sU0 8 / 5), 'muditavadanA'-ga0 pu0, 'pramuditavadanA-vR0 ra0, saptasu paJcasu ca yatiniyamAdiyameva 'prabhA' ca / taduktam-'kharazaraviratirnanau rau prabhA' vR0 ra0 / 3. uktadvAdazAkSaraprastArasya SaDazItyuttarapaJcazatatamo bhedaH (586) 'bhujaGgaprayAtam' iti nAnA vikhyaatH| 4. 'bhAti' ka0 mu0 pustke| - Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 kaavymaalaa| sragviNI rH||638|| yasya pAde raMgaNA(sis. sis. SIS. SIS)zcatvArasvat 'sragviNI' nAma / ragaNaH ragaNaH- raMgaNaH ragaNA ragaNaH ragaNaH ragaNA ragaNA s..ss..ss..s s.. s s.. .s-s.1.5-ss yo raNe yudhyate nirbhara nirbhaya- styAgitA yasya sa-khadA-nAvadhiH / ragaNaH ragaNaH ragaNaH ragaNA ragaNaH ragaNaH ragaNaH ragaNaH oin our chanimun s.1s s..s-s..s-s.is s.s-s.1.5-5..s-s.s taM naraM vIrala-kSmIryazaH-sragviNI nUnama-bhyeti sa-tkIrtizu-klAMzukA // pramitAkSarA jau sau // 6 // 39 // yasya pAde sagaNajagaNau (us. Isi) sagaNau (us.us) ca bhavatastadvRttaM 'premitAkSarA' nAma / tatrodAharaNam sagaNaH jagaNaH sagaNaH sagaNaH sagaNaH jagaNaH sagaNaH sagaNaH na nan - - - Ins-s/-15-Is 11.5-1.5.1-11.s-ils parizu-ddhavAkya-racanA-tizayaM pariSi-atI zra-vaNayo-mRtam / sagaNaH jagaNaH sagaNaH sagaNaH sagaNaH jagaNaH sagaNaH sagaNaH en sen se on 1.1.5-1.5.1-1.5-1.. 1.1.5-1.5.1-.. s s pramitA-kSarApi vipulA-rthavatI tava bhA-ratI ha-rati me hRdayam // atra pAdAnne ytiH| kAntotpIDA bhUmau samau // 6 // 40 // yasya pAde bhagaNamagaNau (su. sss ) sagaNamagaNau (su. sss) ca bhavatastadvRttaM 'kAntotpIDA' nAma / tatrodAharaNam bhagaNaH magaNaH sagaNaH magaNaH magaNaH magaNaH sagaNaH magaNaH a en e n een aan 5.1.1-s.s.s I.1.5-5.ss s .1.1-5.s.s .s-s.s.s kAmaza-raiAptA khalukA-ntotpIDA- mAptava-tI duHkhaiH parimu-yantI yA / bhagaNaH magaNaH sagaNaH magaNaH bhagaNaH magaNaH sagaNaH magaNaH - s..-s.s.s-1.1.5-5.ss s.1.1-s.s.s-11.5-5.s.s sA labha-te cetkA-mukayo- gADhe duHkhavi-mukkA syaa-tprmaa-nndaaptaa|| 1. uktadvAdazAkSaraprastArasyaikazataikasaptatyadhikaikasahasratamo (1171) 'sragviNI' iti nAmnA prasiddhaH / lakSmIdhara' iti nAmAntaraM prA0 pi. sU0 21133 / 2. uktadvAdazAkSaraprastArasya saptazatadvisaptatyadhikaikasahasratamo bhedaH (1772) 'pramitAkSarA' iti nAmnA khyAtaH / 3. uktadvAdazAkSaraprasvArasya ekonazatAdhikaikazatatamo bhedaH (199) 'kAntotpIDA' iti nAmnA khyaatH| Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAyaH] chandaHzAstram / . 143 vaizvadevI mau yAvindriyaRSayaH // 6 / 41 // yasya pAde magaNau (sss. sss) yagaNau (Iss. iss) ca bhavatastavRttaM vaizvadevI' nAma / paJcasu saptasu ca yatiH / tatrodAharaNam magaNaH magaNaH yayaNaH. yagaNA 5. s.s-s. * 5-5.5-1.s.s dhanyaH pu-NyAtmA(5)jA-yate kA-pi vaMze(7) magaNaH maiMgaNA vagaNA vagaNA s.s.s-s; s.5-1.s.s-is.s tAdRkpu-tro'sau(5)ye-na gotraM pvitrm(7)| magaNaH magaNaH yagaNA yagaNA s.s.s-s.s *s -1.5.-1.s.s govipra-jJAti(5)khA-mikArye pravRttaH(5) . magaNaH magaNaH yagaNaH yagaNaH . s.s. s-s*s *s-ss-1ss zuddhaH zrA-ddhAdau(5)vaizvadevI bhavedyaH(7) // vAhinI tyau myAvRSikAmazarAH // 6 // 42 // yasya pAde tagaNaiyagaNau (ssi. Iss) magaNayagaNau (sss. Iss) ca bhavatastadvRttaM 'vAhinI' nAma / saptabhiH paJcabhizca yatiH / tatrodAharaNam tagaNaH yagaNaH magaNaH yagaNaH -s.s. 1-1.5 *s-s * Ss-is.s [zaktA ja-gatI kR-tnAM(7)jetuM suyodhA(5). tagaNaH yagaNa magaNaH yagaNaH - s.s.-.s.s-s * 5.5-1.s.s hastyazva-rathodA-rA(7)sA vA-hinI te(5)| 1. uktadvAdazAkSaraprastArasya saptasaptatyadhikapaJcazatatamo (577) bhedo 'vaizvadevI' iti nAmnA prasiddhaH / 2. 'takArayakArau makAragakArau' ka. mu. pustake / 3. uktadvAdazAkSaraprastArasya ekonasaptatyadhikadvizatatamo bhedaH (269) 'vAhinI' iti nAmnA khyaatH| Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 kaavymaalaa| tagaNA yagaNa magaNa: yagaNaH s.s.-.s. s-s * s.s-ss channe ra-jasA bhA-nau(7)yasyAH prayANe(5) - tagaNaH yagaNaH magaNaH yagaNaH s.s. 1-1.5.5-5 . 5.5-1.s.s ' gho'pi nizAbhrA-nti(7)dhatte nRlokaH(5) // ]' navamAlinI najau bhyAviti // 6 // 43 // . yasya pAde nagaNajagaNabhagaNayagaNA (. si. sn. iss ) bhavanti tadvRttaM 'navamAlinI' nAma / tatrodAharaNam nagaNaH jagaNaH bhagaNaH yagaNaH nagaNaH jagaNaH bhagaNaH yagaNaH naman sana / / / s.1-5. / . -.s.s .1-1.5.-5. / . / -1.5.5 dhavala-yazoM'zu-kena(8)pa-rivItA(4) skl-jnaanu-raag(8)ghu-sRnnaaktaa(4)| . nagaNaH jagaNaH bhagaNaH yagaNaH nagaNaH jagaNaH bhagaNaH yagaNaH / ..-1.5.1-5. / * 1-1.5.5 -1..-. / * / -Is *s dRDha-Nabaddha-kIrti(8)ku-sumaughe(4) stava na-vamAli-nIva(8)na-pa lakSmIH (4) / atra vasusamudrairyatirityAmnAyaH / iti bhaTTahalAyudhaviracitAyAM chandovRttau SaSTho'dhyAyaH / 1. atra prAcInamudAharaNaM na labdhamityetadasmAbhiH khIyaM nivezitam / kecittu'vAhinI tmau myA-viti sUtraM paThanti / tatroktadvAdazAkSaraprastArasya ekaviMzatyadhikapaJcazatatamo (521)'yaM bhedaH / udAharaNaM ca'yo vAhinI kravyAdA truvyardhamAtrAt hantuM hi zakto'nantaH so'pyadya mUrchAm / prAptaH kimetacitraM paulastyazaktyA ? jJAtuM na zakyate'jJaizcAritryameSAm // ' iti draSTavyam / vastutastu-sUtrametadvaidikairna paThyate, na cAgneye nUdyata iti prakSiptamevesanyadetat / 2. uktadvAdazAkSaraprastArasya catuzcatvAriMzadadhikanavazatatamo (944) bhedo 'nava-mAlinI' iti nAmnA prasiddhaH / zrIkRSNena tu 'arvasAyakaizchinnA / ' ityanyathaiva ytiruktaa| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 adhyAyaH ] 145 chandaHzAstram / saptamo'dhyAyaH / idAnImatijagatI zakatizakkaryaSTiratyaSTirdhRtiratidhRtiveti sapta aticchandAMsi ekekAkSaravRddhyA krameNodAhriyante / tatra ( atijagalyAm ) 1. 'atijagatIcchandaH pAdaghaTakIbhUtAnAM trayodazasaMkhyAkAnAmakSarANAM prastAre kRte ekazatadvinavatyadhikASTasahasra ( 8192 ) medA jAyante / teSu ca medacatuSkamevAtra samupadiSTamiti granthAntarebhyaH samupalabhyamAnA medA atra vinirdizyante / yathA -- sunandinIcchandaH (13/236 ) - 'sunandinI sajasA magau / ' ga0 pu0 1209 / 21. kandukacchandaH (13 / 586 ) - 'idaM kandukaM yatra yebhyazcatubhyoM gaH / ' caJcarIkAvalIcchandaH (13 / 1154 ) - ' yamau rau vikhyAtA caJcarIkAvalI gaH / ' vR0 ra 0 'maJjarIkAvalI' iti kvacit / vizvacchandaH (13 / 1171) - caturbhiryutaM gena yuktaM ca vizvam |' a0vR0ra0 caMdralekhAcchandaH (13 / 1184 ) -- 'nasarayugagaicandralekhartulokaiH / ' vRttaratnAkarapariziSTe / urvazIcchandaH (13 / 1324 ) - 'urvazI nakhataragA rAjyAjJairRtubhiryatiH / ' maM0 ma0 mohapralApacchandaH (13/1329 ) - 'mohapralApaH zrutibhirbrahairbhino bhabhatragAH / ' maM0 ma0 candrikAcchandaH (13/1344 ) - 'nanataragurubhicandrikAzvaSaGgiH / vR0 20 mRgendramukhacchandaH (13 / 1392 ) - 'bhavati mRgendramukhaM najo jarau gaH / ' tArakacchandaH (13 / 1756 ) - 'yadi toTakavRttapade gurureko bhavatIha tadA kila tArakavRttam' vANIbhUSaNe 2 / 151. caNDIcchandaH (13 / 1792 ) - ' nayugalasayugalageriti caNDI / ' vRttaratnAkarachandomaJjaryAdiSu / upasthitacchandaH (13 / 1822 ) - ' upasthitamidaM jsau tsau saguruko cet / ' kuTajagaticchandaH (13 / 2096 ) - 'kuTajagatirnajI paJcartu tau guruH / ' kSamAcchandaH (13 / 2368 ) - ' turagarasayatina tatau gaH kSamA / ' vR0 20 asyaiva chandasaH 'vidyut', 'utpalinI'ti ca nAmAntare | maJjuhAsinIcchandaH (13 / 2790 ) - jatI sajau go bhavati madhuhAsinI / ' cha0 zA 0 13 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 kaavymaalaa| praharSiNI manau jarau g trikadazakau // 7 // 1 // yasya pAde magaNanagaNau (55. // ) jagaNaragaNagakArAzca (151.55.5) bhavanti, nadvRttaM 'praharSiNI' nAma / tribhirdazabhizca yatiH / tatrodAharaNam magaNaH nagaNaH jagaNaH ragaNaH gu. 3.5.5-..-.5.1-5.1.5-5 uttuja(3)khanaka-lazabda-yonatA-jI(10) magaNA nagaNaH - jagaNaH ragaNaH gu.. s.s.s .. -.s. / 5.1. s s lolAkSI(3)vipula-nitamba-zAlinI c(10)| magaNaH nagaNaH jagaNaH ragaNaH gu0 -: s. s.s ..-.5.1-5.1.5-5 bimboSThI(3)narava-ra! muSTi-meyama-dhyA(10) magaNaH nagaNaH jagaNaH ragaNaH gu0 in an en na s.s.s .. .5.1-5..ss sA nArI(3)bhavatu manaHpra-harSiNI te(10)|| majubhASiNIcchandaH (13 / 2796) 'sajasA jagau bhavati mnyjbhaassinnii|' asyaiva 'kalahaMsaH, prabodhitA, siMhanAdaH, nandinI, ti ca nAmAntarANi vRttrvaakrprishissttaadissuuplbhynte| kalahaMsIcchandaH (1333277)-'kalahaMsI tayasabhAH gau yatI rssiddhibhiH|' ___ maM0 m0| raticchandaH (1334084)-'caturbhirnavabhizchinnA ratiH sabhanasA guruH / ' __ maM0 m0| kandacchandaH (1334682)'dhajA tUra hAro puNo tUra hAreNa gurU sadda kijje a ekA tAreNa / kaesA kalA kaMdu pija NAeNaM asI hoi cauaggalA savvapA eNa // ' . prAkRtapiGgalasUtre 21163. pazAvalIcchandaH (1366939) 'cAmara paDhamahi pApagaNo dhua salla caraNagaNa ThAvahi taM juaa| solaha kalA paApama jANia piMgala pabhaNai pNkavaaliaN||' prAkRtapiGgalasUtre 2 / 165. 1. uktatrayodazAkSaraprasvArasya catuHzataikAdhikakasahasratamo bhedaH (1401) 'praharSiNI' iti nAnnA khyaatH| Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 adhyAyaH ] chandaH zAstram / rucirA jubhau sajau g caturnavakau // 7 // 2 // yasya pAde jagaNabhagaNau (ISI. 51 ) sagaNajagaNI ( // 5. ISI ) guruba ( s), tadvRttaM 'rucirA' nAma / caturbhirnavabhizca yatiH / tatrodAharaNam jagaNaH bhagaNaH sagaNaH jagaNaH gu0 1.S. 15 * 1.1-11.5-1.5.-S mRgatva - cA (4) ruci - ratarA-mbarakri-ya: (9) jagaNaH da bhagaNaH * 5--1.5.1 jagaNaH Ala 1.5.1-5* 1.11.15 1*5.1-5 kapAla-mR(4)tkapi-lajaTA - prapala-vaH (9) / . sagaNaH jagaNaH gu0 Apla magaNaH Ma Alayala bhagaNaH jagaNaH samaNaH nagaNaH gu0 damla da lalATa-8(4)gdaha-natRNI-kRtasma - raH ( 9 ) bhagaNaH jagaNaH gu0 1.1-11.5-1-501-5 sagaNaH 1.5.1 S * 1.11.1.5-1.5. 1-5 punAtu vaH (4) zizu - zazize-zvaraH zivaH ( 9 ) // mattamayUraM mRtau sau g samudranavakau // 7 // 3 // yasya pAde magaNatagaNayagaNasagaNagakArAH (sss. SSI. ISS IS S ) bhavanti, tadvRttaM 'mattamayUram' nAma / pUrvaiva yatiH / tatrodAharaNam - tagaNaH yagaNaH sagaNaH gu0 tagaNaH 147 magaNaH Ma yagaNaH sagaNaH gu0 Ala Mlada ' ' ' ' * 5.11.5.5-115-s SSSSS. 11.5.5-4*1*5--' vyUDhora-skaH siMha- samAnA-natama - dhyaH pInaskandhaH sindhu-rahastA -yatabA-huH / magaNaH tagaNaH yagaNaH sagaNaH gu0 A sam magaNaH tagaNaH yagaNaH sagaNaH gu0 MA dan s S.S. 5-5-5-11.5.5-11.5-5 S. S. SS. S. 11.5.5-1.1.5-5 kambugrIvaH snigdha-zarIra - stanulo - mA bhuGke rAjyaM matta - mayUrA - kRti netraH // gaurI nau sau g // 7 // 4 // yasya pAde nagaNatrayaM ( // . m. mi) sagaNo ( us ) guruva ( s), tadvRttaM 'gaurI' nAma / trodAharaNam 1. uktatrayodazAkSaraprastArasyASTazataSaDadhikadvisahasratamo (2006) medaH 'rucirA' iti nAmnA khyaatH| asyaiva 'atirucirA' ityapi nAma / 2. uktatrayodazAkSaraprastA raraya SaTAtatrayastriMzadadhikaikasahasratamo ( 1633) medaH 'mattamayUram' iti nAmnaH prasiddhaH / 3. uktatrayodazAkSara prastArasyASTacatvAriMzadadhikadvisahasratamo (2048) medo 'gaurI' iti nAmnA khyAtaH / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 kaavymaalaa| nakamA kyA banA sakana mu. jagaNaH nagaNaH nagaNaH samaNA guru 1.1.1-1 -1-1- 1.5-5 1.. . + + s-s sakala-bhuvana-jagaNa-natapA-dA nijapa-dabhaMja-nazami-ta vissaa-daa| nagavaH naMgalA nakamA sagaNaH gu. nagaNaH nagaNaH nagaNaH sagaNaH gu0 annama ... + +s-s . ..-..-..-5 vijita-sarasi-kahana-yanapa-grA bharatu sakala-miha ja-gati gau-rI / (zakaryAm) 1. kecit pukhakeSu eSaiva zakkarI 'zarkarI ityuddizyate / zakkarIcchandaHpAdaghaTakIbhUtAnAM caturdazasaMkhyAkAnAmakSarANAM prasvAre kRte triMzatacaturazItyadhikaSoDazasahasramedA (16384) jAyante; paramatra asaMbAghA, aparAjitA, praharaNakalitA, vasantatilakA ceti medacatuSTayameva nirdiSTam / prantheSvanyeSvanye'pi medA upalabhyante tetra kramazo vilikhyante vAsantIcchandaH (14|481)-'maatto no mo gau yadi gaditA vAsantIyam / ' madhyakSAmAcchandaH (141497)-'madhyakSAmA yugadazavirAmA mbhau nmau gau|' ___'haMsazyenI' iti nAmAntaramanyatra / kuTilacchandaH (14|1009)-'bho bho nyau gau yadi kuTilakamuktaM vRttam / ' __ a0 vR0ra0 govRSacchandaH (14 / 1633) 'vedaidigbhirmAttayasA govRSa ukto gau / ' / a0 vR0 20 nAndImukhIcchandaH (14|2368)-'khraabhdi yadi nau tau ca nAndImukhI gau|' nadIcchandaH (14 / 2880) ninatajagurugaiH saptayatirnadI syAt / ' kumArIcchandaH (1412992)-'najabhajagairguruzca vasuSaT kumaarii|' alolAcchandaH (143097)-'dvisaptacchidalolAmsau mbhau gau caraNe cet / ' induvadanAcchandaH (14||3823)-'induvdnaa bhajasanaiH sguruyugmaiH|' lakSmIcchandaH (14 / 3925) lakSmIrantavirAmA.msau tanaguruyugmam / ' supavitracchandaH (144096)-'trinanagagiti vasuyati supavitram / ' majarIcchandaH (14|4844)-'sajasA yalo giti zaraprahamaJjarI / ' pathyAcchandaH (14|4844)-pthyaa sajasayalgaiH syAtkakunbhiH shrutibhirytiH|' iyaM yatimedamAtreNa 'maJjo' bhidyate / maM0 ma. candraurasaH (14.5105)-bhau nyau lgau cediha bhavati ca cndraursH|' sukezaracchandaH (1415592)-niranarailaMgau ca gaditaM sukezaram / ' Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 adhyAyaH] chandaHzAkham / asaMbAdhA mtau nasau gAvindriyanavako // 7 // 5 // yasya pAde magaNatagaNanagaNatagaNA (''S. SsI. I. as) gakArI (s.s) ca bhavatastadvRttam 'asaMbAdhA' nAma / paJcabhirnavabhizca yatiH / tatrodAharaNam magaNaH tagaNaH nagaNaH sagaNaH gu. gu. s * 5.5-5.s * -.. - .s-s-s bharaktvA du-goNi(5)nu-mavana-makhilaM hi tvA (3) magaNaH tagaNaH nagaNaH sagaNaH yu* gu. s.s.s-s*s * -1 - is-s-s hatvA ta-sainya(5)ka-ritura-gavalaM ha-tvA () / magaNaH tagaNaH jagaNaH sagaNaH gu.gu. en nem a annon 5.s.s-s.s * -..-* Is-5-5 yenAsaM-bAdhA(5)sthi-tiraja-ni vipa-kSA-NAM (9) magaNaH tagaNaH nagaNaH samaNaH ..gu. h oronomom s.s.s-s.s * / / .. .5-5-5 sarvova:-nAthaH(5)sa jayati nRpati-muM-baH () // aparAjitA nau sau lagau khrRssyH||7||6|| yasya pAde nagaNau (.m) ragaNasagaNalakArA gakArazca (sis.s..s) tadtam 'aparAjitA' nAma / saptabhiH saptamizca gatiH / tatrodAharaNam nagaNaH nagaNaH ragaNaH sagaNaH saM. gu. / / .-..-..-..-15 phaNipa-tivala-yaM(7)jaTA-mukuTo-cca-laM (7) nagaNaH nagaNaH ragaNaH . sagaNaH . gu.. anan din nama 1. -..-5 . 1.5-1.1.5-- manasi-jamaya-naM(7)trizU-lavibhU-Si-tam (7) / pramadAcchandaH (1417088) najamajalA guruSa bhavati prmdaa|' cakrapadacchandaH (1448191) 'cakrapadamiha bhnnnlgurmiH| . vRttaranAkarapariziSTacchandomaryAdiSu / / 1. uktacaturdazakSaraprastArasya saptadazAdhikadvisahasratamo (2015) medaH 'asaMbAdhA' iti nAmnA prasiddhaH / 2. ukacaturdazAkSaraprasArasASTazcatacaturvizatyadhikapAsahasratamo ( 5824 )medaH 'aparAjitA' iti nAnA khyAtaH / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 kaavymaal| / / / / / / -5 * Is I..s- s sarasi yadi sa-khe(7)zivaM zazize-kha-2 (7) nagavaH namaH samaH sagaNaH la. gu. .. / / ..- ** -- bhavati tava ta-:(7)parai-raparA-ji-tA (7) // praharaNakalitA nau bhanau lgau.ca // 7 // 7 // yasya pAde nagaNau (u.) bhagaNanagaNau, (su. m) lakAro gakArazca (1.s) bhavanti, tattaM 'praharaNakalitA' nAma / cakArAtpUrvokaiva yatiH / tatrodAharaNamnagaNaH nagaNaH maNaH nagaNaH la0 gu. m e in amma ..--..- * I + +s suramu-nimanu-bai(7)kha-citaca-ra-NAM (7) nagaNaH nagaNa maganaH nagaNaH la. gu. a ne naman / ..-..- * *- -- ripubha-yacaki-ta(7)tribhu-vanaza-ra-NAm (7) / nagaNaH nagaNaH bhagaNaH nagaNaH 70 gu0 1.1. -.. - * - - - - praNama-ta mahi-pA(7)sura-vadhaku-pi-tAM (7) nagamaH nagaNaH bhagaNaH nagaNaH la. gu ..-..- * -11 - s. .. prahara-Nakali-tA(7)pazu-patida-vi-tAm (7) // vasantatilakA damau jau gau // 7 // 8 // ' yasya pAde tagaNabhagaNau (ssi. su) jagaNau (Isi. Is1) gakArau (s. 5) ca tadvRttaM vasantatilakA' nAma / tatrodAharaNam tagaNaH bhagaNA jagaNaH vagaNaH gu0 gu. 5.5.1-5.. +s.1-1.51-5-5 uddharSi-NI jana-dRzAM sva-nabhAra-gu-vIM 1, utkacaturdazAkSaraprasvArassaikazatASTAviMzatyadhikASTasahasatamo (8128) medaH 'praharaNakalitA' iti nAnA khyaatH| vRttaratnAkarachandomAryostu 'praharaNakalikA' iti paatthH| 2. uktacaturdazAkSaraprastArasya navazatatrayastriMzadadhikadvisahasratamo (2933) bhedo 'vasantatilakA' iti nAnA vikhyaatH| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 adhyAyaH ] chandaHzAstram / jagaNaH jagaNaH gu0 gu0 tagaNaH magaNaH Ada Ada AAAA S*S*TS.THS.I.S.TS $ nIlotpa- laghuti - malimlu - caloca - nA ca / tagaNa bhagaNaH- nagaNaH jagaNaH gu0 gu0 Madh shada Ala ' *' *15.1.1- 1.5.1-1-501-S-s siMhona - tatrika-taTI kuTilAla-kA-ntA tagaNaH magaNaH jagaNaH nagaNaH gu0 gu0 Mala S-5-1-501-11.5.14.5.15--s kAntA va-santati-lakA nRpavala-bhA-sau // 151 pAdAnte yatiH' / siMhotA kAzyapasya // 7 // 9 // iyameva vasantatilakA kAzyapasyAcAryasya matena 'siMhotA' nAma bhavati / pUrvamebodAharaNam / uddharSiNI saitavasya // 7 // 10 // iyameva vasantatilakA saitavasyAcAryasya mate 'uddharSiNI' nAma / pUrvamevodAharaNam / ( atizaikaryAm ) 1. 'viratiH saptasaptAkSarairmatA / ' iti kRSNaH / 2. 'siMhoddhatA' iti maM* ma0 / 3. 'madhumAdhavI' iti gomAnasaH, 'cetohitA' iti rAmakIrtiH / maM0 ma0 / 4. atizakkarIchandaH pAdaghaTakIbhUtAnAM paJcadazasaMkhyAkAnAM varNAnAM prastAre kRte saptazatASTaSaSTyadhikadvAtriMzatsahasrabhedA (32768) jAyante / teSvatra dvAveva bhedau nirdiSyai / ato'nyebhyo pranyebhya AkRSyopalabhyamAnA bhedA nirdizyante / yathAlIlAkhelacchandaH (15 / 1 ) - 'ekanyUnau vidyunmAlApAdau cellIlAkhelaH / ' asyaiva 'kAmakrIDA' iti 'sAraGgikA' iti ca nAmAntare / citrAcchandaH (15/4608 ) - 'citrAnAmacchandacitraM cetrayo mA yakArau / ' candralekhAcchandaH (15/4625 ) - 'mro yo yAnto bhavetAM saptASTabhicandralekhA / ' 'candrasenA' iti nAmAntaraM kRSNIye / candrakAntAcchandaH (15/5651 ) - 'candrakAntA matA maH syo viratiH kharASTau / ' RSabhacchandaH (15 / 5868 ) - 'RSabhAkhyametaduditaM sajasAH sayau cen / ' elAcchandaH (15/8172 ) - 'sajanA nayau zaradazayatiriyamelA / ' 'rekhA' ityasyA nAmAntaram 1 - Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 kaavymaalaa| candrAvartA nau nau s // 7 // 11 // yasa pAde nagaNAzcatvAraH (u... // ) sagaNazca (us), tadvRttaM 'candrAvartA' nAma / tatrodAharaNam nagaNaH nagaNaH nagaNaH nagaNaH sagaNaH Ir- - * * I s paTuja-vapava-na(7)cali-tajala-laharI (6) nagaNaH nagaNaH nagaNaH nagaNaH sagaNaH na nan .H H * I.1- 1-1s tarali-taviha-ga(7)niva-harava-mukharam (8) / namaNaH nagaNaH namaNaH nagaNaH sagaNaH -1 - 1-1- 1 -1-1. / / ..s vikasi-takama-la(7)sura-bhizuci salilaM (6) laa laa laal: naalH praaH 1.1.-..- . .-..-. s vicara-ti pathi-ka(7)mana-si zara-di saraH (6) // vipinatilakacchandaH (15|9696)-vipintilkN nasanarephayugmairbhavet / ' prabhadrakacchandaH (15 / 11984) - bhavati najI bhajo rasahitau prabhadrakam / ' . asyaiva 'sukhelakam' iti nAmAntaram / upamAlinIcchandaH (15|11584)-'nntbhrkRtaassttkhrairupmaalinii|' mAnasahaMsacchandaH (15|11628)-'kthynti mAnasahaMsanAma sajau jabhar / ' nizipAlakacchandaH (15|12005)-'shNs nizipAlakamidaM bhjsnaashcrH|' . vRttaratnAkaratatpariziSTachandomAryAdiSu / nalinIcchandaH (15|13044)-'sgnnaiH zivavakramitergaditA nlinii|' bhramarAvalIcchandaH (15|14044)'kr paMca pasiddha viladdhavaraM raaNaM pabhaNaMti maNohara chaMdavara raaNaM / guru paMca dahA lahu erisibhaM rai bhamarAvali chaMda pasiddha kiaM tthiaN||' . (prA0 pi0 sU0 21185) nUNakacchandaH (15|19023)-'tuunnkN samAnikApadadvayaM vinAntimam / ' ___ atr-'diipvsubhirytiH|' iti kRSNaH / asyaiva 'cAmara' iti nAmAntaram / 1. uttapathadazAkSaraprasvArasya trizatacaturazItyadhikaSoDazasahasratamo (16384) bhedaH 'candrAvaH' iti nAnA khyAtaH / atrodAharaNe 'candrAvartA' iti caturgurukaM nAma praveSTumazakyamiti na pravezitam / ata eva vRttaratnAkarAdiSu 'zazikalA' ityeva nAma samupalabhyate / prAkRtapiGgalasUtre ca asyaiva chandasaH 'zaramaH' iti nAma. Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 adhyAyaH] chanda nAmam / 153 atra skharaivaMsumimA yatirityAnAyaH / 'mAla navako cet // 7 // 12 // saiva candrAvartA 'mAlA' nAma bhavati, yadA SaSThe, navame ca varSe batiH / tatrodAharaNam nagaNaH nagaNaH gaNAH namaka saNa . -.. - . -+ + s navavi-kasita(6)-kuvala-yadala-nayane (5) nagaNaH nagaNaH nagamA nagamA sanamaH - - - - ... . - .. . . nizama-ya nava(5) jaladha-ramiha gagave (5) / nagaNaH nagaNaH H namaH smanaH ann man ... . / / -..-.. . apanaya ruSa(6)-mupasa-ra mama saviSaM (8) nagaNA nagamA namanaH mama samaya / / .-1-1-1 - 1-1-1 -1. yadi ra-tisukha(6)-mabhila-pasi ba-duvidham (7) // maNiguNanikaro vasvRSayaH // 7 // 13 // saiva candrAvartA 'maNiguNanikaroM' nAma bhavati, yadASTamiH, saptamitha ytiH| tatrodAharaNam nagaNaH nagaNA nagaNaH nagaNaH sagaNaH / / .. - . -. . -.. -. .s kathama-pi nipa-tita(8)ma-timaha-ti pade (7) namaNaH nagaNa: nagaNaH nagaNaH sagaNaH 1.1.0-1.. . / * -..--.. narama-nu-sara-ti na(8)pha-lamanu-pacitam (7) / nagaNaH nagaNaH nagaNaH nagaNaH samaH 1.1.1- 1-1... / .1. 1.1s api va-yuva-tiSu(8)ku cataTa-nihitaH (7) - 1. atra yatribhedAdeva nAmAntaram / 2. 'maNigaNanikaro' ka* muM0 pukhke| 3. atra yatibhedAdeva nAmAntaram / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| nagaNaH nagaNaH nagaNaH nagaNa sagaNaH . / / / . .--.: * -..-.15 spRzati na vapu-riha(8)ma-NiguNa-nikaraH (1) // mAlinI nau myau ra // 7 // 14 // yasya pAde nagaNau, magaNavagaNo, yagaNazca (pa.. sss. Iss. Iss) bhavati, udvattaM mAlinI' nAma / pUrvaiva yatiH / tatrodAharaNam nagaNaH nagaNaH maMgaNaH yagaNaH yagaNaH i..-..-5.5..s-1.5-1.s.s ativi-pulala-lATa(4)pI-varoraH-kapATaM (7) nagaNaH nagaNaH magaNaH yagaNaH yagaNaH ound - - ~ / .. -..-s.s . s-1.s.s-... sughaTi-ta daza-noSTaM(8)vyA-ghratulya-prakoSTham (7) / nagaNaH nagaNaH magaNaH yagaNaH yagaNaH 1.1-1..-5.s .s-I.s.s-s.s puruSa-mazani-lekhA()la-kSaNaM vI-ralakSmI (5) nagaNaH nagaNaH bhagaNaH yagaNaH yagaNaH / 1 -1 -5.5 . 5- 5.5- 5.5 ratisu-rabhiya-zobhi(8)rmA-linI-vA-bhyupaiti (7) // - (aSTo) 1. ukapaJcadazAkSaraprastArasya SaTzatadvisaptatyuttaracatuHsahasratamo (4672) bhado 'mAlinI' iti nAmnA khyAtaH / 2. aSTicchandaHpAdaghaTakIbhUtAnAM SoDazAkSarANAM varNagammaraniyamena prastAre kRte paJcazataSaTtriMzadadhikapaJcaSaSTisahasrabhedA (65536) jAyante tavatra aSabhagajavilasitanAmaika eva bhedo nirdiSTaH / tadatiriktA granthAntareSUpalabhyamAnabheda yathAbrahmarUpakacchandaH(1631) 'ummattA johA uDhe kohA uppAuppI jujhaMtA meNakA raMbhA NAhe daMbhA appAappI bujjhtaa| dhAvaMtA rAlA chiNNAkaMThA matthApiTThI seksattA saMmaggA bhaggA jAe aggA luddhA uddhA heraMtA // ' (prA. pi. sa. 1909) Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 adhyAyaH] chandaHzAstram / 155 pravaralalitacchandaH (16310178) 'yamau naH sau gazca pravaralalitaM nAma vRttam / ' caJcalAcchandaH (1610923) 'dijiA supaNNa Ai eka to paoharAI hiNNirUa paMca vaMkasavvalo maNoharAI aMta dija gaMdhavaNNa akkharAi solahAi~ caMcalA viNimmiA phaNiMdu ehu dulahAi~ // ' (prA0 pi. sU0 2 / 206) bANinIcchandaH (1611984)-'najabhajarairyadA bhavati bANinI gayuktaiH / ' mandAkinIcchaMndaH (1617477) 'mandAkinItmayA go vedairvedayatirbhavet / ' maM0 m0|.. garuDarutacchandaH (16319406)-'garuDarutaM najau bhajatagA yadA syustdaa|' chandomAryAm / narAcacchandaH (16 / 21846) 'NareMda jattha savvalo supaNNa vevi dIsae paika ThAma paMcame kalA catUsvIsae / ___ palaMta hAru cAru sAru aMta jassa vaTThae pasiddha e NarAu jaMpu gaMdharvaka aTThae // ' (prA. pi0 sU0 2 / 202). asyaiva granthAntareSu 'paJcacAmara'miti nAmAntaram / pramadAcchandaH (16426212)-'pramadA satyasabhagA varNairvarNayatirbhavet / ' . maM0 m0| maNikalpalatAcchandaH (16327824) ___ 'najarabhamena gena ca syaanaanniklpltaa|' nIlacchandaH (1628087) 'NIlasarua viANahu mattaha bAisahI paMca bhagaNNa paNA paDa Asia erishii| aMta ThiA jahiM hAra muNijai he ramaNI bAvaNa aggala tiNNi saA dhua rUa muNI // ' (prA0 pi0 sU0 2 / 204) . asyA 'azvagatiH' iti nAmAntaraM vR0 ra0 pa0 / madanalalitAcchandaH (16329169) 'mbhau no nau go madanalalitA vedaiH SaDtubhiH / ' dhIralalitAcchandaH (16330151) .. 'saMkalitA bharau naranagAzca dhiirllitaa|' Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| RSabhagajavilasita bhrau nau ngau kharanavako // 7 // 15 // yasya pAde bhagaNaragaNau, nagaNAnayo, gakArazca bhavati (su. sis. . m.m.s) tavRttaM 'RSabhagajavilasitaM' nAma / saptabhirnavabhizca yatiH / tatrodAharaNam bhagaNA ragaNA nagaNaH , nagaNaH nagaNaH gu. s..-..-..-..-. -s Ayata-bAhuda-NDa(7)apa-citapa-hada-yaM (5) bhagaNaH ragaNA nagaNaH nagaNaH nagaNaH gu0 5.1.1-3.1.5-1 * / . ..-.. pInaka-Tiprade-za(7)mRSa-bhagaja-vilasi-tam (9) / bhagaNA ragaNaH nagaNaH nagaNaH nagaNaH gu0 Solrs.ls-1.1 .1.1.-. 5 vIrasu-dArasa-rava(7)mati-zayagu-garakhi-kaM (9) bhagaNaH . ragaNaH nagaNaH . nagaNaH nagaNA gu0 5. -..- * * -..-. -s zrIrati-cacalA-pi(7)na pa-rihara-ti puru-Sam (5) // (atyaSTau), - cakitAcchandaH (16330751)-bhAtsamatanagairaSTacchede syAdiha ckitaa|' varayuvaticchandaH (16332343) - 'bho rayanA nagau ca yasyAM varayuvatiriyam / ' sulalitAcchandaH (16 // 32488) ''nmojannagAH mulalitA yugairyugayatirmavet / ' maM0 ma0 / : citracchandaH (1643691)-'citrasaMjJamIritaM samAnikApadadvayaM tu / ' acaladhRticchandaH (16 / 65536) dviguNitavasulaghumiracaladhRtiriha / ' 1. uktaSoDazAkSaraprasvArasya 'saptazatasaptaviMzatyadhikadvAtriMzatsahasratamo bhedaH (32727) 'RSabhagajavilasitam' iti nAnA prasiddhaH / 'gajavilasitam'' iti nAmAntaraM maM* ma0 / 'RSabhagajavijRmbhita'miti gAruDe / 2. atyaSTichandaHpAdaghaTakIbhUtAnAM saptadazasaMkhyAkAnAmakSarANA pratAre kRte ekasahasradvisaptatyadhikatrayodazalakSasaMkhyAkA (13.1072) bhedA jAyante teSvatra caturNAmeva bhedAnAM nirdezaH / pranthAntareSu nimnalikhitanAmAno'nye'pi prApyanta iti tata uddala likhyante yathA Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 adhyAyaH chandaHzAstram / 157 hariNI nasau nau slo gRtusamudraRSayaH // 7 // 16 // yasya pAde nagaNasagaNamagaNaragaNasagaNalakAragakArAzca (. // s. sss. SIS. Is. 1. 5), tadvRttaM 'heriNI' nAma / SaDbhiH , caturbhiH, saptabhizca yatiH / / nagaNaH sagaNaH . magaNaH ragaNaH sagaNaH R. gu wan - 1.1.1-1..s-s.s. 5-5 * I 5-1.1.5-1-5 kuvala-yadala(6)-zyAmA pI-no(4)nata-stanazA-li-nI () nagaNaH sagaNaH magaNaH ragaNaH sagaNaH la. gu. an.cat -2 --- mon 1-1-1-1-1-1 -5.s.s-s. I.5-1.1.5- - cakita-hariNI(6)netracchA-yA(4)maidA-lasalo-ca-nA (5) / citralekhAcchandaH (17122900) . . 'sasajA bhajagA gudikkharairbhavati citrlekhaa|' .... vRttaratnAkaratatpariziSTachandomajaryAdiSu / mAlAdharacchandaH (17138752)'paDhama dia viSNaA tahavi bhUai tyapiA caraNagaNa bIao taha abhUai hIao camarajuaaggalA vimalagaMdha hArujalA bhaNai phaNiNAharA muNahu chaMda mAlAharI // _ (prA. pi0 sU0 2 / 219). ghanamayUracchandaH (17142954)-'kathitaM ca dhanamayUraM nanabhasaralagaM kharai . rasaichinam / ' maM0 m0| haricchandaH (17146144)- rasayugahayayuDnau nau so lagau hi yadA hriH|| kAntAcchandaH (17146576)-'bhavetkAntA yugarasahayairyabhI narasA lgau|' bhArAkAntA' a0 vR0 ra0 / narkuTakacchandaH (17156240)-'hayadazabhirnajI bhajajalA sagunakuMTakam / ' ___ ra0-tatkuTakam-itiM pA0 / kokilakacchandaH (17156240)-'muniguhakArNavaiH kRtayati vada kokila kam |'-nrkuttkmev yatibhedAt 'kokilkm|'. kalAtantracchandaH (17159362) 'kalAtanaM yo tanasabhalaghubhirgena sahitam / ' . 1. uktasaptadazAkSaraprastArasyaikazatadvAdazAdhikaSaTcatvAriMzatsahasratamo (46112) medo 'hariNI' iti nAmnA khyAtaH / 2. 'malimlucalocanA' iti pAThaH / . cha. zA. 14 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 kaavymaalaa| nagaNaH sagaNaH magaNaH ragaNaH sagaNA & gu. / ..-..s/- s.s.s-s * *s-I..5-4-5 manasi-jadhanu(6)-Anirgho-pai(4)riva-zrutipe-za-lai (7) nagaNaH sagaNaH magaNaH . . ragaNaH sagaNaH R. gu. .. ..-5.5.5-5 .5-1.1.5-1-5 manasi lalanA(6)-lIlAlA-paiH(4)karo-ti mamo-tsa-vam (7) // etdRssbhvilsitmitypre| pRthvI jasau jasau yalo g vasunavako // 7 // 17 // yasya pAde jagaNasagaMNI (151. Is) punarjagaNasagaNau (151. us) yagaNalakAragakArAzca (Iss. I. 5), tadvRttaM 'pRthvI' nAma / aSTabhirnavabhizca yatiH / tatrodAharaNam jagaNaH sagaNaH jagaNaH sagaNaH yagaNaH la* gu. 1.5 -1.1.5-1.* / ..si.s.s -5 itAH sa-miti ze-trava(8)tri-bhuvane vikIrNa ya-zaH (1) jagaNaH 'sagaNaH jagaNaH sagaNaH. yagaNaH la0 gu. / .. / / ..s is * 1-1.5-1.s.s-1-5 kRtazca guNinAM gRhe(8)ni-ravadhi-mahAnu-tsa-vaH (9) / jagaNaH sagaNaH * jagaNara sagaNaH yagaNaH la* gu. 1..1-1.1.5-1.5. / .s-1.5.5-F-s 'layA kR-tapari-prahe(8)kSi-tipa vI-ra! siMhA-sa-ne (9) jaMgaNaH saMgaNaH jagaNaH ' sagaNaH yagaNaH la* gu0 in our c omin 1.5.-1.1s-s * 1-1.15 .5*s 1-5 nitAnta-nirava-grahA(8)pha-lavatI ca pRthvI kRtA (9) // vaMzapatrapatitaM bhraunbhau nalau g digRSayaH // 7 // 18 // yasya pAde bhagaNaragaNanagaNabhagaNanagaNalakAragakArA (su. sis. m. su..I.s) bhavanti, tadvRttaM vaMzapatrapatitam' nAma / dazabhiH saptabhizca yatiH / tatrodAharaNam 1. uktasaptadazAkSaraprastArasya saptazatapaJcAzadadhikASTatriMzatsahasratamo ( 38750) medaH 'pRthvI' iti nAmnA prsiddhH| 2. 'tuDiNavIrasiMhAsane' iti li. pustke| 3. uktasaptadazAkSaraprastArasya nakzatatrinavanyuttarakaSaSTisahasratamo (61993) medo "vaMzapatrapatitam' iti nAmnA prasiddhaH / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 adhyAyaH chandaHzAstram / bhagaNaH ragaNa nagaNA .bhagaNaH nagaNaH la. gu0 3.1.1-5.1.5-1..1- * 1.1- 1-- aba ku-ruSva ka-mai suka-taM(10)yada-paradi-va-se (7) bhagaNaH ragaNaH nagaNaH bhagaNA nagaNaH . gu0 - na c ama . s.. 1-5.1.5-1.11- * / ...HIs mitra ! vi-dheyama-sti bhava-taH(10)kimu ciraya-si tat ? (7) / magaNA ragaNaH nagaNA bhagaNA nagaNaH la0 gu0 s.1. 1 5.1.5-1.1.1-5. * .-11-1-1-5 jIvita-malpakA-lakala-nA(10)laghu-tarata-ra-laM (7) magaNA ragaNaH nagaNaH bhagaNaH nagaNaH la. gu. ..| S.s-11-s * / / ..-1-s nazyati vaMzapa-trapati-taM(10)hima-salila-mi-va (7) // mandAkrAntA mbhau ntau gau g samudrartukharAH // 7 // 19 // yasya pAde magaNamagaNanagaNAH, (sss. su. // ) tagaNau, (ss1. SsI) gakArI va (s.s) tad 'mandAkrAntA' nAma / caturpu SaTsu saptasu ca yatiH / tatrodAharaNam magaNa gaNA nagaNaH tagaNaH tagaNaH gu0 gu0 s.s.s-s * .-..-s * s* !-5.. / 5-5 pratyAdi-(4)sama-razira-saH(6)kAndi-zIbhUya na-TaM (7) magaNaH bhagaNaH nagaNaH tagaNaH tagaNaH gu* gu0 s.s.s-s. 1-1-1-1-1-5 * 5.1-s.s. s-s tvaM niHze-6(4)kuru ripuba-laM(6)mArga-mAsAdya sa-dyaH (7) / magaNaH bhagaNaH nagaNa: tagaNa: tagaNaH gu. gu0 5.s.s-s * .-.-5 . 5.-5.5.15s kiM nAzrI-pIH(4)pariNatadhi-yAM(6)nIti-mArgopa-de-zaM? (5) magaNaH bhagaNaH nagaNaH tagaNaH tagaNaH gu0 gu0 s.s.s-s * 1.1-1. / .1-5 . s.-s.s. -s-s mandAkrA-ntA(4)bhava-ti phali-nI(6)vAri-lakSmIH kSa-yA-ya (7) // zikhariNI yamau nasau bhalo gRturudrAH // 7 // 20 // 1. uktasaptadazAkSaraprastArasya navazataikonatriMzaduttarASTAdazasahasratamo ( 18929.) bhedo 'mandAkrAntA' iti nAnA prasiddhaH / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 yasya pAde yagaNamagaNanagaNasagaNabhagajalakAragakArAtra ( Iss. sss. III. // s. sil. 1. 5 ) bhavanti, tadvRttaM zikhariNI' nAma / SadakhekAdazasu ca yatiH / tatrodAharaNam -- yagaNaH magaNaH. nagaNaH sagaNaH bhagaNaH 0 gu0 A kAvyamAlA 1. 1.S-S-S-S-S 1.1.1 1.1.5--5.1.1 1-5 yazaH ze-SIbhUte (6) jagaiti baranA - ye guNa-nidhI (11) yagaNaH magaNa nagaNaH sagaNaH bhagaNaH la0 gu0 Map A 1- S.S S.S.s 1.1.1115-- S. 1.15 pravRtte vairAgye (6) viSaya - rasani - ekAntama - na - sAmU ( 11 ) / nagaNaH sagaNaH bhagaNaH kra0 gu0 yugaNaH magaNaH Ma M. 1.S.S-S.S.S 1-1*1*5-5. 1-1-1-S idAnI-masmAkaM(6) ghanata-rulatA - nirjhara - va - (11) nagaNaH sagaNaH bhagaNaH cha0 gu0 Aapla vagaNaH magaNaH Ma ma MA 1.5.5-5.5.5 1.1.1 1.1.5-5. 1.5 tapasta va - muM ceto ( 6 ) bhavati girimA-lAM zikha-ri-NIm (11) // ( dhRtyAm ) 1. tathaiva catuHzatatriMzadadhikonaSaSTisahasratamo ( 59430 ) bhedaH zakhariNI' - iti nAmnA prasiddhaH / 2. 'tuDiganaranAthe' iti li0 pustake / 3. dhRticchandaH pAdaghaTakIbhUtAnAmaSTAdazAkSarANAM prastAragatyA lakSadvikamekazatacatuzcatvAriMzaduttaradviSaSTisahasrANi ( 262144 ) ca medAH / teSu 'kusumitalatAvellitA' nAma vRttamekamevAtra nirdiSTam / prAkRtapiGgalasUtra chandomaJjarIvRttaratnAkarapariziSTeSu tvadhikA bhedA udAhRtAH santIti tata uddhRtya teSAM nAmAni likhyante-- zArdUlacchandaH (18|10073)--- 'zArdUlaM vada mAsaSaTkayati maH sau jasau romazcet maJjIrAcchandaH (1812673) - 'kuMtIputtA tiNNA diNNau maMthA saMThavi ekkA pAe hArA hatyA duSNA kaMkaNu gaMdhA saMThavi juggA jaae| cArI hArA bhavvAkAra pAAaMtahi sajI Ae sappArAA suddhAkAara jaMpe piMgala maMjIrA e // ' citralekhAcchandaH (18|18877)--- ( prA0 pi0 sU0 21227 ) 'varNAzvarmananatatamakaiH kIrtitA citralekheyam !' Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 adhyAyaH] chandaHzAstram / 161 krIDAcandracchandaH (18|37450)'j iMdAsaNA eka gaNNA su hovei pAe hi pAe dahA aTTha vaNNA suhAvei daMDA suThAe sutthaae| dahA tiNNiguNNA jahA savvalA hoi mattA supAe __ phaNiMdA bhaNaMtA kilAcaMda chaMdA NibaddhAi jAe // ' - (prA0 pi0 sU0 21229) citrarekhAcchandaH (18337873) - 'mandAkrAntA naparalaghuyutA kIrtitA citrrekhaa|' nArAcacchandaH (1875954)-'iha nanaracatuSkasRSTaM tu nArAcamAcakSate / ' SoDazAkSaraprastAre narAcaH, atra tu nArAca ityanayorbhedaH / nArAcasyaiva 'siMhavikrIDitam' 'mahAmAlikA' iti nAmAntare anyatra / asyaiva yatimedAta 'lAlasA' iti nAmokamanyaiH-'dazavasuviratirnanau raizcaturbhiryutau lAlasA' iti / 'nizA' iti maM0 ma0 vilAsacchandaH (1874969)-'vilAso maH sasau rAzca guNaSaDvasubhi ytiH|' maM0 ma0 . nandanacchandaH (18376720)-'najabhajaraistu rephasaMhitaiH zivairhayairnandanam / ' hariNayutacchandaH (18192957) 'mAtso jau bharasaMyutau karibANakairhariNaplutam / ' carcarIcchandaH (18492959) 'pAa Neura jhaMjhaNakai haMsasahasusohaNA - tholatholaMthaNagga Naccai mottidAma mnnohraa| vAmadAhiNa vANa dhAvai tikkhacakkhukaDakkhaA. kAhi pUrisa gehamaMDaNi eha suMdari pekkhaA // ' (prA. pi0 sU0 21232) haranartanam' iti nAmAsyA vR0 ra0 / vibudhapriyA' iti / * haranartanacchandaH (18|92989)-'sauN jajo bharasaMyutau karibANakaiharanarta nam |'-vR0 ra0 / 'kumudvatI' iti vR0 ma0 ko0 mallikAcchandaH (18193011)-'mallikA syAdrasajajA bharau chinnASTapa tibhiH / ' maM0 ma. calacchandaH (18193109) _ 'mbhau jI zrI cecalamidamuditaM yugairmunibhiH khraiH|' zArdUlalalitacchandaH (18|116509)'mH so jaH satasA dinezaRtubhiH shaarduulllitm|' . (chandomAryAm) Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara kAvyamAlA / kusumitalatAvellitA mRtau nyau yAvindriyartusvarAH // 7 // 21 // || | yasya pADe magaNatagaNanagaNayagaNA ( sss. sst. III. Iss ) yagaNau ( Iss. iss ' ) ca tadvRttaM 'kusumitalatAvelitA' nAma / paJcasu SaTsu, saptasu ca yatiH / tatrodAharaNam magaNaH Art tagaNaH 3.5-5.3 magaNaH * -:01. 11.5 S--1.5.5-1.S.S dhanyAnA - metAH (5) ku - sumita - latA (6) ve - litotphullatrRkSAH (7) yagaNaH nagaNaH .... magaNaH nagaNaH yagaNaH Mar * tagaNaH nagaNaH A 2.5-2.2.2 * S-1.5.5-1.5.5 motkaNThaM kUja (5) tpa- ramRta-kalA (6)lA - pakolA - halinyaH (7) / tagaNaH yagaNaH yagaNaH * 31-11.i. magaNaH 11 Mala C.C. S. S 110113 * 51. '.'-1-5.5 madhvAdau mAdya (5)nma-dhukara - kalo (6) dgI - tajhaGkA - raramyA (7) yagaNaH yagaNaH yagaNaH S A nagaNaH Ala yagaNaH yagaNaH Ma yagaNaH nagaNaH Ada yagaNaH yagaNaH - ma * 1-1-1-1-1-5 S-1.5.5-1.S.S grAmAntaH-srotaH (5) pa - risara - bhuvaH (6) prI-timutpA - dayanti ( 7 ) // ( atidhRtI) sudhAcchandaH (28/116614 ) - 'sudhAtarkaistarkairbhavati Rtubhiryo mo nasatasAH / ' mahAMsenacchandaH (18|118613 ) -- 'mrau nau tsaukhararudrairyatiriti mahAsenamuditam / ' azvagaticchandaH (181126331) 'paJcabhakArakRtAzvagatiryadi cAntasaracitA / ' zubhacchandaH (98 / 126844 ) - 'zubhaM sanajanA bhaH saH pApAGgAGgaguNairyatiH |'mN0 ma0 / 'zubhacaritaM ' iti vR0 ma0 ko 0 bhramarapadakacchandaH (18/130971) - 'bhAdrananA nasau bhramarapadakamidamabhihitam / '' 1. uktASTAdazAkSaraprastArasyASTazatasaptapaJcAzadadhikasaptatriMzatsahasratamo ( 37857 ) bhedaH 'kusumitalatAvellitA' iti nAmnA prasiddhaH / 2. atidhRticchandaHpAdarghaTakIbhUtAnAmUnaviMzatyakSarANAM prastAre kRte lakSapazcakam, caturviMzatisahasrANi, aSTAzItyadhikadvizataM ( 524288 ) bhedA jAyante tatra zArdUlavikrIDitamantarA prandhAntareSUpalabhya-mAnA bhedA yathA--- zambhucchandaH (19 / 3172)-- ' dazabANA dhairyatidhArI svo yabhamA mo gaH zambhuH proktaH / ' a0 0 0 - ' navabANAkSairiti pAThAntaram / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 adhyAyaH] chandaHzAkham / 163 meghavisphUrjitAcchandaH (19175713) rasavazvaiThau sau raraguruyutau meghavisphUrjitA syAt / ' vR020 puSpadAmacchandaH (19 / 75745) 'bhUtAzvAzvAntaM matanasararagaiH kIrtitaM puSpadAma / ' asya 'phulladAma' iti saMjJAntaraM cha0 maM0 chAyAcchandaH (19383905 - 'bhavetsaiva cchAyA tayugagayuga syAhAdazAnte ydaa|' bimbacchandaH (19 / 149473) 'vRttaM bimbAkhyaM zaramunituragaimtau sau tatau ceduruH / ' chAyAcchandaH (19157634) 'iyaM cchAyA khyAtA Rturasahayairyo manasA bhtau guruH|' paJcacAmaracchandaH (19 / 174848) 'nayugalalaguru nirantaraM yadA sa pnyccaamrH|' maNimaJjarIcchandaH (19 / 185330) 'yugAzvaiH syAdyabhanayajajamAH kIrtitA mnnimnyjrii|' saralacchandaH (19 / 186040) 'navabhirdazamizchinaM saralaM nbhrasajA jagau / ' ma0ma0 makarandikAcchandaH (19 / 186306). 'saiH SaDbhiokaryamanasajajA gururmkrndikaa|' varUthinIcchandaH (19 / 194494) 'zaratrayaiyugaizchinA janbhanagA varUthinI / ' mai0 ma0 samudratatAcchandaH (19:214878) 'gajAdhituragai sau jasatabhA gdhesmudrttaa|' . (vRttaratnAkarapariziSTe) surasAcchandaH (194237457) 'nau bhanau yo no guruzcetkharamunikaraNairAha surasAm / ' candrAlAcchandaH (193523264) 'Thavi diavarajuala majjha karaala karahiM. puNa vi diavarajuala majjha karaala karahi / sarasagaNa vimala jahi suNNi Thavai managai / vimalamai uraavai caMdamala kahai sai // (prA. pi. sU0 20242) Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 kAvyamAlA / zArdUlavikrIDitaM sau sau tau gAdityaRSayaH // 7 // 22 // yasya pAde mamaNasagaNau (Sss. Is) jagaNasagaNau (Isi. Is) tagaNo gakArazca (ssi. ssi.s); tattaM 'zArdUlavikrIDitaM' nAma / dvAdazabhiH saptabhizca ytiH| tatrodAharaNam magaNaH . saMgaNaH gaNaH . sagaNa tagaNaH tagaNaH gu0 s.s.s-1.5-1.5.1-1.1. s s s. / -.5-5 kambuprI-yamuda-prabAhu-zikharaM(12)raktAnta-dIrghakSa-NaM (7) magaNaH pragaNaH jagaNaH sagaNaH tagaNaH tagaNaH gu0 s.s.s- s-1.5.1-.. s s .s.-.. - zAlaprAM-zuzarI-ramAya-tabhujaM(12)vistIrNa-vakSaHstha-lam (7) / magaNA sagaNaH jagaNaH sagaNaH . tagaNaH tagaNaH gu0 an in o ciroin 5.5.5-1..s-.5.-Is s .s.1-5.5.1-5 kIlaska-ndhamanu-dvataM pa-rijane(12)gambhIra-satyakha-2(7). magaNaH sagaNaH jagaNaH sagaNaH tagaNaH nagaNaH gu0 s.s.s ..5-1.5.1-. -5.5.1-5.5.1-5 . rAjyazrIH samupai-ti vIra-puruSaM(12)zArdUlavikrIDi-tam (7) // idAnIM kRtiH prakRtirAkRtirvikRtiH saMkRtirabhikRtirutkRtizcati sapta kRtayaH krameNekAkSaravRdhyodAhiyante (tatra-tau) dhavalAcchandaH (195262144) 'karai vasu suNi juvai vimalamai mahiale Thaia Thai ramaNi sarasagaNa paapa pale / diagaNa cau caupaahiM bhaNa phaNivai sahI kamalagaNa sarasamaNa sumuhiM dhavalama khii|' . . (prA. pi0 sU0 2 / 244) 1. ukkonaviMzatyakSaraprastArasya trizatasaptatriMzaduttarakonapazcAzatsahasrAdhikaikalakSatamo (149337) bhedaH 'zArdUlavikrIDitam' iti nAmnA prasiddhaH / 2. kRticchandaHpAdaghaTakIbhUtAnAM viMzativarNAnAM prastAre kRte lakSadazakam , aSTacatvAriMzatsahasrANi, SaTsaptatyadhikapaJcazataM ca (1048576) bhedA jAyante teSu suvadanAvRttAkhyau bhedAvatra nirdiSTau / pranthAntareSu tu yathA Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 adhyAyaH] chandAzAkham / 115 suvadanA prau nau yamau lgAvRSikharatavaH // 7 // 23 // yasya pAde magaNaragaNabhagaNanagaNayagaNabhagaNalakAragakArA (sss. sis. sn... Iss. su.1.5) bhavanti, tadvRttaM 'suvedanA' nAma / saptasu saptasu SaTsu ca yatiH / tatrodAharaNam magaNaH ragaNaH bhagaNaH nagaNA vagaNaH . magaNA R0 gu0 - F-AIR . . Vin on. sis.s-s.1s-s. I.-..-.s *s-..-- yA pIno-dADhatu-ga(7)stana-jaghana-ghanI(7)vo-gAlasa-ga-ti (6)- . magaNaH ragaNaH bhagaNaH nagaNaH . gaNaH bhagaNaH * gu0 5.s..s-s..s-s * .-..-. : -..-- . yasyAH karNAvataM-so(7) pala-rucija-yinI(5)bI-dhaM ca na-ya-ne (6) / zobhAcchandaH (20|151490)-'rsairshvrshvairymnnttgairge shobheymuktaa|" mattebhavikrIDitacchandaH (201298628). 'sabharA nammlagiti trayodazayatimattemavikrIDitam / ' vR0 ra. utpalamAlikAcchandaH (20355799) 'bhranbhabhralgA prahai rudrairvicchinotplmaalikaa|' maM0 ma / gItikAnchandaH (201372076)-... ... 'sajajA bharau salagA yadA kathitA. tadA khalu giitikaa|' : asyaiva chandasaH prAkRtapiGgalasUtre 'gItA' iti nAma / 'pramadAnanam' iti vR0 ra0 madakalanIcchandaH (20 / 506880) 'madakalanI najanabhasA nalagAzchinA zarAjabANAjaiH / ' maM0 ma0 .. kanakalatAcchandaH (201524288)- ... .. 'kanakalatA sA kathitA SaSnairyuktA tathA lagAbhyAM ca / ' maM0 ma0 'gaNDakAcchandaH (201699051), 'raggaNa palaMtaA puNo NareMda kaMtaA suchakkaeNa . ........ - . hAra eka dijjhahI susadda pAa kijjahI suskenn| ... gaMDA gaNehu ehu vaMkasaMkhasaMsale phaNiMda gAu . tIsa matta pAa patta hAra tIabhAgae susadda Au // ' . (prA. pi0 sU0 2 / 255) 1. uktaviMzatyakSaraprasvArasya catuHzatasaptadazottarASTasaptatisahasrAdhikadvilakSatamo (278417) bhedaH 'suvadanA' iti nAmnA prsiddhH| .. Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 kaavymaal| magaNaH galA bhagaNA nagaNA, bamaNaH bhagaNaH la0 gu: s.s.s-s.1.5-5 . .-.. . s s s .1.1-1-5 syAmA sI-mantinI-nA(7)tila-kamiva mukhe(7)yA ca tribhu-va-ne (6) magalaH ramaNaH bhamaNaH nagaNaH gaNaH bhagaNaH la. gu0 - - -- - -- mom s.s.s s.I.ss . .- . -.s .3-5.1.1-1-3 samprAptA sAmprataM me()naya-napatha-masau(7)dai-vAtsuva-da-nA (6) gliti vRtam // 7 // 24 // yasya pAde gakAralakArAH (1) krameNa bhavanti, tad 'vRtta' nAma vRttam / kRtiprakaraNena yAvadbhireva viMzatyakSarAli pUrvante, tAvatAM glAM grahaNam / tatrodAharaNam(OXRXN)(((OCOXEXexr.XNXX21814X16X10X10X19420) ********* * * * * * * * * * * * jantu-mA-tra-du:-kha-kArI ka-ma-ni-mi-taM bha-va-tya-na---he-tu (OXEXoxox)(OCOXXXI.XXRX11X18X14X14X10, 1819420) ....... ... ... .. . * * * * * * * * * tena sarva-mA-tma-tu-lya-mI-kSa-mA-Na u-ta-maM su-khaM la-bha-kha / (Ox)(OCOCAXOCXEXXIX29X12Xnxx14XXX20X19420) ............ ... . * * * * * * * bi-di-di-pU-rva-kaM ma-mo-pa-de-za-vA-kya-me-ta-dA-da-re(0(RXN)(OXAXXoXexeXIXXRXnx14-15416X10X18x19420) ................ * * * * * * * * * -ta-me-ta-du-ta-maM ma-hA-ku-la-pra-sU-ta-ja-ma-nAM hi-tA-ya // atra pAdAnte ytiH| (phrakRtau) 1. upaviMzatyakSaraprasvArasyaikapazcAzaduttaranavanavatisahasrAdhikaSaDlakSatamo (199051) medo 'vRttam' iti nAnA prasiddhaH / 'vRttaM rajau rajau pAde rajau golaH' iti gAruDe 120935 asyaiva 'mAlavama' iti saMjJA maM0 m0| 2.,prakRticchandaHpAdapaTakIbhUtAnAmekaviMzatyakSarANAM prakhAre kRte lakSAviMzatiH, saptanavatisahasrANi, ekavatadvipakSAzaca (2097152) bhedA jaaynte| veSu ye'tra nokAste pranthAntarebhyaH samudatya likhyante- . narendracchandaH (211450519) 'AihiM jatva pAagaNa paalia johala aMta ThavIje kAhala saha gaMdha eNma munigaNa kaMkaNa jAha karIje / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 madhyAyaH] 16. sragdharA mau bhanau yau ra trisaptakAH // 7 // 25 // yasya pAde magaNaragaNabhagaNanagaNAstrayazca yagaNAH (sss. sas. S. I. ass. Iss. ass), tat 'sragdharA' nAma vRttam / saptasu saptasu saptasu ca yatiH / tatrodAharaNam magaNaH ragaNaH bhagaNaH nagalA bagaNA yagaNa gaNA s.s.s-s..s-5 * * -1-1-1-1.5 *s .s.s-s.s rekhA-bhrUH zubhrada-nta(7)dhuti-hasita-zara(7)candrikAcA-rumUrti (7) magaNaH ragaNaH. . bhagaNaH namaNaH kAmaH kyaNA vagaNaH . s.s.s-5.1.5-5 * *1-1-1- H*s * 3-s.s-.s.s mAdyanmA-tAlI-lA(7)gati-rativi-pulA(7)mo-gatuGga-sanI yA (.) / 'magaNaH ragaNaH bhagaNa nagaNA vagaNaH yagaNA vagaNA 5.5.5-5.1.5-5..-. -.. -.s.s-ss rambhAstra-mbhopamo-rU(7)rali-malina-ghana(7)mi-badhammi-lahastA (7) magaNaH ragaNaH bhagaNaH nanaNaH vagaNaH vagaNA yagaNaH s.s.ss.I.s-5 . .--..-.s *s-1.s.s .s.s bimboSTI raikaka-ThI(7)diza- rati-sukha(7)va-dharA sundarIyam (7) / (AkRtau) saddai eka tatya cala garavai pUrahu saMkha subhanyA . cAmarajugga aMta jahi paalia ehu pareMdaDa kavvA' prA0 pi* sU0 20263 / sarasIcchandaH (211711600) "najabhajajA jarau yadi tadA gaditA sarasI kavIzvaraiH // ' sarasIvRttameva 'salilanidhi' nAnA prasiddham / anyeSAM mate 'siddhaka miti saMzitametat / suranartakIcchandaH (211765617) _ 'suranartakI ranaranA ranarA viratI rasartuzAstraguNaiH / maM0 ma0 1. ukaikaviMzatyakSaraprastArasya dvisahasranavazatatrinavatyuttaratrilakSatamo (302993) bhedaH 'nagdharA' iti nAmnA prasiddhaH / 2. 'cArukaNThI' li* puskhke| 3. AkRticchandaHpAdaghaTakIbhUtAnAM dvAviMzatyakSarANAM prakhAre kRte (4194304) bhedA jaaynte| teSvatra ye nokAH, paratra cokAste tata AkRSya likhyantehaMsIcchandaH (2221048321)- .. ' 'NettANaMdA umge caMdA dhavalacamarasamasimakaraviMdA ugge tArA teA hArA viasu kamalavaNa primlkNdaa| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 kaavymaalaa| madrakaM bhrau nau nau nagau digaadityaaH||7||26|| yasya pAde bhagaNaragaNo, ('sn. sis) nagaNaragaNe, (. sis) punarnagaNaragaNI (. SIS) nagaNo gakArazca (n.s) bhavatastadvRttaM 'madrakam' naam| dazabhirdvAdazamizca yatiH / tatrodAharaNam bhagaNaH / ragaNaH nagaNaH ragaNaH nagaNaH . ragaNa nagaNaH gu0 :.1.1-5.1. 11.-5. * Is-1 . 5.5-1.1.1-5 madraka-gItibhiH sakRda-pi(10)stuva-nti bhava! ye bhava-ntamabha-vaM (12) magaNaH ragaNaH nagaNA ragaNaH nagaNaH ragaNaH nagaNaH gu. 5.1.1-5.1.5-1.1.1-5 * 1.5-1.. / 5.1.5-1.1.1-5 bhaktibha-rAvana-prazira-saH(10)praNa-mya tava pAdayoH sukRti-naH (12) / bhagaNaH ragaNA * nagaNaH ragaNaH nagaNaH ragaNA nagaNaH gu. 5.1.1-5.1.5-1.1.1-5 * / .s-1.1.1-5.1.5-1. / / -s te para-mezvara-sya pada-vI(10)mavA-pya sukha-mAnava-nti vipu-laM bhagaNaH : ragaNaH . nagaNaH ragaNaH nagaNaH raMgaNA nagaNaH gu0 . oin - - - - - - - ..-..-11.15 .5-1.1.1-5..s-1 -5 martyabhu-vaM spRza-nti na pu-na(10)mano-harasu-rAjanA-pariva-tAH (12) / (vikRtI) - bhAsA kAsA savvA AsA mahurapavaNa lahalahia karatA haMsA sahU phullAvaMdhU saraa samaa sahi hiaa haratA // ' ___(prA0pi0 sU0 2 / 268) mattabhacchandaH (2211915765) - 'mattebhAkhyaM tabhajajasaranagayuktaM kharArvaphaNibhinnam / ' maM0 ma0 / madirAcchandaH (22 / 1797559) 'saptabhakArayutaikagururgaditeyamudAratarA mdiraa|' 1. uktadvAviMzatyakSaraprastArasya ( 1930711) tamo bhedo 'madrakam' iti nAmnA prasiddhaH / asyaiva 'prabhadrakam' iti nAmAntaraM rtnaakre| 2. asya chandasaH tryazItilakSANi, aSTAzItisahasrANi, aSTottarANi SaTzatAni (8388608) ca bhedA bhvnti| teSu bhedadvayamevAtra nirdiSTam / paratra ca ye'dhikA bhedAste yathAsundarIcchandaH (233590044)'jahi~ Aihi hatyo karaala tatyo pAa lahUjua vaika tiA uvi sallaM pahilo camarahihilI salajuaM puNe ktthiaa| Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 adhyAyaH] chanda zAstram / azvalalitaM najau bhUjau bhUjau bhUlau grudrAdityAH // 7 // 27 // yasya pAde nagaNajagaNI (m. Isi) bhagaNajagaNI (sn. Is1) punarbhagaNajagaNI (su. Is1) bhagaNoM (su) lakAragakArau (1.5) ca bhavataH, tadvattam 'azvalalitam' nAma / ekAdazabhidizabhizca yatiH / tatrodAharaNam- . . nagaNaH jagaNaH bhagaNaH jagaNaH . bhamaNA jagaNaH' bhagaNaH 0 0 m nm nm nm bm n ' . mh mh 1.1.1-1.5.1-5 -5 . .-5:.-1.5 -5. / / -15 . . pavana-vidhUta-vIci ca-palaM(11)vi-lokaya-ti jIvi-taM tanu-ma-tA:(12). nagaNaH . jagaNaH bhagaNA jagaNaH bhagaNaH vagaNa, bhagaNaH . . / ..-..-..-.s: -S -IS-..-1 vapura-pi hIya-mAna ma-niza(11)ja-rAvani-tayA va-zIkRta-mi-dam (12) / nagaNaH jagaNaH .. bhagaNaH jagaNaH * bhagaNaH' jagaNaH * bhagaNaH * * ran ' s mon / .. / / .5.1-5.1.-1.5 * !-5:11 .5.1-5.1.1+s sapadi nipIDa-na vyati-karaM(11)ya-mAdiva' narAdhi-pAnara-pa-zuH (12) nagaNaH jagaNaH bhagaNaH .... jagaNA: / bhagaNaH .jagaNaH bhagaNA * gu. mm mrHm nm nm .nysm "tm mm mmm. 1.1.1-1.5.1-5.1.1-1.5 .. !-5.1.1-1.5.1-5.1.1- s parava-nitAma-vekSya ku-rute(11)ta-thApi ha-tabuddhi-razvala-li-tam (12) / mattAkrIDA mau nau nau nlau-g vasupaJcadazakau // 7 // 28 // yasya pAde magaNau, (sss. sss) tagaNo, (51) nagaNAzcatvAro (u. // .. // ) lakAragakArau (1.5) ca tadvattaM 'mattAkrIDA' nAma / aSTabhiH paJcadazabhizca ytiH| tatrodAharaNam-: .. paaaMtahi hatthAgaNa paNije teisa vaNNa pamANa kiA eNhu mattahi pAA pai pabhaNijje vaNNahi suMdariA bhaNiA // ' . .. (prA. pi0 sU0 21271) sudhAlaharIcchandaH (2363594240)- ... 'nagaNena tarkajalagai rudrarturasairyatiH sudhaalhrii|' maM0 ma0 adritanayAcchandaH (23 // 3861424) 'najabhajabhA jabhau laghugurU budhaistu gditeymdritnyaa|' 1. uktatrayoviMzatyakSaraprastArasya ( 2812848) tamo bhedaH 'azvalalitam iti nAmnA prasiddhaH / 2. uktatrayoviMzatyakSaraprastArasya (4294049) tamo bhedaH 'prattAkrIDA' nAmnA khyaatH| cha. zA0 15 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 magaNaH magaNaH A " tagaNa 8.5. SS. S.S 3.3 * hRyaM mayaM pItvA nArI (8) skhalitagatirati - zayaraM-sikraha-da-yA (15) magaNaH magaNaH A kAvyamAtya | nagaNaH nagaNaH nagaNaH naganaH 0 pu0 pla adm 1-1.1+1.111.11 1115 nagaNa bhagaNaH nagaNaH nagaNaH la0 gu0 sa ma pa pla S.S.S-S.S.S-SS 1111111 111-1.1.1-1-3 mattAkrI-DA lolai-go(8)rmu-damakhi-laviTa- janama - nasi ku-ru-ve (15) / sagaNaH nagaNaH bhagaNaH nagaNaH nagaNaH sa0 gu0 magaNaH magaNaH mama alalele Aapla S.S.SS.S.S-S.S. ***1*1-*|*|*|*|-|-5 vIta trI-DAzvIlA-lApaiH (8) zravaNasukhasubha-ga sula- litava-ca-nA (15) sagaNaH magaNaH magaNaH Alpin nagaNaH gaNa: nagaNaH nagaNaH 30 gu0 Amanda la pla 5-1-11.1-1.1.1-1.1.11.111S.SS-SS- S.S.S nRtyega - tairbhUvi-kSepaiH (8) kalamaNi-ta vividhaviha-kula-ru-taiH (15) // ( saMkRtI) 1. atrApi prakhAre caturviMzatyakSarasyaikA koTiH saptaSaSTilakSANi saptasaptatisahasrANi SoDazottaraM zatadvayaM ca (16777216) medAH / teSu pranthAntare keciddRzyante / yathAsvairiNIkrIDanavRttam (24/4793491) - 'svairiNIkrIDanaM prophamaSTabhI ragaNairyutam |'-mN0 ma0 / durmilAcchandaH (24 / 7190266 ) - 'dumilAi paAsahu vaNNa bisesahu bIsa pharNidaha cArugaNA bhaNu matta batIsaha jANibha sesaha aTThahi ThAma ThaI sagaNA / gaNa aNNaNa kija kitti muNijjai laggai dosa aNea jahI kahi tiSNi virAmahi pAaha tA dai aTTha cauddaha matta sahI // ' ( prA0 pi0 sU0 2 / 277 ) 'brumilA' ityAkhyAntaraM candrikAyAmasyAH, 'ghoTaka' miti maNikoze / vezyAprItivRttam (24 / 8451857)--- 'vezyAprItirma bhayamanabhanasayuktA hi phnnigjairichnaa| maM0 ma0 / kirITacchandaH (24|14380471) - 'ThAvahu Aihi sakkagaNA taha salla visajjahu ve vi tahApara ura sahajuaM taha Neurae paribAraha saMkagaNA kara / kAhalajuggala aMta karijjasu epari cauvisa vaNNa paAsahu battisa matta paappaa lekhau aTTha aAra kirITa visesahu // ' (prA0 pi0 sU0 2 / 279 ) Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 adhyAyaH] chandaHzAkham / tanvI bhUtau nasau mau nyAvindriyakharamAsaH // 7 // 29 // yasya pAde bhagaNatagaNI, (su.st) nagaNasagaNo, (. us) bhagavI (sn.. su) nagaNayagaNo (m. Iss) ca, tadvattaM tanvI' naam| pAsu, sAsu, dvAdazamu ca ytiH| tatrodAharaNam - manaNaH . tagaNA nagaNaH saNaH mamA magaNa nagaNaH gaNaH - - - - - - s..-.s . -..- .s s..-.. -..-.s.s candramu-sI su(5)nda-racana-jaghanA(7)kundasa-mAnazi-kharada-anApA (12) bhagaNaH tagaNaH gagaNA sagaNaH bhagaNaH bhagA nayA kAma s.1.15.s . -..-.s ..- . -.-.s.s niSkala-vINA(5)zru-tisukha-vacanA(5)vaskhaku-bata-ralana-yanAntA (12). gagaNaH tagaNaH nagaNaH sagaNaH bhagaNaH bhagaNaH namaNaH vagaNaH s.1.1-s.s * / -..-.. .-..-.1.12.s.s nirmukha-pIno(5)na-takuca-kalazA(7)mattaga-jendrala-litaga-manA ca (12) . bhagaNA tagaNA nagaNA sagaNaH bhagaH baNA naMgA camaH en mann man 5.1. 15.s . / -..-..s ..-.: --.-.s.s nirbhara-lIlA(5)ni-dhuvana-vidhaye(7)mukhana-rendrama-vatu ta-vatanvI (12) // - (abhikRtau) krauJcapadA bhUmau sbhau nau nau ga bhUtendriyavaskRSayaH // 7 // 30 // yasya pAde bhagaNamagaNau, (su. sss) sagaNabhagaNau, (us. su) nagaNAzcatvAro (. m. .m) gakAra (5) zca tadvRttaM 'krodhapadA' nAma / paJcabhiH, paJcabhiH, a. TabhiH, saptabhizca yatiH / tatrodAharaNam 1. 'dvirAdityA' iti vaidikpaatthH| 'dvirAdityA' ityapahAyendriyakharamAsA iti pratIcyAH paThanti, amipurANe ca tathopabRMhaNaM dRshyte| vyaGTAcalasUriH / 2. utacaturvizatyakSaraprasvArasya (4155367) tamo medaH 'tanvI' iti nAnA prasiddhaH / 3. atrApi / prasvAragatyA paJcaviMzatyakSarasya koTitrayam, paJcatriMzallakSANi, catuHpaJcAzatsahasrANi dvAtriMzaduttarANi catuHzatAni ca (33554432) medaaH| teSu granthAntare'dhikam yathAkalakaNThacchandaH (2515500960) kalakaNThAkhyaM sajanajabhanaranagAzcAhibhoginidhimilA / ' ma.ma. 4. upacaviMzatyakSaraprasvArasya (16847) tamo medaH 'krodhapadA' iti nAmrA prsiddhH| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aanwa .. ... .. .: - mA api-sAkSI(5)pipAla-cI(5)kali--- savis-mudina(8)manuna-yakaThi-nA (7) / s. s.s . .. - * - paMta-rAbhiH(5) lazirA-miH(pIparayamana va mAlA nAmaman ini .-..--.-.: vRtaka puravi(8)zayaku-Tilaga-tiH () ..15.s * .s-s".bhArata-bA(5)ni-prakapo-lA(5)laghumanA navanA nagaNaH magamaH guru to prolol-1.1.f otolog tararu-cayuga(8)parici-tahRda-yA (7) / 5.1.15.s * s i.s s * I.sA pari-hAryA(5)ko-capadA strI(5)dhuvanagaNA nagaNaH namaNaH nagaNaH gu. +. -..-.1.1-s . maha ni-vadhi(8)sukhama-bhilapa-tA (7) (utkRtau) .. 1. atrApi prasvAragatyA rasalocana(26)varNasya koTiSaTkam , ekasaptatilakSANi vasusahasrANi, catuHSaSTayuttarANyau zatAni ca (67108864) medAH / tatra anyAntarekhUpalabdho vizeSo yathArakhanavRttam (26 / 14663551) 'bhajamanmagagairavarvAdhUibhidi rakhanam |'-0m0 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 madhyAyaH] chndsvaalm| bhujaGgavijRmmitaM mau lau nau rasau lgI vasurudraRSayaH // 7 // 31 // yasya pAde magaNoM (sss. sss) tagaNanagaNau (.m) nagapo (aun) ragaNasagaNau (sis. us) lakAramakArau (1.5) ca tadvRttaM 'bhuSAvimbhitam nAma / aSTabhirekAdazabhiH saptamizca yatiH / tatrodAharaNam magaNaH magaNaH gaNaH . nagaNaH m m b Hm s.s.s-s.s.s-ss - ye saMna-ddhAnekA-nIkai(8)na-tura- .. . nagaNaH magaNaH ragaNA saNa: B.'gu Hits 15torsions gakari-pariva-taiH(11)samaM-tava za--yo (7) magaNaH magaNaH "tagaNaH nagaNa m mm mm khnd khm Dm s.5.5-5.5*s-s*s * .. .. .. yuddhazraddhAlubdhA-tmAna(ba)stva-damimu .. nagaNaH nagaNAragayA . * sayaNA .... 1.1.- .-:... I.s-..-- - .-. khamapa-gatami-yaH(11)pata-nti dhRtA-yu-pAH (1) / magaNA magaNa gaNaH .nagamaH / s. s.s-2.5.5-5.s.. - - te tvAM ha-STA saMgrA-mAgre()na-pativanagaNaH. nagaNaH ragaNA - sagaNaH .... on inima I. I.H-1-1-1-5 -16-1-1.5- 5.......... . ra! kRpa-Namana-sa(11)zcala-nti diga-nta-2 (7) ceTIgativRttam (26619170890). 'ceTIgatizca gAyatrI yA lagau chidinairmgaiH|-4* ma. kamalAvRttam (26 // 50323394) 'yasyAM nakArayugalaM parato bhakAra tasmAnnajau ca nagaNatrayato galau svH| khaNDairnagairdazabhiratra yatirvizAlA : : . sA piGgalena kathitA kamalAtiramyA // ' . ........ . (vRttacandrikA 2 / 139) 1. utkaSadizatyakSaraprasvArasya (13834749) tamo medaH 'bhujaGgavijRmmitam' iti nAnA prasiddhaH / 2. 'tuDiganupa! kRpaNamanasaH palanti digantaram' ka. mu. pustake, likhitapukhake ca / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 kaavymaalaa| s.s.-:... s.s * 1.1.kiMvA so-iM zakyaM bheka(e)-dumira nagamA nagaNa gaNa sapaNA .. ... ..-s * .:-..:- . pi savi-paviSa-ma(11)bhuja-vija-mmi-tas ! atra kAtyAyanenApyukam // s.s.s-s.s.s-3.5 * Hi.. dhyAnaikA-pAlambA-dRSTi:(8)ka-malanu / . . -..- * * .. -+-s si! ali-tamala-4(11)kare sthitamA-na- (7) s.s.s-s.s.s-s.s * - - cintAsa-phA zUnyA-muni)di-daga 1.Hirsis-fotos is tipati-tarasa-nA(11)tanu-tanutAM ga-tA (7) / maganaH mA tagA nalA 5.s.:-s.s.sss * - pANDacchA- kSAmaM vakaM()ma-dajana: nana nagaNa gaNa gaNaH sa. gu0 .. .. ..- * - ni! raha-si sara-sAM(11)karo-vina saM-ka-yAM (7) magaNaH - nayaNaH maga nagaNaH s*s.s-s.s.ss.s * -..ko nAmA-yaM ramyo vyAdhi(kha-va katha magaNA nagaNaH ragaNA gaNaH . gu. 1.1.-..-5 * Is- s-1-5 ya suta-I! kimi-da(11)na kha-svasi nA-tu-rA (7) / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 adhyAyaH chandazAsam / 175 apavAhako manau nau nau nasau gau navarturasendriyANi // 7 // 32 // yasya pAde magaNaH, (5ss) nagaNAH SaT, (. . . . .m) sagaNo, (s) gakArau (5.5) tattaM 'apavAhako' nAma / navasu, SaTsu, SaTsu, paJcasu ca ytiH| tatrodAharaNam magaNA namaNaH namana: bamaNaH nagaNa: 6.s.s ..+11-.11. zrIkaNThaM tripura-dahana()amRta-kiraNa (6) nagaNaH namaNA samA .. zakala-lalita(zirasaM - (5) * magaNA navA manamA bama nagamA s.s.s .-..-...-.1.1 bhUtezaM hatamu-nimasa(9)makhila-bhuvana (6)nagalA naMgA . . ainan nama ..-.-..--. namita-caraNa()yugamI-zA-nam (5) / in saan man sss .. ...-..-.1.1 sarvazaM vRSabha-gamana()mahipa-tikata (6) nagaNaH nagaNaH gaNAH g* * balaya-rucira(ka)karamA-ga-vyaM (5) magaNaH nagaNaH nagaNaH nagaNAH nagaNaH en ann an S... ..-..-.. . taM vande bhavabha-yabhida(a)mabhima-taphala (6) nagaNaH nagaNA sagaNaH gu* mu. ...-...- ..s s -s vitara-Naguru(ka)mumayA yu-kam (5) // iti kRtayaH smaataaH| 1. teSveva ( 83886.1) tamo bhedaH 'apavAhakaH' iti khyAtimAsasAda / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 .kaavymaalaa| idAnI daNDakajAtayaH kadhyantedaNDako nau raH // 7 // 33 // yatra pAde dvau nagaNau (.) ragaNAzca sapta (sis. sis. sis. SIS. SIS. sis. ss) bhavanti, daNDako nAma saH / utkRteH SaDiMzatyakSarAyAH samanantaraM daNDakasya pAThAtsaptaviMzatyakSaratvameva yuktam ; sarveSAM chandasAmekaikAkSaravRddhyA pravRtteH / ita Urdhva punarekaikarephavRddhyA prastAraH / daNDako nau ra iti zravaNAt / tatrodAharaNam - nagaNaH nagaNaH ragaNA ragaNA ragaNaH / / / / / . / 's.i.s-51.5-5 . iha hi bhavati daNDakA-raNyade-ze sthitiH ragaNaH ragaNA ramaNaH . ragaNaH.. s**s-s. 1.5-5.1.5-5.. . puNyabhA-jAM munI-nAM mano-DAriNI nagaNaH nagaNaH ragaNaH ragaNaH ragaNaH 1.1.-..-...-5.1s-ss tridaza-vijayi-vIrya ha-pyaddaza-prIvala- .. ragaNaH ragaNaH ragaNaH ragaNaH s.1.5-5.1.5-5.1.s-sits . kSmIvirA-meNa ro-meNa sN-sevite| nagaNaH nagaNaH ragaNaH ragaNaH ragaNaH / ..-..-5.1.5-5.1.5-5..s janaka-yajana-bhUmisaM-bhUtasI-mantinI ragaNaH ragaNaH ragaNaH ragaNaH 5.1.5-5.1.5-5.1.5-5.. sImasI-tApada-sparzapU-tAzrame nagaNaH nagaNaH ragaNaH . ragaNaH raMgaNaH 1.1.1-1-1-1-5.5-5.1.5-5. .. bhuvana-namita-pAdapa-mAmidhA-nAmbikA ragaNaH ragaNaH ragaNaH ragaNaH s..s-s. I.s-5..sss tIrthayA-trA gatA-nekasi-ddhAkule // ..... atra pAdAnte yatiH / 1. saptaviMzatyakSarasya prastAre ( 134217728) bhedA bhavanti, tatra. (38447968) tamo bhedaH caNDavRSTiprayAta' iti prsiddhH| Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 adhyAyaH chandaHzAstram / prathamazcaNDavRSTiprayAtaH' // 7 // 34 // yaH saptaviMzatyakSarapAdaH prathamo daNDakaH sa caNDavRSTiprayAto nAma / pUrvamevodAharaNam / anyatra rAtamANDavyAbhyAm // 7 // 35 // rAtamANDavyAbhyAM RSibhyAmanyatrAsyAbhidhAnametadeva, tAbhyAM punaranyaiva saMjJA kRtAsya vRttasya // rAtamANDavyagrahaNaM pUjAm / / zeSaH pracita iti // 7 // 36 // 1. prapAta iti kvcitpaatthH| 2. atra rAtamANDavyoktasaMjJAntarasatve 'skandhopIvI koSTakeH' (3 / 29) 'siMhonnatA kAz pasya' (79) ityAdivat tannirdezasyaiva nyAyyatvAt , granthAntareSvapyasya saMjJAntarAdarzanAt , prathamapadasUcitAnAmanyeSAM saMjJAnuktenyUnatvApAdakatvAt , etadIyAnuvAde'gnipurANe (334|30)-'rephvRddhyaaaarnnvaaH syuaaljiimuutmukhykaaH|' iti tatsaMjJokeranupapadyamAnatvAca sUtramidamanyathA vyAkhyeyamanyatra dvitIyAdiSu daNDakeSu saMjJA raatmaannddvyaabhyaamuktaaH| tA eva svasyApi sammatA iti na punarucyanta iti bhaavH| yadvA-uttarasUtrayogena vyAkhyeyam-rAtamANDavyAbhyAmanyatra zeSo'vaziSTo daNDakaprastAraH pracitasaMjJaH / tAbhyAM punaH pratyekaM pRthak saMjJA arNArNavAdayaH kRtAH prasiddhA eveti // tathA ca ratnAkare (3|12)-'prticrnnvivRddhrephaaH syuraarnnv-vyaal-jiimuutliilaakro-daam-shngkhaadyH|' iti / AdipadAt paJcadazAdibhI ragaNairghaTitapAdAH krameNa'ArAma-saGgrAma-surAma-vaikuNTha-sAra-kAsAra-visAra-saMhAra-nIhAra-mandAra-kedAraAsAra-satkAra-saMskAra-mAkanda-govinda-sAnanda-sandoha-Ananda' ityete grAhyA iti. trkvaacsptiH| siMhasamudrabhujaGgAdyA iti rtnaakrpshcikaa| 'evmekaikrgnnvrdhnaatsklaanissu| .. ___ekanyUnasahasrANaparyantaM daNDakA matAH ||'-iti zrIkRSNaH / 3. zeSa iti / anuktanAmnAM daNDakAnAM pracita ityeva saMjJA iti bhaaskrH| zeSo ragaNetarayagaNAdighaTitaH itynye| tathA ca ratnAkare (3|13)-'prcitksmbhidho dhIradhIbhiH smRto daNDako nadvayAduttaraiH saptabhiryaiH / ' iti / 'yairityanyeSAmapi gaNAnAmupalakSaNam , kaviprayogAt taghAMTatAnAmapi daNDakAnAmiSTatvAt / ' iti setuH| pazci. kAkRttu-'nadvayAtparatastakAreNApi kvaciddaNDakA dRzyante' iti sUtrameva papATha / 'nagaNadvitayAdevamekaikagaNavardhanAt / kumudAbjataraGgAdinAmnAM bhedAzca pUrvavat ||'-iti kRssnnH| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| itazcaNDaTiprayAtAdUrva daNDakAkhAraHpracita iti saMjJAM lbhte| pUrvamekaikAkSarakrameNa chandasAM vRdvirukA / idAnIM tu rephopalakSitAkSaratrayeNa vRddhiH / tatrodAharaNam nagaNaH nagaNaH ragaNA ragaNaH ragaNaH ..-..-.s-5.5-5.1.5 prathama-kathita-daNDaka-aNDa-pripA ragaNaH ragaNaH gaNaH ragaNA ragaNA s..s-s..s s..s-s..s-s.. tAbhidhA-no muneH pikalA-cAyanA-no mataH nagaNaH nagaNaH ramaNaH raganaH ramaNaH 1-1-1-1-1-1-5. 5-5.1.5-5.1. pracita-iti ta-taH paraM daNDakA-nAmiyaM ragaNaH ragaNaH ragaNaH ragaNaH ragaNaH s.1.3-5. 5-5.1.5-5.1.5-5.1.5 * jAtire-kaikare-phAbhivR-yA yathe-haM bhavet / ita UrdhvamaSTAviMzatyakSarAdipAdAnyapi vRttAni kaizcidabhyupagatAni / yathA vRttaca. ndrikAyAmmanojazekharacchandaH (28) 'jarau jase jarau jarau jagau krameNa cedydaa| tadA bhujaGganAyako manojazekharaM jagau // ' azokapuSpamaJjarI (28) 'rajau rajau rajau rajau ralau krameNa cedydaa| azokapuSpamaJjarI samIritA phaNIzvaraiH // '. zAlUracchandaH (29) 'tagaNAtparato yatra nagaNASTakamujvalam / tato lagau bhujaGgena prokaM zAlUramadutam // ' ghanAkSarIcchandaH (31)-. 'vicAracarcA galayorgaNAnAM na yatra bhUpastithibhiryatirguruH / ante dharApAvakavarNapAdA samIritAsau phaNinA ghanAkSarI // ' rUpaghanAkSarIcchandaH (32) 'bhUpairbhUpaivirAmaH saadgnnbhedglojjhitaiH| jJeyAnte laghunA yuktA rUpapUrvA ghanAkSarI // ' ityAdIni / eteSAmatra daNDakagAthAdiSvantarbhAva Uhya iti / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 adhyAyaH] chandaHzAkham / nagaNaH nagaNaH ragaNaH ragaNA ragaNA 1-1-1-1-1-1- 1. 5.1.3-31.5 kharuci-racita-saMjJayA tadvize-pairaze ragaNA ramaNA' ragaNA ragaNA ragaMNA s. is s..s-s..s-s..:-... . paiH punaH kAvyama-nye'pi ku-rvantu vA-gIzvarAH nagaNaH nagaNaH ragaNaH ragaNaH ragaNA .. / / ..-5.1.5-5..s-sts bhavati yadi sa-mAnasaM-khyAkSare-yaMtra pAragaNaH ragaNaH ragaNaH ragaNA ragaNaH s..s-s.iss..ss..s-s.. davyava-sthA tato daNDakaH pUjyate-'sau janaiH // atra pAdAnte ytiH| iti daNDakAH smaaptaaH| iti zrIbhaTTahalAyudhaviracitAyAM piGgalachandovRttau sptmo'dhyaayH| assttmo'dhyaayH| atrAnuktaM gArthI // 8 // 1 // 1. atra granthe uktacchandobhyo yadanyadviSamAkSarapAdaM pAdairasamaM vA chandastagAthAkhyam / tathA prAgukteSu samAnAkSarapAdeSvapi viziSya yasyAbhidhAnaM noktam, tagAthA / tadetadarthadvayaM sUtrAvRttyA labhyamiti kecit / tatra samacchandasAmukthAdisaMjJAbhirukta-venAnuktatvAbhAvAt na gAthAtvam , anyathA ukthAdisaMjJAnAmanavakAza itypre| . ata eva vRttacandrikAyAm-'gAthoktA caraNaiH SaDbhistathaiva crnnaitribhiH|' ityutam / ratnAkare'pi-'viSamAkSarapAdaM vA pAdairasamaM dazadharmavat / yacchando noktamatra gAtheti tatsUribhiH proktam // ' iti / atra setuH-viSameti-kramabhedAt saGkhyAmedAca viSamANi akSarANi laghuguravo yeSu te viSamAkSarAH / te pAdA yasmiMstathoktam / vA athavA, catuHsaGkhyAkapAdaiH zrIprabhRtibhirvisadRzam-paJcAdisaGkhyapAdamityarthaH / tadevAhapacchandaH prAG noktaM tasya gAtheti nAmetyarthaH / yattu-padacaturU;dInAM gAthAtvaM nivArayitumAhe-ti, taccinyam , pAdairasamamityanenaiva teSAM gAthAtvasya nirastatvAt / . viSamAkSarapAde tviyameva kArikodAharaNam ; krameNASTa-daza-sapta-navAkSarapAdaghaTitatvAt / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 kAvyamAlA / atra zAstre nAmoddezena yanoktaM chandaH prayoge ca dRzyate, taddvAtheti mantavyam / ( tatra - triSTubhi ) kuMladantI bhUtau nagau gindriyarasAH // 8 // 2 // yasya pAde bhagaNatagaNau (si. ssi ) nagaNo ( // ) gakArau (s.s) ca bhavatastadvRtaM 'kuDmaladantI' nAma (11 / 397) / paJcabhiH SaGgizca yatiH / tatrodAharaNam-- bhagaNaH tagaNaH nagaNaH gu0 gu0 phapha 3.1.1--5.5 * kuGmala-dantI(5)vi-kaMTani-ta-mbA (6) 4-1.1.1-SS / bhagaNaH AMA tagaNaH nagaNaH gu0 gu0 Sa 5.1.1-5.5 * 1-1.1.1-5-5 kinnara-kaNThI(5)la-ghutara-ma- dhyA (6) / bhagaNaH - tagamaH nagaNaH gu0 gu0 ww S.1.1-5.s bimbapha-loSTI (5) mR-gazizu-ne-trA ( 6 ) . S-'--1.1-1-1 bhagaNaH tagaNaH nagaNaH gu0 gu0 Mama 1-1.1.1-S-S mitra ! bha-vantaM (5)su-khayatu-kA- ntA ( 6 ) // * 5.5-1. I.S ( jagatyAm ) varatanurnUjau jurau SaDrasAH // 8 // 3 // yasya pAde nagaNajagaNau (m. ist ) jagaNaragaNau ( ISI SIS ) ca tadvRttaM ' varatanu ' - rnAma (12 / 1392) / SaDbhiH Sabhizca yatiH / tatrodAharaNam nagaNaH jagaNaH jagaNaH ragaNaH 1.1. 1--1.5.1 ayi ! vi-jahIhi (6) 1. S. 1--SI-S Dhopa - gUhanaM (6) pAdairasamamityasyodAharaNaM 'dazadharma' vaditi / tacca mahAbhArate (udyo0 33 / 101 ) - 'daza dharmaM na jAnanti dhRtarASTra ! nibodha tAn / mattaH pramatta unmattaH zrAntaH kruddho bubhukSitaH / tvaramANazca lubdhazva bhItaH kAmI ca te daza // ' iti / 2. itaH prabhRti 'zazivadanA - ' ( 8119 ) iti sUtrAntaM saptadazasUtrANi vaidikairnA - dhIyante, agnipurANe'pi nAnUdyante, tasmAtprakSiptAnyeveti sambhAvyate / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 adhyAyaH] . chandaHzAsam / nagaNaH manaH jagaNA ragaNA ... -1.5.1-1..1 .1s tyaja na-vasa(6)-mabhIru ! vallabham (6) / nagaNaH jagaNaH jagaNaH ragaNA ..-.. - *s. s..s aruNa-karoga(9)-ma eSa vartate (6) nagaNa maga jagaNaH raNaH 1.1.1-1*s.1- s. I s..s varata-nu! saMpra(6)-vadanti kukuTAH (6) // . jaladharamAlA mabhI smau samudravasavaH // 8 // 4 // yasya pAde magaNabhagaNI (sss. sn) sagaNamagaNI (us. sss) ca bhavatakhata 'jaladharamAlA' nAma ( 12 // 241) / caturbhiraSTabhizca yatiH / tatrodAharaNam maga bhagaNaH sagaNA mamakA s.s.s-s * .-..s-s.s.s .. dhatte zo-bhA(4)kuva-layadA-mazyAmA (6) magaNaH bhagaNA sagaNaH magaNaH .s.s.s-s. I.1-11s-s. sis zailotsa-(4)jala-dharamA-lA lInA (6): magaNaH bhagaNaH sagaNaH magaNaH s.s.s-s * / -.1.5-5.s.s vidyulle-khA(4)kana-kakRtA-laDArA (6) magaNaH bhagaNaH sagaNaH magaNaH A s.s.5-5 . . ..s-s.s.s. krIDAsu-sA(4)yuva-tirivAne patyuH (6) // gaurI nau rau // 8 // 5 // yasya pAde nagaNau (.) raMgaNau (sis. Is) ca bhaktastavRttaM 'gorI' nAmeti gAthA ( 12 / 1216) / pAdAnte yatiH / tatrodAharaNam nagaNaH nagaNaH ragaNA ragaNA nagaNaH nagaNaH ragaNA ragaNaH . / ..-..-.1.5-5..s .. .-..-.. praNama-ta cara-gAravi-ndadvayaM tribhuva-nanami-tasya gau-riipteH| cha. zA. 16 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 kaavymaalaa| nagaNaH nagaNaH ramaNaH ragaNaH nagaNaH nagaNaH ragaNaH / ragaNA s.1.5 -1.1.1-5.1.5-5.1.s 1.1.1-1.1.1-5..s sakRda-pi mana saiva yaH sevitaH pravita-rati ya-theSTama-STau guNAn // iyameva gaurI daNDakAtpUrvamekaikarephavRddhyA nAmAntarANi labhate / lalanA bhUto nasAvindriyarSayaH // 8 // 6 // yasya pAde bhagaNatagaNau (su. ssi) nagaNasagaNI (u. // s) ca bhavatastadvRttaM 'lalanA' nAma gAthA ( 12 / 1923) / paJcabhiH saptabhizca yatiH / tatrodAharaNam bhagaNaH tanaNaH nagaNaH sagaNaH ... / -.5 * 1-1-1-1-1-1.5 yA kuca-guvA(5)mR-gazizu-nayanA (7) magaNaH tagaNaH nagaNaH sagaNaH n man 5.1.13.s * 1.1.1-1.5 pInani-tambA(5)ma-dakari-gamanA (7) / bhagaNaH tagaNaH nagaNaH sagaNaH ...-5.8 * - s kinnara-kaNThI(5)su-rucira-dazanA (7) bhagA tagapaH nagaNaH saMgaNaH . s.s * / -.. .. mA tava saukhyaM(5)vi-taratu lalanA (5) // (atijagatyAm) kanakaprabhA sjau sUjau g // 8 // 7 // yasya pAde sagaNajagaNI (us. Is1) punaH sagaNajagaNau ( // s. 51 ) gakArazca (s) ' tasaM 'kanakaprabhA' nAma gAthA ( 1312796) / pAdAnte yatiH / tatrodAharaNam sagaNaH jagaNaH sagaNaH jagaNaH gu. 1.1.5-1.5.1-1-1.s- s.1-5 kanaka-prabhA pR-thunita-mbazAli-nI sagaNaH jagaNaH sagaNA jagaNaH gu. ..s-1.5.1-1.5-1.5 -5 vipula-khanI h-rinnshaa-vkss-gaa| Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 adhyAyaH] chndshaasm| sagaNA jagaNaH sagA banA . . 1.1.5-1.5.1-1..s *s. 1-s iyama-janA na-yanayoH pathi sthi-tA sagaNaH vaH sagaNaH bakaH . .. .. . -.. kurute na kasya madanA-turaM mnH|| . kuTilagatinau tau g kharatavaH // 8 // 8 // yasya pAde nagaNau (m.) tagaNI (DA. ) gakArazca (5) bhavati tadata 'kuTilagati'narnAma gAthA (1332368) / saptabhiH SaDmizca yatiH / tatrodAharaNam nagara nagamA tapaNA taNA gu0 .. ..- * * -5.. 15 adhara-kisala-ye(7)kAnta-dantakSa-ve (6) nagaNaH nagaNaH tagaNaH tamanA gu. . .. .. * ..51-5 . . hariNa-zizuha-mA()nRtya-ti bhUyu-gam (6) / nagaNaH nagaNA - gaNA tagaNaH . an mi nam ...-..-s. 5.1-5.5. 5 dhruvami-damuci-(7)yadvi-pattau sa-tA (6) nagaNaH nagaNaH tagaNaH tagaNaH gurU ..-..-s *s. s.s.-s matiku-Tilaga-teH(7)syAnma-hAnutsa-vaH (6) // (zakkAm) varasundarI bhajau snau gau // 8 // 9 // yasya pAde bhagaNajagaNasagaNanagaNA (su. Isr. us.m) gakArau (s.s) va bhavatastadvRttaM 'varasundarI' nAma gAthA (113823) / pAdAnte yatiH / tatrodAharaNam bhagaNaH jagaNaH sagaNaH nagaNaH gu* gu. s.: -: . -.. -.. -5-5 khAzi-zirojva-lasugandhijala-pUrNa * bhagaNaH vagaNaH sagaNaH nagaNaH gu* gu0 monocinomam s.1.1- 1- .5-1.1.1-5-5 viicic-yc-lvici-trsht-p-prm| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 bhagaNaH jagaNaH sagaNaH nagaNaH gu0 gu0 ~ 5.11--15.11.1.5-1.1.1-5-5 haMsaka - lakUjita mano- harata-TA-taM bhagaNaH jagaNaH sagaNaH namaNaH gu0 gu0 $-1-1-1.3.1-1.1.5-111-5-5 pazya va-rasunda-ri ! sarovaramu-dA-ram // kuTilA mbhau nyau gau vedarasasamudrAH // 8 / 10 // yasya pAde magaNabhagaNanagaNayagaNA ( sss. sil. III. Iss ) gakArau (s. S ) ca bhavatastadvRtaM 'kuTilA' nAma gAthA ( 14 / 1009) / caturbhiH SaDbhizcaturbhizca yatiH / tatrodAharaNam magaNaH S.S. SS magaNa. bhagaNaH kAvyamAlA ! bhagaNaH magaNaH adhvasthA - nAM (4) janayati sukha (6) mucaiH - kUMja (4) magaNaH bhagaNaH nagaNaH yagaNaH * 11-11-1 nagaNaH ragaNaH 1.5-1.1.5 SSSS 1.1 1.1.11 ndAtyUho - SyaM (4) pathi niculi - na ( 6 ) toyo - pA--te (4) / bhagaNaH nagaNaH SIS *S.S yagaNaH gu* kw* ala pla S. S. 5-5 1.1111-1 * S. SS-S karNATa- strI (4) rati- kuhari-ta (6) tulya-cche-de (4) bhagaNaH nagaNa: - yagaNaH * ku* all pla * pp. 1.111.1-s-ss-s nadai: ka-paTha (4) skhalanakuTila ( 6 ) mandA-va-taiH (4) // (aSTajhai) zailazikhA bhrau nnau bhUgau bhRtarasendriyANi // / 8 / 11 // yasya pAde bhagaNaragaNau (sll. SIS) nagaNabhagaNau ( II. SI) bhagaNo ( sil) gakAra(s) zca bhavati tadvRtaM 'zailazikhA' nAma gAthA ( 16 / 28119 ) // pazcabhiH SaDbhiH pazcabhizca yatiH / kvacit pAdAntaM yatiM paThanti / tatrodAharaNam bhagaNaH gu* nagaNaH bhagaNaH 5. S--S-S da * 1.5-1.1.15 gru* cu* pla pla S-5-5.s cagaNaH thu* gu* Ahon pla TS. ITS zailazi - khAni (5) ku -Jjayitasya ( 6 ) ha-re : zravaNe (5) Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 adhyAyaH] chandaHzAstram / bhagaNaH ragaNA nagaNaH . bhagaNaH bhagaNa: gu. s.. . / * 5-..-. . -5.1.1-5 jIrNatR-NaM ka(5)re-Na nida-dhAti(6)ka-pizcapa-laH (5) / magaNA ragaNA nagaNaH bhagaNaH bhagaNaH gu. 5.1.1-5.1 *s-..-5.1 * |-..kssudrv-dhaap(5)vaa-dpri-haar(6)vi-niitm-te (5)____ bhagaNaH ragaNaH nagaNaH bhagaNaH bhagaNaH gu. . .. / 's..s-1.1.1-5... -..-: khanya na tAva(5)te va laghu-tA dvi(6)pa-yUthabhi-daH (5) // varayuvatI bharau yanau ngau // 8 // 12 // yasya pAde bhagaNaragaNau (su. sis) yagaNanagaNI (Iss. // ) nagaNo (1) makArazca (5) bhavati, tadvRttaM 'varayuvatI' nAma gAthA (1932343) / pAdAnte yatiH / tatrodAharaNam- . . bhagaNaH ragaNA yagaNaH nagaNaH nagaNaH gu. - No on ..1-5.1.5-1.s.s-..-..-s kuJjara-kumbhapI-Tha-pIno-mataku-cayuga-lA bhagaNaH ragaNaH vagaNaH nagaNaH nagaNaH * gu. 5.1.1-5..s-1.5.5-1.1.1-11-s paarvnn-shrvrii-shgrvaa-phNmu-khkm-laa| magaNA ragaNaH yagaNaH nagaNaH nagaNaH gu. . . on pinnan lama s.1.1-5.1.5-1.s.s-1.1.1-1.1.1pInani-tambabi-mbasaMvA-hanazi-thilaga-ti bhagaNA ragaNaH yagaNaH nagaNaH nagaNaH gu0 ' . ..1-5.1.5-1. 5.5-1.1.-..-- mukha na-rAdhirA-ja! bhUyA-tava va-rayuva-tiH // (alaSTa) atizAyinI sau jbhau gau g dikkharAH // 8 // 13 // yasya pAde sagaNau (us. us) jagaNabhagaNau (151. su) jagaNo (15) gakArI (5.5) ca bhavatastadvRttaM 'atizAyinI' nAma gAthA ( 1 // 23900) / dazabhiH maptabhizca yatiH / tatrodAharaNam-- Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| . sagaNaH sagaNaH jagaNaH bhagaNaH jagaNaH gu* gu0 ..:.-1.5-1.5.1-5 * * * s.1-5-5 iti dhau-tapura-ndhrimatsa-rA(10)nsara-si majja-ne-na (5) sagaNaH sagaNaH jagaNaH bhagaNaH jagaNaH gu0 gu. in aurDonomom 1.1.5-1.1.5-1.5.1-5 . 1 -1.5.1-5-5 . zriyamA-ptavato-'tizAyi-nI(10)mapa-malAGga-bhA-saH (7) / sagaNaH, sagaNaH jagaNaH bhagaNaH jagaNaH gu0 gu. 1.1.5-1.1.5-1.5.1-5 . .-15.1-3-5 avalo-kya tadai-va yAda-vA(10)napa-ravAri-rA-zeH (7) sagaNaH sagaNaH jagaNaH bhagaNaH jagaNaH gu0 gu. 1.1.5-1.5-1.5.1-5 . . -.s.-5-5 zizire-tararo-ciSApya-pA(10)tati-pu maGka-mI-pe (7) // (zi0 va* 871) avitathaM jau bhUjau lau m // 8 // 14 // ... yasya pAde nagaNajagaNau (. Isi) bhagaNajagaNau (su. Is1) jagaNalakArI (11.1) gakArazca (5) bhavati tadvRttam 'avitatham' nAma gAthA (161140) bhavati / yatiH pAdAnte / tatrodAharaNam nagaNaH jagaNaH bhagaNaH jagaNaH jagaNaH la* gu. on-mmon 1.1.1-1.51-5.1.1-1.5.1-1.5.1-1-5 zrutipa-ripUta-vakrama-tisunda-ravAgvi-bha-vaM nagaNaH jagaNaH bhagaNA jagaNaH nagaNaH la. gu. en am Mama 1-1-1 -1.5.1-5.1.1-1.5.1-1.5.1-1-5 tamakhi-lajaiminIyama-tasAga-pAra-ga-tam / nagaNaH jagaNaH bhagaNaH jagaNaH jagaNA * gu. ranch common 1.1.1-1.5.1-5-1-1-1.5.1-1.5. -5 avita-thavRtta-vipraja-napUji-tapAda-yu-gaM nagaNaH jagaNaH bhagaNaH . jagaNaH vayaNaH 0 gu. anan na maaa / ..- .-.. -..-..-+-s pitara-mahaM na-mAmi ba-rUpa-madAra-ma-tim // Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 adhyAyaH] ..chandaHzAstram / yasthindriyamamudrAzcetkokilakam // 8 // 15 // yasya pAde pUrvoktA gaNA bhavanti, aSTabhiH paJcabhizcaturbhizca yatirbhavati tadvRttaM 'kokikam iti gAthA ( 1761140) / tatrodAharaNam- . nagaNaH jagaNaH magaNaH jagaNaH jagaNaH la. gu0 :- .:--.:.-:. / * -.:.:---! .:.'- -: '. navasa-hakAra-puSpa(8)ma-dhuniSka-la(5)kaNTha-ta-yA (4) nagaNaH jagaNaH bhagagaH jagaNaH jagaNaH la. gu0 ....-...-. . -.5.1-*s.1-1-1 madhura--tarakha-reNa(8)pa-rikUja-ti(5)koki-la-kaH (4) / nagaNaH jagaNaH bhagaNaH jagataH jagaNaH la0 gu0 / / / -1.5.1-5. / . .-...-. . . . .--: prathama-kakAra-viddha(8)va-carnadha-na(5)lubdha-ma-te (4) nagaNaH jagaNaH .. bhagaNaH jagaNaH ' jagaNaH la0 gu0 ....--.. / 5. / . .--. s..- * s.1-1-5 stava ga-manasya bhaGga(8)mi-va saMpra-ti(5)kartu-ma-nAH (4) // (dhRtI) vibudhapriyA au jo bhI vasudizaH // 8 // 16 // -- yasya pAde ragaNasagaNau (SIS. Is) jagaNI (Is1. ISI) bhagaNaragaNau (su. sis) ca bhavatastadvRttaM 'vivudhapriyA' nAma gAthA ( 18193019) bhavati / aSTabhirdazabhizca yatiH / tatrodAharaNam ragaNa: saMgaNaH jagaNaH jagaNaH bhagaNaH ragaNa: ...5-1.1.5-*s * 1-1.5.1-5.1.1-5..s kundaku-hAlako-mala(8)dhu-ti danta-pativi-rAjitA (10) ragaNaH sagaNaH jagaNaH jagaNaH bhagaNaH ragaNaH 5.1.5-1.5-1.5 * *s. -5.1.1-5..s haMsaga-dradavA-dinI(8)va-nitA bh-vedvibu-dhpriyaa.(10)| ragaNaH sagaNA jagaNaH jagaNaH bhagaNaH ragaNaH - - --- - - - s..s-11.5-15 . -4.5 -5..!-5.1.5 pInatu-japayo-dhara(8)da-yabhAra-manthara-gAminI (10) Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 ragaNaH sagaNaH 5.1.5-1.1.5-1.5 * 1-1.5.15.1.1-5.1.5 netrakA-ntivini-rjita (8) zravaNAva - taMsita - kairavA (10) // nArAcakaM nau rau rau // 8 / 17 // - kAvyamAlA / yasya pAde nagaNI ( III. // ) ragaNAzcatvAro ( SIS. SIS. SIS. SIS) bhavanti tadvRtaM 'nArAcakaM' nAma gAthA ( 18/ 74944 ) / dazabhiraSTabhizca yatiH / tatrodAharaNam - nagaNaH namaNaH ragaNaH ragaNaH M jagaNaH jagaNaH bhagaNaH ragaka Aada 111111 S.I.S-S * 1.5-5. 1.5-5.1.5 raghupa - tirapi jAtave - do (10) vizuddhAM pragR-ya priyAM (8) nagaNa nagaNaH ragaNaH ragaNaH nagaNaH nagaNaH ragaNaH A 1.1.11.1.1-5.1.5 s 1.5-5.1.5-5.15 priyasuhRdi vibhISaNe saM(10)krama-yya zriyaM vairiNaH (c) / ragaNaH S-5.1.5-1.1.1 1.11 ragaNaH ragaNaH - A ragaNaH yagaNaH da ragaNaH ragaNaH pala 1.5-5. 1.5-5.1.5 ravisu-tasahi-tena te - nA (10)nuyAtaH sasau - mitriNA (8) ragaNaH ragaNaH ragaNaH nagaNaH nagaNaH ragaNaH ragaNaH Ada Ada - 1.1.1.1.15.1055 . i. s-s. 1.5-5. 1.5 bhujavi - jitavi-mAnara-trA (10) dhirUDhaH pratasthe purIm (8) // ( 20 vaM0 12 104 ) 8 ( atibhRtau ) vismitA yUmau sau raug rasartukharAH // yasya pAde yagaNamagaNau (ISS. Ssss ) nagaNasagaNau ( // // s ) ragaNau ( SIS. Sis ) gakArazca ( s) bhavati tadvRttaM 'vismitA' nAma gAthA ( 19 / 75714 ) // SaDbhiH, SaDbhiH; saptabhizca yatiH / tatrodAharaNam -- magaNaH nagaNaH sagaNaH Mada / 18 // nagaNaH sagaNaH ragaNaH ragaNaH zu0 Ala Al 1.S.SIS.S.S 1.11-11.5-5.1.5 S-15-5 zriyA juSTaM divyaiH (6)sapaTa - harave (6) ranvitaM puSpava- veM (7)-- yagaNaH bhagaNaH ragaNaH ragaNaH gu0 a pla S. 1.5-5.1.5-5 PS SS S* s 1-1-1-1.1.s puSTa-vaidyasya (6)kSaNamRSigaNai: ( 6 ) stUyamAnaM nirI-ya ( 7 ) / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 adhyAyaH] vagaNaH magaNaH nagaNA sagaNaH ragaNA ramaNaH gu. m`mm mm mm m Sm mn 1.5.5-5.s.s-..-. - ..-5.1.5-5. prakAze-nAkAze(6)dinaka-rakarA(6)nvikSipa-dvismitA-au (5) yagaNaH magaNaH nagaNaH sagaNaH raMgaNaH ragaNaH gu. *s.s-ss. 5- 1-1.1.5-5.1.5-5..s-s . narendra-ropendra(6)vapura-tha viza(ka)dAma vI-kSAMbabhU-ve (7) // . (zi* va0 2079) (kRtau) zazivadanA najau bhajau j jau rudradizaH // 8 // 19 // yasya pAde nagaNajagaNau (m. Is1) bhagaNo (su) jagaNAstrayo (ISI. ISI. II) ragaNazca (sus) bhavati, tadvRttaM 'zazivadanA' nAma gAthA ( 2115411600) / ekA. dazabhirdazabhizca yatiH / 'paJcakAvalI'ti kecit / tatrodAharaNam nagaNaH jagaNaH bhagaNaH jagaNaH jagaNaH jagaNaH ragaNaH - - - - ---- - - - .. +5.1-5.1.1-1.5 . -.s -1.5.1-5.*s turaga-zatAku-lasya pa-ritaH(11)pa-rameka-turaGga-janmanaH (10) nagaNaH jagaNaH bhagaNaH jagaNaH jagaNaH / jagaNaH ragaNaH can o ri - - - - 1.1.1-1.5.1-5.1.1-1.5 -1.. / / .5.-5.1.s pramathi-tabhUbhR-taH prati-pathaM(11)ma-thitasya bhRzaM ma-hIbhRtA (10) / nagaNaH jagaNaH bhagaNaH jagaNaH jagaNaH' jagaNaH ragaNaH 1.1.1-1.5.1-5.1.1-1.s . / / ..-..-si.s parica-lato ba-lAnuja-bala(11)sya puraH sa-tataM dhu-tazriya (10) nagaNaH jagaNaH bhagaNaH jagaNaH jagaNaH jagaNaH ragaNaH -..-.s . / / .5.1-1.5.1-5.1s I.1.1-15. . ciravi-gatatri-yo jala-nidhe(11)zca tadAbha-vadanta-raM mahat (10) // (zi0 va0 382) evamAdIni vRttAni koTizaH prastAreSu mahAkaviprayogeSu ca dRzyante / vizeSasaMjJAbhA. vAttAni zAstrakAreNa nAmanirdezaM kRtvA nokAni tAni gAthAzabdena kthynte| Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 kaavymaalaa| idAnI prastArAdIn pratyayAnupakramate' / tatra gAyatryAdiprastArasiddhyarthamekAkSaraprastArapurvakaM yakSaraprastAraM sUtradvayenAhadviko glau // 8 // 20 // upariSTAd gakAraM likhitvAdhastAllakAraM vinyasaidiyekAkSaraprastAraH / tasya dvikanvAd dvau glau dviko sthApayet / dve AvRttI pramANamanayoriti dviko| 'saMkhyAyA atizadantAyAH kan (pANi0 5 / 1 / 22) iti kanpratyayaH / tatazca gakAraM nato'dhatAlakAra likhitva' vispaTArthamadhastiyagrekhAM dadyAt / adhastAcca pUrvavada gakAralakArI sthApayeta // atra kiM kartavyamityAhamizrI ca // 8 / 21 / / . anena dvitIyAkSaragrastAraM darzayati / cakAraH pUrvavastArasamuccayArthaH / dviko glo sthA.. yitvA anantaraM dvitIyasthAneSu mizrI glo vinyaset / gakAro, gakAreNa saMzliSTo mitra ucyate, lakArazca lkaarenn| mizrAviti gakAralakArAbhyAM prtyekmbhismbdhyte| 'dvandvaHparo yaH zrUyata' iti nyAyAt / tatazca prathamAyAmAvRtto gakArI mizrI sthApayet / dvitIyAyAM lakArAviti / tato madhye lekhAmapanayet / evaM catuHprakAro yakSaraprastAro bhavati nayA-go go glo lAviti // idAnIM yakSaraprastArapUrvakamekaikAkSaravRddhyA tryakSarAdiprastAraM darzayitumAhapRthaglA mizrAH // 8 // 22 // . . . yakSaraprastArasya pUrvanyAyena dvikaM lekhAvibhaktaM sthApayitvA tRtIyAkSarasthAneSu prathamAvRtto gakArA mizrA dAtavyAH / dvitIyAvRttau lakArA mizrAmtato madhyAt lekhaampnyet| evaM trikaH prastAraH siddhyati / pRthagiti vijAtIyAsaMsargamAha / tena prathamAyAmAvRttI na lkaarprveshH| dvitIyAyAM na gakArasya / evaM trikaprastAraM dviH sthApayitvA pRthaga gla mizrA dAtavyA iti caturakSaraH prastAraH / evaM tatpUrvakaH paJcAkSaraH prastAraH / tathaiva - vakaH SaDakSaro gAyatrIsamavRttaprastAraH / evamuSNigAdInAmapyekai kAkSaravRddhyA. ayamaMtra nyAsaH / tatredaM sUtraM tryakSarAt prabhRti punaH punarAvartanIyaM yAvadabhimataH prastAraH . 1. chandasAM bhedaadiprtyaayktvaatprtyyaaH|.te ca dArzitAH kedAreNa-'prastAro nAmuddiSTameka yAdilagakriyA / saGkhyAnamaghayogazca SaDete pratyayAH smRtAH // ' iti / 1. prakArAntaramukaM ratnAkare 'pAde sarvagurAvAdyAlaghu nyasya gurordhH| .. yathopari tathA zeSaM bhUyaH kuryAdamuM vidhim // Une dadyAdgurUneva yAvatsarvalaghurbhavet / prasAro'yaM samAkhyAtazchandovicitivedibhiH // ' Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 adhyAyaH] chandaHzAstram / vasavastrikAH // 8 // 23 // evaM pUrvoke tryakSaraprasvAre aSTau trikA jaaynte| te ca makArAdayaH zAstrAdau kathitA eva / pradarzanArtha caitat ; tena SoDaza catuSkA dvAtriMzatpaJcakA bhavanti / evaM catuHSaSTirgAyatrIsamavRttAni sarvagurulaghvAcantAni bhavanti / dviguNottaramuSNigAdInAm ; ekaikAkSarAdhikyAt / vispaSTArthamidaM sUtram ; prastArAdeva saGkhyAparicchiteH // prasvArasya krame bIjaM nocuH prAzco'tra ydypi| spaSTatAyAkhathApyasmi vadAmi sudhiyAM mude // sarpagurupAdasya medAkAlAyAM dvitIyapako prathamasthAna evopasthitatvAt gurunirAsapUrva laghuprayogeNa sarvagurupAdo bhidyata iti tasyAdau kalpanam , (1. s.s) / tatastRtIyapatau dvitIya sthAne gurunirAsapUrva laghuprayoga iti dvitIyo medaH,-(s. .s) / asyaiva zeSabhUtazcaturthapatisthastRtIyo meda iti tasya kalpanam , (I. I.s) tataH paJcamapaGko tRtIyasthAne tathaiva laghuprayogAccaturthasya,-(s. s.) / asyaiva ca dvigurvAdestrayo'nye bhedAHlaghugurvAdiH-(1..1), gurulaghvAdiH (s. / / ), lghudvyaadishc-(i..|) iti / itthaM sarvaguruNA prathamena (s.s.s) sahiteSu madhyAyA aSTabhedeSu krame bIjamuktam / . evaM pratiSThAdiprastArakrame'pyugneyam // . ekAkSarAdiSaDviMzatyantajAtiprastArapiNDasaGkhyoktA vRttamauktike 'SaDviMzatiH, saptazatAni, caiva tathA sahasrANyapi saptapatiH / lakSANi dRgvedasusammitAni, kovyastathA rAmanizAkaraiH syuH // ' ___(13,42,15,7,26) iti vRttrtnaakrseto| evamardhasamavRte'rdhaprasvAraH, viSamavRtte ca zlokaprastAra iti jJeyam / mAtrAvRttaprastAro'pi granthAntaroko darzitaH setukRtA 'tatra prathamapatau syAdgurupAdastu pUrvavat / dvitIyapaDI prathamAdadho lekhyo laghurguroH // yathopari tathA zeSamUnasthAne laghu nyaset / tRtIyAdiSu patiSvapyevameva guroradhaH // laghu nyasyAMvaziSTaM tu pUrvavat parikIrtitam / nyUne mAtrAtrayaM deyaM tasminnAdau gurudvayoH // . kalayoH syAttataH pUrva laghurdeyo bhvetttH| . . caturthapaJcAvapyevaM paJcamyAM tu guroraghaH // ....... laghudvayaM likhet pUrva ziSTaM tUparivadbhavet / .. evaM sarvatra vijJeyaH kalAprastAra uttmH|| . Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 . kaavymaa| . naSTakRttaparijJAnArthamAhaladdhe / / 8 / 24 // yadevaM vijijJAsata-gAyatryAM samavRttaM SaSTaM kIdRzamiti, tadA tameva SaTsaGkhyAvizeSamardhayeta / tasminnIkRte laghureko lakSyate, sa bhUmau vinyAsyaH / idAnImavaziSTA trisaMkhyAviSamatvAdardhayituM na shkyte| tatra kiM pratipattavyamityAha saike g // 8 // 25 // - ardha ityanuvartate / viSamasaGkhyAyAmekamadhikaM nikSipya tato'rdhayeta / tatraiko gakAro labhyate / taM pUrvalabdhAllakArAt paraM sthApayet / tato dvisaMkhyAvaziSyate / punastAmadhayeta , tatazcaikalakAraM dadyAt / ttshcaiksNkhyaavshissyte| tatra tAvat saike giti lakSaNasAvartanIyaM yAvadRttAkSarANi SaT pUryante / evaM saGkhyAntare'pi yojyam // uddiSTavRttasya saGkhyApariz2AnArthamAhapratilomagaNaM dviAdyam // 8 // 26 // yasya vRttasya saGkhyAM jijJAseta tadbhUmau prastArayeta / tatastasyAnte yo lakAraH sajAtIyApekSayA, tamAdau kRtvA prAtilomyena dvirAvartayeta / tatra nirAkArAyA AvRtterasambhavAt prathamAtikame kAraNAbhAvAdekasaGkhyA labhyate / tatazcaikasaGkhyAGkamantyalakArasyAdhastAn sthApayitvA dviguNayet / tatastasmAdapanIya tatpUrvasya varNasyAdhastAnnidhAya punardviguNayet / punastadapi pUrvasya / evaM yAvanti vRttAkSarANi prAtilomyena smaapynte| tatra yAH saGkhyA niSpadyante, tAvatithaM tadvRttamiti // tena dvigurupAdasya paJca bhedA bhvntymii| sarvAntamadhyAdigurucaturlaghugaNAH smRtAH // ' iti / / vRttapratyayakaumudyAmatra kazcidvizeSa uktaH "ekamAtre gurunaiva tripazcAdau lazeSataH / AdAveva laghuH sthApyastataH prastArajAH kriyAH // ' iti / 1. mAtrAnaSTamuktaM ratnAkaraseto 'saMsthApyeha pRthayAtrAstatra cAGkAn samAlikhet / ekaTya tRtIyAGkAnAghamAtrAtraye kramAt // tataH pUrvadvayonmizrAnanye pRSTADalopanam / pUrvapUrvatarasyApi lopaH sambhavato bhavet // yasya yasya bhavellopastadadho gurutA bhavet / parayA mAtrayotsantagmAtrAnaSTaM vadetsudhIH // iti / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAyaH] . chandaHzAstram / tatra vizeSamAhatatogyekaM jahyAt // 8 // 27 // pUrvokta karmaNi kriyamANe yadi sA saGkhyA gakArasthAnamApadyate, tadA tAM dviguNayitvA tataH saGkhyAsamudAyAdekaM tyajet / tataH pUrvokaM karma kuryAt / tataH paripUrNatvAttadRttasaGkhyA siddhyati // prastArAdvinA vRttasaGkhyAparijJAnArthamAhadviradvai // 8 // 28 // apanIta itydhyaahaarH| yadA jijJAseta-SaDakSare chandasi kati vRttAni bhavanti ? nadA tAM chando'kSarasaGkhyAM bhUmau sthApayitvA tto'rdhmpnyet| tasminnapanIte dvau labhyate / tatastAM dvisaGkhyAM bhUmau pRthak prastArayeta / tataH zeSAstrayo'kSarasaGkhyAyAM bhavanti // teSAmardhayitumazakyatvAt kiM kartavyamityAharUpe zUnyam // 8 // 29 // vapamasaGkhyAto rUpamapanIya tasminnapanIte zUnyaM lbhyte| tatra pUrvalabdhAyA / cAyA adhastAt sthApayet , tato dvisngkhyaavshissyte| tato'rdhe'panIte punadi / labhyate, tAM zUnyAdhastAt sthApayet / tato rUpe zUnyaM labhyate / tad dvisaGkhyAyA abantAt sthApayet // tataH kiM kartavyamityAhadviH zUnye // 8 // 30 // zUnyasthAne dvirAvRttiM kuryAt / tatra nirAkArAyA AvRtterasambhavAt , prathamAvikrame kAraNAbhAvAdekasaGkhyA labhyate / tAM zUnye sthApayitvA dviguNayet / tato dvauM bhavataH / , namyopariSTAdardhasthAnaM dvisaGkhyAkaM tadapanIya tasya sthAne taM dvisaGkhyAkaM sthApayet // anantaramidaM kartavyamityAhatAvadardhe tadguNitam // 8 // 31 // yadardhasthAne sthitaM saGkhyAjAtaM, tattAvat guNitaM kuryAt / etadukkaM bhavati-khasaGkhyayeva guNayitavyamiti / tato dvau dvAbhyAM guNitau catvAro bhavanti / teSAmupariSTAcchUnyasthAnaM tatra tAnAropayet / anantaraM dviHzUnya iti dviguNitA. aSyai bhavanti / tAnapyardha1. mAtroddiSTamukta jAnakIzaraNena 'vilikhya rUpe kramakAGamatra guruva'maI carame vilumpet / ziSTAGkamevaM pravadedvidhijJo mAtrIyamuddiSTamidaM jagAda // ' iti / cha. . 17 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 kaavymaalaa| sthAne nidhAya tAvaguNAn kuryAt / tato'STAvazyAbhirguNitAzcatuHSaSTirbhavanti gAyatrIsamavRtAni / anenaiva nyAyenASTAviMzatyadhikazatamuSNihaH, SaTpaJcAzadadhike dve zate anuSTabhaH, dvAdazottarANi paJca zatAni bRhatyAH, caturvizatyadhikaM sahasraM paGkteH, aSTacatvAriMzadadhike dve sahasra triSTubhaH, SaNNavatyadhikAni catvAri sahasrANi jagatyAH / evamaticchandasAM kRtInAM ca draSTavyam // dvidyUnaM tadantAnAm // 8 // 32 // gAyatryAdivRttasaGkhyAjAtaM dviguNIkRtya dvAbhyAmUnaM kuryAt / tattadantAnAM parimANaM bhavati / yasya chandasaH saGkhyA dviguNitA, tatparyantAnAM pUrveSAmekAkSarapramRtInAM saGkhyA bhvtiityrthH||" pare pUrNam // 8 // 34 // - tadetacchandovRttasaGkhyAjAtaM dviguNinaM pUrNameva sthApayitavyam , na dvathUnam / pare chandasi 1. itaH paramekone'dhvA // 8 // 33 // iti sUtramadhikaM paThyate vaidikaiH, anuvAdo'pyasyAgnipurANe dRzyate (335 / 4 ) 'adhvAGgulamadho'rdhataH / saGkhyaiva dviguNaikonA' iti / etadabhAve ca SaTpratyayapUrtirapi na bhavati, adhvapratyayAbhAvAt / na cAsAvatropekSita eveti sAmpratam , zAstravaikalyApatteH; 'SaNmAtramuvAca piGgalaH sUtram / "pralayahetoH khazAstrAdI // ' iti paribhASAsAGgatyApatezca / ataH sampradAyazuddhamAvazyakaM caitatsUtram / halAyudhenAvyAkhyAnaM tvanupalabdhatvAdeveti SaSThapratyayo'pi' (pR. 196 paM0 1) ityAditallekhAdeva vyakam / asyArthastuuktarItyA dviguNIkRtA vRttasaGkhyA ekena UnA adhvA prastAralekhanAdhikaraNadezo bhavatIti / atra vizeSo ratAkare 'saGkhyaiva dviguNaikonAsadbhiradhvA prakIrtitaH / vRttasyAGgulikI vyAptiradhaH kuryAttathAGgulim // ' iti / ayamarthaH-aDalivistArA gurulaghavo lekhyaaH| adho'ntarAladeze'pyaGgulavistAradezaM saktvA vRttapravAramedA lekhyaaH| tathA ca yakSarAdau paJcadazAdyAlocatA saSTIbhavatIti / atra nyUnAdhikapramANasambhave'pyanugatasya zAstrArthatvAdalapramANamuktam / antaradeze'hulatyAgastUddiSTAnusArAt / vastutastu guruladhUnAM yatpramANam, tatpramANakAntarAladezasAga itIha vivakSitam / tena prakArAdhikaraNadezapramANasaGkhyApi tatpramANagataiveti jJeyam / iti setuH| Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 adhyAyaH] chandaHzAstram / 195 jijJAsite / tatsaMkhyAjAtaM dviguNitaM parasya chandaso vRttAnAM saMkhyA bhavati / tadyathAcatuHSaSTirgAyatrIsamavRttAnAM saMkhyA dviguNIkRtA satI parasyoSNihaH samavRttasaMkhyA sASTAvizaM zataM bhavati // ato'nekadvitrilaghukriyAsiddhyartha yAvadabhimataM prathamaprastAravanmeruprastAraM darzayatipare pUrNamiti // 8 // 35 // upariSTAdekaM caturasrakoSThaM likhitvA tasyAdhastAdubhayato'rdhaniSkrAntaM koSTakadvayaM likhet / tasyApyadhastAtrayaM tasyApyadhastAccatuSTayaM yAvadabhimataM sthAnamiti meruprastAraH // tasya prathame koSThe ekasaMkhyAM vyavasthApya lakSaNamidaM pravartayet / tatra pare koSThe yavRttasaMkhyAjAtaM tat pUrvakoSTayoH pUrNa nivezayet / tatrobhayoH koSThakayorekaikamaGkaM dadyAt , madhye koThe tu parakoSTadvayAGkamekIkRtya pUrNa nivezayediti pUrNazabdArthaH / caturthyAM paGktAvapi paryantakoSTayorekaikameva sthApayet / madhyamakoSThayostu parakoSThadvayAGkamekIkRtya pUrNa trisaGkhyArUpaM sthApayet / uttaratrApyayameva nyAsaH / tatra dvikoSThAyAM paGko ekAkSarasya vinyaasH| tatraikagurvekaladhuvRttaM bhavati // tRtIyAyAM patau vyakSarasya prstaarH| tatraikaM sarvaguru, dve. ekalaghunI, eka sarvalamviti koSTakrameNaM vRttAni bhavanti // caturthyAM paGko tryakSarasya prastAraH / tatraika sarvaguru trINyekalaghUni trINi dvilaghUni eka sarvalaghu // tathA pazcamAdipatrAvapi sarvaguvA disaladhvantamekadvayAdilaghu draSTavyamiti // 1. sUtrAvRttiH zAstrasamAptisUcanArthA / 2. mAtrAmerurapyukto vANIbhUSaNe 'dvayaM dvayaM samaM koSTaM kRtvAntyeSvekamarpayet / ekadvayekatyekacatuSkrameNa prathameSvapi // zIrSAGkAptaparAGkAbhyAM zeSakoSTAn prapUrayet / mAtrAmerurayaM durgaH sarveSAmatidurgamaH // ' iti / atra vRttapratyayakaumudyAM vizeSaH 'mAtrAgalakriyA kvApi noktA sApIha varNyate / kalAsaGkhyAkamekAGkamauttarAdharyato nyaset // tiryadvitIyapato cordhvasthAkaM sNlikhedudhH| . tRtIyAdAvUrdhvakoNayugmAkaM ca yutaM likhet // / yojanAsambhave yuktamaGkameva likheddhH| .. . / prAgyutAkAvatha tyaktvA punaryuktvA puro ligvena // yutvA yutvAdharAGkAntaM likheddhImAnadhaH sthitaiH / tiryagaDhadvitIyA?rekagurvAdayo matAH // Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 kAvyamAlA | papratyayo'pyazvaparicchittirityeke / so'tyalpatvAt puruSecchAvidhAyinAni yAca noktaH / evaM pratyayasamAsaH samAptaH // piGgalAcAryaracite chandaHzAstre halAyudhaH / mRtasaMjIvanI nAma vRttiM nirmitavAnimAm // iti zrIbhaTTahalAyudhakRtAyAM chandovRttau mRtasaMjIvinInAnyAmaSTamo'dhyAyaH // yatkalAnvayinAGke nAthaikagurvAdibodhanam / gurudviguNitonAGkAstenAGkena kalA matAH // AdyaikAGkaiH kalAH sarvA jJeyA atha tadUrdhvagaiH / anakalAyogi gurvAdijJAnamIritam // ' iti 1. etat 'ekone'dhvA' (833 ) iti sUtrAdarzanamUlakamevetyuktameva purastAditi saJjIvitAmapi vilokya halAyudhena chandazcitiM bhujagarAjakRtAM kSatAGgIm / nAnAnibandhagahanAni ciraM vigAhya kAcid 'vizalyakaraNI' mayakAhRteyam // 1 // mUrti yathA phaNipateriha lakSmaNAkhyAM ' prAgakSatAmatanuta zvasanasya sUnuH / divyAM vizalyakaraNImupahRtya tadvat yatnAdimAmakaravaM kRtimujjvalAGgIm // 2 // kedAre'GkuritA pUrva siktA sAgaravAriNA / vardhitA sarvataH seyaM vizalyakaraNI mayA // 3 // bhaTTadhUpakarAnantayajJezvarapariSkRtA / zrIvedapuruSasyaiSA pAdayorastu pAdukA // 4 // iti zrImaddhUpakaropAhna-vidyAlaGkAra - bhaTTAnantayajJezvarapariSkRtA vizalyakaraNyAkhyA chandaHzAstraTippaNI / samAptaJcAyaM granthaH Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PARIMAL PUBLICATIONS 27/28, Shakti Nagar, Delhi-110007