Chandraraj Charitram

Author(s): Bhupendrasuri
Publisher: Bhupendrasuri Jain Sahitya Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090467/1

Page #1

णमोरथुणं भगवओ महावीरस्स।
भीभूपेनसरि-जैनसाहित्य-पुष्पाः ८ जगत्पूज्य गुरुदेव-जैनाचार्य-श्रीमद्विजयराजेन्द्रसूरीश्वर-श्रीमद्विजयधनचन्द्रसूरीश्वरेभ्यो नमः। श्रीसौधर्मवृहत्तपोगच्छीय-साहित्यविशारद-विद्याभूषण पू. पा. श्वेताम्बराचार्य
श्रीमद्विजय भूपेन्द्रसूरीश्वर-विरचित संस्कृतगद्यमय
॥ श्रीचन्द्रराजचरित्रम् ॥
संशोधका मुनिश्रीगुलाबविजयोपाध्यायादिमुनयः प्रकाशयित्री-श्रीभूपेन्द्रसरिजनसाहित्यसमितिः मु. पो. आहोर ( मारवाड़)
प्रोपीरनिर्वाण-पं. २४६० प्रथमावृत्तौ ५०१
श्रीरामेनारि-स. ३५ विक्रम-सं. १९५८
मूल्य-सदुपयोगः ई. सन् १९४१

Page #2

'श्रीभूपेन्द्रमूरि-जनसाहित्यप्रकाशकसमिति' की मुद्रित-ग्रन्थावली
१ एकमुक्तावली संस्कृतगमय पार
सिन्हावा- राइन्वय हिन्दी सह २ जिनगुगमंजरी
६ शांतसुधारस भावना-मूल हिन्दी भावार्थ सह ३ श्रीपेन्द्रसूरिजयन्ती
७रष्टान्तशतक-संस्कृतटीकायुत-पत्राकार ४ जगपालमस्तवनमाला
८ श्रीचन्द्रराजचरित्र संस्कृतगयमय-पत्राकार
९ कामघटकथा-पत्राकार उपरोक्त पुस्तकें भेट तरीके पोस्ट वर्ष के माने पर निम्न पते से मिल सकेंगी ।
श्रीमपेन्द्रसरि-जैनसाहित्यप्रकाशकसमिति मु. पो. आहोर (मारवाड़)
वाया एनपुरा रोड़।

Page #3

कर
वातालापना
%AAREERS
प्रिय सम्बनन्द ! स्वर्गीय पूज्यपाद साहित्यविशारद-विधाषण-आचार्यदेव श्रीमद्विजयभूपेन्द्रसूरीश्वरजी महाराज विर| चित संस्कृत गधमय श्रीचन्द्रराजचरित्र ८ ३ पुष्प तरीके प्रकाशित किया जा रहा है । यों तो श्रीचंद्रराजचरित्र के संस्कृत पद्यमय, गद्यमय, तया हिन्दी, गुजराती भाषात्मक कवितारूप रास में संस्करण निकले हुए हैं, तथापि भाचार्यदेवने पण्डित-काशीनाथ जैन-सकलिव हिन्दी चरित्र के माधारसे इस पंथ को सरल एवं मधुर संस्कृत गयमय में रचकर सर्वजनलामार्थ परिश्रम उठाया है। जगह २ पर प्रासंगिक श्लोकों को रखकर ग्रन्थ की महत्ता और भी बढ़ा दी है। प्रस्तुत चरित्र २८ परिच्छेदों में | | विभाजित किया है जोकि सम्पूर्ण २० फार्म में २२४३० साइज के १२ पेजी पत्रकार में निकल रहा है। स्वर्गस्थ आचार्यदेव । के रचित ग्रंथ प्रकाशनार्थ माहोर ( मारवाड़ ) में सं. १९९५ में चैत्र बदि २ को वर्तमानाचार्य पू० पा. व्या० वा. भाचार्यदेव श्रीमद्विजययतीन्द्रसूरीश्वरजी महाराज आदि मुनिमण्डलने एकत्रित हो 'श्रीपेन्द्रसरि-जैनसाहित्यप्रकाशकसमिति' नामक संस्था स्थापित की, और आचार्यमहाराजरषित ग्रंथों का संशोधन एवं प्रकाशनकार्य पू० पा० उपाध्यायजी श्रीमान् गुलाबविजयजी महाराज, मुनिराज तपस्वी श्री हर्षविजयजी, मुनिराज श्री हंसविजयजी और मुनिश्री कल्याणविजयजी इन चार मुनिवरों को सौंपा गया । उक्त समिति की ओर से यह समिति का ८ वो पुष्प आप महानुभाषों के सामने उपस्थित हो रहा

Page #4

है इसी तरह अन्य ग्रन्थ भी क्रमशः प्रकाशित होकर पाठकवर्ग के हाथों में यथासमय पहुंचते रहेंगे। पाठकवर्ग मी उन्हें अपनाकर * सद्गत आचार्यदेव के महान परिश्रम का तथा समिति के मुनिवरों का प्रयत्न सफल करेंगे। यदि प्रेसदोष या दृष्टिप्रमाददोष
के कारण त्रुटियें रहगई हो तो सज्जन पाठका सुधारकर पढ़े । विशेषु किमधिकम् ।।
यतः गच्छता स्खलनं कापि, भवत्येव प्रमादतः । इसन्ति दुर्जनास्ता, समादधति सज्जनाः ।। १॥
निवेविका-श्रीभूपेन्द्र सूरि-जैनसाहित्य संचालक समिति
मु. पो. आहोर ( मारवाड़)
RERAKॐ

Page #5

श्री भूपेन्द्रसूरि - जैन साहित्य - पुष्पाङ्कः ८ साहित्यविशारद - विद्याभूषण - श्रीमद्विजयभूपेन्द्रसूरीश्वर - विरचितम्
श्रीचन्द्रराजचरित्रम् ।
तत्रादौ मङ्गलाचरणम्-शार्दूलविक्रीडित छन्दसि -
मुक्तिस्त्रीविलसद्विलासनिपुणं प्रोद्यद्दयादर्शकं, गीर्वाणासुर चक्रवर्तिमहितं श्रीनाभिराजाङ्गजम् । संसाराब्धिसुतारकं भगततेः संहारकं सर्वदा, दातारं सुकृतस्य सर्वजगतां भक्त्याऽतिवन्दामहे ॥१ ॥ लोके शान्तिविधायक जननतो मार्यादिभीतेर्भृशं यन्नामस्मरणात्सतां हृदि पदं शान्तिर्विधतेऽनिशम् । नाsहंकारमगान्मनागपि मनो यस्याऽमरैः सेविते, तं श्रीशान्तिजिनेश्वरं जनहितं भक्त्याऽतिवन्दाम ||२||

Page #6

वैराग्यविभूषिता वरतनुर्विद्योतते बन्धुरं, त्यक्ता येन रमासमानललना राजीमती सत्वरम् । हिंसां वीक्ष्य मृगादिजन्तुनिवहस्याना तदुःखप्रदां सं श्रीनेमिजिनेश्वरं प्रतिदिनं भक्त्याऽतिवन्दाम ||३|| शोभां योदधदुत्तमांग निहितव्याला घिर । जस्फटा, रत्नानां वितस्त्रिलोकमाहितां नम्रैर्निलिंपव्रजैः । यस्पादाब्जमरञ्जि मौलिमुकुटम धोतिसन्मौक्तिकै, स्तं श्रीपार्श्वजिनेश्वरं प्रतिदिनं भक्त्याऽतिवन्दाम ||४|| पीयूषातिशयां श्रवः सुखकरीं यहारती भारती, कामयते सुषमां दृष्ट्रा यदीयां गतः ।
वाणां च सहस्रतां मृगपतिः सभ्वं वनं गाइते, तं श्रविरिजिनेश्वरं जन हितं भक्त्याऽतिवन्दामहे ॥ ५ ॥ श्रीसौधर्म बृहत्तपोगणगिरी मार्तण्डवद्भास्वरो, विश्वेषामुपकारकः सममती राजेन्द्रसूरीश्वरः । तत्पट्टे धनचन्द्रसूरि विबुधश्चासीन्मुदाऽऽनम्य सौ, सद्गये विरचामि चन्द्रवारितं भूपेन्द्रसूरिर्वरम् ।। ६ ।। अथ श्रीचन्द्रराजसंस्कृतचरित्रस्य प्रथमे परिच्छेदे श्रीचन्द्रकुमारस्य जन्म
अस्ति किलास्मिखिलोके चतुर्दशराजलोकानां मध्ये तिर्यग्लोकः, यस्य विस्तार एकस्य राजलोकस्यास्ति । अस्योर्ध्वाधोविस्तारो ष्टादशशतयोजन प्रमाणोऽस्ति । अस्य मध्ये जम्बूनामद्वीपो वर्तते, अयं स्थालीव वर्तुलाकारो लक्षयोजनप्रमाणञ्चकास्ति । अस्य चतुर्दिक्षु अगणितद्वीपसमुद्राः सन्ति से व वलयाकृतयः । जम्बूद्वीपस्योचरे भागे जम्बूवृक्षैः सुशोभितं कुरुक्षेत्रमस्ति, अतोस्य जम्बूद्वीपमितिनाम प्रसिद्धम् । जम्बूद्वीपे सप्तक्षेत्राणि मध्ये मेरुरन्ये च षड्वर्षधरपर्वताः सन्ति । अस्य दक्षिणभागेऽम्यान्द्रा

Page #7

RSSHRIES
है। कति भरतक्षेत्रमस्ति, तम सिदावलादिमहातीर्थानामामयस्वात्सर्वक्षेत्रेषु श्रेष्ठतम गण्यते । वैताट्यपर्वतेन गंगासिन्धुनदीम्यान oll पड़भागेषु बिभन्तमस्ति. जुक्तयोर्नहोचतुर्दशसहसमिता नद्यः पतन्ति । मरतक्षेत्रे द्वात्रिंशत्सइसममिता देशा विराजन्ते, येषु सार्थ- 10
पञ्चविंशतिवेशा आर्याधान्ये सर्वेजार्याः सन्ति । मरतक्षेत्रस्य पटूखंडेषु दाक्षिणात्यमध्यखण्डस्य प्राज्यप्रदेशो रमणीयतरोऽस्ति, ही सूर्याचन्द्रमसौ तत्रैवोदयेते । चन्द्रस्य तद्देशसंघरणादेव पोडशकलाप्राप्तिर्भवति । जगत्पावनी गंगापि तत्रैव भरते प्रवहति, भस्म महामहिमदेशस्य मध्यभागे रमणीयतराऽऽभापुरीनामनगरी अभूव । यस्याः सौन्दर्य विलोक्य लंकालकादिनगर्योऽपि लयां | प्राप्तवत्यः । अस्यां चतुरशीविसंख्याकं चतुष्पर्थ, चतुर्मागेषु महोअतः प्राकारो मध्ये महेम्यानां निवासबासीत् । तत्रत्याः सर्वे || दानवीराः कृपणास्तु तत्रान्विष्यमाणा अपि नामिजन् । व्यापारिणो धनवन्तः स्त्रियशतिरूपवस्य आसन | सहब जिनमन्दिरैः सा नगरी सुशोभिताऽऽसीत् । अस्यां नीतिज्ञो यत्नेन प्रजापालको वीरसेनो नाम राजा राज्यं चकार । यत:
दुष्टस्य दण्डः सुजनस्य पूजा, न्यायेन कोशस्य च सप्रवृद्धिः।
अपक्षपातो रिपुराष्ट्ररक्षा, पञ्चैव यज्ञाः कथिता नृपाणाम् || १॥ तस्य वीरमती नाम्नी पदराज्ञी बभूव । एकस्मिन् दिवसे तस्यां नगा घोटकव्यापारिणः समायाताः, तेषां पार्वेऽनेकजातीया |31 उत्तमोत्तमवोटका आसन् । राज्ञा समुचितमूल्यदानेन सर्वे घोटकाः क्रीताः । तेष्वेकोऽतीव मुन्दरः शिक्षितवक्रगतिः परमेसद्वृत्तं |x राझोऽविदितमासीत् । एकदा राजा सैन्यैः सह मृगयार्थ तमश्चमारुह्य वनं जगाम । तत्रानेकविधानां वन्यपशूनामाखेटं कृत्वा दृष्टिपथः | भागतमेकं मृगमन्वधायद । जिघांसु से शाखा मृगोऽप्युच्छल मदुहुरत् ।कृतानेकोपायोऽपि राजा तमात्मसात कर्तुं न शशाक । प्रान्ते
REAKER

Page #8

SEXSI
-
-
है प्राप्तश्रमो राजा धान्तमश्च रोद्धं मनश्चक्रे तथा कृतऽपि मुखरज्जुसंयमनेऽश्वो द्विगुणजषेन धावितु लग्नो वस्तुतोऽस्पैतादृशी शिक्षेव हैं।
विपरीताऽऽसीत् । अतो रोदूं पेटमानेऽपि राजनि सोऽधिकतरं धावितुमलगत् । राज्ञः सैनिकाः सहचराध पश्चादेव स्थितास्तदा| वस्तु धावन्नेव गतवान् , स कुत्र कदा वा स्यास्यतीति निश्चयोऽपि नासीत् । इत्थं चिन्ताविष्टस्य राशो नातिहरे सुशोभितस्तडागस्तस्य समीपस्थ एको वटवृक्षो नेत्रगोचरोऽभूत् । अस्य वृक्षस्याधोभागे गते सति वृक्षशाखामवलम्ब्य घोटकं त्यक्ष्यामीति राजा मनसि निश्चिकाय । दैवयोगादशोऽपि तवृक्षाधस्त एव निःसृतवान् । राजा पृक्षाधो गच्छमेव शाखां गृहीतवान् , इतोऽदृढ़मुखरश्मिरथोऽपि स्वयमेव तत्रैव तस्थौ । एतेन साश्चयों राजा तस्य पगतिशिक्षाप्रदात् । ____ मार्गपरिश्रमेण क्लिभदेहो नृपतिस्तमश्वं तस्मिन्नव वृक्षे बध्वा तडागमभिययौ। निर्मलशीतलजलेनापूर्णः परितः स्फटिकबघहस्तडाग आसीत् । पुनरसौ यथा ग्रीष्मान पथिकानाहय शीतलच्छायाप्रदानेन स्वागत प्रकुर्वनिवासीदिति । राजा हस्तौ पादौ मुखञ्च प्रक्षाल्य किञ्चित्कालं विश्राम कृत्वा जलं च पीत्वा अमेऽपनीते सति तडागमभितो प्रामं भ्राम तस्य मनोहारिणी शोभा द्रष्टुं लमः । एवं परिभ्रमतो राज्ञो दृष्टिलॊहजालिकोपरि पतिता। तस्या अधस्तले कतिचिभिश्रेणयोऽपि दृष्टिपथमागताः । राज्ञा कौतुका. बालमपनीय निर्भीकतया खड्ग हस्ते कृत्वा निःश्रेणिमार्गेण तस्मिन गुप्तस्थाने प्रविवेश्च । निःश्रेणिरचना च नातिदूरं यावदासीदिति किषिदेव दूरं गते राजनि पातालाभ्यन्तरे विशालमेकं वनं राज्ञो नेत्रगोचरमभूत् । धैर्यधर्मपुण्यपुरुषार्थाश्चैते चत्वार एव तस्य सहचराः सद्रक्षका आसन् । यतो नीतिशाखेप्युक्तम्
उग्रमं साहसं धैर्य, बलं बुद्धिः पराक्रमः । षडेते यस्य विद्यन्ते, तस्माद्देवोऽपि शकते ।। २॥
.
3
.

Page #9

अतो निरन्तरमग्रे गमनाम विरराम । वने कियहरे गते रुदत्याः कस्याश्चिकन्यायाः स्वरस्तस्य कर्णे निपतितः । अनेन साधयों | राजा चकितः सन् मनसि विचारयामास, अस्मिन्याताले वनमेतस्, वने चैतत्कन्याया रोदनं कथम् ? अस्त्यस्मिन् किंचिद्रहस्थमिति ४/ निश्चयन कन्यायाः करुणस्यरो मर्मस्पर्शी वर्तते। साऽऽयदि पविता स्यान्न किम् ? कोऽपि तस्यामत्याचरेन वा किम् ? समयातिक्रमस्थावसरो नासीदिति, यदिशातः स स्वर आगतस्तस्थामेव दिशि स शीघ्रतया घघाव । खड्गइस्तश्च स क्षणमात्रेणैव तं देशं प्राप ।
सोपविष्टः कश्चिद्योगी राज्ञा दृष्टो यस्य नेत्रे पिहिते स्तः। हस्ते पुष्पस्रक चाग्रे पुष्पधूपादिपूजासामग्री निहितास्ति । समीपेऽग्निकुंडमस्ति यस्मादग्निज्वाला निःसरति । पार्थे खड्गोऽपरस्मिन् भागे काचित्कन्योपविष्टास्ति, तस्या हस्तो पादौ च दृढवन्धनेन या बद्धो स्त: । सा च तस्थामवावस्थायामुपाटा सती करुणानन्दन वित्यस्ति । एवंविधा सजितसामग्री पश्यत एव राज्ञः सर्व त्वं
स्वत एव विदितमभूत् । स च कन्याममिचचाल तमागच्छन्तमेव सा कन्याहूयावादीत-हे आभानरेश ! शीघ्र में प्राणान् रक्ष, | अयं नराधमो योगी मां बलिदानं कर्तुमिच्छति । एकस्या अपरिचितायाः कन्याया मुखात्स्वनाम श्रुत्वा राक्ष आश्चर्य समजायत । स च शान्ततया स्थातव्यमिति कन्याय संकेतं कृत्वा, योगिनः समीपे निहित खड्गं तूणीभाषेनोत्थापितवान् । पश्चात्तारस्वरेण तं योगिनं प्रत्युवाच-अरे निर्दय ! निर्लज ! पापिष्ठ ! दुरात्मन् । अधुना कध्यानेन कार्य न चलिष्यति । उसिष्ठ मुजैनां पालिका, मया सह युद्धं कुरु, मम समक्षेऽस्या बलिदानन्तु भवितुमेव कपमईति ? परश्चाहं त्वां जीवन्तं न त्यक्ष्यामि । यतःअदण्ज्यान दण्डयन राजा, दण्डवांश्चैयाप्यदण्डयन् | अयशो महदामोति, नरकं चाधिगच्छति ॥ ३॥
MINS

Page #10

राशचैतादर्श षषनं श्रुत्वा योगी संक्षुम्योचस्यौ । तेन परितो दशे परं तस्य स्वात्मरक्षार्थ कोऽप्युपायो दृष्टिगोचरा नास्तु । लस कथमपि प्राणान गृहीत्वा पलायनमेवोचितं मेने । यतः
वायुना यत्र नीयन्ते, कुराः षष्टिहायनाः ] गावस्तत्र न गण्यन्ते, मशकस्य तु का कथा।। ४ ।। | राजा व योगिनं ज्ञात्वा तस्यानुधावन समुचितं न मेने, तत्र तस्य कोऽपि सहचरोऽपि नासीत् । राजा च तत्क्षणमेव तां बंधनामोचयित्वा सादरं वामपृच्छत्-अयि पाले! त्वं कस्य पुत्र्यसि ? अस्य योगिनश्च जाले कथं पतिता ? कथं वा मां जानामि ?
मयि तवारं प्रेममाकः कथम् ? सा तु वीरसेननृपं पूर्वत एव शातवत्यासीत्, अतो मनसि किञ्चिलबारती बभूव । | यतः-असंतुष्टो द्विजो नष्टः, संतुष्टश्च महीपतिः । सलमा गणिका नष्टा, निर्लज्जा व कुलाङ्गना ॥५॥
ततः सा भूमि पश्यन्त्युवाच-हे स्वामिन् ! आभापुरीतः पञ्चविंशतियोजनदूरे पनापुरी नगरी, तस्या नृपः पयशेख मम | पिता, पसराझी रतिरूपा च मम माता, तत्पुत्र्याश्चन्द्रावती च मे नामास्ति । जैनधर्मे मे प्रीतिस्तस्यैवाराधनामहं करोमि । पूर्वस्मिन् | | किपकाले यदा बाल्पमविक्रम्प यौवने पदार्पण कृतवती तदा मे पिता मम विवाहस्य चिन्तां कर्तुं लग्नः ।
__ यत:-कन्येति जाता महती हि चिन्ता, कस्मै प्रदेयेति महान वितर्कः ।
दत्ता सुत्रं पास्यति वा नवेति, कन्यापितृत्वं खलु कष्टदायि ।। ६ ॥ वावदेवैकस्मिन् दिने कश्चिन्मौहुर्तिकस्तप्राजगाम, सातश्च मद्विवाहविषयं पर्यपृच्छतु, स च तव पुत्र्या मामानरेशेन सह ,
R244440

Page #11

परिणयो भविष्यतीति मे पितरं जगाद । मुत्वैतत् वृत्तं स मे जनको वीरसेननृपो भृशं तुतोष, अहमपि स्वप्रियस्य नाम गुणशरी* रसौन्दर्यसलवणादिकं ज्ञात्वाऽनन्दमगच्छम् । तदनन्तरं गाया मखमपाग्यादिफ पारितोपिक दवा वसर्जयत् ।।
. अथाइमेकदा स्वषयस्यामिः साकं जलक्रीडार्थ गतवती, तत्रैव प्रथममहमेनं योगिनमपश्यम् । अयमिन्द्रजालं कृत्वा सखी| नेत्र पबन्ध, मां च संमोहयित्वोत्थाप्यानयत् । अस्य पूजाविधि दृष्ट्वाऽहमस्योद्देशमवागच्छम् । स्वस्य च नाशं निकटं ज्ञात्वा रोदितुं | & लग्ना, सौभाग्यवशाचितकाले भवानवागतोऽतःपरं यत्किञ्चिदभूत्तद् भवान् जानात्येव, परं हे गुणसागर! भवद्भिरन्या नहि किन्तु स्वकीयैव स्त्री रक्षिता। यदुक्तं -पिता रक्षति कौमारे, भर्ता रक्षति यौवने । पुत्रश्च स्थाचिरे भावे, न स्त्री स्वातन्त्रथमहति ॥७॥ __इति भवत इदं कार्यमुपकाररूपेण नाहं मन्ये, पुनर्नाह याचिकास्मि यतो याचिका घेत्स्यां धन्यवादमपि दद्यां भवतो यशोगानञ्च कुर्याम् । मां कथमभिजानासीति यद्भवानप्राचीनत्तु मत्कृते भवतः सदाचरणसुलक्षणादिकमेव भवतोऽभिशानाय पर्याप्तमासीत् ।। यतः-आचारः कुलमाख्याति, देशमाख्याति भाषणम् । संभ्रमः स्नेहमाख्याति, वपुराख्याति भोजनम् ||८||
एताशि विपदि प्राणनाथमन्तरा कोऽन्यः सहायो भक्तुिमर्हेत्स्वप्रियायाश्च प्राणान् रक्षेत् । चन्द्रावत्या एतद्वचनं शुस्वा राजा वीरसेनः परं मुमोद । स तां गृहीत्वा तेनैव मार्गेण बहिनिःससार येनान्तरगमसस्मिन्नेव क्षणे तस्य सेना सहचराश्च तत्यादपिई पश्यन्तस्तत्राजग्मुः, सर्वे च राजानं प्रणेमुः । राज्ञः प्रियाः कुशलवतं पृच्छन्तो राजानं प्रोचुः-राजन ! एकाकिनो

Page #12

*
5*55%
भवत इत्थमाखेटानुधावनमुषितं नासीत् । जगति रत्नानि रत्नधियैव रक्षणीयानि मान्तश्चास्मादृशाममूल्यरत्नान्येव सन्ति । पुनः | संसार सजनापेक्षया दुर्जना एव बहुला भवन्ति । भवन्तश्चातीव भाग्यशालिनोऽतो भवसां कष्टमनायासेन दूरीभ्य संपत्तित्राप्तिमेव ॥ विदधाति । परमस्माभिः स्वस्थः कथं भाव्यं ? कुशलिनं भवन्तं दृष्ट्वाऽस्माकं नूतनं जीवनमिवावाप्तमस्ति । परं हे राजन् । भवांस्त्वकाक्येवागतवानासीदिदानी भवता सह रमणीयरेयं कास्ति ? राजा सर्वमात्मवृत्तं कथयतिस्म तनिशम्य-सर्वे सानन्दा बभूवः । राजा वीरसेनः स्वसैन्यै राजकन्यया च सह निजनगरीमाजगाम | आगच्छन्नेव स्त्रहतं प्रेषयित्वा राज्ञे पद्मशेखराय विनापितवान्-तव पुत्री चन्द्रावती सात्रागता श्रीमता सह मिलितुमुत्कंठिनास्ति । भवान् यत्रागमनकटमुदवक्ष्यत् तहि महती ६ कृपाऽभविष्यत् । एतद् घृत्तं शृण्वन्नेव राजा पद्मशेखर आभापुरीमाजगाम, तत्र पितापुत्र्योमिननमभूत् । सा सर्वा वार्ता पित्रे निवेदितवती, तो श्रुत्वा परशेखास्य हृदि हर्ष न ममो । स च वीरसेनाय धन्यवाद दददुवाच-भवता यदस्माकमुपकृतं तस्य | प्रत्युपकारन्तु कथमपि कर्तुं नाहामि । एतदर्थ भवतश्विाय ऋणीभूतोऽस्मि । किन्लहमेवमिच्छामि यद् भवानस्मत्कन्यायाः पाणि- 6 5ो ग्रहण कुरवा, मझं स्वकृतज्ञता व्यक्तीमतुमवसरप्रदान कुर्यात् । याथार्थ्यन्तु हे राजन् ! गणकस्य कथनानन्तरमेव मयेयं योग्यवराय भवते समर्पितेति जानीहि।
यतः-कुलं च शीलं च सनायता च, विद्या व चित्तं च वपुर्वयश्च |
वरे गुणाः सप्त विलोकनीया-स्ततःपरं भाग्यवशा हि कन्या ॥९॥ इत्थं राजा वीरसेनः पमशेखरनृपस्यात्याग्रहं प्रात्वा तस्येमा प्रार्थनां स्वीचकार ।मौहर्तिकमाकारयित्वा शुभमुहूतं निश्चित्योभयो- 19
RSS
E0%
D

Page #13

विवाहो महोत्सवेन सम्पमोऽभूत् । अस्मिन्नवसरे समस्तैरपि नगरवासिजनैर्विवाहमहोत्सवः कारितः। सर्वे नागरिका अनेन विवाहेन । परमानन्द प्रापुः । परं खलप्रकृतिरेका वीरमत्येवैतादृशेन मांगलिकेन शुभकर्मणापि मनसि दुःखिनी बभूव । यतःउज्ज्वलगुणमभ्युदितं, क्षुद्रो द्रष्टुं न कथमपि क्षमते। हित्वा तनुमपि शलभः, शुभं दीपारिपहरति ।।१०11 में
समाले सविना शेखर. करारं प्रत्याययौ । इतो दम्पत्योः कालः सुखेन व्यत्येतुं लग्नयोमयोः प्रेम प्रतिदिन वर्षमानमेवासीत् । एतेन वीरमत्या मनसि सपनी प्रति द्वेषानलो जज्बाल। चन्द्रावती तु सरलस्वभावान्तः सा वीरमती स्वमगिनीमिव मन्यते स्म । स्वामिनः सुखसम्बन्धे च सदैव तत्पराऽऽसीदतो राजापि सद्गुणवत्या तयैवात्मानं धन्य मन्यते स्म । यत:-क्रोधे दासी रतौ वेश्या, भोजने जननीसमा । आपस्तौ मन्त्रदात्री च, सा भार्या भुवि दुर्लभा ॥११॥
इत्थं तस्या जीवनं सुखेन गन्तुं लग्नं परं वीरमत्याः सर्व चेष्टितं विपरीतमेवासीत् । सा चोमाभ्यां मनसा अभ्यति स्म तस्मिभव समये चन्द्रावत्या गर्ने पुण्यवतः कस्यचिज्जीवस्यागमनं बन । तद्रात्राव सा स्वमे चन्द्रं ददर्श स्वप्रश्चायं सर्वथा शुभसूचकोऽभूत्, ततोगते राजनि स परं मुमुदे। पूर्ण च गर्भसमये योग्यकाले सा पुत्ररलं सुषुये । तेन चाखिलेऽपि नगरे महानन्दकल्लोल उच्छ्रयते स्म । नगरे प्रतिगृहे मङ्गलाचरणं जातम्. राजा च दीनजनेभ्यः प्रभूतं दानं पशुभ्यो घासादिकमाश्रितेभ्यो मित्रेभ्यश्थोपायनं सजनेभ्यः सस्कारप्रदानमेवं सर्वानपि नागरिकान् यथायोग्य सन्तोपयामास । द्वादशे दिने सर्वेषां सम्याना | समक्षे राश्याः स्वमे चन्द्रदर्षनादस्य बालस्य 'चन्द्रकुमार' इति नाम चकार । चित्रोः प्रयत्नेन शुक्लपक्षस्य चन्द्रमिव कुलदीपर्क । चन्द्रकुमार सुखेनैषमानं सर्वे दृष्टा मुमुदिरे ।

Page #14

ब
"
यतः शर्वरीदीपक, प्रभावितः । त्रैलोक्ये दीपको धर्मः, सुपुत्रः कुलदीपकः ।। १२ ।। परं पुण्यशाली सकलजनमनोरञ्जकोऽपि स चन्द्रकुमारो वीरमत्या द्वेषाग्नावाज्याहुतिपात इवाऽजनि ॥
अथ श्रीचन्द्रराजसंस्कृतचरित्रस्य द्वितीयपरिच्छेदे वीरमस्याः पुत्रकामनादिने दिने शुक्लपक्षीय चन्द्रभित्र वर्धमानं रमणीयतरं तं सुधालं दृष्ट्वा राजा वीरसेनो मनस्येव मुदमावहन्नवजीवनं सार्थकममंस्त । चन्द्रकुमारः प्रतिदिनं नवां नव क्रीडामक्रीउदिति पितरो तस्य रक्षणार्थं यत्नावास्ताम् । वीरमती मनस्येव क्रुध्यन्ती तथावसरे प्राप्ते सा कुमारस्य जीवनोपरि विपद्रिरिमपि पातयितुमिच्छतीति पित्रोर्न विदितमासीत्किम् ? तया चन्द्रावत्याः परिणय एवाससमान आसीत् किं पुनस्तस्या गर्भतः पुत्रजन्मेति, तत्तु नितरामस भूत्वाऽऽपतितम् । शुद्धराजवीर्यप्रभवत्वादती मनोहरचन्द्रकुमारो चाल्यावस्थाया अस्फुटवचनेनासमग्रां वार्ता कथयित्वा सर्वेषां मनांस्यानन्दयति स्म । किन्त्येका वीरमत्येव तत्रापवादरूपाऽभूत् । जैनधर्मे नितरामनुरक्ता सा चन्द्रावती विविधैः प्रकारै राजानं प्रतिबोध्याऽऽखेटका दिसप्तव्यसनेम्यो न्यवारयत् । तस्या वचनप्रभावेण राज्ञोऽपि हृदये जैनधर्मे रतिः प्रादुर्बभूव । अतोऽसौ सदाचरणं कुर्वन् मानुष्यं जन्म सफलं करोतिस्म । यतःपूजामाचरतां जगत्त्रयपतेः संघार्थनं कुर्वतां, तीर्थानामभिवन्दनं विदद्यतां जैनं वचः शृण्वताम् । सद्दानं ददतां तपश्च चरतां सत्त्वानुकम्पाकृतां येषां यान्ति दिनानि जन्म सफलं तेषां सुपुण्यात्मनाम् || १३ || ततः सोऽपि निजिनचैत्यान्यचीकरत । स्वबन्धूनिव श्रावकान् भृशं सन्तोषयति स्म मुनीनामपि भक्तिं चकार । यतः सत्संगात कि न सिध्यति ।

Page #15

SHRI
तथोक्तम्-जाड्यं धियो हरति सिंचति वाचि सत्यं, मानोन्नति दिशाति पापमपाफरोति ।
__ चेतः प्रसादयति दिक्षु तनोति कीर्ति, सत्संगतिः कथय किं न करोति पुंसाम् ॥ १४ ॥
इति लोकोक्तिरपि यथार्थतामाप । यदा शनैः शनैश्चन्द्रकुमारोष्टवार्षिको जातस्तत एव सुयोग्यस्य कस्यचिद् गुरोः समीपे । & विद्याभ्यास कर्तु लग्नः । स्वस्पकालेनैव स वृहस्पतिरिव मुद्धिबलेन सकलविद्याकलादीनां पारं जगाम ।
यतः श्रियं प्रसूते विपदं रुणद्धि, श्रेयांसि सूते मालिनं प्रमाष्टिं ।
संस्कारयोगाच परं पुनीते, शुद्धा हि बुद्धिः किल कामधेनुः ॥ १५॥ अतः प्रकर्षमाघारवशे गुणानामिति सत्यमस्ति, तत्र गुरुः केवलं साक्षिमात्रो भवति । कियदिनानन्तरं ऋतुराजयसन्तस्यागमनं बभूव । सर्वाण्युपवनानि फलपुष्पसमृद्धिवन्ति सुशोभितानि चासन् । कामोद्दीपकसाधनेषु वृद्धिर्बभव, आम्रमञ्जरीभुक्त्वा |
कोकिला अपि मधुरं चुकूजुः । वात प्रेरिताः सपुष्पा लसा विलासिनो रत्यर्थ प्रेरयन्तीति मन्ये, अस्मिन्नेव समय आमानरेशः सह 3 & पत्नीभ्यां परिवारश्चाद्याने कीडनार्थ जगाम। तत्र च स्वेच्छया क्रीडितुं लग्नः । केचित्कुंकुमोरक्षेपणं केचित्केशरोत्पाटनं केचन |
वृशेषु हिन्दोलक्रीडयाऽनन्दमापुः । चन्द्रकुमारः स्ववयस्यै राजपुत्रः सइ पुष्पकन्दुकं निर्माय क्रीडायां निमग्नो बभूव । चैव सर्वेऽपि । विविधासु क्रीडासु तत्परा अभवन् परमेतत्सर्व दृष्टा खलप्रकृतित्वाद् वीरमत्या मनसि द्वेषाग्निः प्रजवाल ।
यदुक्तम्-उपकारिण्यपि सुजने, स्निग्धेऽपि खलास्त्यजन्ति न प्रकृतिम् । ज्वलति जलराप सिन्धो-रके निहितोऽपि बडचाग्निः ॥१६॥
ksORLD
ERS*

Page #16

m
।
यतः-- अर्थाऽसुराणांत महास बन्धुः, शुभाऽऽतुराणां न वपुर्न तेजः।
कामाऽऽतुराणां न भयं न लजा, चिन्तातुराणां न सुखं न निद्रा ।। २० ।। __तदानेको वार्ता श्रावयित्वा कुपयारको न्यवारयत् । शुक एव । नलदमयन्त्योर्मिलनमपि हंसस्यैव कृपयाऽभूत् । अस्म्यहं पक्षी | तेन किमभूत् ? योकमप्यक्षरं पठामि, तथापि तत्कदापि नैव विस्मरामि | मनुष्यास्तु शास्त्राण्यधीत्यापि तेषां सारं न गृहन्ति । ।
शास्त्रकारणास्मभ्यमपि तदेव पदं दत्तं यच्च मानवेभ्यो न वयं केभ्योऽपि न्यूना इति तत्तात्पर्यम् । केवलं न्यायार्थमेव मया स्वजाति* प्रशंसा कृता । विश्वसनीय त्वया यमाई किश्चिन्मिध्वा प्रवीमि । चातुर्यगर्मितं शुकस्यैतद्वचनं श्रुत्वा वीरमती परमानन्दं प्राप्य | जगाद-त्वमसीव साधुश्चतुरश्च संलक्ष्यसे तव वचनञ्च परं मधुरमस्ति । स्वञ्च सच्चरित्रः प्रतिभासि, अवश्यं तेऽहं स्वदुःखं कथयिष्यामि। परमेतत्पूर्व कथय त्वयेय शिक्षा कुत्र कस्माच प्राप्ता ?
शुकोऽयदत-एको विद्याधरो मां स्वर्णपञ्जरे निगृह्य स्वपार्श्वे यत्नेन रक्षितवानासीत् | एकदा स मां सपञ्जरं गृहीत्वा साधुचन्दनार्थ गतस्तत्र मुनिकन्दनया सर्वे में पापं नाश । मुनेरूपदेशो मे प्रियतरोऽलगत्सो मां पञ्जरे रुद्धं दृष्ट्वा तियग्बन्धन-18 जन्यं पापं व्यवायत् । विद्याघरश्च मुनेरुपदेशं श्रुत्वा मां पन्धनमुक्तं चकार, मुनिराजेनाप्येवं मे पहपकृतम् । तदारभ्यैवाह स्वतन्त्रतया विचरामि तथाथाइमस्यामेव दिशि निःसृतः, सुन्दरश्वेमं वृक्षं दृष्ट्वोपाविश, तदनन्तरं यदभूत्तदरगच्छस्येव।। अतःपरं त्वं स्वदुःखकारणमावेदय, तुभ्यं मृषा सान्त्वनां नाई ददामि, यावत्साध्यमह ने दुःखमवश्यं निवारयिष्यामि ।

Page #17

शुकोक्तं श्रुत्वा प्रसन्नीभूय निजमान्तरिकं दुःखं वीरमती निवेदयिष्यन्त्युवाच-अये प्रातः शुक ! यदि मन्त्रयन्त्रौषधयस्तवं I ज्ञाताः स्युस्ताहि मां फथय, येनाई पुत्रमुखं द्रष्टुं शक्नुयाम् । यदि तव विद्यास्मिन संकटे नोपयोग यास्यति तर्हि कदागमिष्यति ?
अतोऽधिकतर निवेदनमनुचित मिति स्वम्मे दुःख दूरीकुर्याश्चेदद्यप्रभृति त्वां प्रात्सम मंस्थे । नवलक्षमूल्यक हार से परिधापयि
प्यामि, पुनरुत्तम भोजनं वादयिष्यामि, तबोपकारश्च स्वीकरिष्यामि । शरणागताहै ते निष्कपटभावेन सर्व वृत्तं निवेदितवती - है तोऽधुना त्वं केनापि प्रकारेण पुत्रमेकं दवा सनाथ मे जीवनं कुरु। श्रुत्वैतत्सर्वं वृत्तान्त शुकोऽकथयत्-देवि ! दुःखिनी भा भः ।।
का मे शक्तिर्ययाहं विचिक शक्नुयां परमीश्वरः सर्वसितं पूरीय यावे । केवलमहन्तूपाय पीयेष्यामि, पुनरद्यारभ्य त्वयि | स्वसवदाचरिष्यामि । स्वत्कृते बन्धुत्येन यथाशक्ति चेष्टिप्येऽतस्त्वं दुःखचिन्तां विहाय शाति धेहि ।
यदुक्तम्-स बन्धुर्यो विपनाना-मापदुद्धरणक्षमः | न तु भीतिपरित्राण-वस्तूपालम्भपंडितः ।। २१॥
शुकोक्तवचनेन वीरमत्याश्वेतः किलिच्छान्तिमाप, शुकः स्तोकं विरग्य पुना राज्ञीमुवाच-देवि! साम्प्रतमहमेकमुपायं दर्शयामि | तच्छृणु-अस्यारण्यस्योत्तरे भागे एकस्मिन्नुद्याने श्रीऋषभदेवस्वामिनचैत्यमस्ति। तत्र चैत्रपूर्णिमादिने नृत्यसामग्री गृहीत्वा बढ्योऽप्सरसो महोत्सवं कर्तुमागच्छन्ति । तासु या प्रधाना सा नीलवस्त्रभूषणादिकं परिधत्ते, यदि तस्यास्तद्वस्र केनाप्युपायेन फरस्थं स्यात्तदा तब कार्य सेत्स्यति । कथमयं जानातीति कदाचित्ते संदेहो मधेत ? तर्हि गतवर्षेऽहन्तेन विद्याधरेण सह तत्रागत आसमतोऽहं सर्व जानामि तद्विद्धि । अस्मिन् वर्षे चैत्रपूर्णिमायो त्वयकाकिन्यैव तत्रावय गन्तव्यं, कथमपि स्वकार्य साधनीयम् । एवमुक्त्वा शुफस्तत

Page #18

-NORT
उत्पपात ! तद्वियोगाद्वीरमत्या नयनेऽश्रुपूर्णे घस्वतुः । पश्चाप्छनैः शनैः सन्ध्या जादा स वीरसेनो राजा सपरिवारो नगरमाययो, वीरमती स्वहम्मे जगाम । अल्पकालेनैव सा चैत्रीपूर्णिमा समुपस्थिता । स्मृतशुकनपना वीरमती कथमपि दिवस व्यतीत्य समागतापां राबावन्यवर्ष कृत्वा, हम्यं दास्यै समयकाकिन्येव ततश्चचाल । यद्यपि साऽजज्ञासीत्तथापि स्वार्थवशेन पुरुषोचितकार्यकरणातस्याः साहसस्य वीरलस्य चावश्यकताऽऽसीस । लोके खलु स्वार्थोऽपूर्वः पदार्थोऽस्ति, यस्य सिद्धयर्थ मनसा वाचा कायेन च प्राणिनश्चेष्टन्ते । परं सिद्ध्यसिद्धी तु दैवाधीने भक्तः ।
यतः-उद्यम कुर्वतां पुंसां, भाग्यं सर्वत्र कारणम् । समुद्रमयनालेभे, दरिलक्ष्मी हरो विषम् ॥ २२॥ तथापि सत्पुरुषाः स्वोधोगाम स्खलन्ति । . ___यदुक्तम्-उद्योगिन पुरुषसिंहभूति लक्ष्मी-वन देयमिति कापुरुषा वदन्ति ।
दैवं निहत्प कुरु पौरुषमात्मशक्त्या, यस्ने कृते यदि न सिद्धयति कोन दोषः ॥२३॥ ६ वीरमती खेका राश्यासीत्तया कदाचिदप्येकाकिन्या हाताहिः पादौ न निहिती, तथापि निर्भीकतया नगरादहिनि:सुत्य तस्योद्यानस्याभिमुखं सा चचाल, यच्छुकोऽदर्शयत् । माकाशे निमलचन्द्रो हसभिवाऽऽसीत् ममी लताकाशेषु पन्द्रिका रममाणेवासीत्, परितो मनोरम सर्व दृवर्ष दृश्यते स्म, सत्स्वप्येतेषु मनोवस्तुषु राश्या मनो नासक्तम् । सा त्वरया स्वमार्ग निशेिष | कुर्वती, शीघ्रमेव दुरात्तचैत्यं ददर्श । शिखरस्थस्वर्णकलशेन वायुकम्पितवैजयन्त्या च तदवगन्तुं कालो नालगत् । तत्र गच्छन्त्येव । वीरमती प्रथम श्रीऋषभप्रमोर्दर्शनं कृत्वा, स्वाविनयक्षमापणार्थ प्रार्थितवती, चानन्तरं गुलेन तूष्णी सा तत्रैव तस्थौ ।

Page #19

क्षणान्तरेणेवाप्सरोगणस्तत्रागस्योपस्थितो बभूव | आदाबादीश्वरं प्रभु नमस्कृत्य केशरचन्दनाधुसमद्रव्येवाञ्छितप्रदं तमानर्थ ।। | यतः-स्वर्गस्तस्य गृहाङ्गणं सहधरी साम्राज्यलक्ष्मी शुभा, सौभाग्यादिगुणावलिविलसति स्वैरं वपुर्वेश्मनि।
संसारः सुतरः शिवं करतलको लुठत्यक्षसा, यः श्रद्धाभरभाजनं जिनपतेः पूजां विधत्ते जनः ॥२४॥
ततो भावपूजामारेभे-नानाजातीयकं वाचं सजीकृत्य तेषां स्वरं परस्परं संगमय्य, सुसब्बितेषु सर्वेषु गानवायनृत्यादिकं सर्वे | 2 क्रमशः स्वां वांकला प्रकटीचकार । तत्रैव पहुकालपर्यन्तं नृत्यादिकं बभूव तथा परसां कोकिलालापिनीनां कलरवेण मन्दिरं गुजित।।3
प्रान्ते श्रान्त्या ताः सर्वास्ततो बहिर्जग्मुः। मन्दिरादारादेवैका पुष्करिणी वर्तसे स्म, तत्र स्नानाय सर्वासां विचारोऽभूत । पुनः सर्वाः र स्वकं स्वकं वस्त्रे मुक्ता पुष्करिणी विविशुः । इतश्च वीरमती कालमपेक्षमाणा तत्रोपविष्टाऽऽसीदेव, अतःपरं समयं सा कथं लन्धु शक्नुयात् ! किश्चिद् व्यवहितेप्सरोगणे सा शुकादेशानुसारेण प्रधानाप्सासो नीलं वस्त्रमुत्थाप्य पुनर्जिनमन्दिरं गुमेनाध्यामांचके, अस्मिमवसरे मन्दिरस्य द्वारमपि सागेलं पिहित पकार | साम्प्रतमनापासेन स्वकार्यसिद्धिं विभाव्य सा परां मुदमाप । अप्सरसश्च निश्चिन्ततया पुष्करिण्यां चिर स्नानादिजलक्रीडां कृत्वा ततो निरीयुः सर्वाः स्त्रं स्त्र वस्त्रं च परिदधुः । किन्तु प्रधानाप्परसः वस्त्रमनवाप्य रुष्टाः सत्यः सर्वाः सखीः प्रति-निर्भसयन्त्यो जगदुः? असमये कपा हास्यं कृतं ने हास्यं मे रोचते, शीघ्रमेव देहि, नोदन्तेऽस्य फलमनि मवेदिति स्वामिन्या वचनं निशम्य कम्पमानाः सर्वा इतस्ततोऽन्वेषयन्त्यो बसमनाप्य हताशाः | प्रोचुा-देवि ! सपथं कथयामो नैतासु कयापि भवावलं गृहीत, भवती स्वामिनी स्वामिन्या सइ हास्यं वयं कथं कुर्याम ? 81 पुनरिस्थं हास्यन्तु सर्वथानुचितमेवेत्यस्मासु संदेहं मा कपाः । परन्तु पश्य-अस्माकं स्नानसमये मन्दिरस्य द्वारमुवादितमासी
Check

Page #20

:
दान पिहितमस्ति ततः संभावयामो यद्वस्त्रं गृहीत्वा कश्चिन् मन्दिराभ्यन्तरे छभो भवेत् । सखीनां वचनमाकर्ण्य स्वामिन्यासस्तत्राष्टभभूत, शीघ्रमेव तत्र धावन्ती का चिन्मन्दिरकपाटं ताडयन्ती यदा प्रत्युत्तरं न लेभे सदा प्रधाना स्वयमेव तत्र गत्वाऽगादीत - मन्दिरे कोऽस्ति ? पहिर्निर्गच्छ, रात्रिशेषोऽयूद्दरं गन्तव्यमस्ति पुनश्च देववस्त्रं मनुष्योपयोगं नायाति, अधुना मम व मिलिष्यति चेच्या दत्तं दानमई मंस्ये । अस में विलम्बं मा कुरु यदि ते किञ्चित्कार्यं भवेत्तदप्यरं करिष्यामि । मवचने विश्वास कुरु, मन्दिराभ्यन्तरे यः कश्चित् पुरुषः स्त्री या भवेद् बहिरागच्छ, मद्वस्त्रं गृहीतं चेद्देहि । प्रधानाया वचनमाकर्ण्य वीरमती झटिति मन्दिरद्वारमुद्घाट्य वहिराजगाम तां दृष्ट्वाप्सरस आश्रमीयुः । वीरमत्युवाच भगवति । भववस्त्रं दातुं तत्परा किन्त पूर्व मम कार्यं कुरु । साऽवदत्साधु साधु, किमिध्यसीति कथय ? वीरस्ती जगाह मम सपत्न्याश्चन्द्रकुमारनामा पुत्रोऽस्ति किन्तु ममोरस शून्यमस्ति शुकवचनादहमत्रागताऽस्मि, मचैव भवत्या वस्त्रं नीतं ममागः क्षमस्व, पुत्रमेकवावश्यं मे देहि, पुत्रं बिना मे जीवनं भारायते । एतन्मात्रमेव मेऽभिलायः, वीरमत्याथैतां याचनां श्रुत्वाऽप्सरा विचारमग्ना बभूव । साऽवधिज्ञानेन विचायवाच हे वीरमति ! तब भाग्ये पुत्रयोगो न वर्तते ।
कथितमपि महतां स्थानसङ्गेऽपि फलं भाग्यानुमानतः । ईश्वरकण्ठलग्नोऽपि, वासुकिर्मारुताशनः ।। २५ ।।
तस्मा पुत्रदानेऽसमर्था परन्वहमाकाशगामिनीं शत्रुबलहारिणीं विविधकार्यकारिणीं जलतारिण्यादिवियां ददामि सिद्धायामेतस्य राजा प्रजाश्वन्द्रकुमारथ तव वशे स्थास्यन्ति । किन्तु तस्मै दुःखं न देयं, सपत्नीजोऽयमिति विचारस्त्वया स्याज्यस्ततस्ते कल्याणं भूयात् । श्रुत्वैतद् वीरमती परमं तुतोष ततो विद्याग्रहणानन्तरं वस्त्रं ददौ। अप्सरसां कार्य सम्पन्नमासीदेव, अवस्ता

Page #21

CA
नृत्यसामग्रीमादाय शीघ्रं ततश्चेलुः । वीरमत्यपि पभप्रभु नत्वा स्वइयं प्रत्याययौ नृपादयः केऽप्येतद् वृत्तं नाऽजानन् । द्वितीयदिनादेव वीरमती विद्यासाधनं प्रारेमे । कतिचिदिनैः सिद्धायों विद्यायां सा सकलं दुःखजालं विस्मृत्यानन्देन दिनानि व्यतीयाय ।
अथ श्रीचन्द्रराजसंस्कृतचरित्रस्य तृतीयपरिच्छेदे, चन्द्रावतीवीरसेनयोर्दीक्षाग्रहणम्-~विधाप्राप्तिकारणादुन्मत्ता निर्भया वीरमती लब्धपक्षः सर्प इव, प्राशास्त्रः सिंह इव, स्वभावका सातीव भीषणा बभूव । यता-ज्ञानं मददर्पहरं, माद्यप्ति यरतेन तस्य को वैद्यः। अमृतं यस्य विषायति, तस्य चिकित्सा कथं क्रियते ?|२३||
मन्त्रादिप्रयोगेण स्वपतिमन्यानपि वशीचकार सर्वत्र तमामख्यातिश्च जो । इतश्चन्द्रकुमारोऽपि शैशवमतिक्रम्य, योक्ने पदं | न्यषात् । विवाहयोग्य सं दृष्ट्वा राझो गुणेश्वरस्य गुणावलीनाम्न्या पुञ्या सह पित्रा परिणिन्ये । मणिकाञ्चनयोः संयोग इव है स्वानुरूपा पत्नीं प्राप्य चन्द्रकुमारः सुखेन कालमतिबाहयति स्म । अप्सरसः कथनानुसारेण तस्मिन्प्रेमपरायणा वीरमती कदा-12 चित्स्वमातृतोऽप्यधिक प्रेम प्रकटीचकार । अन्यदा चन्द्रावत्या सहोपविष्टस्य वीरसेनस्य चिकुरे सुगन्धितैलाभ्यंगं कुर्वती चन्द्रावती || पलितमेकं बालं दृष्ट्वा दिवा कुमुदिनीच म्लानमुखी बभूव । विषादकालिम्ना व्यासमुखी सा पतिमुवाच स्वामिन् ! पराजिताखिल-. शत्रुर्भवान कस्मा अपि स्वनिकटे स्थातुमबकाशं नादात, परं भवताऽप्यनिराक्रियमाणोऽयं धुतो निर्भयः साहसिकश्चास्तीति | निशम्य परिवोऽवलोकयन् राजा कमप्यदृष्ट्वा रुष्टः समभाषत-कश्चैतादृशो य आवां विनान्तःपुरप्रवेशसाहसमकरोत् १। अस्यापराघस्य कृते तं पूर्ण दंड दास्यामि । राज्युवाच नाथ ! क्रोधं जहीहि, अत्राष्टमपि प्रवेष्टुं न केऽपि समर्थाः सन्ति किं हैं। पुनः पादप्रक्षेपणे ? किन्तु श्रीमतः शिरोबालं पलितमहन्द्राक्षं तदेव जरादूतस्तस्यैव संकेतो मया कुतः। श्रुत्वैवं राज्ञः क्रोधः शशाम, IP
SARKARIES

Page #22

राशा मनसि चिन्तितमहो ! जरयाऽहमपि न त्यक्तः, शिषेन कामदेवदाहः कृतः श्रूयते स च जरामपि दहेबेनदा न कोऽपि जरापीडित भवेत् । रजको यथा वस्त्रं सितीकरोति तथेयं जराऽपि केशान् शुक्लीकरोति । रे चित्त ! अतः सावधानं भव, अयमेव समवोऽस्ति । उक्तञ्च - यावत्स्वस्यमिदं कलेवरमूढं याचच दूरे जरा ?, यावच्चेन्द्रियशक्तिरप्रतिहता यावत्क्षयो नायुषः ।
आत्मश्रेयसि तावदेव विदुषा कार्यः प्रयत्नो मद्दान्, प्रोद्दीप्ते भवने व कूपखननं प्रत्युद्यमः कटिशः १ ॥ २७ ॥ हिदा जराप्रकाश भषेतदा त्वयाप्यन्तः प्रकाशने सोद्यमेन भवितव्यम् । राज्यान्ते नरकं व्रजेदिति कथं त्रमनेन बद्धोऽसि हे आत्मन् !सबुकधनेन त्वया जराया उपदेश उपकारच सदैव हितकारितया मन्तव्यः । यतः-
प्रथमे नार्जिता वा द्वितीये नार्जितं धनम्, तृतीये नार्जितो धर्मः, चतुर्थे किं करिष्यति ? ॥ २८ ॥ इयमेव परमात्मनो गुणगानं कारयितुं सहाधिकास्ति । अस्मिन पति जराया एव साम्राज्यं दुस्त्याज्यं वर्तते । अस्था: शासनोघने न केsपि समर्थ भयुः काकादति कृष्णानपि केशान् स्वप्रमावाद्धंसत्र शुक्लीकरोति । किमधिकं १ बार्द्धक्ये तु पुरुषमतिविडम्बयति सा । यदुक्तम्-
गानं संकुचितं गतिर्विगलिता दन्ताथ नाशं गता, दृष्टिभ्रम्यति वर्षते बधिरता वक्त्रं च लालायते । वाक्यं नैव करोति बान्धवजनः पत्नी न शुश्रूषते, हा कष्टं पुरुषस्य जीर्णवयसः पुत्रोऽप्यवज्ञायते ।। २९ ।।
दन्ता रखना च परस्परमुपकुरुतः, जरा दन्तानपि निपात्य रसनामसहायां करोति । पलितश्वास्या वायुकम्पितपताकास्ति ।

Page #23

*
*
*
आगतायामेवास्या कामसुभटाः कान्दिशीका भवन्ति । मयाप्यस्याः सक्षा मन्तव्या, अत: त्रियं बान्धवांच त्यक्त्वोभयलोकस्वार्थसाधिकानन्तमपभ्रमणैकदाधिका सप्तकलावधिप्रसाधिका चीतमया जिनदीक्षा स्वीकर्तव्या । मनस्येवं विचिन्त्य राजा न्यगादीत___यता न च राजभयं न च चौरभयं, इह लोकहितं परलोकसुखम् ।
नरदेवनतं वरकीर्तिकरं, श्रमणत्वमिदं रमणीयतरम् ॥ ३०॥ ततोऽई अयि प्रिये ! साम्प्रतं राज्यभार संत्यज्य संयमभारमजीकर्तुमिच्छामि । एतावत्कालं यावत् भोगात्तृप्तिनं जाता। यतः-न जातु कामं कामाना-मुपभोगेन शाम्यति । हविषा कृष्णवर्मेव, भूय एवाभिवर्धते ॥ ३१ ॥ परन्त्वेनं जरादूत विलोक्य मे मनो भोगात्परावर्तते । एतदैश्वर्य मोगाथाऽनित्या नीरसाश्च प्रतिभान्ति । यदुक्तम्-घेतोहरा युवतयः स्वजनोऽनुकूलः, सद्वान्धवाः प्रणयगर्भगिरथ भृत्याः ।
वल्गन्ति दन्तिनिवहास्तरलास्तुरङ्गाः, संमीलने नयनयोर्नहि किनिदस्ति ॥ ३२॥ राज्ञो वचनं श्रुत्वा चन्द्रावती औदासीन्यमाप । सा चैतादृश्नविरागोत्पादकवचनकथनेन पश्चाचापवती जाता । विषयोत्पादकानेकरार्तालापेन राज्ञो विचारस्य परावर्तने भृशं चेष्टमानायामपि राजा ततो न न्यवर्तत । निरुपारा स्वोक्तो खेदमावहन्ती || चन्द्रावती सकलकार्यसम्पादनानिपटीयसीं वीरमवीमानिन्ये, उभाभ्यां निवारितो राजा यदाऽऽत्मनः संकल्पितादचल क्ष न चचाल | 15 यता-अद्यापि नोझाति हरः किल कालकूट, कूर्मो बिभर्ति धरणी खलु पृष्ठभागे।
अम्मानिधिर्वहति दुस्सहवाडवाग्नि,-मंगीकृतं सुकृतिनः परिपालयन्ति ॥ ३५॥

Page #24

तदा चन्द्रावती राजानमुपाच-प्राणनाथ ! मवनिश्चितदीक्षाग्रहणे नाहं वाधिकाऽस्मि, किन्तु मामपि चारित्र्यग्रहणायाज्ञापय । अहमपि श्रीमता सहैव प्रजिष्यामि, स्वजीवनस्यावशेषसमय धर्मकार्ये नियोज्यात्महितं साधयिष्यामि ।। यदुक्तम्-शशिना सह याति कौमुदी,सह मेघेन तडित्मलीयते। प्रमदा:पतिवमगा इति,प्रतिपलं हि विचेतनैरपि।३४
राजाऽपि चन्द्रावत्या इमां प्रार्थना स्त्रीचकार, द्वावपि मनसि काग्यमादधानौ चारित्रग्रहणे तत्परौ जाती। यत:-कश्चिन्तृजन्मप्रासादे, धर्मस्थपतिनिर्मिते । सद्गुणं विशदं दीक्षा-ध्वजं धन्योऽधिरोपयत् || ३५ ॥ ई. चन्द्रकुमारं वीरमत्यै समय, राजसिंहासने संस्थाप्य, विविधोपदेशं दवा, शुभमुहूर्ते राश्या सह शुभंकरी दीक्षा ललो ।। यता-दत्ते महत्वमृद्धयादि, जनस्य ननु जीवतः । महानन्दपदं नित्यं, दत्ते दीक्षा परत्र च ।। ३६ ॥
पश्चाद्राजर्षिर्वीरसेनः साध्व्या चन्द्रावत्या सह निरतिचारं चारित्रं प्रपाल्य, कालान्तरे श्रीमुनिसुव्रतस्वामिनोऽनुकम्पया | - केवलज्ञानं प्राप्य, सिद्धिसुखाधिकारी बभूव ।
___अथ श्रीचन्द्रराजसंस्कृतचरित्रस्य चतुर्थपरिच्छेदे गुणावलीवीरमत्योर्वार्ता
पत्युः सपत्न्याश्च दीक्षाग्रहणानन्तरं स्वतन्त्रा वीरमती रहस्येकदा चन्द्रकुमारमायाज्योचत्-प्रियपुत्र ! स्वमिदानीं बालको-18 | ऽसि, पितरौ दुर्वहं राज्यभारं लपि न्यस्य जम्मतुः, परं मयि जीवितायो त्वया चिन्ता न कार्या, मयि घेतादृशी दिव्यालौकिकी है। शक्तिरस्ति, यया त्वत्कृते देवेन्द्रासनमषि समानयितुं शक्नोमि, सूर्यस्य रथ्य रेवन्ताख्यमश्वं तवावशालायां बन्धयेयं, निखिल

Page #25

T-S
ECORRORSCIENCE
काश्चनगिरिमपि समुत्थाप्यानयेय, देवकन्यया सह त्वां विवाहयेयं, चैतेषु वृत्तेषु किश्चिन्मानमपि मन्देहो नास्तीति स्वमवेहि । त्वदर्थमह सर्व कर्तुं शक्नोमि, परन्त्येतदपि जानीहि,-पत्प्रसमाऽहं त्वदर्थे पीयूषरसबल्ली चाप्रसन्ना विषयल्ली भवितुमहामि । यदि 12
यौवनोन्मत्ता सन् मदाशोल्लंघनं कुर्याः, मदासां विना किश्चित्कार्य कुर्यादथवा मच्छिद्रान्वेषी भविष्यसि सदा परिणामः शुभो न ६ भविष्यति । तस्यामवस्थायां त्वां शत्रु ज्ञास्यामि, ते निष्ठुरादपि निष्ठुरं दंड दातुं संकोचरहिता भविष्यामि ।
नमचंद्रकुमारो मातुर्वचनं निशम्य बद्धाञ्जलिः समुवाच-मातः ! मसो निरातका तिष्ठ । सर्वदाऽहं तवाझा शिरसा पालयिष्यामि, यतो भवत्येव मम माता पिताऽमदाता राजा सदैव नियोगेन त्रिकालमान्या चेश्वरस्वरूपाऽस्ति, पुनरनवस्त्रमात्रेणैव मे प्रयो- 4 जनमस्ति । एतत्सर्व राज्यं सम्पत्तिः समस्तमोगा भवत्या एव सन्ति | मदर्थ भवत्कृपैवापेक्ष्यते, तयैवाई प्रसनो भविष्यामि, नान्पत्किश्चिदिच्छामि । इत्थं चन्द्रकुमारस्य विनयान्वितं वचनं श्रुत्वा वीरमती प्रसन्नाऽभवत्तराम् ।
यत:-जितेन्द्रियत्वं विनयस्य कारणं, गुणप्रकर्षों विनयादवाप्यते ।
गुणाधिके पुसि जनोऽनुरज्यते, जनानुरागप्रभवा हि संपदः ॥ ३७॥ वीरमत्युवाच- प्रियपुत्र ! त्वं समस्तसुखभोगान भुझ्य, मम जीवनमपि त्वदर्थमेवाऽस्ति, तब कल्याण स्यादित्येव ममा-161 शीरमरगणस्ते कल्याण क्रियान्चश्व दीर्घाऽऽयुभवैवं निगद्य तं प्रस्थापयामास । चन्द्रकुमारश्च शनैः शनैः राज्यभारमुवाह-सच | पूर्वसुकृतयोगात्सौन्दर्यसद्गुणराशिं गुणावली पत्नी प्राप्य तया सह हंसो हस्येव सांसारिकसुखास्वादनं कृतवानासीत् ।

Page #26

यतः-डरसि निपतितानां सस्तम्मिानकानां, मुकुलितनयनानां किश्चिदुन्मीलितानाम् ।
सुरतजनितखेदस्वेदगण्डस्थलीना-मघरमधु वधूनां माग्यवन्तः पिबन्ति ॥ ३८॥ कामकलानिपुणा गुणावल्यपि तमनिर्वचनीयसुखरसास्वादनं कारितवत्यासीत् । नीरक्षीरयोरिव दम्पती साम्यस्वरूपो भूत्वा है। देहमेदेऽपि प्राणैक्पमित्युक्तिसार्थक्य चक्रतुः ।। RI यतः-संह जागराणं सह सुअणाणं, सह हरिससोअवंताणं । नयणाणं च धमाणं, आजम्मं निचलं पिम्म।।९।।
एतत्सर्व पूर्वजन्मकृतसुकृतस्यैव शुभफलामासीत् । सर्वे जनाचन्द्रकमारे स्नेहाधिक्यात चन्द्रराजेति नाम्नाऽतवन्त आसन् । | स यथैश्वर्यसुखोपभोगकुशल आसीचथैव प्रजापालनेऽपि सावधानेन तत्परोऽभत । यतः| यस्तेजस्वी यशस्वी शरणगतजननाणकर्मप्रवीण, शास्ता शश्वस्खलानां क्षतरिपुनिवहः पालकः स्वप्रजानाम् । | दाता भोक्ता विवेकी नयपथपथिकःसुप्रतिज्ञः कृतज्ञः,प्राज्यं राज्यं स राजा प्रथयाति पृथिवीमण्डलेऽस्वण्डिताज्ञः४० ____ अतस्तस्य यशो चतुर्दिक्षु प्रससार । तस्य सभा दर्शनीयाऽऽदर्शरूपा च जनैरमन्यतेति कविस्तस्पाः साम्यं षड्भिवतुभिश्चकार तथाहि-अनिर्वचनीयसौन्दर्यशाली कन्दर्पोपमस्तरुणो राजा चन्द्रः सिंहासने तथाऽशोभत, यथोदयाचलं प्राप्य मानुः शोभते । सदले जलदाकारा असितवर्णा मदजलं वर्षन्तः शुभ्रदन्तैः सौदामिनीशकामुत्पादयन्तो बृहितैरभ्रध्वनिमनुकुर्वन्तः काम्यन्तः करिगणा
१-सह जागरतोः सह स्वपतोः सह हर्षशोकवतोः । नयनयोरिव धन्यानामानन्म निश्चलं प्रेम (भवति) ॥ ३९ ॥

Page #27

आसन्, येन यत्र वर्षर्तुर्चिराजय इव । तस्य सभासमक्षेऽश्वप्रवराः स्वस्वगतिधाराः दर्शयन्तः स्वस्वनासिकाभ्यो शारीरः केसरसन्देहं जग आस्यापत्यमोह मामासयन्त वाऽऽसन, सेन वसन्तर्तुप्रादुर्भावो जनैरशङ्कि | राज्ञमन्द्रस्य मुखोद्गतं वचनामृतं कर्णशुक्तिकैः सुजनाः पिबन्त आसन्, तत्फलं तेषामभिनवविचार एव मुक्ताफलवदुदपधव, सेन तस्य समाय साक्षाच्छरदृतुरासीदिव । समन्ताद्राज्ञे प्रहितानामुपायनानां राशिस्तथाऽमवद्, यथा कृषकाः खले धान्यानि राशीकुर्वन्ति, अमुना दृश्येन राजसभायां प्रत्यक्षो हेमन्तर्तुर्बिराजते स्मेत्र । तत्राऽहर्निशं रामचन्द्रस्याज्ञामुरीकर्तुमागच्छन्तस्तुहिनैः · संकुचितानि कमलानीव भयम्लानमुखाः शीतपीडिता जना इव मयात्कम्पमानविग्रहा राजानोऽभवन् तैः शिशिरवश्यं परिनिष्ट | ग्रीष्मासः प्राणिभिर्यया कुत्रचिदपि शान्तिर्न लम्पये तथा चन्द्रराजस्य वो गृहे नगरे बने वा शान्ति नैवाssy, किन्तु यदा तस्य च्छायामशिश्रियन् तदेव शर्मालमन्त । एतचमत्कारिकं दृश्यं पश्यद्भिर्जनैस्तत्र श्रीष्मतराविर्भावोऽमन्यत । इथं तत्सभायां युगपत् षडृतूनां ज्ञानेनाऽमासि । षट्शाश्रवेचारः सुरगुरुरिव बुद्धिमन्तः स्वस्त्रपाण्डित्यप्रकटनाच राज्ञो मनोरञ्जनाय परस्परं विवदमानाः पञ्चशतविद्वांसस्तत्र सर्वदाऽऽसन् । तेषु षड्दर्शनज्ञाः स्वस्त्रदर्शन विशेषतां प्रकटयितुं संजना :- प्रत्यक्षप्रमाणवादिनश्चार्वाकाः सर्व प्रत्यक्षमेव सत्यमित्येवाकथयन् । क्षणिकवादिनः सौगताः सर्वे क्षमिकं प्रतिपादयन्त आसन | वैशेषिका : शब्दमेव प्रमाणममन्यन्य, सांरूपाः प्रत्यक्षं शब्दमनुमानश्च नैयायिकाः प्रत्यक्षानुमानोपमानशब्दाः प्रमाणानि, चाऽऽर्द्दताः प्रत्यक्षानुमानौ सदाऽमन्यन्य ।
३

Page #28

पदुक्तम्-चार्वाको हि समक्षमकमनुमायुग पौडयैशेषिको, सांख्पः शान्दयुत्तं वयं तनुपमायुक् चाक्षपादत्रयम् । सार्यापत्तिचतुष्टयं पदति तदू मानं प्रभाकृत्पुन-भष्टिः सर्वमभावयुग जिनमतेध्यक्षं परोक्षद्वयम् ।। ४१ ।।
इस्य कचिस्समस्तस्य जगतः कर्तेश्वरः, कश्चित्सर्व धानमय, पश्चिसर्व प्राकृतिक, कश्चित् शृङ्गवद् बन्ध्यापुत्रवत् वा सर्व मिथ्या प्रभो वेति, एवमन्धगजन्यायेन सर्वे स्वस्वमतसिद्धये चेष्टमाना आसन् । वैयाकरणा विविधः प्रकार शब्दव्युत्पन्या, वेदपाठिनः सस्वरवेदोचारणेन, साहित्यमाः साहित्यचर्चया, कविनः रसालंकारसमस्यापूा, पौराणिका रामायणादिकथाश्रारणेन, 12 | वैधा अमजलदुग्धावफलपुष्याणां गुणागुणवर्णनेन तथाऽदाननिदानचिकित्सादीनां चर्चया समामाञ्जयन् । यता-रोग रोगनिदान, रोगचिकित्मा च रोगमुक्तस्वम् । जानाति सम्यगेत-यो नायुःप्रदो भवति ॥ ४२ ॥
मौहर्तिकाः ग्रहादेः फलाफलपर्यनेन गणितेन च तथा प्रहरसाध्यप्रश्नान् घटिकामा सदुत्तरेण, इत्थं सर्वे स्त्रैः स्वैविषय स राजानं समाच रसवन्त आसन् । यता
गुरुरेका कपिरेका, सदसि मनोना कलाधरीऽप्येकः । अद्भुतमन्न सभायां, गुरवः कषयः कलाधराः सर्वे॥४३।। SE राजा चन्द्रोऽपि यथोचितदानसत्कारेश्च तान् संतोषयितुमतीकादखानासीत् । राक्षश्चन्द्रस्येमा सभां दृष्ट्वा चकियो रविरपि । । किश्चित्काल सम्मित वामृत । मस्सा: महा सुवर्माता कामपि न्यून नासीत, नक्षत्राणां मध्ये चन्द्र इव. सदस्येषु राजा
चन्द्रोऽपशोमतः । न्द्रस्य समायाः मन्त्रिमा स्थाने अहस्पतिरिव चन्द्रराजस्म परिषदि मतिमन्तः स्वपदं भूषयन्तो मन्त्रिगणा राजतन्त्रसंचालने प्रतिमनुरञ्जयन्तो राजोचितमपि कार्य सम्पादयन्त आसन् ।

Page #29

*
.
यता-अरपतिहितकर्ता द्वेष्यतामेति लोके, जनपदहितकर्ता त्यज्यते पार्थिवेन । . . इति महति विरोधे वर्तमाने समाने वापनिजनपदानां कुर्ममा कार्यकर्ता ।। १५ ।।
इत्थं चन्द्ररावस जीवनतरिः संसारसागने सौलम्येन तीर्णरत्यासीत " परं समरूपेण नो याति दिन सर्व हि निश्चितम् " 181 इति प्रशान्तसागरे प्रचंडवायुरिन वीरमल्याचरिष्यमाणस्याऽधःपातस्याऽल्पमात्रावशेष एव काल आसीत् । वराकश्चन्द्रकुमारोऽपि पामर शव भवितव्यको नवाजानात् । कदाचिद् भोजवामितो राज्यकार्ये निमग्नो राजा चन्द्र मासीत् । सदानी कुताहारा || सम्पमाऽन्यकार्या राक्षी गुणास्पपि सखीमिः सत्रान्तःपुरप्रासादगवासमुपविवेध । शीघ्रमेव काविहासी व्यजन वीजयति स्म, अम्पा ताम्बूलं ददाति स्म, अपरा स्वादुअलपूरितं अक्षपात्र नीत्वाविष्ठत, परा विलेपनसामग्रीमानयत, काचित्कुंकुम सिञ्चन्त्यासीव, कानिदर्पण नीत्वा तिष्ठन्ती, काचित्पुष्पमाला विरचयन्ती, काचित्स्वामिनी हासयितुं चेष्टमाना विनोदपूर्णवातो कथयन्त्यासीत् । तस्मिन् समये स्वान्मनोविनोदाम मृत्युलोकमागता एता देवाङ्गनाः किमिति दृश्यमजायत । या विलोकनाय सहस्रांशुरपि स्त- 15 मित इव तस्थौ । सूर्यस्य प्रकाशे कुमुदिन्यो मुकुलिता भवन्ति, परन्त्येनं विषयमजानवीव गुणावली चन्द्रस्य प्रकाशं प्राप्य कुमुदिनीय सूर्यस्यापि प्रकाशे विकसन्ती बमर । इत्थं राश्या गुणापल्या मन्दिरे स्वानन्दकल्लोला उच्छलन्त आसन् । तस्मिन्मेवा | समये धावेव समामच्छली वीरमतीं विलोक्यसत्वरं काचिदासी गुणावली सूचयामास । काचित्प्रियतमोवाच-प्रियभगिनि ! उचिष्ठोस्याय स्वश्वा स्वागतं कुरु सतो वधूमावो न सुलभो भवति । यथा मे शिरोधार्या भवती तथैव भवत्या अपि सा, किमधिक श्री. ममा पविदेवोऽपि तस्मा. आयामनुसरति । सख्या कथनं निशम्य गुणावली समुत्थाय कियदरमग्ने गस्वा सम्मानपूर्वकं वीरमर्वी

Page #30

स्वमन्दिर आनीय पश्वादासनग्रहणानन्तरं तस्याभरणं गृहीत्वा तयोचे-पूज्ये मातः ! अद्य मे सौभाग्यं यदत्र भवत्याः शुभागमनमभूत, भवत्यागत्य मां बहुमानपात्रं चकारेति सत्यं झटित्येवादिशतु कां सेवां कुर्यामिति । गुणावल्याः प्रेमविनयपूर्ण वचनं श्रुत्वा वीरमती भृशं मोदमाना तस्याः शिरसि हस्तं धृत्वाऽऽशिषं ददती जगाद - आकाशमंडले भुवनक्षत्रस्थिति यावत्चव सौभाग्यमचलं तिष्ठतु, एवं कथयन्ती सां स्वपार्श्वे समुपवेशयोवाच- प्रियपुत्रवधु ! केन चिद्विशेषकार्येण नाइमत्रागताऽस्मि, किन्तु चिराच द्रष्टुमिच्छावतीत आयाता ।
हे स्नुषे ! गुणानामावलीत्पन्वर्थनाम्ना सहैव कुलीना विनयवती च त्वमसीति तथ्यम् । तव मुखादेवं वचनस्य निःसृतिर्न कश्विदाश्रयथा सुशोः सुघानिःसरणं, कमलेभ्यः सुवासस्य प्रसरण, इक्षुभ्यो मधुररसनिर्झरण, चन्दनाच्छेत्यप्राप्तिर्भवेचेचदाकिम ! पुत्रवधु ! कोटिवर्षप्रमाणं तथाऽऽयुर्भवतु । त्वम्मे प्राणेभ्योऽप्यधिका प्रियाऽसि ततो यत्ते मनोऽभिलषितं तन्मे निःशंक याचनीयम्, तत्र संकोचलेशोऽपि त्वया न कार्यः । यदि मम पुत्रस्ते किमपि कटं दद्यासदा मी निवेदनीय, मया स उपालमनीषो भवेत, मम तुभावपि समौ नेत्रयोः सुखकारिणौ स्तः । महन्तु त्वामपि पुत्रीमेव मन्ये चान्ये के मम सन्ति युवामेव दृष्ट्वा जीवनं दधत्यस्मि । तदाऽऽचारं व्यवहारश्च पश्यन्त्या मे विश्वासोऽमृद् यत्रं ममाञ्जोल्लंघनं कदाचिदपि न करिष्यसि । अहमयद्य त्वां कथयितुमिच्छामि यत्रं ममानुकूलमाचरेः सदा कथनं कुर्यास्वदा मय्येवद्यद्विद्यादिसाधनं तत्सर्वे सबैवास्ति तत्सर्व त्वं स्वकीयमेवाऽवेहि, अत्र लेशमात्रमपि नातथ्यम् । एवं वार्तालापेन वीरमती गुणावल्याः प्रसारणचेष्टां कर्तु लग्ना गुणावली तु सरस्वभावातः साऽङ्कुटिलन भारतचा वीरमत्या दुरभिसन्धि ज्ञातुं न शशाक, सा तस्याः सर्व कथनं सत्यमेव सुषुवे । अप्रकट

Page #31

दन्त्यो वा यो दास्यतस्ततो गता वीरमती विजनमिति ज्ञात्वा गुणावल्याः कर्णे पुनरपि दुष्टविषय विषप्रक्षेमारेमे । तयाऽवादि- प्रियस्तुषे ! त्वं राजपुत्र्यसि मम पुत्रस्ते पतिरस्ति, अवस्त्वं हर्षोत्फुल्लमानसा स्याः, परमहन्तु तव जीवनं माररूपमेव मन्ये, तव जीवने त्वदर्थमानन्दसारं किमपि न दृश्यते । तदा चकिता गुणाक्ली दीर्घमुच्छ्वसन्स्युवाच - पूज्यमातः ! किमिदमुच्यते ! मम कस्य वस्तुनस्त्रुदिरस्ति ? हस्तिनोऽश्वा रथाः स्वर्णानि रत्नानि वखभूषणादीनि सर्वाणि वस्तूनि वरीवति । जलमिच्छामि दुग्षमायाति, दासदासादयश्च बद्धाञ्जलयस्तिष्ठन्ति, परिवारा अपि सानुकूला वर्तन्ते, श्रीमत्याश्छत्रच्छायया पित्रोजनस्य चाभावोऽपि न ज्ञायते, मादृशी सुखिनी स्त्री भ्रमंडले कापि मवेभवेत्यहं मन्ये । वीरमती गुणावस्या इस्तमवलक्याsss - मयि पुत्रप्रिये ! वास्तविकं त्वमविसरलप्रकृतिरसि, संसारे एवाच्या अपि जनाः सन्ति, ये परौष्ठप्रस्फुरणमात्रेणाऽप्यभिप्राय जानन्ति ।
यदुक्तम् — उदीरितोऽर्थः पशुनापि गृह्यते, इयाश्च नागाव वहन्ति नोदिताः । अनुक्तमप्यूहति पंडितो जनः परेङ्गितज्ञानफला हि बुद्धयः || ४५ ||
परमेतावत्कथनेनापि मम बच्चनाभिप्रायस्त्वया नाऽङ्गायि । संसारे चातुर्यमेव प्रधानमस्ति मूर्खा अपि मनिनो रूपवन्तथ भवन्ति परं न ते कार्यसाधने समर्था भवन्ति, गुणिनस्तु गुणमेव पश्यन्ति । स्वयमपि ते गुणैर्पान्ति रूपातितां तांत्र गुणज्ञाः सेवन्वे । मतः--गुणाः कुर्वन्ति दूतत्वं दूरेपि वसतां सताम् । केतकीगन्धमाघ्रातुं, स्वयमायान्ति षट्पदाः || ४६ ॥
अतएव सुन्दरं सुरक्तमपि किंशुकपुष्पं निर्गन्यस्वामैव केऽपि स्पृशन्ति । त्वं केवलं वस्त्रभूषणादेर्वारणं मधुरभाषणत्रीष वेत्सि त्वगि

Page #32

श्री चातुर्वस्व लेवामानमपि नास्ति । एकत्र चत्वारो बेदा अपरत्र चातुर्यमुभयोः साम्यं भवति, पण महतमपि विदुषां सिद्धान्तो न तु 15
ममैन । समात्मानं धतुरो तवस्यासीतः पदई निमणास्मीति, परं तव पचनादेव नैपुण्यं विदिवास्त, पर्च पशुम्योऽपि निकष्टासि। | धीरमतीवयन नियमा विचारसागरे निममा गुणाली मनसि चिन्तयामास-कि मया किमप्यनुचित सतमथवा किमकार्य कृतं |
येन पूज्यमाचे कथयति । ततो बद्धाजलि सोवाच-मावः ! मरा तो यः कोऽप्यपराधस्त्वया मन्तव्यः । किन्स्वेतमाहमाझा-18 सिर्ष, यदद्य मवत्या कथमेवमुच्यते । गुरूणां समक्षे.पालाः सदैवानमिक्षा एव भवन्ति । भनया दृष्ट्या भवती मा मुग्धामनमिक्षा का जानातु नाम, अन्यथाई स्वजीपनं निन्दितं न मन्ये । श्रीमत्याः प्रसादाद् यथा मे पतिदेवोस्ति, तादृशः संसारे नान्यः कश्चित् । पुरुषो दृष्टिगोचरो भवति। ऐश्वर्यस्य सुखसम्पयापि मम गृहे ड्राम्रो नास्ति । अस्यामवस्थायामपि श्रीमती मा पशुम्योऽप्यूनां कथमवैति ? गांमार्यपरिपूर्णाः वीरमखी कथयति स्म-पुत्रवधु ! त्वं स्वपतो किं गर्व दधासि, स वराको कस्यां गणनायामस्ति ? यदि
त्वमन्य पुरुष पश्येस्तदा जानीयाः किन्तु कूपमकरन्धेचान्त नपुंसकेन रतिस्वरूपं कथं ज्ञातुं शक्यते ? येन द्राक्षा न भक्षिता M तस्य निम्फलमेन मधुरं भवति । येन सज्जानेनात्मतत्रं नैव विदितं तेन विनश्वरं सांसारिकसुखमेवोत्कृष्टं मन्यते। | यता-अधिदितपरमानन्दो, वदत्ति जनो विषयमेव रमणीयम् । तिलतैलमेव मिष्टं, येन न दृष्टं धृतं कापि ॥४७॥ I नागरिकाणां वेषविलासादिक बन्या अनाः कथं ज्ञातुं कर्तुं वा शक्नुवन्ति । यस्य कम्पलमेव प्रावरणमस्ति, वेन कौशेयनी |
सारस्य मुखं झातुं कथं शक्यते ? अष्टमासादः कुटीमेव समीचीना बुध्यते । लकारस्य वृषभो विश्वस्योदन्तं ज्ञातुं समर्थो नैव भवति ।। है। त्वमपि तथान्तःपुरप्रासादस्य ततोऽधिकं नगरस्य वा वृत्तमधिगन्तुमर्हसि सतो बहिः कुत्र किमस्तीत्येतस्य विषयस्य किन्ते |

Page #33

CRICANKAcidikka
नमस्ति १। परन्त्वेतस्मिञ्जगति यानवलोक्य मनसिजस्यापि शिरो नम्रता व्रजति, तथाभूताः पुरुषा इतरेतरस्पर्धिनस्तिष्ठन्ति । प्रासादकोणे उपविक्षन्त्या स्वया सत् कथं ज्ञातव्य भवेत् ? गुणावली स्तोक प्रसन्ना भूत्वीवाच-मातः ! कथमप्येवं न वक्तव्य त्वया यतः सत्स्वपि तारकेषु चन्द्र एव यामिनी भूषयति, जम्बूका बहवो भवन्ति, सिंहस्त्येक एव भवति विद्यमानेष्वपि बहुमृगेषु । कस्तूरिका विरलेष्वेवोपलम्पते । क ते प्रियपुत्रश्चन्द्रा, क चान्ये पुरुषाः ?, महन्त्वन्यान् तस्य नखतुल्यानपि न गणयामि, यस्य 13 द्वारदेशे गजा भ्रमन्ति, सेन गर्दमो द्रष्टव्यः किम् ? कल्पवृक्षस्याग्रे एरंडवृक्षान के स्तुवन्ति ? श्रीमत्याः पुत्रं पतित्वेन लब्ध्वा मम | जीपने सफलमभूस्स एव मम सर्वस्वः, स एवेश्वरः कामदेवश्वास्ति । यता-दधि मधुरं मधु मधुरं, द्राक्षा मधुरा सितापि मधुरैष । सस्य तदेव हि मधुरं, यस्य मनो यत्र संलग्नम्।४८
किमेतत्कथन श्रीमत्या न श्रुतं ? पुर उपमतमेव वस्तु मिष्टं भवति । भन्ये पुरुषा भवन्तु नाम सुन्दरास्तैः सौभाग्यवती 2. भविष्यामि किम् १" एतदाकये वीरमती पाह-अयि स्नुषे । मम पुत्रो लावण्यादिगुणैरनुपमोऽस्तीति तब कथनं सत्यमस्ति,
तदपई स्वीकरोमि, यदुत्तमोऽधमो वा स्वपतिरेव स्त्रीणां सर्वसम्पत्तिः, किन्तु बहुरत्ना वसुन्धरेति मे तात्पर्यमर्थात्संसारे एकस्मादधिकोपरो धर्सते । यदि चस्व देशान्तरे गता भवेस्तदा सयेदं वृत्तमवगतं भवेत्, परं त्वया स्वामापुरीमात्रमेवारलोकिता, तो नमसन्तरवृच कथं ज्ञातव्य भवेत् १ ते रम्यारम्पयोनि चातुर्य विना कुतः ? पश्य तस्य मूलं शासकारैः पश्योकं ।
तथाहि-देशाटन: पंरितमित्रता च. वाराङ्गनाराजसभाप्रवेशः। !
अनेकाशास्त्राणि विलोकनानि, चातुर्यमूलानि भवन्ति पश्च ॥४९ ।। अपि

Page #34

KKRAKAR
दीसह विविदच्छरिआ, जाणिसुअणदुमधिसेती। अपाण व कालेजर, हिंडिजातेण पुढवीए।।५०॥
तेषु चाटनमेष प्रथम श्रेष्ठमुरूम, अतस्तद्रहितां स्वां पशुम्योऽप्यधर्मा मन्ये । अत्रानुचितावममस्य का वार्ता ? यदि मावर्षी विविधविद्यापरिपूर्णा श्वश्रृं प्राप्यापि देशभ्रमणं न कृतं, तदा तव जननमेव निरर्थकम् । पुनरेषोऽवतरः कदापि प्राप्तग्यो भकिम् । त्वमिदानी मत्तो विमेषि, संकोपवेषि, मतो मनोमिलपित न निवेदयसि, परन्त्वहं पेथि, यते मनोवोत्कंठते । न च कश्रित्कोतुकविषपस्ते नयनसमक्षो भवति । नूतननूतनदेवाचारावलोकनेन विना मानवजनेः साफल्यनष्पत्ययोविवेकस्ते कथं भवितु- 12 | महति ? यो निरन्तरं जगति भूतनं नूतनं सीर्थ नवं नवं पर्वतं नगरं कुंई नृपवधः विनोदं गानं वार्य देशानां चरित्र दृष्टवास्तस्यैव । जीवनं सफलमस्ति । अस्या भूमावश्वमुखो हयकोंकण एकपाद गूढवन्त:, शुदन्तबानेकप्रकारा मानवा भवन्ति । परन्त्ववलो. कनमूने वेषो रहस्पमवगन्तुं समर्था त्वं कथं भषेः १ तब च मोजनं पानं वस्त्रामरणयोर्धारणमेव सर्वसारमस्ति । खियः खल स्वमा| बचतुरा भवन्ति, किन्तु त्वयि तस्यास्यन्ताभाचो विद्यते, अतस्त्वां खीजाहिरई मन्ये । स्वतः पता एव वरो यो वियस्युतीय नित्यमभिनवमभिनवं कौतुकमवलोकते । यथा क्षुधिता गुई प्राप्य सुधाप्राप्तिरिख मोदडे, तथा त्वमपि चन्द्र पति प्राप्य सुस्पिामन्याऽभू । अन्येषु विषयेषु तव च्यानमेव नास्ति राजभवनोपविष्टायारखे पासवृत्तान्तः कर्य बातो भवेत् । पश्य-यो पेशाटनं । करोति पेतस्ततो भ्रमति तस्य परीरख्यवस्था सन्यैव भवति, अतो विश्वस्मिन् स केनाऽपि वयितुं न शक्यते । गृहे तिष्ठन् l स्वगुणवर्णन महत्तरवृत्तान्तकथनच निष्फलमेवास्ति ।
SXS

Page #35

AKADKIES
यत:-निजगुणगरिमा सुखावहः स्यात्, स्वयमुपवर्णयतां सतां न ताहकू ।
निजकरकमलेन कामिनीनां, कुचकलशाकलनेन को विनोद: 1 ।। ५१ ॥ अतस्तन्न सत्सु शोभते-पुनरेतादृशजनस्यादरो बहिर्न भवति । वस्तुतः स एवादरणीयो गुणी शूरो वीरः पण्डितब योऽन्यदेशेऽपि पूज्य : गमाधि में नाव प्रजाति, स्या देशान्तरभ्रमणेन तत्रत्यनूतनकौतुकावलोकनेन च जीवनं सार्थक्यमेति, परं 15 त्वयैतस्किजिदपि करणीयं नास्ति । जाने तवापि जननं विविक्ते बने विकासिपुष्पाणामिव निरर्थकमेव भविष्यति । वीरमत्याः | स्निग्धमेतदुक्तं श्रुत्वा गुणावली श्रमजाले पतिता सती स्वचिने विचारयामास-यथार्थ मेऽवस्था कूपमंडूकनदेवाऽस्ति । संसारे | कुत्र किं भवति तस्य मे को बोषोऽस्ति ? परन्तु राशो महिषी भत्वेतः प्रासादाभिर्गमनं कदापि संभवति किम् ? एवं शोचन्ती 13 | निजगाद-पूज्यमातः ! श्रीमत्याः कयनं सर्व तथ्यमस्ति भ्रमणाददृष्टदर्शनं वानवृद्धिय भवतीत्यहं जानामि, पर मदर्थ हा- IX बहिर्गमनं कदाचिदपि कथमपि भाव्यमस्ति ? अभिलषितेऽपि कुत्राऽपि पहिर्गन्तुं नारेऽस्मि । स्वतन्त्रा निरंकृयात्रैव स्त्रियः स्वेच्छाचारिण्यो भवितुमर्हन्ति । संसारेऽष्टापूर्वकौतुकस्याऽश्रुतापूर्वबचान्तस्य दर्शनेच्छा श्रवणेच्छा च महती वर्तते, परं ममावस्था तेषां । मयूराणामिवाऽस्ति, ये नृत्यन्तः स्वपिच्छानि दृष्ट्वाऽऽनन्दमर स्वात्मनि मातुं न शक्नुवन्ति, परन्तु तेषां दृष्टियदा स्वचरणोपरि | पतति तदा कुरूप त बिलोस्पोदासते। एकस्य राम पाराही मृत्वा यत्र में सर्व सुखमस्ति, तत्र इदिबहिः क्रमण नेति दु:- Ik खमपि महदू पोभवीति । पतिदेवमविशप्य गन्तुं पारामि, परंतु वम परिणामरमणीयम. यदि स रुम्वेत तदा मे का गतिर्मवेत् । तस्प यशानं नाहमनुमोदे । नान्यः कोऽप्यवगत, परं सूर्यचन्द्रादयस्तु साक्षिणो मवन्त्येष । यतः

Page #36

H
आदित्यचन्द्रावनिलोऽनलय, यौर्भूमिरापो हृदयं यमश्च ।
अहश्च रात्रिज्य उभे च संध्ये, सर्व हि जानामि नरस्य व्रतम् ॥ ५२ ॥
!
अतः
नारिणं मां न रोचते यतः पक्षिणः पवनः पुरुषश्चेति श्रय एव स्वतन्त्रा भवन्ति । एते थेच्छानुरूपं यत्र तत्र गन्तुमईन्ति नतु पराधीना श्री । एतच्छ्रुत्वा वीरमती गुणावल्या मनसि कौतुकाच लोक नेच्छा जायेत्यबोधि किन्तु स्वामिनो भयमटनापछि, अतो वीरमती मनसि निश्विकाय, यच्छनैः शनैरित्यमेव घोषयन्त्या मया तद्भयमपि दूरमेष्यते । इथं से सावश्यं मम वश्यमायास्यति पुनर्यदा शापयिष्यामि, तदा तत्कर्तु प्रसिता भविष्यति । कार्यसिद्धेरर्द्धपूर्णतां ज्ञात्वाऽवशिष्टकार्य दिनान्तरसाध्यश्च मत्वा धीरमती ततः परावृत्य निजहर्म्यमागता ।
अथ श्रीचन्द्र राजसंस्कृत चरित्रस्य पञ्चमपरिच्छेदे ऽबलाचातुर्यवर्णनम् -
अथ ads कतिचिद्दिनेष्ववसरं ज्ञात्वा वीरमती पुनर्गुणावल्याः समीपमागता । अस्मिन्नवसरे भूमिकायाः वाक्प्रपञ्चस्य प्रयोजनमेव नासीदित्यन्योन्यं मन्दं मन्दं वार्ता कर्तुं प्रवृताऽभूत् । गुणावलीं स्वकपटजाले पातयन्ती वीरमती जगाद - अयि मुग्धे ! भिर्दुःसाध्यमपि कार्य खियः कर्तुं प्रभवन्ति । अतस्तासां मोहपाशेज्ञानिनो ज्ञानिनो वा सर्वेऽपि बध्यन्ते ।
यतः - संसारे इतविधिना, महिलारूपेण मण्डितः पाशः । बध्यन्ते जानाना, अजानाना अपि बध्यन्ते || ५३३
हरिहरादयोsपि स्त्री वामीयुः । जितेन्द्रियाणामपि मुनीनां तपः खिय एव प्रशयां चकुः समये च दुष्कार्यमपि कृत्वा - दीदर्शन, यद् दृष्ट्वा पुमांसोऽपि स्वपराजयं मेनिरे । कैः स्त्रियाचरित्रं ज्ञातुं शक्यते ? अपि तु कैरपि नैव यतः

Page #37

24
*
अश्वप्लुतं माधवर्जितं च, लीग परिलं भवितानां ।
अवर्षणं चापिसवर्षणच.चान जानन्तिकातीभनष्याः॥४॥ संसारे ताशाः स्तोका एव पुरुषाः सन्ति ये स्त्रीभिजिता न भवेयुः । योषितः खलु स्वेच्छानुकूलं विषममपि गिरिमारोहुँ, सर्पमपि वशीक , महानदीमपि वर्तु, केशरिणमपि हन्तु, पुंभिर्दुष्करामपि क्रीडा कर्तु पारयन्ति ।। ____ पतः संमोहपति मदयन्ति विडम्बन्ति, निर्भर्सयन्ति रमयन्ति विषादयन्ति |
एताः प्रविश्य सदयं हृदयनराणां, किं नाम वामनयना न समाचरन्ति ।। ५५॥ प्रसमा वनिता कल्पलतेवाऽन्यथा विषवल्लरी समा भवति, सा तु कोशाषेश्यामरिकान्सादिवज्ञया । यता-रक्ता हरन्ति सर्वस्वं, प्राणानपि विरागतः। अहो। रागविरागाभ्यां, कष्टं कष्टा हि योषितः॥ ५६ ।।। ___अत्रेदं तात्पर्यम्-यत्स्त्रीजातावपरिमिता शक्तिः क्षमा च विधेते । अस्यां स्थिती तासां पुरुषाद् भयस्य कारणं नास्ति, या काखी स्वपतेजिमेखि, तस्याः कृत्स्नं जीवन निष्फलं याति । स्त्रीभ्यः कापि शिक्षा दातव्या न भवति । । यतः-शना घेद यच्छालं, यच्च वेद घृहस्पतिः । स्वभावेनैव तच्छास्त्रं, स्त्रीबुडी सुप्रतिष्ठितम् ॥५७।।
पुनस्तासु तु सकलाः शक्तयः स्वयमेवोत्पद्यन्ते । शिखिनामंडेषु चित्रकार्य कः करोति १ गजकुंभमेदन मृगेन्द्र का शिधयति ? मा किन्तु जातिप्रमवो गुणः स्वयमेव जञ्जन्यते । तस्मादपि वधु ! संसारकौतुकस्य दर्शनेच्छा यदि ते वरीवर्ति, वहि त्वया चन्द्रकुमा
रस्थ भयं सर्वथा मनसा त्याज्यम् । वन्त्ववगच्छस्येव यन्मय्यनेका देवीविधा वर्तन्ते तासां प्रभावासवाऽखिलामिच्छा पूरयितुं
उसन
STER

Page #38

राजमः
१८ ॥
समर्थाऽस्मि । आकाशगामिन्या विद्यया वयं रात्रावेवातिदूरं गत्वा ततः प्रावरनुत्थित एव जने कौतुकं दृष्ट्वाऽगन्तुं समर्थाः स्मः । marita fearedi चन्द्रस्त्वेतां वार्ता ज्ञास्यत्येव नहि ।
यतः -- षट्कर्णी भिद्यते मन्त्र, चतुष्कर्णस्तु धार्यते । द्विकर्णस्य तु मन्त्रस्य, ब्रह्माप्यन्तं न गच्छति ॥ ५८ ॥
यदि कदाचिज्ज्ञास्यत्यपि तदा भयस्य कारणं नास्ति यतो मशकानां मयारकोऽपि गृहं त्यजति ततो निश्चिन्तं त्वया स्थातव्यम् । वीरमत्या जल्पनमाकर्ण्य गुणावली प्रससाद तस्याः साहाय्येन नवं नवं कौतुकं देशादिकञ्चावलोकितुं शक्ष्यामीति तदानीं गुणावली विश्वस्ता बभूव । एतत्कार्यमनुचितमिति जानत्यपि चन्द्रकुमारो मां बाधितुं नालं मविष्यतीत्यपि सा मनसि निरदीघरत् । यतः– अनृतं साहसं माया, मूर्खत्वमतिलोभता । निःस्नेहस्वनिर्दयत्वे, स्त्रीणां दोषाः स्वभावजाः ॥ ५९ ॥
अतः क्षणं विश्वार्य सा वीरमतीं जगाद - पूज्यमातः ! महन्तु यथास्थाने यथोचित कार्यकर्तव्यतत्परायां श्रीमत्यामेव निर्मराऽस्मि । भवत यावन्मम रक्षणाय जागरूकाऽस्ति तावत्केभ्योऽपि साध्वसस्य मय्यवकाशो नास्ति । यदि च मां कौतुकं दर्शयितुमिच्छसि तर्हि अमुचताऽस्मि । श्वश्रगुणोपेता भवती मत्कृते देवीस्वरूपाऽस्ति ।
यतः— अन्तः स्नेह्वादशनवसनस्नानताम्बूलवेषैः, संप्रीणन्ती दुहितरमिव प्रेक्षते या वधूटीम् ।
भक्तिग्राह्या मधुरवचना पुत्रि शिक्षासु दक्षा, श्वश्रूरेवं गुणगणयुता प्राप्यते पुण्ययोगात् ॥ ६० ॥ श्रीमत्या आज्ञोल्लंघनं स्वप्नेऽपि नाहं करिष्यामि । यद्यमैव मां तत्र नेतुमिच्छसि तर्हि तत्राऽपि न मे काऽप्यनुपपत्तिरस्ति । मदा नर्तनं स्वीकृतमेव तदाऽवगुण्ठनं किमर्थम् ? परं प्रथमं केनचिन्मन्त्रेण स्वपुत्रमेत्र वशीकरोतु, यथा स कांचि नावां न कुर्यान्मय्य

Page #39

| प्यप्रसस्रो न च भवेत् । गुणावल्या एतद् वचनं श्रुत्ता वीरमती मनसि निश्चिक्थे, यदियमिदानी सर्वया मम जाले नद्वाऽमवदिति साभाणीत-वधु ! मत्समीपेनस्वापिनीनाम्नी विधा वर्तते यया नगरस्थान् सर्वानपि प्राणिनो जडानिव विधातुं शक्नोमि, का, वार्ता चन्द्रस्य वशीकरणे ? तस्य भयन्तु त्वया सर्वथा मानसान्निासार्यमेव । अस्तु, यदहं कथयामि तच्छृणु-अधैव यदि ते ५ दर्शनेच्छा भवेत्तदा तदर्थमप्यह प्रसक्ताऽस्मि । इतोऽष्टादशशतयोजनदूरे विमलापुरीनाम्नी नगर्यस्ति, तत्र महाप्रतापी मकरध्वज नामा नृपती राज्य शास्ति। तस्य प्रेमलालच्छीनाम्नी परमलावण्यवती तनयाऽस्ति, तथा सह सिंहलपुरस्य कनकध्वजनाम्नो राजकुमारस्य परिणयोऽद्यैव रात्रौ भविष्यति,यस्य दर्शनीयतरो महोत्सवो भविष्यति,अतो यदि ते दर्शनेच्छा वर्तते तर्हि वयं सन्जिता 18 भवेम । एन मला गुमाली दर्शा लामाविता भूत्वा पोरमतीमवोचतु-मातः! निःसन्देहं भवत्या गुणानां पारो नाऽस्ति, भवा- 18 दृशी श्वश्रः पूर्वजन्मसुकर्मणैव मया लब्धा। श्रीमत्योक्तमहोत्सवस्य दर्शनेच्छा मां नितरां बाधते, किन्तु दैवीशक्ति विनाऽतिदूरगमने कथं वयं समर्थाः स्याम ? हसन्ती वीरमत्यचकथन-बध! किमनेनैव काठिन्येन चिन्तिता भवसि ? कथमपि त्वं मा चिन्ती: 18 यतो मम पार्थे गगनगामिनी विद्याऽस्ति, तस्या एवं प्रभावाद् रात्रावेव लक्षयोजनमपि गन्तुं पास्यामि, ममैतन्मार्गन्तु पदप्रमाणमपि नास्ति । गमनगामिन्या विद्याया वृत्तं श्रुत्वा गुणावली महानन्दभरेण विचकास तयोचे-साधु साधु सर्वोत्तमेयं विधा वर्तते परमस्ति साम्प्रतं पाधको यन्महाराजोऽधुना सभां गतोऽस्ति, सन्ध्यां यावत्तत्रैव स्थास्यति । तदनन्तरं सान्ध्यं कर्म समाप्य प्रथमयाभव्यतीतायां निशि स मम हर्म्यमायास्यति, पथात्प्रहरस्तु वार्तालापेन हास्यविनोदेन च संसरिष्यति, ततो निशा स्वप्स्यति पुन: प्रहरं पाचच्छयित्वा सूर्णमेवोत्यायाऽऽसिच्यते । एतेन मेऽवकास एव न मिलिप्यति, अतः कदाऽहं श्रीमत्या सह गमिष्यामीत्याज्ञापय ।

Page #40

वीरमत्यचे-वधु ! त्वमस्य विषयस्य चिन्ता वृथा मा कृथाः । यद्यदहं कथवामि तत्तत्कुरु मद्विधायाश्वापूर्व चमत्कारं पश्य । अइमिदानीमेत्र तथा करोमि, यथा स निश्चितसमयात्पूर्वमेव सभातः समागमिष्यति । अनन्तरं केनचिदुपायेन तं स्वापयिष्यामि, तवाभिलषितञ्च सेत्स्यति । यदा स शयिष्यते तदा त्वया मत्समीपे समागन्तव्यम्, पुनरहं सर्व साधु करिष्यामि । इत्थं गुणावलीं प्रविध्य वीरमती स्वमन्दिरमाजगाम, तदनन्तरं गुणावली स्वान्ते विचारयामास-मातरि तथ्यमीदृशी विद्या भविष्यति न वेति ? सातु महतीं वार्ता करोति, परं तस्यां में विश्वासो न मते । वस्तु देव यद्य राजसभातः शीघ्रमेवागच्छेत्तदा तस्या वचनं तथ्यमेव भवितुमईति ।
तो गुणावलीत्थं तर्कवितर्क कुर्वेत्येवासीताव गृहोपविष्टा वीरमती काञ्चिद्विद्यां साधितुं लग्ना । दुतमेव तस्याः साधनेन कथिदेवः प्रादुर्भूय तामुवाच - किमर्थ ममाराधनां करोषि । वीरसती प्रोवाच- हे देव ! निष्प्रयोजनं कष्टं नाऽददाम् । अहमिच्छामि, यदचैव भवस्तथोपार्य करोतु, यथा मे पुत्रो निर्धारित समयात्पूर्वमेव दिवसे राजसभातः समागच्छेत् । एतनिशम्य देवोऽगादीत्एतदर्थमेव स्वयाऽहमाकारितः १ मदर्थमेतत्कार्य दुष्करं नास्ति। सम्प्रत्येव तथोपार्थं करोमि, येन तव सुतः सभां विसृज्याऽविल
मेवागमिष्यति । एवं कथयत्र स देवस्तत्क्षणमेव वर्ष मित्र समयमकरोत्तस्मिन् समयेऽन्तरिक्षे श्यामीभूताऽघटा वितेने । कानने वर्दिणा नृत्यन्तः के कामकार्षुर्वृक्ष प्राप्य लतेत्र व्योम्नि विद्युत्प्रससार सहैव स्तनिवेन मुसलधारा वृष्टिः पपात । तेन च सर्वदिक्षु ध्वान्तो व्यानशे सर्वे स्वगृहगमनापाऽधीरा अभूवन्, राजा चन्द्रोऽपि दुर्दिन निरीक्ष्य शीघ्रमेव समिति विससर्ज । अनस्तमित एव मानौ गुणावली मन्दिरमाजगाम तेन कारणेन गुणावली परमाश्रर्चमियाय, सा च वीरमत्याः कथनेऽतीव श्रद्धावती बभूव । पति

Page #41

देव निरीक्ष्य बद्धाञ्जलिर्गुणावली चचक्षे- प्राणनाथ ! अद्य शीघ्रमेवाऽऽयान्तं श्रीमन्तं विलोक्य मे परमानन्दो मनमस्ति । किन्त्वोदासीन्यं कथं लक्ष्यते ? अस्ति सौमनस्यं किम् ? राजा चन्द्रोऽगदत्- प्रिये ! अनया पृष्ट्या दावेन चाऽद्य समयात्पूर्वमेव सभाया विसर्जनं कर्तुमभव, तस्मादेव कारणात्स्वास्थ्यमपि समीचीनं नास्ति । राज्ञो वचनं श्रुत्वा गुणावली सत्वरमेव सुकोमलां शय्यां कृतवती, शीतनिवृत्यर्थं राजा श्रवणे पत्रा तस्यां विश्रामं कर्तुमलगत् । गुणावली च तेन कस्तूर्यादिमिश्रितं ताम्बूलमखादयनानाविधानासवानपाययत्, नारायणादिकं तैलखाऽमर्दयतेन शीघ्रमेव राजा शीतरहितोऽभूत् ।
अथ गुणावलीकृत पादसंवाहनादिभिर्लब्धस्वास्थ्यो नृपो निद्राकल्पमाष । गुणावल्याश्रेवस्तु दोलायमानमिवासीदेव, ततः क्षणं विरामं विरामं पश्यन्त्यप्यासीत्, यदयं शेठे जागर्ति वा, इत्थं शनैः शनैः सन्ध्याऽपि समागता । गुणावली सम्प्रत्ययस्थिरतयेतस्ततोऽवलोकयन्त्यस्ति परं राज्ञः सन्ध्यालायां निद्रा कुतः १ गुणावलीं तथा विलोक्य संशयमगमत्तेन स जाग्रदपि नेत्रयोमीलनेन निद्रित इवाऽलक्ष्यत स च मनसि विचारयामास सुशीलापीयं दुःशीलायते केनचित्कारणेनात्र भवितव्यम् । कुसंगेन भ्रष्टेयमिति प्रतिभाति, कुसंगात को भ्रष्टो न भवति १ । उक्तमपि -
कुसंगतेः कुबुद्धिः स्यात्, कुथुडे: कुप्रवर्तनम् | कुप्रवृत्तेर्भवेजन्तु-र्भाजनं दुःखसन्ततेः ।। ६ ।। अतोऽन्यस्यापि प्रेमणि निबद्धा भवेदिति संभवोऽस्ति यतः कुसंगाद्योषितामीदृश्येनावस्था भवति । गुणावल्याचेतस्यपि कृमत्युयुगमेन सा व्यभिचारिणी भवेदत्र किं चित्रम् १ अस्याचापल्येन कुत्रचिदियं गन्तुकामेति प्रतीयते । एवं राजा चन्द्रो विविध वितर्क कुर्वभासी गुणावच्या लीलां निरीक्षितं निद्रितश्चास्मानं दर्शयितुं नेत्रे निमील्य निद्रामुद्रां जग्राह । तेन च राजा गाढनिद्रया

Page #42

-
-
-
शेत इति गुणावली मेने, तदानीं तूष्णीमुत्थाय मन्दिराभिरगच्छद्राजाऽपि यान्त्यामेव तस्यां शीघ्रमुत्थायोपविश्य करेण करवालमारुष्य गुणावल्या अनुगमनक्रमेण चचाल । तमस्विन्यामपि गुणावली निर्मीकाऽऽसीत्ततस्तस्याः किमपि नृपोदन्तमवगतं नाभूत | 12 वत्र च वीरमती चिरासस्याः प्रतीक्षां कुर्वती तामायान्तीमवलोक्य प्रसन्ना बभूत्र, पृष्टिसृष्टयर्थश्च स्वविधा प्रशशंस । गुणावल्यपि तस्याश्चमत्कृति प्रशंसन्त्युवाच-पूज्यमातः ! श्रीमत्या आदेशानुसार पतिदेवं प्रस्वाप्यागताऽस्मीदानी यत्कर्तव्यं तत्करोतु । तस्य * जागरणात्पूर्वमेव ततः परावृत्यागच्छेपमितीच्छाष्टि, पर इन नाप सिदित न भवेत् । इतश्च राजा चन्द्रस्तिष्ठन् सर्वश्च वृत्तान्त | पश्यन्नासीत्तस्मिमेव समये वीरमत्योचे-प्रिययधु ! त्वमुद्यानाकरवीरवृक्षस्यैको यष्टिमानय तामभिमन्त्रितां कृत्वा ददामि । तया शयान | पति त्रिपक्ष्यसि, तदा स प्रातर्यावदपनिद्रो न भविष्यति । श्वश्रूवचनं श्रुस्वा गुणावली तदानीमेवोद्यानाद्यष्टिमानिनाय, तत्र सस्याः 21 संकोचो भयश्च न बभूव, सा शीघ्रं यष्टिमानीय वीरमरयाः करे न्यदधात । राजा सर्व वागूजालं शृण्वन्नेव झटिति स्वमन्दिरमागत्य
शय्यायां मनुष्याकृतिमिव वस्त्रैराच्छाद्य स्वयञ्च निभृते विवेश, यथा गुणावली त न पश्येद्यथास्थानं शयानञ्च जानीयात् । वीरमती 18
करवीरयष्टिमभिमन्य गुणावल्यै ददानोवाच-प्रियस्नुषे! पत्युस्त्वया मनामपि न भेतव्यम्, हृदये साहसं धेहि, मम कथितं शीघ्रतरमेव हैं * कृत्वाऽऽगच्छ । वीरमत्यादेशानुरूपं तां यष्टि गृहीत्वा गुणावली स्वहयेमियाय । पादध्वनि निशम्य यष्टिस्पर्शेन वा पतिर्न जाग-2
यांदिति शङ्कमाना गुणावली परितो विलोकयन्ती सावधानतया मन्द मन्दं शयनगृहं प्रविषेश। शय्याममिविलोकनेन महाराजो 8 यथापूर्व शयानोऽस्तीति प्रतीयाय, अतः सा रट्या वारवयं स्पृशन्ती तदानीमेव ततः पश्चादेत् । राजा पन्द्रोऽपि तस्याश्चरित्रं , पश्यनस्यां वीरमत्या हस्तस्फालनं कृतं तस्या आदेशानुकूल गुणावली सर्व कार्य करोतीति चामन्यत । पुनरसौ वीरमत्याः सकाश-2
RECEMBAR
न

Page #43

ACCINESS
८ मावबाज, समवस्तायामेव तस्यां राजाऽपि तामनुससार । सा तु वीरमत्याः सब वजन्त्यासीसतः स द्वारदेश एवं तिष्ठन् तयोर्वार्ता | * भोतमुलगत् । गुणावली च तां यष्टि वीरमत्यै समर्पयन्त्यकथयत्-मातः। एतस्कार्यन्तु कृत्वाइमागवा पतिदेवाच्च निःशंकाभवम्,
| किन्तु सम्प्रति नागरिकाणां साध्वसस्तु वर्तत एव | यदि तेम्पा केनचित् वयमवलोक्येमहि, कथंचिद् वा राज्ञः कर्णेऽयमुदन्तः पतेत चदाऽवश्यं मेऽनिष्ट भविष्यति, अतस्तदर्थमप्युपायो भवेदवश्यं करोतु । वीरमत्युवाच-प्रियवधु ! त्वं नितरां प्रान्ताऽसि त्व
मित्थ परे पदे कथं विभेषि ! मम जीवनमेवं कुर्वदेव व्यतीयाय । अधुना तथा करोमि, यथा मन्दिराद् पहिर्ये सन्ति, से सर्वे । प्रातर्यावद् गाढनिद्रायां निमग्ना भवेयुः। एतदाकर्ण्य राजा चन्द्रो भयभीततरोऽभमत, परन्तु क्षणान्तर पब भयनिवृत्तोऽप्यमत37 यस्मादतमन्दिरबहिता एत्र निद्रिता भविष्यन्तीति वीरमतीकथनमासीत, स तु मन्दिराभ्यन्तर एवाऽतिष्ठसतो राजनि चिरै भयस्यावकाशो न बभूव । अथ वीरमती गर्दभीरूपं धृत्वा घोरनादं चकार, यस्य श्रवणेन सर्वे नागरिका घोरनिद्रामापुर्ये यौवाऽऽसन्, ! ते तत्रैव निद्रादेव्युत्सङ्गे पतिता निसिमका समूचुः । इयश्च निद्रा मूछोप्रतिकतिरेवाऽऽसीदिति से सर्वे विपत्तावागतायामपि सूयोदयापूर्वमुस्थितुमसमर्था अभवन् । इत्थं नागरिकानवस्वापिन्या निद्रया मूञ्छितान् कृत्वा सह गुणावल्या वीरमती रहिनिरसरत् । राजा चन्द्रस्तु सर्व चरित्रं पश्यमेवाऽऽसीदतस्तयोबहिनिर्गच्छन्त्योरेव स विविक्ते समुपविष्टस्तयोर्वार्ता श्रुतबानासीत् । प्रभूर्वघुमुवाथ-मत्कृतनिद्रया नगरवासिनस्तथाक्वा यथा तत्र पटहादिघोषणेनाऽपि तेऽपनिद्रा न भविष्यन्ति । इदानीं चल, षयमुपवनममिगच्छामः । तत्र प्रवेशे सति द्वारदेशे यो रसाललोऽस्ति, तमारुध विमलापुरी ब्रजियामः ।।
अथ श्रीचन्द्रराजसंस्कृतचरित्रस्य षष्ठपरिच्छेदे धीरमतीगुणावल्योविमलापुरीप्रस्थानम्

Page #44

नागरिकाग्निद्रितान विधाय श्वश्रूवध्वौ गमनाय सञ्जिते यवतः । तत्र गमनकाले वीरमती तो पुनरुवाच-प्रियगुणावलि! इसोऽष्टादशशतयोजनदूरवर्ति विमलापुरीगमनमसंभत्र मन्यमानया त्वया दृश्यता-मम विद्यावलेन त्वामविलम्बितमेव तत्र नयामि । | गुणावल्यै वीरमत्योक्तमुधानस्थाऽऽप्रवृक्षमारुह्य त्रिमलापुरीगमन मिति राज्ञा चन्द्रेण पूर्वत एव श्रुतमासीदित, इति राजा चन्द्रोऽपि तत्र | गत्वाऽनयोधरित्रभवलोकनीयमिति चिन्तयताम्यां पूर्वमेवोधानं गत्वाऽतिष्ठत् । वीरमत्या कथितमाम्रवृक्ष ध्यानेन पश्पन् तस्मिन् । सुखेनोपवेष्टुमर्हमन्येनालक्ष्य कोटरमेकमपश्यत् । किश्चिद् विधारस्य तपाऽवस्थानस्य च समयाभावाद् द्रुतमेव स तत्र गत्वा प्रविवेश | चाचिन्तयत्-गुणावली तु गुणावल्येवाऽऽसीत्, मयाधपर्यन्तं तस्यां दुर्गुणो न दृष्टः, परभृजुस्वभावसयामातुः कपटजाले पविताऽस्ति, नवयैव तस्या बुद्धिविपर्ययः कृत इति ज्ञायने पर सम्प्रत्यनयोः कृतिर्दनीया । अनन्तरमेव ते तत्रागत्योपस्थिते बसूवतुस्ते उभे विलोक्प
राजा विचारमग्ना संजातः, यदिमे पक्षान्तरमारुह्य गच्छेतां तदा तत्र मम गमनं न भविष्यति. परं तदै [3] वृक्षमारुरुहतुरिति तस्य अंका शीघ्रतरमेव न्यवर्तत । राजाऽपि तथा छम आसीद्यथा ताम्यां द्रष्टुं न शक्येत, वीरमती करवीरयष्ट्या | कसाघातमिव तमामवृक्षं संताड्य जगाद-आवां विमलापुरी नय । तदानीमेवानवृक्षो वायुयानमिव वियत्युड्डीयमानो विमलापुरी. मभिषचाल । यथा केवलज्ञानवारकेण कर्मणा जीवाना केवलज्ञानमायूतं भवति, तथा कोटरावरणेन राजा चन्द्रोऽप्यात आसीत् । परन्तु मतिश्रुतादिज्ञानवारकस्य कर्मणः क्षयोपशमेन जीवानां किञ्चित् बोध इव राजा चन्द्रोऽपि कोटराम्पन्तरतो वामपदार्थदर्शनझम आसीदेव । मानसादपि द्रुतगतिराम्रपृक्षोऽभूत्, तदानीमेव चन्द्रोदयात् विविधानि नगरवनोपवनानि तस्य दृष्टिगोचराणि भवन्त्यपि क्षणान्तर एवाक्यानि बभूवुः । धावापृथिव्योर्मण्डल परितो निर्मला चन्द्रिका प्रसरन्त्याऽऽसीत्, सत्रामवृक्षस्योड्डयन क्षीरसागरे तरिरिवा

Page #45

L
भवत्पथ्यागत स्थानविशेष गुणावली दर्शयन्ती वीरमती तस्य वर्णनं कुर्वती जगाम । समागतायां गंगायां सा पभाषे-प्रियवधु ! पश्येयं परमपाविनी गंगाऽस्ति यस्यां स्नानमात्रेण प्राणिनामेनोमलं धौते भवति । पश्येयं कालिन्दी नद्यस्ति, चैतस्या अपि जलं पाढे निर्मलं नीलं दृश्यते। इत्थं मार्गस्थ सकलं वस्तु दर्शयन्ती तेषां गुणश्च विवृण्वती जगाम । पुनरग्रे दृश्यमानमष्टापदगिरि गुणावली दर्शयन्ती जगाद-पुत्रवधु ! पश्यायमापदाद्रिविधतेन भरतेन निर्मापितं स्वर्णमणिमयं जिनचैत्यं सुशोभितमस्ति । अत: पूर्वस्या दिशि भगवतः श्रीऋषभदेवस्य भगवतोऽजितनाथस्य च, दक्षिणस्यां संभवनाथादीनां चतुर्णा, पश्चिमायां सुपार्श्वनाथादीनामष्टानामुतरस्यां च धर्मनाथादीनां दशानां तीर्थराणां मूर्तयो विद्यन्ते । अत्र रावणः समागत्य तीर्थकरनामकोपार्जयिष्यते, इममद्रिमेव परितो 18 वलयाकारा गंगा प्रवहति । पुनरने गते सम्मेतशिखरमवलोक्य वीरमत्योचे-प्रियक्धु ! एततीर्थ पन्दस्व यहोत्र प्रथमो द्वादशो द्वाविंशश्चतुर्विंश एतांस्तीर्थकरान विनावशिष्टास्तीर्थकरा मुक्ति लप्स्यन्ते, तेषु सप्तदशतीर्थकरा मोक्षं गता अवशिष्टास्त्रयोऽपि यास्यन्ति । अयं वैभारगिरिरयमयुंदाचलोऽयं सिद्धाचलवास्ति, तेषु सिद्धाचल एव पापौघहरणे श्रेष्ठतमो विद्यतेयतः कृत्वा पापसहस्राणि, हत्वा जन्तुशतानि च । इदं तीर्थ समासाद्य, तिर्यश्वोऽपि दिवं गताः॥१२॥ ___अस्य दर्शनमात्रेणैव जीवानां कृत्स्नं पापं नश्यति, पूर्वस्मिन् कालेऽत्र भगवानृषभदेवो नवनवतिपूर्ववारे समवस्तोऽभूत् । किंबहुना-वच्मः किमस्य चोच्चैस्त्वं, येन पूर्वजिनेशितुः । अधिरुपात्र लोकायं, पौत्रैरपि करे कृतम् ।। ६३ ।। ___ इहासंख्यातेमुनिभिः केवलज्ञान सिपद जग्मे । अस्प तीर्थस्य प्रथमोद्धारो भरतचक्रिणा, द्वितीयो राशा दंडवीर्येण,
EONE

Page #46

T
........
है। तृतीय ईशानेन्द्रेण, चतुर्थो माहेन्द्रेण, पञ्चमो ब्रह्मेन्द्रेण, फ्ठो अवनपतीन्द्रेण, सप्तमः सागरपत्रिणा, अष्टमो व्यन्तरेन्द्रेण, नवमश्चन्द्रय
शोनूपेण, दश्चमश्चक्रायुधेनाकारि । एवं दशवोऽस्य तीर्थस्योद्धारोऽसत्पुनरपि रामपन्द्रेण करिष्यमाण उद्धरोऽवशिष्टोऽस्ति । ४] प्रियवधु ! त्रिविधिनैन बन्दस्व, यतोऽस्य संसारसागरस्योचरणायाऽयं साक्षाचरिकल्पोऽस्ति ।
। यतः-यो दृष्टो दुरितं हन्ति, प्रणतो दुर्गतिद्वयम् । संघेशाहन्स्यपदकृत, स जीयाद्विमलाचलः ।। ६४ ॥ 1 कियहरे गत्वा गिरनारतीर्थ दर्शयन्ती वीरमती जमाद, पञ्य-गिरनारगिरिरागतोष राजुलपतिना श्रीनेमिनाथस्वामिना
5] मुक्तिवध्वाः पाणिग्रहणं करिष्यते । एतचीर्थमपि सिद्धाचनानुरूपं फलमदं विद्धि । है यदुक्तं-स्पृष्ट्वा शत्रुक्षयं तीर्थ, नत्वा रैवतकाचलम् । स्नात्वा गजपदे कुण्डे, पुनर्जन्म न विद्यते ।। ६५ ।।।
इहैवैकस्मिन् स्थाने हस्तिनः पादो निमग्नोऽमदतस्तत्र गजपदकुंडं व्यरच्यत, अनेन क्रमेण नूनं नूनं तीर्थमीक्षमाणे ते उमे प्रसमक्या विमलापुरीमभिचेरतुः । अग्रे निःसन्य वीरमती पाह-ईशस्त्र, इह नदीसमुद्रयोः संगमो भवति लक्षणोदधिरयं जम्बूद्वीपस्थ चतुर्दिक्षु वलयाकारः पतितोऽस्ति विविधरत्ननामत्र राशिर्वर्तते । द्विलक्षयोजनायामस्तटे किचिनिम्नो मध्येशाधो दशसहस
योजनमिततटमध्यदेशोऽयमुदधिरस्ति, पुनरस्य सहस्रयोजनं निम्नत्वं चाम्ति यस्य वीचयः पोउशसहस्रयोजनमूर्ध्वमुच्छलन्ति । अत्र 18] गम्यूर्ति यावद् बल्लयो वर्धन्ते किंचा, परितः कलशाकाराश्चत्वारो भुवनपतयो भवन्ति येषामास्यानि दशयोजनप्रमाणानि सहस्त्र९ योजनमित स्थौल्य, लक्ष्योजनदैर्घ्यश्चाऽस्ति । अस्माद् धनवातानुवातयोनिर्गमनेनास्य कल्लोला भृशमुच्छलन्ति यनिवारणायानिश
सुरगणा दण्डहस्सास्तिष्ठन्ति सर्वमेतच्छाश्वविक्रमस्ति । एवंविधां वार्ता गर्वाणे हे त्रिमलापुरी निकपेयतुर्यस्याः सुषमा इरादेव
REAK

Page #47

RA
दृश्यमानाऽऽसीत् । विविधमनोहरोपवनानि रमणीयतरतडागा अनंतपाः प्रासादाम दर्शकाना घेतोहरणाय परस्परं कृतग्लहा वाअसन् । नगरप्रासादा आलोकोज्वलज्योतिषा जाज्वल्यमाना विलसन्ति, सर्वमेतदवलोक्य गुणावली बीरमतीमपृच्छत्-भाव! किमाख्येयं नगरी? वीरमत्योद-इयमेव विमलापुर्यस्ति, यो द्रष्टुमागतासे । अस्मिमेव समये माकन्दपादपोऽम्बरादवनीतलमव-13 सतार, नगरान् पहिरुश्वने तस्थौ च वीरमतीगुणावल्यौ तस्मादुसीर्य नगराभिमुख घेरतुः । पश्चाद्राजा चन्द्रोऽपि तदनुगमनक्रमेण || जगाम । मातुरमुतविद्यावलोकनेन तन्मनसि किचिदपि भयसंचारो नाजनि, यतो वीरपुरुषो मृगेन्द्र इव निरन्तरं निर्मीको मवति । यतः एकोऽहमसहायोऽहं, कृशोऽहमपरिच्छदः । स्वप्नेऽप्येवंविधा चिंता, मृगेन्द्रस्य न जायते ।। ६६ ।।
शनैः शनैरुमे नगर विविशतुः, राजा चन्द्रोऽप्येतावत्कालं ताम्यां सहेवाऽऽसीत नगरप्रवेशानन्तरं वीरमती गुणावली कृत्स्नं नगरं प्रान्त्वा भ्रान्त्यादर्शयत । पश्चादुभाम्यां विवाहमण्डपो जग्मे तत्र नृत्यगानवाद्यादीनां ध्वनिर्गुञ्जमान आसीत् । | तदानीं वरवध्वोरागमने विलम्ब आसीत्, अतस्ते तत्रैव संतिष्ठमाने परितो देदीप्यमानां शोभा द्रष्टुमलगताम् ॥
___ अथ श्रीचन्द्रराजसंस्कृतचरित्रस्य सप्तमपरिच्छेदेऽघटितविचित्रघटना
इत्थं निर्विघ्नया वीरमतीगुणावल्यो विवाहमण्डपमीयतः परं राजा चन्द्रो नगरं प्रविशमेव वाषया बाधितोऽभूत, येन तस्य। है सर्वोऽपि कार्यक्रमो व्यत्यासत्वमाप । नगरस्य प्रथमद्वारे पादे निहिवे सस्येव कश्चिमशिरोद्वारपालः पूर्वसंस्तुत इख से अणनाम ।
तथा लोकमाना साधयों राजा मामन्यं वा प्रणमतीवि चिन्तपति स्म । कोपालः पुनरपि तं विस्मापयमुवाच-जयतु जयतु
AAR
लक

Page #48

C
RECERCORRECORREC
चन्द्रनरेन्द्र ! सत्यं भवान् गुणागारोत्राथ समागत्याऽस्मान् सनाथानकरोत् । अधुना श्रीमतामागमनेनाऽस्माकं महती चिन्ता दूरमगमत् , वयं द्वितीयाचन्द्रपद् भवदागमनं प्रतीक्षमाणा आस्म । सम्प्रति दयां कला सिंहलपुरराजस्य समीपं चलतु, सस्यावासच | पुनातु । प्रतीहारस्यैतद्वचनं श्रुत्वा राजा चन्द्रः स्वान्ते चिन्तितवान्-अहो ! महदायर्यमत्यदयं मामेव नो किन्तु ममाख्यामपि वेत्ति, परं भ्रान्तोऽयमिति में प्रतिभाति । कचिदन्यं चन्द्र प्रतीक्षेतद्ब्रमेण मया सहेत्थं वदेदित्यपि संभवति, एतद्विचार्य नरेन्द्रेण चन्द्रेण जगदे-हे द्वारपाल ! चन्द्रस्त्वाकाशे वसति, पुनस्त्वं केन वार्ता कुर्वमसि ? अस्यां नगर्या मे महत्कार्यमस्ति, मतो मां [* मा वारय, इत्थं कचिदज्ञात्वा रोधनं नोचितम् । बद्धाञ्जलिना द्वारपालेनोचे-हे आभानरेन्द्र ! भवानात्मानं कथमपलपति ! कि रत्नं जास्यप्पलक्षितं भवेत् ? कस्तूरीगन्धः केनचित किमाच्छाधते ? नाहं भ्रान्तः किन्तु सम्यगकागच्छम् । यत:विषमस्थितोऽपि गुणवान्, स्फुटतरमाभाति निजगुणैरेव । जलनिधिजलमध्येऽपि हि, दीप्यन्ते किं न रस्नानि॥६७
असो भवानेव चन्द्रराजाऽभिध आमानरेन्द्रोऽस्ति, एवमुक्त्वा द्वारपालस्तस्य करें गृहीत्वाऽऽत्मना सह गन्तुं सविनयं तमनु- IN रुध्यते स्म । तदा राजा हस्तं मोचयनुराच-प्रातः ! हस्तं कथं गृह्मासि ! त्वया यद् वक्तव्यं तद्दरादेव कथ्यताम् । मया त्वं विक्षिप्तचेता इत्र लक्ष्यसे, यतस्त्वं मां चन्द्रराज मत्वाऽऽत्मना सह पलितु दुराग्रई करोषि मे मिथ्यावल्गनस्य प्रयोजन नास्ति। व्यर्थ मा त्वमस्मिन् संकटे पातयसि त्वं द्रव्यामिलापी चेत्तदपि दातुमुत्सुकोऽस्मि, परमित्थं व्यर्थ मां निरुध्य मे समयं निष्फलं | मा कुरु । अधारण्ये मे बहुकालो व्यतीयाय, सतश्चिन्तिता मे प्रसूमो प्रतीक्षमाणा भवेत् । द्वारपालोजादीत-राजन् ! इतोऽष्टा
PORARESS

Page #49

स्ट
***
दशातयोजनदूरवर्तिनी भवद्राजधानी विद्यते, पुनरत्र कथं कुत्र वा भवज्जननी भविष्यति ? रुपयेत्थं मां नो सन्देहे पातय, मे च K मा क्रुध्यतु । यदि भवादृशाः प्रतापिनो मिथ्याभाषिणो भवेयुस्तहि कथमियमचला संसारभारं रिभृयात् ।। यता-जेण परी दूमिजह, पाणिवही होइ जेण भणिएण।अप्पा पडइ अणस्थे, न छु तं जपंति गीअत्या॥३८॥
राजन् ! मादृशानां जीवनं भवादृशानामुत्तमपुरुषाणां सेवां कुर्वदेवागमचस्मादित्य भ्रमपूर्णवृत्ते कदाचिदपि नागन्तुं | शक्रोमि । मम प्रभुरावश्यककार्यवशाच्छ्रीमता सह संगन्तुमिच्छति, अतो मे प्रार्थनामुरीकृत्य मया सहेतु चेष्टताम् । इदानी राजा चन्द्रोऽतीव संकटेऽपतद् चीरमतीगुणावल्यौ तस्मिन् कालेऽतिदूरवर्तिन्यो नास्तामतो राज्ञो मनः समयमासीघदेन विवाद ते शृणुयातां चेदन्यस्मादन्यं भवेत्ततः स मौनेनैव द्वारपालेन सह गमनमेव स्वीचकार, तेन प्रहष्टमना द्वारपालः सहैव वेन सिंहलपुराधीशस्य सौध वाज । मार्गस्थाः सर्वे कर्मचारिणो नम्रशिरसस्त प्रणेमुस्तेन राज्ञश्चन्द्रस्य मनसि शंका वर्धमानाऽऽसीत् । अप्रत्यानां जनानां मया सत्रा कथं परिचयः १ माम्प्रत्येते कथमादरश्चादर्शयभिति तस्य कथमपि विदित नाऽभूत् । शनैः शनैर्नेगरस्य द्वितीयं द्वारमगमदत्रस्था अपि जना राजानं प्रणम्योचिरे-हे राजन् ! स्वागतं वः, सिंहलन्यो मम प्रचर्मवन्मार्गमेव प्रतीक्षते । यथा चक्रप्रकटनेन पक्रवर्तिनो मनोरथाः सफलीभवन्ति, तस्य च नवनिधीनां प्राप्तिर्भवति, तथैव मम महाराजस्य भवतः समागमेन कार्यसिद्धिर्भविष्यति।। राजे चन्द्रायेदं कृतं नारोचताऽतस्तस्यौत्सुक्यमेधितमासीत्स च रुष्टः सन् ममापे-यूय मां चन्द्र कथं जानीथ ? यथा धत्तूरभक्षकाणां सर्वत्र हिरण्यमेव दृष्टिगोघरं भवति, तद्ग्रहणार्थश्च ते धावन्ति, तथैव युष्माकमपि परितश्चन्द्र एवं नेत्रपथमारोहति, भक्तां
क

Page #50

॥
PR
| राजाऽपि भवादृश एवास्तीति जाने । तेन मे का परिचयः ? मामृते तस्य किमतादृश्यं कार्य यम सिध्यति ? यस्मापूयमित्थं है बातों कुरुथ, तेन यूर्य यथार्थ पूर्ता इति प्रतीयते । एवं कतिचित्पथिकाश्चन्द्रप्रमाद् युष्माभिर्वचिता भवेयुरिति न जाने ? तदा | शापालाः स्पष्टीकुर्वन्त आख्यन्-वयं सिंहलनरेन्द्रस्य सेवका स्मा, तेनैव निर्दिष्टाका वयमत्र स्थापिताः सः, तवाऽमित्रया मवानेव चन्द्र इत्यस्माभिरनायत, इदानी संस्तुतो मवानात्मानमपलपितुं न घेष्टताम् । इत्थं द्वारपालस्य वयनमाका किश्चिद् | वृत्तान्तवानं रागोऽभूत्, अतः शान्त्या नृपोयाक्षीत-युष्मान् कि चिहमवोचत, येन मा चन्द्र कथयथ ? एतभिशम्य द्वारपाला | ऊचुः-पूर्वस्थपुरद्वारेण रात्रैः प्रथमयामव्यतीते या पुमान् स्त्रीभ्यामन्वङ् नगरं प्रविशेतं रामचंद्रस्य नाम्नाय यूयं प्रणमेत, अत्यादरेण मत्समीपश्चाऽऽनयेत । सेन ममकमावश्यक कार्यमस्ति, तस्यैव सिंहलपतेरादेशानुसारेण स्थाने स्थाने समुपविष्टा वयं, श्रीमन्तं प्रतीक्षमाणा आस्म-रात्रोक्तसंकेताधारेण भवन्त चन्द्रराज जानीमः, तेनैव च श्रीमन्तं तत्समीपगमनार्थ प्रार्थयामहे । महराजस्य भवता साकं कि कार्यमस्ति, तदस्माकं प्रष्टव्याऽनधिकारतयाज्ञातमस्ति । तस्मादिदानी श्रीमतोऽस्माभिः सह नून गन्तव्यं भवेत, कार्यश्च युक्योः संगपेन स्वयमेव स्फुटीभविष्यति । राजश्चन्द्रस्यैकाकिला द्वारपालानाशासंख्येयत्ताश्चेतसि स चिन्त- 8 यति स्म-एतात्काल केवलं मातुरेव भयमासीत्, संप्रति सिंहलनरेशस्यापि भयमाजगाम | तत्र गते कि मादीति न वेमि, परमेतेषां हस्तान्मुक्तिरप्यसुलभा, यतोऽहमसहायो नगरमप्यन्यदीयमेते व कर्मचारिणः, एषां प्रतिबोधनेनाऽपि न कश्चिल्लामो भविष्यति, 8 अतः सम्प्रति तनिकटे गमनमेव श्रेयस्कर भविष्यति । इति विचार्य स द्वारपालानक्दत-चलन्तु, युष्माकं स्वामिनः सनिधौ | गन्तुं समद्धोऽस्मि मम यद्वक्तव्यं भवेत्तत्तत्रैव कथयिष्यामि । पधि यथा यथाऽग्रे स गतस्तथा तथा मिलिताऽभिनवद्वारपालादयस्त
PR

Page #51

& प्रणम्य सादरं सममंसत । राजमवनं यावद् गच्छता वेन सह जनतया संकलं मार्गमभवत्कष्टेन सर्वे राजमानमविशन् । राजबन्द्रस्या
मना शेव जिलाधीशाक पूर्वोत्र विदिताऽभदतः स तस्य स्वागत कियारचनायामासक्त आसीत् । यदा व सिंहलपति8 स्तदागमनारावमयौपीनदा विजयवाद्यैः सहाऽग्रे गला ससत्कार से स्वावासस्थानमानीय स्वास नमुपवेश्याञ्चकवत-हे मानरेश! र भवत्पादन्यासेनाऽधेयं नगरीदश स्थान पूतमहमपि दर्शनेन कसार्थोऽभवम् । चिरकालिकी भवदर्शनाभिलाषाय पूर्णाभदरस्थोऽपि
भवान्मे हृदयस्थ एवाऽसीत् । ययाऽसमिहितोऽपि भानुः कमलकुलानि प्रफुल्लयति, तथा भवन्नाम सुयशव श्रावं श्रावं वयं हृष्टा । का आस्म, अघ भवतः सद्यो दर्शनेनाऽस्माकं हर्षातिरेको बभूव, सकलावाशाः सफलत्वमगमन् । इत्य सभूमिकाबन्धं पिहलनरेशश्चन्द्र
कुशलप्रश्नं पृष्ट्वावादीत-स्वामिन् ! श्रीमानन्तर्यामी मम शिरोभूषणमस्ति, यथा मयूरश्चातको सृष्टि, क्त्सो मातरं, क्या वयमपि
श्रीमन्तमिच्छामः । श्रीमतामागमनेनाऽस्माकं जीवितं साफल्यमाप, यतः प्रभुकृपां विना सत्पुरुषाणां दर्शनं दुर्लभं भवति । साम्प्रतं | ४ा वयं श्रीमतां का सत्कृति कुर्वीमहि ? यतः श्रीमन्तो वदान्यसमा भवदने वयमगण्याः सः । यदि मद्राज्ये समागच्छेयुस्तदा प्रायो है वयं किश्चित्सेवां विदध्याम, परमियं विमलापुरी मदर्थ विदेशवदस्ति । अत्र तु यथा माता पुत्रस्यावलोकनमात्रेणैव सन्तुष्टमन्या ।
भवति, तथैव वयमपि भवता केवलं प्रणम्पैव धन्यमन्या भवितुं शक्नुमः । यदि कदाचिदवसर आयास्यति तदा भवन्तो। द्रस्यन्ति, यद्वयमपि प्राघुणिकानां सस्कृती केम्पोऽपि न्यूना न स्मः । इत्थं सिंहलाधिपः सकीयां सो वार्वात पन्द्रनृस्मकथयत्, किन्तु वस्य कथनसारांशः किमिति राजा पन्द्रो न बुबुधे। सचेभ्यः सर्वेम्पोऽपि दूरावस्थानेनैवात्मनः श्रेयोऽमन्यत । अतः स जगादहे राजन् ! भवांश्चन्द्रनमेषत्थं मामबरुध्य कथं सम्मानयति ? महमेको वैदेशिक पधिकोऽस्मि | श्रीमन्तो महान्वो राजानोऽधीर
-
-

Page #52

N
ALSARKI
| निपुणा मृत्वाऽपि कथमित्थं मुखथ आवयोः कश्चित्संस्तवोऽपि नास्ति । चन्द्रस्तु पूर्वदिशः स्वामी, अश्व साधारणः क्षत्रियकुमारोऽस्पां स्थितौ धात्वाऽप्येवंकारं वातों कथै कुरुथ १ कदाचिन्मम चन्द्रस्य च रूपवयःसाम्यं दृष्ट्वा प्रान्तौ पतिताः स्थेति शायते । इह जगति बहवः सरूपाः समानवयस्काश्च दृगाते, परं तेषां गुणमविवाय ते: सम्बन्धस्थापनं न वरम् । कर्पूरलवणयोरोज्ज्वल्यसाम्येऽपि त्योर्गुणे गगनपातालवद् मेदो भवति । परमवसरे प्राप्ते तयोः सत्यस्वरूपमवगम्यत एव ।
यता-न विना मधुमासेन, अन्तरं पिककाकयोः। वसन्ते च पुनः प्राप्ते, काकः काकः पिकः पिकः ॥३९।।
भतो भ्रमे मा पततु, मम च कृपयागमनायाऽनुजानीहिएतदार ये सिंहलाधिप आह-राजन् । इत्थं वातयाऽई प्रतारितुं न शक्यते, मम सम्यग्ज्ञातोऽभूद्यद् भवानेवाऽभानरेशोस्तीति । यतः सत्पुरुषाः सल्लक्षणेन कदाचिदपि तिरोहितान सिष्टंति, सदाचरणान्येव तान् प्रकटयन्ति । यथाऽलार्जले निमज्जयन्तु जनाः, परंता ऊर्ध्वीभवनेन विना न तिष्ठन्ति । कस्तूरी सुरभिणा स्वयमेव सेवा भवति, तथा भवानप्यस्ति । क्यं चिराद् भवदागमनमार्ग प्रतीक्षमाणा आस्म, अयोचितसमये भवदागमनमभूत् । अधुना स्वापनुतिस्त्यज्यतां, | मम चेक कार्य कृत्वा मां शाश्चतिकाऽऽधमपेनाऽनुगृहाण। उभयोरित्थं वार्तालापे भवत्येव सिंहलराजस्य हिंसकनामा मन्त्री तत्रा- 16 जगाम स च महान दुर्बुद्धिा कपटी कुटिलः कदाग्रही चाऽसीत् । मिथ्याक्लानन्तु तस्य प्रधानो धर्म इवाऽऽसीदिति चाऽऽच्छभेर चन्द्र प्रणम्य, स्वासनं गृहीत्वा स्वकौटिल्यप्रकटनमारेभे। प्रसन्नवदनः स प्राइ-हे नरेश्वरचन्द्र ! अघाऽस्माकं भवद्दर्शनेन परमानन्दो बम्ब, सम्प्रति भवता मम महाराजस्याञ्जाऽङ्गीकर्चव्यैव भविष्यति, यतो वयं न खलु सलका यद् भवद्वाक्प्रपञ्चे पतेम । अतः सम्प्रति समयातिक्रमणं न क्रियता, पुनर्मम कार्यसम्पादन विना भवतो गमनमसंभवमित्यपि जानीहि । अस्माकं भवतो महती आशा वर्वति,
teCCPROCO 16
नवरुनना

Page #53

कस्याश्चिकल्पनाया आधारेणाऽस्माभिर्भवान् बलानिगृह्य नाऽऽनायि, किन्तु देव्या वचनेनैव भवन्तमबोधि । कार्यमनल्पं समयश्च स्तोकोऽतोऽधुनाऽस्वीकारं मा कृथाः, रात्रेध व्यतीयाय भवता च कार्य कारयितव्यमस्ति, पुनः कार्यमपि महल कथयामि । | भवानहाविश्यमपि उस्तारसारणमपि भशापर्जनीथं, माश्चाऽऽज्ञापय यथा नैर्जी प्रार्थनां भवते निवेदयेयम् । हिंसकमन्त्रिणः | स्फुटमिदं कथनं निशम्य राजा चन्द्रः परम वैविध्यमवाप । तदानी स किश्चित्काल स्वीकाराऽस्वीकारविचारे निमग्नः सन् प्रान्त | चकथत् अस्तु, यत्कर्तव्यं तदाऽऽज्ञापयतु । भवद्भिश्चन्द्रार्थ कथं व्याकुलीभूयते ? किमिह जगति परैर्भवस्कार्य साध्य न भवेत् ? साधु साधु सम्प्रति वक्तव्यमुच्यताम् । आमानगरीवास्तव्योऽहमपि चन्द्रसाध्य कार्य कर्तुं शक्नोमि । तदाभापतेर्वचनं श्रुत्वाध्यमेव । राजा चन्द्रो नाऽन्य इति सिंहलाऽधिपो विश्वसिति स्म, तेन नृपः पर मुमुदे निज मन्त्रिणमभिददर्श च। मन्युवाच-हे राजन् ! |51 भाभानरेशो भवतः सकला चिन्तां दूरीकर्तुमहोऽस्ति । अनेन सह कोऽपि विषयोगोपनीयो नाऽस्ति, स्वाभिप्रायमेनं स्पर्ट कथयतु, यतोलजया विषयमप्रकाश्य कार्य नैय सेत्स्यति । यतो धनधान्यविद्यासंग्रहादारव्यवहारधर्मकार्यादिषु लज्जा विहायव सुखी भवेजनः ।
मन्त्रिणो वचनं श्रुत्वा राजा चन्द्रश्चेतसि चिन्तयामास-एतेषामान्तरिफाऽभिप्रायः क इति न झायते न जाने किं कार्य कर्तव्य | भवेत् ? मया निष्पत्स्यते न वेति ? इदानीन्स्वहमेतेषां पञ्जरे नितान्त पतितोऽस्मि । एते सर्वे धूर्ती वश्चका इव दृश्यन्ते, परमधुना | वेषां पचनश्रवणं तूष्णी सस्करणश्चान्तरा नाज्योपायो दृश्यते । इत्यं विचारयन्त चन्द्रमवलोक्य सिंहलपतिनोचे-राजन् ! मा चिन्तीन वयं धूर्तायतोमवन्त वश्चयिष्यामः, स्वान्से स्वल्पमपि संदेहं मागाः । मशदृशान परोपकारिपुरुषान् जननी विरलान् जनयति।

Page #54

RELA
॥
यत:--विद्वांसः कति योगिनः कति गुणैर्वेदग्ध्यमाजा कति, प्रौढामतकरीन्द्रकुम्भदलने वीराः प्रसिद्धाः कति। स्वापारा: कति सुन्दराः कति कतिप्राज्यप्रतिष्ठापरा:,किंत्वको विरला परापकरणे यस्याऽस्ति शक्तिः सदा॥७०
पश्यतु-कृत्स्न जगजगचक्षुः प्रकाशयति, पादपाः पुष्पाणि फलानि च ददति, चिन्तामणिरस्न मनोवाञ्छित फलं प्रयच्छति, गावस्तृणमपि माया पो रक्षति, पहा प्रत्युषारापे केऽपि सक्ता भवन्ति । क्या महोपकारिषु भवानपि परमोपकारी - पुरुषोऽस्ति, इत्थं भवाशाः परोपकारिणः सजनाः परिमिता भवन्ति । भवदनुकम्पामपेषमाणा वरमाशयोपविष्टाः स्मोऽस्मदीयाशा श्रीमानवश्य सफलयिष्यतीति विश्वस्मः।
पता-शास्त्रं बोधाय दानाय, धनं धर्माय जीवितम् । वपुः परोपकाराय, धारयन्ति मनीषिणः ।। ७१॥ | अस्मिन् काले तत्र सिंहबपतिस्तस्य राझी, कनकध्वजनामा तस्य कुष्ठी पुत्रः, हिंसकमन्त्री, कपिलाधात्री, राजा चन्द्रश्वैतेभ्योDil ज्ये केपि नाऽऽसन् । तदा ते सर्वे तथा शोमामावहन्ति स्म, यथा पञ्चन्द्रियैः सह मनः शोमा प्रामोति, विविक्तं प्रात्वा राजा
चन्द्रस्त प्रोगाच-हे सिंहलनरेश ! भवता यद्गदनीयं तत्स्फुटमुध्यता यतो मवतः स्पष्टवचनं विनानमा युध्यते, बहिर्विवाहोत्सविता || अन्सश्चिन्तिता इस यूयं लक्ष्पध्ये । भवतो यथातथ्य मेवमक्षात्वा विचारं विना कार्य का कथं सक्को भवेषम् । इवथ मे गोसर्गतः til पूर्वमेवाऽमापुरी गन्तव्याऽस्ति । अतः कर्तव्य कार्य दुतमाशापय, मम नामधामलादीनि च कथममापि ? तदपि ब्रूहि । राम
अन्द्रस्पैतत्पश्नं श्रुत्वा सिंहलाधिपो मन्त्रिणममिसंकेतयति स्म । सबो मन्त्री पाह-हे आमानरेश ! भवान् मम त्राता, आवाया
। ।
NEWS

Page #55

वैकमात्र स्थानमस्ति । तस्मात्कमपि विषयं भवतो गोपयितुं नेच्छामि । पादपोघुघुरून् बच्चा नर्तितव्यमस्त्येव पुनरवगुण्ठनस्य ६ प्रयोजनमेव किम् ? भवते यथार्थकथने न मे काप्यापत्तिरस्ति । कुमारकनकबजाय राजपुत्रीं प्रेमलालछी परिणयतु, एतदर्थमेव || । भवानस्माभिराकारितोऽस्ति । इयमेवाऽऽस्माकीना प्रार्थना वरिवर्ति चैतदर्थ विश्वामोऽस्ति, यन्मामकं कार्य भवानवश्यं करिष्यति ।
एतच्छुत्ला चन्द्र आह-किमेतद् यूयं कथयथ ? प्रेमलालछी सिंहलकुमारः परिणेतेति श्रुत्वा तदुत्सर्व द्रष्टुमेवाऽहमिहाऽऽपातः । * मादृशोऽन्येऽपि समागता दर्शकाः प्रेमलादेव्याः सिंहलकुमारेण सत्रोद्धाहो भविष्यत्येवं वदन्ति । परं कनकध्वजस्ता कथं न परिमेष्यति ? । इति कृपया मां बोधयतु । तत्र तस्य का वाऽऽपत्तिः ? ययाऽमुं भारं मच्छिसि प्रक्षिपति भवान्-एतनिशम्य मन्त्रिणोचे-ाजन् !
कुमारकनकध्वजः पूर्वजन्मकर्मविपाकेन कुष्ठयस्ति, एसङ्घसं कस्मा अपि वक्तव्यं नास्ति । कथमपि तस्य पाणिग्रहस्तया समं | |निश्चितोऽसापरं तस्य निर्वाहो मवत्करकमलेऽस्ति। प्रबलवातेन मध्ये समुद्र नीयमानाया नावस्तटानयनमिव सिंहलनरेशस्य लजाया |
एवं ब्रवन्त मन्त्रिणं चन्टोजोचत नीतस्य पारस्य परिणयो भवता कथं स्थिरोकारि? | रामकुमार्या समं काऽपि शत्रुताऽऽसील्किम् ? यतस्तस्याः परिणया कृष्टिना सइ कारयितुमागताः । इत्थं तस्या जीवित कथं । * व्यर्थीकुरुथ ? अमुं पापमारश्च मयि कथं न्यस्यथ ? तया मम परिणयः कि कदाचिदपि समरति ? मयि ताशी योग्यताऽपि नास्ति, 13
तथापि कथमित्कृतेऽपि पाणिग्रहेऽनन्तरं पुनर्भवते समर्पण मया कथं संभविष्यते ? इत्थं राज्ञा पन्द्रेण प्रतिबोधितेऽपि हिंसक मन्त्रिणि सिंहलनरेशे च तद्वचनस्य प्रभाको लेशमात्रमपि नाभवम् । तो पूर्ववत्तस्य प्रार्थनां कृतवन्तावाऽऽस्ता प्रान्से पन्द्रो । हिंसकर्मत्रिणं विजनमानीयोवाच-मवन्तोऽमुमनुपितमारं महिमापहार मयि कथं निदधति ।।

Page #56

-
HORS
यत:-अंकायें तथ्ये या भवति वितथे वा किमपरं, प्रतीतो लोकेस्मिन् हरति महिमानं जनरवः ।
तुलोत्तीर्णस्यापि प्रकटनिहताशेषतमसो, रवैस्ताहक तेजो न हि भवति कन्यां गत इति ।। ७२॥ __ अब प्राथमिक एवाऽऽवयोः संस्तवोऽभूत्तदाऽऽधारणैय मयैतदनुचित कार्य कारयितुमिच्छन्ति, किन्त्वनेन कोऽपि लामो न भवि.
व्यति। सुन्दरितमाया प्रेमलायाः कुष्टिनो राजकुमारस्य कनकध्वजस्व कंठे बन्धन महत्पापमस्ति । अस्य विवाहस्य विचारा सर्वथा त्याज्य ||8| द एवेति मे मतिः, यद्येवं कर्तुं न शक्यते तहि स्वदेशाऽऽवासी, एषोऽनुचितविचारश्च पथमभूत्तत्कथय ? यदि सकलं तथ्यवृत्तान्तं
निश्छलं कथयिष्यसि, तदा भवत्प्रार्थनायाः परामर्श करिष्यामि । यतोऽविचार्यकारी दुःखभाग भक्तीति सिद्धान्तसारः, यतः| सहसा विदधीत न क्रिया-मविवेकः परमापदां पदम् ! वृणते हि विमश्यकारिणं, गुणलुब्धाः स्वयमेव संपदः।।७३॥ ___ आभानरेशस्येदमाशापूर्ण वचो निशम्प हिंसकमन्त्री निजगाद-राजन् ! अधिसिन्धुतट सिन्धनामदेशे महती रमणीया च सिंहलपुरी विराजते, यत्र जनिमन्तो जना भाग्यमाजो मण्यन्ते । यस्या भवत्कृतपूर्वसंभाषः पतिरस्ति, तस्य रात्री कनकवती, चाहं ।
सचिवो हिंसकनामाऽस्मि ।राज्यस्याऽखिलं कार्य ममाऽधीनमस्ति ममाऽज्ञां विना तत्रत्यं तृणमपि विचलितं कर्तुं केऽपि न प्रभवन्ति, || मम राज्ञः समीपे चतुरङ्गिणी सेना महदैश्वर्य प्रजाश्च धनधान्यपरिपूर्णाः सन्ति । तत्र दरिद्रताया नामापि न श्रूयते यत्रागणितविषुधाः स्त्रियश्चाऽमराङ्गनाप्रतिमाः सुशीलाः पतिभक्तिपरायणाः शान्तप्रकृतयश्च सन्ति । कदाचिद्राज्ञी कनकवती प्रासादमघिहिता में पुत्रार्थ चिन्तयन्ती बहुशोकसंजाता श्रुधाराभिरार्द्रवसना शीतोच्छ्वासं निःसारयन्ती निर्जले शफरीव व्याकुलाऽभूत् । स्वामिन्या-18 स्वाशीमवस्थां विलोक्य कापिञ्चेटी धावमाना राजानमुपसृत्याऽखिल चान्त निवेदयामास । राजाऽपि द्रुतमागत्य वा समाश्वास्य
PLIERRORSENSE
.25***
*

Page #57

पप्रच्छ अयि चन्द्रानने ! कथमौदासीन्यमेषि ? कि कैनाऽपि सामोल्लंघनं कृतं १ तर्हि वद, अवश्यं त त्वरित कठोर दंडयिष्यामि। | औदासीन्यस्य कारण शीघ्रं हि तदाकर्ण्य कनकायुदान-पापेश ! मनपातो मम कस्यापि पस्तुनस्त्रुटिनास्ति | केऽपि ममाजोग्लंघनं नाकार्षुः, पुनर्भवन्तमिव पति प्राप्य प्रत्यहं नूतनस्यैव वस्तुन उपभोगं करोमि । इत्थं सर्व सुखमेवाऽस्ति किन्तु । पुत्रमन्तरेण सर्वमपि सौख्यं दुःखीयते । तेन विना वन्यं कुसुममिव मे जीवनं निष्फलं शून्यं च प्रतिभाति ।
यतः-अपुत्रस्य गृहं शून्यं, सन्मित्ररहितस्य च । मूर्खस्य च दिश: शून्याः, सर्वजून्या दरिद्रता ॥ ७४ ॥ ___ अपुत्रस्य धनवतोऽपि प्रगे मुखदर्शनं जनैरशुभं मन्यते । यस्य गृहे भूलोठको रोदकोऽस्पष्टवक्ता मरिधूलिधसरितविग्रहेण क्रो-है। डस्थायी लगुडावं निर्माय रथ्यायामाक्रीडको बालो विद्यते, तस्यैव जीवन सार्थकं भवति । सुपुत्रेण कीर्तिरन्वयपरम्परा चैधते ।
यतः स एव पुनः पुत्रो या, कुलमेव न केवलम् । पितुः कीर्ति सुधर्म च, गुणांश्चापि विवर्धयेत् ॥ ७५ ॥
तत्प्रभावान् गताऽपि सम्पत्तिसयाति, वार्धके मुखं जायते, मरुभूमिवच्छुकजीवनेऽपि सुखधारा च प्रवहति । तथाविधमेकर - सुतनयं विना ममाझं रिक्त गृहश्च शून्यमस्ति । हे प्राणनाथ ! अनयैव चिन्तया चिन्तिताऽस्मि, नाऽन्यत्किञ्चिदःखस्य कारणमस्ति ।
एतनिशम्य राजा प्रावोचत्-प्रिये ! स्वया हृदश्चिन्ता निष्कासनीया, मन्त्रवन्त्राधनुष्ठानेन पुत्रप्राप्त्यर्थ यथाशक्यं यतिष्ये । यतः कार्यार्थ प्रयत्नमात्र लोकसाध्य फलप्राप्तिस्तु भाग्यानुसारिणी भवति ।
यतः-औषधं मन्त्रवादं ष, नक्षत्रं गृहदेवता । भाग्यकाले प्रसीदन्ति, चाभाग्ये यान्ति विक्रियाम् ॥७६॥

Page #58

-
-
%E
इति त्वया ज्ञायत एव, इत्यं राझी सान्त्वयित्वा, राङ्गाजमाहूतः सर्वा वार्ता च पगपत, गंभीरतया विद्यार्याऽष्टम६ तपसा कुलदेवीमाराध्य, हा प्रसाघ, पुत्रप्राप्त्यै मया विचारोदायि । राशेऽप्येप विचारो व्यरोचत, अतः स द्वितीयदिनाव कुल
व्याराधनं प्रारेमे । तृतीयदिने कुलदेवी प्रादुरासीघस्याबरणी भूमिवश्चतुरालिप्रमाणमुस्थितावास्ताम् । सुरभिपुष्पा जालितकंठा स्थिराऽचिकनीनिका प्रसमवदना वखालंकारभूषितकाया. साभाणीत—ाजन् ! तवाराधनया प्रसन्नाऽस्मि सुखेन वरं || वृणीष, तब मनःकाममवश्यं पूरयिष्यामि । देव्याः करुगारसभरभृतं वचनं श्रुत्वा बद्धाञ्जली राजा प्राह-मातः । त्वं कुलवृद्धि-13 कारिणी, समृद्धिदायिनी दुःखहन्त्री साशापूरयित्री चाऽसि, अतो मया पुत्रार्थ तकाराधना कृता । यतो यस्याये पुत्रार्थ गृहे साधुनिमित्तं, हृदये ज्ञानार्थञ्चालकाशो न भवति, तस्येह जननमजननश्च समं भवति । मातः 1 पुत्रार्थ मम याचनाजश्यमङ्गीकार्या, यदि मे पुत्रो न भविष्पति, तदा मात्या आराधनं कः करिष्यति ? कर्थ या भवती मे कुलदेवी गणयिष्यते ! रत्नाकरतटस्थोऽपि जनो यदि दारिद्रयान मुच्येत, तहि रत्नाकरस्य लज्जास्पदमेव, तथैव ममाप्यपुत्रत्वं भवत्या एव पाजनकं भविष्यति । यद्यस्य
सेवकस्योपरि प्रसभाऽस्ति तर्हि वस्त्वन्तरनिरपेक्षस्य राध्याग्रहेण कृताराधरस्य मे पुत्ररत्नमवश्यं देहि । श्रीमत्या दयालेशतोऽपि 8 मम मनोरथा सफलीमविष्यतीति प्रत्ययोऽस्ति । तदाकर्ण्य सन्तुष्टा कुलदेव्युवाच-राजन् ! त्वत्पुण्ययोगेन व मनोरथो निश्यं
सेत्स्यति द्रुतमेव पुत्र लप्स्यसे, पर कुष्ठी पुत्रो भविष्यति । तनिशम्य साजली राजाक-हे प्रतिपाल्पे मातः प्रसन्नतया 16 कृपां विदधत्यपि दूषितं जगमिन्दापात्रं पुत्रं कथं प्रयच्छति । यदि दातव्योऽस्ति तर्हि सुलक्षणान्वितं निदोष पुत्रं ददातु । देव्यवोचव-राजन् ! चतुरो भूत्वापि वं कई मुर्खायसे ? यो पत्कर्म करोति स तदनुरूपमेव फलं भक्ते ।
R-ACHERS

Page #59

यतः-कृतकर्मक्षयो नास्ति, कल्पकोटिशतैरपि । अवश्यमेव भोक्तव्यं, कृतं कर्म शुभाशुभम् ॥ ७७ ।।
जिनेश्वरचक्रवर्तिबलदेवघासुदेवप्रतिवासुदेवसदृशानामपि कुतकर्म भोक्तव्यमेव मवति, तदा सामान्यपुरुषाणां का वार्ता ? यतः- ब्रह्मा येन कुलालवनियमितो ब्रह्माण्डमाण्डोदरे, विष्णुर्येन दशावतारगहने क्षिप्तो महासंकटे ।
रुदो पेन कपालपाणिपुटके भिक्षाटनं कारितः, सूर्यो भ्राम्यति नित्यमेव गगने तस्मै नमः कर्मणे ।।७८11 यश्च सर्व सुकृतमेव करोति, स एव निरन्तर समभाग भवति पर पुष्पाक्षरोह सर्वमेव क्षीयते । .. ___ यतः-तापचन्द्रवलं ततो ग्रहबलं ताराबलं भूगलं, तावत्सियति वाञ्छितार्थमखिलं सावनः सजनः ।
मुद्रामण्डलतन्त्रमन्त्रमहिमा तावस्कृत पौरुषं, यावत्पुण्यमिदं समा विजयते पुण्यक्षये क्षीयते ॥७९॥ अता मया त्वत्कमोनुसारतः सम्बगेव बरोदचस्तत्र कथमपि व्यतिक्रमोन भविष्यति। तदा तनिशम्य म्लानमना राजोचे-पथेच्छसि तथा कुरु, परं कृष्टिनं पुत्रं कथं यच्छसि ! सत्कारणं कथया क्षेत्री जगाद-राजन् ! अस्य कारणकयने मे काऽप्याऽऽात्तिर्नाऽस्ति शृणु-महर्द्धिकनामा मम पतिरस्ति, यस्यानां वे भार्ये स्वादे अपि सुखेन कार्ल गमवावः । कदाचिन्मे पतिर्मामनुक्त्वा साल्यै हारमेक मदातस्मिन् क्षणे मम हृदयेऽक्षमाग्निज्वाल, कलहं कुर्वत्योरावयो। पतिस्तदानीमागतः, वल्लमायाः सपल्या पक्षे जग्राह | तेनाई विमनस्का जाता, दै देव तवाऽचेनयाकर्षिताऽहमत्राता । तस्मिन् काले विमनस्कतया वरदाने मन मुखाकृष्टिपुत्रस्य वा॥ निःसृता । अस्माकमास्यामिःसृतं वचो जात्वपि विपरीतं न भवति, तच्च मानवानां भाग्यानुसारमेव निर्गच्छति । यत: यदुपातमन्यजन्मनि, शुभमशुभं वा स्वकर्मपरिणत्या । तच्छक्यमन्यथा नति, कर्तृ देवासुरैरपि वै||८०
EAR
RATAR

Page #60

*****R***-E
अतो हे राजन् ! त्वया चिन्ता न कर्तव्या । राजाऽप्यचिन्तयत्-अपुत्राऽपेक्षया कृष्टिनोऽपि पुत्रस्य भवन केनचिदंचन युक्तमेवाऽस्ति, ततो देवी तदानीमेवा सर्दधे । राजाऽप्याराधनासमाप्यनन्तरं मम समीपमियाय, स प वरप्राप्तेरखिलं वृत्च निवेदयामास। तदा राजानं सान्वयम्भहमवादिषम्-प्रथम पुत्रस्तु भवतु, यदि तस्य कुष्ठो भविष्यति, तदा तस्य निवारणचेष्टाऽपि करिष्यते । ममाऽनया सान्त्वनया राश्यपि मुमुदेऽनन्तरं तस्मिमेव दिने राज्युदरे गर्भसंचारो बभूव । अतो राज्ञा यत्नतयैकत्र मन्दिरस्य गुमतले राध्यै वासव्यवस्था कृता, यथा कृपणस्य धनमधिधरित्रि जनैरदृश्यमान तिष्ठति, तथैव सापि तस्थौ । गर्भावस्थायां पुनस्तां केऽपि द्रष्टुं न प्रययुः, पूणे मासे राशी मन कहिन सूतं मधुये ! सम्मान सम्मादं श्रुत्वाशना परी मुदमाप, कतिचिदिनानि च महोऽकारि।
समन्ताद् वैजयन्तीतोरणादिभिः प्रतिगृह मङ्गलाऽऽचारैश्च नगरी शुशुभेतराम् । नागरिका राजसभामुपसृत्य राज्ञे वर्धापन ददिरे, || राजाऽपि तेग्यो यथोचित सरकारपुरस्कार वितीर्य तान सममस्त । द्वादशेऽहनि कुमारस्य कनकध्वजेति नाम चकार, परं स्वकर्मयो| गेन स जनिदिनादेव कुष्टरोगेण पीडितो भवितुं लमः । तदर्थ कृतोऽपि विविधोपायः सफलत्वं नेत् । आकरे रत्नानीव तत्र तलगृहे सद्यत्नेन कुमारो वृधे। सत्सनिधौ कपिलाधान्या विनाऽन्येषां गमनाऽज्ञा नाऽऽसीद, सैव कुमारस्य लालनपालनं कृतवत्यस्ति। शरीरदूषणेन कदापि पहिरनिर्गच्छन्तं कुमारं ज्ञात्वा जनैराश्चर्यममन्यत । यथा यथा कालो निरगच्छत्तथा तथा जनानां राजकुमारस्य दर्शनेच्छा धिताऽऽसीत् । अनेको जना वस्त्राभूषणादिकं गृहीत्वा राजसभामागत्य कुमारस्य दर्शनेच्छा प्रकटीचक्रिरे, परं ते सदैव
निराशा एव परावर्तन्त । तदा कुमारोऽसिसुन्दरोऽस्तीति सर्वानचकर्थ, केषांचिद्दईष्टिः कुमारोपरि मा पतत्विति जातु न निष्कास* यामि । प्रवृद्धः सन् यदा स निर्गमिष्यति, तदा तं सर्वे द्रक्ष्यन्त्येव, मम वाक्ये विश्वस्तास्ते सर्वेऽपि राज्ञो भाग्यवर्णनं कर्तुं लग्ना:-यं
-E%Ex

Page #61

द्रष्टुं सहस्रांशुरप्यसक्तस्तमवलोकितु वयं के इति मत्वा सर्वे सन्तुष्यन्ति स्म । स चिरजीवी भवतु कदाचिद्दर्शनं भविष्यत्येव, यतः शास्त्रेऽप्युक्तम्
गोपनीयं प्रयत्नेन, रत्नं हि विबुधैः सदा । परकीयं हि तद्दृष्ट्वा द्वेषं यान्ति नराधमाः ॥ ८१ ॥
इति कुमारस्येत्थं रक्षणं युक्तमेवास्ति, शनैः शनैरियं वार्त्ता देशान्तरेऽपि प्रससार | परमस्य गुप्ततत्वस्य रहस्यमन्ये कथं जानन्तु ! कियत्कालाऽनन्तरमस्थां विमलापुर्वी सिंहलपुरस्था व्यापारिणो व्यापारार्थमागताः । अत्रैकस्मिन्नहनि ते राज्ञा मकरध्वजेन सह मिलिं तस्य राजपरिषदि समुपस्थिता आसन् । राजाऽपि तेषां यथोचितं सम्मानं चकार तदैव स्वपितुरङ्कं प्रेमला लच्छी समागत्याऽध्यास्ते स्म । तस्या अलौकिकं सद्रूपलावण्य चातुर्यादिकं पश्यन्तरत आश्चर्यमीयुः । राजा मकरध्वजस्तेषां देशस्य राज्ञश्र नाम पप्रच्छ त उचिरे - सिन्धुदेशवास्तव्या वयं तत्राऽलकापुरीतुल्या सिंहलपुर्य्यरित । तत्र कनकरथनामा राजा राज्यं शास्ति तस्य कन्दर्पोषमः कनकध्वजनामा कुमाशेऽस्ति । तस्य गुप्तमन्दिरे रक्षणं क्रियते, जनास्तस्य दर्शनार्थं प्रतिदिनं लालायिता भवन्ति । परं बहिरानयनेन कदाचित्केषांचित्कुट्टपातो
दिति शंकया समयो नृपो बोभूयते । अतोऽद्यावधि केऽपि न तं शैक्षन्त परं स सौन्दर्येण मदनोपभः श्रूयते । इति वणिजां वचो निशम्य राजा मकरध्वजो मुदमगातेभ्यो वस्त्रादिकं दवा विसर्जनानन्तरं सचिवमाकार्य तस्मै कनकध्वजस्य रूपवर्णनं श्रावयति स्म । एतत्कथनकारणं पृष्ठे मन्त्रिणि नृपो जमाद- बहुदिनेभ्यः प्रेमलावा बरोऽन्विष्यते, तज्ज्ञातं नाऽस्ति किम् ? अद्याssकस्मिकममुसुदन्तं श्रुत्वा मम विचारोsयूयदि नैगमोक्तमृतं स्यातर्हि तेनैव कुमारेण सह तस्याः परिणयं कथं न कुर्याम् १ तादृशवरप्राप्तिस्त्वसमवै

Page #62

18 वाऽस्ति, भवतोऽनुमतिश्चेत्तदाऽयं सम्बन्धो निवतव्यः । चातुर्यचको मकरध्वजस्य मन्त्री बदति स्म-महाराज ! पान्थानां 2 है वचसि तथ्यावथ्ययोः का प्रत्ययः । सर्वे वैदेशिकाः स्वस्वदेश प्रशंसन्ति । कोऽपि स्वमातरं डाकिनीति न वति, वरूप काणं | वाऽपि जामातरं वधः प्रशंसत्येव । एवे व्यापारिणस्तत्र वास्तव्या अतस्तेषां कयने न विश्वसनीयमिति ममाऽनुमतिरस्ति । यद्य. ट।
न्यदेशीया व्यापारिणः पान्यो वा वदेत्तदैवेदं तय मन्तव्यम् । मन्त्रिणोक्त सत्पं मत्वा राजोररीचकार, तदनन्तरं समां Ki विसृज्य राजा मृगयार्थमरण्येऽतीव विचरन् मृगादिपशूनामाखेट कर्तुमजगत् । तदैव सचिवोऽपि ताजगाम, राजानं श्रान्त हावा
द्वावपि तडागतटे तस्थिवांसो विशश्रमतुः । सस्मिमेव काले कैश्चित्साधुकारस्तेनैव पथा निर्गच्छनिर्जलपानार्थ तत्रागत्य तस्थे । | राजा तान् सर्वान् समास्याऽपृच्छतु-भवन्तो वैवेशिका पेशदेशान्तर भ्रान्तोनाऽऽगताः सन्ति, देशान्तरस्थं विचित्रमाश्चर्यमय
मृतश्च पृतं श्रोतुकामोऽस्मि । मवद्रिस्तादर्श वृत्तान्तं दृष्टं श्रुतं वा भवेत, श्रावयितुं कृपा विधेया। भूपतेरुक्तमाकर्ण्य क्रायिका | उपविश्याऽन्यदेशीयं धृतं गदितुमारभन्त-धराधीश ! कियदिनस्य समाचारोऽस्ति, यद्वयं सिन्धदेशमगच्छाम । तत्र सिंहलपुर्या कनकरथनामा राजा राज्यं करोति, कनकध्वजनाम्नस्तत्पुत्रस्य रूपलावण्यादिप्रशंसा परितस्सन्यते, पुनस्तेनैव कारणेन तत्रेदमाश्चर्य यत्स सदैव गुप्तगृह एव रक्ष्यते, बहिनिर्गमने कस्यचित्रावातमयाद्रवेरातपात्तस्य मृदुशरीरस्य म्लानशंकया च बहिनियतीति श्रूयते । इत्थं विविधत्तं कथयत्म्यो पणिगुम्यो मोदमानो राजा पुरस्कारं दचा वान विसर्जामास सदानी वस्प सौन्दर्यविषये निःसन्देहो राजा प्रेमलायाः परिणय मनसि तेन कनकचजकमारेण सह स्थिरीचकार | तावत्कालमपि ससन्देहो मन्त्री नृपमबह

Page #63

अवनीश ! इग्दृष्टे श्रवणश्रुते च महदन्तरं भवति । एतैः श्रुतं कथ्यते, पर यदि मदीया भृत्याः पश्येयुस्तदा तथ्यं मस्ये । तदैव तस्य चर्चाऽपि कर्तव्या, नेदं कार्यमल्प यतोऽत्रैव कृत्स्नजीवनस्य सुख दुखे निभरे स्तः, ततोऽत्र सम्बन्धे पूर्णविचारः कार्यः। यतः-सगुणमपगुणं वा कुर्वता कार्यमादी, परिणतिरवधार्या पत्नतः पण्डितेन ।
अतिरभसकृतानां कर्मणामाविपत्ते-र्भवति हृदयदाही शल्यतुल्यो विपाकः ॥ ८२ ॥ तस्मिन् काले ते व्यापारिणस्तत्रैवाऽऽसमतो मन्त्रिणो विचारं मत्वा स्वनिकट आहूतास्ते राज्ञोचिरे-भवद्भिर्मक कार्य कर्तव्यं भविव्यति, तदेतद् भवन्तो मन्त्रिभिः सह सिंहलपुरीं गत्वा राजकुमारमवलोक्य कन्यायोग्यं ज्ञात्वा श्रीफलं समर्प्य विवाह निश्चिनुयुस्तदा भरतोचिराय ऋणी भविष्यामि। तदा व्यापारिणो जगदुः-राजन् ! अल्पस्य हेतोर्भवत्प्रार्थनां विनाऽपि करणे नाऽस्माकं काऽप्यापचिरस्ति। यथेयं भवत्कुमारी सगुणसम्पन्ना तथा सोऽपि कनकध्वजकुमारस्तेन विधात्रा द्वन्द्वमिदं समकालमुदपादीति जानीमहे । मन्त्रिणो. ऽस्माभिः साकं प्रेषयन्तु कथंचित्कार्ये जातेऽतिहषों भविष्यति, सत्र यथासाध्यं यतिष्यामहे । तत्काल एव राजा चतुरश्चतुरमन्त्रिणो नियोज्य परेघवि व्यापारिभिः सत्रा सिंहलपुरी प्राहिणोत् । तत्र गते व्यापारिणः कनकरथनृपः स्वमन्दिरे तमिमित्तमावासं दचो. सममोजनादिभिरतिथिसत्कृति चक्रे । सन्ध्यायां सदवसरं प्राप्य मन्त्रिणस्तैापारिभिः समं राजसमीपमायन विविक्ते च व्यापारिणो राक्षेऽखिलं वृत्तं निवेदयामासुः-राजन् ! अनुपमलावण्या राजकन्या प्रेमलालच्छी विद्यते यो दृष्वाऽऽाताः स्मः । राजा मकरध्वजस्तां भवत्कुमारेण परिणाययितुमेतान् मन्त्रिणो भवत्समीपे प्रैपीत् । राजाऽपि सादरं तानुपधेश्य कुशलादिप्रश्नं पृष्ट्वाऽऽगमनप्रयोजन
ॐॐॐॐ

Page #64

-
RAJAXCRCITASASAY
मनाक्षीत् । तेष्वग्रणीः कुशलको मन्त्री प्रत्युत्तरं इदत्साह-सोरठदेशादापाता राजा मकरध्वजेन प्रेषिताः स्मः । अत्रस्पा वणिजो मम महाराजनिकटे भवद्राजकुमारस्य सौन्दर्य पशंसामकाऍस्तथैवाऽन्यैरपि श्राविता, अतस्तत्कथने विश्वस्तो राजा ईसकुल एक इंसस्य जनुर्मवतीत्यमन्यत । अस्य कुमारस्यानुरूपा तत्पुत्री रूपवती विदुषी चाऽस्ति सेनाऽनयोविवाहसम्बन्धं स्थिरीकर्तु भवत्सेवायामु-18 पस्थिताः स्मः । अस्माकमऽनुमत्याज्यं सम्बन्धः सनथा योग्यो ज्ञायते । राजकुमार्या रूपलावण्यगुणावस्थादि सर्वथैव कुमारस्यो। पयुक्तमस्ति । अस्माकं महाराजः सोरठदेशस्य भवांश्च सिंहलदेशस्य राजाऽस्ति, ततो युवयोरय सम्बन्धः कथमप्ययोग्यो नाऽस्ति । भवन्तं प्रति ममाऽनुरोधोऽस्ति, यदेतत्सम्बन्धार्थ स्वाऽनुमति दवाऽस्माकमन्त्रागमनपरिश्रमं सार्थक करोतु । मकरध्वजमत्रिणः कथनमाकर्ण्य मम कनकस्थराजेनोक्तम्-भवतः सर्व कथनं ज्ञातमभूत्परमीदृक्कार्येषु शीघ्रता नोधिता धैर्यस्य सुफलं सदैव का मधरं च भवति । अतोत्र भवन्तस्तियन्त ममाऽऽतिथ्यश्च महन्त, क्यं सम्यग विचार्य भवत्प्रार्थनाया उत्तरं दास्यामः ।
यतः-कर्मायत्तं फलं पुंसां, बुद्धिः कर्मानुसारिणी। तथापि सुधिया भाव्यं, सुविचार्येच कुर्वता ||८३॥
एतन्निशम्य मन्धिणोक्तम्-पृथ्वीश ! मामको महाराजोऽस्मिन् सम्बन्धविषयेऽत्युत्सुकोऽस्ति, अतस्तेनैतावदरं वयं प्रेषिताः, सम्प्रति ममैनां प्रार्थनामस्वीकृत्याऽस्माकं नैराश्यकरणं नोचितमियं मेऽभ्यर्थनाऽस्ति । तदा राज्ञा भाषे-भवदुक्तियथार्था परं सम्प्रति कुमारोतिलघुवयस्कोऽस्ति सेनावावस्थायामियं चर्चा नोचिता, यदा वर्धिष्यते तदा द्रक्ष्यतेऽधुना तु तेन प्रासादोऽपि न घ्टो निरन्तरं गुप्तगृहमेवाऽधितिष्ठति। मया कोडे कुत्वा कदापि लालितोऽपि नास्ति, पुनर्मतां राजकुमारीमपि नाद्राक्षमतः कन्यामनवलोक्य विवाहः कथं भवेत् । यदि भवन्महाराजोऽरं परिणाययितुमिच्छुकोऽस्ति सहि परान्तरमन्बेष्टुमर्हति, न मे तत्र

Page #65

EXXXX
कापि हानिरस्ति । ततो मन्त्रिणोक्त-नहि महाराज ! अस्माकमत्र स्थातुं काऽपि क्षतिनाऽस्ति, स्थिातया विचार्य पश्चाट्रीमन्तो है यदुतरं दास्यन्ति, तदेव स्वराने निषेदयिष्यामि । परन्तु भवतः प्रतीयं मे प्रार्थना यदयं विवाहसम्बन्धः स्वर्णसुगन्धयोमणिका- 12 अनयोः संयोग वाऽस्ति, अतोऽस्वीकृति मा कुर्वन्तु । मन्त्रिवचः श्रुत्वा राजा तान् विसृज्य माश्चाऽऽहाऽपृच्छतु-कथयतु सचिव।।५ सम्पत्यस्माभिः किं कर्तव्यं । वैदेशिकानिय कियत्कालपर्यन्त छलयिष्ये १ कस्यचिन्महाराजस्य रूपवत्या कन्यया सह कुष्ठिनो राजकुमारस्य परिणयः कथं कारयिष्यते ? कस्यापीत्थं वचनं ममं न रोचते । कपटादन्यदिह मइत् पापं नास्ति सत्कर्मणामिद कुठारवद् घातकोऽस्ति । यतःविधाय मायां विविधैरुपायैः,परस्य ये वञ्चनमाचरन्ति। तेवश्चयन्ति त्रिदिवापवर्ग-सुखान्महामोहसखाः स्वमेव।
अतो यथार्थ बोधयित्वैते परावर्तनीया, यतो ज्ञात्वाऽपि देवकन्याऽनुरूपया राजकन्यया कुष्ठिनः स्वपुत्रस्य विवाहकरणं कदाप्युचितं न मन्ये । यदि च्छलं करिष्यामि तदा परभवे तस्य किमनिष्टफलं भोक्तव्यं भवेत्तम वेनि।।
यत:-अनिष्टादिष्टलाभेऽपि,न गतिजायते शुभा । यत्राऽऽस्ते विषसंसगो-मृतं तदपि मृत्यवे।। ८५॥ ____अतोऽस्माइष्कर्मतो दूरावस्थानमेव वरं प्रतिभाति, तत्र भवतः का सम्मतिरस्ति ? महाराजस्यैतद्वचनं श्रुत्वा मयोक्तम्१ पृथ्वीश कुमारस्य कुष्ठता साम्प्रतं यावत्केनाऽपि विदिता नास्ति, यथेष वृत्तान्तोऽगोपनीय एवाऽऽसीत्तदागुप्तगृहे तस्य रक्षा कवं
कवा ? आरम्मत एव मिथ्याप्रचारः कथंचिदपि कर्तव्यो नाऽऽसीत । एतत्कृत्वाऽपि यदि मिथ्याप्रचारः कृत्तोऽमृत्पुनस्तत्साध्वसस्प का चाास्ति ? यावत्पर्यन्तं सुदिनमस्ति, सावदस्माकं कृतं सर्व युक्तमेर भविष्यति ।
RECX

Page #66

यतः-स्फुरन्त्युपायाः शान्त्यर्य-मनुकूले विधातरि । प्रतिकूले पुनर्यान्ति, तेऽप्युपाया अपायताम् ॥ ८६ ॥
एते सचिवा दूरादागताः सन्ति, अत एतेषां नैराश्यकरण नोषितम् । अयं सम्बन्ध उत्तमोऽस्ति, एपोऽवसरः पुनः प्राप्तो | भवेत्रमा ! कुमारस्य कुष्ठनिवारणार्थ पुनरेकवारं देव्याऽऽराधनं कर्तव्यं, संभवतः सा तं नीरोग विधास्यति सोक्तिवाऽपि निर्वाहणीया साहसो न त्याज्यः । एतस्मिन्नवसरे मिथ्यामाषणेऽपि दूषण नास्ति, मिथ्याभाषणतः सम्रन्मिलति, तत एव प्रतिकूलमध्यनुकूलसमेति, अतो मिथ्यातोल्पमपि भयं न कार्य यथा-चौराणामपि सहायका अनेके भवन्ति, तथाऽस्माकमपि सहायको मिलिष्यवेत्र । अतः स्तोकापि चिन्ता न कार्या, वयं सर्व साधु करिष्यामः । ममेमामुक्तिमाकी राजा बभाषे-तर विचारेऽपमत्या सह कार्येषु J8 बाधनमप्युचितं न मन्ये । अत्र विषये भवते यद्रोचते तत्कुरू, यथा कर्म करिष्यति तथा भोकव्पं भविष्यति । ___यतः-यदत्र क्रियते कर्म, तत्परत्रोपभुज्यते। मलसिक्तेषु वृशेषु, फलं शास्वासु जायते ॥ ८७ ।।
इत्थं विचारेषु कतिचिदिनानि व्यतीयुः पश्चादेकस्मिन् दिने मकरध्वजस्य सचिवगणो राजसेवायामुपस्थितः सन्नुवाच-31 | प्रभो ! विचार एचैतानि दिनानि व्यतीतानि भवन्तश्च निश्चितमुत्तरं नाऽदुः । विवाहसम्बन्धोमयोरिन्छया केन्छया भवति । || अद्य चत्वारि दिनानि पश्चाद् वा कनकध्वजस्य परिणय कारविष्यत्येव ।यदा कयाऽपि कारयितव्य एष तदा मम राजकुमार्या सह कयं न भवेत् ? आवयोरयं सम्बन्धः सर्वथाऽनुकूलोऽस्ति | यस्य राजकुमारस्य नामोच्चारणं स्वराजकन्यया सइ कृतमस्ति, स सदा तदीय | एव भूत्वा तिष्ठेत् । यदि लक्ष्मीः स्वयं गृहमावाति सहि पश्चादू पारणं न वरम् । यदि भवन्तो निराशे मां परावर्तिष्यन्ते तदा निश्चयमेष महान भ्रमो भविष्यति । धयन्तु भवन्तमेवं मो यदमुं स्वावसरं हस्तान्मा गमय । सचित्रोक्तं श्रुत्वा मयोकम् --
RAE%

Page #67

एतेऽत्यारादागताः, कतिपयवासरादत्र सतिष्ठमानाश्च सन्ति, तस्मादेषामियमभ्यर्थनाऽवश्यमुरीकर्तव्या,नैराश्यकाणञ्च नोचितं मन्ये। कुमारयोविवाहसम्बन्धो जात्वप्यनुचितोन गणयिष्यते चैतेन सिंहलपुरीविमलापुः सम्बन्धो घनिष्ठतामेष्यति, अन श्रीमद्भिरियं प्रार्थना ध्रुवमङ्गीकार्या । एवमुक्त्वा महाराजस्योत्तरमप्रतीक्षमाणेन मया श्रीफलंगृहीत्वा विधाई निश्चित्य यथाऽऽचारं ताम्बूलादिकं जनेभ्यो ना दाक्तिं, तेन मन्त्रिचित्ते मुद्धीचय उच्चच्छलु । मम महाराज विनाऽयं सम्बन्धः सर्वेभ्यो व्यरोषा । इत्थमखिले वृत्ते सुस्थिरे सति | मन्विमिरहमुक्-श्रीमताऽस्य योग्यतमसम्बन्धस्य स्थिरीकरणेनाऽस्माकं बहपतिः कता। परं सम्प्रत्येकवारं राजकुमार दर्शयतु, यथा स्वमहाराजाय सस्तमेतद्वृत्तं सम्यग निवेदयेम । राजकुमारस्थ दिदगागमनदिनादेव व्याकुला वदोमाग्यनेता. वत्काल नाऽद्राक्ष्म । तदानीं मम मिथ्याश्रयणं कर्तव्यमभूतेन ते मयोक्ता:-कुमारस्तु इतः सार्धशायोजनदूरे मातृकुलमधितिष्ठति, तत्रापि केवलकधाश्या सह गुप्तहमध्यास्ते । शिक्षकोऽपि बहिस्थ एव तमवाप्य गच्छति, सोऽपि तं न पश्यतीति तत्वम् । पुन- | रन्ये द्रष्टुं कथं शक्ष्यन्ते ? विश्वस्ताः सन्तो भवन्तश्चिन्तालेशमपि न कुन्तुि, विवाहार्थ गते सर्वे प्रेक्षिपन्ते, सम्प्रति तदसाम्प्रतमस्ति । इत्थं मया बहुबोधितं तदर्थ चेष्टितश्च पर तैः कथमपि दर्शनाग्रहो न त्यक्तः । प्रान्ते कमप्युपायमलभमानस्तान स्वगृहमानयम् । तत्र बहुविध मिष्टानादि भोजयित्वा बहुमानच विधाय विविधवस्त्रभूषणादिदानेन तेषां तुष्टयेऽचेष्टे, किन्तु साफल्य नाइ गाम् । तैः पुनरहमुक्ता- तमदृष्ट्वा क्यमितो गन्तुं न शक्नुमस्तस्मात्तमवश्यं दर्शयतु । तद्वचो निशम्य पुनस्तान संबोषयता मयोक्तम्-महाशयाः ! अल्पाचोनिमिचं दुराग्रहः कथं क्रियते । विश्वसन्तु कुमारोऽतिसुशीला सुन्दरश्चाऽस्ति । येन भवन्महाराजो भवभ्यः क्रोस्स्यति तथा कर्तुं नेच्छामो, यद्यस्माकं वश्चयितव्यं भवेत्सहि जगद् विद्यमानमस्ति । भवतां बागगगुरायो पातस्याऽऽ.
PROTHREACHIERExter.

Page #68

+
4
वश्यकं नास्ति, पुना राजकुमारस्य वृत्तं केनाप्यविदितं नास्ति, कृत्स्नं जगचस्प सौन्दर्य सुशीलताश्च पेचि । तस्य सौन्दर्यादि-18 & गुणप्रशंसा श्रुत्वैव भवन्नोमाबद्दरमागता भामा निशा सुमिनार कार्ग कृतमस्ति । अत्र कथमपि भवता हास्य न भविष्यति,
अस्माकमयोग्येऽप्यत्र सम्बन्धे मम महाराजस्याऽनुमति विनाऽपि मयैव भववचोरक्षणार्थ बलाद्रामाजीकारितः । एतत्सर्व ।। भवद्भिदृष्टमेवास्ति पुनर्भवन्तोऽल्पनिमित्तं मयि मारं न्यस्यन्ति यत्करणं ममासाध्यं वर्तते । अहन्त्वेतदेव कथयिष्यामि यदभवन्तः 15 सुमुहूर्ते प्रस्थिता येनेदं कार्य सौलभ्येनाऽभूत् । सौभाग्यवती मवद्राजकुमारी शुभाशयेनेश्वराराधनं कृतवती तेनैवैतादृशो भर्ता क्या है लब्धोऽस्ति । सम्प्रति भवन्तः कदाग्रहं न कुर्वन्तु पूर्वजन्मसंयोगादेवाऽयं सम्बन्धनिबन्धोऽभूदन्यथा व यूयं क च वयम् 112 इत्थं मया बहुशो बोधितास्तेऽपि कदाऽऽग्रहाविष्टा दृष्टास्तदा कार्यहानिशकया रूप्यकाणां कोटिशो कोटिशः दानप्रलोभनं दधम् । एतत्तु 18 शायत एव यदिह जगति लोभग्रस्तो चिरल एव न भवेदिति कोटिरूमकाणां नाम श्रत्यैव नेपामास्यं तालिकानद्धमिवाऽभूत् । यतः-दानेन भूतानि वीभवन्ति, दानेन वैराण्यषि यान्ति नाशम् ।
परोऽपि बन्धुत्वमुपैति दाना-त्ततः पृथिव्यां प्रवरे दि दानम् ।। ८८ ।। ये चैतावत्कालं रक्ताः पीताश्च भवन्त आसन् , त एव सद्यः शैत्यं गताः पुनस्तैरुत्तम्-मन्त्रिन ! साधु व्यतीतवार्तातु यातु परमिदं कथयतु । विवाहा कदा करिष्यते १ पदीदानीमेव तस्यापि निश्चयो भवेत्तदा सम्यक् स्यात् । इति वार्तालापेन सचिवान वान संतोपराशः समीपमानयं पुनस्तदैव तयाऽऽकारितो दैवज्ञः षण्मासान्तरिकमेकं सुमु निश्चिकाय | रामाऽपि मन्त्रिसत्कृतौ त्रुटिर्न कुवाऽवस्तत्समक्षेपि तेषां किञ्चिद् वक्तुं साहसो नाऽभूत् । कृतकार्यास्ते प्रस्थातु सजिवाचास्माभिर्घामानं प्रस्थापिताः । तुष्टिलञ्चफरूप्यकाणि : पूर्व
34.44ex

Page #69

क्षेत्र स्वदेशे प्रेषितानि ततस्तेऽपि यथाकालं विमलापुरीं गताः । तत्र तैर्निजमहाराजायाऽखिलं घृतं निवेदितं कुमारसौन्दर्यवर्णनश्च यथापूर्वश्रुतं चक्रिरे । राजा मकरध्वज स्तद्वत्तमाकर्ण्य मुदाऽन्वितोऽभूत्ततो राज्ञा कार्यसाफल्याय तेषां मन्त्रिणां प्रशंसां चक्रे । सभायां वेभ्यो रूप्पकलक्षं पुरस्कारं दत्त्वा से सम्मानिता मन्त्रिणां युक्त्याऽस्मिन् कार्ये कपटशंका तस्य लेशतोऽपि न जाता । इतो मयोपयम समारोहः प्रारेभे, हस्त्यश्वरथादयः सुसज्जीकृता जन्या आगत्यैकत्रिता वभूवुः | नागरिकैः कर्मचारिणो महकारणं पृष्ठे विदितकुमादवशदाः प्रमदमदोन्मत्तास्ते कुमारं विलोक्येणे तस्याम इत्यमंसत । ततः समन्तासद्वार्ता प्रसृतं लग्ना कार्यसंभारानवलोक्यै - कदा रहस्याहूय राज्ञाऽहं पृष्टः- मन्त्रिन् ! किमनर्थः क्रियते १ किं यथार्थ सुशीलायास्तस्याः कुमारिकाया जीवनं नाशयिष्यसि ? कुमारमित्थं कियत्कालं गोपयिष्यसि १ पाणिपीडनकाले तद्रूपमवश्यं प्रकटीभविष्यति । तदा प्रेमलालच्छी यधुद्वाहमस्वीकुर्यात्त धोमुखा वयमिदाssस्यं दर्शयितुमर्हां न भवेम । एतच्छ्रुत्वा मयोचे - राजन् ! चिन्तां न करोतु यथापूर्व देवीमागघयतु साऽवश्यं कमप्युपायं दर्शयिष्यति । ममोति श्रुत्वा राज्ञा मत्कृतः परामर्शोऽङ्गीच, तदचनश्चापि प्रारंभे । ततो देवी पूर्ववदाविर्भूयोवाचराजन् ! मां कथं वारम्बारमाह्वयसि ? बद्धाञ्जली राजा ब्रूते स्म -मातः ! मया विरोधे कृतेऽपि मन्त्रिणा कुमारस्योपयमो निर्धारिसोऽस्ति तत इदानीं मम लज्जारक्षणं श्रीमत्या एव शये किल विद्यते। यथा भवेत्तथा कुमारं निरामयं विधेहि, तदर्थमेव श्रीमत्यै कष्टं दमस्ति । कुलमातरं भवर्ती विना मम कष्टं को दूरीकरिष्यति ? देव्युवाच - राजन् ! प्राग्भवस्य वेदनीयकर्मणा तव कुमारो रुग्णोऽ स्ति, अतस्तत्कथमपि निवार्य न भवितुमर्हति परमुपायान्तरेण तवेमां चिन्तां निवारयिष्यामि । शृणु - विवाहघस्त्रे शर्वर्याः प्रथमयामे व्यतीते विमलापुर्या पूर्वगोपुरत आभाधीशो राजा चन्द्रः स्वविमातुः पत्न्याश्च पृष्ठतो गुप्तवेषेण प्रवेशं करिष्यति । तत्क्षणे तमाहूय

Page #70

-ज
B
11
यूयै प्रार्थयेयुस्तदा प्रेमलयोपयन्तुं मत्प्रार्थनामुरीकरिष्यतीत्थं तत्र चिन्ता दूरमेष्यति । एवमाभाष्य देव्यन्तर्दघे, तेन तुष्टो ममाघीशः परिणयकार्यभाग भवितुं लयः । शनैः शनैः परिणयप्रस्थानषेला समुपस्थिता तद्दिनेऽधिजं कौशेयप्रावृतशिविकायां कुमारवेश्याऽस्माभिमिलापुरी प्रस्थानं चक्रे | परमस्माकमिदं कपटजालं केsपि न विविदा । इत्थमाडम्बरेण चर्य विमलापुरीमागताः, अत्र राज्ञा मकरध्वजेनाऽस्माकमावासादिचारुप्रबन्धः पूर्वत एव कारितोऽतो बहुदिनात्तस्याऽऽति सुखेन गृह्णन्तः स्मः । राजन् ! एवमेतावत्कालपर्यन्तमस्माकं काठिन्यसमक्षं कर्तव्यं नाऽभूत्परमचैव विवाददिनमतोऽस्माकं लज्जारक्षमवि भाकरस्थनस्ति, तस्मादुत्सुका वयं भवत्प्रतीक्षां कुर्वन्त आस्म । मत्रानन्यत्र न गच्छेतदर्थं मया सन्ध्यात् एव प्रतिगोपुरं स्वसेत्रका नियुक्ता देव्युत्त्यनुसारेण प्रतिबोधितास्ते भवन्तं विज्ञायाऽऽनिन्युः । सम्प्रति ममाऽनुनयं स्वीकृत्व कनकध्वज कुमारार्थं प्रेमलाच्छी परेषयतु भवताऽसीकृते यमनशनेन प्राणांस्त्यक्ष्यामो ऽतोऽस्माकं जीवनमरणे भवत्पचशाखस्थे स्तः । यदि भवानुक्तं कार्यं न करिष्यति तदाऽप्रतिष्ठान्लापितानः
हसिष्यन्ति ततोऽधिककथनस्याज्जसरी नाऽस्ति । अस्मिन्नवसरे भवान् यदि विवदिष्यते तदा यजमानस्यासत्वान्मन्त्रभेदो भविष्यति । भवता यत्कारयितुमिच्छामि तत्कथमप्य कर्तव्यं नास्ति । यतोऽनेकशोऽन्यार्थमन्यैः परिणयः कृतोऽस्ति । एतत्कार्य नृप कूलदेव्याऽऽदेशानुसारेण भवति, अतोऽत्र कार्य दोषलेशोऽपि नास्ति कृपया समयमनंष्ट्रा ममाम्यर्थनामङ्गीकरोतु, येनावे कर्त्तव्यं शुभकार्य कुर्याम् । हिंसकमन्त्रिणोक्तं निशम्य राज्ञा चन्द्रेण सिंहलेशः प्रोचे - राजन् । इदं कार्यं नितरामयुक्तं कृतं तदर्थमन्त्रिणो बहुलाऽपि निन्दाऽल्पायते । राजकुमार्याः पाणिग्रहणं कृत्वा भवद्भ्य: समर्पणमयुक्तं मन्ये, अनेन क्षात्रधर्मोऽपि नाशं याति । कृपया तदर्थ मां नाभ्यर्थयेत मयेदं लोकनीतिविरुद्ध सदाचारवर्जितं कुगतिपथप्रदीपकं कार्यमकायमस्ति । यतः

Page #71

दुःखं वरं चैव वरं च मैक्ष्यं, वरं च मौर्य्यं हि वरं रुजोऽपि | मृत्युः प्रवासोऽपि वरं नराणां परं सदाचारविलङ्घनं नो८९ राज्ञा चन्द्रेणैवं स्वपृष्टमोक्षणार्थ मद्भ्रमचेष्टि, परं सिंहल पतेर्व्हिस कमन्त्रिणश्चाम्यर्थनाप्रान्ते परोपकारपरायणस्य सस्योरी कर्तव्याऽभूत् ।
यतः - न चन्द्रमाः प्रत्युपकार लिप्सया, करोति भाभिः कुमदावबोधनम् । स्वभाव एवोन्नतचेतसामयं परोपकारव्यसनं हि जीवितम् ॥ ९० ॥
अकुते कार्यरतनेन राज्ञा चन्द्रेण क्षणमालोच्य तत्प्रार्थना स्वीकृता । तेन मुदितयोर्नृपसचिवयोराधिरं गतः । तदानीमेव जन्यानां सज्जीकरणाज्ञा राज्ञा दत्ता । विविश्वायर रोदसी व्यानशाते हस्त्यश्वादयः सन्नद्धीकृताः, तदानीं तेषामारणातितरां दिशो जुगुञ्जः ।
अथ श्रीचन्द्रराजसंस्कृत चरित्रस्याऽष्टमपरिच्छेदे चन्द्रस्य विवाहवियोग
विवाहार्थ दत्तवाचं तं चद्रनुषं स्नापयित्वाऽनम्बरभ्रमणादि परिवाप्य विवादयितुमागतानां जन्यादीनां सज्जीकरणानन्तरं यथासमयं सर्वे निवासतो निर्गम्य राजमन्दिरमभिप्रतस्थिरे । प्रेक्षकाणां समूहैर्मार्ग संबाधमासीद्वरं प्रेक्ष्य मुक्तकंठाः सर्व प्रशशंसुः । दिशः प्रदीपभासादितीरे, यतो जन्यागता निर्गतास्तत्र रात्रिरपि वासरायते स्म वियति कलानिश्चिनाऽपि द्विगुणा शोभा वृताssसीत् । वरस्थानं राज्ञा चन्द्रेण गृहीतं परं स्त्रीनृत्यगीव कुमारकनकध्वजस्यैव नामोच्चार्यते स्म जनवगैः । परं चन्द्रनृप एवोमवारूढ इति प्रेक्षकाणां दृष्टिः प्रथमं तस्मिमेव पतिताऽभूत् । कनकध्जादन्योऽयं पुरुषः प्रतिभातीति केचनोक्तवन्तस्तेषु
I

Page #72

.
.
BREE
कबन चतुरस्तानेवं व्याजहार-अस्माभिः स दृष्ट एव कदा १ पस्तुतोऽयं पूर्वश्रुताऽनुरूप एवास्ति । धन्यास्ति राजकुमारी प्रेमला।
स्यैष वरो सम्धस्तस्य च माताऽपि धन्या यया कन्दर्पोपमस्सनयः प्रसूतोऽस्य पुरः सुराणामपि सौंदर्यमश्लाघ्यमस्ति । इत्थं सर्वत्र * विविधा चर्चा चलति का बहुतरजना सौन्दर्य पर्यशान मास । शनैः शनैरागता राजसौधसमीपमागताच तत्राऽऽगतेऽश्वा
दवतारित करदेव श्वर्यथाविधि प्रपूज्य सादरं विवाहमडपं प्रयेश्यामास । यथासमयं तत्रैवाऽऽनायिता प्रेमलाऽपि वराभिमुखमुपवेशिता । तदा तयुग्म वीक्ष्य प्रेक्षक रतिमदनयोः शोभा समूहांचके । तद्वन्दं दर्श दर्श प्रमुदिता जना युग्मस्याऽखंडप्रेमरक्षणार्थ || प्रभुप्रार्थना कुर्वन्त आसन् । तत्कालमेव वीरमतीगुणावल्यो विवाहमंडपं प्रविविशतुस्ते अपि वरवध्यौ दृष्ट्वा मुदिते बभूवतुः । दुतमेव
वेदीसमीपमानीय तयोर्यथाऽचारमुपयमः कारितः वैवाहिकविध समाप्ते गुणावल्या वीरमत्यूचे-मातः! किमेनं वरममिजानाति ? | र श्रीमत्या एवाऽयं पुत्र इत्यहं वेभि, तत्कथनमसंभवं मन्यमाना सा तदुत्तरं नादात् । परं गुणावल्याश्चेतोऽहिवेष्टितमिव जातं, तया
पुनर्वभाषे- मातः! सावधानेन पश्यतु, ममोक्तमृतं विद्धि ममायं पतिदेवस्तेनैवोद्वाहोऽपि कृतोऽस्ति । प्रेमलाश्च मम सपत्नी विधाय | गृहं नेष्यतीति सन्देहो जायते, आक्योरिवाऽयमपि कथंचिदत्रागतो भयेत्तत्र विषये में सन्देहविन्ता चोत्पद्यते । बीरमत्योचे
अयि मुग्धे ! कथमेवं शुभ्यसि ? चन्द्रस्त्वाभानगर्यो शयानोऽस्ति । असिान् भूतले चन्द्रादप्यधिको रूपवानस्तीति पूर्वमेव मया त्वमुक्ता, तस्येदमेव प्रमाणमस्ति ।
यतः-पदे पदे निधानानि, योजने रसकूपिका । भाग्यहीना न पश्यन्ति, बहुरत्ना वसुंधरा ॥ ९१ ॥

Page #73

ऊ
अतस्त्वं वारंवार चन्द्रशन्न शनि कि अरगति स तु ष भडीयोमहरिव निद्राऽऽविष्टो भवेता यदागमिष्यावो मन्त्रं प्रयोक्ष्याः | वस्तदाऽपनिद्रो भविष्यति, ममात्रोक्तो विश्वसिहि, वस्त्रान्ताचिन्तां प जहीहि, यतो भूतले सरूपा बहवो भवन्ति । वीरमत्या वघो निशम्य गुणावली मौनमाजलम्बे यतस्तदा तूष्णीमबलोकन विनोपाय एव क आसीत् ? तस्मादेव तस्याश्वेतश्विरकालं तद्वचो न स्वीचकार | सा यथा यथा बरं दृष्ट्वती तथा तथा सन्देहोऽध्यवर्धत । इतश्च राजा मकरध्वजो वरमवलोक्य स्वभाग्यं प्रशंसयोंताशो जामातुः प्राप्त्यातिप्रससाद, अचिन्तयश्च-यदेतादृशः पुरुषस्य निर्माण विधात्रा कथं कृतमासीत् ? मम दुहित्रा मदृश्नो वरः
प्राप्तोऽस्ति । ईश्वरः सदैतद् द्वन्द्वमवियुक्तं रक्षत, संप्रति ममेय मेवाऽभिलाषारित । एवं प्रफुल्लचेतसा मकरध्वजेन मुदायदानसमये 7 विविधाऽनध्य वस्तुजातं तस्मै वराय समये स्वौदार्यपरिचयो ददे । इत्थं वैवाहिकेऽखिले विधौ समाते प्रेमला पतिमुखारविन्दमवलो
कयन्ती परमं सुखमाप, सहैव च परमात्मन उपकृतिममस्त । तदैव प्रेमलाया दक्षिणाक्षिस्फुरणेन मनसि चिता जाता, परं तदक्षिस्फरणं तया केभ्योऽपि न निवेदितम् । निविन विवाहकायें विरते सिंहलाधीशो याचकाश्रितेभ्यो दानपुरस्कारादिकं वितीर्य तान् प्रीणयामास, एवमौद्वाहिककार्थे सुसम्पन्ने समन्तादानन्दोत्सवः कारितः । नवोद्वाहितदम्पती अपि विशाले विलाससौधे विनोदार्थ जग्मतुस्तत्र स्वर्णाक्षान् सञ्जीकृत्य प्रक्षिप्य प्रक्षिप्य रेमाते । तदा सम्यमाणेन चन्द्रेण समस्यायेणेयं पदपंक्तिरुक्त
आभापुरी के चन्द्र का, संयोग ही से साथ है। इस अचानक प्रेम का, निर्वाह किसके हाय है ।
चन्द्रोकामिमां समस्या प्रेमला सम्पङ् नामोधि, अतस्तया चन्द्राकाशयोः संयोग झास्त्रोक्तम्है आकाश से इस चन्द्र का, जिसने मिल.या साथ है। उस साथ का निर्वाह भी करना उसीके हाथ है।
*
CIF

Page #74

राज्ञा चन्द्रेण विचारित यदियं प्रेमलालच्छी चतुरा मृत्वाऽपि ऋजुस्वभावतया मन सांकेतिकोनि न विवेद । अवसरे प्राप्त है पुनरपि स्पष्टशब्देन स्वनामादिबोधनमुचित भविष्यतीति विचार्य बहुकालं रममाणेन प्रान्ते स्वाभिप्राय प्रकटयता तेनोक्तम्- | पूर्व ओर है आभानगरी, चन्द्रपति का राज्य जहां। फ्रीड़ा योग्य भवन हैं उनके पास भी है रम्य यहां। वैसी यहां सजावट हो तो, जी अपना बहलायें दम । निरस खेलमें कहोसुन्दरी, केसे रात बितायें हम!।
राज्ञो वचनं श्रुत्वा तदानीं प्रेमला विचारे निमग्ना सती स्वमनसि विचारितवती-पतिदेव इत्थानवसरवार्ता कथं कुर्वमस्ति ? अयन्तु सिंहलपुरीतो मम विवाहायाजातोऽस्ति, परं तत्रत्यप्रशंसामकुर्वाण आभानगर्या भवनस्य तदुपान्तस्य च गुणवर्णनं ५ कथं करोति ? कदाचिसिहलकुमारस्थाने आभानरेश एव मामुपपन्तुमागतो भवेत्चर्हि अवश्यमत्र वचने गूढ़ रहस्पमस्ति, 2 अन्यथाऽप्रासंगिकी वार्ता कथं कथयति ? तदनन्तरमेवाऽवदेवनं समाप्त जातं, राजा चन्द्रश्च मोजनार्थमास्त । प्रेमला तु तद्रहस्य- |
ज्ञानाय यतमानापि सिंहलपुरीराजकुमारणामापुर्यादेः प्रशंसा कथमकारि ? तद् बोद्धं न शनाक | अस्तु, भोजनं कुर्वता चन्द्रेण हूँ ५] जलं याचितम् । अभ्यणे शीतलजलपरिपूर्णा भंगार: स्थापित आसीत्ततो जल लावा प्रेमलया चन्द्रः बाधितः तस्पियमेव चन्द्रोऽब्रवीत-18 | प्रिये ! कि त्वया गंगाजलं पीतमस्ति ? सदग्रेऽदो जलमस्वादुतरं ज्ञायते । एतनिशम्य सा पुनरपि विचाराऽपारे निमज्जति ५
M स्म, मनसि चै विचारिसवती-अस्य सिंहलपुरी तु सिन्धुनदी निकषा वर्तते, गंगा च पूर्वस्यां दिशि सा लनेन दृष्टाऽपि नो । 18| भवेत् । पुनरय सदुदकवर्णनं कथं करोति ? अत्र वचस्यपि गृहरहस्यस्य संभवोऽस्ति । तया नेत्रमुत्थाप्य चन्द्राभिमुखं दृष्ट, 12
तदा तस्य चेत उचटितमिवातीव लक्षितम् । तदा पुनरपि चिन्तान्त्रिता सा स्वमनचिन्ताजाले प्रस्फुटीक मलगनदेव सिंहलाधीशेन
RESEX

Page #75

रहस्यान्द्रो गदित:- महाशय ! सम्प्रत्यल्पशेषा रजनी वर्तये, पुनरस्य स्थानस्प त्यागः प्राय एव भवतः प्रियो भवेत्, परन्तुपायाडमा - वाक करणीयं १ सम्प्रत्यरमेव भवानितो गच्छेत्तदेव वरम् । सिंहलेशोक्ती राज्ञचन्द्रस्याऽतीवाऽप्रिया झावाभूत् परं येन सत्यसे गरेण तत्कथनानुसारमेव परिणयोऽपि सहर्ष कृतस्तथैव च स स्वविवाहितामपि पत्नी त्यक्त्वा ततो गमनाय मति चक्रे यतो बुद्धिमते निपुणाय स्वल्पोऽपि संकेतः कार्यार्थ पर्याप्तो भवति । स्वरितमेवैको रथः सज्जीवस्वमारूझ सपत्नीको राजा चन्द्रो निवासस्थान परावर्तत । तत्रागते द्वापि विविक्तस्थान आसावां तत्र पतिदेवस्याद्विग्नमनः प्रेमलया दृष्टम् । यथोल्लासः परिणयसमये सोऽदेवनकाले नाssसीत्, यस्तदानीमासीत्स साम्प्रतं सोऽपि नास्ति क्षमे क्षणे विपरीतो लक्ष्यते । यदेत्थं प्रेमलाऽऽलोचयन्त्यासी सदैव हिंसकमन्त्रिणागत्य संकेतितभाषया क्षिप्रं तत्स्यानत्यागाय चन्द्रो निवेदितः । झटिति ज्ञातसंकेत चन्द्रो महत्वसामञ्जस्ये पपात, यत एकत्र प्रेमलायाः प्रेमापरत्र कनकध्वजाय कृतोद्वादश्राकर्षय नासीत्पुनः कदाचिद् बीरमती वृक्षमा विमापुरी गच्छेदा मे का गतिर्भवेदिति तस्य चिन्ताऽपि संज्ञाता । एतत्त्रिविधकारणेन मुक्तकंचुकोऽहिरिन स कथंचित्प्रेमलाप्रेम व्यक्त्वोत्तस्थौ । परं तत्करं गृहत्या प्रेमयोक्तम्- प्रभो ! क व्रजसि १ चन्द्रेणाऽमाणि प्रिये ! मलं त्यक्त्वेदानी मे त्रागच्छामि । साऽपि जलपात्र नीत्वा तदनु जगाम । परावर्तितुं तनिषेविताऽपि सा शंकपा तदुक्तमेकमपि न शुश्राव निरुपायाद्राजोऽपि ततः परावर्तनं शीघ्रमेवाभूत् । तदनन्तरमेव पुनर्हिस कमन्त्रिणाऽऽगत्यान्योक्त्या राज्ञे चन्द्राय संकेतः कृतः - 'हे रात्रिभूष ! चन्द्र 1 पक्षे-दे निशाटन ! गंतु शीघ्रगं कुरु यदि तव रूपं प्रकट भविष्यत् । ज्ञातसंकेतो राजा चन्द्रः संकेतं जानमपि किं कुर्यात्प्रेमला या चातुर्यस्य पुरस्तस्मैको युवामः साफल्यं नाऽगमत् । स गन्तुमनेकशो द्वारवेशं गतोऽपि सुगन्धः पुष्पमिव प्रेमला तस्थानुगमनं नाऽमुख दिवि वां प्रवार्या

Page #76

SEA
..
.
.
ऽपि गमनं तस्याऽसुकरमेवाऽमृत् । इतः प्रेमलाऽपि प्रेमोन्मसा सती तत्करं गृहीत्वा पर्यकसमीप आकृष्य नीयमानं तं स्पाइँ समुपदेPal श्याऽगदत्-प्राणेश । मयो भूयः किमेवं क्रियते ? कदाचिद् बहिर्गम्यते, कदाचिच्चान्तरागम्यते तस्य किं कारणमस्ति ? प्रथमसमा- | | गम एवंदृशः कपटव्यवहारः कथम् ? एवंकृते सत्यावयोः प्रेमलता कथं विकासमेष्यति ? प्रथमग्रासे मक्षिकापाते भोजन पैकृत्य
मेति । अतः स्वचित्तचापल्यं सत्यज्य सुखेनोपविशतु, अस्मिभिष्टमधुरसम्बन्धे कटुत्वं नोत्पादयतु, भवदुक्या मवद्रहस्यं किश्चि
किश्चिज्जातवत्यस्मि, अतः सर्वथा भवद्गमनप्रतिरोधमहं करिष्यामि । हे प्राणनाथ ! मां निराशा कृत्या मदतोऽपि गमनं नोचितमई । ६ भवतो दासी भक्दाज्ञां सदैव पालयिष्यामि। हे मम शिरोभूषण ! हे प्राणाधार ! यदि मया कश्चिदपराधः कृतो भवेसहि स क्षन्तव्यः।
स्ववैमनस्यकारणञ्च कथय ? उज्ज्वलं भवन्मुखचन्द्रमौदासीन्य कथं व्याप्नोति ? प्रिय ! क विमलापुरी कपाऽऽभापुरी ! सत्पुण्य
संयोगादेव विधात्रावयोः संगमः कृतोऽस्ति । हातमवृत्ताह प्रार्थये-मय्येवं कथमपि मा व्यवहरेथाः, अनेन भवसोऽप्रतिष्ठा भविसा प्यसि । मम पित्रा करमोचनदाने चाऽऽतिथ्यकरणेऽपि त्रुटिर्न कुताऽस्ति । पुनरपि तत्कृता काऽपि न्यूनता भवेत्तहिं कथय, भवदभि
लषितं पूरयितुमवश्यं यतिष्ये । भवतोऽकारणरोपो मे न रोचते, ईदृशी चार्तातु बालेभ्यो मुनिभ्यो वा शोभामावहति, भवांश्च गृहस्थो3 ऽतो भवता हास्यविनासादिषु मनो योजनीयम् । प्रिय । अतोऽधिकं कि कथयामि ? यदि भवान्ममाऽभ्यर्थनामस्वीकृत्य कथंचि
गच्छेचदाऽऽमापुरीमन्विष्य तत्राऽहमप्यागमिष्यामि, दासी मृत्वा भवदङ्घिसेवया स्वजीरनं व्यत्याययिष्यामीति निश्चयं जानातु । प्रेमलावचः श्रुत्वा चन्द्रोऽवक्-प्रिये ! कदाग्रहं कथं करोषि १ तव मनोमा जानामि, परं किं कुर्यामसक्तोऽस्मि विधातुलसी न विलुप्यते ।
यतः-अघटितघटितानि घटयति, सुघटितघटितानि जर्जरीकुरुते ।
CHERE

Page #77

ऊऊ
निधिरेए पनि घरपशि, जाति पुरुषाय चिन्तयति ॥ ९२ ।। मम मुखं तालिकया मुद्रितमस्ति, हस्तौ पादौ च प्रतिज्ञया नद्धौ स्तः, अतः किमपि तुभ्यं निवेदितुं नाहोऽस्मि | त्वं चतुराऽसि | तस्मादियतैयाऽखिलं रहस्यमवगमिष्यसीत्याशासे । ममाऽपि त्वां परित्यज्य जिगमिषा न भवति परं किं कुर्याम् ? सर्पगंध'ध्वजयो.
मति गतोऽहं स्थातुं गन्तुश्चाऽसमर्थोऽस्मि । इत्थं बहुशो राज्ञा चन्द्रेण तोषिताऽपि प्रेमला तस्य गमनं नाऽन्वमोदत वेन सोया- | धचिन्तायो मनोऽभूत् । अथ हिंसकमन्त्री दुर्वचनं प्रयुञ्जानस्तत्राऽजगाम । तं विलोक्य लज्जिता प्रेमलैकत्र भागे तस्थौ, तदेव राजा चन्द्रोऽसाय बहिनिःससार । सिंहलेशेन सह मिलित्वा गमनमुचितं जानता चन्द्रेण तमुपसृत्य यभाषे-राजन् ! भवदिच्छानुरूप
कृतकार्योऽहं गच्छामि, रोरुद्यमानां तां प्रेमला परित्यज्याऽऽतोऽस्मि तस्या लज्जारक्षण भवरकरेऽस्ति । एवमुक्त्वा राजा चन्द्रा । का सिंहलपतेरनुमत्या ततो निःसृत्य यत्र वीरमत्या आम्रवृक्ष आरोषितस्तत्रोद्याने समाययो पूर्ववस कोटरे तस्थिवान् । तदनन्तरमेव !
वीरमतीगुणावल्यौ तत्राऽऽस्य रात्रेवशेषत्वान् द्रुतं वृक्षमारुरुहतुः । वीरमत्याः पूर्ववलगुडताडनेनामदुम आमापुरी प्रति घपाल । दैवादस्मिअपि समये वीरमत्या गुणावल्याश्च दृष्टिश्चन्द्रे न पपातेति स सानन्देन तत्राऽस्थात् ॥
अथ श्रीचन्द्रराजसंस्कृतचरित्रस्य नवमपरिच्छेदे स्वप्नो वा सभ्रमः-- मामापुर्यागमनसमये पथि वीरमत्या गुणावली प्रोचे-प्रियवधु ! मया सहाऽऽगमनं विना विमलापुरी कुमारकनकम्वर्जपत्वं कथं पश्यः १ अहमेवमेव त्वां प्रत्यहं नवं नवं कौतुकं दर्शयित्वा तपाऽभिलाषां पूरयिष्यामि, परं सदर्थ तवाऽपि मया सह प्रेमरक्षन ममाऽनुकूल वर्तितव्यं भविष्यति । अस्मिल्लोके मया विना कस्मिन्नेतरसामर्थ्यमस्ति यो गगनमार्गेण विहत्येयहरमल्यकालेन पार
।
अच

Page #78

कुर्यात ? केलं सिद्धान्ते चारणमुनेर्तुतगतिगिताऽस्ति | खगा अप्यधिकादप्पधिकतराणि दिवसे द्वादशयोजनान्येव गच्छन्ति । यत्र बायुर्गन्तुमईति तत्राइमपि गन्तुं शक्नोमि, सहैव जनरसाध्यमपि कार्यमल्यायासेन क्तुं प्रभवामि ।
वीरमतीमुखादात्मश्लाघामाकर्ण्य गुगावल्योक्तम्-पूज्यमावा ! श्रीमत्याः कथन सर्व सत्यं भक्त्याः शक्तिविषये मम शंकालेशोऽहै पि नास्ति, यतस्तस्य प्रमाणे प्रत्यक्षमेव मया दृष्टम् । किन्तु मातः ! भवत्यैको भ्रनः कृतः स चाऽयम्-भरती य कुमारकनकध्वज
कथयति, स भवत्याः सुत एवाऽऽसीतेनैव प्रेमल्या सहोद्राः कृतोऽखि। ममाज विषये सन्देहमात्रमपि न भवति, यदि ममोक्तमनृतं स्यात्तदा निष्ठुरादपि निष्ठुरी शब्दैर्भवती मां तिरस्कृयांत । पदार्थ वात्मत्याचे-याधु कि मतोऽपि चतुरतरा ? यन्मयाऽनभिज्ञातः स त्वयाऽभिवादो व्यर्थमत्र विषये सन्देई कुर्वाणाऽसि । त्वन्तु य कंचिद्पयन्तं सन्नरं द्रक्ष्यसि, तमेव चन्द्रं जास्यसि, पर स्वादृगनभिज्ञा नाऽस्मि, यदीगत्ते विश्वास कुर्याम् । इतः कोटरासीनो राजा चन्द्रोऽखिलमुदन्तं शर्वश्चिन्ताचलितचेता भानु विचारितवान् कदाचिद् वीरमती मां पश्येत्तदाऽन्यस्मादन्यो भविष्यति, परं देवात्तथा न बत्र । अनेकानहीवनोपवनपर्वतादीलायन रसालवृक्ष आभापुरीनिकटमाययो । तदानी शाम्रचूडा शब्दापमाना आसन, पूर्वदिशि मानदयसंचारोऽभवत् | यथा- है| समय स रसालपादपो नै स्थानमाससाद । तस्मिन् स्थिरीभूते वृक्षे वीरमती गुणावली प तस्मादवातरतू, भाग्यवशारदापि चन्द्रस्तयोरक्षिगोचरो नाऽभूत् । अवतीयोंमे गात्रशुद्ध्यर्थमम्पासवर्तिपुष्करिणीमभीयतुः । तेन राजश्चन्द्रस्याऽनुकूलोजसरा संप्राप्ता, इति सोनसा बहिरेत्य सौधमुपेत्य पूर्ववत्पर्य के त्रिश्य । ते अपि हसन्त्यो चाऽऽलपन्त्यावन्तःपुरमासेदतुः। अब नगुडे दयावीरमत्या चन्द्रस्प जागरणार्थ गुणापली विसृष्टा स्वयं नागरिकान्विनिद्रिवान् कामञ्चेष्टन । दुतमेव मन्त्रालेन त्यक्तनिद्राः सर्वे नित्यक्रिया समाप्प
FREEKRE

Page #79

कार्ये प्रसिता जाता रात्रि तथा केषामपि ज्ञातं नाऽभूत् । गुणावल्यपि निजमन्दिरमायाता तथा पूर्ववद् गाढ निद्रायां पतितभन्द्रो दृष्टः पटाच्छादितेन सेनाऽपि सा दृष्टा । तदानीं गुगारली स्वस्वान्ते पश्चात्तापं कुर्वत्याऽऽसीत्, यदहं व्यर्थमेनैनं स्वपति निद्रितं विधाय छलमका स्वार्थ पापञ्चाऽचिनवम् । तं यथावत्सुतं विलोक्ष, विमलापुर्वी चन्द्रममनरदर्शनोत्थसंशयनिवृत्या तस्याः परमानन्दोऽपि बभूव । ततस्तया मन्दं मन्दं चात्र विग्रहे लगुडसर्थः कृतः । चन्द्रोऽपि निद्रामिषेणाऽनेकशः पार्श्व परिवर्तनं कृतवान्। सहवा गुणात्रच्योक्तम्प्राणप्रिय ! सिए, मातः संजातमवतु भवान् तथाऽशचिष्ट यथा मासजागरण कृतं भवेत् । रात्रौ जागरणाय यत्ने कृतेऽपि संलापोत्यानादेः का वार्ता ? मत्रता पार्शपरिवर्तनमपि न कृतं तत्र किं कारणं १ सप्ने कस्यचित्सम्पलम्पमानासीत्किम् ? उ कस्थाविद् रमण्याः प्रेमाडासीत् ? प्रियेश ! जागृहि भवदर्शनार्थे बहुसमयात् स्थितां मां कृपयाऽह्वाय दर्शनदानेन कार्थयतु । सम्प्रत्यपगता शयनवेलेदानीं राजपुत्राणां मल्लयुद्धं कर्तव्यम्, राजपरिषदोऽपि समय आगतोऽस्ति । प्रभो ! उत्तिष्ठोत्तिष्ठ, यदि वे माता ज्ञास्पति, यतावत्कालं न जागृतः, तदा व्यर्थ विरक्ष्यति । तदा चन्द्रः कपटनिद्रां विहायोत्थितः सनक्क - अहो ! अब बहु सुप्त, भानूदोsपि न ज्ञातः । रात्रौ झंझावातेन चेतोऽपि नाऽनुकूलमासीदतो जागरणेऽपि विलम्बो जातः परं प्रिये ! सवाऽपीक्ष क्षणेनाऽखि
त्रिजागरा लक्ष्यते । सत्र तवालापेन किञ्चिद् वैपरीत्यस्यानुभूतिर्मरति, अद्य रात्रौ कुतश्रिद् विहृत्याऽऽगतेव ज्ञायते । प्रथमं स्वीयं सकलान्तं कथय, पुनर्मया सह मधुराऽऽलाएं कर्तव्यम् । स्वामित्रचः श्रुत्वा व्याजनकिता सोवाच- प्रिय ! अवं विपरीतं कथमुद्यते १ किं भवच्चरणं त्यक्त्वा मम कुत्र गन्तव्यमस्ति ? कुत्राऽप्यहं गता नाऽऽसम्, भवानेव कुत्राऽपि गज आसीदिवि प्रतीपते । अहन्तु भवन्स मनुक्त्वा मन्दिराद् बहिरवि पादनिक्षेपं न करोमि । इरथं तद्ववो निशम्य सान्द्रो मनस्पचि
1

Page #80

- न्तयत्-नानाऽस्याः कश्चिदोषो, वीरमत्याः प्रसंगेनैवेयमसत्य कटुवचनं वक्ति, सर्वमेतदागो विमातुरेवाऽस्ति । यथा श्रीफलजलं - 12 कर्पूरसंगतो विष निष्पद्यते तथा सरसाधवोऽपि कुसंगत्याऽनेकविधां विकृतिमाप्नुवन्ति ।
यता-दुर्वत्तसङ्गतिरनर्थपरम्पराया, हेतुः सतां भवति किं वचनीयमेतत् ।।
___ लंकेश्वरो हरात दाशरथेः कलत्रं, प्राप्नोति बन्धमथ दक्षिणसिन्धुनाथः ॥ ९३ ।।
दुष्टसंगतिरग्निसमा दुःखदा भवति, तया सतामपि सर्वाऽवस्थायां हानिरेव जायते। यथार्थर्य कस्यचिदुक्ति:-स्त्री, जल, अक्षि, अश्वः ।। का राजा, चैतान् यथा नामयेयुस्तथैवैते नमन्ति । इत्थं विचिन्तयन पुनाराजा ताप्राह-निये इतस्ततोव्यर्थ वचः परित्यज्य यथातथ्य टू हि, यदध रात्री कुत्र क्रीडा कृताऽस्ति ? असार जरये पतिता तथ्यकथने समया सा मनःकल्पितं वचः श्रावयितुमारभत-प्रियनाणेशा
अयत वैतास्यगिरी विशालाऽऽख्या नगर्यस्ति । तत्रमणिप्रभनामा विद्याधरराजो राज्यं करोति । चन्द्रलेखाऽभिधा तस्य मार्याऽस्ति सर्वे विद्याधरास्तेन वशीकृताः। अद्य रात्रौ तीर्थाटनं कृत्वाऽऽभानगरीमुपर्युपरि स्वाऽऽवास गच्छतस्तस्य देवात्सपुष्टिवातेन विमान स्थगित जातं सदवलोक्य तत्त्रियोक्तम्-स्वामिन् ! अद्यावाऽसमयवृष्टिः कथमभृत् । अस्माकं विमानं च कस्मात्प्रतिरुद्धमस्ति ? तमिशम्य विद्याधरः प्राह-प्रिये ! इयं वार्ताऽकथनीयाऽस्ति, व्यर्थ पराधिकारचर्चा न कर्तव्येति पत्युत्तरं निशम्य, तत्कारणं जिज्ञासमाना विद्याधरी मुहुर्मुहुः पति यमच्छ । प्रान्ते विद्याधरेणोत्त.म्-प्रिये ! आभानगरी प्रति चोकुप्यमानेन केनचिदेवेन राज्ञः क्लेशाय वृष्टिः कुताऽस्ति । परं राज्ञः पुण्यप्रभाषेण ममेदं व्योमयानं स्थिरमभूत् । एषमाकार्य विद्यार्योधे- प्रिय ! ईदृगुपायो नाऽस्ति, येन तदापभिवतेत, यघरमामि व्यं तथ्यानुपकारोऽवश्य कार्यः । विधायरेणोक्तम्-ओम, यदि तस्य मातेच्छेसदा साऽस्या आपदोऽनायासेन
RC

Page #81

स्वमनुं रक्षितुमर्हति । एतच्छ्रुत्वा विद्याधरी स्वपरिष्टेन सह भवन्मातुः सकाशमागता । अनन्तरं विद्याधरो मातरं प्राह - तव पुत्रोपरि महदापतिरागामिन्यस्ति, अतः कुत्राऽपि पूतस्थाने श्रीशान्तिनाथस्य बिम्बस्थापनं कृत्वा तदग्रे दीपपश्चकं प्रज्वाल्य सवधूभवती ममेयं स्त्री चेति स्त्रीश्रयी रात्रिजागरां कृत्वा प्रभोर्गुणगानं कुर्यात् । उपस्थनेन लगुडेन स्वपुत्रं स्पर्शयेचदा सोऽनयाऽऽपदा मुक्तो भवेत् । विद्याधरोक्तं श्रुत्वा मात्राऽहमाहूता पश्चादस्माभिस्तिसृभिस्तथानुष्टितम् । प्रगे जातेऽस्य लगुडस्य स्पर्शः कारितो मांश्रथापित इयमेव तयवार्ताऽस्ति । धीरतया सर्वं श्रुत्वा राज्ञा चन्द्रेणोक्तम्- प्रिये ! तत्र सत्यवचनेन परमानन्दो भवतितराम्, पत्युर्हितचिन्तने लीनत्वमेव सतीधर्मोऽस्ति तच्छास्त्रेऽपि वर्णितम् ।
यतः -- मितं ददाति हि पिता, मितं भ्राता मितं सुतः । अमितस्य हि दातारं भर्तारं का न पूजयेत् १ ॥ ९४ ॥ पतिहिताय सुकृत्यं कि नाम कुकृत्यमपि कुर्यात्तदपि श्लाघ्यं भवति, मातुः कृत्यन्तूचितमेवाऽस्ति । यतः सुतस्य शुभचिन्तनं प्रपूर्त कुर्यादाका करिष्यति ? त्वया मदर्थं यद् रात्रिजागरणकष्टः सोढः स तु तव प्रेमपरिचय वर्तते, विपत्तावेव भार्याप्रीतिपरीक्षा भवति । मत्कृते त्वमेव जागरणं न कुर्वीथास्तदाऽन्यः कः कुर्यात् ? अयि चन्द्रानने । अहं स्ववचस्यतिविश्वासं करोमि, एतस्वतित्ररमत, देवमिषेणाऽखिला रात्रिः प्रभुभक्तौ गता, किन्त्वस्माकमीदृग् भाग्यं कुत्र ! यत्प्रभुभक्ति कुर्चीमहि । अईभक्त्या प्राणिनो जगदकूपारं तरन्ति । पुनरस्था विपदोsयाकरणस्य का वार्ता १ प्रिये ! यथा त्वया जागरणेन रात्रिर्व्यतीता, तथा मयाऽप्याऽऽश्वर्यजनकः स्वमोऽथ दृष्टः सोऽतिमहानस्ति । शृणु, संक्षेपेण त्वां कथयामि इतोऽष्टादशशतयोजनस्थां विमलापुरी मात्रा सह त्वं गता, रात्र पर्यटन्त्या स्वया कयाचित् रूपया रमण्या सह परिणयन् सुन्दरः पुरुषो दृष्टः । ततो युवामुभे अनागतामित्यं मम स्वमे तव कथने च महदन्त

Page #82

M रेऽपि त्वयि सतीत्वात्तव वचनमेव तथ्यं मन्ये । इति पतिवचो निशम्य लज्जिया तयोक्तम्-भ्रममूलके स्वमे कदापि नो विश्व 18 सनीर्य, यतः कश्चिच्छिापूजक समे मिष्टामारिपूर्ण मन्दिर दृष्ट्वोत्थतः सन् नागरिकाविमव्य मन्दिरे गतेऽदृष्टमिष्टानः स आगवेषु & जनेषु शिवेन सर्वे भक्षितं, पुनरन्यदा स्त्रमे मिष्टाने यदा द्रक्ष्यामि, तदाऽवश्यं भवद्भिस्तबादयिष्यामि, इति सेम्यो न्यवेदयत् ।
एतन्निशम्प तैरुक्तं अरे मूर्ख ! किन्त्वयाऽस्माकं स्वप्रष्ट मिष्टानं भवयितव्यमासीत् ? सेन किं कस्पायुदरपूर्तिर्भवति । एतेन विचारमूढस्त्वं प्रतिभामि । पश्चात सः यथाऽऽगतास्तथागता शिवपूजकोऽपि पश्चातापयुतो बभूव । इति स्वमनसत्य मवेतोष्टादशशतयोजनस्थ गताऽऽगतमप्पसत्यमवेहि । तबचो निरम्य चन्द्रेणोक्सा-प्रिये । स्वमेव मम स्वप्नं तथ्यं मन्यसे । यतोऽसत्यवादिनी स्व. | मिति मयोक्ते वयेत्थं वक्तव्यमासीत् । स्त्रोक्तो विक्षस्तायास्तव चिन्ताकरण नोचितमस्ति, नीतिशाखेऽप्युक्तमस्ति । ___यथा-सुजीर्णमनं सुविचक्षणः सुतः, सुसाधितास्त्रं नृपतिः सुसेवितः ।
सुचिन्त्य चोक्तं सुविचार्य यत्कृतं, सुर्घकालेऽपि न याति विक्रियाम् ।। ९५ ।।
__ अथ श्रीचन्द्रराजसंस्कृतवरित्रस्य दशमपरिच्छेदे मानवजीवनतः कुक्कुट भवनम्रालोऽन्तिमवाक्येन पुनर्वतमक्षमया तयोक्तम्-प्रिय ! स्वमवृत्तान्त स्वान्ताभिःसारयतु । अस्मत्कृतजागरण मनाम जानातु | नाम, परमीश्वर। कि विस्मर्तुमर्हति ? अद्य माऽपि वणिविद्या शिक्षितेति लक्ष्यते, अतोमत्कयनं हास्येन परिणमय्योपरिष्टादुधावचं जल्पति । सकलरात्रिात्तान्तं कथितायां मरयेवं हास्य नोचितं यतोऽनेन बहुधाऽनर्थः संमान्यते । स्वाम्पाचा विना बहिरपि गन्तुमचताया ममेयहरगमनं कदाचिदपि संभवति किम् ? पुनरित्यमुक्या मे चेता क मवान दुनोति ? मपीदृगु व्यवहारो
*RECE

Page #83

भवता न कर्तव्यः । ततश्चन्द्रेणोक्तम्-अयि राहि! क्रोधं जहिहि यथेष्टं कुरु । स्वमवृत्तान्त कथनेन ऋोधकरणस्य का वार्ता ? चिरान्मत्साहचर्येऽपि मम हास्यकरणं स्वाज्ञातमस्ति किम् ? अस्तु, मम तु स्वस्त्रमः सत्यमेव प्रतीयते नतु भ्रमः । विधाका बथवष्योर्युग्म
साधु कृतं, मारपत्र सुखेन र ! तन मनन कार्ग, काया कदाचिन्ममाऽपि कौतुकादिक दर्शनीय, यथा त्वया सह ममाऽपि || कार्य सिध्येत । किन्तु रानिमहोदये ! तत्र यथार्थ रूप मपाध्यैव दृष्टमद्ययावदहं त्वां ज्ञातुं नाशक
महोदये ! तब यथार्थ रूपमपायव दृशमद्ययावदह शं जात नाशकम । एतनिशम्य सा माह-प्रिय ! मर्मभिदा तब वयसा प्रेममेदो लक्ष्यते, इदं ते कपटहास्यं विपलितेषुवचेतो दुनोति। कर्णजपकथनेन मय्यसंतुष्टो भवान् भ्रमादपि | मत्कृतमकार्यकरणं नो शंकताम् । यथेह शयानमपि पति त्यक्त्वा कुलटेतस्ततो गच्छति, नाऽई तथेति ध्रुवं जानीहि । अतः पार- | परिकप्रेमविघातकं वचो नो ब्रवीतु, इति मुहः प्रार्थये, पुनर्याशी भवदिच्छा । प्रत्युत्तरमददानस्य राज्ञो वपुषि किमपि विवाहचिई दृष्ट्वाऽनेनैव प्रेमला परिणीतेति तस्या विश्वासो वन । तथापि कुधियाञ्कृततथ्यस्वीकृतिः सा गुणावली त्यक्तशय्ये राजनि वीरमतीसमीपमागता किंकर्तव्यमूढोपालम्भलुप्तषैर्या वीरमतीमवक्-मातः ! आवयोर्विमलापुरीगमनोदन्तज्ञः पतिदेवो मयि रुष्टोऽस्ति,
प्या भवत्या अपि तस्यैव विद्या प्रवलाऽस्तीति मन्ये । तदानीं कथिते मम वचसि प्रतीतिन कताऽवाम्यां। मिलित्वा छलितेन तेनैकाकिनवाड्यामेव परास्ते । अतः पूर्वमेव मयोक्तं यत्तस्य वचनं कठिनमस्ति, यश्चैतादृशं राज्यभार रहति संग्रामे वनाऽऽघातमिव शस्त्रप्रहारं सहते, स धीरो वीरः श्रीमिः कथं वशनीयो भवेत् ? एतदपि विचारणीयम् ।
पता-कर्थितस्यापि हि धैर्यवृत्ते-न शक्यते धैर्यगुणः प्रमाष्टुम् ।
अधोमुखस्याऽपि कृतस्प पहे-नाधः शिखा याति कदाचिदेव ॥ ९ ॥
NERAGAR

Page #84

|
मवत्या वागजालेऽहं पतिता, तेन तदने लज्जाश्रयणं कर्तव्यमभूत् । मातः ! स्वचातुर्य विद्याश्च स्वसमीपे न्यस्यतु । स्वश्लाषा कृत्वा मवत्या अपि मादृशी मुग्धा वाला दुखौध पासितध्या नाऽऽसीत् । कौतुकदर्शनार्थ गताया मे कान्त एव रुटा, एतच पुत्रार्थ मताया: स्वामिनाश इव मे स्थितिरभूत् । यधप्येतावत्कालं मया किमपि नाङ्गीक तथापि येन स्वनेत्राम्यां दृष्टं स कियत्काल वश्चयितव्यो भवेत् ? कथय किं कुर्यो ? सद्वचः श्रावं श्रावं मे चेतो दुःखीयतेतराम् ।।
यता-असत्यमप्रत्ययमूलकारणं, कुवासनासम समद्धिवारणम् ।
विपनिदानं परवचनोर्जितं, कृतापराधं कृतिभिर्विवर्जितम् ।। ९७ ।। कदाचिञ्चैवमिच्छा जायते, यदागः स्वीकृत्य धमार्थ प्रार्थयेय, कदाचिच्च कूपे सडागे वा पतित्वा प्रियेयम् । गुणावल्या एतद्वचो निशम्यैव कोपारुणनेत्रा रुषा देदयमानाऽसिपाणिवीरमती चन्द्रमुपसृत्य कृतस्नानं ध्यानायोपविष्टं तं पश्यन्त्येवाऽकस्मात्प
के निपात्य वक्षसि तस्थुषी प्रोचस्वाच-अरे दुष्ट छिद्रान्वेषिन पापिष्ठ ! वद त्वया वधू किमुक्ता ? अधुनात एव छिद्रान्वेषी त्वं पद्धत्वे मां कथं रक्षिष्यसि ? मत्तो देवापि बिभ्यति पुनरते का वार्ता ? दीनारस्थः कीट इव राज्यस्थस्त्वं मदेन धन्यमन्योऽसि, पर महत्तमिदं राज्यमस्तीति त्वया न विस्मतव्यम् । स्वयमपि राजा बोनुमाऽस्मि तवाऽऽवश्यकता नास्ति स्वेष्टदेवं स्मर, अधुना त्वां जीवन्तं न त्यक्ष्यामि । विमातुर्वचः श्रुत्वा यिमूढे भर्तरि गुणावली स्वाऽश्चलं प्रसार्य सानुनयं वीरमती पाह-- पूज्यमातः 1 क्रोध सहर, अस्याऽनिष्टेन जना भवतीमेव गर्हिष्यन्ति । मम जीवनावधि सौभाग्यमचलं रक्ष, पादयोः पतामि, अजालं प्रसार्यतज्जीवनमिधा याचे । दुर्भाग्यादेवस्य छिद्रान्वेषण प्रत्यासम्नविपदा मया भवत्या उक्तम् ।
**SUST

Page #85

*
यत:-पौलस्त्यः कथमन्यदारहरणे दोषं न विज्ञातवा-नश्चापि युधिष्ठिरेण रमता ज्ञातो न दोषो नु किम् ।
रामेणापि वने न हेमहरिणस्यासंभवोलक्षिता, प्रत्यासन्नविपत्तिमूढमनसां प्रायो मति क्षीयते ॥९८॥ मेरो श्वशताले गोहरे, कारः पुत्रः कदाचित् भवतु, पर कुमाता कचिदपि न भवति । अस्य वय एव कियत् ? सांसारिक विषयस्याऽनुमवश्वक? इति विचार्यैनं मुञ्चतु । अस्य जीवनाभावे सतीयती सम्पत कोपयोक्ष्यते ? अतोमय्येव.दयां कृत्वाऽस्मै जीवनदान देहि । अस्याऽपराध क्षान्त्वा तस्मै वक्तव्यं मामेव कथय । एतदाकर्ण्य वीरमत्युवाच-प्रियवधु ! त्वं पुत्रस्याऽपेक्षयापुत्रत्वमेव वरम् । राज्यं प्राप्य छिद्राज्येषिणेऽमा अवश्य दंडो देयः । एवमुक्त्वा यदैव सा तत्कंठेऽसि प्रहर्तुमुधताऽभवसदैव मध्ये गुणावल्यापपात । नेत्राभ्यामश्रुधारां मुश्चन्ती साऽब्रवीत-मासः ! पतिभिक्षां मे देहि, कुतोऽयं सरलचित्तोऽस्ति पुनरपीथमयं कदापि न करिष्यति । गुणावल्याः प्रार्थनया स्तोकाईहृदया सा मन्त्रितसूत्रं राज्ञश्चरणे बबन्ध येन स मनुष्याकुक्कुटो जातः । तस्यैतां दशं प्रेक्ष्याऽतिदुःखिता गुणावली वीरमती पाह-मातः ! अस्मै प्राणदाने दत्तेऽपि व्यर्थजीवनोऽयं कृतः, अतो मय्येव दयां कृत्वा क्रोधं संहत्यैनं मनुष्ययोनावानय । यत आवयोर्मध्येऽयमेक एव रक्षकोऽस्ति, एनमन्तरा राज्यशासकः को भविष्यति ? बिना मनुष्यत्वेनेह जीवनमपि व्यर्थमस्ति । इत्थं भृशं प्रार्थितापि निर्दया वीरमती तामाह-स्वयाऽपि कुक्कुटी भवितव्या किमपि पुनर्वक्तव्यमन्यया जल्पनं व्यर्थमस्ति एवं दुष्टवाक्येन भाषयित्वा वीरमती स्वान्तःपुरं जगाम, अहो ! विधातुश्चरित्र विचित्रम् | 2 यतः येनोदितन कमलानि विकासितानि, तेजांसि येन निखिलानि निराकृतानि ।
येनान्धकारनिकरमसरो निरुडः, सोऽप्यस्तमाप हत्तदैववशादिनेशः ॥ ९९ ।।
15

Page #86

85
योऽद्य राज्याधीश आसीत, स एव क्षगान्तरे कुछटो जातस्तवो लचाटलिखितं प्रोशितु कोऽपि समयों न भवतीति सत्यम् ।
यता-शशिदिवाकरयोदपीउने, गजभुजंगमयोरपि बन्धनम् ।
मतिमताश्च विलोक्य दरिद्रता, विधिरहो ! बलवानिति मे मतिः ॥ १०॥ सतो गतायां राजमातरि गुणावली सपतिस्नेहवशेन कुकुटमके कृत्वाऽश्रुवारया स्नापयन्ती पृष्ठं हस्तेन स्कालपन्दी जगादहे प्राणप्रिय ! यच्छिरोऽनर्पमुकुटेन भूषितमाप्तीसत्र रक्तशिखा दृश्यते । यश्च सूर्योदयकाले मागविनोषित एव जागृत आसीत्स | स्वयं तारस्वरेण लोकाझामरयिष्यति । यश्च रलरचितहिन्दोलदोलितोऽपि सुखं नाऽमन्यत, स लोइपञ्जराऊन्दोलनेन सन्तोष६ मेष्यति । देव । वह कि विलास मूञ्छिना दासी छचोपचारैः संज्ञां नीता सा पुनरपि भृशं विललाप।
यथा-उपमानमभूद्विलासिनां, करणं यत्सव कान्तिमसया ।
तदिदं गतमीहशी दशां, न विदीयें कठिनाः खलु स्त्रियः॥१॥ तस्या ईशीमवस्था विलोक्य सान्त्वयन्त्यो दास्यस्तांत्रोचुः-प्रियमगिनि!अब कस्यापि दोषो नास्ति, देवाधीन सर्व भवति । यता-अन्यथा चिंतितं कार्य-मन्पथैव हि जापते । बलवान विधिरेवात्र, कार्या नैव विचारणा ॥ २॥
प्राक्तनकर्म मृतैमोक्तव्यमेव भवति । यदा प्रागजन्मकर्मणा तीर्थकराधक्रवर्तिनष मुक्ता न बभूवुस्तदास्माकं का गणना ? येन यथा कृतं वस्य तथा भोक्तव्यं भवषि, अतो विलापेनाऽळ, दुःख जहीहि । एनमेव पति मत्वाऽस्ता रोदनेन शोकेन ष को लामो भविष्यति ? येनेदं दुःख दत्त, स एव सुखमपि दास्यति । सुखदुःखे चाकश्त परिवर्तते सर्वत्र सर्वेषां प्रागिनामिति भावः ।

Page #87

वामन्ये
ANTAR**नमक
यत:-सुखमापतितं सेव्य, दुःखमापतितं तथा। चक्रवत् परिवर्तन्ते, दुःखानीह सुखानि च ॥३॥ __ रूपान्तरमापन्नोऽप्ययमेव ताम्रचूडस्ते पतिरस्ति, अतोऽयं सर्वथा यत्नेन रक्षणीयः । कदाचित्प्रसभायां मातरि पुनर्मनुष्यवं | विधास्यति शोकेन च किमपि फल न भविष्यति । इत्थं सखीभिर्मुहुः प्रबोधिना गुणाक्ली ताम्रचूडसेवायां समय यापयन्ती अभिविडालश्च |4
तमहर्निश रक्षन्ती विविधस्वादुफलादीनि भक्षयन्ती शान्तिमाप । कियदिने गते सा कुक्कुट नीत्या, कदाचिच्छातिमापमा माता | मनुष्यमेनं विधास्यतीति बुद्ध्या वीरमतीसमीपमेन्य तस्यावरणौ स्पष्णा दीनेत्र तत्राऽऽस्त, परं का सा कुक्कुट पश्यन्त्येवाऽति| क्रुद्धा गुणावली प्रत्याह-एष दुष्टो मम सन्निधो कथमानीतः । एनं ममाऽविपरोक्ष कुरु। किषयं चन्द्रप्रदेश के प्रियोऽस्ति ? एवं करणेन र बुद्धिहीनां
नाया दशा प्राप्तः | पश्चास्य ललाटे राज्ययोगः कुत्राऽप्यस्ति ? | एतदर्शनेनैव मम देहो दहति, अतः श्रीघ्रमेनं नीत्वा पञ्जरे मुन्न, भ्रमादपि मदभ्यर्णेऽयं नाऽनेतन्यः । तथोक्तायां वीरमत्यामुत्थाय तदानीमेव गुणावली ककवाकुं नीत्वा स्वमन्दिरमागता, तदनन्तरं तदर्थ स्वर्णपिञ्जर स्वर्णकंसी च निर्माषिता । अनुपम- | भक्ष्यपानस्तं पालयन्ती विविधवाक्यैः सान्त्वयन्ती च प्रेमवाक्येन व्याहृतवत्यासीद-प्राणनाथ ! क्षणमात्रमपि वा न पक्ष्यामि,
पक्षीभूतो भवान् भाविचिन्तया चिन्तितो भवेत, परं दुःखान्तरं सुखमत्रश्यमेवाऽऽयाति ।। । यतः खण्डः पुनरपिपूर्णः, पुनरपि खण्डः पुनः शशी पूर्णः। संपद्विपदी प्रायः,कस्यापि नहि स्थिरे स्याताम् ।। ४ ॥
अतश्चिन्ता न कर्तव्या, भाग्यस्य पुनरावर्तनं यावदहमेवमेव कालं यापयिष्यामि, महत्येच विपदप्यायाति, तारकां वर्जपित्वा सूर्यचन्द्रावेव राहुर्घसति । एवमेव तुच्छ धान्यं विहायोत्तमेषु गोधुमादिष्वेव कीटाः पतन्ति ।
NEXकरक
-

Page #88

PRAKR**
यथा-प्रायोवृत्या विपदः, परिष्कृत्याऽवस्तु वस्तुनि भवन्ति। नहि कोद्रवेषु कीटाः, पतन्ति गोधूमकायेष्ठ ।। ५॥ ___ अतचिन्ता परित्यज्य प्रभोः स्मरणं कुरु मङ्गलमयेन तन मरणेन सर्वे भद्र भाष्यति । इत्थं चरमायुधं समाश्वासयन्ती स्वयमपि स्वस्था सा कदाचित् कापि गता सती तस्य पक्षशब्दं श्रुन्या सत्राऽज्यता । इत्थं कुक्कुटत्वमापोऽपि तस्मि-पति| प्रेमपरायणा सा तस्य सुखाय परं प्रबन्धं कृतवती तयोरेवं कालो गच्छति स्म । अथैकदा गोचर्यर्थ कस्यचित्साघोस्तत्रागमन र | जासं तं विलोक्य प्रमुदितया तया सलमानं वोषितस्य मुनेदृष्टिः कुक्कुटोपर्यापतत्तं दृष्ट्वा तेनोचे-अयि भद्रे ! अनेन वराकेन ते किमागः कृतं ? येनाध्यं त्वया गृह्यकः कृतोऽस्मै स्वर्णपिञ्जरमपि दुःखप्रदमेव भवति । किसाऽस्य हिंस्रस्य मुखं दृष्टोत्थानमपि पापायेति ज्ञात्वाऽपि कथं तत्संग्रहः क्रियते ? मुनेाहृतं निशम्य तथोक्तम्-गुरुदेव ! नाऽयं सामान्यकुक्कुटा किन्त्वयमाभानरेशोऽतिधार्मिकः पृथ्वीशो मे पतिरस्ति, बुद्ध्वा राजमात्राऽस्येयमवस्था कता । गुरुत्वानिष्फलत्वाचैतद् वृत्तं वक्तुमसमर्था पूर्वजन्मकृतघोरपातकस्प फलं भुञ्जानाऽस्मि । गुरुदेव ! अतएवैनं पिञ्जरे रक्षामि, सामान्यखगो भवेचदा भववचसाऽनवयं मुञ्चयम् । एतच्छ्रुत्वा मुनिराह-राशि ! एतवृत्तान्तमजानता मयाऽयमुपदेशः कृतः, वीरमत्यैतदनुचितमेव कर्म कृतमस्ति । चन्द्रस्तु चन्द्र एवासीत्तस्येदृशी दशा न कर्तव्यासीत् । अस्तु, यदभूत्तदभूत, अत:परं त्वया दुःख न करणीयं । तव सतीत्वेन सर्व संकटं नक्ष्यति, सर्वे जीवा: कर्माऽनुगा भवन्ति, यतः कर्मणां गतिर्न केनापि त्याज्यते ।
यता-प्रचलति यदि मेरुः शीततां याति पहि-रुदयाति यदि भानुः पश्चिमायां दिशायाम् ।
ऊस

Page #89

विकसति पदि पर्च पर्वताने शिलायां, तदपि न चलतीयं भाविनी कमरेखा ॥ ३ ॥ संचितकर्मणां भोगादेव भयो भवति नतु केषाञ्चिदपि भोगं विनत्यमेव धर्मशास्त्रेऽप्युक्तम्यतः-यवतमयदेहारते, शलाकाः पुरुषा आपि । न मुच्यते विना भोगं, स्वनिकाधितकर्मणः ॥ ७॥
अतः शोकं परिहत्य धर्माऽऽराधने त्वया चित्रं निवेशनीयं, येन ते कल्याणं भविष्यति । यत:-सुचिरमपि उषित्वा स्यात्प्रियैर्विप्रयोगः, सुचिरमापि चरित्वा नास्ति भोगेषु तृप्तिः ।
सुचिरमाप हि पुष्टं याति नाशं शरीरं, सुचिरमपि विचिन्त्यं प्राणमेको हि धर्मः ॥८॥ अयमेव ममोपदेशोऽस्ति, एवं तामुपदिश्य गते मुनौ मनोवाकायेन धर्ममाचरन्ती स्वकुकृत्येन पश्चात्तापवती सा गुणाक्ली ६ | दानाद्यतिथिसत्कृतौ तत्परा बभूव । इत्थं धर्माऽचरणं कुक्कुटरक्षणश्च तस्था नित्यकर्म जातम् ।
अथ श्रीचन्द्रराजसंस्कृतचरित्रस्यैकादशपरिच्छेदे वीरमत्या नीचताअथ प्राकृतकृषकुटवत्प्रातरुत्थाय रुतवतस्तस्य राषेण विचुद्धा साश्रुनेत्रा विदीर्णहृदया सा तमके कृत्वा कथयति स-प्रिय ! ताम्रचूउवद्वल्पने प्रायो भवतः कष्टं न पतितं भवेत् ? मया त्वयं शब्दो बज्रादपि कठिनो ज्ञायते । पूर्व प्रगे कुक्कुटरुते निद्राव्याघातातस्मै भवान् कुप्यते स्म, इदानीन्तु भवानपि दुईवेन तथैव कृतोऽस्ति । भवत इमं शब्दं श्रुत्वा भवन्माता प्रसमा भविष्यति, परं है मामयं शब्दो नितरां दुनोति, अतः प्राणेश ! भृशमेषं नो वक्तव्यम् । गुणावल्या वचः पूर्ववज्बातेऽपि तस्मिन खगवान्मनु- 2

Page #90

व्यवाचां शक्तिर्नाऽऽसीदतस्तदुत्तरं दातुं स नाशकत् । अथैकदा नागरिकचर्षो श्रोतुं कुक्कुटोपरि जनानां दृष्टिश्च यथा पतेदिति धिया सपिअर नीत्वा सा गवाक्षमेत्योपविष्टा । इतश्च नगरे सर्वत्र चन्द्रस्यानुरस्थित्या महान् हाहाहारो बभूव तत्रोपविष्टम्यां
मिथो वदतां केषांचिदियमुक्तिः श्रुता भ्रातरः । चिराद्राजा कथं न दृश्यते ? तेन विनेयं नगरी निश्वन्द्रा दारीव हतश्रीर्लक्ष्पते । एवं श्रुत्वा कैथनोचे-बत ! त्वया कि न ज्ञातं यन्मात्रा स कुक्कुटः कृतोऽस्ति ? अतःपरमस्माकं तद्भा कुन १ येन तदर्शनं कुर्वीमहि । तेषामिमामुक्ति श्रुत्वा मियो विलोक्योमयोस्वारा प्रवइति । सदैवाभिक्षमाणाः केचन तत्र स्वर्णपिखरे कृकवाकुं दृष्ट्वाऽयमेत्र चन्द्रोऽस्तीति सम्यग् विविदुः । पश्यतामेव तेषां तत्र जनता जगाम सर्वेऽतिश्रवा तं कुक्कुट प्रणेमुः । परितो विविधा वार्ता ता सर्वे चन्द्रस्य प्रशंसां वीरमत्याश्च निन्दां कृतवन्त आसन् । शीघ्रमेव ज्ञातत्रात धावमाना वीरमती गुणाचलीमुपेयाय, आयान्त्येव तां सोपालंभं जगाद -रे पृष्टे ! अथ के कौतुकं कर्तुमत्रोपविष्टाऽसि ? अयं गवाक्षे कथमुपवेशितः १ यवस् जीवन मिच्छसि तदानीमेवैनं नीत्वाऽन्तर्याहि, कि गुप्तं गृहवृत्तान्तमेव प्रकटीक्रियते ? |
उक्तमपि - आयुर्विषं गृहच्छितं मन्त्रमैथुन मैजवम् । तपोदानापमानञ्च, नव गोष्यानि यत्नतः ॥ ९ ॥ अद्य वेदभागः सहे पुनः करिष्यसि चेश्रो सक्ष्ये । त्वयाऽगता भवेद् यदेनं नीला बहिरुपवेशनेन मातुर्निन्दा भविष्यति, किन्तु नाऽहं तथा निन्दया विमेमि । यतो दात्राऽभिर्गण्डूपजलेन निर्माणत्वमेति किम् ? तवामेन कार्येाऽयं मनुष्यत्वं प्राप्तुं नाईति । अयं तवातिप्रियता भूषणमुत्तमभोजनश्च दातुमर्हसि तत्र नाघ्दं बाधिष्ये । किन्त्येवं पुनः करिष्यसि तदा तचापीषमेव
I

Page #91

दशा भविष्यति, या ते पत्युरस्ति । शूलायमानेन वीरमत्या भाषितेनाऽविदूयमानाऽश्रुभाशं मुञ्चन्वी सा तदानीमेव तत उत्थायान्तर्गत्वा बहुरोदनेन शान्तिभाष । अथ कदाचिदपि पुनस्तत्र गत्राक्षे नागता निःसहाया सा पत्युः पुनर्मनुष्यत्वप्राप्त्याशयैव जीवितं दधत्यासीयत आशयैव पुत्र कलत्रबन्धु निमित्तमनुचितमपि कर्म समारभन्ते सर्वे जीवास्तव आशै सञ्जीवयतीतिवसम्-
यतः दन्तैरुचलितं धिया तरलितं पाण्यंधिणा कम्पितं दृग्भ्यां कुड्मलितं बलेन गलितं रूपश्रिया प्रोषितम् । प्राप्तायां यमभूपतेरिव महाघाट्यां धरायामिय-माशा केवलमेकिकैव सुभटी हृत्पत्तने नृत्यति ॥ १० ॥ एवमाशाश्रिताया अपि तस्याः पतिमन्तरा सर्व जगत् शून्यं प्रतिभाति रूप । तथा नीतिशास्त्रेऽपि कथितमस्ति -
यतः - चन्द्रं विना भाति यया न रात्रि-वैदैर्विहीना किल विप्रजाति: ।
सुदन्तहीनो न च कुञ्जरोऽपि, पत्युर्विहीना कुलजाऽपि लोके ।। ११ । अपिच - शस्त्रैर्विना स्याद्धि यथेह वीरः, सामन्तशून्यः पृथिवीपतिश्च । विद्युद्विहीनवटा तयैव, पत्युर्विना शून्यतमा च नारी ॥ १२ ॥
अतस्तस्यै भूषणमोजनादिकमपि न व्यरोचत, पुनरपि कदाचिद्वीरमती गुणावली कुत्रापि गमनाय कथितवती तदा तस्याः सादाय तथा सह गतासीत् । समये समये वीरमती तामाम्रश्न आरोस दूरदेशान्तरं गत्वाऽपूर्व कौतुकं दर्शितवती । अनिच्छयाऽपि वीरमती भयान्तन्मनोऽनुरञ्जयन्ती सातिप्रेमवशेन पत्युः संकटच्छिदं धर्मत्रवादिकमपि विधातुं लग्ना ||

Page #92

अथ श्रीचन्द्रराजसंस्कृतचरित्रस्य द्वादशपरिच्छेदे राजकुमारीप्रेमलाया मृत्युदण्ड:
विमलापुर्या आभापुरीमागते राशि चन्द्रे किं किमभूत्तस्य विमासा कथं वा तं मनुष्यात्कुक्कुटं व्यरचयतत्सर्वं गतपरिच्छेदे निर्दिष्टम् । तदनन्तरं प्रेमलालच्छया। किमभूत्सा च कथं लान्हिसाऽपमानिता बभूव, सदपि पाठकपरिचयाय लिख्यते— हिंसकमत्रिणि समागते कदुशब्दे प्रयुक्ते च राजा चन्द्रो यदा प्रेमलां परित्यज्य बहिरागतस्तदा तयाऽपि बहिरागमनवेश कृता, परं हिसकमन्त्रिणा तदैव वारिता सा तस्मिन् भृशं क्रुद्धाऽपि नववधूतया किमपि वक्तुं न शशाक | बहुकालं पत्युरागमनं प्रतीक्षमाणा सा बहुतरेकाले गये यदा स नाऽऽगतस्तदा मन्त्रिणा कपटः कृतोऽस्ति, येन सम प्राणनाथो मां त्यक्त्वा कापि गतोऽस्तीति मन्त्रिणः कपटं चिवेद | अनया विडम्बनया चेखिद्यमाना सा भविष्यं शोचन्त्यासीत्तदानीमेव हिंसकमन्त्रिणा शिक्षितः कुमारकनकध्वजस्तत्सन्निधौ प्रेषितः । दूरादेवाऽऽयान्तं तं वीक्ष्य पूर्वमयं मे पतिदेव एवागच्छतीति धिया दत्स्वागतार्थं सम्मुखमेत्य स्थिताऽपि समीपमागते कनकध्वजे ज्ञाताऽन्यपुरुषा सती दूरं गता । पश्चात्तयोक्तम् — को भवन किमर्थवाऽगच्छ भस्ति १ इतः शीघ्रं गच्छतु, अन्यथा द्वारपालो भवतोऽधमानं करिष्यति । स्मयमानेन वेनोक्तम् — अपि प्रिये १ एतावत्येव समये as freः किम् १ कि स्वपतिमपि काचित्कुलांगनैव विस्मरति १ अद्यप्रभृत्येवं करिष्यसि तदाऽग्रे किं भविष्यति १ सुरूपायां सत्यामपि त्वयि ज्ञानलेशो न ज्ञायते यतः सति ज्ञाने स्वपति का स्त्री विस्मरति । इत्थं वदन्नन्तरागतः स म समास्त । तथा दृष्ट्वा प्रेमला व्याघ्रदर्शनेन गौरिर्वत्र कोणे तस्थौ । यतो यथोत्तमानि पुष्पाणि शिरस्यारोहन्ति बने वा पतन्ति, तथैव पतिव्रतानामपि वपुषो द्वे गती भवतः - तस्य स्पर्शं पतिः करोति वाग्निः ।

Page #93

BREAK
उक्तञ्च-गतियुगमय चाप्नोत्यत्र पुष्पं वरिष्ठं, त्रिनयनतनुपूजां वान्यथा भूमिपातम् ।
विमलकुलभवानामङ्गनानां शरीरं, पतिकरकमल वा सेवते सप्तजिहम ॥ १३ ॥ इत्थं दूरवर्तिनी प्रेमलां वीक्ष्य कनकध्वजेनोक्तम्-प्रिये । इयहरे कथमास्से ? अत्राऽऽगच्छोपविश विषयभोगविलासच कुरु, अयम- Pil वसरो वारम्वारमागमिष्यति किम् ? शीघ्रगामिनोऽस्य यौवनस्य गमने कालो न लगिष्यति । अद्य प्रथमसमागम एवंदृशो वियोगः । कथं क्रियते ? त्वं सौराष्ट्राऽधीशस्याऽऽत्मजाऽहश्च सिंहलाऽधीशस्य कुमारोऽस्मि । ईदृश्योगस्तु द्वयोः पुण्योदयात्प्रसन्न एव विधातरि सञ्जातः । एवं प्रजल्पन स प्रेमलासन्निधिं गत्वा स्थितो यावत्तस्याः पाणिग्रहणायाऽचेष्टत, तावदेव सोचैरुवाच–अरे पापिन् । दुरे तिष्ठ, सम्प्रति ते सकलभेदो मया ज्ञातः, न च त्वं मे पतिरसि | स्वपति सम्यग् जानामि त्वन्तु कुतोऽपि मृषा मे गले पत-||
। परं परकीया स्त्री स्वकीया भवितुं नाऽई ति, तवाऽनयाऽज्ञानतया त्वयि मे दयोल्पद्यते । कुष्ठिनि सत्यपि वं| गुप्ताऽऽवासे कथं रक्षितः १ अहो ! श्लाध्यतमं ते सौन्दर्यम्, अतो बहिनिःसरणेनाऽवश्यं त्वयि कस्यचिद्दर्दृष्टिपतनशंकाऽऽसीत् । गच्छा:धुना तूष्णीं गमनेनैव ते कल्याणमस्ति । कपीनां मुक्ताहारपरिधानस्य वाञ्छा न कर्तव्या, चास्मिन् पर्यके चारूपवेशमात्रेणैव । त्वं मे पतिर्न भविष्यसि । देवमन्दिरस्य कलशोपवेशनेन काकः किं खगेश्वरो भवति ।
यत:-गुणैरुत्तुगतां याति, नोचैरासनसंस्थितः । सुमेरुशिखरस्थोऽपि, काकः किं गरुडायते । ॥१४॥ त्वं मे करं गृहीत्वा मां स्वपली कर्तुमिच्छसि, परं पूर्व मुकुरे सास्यप्रशंसनीय लोकहित स्त्रमुखन्तु पश्य ।
ॐॐॐॐ

Page #94

यदेत्य वादविवादो भवन्नासौतदैव तन्नाऽनाता कपिलानाम्नी तस्योपजननी प्रोवाच प्रियवधु ! दूरे क तिष्टसि ? अयं ते | पतिरनेन सहाऽऽरस्त्र, दम्पतिप्रेमप्रवर्धक वार्तालापं कुरु, यथे, सानन्दं सुखेन रमस्व, मया सह किमपि गोपनीयञ्च नास्ति । कि त्वं कथयसि ? किमयं ते पतिर्नाऽस्ति ? संजाते विवाहे मुखाश्त्रं वचः पवित्रतया कि कापि निःसार्थते ।।
यस:-पतिर्देवो हि नारांणां, पतिर्यन्धुः पतिर्गतिः। पत्युर्गतिसमानास्ति, दैवतं वा यथा पतिः ॥ १५ ॥ ___ अमुमुदन्तं यदि कश्चिच्छोष्यति, तदोभयोः कुलयोन साछेदो भविष्यति । एवंविघं धायाः कथनं श्रुत्वा प्रेमला व्याजहार-वृद्धायास्ते | मुखादन्ता अपि विगलिता पुनरेवमयोग्यं कथं जल्पसि ? तास्य वचमः प्रभागो मयि नैव पतिष्यति । एतादृशे प्रलोभवचस्थागामिनी | काचिदन्यैव स्त्री भविष्यति, स्वया व्यर्थ मम वञ्चनायाऽयमुद्योगो न कार्यः। हिंसकमन्त्रिणापूर्वत एश्यं मन्त्रणा कता तदनुसारमेवाड| खिलं कार्यमपि प्रवर्तितमिति सम्यगतगच्छामि । एवं प्रेमलाकृतमुपालभ शृण्वत्येव कपिला पहिरागता चौःपूत्कृत्वाऽकथरत-धावन्तु | धायन्तु कश्चिनिपुर्ण चिकित्सक द्रुतमाह्वयन्तु, वधूशरीरस्पर्शन कुमारकनकध्वजोहाय कुष्ठी जातः । तस्य काञ्चनमय: कायो नष्ट| भ्रष्टो जातः, अहो ! अधुना कि करवाणि क वा गच्छानि ? तावदेव रविरुदितः । | यतः-एते केतकधूलिधूसररुचः शीतयुतेरंशवः, प्राप्ताः सम्प्रति पश्चिमस्य जलस्तीर जराजर्जराः ।
चाप्येते विकसत्सरोरुहवनीदक्पातसंभाविता, माचीरागमुदीरयन्ति तरणेस्तारूग्यमाज: कराः ॥१६॥ अतो जनाः शय्यां त्यक्त्वा नित्यकर्मणः सामग्री चिन्वाना आसन् । तदानीमेव रोरुद्यमानामाकोशन्तीय कपिलां प्रेक्ष्य हिंसक
कल

Page #95

मन्त्री राजा कनकरथस्तस्य महिषी चान्ये प्रेक्षका धावमानास्तवागतास्तत्र च महान् हाहाकारः प्रवृत्तः । कुमारस्थ मातापि पूकु. त्योवाच-है पुत्रक ! किमिदं जातं ? तव वधुर्विषकन्यैव ज्ञायवे। राज्ञा कनकस्थेनाऽपि प्रजाषितम्-हा देव ! मम पुत्रस्य तद्रूपं, यद् द्रष्टुं सुदूराज्जना आगता आसन्, तत्कय गतम् ? इयं कन्या तु मम पुत्रस्य वैरिणी प्रतिभाति । यदि पूर्वमेयेयं वार्ता ज्ञाता भवेत्तदा राजकुमारेण सहाऽस्याः परिणयो न कार्येत ! सर्व वृत्तान्तमाकर्णयन्ती प्रत्युत्तरमददाना प्रेमला मनसि विधारयामास-- अस्मिन् समये मम कथनमरण्यरोदनमिवाऽश्रवणीयं भविष्यति । मम सत्यमप्युक्तमनृतं मंस्थते तस्मात्सोपयोगः काल: प्रतीक्षणीयः । उक्तश्च-कालः समविषमकरः, परिभवसंमानकारकः कालः । कालः करोति पुरुषं, दातारं याचितारं च ॥१७॥
विद्युदिवेयं वार्ता मकरध्वजनृपस्य समीपं प्राप्ता सोऽपि तत्र धापमान आगतः कनकध्वजकुमारस्य कुष्ठं दृष्ट्वाऽऽश्चर्यमियाय । सरलस्वभावत्वादप्रपञ्चज्ञेन सर्वान् सान्त्वयत्ता तेन मकरध्वजनृपेण दुर्घटनाया वृत्तान्ते पुष्टे हिंसकमन्त्रिणोक्तम्-राजन् ! भयत्पुत्री विषकन्येव प्रतीयते ?, यां स्पृशत एव मे कुमारस्येयं दुर्दशाजाता। यस्त्वस्य सौन्दयं भवता दृष्टमेव, यस्याऽग्रे कन्दोऽपि त्रपामावह मासीत्स एव क्षणे पेमा दशां प्राप्तः । अस्तु, सम्प्रति स्त्रकन्यां गृहं सुनयतु, यथेच्छश्चास्या यत्कर्तव्यं तत्करोतु, चयन्त्वनेन परिणयेन महासंकटे पतिताः । वृत्तान्तमिदं शृण्वत एव दंदह्यमानकलेवरस्य राज्ञो मकरध्वजस्य नेत्राभ्यामश्रुधारा प्रातति स्म। तदानीमेवाऽसि
माकृष्प सां हन्तुमागतं मकरध्वज पुत्रीपितरं जामाता कनकध्वजकुमारः सविनयमुवाच-पूज्यश्वशुर । इत्थं क्रोधं न कुरुतामत्र || नाऽस्या दोषो न च मे पित्रो, सकलोऽपि दोषो ममैव पूर्वकर्मणोऽस्ति ।

Page #96

क
।
यतः-सुखस्य दुःखस्य न कोऽपि दाता, परां ददाति कुबुद्धिरेषा ।
पुरावा कर्म हमेष भुज्यते, शरीरहेतोस्त्वरया त्वया कृतम् ।। १८॥ अतो भवान खीहत्यापातक स्वशिरसि न गृहातु । कुमारकनकन्यजस्याऽनेन वचसा शान्तो राजा मकरध्वजस्तं प्रोवाचभवकथनेनैव सम्प्रत्येनां मुश्वामि, अन्यथेदानीमेव हन्याम् ।
अनया विडम्बनया राज्ञो मकरध्वजस्य चेतः परं चेखिद्यते स्म । अस्मिन्नेव विचार मग्नेन राजभवनमागतेन तेन तदेवाडहवः सुबुद्धिनामा स्वमन्त्री कथितः, श्रुतसकलवृत्तान्तेन तेन भणितम्-राजन् । ईदृशी स्नेहला पुत्री कथमभिध्यसि ? अहमपि वरं 2
दृष्ट्वाऽऽगतस्तस्याऽयं रोगो न साम्प्रतिकः किन्तु सहज एवेति दृश्यते, यतोऽस्य वषुषो दुर्वासना तथा निःसरति, यथा न तात्काद लिकीति सर्व प्रपश्चजालमिव मे प्रतिभाति । तेनेत्थं कथितेऽपि तस्क्रोधानलो न शशाम, एवं प्रतियोधितेऽप्यतुष्टे राजनि पुनः सचिवेनोक्तम् -यद्रोचते श्रीमते तन्क्रियतां परं प्रान्ते पश्चात्ताप एवं भवताऽऽलम्बनीयो भविष्यति । अत उक्तम्-सहसा विदधीत न क्रिया-मविवेकः परमापदा पदम् ।।
तृणते दि विमृदय कारिणं, गुणस्तुब्धाः स्वयमेव संपदः ॥ १९॥ तदैव प्रेमला मातुः सकाशमागता पर पूर्ववृत्तान्तश्रवणेन विषकन्येयमिति विश्वस्तया मात्रा सा किमपि न पृष्टा, का कथा सत्कारादिप्रेमकुशलप्रश्नानां ! यतो ' वामे विधो भवति विश्वमिदश्च वामं तदेव चांडालानाहाय प्रेमलां श्मशाने नीलाऽस्याः शीर्षच्छेदं कुरुत, इति राजाऽऽदिष्टास्ते त्वरित तां निगृह्य पलिताः । एतद्विलोक्य किश्चिद्वक्तुमप्यक्षमास्तत्रत्या जना आश्चर्यमीया ।

Page #97

तदनन्तरं पुनर्बहुधा मन्त्रिणा बोधितेऽपि तरफलं किमपि न जातम् । इतश्च ते घातुकाः प्रेमलो सह नीस्वा यदा ग्रामघतुयथे जग्मिवासस्सदा ज्ञातवार्ताः पौरमहेभ्यास्तान् घातुकान् स्मशानगमनानिवार्य प्रेमलया सत्रा सर्वान् राजसमीपमानीय राजानं जगदुः-राजन् ! अनुचितादस्माकोधाद्विरम । ___ यता न भवति स भवति न चिरं, भवति चिरं चेत्फले विसंवादी।
कोपः सत्पुरुषाणां, तुल्यः स्नेहेन नीचानाम् ।। २० ।। जामातुर्जायमाने कुठेऽस्याः कोऽपराधस्तदस्माकं प्रार्थनामङ्गीकृत्य राजपुत्री जीवदानेनाऽनुगृणीष्व । सुशीला दुाशीला वा पुर्वी पिता क्षमत एव । वैदेशिकाना दुर्जनानां वा वचः प्रमाणीकोन्थमनों न कार्यः । एवं बहुकथितेऽपि तत्क्रोधाऽहिविषस्तथा चटितो ४ यथा किचिदपि नोत्ततार, निराशाच थेष्ठिनो निजं २ निकेतनमाजग्मुः । इटित्येनां जहि, अस्था मुखमप्यवलोकितुं नेच्छामीति II
राज्ञाऽऽज्ञप्तास्ते चांडाला सदैव तया शमशानमभिप्रतस्थिरे, तेनाऽखिले नगरे महान् हाहाकारः संजातः । गते श्मशाने बद्धाञ्जलिमिर्शतुकै प्रेमला प्रोचे-हे राजकुमारि ! पित्रा ते वधायादिष्टैरस्माभिस्तदाज्ञावश्यं पालनीया भविष्यति, अतोऽस्माकं जीवन व्यवसायश्च धिक् ! यदि वयमेतत्कार्य न कुर्शम तदाऽयैतत्पर कि कर्तव्यं भवेत ? पूर्वजन्मार्जितफापेनैवेदानीमस्माकमीदृनं गर्हितं कर्म कर्तव्यं भवति । अतोऽनेन कर्मणा जन्मान्तरेऽपि नरकादो पक्तव्यं भविष्यत्यस्माकम् ।।
पता-जठराग्निः पचत्यन्नं, फलं कालेन पच्यते । कुमन्त्रैः पच्यते राजा, पापी पापेन पच्यते ।। २१ ।। किच-पुरुषः कुरुते पापं, बन्धुनिमित्तं वपुर्निमित्तं वा । वेदयते तत्सर्व, नरकादौ पुनरसावेकः ।। २२ ।।

Page #98

R
E
__उदर एव पापकारण, अयमेव निखिलं पापं कारयति । हे राजकुमारि! एतदर्थक्षन्तव्यावयं, अतःपरं स्वेष्टदेवतां स्मृला स्वकनईतव्यपालनायामानाज्ञापय । नीशुजीवाद लौनिकता निमावि विलोक्य सा मनागपि भीता नाऽभूत् । तद्॥ पटनार्थश्च श्वशुरादीनामेव दोषोऽमन्यत न पत्युः, अतः स्वकर्म निभर्सयन्ती सा वातुकोक्तं श्रुत्वैव किलकिलाशब्देन हसन्ती
तान स्वकर्तव्यपालनायाऽऽदिदेश ।
एतत्तस्या धैर्य विलोक्य साश्चर्यास्ते घातुका मनसि चिन्तयामासुः-अहो ! किमिदं वृत्तम् ? सन्मरणकालेऽपीय इसति, अतोऽन किमपि रहस्यमस्तीति तर्कयद्भिस्तैः पृष्टम्- राजपुत्रि ! अग्रे मृत्युं दृष्ट्वाऽपि कथमिदं ते हास्यम् ? श्रुत्वैतचयोक्तम् अरे भ्रात: ! अत्र ममास्य हासस्य कारणे कथितेऽपि को लाभा १ ९ यदि महाराजेन पृष्टं भवेत्तदा वक्तव्यमासीत्परं तेन तु न पृष्टं च च मे भाषितं श्रुतं, अपितु जनानां मिथ्यामाषणमाकायैव स भ्रमे पतितः, एतदर्थमेव में हास्यमायाति । यदीदानीमपि सश्रोतुमिच्छेत्तदाऽहं समस्तं तथ्यं कपितुं शक्नोमि,तच्छ्रत्याऽवश्यं वो उन्मीलिष्यतः । विदितवातास्ते घातकाः स्वान्ते चिन्तयामासुः
राजकुमार्या एतदखिलं वृत्तं राजे निवेदितव्यम्, अन्यथा रुटो राजा मलमुक्तवृत्तं कथं न निवेदितमिति वदेत्तदाऽस्माकमनिष्टं भवे- 6 | दिवि विचिन्त्य तद्रक्षार्थमे नरं नियुज्याऽपर सुबुद्धिमन्धिणमुपेत्याशेषमुदन्त तस्मा अबोचन । प्रान्ते तैरुक्तम्-राजकुमारी सस्था | निरपराधैव प्रतीयते, अत एककृत्वस्तदुक्तिरवश्यं राक्षे श्राव्या, राजानमन्तरेण केभ्योऽपि सा निवेदितुं नेच्छति । नौचमुक्तमस्तिः मद्वचसि श्रुते सकलरहस्यको राजा मविष्पति, ततो भवानुपराज गत्वा तवृतान्तश्रवणाय तमनुरञ्जयतु पुनर्यादृशी ददिच्छा । ।
ATERPRERNE

Page #99

I
T तदानीमेव राजसमीपमागतेन मन्त्रिणा राजोक्त:-राजन् ! कुमारी स्वान्तिमसमये मवते किमपि निवेदितुमिच्छति । तत्कथन
सत्यमसत्यं योचितमनुचितं वैकवारमवश्यमेव श्रोतव्यं, नीतिरप्येवमेव वावदीति-सामान्यापराधिने स्वनिर्दोषतां प्रमाणीकर्तुमक्सरो दीयते, पुनरियन्तु भवतः प्रियपुत्री यात्र किमप्यनुचित कार्य भविष्यति, तदा जगति सहाप्रतिष्ठया भवतः पश्वासापोऽपि भविष्यति ।
यत:-सगुणमपगुणं वा कुर्चता कार्यमादौ, परिणतिरवधार्या यत्नतः पण्डितन ।
__ अतिरभसकृतानां कर्मणामाविपत्ते-र्भवति हृदयदाही शल्यतुल्यो विपाकः ॥ २३ ।। भादित एवाऽहं भवते न्यवेदयम् - वैदेशिकाना विश्वामः कदापि नो कर्नव्यः ! यतः-अज्ञातकुलशीलानां, धूर्तवेश्याविदेशिनाम् । विश्वासो नैव कर्तव्यो, विश्वासाश्चयन्ति ते ॥ २४ ।। म यदि भवान् तां विषकन्यां मत्वा तन्मुखावलोकनं पापं मन्यते, तदा तां यमनिकायां समुपदेश्य तत्कथन श्रोतुमर्हसि । |
मनुष्यताया न्याय्यत्वाच ममेमा प्रार्थनां सम्धक स्वीकृत्य तत्कथनमेकवारमवश्यं श्रोतव्यमित्येव श्रीमन्तं प्रति ममानुरोधोऽस्ति । राशा मन्त्रिणोऽनुरोधोऽस्मिन विषये स्वीकार्य एवाऽभूत् । तस्य वन्मुखावलोकनेच्छा नाऽऽसीदतो मन्त्रिमा प्रतिसीराव्यवस्था
कारिता । सदैव वधस्थानादानाय्य सा तत्रोपवेशिता । ततः सचिवेन स्ववृत्तान्तं निवेदितुमाया सा मुदिता सती नम्रतया सम | निखिलं घृत्तान्त निवेदितुं लग्ना-पूज्यपितः महं भवदने स्तोकमपि शब्दमसत्यं न वदिष्यामि ।
यत:-सुखी न जानाति परस्य दुःखं, न पौवनस्था गणयन्ति शीलम् ।
आपद्गता निष्करुणा भवन्ति, आर्ता नरा धर्मपरा भवन्ति ॥ २५॥
B
%

Page #100

567-%20%
मम परिणयसम्बन्धे या घटना घटिता तस्या निखिलं वृत्तं यदाश्रोष्यसि, तदा भक्तो मम निर्दोषतायामवश्यं विश्वास उत्पत्स्यते। BI यधपीमा वार्ता कथयन्त्या मे महती वा भवति, तथाऽप्यशक्यत्वादस्यास्तवस्फोटनं यदि न कुर्यो तदा तत्फलं मपैर भोक्तव्यं । 8 भवेत् । पितः शृणु-सर्वप्रथम भवन्समिदमेव मदितुमिच्छामि-तत्र रात्री येन सह ममोद्वाहोऽभूत, यस्मै च माता इस्त्यश्वादीनां प्रदान
कतं, सोज्यं वरो नैव सत्तामाधीशो राजा चन्द्र एवासीत, तद्वार्तया मे यद् विदितमभूमौवाह कधितुं शक्नोमि, पचन्द्राने पसे H सर्वथाऽगण्याः सन्ति । अत्र मदुतावसन्यलेशोऽपि नास्ति, यदि नत्र किनिदप्यसत्यं संभवेसदा मे तदेव मृत्युदंडं दातुमर्हसि ॥ यदेकस्मै चौराय दीयते। तमिशम्य मध्ये मन्त्रिणोक्तम्-हे राजकुमारि ! शव पतिरामानरेशोस्तीति मेदस्त्वया कथमझापि ? त्वत्सनिधौ तस्य कि प्रमाणमस्ति ? एतत्सर्व पितुरने स्त्रया स्पष्टतया प्रकाशनीयम् ।
निशम्य किञ्चिालनमाना सोवाच-पितः । यदा वयं विवाहान्तेऽक्षक्रीडां कुर्वाणा आस, तदा तेनाऽनेकशस्तथोक्तं येन में ६ तद्विषये संशय उत्पन्नः, पश्वासथायन्त्या मयाऽऽमानरेशोऽयमिति निश्रितम् | पुनरक्षदेवनकाले तेनामानगर्याः सौन्दर्यस्य । सत्यान्तस्य च बहुशः प्रशंसा कृता, तदा तद्वचः श्रुत्वाऽहं चकिताऽभवम्, परं सिंहलपुर्या वर्णनमकृत्वाऽभानगर्या वर्णन कर्य
क्रिपते ! तमाऽहमपोधिषम् । इत्थमेवाऽशनार्थ समुपविष्टेन तेनाध्यान्यपि वचनान्युक्तानि, यस्तस्याऽभानगर्या सह घनिष्ठः ४ा सम्बन्धो विदितोऽभूदिति सम्प्रति तस्याऽऽमाधीसत्वे में मनागपि सन्देहो नाऽस्ति । तद्वचसि प्रचुर माधुर्य लावण्येन च स
कामतुल्यः, अपन्तु कुष्ठी काकवदस्ति, क स देवकुमारः क चायं प्रेतबन्धुः । पितः । यदा वयं तत उत्थाय सदावासमगज्छाम, तदा स बहुशो बहिर्गमनाय कृतचेष्टो मया वारितः । धणान्तरे तत्र समागतस्य हिंसकमन्त्रिणो जल्पनं निशम्पैकत्रककोणे
ॐॐ
DeclentCSC

Page #101

x
& स्थितां मां विलोक्याभापतिहिंसकमन्त्रिसंकेताचवस्त्वरितमेव निरगच्छत् । तेन सहैव कृतबहिनिर्गमनधेष्टापि हिंसकमन्त्रिणा
रूद्वाऽहं यदि तदानीं लज्जागर्ने न पतेयं तहदानीमियं घटन। कदापि नो घटेत । प्रस्तु, सोया पतिमवनकामनया ममान्तिकमागतो विविधो वार्ता विरचितुं नग्नः । यदा सस्वस्तिरस्कृतं मया तदा धात्र्याऽऽगत्य कोलाहलः कृतः, समे चैकीभूय जना मां विषकन्पेयमिति बल्पितुं लग्नाः । स कनकध्वजस्तु पूर्वत एव कुष्ठयासीदित्येते: पूर्वसादेव षड्यन्त्रो रचित इति मन्ये । पितः ! एतत्सर्वमक्षरशोऽई सत्यं वदामि-अहन्त्वन कृष्टिनं विवाहकरमोचनाक्सरेऽपि नैवाऽद्राक्षं मम पतिस्वा. मापुर्यधीशोऽस्ति, सिंहलनरेशेन भवान्प्रच्छलितोऽहश्च व्यथं दुःखिनी कृता, अतःपरमपि श्रीमतो विश्वासो न मवेतदा यदिच्छसि तस्कर्तुमर्हसि यतो दुहितुर्भाग्यन्तु पितुः करे तिष्ठति । भवान् यदाशापयिष्यति तदेव मया कार्य भविष्यति, परमेतेषा धूर्तानो वचसि भववा विश्वासो न कार्यः । मम तु कथनमात्रमुपायोऽस्ति यदि भवान् मयि कोपं करिष्यति, मदुसौ च न श्रद्धास्पति, तदा भवति मम किश्चिद् बलं नाऽस्ति ! अपितु यत्करणीय सविचाथैवेति भवन्तं प्रति ममाऽनुरोधोऽस्ति । यत:-शल्पचह्निविषादीनां, सुकरैव प्रतिक्रिया | सहसा कृतकार्योस्था-ऽनुतापस्य तुनौषधम् ॥ २६ ॥
__ येन भवतः सुयशोवृद्धिर्भविष्ये च पश्चातापोऽपि न कर्तव्यो भवेत, तदेव ममाऽन्तिमं निवेदनमस्ति । तस्यास्तत्कयनं श्रुत्वा KI सचिवेन भणितम्-स्वामिन् ! राजपुत्र्याः कथनमक्षरशो मेऽतीव सत्यं प्रतीयते यथार्थतोऽयं कुष्ठी नास्याः पतिः । ततः सम्प्रत्येना IPI निदोषी छमारी राजमन्दिरनिवामायाज्ञापय, एकश्च भृत्यमामानगरी प्रेष्य राजानं चन्द्र शोधयित्वासस्मिन् मिलिवेखले पचान्वे

Page #102

ज
T:
०॥
पृष्ठे चाsनायासेन तद्रहस्यज्ञानं भविष्यति । तद्ज्ञानं विनाऽस्यै दण्डदानं महदनुचिर्त सदाचारविरुद्धं च मत्रिष्यति ।
अत उक्तम् - दुःखं वरं चैव वरं च भैक्ष्यं वरं च मौरव हि वरं रुजोऽपि ।
मृत्युः प्रवासोऽपि वरं नराणां परं सदाचारविलंघनं नो || २७ ॥
ततो राज्ञोक्तं - एतत्कथन श्रवणेनाऽस्माभिः सह तैः सिंहलेशादिकैः कपटः कृत इति ज्ञायते, तथाऽप्येनां स्वगृहे रक्षितुं नाहमुत्सहेवो रहस्यमाशिपर्यन्तं त्वमेव स्वगृहे रथ । एतदाकर्ण्य मन्त्री तो स्वाऽऽजसधमानिनाय ततो भोजनादिकं कारयित्वा शान्तायां तस्यां मन्त्रिणोक्तम् पश्य पुत्र 1 यस्य रविश्वेश्वरो मवति, तस्य कोऽपि किमपि कर्तुं नाऽईति । गता तेऽशुभवेलान्तः परं तु मङ्गलमयप्रभोदयया सर्व मङ्गलमेव भविष्यति । अहन्ते पत्युः शोधनं कारयित्वा महाराजस्याप्रसभतां शीघ्रमेवापसारयिष्यामीति कस्याऽपि विषयस्य त्वया चिन्ता न कार्या । तस्याऽनया सान्त्वनयो शान्ता सा कियन्तं कालं यावत्स्वीयं कृत्स्नमपि दुःखं विसस्मार | सदैव सायंकाले राजा मकरध्वजः स्त्रराजसभायामुपवेशनं कृतवानासीत् । अत्रान्तरेऽवसरं ज्ञात्वा मन्त्री राजानं प्रत्यूचे - महाराज ! राजकुमार्याः परिणयवार्ता स्थिरीकर्तुं मन्त्रिचतुष्टयं सिंहवपुरीं प्रति प्रेषितमिति भक्तो नो विदितमस्ति किम् ? ततः परावृत्या दे तस्मिन् तेन कुमारलाक्ष्ण्यस्य महती प्रशंसा कृता । अतस्तान् मन्त्रिण आकार्य प्रष्टव्यम् - तैर्दृष्ट्वाऽदृष्ट्वा वा तत्प्रशंसा कृता, यवस्वस्याऽयं रोगः पुरातन इव ज्ञातो भवति, तस्मादस्माकमत्र विषयेऽवश्यं परीक्षा कर्तव्या । एतच्छ्रुत्वा राजा तमुवाच --- करणस्याऽदर्शन किम् १ अस्य परीक्षा सम्यत्येव भवितुमर्हति । तानधुनैवाऽऽकार्याऽशेषं समाचारं पृच्छतु । सदैव

Page #103

सुबुद्धिनाऽऽद्धृतास्ते राज्ञा पृष्टशः - विवाहनिश्वयार्थ तत्र गतैर्भवह्निः कुमारो दृष्टो न वा १ सम्प्रत्यहं यथार्थं श्रोतुमिच्छामि, यदि भवन्तो मिथ्याभाष्य मच्छलनाय चेष्टिष्यन्ते तदा तनिमित्तं कठोरादपि कठोरं दंडं दास्यामि ।
यतः - अहो ! अहीनामपि खेलनेभ्यो दुःखानि दूरं नृपसेचनानि । एकोsहिना मृत्युमुपैति दष्टः सपुत्रपौत्रस्तु नृपेण दष्टः ॥ २८ ॥
राज्ञो भाषितं श्रुत्वैव विच्छायमुखास्ते परस्परं मुखावलोकनं कर्तुं लग्नाः । राजा ये यमपश्यत्स एव प्रथमं तं पृच्छत्विवि नेत्रसंकेतं कुर्वन्नासीत् । सुबुद्धिना तेषां तदवस्थां विलोक्य राज्ञः कर्णे प्रोक्तम् — राजन् ! मम तु स कपटमयं प्रतिभाति, एते सर्वे प्रथमं वक्तुं धिभ्यति, अंत एते चत्वारोऽपि रहसि पार्थक्येनाहृताः प्रष्टव्याः, येन समस्तं रहस्यं विदितं भवेत् । सुबुद्धिवचो युक्त शाला देष्वेकतमं मन्त्रिणमाहूयैकान्ते सत्यकथनाय राजाऽवदत्, बद्धाञ्जलिना तेनोक्तम् - महाराज ! मया मल्लवणो भक्षितस्तस्माद् भवत्समक्षे कदापि मिथ्या न वदिष्यामि । मया भवत्कार्येऽवश्यं त्रुटि कृता, यदा सिंहलपुर्यो सर्वे वयं कुमारदर्शनाप परिणयनिश्रयाय चाऽगच्छाम तदाऽऽजसे विस्मृताऽङ्गुलीयकाऽऽनयनाय तत्र गते मध्यस्तर एव कुमारं विलोक्यैतैस्त्रिमिर्विवाहः स्थिरीकृतः । न त्वहं स्वनेत्राभ्यां कुमारमद्राक्षं न च वार्तायां कंचिद् भागमग्रहीषम्, अतोऽद्धं नैजमागोऽङ्गीकृत्य भवन्तं क्षमाप्रार्थनां याचे । तस्य तद्वचनं श्रुत्वा राजा विषेद --- यदन्यद् वृत्तं तथ्यमतर्थ्य वा स्थात्किन्त्वेतेन बरो न दृष्ट इति तु निर्विवाद एवाऽस्ति । अत:परमन्यः किं कथयति १ तत् श्रोतव्यं तदैवाऽन्यमपि तथैवाऽऽय पृष्टे सति तेनोकम् — राजन् ! सर्पो बहिस्तिर्थक चलतु नाम,

Page #104

| किन्त दिलप्रवेशकाले तस्य तत्कौटिल्य स्याज्यं भवति, तथाई तस्यास्सा सस्य २ कथयामि । महाराज ! सब त्वेतदस्तिविवाहवार्तालापदिनापूर्वदिने कृताऽधिकभोजनस्प मेऽजीर्णतया पुरीपोत्सर्गचिन्तोत्पत्रा तेन तत उत्थापानं पहिरागवः, पया- " देच निश्चितो वरो गौरा थामो वा तमाऽहं जानामि या च मे तदवलोकनच्छासीत्सा मनरपेवाऽतिष्ठा
ततम्हतीये चारो पृष्ट तेनोक-महान विवाहयात निर्धारणकाले वरः काणः कुञोऽयो वेति मया न दृष्टस्तत्र न मे दोषो यतस्तदानी सिंहलपते गिनेयः क्रोधेन कुत्रचित्पलायितो गच्छमाऽऽसीत्तमानयितुं लोकरहं प्रेषित इतश्चैदेखिमिरेव | विवाहो निर्धारितः । यद्यहं तत्र स्यां तदाऽवश्यमेव पश्येयम्, परं किं करोमि ? ममेयं त्रुटियथार्थमस्ति, नात्र मेऽपराधोऽस्ति । एतदाकर्म्य राजा शान्ते चिन्तितुभलगत---अनेनापि बरो न दृष्टा, स्वाऽपराधश्च गोपयितुमाडबरं तनोति, अतस्तुर्यमाकार्य प्रष्टव्यं, यत्स किं कथयति । तदनन्तरमेवाऽऽहूतं समपृच्छत्-महाशय ! सम्प्रति भवतो वेलाऽजाता यद्यसत्यं वदिष्यसि तदा तस्य दंडो भवत एव भोक्तव्यो भविष्यति ।
यतः-पुरुषः कुरुते पापं, अन्धुनिमित्तं चपुर्निमित्तं वा । वेदयते तत्सर्व, नरफादौ पुनरसावेकः ॥ २९॥ ___ तनिशम्य तेनोक्तम्-राजन् ! अनृतं बहुकालस्थायि न भवति, अतोऽहं सत्यं वदिष्यामि, मिथ्याऽऽभाष्याऽदण्यापेक्षया सत्यमुक्त्वा दंडोऽपि कर इति मे सम्मत, तथ्यन्वेतदस्ति, यसिंहलेशः कथमपि कुमारं विवाहयितुं स्वीकृतो नासीत्परं हिंसकमत्रिणा विवाहो निर्धारितः । तदनन्तरमस्माकं वरदिदृशायां सत्यामपि विविधवार्तया स कालक्षेपणं कर्तुमलगत् यथा-कुमारो मातामहापासे विद्यते, स ततः सम्प्रति नागन्तुमईति, पुनर्यदाऽस्माभिरत्याऽऽग्रहेणोक्तम्-कुमारमदृष्ट्वा वयमितो न गमिष्यामस्तदा ।
करोड़

Page #105

तेनास्माकं चतुर्णामपि कोटिदीनाराणां पारितोषिकमेकैकस्मै प्रदत्वम्, यतो दानमाहात्म्येनेह परत्र च किश्चिदपि दुस्सायं नास्ति।
यतः-दानेन भूतानि वशीभवन्ति, दानेन वैराण्यपि यान्ति नाशम् ।
परोऽपि बन्धुत्वमुपैति दाना-सतः पृथिव्यां प्रचरं हि दानम् ॥ ३० ॥ राजन् ! सर्वेषामपि प्राणिनां लोभो दुरत्याज्य इति बद्धमुखा वर्ष तदानीभेव सर्व निश्चित्य वरदर्शनं विनवागताः । तस्माविश्वयं भवन्तं प्रति विश्वासघातका: स्मस्तदर्थ दंड्यानस्मान यधारुचि दंडयितुमर्हति, अत्र मिथ्यालेशोऽपि नास्ति । तद्वचसा विश्वस्तो राजा प्रेमलाया निर्दोषता नितराममन्यत । हे प्रिय पाठकाः ! पुण्योदये जाते सर्वेऽपि सानुकूलता बजन्ति । अतश्चोक्तम्-न देवतीर्थन पराक्रमेण, न मन्त्रतन्त्रैर्न सुवर्णदानः ।
न धेनुचिन्तामणिकल्पवृक्ष-विना स्वपुण्यैरिह वाञ्छितार्थाः ।। ३१ ॥ तदा राक्षा सुबुद्धिरूपे-मन्त्रिन ! अत्र विवादे तु बहुप्रपश्चोऽस्ति, एते चत्वारः प्रलोभने पतिता अतस्तैरदर्शनं निनैव विवाहो निर्धारितः। त्रयस्तु लोभनाले पतिता बालका इन कपोलकल्पिता का श्रावयन्ति । तत्र प्रलोभनेनाऽनुचितकारिणाम येतेषां क्या
दोषो न मन्ये, यथा सिंहलेशेन तन्मन्त्रिणा चातिकृतापराधं मन्ये । यतस्ताम्यां शास्वाऽपि भूवपूर्वकृष्टिनः कुमारस्य सकलदूषण हैं। महितः शिरसि स्थापनाय चेष्टितमस्ति । अत एतान स्वपन्त्रिणो मोक्तुमिच्छामि, पर सिंहलेशादीनां विषये ते को विचारः ? सा
दिनोक्तम्-सर्वतः प्रथम प्रेमलाया यथार्थपतेरन्वेषणं कार्य, तच्छुद्धिं तद्वार्ताश्रवणश्च याबदस्य विवादस्य तवनिर्गमन कथं भविष्यति
।

Page #106

भ
॥ भवस्तावत्कालपर्यन्तं सपरिवारः सिंहलपतिः कारागारे रक्षणीयो यस्मादिमे हिंसकामात्यादयः सामान्यापराधिनो न सन्ति । राशे || मकरध्वजाय सचियोक्ती रूचे, अतो द्वयोर्नुपमन्त्रिणोः कोऽपि गुप्तविचारोऽभूत, पश्चानिमन्त्रिप्तः स सचिवपरिवारयुतः सिंइलाधीशो
भोजनार्थमागतस्तदा राजा मकरध्वजा सिंहले जानी, कनकवलमार, हिंसकमन्त्रिण, कपिलाधात्रीश्च प्राहयित्वा शेशजन्यान् सिंहलपुरी प्रस्थापयामास । सम्प्रत्येते पञ्च जना विमलापुर्याः कारावासे स्वकर्मफलं भोक्तुं लग्नास्तेषां स्वदुष्कृत्यै चावीव पवासापो भवति स्म, परं तेनेदानी को लाभोस्ति ।
___अथ श्रीचन्द्रराजसंस्कृतचरित्रस्य त्रयोदशपरिच्छेदे आभानरेशस्याऽन्वेषणम्
प्रेमलाया निदोषप्रमाणितायां राजा मकरध्वज आमानरेशस्य शोधनं कारयितुं लग्नः, तत्कृते उनका महती दानशाला | निर्मापिता। तत्र प्रेमलामधिकारिणी कृत्वोक्तम्-प्रियपुत्रि ! निशामय, अत्र यावन्तः पान्था आगच्छेयुस्तेभ्यः सर्वेभ्योऽभवत्रादिक | दवाऽभानगः समाचारः प्रष्टव्यः, केनाऽप्युक्ते समाचारे शीघ्र मे निवेदनीयः । पितुरस्मादादशात्तत्रोपविश्याऽभ्यागतेम्पो | || निरन्तरं सदानं ददत्या तया प्रायः सर्वे पान्थाः पृष्टा:-देशदेशान्तरे भ्राम्यद्भिर्भवद्भिरामानगरी किं दृष्टाऽस्ति । तथा तद्राझ
चन्द्रस्य नाम श्रुतमस्ति किम् ? तेष्वधिकांशास्तु निराशजनकमेवोतर दत्तवन्तो यथा पृथक् २ जगदुः--वयं तस्यां दिशि गता एव नहि, कश्चिमामाऽपि नानौषमिति, कश्विञ्च को राजा चन्द्रः कुत्र वास्तव्य इति जानाम्यपि नेति । एवंविध प्रश्नोत्तरं श्रुखोदासीना सा रहस्यूपविश्याऽश्रुधारा मुक्तवती चान्ते शान्तिमवलम्बितवती, एतदतिरिक्त सा कर्तुमेव किं शक्नुपात !

Page #107

18) भर्तुः शोषनायाऽन्यः कश्चिदुपायोऽपि नाऽसीत्, अतः स्वयं मनो दृढ कृत्वा स्थितवती सा स्वमनोदुःखबातों कमा अपि नाड
चकथत् । अथैकदा विमलापुर्युद्याने जंघाचारणमुनेरागमनं जातं वनपालेन मुन्यागमनवर्धापितो राजा मकरध्वजः प्रेमलया परिचारेण च सत्रा तद्वन्दनार्थ तत्रागच्छत् । चाने के नागरिका अपि तेन सह जग्मुर्जसाचारणमुनिराज वन्दित्वा सर्वे यथास्थानमासत । तेनाऽनन्तरं दत्ता धर्मदेशनां श्रुत्वा बहुमव्यजीवानां प्रतिबोधप्रातिर्वभव, तैश्च तदानीमेव गुरुसमक्षेज्नेकविध व्रतनियमादिक जगृहे। 1
यतः-इह नावे कलयांत लधुरपि, महतां सङ्गेन कमपि महिमानम् ।
लखन्यति शशिनि लीन:, खमण्डलं हेलया हरिणः ॥ ३२ ॥ प्रेमलाऽपि शुद्धसम्यक्त्वधारिणी श्राविकाऽभूत् । अन्यत्र कृतविहारे गुरौ सर्वे स्वस्वस्थानमागताः प्रेमलाऽपि ततःप्रभृति जिनवन्दन पूजनादिधर्मकार्येषु च विशेषेणाऽनुरक्ता जाता | साऽनुचणं नवकारमन्त्रस्य जपं कुर्वाणा पुण्यमय जीवनं गमयन्ती धन्यंमन्या जाता। यता-अपुग्यो हि कप्पतरू, एसो चिंतामणी अपुल्यो अ। जो शायइ सयकालं, सोपावइ सिषसुदं विउल ॥३३॥
गतेषु कतिपयदिनेषु तनमन्त्रप्रजपनप्रमावात प्रकटीभूतका शासनदेवता प्रेमला प्रोवाच-मगिनि ! ते पविरवश्यं मिलिष्यति, म किन्तु सम्प्रति तत्र विलम्बोऽस्ति । विवाहदिनात् पोडशवर्षे गते तेन सह ते संगमोऽवश्यं भविष्यति । सावत्वयेत्यमेव परमात्मनो । भक्तो कालो निर्गमनीया, कापि चिन्ता च न करणीया ।
- प्रेमलयैष समाचारः पितृम्पां निवेदितस्तेन तावपि निषिन्तों जातौ । तन्मन्यस्य तत्तत्ववपमा विलोक्य तथाऽतिभदाक्ती हैं सा पूर्वापेक्षयाऽप्यतिप्रेमतस्तनपं का लग्ना । सा दर्शनपूजनादिना जिनचैत्यस्य निरन्तरभक्तिं कुर्वाणा यथाशक्ति सपश्चर्यामपि

Page #108

कृतवरपासीत् । अर्थकदा कुतविदेशाद्विचरन्त्येका योगिनी सवाऽजाता, करस्थया सुवीणया स्वस्वर संगमय्य सुगायन्तीं तो प्रेमला | विलोक्य स्वसभिषावाहूयाऽपृच्छत्-भगवति ! कुत्र ते वासस्थानम् ? तयोक्तम्---इदानीन्तु यत्रैव तिष्टामि, तत्रैव वासस्थानमपि विरचयामि, परं कस्मिंश्चित्काले पूर्व दिशामा एकदेशे निवसिताऽमम् । मनोझतमस्तक्षेपः, गैरिकवस्त्रं, वपुगौरवर्ण, शरीरे वैराग्यप्रभा, मधुरा कंठस्वाश्चैनैदेर्शकाः सघ आकृष्टाः सन्तः श्रद्धाभक्तिपर्वकं तां योगिनी प्रणन्तुमलगन् । यत:-सुभाषितेन गीतेन, युवतीनां घ लीलया । न भिद्यते मनो यस्य, स योगी अथवा पशुः ।। ३४ ।।
योगिनी तदानीं स्ववीणायां कस्यचिदादर्शतस्नृपस्य गुणगानं कुर्वत्यासीप्रेमलयाऽपि तदतिप्रेम्णा श्रुत, पूर्णे गानेच तया पृष्टयोगिनि ? कस्येदं गुणगानं क्रियते ! तयोक्तम्-पूर्वदिशि चन्द्रनामा एको राजा राज्यं शास्ति स्म, स च नृपेष्वादभूतोऽवर्तत। रूपगुणादिपूर्णस्य तस्यैवानं भवितवत्यहं तं प्राणेभ्योऽप्यधिकमाकांक्षितवती । अधुना तत्सपत्नीमात्रा केनचित्कारणेन स कुक्कुटो | विहितस्तेन खिमाह में देखें परित्यज्याजाऽगता, सर्वत्र चाऽटिता, परं ततुल्यः सञ्चरित्रः सुपुरुषो ममाऽक्षिगोचरो नाऽभूत्ततोऽहनिशं तद्यशोमानमेत्र मया क्रियते । इयं योगिन्धुक्तिः प्रेमलायें बहु ब्यरोषत, तदा सैवंविधा वार्ता श्रुत्वा मम पतिदेवस्य पूर्णशुद्धिमिलिसेति जानती द्रुतं योगिन्या सह राजान्तिकमागता | योगिन्या च राज्ञश्चन्द्रस्य सकला वार्ता विज्ञापिता, तेन राजा मकः || रखजो महान्तमानन्द प्राप्तस्सन प्रेमलामुवाब-प्रियपुत्रि : निःसन्देह ते कथनं सत्यं वर्तते, तब पतिरतिभाग्यशाली ज्ञायते, तदेशस्वितो दूरेऽस्ति, सहैव सन्मात्रा सचरणायुधो विरचितस्तमासत्संगमोऽतिदुष्करोऽस्ति, अतस्त्वया चिन्ता परित्यज्य धैर्य धारणीयम्।

Page #109

*
CAME
यतः-सदा सदाचारपरायणात्मना, विवेकधाराशतधौतचेतसाम् ।
जिनोदितं पण्डितमृत्युमीयुषां, न जातु शोच्य महतां डाधिनले ॥ ३५॥ अनुकुले देषे सर्व शोभनं भविष्यति, पितुरमुमुपदेशं ध्यानपुरःसरं श्रत्वाऽनन्तरं सा तां योगिनी सहाऽऽनीय प्रेमभरेण भोजयामास । वतः सा यथासमयमन्यत्र गता, प्रेमला च पूर्ववत्पति सरन्ती धर्माऽऽचरणेन सुखेन कालं व्यतीयाय | यता-धर्मेण हन्यते व्याधि हन्यते वै तथा ग्रहाः । धर्मेण हन्यते शत्रु-र्यतो धर्मस्ततो जयः ।। ३६ ॥
___अय श्रीचन्द्रराजसंस्कृतचरित्रस्य चतुर्दशपरिच्छेदे वीरमत्याः प्रपञ्चः-- कुक्कुटभूतस्य राशचन्द्रस्य मासे गते तद्दर्शनं विना प्रजाः क्षोभमागताः । गुणावली तु श्वभूमयेन ककवाकुमदृश्यमेवातरक्षत् । । यतः पुनरप्रसन्नतायाः कारणे प्राप्रे श्वश्रूतं जीवन्तं न त्यक्ष्यतीति तस्या विश्वास आसीत् । एकदा संभ्य नागरिका मन्त्रिमदमीपमेत्योचुः-हे मन्त्रिन ! कृपयाध्याऽस्माकं राजदर्शनं कारय, यतो मासो गतोऽस्माभिः स न दृष्टोऽस्ति, अवोऽस्माकं मनो
व्याकुलं भवति । दर्शनमकरिष्यमाणा वयमितो देशान्तरं गत्वा निवसिष्यामः । शास्त्रकृतामप्यक्तिरस्ति-यथा निर्दयो धर्मः, त्रिी 1| सुकुलरहित मनुष्यजन्म, दन्ताभ्यां विना मजा, मूर्ति विना मन्दिर, पुत्रं विनाऽऽलय, जलं विना नदीः, चन्द्र बिना रात्रिः, नेत्राम्यां
बिना मुखश्चेति शोमां नावहति, तथा भूगति विना राज्यमपि जानीहि । यतः प्रजानामखिलं वृत्तं राजनि निमेरे तिष्ठति ।। यता-राशि धर्मिणि धर्मिष्ठाः, पापे पापाः समे समाः । राजानमनुवर्तन्ते, यथा राजा तथा प्रजाः ॥ ३७॥
करु
RAca

Page #110

-
-
AARA
यदि राजा न भवेत्तदा नगरवासेन किया, १२ एव कथं न बसेम ।। । यता-राजानं प्रथम विन्देत, ततो भार्या ततो धनम् । राजन्यसति लोकेऽस्मिन्, कुतो भार्या कुतो धनम्॥३८॥
एतनिशम्य स सुबुद्धिमन्त्री नागरिकान सान्त्वयन्नुवाच-चिन्ता जहित, नगरं त्यक्त्वाऽन्यत्र गमनेनाऽलं, मासाऽनधितो | मयाऽपि स नो दृष्टः, तथा युष्माकमिवाहमपि सदिक्षया लालायितो भवामि । अद्य राजमातुरन्तिकं गत्वाऽवश्यं तदन्वेषणं कृत्वा
यथासमाचारं भवदुभ्योऽपि निवेदयिष्यामि, कृपया तावत्कालं धैर्यमाधत्त । इत्थं बोधिताः प्रजा विसृज्य मन्त्रिणा राजमातुरन्तिकमेत्य प्रजानां वार्ता निवेदिता जमावः । नगरे विविध वातावरण प्रसरति, राजमात्रा राजा गुप्तीकृत्य रक्षितोऽस्ति, परमेवं कियत्कालं गुप्त रक्षितुमर्हतीति ? यदि में कथनमन्यथा न मन्पेत, सदा शमख, सम्पक चामुं वृनं जानीहि, इदं राज्यकार्य, न बालकानां क्रीडनमस्ति, राज्ञोऽनुपस्थित्या प्रजासु महानसन्तोष उत्पद्यते । एवंजाते जनोपद्रवोऽपि संभाव्यते, महाराजस्य बहुकालिकाऽनुपस्थितावित्यमेव किम्वदन्ती असरिष्यति, अपि च शत्रवोऽपि प्रोत्साहिता भूत्वोत्थास्यन्ति । श्रीमती राजमातेति भक्त्या किमपि गुप्त नो वर्तते, कृपया कथयतु-महाराजचन्द्रः कुत्र वर्तते कदा च तदर्शन भविष्यति ! विलम्वेन प्रकटितेऽपि महाराजे सर्वत्राऽशान्त्या घोरकोलाहलो भविष्यति । भरती नानभिक्षा, एतत्सकलं वृत्तं शायत एव तथाऽपि पूर्वमेव भवती स्चयमस्मि, येन भविष्ये ममाऽपराधं न जानीयात् । ___ यता-अरैः संधार्यते नाभि- मी चारा प्रतिष्ठिताः । स्वामिप्रधानयोरेवं, वृत्तिचक्र प्रवर्तते ॥ ३९ ॥

Page #111

F
%
S
T
.
P
.
%
%
राजश्चंद्रस्याऽन्वेषणाय मन्त्रिणा तया सहैवं वार्तायां कृतायामपि तत्प्रभावस्तस्यां किश्चिदपि न पपात । राजमात्रा मन्त्रिणा समस्तं कथनं श्रुत्वोक्तम्-मन्त्रिन ! महाराजस्याऽज्येषणं कर्तुमागतस्य ते सम्यग् विदितमेव, यजयैव स निहतोस्ति, सम्प्रति तमपरा
धमपलोतमेवं वार्ता विरचयन्नसि. पर मयि तवेदं चातुर्य सफलतां नैष्यति । बहुदिनादेत वृत्तं ज्ञातवत्यापि मया कुत्राऽपि न * प्रकटितम, यदाऽद्य पश्यामि-त्वमेचे विरुद्ध मोपाठयितमागतोऽसि तदा मम स्पष्ट वक्तव्यं मयति | ममाग्रे च सत्यवक्ता भवितुमागतोऽसि । यद्यहं निन्द्याऽस्मि, तदा त्रं कथमुचमो भवितुमर्हसि ? यदि त्वम्मेऽपकीर्तिकरस्तदाऽहमपि !
त्वां कथं निर्दोष त्यक्ष्यामि ? ममाऽपकारं कृत्वा त्वमपि सुकृतं नोवक्ष्यसि, पुनरन्ते सवापि चिन्तितं नैव सेत्स्यति । * यत्त:-सर्पाणां च खलाना च, चौराणां च विशेषतः । अभिप्राया न सिडयन्ति, तेनेदं वर्तते जगत् ॥ ४० ॥
तदुक्तिं श्रुत्वैव क्षोभितेन सेनोक्तम्-राजमाता ! किमिदमुच्यते ? वृद्धया त्वया विचार्य किञ्चिद् वकव्यम् । तद्घातक मां केन हेतुना कथयसि ? कि सेन मे चिराद्धं येन मया स हतः ? इस्थमनृतवचनेन ते को लाभो भविष्यति । 3. उपतमपि-नासत्यवादिनः सख्यं, न पुण्यं न यशो भुवि । दृश्यते नाऽपि कल्याणं, कालकूटमिवानता ॥४१॥ | अत ईश्वरस्यापि किश्चित् भयं रक्षितव्य, राज्यहितार्थ तव पार्थागतस्य मे भवती गले पतिता, परं नेदं हास्यं यन्मामित्थं
मूर्खमापादयसि | वद चन्द्र केन हेतुना कथश्च हन्तुं शक्नोमि तस्वमेव दर्शय । वत्प्रमाणञ्च तव पार्श्वे किमस्ति ? प्रतारयन्त्या || तयोक्तम्-पश्य, मन्त्रिन । चतुरो भूस्वाऽपि त्वं तुच्छमपि पत्तं नाचगच्छसि, संप्रति चन्द्रस्य वार्ताकरणमपि निष्फलं । यदि स्वं Dममाओ तव्याता पुनः करिष्पति, ताई तस्यास्वे दुष्टः परिणामो भविष्यति । हुँ यदि सरलतया प्रक्ष्यसि सदा ते सत्पं वाये,
%

Page #112

परमियमपि स्मृती रक्षितव्या, यद् गृहभेदं तुभ्यमेव गदामि, अतः कस्याप्य तद्वृतं न प्रकाश्यम् । सत्यमदोऽस्ति यद्राजा चन्द्रो धुना विद्याधरस्य काञ्चिद् विद्या सावयअस्ति, तेन स प्रकटीभवितुं नाईति । अतः परं त्वया तथामाऽपि न वाच्यं तत्स्थाने मामेव नृपं मत्वा ममाज्ञां प्रतिपालय । अत्र काऽपि बाधा त्वया न दास्यते चेत्तदा त्वामेत्र मन्त्रिपदे रक्षिष्यामि, अन्यथाऽन्यमेव स्वस्थानं नियोक्ष्यामि यतः स्वभ्यादेशपरिपालक एव नृत्यः सर्वदा विश्वसनीयः प्रेमास्पदश्य बोभूयते ।
यतः प्रोक्तः प्रत्युत्तरं नाऽऽह, विरुद्धं प्रभुणा च यः । न समीपे हसत्युचैः, स भवेद्राजवल्लभः ॥ ४२॥ त्वं चतुरोऽसीत्याशासे यदेतावतैव सर्वं ज्ञास्यसि । यदाऽहं स्वयं राज्यधुरं वोदुमर्हाऽस्मि तदा कस्याsपि किञ्चित्कथनस्य श्रवणस्य वा कोऽप्यधिकारो नाऽस्ति ।
यतः - राजमातरि देव्यां च कुमारे मुख्यमंत्रिणि । पुरोहिते प्रतीहारे, वर्त्तितव्यं रावत् सदा ॥ ४३ ॥
प्रजास्वपि तेन सन्तोषो भविष्यति, अराजक राज्यश्च न कथयिष्यते यदि ममाऽऽदेशमवमत्याज्य कार्ये बाधा करिष्यते, तदा तवापि तस्य दुष्टं फलं भोक्तव्यं भविष्यति, पुनर्मे दोषो न देयः । अतो ममेर्मा सूचनां हृदि निधाय सदैव सुरीत्या वर्तितव्यम् । वीरत्यास्तुच्छप्रकृत्या सुपरिचितेन मन्त्रिणा विचारितं यदनया सह मिलित्वा चलनेनैव शमस्ति । किन्तु विरोधकरणे सती मित्थमेव मिध्यादोषारोपणं कृत्वा मम प्राणान्तकारिणी मविष्यतीति संभाव्यते । एवं ध्यात्वा सेन तस्याः सर्वमपि वचनमङ्गीचक्रे । तदा स्वपक्षे समागतं मन्त्रिणं ज्ञात्वा प्रमोदितया तयोचे मन्त्रिन् ! साम्प्रतं नगरे डिडिमं वादयतु यदयप्रभृति राखन्द्रस्य राजपाको वीरमत्या गृहीतोऽतः सर्वैस्तस्था एवाऽऽज्ञा मन्तव्या, अन्यथाकारी नगराभिःसाय वा तस्य वघो भविष्यति ।

Page #113

कबर
यता-आज्ञामङ्गो नरेन्द्राणां, गुरूणां मानमर्दनम् । पृथक् शय्या च नारीणा-मशस्त्रो वध उच्यते ॥४४॥ IM ____ यस्मायामापुरी न रोचते, यमसदनञ्च रोचते, स एव तदाऽजोल्लंघनसाहसं कुर्यात् ? मन्त्रिणा झटिति तथैव कृतं नागरि- 8 | कास्तु तां घोषणां श्रुत्वैवाऽऽश्चर्ये पतिता वक्तुं लमाः–जगत्यां स्त्रीषु पुरुषस्याज्ञा दृष्टा श्रुता च, परं तत्प्रतिकूलन्तु सर्वथाऽ. समवि, मामापुरीमन्तरेणान्यत्र कुत्राऽप्ये न भविष्यति । इदन्तु स्त्रीराज्यं जातं कश्चिदेतच्छ्रोष्यति तदेयं कथयिष्यति-यत्तत्र कश्चित्पुरुषो न भविष्यति, सदैव तु वीरमत्या राज्यशासनमारो गृहीतोऽस्ति । चतुर्दिक्ष्वेतस्या एव चर्चा प्रवर्तिताऽनया व्यवस्थयाऽतिदूना अपि प्रजा वीरमत्या: साध्वसेन तद्विरोधकरणेऽशका अभूवन, अतः सा निर्विघ्नतया राज्यशासनं कर्तुं लगा। तेनातिगवितायास्तस्याः शासनं महान्तोऽपि स्वीकर्तु लग्नाः, किदिने गते तु प्रजासु चन्द्रस्य नामोच्चारणमपि यमामन्त्रणमिव जातम् । एना रायुक्ति स्वीकुर्वन् सचिवोऽपि तत्तुष्ट्यर्थ चन्द्रस्य नामोच्चारणमत्याक्षीत । अथैकदा वीरमती प्रति तेनोक्सम्—राशि तव शासनपद्धतिरत्युत्तमा, यतः शासनकार्येवियत्साफल्य राज्ञाऽपि न लब्ध, अत्र राज्ये स्तेनस्य नामाऽपि न श्रूयते, विरोधिनोऽपि सम्बाः परस्परं सानुकूला इत्र वर्तन्ते । तव कृतां चर्ममुद्रामपि जना मुद्दाङ्गीकर्तुमर्हन्ति, कालिकानामपि राज्ञामीदृशी व्यवस्था न दृष्टा न च श्रुताऽस्ति । स्त्रीजातौ सत्यामपि त्वयि कापि न्यूनता न दरीदृश्यते यतो वसुधाऽपि स्त्रीजात्यन्तर्गतैनास्ति । होमतशिरसो महान्तोऽपि त्वां नमन्ति, तसगार्च पुण्यशालिषु राजवर्गेषु सर्वेषु अन्यतमाऽसि । किमधिकं तदुक्सस्वरकीर्तिः कापि गङ्गाखिलमलनिचयं नाशयन्ती गभीरं,क्षीराब्धि त्वत्प्रतापज्वलनकरगणैः शोपितंपूरयन्ती। भूलोकस्याऽन्तरालस्फुरदतुलमहादुःखपापीघपंकं, भूपः प्रक्षालयन्ती त्रिजगति महिता सौख्यमाविष्करोति।।
R
अ

Page #114

मन्त्रिणोऽनेन तोषकत्रचनेन मनसि सुप्रसन्नया सपनाऽजनितया मन्त्रिणः पृष्ठ प्रोञ्छन्त्या क्योक्तम्-मन्त्रिन् । तव Poll स्तुतिसेवया प्रसन्नाऽस्मि, यदि कदाचिन्मम योग्य कार्य निवेदयिष्यसि, तदाऽई तत्सम्पादयिष्यामि । तदुक्तिमाफर्णयता तेन स्वान्ते ॥ ध्यातमू-अहो ! भाग्येनैतत्संभवति यत्सिही प्रतीहारीवं व्रजेत्, वदानीमेव मन्त्रिणो दृष्टिः कुक्कुटपिञ्जरोपरि पतिता । तेन वीर| मसी पृष्टा-राजि ! त्वयेदं किं कृतं ? अर्थ कश्चिदेवस्तु नाऽस्ति, वशीकृतो य इत्थं पिञ्जरे रक्षितोऽस्ति ! तयोक्तम्-नाऽयं
कश्चिदेवा, अयन्तु वध्धा मनोरखनाय क्रीतोऽस्ति, अतिकष्टमनुभवन्तमेनं दृष्ट्वा दपया लातोऽस्ति । यदुक्तम्-न सा दीक्षा न सा भिक्षा, न तदानं न तत्तपः । न तड्यानं न तन्मौनं, दया यत्र न विद्यते।।४।। 151
__अपि च-पठितं श्रुतं च शास्त्र, गुरुपरिधरणं गुरु तपश्चरणम् ।
घनगर्जितमिव विपुलं, विफलं सकलं दयाक्किलम् ॥ ४७ ॥ यावदनाऽस्याऽनजलयोगो भविष्यति तावदत्स्यति, अस्य भुक्तं निष्फलं न भवति यतोऽयं मामीश्वराराधनाय प्रातः स्वकलरवेण || मत्वरमुत्थापयति । मन्त्रिणोक्तम्-मवत्याः कथन सत्यं परं क्रीतवन लक्ष्यते, यतोऽस्यव्ययो बहिकायां लिखितो नाऽसि तवाड- ५
यव्ययवार्ता मत्तो गुप्ता नो विद्यते । तदा वीरमत्या किश्चित् कर्कवचसा प्रोक्तम्-मन्त्रिन् ! अल्पवार्थि भयो भूया प्रश्नः कथं क्रियते १ मया त्वयमाभूपर्ण मन्यमानया क्रीतः, अनोऽस्याल्पव्ययो न लिखितः । इयं से वार्ता मे न रोचतेऽजो विचार्य वक्तव्यम, यचत्र विषये पुनरपि प्रक्ष्यते, तदा मवयोऽप्यवस्था ताम्रचूडवदेव भविष्यति । तच्छ्रुत्वा मौनमालम्वितस्य मन्त्रिणो मुखादेकस्यापि

Page #115

शब्दस्यो कारण साहसं नाऽतिष्ठत्तदा तेन दृष्टम् — मन्दिरं समुपविष्टा गुणावली रोदितीति तदा वक्तुमप्यसमर्था सा करखललिखितावरं दर्शयित्वाऽयमेव चन्द्र इति तं सूचितवती, सद्यो ज्ञातवृत्तोऽपि मन्त्री वीरमठीमकथयित्वैव ततो निःसृत्य तूष्णीं स्वगृहमाययौ । ततः शनैः शनैरियं वार्ता परितः प्रसृता, यद्राज्यलोभे पतितया वीरमत्या नन्द्रस्ताम्रचूडो विहितः परं तद्भयेन नष्टसाहसैः सर्वैः किमपि तां क्तुं श्रोतुं न शेके । तस्था अद्भुत विद्यायाः प्रशंसाश्रवणेन भूपालैरपि तद्द्वश्यताऽङ्गीचक्रे । तदानीं तद्भीताः सर्वे तस्कृपापात्रतयैव स्वकल्याणं विविदुः परं सदसद्वार्तामा सिद्धिर्भवत्येा वराजिवेन लिपस्य हेमरथराजेन सह चन्द्रस्य पुरातनं शत्रवमासीत् । अतोऽमक्सरमुपयुक्तं मन्वानो मनसि वैरमावद्दन् स सत्प्रतिक्रियायाविकीरासीत् । वीरमत्या विद्यायाः प्रभाव जानमपि तत्तं कपोल कल्पितभित्र ज्ञात्वा स एवैकस्वादृश आसीत्, यस्तद्भयमगणयन् मनस्येव तद्राज्यग्रहणाय युद्धोद्योगं कर्तुं लयः, अथ श्रीचन्द्रराजसंस्कृतचरित्रस्य पश्ञ्चदशपरिच्छेदे आभापुर्या हेमरथनृपस्याऽऽक्रमणम्
राज्ञा देमरथेन तां साधारणत्रीं जानता राज्यमात्मसाद्विधातुं युद्धोद्योगे परिपूर्ण वीरमत्याः पार्श्वे स्वतेनैकं पत्रं प्रेषितम्, यस्मिन्न धृष्टवचनेन सार्धं युद्धसूचना दत्ताऽऽसीत् । यथासमयं वीरमत्याः सदस्युपस्थितेन तेन तत्पत्रं तस्यै दत्तं पत्रं पठन्त्या कोवारुणलोचनया कोपामिना दह्यमानया तथा सकीपाटोपमूचे हे दूत । तत्र स्वामिना मद्राज्यग्रहणाय स्वस्यागमनं लिखितमस्ति परं तत्र गत्वा तस्मा इदं वक्तव्यम् — तथा त्वं सत्वरमा कारितोऽसि । यदि तं नरंमन्योऽसि राज्ञ्युदरात्ते जन्म भवेत्, सत्यमातुः स्वन्यं पीर्त, अपि च स्वात्मानं क्षात्रं मन्यसे तदा साम्प्रतं क्षणमपि विलम्बमत्वेत्र द्रुतमागच्छ । यतः सत्क्षत्रिया इत्यमेवाभिलवन्ति

Page #116

६ सस्मिन मे स्वाऽप्रतिष्ठा लक्ष्यते, ततो भवानेव सकल सैन्यं लात्वा रणक्षेत्रे शत, तश्च परितोऽनरुध्य तराष्टाप कर्कशो दंडो दातव्यः। | मयाऽऽशीर्दीयते, यद्विजयलक्ष्मीभवन्तमेव वरीष्यतीति भवत एकमपि रोम वर्क न भविष्यति, भवता चिन्तालेशोऽपि न कर्तव्यः । यतः विनाऽप्य(रः स्पृशति बहुमानोन्नतिपदं, समायुक्तोऽप्यर्थैः परिभवपदं याति कृपणः ।
स्वभावानुभृतां गुणसमुदयावाप्तिविषयां, घुति सैंहीं किं श्वा धृतकनकमालोऽपि लभते ? ।। ४९ ॥ .
तस्यास्तदा मलवदादेनं निशम्य राजसदो गतेन तेन समस्तं सैनिक संमील्य वीरमत्यादेशः श्रावितः सहैव च वेनोक्तम्-राजा हेमरथ | आमानगरीनिकटमागत्योपस्थितोऽस्ति, अतो वयं तेन यदि न योत्स्यामहे तदा स भाभानगरीमात्मसात्करिष्यति, वयस संकटे | पतिप्यामः । किं वयमिदानी स्त्रमात्ममिरक्षा न करिष्यामहे ? किं क्यमित्थमेव हस्ते हस्तं रक्षित्वोपविष्टाः स्याम १ क्षत्रियत्वं 18 | कलक्षितं कुर्याम, नहि नहि स्वप्नेऽप्येवं न भविष्यति । यद्यस्मासु जीवत्सु सोऽध्यकरिष्यत्तदा पुनर्वयं जगति मुर्ख कयमद्रहै| क्ष्याम ? अत्र विषयेऽस्माकं क्षात्रतेजोवतां वीरमत्याः किमपि नहि किन्तु स्वकुलाभिमानो द्रष्टव्यः ।
यतः-बालस्यापि रथे: पादाः, पनन्त्युपरि भूभृताम् । तेजसा सह जातानां, वयः कुत्रोपयुज्यते ? ।। ५० ।। ___यदि राजा चन्द्रस्ताम्रचूडो जातस्तेन किमभूत् ? तेन स्वसेवा छमा स्थातुं न शक्नोति । अस्माभिस्तु साम्प्रतं निजमातमुत्रमामानगरीमभिद्रष्टव्यं यतस्तद्रक्षाकरणं स्वकर्तव्यमस्ति । अत उत्तिष्ठन्तु मनस्विनो वीराः ! कटिबद्धा भूत्वा शत्रोर्मानमर्दनार्थ सनद्धा भवन्तु ।

Page #117

यतः कामं प्रियानपि प्राणा- विमुचन्ति मनस्विनः । इच्छन्ति नत्वमित्रेभ्यो, महतीमपि सत्क्रियाम् ॥ ५१ ॥ मन्त्रण उत्साहवर्धक दो बधो निशम्य तदानीमेव भटानां भुजाः पुस्फुरुः । ते युद्धयात्रार्थं सत्येव सज्जा अभूवन्, एकत्रिवे सकले सैन्ये मन्त्रिणा द्रागेव रणभेर्यादिना सत्रा संग्रामार्थ प्रस्थानं चक्रे । यथासमयमु मयोभेटयोर्मेलापकं जातं तुमुलं युद्धं प्रारेमे, यथा - पत्तिभिः पत्तयः, अश्ववारैरववाराः, इस्त्यारो हैईस्त्यारोहाः, रथिभी रथिनो युयुधिरे । तदानीं चपलेव चपला असयो विश्वकासिरे घटिकां यावद् घोरं युद्धं बभूव । कातरैः पृष्ठं दर्शयित्वा प्राणा रक्षिता, वीरैः स्वासि शत्रुरुधिरं पाययित्वाऽन्ये वीरगतिः प्रपेदे कृत्स्नाऽपि रणभूमृत सुभटेमा श्वशरीरव्यनशे । राज्ञो हेनरथस्य परकीयराज्यादानस्य स्पृहा चाभीयवीराणां स्वमातृभू रक्षितव्या आसीत् । एवमेकत्र प्रलोभस्य परत्र प्रतिष्ठारक्षणस्त्र प्रश्नोऽजनि परमिदं प्राचीनं शास्त्रवचनम् - यतो धर्मस्ततो जयः -- यतः-धर्मो जगतः सारः, सर्वसुखानां प्रधानहेतुत्वात् । तस्योत्पत्तिर्मनुजा- त्सारं तेनैव मानुष्यम् ।। ५२ ।।
आभीराणामुद्देशो वर आसीत्। ततस्तेषूत्साहमात्राऽपि प्रचुरतराऽविधत, हेमरथीया सेना बहुकालं स्थातुं नाशकस्या अनेके भटा मृता अनेके च कान्दिशीकाः सञ्जाताः । पूर्ववदत्रावसरेऽपि हेमरथस्व घोरः पराजयो जातः, प्रान्ते प्रधानाझपास जीवभेव निगृझ स्वशीकृतः । इत्थं विजयवार्थ वादयता हेमरथं विजित्य प्रधानेन स्वशेप मटैर्नगरप्रवेशश्चक्रे । नन्दी स्तो हेमरथनृपो झटित्येव वीरमतीसमीपे समानीतस्तं पश्यन्त्या तया समर्त्सन ग्रुचे हे रणवीर ! स्वत्रलम्य महान् गर्नस् क गवः ? सदैव नीचैर्दृष्टेन त्वयाऽमाग्रहणायेदृशी धृष्टता कथं कृता ? किमामानगर्याः क्षेत्रं न दृष्टमासीत् यदत्राऽऽगमनदुःसाहसः कृतम् ! अथवा प्रकृतिरियं दुर्जनानां यत्स्वमलाबलम विचार्य द्रुतमेव तुला दुभत्यवनती प्राप्नुवन्ति ।

Page #118

स्तोकेनोन्नतिमायाति, स्तोकेनायात्यधोगतिम् | अहो । नु सदशी वृत्ति-स्तुलाकोर्टः खलस्य च ॥ १३ ॥
त्वं मामवां ज्ञात्वा मया योद्धमागता, परं मया सह संग्रामस्तु दूरेऽतिष्ठत्, ममाऽमात्येन पनिभिश्चैव त्वं पराजितः, कथयसाम्प्रतं स्वं स्त्री वर्तसे बाइमस्मि ? त्वया सर्वदेदं स्मरणीयम्-यदि त्वमिभोऽसि, तर्हि केसरिणं मां जानीहि, यदि त्वं कपो- तस्तदाहं श्येनोऽस्मि, यदा वं सर्पस्तदा नकुलोस्मि, चेचमाखुस्तदाहमोतुरिति विदित्वाऽतःपरमज्ञानतोऽपि मद्राज्यसीम्नि पदारोपणं करिष्यसि घेत्तर्हि कदापि तमो सक्ष्यामि। भृतमपमानितस्याऽपि वेवागमने मनागपि त्रपा कथं न समायाति ? | खं कटिप्रान्ते करवाल बध्नास्युत काठक्रीडनम् ? चन्द्रेण कतिकृत्वस्ते जीवदानं दत्तमतस्तत्प्रत्युपकारायैव त्वमत्रानाम: किम् । यित्रियागानिदप करव्यमस्ति ? इत्थं धीरमत्या स बहु निमत्सितः। कारागारे सर्वदार्थ जिगालयिपन्ती साऽनुचितमिति मन्यानेन मन्त्रिणोचे-राशि!शाश्वतिकशत्रुतापेक्षा तं निजौरिणमपि मित्रं विधाय रक्षणं वरमस्ति । मन्त्रिणोऽत्याग्रई स्वीकुर्वत्यास्तस्या आदेशेन तं सद्यो बन्धनान्मुक्त्वा बहुमूल्यवस्त्रादिदानेन समतूतुपत | तेन विगतरोपादिना हेमरथेनाऽपि तदधीनताङ्गीचक्रे सदैव च तदादेशानुसारेण चलनार्थ प्रतिबाऽकारि । ततस्तुष्टया तयाऽपि तस्याऽखिलं राज्यं पुनस्तस्मै दत्तं सम्मानेन च स स्वनगरे प्रेषितः । यत उक्तम्-उपकारिषु या साधुः, साधुस्वे तस्य को गुणः । अपकारिषु यः साधुः, स साधुः सद्भिरुप्यते ५४

Page #119

अथ श्रीचन्द्रराजसंस्कृतचरित्रस्य षोडशपरिच्छेदे शिवमालायै चन्द्रमुपादिदानम् - rest शिवाला स्वयाऽन्यैव पञ्चशतैः सत्रा शिवकुमाराख्यः प्रसिद्धो नटस्वत्रामापुर्यामागतवान् । नटकर्म निपुणैस्तैः सार्द्ध शिवकुमारेण राजसभामेत्य, वीरमतीय प्रणम्य स्वक्रीडां दर्शयितुमाज्ञा ययाचे, खदा वीरमत्योक्तम् — दे नटराज ! किन्ते नाम स्वं कुतथ समागतोऽसि ? बद्धाञ्जलिना शिवकुमारेणोक्तम् — राजमातः ! शिवकुमारनामाहमुत्तराशातो अनेकेषां राज्ञां मनोरञ्जनं कृत्वा विपुलं पुरस्कारं लभमानोऽत्राऽऽतोऽस्मि, यथाश्रुतैव भवदीयेयमाभापुरी विद्यते । इदानीं क्रीडां दर्शयितुमाज्ञापयन्तु भवत्यः यतोऽहं भवतीं भक्त्याः सभासदो जनांश्व प्रसाद्य दैन्यान्मुक्तो भवितुं शक्नुयाम् । राज्ञ्या वीरमत्या शिवकुमाराय सहर्षं क्रीडां दर्शयितुमाझा दत्ता । तेन हर्षितेनामुना तदानीमेत्राखिलेम्यो नटेम्पः खेलनायाऽऽदिष्टं, ततः प्राप्तादेशस्वैर्विविधाः खेला दर्शयितुमारब्धास्तदा वाद्यारावं श्रुखा पिञ्जरं लात्वा गुणावल्यपि गवाक्षमेत्योपविष्टा । सर्वेषां नटानां खेलाया अनन्तरं शिवमालाsपि स्वनाट्यदर्शनार्थ समद्धा जाता । तदा नटैः प्रथममेकमत्युच्छ्रितं वंशं भूमावारोप्य स चतुर्दिक्षु तथा सम्यग्रश्मिभिर्बद्धो यथेतस्ततश्चलितुं न शक्नुयात् । अथ सादौ शोपरि पूगीफलमेकं धृत्वा वीरमर्ती राशीश्च प्रणम्य राज्ञश्चन्द्रस्व जयजयारावं कुर्वती वंशोपरि चरिता । ऊर्ध्वं गता सा वंशाग्रे घृतपूगीफलस्योपरि स्वनाभि संस्थाप्य, स्वोदरबलेन परितो वर्तुलाकार भ्रमणं चक्रे । अधःस्था वाद्यं वादयन्तोऽनेके नटाश्च तदभिमुखं सावधानदृष्ट्या स्थिता आसन् । शिवमाला स्वदेहं कुलालचक्रवद् भ्रमं भ्रमं स्त्रकलाकौशलं दर्शयन्त्येककृत्वस्तस्य पूगीफलस्योपरि कृतोर्ध्वपादाऽसौ स्वशिरोबलेन स्थिता, अर्थातस्याः शिरोऽधः पादौ चोर्ध्व

Page #120

मास्ताम् । यथा केचिदू हटयोगसाधकास्तपस्विनः शिरो नीचैः कृत्वा ध्यानं कुर्वन्ति तथादृश्यं जातम् । अथ पुनरुत्प्लुत्य वामपादतलेन तत्पूगीफले स्थित्वा तदैकेन पादतलाश्रयेण परिभ्रम्य २ लास्यं कुर्वत्यास्तम्या लास्यं सर्वे जना मुक्तकण्ठं प्रशशंसुः । चान्ते तथा पञ्चरंगरञ्जितानि पञ्च वस्त्राण्यादाय तस्मिन् वंशे स्थितयैव परस्परं गुम्फित्वा तेषामेकं पञ्चरंगपुष्यं निर्मितम् । तदानीमपि तच्छरीरं मनागपीतस्ततो न चलितं न च तया पुष्पविरचने भ्रमः कृतः । तदद्भुत कलामिमां वीक्ष्य सर्वे दर्शका मुग्धा बभूवुः । यतः - देवानामिदमामनन्ति मुनयः कान्तं क्रतुं चाक्षुषं, रुद्रेणेदमुमाकृतव्यतिकरे स्वाङ्गे विभक्तं द्विधा ।
त्रैगुण्योद्भवमत्र लोकचरितं नानारसं दृश्यते, नाव्यं भिन्नरुचेर्जनस्य बहुधाऽप्येकं समाराधनम् ।। ५५ ।। स्त्रीत दर्शयित्वाऽनन्तरं सा वंशद्धरज्ज्जाश्रयेण नागिनीवाऽघोऽवततार | नीचैवतरितायामेत्र तस्यां वज्जनकेनान्यैश्व नटैरया शित्रमा लाग्रीवां संश्लिष्य तत्कलानैपुण्यार्थं पृष्ठं स्फालयद्भिस्तस्यै स्वाशीर्वादो दसः ।
यतः-गुणेन स्पृहणीयः स्यान्न रूपेण युतो जनः । सौगन्ध्यवर्ज्य नादेयं, पुष्पं कान्तमपि स्वयम् ॥ ५६ ॥
तदनन्तरं रायाः सम्मुखमुपस्थिता वाद्यं वादयन्तः सर्वे नटा राज्ञश्रन्द्रस्य जयध्वनिं कृत्वा तस्याः पावत्पारितोषिकं यया चिरे । तेषामास्याद् राज्ञन्द्रस्याख्यां निशम्य देव्यै वीरमत्यै प्रचुरमरुचिकरमलगत्, यतस्तस्याः समक्षे त्वन्यः कोऽपि प्रशंसनीषो नाssसीत् । अन्यश्लाघामाकर्णयन्त्या एव तस्याः पादतला दाशीर्षं वपुर्ज्वलति स्म । वराकाणां तेषां नटानां तस्या एतन्मनोवृत्तस्य ज्ञानं कृतो भवेत् ? अलब्धे पारितोषिके तस्था अपूर्ण मनोरञ्जनं मन्त्रानैरतैः पुनरप्यनेकविधं नाव्यं दर्शयितुमारब्धम् । अथाऽपि पुन

Page #121

न्द्रस्य जयखं कुर्वाणास्ते तस्याः पार्श्वे पारितोषिक मार्गितुं गताः, परमस्थामपि वेलायां तथा दृष्टिमुत्थाध्याऽपि तदभिमुखं नैवेक्षितम् । अन्यान्यदर्शकास्तस्कला कौशल्येन रञ्जिता अपि तेम्य: पारितोषिकं दातुं समुत्सुकाः सन्तोऽपि वीरमत्याः पूर्व केषामपि साहसं नाभूत् । पूर्वप्रदानादसन्तुष्टा वीरमती दातृणामपि हानिकर्त्री भविष्यतीति सर्वे विदितवन्त आसन ।
राजा चन्द्रो यद्यपि कुक्कुटरूपी तथापि तस्मिन् सर्वकृत्तान्तस्याऽवगमञ्च क्तिर्विद्यमानाऽसीदिति स स्वमनसि ध्यातवान्-एते नर्तका मम जयशब्दं कीर्तयन्तः सन्तीति मदोन्मता मयीर्ष्यालुर्निखिलबला भिमानवती वीरमती तेभ्यः पारितोषिकं न दत्ते । यतः - विलसति मदप्रवाहे, वहन्ति मालिन्यमानने करिणः । दानप्रवृत्तिसमये, निर्मल मुखतनयो विरलाः ॥५७॥
परमेतेन समस्तदेशेषु बहुलमशः प्रसरिष्यति, एतेभ्यः किश्चिदत्ते सर्वत्र लघिष्यन्ते, चादसे पदे पदे निन्दिष्यन्ति, तस्मादेपोऽवश्यमेव किञ्चिद्वितरणीयमिति विचार्य तेन चरणायुधेन पिञ्जरस्था रत्नजटिता स्वर्णकंसी चञ्च्चाऽधः पातिता । उत्तश्चचानोऽपि किलोत्ससर्ज मथितो रत्नानि रत्नाकरो, मन्यानेन विलोडितं वितरति स्नेहं दधि स्वाद्वपि । raise free मौक्तिकमणीन् कुम्भस्थलादाहतो, दत्ते सत्पुरुषास्तु केऽपि कमलां स्थाने व्ययन्ति स्वयम् ५८
hi दृष्ट्वैव शिवकुमारेण द्रागेवोत्थाप्य तत्कृते च राजन्द्रस्य जयरवं कर्तुमारेभे । मादेङ्गिकैरपि तदनुकृति कुर्वी राज्ञचन्द्रस्य जयध्वनिश्चक्रे । केनेदं दानं दद्यमिति जिज्ञासमानैर्दर्श कैस्तदवगमार्थं बहु चेष्टितम् दत्तेष्वन्येषु वयमपि ददेमहि, हतीच्छमिस्तैर्मिलितानां कस्यां सत्य हृदयोल्लासेन मुक्तहस्तैर्दानं दक्षं यथा केनचिद् रूप्यकम् परेण वस्त्राणि, तथाऽयरेण भूषणानि दत्तानि तेन शिवकुमारो मुमुदे मां वीरमती च क्रोधामिनातीय जज्वाल | शित्रकुमारचन्द्रराजस्य यशो गायन् वीरमत्या गमनादेश प्राप्प

Page #122

CARRRRRROPER2
सपरिच्छदः स्वनिषेशस्थानमाजगाम । गते नटे सा क्रोधज्वालामुखिगिरिरिव विशी-विदीर्णाऽभूत्वया रुषारुणं लोचन विस्फायोचे-क एतादृशो धनवानस्ति, येन मत्तोऽपि प्रथम पारितोषिकदानस्य दुःसाहसं कृतम् ? स्वोकं मयापि दृष्टो भवेचदा साधु I स्यात् । परं तस्य महद् भाग्यं विज्ञायते, येनमया नो यः । एवं तत्कथनसमये राजयन्द्रस्य पञ्जर वीरमतीपार्वे एव धृतमासीत्परमेतावकालं यापदनेन चरणायुधेनैव प्रथम पारितोषिक दत्तमिति तस्या विदित नाभूत । यदि कथंचिदपि विदितं भवेत्तदाऽद्य कुक्कुटचन्द्र जीवन्तं न त्यजेत् । एवं तामतीव क्रुद्धांत्रिलोक्य शान्तिमिच्छुना मंत्रिणोक्तम्-मातः ! भवत्याः क्रोघकारण किमपि नाऽस्ति, यतः । सर्वतः प्रथम पारितोषिकं भवदनुगैर्दवद्भिर्भवत्या एव यशो वर्द्धितम् । यो वीरो भाति, स युद्धक्षेत्रे राज्ञः समक्ष एव स्वशौर्य दर्शयति ॥५॥ तथैव दातारोऽपि भवन्ति ते स्वामियशःकीतेनं श्रुत्वा तदानीं किञ्चिददचा नैव विष्टन्ति । यैर्नटेभ्योऽध दानं दचं ते भवत्पुत्रा एष सन्ति, न तु भवत्याः परिपन्धिनः । मातुः पार्थे तेषामेतत्कार्य सर्वथा योग्यमेव पणनीयम् । यता-माता मित्रं पिता चेति, स्वभावात् त्रितयं हितम् । कार्यकारणतचाऽन्ये, भवन्ति हितबुद्धयः ॥ ५९॥
इत्यं तेन सा भृशं प्रतिबोधिता, परं तत्प्रतिबोधस्य किमपि फलं न जातमतस्तस्या रोषो वर्धमान एवाऽतिष्ठत् । यतः-अपूर्वः कोऽपि कोपाग्निः, सज्जनस्य खलस्य च । एकस्य शाम्यति स्नेहा-दूर्द्धतेऽन्यस्य वारितः ॥६॥
तदनन्तरं समां विसृज्य राजमन्दिरं गतायाः सुखशय्याभिवायास्तस्यारुषा निद्रालेशोऽपि नाऽऽयासः सातु तदेव शोचन्त्यासीत, यन्मत्तः पूर्व दानार्पणस्य साहस केन कृतम् ? सात शोधयितुं विविधांयुक्ति विचिन्तितु लग्ना । इत्थं प्रमावे जाते सुमतिहीना साराजसभामागत्य स्रागेव शिवमारं नटमाकार्य पुनर्नाव्यं दर्शयितुमात्रा ददौ । तेनानन्दान्धी निमग्नः सोऽप्यन्य नटानाहूय सुमज.

Page #123

克
यित्वा ज्ञानाविधं सक्रीडं भरतादिनाटकं विधातुमादिदेश सेऽपि तथैव चक्रुः । तदा गुणावल्यपि कोडे कुटपिञ्जरं धृत्मा गवाक्षेण सम्यग् नाव्यं पश्यन्त्यासीत् समाप्ते ना पूर्ववत्स नटो शन्द्रस्य लोकं गायं गायं वीरमत्याः पार्श्वे पारितोषिकं मार्गितुं लमः परं तया तु नामश्रवणेनैव दग्धीभूतया न तु नटस्य श्लाघा कृता, न च तस्मै पारितोषिकमपि दत्तम् । अदने तथा पारितोषिकेऽन्येऽपि दर्शकाः प्रदानसमर्था न बभृवुः । सर्वे मनस्येवं विचारयन्तरसदाऽसन् - यद् वीरमत्यद्येवं विपरीतं कथं करोति ? परं कोऽपि वृत्तान्तस्तेषां ज्ञानगोचरे नागतः । शिवकुमारेण परित सादृष्टिः पातिता, किन्तु चन्द्रं विना तस्य सकलाऽपि परिषद्विना लवणं भोजनमिव करीन्द्रं बिना सैन्य मित्र, पत्रं विना लतेव निःशोभा प्रतीताभूत् । इतः पिञ्जरान्तःस्थो राजा चन्द्रो नटस्येमामवस्थां विलोकयमासीत्, नटशासकचस्य नाम ग्राहं ग्राहं जयशब्दोच्चारणमकरोत् । अतोऽस्थिरमनसा चन्द्रेण वस्तनवदद्यापि रत्नजटितैका कंसी पिञ्जराभ्यन्तरतो बहिर्निःसार्य पातिता । लक्षमूल्यमिता सा कचोलिका शिवकुमारेणोर्ध्वादूर्ध्वमेव लाला राज्ञश्रन्द्रस्य बहुतरं यशो गीतम् । एतद्लोकमानैरन्यैर्देर्शकैरपि मंधु रूप्यकवस्त्राभूषणानां षृष्टिरारब्धा तदा शिवकुमारः स्वपरिश्रमस्य समुचितं विश्राणनं प्राप्य धन्यंमन्यो जातः । परमेतदसहमाना वीरमती चन्द्रस्य धृष्टतार्थं क्रोधमन्नवरुध्य द्रागेव खड्गं करे कृत्वोषगुणावलि गत्वा चरणायुधं संम्बोध्याचकथत्-रे दृष्ट | इदानीमपि ते त्रपा नाज्याति ? त्वया मत्सः पूर्वं दानं कथं दत्तम् १ कुक्कुटो भूत्वाऽपि त्वं नैर्ज घाध्यं न जहासि १ अस्तु, लाहि सम्प्रति तत्फलं स्वाद्यामि । अधुनाऽहं त्वां कथमपि जीवितं नैव त्यक्ष्यामीत्युक्त्वा तथा कुक्कुट द्विढं कर्तुमसिरुत्थापितः परं तावन्मध्ये पतिस्वा गुणावल्या झटित्येव तस्याः करो गृहीतः कृताञ्जलिशोषे - मातः ! इत्थं रोष मा कुरुष्व अस्प दानादिप्रदानप्रज्ञा कुतो विद्येत ? खगोभ्रं वार्तो कि जानीयाद १ जलं पिबति पिवति स्वधः पतिता, नटेन
चन्द्र

Page #124

चोत्थापिता, तस्मादत्राऽस्य कोऽपराधोऽस्ति ? पक्षिषु तु विवेकयुद्धेरभाव एव भवति, अतः पक्षिषु मन्युकरणमसांप्रतम् ।। यता-माऽकारणरुषां संख्या, संख्याताः कारणधः । कारणेऽपि न अध्यन्ति, ये से जगति पञ्चषाः ।। ६१ ।।
अयन्तु कथञ्चित्स्वोदरं पिपयैतदेव बह मन्तव्यम् । तथं गुणावलीवीरमन्यो: परस्परं बार्तालापं निशम्य तत्र बहवो जनाः समुपस्थिताः, तमध्ये पतित्वा च कथंचिद्राज्ञश्चन्द्रस्य जीवितं रक्षितम् । विवादकरणेन वीरमत्याः स्तोककोपोपशमोऽभूत, सा च राजपर्वदि समेत्य सिंहासनमधिष्ठौ । नटानामपि तदागमेन प्रमोदोजनि, ते च तां प्रसादयितुं पुनः स्वक्रीडनमारेमिरे। शिवमातापि
शे घटित्वा पिञ्जरोपरि दृष्टि ददती स्वक्रीडा प्रदर्शयितुं समा | न्टी शिक्माला खगभाषा जानातीति वार्ता चन्द्रस्य विदिता सीत, अतम्तेन कुक्कुटालापेन तो प्रत्युक्तम्-शिक्माले ! स्वकलायामतिनिपुणा त्वं सहैव पक्षिभाषामप्यवगच्छसि, अतोऽहं त्वां स्वगुप्तवृत्तान्तं कथयामि-क्रीडनानन्तरं यदा त्वं वंशादधोऽवतरिष्यसि, तदा वीरमती प्रसनीभूय त्वां पुरस्कारमार्गणार्थ कथयिप्यति, तदानीमन्यत्किश्चिदयाचित्वा त्वं मामेव याचेथाः । द्रव्यादेलोंभे न पतेरिति साञ्जलिरहं त्वां प्रार्थयामि, यदियन्मे कथनमवश्यं स्वया मान्यं, तवानेन कार्येण मम प्राणरक्षा भविष्यतीत्यत्र कथमपि विस्मृतिर्न विधातव्या ।
उक्तमपि-परोपकाराय फलन्ति वृक्षाः, परोपकाराय वहन्ति नयः ।
परोपकाराय दुहन्ति गावः, परोपकारार्थमिदं शरीरम् ।। ६२ ।। एतदर्थमहं ते यावजीयमुपकृति मंस्थे, घनन्त्वायां यावदेष्यावस्तारदर्जिष्यावः । तव पार्थागतेऽहं ते नैजमखिलं बचान्तं

Page #125

मन्त्रिणे कुक्कुटं दातुं प्रावर्तत ॥
अथ श्रीन्द्रराजसंस्कृतचरित्रस्य सप्तदशपरिच्छेदे वीरमत्याः कुक्कुटमुक्ति:काली मन्त्रिणे कुक्कुटं समुरका वनस्परं तत्प्रदानकाले तद्दृदयं शतधा विदीर्णमिवाभवसल्लोचनतो वाष्पधारा निर्गलिताssसीत् । सा तं मुहुर्मुहु | कंठेनाऽऽलिपन्ती वक्तुं लग्ना नाथ ! भवान् मां त्यक्त्वा दूरदेशं प्रति गच्छन्नस्ति । अत्र भवतोऽपि सम्मतिर्ज्ञायते, परमहन्तु सत्यपि नाथे निनथा मक्त्यस्मि । इदानीं मम कोडप्याधारो नास्थात्साम्प्रतमहं स्वदुःखं कस्याग्रे निवेदयिष्यामि १ । यतः --
सुहृदि निरन्तरचित्ते, गुणवति भृत्ये प्रियासु नारीषु । स्वामिनि सौहृदयुक्ते, निवेद्य दुःखं सुखी भवति ॥ ६४ ॥
स्वमनोवृत्तान्तं कस्मै कथयिष्यामि ? अहं भवन्तं कदाचिदपि नटाय न ददेयं खमेऽपि भवद्यानमनिच्छन्त्या मे भवज्जीवनरक्षार्थमेवत्करणमभूत् । हे नाथ ! भवान् यत्र कुत्राऽपि तिष्ठतु, परं मां कदापि नो विस्मरे:, मयि दया रक्षणीया, मम हतभाग्मायाचिन्ता रक्षितव्या । यदि मया कोऽप्यपराधः कृतो भवे तदा स विस्मरणीयः, बहन्तु भवन्तं क्षणमात्रमपि हृदयान दूरीकरिष्यामि, सदैव स्वमनोमन्दिरे संस्थाप्य भवन्तं पूजयिष्यामि स्मरिष्यामि च । भवतश्ऽपीयं दासी न विस्मर्तव्या, अनन्ताशाभृतं मे मन इदानीं देवेन मृत्तिकायां संमेलितमस्ति । मदीयाऽवशिष्टाऽप्याशाच भवद्वियोगेन नैराश्यरूपेण परिणता भवति । नाथ ! पुनरावयोनिं कदा भविष्यति तद्दिनं धन्यमेव मन्ये ।

Page #126

यतः- नित्यं ब्रह्म यथा स्मरन्ति मुनयो हंसा यथा मानसं यद्वच स्फुटसल्लकीवनयुतां ध्यायन्ति रेवां गजाः । तद्वद्दर्शनलालसाः प्रतिदिनं युष्मान्स्मरामो वयं, धन्यः कोऽपि स वासरोष्य भविता यत्राऽऽवयोः संगमः॥६५॥
स्वामिन्! मना स्वीयामिमामभागिनीं पत्नी मभिपश्यतु, ममान्तःकरणं भवद्विरहानलेन भस्मीभवति । मुसलधारासम्यावेऽप्यस्य ज्वलनस्य शान्तिकरी शक्तिर्न विद्यते । प्राणाधार ! दैवेनाति क्रूरेण 155 योरुपरि महान् दुःखाद्रिः पातितः परं तस्यामप्यवस्थायामहं भवद्दर्शनं कृत्वा स्वां धन्यां ज्ञातवत्यासम् । परं दैवेनाऽधुनेयदपि सखं दृष्टुं नाह । यदि हृदयं विदार्य दर्शयितव्यं भवेत्तदा भवन्तं स्वदुःखं दर्शयेयम् । अरावप्येतद्दुःखं न परोदिति मे सर्वदेच्छा विद्यते । नाथ ! भवदीया वार्ता सदैव मे स्मृतिपथमागमिष्यति भवता शीघ्रमेव कृपया परावर्तितव्यं भवानेव मम जीवनमस्ति । ममेमे सासुनेत्रे मततं भावत्कं मार्ग पश्यन्ती स्थास्यतः । भवन्तं नटः प्रतिगृहं भ्रामयिष्यत्यस्य वृत्तस्य मे महत्कष्टं वरीवृत्यते । परमत्र रक्षणे भवत्प्राणसम्बन्धि महत् मयमासीत्, अतोः हे प्राणाधार ! विवशीभूयाऽयाऽहं भवन्तं स्वतः पृथक् कुर्वत्यस्मि । तस्या एतद्वचो निशम्य राज्ञचन्द्रस्य चक्षुषी सासुणी संजज्ञाते । तस्मिन् मानववद्वक्तुं वचनशक्तिर्नाऽऽसीत्, कुक्कुटवचश्च गुणावली समवगन्तुमशक्तेति तेन पादनखेनावनो लिखित्वा सा प्रतिबोधिताप्रिये ! स्वया मे चिन्ता न कार्या । जीवति मयि आवयोः कदाचिदपि संगमोऽवश्यं भावी, दूरस्थेऽपि मयि दवाई समीपस्थ एवेति त्वया ज्ञातव्यः ।
यतः - दूरस्थोऽपि न दूरस्थो, यो वै मनसि वर्त्तते । हृदयादथ निष्कान्तः, समीपस्थोऽपि दूरगः ।। ६६ ।।

Page #127

*
२४२५**
यावचे मानसे मदर्थ स्थानं वर्त्यति, तावत्वां न विस्मरिष्यामि, देचे विदेशे वा स्थितेन केनाऽपि स्वकीया प्रियतमा न विस्मयते । यत:-क सरसि वनखण्ड पङ्कजानां क सूर्यः, क ष कुमुदवनानां कौमुदीबन्धुरेषः १ ।
चिरपरिचयवद्धा प्रायशः सज्जनानां, न हि विचलति मैत्री दरतोऽपि स्थितानाम् ॥ ६७॥ अस्ति मे विश्वासो यदयं नटो मां कुक्कुटतः पुनर्मनुष्य करिष्यति, अतोऽहमनेन साकं व्रजन्नस्मि । यदि मदीयेयमाशा सफलीभूता स्यात्तदा सत्वरमेव विदेशादागत्य त्वां मिलिष्यामि। राज्ञा चन्द्रेण भूमौ लिखितामिमा वार्ता पठित्वा गुणावल्याश्चित्तं किश्चि
छान्तं जातम् । तया पुनः कुक्कुट हृदयेनाऽऽश्लिष्य मन्त्रिणो हस्ते दत्तः । तदनन्तरं मन्त्रिणाऽऽनीतः कुक्कुटो वीरमत्या तदानीमेव शिवकुमारायार्पितः । सोलि प्राप्य ६६: पन्ः पारसासी अगम्य वासस्थाने समागतः । कुक्कुटम्बाप्य शिवमालाया हृदि प्रमोदभरोऽभूत्तया पूर्वमेव विदितं यदर्य कूबकटोऽन्यः कश्चिम, अपि तु राजा चन्द्र एव विद्यते, अतस्तया परमादरेणेकस्यां महाघशय्यायां सपअरस्ताम्रचूडः स्थापितः । ततस्तया तजनकेन प करौ सैयोज्योचाते-स्वामिन ! अद्यावधि निर्नाधा वयं भवन्त प्राप्य सनाथाः संजावाः, अघप्रभृति वयं भवन्तं राजानं मला भवत्सेवां करिष्यामः । प्राक्तनश्रेयसाऽस्माकं भवत्याप्तिर्जाता, अतापरं वयं भवतोऽभिवादनमृते केभ्योऽपि नृत्यखेजनादिकं न दर्शयिष्यामः । भवानत्र सुखेन तिष्ठतु, स्वसेवार्थ चास्मानादिशतु वयं भवत एव दीनसेवकाः स्मः। एवमुक्त्या वैस्तदने विविधां सुखमक्षिका विमुच्य तद्भक्षणाय वस्याऽनुरोधः कृतः । कुक्कटराजोऽपि तत्कथनेन तां सुखभधिको भक्षितुं लानः, परं तदैव गुणावत्याः स्मरणेन समागतेन तस्य गलाऽवरोधेन सा सुखमक्षिका कंठादधो नोत्ततार । सदवलोक्य शिवालयोक्तम्-हे कुक्कुटराज 1 मवता कापि चिन्ता न कार्या, सानन्दं सुखमक्षिकां मिष्टा.
XDEO

Page #128

Aka
C
पञ्च भुक्तां,कालान्तरेण समस्तं सम्यगेव भविष्यति । तनिशम्पस किश्चिच्छान्तोऽभूत्ततः स तत्पार्थे स्थितः सन स्वकालं गमयाकार।
___इतः समाविसर्जनानन्तरं मन्त्री गुणावलीसनिघावागतः, सैतावत्कालमुपविष्टा क्रन्दन्त्यासीचया सचिवं पश्यन्त्यैवोपेPli सचित्र ! वीरमती रानी नटं वा प्रबोध्य केनचिदुपायेन मे कुक्कुट पश्चालावा देहि, तद्वियोगो मेऽसझो चोभूयते |
यतः-वरमसौ दिवसो न पुनर्निशा, ननु निशैव वरं न पुनर्दिनम् ।
उभयमप्यथवा बजतु क्षयं, प्रियतमेन न यत्र समागमः ।। ६८ ।। ___ इमे भरता मम प्राणनायं न जाने कुत्र नेष्यन्ति, पुनरहं तं कुत्र लप्स्ये ? तेपा नटषट्पदानां तु स्थाने स्थाने नलं मित्रं नवीनाश्च स्त्रियो मिलिष्यन्ति, परं मे तद्वियोगेन का गतिर्भविष्यति ? यदि स मनुष्योऽभूत्वाऽपि कुक्कुटरूप एच मदास स्थास्यति, तथाऽपि ममात्मनि महान् सन्तोपो भविष्यति ।
यत:-अमृतं शिशिरे वहि-रमृतं क्षीरभोजनम् । अमृतं राजसन्मान-ममृतं प्रियदर्शनम् ।। ६९॥ ४ अहं तं निरीक्ष्य २ जीविता तु स्थास्यामि, अनया वीरमत्या तु ध्रुवं मे प्राग्भवीय शात्रवमस्ति यतो मनुष्यात्पविरूपे कृतेऽपि
तत्कोपो नोपशमितः । जगति सर्वान्मृत्युहरति परं न जाने स एनां कथं न इस्तीयं कियत्कालं मे दुःखदानाय स्थास्यतीति न वेधि ।। मत्याणेशस्य पशःश्रवणेनेयं कथं दुःखीयते तनावगच्छामि? मम श्वश्रूकृते स मे प्राणप्रियः कंटकतुल्यो भवतु, परं मत्कृते तु स एवं जीवितसर्वस्वो विद्यतेतमाम् । तेन विना मे जीवन माररूपं निराधारं कथं स्थास्यतीति मे तर्कविचारणा चिंताब्धिपारं न गच्छति ।। यता-नदीतीरेषु ये वृक्षा, या घ नारी निराश्रया । मन्त्रिहीनाश्च राजानो, न भवन्ति चिरायुषः ॥ ७ ॥
*

Page #129

भतो हेधीसख यथा भवेत्तधा भवान त कुक्कुटराज परावयाऽनीय में ददातु, भवदीयोऽयमुपकारो मया कदापि न विस्म[रिष्यते, आजीवन भवतोऽधमा स्थास्यामि । तस्या एवं मनोव्याकुलतां विलोक्य मन्त्रिमनसि बहुदुःखमभूचन मणितम्-राशि!|
तवैवाविषः खेदो न कर्तव्यस्तव श्वश्रवाः प्रकृतिरतिकृटिला वर्तते, अतस्तां कोपयितुमपि नोचितम् । यद्यपि सा वृद्धा जाता तथापि तस्कुटिलायाः कोऽपि विश्वासो नास्ति । अतःपरं सा चिरं जीविष्यत्येव नहि, अन्ते स्वस्य राज्यस्य स्वामी त्वत्पतिस्त्वचैव भविष्ययः ।। ततोऽधुना धैर्येणैव स्वकार्यसाधन लियर्थ लामदारक वियते । सपिवस्यानन परितोपवचनेन गुणावल्याश्वेतः स्तोक शान्तिमाप । | तया कुक्कुटस्य पश्चात्परावर्तनविचाररत्यकः, परमन्यामन्यां काचिद् वार्ता कवयित्वा तथा स्वप्रियार्थ सुखभक्षिका मिष्टान्नादिकञ्च प्रदाय तया मन्त्री शिवमालापार्थे प्रेषितः । सचिवेन तत्रैत्य शिवमालामाकार्योक्तम्- इदन्तु त्वं वेत्स्यस्येव यदर्य कुस्कुटो | यथार्थताम्रचूडो न विद्यते, परमयं सुधर्मनिरतोऽखिलराजशिरोमणिर्जगदुफकारकरणैकतरणी राजा चन्द्रोऽस्ति । अस्य विमात्रा मन्त्रमलेनाऽयं ककवाकर्विहितः, ततो युष्माभिरयं सम्यग् रक्षणीयः, अस्य शुभूषणे कथमपि त्रुटिर्न विधातव्या । कदाचित्प. रिभ्रमन्त्याञाप्यागन्तव्यम्, तव पार्वे सुरक्षित राजानं चन्द्रं निर्वाऽसाकं प्रमोदो भविष्यति । चेदस्यां दिशि समायातुं न शक्नुयास्तदा पत्रेणाऽप्यस्य कुशलोदन्तः सूचयितव्यः, ततस्या उपकृतेः किञ्चित्प्रत्युपकारो यथावसरममाभिरवश्यमेव करिष्यते । यदुक्तम्-प्रत्युपकुर्वन्ब्रहृपि, न भवति पूर्वोपकारिणां तुल्यः । एकोऽनुकरोति कृतं, निष्कारणमेव कुरुतेऽन्यः।।
एवं बहुविधोपदेशं दवा कुक्कुटराजश्च प्रणम्य, सचिवः स्वस्थानमाययो । इतो नटैरपि स्वोपकरणानि यध्वा ततः प्रतस्थिरे। यदा ते वाय वादयन्तो राजमार्गेण निःसतुं लग्नास्तदा गुणावल्यपि तान् स्वकुहिमतोऽवलोकयामास । तया दृष्टं यन्मत्प्राणनाथस्य
।

Page #130

पिञ्जरं शिवमाला स्वमस्तकोपरि वहति । स यावद् दृग्गोचरेऽवर्तस, सावद् गुणावली निर्निमेषेण तमवलोकयामास । अतिक्रान्तनेत्रपथे यस्मिन् विटपाऽवरोधेन च तद्दर्शनाभावे गुणावली ततोऽधः समागता । तदानीं तस्याः परमार्थतः सैव दशाऽऽसीद्या मणौ हृते मनस्य वा पयसा बहिष्कृतस्य मीनस्य भवति । सैतस्य दुःखस्याऽवेगमसहमानाऽवनों मूच्छिताऽपतत्। तदीयामिमामवस्थामवलोक्य वयस्पा धावन्त्यः समाययुः शीतोपचारैथ कथञ्चित्तां सज्जीचक्रुः । अनया घटनया परितो हाहाकारो जात चैतद्वचं ज्ञात्वा तत्र सचिवोऽप्याययौ, तेन बहुधा तस्यै सान्त्वना दत्ता । यतः
विपदि परेषां सन्तः समधिकतरमेव दधति सौजन्यम् । ग्रीष्मे भवन्ति तरवो, घनकोमलपल्लवच्छन्नाः||७२|| अथ वीरमत्यपि तत्राऽऽयाता, परं तस्यास्तु सार्धतण्डुलस्य कुशरं पृथगेव पच्यते । गुणावल्याः शान्तिदानं तथा तद्दुःखकारणपृच्छा तु दूर एवाऽतिद्युत्प्रत्युत विरुद्धमेव तयोक्तम्-वधु ! चन्द्रस्य गमनेनाऽद्य मे परमानन्दोऽमवत्सम्प्रत्यस्माकं स्नेहे कथमपि बाधा न पतिष्यति, ततोऽप्युतरोसरं वर्धिष्यत इति मे मनोधाररणाऽस्ति । वीरमत्या अदो वचो गुणावल्यै परमाप्रियमलगत्पुनरपि स्वसमयं विचार्य तस्यास्तद्वचोऽनुमोदनं कर्त्तव्यमेवाभूत् ।
1
यतः - पदपसरति मेषः कारणं तत्मतु, मृगपतिरपि कोपात्संकुचत्युत्पतिष्णुः |
हृदयनिहितचैरा गूढमन्त्रप्रचाराः, किमपि विगणयन्तो बुद्धिमन्तः सहन्ते ॥ ७३ ॥ तेन मुदिता सा वीरमती प्रसन्नतया स्वावासं परावृत्यागता । इतो गरेषु सर्वजनेषु गुणावल्याचेतसि पुनर्दुःखाग्निरुन्मर्यादो

Page #131

जातः । सन्नेत्राभ्यां गंगाकालिन्धोर्धारा इव बाष्पासारा निर्गन्तुं लग्नाः । यथा यथा तस्याः स्वपतेः स्मरणमागतं तथा तथा तद्दुःखमपि प्रवर्धमानमासीत् । सा दीर्घश्वासं ग्राई ग्राहं तस्यामेव दिशायां दत्तदृष्टिरासीत्, यस्यां दिशि तत्प्रिषपिञ्जरं गृहीत्वा नटसमूहो गतोऽभवत् । तद्दिशातो मरुवेगस्तथाऽऽयातो येन सा ध्यातु लग्ना - यदयमवश्यं मे पत्युः स्पर्श कृत्वात्रागतो भवेत्, अतः सा तत्स्पर्शेनातीत्र मुमुदे । सा स्वप्राणप्रियमास्मृत्य वक्तुं प्राररूषा- अये ! प्राणाः । यूयं सम्प्रति प्राणेशमन्तरा कथं स्वास्थ्य ? रामनन्तु युष्माकं धर्ममेव विद्यते । यदा प्राणाधारो गतस्तदा युष्माकमप्यत्र स्थितिनचिता ।
यतः - प्रस्थानं वलयैः कृतं प्रियसखैरखैरजस्रं गतं, धृत्या न क्षणभासितं व्यवसितं चित्तेन गन्तुं पुरः । यान्तुं निश्चितचेतसि प्रियतमे सर्वैः समं प्रस्थितं, गन्तव्ये सति जीवन ! प्रियसुहृत्सार्थः किमुत्सृज्यते १ ॥७४॥
किञ्चित्कालाऽनन्तरं पुनः सा तं ध्यायन्ती वक्तुमारभत -- कुत्र गतवान् मे स्वामी, कुत्र यातास्ते नवनवरसानन्दाः क षोडशशृंगारास्ते १, कुत्र च तदपूर्व स्नेहो गतः १ अहो ! यथैन्द्रजालिका विविधाद्यमायां विस्तार्य तां पुनः संहरन्ति तथैवैताः सर्वा वार्ता अपि मधुर स्मृतिरूपं परित्यज्य न जाने कुत्र प्रयाताः । हे नाथ ! भवद्गमनाद् मेऽतितरां व्यथा जायते, परं परमेश्वरं प्रति संप्रतीयमेवाना विद्यते यद्यत्र भवन्तः तिष्ठेयुस्तत्रैव सुखिनो दीर्घायुषो भूयासुर्भवद्यशोवृद्धिश्व भूयादियमेव ममाऽभिलापा बोभूयते । हे नाथ ! जीवनाधार ! सहेषे दास्यपि स्मरणीया न तु विस्मरणीया किमधिकं ब्रूयाम् १ ।
यतः - दन्दु कैरविणीव कोकपटलीवाम्भोजिनीबान्धवं मेघं चातकमण्डलीव मधुपश्रेणीय पुष्पाकरम् । माकन्दं पिकसुन्दरीव तरुणी प्राणेश्वरं प्रोषितं चेतोवृत्तिरियं मम प्रियसखे । स्वां द्रष्टुमुत्कण्ठते ॥ ७५ ॥

Page #132

इत्थं विरहाऽनलेनाऽहर्निशं दद्यमानायास्तस्याः कृत्स्नमपि राजभवनं श्मशानमित्र शून्यं प्रत्यैयव । शृंगारचाङ्गार इझोपालक्ष्यत तद्विग्रहो म्लानः कान्तिरहितश्च समजायत । तथापि स्वभावसो धर्मिष्ठा साऽशुमकर्मणामुदयं मत्वा तत्कर्मक्षयाय प्रत्यहं न न तपः कुर्वती सती परमात्मनो ध्याने निमग्नाऽतिष्ठत ।
यतः - जन्मको टिकृतमेकडेलया, कर्म तीव्रतपसा बिलीयते ।
किं न दाह्यमतिवह्नपि क्षणा- दुच्छिखेन शिखिनात्र दह्यते ॥ ७६ ॥
परमत्र पाठका एवम् जानीयुर्यद् गुणावली तावन्मात्रमेव विलायं कृत्वा स्वस्था जाता। सा स्वभर्त रक्षाकृते विशेषवश्चिन्तिता सती तदैव स्वाधीनस्थान् सप्त मांडलिकान् राज्ञो बोधयित्वा शिवमालया साकं वासार्थे प्रेषयामास । वे राजानः स्वमः सत्रा सदाशिवमालायाः पार्श्वे तिष्ठन्तः सर्वथा राज्ञश्रन्द्रस्य रक्षां कुर्वन्त आमन् । तै राज्ञे चन्द्राप सर्ट निवेदितम् - यं गुणावल्या दे शेन भवद्गोरायात्रागताः स्मः, अतः परं सर्वदा भरता सहैव स्थास्यामः । भवान् कुक्कुटो जातस्तेन किं जातं १ अस्माकन्तु मनिदानीमपि स एव स्वामी विद्यते, यः पूर्वमासीत् । राज्ञानदो वचो निशम्य शीर्षकम्पनसंकेतेन कुक्कुटराजेन वेभ्यः स्वसहतासायादेशो दचः । ततो नटानामर्थं संघः साम्प्रतमतिमान् सञ्जातः । शिवकुमारस्य शिवमालाया करे कुक्कुटोऽयं किमागाव, तयोर्भाग्यमेव परावृत्येवागतमित्यनुमीयते । सप्त राजानस्तद्भटाच तेन सत्राऽधुना चलन्ति यतोऽयं संघो निर्गच्छति स्म, तत्रैव प्रेक्षकाणां वृन्देर्मार्गसांकुल्यं वर्तते स्म । तेषां गमन परिपाठ्यप्यपूर्वैवासी साम्रचूडाधिपः सदा सुखेन स्वर्णपिञ्ज र मध्यवसत् शित्रमाला स्वर्णपिञ्जरं मस्तके निधाय चलति सस । पृष्ठत एकः पुमान् तच्छिरसि दिव्यच्छत्रेण छावामकरोद, उभयपार्श्वतश्च द्वौ जनौ चामरे
१२

Page #133

॥
वीज्यमानावास्ताम् । कुक्कुटराजस्य मुं समारोह निर्वर्ण्य निरीक्षकाच किताः सन्तस्तस्य भाग्यलानां कुर्वन्ति स्म । यत्रैते क्रीडां दर्शयन्ति स तत्र पूर्वतश्चतुर्गुणो लाभो भवनं मः । तेनेपानी पीता ही मोत्साहेन चतुर्दिक्षु श्रामं आमं जनानां मनोरञ्जनाय स्वखेलनं दर्शयामास ॥
अथ श्रीचन्द्रराजसंस्कृत चरित्र स्थाऽष्टादशपरिच्छेदे लीलाधर लीलावत्योर्वृतान्त:
शिवमाला 'चन्द्रराजस्य पिञ्जरं लब्ध्वा देशविदेशेषु भ्रमणं विदघती विपुलघनोपार्जनं कर्तु लग्ना । तस्यास्ताम्रचूडप्राप्त्यैकः पन्था द्वे कार्ये, इति लोकोक्तिश्चरितार्थ जाता । शिरमाला तेन प्रत्यहं सुखमक्षिकां मिटामश्च खादयन्ती स्वप्राणवतं श्रायमा णाऽसीत् । अन्यदेयं नटमंडली भ्राम्यन्ती बंगदेशीये पृथ्वीभूषणाभिधे नगरे गता । तथाऽरिमर्दनाख्यो भूपो राज्यं करोति स्म, तस्य चन्द्रराज पित्रा साकं परा प्रीतिर्वर्तते स्म । नटैस्तत्र नगरे शोभनं स्थानं निरूप्य तत्र स्वावासः स्थापितः । एकस्मिन्
गृहे सिंहासनं सज्जयित्वा तदुपरि कुक्कुटराजस्य पिंजरं स्थापितम् । नाना मेरा दृशेन समारोहेण स्थापितमावासं विलोक्य कचिद्राज्ञो निकाय्यो यथा भवेत्तथा दर्शकैरज्ञायि । राशोऽरिमर्दन‍ ट्रेनस्य नटाऽऽगमनवृत्ते विदित एव तेन खेलादर्शनाय नटा आकारिताः । तदा सपिञ्जराः शिवकुमारादयोऽपि राजपरिषद्युपस्थिताः, कुक्कुट प्रणम्य तदाज्ञामादाय दिव्यं नाटकं दर्शयामासुः । नाटकं दृष्ट्वा तुष्टेन राज्ञा तेभ्यः प्रचुरं दानं दत्तम् । तैः साकममुं कुक्कुटं निर्वर्ण्य तदद्भुत सौन्दर्यावलोकनतो विस्मेरमानसेन राज्ञा पृष्टेन शिवकुमारेण तस्य तथ्यष्टत्तान्तः संक्षेपेण कथितः । तदाकर्ण्य राज्ञोऽरिमर्दनस्य यदाऽयं राजा चन्द्र एषाऽस्तीति विदितमभूत्तदा स

Page #134

है तचरणयोः पतित्वा मणिकाशनहरुत्ववाद्युपागमे वदो दौलिला ग लगः ।
यथा-चिरायत्कौतुकाविष्टं, कल्पवृक्षमुदीक्षितुम् | तन्मे सफलमद्यासी-क्षेत्रं त्वय्यवलोकिते ॥ ७७ ।।
हे वीर शिरोमणिचन्द्र ! अई भवदासोऽस्मि भवान् ममाऽतिथिरस्ति । भवदागमनेनाऽहं मदेशश्च धन्यं मन्यो जातो भवानेतन्मया- ६ Fi नीतं तुम्छमुपायनमुरीकृत्य मां कृतार्थयतु । इत्थं राज्ञाऽत्यनुरोधकृते नटैरतेषूपायनेषु स्तोकं वस्तु स्वीकृतम्, तदनन्तरं तेषु ।
जिगमिषुषु राजारिमर्दनः सम्मानपूर्वकं तैः सह राज्यसीमानं यावद् गत्वा पुनः पश्चाद परावृते । नटास्ततः प्रस्थायेतस्ततो
भ्रमन्तः सिंहलद्वीपस्य सन्निधाराजग्मुरतत्रोदधनिकटे सिंहलालैका महती नगरी वर्तते स्म । ततो बहिरेख तैः स्वोसारका भी स्थापितस्तद्विलोकनेन तूर्णमेव नागरिकाणां वितं ते प्रत्याकर्षितमभूदिति ते सर्वे तत्क्रीडनावलोकनकृते स्पृहावन्तः संजाताः । | यदेयं वार्ता सिंहलेशाय विज्ञापिता तदा तेन नटा आकारितास्तैश्च कुक्कुट राजस्थ पिजरं नीत्वोपराजमागत्य नाटकादिभी राजादिवगों रजितः । भूपतिनापि तत्कालमागतेन पञ्चसहस्रयोतानां शुल्कदानेन सम्मानितास्तेऽपि राज्ञो यशः समुदीरयामासुः । यया-कल्याणं भवतां यशः प्रसरतां धर्मः सदा वर्धता, संपत्तिः प्रथतां प्रजा प्रणमतां शत्रुक्षयो जायताम् ।। ____घाक्यं संवदतां वपुः प्रभवतां लक्ष्मीपतिः प्रीयता-मायुस्ते शरदां शतं विजयतां दानाय दीर्घायुषे ॥८॥
पुनः स्वोचारकमागताः पोतनपुरप्रस्थानसञ्जनं कर्तु लग्नाः । इतः सिंहलपतेः प्रिया सिंहला मनोजताम्रचूडदर्शनेन तस्मिन्मनुरक्ता संजाता । सया राजानमाकार्योक्तम्-प्रिय ! केनापि प्रकारेण स ककवाकरानीय मां दीयतां तस्मिन्महवी मनोमोहनीया शक्तिर्वि
अर

Page #135

1
=
| पते । तेन निजसौन्दर्येण विश्वमपि खाशीकृत्य रक्षितोऽस्तीवेति स चरणायुषो मेऽतीव रोचते । तं दिनाऽई तथैव व्याकुलीभवामि, यथायो विना मीना व्याकुलीमवन्ति । तेन में मनोऽपहतं मम प्राणास्तत्रैव संलग्नाः सन्ति, तस्माद्यथातथाऽनीय दीयताम् । भूपेन मणितम्-प्रिये ! एकेन खगेन सहेतावद्वाकरणं न वरम् । तेन कुक्कुटेन तु नटानां जीविका चलति, ततस्तन्मार्गणेनाऽपि ते 8 | कथं दातुं शक्ष्यन्ति ? यदि कोऽपि मम याचनं कुर्याचदा तस्मै कि त्वं मां दास्यसि १ तथैव तेऽपि कदापित दातुं न शक्ष्यन्ति, अतस्तदर्थे ते हठकरणं नोचितम् । तनिशम्य तया गद्गदस्वरेण प्रोक्तम्-प्रिय । तथ्यं ते वचनं परन्तेन विना मम नजं जीवनं मारभूतमिव ज्ञायते । नटानां धनप्रलोभने दचे सेजश्यं दास्यन्त्येव स्तो द्रव्योपार्जनाय संसारे संसारिणो जनाः किं कि न कुर्वन्ति । यतः यद्दर्गामटवीमदन्ति विकटं कामन्ति देशान्तरं, गाहन्ते गहनं समुद्रमतुलक्लेशां कृषि कुर्वते।
सेवन्ते कृपणं पति गजघासंघदुःसंचरं, सर्पन्ति प्रधनं धनान्धिताधियस्तल्लोभावस्फूर्जितम् ॥ ७९ ॥
मतो यथा भवेत्तथा मे स कुक्कुटोऽवश्यमानीय दीयताम् । रायाः प्रभूतमाग्रहं विदित्वा तेन तदानयनाय नटपाधै स्वभृत्यः प्रेषितस्तेन शिवकुमाराऽन्तिकं गत्रा कुक्कटो याषितः, चित्रकुमारेण तस्योत्तरं ददता कथितम्---अयं ताम्रचूडो नैव किन्तु मम राजाऽस्ति, यदि स कुक्कुट इच्छेवहिं यस्मै कस्मैचनापि मां दातुं शक्नुयात, परं नाहं तं दातुं प्रभविष्णुरस्मि । अस्माभिर्नुपाय नाटकं दर्शितं, अतस्तेन कुक्कूटशचनस्य दुःसाहसं कृतम् । परमहं ते बोधयितुमिच्छामि, यत्तेन मह्यं विपुलद्रव्यस्य दानं न | इत्तमस्ति । ईश्वराऽनुकम्पया मेऽनेकस्थाने नतोऽपि महद् २ वस्तु मिलित, अवस्त्वं निबराबानं गया कथय, यत्स्येदमा
RECERCSECSk
सदस्य

Page #136

SARKAR
च्ययाचनं कथमपि पूरयितुं न शक्यते । तदा वेन गदितम्-कुक्कुटपाप्त्यै मे सामी समुत्को न विद्यते, पर मे राजमहिषी तदर्थ | ४ बहु लालायिताऽस्ति, पेत्तस्याः कुकवाकुरप नामिलिष्यसदा सा प्राणानस्यक्ष्यत् । ततस्तैरखिलैनेटैरूचे रात्री प्राणत्यागं करोतु । || परं वयं केनाऽपि प्रकारेण कुक्कुटार्पणाय वक्ता न भविष्यामः । यथा राज्ञः स्वप्रिया प्रियाऽस्ति, तथैवास्माकमप्ययं कुक्कुटोऽतीव || प्रियोऽस्ति । तेषां तद्वचनं निशम्य राजसेवको म्लानाऽऽस्य विधाय ततो चलित्वाऽऽयातः ।।
| उक्तमपि-दक्षिणाशाप्रवृत्तस्य, प्रसारितकरस्य च । तेजस्तेजस्विनोऽर्कस्य, हियतेऽन्यस्य का कथा ? ॥ ८॥ ६ राज्ञा यदा तदाननानटोक्तकृत्तमाकर्णितं, तदा कोपाऽऽकुलेन तेन वक्तुं प्रारेभे-अहमिदानीमेव तान् विडम्व्य ताम्रचूडमानयामि। । यता--अनुसरति करिकपोलं, भ्रमरः श्रवणेन साख्यमानोऽपि।गणयतिन तिरस्कारं, दानान्धविलोचनो नीचः ८१
द्रुतमेव स्वसैन्यं सजोकृत्य तदाक्रमणाय न्यगद्यत । परं नटसभिधावपि राजश्चन्द्रस्य रक्षणायापरिमितं सैन्यमासीदित्युमयोः ४|| सैन्ययोर्भाषणं युद्धं प्रवर्तितं, पत्तिभिः पत्तयोऽश्ववारश्चवारा योद्धं लग्नाः । विद्युदिवाऽसयो विद्योतन्ते स्म क्रियत्कालमुमाभ्यां | भटाभ्यां प्रधनं कृतं, परमन्ते सिंहलेशितः सैन्य पृष्ठं दर्शयित्वा कान्दिशीक जातम् । अनेन पराजयेन विगोपितः सिंहलपतिरनुतापं लेमे॥
यथोक्तम् नाभ्यस्ता विवादिवृन्ददमनी विद्या विनीतोचिता, खड्गाप्रैः करिकुम्भपीठदलनैर्नाकन नीतं यश l कान्ताकोमलपल्लघाघररसः पीतो न चन्द्रोदये, तारुण्यं गतमेव निष्फलमहो! शून्यालये दीपयत् ।। ८२ ॥
तदनन्तरं शैलूपैः पिञ्जरं गृहीत्वा पटहनादं कुर्वद्भिः पोवनपुरप्रस्थानाय प्रतस्थे, परितस्ताम्रचूडाऽधिपस्य च जयशन्दः प्रोचे ।

Page #137

कियकालानन्तरं कशाधिनां मंडली तत्र समागता, अतिविशाल सुपर्वपुरनिभं पोतनपुरे विलोक्य साक्षादिन्दिरावास इवामन्यत । सत्र जयसिंहाख्यो भजाती नाल्य फरोसितम्य सुचिमाना सविध आसीत्तस्यातिरूपपती मञ्जूषाख्या प्रिया, रूपगुणसंपमा लीलावत्यभिधाना कन्या चाऽऽसीत् । तस्यास्तनगरवास्तव्येन लीलाधरनामवणिकपुत्रेण सह पाणिपीडनं कारितम् ।। तद्वन्द्वं परस्परमुपयुक्तं विलोक्य विषात्रा मणिकाश्चनयोर्योगः कुतोऽस्तीति लोका उक्तवन्त आसन् । एतयुग्मं परिणयानन्तरं दोगुन्दु- ६ कदेववदथवा माररतिवद् विषयसुखमोगं कुर्वाग स्वसमयं गमयामास । अन्यदा पुण्यहीनः कश्चित्परिबाड् लीलाधरनिकटे याचनार्थ-8 मायातः, परं लीलाघरेण ते तिरस्कृत्य स पहिनिष्कासितः। ततः क्रोधाऽऽध्मातेन तेन परिव्राजा सकोपाटोपं लीलाधरं प्रत्युक्तम्हे श्रेष्ठिन् ! भवतेवमभिमानो मा क्रियतामहं यथातथाऽस्मि, परं भवतस्तु कस्मिंश्चिदशे श्रेयानेवाऽस्मि । यतोऽहं स्वशयोपार्जितं मुजे, त्वन्तु स्वजनकोपार्जितधने जीवितं गमयसि । अहं त्वद्वदन्योपकृत्याऽभारितो नास्मि, यो निजभुजाभ्यां धनोपार्जनं न कुरुते तब्बीवनं घिक | परद्रव्यावलम्बनेनोच्छलनकुर्दनं न बरं, यावत्तव जनयिता जीवन् विद्यते तापनिश्चिन्तोऽसि, तदभावे न जाने का ते दशा भविष्यति ? तदवस्थायामयं यौवनधनमदः कस्मिापि कार्ये नोपयोगमायास्यति । अध ममेमां दां विलोक्य स्मयमानोऽसि, परं संभाव्यते, यत् श्वो भवदीयाऽपि दशेस्थमेव स्यात, जना भवन्तं दर्श दर्भ हसेयुः । अतो जगति मृर्श विचार्य वर्तितव्यं, स्वप्नेऽपि च गत्वरायुविनधनाभिमानो न कार्यः।
यता-संपदो जलतरङ्गविलोला, यौवनं त्रिचतुराणि दिनानि ।
शारदाभ्रमिष पञ्चलमायुः, किं धनैः ? कुरुत धर्ममनिन्धम् ।। ८३ ॥

Page #138

भवदछुलीषु रत्नखचितान्यंगुलीयकानि सन्ति, वानि वीक्ष्य प्रायो भवान् प्रसनो मवेत्, परं भयं फाऽपि गौरववार्ता । यतः 1 संसृतौ पामरोऽपि जन एतादृशीं मुद्रिका परिदधाति । परं महान्तमहं तमेव मन्पे, यः स्त्रोपार्जितेन धनेन जीवति, उरुमावना | भावयन् परोपकारश्च करोति ।
यतः-शानं बोधाय दानाय, धनं धर्माय जीवितम् । वपुः परोपकाराय, धारयन्ति मनीषिणः ।। ८४ ।।
मिचोरिमामुकि श्रुत्वा ब्रीडितेन लीलाधरेण तदनि स्पृष्ट्वोचे हे भिक्षुराड् ! अद्यप्रभृति त्वं मेगुरुजातः । अहं त्वदीयमेहै सदचनं निशम्य प्रतिकूलममत्वा सुशिक्षामेव निजात्मनि ग्रहीष्यामि, स्वयश्च व्यवसायादिकं विधाय धनोपार्जनप्रयत्नं विधास्यामि । का भिक्षुस्वित्थमृतमप्रियं वचः श्रावयित्वा तदैव चेलिवान, परं तत्कथनं लीलाधरहत्पटोपरि सम्यगचितमभूसेन स मनस्येव विदेश- IN
गमननिश्चयं चक्रे । पुनः स्वचेतस्येव वक्तुं प्रारेभे-परदेशो दुःखजनक इति लोकोक्तिनिःसारैव, यतो गृहे परदेशे वा तिष्ठतोऽ है खिलप्राणिनः प्राकनकर्मजन्यं सुखं दुःखं वाऽवश्यं मोक्तव्यमेव भवति ।
यतः अकारणं सत्त्वमकारणं सपो, जगत्त्रयव्यापि यशोऽप्यकारणम् ।।
___ अकारणं रूपमकारणं गुणाः, पुराणमेकं नृषु कर्म कारणम् ॥ ८५॥ ___ अतो गृहे तिष्ठतोऽपि दुःखान्मुक्तिरसंभवा, इत्थं दृढसंकल्पाऽऽकलितोऽसौ त्रुटितारामेकस्यां खट्वायां प्रसुप्तवान्, तदैव तरिपता || धनदोऽपि समागतः । गृहागतेन वेन तथाऽवस्थः सुप्तस्तनयो दृष्टः पृदय–प्रियपुत्र ! केन कदर्थितो येन त्वं रुष्टरसन् पतितोऽसि ? 8

Page #139

:
=
तेगाऽभिहितम्-तात ! न मे केनाऽपि किश्चिदुःख दत्तमस्ति, परं द्रविणोपार्जनाथ विधेशं गन्तुकामो भवदादेशं कामये ।।
यदुक्तम्-यो न निर्गत्य निःशेषा-मालोकयत्ति मेदिनीम् । अनेकाश्चर्यसम्पूर्णी, स नरः कूपदरः ।। ८६ ॥ ____अत इयमेवैका ममामिलाषा वर्तते । पुत्रोक्तमिदमाकप श्रेष्ठो चकितो जातस्तद्गेहे धनस्य त्रुटि ऽमीचधापि तस्य प्रियपुत्रस्तदर्थ परदेशगमनाभिलाषुकोऽभूत, तस्मात्तेन वबोधनपूर्वकमुक्तम्-सुपुत्र ! तब वयः साम्प्रतं बह्वल्पमस्ति, सतस्ते विवेशगमनं सम्प्रत्यसाम्प्रतं, पुनरपि तव परिणयकालोऽपि अल्प एव जातोऽस्ति स्वसदने धनधान्यस्याऽभावोऽपि न वर्तते, अस्यां दशायां ते विदेशगमस्याऽऽवश्यकता कापि नास्ति । पितुरिदं वचो निशम्य लीलाधरेण तम्य भिक्षोर्वार्तामाख्याय जन प्रत्यूचे-मन्मा-3 नसेऽस्या वार्तायाः सुदृढः प्रभारः पतितोऽस्ति, अतोऽहं सकृदपि परदेशमवश्यं यास्यामि । पुत्रोदेगस्यादो यथार्थकारण विज्ञाय र श्रेष्ठिना भृशं प्रबोधितम्, भिक्षुका प्रभावापनोदाय च बहु पेष्टितम्, परमवकेशिवृक्षवत्सर्योऽपि यत्नो विफलो जातः । इत्य लीलाधरस्य मात्रा, तथा सचिवादिप्रमुखैरन्यैरपि लोको प्रबोधितोऽपि धीरो लीलाधरः स्वसंकल्याकिचिदपि न विचेलिवान् ।
यता-अर्थः सुखं कीर्तिरपीह माभू-दनर्थ एवास्तु तथापि धीराः ।
निजप्रतिज्ञामधिरूढमाना, महोबमाः कर्म समारभन्ते ॥ ८७॥ तस्य विदेशगमनोत्कंठा तथा प्रवर्षिता यथा स पितुर्विदेशगमननिदेशावाप्ति विनाऽमजलग्रहणमपि नैच्छत्, परं कथंचिच्छेष्टिनोस्थाप्य तेन सुतेन सह खादितम् । द्वितीये दिने गमनस्य निश्रयं कृत्वा तं शयनागारे संवेशाय प्रेषयत् । स यावच्छपनागारमेत्य

Page #140

मौनत्वेनैव सुप्तस्वावल्लीलावती पूर्ववल्ललितगत्या हावमारविलासं दर्शयन्स्युपलीलाधरमागता परमन्यदिनवत्तस्य हासालापविषयभो| गादिकन्तु दूरे सिष्ठतु, प्रत्युताय तेन नेत्रमुत्थाप्यापि तत्संमुखं नावलोकितं स तु स्वविचार एव निमग्न आसीत् । तस्यैतामवस्थामवलोक्य तयागादि-प्रिय ! मयाऽऽकर्णितं यद् भवानन्यन्न देशे गन्तुकामोऽपित, परमेनं गपो मधुम्यो रुष्ट्वा गमनं न वरम् । ममैतादृशः कोऽपराधो जातो येन भवते मदभिमुख दर्शनमपि नो रोचते। अन्यजनरुष्टेन मत्रता गन्तुं शक्यते, परमहं भवन्तमेवं जावपि गन्तुं न दास्यामि । एतादृशि स्नेहेऽकस्माद् पियोगे जाते पुनर्न जाने कदा संयोगो भविष्यति । अतो यावत् मवेसत्र गमनविचार एव त्यज्यताम् । अथवा सहास्यविनोदं समिलित्वा यथासम्मति गम्यताम, तथा केपि भवन्तं प्रति दुर्भा न रक्षेयुः । इत्थं लीलावत्या स्वकान्तं निशां पावत्प्रबोध्य तद्विचारपरावर्तनस्य महती पेश कृता, परं दृढागूपति तस्मिन् लेशमाअमपि सा सफला न जाता। यथा-पथा चित्तं तथा वाचो, यथा पाचस्तथा फ्रिया: । धन्यास्त त्रितये येषां, विसंवादो न विद्यते ॥ ८८॥
पुनः प्रातस्तत्पित्राऽपि प्रबोधितो लीलाधरः स्वसंकल्पमयथार्नु कथमपि सम्मतो नाऽभूत, एवं सर्वोऽपि वृत्तान्तोमात्येनाऽप्याकर्णितः । तेन ध्यातं यदधुना लीलाधरस्य प्रतिबोधनेन कोऽपि लाभो न भविष्यतीति सेनको नूतनोपायो विचारितः । स धनदश्रेष्ठिसभिधौ समेत्यतं कथयति स्म-पद्यस्य विदेश एवं गन्तव्योऽस्ति, अयश कथमपि स्थातुं नेच्छति, तदाऽस्य रोधन न वरं, पर तत्र प्रचुरधनप्रामिः स्यात्तदर्थ शुभमुहूर्ते यात्रा कारयितव्या । भवत्सम्मतिश्चेत्तदोत्तममौहर्तिकानाकार्य कश्चिदुत्तमो मुहूर्त: पृच्छयेत । लीलाधरस्य जनकेनाऽपि मन्त्रिण इयमुक्तिः समर्थिता । लीलाधरोऽपि तत्र कमपि विरोधं नाकार्षीत, भवोमात्य
Re
%
%

Page #141

म
नाऽनेकदेवज्ञानाह्वाय ससंकेत तेभ्यः सुमुहूर्वाऽवलोकनायोक्तम् । मन्त्रिणः सांकेतिकवचनेन लीलाधरस्य विदेशगमनविरोधदैवआर्मुहुर्मुः पचाङ्गं विलोक्योक्तम्—षमासान यावच्छुममुहूतो न दृश्यते, परमयमेतावत्कालं चेत्स्थातुं नेच्छेचदा कस्मिन्नपि दिने । उपसि कुकर्ट रुत एव यात्रों कर्तुमईति । इत्थमपि ममनै कृते विदेशे विपुलधनप्राप्तिर्भविष्यतीति तेषामिदं कथनमाकर्ण्य प्रषानेन तेभ्यो यथोचितं दक्षिणां दचा ते विसृष्टाः । शाखेऽप्युक्तम्
यथा-सस्यैकभूषणा वाणी, विद्या विरतिभूषणा । धर्मकभूषणा मूर्ति-लक्ष्मीः सहानभूषणा ।। ८९॥ अपि प-प्रदत्तस्य प्रभुक्सस्य, दृश्यते महदन्तरम् । दत्तं श्रेयांसि संसूते, विष्ठा भवति भक्षितम् ॥ ९॥
तसस्तेन यात्रायाः कार्यमिषेण लीलाधरं लीलावतीश्च स्वभवनमानाययत् । तदा तस्थिरनिवासायैकतो यात्रासमारोहः प्रारम्धः, अपरत्र सचियेन समस्त स्वसंरकमडलमाय तेम्पो रहस्वरूपणादिष्टम् नगरे यावन्तश्चरणायुधा भवेयुस्तान सानेकर नगराद् बहिः
। यथा नगरे नैकोऽपि ताम्रचूडोवशिष्येत, यसस्सद्रवं शण्वन्नेव जामाता परदेश प्रयास्यति । एतद्रहस्यं यथा जामाता नाम
गच्छेतथा सुगुप्तेन भवितव्यमित्यपि पंदितव्यम् । एतवृत्तान्ते प्राप्त एव सेवकैनगरस्थाः सर्वेऽपि कुक्कुटा प्रामाद् बहिः प्रेषिताः । ४ इतो लीलाधरः स्वमार्गसामग्रीप्रगुणीकरणे तत्पर आसीदेवेति कथमपिरात्रि व्यत्याययत् । प्रातर्यदा चरणायुधस्प प्रलपनवेलोपस्थिता, xि
| तदा लीलाधरः सावधानकर्णेनोपविष्टः परं नगरे यदा कुक्कुटो भवेत्तवा वदेदिति शनैः शनैः प्रातरभूत्परं तद्ध्वनिः कुत्रापि नाऽश्यत । का तद् दृष्ट्वाधीरो लीलाधरो वक्तुमारभत-यात्राऽवसरो निर्गच्छति, असोऽहं त्वरितमेव बजामि। परंधीसखेन कुक्कुटशब्दं श्रुत्वा गन्त६ व्यमिति गणकगदनमुक्त्वास निवारितस्ततो निलयायस्य तस्य लीलाधरस्य स्थातव्यमेवाभूत् । पुनरन्यस्मिन् दिने कुक्कुटे वदत्येव यात्रा
RS43c

Page #142

RRC
करिष्यामि, एकदिनकृतेन किमपिव्येतीति विधारयन् सोऽपि तस्थौ । ततस्तृतीयेऽपि घने सैवाऽवस्था जाता यापूर्वदिनेऽभूत्। अस्य IS मन्त्रिप्रणश्यवानमिहाया लशावर अदि विश्वमानस्य तीवाऽभिलाषायां सत्यामपि स सुमुहतापेक्षया पुनरपि स्थगितोऽ
भूत् । इतो लीलावती तं स्वस्नेहाऽऽनाये पातयितुमुरुचेष्टां कुर्वाणाऽऽसीदन्यत्र मन्त्रिणो घनदेभ्यस्य च प्रबोधनं प्रवर्तमानमासीत् । प्रान्तेऽस्योद्योगस्येदं फलं जातम्, यदेकैकेन दिनेन षण्मास्यपि व्यतीता परं लीलाधरो विदेशं न जग्मिवान् । सचिवादयो जानन्त आसन्, यदयमित्थं निवार्य रक्षणेन कदाचित्सर्वथा स विदेशगमनविचारं त्यक्ष्यति परन्तथा नाऽभूत् । स्वसंगरे निचलेन लीलाघरेण मनसि विचार्य रक्षितं, यद्यदा कुक्कुटरवः श्रोष्यते, तदाऽहमवश्यं परदेशं यास्पामि । यदापोतनपुरे मन्त्रिणो गृहेऽयं प्रपश्चः प्रवर्तमान
भासीत्तदैव तमगरे शिवकुमारस्य नटमंडली समागता । तदा चन्द्रनृपस्य यशोगानं कुर्वन्तश्च वाधानि वादयन्तो नटा उपराज है मता, स्वनियामाय स्थानमयाचन्त राज्ञायि सचिवसबसभिधावेवैकं स्थानं दर्शितं तत्रैव तेनिजवनवेश्म स्थापितम् । परं सैन्या | तत्र स्थानाभावात्पुरो बहिस्तडागवटे तदुत्तारकः कृतः । पश्चात्सायं कुक्कुटराजेनाऽनुज्ञातः परिमितपरिकरः शिवकुमारो राजपरिषदि गतः सदस्यांश्च निजगायनं श्रावयित्वा प्रसादयितुं प्रावर्तत । कुतोऽखिलप्राणिनां मधुररागोसी प्रियंकरोऽस्ति ।।
तदुक्तश्च-पशुमानवदेवाश्चा-नुरज्यन्ते सुरागके । तथैवामी विशेषेण, मृगस्त्रीसर्पभूभुजः ॥ ९१ ।। राज्ञोचे-अघ परिश्रान्ता यूयं विश्राम विदधीध्वं, श्वो मां नाट्यं द्रष्टास्मः, एतभिशम्य ते निजोतारकं समायाताः ।
हदेव केनचित्तत्साधै कुरटं विलोक्योक्तम्-युष्माकं संस्मर्तव्योऽयं वृत्तान्तो यदत्राय ताम्रचूडो वक्तुं न पारयेत्, यद्ययं शब्दायिष्यते, तदा शब्दे थुत एव मन्त्रिणो जामाता विदेशं व्रजिष्यति, तस्य च सों दोषो युष्मास्वेव पतिष्यति, असादेव कारणाम
।

Page #143

काक
न
गरस्य सर्वे कुक्कुटा बहितिर्गमिताः सन्ति ! श्रुतैतदान कूपटगजेनाऽपि मौनमालम्बितं क्रमशो रात्रिभूव ? विभाते सति विस्मृ-18 तलोकवृत्तान्तस्ताम्रचूडाऽधिपः पूर्वचदुचैः 'कुकू कू ३ इति । कलरवं खीति स्म | यथापक्षावुक्षिप्य धुन्वन्सकलतनुरुवान्भोगविस्तारितात्मा, प्रागेवोडूडीननिद्रः स्फुरदरुणकरोद्भासितं खं निरीक्षप। || प्रातः प्रोत्याय नीडे स्थितचपलतनुर्घर्घरध्वानमुच्च-रुग्रीवं पूर्वकायोन्नतविकटसटः कुक्कुटो रारटीति ||९२।।
चप्रतीत्या देवालयेषु कृतघंटाध्वनिमाकर्ण्य प्रबदा लोका नित्यकर्मतत्परा बभूवः । इतो लीलाधरोऽपि कुक्कटारावे श्रुत एत्रोथायोपविष्टः, सैन्धवं च समारुह्य तदानीमेव विदेशाऽभिमुर्ख प्रयातः । लीलावत्या विदेशाऽगमनाय महुबोधितेनाऽपि MR तेन चिरादेतादृशशुभमुहूर्तमिलनेन क्षणमात्रमपि विलम्भमुचितं न मेने । तस्मिन् क्षणे कुकुटवानो लीलाधरस्याऽमृतति स्म 15 लीलावत्यै च विषवदामाति स्म, ततः सा बराकी नियविरहेण मूच्छिता भूमौ पतिता।। यतः अन्तहिते शशिनि सैव कुमुदती मे, दृष्टिं न नन्दयति संस्मरणीयशोभा । इष्टप्रवासजनितान्यवलाजनस्य, दुःखानि नूनमतिमात्रसुदुःसहानि ॥ ९३ ।।
ना सा विलापं कृत्वा कथयितुमारेभे—हा देव ! न जाने केन वैरिणा कुकुटं रक्षित्वा ममेत्यमहिमा चरित १ नगरे कोस्त्येवंविधो मनुष्यो येन मम तातादेशमुलंध्य कुकुटरक्षणसास विहितमस्ति ? हे विधातः ! त्वया चेत्कु| कुटो न निर्मितो भवेत्तदाऽऽत्यं मे पतिवियोगो नो जायेत ? ततो लीलावत्या त्वरित खजनकमाढाय तस्मै स्वपतिविदेशग-5 | मनवृत्तान्चो निवेदितः सहैवाऽत्याग्रहपूर्वमुक्तम्-येन ताम्रचूडेन मया सहारिव्यवहारः कृतस्तं कथंचिदपि भृगयित्वा मझमर्पय ।
PERIENex
मट

Page #144

है| दुहितुः कथनेन देन कुकुटान्वेषणाय चतुर्दिक्षु भुजिया प्रथाविताः, परं सर्वत्र नगरे निरीक्षमाणैस्तैः कुत्राऽपि कुकुटस्य बुद्धिन प्राप्ता । का अन्ते तेषां विदितमभूत, याटपाचे कुकुटो विद्यते, अतस्तैरमात्याय निवेदितं तेन च स्वाङ्गजा कथिता-पुत्रिी सताम्रचूडो नटनिकटे पर्तते, ये हो दिन एवात्र समायाताः सन्ति । ते परदेशिनो विद्यन्ते, सहैच ममातिथयोऽपि सन्ति, अतस्तत्वार्थासघाचन नोचितम् । ___ उकामपि-याचना हि पुरुषस्य महत्व, नाशयत्यखिलमेव तथाहि ।
सद्य एव भगवानपि विष्णु-मनो भवति याचितुमिच्छन् । ९४ ।। . नटाः प्रायो दुराग्रहा योभुवति, अतो मार्गणेऽपि ते न दास्यन्ति, पुनर्यद् भाव्यं तदभूत, अतस्तदर्थ तेऽतिनिईन्यो नोचितः। है। ततस्तयाऽभाणि-नहि तात ! स चरणायुधस्तु मे रिपुरस्ति, तत्प्राणापहरणं विना मां शान्तिन संगस्यते, अतो यथा स्यातथा
सोऽवश्यमानीयाlतां, तमताप्यामजलं न ग्रहीष्यामि । दुहितुरिमा प्रतिज्ञां निशम्य चिन्तान्धौ पतितेन तेनाऽन्यः कोऽप्युपायो | नो दृष्टस्तरमामटमाकार्य कुक्कुटप्रदानाय स विज्ञप्तस्तदा तेन कथितम्-मन्त्रिन ! मम पर दुःखमस्ति, यतः स ताम्रचूडो मया भवते
न दॉस्पते, प्रथमन्तु तेन मम जीविका निर्वहति पुनरन्यत्स ममाधिपतिवर्तते । भवत्पुत्री तदुपरि रुष्टा जातेति मया श्रुतमस्ति, पर | यावन्मम काये प्राणास्तिष्ठन्ति तावत्कोऽपि ताम्रचूडस्यैकं बालमपि वक्रीकर्तुं नाईति । अस्माकं पञ्चशवीसेना तु तद्रक्षणाय प्राणा
घेणायोधक्ता वर्तत एव. अपि च मत्पार्थेऽपरेऽप्यश्ववाराः सप्त सहस्रमितास्तदक्षणतत्परा एव सतत सावधानतया जागरूका विद्यन्ते । । | किमधिकम्-कोऽप्यन्यः कल्पवृक्षोऽय-मेकोऽस्ति क्षितिमण्डले । यत्पाणिपल्लवोऽप्येकः कुरुतेवासुरवुमम् ९५
अत्र तेषां स्थानसंकीर्णतया नगरादू पहिस्तरुचारका कुतः । यदि कुक्कुटराजस्याऽऽझा भषेचदा वयमेककलो महतोऽपि मा
-

Page #145

-
द्राज्यं मृन्मर्थं वर्तुं प्रभवामः । यदि भवतः प्रत्ययो न स्वाचदा सिंहलराजः पृच्छ्यग्राम, एत्कुक्कुटार्थं तस्य कीदृशी गतिजांता १ । करय साहसं विद्यते, यस्तदभिमुखं नेत्रमुत्थाप्य कृया पश्येत् १ अहन्तु भवन्तमेतदेव कथयिष्यामि, य भवानस्य कुक्कुटस्य वार्तामैत्र जहातु । अर्थ कथितुच्छस्ताम्रचूडो नैव, अतोऽस्य प्राप्त्याचा भवतो न कर्तव्या । नटराजस्येदमुत्तरमाकर्ण्य विस्मितेन सचिवेन स्वदुहिता बघतोता -पुत्रि ! मयाऽतियोधितोऽपि नटजनः कथंचिदपि प्रसमो न भवति, अतस्त्वमिमं निरर्थकमाग्रदे मुश्च । अत्रावसरे किश्चिद् बोधिताऽपि लीलावती, परं कुक्कुटप्राप्ति विनाऽअजलग्रहणस्य तस्याः प्रतिज्ञाऽऽसीत्, अतस्तत्सभिधौ सकृत्कुक्कुटानयनस्यावश्यकता] वरीवर्ति स्मेति विचार्य धीसखेन नटराजमाकार्य गदितम् - मत्रानेकवारं क्षणमात्रार्थमपि तं कुक्कुटमानीय मे यच्छतु । अहं सं यथातथा पूर्ववत्सुरक्षितं प्रत्यर्थयिष्यामि चेद् विश्वासो न स्यात्तदा पुनरर्पणं यावत् मदङ्गजं स्त्रपार्श्वे रक्षतु । यदा भववरणायुधं प्रदास्यामि तदा भवताऽपि मे पुत्रः प्रदेयः । तस्याप्तिनिवेन्थमत्रलोक्प नटराजेन तद्वधोऽवधार्य मन्त्रिपुत्रं स्वसमीपे रक्षिस्वा कुक्कुटस्य पिंजरं मन्त्रिणे समर्पितम्, सोऽपि सादरेण तमानीय स्वात्मजायै प्रायच्छत् ॥
अथ श्रीचन्द्रराजसंस्कृतचरित्रस्यैकोनविंशपरिच्छेदे वियोगस्यान्तः
ततः कुक्कुटराजरूप नेत्राह्लादकं लावण्यं दृष्टुंन लीलावत्या रोषो नश्पत्ति स्म तेन सा तस्य हार्दिक स्नेहं कर्तुं लग्ना सा निजा तस्य पिञ्जरं संस्थाप्य कुक्कुटं प्रति गदति स्म हे पक्षिराज ! त्वया सुधैव मया सपोऽरिव्यवहारः कथं कृतः १ बहिर्मनोदरोऽपि त्वमन्तर्मलिनो लक्ष्यसे । तव खो मे प्रियवियोगस्य हेतुर्जातस्त्वमनेन कल्मषेण कथं मोक्ष्यसे १ स्वर्णपिञ्जरे संस्थितस्त्वमविच्छि सुखमनुभवसि अतस्ते परकीयपराभवस्य कुतो वेदनम् १ परं हे ताम्रचूडाधिप । पतिवियोग: सतीस्त्रीणां परमसह्यो भवतितमाम् । वं

Page #146

विहगोऽसि पर पक्षिणोऽपि स्वप्रियां विना व्याकुलतामादधते । पुनरहन्तु नृजातिरस्मि, एका रमणी स्वरमणं विना कई विश्न ११ यदुक्तम्-कति न सन्ति जना जगतीतले, तदपि तद्विरद्दाकुलितं मनः ।
कति न सन्ति निशाकरतारकाः ?, कमलिनी मलिनी रविणा धिना ।। ९६ ।। त्वया प्राग्भवे न जाने कतिदम्पतिवियोगः कपटेन कारितो मवेत, अतो ज्ञायते यदत्र भवे त्वं तत्पापादेव पक्षी भूतोऽसि । यदक्तम-पापी रूपविवर्जितः परुषवाग यो नारकादागत-स्तिर्यग्योनिसमागतच कप मानी ज्ञानविवेकवुद्धिकलितो योमर्त्यलोकागतो, यस्तु स्वर्गपरिच्युतः ससुभग: प्राज्ञः कविः श्रीयुतः १९७॥
त्वं स्तोक निजमानसे विषारप परपक्षिासित विवेजमून्या भवति, समापि त्वन्तु पर निष्ठुरो निर्मोहन्ध लक्ष्यसे । यदि ते ४ किश्चदपि विवेकः स्यातहि प्रातरद्य शब्द न विदधीत, तदा मेऽपि स्वभर्तुवियोगो न जायेत । हे पक्षिराज ! तब तु मयि दयालवोs- | पि नाऽत्रातः, परं तव सौन्दर्य विलोक्य त्वपि मेऽनुकम्पाऽऽमच्छति । लीलावत्या इदं दुःखपूर्ण मर्मस्पृग वचनं निशम्य कुक्कटरा-13 जस्य स्वपूर्वावस्था स्मृतिपथमागता । तदानीभेव तस्याऽक्षिम्यामश्रुधारा प्रपतति सम, सच मुच्छामेत्य पिञ्जरे निपतितः । तस्येदृशीमवस्था निरीक्ष्य क्षुधा सती लीलावती पिञ्जरतो निष्कास्य स्वक्रोडे संस्थाप्य विविधोपचारेण तं सचेतनीकर्तुं प्रायत्त । वस्मिन् । सचेतनीभूते तयाऽऽलपितम्-ई विहङ्गराज ! मया तु सरलस्वभावेनैव सर्वा वार्ता कथिता त्वयि कोपोऽपि न कुतः, पुनस्त्वमित्यं कथमदुःखीयथाः । मम तु स्वप्रियस्य वियोगदुःखमस्ति, तो मयेयं सर्वा वार्ता कथिता, परं तवैतादृक किं दुःखं विधते, येन त्वं मूच्छितोऽभूः १ अहन्त्वसमञ्जसे पतिता मया तु त्वं शान्तिदो ज्ञातः, परं वैपरीत्येन मम तुभ्यमेव शान्ति दातुं भवति ।

Page #147

4
ज-
%
+
+
+
SABRECHARG
हे चरणायुधेश ! एतत्समस्तं पश्यन्त्या मयैतदेव लक्ष्यते, याचं मत्तोऽप्यधिको दुःखी वर्तसे । ताकीनस्यैतदुःखस्यायेइन्तु स्त्रीय सकलं दुःखं विस्मृतवती । कि त्वं स्वकीयदुःखनिदान मे न निवेदयिष्यसि ? तदीयामिमामुक्तिमा कण्यं तेन निजचरणनखेन भूमौ । विलिरुष दर्शितम्-अहमाभापुर्यायवामियो राजा विकार निमार पुकारो विहितः, स्वराश्या गुणावल्या वियोगेन । दुःखाधौ पतितो विरहवाडवेनाइनिशं दह्यमानदेहोऽस्मि | एतदेव मे दुःखमुख्यकारणं जानीहि ।
किमधिकम्-तद्वियोगसमुत्येन, तचिन्तापिपुलार्चिषा । रात्रिन्दिवं शरीरं मे, दयते मदनाग्निना ॥ ९८ ।। | पुनरेकेनानेनैव दुःखेन मे दुःखस्यान्तो नास्ति यतो ममेत्यं सर्वत्र नटैः सत्राऽटित भवति । कुत्र मे सा पुरी ? क्व च मे तद्राज्य ? | कुत्र च मे सा महिषी? क च सा मनुष्यरूपेण स्थितिः क च पक्षीभूय क्लेशभोगः, एतत्सर्व पश्यतस्तु मम दुःखानामन्तो न दृश्यते।
उक्तमपि-एकस्य दुःखस्प न यापदन्तं, गच्छाम्यहं पारमिवार्णवस्य ।
तावद् द्वितीयं समुपस्थितं मे, छिद्रेष्वना बहुलीभवन्ति ॥ ९९॥ हे लीलावति ! तव परिणेवा विदेशे गतोऽस्ति, स तु जात्वपि पश्चाद्वलिष्यत्येव, परं मम वियोगस्यावसानं मविष्यति नवेतीश्वरो ति । अयि भगिनि ! मम तु धारणा विधये, यावं मादृग् दुःखभाग नासि, मम तव च दुःखे गिरिसर्पफ्योरिव महदन्तरं वर्तते, मम राश्या दुःखस्याग्रे तव दुःखमगणनीयमस्ति । अतस्त्वमपि किश्चित्तच्चमालोचय, यत्केवलमेकदैनिकपतिवियोगेनापि तवैव विषा दुःखावस्था जाता, सद। चिरकालवियोगवत्या मत्प्रियायाः का गतिः स्यात् । यत्संकटोदधितटं न दृश्यते, तद्विपत्प्रवाई त्वन्तु वदति

Page #148

ब.
स
का प्रबहमाना प्रदृश्येथाः । कुक्कुटराजीयामिमा भूमौ नखलिखिताक्षरमालामालोक्य लीलारती किश्चिन्मनसि धैर्यमागमदिति तस्याहा स्तवावस्याने स्वास्थमल्पं प्रत्यैयत । ततः सा तभाश्वासयन्त्युवाच हे राजन धर्मवन्धो ! मवान स्वमनसि किमपि खेदमा कुरुताम् । ५
यत:-नाऽभूम भूमिपतयः कति नाम वारान् !, वारानभूम कति नाम वयं न कीटाः ।
तत्संपदां च विपदां च न कोऽपि पात्र-मेकान्ततस्तदलमङ्ग । मुदा शुचा वा।। २००॥
यदि भवदीयेष्टदेवेच्छा भवेचदाहायैव भवतः स्वराज्यस्य राज्यादीनाश्च प्राप्तिर्भविष्यति । यदि सुदिनं नाऽस्थाचदाध्यमशुभ|| कालोऽपि चिरं न स्थास्यति ।
यतः-पातितोऽपि कराघातै-रुत्पतत्येव कन्दुकः । प्रायेण हि सुवृत्ताना-मस्थायिन्यो विपत्तयः ॥ १॥
अहमद्यतो भवन्तं भ्रावरं मंस्ये, त्वयाप्यह स्वभगिनी बोद्धव्या, विधात्राऽस्प सम्बन्धस्य स्थापनायैव भवानत्र प्रेषित इति वेनि । | परमाश्योरयं संगमः क्षणिकोऽस्ति, अवो यदा भवतो मनुष्यत्वप्राप्तिर्मरेत्तदैकस्य भ्रातुः सम्बन्धेनाऽवश्यं मे दर्शनं देयम् । इदानीं मया । यद् रम्यारभ्यमुक्तं भवेत्तत्क्षन्तव्यं, अध मवन्मिलनेन मे सकलमपि जीवनं सफलं जावं समये सरणीयेयं निर्गुणापि भगिनी ।
यतः-दोषाकरोऽपि कुटिलोपि कलङ्कितोऽपि, मित्रावसानसमये विहितोदयोऽपि ।
चन्द्रस्तथापि हरवल्लभतामुपैति, नैवाश्रितेषु महतां गुणदोषशका ॥२॥ भवत्पुण्यापलिराश्योराशाः शीघ्र सफलयतु । एवं कुक्कुटराजेन सह बालापादिकं विधाय लीलावती वं नटराजसभिषौ ॥

Page #149

प्रेषयत् । तस्मिनागत एव नटेशेनाऽपि मन्त्रिपुत्रो मन्त्रिनिकेतने प्रेषितः, तदनन्तरं तत्र कार्याभावात्क्षिप्रमेव ते नास्ततः प्रचेलिर्वासः । अतः परं ते नित्यं नवं नवं नगरमेत्य तत्र च राजपरिकरस्य स्व खेलनं दर्शयित्वा चन्द्रराजस्य सत्संगाद् विपुलं पुरस्कारं प्राप्तुं लग्नाः ।
यतः - किं वापरेण बहुना परिजल्पितेन सत्संग एवं महतां महते फलाय |
अम्भोनिधेस्तदरुहास्तरवोऽपि येन, बेलाजलो च्छलितरत्नकृत लिवालाः ॥ ३ ॥
बहुषु स्थानेषु कुक्कुटराजते तेषां युद्धम कर्तव्यमभवत परं साधारणतो जनेभ्यस्तनाट्यमत्यरोचत अतस्ते नटा यत्र २ तास्तत्रैव तेषां धनस्य कीर्तेश्च प्राप्तिरभूत् । इत्थं वंभ्रमन् स नटवगों दिमलापुरीं प्रत्यायातः, यत्र च स्थाने वीरमत्या स सहकारवृक्षः स्थापित आसीत्तत्रैव स्थाने नटैर्दृग्याद्यः स्वावाम आरोपितः । कुक्कुटराजेन दृष्टमात्र एव तत्स्थानमुपलक्षितं, प्रेमलालच्छ्या सत्रा विवश वा परिणय करणं, तया सार्द्धमपूर्व वार्तालापभवनं, पुनस्त्वरितमेव तस्या वियोगादिघटनाश्चिश्वत्तस्य समक्षोपस्थिता भवितुं लग्नाः ।
यतः - तदेवास्य परं मित्रं यत्र संक्रामति द्वयम् । दृष्टे सुखं दुःखं च प्रतिच्छायेव दर्पणे ॥ ४ ॥
येन स्वस्वान्ते वक्तुमारेमे --- सैवेयं नगरी, यत्रागमनकारणेन मम कुक्कुटभवनं जातम्, सम्प्रत्यई बंभ्रमन्पुनरागतोऽस्मि, अतोऽचैत्र मे दुःखस्यात्रसानं भावीति संभाव्यते । कुत्रामापुरी क च विमलापुरी १ तदाभापुरीत एतावदरमागमनं सुलभं नाssसीद, परं संसारेऽस्मिन् प्राणिनि जीविते सति किमप्यसंभवं नाऽस्ति ।

Page #150

यतः-दषत्रिः सागरो घर, इन्द्रजिन्मानवैर्जितः । वानरर्वेष्टिता लंका, जीवनिः किं न दृश्यते ॥५॥ ___ यदसंभाव्यमपि तत्काले देवेन संभाव्यते, ममात्रागमनेच्छाप्युत्कटाऽऽसीदिति मत्वैव प्रायो विधात्राऽहं पक्षिरूपेणाय प्रेपितः । इता कुक्कुटाऽधिपे तादृविचारमग्नेऽकस्मात्प्रेमलाया वामाक्षिस्फुरणं जातम् । सा तदानी सानासे सखीभिः सह सममुपविष्टाऽऽसी-17 तयाऽविलम्बितमेव ता गदिताः—प्रियभगिन्यः ! अद्य मे वामेक्षण स्फुरदस्ति । संभाव्यते यन्मे प्राणप्रियः समेत्य संगच्छेत, ज्ञायते । च दुःखदायिवियोमस्यावसानमागच्छेत् । ममोद्वाहस्यापि षोडशाब्दी जाता कुलदेव्याप्युक्तमासीत, यत्षोडशाग्दे जाते सवास्थ वियोगस्यावसानमायास्यति । सम्प्रति मोजधिरपि पूर्णो जातः, परमहं न ज्ञातुं शक्रोमि, यदयं योगः कथं भविष्यति ।। अथवा-यस्माच येन च यथा च यदा च यच, यावश्च यत्र च शुभाशुभमास्मकर्म ।
तस्माच तेन च तथा च तदा च सच, तावच्च तत्र च विधातृवशादुपैति ॥ ६ ॥ कचामापुरी क च मम प्राणनाथः ! इतो गतेन तेन न किमपि वाचिकं न च पत्रादिकं प्रेषितम्, अतो मया कथं मन्तव्यं । oil यत् स मे दर्शनं दातुं कृपां करिष्यति ? परं देव्याः कथनमपि मिथ्या न भवति, यतो लोका अपि कथयन्ति, शास्त्रेऽपि च श्रूयते- 151
'अमोघं देवभाषितम् । एतस्यापि परीक्षा भविष्यति । सकृद् यदा चिन्तयामि, यन्मे प्रियः सहस्रक्रोशव्यवधाने विद्यते,
तदा मे स्वान्तं नैराश्येन म्रियते । अपरपक्षे यदा देव्या वचनं स्मर्यते, अद्य जातशुमशकुनश्च विचिन्तयामि, तदा लक्ष्यते यद- 1 | यवयं कोऽपि लाभो वा मे प्राणवल्लभसंगमेन चिरकालिकवियोगदुःख दूरीकृत्य निजेप्सितसुखावमरो भात्री।
यतः-सन्न भवति पन्न भाव्यं, भवति च भाव्यं विनापि यत्नेन ।

Page #151

ज
11
करतलगतमपि नश्यति, शिव शिव भवितव्यता विषमा ॥ ७ ॥
किति? इदं माविमाकर्ण्य सखीभिरुक्तम् — प्रियस्वसः । तव पुण्यश्रेणी सदैव शुभं करोतु, तत्र धारणापि फलवती भूयात् । पितृगृहे सुखिन्या अपि खिया वास्तविकशान्तिसुखप्रदायकं एतिगृह मेवाऽस्ति | पुनर्मवत्या तु चन्द्रराजतुल्यः प्रियो लब्धस्तं स्वजीवने सकृदषि यो द्रक्ष्यति, स कदाचिदपि नो विस्मरिष्यति । भवत्या जपतपश्चर्यादिकमपि बहु कृतम्, देव्या दत्तोऽप्यवधिर्दीर्घतर: समर्पि पूर्णो जातः । अधुना पतिदेवो भवत्या यद्यागत्य मिलेत्तर्हि नात्र कश्चिदप्यलीकः । यथाकालमत्राप्योदुम्बरोsपि फलति, करीरेऽपि पत्रपुष्पादि जायते, शुष्कतडागोऽपि जलैः पूर्यते, तथा भत्रत्या मनोऽभिलाषः कथं न पूर्णो भविष्यति १
यतः - नैवाकृतिः फलति नैव कुलं न शीलं विद्यापि नैव न च जन्मकृतापि सेवा |
कर्माणि पूर्वतपसा किल सञ्चितानि काले फलन्ति पुरुषस्य यथेह वृक्षाः ॥ ८ ॥
इत्थं चयस्याभिर्वार्तालापं कुर्वती प्रेमला यदाऽऽसीत्तदानीमेव कुक्कुटराजस्य पिञ्जरेण सह नटमंडली राजसदसि समागता । राज्ञो जयशब्दे कृते नटराजेनाऽभिहितम् - राजन् ! तब सौराष्ट्रदेशस्य विमला पुर्याश्च धन्यवादोऽस्ति चिरादुत्पन्ना मम तदर्शनाभिलाषाऽद्य सफला जाता । अनेकदेशेध्वटनं कुर्वद्भिरस्माभिर्दे एवं नगर्यो दृष्टे - एकाभापुरी द्वितीया विमलापुरी च, जगति कापि पुरी अनयोः सादृश्यं प्राप्तुं नार्हति । इत्थं विमलापुर्या बहुलावां विषाय नटेर्नाव्यविधानमारेभे – ते प्रथममेकं स्थानं संमाये

Page #152

तत्र पुष्पाणां राशि कृत्या, तत्र कुक्कुटराजस्य पिञ्जरं संस्थाप्य चानन्तरं प्रलम्बमेकं वंशमारोप्य, तं रज्जुभिर्दृढं वमन्धुर्येनेवस्ततो न चलेत् । प्रगुणिते नाटकीया तिसुन्दरसर्वोपकरणे शिवमाला भूषणवाद्यैः सुसज्जिता सती वेष निर्माण वंशपार्श्वे समेत्य तस्थौ, तस्याः परमाद्भुतां लावण्यसम्पत्ति वीक्ष्य समाकृष्टचेतसः सकलसभासदश्वकिता बभूवुः ।
मतः- गुण आकर्षणयोग्यो, धनुष इवैकोऽपि लक्षलाभाय । लूतातन्तुभिरिव किं गुणैर्विमर्दा सहैर्षहुभिः ॥ ९ ॥
मकरध्वजराजोऽपि स्वान्ते वस्था नितान्तं श्लाघां कर्तुं प्रवृत्तस्तेन प्रेमलालच्छयपि खेलावलोकनायाऽऽकारिया । तथा पूर्वमेव श्रुतमासीत्, यदाभापुर्याः कतिचिमटा इह समागताः सन्ति, ते च स्वक्रीडां दर्शका विद्यन्ते, अतः साऽपरिमिक्सवीमिस्तदानीमेवोपराजसभमागता, अत्यौत्सुक्येन च तेषां खेलां द्रष्टुमुपविष्टा सहर्षा । यथासमयं कुक्कुटराजस्यादेशमादाय चित्रमालाप्याश्चर्यजनकं स्वनाट्यं दर्शयितुं प्रावर्तत । सा वंशं तद्रज्ज्वाश्रयेणारुह्य, नानाविधमासनं नृत्यं व्यायामश्च कृत्वाऽदीदृशत् । तदद्भुतकलाकौशलं नेत्रपुटैर्निपीय मुक्तकंठं सम्पास्तां प्रशशंसुः ।
यतः - निष्कलङ्ककलयापि जनो यः, संयुतः स खलु पूज्यते जनैः ।
भद्र ! पश्य जडजोsपि धार्यते, शंकरेण शिरसा निशाकरः ॥ १० ॥
नादुत्तरिते सा भूजानि प्रणम्यैकत्र स्थिता सर्वतः, प्रथमं राज्ञा तस्यै पुरस्कारं दत्वा सा सम्मानिता । ततः परितो रूप्यकभूषणादीनां जनतामुक्तदृष्टिः पपात, पश्यतामेव जनानां तदग्रे सर्ववस्तूनां महती राशिरभूत् । तदैव कुक्कुटराजस्प दृष्टिः प्रेमलायामपततां दृष्टमात्र एव स उपलक्षितवांश्च षोडशवर्षानन्तरं स्वप्रिय निरीक्ष्य स्वात्मनि परां मुदमा । जडवस्तुनश्वरणामा

Page #153

-MCX
यादन्येन तस्य दरवात्संगमोऽसंभवः, परं मानवानां चरणो भवतस्तस्मात्सहस्रकोशव्यवधाने सत्यपि ते चेदिच्छन्ति तर्हि तेषामतिदुर्ल-17
भोऽपि प्रियसंगमो भवत्येव । प्रेमलां दृष्ट्वा कुक्कुटराजेन मनसि ध्यातमू-किं कुर्याम् ? अधुनाऽई विहङ्गमूतोऽस्मि, अन्यथा तु | यथेच्छमानन्दमनुभवेयम् । पुनर्मम प्रसः कोटिवर्षाऽऽयुष्का भूयात, ययाऽहं कुक्कुटो विरचितः, इतरथात्र कथमहमेत्य स्वप्रियया मिलेयम् । एतेषां नटानामपि शुभं भूयात, थैः सर्वत्र मे श्लोक मायद्भिरहमत्राऽऽनीतः। अन्य मयाऽवश्यं कस्यचित्पुण्यात्मनो मुख. मीवितं यतोऽधतायश्चिरान्मे बिसवा दर्शन मालम् । स जमानुभवक्षनाद वियोगावसानमागत्य संयोगस्यारंभोजनि। उक्तमपि-स्वयं कर्म करोत्यात्मा, स्वयं तत्फलमश्नुते । स्वयं भ्रमति संसारे, स्वयं तस्माद्विमुच्यते ।। ११
अद्यतन दिनं मस्कृतेऽत्युत्तममस्ति, अतःपरं चेदेग्यो जायाजीयेभ्यो लास्वा प्रेमला मा निजपार्श्वे स्थापयेत्तहि मे पुनर्मनुष्य-९ त्वप्राप्तिः संभाव्यते, ममाखिलो मनोरथश्च सेत्स्यति । परमेषा वार्ता तदैव भविष्यति, यदा शिक्माला सहर्ष मां प्रेमलायै दद्यात्।। यदा ताम्रचूडाऽधिप इत्थं विचारोदधौ निमग्न आसीददैव प्रेमलाया दृक्शातस्तदुपर्यपतत् । ततः कृशाश्विनश्चरणायुधाधिपं प्रणमतो | विलोक्य प्रेमलाया मनस्थाश्चर्यमुदयादि तदा दचाऽवधाना सा कुपाटाजं विलोकितु लग्ना, सोऽपि तत्समुखं द्रष्टुं लगः । उभयो मैत्रे मिलिते सत्येवोभौ तथा प्रेम्णा मियो गुम्फितो यथोभयोः स्वशरीरादेरपि झानं नाऽतिष्ठत् ।
अथ श्रीचन्द्रराजसंस्कृतचरित्रस्य विशपरिच्छेदे कुक्कुटराजे प्रेमलायाः प्रेमभधनम्अधोभयोमिथश्चक्षुर्मिलने सति तयोश्चक्षुषी पोडशवर्षेश्चन्द्रचकोरयोरिख मिथो मिलनेच्छायाः प्रभुतत्वाग्निनिमेषेऽस्ताम् ।

Page #154

स
Еваказкъсказкаха
यथा-स्मरतोरभिलाषकल्पितान्. बहुशः स्वप्नभुवः समागमान ।
अपि दृष्टिपथं प्रपन्नयो-निविशश्वास चिरं मनस्तयोः ।। १२ ॥ ___ तदानीं स्वदृष्टिपरावर्तने चैकतरोऽपि नैव समर्थोऽभक्त, भरतैरनेकविधमाख्यानं विमलापुरीशमकरध्वज्ञाय राज्ञे गायनेना * श्रावि, यभिचम्य राजा परां मुदमाप । अस्मिभेव काले तन्मनोऽभिताम्रचूडमाष्टमभूत, तस्मिन्दृष्टमात्र एव तन्मानसे राबह
सवत्तं प्रति हार्दमावः प्रादुर्बमवेति नृपेण निजोपान्ते पिञ्जरमानाग्य कुक्कुटश्च बहिनिष्कास्य स्वाके संस्थाप्य स्नेहं विधात प्रचक्रमे । तदनन्तरं प्रेमाधिक्येन प्रेमलपाऽपि स स्वक्रोडे स्थापितस्तच्छरीरस्पन वियोगविधुरः कुक्कुटोऽपि नितरां जहर्ष, पुनः ६ स्वान्तरिक वियोगदुःखकथनाशक्यत्वान्मनसि खेदमपि जगाम। यतः-समानकुलशीलयोः सुवयसोः परायत्तयोः, परस्परविखोकनाकुलितचेतसो प्रेयसोः ।
तनुस्वमनुविन्दतोर्बहुविधि व्ययां विन्दतो-रशक्यविनिवेदना विरहवेदना वर्धते ।। १३ ॥ 1 स यथा वदये प्रवेशाय यतमानो भवेत्, तथा तद्धदयं वा प्राहरसथापि प्रेम्णा प्रेमला तत्पृष्ठ करेण प्रोम्छाशकार । पिचरतो
बहिर्मुतोऽपि स प्रेमलाया हपिअरेऽवरोधितः, साऽपि स्नेहकरणे मना बभूव । तस्याः पार्थे तिष्ठासुरपि स वचनमक्षमावाकिचिद् वक्तुं न प्रामवत्तवापि तेनाऽनेकविधा प्रेमचेष्टी विधाय तन्मनोऽपहतम् । ततः सा मनसा कायेन वस्य स्नेई पर्नु लग्ना, चिरान्महाराजेन इक्कुट पिञ्जरे पिधाय नटेभ्यः समर्षितस्सा | सहैव तेन पृष्टम् -भवतिः कुतोऽयं लम्बा १ लिप
इन

Page #155

| तम्-इतोऽष्टादशशतकोशमिते दूरे देवपुरीषामापुरी नाम नगस्ति, सत्र राजा चन्द्रो राज्य शास्ति स्म, परं तस्य विमात्रा चीरमत्या छन्नीकृतोऽस्माभिः स न दृष्टः, वीरमती तु राज्यं कुर्वती दृष्टा । अस्माकं फ्रीडां विलोक्य प्रसन्नया तयाज्यं वाम्रचूड: पारितोषिकतया दत्तः । रात्रश्चन्द्रस्य महिष्या गुणावल्याऽयं पालित आसीदिति श्रुतम्, सा चाऽस्योपरि महास्नेहं विहितवस्थासीदिति सा कथमप्येनं दातुं न प्रसेदुषी । परमेकदास्मिन् वीरमती रुष्टा सती मारणायोयुक्ता दयालुभिरिता, अयश्च कृपया मरणाद्रक्षितः । यतः यदि ग्रावा तोये तरति तरणियपुदयति, प्रतीच्यां सप्ताचियदि भजति शैन्य कयमपि।
यदि मापीठं स्यादुपरि सकलस्यापि जगतः, प्रमो सत्त्वान तमिल वरानि सलम् ॥ १४ ॥
ततः कुक्कुटेन मृत्युदुःखान्मदात्मजा संबोधिता, तस्याश्च कथनेनाऽस्माभिरय मार्गितः । इदं सकलं बलमस्यैव वर्तते, अस्माभिः समस्तैरेनं स्वभूपति मत्वाऽस्य दासत्वमङ्गीकतमस्ति । अद्य नवाग्देभ्यो भ्रमन्तो वयमत्रागताः स्मः, तस्येदं वृत्तं निशम्य सौराष्ट्राधिपो राजा मकरध्वजः प्रससाद् । प्रेमलाऽपि नामाऽऽकर्ण्य मुमुदेतरामिति तस्याः स कुक्कुटोऽतिप्रियो भवितुं लग्नः, पर राजा चन्द्रः सम्प्रति कुक्कुटरूपेणाऽवर्तत, अतः सा वे शातुं न प्रत्रभूव । यदेयं नटमंडली राशो मकरध्वजस्य सविधे समायाता तदा प्राडारम्भोऽपि बभूव, इतीवस्ततो भ्रमणमशोभन मत्वा नटराजेन प्रोक्तम्-राजन् । भवदादेशश्चातुर्मास्यं वयमत्रैव व्यतीयामः । तदा प्रसत्तिभाजा सादरं राजाप्यनिहितम्-सुखेन भवन्तोत्र स्थातुमईन्ति । ममाप्यनेन परा मुद् भविष्पति, यतो मे भवद्भिर्मवदीय मटेन चातिप्रेम जातमस्तीति राबः कथनमवधार्य तत्रैव तस्थिवांसो नटाः प्रत्यहं राजसमिती समेत्य गायनकलया नृपादीनां मनो रखयामासुः । अथान्यदा राज्ञा मकरध्वजेन प्रेमला प्रत्युक्तम्-प्रियपुनि ! पूर्व तव कथनमसत्यं जानतो मेऽधुनावारशस्तथ्य
R

Page #156

X
14
उन
प्रतिमाति । तथ्यं विदम्-कर्मणा यत्कियते तत्केनाऽपि फतुं न शक्यते । प्राणिमात्रेण सुखदुःखयोरनुमत्र पूर्वकमैय कास्पति ।
यतः-यथा धेनुसहस्रेषु, वत्सो विन्दति मातरम् । एवं पूर्वकृतं कर्म, कर्तारमनुधावति ।। १५ ।। ___ नात्र सन्देहलेशोऽपि यत् परमात्मना कयाचिदपेक्षया कमैव कर्तरूपेण परिणतीचक्रे । बत्से । तव भांतिदूरे वर्तते तेन साक्षा. | संगमस्त्वसंमात्यः, परं घेचं कथयेः, तदा नटपार्थादमुं ताम्रचूई नीत्वा ते ददानि । तल्लालनपालनादौ वं संलग्ना स्था. स्पसि, तेन तव दिनानि सुखेन निर्गमिष्यन्ति । एतदृते वयं कर्तुमेव किं धक्नुमा ? देवसमक्षे केपोचिकिमपि बलं नास्ति । यत:-कर्मणो हि प्रधानत्वं, किं कुर्वन्ति शुभा ग्रहाः । वशिष्ठदत्तलग्नोऽपि, रामः प्रबजितो वने ॥ १६ ॥ ___ यतः कर्मणां गतिविचित्राऽस्ति, इष्ट वैद्यापदिष्टमिव तमिच्छन्त्या तया तातोदितं श्रुत्वाऽतिनिर्बन्धेन व्याहतम् - पूज्यपितः ! महन्तु स्वयमेव भवते तदर्थ प्रार्थयामि । यथा भवेत्तयाज मेऽमुं तत्रत्यताम्रचूड दापय । अयं मत्पतिगृहखगोवर्तते, मतो मेयं परं प्रियः प्रतिभाति, एनमतिथि मत्वा स्वासने रवितुमिच्छामि । ततोऽनुकम्पया कथश्चिमटान् प्रचोध्य तव आनीय स दीयताम् । राशा झटित्येव निजभृत्येनाऽऽकारितोऽग्रेसरो नटस्तदानीमेवोपराजमागत्योपस्थितोऽभूत् । भूपविना परमादरेण ते प्रति जलिप| तम्-भोः शिवकुमार ! तत्र साथै योऽयं कुक्कटोऽस्ति, स मे दुहितः पतिगेहस्य वर्तते । इयं वार्ता गुप्ततमाऽस्ति, पतोऽतिस्| क्या कामपि वार्ता कर्तुमशक्तोऽस्मि, परमेतज्ज्ञापने मम काप्यापतिर्न विद्यते, यदद्य षोडशाब्दे गते मया त्वदामाद रामचन्द्रस्य ६ | प्रवृत्तिः श्रुता । प्रेमलाया अप्पयं चरणायुधश्चितरंजकोऽस्ति, यतोऽयं तच्छ्यशुरगृहको विद्यते । अतश्चमिमं देयास्तदा न PI केजलं तवोपकारमेव मस्ये, अपि तु नवोदितं सर्वमस्य प्रतिदान दास्यामि । यमप्यत्र विषये मम किमपि प्रभुत्वं नाऽस्ति, तथापि

Page #157

| त्वमेकः पुरुषरत्नमतो विश्वासोऽस्ति, यवं मदीयेच्छां निश्चयं पूरयिष्यसि । यतः उत्तमोऽमार्थितो दत्ते, मध्यमः प्रार्थितः पुनः । याचकांच्यमानोऽपि, दत्ते न त्वधमाधमः ।। १७ ॥
नृपोक्तं निशम्य नटोचोचत-धराधिप । अयं कुकुटस्त्वस्माकं सर्वस्वमस्ति । स कथमप्यस्माभिदातुं न शस्पते, पुनरपि वयं गत्वा तं कुकुटं प्रार्थयामः । चेत्तस्यात्रावासेच्छाऽभविष्यत्तदा तमत्राऽवश्यं सहर्पममोक्ष्याम । इति कथयित्वा शिवकुमारः
स्वोचारकमेत्य शिवमालासमक्षे कुक्कुटराजाय सर्व वृत्त न्यवेदयत् । तदाऽऽकर्ण्य प्रमोद प्राप्तः स मानसे ध्यातवान-इदन्तु जा सुशोमनं जातमातुराऽनुकूलं वैद्योपदिष्टमित्र । अस्य रात्रः, एतन्नगरस्थ, अस्याः कामिन्याश्च संयोग विनाऽस्य मिलनसोभाग्यस्य कदा संभव आसीत् ? सतत् कस्याप्युरुश्रेयसः फलं बोद्धव्यम् । ___ यता कुलं विश्वलाध्यं वपुरपगदं जातिरमला, सुरूपं सौभाग्य ललितललना भोग्यकमला |
चिरायुस्तारुण्यं बलमविकलं स्थानमतुलं, यदन्यच्च श्रेयो भवति भविनां धर्मत इदम् ॥ १८॥ घेच्छिवकुमारो मामत्रैव मुक्त्वा गच्छेचदा चारुतरं स्यात् । इदानीमतिप्रसत्तिभाज कुक्कुट विलोक्य विदिततभावा शिवमाला खिमा भूत्वा तं प्रति वक्सुमारेमे-स्वामिन् ! ममैतादृशः को मन्तुरभूत ? येन मय्वसन्तुष्टो भवान, मया जात्वपि भवन्सुसेवायां ।
त्रुटिन कता, सदैव स्वप्राणवद् भवान् रक्षितः । ज्ञातेऽज्ञाते च न किमप्यपराधम, भवत्कृतेऽनेके राजानो महाराजादयश्च मय्यप्रM समा जावास्तथापि शिरसि निधाय भवन्त चतुर्दिक्षु प्रांता । जगति घटिकामात्रकृतेऽपि केनचित्संबन्धो जायते, स तु तस्य जीवननि
हिं करोति, पुनरावयोर्नवाधिकस्य प्राचीनः सम्बन्धो विद्यते, एवं सत्यपि मया न ज्ञायते यदधाकस्मिकोऽस्येष्टसम्बन्धस्य विच्छेदो

Page #158

भवता कथं क्रियते ? हे पक्षिराज ! मवदादेशेन मया वीरमतीपार्श्वेऽन्यं पुरस्कारमयाचित्वा भवन्मार्गणमेवोरीचक्रे, भवता चाप्यद्ययावदस्मासु दृढस्नेहो रक्षितः, परमद्याकस्माद् भवान् कुतोऽस्माभिः पृथग् युभूपुरसि? भवति गते मम सेवायाः प्रत्युपकारफलदायी का स्यात् ? किं भवान कस्यचिद्वश्वकस्य वचने समायातोऽस्ति ? अन्यथा पुनरीदृशो निःस्पृहः कथं भवेत् ? यधेयमेव कर्तव्यमासीत्तदा पूर्वमेतावानस्मा स्नेहः कथं दर्शितः ? शिवमालाया दुःखपूर्णमदः कथनं निशम्य कुक्कुटराजेन स्वगिरोक्ता सा-शिवमाले ! त्वमेवं कथं कथयसि ? नाहमनः किन्तु सर्व जानामि, सतां वियोगः प्रतिक्षणं शूलबद् हृदयं दुनोति ।।
यतः-अत एव हि नेच्छन्ति, साधकः सत्समागमम् । यद्वियोगासिलूनस्य, मनसो नास्ति भेषजम् ॥ १९ ।। .... पर तेषां हार्दन्तु जात्वणि न मुच्यते, पुनम्ना स्नेहस्तु तस्मादसाधारणप्रेम्णोऽप्यधिकोऽस्ति ! अत्र त्वत्स्नेहे तूपकारस्याप्पंशो बतेरो, अतोऽमुं स्नेहन्त्वहं कथमपि न बिस्मर्तुं शक्नोमि। यतः-उपकारः कृतोऽल्पोऽपि, सतां याति न विस्मृतिम् । करम्बभोजनं वध्वाः, कुमारनृपतेरिव ॥ २० ॥ ___ त्वया मयि या योपकृतिः कृता सा मम सम्यक् स्मृतिरिति तव स्वाऽऽस्येन निजवर्णनस्य प्रयोजनं नास्ति । पुनर्नवाब्दिकस्नेहस्य परित्यागोऽतिदुष्करो वर्तते, तब संगो मे भाग्येन जाता, एवंभूतसंगस्य परित्यागो मूर्खेगवेष्यते, परं हे नटपुत्रि ! एतत्सर्व
यहमेतत्कृत्यं कर्तुं कथमुद्यतोऽस्मि, तस्य मुख्यकारण ते ज्ञापने काप्यापत्तिने विद्यते | शृणु-अत्रत्यराजकुमार्याः प्रेम-8 लाया: परिणयो मया सहैवानि, अस्यैवोद्वाहस्य कारणेन मे विमात्रा रुष्टभूतयाऽई खगो विहितः । सम्प्रत्यस्य वृत्तस्य स्मृतिमात्रेणैव मे हृदयं विदीर्यते, परं देवेन दर्त सुखं दुःखं वा सोढव्यमेव भवति निखिलचराचरैर्जगति । यत:

Page #159

॥
नृपतिकिरीटा - त्पतितं भूमौ तिरोहितं रजसा । विधिविलसितेन रत्नं, जन चरणविडम्बनां सहते २१ त्वया वीरमतीतो विमोच्याऽहमन्त्राऽऽनीतः, भतस्तवोपक्कतिरवश्यं मया मन्यये परं प्रेमला मद्वियोगेन दुखीपतेतराम् । तस्या इदमपि ज्ञातं न, यदिह जन्मनि पुनः पतिसंगमो भविष्यति न वेति । अतोऽत्र में स्थातुमिच्छा भरति, किस्तत्कार्य तदैव संभा व्यते, यदा त्वमेतदर्थ सहर्ष मामादेशं विदधीयाः । खो दुःखिनीं कृत्वा वा त्वदिच्छाविरुद्धोऽमन्त्र स्थातुं नेच्छामि । त्वदुपरि मे किञ्चिद् बलमपि नास्ति, मां तु त्वं यत्र नेष्यसि तत्रैत्र मे गन्तव्यं मविष्यति । यथाऽजापालकोऽजापाः कर्ण कृत्वा यत्र वां नयति, तत्रैव तस्या गमनीयं भवति । कुक्कुटस्येदं वचनमाकर्ण्य शिवमाला ग्लानाऽऽस्या जाता, तस्या उभाभ्यामक्षिम्यां वारिधारा निःसर्तु लग्ना | अथ हृदयं निरुध्य तयोक्तम् — हे भामानरेश ! भवान् प्रेमलायाः प्राणाधारोऽस्तीति वृतं मे त्रिदिवं नाऽऽसीत् । अधुना मया ज्ञातुं शक्यते, यदत्र स्थितौ भवतस्तस्पाच कल्याणमस्ति । साम्प्रतमदं भवतामस्मिन् कार्ये विरोधिनी न मविष्यामि । यतः मा गा इत्यपमंगलं व्रज इति स्नेहेन हीनं वच स्तिष्ठेति प्रभुता ययारुचि कुरुष्वेत्यप्युदासनिता | किं ते साम्प्रतमाचराम उचितं तस्योपचारं वचः, प्रस्थानोन्मनसीत्यभीष्टमनुजे वक्तुं न शक्ता वयम् ||२२||
भवन्ह सहर्ष मुक्या गमिष्यामि । मम सहवासेन भवान् स्वप्रियवा मिलामि एतन्मत्करोऽल्पानन्दस्य विषयो नास्ति, अनेन मे सर्वा सेवा सर्वश्व परिश्रमः सफलो जातच स्वशुश्रूषणस्यैतत्फलं विलोक्य स्वजीवनमपि धन्यं मन्ये । इत्थमोर्वार्तालाप: प्रवर्तमान आसीत्, अत्रान्तर एव दुहितुरनुरोधेन राजा मकरध्वजः स्वयमेत्र तत्रागतवान् शित्रकुमारेण च वस्

Page #160

CH
| परमादरः कृतः । ततोऽननीपेनासनग्रहणानन्तरं शिवकुमारं प्रत्यमिहितम्-अहं तं कुक्कुटमादातुमेव भवत्पार्थे समायाताऽस्मि । चेद् भवता सहर्ष स दास्यते, तदाई मस्ये, यद् भवता मद्वचनं मत्वा महितुर्जीवदान दसम् । एतदर्थमहं भक्तश्चिराय ऋणी भविष्यामि, अतोऽधिकमन्यन्मया कि वक्तव्यम् १ नटराजेनोक्तम्-राजन् ! भवान, विहामं साधारणं न जानातु । मदोघे स्वयमाभानरेश एवास्ति, अत एतावत्कालमेतद्दानस्येच्छा नाऽऽसीत, परं यदा मवानेव स्वयमेवदर्थमायातस्तदा सदानास्वीकारमपि मे नोचितम् । ममाऽवस्था तु साम्प्रतमुभयतः स्पाचारज्जुरिव जायमानास्ति । अत्रान्तर एव शिवमालया माषितम्-देव ! अस्यैव कृते न जाने क्रियन्ती राजानो महाराजाश्वासास्वसन्तुष्टाः सन्ति, कियन्तश्च शात्रवं बद्ध्वा स्थिताः । अस्य पृष्ठेऽमामिपहुकष्टमपि सोडे, अत एतदर्पणार्थमनिच्छामवनं स्वाभाविकमस्ति । परं भवचनया प्रेमला स्नेहला मम सत्या वयस्या विद्यते, इत्यह| मेतद्विश्राणने स्वीकार कर्तुं न शक्रोमि । यतो नीतिशास्त्रेऽपि पइविधं सुप्रीतिलक्षणं समुदितम् । यतः ददाति प्रतिगृह्णाति, गुह्यमाख्याति पृच्छति । भुक्ते भोजयते चैवं, षड्विधं प्रीतिलक्षणम् || २३ ।। |
राजन् ! भवान सुखेन नयतु युवयोः सदैव शमस्तु । अस्य प्राणेभ्योऽप्पधिका रक्षा कर्तव्या. आभानरेश एवायं बोद्धव्यय । अमुं सामान्य पक्षिणं मत्वाऽस्य रक्षणे प्रमादो न विधेयः, अनेन भवत्सुतायाः सकलमनोवांछापूर्विमविष्यति । इत्याभाष्य नव्या | शिवमालया कुक्कुटराजो राज्ञो मकरध्वजस्य हस्ते समर्पितः । राजा में प्राप्य मोदमानो नटराजस्य कपालता कीर्तयन् स्वावासमा- 2 जगाम । ततो राजा प्रेमलां स्वनिकटे समाहूय प्रोवाच-प्रियपुत्रि ! त्वदर्थमिमै वाप्रचूड समानीतवानस्मि । अयं स्वया यत्नेन

Page #161

| रक्षणीय इति कथयन् राजा कुक्कुटराजस्य पिञ्जर स्वहस्तेन प्रेमलायै समर्पयामास । ततो यथा कविभिस्वश्चिन्तामणि कल्पतरं | | वाऽऽसायातिमोदेत तथैव साऽपि उमपूर्वकुक्कुटराज प्राप्य तदर्थ नटान्प्रति बारम्बार धन्यवाद ददाना मुमुदेशराम् ।
___ अथ श्रीचन्द्रराजसंस्कृतचरित्रस्यैकविंशपरिच्छेदे सूर्यकुंडे कुक्कुटस्योद्धारःजा प्रेमलाया जनकन कुक्कुटस्य पिञ्जर सादित एव तया ततस्तं घहिनिष्कास्य पाणौ चोपवेश्य तत्सम नैनं दुःखं वक्तुमारेभेत हे कुक्कुट ! त्वं मे श्वशुरालयस्य महोत्तमः पक्षी वर्तसेऽध षोडशाब्दे तत्रत्यप्राणिना सह मम समागमो जातस्तव नगरम्य भूपो मे ॥ पतिरस्ति, पर यथा भिक्षुकेन रत्नं हारितं तथैव मयाऽपि स कराद् गमितः । तद्वियोगदुःखसन्तापशुष्कान्मे शरीरादस्थीनि निर्गतानि । तथापि तस्य दर्शनं नाऽस्त । अत उक्तम्
परानुष्ठाने जडयति नृपं स्वार्थपरता, परित्यक्तस्वार्थो नियतमयथार्थः क्षितिपतिः। .
परार्थश्चेत्स्वार्थादभिमततरो हन्त ! परवान्, परायत्ता प्रीतेः कथमिव रसं वेत्तु पुरुषः ॥ २४ ॥ ___ मयैतादृशः को मन्तुः कृतो येन तेनाऽद्यावधि मच्छुद्धिरपि न कृता ? स मां परिणीयकस्य कुष्ठिनो हरते समयं गतः । एतेन ।
तत्प्रतिष्ठायां कथमपि वृद्धिर्जाता भवेदित्यहं न वेधि, प्रत्युत्तेन मम जीवनं नष्टमभूत् । तस्मा एतत्सर्वं केन शिक्षितम् ? चेदसौ | | गृहमारोत्थापनेऽशक्त आसीत्तदा वेन पाणिग्रहणमेव कथं कृतम् १ करपीडनानन्तरमेव मत्तो रुटः कथं जातः ? हे पक्षिराज । मया तु तव राज्ञा तुल्यो निस्पृहोऽन्यो नरो जगति दृष्ट एव नहि । विवाहादर्शक तेन कदाचित्पत्रेणापि ममोदन्तो न पृष्टः, कुत्र है

Page #162

Arts
साssभापुरी क चेयं विमलापुरी ? उभयोरियदन्तरं विधते, यवत्र मनसोऽपि गतिर्ने संभाव्यते, तथापि मन्नाथेन यथा व्यवहतं, ॥४॥ तथा कश्चिच्छत्रुरपि न करिष्यति । नाऽसावनाऽजन्तुमईसि न ाहे तर तुं शक्नोमि, अस्यामवस्थायां मदीयदिनानि कथं निसरिष्यन्ति ।
यतः-पदन्यासो गेहाढहिरहिफणारोपणसमो, निजावासादन्यद्भचनमपरद्वीपतुलितम् । ___ वचो लोकालभ्यं कृपणधनतुल्यं मृगद्दशः, पुमानन्या कान्ताद्विधुरिव चतुर्थीसमुदितः ।। २५ ॥
पुनरस्मिञ्जगति मयतादृशः परोपकारिजनोऽपि न दृश्यते, यो मत्प्रियोपान्ते गत्वा ते बोधयित्वा तस्य निष्ठुरं स्वान्तमायेत् । षोडशाब्दे गतेऽपि यन्मानसे स्नेहो नाजनि, तस्य कठोरमनसं विनाऽयत्किं वाच्यम् ? मम पित्राऽपि तत्पृष्ठे मे बहु कष्टं दत्तम्, परं तन्यायमहं केन कुत्र च कारयेयम् ? अस्मिन् जयति स्नेहविधानं सुलभं परं तनिर्वाहो दुष्करोऽस्ति । पुनर्यस्य मानसे प्रेमव न, तेन साध प्रेमकरणन्तु ज्ञात्वा दुःखनिमन्त्रणमिव भवति । स्वं तद्गृहखगोऽसीति, सामवलोक्य मे मानसं पुलकितायमानं जातम् । ___ यतः-यं दृष्ट्वा वाईते स्नेहः, कोधश्च परिहीयते । स विज्ञेयो मनुष्येण, एष मे पूर्वमित्रकः ।। २६ ॥
अतस्तव समक्षेऽहं हृदयमुद्घाव्य निजदुःखं विलपामि । स्वावलोकनेन में स्वान्तस्य बहुशान्तिप्राप्तिर्भवति । पुनर्ममैवं ज्ञात 8 मवति, यथाऽहं स्वप्रियमेव किं न पश्यामि ? परं हे पक्षिराज ! त्वमपि तद्वदेव निष्ठुरो न भवः, यतो त्रुद्धवस्तृणाश्रयोऽपि
बलिष्ठो भवति ।
WORKKRITY

Page #163

पोजसम्-उसित्यपि शाक्यं ततो वै यथा बलम् । तथैव ब्रुडतोऽपि स्या- सृणालम्भं परम्बलम् ॥ २७ ॥ अपि च-वियोगविधुरापास्तु, पत्युर्नामापि मुत्प्रदम् । किं पुनस्तस्प्रियं वस्तु, सुयोग्यं शुभलक्षणम् ||२८|| प्रेमलायाः प्रेमपुष्टमिदं वचनं निशम्य कुक्कुटराजस्य हृदि महानेव तत्प्रभावः पतितः परं पक्षित्वात्स तदुसरं दातुं न शशाक । इत्थं सौभाग्येन दम्पत्योः संगने जातेऽपि कर्मजेन महदन्तरेण तयोस्तेन कोऽपि लामो नाऽभूत् । यतः - कचित्पाणिप्राप्तं घटितमपि कार्य विघटय-त्यशक्यं केनापि कचिदघटमानं घटयति ।
तदेवं सर्वेषामुपरि परितो जाग्रति विधा-दुपालम्भः कोऽयं जनतनुधनोपार्जनविधौ ॥ २९ ॥
यदा प्रेमोन्मत्ता प्रेमला कुक्कुटरा जाये दुःखोक्त्या निजमानसं दुःखमुक्तं विदधानाऽऽसीत्तदैव तत्र शिवमालागता, तया ताम्रचूडं स्वाने निघाय तच्छरीरे सुगन्धिद्रव्येण संसिच्य तत्सन्निधौ सुखमक्षिका मिष्टान्नादि रक्षितं तच योषयितुं मधुरस्वरेण गायनं श्रावितम् । इत्थं कुक्कुटं प्रसादयित्वाऽनन्तरं तथा प्रेमलां प्रत्याल पितम् - भक्ती चतुरो मासान् यावदमुं कुक्कुट स्वीयपार्श्वे रक्षतु । चतुर्मास्यां व्यतीतायां यदा त्रयमितो गन्तुका भवेम शायद् भवत्यस्य पालनं सप्रेम करोतु | अहमप्यत्र प्रत्यहमेनमवलो - कमायास्यामि । चतुर्षु मासेवनेन भवत्याः कामः पूर्णो भवेतदेतस्याsत्र मोचने मम काप्यापत्तिर्न भविष्यति ।
इत्यं शिवमाला रहस्यगर्भितां वाचमुक्त्वा दवावासमायाता, परं सरलाशया प्रेमला द्वार्तामा रहस्यं नानोषि । सा तु शकटं क्रोडेकरला भूयो भूयः पूर्वत्रचस्य भोजनलालनादिकरणे तन्मयी जाता, इत्थं कुर्वती बहुदिनानि गमयामास । प्रेमला सदैव

Page #164

कुक्कुटराज स्वसमक्षे रक्षन्ती सक्तिं विधाना तदने समुपविष्टा शीतोच्छ्वासं मुशन्ती लोचनाम्पामश्रुधारा वर्षन्ती गद्गद| मिरा निजकष्ट प्रकाशयामास । तदानीं प्रापटूस्वादाकाशे कादम्बिनी व्यानशे विद्यद् विद्योतसे स पनगर्जनं पृष्टिय प्रावतेत । | अनया वृष्टयाऽखिले जगति प्रशान्तेऽपि विरहवाहिना दंदखमाना सा प्रेमलावधिक संतसा जाता। | अत उक्तम्-गर्जति धारिदपटली, वर्षति नपनारविन्दमवलायाः। भुजवल्लिमूलसेके, विरहलता पल्लवं तनुते ३० ___ अतस्ताम्रचूडाभ्यणे विविधवचनैर्ने दुःखं प्रकटयाञ्चकार । शिवमालोक्या कदाचिसस्या भ्रमोऽप्युदपादि, यदय मेव मत्प्रियोऽस्ति. अतः सा पतिमोहवशेन सवाष्पलोचना प्रात—प्रेम अनामयनयानन्तरः कथम् ? अन्यदा च पूर्णकल्पायां प्रेमलया सर्वसौख्यदा सिद्धाचलयात्रा मनसि स्थिरीकता | तत्फलं शास्त्रेऽपि तथा चोक्तम्--
आरम्भाणां निवृत्तिविणसफलता संघवात्सल्यमुबै मल्यं दर्शनस्य प्रणयिजनहितं जीर्णचैत्यादिकरपम् । | तीर्थीनत्यं च सम्यग् जिनवचनकृतिस्तीर्थसत्कर्मकत्वं, सिद्धरासन्नभावः सुरनरपदवी तीर्थयात्राफलानि ३१ ___विमलापुरी सिद्धाचलस्योपत्यकायामेवातिशोभमानासीत्, अतस्त्या सर्वाः स्वसख्यः सहगमनाय कथिताः, तदानीमेवैको दैवज्ञस्तत्राऽऽजगाम । प्रेमला तमतिसत्कृत्पाऽपृच्छत्-हे गणकाप्रगण्य किं भवान् कथितुं शक्यते, यन्मम पतिदेवः कदा संगस्पते । यदि भवानस्मिन्विषये कंचिच्छुमसंवादमश्रावयिष्यत्तदाऽहमवश्यं भवन्तं प्रासादयिष्पम् । सविनयं देनझेनोक्तम् अपि राजकुमारि! भई स्वदर्थमेव ज्योतिशास्त्राऽपयनाय कर्णाटक गत आसम् । खोज्नेकशाखाणामध्ययन विषायाऽद्यैव गृहमागतोऽस्मि । महं भव

Page #165

-
-
-
**
दाहानं विनैव भवत्यै तदेव कथितुमागतोऽस्मि, यद् भवत्पतिदेवो भवत्या अद्य श्वो वाऽवश्यं प्राप्स्यते, चेन्ममेदं वचः सत्यं
प्रमाणितं भवेसदा मे सपारितोषिकं धन्यवाद दद्या मद्विद्या व श्लाघनीया । सनिश्चयमहं ब्रवीमि, यन्मदीयमिदं वचनं कदाप्यन्तं PR न भविष्यति । अत्र मादृशां देवज्ञानां वचसि विकालेऽपि सन्देहलेशो न विधेयो भवत्या।
यतः-दूतो न संचरति खे न चलेच वार्ता, पूर्व न जल्पितमिदं न च संगमोऽस्ति ।
व्योम्नि स्थितं रविशशिग्रहणं प्रशस्तं, जानाति यो द्विजवरः स कथं न विद्वान् ? ॥ ३२ ॥ मौहर्तिकीयामिमामुक्तिमाकर्ण्य प्रहृष्टया तया यथोचितदानेन सत्कृत्य स दैवज्ञो विसृष्टः, पितुरादेशश्चाऽऽसायाऽऽलीमिः सार्ध सिद्धगिरियात्रायै सा प्रस्थिता, कुक्कुटराजश्चापि सह ललौ । शैलारोहणसमये तया कुपकुट पिञ्जरानिष्कास्य स्वपाणावुपवेशितः । ४॥ तदा तीर्थराज सिद्धाचलं वीक्ष्य प्रहृष्टः कुक्कुटराजः स्वजीवितं धन्यं मेने ।
यता-यो दृष्टो दुरितं हन्ति, प्रणतो दुर्गतिद्वयम् । संघेशाईन्स्यपदकृत, स जीयाद्विमलाचलः ॥ ३३ ॥
ऊर्ध्व गते शिवपदस्य शिखरमिव श्रीऋषभदेवचैत्यमदृश्यत । प्रेमलया तत्र प्रविश्य युगादिदेवस्य दर्शनं कृत्वा तस्याऽश्वविधा Dी कृता । भगवतः श्रीऋषभदेवस्य दर्शनमदराप्य कुक्कुटराजोऽपि धन्पम्मन्यो जाता।
यता-शत्रुञ्जये जिने दृष्टे, दुर्गतिद्वितयं क्षिपेत् | सागराणां सहस्रं च, पूजास्नाप्रविधानतः ॥ ३४ ॥ मूलनायकस्य भगवतो भक्तिं विधाप तत्प्रधानचैत्यात् बहिर्निर्गत्य प्रेमलया कुक्कुटराजं सार्थे नीत्वाऽन्यान्येषु चैत्येषु गत्वा
*
*

Page #166

स्व
|
CLARERAKASHARESAE
गत्वा दर्शनं कृतम् । प्रान्ते भ्रमन्ती भ्रमन्ती सा राजादनक्षान्तिकमागतवती तत्र भूमौ पतितानि पर्णानि कुक्कुटराजेन चञ्च्ची-18|| । त्याटिखानि तेन स मनस्येवातिप्रसेदिवान् । क्रमशोर्चनीयं सर्वविधि प्रपर्ण पेपला सत्ययामि गया शर्मकुंडं वीक्षितुं प्रस्थिता । निर्मलपयःपूर्ण पङ्कजैश्च सुशोभितं सूर्यकुंडं तथा प्रत्ययत यथा समतारसस्य कुंडं किस भवेत् ? तज्जलं संस्पृश्य शीवल: सुरभिर्वायुः | प्रवहमान आसीदिति प्रेमला कुक्कुटराज करस्थं कृत्वा तस्य कुंडस्य तटे समुपविष्टा स्वर्गीयसुखानुभूतिप्रदं तद्वायुसुखस्पर्शमादातुं | लग्ना । सूर्यकुंड वीक्ष्य पूर्व प्रसन्नोऽपि ताम्रचूडाधिपः पश्चादतीतर्तमानघटनां संस्मृत्य खिन्नमनाचित्ते चिन्तित लनःअहो ! इत्थं तिर्यगवस्थायां मे षोडशाब्दा व्यतीयुः, कुत्र स्त्री ? कुत्र गृहम् ? कात्मीयस्वजनाः ? कुत्र च तद्राज्यम् ? इदानीं मदर्थ तेषां सर्वेषां भवनममवनतुल्यमेवास्ति ।
यतः-इतो न किञ्चित्परतो न किञ्चिद, यतो यतो याति ततो न किश्चित् ।
स्वात्मावबोधादपरं न किश्चि-द्विचार्यमाणेऽपि जगन्न किश्चित् ॥ ३५ ।। मम विमाता तत्वतो मे वैरिणी विद्यते, यतस्तयैव मामकीनदृशी दशा कृताऽस्ति । सकलोऽप्ययं संसारः स्वार्थपूर्णों वर्तते । यतः-वृक्षं क्षीणफलं त्यजन्ति विहगाः शुष्कं सरसारसाः, पुष्पं पर्युषितं त्यजन्ति मधुपा दग्धं बनान्तं मृगाः। निद्रव्यं पुरुषं त्यजन्ति गणिका भ्रष्टं नृपं सेवकाः, सर्वः स्वार्थवशाजनो हि रमते नो कस्य को वल्लभः ॥३६!! ____ अत्र सारमृतं किमपि नास्ति, पुनर्नटैरहं सर्वत्र देशे भ्रामितः, परं मे दुष्कर्मणोऽवसानं नायातम् | अहं मनुष्यत्वं विलोप्य कचवरखनका कुक्टोऽभूवम् ! अधुनैतावदिनेषु गतेषु पुनर्मनुष्यत्वप्राप्तेराशा व्यर्थवास्ति । एतादृश्याशा रक्षितव्यैव मे कथं मवेत ?
रAAEEG

Page #167

HD
TRIOR
है स्त्रियाः पार्थे खगीभ्याऽवस्थानन्तु पर पामरत्वलक्षणमस्ति । तदर्शनं हृद्दाहक कर्थ सद्यते ? मम सकलं यौवन निष्फलमेव निरगम्त ।
मम दुःखस्मृतिरपि स्वान्तं नितान्त खंडनः करोति, मस्यामवस्थायां जीवनमपिव्यर्थम् । अस्यो दुराशायां कियन्ति दिनानि गमयि- 2 | प्यामि ? इत्थं विहङ्गो भूत्वा स्थित्यपेक्षपा मृत्युमिलनमेव सहस्रगुणं श्रेयस्कर विद्यते । अहमेतस्मिन् कुंडे कथं न निपतेयम् १ यथैषां |
समस्तदुःखानामन्तमेत्य मत्कल्याणोदयो भवेत् । अत्र जगति का कस्याऽस्ति ? कस्प माता कस्य पिता, कस्य स्खी कस्य नगरी, | न कोऽपि कस्यचिदस्ति, एषु मोहकरणं निष्फलमेव | यत:कोऽहं कस्मिन् कथमायाता, का में जननां को मे तातः इति परिभाषयतःसंसार, सर्वोऽयं स्वप्नव्यवहारः॥
एतेषु कश्चिमामकीनोज दुःखे सहायको नाऽभूत् । पुनरहमेव कियत्काल सदाचायां जीवस्तिष्ठेयम् । अत्राऽमारे संसारे तु । सर्वः स्वार्थस्यैव सम्बन्ध्यस्ति । इत्यमता वा चिन्तयन् कुक्कूटराजो वैराग्यं भेजे । पता-पुत्रमित्रकलत्रेषु, सक्ताः सीदन्ति जन्तवः । सरम्पकार्णवे मग्नाः, जीर्णा वनगजा इव ॥ ३८॥
स स्वान्ते संसारासारतां चिन्तयननन्तरं तत्र पीकडे पतनमेव वरमिति स्थिरीचकार ।। __ यतः-उद्घाटितनवद्वारे, पञ्जरे विहगोऽनिलः । यत्तिष्ठति तदाश्चर्य, प्रयाणेऽनिश्चयः कुतः ।। ३९ ।।।
इत्थं ध्यायस्तदानीमेव स कहे निपपात । एतदावलोक्य क्षुब्धया प्रेमलयापितम-विहाराज! त्वयेदं किं कृतम् ? अधुनाई गत्वा शिवमाला स्वपितरौ च किं कथयिष्ये १ मया ते किमपि कष्टमपि नादायि । प्रायस्त्वया मत्परीक्षार्थमेवैवं कतमिति लक्ष्यते, त्सस्यमिदमेव तहमपि त्वत्पृष्ठे स्थातुं नेच्छामि । या गतिस्त्र भाविनी सैव ममाऽपि भविष्यति । यतः
SUSTATREMIERSE

Page #168

जीवति जीवति नाथे, मृते मृता या मुदायुता मुदिते। सहजस्नेहरसाला, कुलबाला फेन तुल्या स्यात् ॥४०॥ ____ इति कथयन्ती प्रेमलाऽपि कस्यचिकिमपि कथनं श्रमणं विनैव कुकुटराजस्य पश्चादेव वत्र कुंडे झंपापावं चकार । वयस्थास्ता तथा प्रेक्ष्य सस्वर धावमाना: सभागता विचारशून्या अजनिषत । सर्वोऽनया घटनया हाहाकारोऽजायत । कुंडपतनानन्तरं ४ तया कुक्कुटराजग्रहणाय चेष्टा कृता, तस्यामेव पेशयां वीरमत्याऽभिमन्त्रितं कुक्कुटराजचरणबद्ध सूत्र प्रेमलायाः करघर्षणेन शुब्धते स्म । भिद्यमान एवं तस्मिन् सूत्रे कर्ममुस्त इव राजा चन्द्रश्चरणायुधान्मनुष्यत्वमाप, अयमपि विमलाचलतीर्थस्पर्शधर्मप्रभाव एन । यतः-व्यसनशतगतानां क्लेशरोगातुराणां, मरणभयहतानां दु:खशोकार्दितानाम् ।
जगति बहुविधानां व्याकुलानां जनानां, शरणमशरणानां नित्यमेको हि धर्मः ॥ ४१॥ | तद् वीक्ष्य सर्वेषामार्थमजनि, तदैव शासनदेव्योभारपि कुंडाविष्कास्य ताभ्यामाशीर्वादो दत्तः । बहिनिर्गते प्रेमलया राजा चन्द्रः | समुपलक्षितोऽतोनिमेषदृष्ट्यावलोकमानायास्तस्याः प्रहर्षोत्कर्षात्किमप्यालपनसाहस न बभूव ।
यथोक्तम्-नान्त:प्रवेशमरुणद्विमुखी न चासी-दाथष्ट दोषपषाणि न चाक्षराणि ।
सा केवल सरलपक्ष्मभिरक्षिपातः, कान्तं विलोकितवती जननिर्विशेषम् ॥४२॥ तदीपाऽखिलाप्याशा युगपदेव पूर्णाऽभूत्, सत्वरमेवाऽयं समाचारो व्योम्नि विद्युदिवाऽखिले नगरे प्रससार चानेन चतुर्दिक्षु है. प्रमोदाधिकलोला उत्तस्थिवांसः। तीर्यवासिभिर्देवैर्मुक्ता पुष्पवृष्टिस्तदुपरि पात, सर्वत्राऽस्य तीर्थस्स माहात्म्यं विस्तृतम् । सूर्यकुंडोदकं
तताप्रभृति पापपङ्कप्रक्षालकत्येन प्रसिद्धमभूत, अस्यैव कुंडस्य प्रभावाद्राजचन्द्रस्य मनुष्यत्वप्राप्ति तेति सवैरबोधि । प्रेमलया पदा
कलम
२६

Page #169

-MI राजा चन्द्रः परिचितस्तदा सा नैसर्गिकहिया संकुचिता जाता । पुनरपि तयाऽजलि संयोज्य विनयेन तस्मै विज्ञपितम्-स्वामिन् !
साम्प्रतमस्य कुण्डस्योदकेन स्नात्वा श्रीऋषमजिनेश्वरो भवताय॑ताम् ।
यता-एअं जम्मस्स फलं, सारं बिहवस्स इत्ति चेव । जं अचिवह गंतु, सत्तुंजे रिसहतित्थयरो॥ ४३ ॥ ___ अस्य गिरिराजस्य महिम्ना मामकीनं सर्व कार्य समपद्यत, अतोऽस्याऽपि वरिवस्या विधीयताम् । सहैव सम्यक्त्ववृक्षमपि मक्तिरसेन सिच्यताम, येन सपल्लवितकुसुमितः स विरक्तिफलमुत्पादयेत् । राजा चन्द्रण प्रेमलोक्तमणीकृतं ततो जायापती तत्राऽभिषि
व्योत्तमैरष्टव्यैः सोत्साहं परमात्मनः श्रीऋषभदेवस्वामिनो द्रव्यार्चा चक्रतुः । यता| जिनपूजनं जनाना, जनयत्येकमापे संपदो विपुलाः । जलमिव जलदविमुक्तं, काले शस्य श्रियो त्यखिलाः||४४॥ तदनन्तरं भावपूजामपि विदधत्तुः, यद्वर्णनमग्रिमपरिच्छेदे सविस्तरं करिष्यते।
अथ श्रीचन्द्रराजसंस्कृतचरित्रस्य द्वाविंशपरिच्छेदे महानन्दोत्सववर्णनम्अथ राजा चन्द्रो भगवन्तमृषभदेवं स्तुवन्नृचिवान-हे त्रिभुवनसमुद्धारक 1 शान्तिसुधारसेन्दो ! मव्यजनाशाश्रय ! दिव्य- 16 सुरतरो! भवोदषितारणसत्तरण्ड ! भवचरणारविन्दे चञ्चरीकायमाणाः सकलसुरेन्द्रा निलीनास्तिष्ठन्ति । अनन्तगुणवतो भवत 2 आज्ञाखिलेऽपि जगति प्रवर्तते भवमामग्रहाशनिः प्राणिनामघपुञ्जमहीधरं विदारयति । किमधिकम्
यन्मनोरथशतैरगोचरं, यत्स्पृशन्ति न गिरः कवेरपि । स्वमत्तिरापि यत्र दुर्लभा, लीलयैव विधाति तद् भवान् ॥ ४५ ॥
ॐॐॐॐॐ
MPAL

Page #170

S
अतोऽनुमवरससिन्धोर्भवतोऽम्पर्गेऽन्ये सर्वे देवा भक्त्सद्गुणोधैरगण्या भवन्ति । केवलज्ञानेन भवाअगचक्षुरिवाऽस्तीति हरिहर* ब्रह्मप्रभृतयोऽपि देवा मवदने खघोसन्ति वेत्समध्यादविहार मानिराई यायवादी भवदीया गुणा न लिख्यन्तेऽनन्तत्वात् । ।
शिवगिरिगुहावास्तव्यः पश्चाननो भवानिति भवत्सभायामच्युतेन्द्रादयो मृगनिभा दासायन्ते । अन्ये देवास्तु गजायन्ते यथा | गन्धहस्तिनो मदगन्धात्सामान्यगजाना मदो गलति, तथैव भगद्गुणकीर्तनकालेऽन्यदेवानामपि मदो मन्दायते, कर्मविषधराफ्सार-14 कत्वाद् भयाननुपमस्ताक्ष्योऽस्ति । ये भव्यजीवा भवन्तमभिष्टुवन्ति, नमन्ति च तेषां पुनरन्पदेवसमक्षे शिरो न नामितव्यं भवति, यतः कल्पतरच्छायामनादृत्य सकण्टकक्षाश्रयं को नामाऽनुमोदते ? भवदाराधनजलधरेण भवदावानलतापः शाम्पते ।।
यतः-अरिहंतनमुक्कारो, जीचं मोएइ भवसहस्साओ । भावेण कीरमाणो, होइ पुणो योहिलाभाए।॥४६॥
मवान गुणमणिरोहणाचलोऽस्ति, परिषहोपसर्गादिसहने सर्वसहायते, कर्मकेसरिनिराकरणे साक्षादष्टापदोऽस्ति । हे अनन्तशक्तिशालिन् । हे भगवन् ! मदीया केवलमियमेवाऽभ्यर्थना-मम जन्मान्तरेऽपि स्त्रीया सेवाभक्तिदातव्या । एवं परमात्मनः स्तुत्यनन्तरं राजा चन्द्रो मनसि दथ्यौ-अहो ! काऽहं क धाज्यं गिरिराजः ? मम पूर्वपुण्योदयादेवाऽस्य सद्यात्राया लामो जातोऽस्ति । । यता-तैश्चन्द्रे लिखितं स्वनाम विशदं धात्री पवित्रीकृता, ते वन्याः कृतिनः सतां सुकृतिनो वंशस्य ते भूषणम्।
ते जीवन्ति जयन्ति भूरिविभवास्ते श्रेयसां मन्दिरं,सर्वाङ्गैरपि कुर्वते विधिपराये तीर्थयात्रामिमाम्।।४७।। इत्थं विचिन्तयन्तौ दम्पती जिनमन्दिराद् पहिरागतौ । तत्र चारणश्रमणमुनि प्रेक्ष्योभी तमभिवन्ध तदासमे धर्मोपदेशश्रवणं
GRESO
ARKA

Page #171

-
-
-
-
(क्त लमौ । अथ गिरिराज प्रदक्षिणीकृत्व स्वमनुष्यत्वं सार्थकं मनाते । सो विमलापुर्यामेका दासी पात्रमाना राज्ञो मकरध्वजस्य समीपमागत्य तस्मै प्रमोदप्रवृत्ति श्रावयन्त्युवाच-हे महाराज ! सूर्यकुंडमहिम्ना राज्ञवन्द्रस्य कुटयोनेः पुनर्मनुष्यत्वप्राप्तिांताऽस्ति । वच्छ्यणेन प्रसभमनसा राज्ञा दास्याः सविस्तृतमस्या घटनायाः समाचारः पृष्टस्तस्यै च तुष्टिदानं दत्तम् । | नगरे सर्वतः प्रतिमद्याऽयमुदन्तः प्रससार, वेन प्रमुदिता नागरिका अपि सर्वत्रानन्दोत्सवं विदधुः। राजानं चन्द्रं दिनक्षत्रो लोकाः | समुत्सुकाः परस्परं वार्तयन्तः परमेश्वरस्येनां कृत श्लाघपाश्चक्रुः । अस्य प्रमोदस्योपलक्षे राशा मरघजेन सन्महिष्या च महाडंबरकताऽऽयोजनायां निमन्त्रिताः सचिवादयो मोडलिकराजन्याचं निशम्य प्रमोदाप्राकृषि नीरपुष्पत्र विकरिता बभूवुः । महाराजेन | शिवकुमारो नटः शिवमाला चापि निमन्त्रिता सबसमझे च तयोः कृतज्ञतां प्राप्यतोवे-भवत्प्रसादादेव ममाऽयं जामातलामो जातोऽतो
भवत्वते महानपि प्रत्युपकारोऽल्पति । महाराजस्यानेन कथनेन राज्ञश्चन्द्रस्य च मनुष्यत्त्वप्राप्त्या नटराजस्य शिवमालायाश्च निःसीमानन्दो बभूव । अथ राझा मकरध्वजेन राज्ञश्चन्द्रस्य रक्षार्थ तिष्ठतः सैनिकानाकार्य तेम्प इयं वार्वा श्राविता तेऽपि तनिशम्य भृशं | प्रसेदुः । ततो राजा मकरपजस्तान् साथै नीत्वा विमलाचलाभिमुखं चचाल तत्र चन्द्रेण सहाऽमिलत् । तात्कालिक दृश्य | दर्शनीयतरमभयतोऽतीत्र प्रेमानन्दयोः संगमो भवनिवासीत | दशरोऽयानन्दान्धौ निमज्जन्त आसन, अस्य स्नेहसंगमस्या | | नन्तरं राजा चन्द्रः श्वशुरादिसमस्तपरिकरैः सह पुनः प्रमोः प्रासादमेत्य परमात्मनो दर्शनस्य परं लाभमीयिवान् । अथ प्रेमला पितरौ
प्रणमन्त्यवक्-भवतोराशी दात् पुण्यप्रभावाश्चैशऽद्याई पतिप्राप्त्याऽऽजीवनं सुखिनी जावा। अपमामापुरीशोऽस्य पितुर्नाम वीरसे| नोऽस्ति, सूर्यकुंडपयःपभावादस्य कुकुटयोनितो मनुष्यत्वप्राप्ति शा। सम्प्रति मान निजजामातरं पश्यतु, तथा त सम्पगुप्लधपतु ।

Page #172

न4-
Rikti
अस्मिन् संसारे बहुशः सरूपाः समानाकृतयश्च प्राणिनो दृश्यन्ते, परं मवलापातृसदृशो मर्त्यः काठिन्येन पुण्येन चैत्र प्राप्यते । भाग्येनाऽद्य मदीयं कलंक दूरीकृत्य चन्द्रमसोऽप्यधिकमहमुज्ज्वलीछता 1 गिरिराजसेक्शत्रयोराशा सफलीभूतेत्यहं मन्ये। दुहितुरिदं वचनं निशम्य प्रहृष्टः सौराष्ट्रपती राजा मकरध्वजः प्रेमपूर्णदृष्ट्या राजानं चन्द्रं पश्यति स्म । सवा मौक्तिकमयं वर्षणं कृत्वा जामातुः
सागतं कृतं, श्वशुरेण च प्रेम्णा तत्कंठाश्लेषः कृतः । राजश्चन्द्रस्याऽधीनस्था राजानोऽपि तं सादरं प्रणेमुर्नटमंडल्या तु वच्चरणौ संस्पृश्य तद्गुणगानं चक्रेतमाम् । तत्रोपस्थिता जनताऽप्यसद्धर्पनादेन सह राज्ञश्चन्द्रस्य स्वागतकरणे कथमपि त्रुटिं न कृतवती । अथ सुबाघैः सह राजा चन्द्रो मकरध्वजश्चादिमद्वयोर्देवलोकयोरिन्द्रवत शोभमानौ सस्वपरिकरैः परिवृतौ प्रभोगकीर्तनं स्तवादिका कुर्वन्तौ यदा गिरेरघोऽवतेरतुस्तदातिसमारोहेण नगरमगरम बहोत्या. मावश राक्षा नरबीको महासंघसमारोहः कृतस्तत्र राजा चन्द्रो महान्तमेकं गजेन्द्रमारूढः सर्वतोऽग्रे चेलियानासीत् । तदुत्तमाङ्गे छत्रमुमयतश्चामरे च शोशुभतः स्म, राजा मकरध्वजोऽपि गनमधिष्ठित आसीत् । प्रेमलालच्छी रथस्थाज्येऽपि जनाः स्वस्वयोग्यवाहनारूढा आसन् । इत्यमत्याडंचरेण सुसज्जितसंघोने चचाल, तदानी Bi वाद्यानि वाद्यन्ते स्म, बन्दिजना विरुदावलीमुरुचरुचिकेम्यो दान दीयते स्म, सर्वत्र धजपताकादयः प्रस्फुर्यन्ते स्म, नटा || बाराङ्गनाश्च नरीनृत्यन्ते स्म । इत्थं प्रजाजनान् प्रसादयन महामहेन राज्ञा चन्द्रेण विमलापुर्या प्रवेशः कृतः।
यथोक्तम्-यायानि केचित्खलु वादयन्ति, प्रोच्चैर्यशो गायति वन्दिलोकः ।
दीनाश्रिनेम्पोऽतुलदानमाने, यच्छन्ति नृत्यन्ति च वारवध्वः ॥ १८॥

Page #173

ॐॐॐ
तदानीं नागरिकाः स्त्रियः पुरुषाश्च गवाक्षादालिकाचन्द्रशालाघारूढा राजानं चन्द्रं निरीक्षितुं प्रेमलायै चाऽऽशीर्वचनं दातुं | | लग्नाः । जनता यदा राजमन्दिशसममियाय सदा राजा चन्द्रो विमलेशभकाचजश्च गजादुचीर्णवन्तौ । तत्क्षणे राक्षा मकरध्वजेनाथिम्यो दान वितीय वखाभूषणायैस्तथालंकृतास्तोषिताश्च यथा गृहागतास्ते निजखीभिरपि नोफ्लक्षिताः । अथ शिवकुमारनटं राज्ञा चन्द्रेण स्त्रसमिधावाकार्य तस्मै रूप्यकाणां लक्ष पारितोषिकत्वेनाऽर्पितम्, येन तस्थितिपकल्पा बभूव । पुनस्तेषां नृपाणामप्युपायनदानेन सत्कृतिः कुता, ये तद्रक्षणाय ससैनिकाः सततं तेन सहैव तस्थिवांस आसन्, राजा चन्द्रेण तैः सार्क सख्यं विधाय निजतुल्यं पदं तेभ्यः प्रदत्तम् । कतिदिनानि यावत्सर्वे जना आनन्दोत्सवं मानयन्त आसनगरेऽपि महामहः प्रवर्तते स्म । ततो राजशन्द्रस्याऽनुमतिं गृहीत्वा सर्वे निजं निजं निकेतनं जग्मुः । सर्वत्रानन्दस्याऽवण्डं साम्राज्य संस्थाप्यते स्मेव । इतः प्रेमला प्रहर्षण तथा प्रफुल्लितशरीरा जाता यथा तस्कुचौ कञ्चुक्यां न ममतुः । अथास्या दुःखलेशमपि नावाशिपसानु प्राच्यमपि निजं कष्टं शनैः शनैर्विसस्मार, परं राज्ञो मकरधजस्य स्वप्राककृतकृत्यर्थ महापश्चातापोऽभवत् । सोन्यदा निजतनयाऽभ्यर्णमागतः
साम्बुनेत्रो वक्तुं प्रचक्रमे-प्रियपुत्रि ! अहं त्वत्तः क्षमाप्रार्थनार्थमागतोऽस्मि । मम निजाविचारिते कार्ये पश्चात्तापः समुत्पद्यते, यतः लै षडधिकं दशर्ष यावन्मया जात्वपि प्रेमदृष्टया स्वं न दृष्टा । जनको भूत्वाऽपि मया पितृकर्तव्यं नाऽचरितं, कुष्ठिकनकध्वजकुमारPil कथनेन त्वां विपकन्यां मत्वा ते मृत्युदंडो दत्तस्तदा घेन्मयका सचिवोक्तिर्न स्वीकृता भवेचदा तत्परिणामः कीदृगशुम भागच्छेत् ?
परं तदानीं तव रक्षा त्वद्भाग्येनैव विहिता। यतः औषधं मन्त्रवादञ्च, नक्षत्रं गृहदेवता। भाग्यकाले प्रसीदन्ति, चाभाग्ये यान्ति विक्रियाम् ॥ ४९ ।।

Page #174

%
प्रत्युत मया तु त्वत्कष्टदाने काचिन्यूनता नावोगितात्वन्तु गत एकात्यासत इन्मे राणिग्रहणमामानरेशेन सह 3
जातं, परमहं तेषां धूर्वानां वाग्जालेऽपतम् । मन्मतिरेच भ्रष्टा जातेति ते यथार्थपतिर्मयः नोपनक्षितः । कार्य चन्द्रो नृपः क्व स II मंडलकी ? उभयोर्मेरुसर्षपयोरिवान्तरमस्ति । प्रियवत्से १ तव पूर्वकमैव प्रयलं, येनाशुभतरमपि दिनमिदानीं शुभोद जातम् ।
___ यदुक्तम्-नमस्यामो देवाननु इतविधेस्तेऽपि वशगा, विधिर्वन्द्यः सोऽपि प्रतिनियतकमैकफलदः ।
फलं कर्मायत्तं यदि किममरैः ? किं च विधिना, नमस्तत्कर्मभ्यो विधिरपि न येभ्यः प्रभवति ॥५०॥ ___ मम साम्प्रतं स्वकृतकृत्ये प्रबलोऽनुतापो जायते । अथापि त्वं ममापराधमवश्यं क्षमिष्यसे, भूतपूर्ववार्ताश्व शाश्वतिकार्य विस्मरिष्यसि । सयोक्तम्-पूज्यतात! अत्र भवतो दोषलेशोऽपि नैव किन्तु सर्व दूषणं मकर्मणामेव वर्तते। समस्तप्राणिभिः सुखदुःखे स्वक-2
नुरूप एवं प्राप्येते । अन्यत्सर्व निमित्तमात्रमेव भवति, एतादृशः सत्पतिर्मया भरद्भाग्येनैव प्राप्तोऽहन्तु निर्गुणाऽस्मि, भवतो है। गतवार्ता कदापि नैव स्मरणीया । यतः कदाचिस्कृसन्ततिरुत्पद्यते, परं जनकौ कुजनको न जायते।। | यदुक्तम्-गते शोको न कर्तव्यो, भविष्यं नैव चिन्तयेत् । वर्तमानेन योगेन, वर्तन्ते हि विचक्षणाः ॥ ५१ ।। अपिच-माता मित्रं पिता चेति, स्वभावात्त्रितयं हितम् । कार्यकारणसश्चान्ये, भवन्ति हितबुद्धयः ॥५२॥
किन्तु येन दुर्जनेन भशन् भ्रमे पातितस्तदीयमपि श्रेयो भवतु । यदि स दुर्जनी न भवेत्तदाऽहं जगति ख्याति कयं यापाम् ? 18 | मम भक्त्पूर्वाचरिते मनागपि मन्युर्नाऽस्ति, यतस्तदहं स्वभाग्यचऋविरुद्धभ्रमणमेव मन्ये, तत्र भवतः को दोषः ।
RECAXCE%%%*3

Page #175

S
I
aॐENER-7
यतः-न देवसेषया याति, कर्मवन्धः परिक्षपम् | जघास घासमेवासी, बलीवर्दः कपर्दिनः ।। ५३ ।। ।
परमतःपरं मामकीनेयमेव प्रार्थनावरीति यद् भवान् मयि में पत्यो चापि प्रचुर प्रेम रक्षेत, यतोऽस्माकं जीवनतरिरिय सम्प्रत्यवारीणे सटे विष्ठति । राज्ञा मकरध्वजेनाभाषितम्-प्रियपुत्रि! एतेषां विषयाणां वे मनागपि चिन्ता न कर्तव्या। अस्या विमलापुर्या मामापुर्याश्चान्तराले यावन्तः प्रदेशा वर्तन्ते तान् सर्वान् राजे चन्द्राय दया मया तेषां स्वतन्त्राधिपः स कृतः । मत्कुले जनिमेत्य त्वया मदाननं समुज्ज्वलं कृतं । खद्भाग्येनैव ममतादशस्य जामातुःप्राप्तिांतास्ति । स्वचरित्रन्तु कत्रयो गास्यन्ति शाखेषु च लेखिष्पन्ति । अहं देवं प्रार्थयामि-यधुवां सुखिनो रक्षेन्, युस्योरेश्वर्य सुखश्च प्रतिदिनं वर्धयेत् । एवं त्रुवन् स ततो गतः, तेन राझे चन्द्राय पृथगू राजभवनस्य प्रबन्धः कृतः । तत्रैव प्रासादे राजा चन्द्रप्रेमलयासह तिष्ठन् दोगुन्दुकोववत् वचनाती सुखमन्वभूत् । अथान्यदा विमलेशेन विजने राजा चन्द्रः पृष्टः-३ चन्द्रनरेश ! भवानत्र कथमागतः ? प्रेमलया च कथं परिणयः कृतः कृते विवाहेऽकस्मा| स्केन कारणेन कथमितो द्रुतं गतवान् ? केन तात्रचूडा कृतः? एतत्सर्व वृत्तान्तं ज्ञातुं ममान्युत्कंठावर्वति चेदनापत्ति कथ्यताम् । राज्ञा | चन्द्रेणोक्तम् - भूपते ! दुष्टमन्त्रतन्त्रप्रवीणा मम विमाता वीरमत्याख्या गुणावलीनाम्नी च मे प्रियाऽस्ति । विमात्रा वञ्चिता गुणावली | तत्कथने पतिता, एकदोमे आम्रपादपमासह्यात्रागमनाय प्रस्थानं चक्रतुः, तज्ज्ञोऽहमपि तदानकोटरे छमस्तस्थिवान् । वीरमवी नगराव बहिराम्रपूधामुघाने संस्थाप्योचीय गुणापल्या सममुत्सालोकमायाजागता, मयाऽपि तूणी कोटरामिरीय तदनुसरणं कृतम् । मार्गे हिंसकमन्त्रिभृत्परहं गृहीसस्ते मा सिंहलेशाऽम्पर्ण नीतवन्तः । ससचियेन सिंहलाधीशेन विविधयुक्तिभिरह रुखो यता प्रेमलया कृतसम्बन्धो राजकुमारो जन्मतः कुछयासीदिति देतोः प्रेमलया सह मामुद्वामानन्तरं गमनाय तेन भृशमई कर्थितः ।

Page #176

*
|| ममाऽपि द्रागेव गन्तव्यमासीदतः कथंचिदई प्रेमलापार्श्वतो निर्गत्य पूर्ववत्तत्रैव कोटरे गुप्तेन स्थितः । मत्पृष्ठऽस्मदिमाता गुणालाक्ली चापि तत्राऽऽगतवती| अथ वयं तत्राऽऽरूढाआमापुरीमागताः, द्वितीयघले मन्मातुरयमुदन्तोशातोऽभूत्, ततोऽविचण्डया तया
विमात्रा मन्त्रबलेनाऽहं कुकुटो विहितः। अथ शैलूशिषाऽऽपतितोऽमितस्ततो भ्रमअत्रेयियान् । इह सिद्धशैलतीर्थमहिम्नः कर्थ मदुधृतिर्जाता कथश्च मानुष्याप्तिरभूदिति सर्व भवतो विदितमेवास्ति । रामचन्द्रस्यास्थादसुमुदन्तं निशम्य मकरध्वजस्पतेर्मनसि महाननुतापोऽजनि । तेन मनसि ध्यातम्-अहो ? चतुरो भूत्वाऽप्य कृष्ठिकथने कथं विश्वास मागतः। स्वस्त्यस्त्वस्मै सुबुद्धिसचिवाय येन राजकुमारी सुरक्षिता, अन्यथा यावज्जीवनमिदं दुःखं शल्यवन्मम मर्मावित् स्यात् । ममाऽस्मादश्रेयसो मुक्तिरसमाव्यैवाऽऽमीत् स कुष्ठयपि नितान्तदुष्टोऽविद्यत, यतः स निजगदसंगोपनाय मदीयां तनयां विषकन्यावेनाजूघुषत् । अद्यास्य कफ्टस्य सर्वात स्फोटनं जातं, तथ्योदन्तप्रकटनश्यामवत् यतः पापघटोऽभग्नः कदापि न तिष्ठति । संप्रति तत्र कश्चित्सन्देहो नाजशिष्टा, यतदुष्टः सभ्य मीषणषड्यन्वरचना कृता । इदानीं तेषां सिंहलनृपसचिवादीनामस्य कुकृत्पस्योचिता शिक्षा दातव्या । यत:-पिता वा यदि वा भ्राता, पुत्रो या यदि चा सुहत् । नीतिच्छेदकरा राज्ञा, हन्तव्या भूतिमिच्छता ५४
इति ध्याता विमलेशेन स्वकर्मकरेभ्य आज्ञा दत्ता-सिंहलनृपादयो ये जनाः कारागारे रुद्वाः सन्ति, तान् सर्वान् मन्समक्षे समानयत । सत्वरमियमाचा कार्यरूपेण परिणतीकृता-ते पञ्चाऽपि सत्यवृत्तकथनाय राजरथुपस्थापिताः।।
अथ श्रीचन्द्रराजसंस्कृतचरित्रस्य अपोविंशपरिच्छेदे गुणावल्या समं पत्रव्यवहारः
CCCCEPLOREX

Page #177

ससचिवः सिंहलाधीशो राजसमितावानीयते स दृष्ट एव तस्मिन् राा मकरध्वजेन सकोपमुक्तम्-हे दुष्ट ! सिंहलेश ! त्वयेदं ६. किं कृतम् ? राजपुत्रो भूत्वाऽपि त्वया मया सममिदं शत्रुत्वं कथं बद्धम् ? त्वया शयानः केसरी निजविनाशाय कथं जागरितः १६
स्वदर्थन्पिद हास्यकारणं जातं मदङ्गजायास्तु प्राणापहारि कार्य विनिर्मितम् । त्वया प्रथममई छलिता, पश्चान्मे दुहिता कलविता । त्वदीयस्यास्याशुभकृत्यस्यापि कश्चित्सीमा वर्तते । अनेन कुकृत्येन तवायुरल्पमहं मन्ये, अतःपरं त्वं चिरं जीवितुं नाहसि । पुनस्त्वादशस्य पापिनो मुखावलोकनमपि महन्कल्मपजनकमस्ति । इत्थं भृशं तिरस्कृत्य सिंहलाधिपादेवधाय राज्ञा मकर-3 ध्वजेन घातुका आदिष्टाः । अक्षम्यागस्त्वान्मौनियर स्वरक्षावगी किंपित्यागगराइसिका न बभूवुः, ते द्रुतमेव मृत्यवे सज्जिताः ५ संजाताः । परं परमोपकारिणा राज्ञा चन्द्रेपैतमाश्यत, अतस्तेन सपद्यत्थाय व्याहृतम्राजन् ! एते पञ्चजना भवच्छरणागताः सन्ति, तत एषां प्राणापहरण न रम् । यद्यपकारिभिः सत्राऽपकार एव क्रियेत, तदा सदसतोः संसारे को भेदो भवेत् ।। यतः-सुजनो न याति विकृति,परहितनिरतो विनाशकालेऽपि। छेदेऽपि चन्दनतमः सुरभयति मुखं कुठारस्य ५५
पुनरेमिस्तु प्रकारान्तरेणाऽस्माकमुपकृतमेवाऽस्ति । चेदेमिः पड्यन्त्रमिदं न रचितं भवेत्तदाऽऽवयोरयं सम्बन्धः कथं युज्येत । जगति शुभप्रतिदानाय बहवो जना शुभं विदधति, परमपकृते कनोपकार एव प्रकृतिसज्जनो बोद्धव्यः । यत:-नाहिताय हिताय स्यात्, महान् संतापितोऽपि हि | पश्य रोगापहाराय, भवेदुष्णीकृतं पयः ॥५६॥
अतोऽतिरिक्तो द्वितीयोऽयमुदन्तोऽस्ति, यदेतेषां मोचनेन भवद्यशः समेघिष्यते, जना भवतः श्लायां च करिष्यन्ति । चेद् ।

Page #178

भवानेतद्विचिन्तयन् भवेत, यदपराधिनोऽवश्यं दण्डनीया, येन तेषां स्वकृतावनुतापो जायेत । परमहं भवन्तं ब्रवीमियदेते स्वागो मितं पर्याप्तदंडं मुक्तवन्तः । एषु यद् व्यतीतं तदेवेषां शिक्षाग्रहणाय बहुलं विद्यते । अतःपरममी पुनरीदृशी दुष्कृति कदाचिदपि न
करिष्यन्ति । पुनर्यघेषु छलप्रपञ्चकार्येषु भवान् निजाङ्गजाया एव कर्मणां विपाकं मन्यते, तदा भवत एतदपि मन्तव्यं भवेत. यदिमे तु | निमित्तमात्रमेवासन्नतेऽन्यत्कर्तुमेव किं शक्नुयुः ? सिंहलाधिपतनयोऽपि कुष्ठरोगाभिभूतोऽस्ति, अत एमिर्यदकारि तत्पुत्रप्रेम
प्रेरणयैव कृत, सौतेषु दयार्णल्पवद्राः इट नाणीवः पालो मकरध्वजस्य मानसे चन्द्रोक्तवार्ताया महाप्रभावोऽपतदिति सोऽपि ताचनमन्यथा कर्तुं न शक्नोति स्म । तेन तत्क्षण एव तदिच्छानुसार पश्चाप्यपराधिनो बन्धनमुक्ताः कृताः । तदानीं प्रेमलयाध्यातम्जनाना स्वस्त्रामिदेवस्य कोऽपि प्रभावः प्रदर्शनीयः । अतो द्रुतमेव सा राजास्थानीमुपेत्य राशचन्द्रस्य चरणौ प्रक्षाल्य तदेव पादोदक नृपात्मजस्य कनकध्वजस्य काये सिषेच । सिक्त एवानिजले सद्यः कनकध्वजकुमारस्य कुष्टव्याधिर्निववृते । तत्काले एव राजश्चन्द्रस्य जयारा कुर्वनिर्देवैराकाशात्पुष्पवृष्टिस्तदुपरि कृता ततः कुमारकनकध्वजोऽपि निजोपकारिणश्चन्द्रस्य चरणयोः पपात । तदा सर्वे सभासदोऽमुमलौकिकं चमत्कारं विलोक्य विस्मयमाफ्याः, पुनरनया घटनया भजानेश्चन्द्रस्यापि भूतले बहुला सुयशोवृद्धिर्बभूव । राजा मकरध्वजेन सिंहलेश कियदिनानि यावत् स्वातिथिरूपेण तत्रैव स्थापितश्चान्ते सम्मानेन स स्वदेशे विसृष्टः । तत्रैव सुखेन । कियदिने गतेऽन्यदा निशीथे जाग्रतः पूर्वापरवार्ता घ्यायतश्चन्द्रस्य गुणावल्पाः स्मृतिरागता स मनसि वक्तुं लम-अहो ! अहन्त्वत्र । सुखे समयं गमयमस्मि, परं गुणावस्याः कालो न जाने कथं निर्मतो भवेत् ।

Page #179

NIOS
यता-वल्लभोत्सङ्गसंगेन, विना हरिणचक्षुषः। राकाविभावरीजानि-विषज्वालाकुलायते ।। ५७ ॥
वत आभापुर्यागमनसमये मया तस्य वचनं दचं यन्मनुष्यत्वावाप्स्यनन्तरं सफ्धेवाहमागत्य स्त्रया संगस्ये, परमत्र प्रेमला- || | प्रेमपाशबद्धत्वादहं तां गुणावी नितान्तमेव विस्मृतवान् तनोषितम् ।।
यतः-प्रेम सत्यं तयोरेव, ययोर्योगधियोगयोः । वत्सरा वासरीयन्ति, वत्सरीयन्ति वासराः ।। ५८॥ __ अतोऽधुना मे निजोक्त्यनुसारेण झटित्येव तया सह संगमनीयम् । संसारस्याप्पयं नियमोऽस्ति, यद्यो हृदयेन येन समं पथा | प्रेम करोति तस्यापि म सह निष्कपटमान तथैव क्षीरनारतुल्यं प्रेम कर्तव्यम् । तथा चोक्तम्
क्षीरेणात्मगतोदकाय हि गुणा दत्साः पुरा तेऽखिलाः, क्षीरे तापमवेक्ष्य तेन पयसा धास्मा कृशानी हुतः । | गन्तुं पावकमुन्मनस्तदभवद् दृष्ट्वा तु मित्रागमं, युक्तं तेन जलेन शाम्यति सतां मैत्री भवेदीदृशी ॥५९|| ____ गुणावली विमातुरुकाववश्यमागता, परमत्र कश्चित्संदेहो नास्ति, यत्सा मय्यत्यादरं विदधाति स्मेति ममापि जीवनपर्यन्त तदस्मृतिनोंचिता । इत्थं बार्ता मुहुायमान एव प्रातरभूत्ततः कृतनित्यक्रियेण राजा चन्द्रेण गुणावल्यै पत्रं व्यलेखि वचकस्मै सेवकाय दचोक्तम्-इदं पत्रमामापुर्या नीत्वा विजने सचिवाय दाव्यम् । स चैतद्दल गुणावल्या: समीपं प्रापयिष्यति तत्र | तब गमनोदन्तः कस्यापि वेदनीयो न भाव्यः । यतः सादप्पतिदुष्टा मम विमाता त्वदशुमकारिणी भविष्यति । यतः
सर्पदुर्जनयोर्मध्ये, वरं सर्पो न दुर्जनः । सो दशति कालेम, दुर्जनस्तु पदे पदे ॥ ३० ॥

Page #180

गुणावस्था रहसि संगते त्वं मन्मुखेन कुशलप्रवृत्ति पृच्छे, ताञ्च कथयेः कथंकारमपि चिन्तां न कुर्यात् । पुनस्तस्या एतदपि निवेदनीयम् - यन्महाराजेनोक्तमस्ति द्रागेवेत्याहं स्वचिरकालिकत्रियोगदुःखं हरिष्यामि । वयं पुनः पूर्ववदाभापुर्वी राज्यं करियमो दुर्जनाथ करौ मर्दन्तः स्थास्यन्ति । अत्र सिद्धाचलतीर्थ स्थसूर्य कुंडमहिम्ना मे मनुष्यत्वप्राप्तिता, परमहमत्र सुखेन विचमपि त्वद्विरहात्स्वजीवनमसारं मन्ये ।
यतः - चन्द्रश्चण्डकरायते मृदुगतिर्वातोऽपि वज्रायते, माल्यं सूचिकुलायते मलयजालेपः स्फुलिङ्गायते । रात्रिः कल्पशतायते विधिवशात्त्राणोऽपि भारायते, हा हन्त ! प्रमदावियोगसमयः संहारकालायते ६१ अतःपरं त्वां त्वद्धिताय सूचयामि श्रूवचनमंगीकृत्य त्वं मां न विस्मरेः । देशान्तरीप महासुखसम्पत्यपेक्षया स्वदेशीघाल्पसुखसम्पदपि निजेष्टतमांगिनां भवतीति मम तत्रागमने काचिदापत्तिनैव तथाऽत्रापि मे देवगुरुकृपया किञ्चित्क न वर्तते, तथापि तत्रागत्य तत्रामृतमवचन श्रवणादिमिलनसुखम्य तीत्रेच्छया बाध्यमानोऽस्मि ।
किंबहुना त्वदीयमुखपङ्कजं यदि विधारलं वार्तया, तवाधरसुधा यदा भवति किं सुधा नो सुधा ! | स्वदङ्गपरिरम्भणं यदि कृतं सुधागाद्दनै - स्त्वदीयानुग्रहस्तदपि धि धिगेन्द्रं पदम् ।। ६२ ।। इलाभेन नूनं वञ्चितेन मया स्थीयते, अतोऽयुनेश्वरं प्रतीयमेव प्रार्थना प्रवर्तते स शीघ्रमेवावयोर्मियः संयतु | मस्निन्दिनेपणे चास्मत्संगमो भषेचद्दिनं क्षेत्र धन्यं स्वात् । स्वया संगते सर्वमुदन्ते सविस्तरं कथयिष्यामि, पत्रेऽधिकले खोऽपाम्यत ।
-
१६

Page #181

सेवकेनापि सर्वा वार्ता न निगाद्यते, तस्मादिदानीमेतावद्भिरेव वृत्तान्तैः संतुष्टिर्विधेया । इत्थं सेवर्क प्रबोध्य राज्ञा चन्द्रेणाभापुर्यो सविसृष्टः यथासमयं तत्र गतः स गुप्तेन मंत्रिणा संगतः । राज्ञा चन्द्रेणामात्यनामाङ्कितमप्येकं पत्रं दतं धीसखस्तत्पठित्वा सृशं जहर्ष । संकेन निवेदिते स तं गुप्तमेव गुणावलीसमीपं निन्ये । तत्र तेन स्वयं निजहस्तेन तस्यै पत्रमर्पितम्, पत्रं पठित्वा तल्लो चनाम्यामधुधारा चचाल सा स्वहृदयेन श्लेषं लेषं तत्पत्रं मुहुर्मुहुः पपाठ । तत्पत्रमित्यमासीत् - प्रिये ! गुणावलि ! अहं भगवतोऽनुकम्पयाऽत्र विमलापुर्या प्रसमस्समपि तावकीनं कुशलोदंतं ज्ञातुमत्युत्कंठितो भवनस्मि । मनस्येपैवेच्छा जायते, यदिदानीमेवागत्य त्वया संगच्छेय परं स्वमवगच्छसि - विमलापुर्थ्यामा पुर्योर्ब्रह्नन्तरं विद्यते । ततः पत्रं प्रेपयामि, देशान्तरस्थयोः सुहृदोः पत्रेणैव मिलनं भवति । अत्रत्योऽयं समाचारोऽस्ति यत्सूर्यकुंड प्रभावान्मे पुनर्मनुष्यत्वप्राप्तिर्जाता । नूनमस्य तीर्थस्य महामद्दवं वर्तते, अतोऽस्य यावती प्रशंसा क्रियेत तावत्येवानृयते । ममो द्वारस्येमां वार्तां ज्ञात्वा ध्रुवं ते प्रमोदो भविष्यति । अनेन पत्रेण प्रायस्वाऽऽनन्द थुरे धिष्यते चैवं भवनं स्वाभाविकमेवास्ति । ममापि प्रत्यहं तावकी स्मृतिरायाति परं सदैव त्वदीपा सा करवीरयष्टिर पिन विस्मर्यते । त्वया मत्स्नेहस्य चिन्ता न कृता श्वश्रूवचनमागत्य ममोपेक्षा कृता । स्मृतेऽस्मिन् वृत्तान्ते मदीयं मनथेखिद्यते, परमत्र ते को मन्तुः १ एतदर्थमहं त्वामपराधिनीं न मन्ये । यतः समस्तः संसार एवदेव कथयति, यत् खी कस्यापि न भवति । उक्तमपि चतुराः सृजता पूर्व - मुपायांस्तेन वेधसा । न सृष्टः पञ्चमः कोऽपि गृह्यन्ते येन योषितः ॥ ६३ ॥
योषिदेकत्र स्वभर्तारमपि विक्रेतुं, स्टेनलुष्टाकानाथ संमुखीना भवितुमर्हति अन्यत्र लोकवश्वनाथ मार्जारनेत्र दर्शनादपि भयेन

Page #182

भृशं कंपते, तो बुधैरुक्तमस्ति, यत् स्त्रीणां विश्वासो न कार्यः । ताः स्वान्तेऽन्यश्चिन्तयन्ति, पहिरन्यत् बुबते, कंचिदक्षिसंकेतेनान्य करसंज्ञया संकेतयन्ति, तासामिदमखिलं चरित्रं परमेश्वरं विनाऽन्यः कोऽपि शातुं न प्रचर्मवति । मनुष्यः कदाचित्तारकवृन्द [2] गणयितुमलं भवति, पारावारपयोऽपि प्रमातुं शक्नोति, पर खैणचरित्रपारं कदापि नैति । गत:-जल्पन्ति सार्धमन्येन, पश्यन्स्यन्यं सविभ्रमम् । हृदये चिन्तयन्स्यन्यं, प्रिया को नाम योषिताम् १ ॥१४॥
. श्रीभिरिन्द्रमालाविरुदृया अपि निजजाले बारिशासन्ति, सदा पामरजनानां का कार्वा ? नार्यों यधप्यबला उच्यन्ते, पर है बहुशो विषयवासनावासिताः सत्यः स्वसाहसबलेन वृष्टितरङ्गितामपि तरङ्गिणी तरन्ति, चानेकशी निजनायकमपि नाशयन्ति।
यतः-स्त्रियो करुणाः क्रूरा, दुर्मर्षाः प्रियसाहसाः । नन्त्यल्पार्थेऽपि विश्रब्धं, पति भ्रातरमप्युत ॥ ६५॥18 ___ वा नगरे श्वानमपि विलोक्य बिम्पति, परं कानने केसरिणोऽपि कर्ण गृहन्ति | पुनरवसरे तु रज्जु वीक्ष्यापि धावन्ति, भीतास्यं हू चोचैरारटन्ति कार्ये प्राप्ते तु विषधरानपि करेणाऽऽददते। प्रिये ! कि बहुना भर्तृहरिविक्रमादित्यप्रमुखा महाप्रतापिनोऽपि पुरुषाः | खीचरित्रपार नेयुः । असोऽहं त्वां किं ब्रूयाम् १ इयन्तु जगतो रीतिरेवास्ति, परं तथाप्यहं ते कुलीनतां विलोक्स कदाचिदपि त्वच | ईशस्य दुर्व्यवहारस्याशां न कृतवानासम् । तव मनोऽन्तरं न रक्षितव्यमासीत, यतोऽइन्तु ते सदाशयेन प्रेम कृतवानासम् । अस्या- टू मवस्थायां त्वदीयममुं दुर्व्यवहारं प्रेक्ष्य मे स्वान्ते दुःखं कथं न भवेत् ? त्वया मत्तश्चमं स्वश्वश्र्वा सह सम्बन्धो योजितस्वस्मिक्षेत्र सौख्य बुद्ध, मदनुमत्यादानशापि नोचितं ज्ञातम् । अस्य परिणामोऽपि यो भावी स जात एव ।

Page #183

।
WHENER
यता-तादृशी जायते बुद्धि-र्व्यवसायोऽपि तादृशः। सहायास्तादृशाश्चैव, याहशी भवितव्यता ॥ ६६ ॥
यत्र कुमतिस्तत्रापदामेव निशसो भाति । ताहं प्रियो नासम्, श्वषः प्रियाऽऽसीचौर श्वश्वा सह सुखं कुर्विति तव कथनेच्छा मे जायते, परं पुनरपि विचिन्तयामि तदा सत्र कर्मणि वे कोऽपि दोषो न दृश्यते । यद् भाग्ये लिखितमासीत्तदेवाऽभूत्, यतो| ऽनेकोपायेषु कृतेष्यपि भवितव्य केनापि नापमृज्यते । P. यतः-हरिणापि हरेणापि, ब्रह्म गा त्रिदोरपि । ललाटलिखिता रेखा, न शक्या परिमार्जितुम् ॥ ६७ ।।
तवाऽपव्यवहारस्मृत्याऽअश्यमेव स्तोकरोष आगच्छति, पर यहा तब प्रेम्णः स्मरणं विजंमते, तदा मे मनः सतोपनियते । । अस्तु, अतोऽधिकं किं लिखेयम् १ गतवृत्तान्तस्य विस्मरणमेव श्रेयस्कर बोम्यते, प्रेमपात्रस्यागः सदा घम्यमेव । पुनरहमिदमपि | से जानामि, यच्चया स्वकृतापराधाय पर्याप्तः पश्चात्तापोज्नुभूतोऽस्ति, अतोऽमुमेव दंडं त्वत्कृते पर्याप्त मत्वाऽहं ते क्षमाप्रदान करोमि, Ell मल्लोचने त्वद्विलोकनायातीव लालायिते स्तः । किंबहुना
मियादर्शनमेवास्तु, किमन्यैर्दर्शनान्तरैः । प्राप्यते येन निर्वाणं, सरागेणापि चेतसा ।। ६८ ।।
मच्छरीरमत्र प्राणाश्च त्वत्समीपे सन्ति, इदानीमेव व संगमेच्छ। जायते। यदिनान्यतिकण्टेन निर्गच्छन्ति, पश्येयम्, ईश्वरो. all sमान् कदा संगमयति । पत्रोत्तर सपद्येव लेखनीयं, निजश्ववाऽस्मिन् विषये भ्रमादपि कापि वार्ता न कर्तव्या । अन्यान्यमुदन्तं Bा पत्रवाहकमपि प्रष्टुमईसीति तव शुभचिन्तकश्चन्द्रकुमारः। ..

Page #184

*
*
*
*
गुणावल्याऽस्य पत्रस्य पठनानन्तरं पत्राहकादपि समाचारः पृष्टः, तेनाऽपि च चन्द्रकथितः सर्वो वृत्तान्तः श्रावितः । |8| यद्यपि पत्रे राज्ञा चन्द्रेण गुणावल्याः किश्चिन्छुभाशुभ लिखितमासीत, तथापि तत्पत्रं पठिता तस्या मुदेवाजनि । जया तदानी
मेव पत्रं लिखित्वा पत्रवाहकायाषितं, स च सम्मानपूर्वक तूष्णीमेव विसृष्टः । किन्तु यथा विकसिते पुष्पे तत्सुरभिः प्रकटनं विना । न सिष्ठति, तथैवेयं वातापि सुगुप्ता नाऽस्थात् । आभापुरी परितोऽनवेयं वार्ता प्रससार-राजा चन्द्रश्चरणायुधात्पुनर्मनुष्यो बभूव । l यत्र तत्र सर्वत्रेयमेव वातों प्रतिमानाऽऽसीत् सबै जनाइदमेवाऽभिलपनि स्म-कदाऽऽयास्यति नृपस्तश्च दृष्ट्वा स्त्रनेत्रे प्रीणयिष्यामः | | अखिले नगरे वीरमत्येवैका तादृश्यासीत्, यस्पा अस्योदन्तस्य श्रवणेन महःखमभूत् । अस्तु । राजा गुणावल्या पत्रमादाय स पत्रबाहको राज्ञश्चन्द्रस्य समीपमागतस्तस्मै च समस्तं वृत्तान्त निवेद्य गुणावलीद पत्रं ददौ । राज्ञा चन्द्रेग तत्पत्र हृदयेनाश्लि. व्य पुनरतिप्रेम्मा तत्पठनमारेमे । तत्पत्रमित्थमासीत-प्रियप्राणनाथ ! भवत्पत्र प्राप्तं पठित्वाऽस्यानन्दोऽभूत् । भवता पत्रे य उपालग्मा लिखितास्ते मदीपापराधाऽपेक्षयाऽत्यल्पाः सन्ति । भवांस्तयोग्योऽहश्च श्रवणयोग्याऽस्मि, तनवोऽई दोषाणां पेटा, कथञ्चिदषि दयापात्रं नास्मि । किन्तु सागरवद् गंभीरो भवान स्वभावेनैव परोपकार विदधाति । यथा जीमतो जलेन सरिसडागादीन पूरयित्वापि तत्प्रत्युपकार नेच्छति । यतः-उपकारिषु यः साधुः, साधुत्वे तस्य को गुणः । अपकारिषु यः साधुः, स साधुः सद्भिरुच्यते ॥ ६९ ।। . आम्रपादपः पापाणप्रक्षेपकायापि फलं ददाति, चन्दनतरुपछेदकापाऽपि सुगन्धं वितरति पीलितोऽपीक्षुदण्डो मधुररस प्रय
*
ॐॐॐॐ
बर

Page #185

च्छति । तथा भवतापि मे दुर्गुणान् स्वान्तेऽगृहीत्वा स्वसौजन्यपूर्ण, बहुपितमे। सानां सत्पुरुषाणाम् । यतः - अपेक्षन्ते न च स्नेहं न पात्रं न दशान्तरम् । सदा लोकहितासक्ता, रत्नदीपा इवोत्तमाः ॥ ७० ॥
यथार्थतो ममागोत्यनुचितमासीद्यतः वभूवचनं मत्वा भवद्वश्वना कृता । तदानीं वामजानत्या मया यथार्थतः स्वोदरं ताडयित्वा पीडावा, तदर्थ मे महान पश्चात्तापो भवति । परं कदाचित्कदाचित्पुण्यापचयात्कर्मदोषाद्वा मनुष्याणां बुद्धिर्ब्रश्यते । यतः - कर्मणा वाध्यते बुद्धिर्न बुबधा कर्म बाध्यते । सुबुद्धिरपि यद्रामो, हैमं दरिणमन्वगात् ॥ ७१ ॥ मद्विषयेऽपि तथैवाऽभूत् श्वश्रूवचनमेत्याहं कौतुकविलोकनाय गया, परं तत्र मे तस्माद्धा निर्जाता तेन सांप्रतमपि मे पचातापो भवति । चेन्मया तस्यै भवदुद्वाहदर्ता न कथिता भवेच देतादृशोऽनर्थः कदापि न स्थात्, मम निजकृतेः फलं भोक्तव्यमभूत् । परमहमात्मीयं दुःखं कस्मै निवेदयेयं स्वजाज्यवार्ता कस्मैचित्कथितुं स्फूर्तिर्नेयर्ति । कृतेऽपि पश्चात्ताप विकृता वार्ता न शुद्धयति, यतः पयसि पीते जातिप्रश्न को लाभः १ यद् भाग्ये लिखितमासीत्चद् भोक्तव्यमभूत् । भाग्यस्याग्रे कस्यचित्किञ्चिन्न प्रगल्भते ।
उक्तमपि भगवन्तौ जगने, सूर्याचन्द्रमसावपि । पश्य गच्छत एवास्तं नियतिः केन लभ्यते ? ॥ ७२ ॥ प्रिय ! भवद्वियोगस्य षोडशाब्दी व्यतीता । एतेषु दिनेषु मयि किं किं व्यतीयाय, मम किं किं शारीरिक मानसिक कष्टं सोढव्यमभृत् तदहमेव जानामि नान्यः कोऽपि किमधिकमतः परं विरहे सुखावहमपि वस्तु दुःखप्रदमेव भवति । यतः -
रात्रिमें दिवसायते हिमरुचिश्चण्डांशुलक्षापते, तारापङ्क्तिरपि प्रदीप्तवडवाच हिस्फुलिङ्गायते । धीरो दक्षिणमारुतोऽपि दहनज्वालावलीढायते, हा हा! चन्दनबिन्दुरथ जलवत्संचारिरङ्गायते ॥ ७३ ॥

Page #186

किन्तु भवत्यत्रमवाप्याऽविलम्बितच माविनं भवत्समागम झालाई तां सर्यो वार्ता व्यस्मार्षम् । अद्य त्वई मवत्संगमकल्पना कृत्वानन्दनिमग्नेकविधाऽनिर्वचनीयस्वप्रमुखे विहरमाणाऽस्मि । हे जीवनापार ! भवतो मनुष्यत्वप्राप्त्यवगमतो गुरुपयों हृदि न माति । मकतेऽस्मात्परः सुखसमुदायसमाचारोऽन्यो नहोव भवितुमर्हति । यवः-पतिर्देवो दि नारीणां, पतिर्षन्धुः पतिर्गतिः । परयुर्गतिसमा नास्ति, दैवतं वा यथा पतिः ॥ ७४ ॥ ___ परमयमुदन्तः श्वथवाः कातिथिर्यदि भवेतहि सोत्यातकरणं विना नैव तिष्टेदिति साम्प्रतमस्यावााया गुप्तरक्षणमेव श्रेष्ठतमम् । | ततो भवता गतेषु कतिचिदिनेषु तस्यै पत्रप्रेषणेनाशममनेच्छा प्रकटनीया, पुनरवमरोचितं कार्य कर्तव्यम् । किंबहुना ! मदपराधः धन्तव्यः, मदर्गुणा विस्मरणीयाः, माञ्च निजकिंकरी बुद्ध्वा झटित्येव दर्शनायाऽनुकम्पा विधेयेति पत्रं लिखितं भवदास्या गुणावल्या | ततो रात्रश्चन्द्रस्य चेतस्पस्य पत्रस्य प्रौढः प्रभावः पतितः। स चित्ते चिन्तितवान-गुणावली वस्तुतो गुणावल्येव विद्यते, तत्प्रेम विवेका श्लाध्यतमोऽस्ति । महाग्यन्तदहः शीघ्रमेव दर्शयेत, यस्मिनहं तया संगच्छेयावयोश्चास्य वियोगस्याऽवसानमागच्छेत् ।
__ अथ श्रीचन्द्रराजसंस्कृतचरित्रस्य चतुर्विशपरिच्छेदे वीरमत्याः पर्यवसानम्अथ रामचन्द्रस्य मृत्वातिसमाचारे विदिते सत्येव सामर्षा वीरमती ध्यातवती-जगत्येताक्षः कः शक्तिमान् विद्यते, येन चन्द्रः | पुनर्नरी विरचितः १ तस्यात्रागमनेच्छापि श्रूयते, परमेतत्सर्व ममैव श्रुटिरस्ति, यन्मया स जीवन्मुक्तः । मदरेभको भूत्वा पुनरपि स मे स्पर्धा कर्तुमीहते, परं तक सुलभमस्ति । अहं तस्यागमनमेव न दास्यामि, स्वयमेव विमलापुरीमेत्य तन्मानमा

Page #187

EXSTREAKRWAS
दैनं करिष्यामि, चैत्र कृते जना मदीयां श्लाघामपि करिष्यन्ति । पुनरिदानीमनया घटनया मे शिक्षातिरपि जाता, यजीवतः शत्रो| मोचनं मौव्यमस्ति । एवं विचार्य वीरमती गुणावली निजोपान्ते समाहूयाऽजक-गुणावलि ! श्रुतं मया यद् विमलापुर्या तव । भर्तुर्मानयत्वाऽऽप्तिर्जाताऽस्ति, स चात्राऽगन्तुमिच्छति, परमेष तस्य महाप्रमो विद्यते यतः स मां कदापि जेतुं न शक्नोति । सवापीयं वार्ता विदिता स्यात, परं मद्भवान प्रकटयसि | पुनरनुमान जमा चेला परसोरहे नौ पचनीयाद, मदवेत्य स राज्यकरणेच्छां जयात, सहैवायमुदन्तो गुप्तेन रक्षणीशे मरिष्यति । कस्मैचित्कस्यचिद् वृत्तान्त कथनस्यावश्यकता नाऽस्ति । चेचमस्या ।। मदीयसूचनायां सावधाना न भविष्यसि, मद्वश्वनचेष्टाश्च करिष्यसि, तदा ज्ञातव्यं यन्मत्तोऽधिकं जगति कोऽपि कृत्सितो नास्ति। अहं से प्रबोधयितुं विमलापुरी जिगमिषामि । तावचमत्र सुखेन सिष्ठ, अहं यथासंभवं शीघ्रमेवागमिष्यामीति निशम्य तयाऽभाणिपूज्ये ! श्वश्रु ! भवतीत्थं कथं ब्रूते १ मम तु तमरत्वभरने किमपि प्रत्ययो नैव जायते । मा तु स्वादशः शक्तिशालिजना कुत्रापि । नावलोकितः । कस्मिन्नेतादृशी शक्तिर्वर्तते, यो भवत्कृतमन्यया कुर्यात् ? मम विदमसंभाव्यं लक्ष्यते । नटानामेतावद्दामन तत्र तस्य मनुष्यमवनमिति सर्वमनृतं प्रतिभाति, ॐ भवदिच्छा सईई भवितुर्महति, वतो भवत्यामित्यं दैवीशक्तिविद्यते, अन्यस्मिस्तादृशी शक्ति स्ति । श्रीमती विमलापुरी सहर्ष गन्तुमईति, तत्र मभिषेधो न, पर मन्मनीषया तत्र गमनेनाऽलम् । अतःपर सम्पर विचार्य यद्रोचते तक्रियताम् । यतः-न तच्छस्न नागेन्द्र-न हयन पदातिभिः । कार्य संसिरिमभ्येति, यया युझ्या प्रसाधितम् ॥ ७५॥
SUHEसर

Page #188

इत्युक्त्वा गुणावली ततो निजावासमागता, परं वीरमती कमप्युत्पातं नोत्थापयेदिति चिन्तया तच्छतो विषण्णं बभूव । इतो || निश्चितमुपविष्टा वीरमती विदिताखिलमन्त्रतन्त्रादीनाराध्य वत्प्रभावतस्तत्रागतान देवान रात्रश्चन्द्रस्यानिष्टायोवाच । वीरमत्युक्तमाकये सुविचारनिमग्नेर्देवैरुक्तम्-राज्ञि! कार्यमिदमस्माभिने संपत्स्यते । सूर्यकुंडाभिषेकेनासनरत्वस्य तस्य विपरीतकरणयक्तिरस्मद्
बहिवियते । यत:18. अनुकूले सति धातरि, भवत्यनिष्टादपीष्टमविलम्बम् । पीत्वा विषमपि शंभु-मत्युंजयतामवाप तकालम् ७३||
अप्राऽस्माकं सामर्थ्य न स्फुरति, यतस्तदक्षकाः सरा मदपेश्या पलिष्ठा अनन्ते । अतोऽन्यत्कार्यमादिशतु वत्सहर्ष कर्तुं पारयामः, परमेतद् भवितुं न पार्यते । मदनुमतं मान्यश्चेत् स्वात्मजस्योपरि दुर्भाव न रक्षेः, तस्मै चामापुरीराज्यं समर्पा तेन मिलित्वा Oil तिष्ठेः । एतद्विपरीताचरणेन तयाऽप्यशुमेन भूयेत, दैवीयमनुमतिर्वीरमत्य बहुलाभदायिन्यासीस्किन्तु विनाशकाले विपरीतबुद्धिः। ६ यतः-पौलस्त्यः कथमन्यदारहरणे दोष न विज्ञातवा-नश्चापि युधिष्ठिरेण रमता ज्ञातो न दोषो नु किम् ।
रामेणापि वने न हेमहरिणस्यासंभवो लक्षिता, प्रत्यासन्नविपत्तिमूदमन सां प्रायो मतिःक्षीयते ॥ ७७ ॥
इति तदुक्तिं निशम्य सा ततोऽप्यधिक क्रुद्धा जाता । तदा.देवैः पुनबोंधिताऽपि सा स्वदुराग्रहाम विररामेति ते निजं निर्ज ४ स्थानं जग्मुः । गतेषु तेषु वीरमत्या धीसखमाकार्य तस्मै सर्वोत्तान्तो निवेदितः, विमलापुरीगमनाय चात्माभिप्रायः प्रदर्शितः । तदा
सचिनोक्तम्-सुखेन गच्छतु, नात्र मे निषेधः, भवत्पाः पुनरागमनं यावदह सर्व राज्यकार्य करिष्यामि । ततो भवस्था निश्चि

Page #189

तथा सत्र यथेष्टं स्थेयम्, सचिषकाने वाINE FERT ari तं लग्ना। पुनर्मन्त्रशन्यात। समस्तदेवैः सह खड्गहस्ता व्योमवर्ल्सना विमलापुरी प्रति सा प्रस्थिता, यतोऽभिमानिमूढमानवः प्रतियोचितोऽपि परकीयशिक्षा न मन्यते। । यतः-शक्यो चारयितुं जलेन हुतभुकू छत्रेण सूर्यातपो, नागेन्द्रो निशिताङ्कुशेन समदोदण्डेन गोगर्दभौ।।
व्याधिर्मेषजसंग्रहश्च विविधर्मन्त्रमयोगैर्विषं, सर्वस्यौषधमस्ति शास्त्रविहितं मूर्खस्य नास्त्यौषधम् ॥ ७८ ॥1 ___ पदा स मुखों निजाखिलशक्ति परीक्ष्य हताशो जायते, तदैव तस्य स्व लाघवं दृश्यते । विमलायुर्या गते दागेव ते पराजित्य दा जिघांसः सा तत्र मावि तद्विपरीत नाबोधि । घेद् मघवस्य चन्द्रस्यानिटचिन्तनेन स्वविनाशं विधात्, तदैतत्कार्य कर्तुं कटिबदा
न भवेत् । किन्तु भवितव्यताले कस्यचित किश्चिदल न चलति, तथैव नृणां भाग्यानुकूलमेव फलमप्युत्पद्यते। उस्कमपि-पिता रत्नाकरो यस्य, लक्ष्मीर्यस्य सहोदरी। शखो रोदीत भिक्षार्थी, फलं भाग्यानुसारतः ॥७९॥
यदा देवोक्तममस्वा वीरमती विमलापुरी प्रति स्वैरं प्रस्थिता, तदैकन सुभक्तेन सुरेणोपचन्द्रमेत्य प्रोक्तम्-नृपते ! मदीयां शिक्षामुईथ्य वीरमती भविनाशायात्रागच्छति, अतोमवता सावधानेन स्थातव्यम् । अहं प्रच्छमता पृनान्तममुं निवेदयितुमायातोऽस्मि । यद्यप्युरुपुष्पवतो भवतः सा पालमपि वकं कर्तुं न शक्ष्यति, तथापि मया भवते सूचनादानमुचितं ज्ञातम्, यतो भवानपि तस्याः | संमुखकरणाय सजितस्तिष्ठेत । देवमाषितमिति निशम्य प्रहृष्टेन मूजानिना चन्द्रेण विमलापुर्याः पथ्येव तत्संमुखीनेन भूत्वा तस्या रोधनमुचितमझायि । तदर्थ तत्काल एव सर्वा सामग्री प्रगुणीकृता, वायुवेगानां हयानामेको गणोऽपि सज्जितः। पुनर्नृपश्चन्द्रः कवच- |

Page #190

| कलितकलेवरः सशसः प्रगुणीभूयकमधमारुय सायुगीनैः सप्तसहस्राश्चवारैः सहाऽऽरखेटमिषेण विमलापुरीतो निर्गतः । कियहरे गये
व्योमवमनाऽऽशान्ती वीरमत्यदृश्यत, सदातीव मन्यूना तदीयाऽऽकृतिः कृशानुशिखेवारुणासीत्परं तच्छोमनं मन्यमानेन घरेशेन है. चन्द्रेण चेतसि चिन्तितम्-मन्ये, मामियमामापुर्या नेतुं वाऽमन्त्रणायैवाऽऽपाति।
वीरमत्याऽपि दूरादेव स्वामिमुखमागच्छनृपश्चन्द्रोऽत्रलोकितस्ततस्तयोश्चैरम्बराधेवोक्तम्-अरे चन्द्र ! सम्यग् जातं, यत्त्वं सम्मुखमागतः, यतो मे अचिद् गवेषणायासोऽपि कर्तव्यो न भविष्यति । परमहं जाने, यत्त्वं कुकुटावस्थं निजावीतदिनं व्यस्मार्षीः । त्वं | त्वदीयश्वशुरादिभिरप्पत्राऽऽमनाम निरुद्धः किम् । त्वमामापुरीमाजिगमिपुरसि, किन्त्वेतावत्स्मरणीयं-पृष्ठस्थफ्टहवादनेनाप्पविम्यन्महाशासूर्पवादनेन कि कापि विमेति ? अथ वं मदभिमुखं किं पश्यसि ? अहन्त्वां जीवन्तं न त्यक्ष्यामि । वं स्वेष्टदेव स्मर, मम समक्षमागच्छ, स्वखड्गपराक्रमं दर्शय । एवं तयोक्तेन चन्द्रेण सविनयं प्रत्युक्तम्-पूज्यमातः ! मयि रोष मा कुरु, मया तु भवत्याः किश्चिदपि नाऽपरा, पुनर्न जाने केन कारणेन मे क्रुध्यसि ! मया सार्ध युद्धकरणं कि ते शोमा दास्यति ? इत्यपि विचारणीयम् । महन्तु स्वामेतदेव प्रार्थयामि, यवया सार्क मा यो९ नोत्साहयतु, चेत्तथैव तवेच्छा तदा तदर्यमपि सजितोऽस्मि । पूर्वत एवाई आनमस्मि यवदागमनोदेशो मद्दण्डदानादृतेऽज्यो न स्यात् । स्वद्गुणैरहं सुपरिचितो विधे, परमिदानीं सवर्णनं नोषितं मन्ये । यता-अविनीतः सुतो जातः, कथं न दहनास्मकः । विनीतस्तु सुतो जातः, कथं न पुरुषोत्तमः १ ।। ८०॥
मस्प जीवनस्य राज्यस्य च दुराशया भवती मिथ्यामिमाने नो पततु, जगति हास्यजनका कार्य मा करोस्वियमेव मामः |

Page #191

कोनाऽम्पर्थना । भूघवचन्द्रस्यैतद्वचः श्रुत्वा तन्मन्युस्ततोऽप्यधिकमविष्टेति क्रोघेद्धया तया चन्द्रे क्षिप्तोऽसिस्तत्कवचेपतत्, अतः सोऽक्षता एवास्थात, परं स एव करवालस्तत उच्छत्य वीरमत्या चधास्थलेलगत्, येन मूर्छिता सा भूमो निपपात । अत उकम-यः परस्य विषमं विचिन्तये-स्थाप्नुयात्स कुमतिः स्वयं द्वि तत् ।
पूतना हरिवधार्थमाययो, पाप सैष बधमात्मनस्तातः ॥ ८॥ • ततश्चन्द्रनृपपुण्यप्रभाग क्त्या पदरख स्वासरावल गुनहर पसारातस्तेन सादरं स्पा खड्गो रक्षितः । खड्गावातान्मसिापि सा जीवितासीदिति नृपतिश्चन्द्रो विष्णुकुमारस्य मन्त्रिणो नमुश्व दृष्टान्नं चिन्तयित्वा दुर्जनाय दण्डदानमेवोचितमिति | स्पिरीचकार । अतस्तेन तदानीं तस्यामनुकम्पाकरणमसाम्प्रतं मत्वा तचरणं गृहीत्वा नमसि भ्रामयित्वा यथा रजको वस्र शिलायो पादयति तथैवैकस्यां शिलायां सा पातिता । तवेदनामसहमानायास्तस्याः प्राणपतः कायपिञ्जरं परित्यज्य द्रुतं तदैवोदडीयत । निजदुम्कतिक्शातस्याः षष्ठनरके गन्तव्यमजनिष्ट यतः संसारे पापबहुलानां प्राणिनामियमेव गतिर्जायते। अथ चन्द्रराजस्योपरि | व्योम्नो देवैः पुष्पवृष्टि विधाय जयारावः कृतः, पुनर्वीरमती भवान्धी निमग्नात् । यतो धर्मधारिमिः पुरुषयों वैरं विदधाति, | तस्यैवमेव मंतिर्भवति । यथासमय धरेशश्चन्द्रो विमलापुरीमागतवान्, तत्र तेन विजयदुंदुभयो वादिताः । विदितात्तान्तेन राजा | मकरध्वजेनाऽपि मुदाऽर्धराज्यदानेन राजा चन्द्रः सत्कुतः, तवृतज्ञा प्रेमलाऽपि प्रहर्षालोत्साहेन चन्द्र शुश्रूषमाणा सोसारिकसुखमपमुक्तवती । अथ सकलापद्रहितस्य पन्द्रस्य वचनातीतसुखमयानि दिनानि निगेन्तुं लग्नानि ।
हिन्द सम्भव
KARE

Page #192

अथ श्रीचन्द्रराजसंस्कृतचरित्रस्य पञ्चविंशपरिच्छेदे विमलापुरीतश्चन्द्रराजस्य प्रस्थानम् —
चन्द्रमुनिना वीरमसी इति वृान्तः केनचिभिरेनाम्बरादाभापुरीमेत्य गुणावल्यै निवेदितः । तं शुभसंवादं श्रुत्वैव तया प्रसन्नतयाऽह्वामाहूताय सचिवाय सर्वोदन्तः श्रावितः । देनातिहर्षाल्लुवा धीरखेनाऽप्यखिले नगरे सा वार्ता प्रकाशिता । न तद्वीरमती मृत्युपलक्षे नागरिकैरपि महोत्सवः कृतः । अथाऽऽदेवामा चन्द्रागमनमोहमानास्तदर्शनेन निजात्मानं कृतार्थ करिष्यमाणा नागरिका महसमास्तत्रत्यप्रज्ञापश्चात् चन्द्रराजा बैंक पत्रं लिखितन्त्रः । यस्मिनस्य विजयस्य तस्मै वर्द्धापनिका दत्ता सपदि तदागमनाय चास्पर्थेनापि कृता । ततो वीरमतीतोऽपगतभयाऽपि सा गुणावली पतिवना प्रविवयेति पतिदर्शनाभावात सभकल्पेवावर्तत । यतः पतिमन्तरेण तस्याः सुखोदयः कुतः १ अतः साऽनेन दुःखेन विश्रमना अतिष्ठत । अन्यदा सां मनस्यचिन्तयत्-अथ मे प्राणनाथः सौराष्ट्रदेशप्रिय एव भविष्यतीति लक्ष्यते । तच्चतः प्रेमलयैव मे हितं विहितमस्ति यतस्तदुयोगादेव पतिदेवस्य मनुष्यत्वप्राप्तिर्जाता, परं पुनरपि तस्याः सपत्नीत्वात्सा तदागमनं कथमङ्गीकरिष्यति ? माझे ! चेत्कश्चित्तत्रेत्य तं बोधयेत् यत् श्वशुरकुले चिरस्थितिर्न शोभते महताम्, तदाऽत्र तदागमनं संमान्यते । परमेतादृशः परोपकारी को भवेत् १ यस्तत्र गत्वा मदर्थमेवं प्रयतेत, पुरुषाणां पूर्वा पाणिगृहीती प्रियतरा मत्रतीति केपांचिन्मतं विद्यते, केषांचितु नूनायामेव पन्यां प्रेमाधिक्यं प्रवर्तत इति मतं वर्तते । तत्रो भयोर्मतयोः परमेव मतं मान्यम्, यतः षोडशकापूर्णस्य पूर्णिमाचन्द्रस्य दर्शनम नादृत्य द्वितीयाचन्द्रस्य दर्शनार्थं जना धावन्ति ।
१७

Page #193

उक्तमपि-प्रथमदिवसचन्द्रः सर्वलोकैकवन्धः, स च सकलकलाभिः पूर्णचन्द्रो न वन्यः।
अतिपरिचयदोषात्कस्य नो मानहानि-नवनवगुणरागी प्रायशः सर्वलोकः ।। ८२ ॥ तथैव मे पतिदेवोऽपि प्रेमलाप्रेमपाशे पतितो लक्ष्यते । यह श्ववचनमागतेति मयि तस्य तादृशः स्नेहो न, यतो यस्य यत्र 15 ताम्रचूडत्यमापतिसम, तत्र तस्मा आगमनमपि कथं रोचैत १ परं तेन विना मच्छरीरशोषो नोभूयते, मश्रक्लेदितवखेण मम सदैव | यामिनी याति, तद्विरहानलेन मे देहो दखते, अस्याग्नेस्तदागमनेनैव प्रशान्तिः स्यात् ।
यतः–रात्रिर्मे दिवसायते हिमरुचिश्चण्डांशुलक्षायते, सारापड्कितरपि प्रदीप्तवडवावहिस्फुलिङ्गायते | धीरो दक्षिणमारुतोऽपि दहनज्वालावलीदायते, हा हा! चन्दनथिन्दुरद्य जलवत्संचारिरगायते ॥८३॥
इत्यादिवा यास्तस्य कि शानं स्यात् ।। यदा गुणावल्येतद् विचिन्तयन्त्यासीत्तदैवाकस्मात्तत्रैकः शुकः समीयिवान, तेन च नृभाषयोक्तम्-अयि सुन्दरि । त्वं केनामिभूतासि ? त्वमियत्युदासीना कथं लक्ष्यसे ? अहं दिव्या खगोऽस्मि, घेवं मे नजर दुःखं निवेदयेस्तईई निष्पराक्रमोऽपि तनिवारणोपायमवश्यं कुर्याम् । यतः-उपायेन हि यच्छक्यं, न तच्छक्यं पराक्रमैः । बने सिंहो मदोन्मत्तः, शशकेन निपातितः ॥८४॥
शुकोक्तं निशम्य चमत्कृतचित्तश तयाऽमाणि-हे विहगराज । विदेशवर्तिनः प्रियस्य वियोगेनोदासीनाऽस्मि । प्रभूतदुःखस्येयं वार्ता विद्यते, यत्कश्चिदेवभूतो जनो न दृश्यते, यो मामकीनं वाचिकं तत्र नयेत, तत्रत्यश्चात्राऽनयेत, ममान्तरिक कष्टं केवलं सर्वत्र
+KACCIRRER
*
-

Page #194

स एव जानाति । तदाकीरेण भाषितम्-स्वमः ! खेद मा गमः, त्वमेकं पत्रं लिखित्वा देहि, तदहं त्वद्भरिन्तिके नेष्यामि । ततस्तया
तूर्म पत्रमेकं लिखितम्, परं लेखनावसरे निःमृताभिरश्रुधाराभिर्निखिलं पत्रं क्लिनमसूत्, तादृशमेव पत्रं मुद्रितं कृत्वा कीरायापितम्। या सोऽपि तभीत्वा तत उड्डीय स्तोकेनैव कालेन विमलापुरीमागत्य राज्ञश्चन्द्रस्य करे ददिवान् । राजा चन्द्रोऽप्योत्सुक्येन तदुन्मुद्र
वित्वा पेटिनान् परं वाणादिया नवरयान्ति गाणि मरासिनष्टप्रायाण्यासन, तथापि यथातथा पठित्वा गुणावल्या अदः पत्रं द्रागे| वामापुर्वागमनाय तयाऽनुरोधः कृत इत्येतावन्मात्रमेव सोऽबोधि। पत्रस्यामुमाशय विदित्वा विचारपतितः स घेतस्यचिन्तयत्। यथा-अद्यापि तत्पचलकुण्डलमृष्टगण्डं, वक्त्रं स्मरामि विपरीतरताभियोगे
आन्दोलनश्रमजलस्फुटसान्द्रविन्दु-मुक्ताफलप्रकरविच्छुरित प्रियायाः ॥ ८५ ।। सुखेनाच निवसमहमसहायाया गुणावल्याः संकटमयदिनानि कथं निर्गच्छन्ति ? इत्यपि न जानामि, अतः सपदि तत्रेत्य । मया स्वराज्यालोचनं कर्तव्यम, सा च मुखिनी कर्तव्या। अनेन विचारेणोद्विग्नचेतस्कं चन्द्रं वीक्ष्य प्रेमला प्रोचे-प्रियतम ! अवेत्थमुदासीनः कथं भवास्ति ? भवतः स्वदेशस्य स्मृतिः समायाता, उत भगिन्या गुणावल्या: किमयं सौराष्ट्रनीद् भरते न रोचते ? किमु मत्तो भवत्सेवायो काचिन्यूनता जाताऽस्ति ? हे प्राणवल्लभ ! चेद् गुणावल्याः स्मरणेन विमना जातो भवेत्तर्हि साऽत्रा-2
कार्यतामह तस्याः किंकरी भृत्वा तदीयां सर्वामानां शिरोधार्या करिष्यामि । ममनकेनाऽपि निजराज्याधं भवतो वितीर्णमस्ति। एतक्त्वाऽऽमापुरीगमनं किमुचितं स्यात् १ चन्द्रराजेनाभ्यधायि-प्रिये ! साम्प्रतं मदीयामापुरी शून्या जायमानाऽस्ति । तत्राप्राजकत्वात् वीरमतीपराभूताः पाश्र्चवर्तिनो राजानोऽवसर प्राप्योपद्रवन्ति । ततः पत्रमायागतमित्यधुना तत्र गमनं विना २

Page #195

-
-
कार्य न निस्यिात् । प्रेमला चतुरमणीवाद् ज्ञश्चन्द्रस्याऽनेन कयनेन तूर्णमेव ज्ञातस्ती, पदयमिदानीं तत्र गमनाइते न स्थातुं शक्नोति, अतस्तथा गमननिरोधो न कृतः। राजा चन्द्रस्तां बोधयित्वा तत्तातासभमेत्य तस्मै सर्वमुदन्तं विज्ञापयनिजगाद| आमापुरीतो हुतिरागतास्ति, ततस्तत्र गमनमावश्यक विद्यते । तत्रय कार्यजातमपि नितरां संभालनीपमस्ति । इदानी निःस्रामित्वादामापुरी शून्या जायमेतमा प्रजाजनोऽपि दुःखी बोभूयते ततो नृरस्य नृपत्वं निरर्थकम् । उक्तश्च-प्रजा न रक्षयेद्यस्तु, राजा रक्षादिभिर्गुणैः। अजागलस्तनस्येव, तस्य जन्म निरर्थकम् ॥८६॥
वन्तं मयागमनलपिनोचते. यतो मयि भवतापीयोषकतमस्ति भवन्मोजन्यमइयत्र जीवने कथमपि । | नैव विस्मरिष्यामि । अथ चेद् भवदाज्ञा स्याचदा तत्र मत्ता निराज्यकार्यप्रेक्षां कुर्याम् । परं भवता पत्रं लेखनीयम्, नाई विस्मरणीया, मयि चैवमेव स्नेहभावो रक्षितव्यः । भूपवेश्चन्द्रस्येदं विनयवचनमाकार्ष, मकरध्वजेन गमननिषेधाचसा बढ्योधितस्थापि तस्य यदा विचास्वैपरीत्यं न जातं तदा पुनमकरध्धजेनोक्तम्-भोः कुमार ! विकृतः करी कथमपि करे नाऽऽसति, कृषीवलान चया कपिर्न कार्यते, मागिताऽऽपणानि शश्वमिजपासे न तिष्ठन्ति, प्राधूण काइकुटुम्बवृद्धिने भरति, प्रवासिताश्च प्रीतिश्विर
स्थायिनी न भवति, अतो भवता सहर्ष गन्तुं शक्यते । इतो गतेऽपि भवान् मम स्वान्ताकदापि न गन्तुमर्हतीति मयि विश्वासः * कर्तव्यः । इत्थं लब्धादेशस्य चन्द्रस्य दृदि परा मुजनि । तदैव राज्ञा मकरधन प्रस्थानसामग्री विधातुं स्वसेवका आदिशाः। * क्षितीशेन चन्द्रेणाऽपि निजसामन्वेभ्यः सनितुभाज्ञा दत्ता । अथ नृपतिना मकाध्वजे नाकारिता प्रेमना प्रोक्का-वत्से ! त्वं साक्षात्
गुणमञ्जूषाऽतो मेऽतिप्रियसुताऽसि । तत्र भर्ताऽऽभापुरीगमनाय भृशमुत्सुको मनमस्ति, मया पारिवगमोऽपि सन मन्यते । अथ

Page #196

AR
) स्त्र तत्र गन्तुमत्र स्थातुं येच्छसि तद् हि । प्रेनलयोक्तम्-तात ! छायेत पतिवर्मगा सदाचारिणो प्रियेति तेन सहैव गमिष्यामि | का उत्तमपि-भक्तिः प्रेयसि संश्रितेषु करुणा श्वश्रू ननं शिरः, प्रीतिर्यात गौरवं गुरुजने क्षान्तिः कृतागस्याप।
___अम्लाना कुलयोषितांव्रतविधिः सोऽयं विधेयः पुन-मद्भर्तुर्दयिता इति प्रियसखीबुद्धिः सपत्नष्विपि ८७ ___सकृत्स्खलिता परमधुना नो स्खलिष्पामि, विदिततनयाशया तजननी सखेदं वक्तुं लग्ना-जनयित्र्या दुहित जननादधिक दुःखमन्यन्नाऽस्ति । परमतिविचक्षणाऽपि तनया मत्यपि मातृस्नेहे श्वशुरमझगमनं विना स्थातुं नाहतीति बहुकन्यकोऽपि तातः कौटुम्बिकन्यं न जति। पुनः पत्युः प्रभूतान्धिता अपि दुहितरः पितुहायत्किचिल्लातुमवेच्छन्ति । ताः सदा भर्तृकुलपक्षपातमेव कुरते, नो पितृकुलस्य, अतः कन्यावृन्दादेकः पुत्र एवं वरः । तेन तु तत्कुलपलं भवति तयेत् पहुविकल्पकली कृतो, परं ताभ्यां को दी लाम: ? पुत्री परकीयेति परिणामात्मा कदाचित्रेपितव्पैव भवेदिवि ध्यासान्ते तपा मात्रा राज्ञा मकरध्वजेन च पुत्रीवस्यानवस्तु प्रगुणितम् । ताम्यां प्रेमलाये दासदामीवस्त्राभूषणशय्याचाहनादिवस्तुपुग्नं दातुं काउपि त्रुटिी का। ततो राजा चन्द्रोऽपि प्रस्थातुं प्रोद्यतः, ततः प्रेमलापितृभ्यामपि तां रम्परथे समुपवेश चन्द्रः प्रोक्ता-भोः कुमार महीयेयं तनया सदाननीना भावका जाताऽस्ति । इयमद्याऽवध्यस्माभी रक्षिता, परमद्य सर्वोत्कृष्ट कन्याधनं सहर्षेण भव करे समपर्यामि । ओभरते सुरक्षमीषा, अस्याः सम्मानवर्धन भवद्धस्ते विद्यते । इयमिदानीमनभिज्ञाऽस्ति, एनया कदायिगृहान् बहिश्वरणमपि न रक्षितम्, पित्रोास्यवारजालनाल. नयोरेवैधिताऽस्ति, अतोऽस्याश्चेष्च्युतिरपि भवेतर्हि पन्तव्या भवता । अस्या गमनमनिच्छतापि मया भवानुगमनादेनां रोदु कार्य
ॐॐॐॐ

Page #197

--
शक्यते १ । भवता स्वराज्यस्य समुचित प्रबन्धं कृत्वाऽरमेवागन्तव्यम्, यतोत्र यत्किचिन्मामकमस्ति, तदपि सर्व प्रान्ते मावत्कमेव भविष्यति । ततस्ताभ्यां पुत्रीं प्रस्थापयस्यां सा कथिता-अयि प्रियवासे ! त्वं श्वसुरालयं लब्ध्वा जनयित्रोरास्यमुज्ज्वलयेथाः । स्तसपन्नीमग्रजा बुद्ध्वा सम्मानयः। तव श्वशुरचोरभायात्स्वामिनमेव सर्वस्वं मत्वा सदा सोऽनुरञ्जनीयः। कदाचिदनवधानतयाऽपि यत्तदर्थ कलिनैव कार्यः। यथोक्तम्-शुश्रूषस्व गुरुन् कुरु प्रियसखीवृत्ति सपत्नीजने, भर्मुर्विप्रकृतापि रोषणतया मा स्म प्रतीपं गमः।
भूयिष्ठं भव दक्षिणा परिजने भोग्यध्वनुत्सकिनी, यान्त्येवं गृहिणीपद युवतयो वामा: कुलस्याधयः।।८८॥
तब चातुर्य जाननप्पई स्वकर्तव्य ज्ञात्वा वा ज्ञापयितुमिच्छामि, यन्ममभिद्यापद्यपि देवगुरुधर्मप्रमादो ने विधेयः । एषु विषयेषु स्तोकमप्यौदास्यं न दर्शनीयम्, दानपुण्यादिसम्बन्धे तवाधिककथनस्यावश्यकतव नास्ति, तत्तु त्वदाहिकं कर्म वर्तते । पुनरेतदपि स्मरणीयं, यत्प्राणिमात्रायापि कदापि कष्टं नैव देयम् ! । यता-न सा दीक्षा न सा भिक्षा, न सद्दानं न तत्सपः । न तद् ध्यानं न तन्मानं, दया यत्र न विद्यते ।।८।।
इत्थं तां शिक्षयतोस्तयोस्तन्मात्रा निजाश्रुधारया प्रेमलाप्लावितेव, पित्रोवियोगविखिकां तो परितः परिवृताः मुसख्योऽप्यासन्, ताभ्यः पृथग् भवने सस्या दुःसई दुःखमजनि परं तदानीं ताभिः प्रेमपूर्णवचोभिस्सा शमिता । तदा सुरगणोऽपि तस्यावलोकनाय वियति स्तंभित इव बभूव । मुहुः सर्वैः समं मिलित्वा सजललोचनं प्रस्थानं सा ययाचे ततः श्वश्रवा चन्द्रनिटिले चन्दनं ।
RESO

Page #198

चर्चयित्वा तत्करे दीनारान्वितं श्रीफलं दत्तम् । अथ रामचन्द्रस्यादेशेन शुभमुहूर्ते तत्सैन्यमाभापुरीं प्रस्थितम् । तदनन्तरं सपरिकरस्य मध्येनगरं भूत्वा पुरो वाद्यमानवाद्यस्य व्रजतस्तस्योपरि चतुष्पथे नागरिकैर्मुक्ताफलवृष्टिः कृता । तरुण्यो माङ्गलिकं गायनं गायं गायं तयोfaraराशिषो ददाना आसन ! एवं पन्थानमतिक्रामन्तः सर्वे सिद्धाचल तीर्थसमीपं समीयुः। चन्द्रावनिजा निनाधस्तादेव तन्महातीर्थ नमस्कृत्य स्तुतिश्वके । ततः स्वश्वशुरादिकं विमलापुरीं प्रति वालयित्वा ततस्तेन त्वरया प्रस्थानं कृतम् । शिवकुमारस्य नटमंड द्यावधि तेन सहैवाऽऽसीदतो मार्गे यत्र यत्राऽवासोऽभूत्तत्र तत्र तैनटैनैवनवनाटकः सपरिकरस्य चन्द्रस्य मनोरञ्जनमकारि । इत्थमनेकं विषयं विलोकयन्, अनेकान्मांडलिकराजान् वशीकुर्वन्, सैनिकानग्रे निःसारयन्, बही राजकन्याः परिणयन् स क्रमशः पोसनपुरमाप । तत्र नमरानातिदूरे वस्रवेश्म स्थापयित्वा सर्वे विशश्रमुः । पोदनपुरीयं सैवाऽऽसीत्, यत्र गजा चन्द्रो नटः साकमागतोऽभूत् । पाठकरेतदपि स्मृतं भविष्यति, यदत्र नाम्ना लीलाधर एकः श्रेष्ठिपुत्रो विदेशगमनाय कुक्कुटवचनप्रतीक्षां कुः कक्कुटराज श्रुत एव विदेशमीयिवान् । यदा चन्द्रस्तत्रागतस्तद्दिन एव यदृच्छया तस्य लीलाधरस्यापि परदेशादागमो जातः । तस्मिमायते तत्परिवारैर्बहूत्सवः प्रवर्तितः । पाठकेम्यः पूर्वमेव प्रतिपादितमस्ति यल्लीलाधरभार्या लीलावती कृकवाकुराजं स्वधर्मात मत्वा तस्य परमादरं कृतवती, ततो यदा तथा चन्द्रागमोदन्तः श्रुतस्तदा पत्युग्नुमति लब्ध्वा चन्द्रनृपः स्वगृहे निमन्त्रितः, बहुविध मोजनादिभिश्व तद्भक्तिः कृता । राजा चन्द्रोऽपि तां निजधर्मजामि जानन् तस्यै तद्मर्तृकुलजनेभ्यश्र वस्त्राभूत्यादिकं दवा तोषयामास । यतः -
दानेन चक्रित्वमुपैति जन्तु-र्दानेन देवाधिपतित्यमुचैः। दानेन निःशेषयशोऽभिवृद्धि - दानं शिवे धारयति क्रमेण ९०

Page #199

HD
तदनन्तरं सर्वानुमत्या निमोचारकै निववृते । सद्रात्रौ तत्रैका विलक्षणा घटना घटिता, यवर्णनमग्रिमपरिच्छेदे करिष्यते ।
अथ श्रीचन्द्रराजसंस्कृतचरित्रस्य षड्विंशतितमपरिच्छेदे चन्द्र शीलपरीक्षा--- यस्मिन् दिने राजा चन्द्रः पोतनपुरमध्युवास, नाम एव सुरेन्द्रेगर सभामाशम् जम्कीस्वाधिभरतक्षेत्रमामापुरीनाम्नी * नगस्ति । तत्रत्यो राजा चन्द्रो यथा-स्वदारसन्तोषी सदाचारनिरतो महादयालुःपरोपकारी,तथा सत्स्वपि बहुदेवमानुषेषु नान्यो दृश्यते। का विमात्रा स कुक्कुटीकृतः परं स्वसदाचारप्रभावासिद्धाचलतीर्थस्पर्शन पुनर्मानुष्यमाप, सदाचारात देव्योऽपि चालयितुं न शक्नुवप्रान्ति, अत्र विषये स मेरुत्स्थेयानस्ति । ईदृशीमैन्द्रीवाचं निशम्य संशयापनः कश्चिदमरस्तद्रात्रायेव सुराणामपि मोहजनकमद्भुतं है। विद्याधरीवेषं विघाय पोतनपुरस्य पायोधाने स्त्री करुणस्वरेण रोदितुं प्रवृत्तः । तद्रोदनरवे कांगत एव भूपतेवन्द्रस्य स्वान्तं दयाद्र PI जातम् । तेन मनसि चिन्तितम्-एतादृशः को दीनजनोऽस्ति, य इत्थं निशीथे निर्जने स्थाने रोदिति ? ततः परोपकारपरायणः | स सत्वरं स्वासि नीत्वा यतो विराव आगतस्तदभिमुखमेव चचाल | यतः-आपसमुहरणधीरधियः परेषां, जाता महत्यपि कुले न भवन्ति सर्वे ।
विन्ध्याटवीषु विरलाः खस्नु पादपास्ते, ये दन्तिदन्तमुसोल्लिस्वनं सहन्ते ।। ९१ ।। किमरे गते स सत्रैवाध्यातो,यत्र निकुने समुपविष्टा सा विद्याधरी विज्ञपन्यासीत् । कामस्य रविप्रविम तद्रूपमनपवस्वाऽ. भूषणैविभूषित सद्विग्रहश्च विलोक्य विस्मितमानसेन तेन सा पृष्टा-अपि सुन्दरियां निशीथेऽकाकिनी केन दुःखेन रोरुयपानाऽसि ?

Page #200

4-61-5
तव यद् दुःखं तन्निःसंकोचं ब्रूहि, अहं त्वा यथाशक्ति तस्मान्मोक्तुं यतिष्ये । एतनिशम्य निजकटाक्षाऽऽशुगर्भधवं चन्द्र मर्माहतं कर्तुः ||४|| मीहमानया त्या प्रेममिरचोभियाहृतम्-हे आभानरेश ! विषाधरवधूटी मां जानीहि, निजवृत्तान्तकयने हिगीयमानाया अपि मे दुःखरशाद् भवते वक्तव्यमेव भवति । मम धवो मया साधं कलिं कृत्वाऽस्यां दुःस्थितौ मां मुस्वा कुत्रचिद् गतोऽस्ति, तेन | तथाकार्य कृतं यत्पुरुषेषु शोमा न विदधाति । अहमनाथाचलास्मि, अथ मे जीवनारिः कथं दुःखोदपि तटमा भाविनीति न मया शापते । एतचिन्तयैव व्याकुलीमय रोदिमि, परमधुना मत्सौमाग्येन भवानवाऽऽातोऽस्ति । सहैव भाताऽपे मद्दुःखदरीकरणस्येच्छा प्रकटितातो भवन्तं प्रार्थयामि, यद् भवान् मां पत्नीवेनारीकृत्य मे दुःखं भनक्तु । अनेन जगति भवत्प्रतिष्ठा प्रैविम्यते । चेद् भवान् राजन्यमन्योऽस्ति, तर्हि मदीयेयं प्रार्थना नाऽमान्या कार्य यतः क्षत्रिपाः शरणागतान जास्वपि न जहति ।
उक्तन-क्षतात्किल बायत इत्युदग्रः, क्षत्रस्य शब्दो भुवनेषु रूढः।
राज्येन किं तद्विपरीतवृत्त, प्राणैरुपक्रोशमलीमसैर्वा ॥ ९२ ॥ प्रार्थनाभंगस्य महत्प्रायश्चित्तं भवतश्छमं न विद्यते । परं तादशो वीरपुरुषो विरल एव जायते, य: परकीयप्रार्थनाभङ्गं न 13॥ | विधत्ते। मवदाकारङ्गितैरेव सत्क्षत्रजत्वं ज्ञायते, यतो मया बहुलाचाविश्वासयुक्ता भवत इय तुच्छणार्थना कता। तदा राज्ञा चन्द्रेण | निगदितम्-अयि सुन्दरि ! एवं गा प्रार्थनां कर्थ कुरुषे ? सदाचारिणो धीराः क्षत्रियाः परस्त्रीलम्पटा न भवन्ति । यतः कान्ताकटाक्षविशिखा न लुनन्ति यस्य, चित्तं न निर्दहति कोपकृशानुतापः ।
कर्षन्ति भूरिविषयांश्च न लोभपाशा, लोकत्रयं जयति कृत्स्नमिदं स धीरः ॥९३ ।।

Page #201

E
या स्त्री परपुरुष कामयेत, तदर्शनेनाऽपि महापातकं लगति । पुनः स्वादुतरोऽपि पदार्थों जुष्टश्च सत्पुरुषो नोपादत्ते । । परजुष्टन्तु काकमृगदंशमातङ्गादय एवाऽदन्ति, सिंहास्तु स्वहस्तहतहस्तिनमेवाऽदरन्ति ! उक्तमदसिक्तमुस्त्रगाधिपः, करिभिर्वर्तयते स्वयं हतैः। लघयन्खलु तेजसा जग-ग्न महानिच्छति भूतिमन्यतः ९४ ___ तस्माद् अयि वामलोषने । नैतादृगनुचितोक्तिस्ते निजास्येन वक्तव्या । स्वस्कथनावत्पतिमन्विष्य त्वया संगमयितुमहोऽप्यई | तावकीनामिमा कुप्रार्थनां कथमप्यङ्गोकर्तुं न शक्नुयाम् । परदारसङ्गमस्त्वकुलीनमानवानां कृतिरस्ति, नो कुलीनानाम् । उत्तमकुलोत्पन्ना जनास्तु प्राणाऽत्ययेऽपि पापाऽऽचरणे हस्तक्षेप न कुर्वते । यतो लोक्यविरुद्धाचारिणां कुत्रापि सुगतिर्न
यतः-अयशः प्राप्यते येन, येन चापगतिर्भवेत् । स्वर्गाच भ्रश्यते येन, तस्कर्म न समाचरेत् ॥ ९५ ।।
भूपतेश्चन्द्रस्येदं भाषितमाकार्य सकपटरोपया विद्याधर्या प्रोक्तम्-राजन् ! मम प्रार्थनां नाङ्गीकरिष्यसि घेत्त्वां सत्क्षत्रियं नाहं | मंस्ये । निराशायां मय्यहं प्राणांस्त्यक्त्वा तव शिरसि खीहत्यापातकं दास्यामि, अतो यथाभवेत्तथा मे प्रार्थना स्वीक्रियताम् । चन्द्रेण व्याहृतम्-अपि कामिनि ! स्त्रीहत्यापातकादपि सदाचारस्युतिपातकोऽतिरिच्यते | पश्य, पुरा रामरामां सीतां कामयमानो रावणः स्वराज्यप्राणादिम्यो भ्रष्टोऽभूत् । पाश्चाल्या अपहरणेन पयोत्तरराजस्य स्वराज्यभ्रंशादन्यः को लामो जाता अहिल्यारतस्पेन्द्रस्य गौतमशापाच्छरीरे भगरन्ध्रसहस्रं बभूव । हिमाचलस्य पुत्र्यां पार्वत्यामासक्तस्य भस्माङ्गदस्य भस्मभवनमभवत्, चैवं द्रौपदीरत| कीचकोऽपि भीमेन गृहपढे प्रवेशितः । इत्थं परदारपरायणा देवा मानवा वा, सर्वे सबैलोकै कलंकिता अपमानिताब बभूवुः ।
-%

Page #202

**
मत्समक्षे तादृशो नकोऽपि दृष्टान्तो वसते, यत्र परस्त्रीगमनात्कोऽपि सुखभाग् भवेत् । एतद्विपरीततया येनाऽखंडब्रह्मचारिणा | भयते, उस वियपाणिदिविहानामा खिलो जननीमगिनीवद् बुध्यन्ते स संसारे सुखी योभ्यते । अत उक्तम्-परिहरत पराङ्गनाप्रसङ्गं, बत्त यदि जीवितमस्ति वल्लभं वः।
हर हर ! हरिणीदृशो निमित्तं, दश दशकन्धरमौलयो लुठन्ति ॥ ९६ ॥ कामिनी तु भवान्धो निमवयितुं शृंखला शिला वा वर्तते, अतो ये मानवा विवाहितामपि विजइति ते शाश्वसिकमनुत्तरं मोक्षसुखमनुभवन्ति । परस्त्रीपाषाणतरिभिरनेके पुरुषाः संसारपारावारे तथा निमन्जिता यथा ते पुनः कहिचिदपि स्वोत्तमाङ्गमुच्चविधातुं न शेकुः । पररमणीरमणेन ललिताजकुमारस्य दुःसहं जीवितापहारकं दुःखं सोढव्यमभूत् । नाऽई तथाज्ञो यज्ज्ञात्वाऽऽपदो | निमन्त्रयेयम् । त्वं मां स्त्रीषधपातका भीषयसे, परमहमनेन भयकारणेन स्वचारित्र्यं नैव नाशयिष्यामि | ___ यतः-स्वाधीनेऽपि कलत्रे, कश्चित्परदारलम्पटो भवति | संपूर्णेऽपि तडागे, काकः कुम्भोदकं पिबति ॥९७।। ___ अस्मिञ्जगति ज्वलनदग्धस्य स्वस्मिन्नेव भवे कष्टानुभवो भवति, परं कामाग्नौ प्लुष्टानान्तु जन्मान्तरेऽपि दुःख भोक्तव्यं ५ चोभवीति । त्वं मे धर्मजामिर्जननीतुल्या बासि, सुकुलोद्भवायास्तवेदृशी वार्तापि शोमा नाऽऽवहति । इत्थंकारं क्षितिपस्य चन्द्रस्याऽतुलं दृढतं दृष्ट्वा प्रसेदिवान स देवो द्राग् विद्याधरीरूपं विहाय स्वरूपं च प्रकाश्य चन्द्रस्योपरि पुष्पवृष्टिं विदधानो निजगाद-राजन् । धन्योऽसि, तव पितरौ च श्लाध्यतमौ स्तः, याभ्यां त्वाम् नृरत्नो जनितोऽस्ति | मघोना यादृग् भववर्णन
क
Shik

Page #203

ज. कृतमासीत्, यथार्थतस्तथैव भवान् वर्वते । मया भवत्परीक्षार्थमेवैष सर्वोऽपि प्रपञ्चः कुतः किन्तु भवास्तत्र न पतितः । अब 8 तव सदाचारित्वे मे दृढप्रत्ययो बाता, इत्याभाष्य सदरश्च दवा स देवश्चन्द्ररात्रं नत्वा स्वस्थानं गतः । इतो राजा चन्द्रोऽप्युक
घटनां विचारयभिजोत्तारके परावर्तत, परेधवि सर्वानुमत्या स पोतनपुरतः प्रतस्थे, पथि साधिताऽनेकनृपेग तेन सुन्दरीणां सप्तशती ४ परिणीता | कतिभिर्शमरैराभापुर्यासनमागतस्य तस्यागमनोदन्तं निशम्य गुणावली सुमतिसचिवः प्रजाजनाश्च मुमुदिरेसमाम् । &ा तैरखिलैर्महामहेन सम्मुखमागत्य चन्द्रनृपो नगरे प्रवेशितः, राज्ञा चन्द्रेणाऽपि स्वप्रजादिराज्यवर्गीयाः सम्मानिताः। नगरे प्रविशन्त चन्द्र
वीक्षितुं जनकन्दं महासागरवदुच्छलति स्म । प्रतिगृहं मंगलं मानितम्, सर्वेषां स्वान्ते प्रेमप्रथाहा प्रवहति स्म, तदागमेन सर्वेषां ४ा शरीरे प्राणा आगताइ वेति जाने । राज्ञश्चन्द्रस्य नगरप्रवेशदृश्य रमणीयतरमासीयथा-अनेकहस्तिस्थपदातिस्तोमो धजधारकाधारतो ६. गच्छन्त आसन्, ततो वनिताना सप्तशती रथोपविष्टा गच्छति स्म, ततो मार्दशिकवणविकादिजनानां वृन्दम्, सर्वमध्ये भूयश्चन्द्रो II गजेन्द्रारूढो याचकेम्यो मुक्तहस्तेन दान ददानो याति । तदानीं नागरिको कुत्रचिन्मुक्ताफलादिः, कचित्पुष्पवर्षा कृता कापि IP
| तरुण्यों रमण्यो मधुरालापेन स्वागताशीर्वादमय गान गायन्ति स्माराजा चन्द्रोऽपि शिरो नाम नाम सर्वेषां स्वागताऽभिवादनानामुखरं 15 &ाददद् गच्छति स्म। तस्मिन धणे स यत्रैव चष्टिक्षेपेण दृष्ट्वास्तत्रैवाऽमृतवर्षणमिवाजायत इस्थं शनैः शनैर्मागमतिक्रम्य राजा चन्द्रा खा* सादपार्श्वमाससाद। तत्र द्विपेन्द्रादवतीर्य निजजायाभिः सह सवर्धापन सोज्तःपुरं प्रविवेश । तदा स्वपदपतितां गुणावली वेनाऽतिप्रेम्णो
स्थाप्य हृदयेनाऽऽश्लिष्टा। ततस्सा राजीनां सप्तशती गुणावल्यावरणौ स्पृष्ट्वाऽविस्नेहेन मियोऽमिलत् । भूभा चन्द्रेण प्रतिपन्यर्थ पृथक V२ निवासप्रबन्धं कृत्वा सर्वा यत्र तत्र प्रेषिताः सच स्वयं गुणावल्यावासे गतः तदानीं गुणावल्याः प्रमोदपराकाष्ठा नाऽऽसीदिति तया

Page #204

मुक्तहदयं महाराजस्य स्वागत कृतम् , विविधभोजनादिमिश्च तस्य भक्ति विधाय सर्वथा स संतोषितः । अथ चन्द्रस्य सुखमयानि | दिनानि निर्गच्छन्ति स्म, तस्य देव्यः साफ्ल्यरहिताः परस्पर स्नेहवत्यः वरीरमिन्नेऽप्येकप्राणा इव मिथोज्नेकविधहास्यवार्तालापविनोदेन कालं गमयामासुः । ततोऽतिमहेन राज्ञा चन्द्रेण गुणावली पराशी विहिता, सेनाञ्न्या अपि महिष्यः प्रसेदुः। अथ राजा 3 चन्द्रः शलक्षेमपूर्वकं राजकार्य संचालपन प्रजाम्योजुलं धर्म ददिवान् । स्त:-क्षमी दाता गुणग्राही, स्वामी कुलिन लभ्यते । शुचिर्दक्षोऽनुरका जाने भृत्योऽपि दुर्लभः ॥ ९८॥ ___ अन्पदा गुणावलीचन्द्रो रहस्युपविष्टशवास्तां तदा तया चन्द्रा प्रोक्ता-प्राणप्रिय! मवद्विरहे मया षोडशवत्सरा भतिकप्टेन 3 निःसारिताः, परमहं भगिन्याः प्रेमनायाः परामुपति मन्ये, यतस्तत्प्रभावाश्व मे मवदनं जातम, पुनः स्मयमानमा तया-ल भाणि पश्य, प्रिय ! चेदहं भवन्मातुर्वचो मत्वा तया सह विमलापुरी न मता भवेयम, तदा प्रेमलया सार्क मपदुदाहः कथं | भवेत् । मतो भवता ममोपकृतिरेव मन्तव्या । तदा राज्ञा चन्द्रेणापि विहस्योक्तम्-प्रिये ! इमन्ति वर्षाणि याक्दई कुक्कटो भूत्वा विविध देशाटन कृतवान्, तदर्थमपि तवैवोपकारो ज्ञातव्यः । गुणावल्पालपितम्-प्रिय ! अनाप्तकुक्कुटत्त्वे सति मवसः सिद्धाचलतीर्थयात्रालब्धिर्भवाब्धिनिस्तारश्च कथं भवेत् ? अतो ममाकारोऽधुपकारतयैव पोद्धव्यः । यता सज्जनाः सदेत्थमेव विदधति, ते परकीयदोषाननादाय तदीयगुणानेवाऽऽददते । अब निजबाब्यात् अभवाखागता ततो मे तस्कले भोक्तव्यमेवाऽस्तु । प्राणनाथ !
भवदनुपस्थितावेकस्मिमापि वासरे ममाक्ष्णोरषु न शुष्कम् । अहन्तु दैवमेतदेव प्रार्थयामि, यन्मे कस्मिश्चिदपि भवे भवद्विमातृसदृशी श्वश्रू | न देयात् । तया मे यो दण्डो दचरतमहं यावजीवं विस्मर्तु न शक्नोमि । यावद् भवान कुक्कुटरूपेणाऽपि मम समझेऽस्थात्, वावन्मे
REPEATRE

Page #205

कयश्चित्सतुष्ठिरतिष्ठत, परं पदा शिवमालया नव्या समं भवान ययिवान, ततप्रभृति मदीयवासराणि यथा व्यतीया, तत्केवलं परमात्मैव वेद । मम जीवनं पशुपक्षिम्योऽप्यतिदुःसमय जातम्, पुनर्यदिनादारभ्य भवतो मनुष्यत्वप्राप्तिर्जाता तदारभ्यामपि मनुष्य इवाऽमयम् । एतत्सर्व निश्छमहृदयेन कथयामि, एतभावगन्तव्यं, पदियं मदने निजमहत्त्व मुखैः कर्तुमेवं ब्रूते। तदुक्ति निशम्य । तां हृदयेनाऽश्लिष्योपिण चन्द्रेणोक्तम्-प्रिये ! त्वयैतद्वक्तुं न युज्यते, यतस्त्वां सत्यस्नेहवर्ती प्राणेश्वरीं वेनि । अतस्तव सतीत्वादेव | त्वरित विसालापुरीतोऽवादमागतोऽरिमा, अत्या महागमनमप्यसंभवमासीत् । अथ त्वं मे साम्राज्यराश्यसि त्वं यथारुचि गृहकार्यभारसारप्रबन्धं कुरु, सस्नेहेन निजसपत्नीभ्यः कार्य लाहि । महन्त्येतत्सर्व त्वयि न्यस्य स्वस्थमन्यो जातोऽस्मि । मम त्वधुनाऽदनपानयो राज्यकर्मदर्शनमात्रस्य चैवातीव चिन्ता वर्तते, भर्तुर्महत्वादमदो वधो निशम्य गुणावली भृशं जहां । तयोर्यदैतादृश्यो | वार्ताः प्रावर्तन्त, तदेकोऽन्यस्य समक्षे निजचिचमुद्घाट्योद्घाटय सरस्नेहं दर्शयामास । तेन तमोहदिमुत्तरोत्तरं वर्धिष्ण्वेवासीत,
तौ च दम्पत्पादर्शाविव निजकालं गमयाचक्रतुः । अथैकदा राज्ञा चन्द्रेण राजपरिषदो विशेषाधिवेशनं कृत्वा विपश्चितो ग्राम्यमान्यसयनांश्च निमन्त्र्य सर्वसमक्षे निजकुकुट भवनमारभ्यामापुरीपरावर्तनं यावत्सर्वोदन्तः श्रावितः । तच्छ्रत्वा साश्चर्याः सर्वे तज्जयाराव घोष घोषं सन्मंगलमधीकमन्त । अन्तःपुरेऽपि स्वर्गापमं सुखमनुमवन यावत्स तथाऽस्थात, तावत्तव्यो नानाविधं सन्मनो- 12 रजन कृतवत्यः कदाचितं हावभावादिकं दर्षितवत्या, कदाचिद् गीतप्रहेलिकादिरचनां कृत्वा वोषितवत्या, कदाचित्तु | नवनवानां क्रीडनकानामायोजनां कृतवत्य आसन् । भोगावलिकोदयाद् नृपश्चन्द्र एतादृग्नान्विविधभोगान्भुञ्जानो विपुलसाम्राज्य शासितुमुपचक्रमे । परमेतस्यो मुखसमृद्धयवस्थायामपि राजा चन्द्रो नटोपकृति कथमपि विस्मर्तुं न शशाक ।

Page #206

| यता--ब्रह्मने च सुरापे थ, धौरे भग्नव्रते तथा । निष्कृतिविधिता सोके, कृतघ्ने नास्ति निष्कृतिः ॥ ९९ ॥ ___ यत उत्तमाः सम्पद्यापि कृतज्ञतो नोज्झन्ति, पामरा एवाछुतज्ञा भवन्तीति घराधिपतिना चन्द्रेण शिवकुमाराय पूर्वमपि । प्रचुर द्रव्यं दवा स लघुराजयत्कृतः, परमेतावनैवाऽसन्तुष्टेन तेनान्यामपि ग्रामनगरादिकाऽजीविका दचा स चिरन्तनसुखी विहितः । वेन पृथ्वीवचन्द्रस्योज्ज्वलं यशः परितः प्रससार । गुणावलीप्रेमलयोदप्रेम तथा प्रवृद्धम्, यथैकाऽन्यां विना रति नाऽऽभवत्यासीत, असस्ते द्वे अपि सहवोपवेशनाधनादौ निरते प्रास्ताम् । राजा चन्द्रोऽप्युभयोः समभावेन प्रवर्तते स्म । अय है दिवच्युतः कश्चिदेवो गुणावलीकुक्षौ गर्भरूपेणोत्पेदे । तदानीं तया शुभस्वमो दृष्टः पूर्णे च गमकाले तया सुन्दरं सुतरत्न प्रसूतम् । दास्या विदितन चन्द्रेणाऽर्थिम्यो बहुविधं दानं दत्तम्, महाडम्बरेण चाऽऽत्मजजन्ममहः कारितः पुत्रसत्स्वरूपावलोकनेन राजा चन्द्र प्रमुदितो बभूव । द्वादशे घने बालस्य जन्माऽनुसारेण गुणशेखर इति नाम स्थापितम् । गतेषु कतिषु वासरेषु | प्रेमलयाऽप्येकवारुपुत्रोऽसावि, पित्रा मणिशेखर इति तमाम कृतम् । मयो प्रेमप्रयत्नैः पाल्यमानौ तो पृथुको पितरौ प्रमोदयन्ती । शुक्लपक्षग्लोबदुचरोसरं अधमानावास्ताम् ।
अप श्रीचन्द्रराजसंस्कृतचरित्रस्य सप्तविंशतितमपरिच्छेदे चन्द्रनृपस्य प्राग्भवादन्तःअथ राजा चन्द्रः शिशुयुम्ममके निधाय तबालक्रीडा वीक्ष्य प्रमुदितोऽभूत् । राजकुमारावपि मानससरोवरतटे हंसयुगल मिव ! वत्कोडे क्रीडन्तौ वच्छोमांवर्धयामासतुः। शनैशनैः प्रवर्धिष्णू तो इस्त्यश्वारुढौ परितो बभ्रमतुः । जननाथेन चन्द्रेण तच्छिवार्थमपि

Page #207

*
२ ॥
तथा समुचितः प्रबन्धः कृतो, यथा तो क्रीडा कूर्दनादिभिः सार्द्धमेव राजोचितविद्याकलादिषु पारदृश्यत्वमियाताम् । इतो भूजानेश्रन्द्रस्य राज्यं प्रयासं विनैत्र प्रतिदिनं त्रैधते स्म । भारतीयत्रिखंडे तच्छासनं प्रववृते सदैतादृशः कोऽपि क्षितीशो नाऽऽसीत्, यस्तो शिरो न नामयेत् । तथाने के विविशस्तु स्वयं तत्प्रभाव पदमेव सोपानं तदधीनामुररीचकुः केऽपि दादेशघयितुं साहसिका नो षभ्रुवुः । विमलापुर्याः कीर्तिकीर्तनपरस्तदुपकारस्मारक: कृतशिरोमणिः सोऽचिरमेव स्वयोराशिमिवोज्ज्वलं बहूनि जिनचैत्यानि निर्माप्य सुमुनिसमक्षे चाऽनेकनूतनजिन धिम्बानि विधाप्य तत्प्रतिष्ठानचीकरत । पुनस्तदितराण्यपि नाक श्रेयांस कार्याणि कृतानि । अन्यदा तदीयकुसुमाकराऽमिधांद्याने श्रीमुनिसुव्रत स्त्रा मिसमवसरण समाचारसमर्पकापरा मिकाथ पतं पारितोषिकं वितीर्य चतुरंगचमूचङ्गितः सपरिकर चन्द्रो महाबरेण भगवन्तं वदितुं चचाल ।
यतः - असर्वभावेन यदृच्छया था, परानुवृत्या भवतृष्णया वा ।
ये त्वां नमस्यन्ति जिनेन्द्र चन्द्र !, तेऽप्याभरी संपदमाप्नुवन्ति ॥ ३०० ॥ अन्यश्वापि - शास्येनापि नमस्कारं यः करोति जिनेश्वरे । जन्मना यत्कृतं पापं दहत्यग्निरिवेन्धनम् ॥ १ ॥
किञ्चिद्दूरे गये दृष्टसमवसरणेन पुलकिताङ्गेन नृपेण तदानीमेत्र बाहादुत्तीर्य पंचाभिगमं पालयता मोक्षमार्गनिःश्रेणिमिव समवसरणसोपानश्रेणीमतिक्रम्य परमात्मनो दर्शनं कृतम् । ततः सविधित्रिप्रदक्षिण बन्दनं विश्वाय भगवतः संमुखमुपविश्य तन्मुखारविन्दविगलितपीयूष पर्मा धर्मदेशनां शुभाव भगवतोक्तम्-मो भव्याः । मिथ्यात्वाऽनित्यादिसप्तपञ्चाशद्बन्धहेतुमिनीवः कर्माणि

Page #208

ANTRA%ॐन
बध्नाति । तत्कर्मणां ज्ञानावरणीयाधष्टभूनप्रकृतयश्चोत्तरप्रकृतयोऽष्टपञ्चाशदधिकशमिता वर्तन्ते । कर्माधीनतयानादिकालतो । | विस्मृतनिजात्मगुणस्वभावो जीवो विद्यते, स च विशेषतो विभावावस्थायां सदैव रमते, अत: कर्मराजप्रभावस्वस्मिनधिकाधिक
पतति । अस्प जीवस्य संख्यातिमा प्रदेशाः सन्ति, येषष्टसु प्रदेशेषु कर्मभिरनास्तत्वात कर्माणि नो लगन्ति, तस्मादेयास्य | | जीवस्य जीवस्वरूपं निरन्तरं स्थिरं तिष्ठति । चेत्ते प्रदेशा अपि कर्मभिरावृता भवेयुस्तहि जीवोजीवत्वमाप्नुयात् । एमिर्दृढ
कर्मभिरावृतो जीरो विस्मृतनिशानादिगुणो मिथ्यात्नयोगेन संसारपरिभ्रमणहेतुप्रतिकूलपणालिकापतितः परकीयमपि वस्तु स्वकीयं 17 'मन्यमानो मोहासक्ततया संसारे परिभ्रमति । ..
यथोक्तम्-यदत्र क्रियते कर्म, तस्परनोपभुज्यते । मूलासिक्तेषु वृक्षेषु, फलं शाखासु जायते ॥ २॥ | यदुपासमन्यजन्मनि, शुभमशुभ वा स्वकर्मपरिणत्या।तच्छक्यमन्यथा नैव, कर्तु देवासुरैरपि वै ॥ ३ ॥ । करिकुंभात सक्तिमदेऽत्यासक्तभ्रमरश्रेणीव स जीवः पौगलिकपदार्थे प्रसको जगति वैनम्यते । अस्व जीवस्य मूलास्तन
सूक्ष्मनिगोदोऽस्ति, योऽव्यवहारराविरिति धर्मशास्ने कथ्यते, तब केशाग्रमिताकाशेऽसंख्य गोलकमस्ति । प्रतिगोलकेमिवनिगो*! दिजीवानां शरीगणि मन्ति, प्रतिकारमनन्तजीवनिकायोऽस्ति, अस्य निगोदस्याऽतिसौम्यादतीन्द्रियत्वात्सीवा-मिभ्याम्सोन्मचा |
मनार्हता बोद्धं न पारपन्ति । अस्मिन् सूक्ष्मनिगोदेनादिकामतो वसन् श्रेयोदयादेवाजुकूलमाग्ये कश्चित्कश्चिजीवो व्यवहारराशी 8 (बादरपृथिवीकायादी) मायाति । ततो विकलेन्द्रिये ततब तिपश्चेन्द्रियत्वमाप्नोति ततोऽनन्तपुण्यराशियोगेन क्रमशो मनुष्यत्वं लमते ।

Page #209

REIXCI
| लम्धेऽपि नरवेशुभसामग्रीसमागमाच्छुमसामय्यभावाच्च स नरकादिदुर्गतिगतोऽनेकविध दुःख सहते । एतत्सर्व विषयविकारवशात्क| पायवशाचैव भवति । विषयकक्षायादुन्मचे जाते तस्य कृत्याकृत्यविवेको नावशिष्यते, अतः सर्वमपि श्रेयाकृत्यं तत्कराव बहिनियांति। | खदानीं ममतारूपा रूपाजीवा तं वशीकृत्य बहुविध नृत्यं नर्वयति । परवशः प्राणी तत्स्वरूपाऽनमितया ममत्व मे सर्वविनाशिनी संसारभ्रमणकारिणी चेति नामिजानाति । स निजस्वरूपविस्मरणात् परपरिणतिप्रवाहे प्रहमाणः शुद्धदेवगुरुधर्मस्वरूपस्याङ्गत्वादेव
कुदेवगुरुकवायोगेन तेष्वामक्ता संमगाराविधनग्यातारणमत्तरिनिमान सुदेवादीनुपेक्षते । अन्यश्चार्य प्राणी तैजसकार्मणशरीरतर्यामारोइति । Pो तर रागद्वेषौ मवाब्धी भ्रामयतः, अतः सा नोर्जगजलाधेर्जिनमतरूपतटगा नो मवितुमईति । कदाचित शुभोदये जाते तद्योगाजीवस्य संसाररत्नाकरे सर्वत्रानुपमलाभदात्सम्यक्स्चरत्नावाप्तिर्जायते । यतः-सम्यक्त्वरत्नान परं हि रत्न,सम्यक्त्वमित्रान परं हि मित्रम् ।
सम्यक्त्ववन्धोर्न परो हि बन्धुः, सम्यक्त्वलाभान्न परो हि लाभः ॥ ४ ।। ततो देशविरतित्वे प्राप्ते तस्य व्रतप्रत्याख्यानधर्मभ्यानविधानेहोत्पद्यते, तस्मात्किश्चित्कर्म दरमयते । इत्थं श्राद्धीयद्वादशवतानां साधनायां चरीकृतायां कवीनामेव जीवानां सर्वविरतित्वमुदयते। अथ चारित्रं गृहीत्वाप्रमत्तमावेनाविचारादिदोषरहित तत्पालन ॥ | क्रियमाणे प्राणादिपञ्चमरुतः संसाध्य रेचकपूरककुंभकादीनामभ्यास करोति । ताराष्टित आरभ्य घेत्तत्वलयो लपति, तर्पमृताअनुष्ठानेनाज्ते जीवश्चिदानन्दस्वरूपं लब्ध्वा स्वालयमायाति, चिरादावृतं लोकालोकप्रकाशक केवलज्ञानश्चाऽविष्करोति । अवसाने

Page #210

ऽलेनित्वमेत्य योगनिरोधेनैरण्डबीजादिवदितो विग्रहाद्विमुक्ता स पञ्चमी गतिमाप्नोति, यत्र तस्य साधनन्तस्थितिमवति-पतस्तस्य । PI संसारे पुनरागमनं न जायते, संसारकारणभूतकर्मणां निःशेषविनाशत्वात् । अतोऽमाधाऽविनाशिसुखेप्सना प्राणिनामहिंसामूलस्य
सद्धर्मस्याऽऽराधना कर्तव्या, यतो दयानिदानस्य सर्वज्ञकवितधर्मस्याराधनामन्तरेण प्राणिनः केनाऽपि प्रकारेण शिवसुखमाप्तुं नालं भवन्ति । अतो यस्याऽसुमतोऽस्याऽनुपमसुखस्येच्छा मवेत्तेन सम्यक प्रकारेण तदाराधना कर्तव्यैव, तत्त्वदर्शिना मषितव्यम्,
चाइनिशं कर्मक्षयाय तत्परेण स्थेयम्, यतोन्ते तव्रतादिधर्मप्रभावेण मनोवांछित फलं लभ्येत ।। 87 उक्तश्व-अपवित्रः पवित्रः स्या-हासो विश्वेशतां भजेत् । मूखों लभेत नानानि, प्रश्न दीक्षाप्रसादतः ॥५॥ ई यथा करकङ्कणाऽवलोकनायाऽऽदर्शाऽपेक्षा न जायते, तथैवाऽस्य धर्मविषयस्य कृतेऽन्यदृष्टान्ताऽऽवश्यकता न विद्यते, केवल RI मदीयोक्त एव दृष्टान्तः पर्याप्तोऽस्ति । मया स्वयमनुभूतो भवन्तश्चाप्येनमनुभवितुमर्हन्ति, इत्थं श्रीमुनिसुव्रतभगवतोऽमृतनिममुपदेश निशम्य ससभ्यो राजा चन्द्रो वैराग्यवासितस्वांतेन सुभावेन प्रभोः पुरा समुत्थाय यथाशक्ति प्रतनियमादि जग्राह ।। उक्तश-भावात्सुकृतलेशोऽपि, नृणां सर्वार्थसिद्धिदः । भ्रष्टानान्तु ततो नूनं, सर्वतो भ्रष्टता यतः ॥६॥
तदा चन्द्रेण भगवान् पृष्टः- हे भगवन् ! केन कर्मणाऽहं विमात्रा चरणायुधीकृतः १, केन कर्मणाऽहं नटैः सहाऽटितः, केन कर्मणा प्रेमलाकरे गतः ? केन सिद्धिमिरिसंयोगान्मे मनुष्यत्वलब्धिर्जाता है हिंसकमन्त्रिणा केन कर्मणा मकरध्वजेन सम कपटः | कुतः, कनकध्वजः केन कर्मणा कुष्ठकवलितो जातः १ केन राज्या गुणावल्या सह पुनर्मिलनमभूत् ?, आसां सर्ववार्तानां निदानावगते महत्त्यभिलाषा वर्तते । ऋते भानुतुल्यं भवन्तमेनाममिलापों कः पूरयेत् ।।

Page #211

यतः - अजस्रं लसत्पधिनीवृन्दसङ्ग, मधूनि प्रकामं पिबन्तं मिलिन्दम् | रविमचयत्यन्ज कारागृहेभ्यो, दयालुर्हि नो दुष्टवदोषदर्शी ॥ ७ ॥ केवलज्ञानवतोऽस्सदा खिलसुरासुरेन्द्रनरेन्द्र ो धनमस्कृतचरणाब्जवतो भगवस्तु कौवरत्याऽपि कापि वार्ता हमा नास्ति, तस्माद् हे भवाब्धिपोतनिम ! हे जगद्गुरो ! ममाखिलसन्देहनिवारणाय कृपा क्रियताम् ।
यतः - गडगा पाप शशी तापं, सैन्धं कल्पतरुस्तथा । पापं तापं च दैन्यं श्र, हन्ति सन्तो महाशयाः॥ ८ ॥ इन्द्रस्य विनीतमिदं वचो निशम्य श्रीमुनिसुव्रतस्वामिना तत्पूर्वभववृत्तान्तं वक्तुमारेमे - अस्य जम्बूद्वीपस्य मरतक्षेत्रे विदर्भामित्रो रमणीयतरो देशो वर्तते । तद्वर्तितिलकाख्यनगर्यामेकदा मदनभ्रमाऽऽहो राजा राज्यशासनमकरोत् । तस्य रूपगुणाढयायाः कमलमालाभिघानायाः पट्टराश्याः कुक्षिजा सौन्दर्येण कल्पद्रुममञ्जरीनिभा तिलकमञ्जरीनामन्येकाऽऽत्मजाऽऽसीत् । सा बाल्यादेव मिथ्यात्स्वधर्मरता मक्ष्यामक्ष्यविवेकविहीना जैनधर्मद्वेषिणी चाऽऽसीत् । परं यथा चन्दनतरोर्मक्षिकावैमुख्येऽपि तन्मूल्य न्यून न भवति, प्रत्युत तत्सोरमात्मैव वनीवच्यते, तथैष यदि बहुलकमा कश्विज्जनो जैनधर्म न श्रघाति, तर्हि ततो जैनधर्मस्य हानिने भवति, किन्तु स स्वयमेवान्तरायकर्मयोगेन तल्लाभाद् वञ्चितो भवति, नूतनकर्माणि च बध्नाति ।
यतः -- पद्देवैरपि दुर्लभं च घटते येनोवयः श्रेयसां यन्मूलं जिनशासने सुकृतिनां जीवितं शाश्वतम् । तत्सम्यक्त्वमवाप्य पूर्वपुरुष श्रीकामदेवादिव-दीर्घायुः सुरमाननीयमहिमा श्राडो महर्द्धिर्भव ॥ ९ ॥

Page #212

risखिलश्रेय मूलं तदेवाङ्गीकरणीयम् । अस्तु । मद्यसिक्तविषवल्लीव शनैः शनैर्वधिताया अपि तस्या अन्तःकरणे लचुने कस्तुरीवासनेव जिनमवासना किश्चिदपि नोदपद्यत । अस्यैव राज्ञः सुबुद्धिनाम्नो धीमखस्य नाम्ना रूपवत्यात्मजमा स्वन्यथानेन सहैव जिनमृतपानं कृतमिति पीयूपप्रसिक्त कल्पलतेन क्रमशो वर्द्धिता सा साध्वीनां संगत्या सद्धर्मशास्त्रेषु स्तोकगतिका जाता । यतः - संगतिर्याशी तादृक्, ख्यातिमायाति वस्तुनः । रजनिज्योत्स्नया ज्योत्स्न, तमसा व तमस्विनी ॥ १० ॥
अतो वादिस्वरूपज्ञा सा जिनपूजादिश्रेयः कार्येषु लीनतयाऽयरा | साधुसाध्वीनामाहारदानानन्तरं भक्षणस्य तु तथा संकल्प इन कृतो भवेत् । पूर्वभवसंयोगादेकदा नृपस चित्रसुतयोर्मिलनमभवत्, तेन तयोस्तथा मिथः प्रेम प्रसृतम्, यथैकाऽन्यया मिलित्वावर्तयेति कदाचित् विश्लिष्टयोरुभयोः क्षणमपि युगक्त् प्रत्यैयमेव । एकदा द्वाभ्यां विचारितम् - आवयोः पूर्णेऽपि प्रेणि पुनर्यद्यावां मित्रमर्तुके भवेव, तत्र सौहार्द बाधा पतिष्यति, तद एकेनैव वरेणाऽऽवयोः परिणयो विधातव्यः एवं कृतेऽविच्छिना प्रियता स्थास्यति । अनुकूलविया - विकसिताम्यां ताभ्यामित्थमेव करणं स्थिरीकृतम् । परं यदैनयोः प्रेम प्रादुरभूत्, तदा राजपुत्रा मिध्यात्वधर्मश्रद्धालुतां जैनधर्मद्वेषताञ्चाञ्जातवत्याः सचिवसुतायाः क्रमशो विदितायामपि तस्यां वार्ता, या चतुरस्वभावत्वात् पार्थित्रपुत्र तद्विषये किञ्चिद्वक्तुमुचितं नाबोधि | पुनस्तया ध्याम्-दीदृश्पा महचयावयोर्मिटप्रीतो कटुताऽऽपतिष्यवीतीयं वार्ता रमनाश्रेऽपि नो कार्या । अमात्यात्मजासनीडे नित्यमाहारार्थमागतानां साध्वीनां भक्त्या वन्दनम्, प्रेम्णा तासां भिक्षादिदानम्, गमनसमये द्वारं यावदनुगमनमित्यादि कार्यममव्यं मन्यमाना नृपात्मजा तदर्थमन्तरदशत | एकदाऽमात्यात्मजां निजासनमुपवेश्य तत्पुरः साध्वीनां निन्दां कुर्वत्या • तयोक्तम्- प्रियमगिनि ! मदुक्तिस्ते प्रियाऽप्रिया वा प्रतिभातु, परमेतावदवश्यं कथयिष्यामि यदिमा आर्या नितान्तं निखपा

Page #213

।
भवन्ति, अत आसां संगतिनचिता । ईदृशामपवित्र स्त्रीणां तु गृह प्रवेशोऽपि न देयो यत इमा बकभक्तव बहिस्तु निर्मितसाधुदेषा अध्यन्तः कुटिला मवन्ति । अस्मासु मायानायं विस्तार्याऽस्मान् वञ्चयन्ति । अत्रत्यां वा तत्र तत्रस्यामत्रोक्त्वा जनानां मिथो विरोधोत्पादनन्तु तासां मुख्यं धर्मकार्य विद्यते । आस्माकीनेऽपि नगर आभिर्वञ्चिता अनेकनार्यः सन्ति, मिष्टवचनैरस्माकं वश्यन्तीनामासां यथार्थावस्था तभ्ववस्तस्या एव मार्जार्या इव जायते, यथा-भक्षिताऽनेकमूषिका मार्जारी वृद्धत्वे तपोभिषं विदधाति । गृहे यदाssसां भोजनं न लभ्यते, तदेताः शिरो मुंडयित्वा साध्च्यो भवन्ति, सद्भोजनायाऽस्मान्विविधां पट्टीमध्यापयन्ति । परं मादृशीनामाढकुलवां वालिकानान्वासी संग एव न कार्यः । यद्येतादृश्यो दश विंशतिर्वा साधव्यः कुत्रचिदेकत्रिता भवेयुस्तदा कृत्स्नं नगरमुवासयेयुः । प्रतिगृहं झोलिकां गृहीत्वाऽटनं भुक्त्वा पीत्वा चोदरे करस्फालनमेतदेव त्वासां नित्यनियमो वर्तते । ईशामार्याणां त्वमुपदेश शृणोषि तद्वरं नाऽऽचरसि चेश्वमाभ्य एकदाहारं न देयास्तयेमाः परितस्ते निन्दां विदधाना न जाने कति निश्वातितान्पूर्वजान्मृतकानुत्वनेयुः । अहन्त्वेतदर्थममूष छायापातमपि स्वस्मिन् वरं न मन्ये । अत्राप्यागता एवा विलोक्य
शुभं लक्ष्यते । एता न कस्यचिद् भवन्ति, न कस्यचिदभूवन् न च भविष्यन्ति । अतो माहशस्तत्तवः कोऽप्युसमजन एतास संगति न करोति, अतोऽहं त्वामपि चारयामि, आभ्यस्तु सदा दूरावस्थानमेव श्रेयः । नृपात्मजोक्तमेतद्वचो निशम्य रूपवत्या व्याहृतम् - प्रियवयस्ये ! त्वमेतत्कि भाषसे । सतीनां जुगुप्सा नोचिता । मद्गृहे याः साध्य आयान्ति, याचाहं गुरुवद् मन्ये या निरतिचारं पञ्चमहाव्रतान् पालयन्ति, लोभस्तु तासां स्तोकोऽपि नास्ति, संवेगत टाकतटहंसी निमानामभूषामेकस्याप्यक्षरस्य प्रतिदानं दातुं नालमस्मि । कृतमदुपकृतिष्वासु नंदू वृथा सूयाकल्पनां करिष्यामि तदा मे ध्रुवं नरके गन्तव्यं भविष्यति ।

Page #214

यतः अस्युग्रपुण्यपापाना-मिहद फलमाप्यते। विभिर्वर्षेत्रिभिर्मासै-निभिः पक्षैस्त्रिभिर्दिनैः ॥११॥ |
तर निन्दया तु वासां किश्चिच्छुभाऽनुमन भविष्यति, प्रत्युत तत्कीतिरेधिप्यते। अहन्तु तामिः पशोर्मनुष्यो विहितः,अतः सर्वदा तासां शुभेच्छुकाऽस्मि जन्मान्तरेऽपि सच्छिष्यमावमिच्छामि, तास्तु नमस्या मजनीयाश्च सन्धि, वतस्तासां निन्दाकरण नोचितम् ।। | यता-चाण्डाला पक्षिणां काकः, पशूनां चैव कुक्कुदः। कोपो मुनीनां चाण्डालः, सर्वचाण्डालनिन्दकः ॥१२॥ ____एताश्चां सत्तमानां साध्वीनां निन्दाजन्यमहापापेन जनो लेलिप्यते, तत्पुण्यपादपश्च क्रमयो विशुष्कः परिणाम नश्यति । एतदाकर्ण्य भूपाङ्गजा मौनमादाय निजावासं गता। परेद्यवि सा पुना मानलीपाशामना मार्ग परगी मुतामिनि कर्णपुष्प विरचय
त्यासीत् ।। सख्यो समिधापविश्याजन्दवार्ता कर्तु लग्ने । शनैः शनैर्मध्याकाले समागते सायो गोचर्यमागताः, |प्रसेदुषी रूपवती करकार्य मुक्त्वा तासामाहारदानायोत्थाय करस्थमुक्ताकर्णपुष्पं राजकुमार्याः समक्षे स्थाले निधाय साध्वीम्यः पवावं दवा घृतानयनाय गृहान्तर्गत्वा सदानीय भक्त्या ताभ्योऽयच्छत् । तदा धन्यमन्या सा निजमानसे ध्यातवती-पद् वस्त्वेतादृशि सुपात्रे दीयते, तस्यैव सदुपयोगो जायते।।
यता-बारि चिनुते धिनोति विनयं ज्ञानं नयस्युन्नति, पुष्णाति प्रशमं तपः प्रबलयत्युल्लासपत्यागमम् । K पुण्यं कन्दलयस्य विदलति स्वर्ग ददाति क्रमा-निर्वाणश्रियमातनोति निहितं पाने पवित्रं धनम् ॥१३॥
मतो योऽविवेकी जन एवंविधानांसायीनां निन्दा करोति, तस्य जीवनं माररूपमेव मन्तव्यम् । साध्वीषु राजकुमार्या ईर्ष्यालुता |
STRESSANSARMER
रन्छ

Page #215

*
*45*
-181 पूर्वमेव कथिताऽस्ति । अनयेयया यदा रूपवती घृतार्थमन्तर्गता तदैव राजकुमार्या तत्काभरणं साध्व्या अञ्चले छन बद्धम् ।
तस्या इयं कपटकला रूपवत्याः साध्वीनाच कस्या अपि विदिता न जावा। यदाधाराष्ट्रानाऽनन्तरं साझयो गन्तुं प्रवृत्तास्तदा पूर्व रूपवती द्वारं यावसदनुगमनात्पश्चादागता । तत उत्थापितस्थाल्या तया तत्र श्रुत्यामरणमदृष्टा राजकुमारी प्रोक्तामगिनि ! हास्यं किं क्रियते ? मम भोत्राऽमरणं देहि, सम्प्रति तत्राज्यवशिष्ट कार्य वर्तते । पेत्तव वदादानेच्छा, सुविहिते द्वे अपि ग्राह्ये ! अहं कि दानाद् विमुखाऽस्ति । तयोक्तम्-भइमे राम कदापि न काम, येन परिणामे कलहो भवेत, मया ! से कर्णाज्जतसो न गृहीतः । स तु यदा त्वं हरिरानेतुं गृहं गता, तदा तया साध्या गृहीतः, मयाऽऽदानकाले सा स्वच| क्षुामीक्षिता पर तस्याः किशित कथनेन ते भव्य न लगिष्यति, सतो मया मौनावलम्बनमेव युक्तं छातम् । त्वमा त्वागमनेन सईव मय्येव पौर्यमारोपितम्। मया न ते श्रवणासो नीत इति सशपथ कपयामीति मयि ते सन्देहमानोऽपि न कार्यः । तदा रूपवत्या जल्पितम्-वयस्ये ! त्वया कर्णपूर न नीतं तत्तु वध्यम्, पर त्वं व्यर्थ तासु साच्चीषु कर्ष चौर्यमारोपयसि ? मुखादेवंविधवार्वा निःसारणापेक्षया तु मूकतैव श्रेयसी वर्तते । अकारणं वाभ्यो देषयन्ती त्वं कथं ताः कलंकयसि ? । या अदचमेकं तृण|मात्रमपि नाऽऽददते, ता मणिमाणिक्यरत्नादिसुजटितं कर्णाभरणं कथमपहरेयुः।
यत:-क्षितितलशयनं वा प्रान्तमैक्षाशनं पा, सहजपरिभवो वा नीचदुर्भाषितं वा।
महति फलविशेषे नित्यमभ्युपतानां; न मनसि न शरीरे दुःखमुत्पादयन्ति ।। १४ ॥

Page #216

%%ER
ॐte
॥
किश्व-मदीनारमा शरण विपुलमपधानं भुजलता, वितानं चाकाशं व्यजनमनुकूलोऽयमनिलः ।। स्फुरदीपश्चन्द्रो विरातिवनितासंगमुदिता, सुखं शान्तः शेते मुनिरतनुभूतिप इव ॥ १५॥
पुनस्ता गृहीत्वापि करिष्यन्ति किम् ? तामिस्तु गृहस्य मणिमाणिक्यादि वस्तु त्यक्त्वा सुवैराग्येण दीक्षा गृहीता | ततः सद्वतराजि. विराजितासु सत्कर्मलीनासु तासु चौर्यसन्देहोऽप्यश्रेयस्करोति, तास्तव योगितापसवयत्र तत्र न भ्रमन्ति । उपशमाऽलंकतानां तासामग्रेऽस्य कृत्सिताभरणस्य का गणना विद्यते । एतादृक्षाणां महासतीनां वार्ता मत्समः पामरो जनः किमवगच्छेत् । या धनसंपत्सु दृष्टिक्षेपमपि नो कुते, परिमार्जितायामेव धरायां पादौ निदधति, तासु स्तेपध्येषस्ते शोभा नाऽऽयत्ते । तास्तु खाद्यपेयानपि |2|| पदार्थाभ संगृह्णते, याचितानेवाऽदन्ति । अदत्तवस्तु करेण स्पृशन्त्यपि नो, इत्थंभूतासु सुधीलासु तासु कर्णाऽवतसचौर्य त्रिकालेऽपि न घटतेऽतो मम तु स्वदुक्ती विश्वासो न जायते । तदा तयाऽमाणि-स्वसः! त्वमियतीं वार्ता कथं कथयसि ? करकंकणायाऽऽदर्षेन किन ? चल, आवां तदुपाश्रयं गच्छावः, वेत्तदभचलतस्ते कर्णभूषां निःसारयेयम्, तदा त्वया मदचोविश्चासो विधेयोऽन्यथाऽहं सहस्रशो | मिथ्याभाषिणी स्याम् । रूपवत्या स्वीकृतेऽस्मिन् वृत्तान्ते द्वे उपाश्रयंगते, तदा ताः साच्यो भोजनपात्रादिप्राणनासिवा आसन्निति रूपवत्या कृतवन्दनयां तयार्थ्यया तस्मै धर्मलाभ वितीयोंचे-ससारौ ! क्षणं बहिस्तिष्ठताम्, मधुनाऽस्माकं गोचरी कर्तव्याऽस्ति, अद्य तदानयने विलम्बो जातः, उपदेशश्रवणेच्छा चेसाघुनैव युरो श्रावयामीति तदचो निशम्य रूपवती महिरागता । एतद्विलोक्य भूजानिजयोक्तम्-भगिनि ! पहिः कुत्र गच्छसि ? कार्यन्वन्तरस्तीति निगद्य सा मां पुनरन्तराष्पाऽऽनिनाय । इत्थं द्वयोरमुमुपद्रवं वीक्ष्य साध्या सविस्मया बभूवुः, वारद्वाजात्मजया गदितम्-हे साधि ! श्राविकाणां मान आहारग्रहणेन सह
जसस
-
ACCX

Page #217

चन्द्रराबसप्तर्विशः
॥ १०९ ॥
चौर्य त्वं कया महचरमा शिक्षिता १ यदा मम सखी इविरानेतुमन्तर्गवा तदा त्वया मणिकर्णावतंस उत्थापित आसीत् । दृष्टेऽपि तस्मिन् सख्युरप्रियं समानमा मया तदानीं न किमप्युक्तम्, अन्यथा तदैवाहं कथयेयम्, अथ त्वं वदामरणं तस्यै देहि, इयन्तु मयि कते, मतोऽशक्यतया ममाऽषसुदन्तो वक्तव्यो भवति । गुप्ततया दत्तेऽस्या वस्तुनि, केचिदप्यमुं वृचान्तं न शास्यन्ति, इतरथाऽहं कृत्स्ने नगरे तद्द्वृत्तमुद्घोषयिष्यामि । इत्थं राजकुमार्या वचनाकर्णनेन शुम्भया साध्या निगदितम् - अहो ! त्वं राजात्मजा मृत्येत्यमसत्यं कथं कथयसि ? मया तत्कर्णा मरणं नाऽऽनीतम्, अप्रतीवे सति मे झोलिकापात्रादीनीक्षितुमईसि ममैवं वस्तुना नो प्रयोजनम् | वा सरोषया राजात्मजयोक्तम् - अरे ! झोलिकाद्यवलोकनेन किम् ? सरलत्वेन तत्कथं न समर्पयसि १ । परमज्ञाततया सांकृतोदयात् सुवर्जितपद्रव्यापहरणवारा या स्तस्या एकमपि वचनममन्यमानमा राजपुत्र्या समर्त्सनं तदवखतस्तदामरणं तत्समक्षे निःसार्य रूपवत्याः करे ददे, सच च तां शिक्षयन्त्युवाच पश्य, आसां साघुत्वम्, अथ भ्रमादप्येतादृशामार्यामासजनानां वागूवागुरायां न पतितव्यम् । अनेन प्रपश्चैन साध्वीषु रूपवत्या मनोवैराग्यं - श्रद्धाविरहो भवेदिति जानानायाः क्ष्मापजाया धारणा विपरीता निर्माता, व आसां सर्ववानां प्रभावो रूपवत्थां वैपरीत्येनाऽपवदिति तया सचिवाङ्गजयोक्तम् -भगिनि ! निःसंशयमेतत्समस्तं चैव कुकर्म वर्तते, यतो पूर्वास्त्यामरूपिण्यस्ता जात्वपि धौर्य नैव कुर्युः । ततस्तया रूपवत्या साध्ध्य ऊचिरेमक्तीभिनेता वार्ता मनसि मनागपि न ध्यातव्याः । कृतो मिथ्याविनीयं जैन धर्म द्वेष्टि, ततोऽनथैचैतत्कुकार्यं कृतमस्ति । इत्थं श्रद्धाप्रेमगर्मितैर्वचोभिस्ताः साध्वीः सान्त्वयित्वा रूपवती राजपुत्र्या सह स्वावासमागता । इत्यं राजसुतामाः साध्वीसंमनिवारणयुक्तिः प्रतिकूलता मियाय । गतयोस्तयोश्चे खिद्यमानयाऽऽरोपितचोर्यया साध्या मनास चिन्तितम् - एष वृत्तान्तो नगरे चेत्प्रसरेचदा वयं सर्वाः
चरित्रे परिच्छेद
॥ १०९ ॥

Page #218

अर
कलहिता भवेम । यतो राजसुतोक्तिषु साधारणतः सर्वेऽपि विश्वासमेष्यन्ति, इति कललितजीवनापेक्षया मे मरणमेवातियोऽस्ति । उक्तमपि-यजीवति क्षणमपि प्रथितं मनुष्य-विज्ञानविक्रमयशोभिरभज्यमानम् ।
तनाम जीवितमिह प्रवदन्ति तज्ज्ञां:, काकोपि जीवाति घिराय बलिं च मुकते ॥ १६॥ धोमाऽऽविष्टश्चारित्रवानपि नरः कर्तव्याकर्तव्यमूढो भवति । अतस्तया साध्या चारित्रकलङ्कमयाद्रहसि स्वमरणाय कंठे पायो बद्धः, पर प्रामवियोगात्यायेव विदिवराजसुतातोपदावार्सया नाम्नामरसन्दकमा पानवनियान्तेवासिन्या भाविकया तत्रागत्य तां साध्वी तथा विलोक्य पाशतो विमोच्य पयोचितोपचारेण सा सचेतनीकृता । पवाञ्चैतन्यमागता साऽपि समतासम प्राप्य निरतिचार | चारित्रपालनं कर्तुं लगा । इत्थमनेन महादुम्कर्मणा राजमुवा निविरमेकं महद् मवभ्रमणकारणं कर्म बद्धम् । राजपुत्रीसचिवपुत्र्योनिरन्तर जैन चञ्च मवमवलम्ब्य विवादःप्रवर्तित बासीव । ते नेज नै धर्म बेष्ट मत्वा तदाऽचारं पालयन्त्यो परधर्मे मनागपि नादयताम् । धार्मिकमतमेदेऽपि तयोः सख्ये स्वोकमप्यमावो ययान मवेच्योमे अन्यान्यस विषयेषु पूर्ववदेवकमत्येन तिष्ठतः स्म । इत्व सुखेन तयोः काले गच्छति वैराटदेशाधिपेन जिसशत्रुनृपेण निजपुत्र शूरसेनं विवाहयितुं राजपुत्र्यास्तिनकमञ्जर्या मार्गणाप सचिवो मदन मनृपसविधे प्रदितः। राक्षेऽपि स सम्बन्धोप्रोचत, अतस्तेनाया निजतनया तद्विपये पृष्टा। तयोक्तम्-पूज्यतात! ममाऽऽली रूपवती चे वरमनुमोदेत, तवां वेन समं परिणयं कुर्वीवहि, यत बावाम्यामेकेनैव बरेण पूर्वत एव परिणयप्रतिक्षा कवाऽस्ति । एतदाकर्ण्य तिखकापुरीसेनाप्रमेवाकारितायामात्याय निखिल समाचारं नियोक्तम्-पदि मवदात्मजामुं वरं पूणुवा
टू सचिवो मदनम्रप
- १REACTRY
त
वां वन समं परिणय
बायोक्तम्-पदि मवदात्मजामुं वरं पृणुया

Page #219

-
1
त्तदोमयोः पाणिपीडनं सहैव भवेत् । घीसखेन रूपवत्या अनुमतिमुपेत्य तदर्थ सहर्ष सम्मतिर्ददे । राजा मदनप्रमेण तदैव वैराटमहिपस्य मन्त्रिणमाकार्य गदितम्-राजकुमारशूरसेनेन सहाई निजराजकुमार्याः करपीडनं समोई स्वीकरोमि । सहैव चास्मामिरेतदपि स्थिरीकृतम्, यद्धीसखसुसोदाहोऽपि भव सह कोधितव्यः । सचिवोऽप्यमुमुदन्तं श्रुत्वाऽतीव जहर्षेति तदानीमेव निपुणगणक आकारितः परिणयमुहूर्तश्च निर्णायितः । ततो राज्ञो मदनभ्रमात्प्रास्थानिकीमाज्ञां लब्ध्वा धीसखः स्वस्वामिसमीपमेत्य तत्रत्यमखिलं समाचारं श्रावितवान, श्रुततदुदन्तो वैराटनरेशोऽपि भृशं मुमुदे । तदनन्तरं यथासमयं महासमारोहेण समितजन्यजनैः समं वैराटनरेशः सकुमारशूरसेनस्तिलकापुरीमाययौ । तत्र सानन्द विवाहकर्मणि सम्पने राज्ञा मन्त्रिणा घ हस्त्यश्वरथसेवकवस्त्राभूषणाघनेकवस्तूनि यौसकोपलक्षे दचानि । सतः कुमारः शूरसेनोऽप्यनया सामग्योभाभ्यां वधूभ्यां सह वैराटनगरे समाययौ । ततः श्वष्वार्पितगृहमारे उमे बघावपि यथोचितरीत्या गृहभार वहमाने स्वभा समं सुखेन कालं व्यत्ययांचऋतुः । इत्यं प्रेम्णा प्रीमानयोरपि तयोर्धर्मविषये सदैव विवादो चोम्यते स्म ।
यतः-अधज्ञात्रुटितं प्रेम, सुसन्धातुं क ईश्वरः । सन्धि न स्फुटितं याति, लाक्षालेपेन मौक्तिकम् ॥१७॥
धार्मिकमत मेदा मिभचेतस्कयोरुभयोमिथः सापल्योदयेन कलहोऽपि वरीयत्यते स्म । यतः सपत्नीत्वे फेनचित् कथितमस्ति, यद् दारवीमपि सपत्नी त्रियो द्रष्टुं नहन्ते। सहजयोरपि सापल्ये मियो द्वेषोदयो जापत एव, कस्मिश्चिदेकस्मिमेव चारूवस्तुनि यदानेकजनानामभिलापोत्पद्यते, तदा तेषु मात्र मवनं विना नाऽवशिष्यते, यत एकस्यैव पदार्थस्य युगपदनेकोपमोगो न संभवति । इत्यं ।

Page #220

सकच्छावस्यांकुरोद्गमे जाते पुनस्तस्मिन्नुत्तरोत्तर वृद्धिर्मवत्येव, अतो जगति सपत्नीसम्बन्धोऽवरादप्यारो भवति । तत्र मिथः प्रेम्णो | नामाऽपि नो जायते, पुनरपि लोकाचारादेकाऽन्या भगिनीत्युक्त्वाऽऽहुयति । परमनेकश एकाऽपरां कलङ्कयन्ती कद्वक्त्या तजेयन्ती
च देवान मनस्येव देदह्यते । खैणेनाऽनेन कलहेन (सोऽपि दुःखमयं निजजीवनं भारतं लक्ष्यते, पुनः सुखन्तु तस्य स्वप्नेऽपि नैव | * भवति। यदोढपार्वतीगंगस्य शिवस्याऽपि बंम्रमणा जाता, तदा पामरजनानां तु वक्तव्यमेव किमस्ति ? पर राजकुमारशूरसेनस्योपरि है। 5 साम्प्रतमिदं दुःस्वमतिमान पतितमासीत् । कुतो यथा ताम्बलिको निजताम्यूलानि साम्येन रक्षति, तथैव सोऽपि पत्नीयुगं सदैव समभा- 1 | वेन रक्षितवान, तथापि समीरसंचालितपत्राणांस्येचेष्टायत्तस्य सोऽपि समभार पेष्टा निष्फलवामियाय । इवस्तिलकापुर्यो तिलकमंजर्याः || पित्रे केनचियाधेन परदीपादानीता नव्यजातिकका शारिकोपदीकता । इयं शारिका शिशिखयाऽरुणनेत्राभ्यां स्वामपक्षाम्यां तदPil न्तःस्थश्यामबिन्दुमिश्चातिमञ्जुलाक्ष्यत । पीयूषोपममिष्टभाषिणी सा सदपि श्रुतमात्रेणाऽभ्यस्त काव्यकथाप्रहेलिकादि समयान्तरे
Sil पुनस्तथैव श्रावयित्वा जनानां मनोरञ्जन करोति स्म। इत्यमेनामवलोक्य प्रसभमनसा राज्ञा तां स्वर्णपिञ्जरे तदैव संस्थाप्य निजपुच्या 14 मनोरञ्जनाय सा पैराटनगरे प्रेषिता तिलकमापि तां प्राप्य मुमुवेतमा, पुनस्तद्रश्वार्थमेको नरो नियुक्तस्तया । अथाऽनया सह क्रीडन, ६
वस्या नित्य नवं नवं वस्तु प्सापन, सदचोमिश्च प्रहर्षणम्, तिलकमञ्जर्या नित्यकर्म बच । सा तामतिप्रेम्णानिशं निजसभिषाव IP रक्षन्ती रूपवस्या हस्तेन स्पष्टुमपि नावात् । चेपवती जातु तन्मधुरोक्तिस्नेहक्शेन क्रीडनाय यदा याचते स्म, तदा तिलकमंजरी -
वो स्पष्टभाचष्ट, यदियं मम जनकेन मदर्थ प्रेषिता। त्वं त्वत्कृते स्वपितरं कथं न याचसे १ किमित्य करणे वे लज्जा जायते ?
tickMESEX

Page #221

विलकमार्या इदं वचो निशम्प बहुदुःखमिताऽपि रूपवती स्वमनोगामीयांदलात्परवस्तुग्रहणाशक्यत्वाचातिरोष न कृतवत्यासीत, यतो रोषात्कार्यहानि जानाना विज्ञा सा शान्तिमेवाऽशिश्रियत् ।
यता-नरस्याभरणं रूपं, रूपस्याभरणं गुणः । गुणस्याभरणं ज्ञान, ज्ञानस्याभरणं क्षमा ॥ १८ ।। अपि प-यस्य क्षान्तिमयं शस्त्रं, क्रोधाग्नरूपशामकम् । नित्यमेव जयस्तस्य, शत्रूणामुदयः कुतः।।१९।।
ततः कियति काले गते रूपवत्यापि तादृ शशिप्रेषणाय स्वपितुः पार्थे पत्रं प्रहितम् । ततो विचक्षणेन सचियेनापि पत्रपठनमात्रेणैव ६ स्वागजायाः सपत्नीदाहकारणं द्वितीयपक्षिमार्गणं विदितम् । वेन तरक्षणमेव बहवो व्याघा वनपर्वतादिषु तत्तुल्यं पक्षिणमानेनुं प्रेषिताः, परं तादृक् शरिका तु काऽपि न लब्धा । अतोमन्त्रिणा ध्यातमू-चेदई तनयार्थ शारिकां न प्रेषयिष्यम्, तर्हि सा मनोम्लानाऽमविण्यत्, अतस्तेन कोसीजातिकमेकं पक्षिण शारिकातुल्यरूपं स्वर्णपिञ्जरे कृत्वा पुत्रीपार्थे प्रेषितः । इयं कोस्यपि बाह्यरूपेण तया शारिकया कर्थचिदपि न्यूना नाऽऽसीदिति तां विलोक्य प्रमुदिता रूपवती रुद्रक्षणाय सेवक नियुज्य सर्वथा तल्लालनपालने लीना जाता ।। कयाचिहास्या विदितसमाचारा सिलकमञ्जरी सपत्न्याः सुखमसहमाना मनसि प्रोषांचभूव । अन्यदोभे एकत्रैवाऽऽसीने निज निजं स्वर्ग प्रशंसमाने आस्ताम, तदा द्वेपदग्धाभ्यां ताभ्यां यः खगोऽतिमिष्ट भाषेत, स एव वरो क्षेय इति पणः कृतः। अथ वादितयोस्तयोस्तिलकमञ्जर्याः खगः पटुवाक्यत्त्वाद् बहुशो बहुविध मधुवचनममापिट, रूपवत्यास्तु किश्चित्सकृदपि नोवाच, तेन तिलकमञ्जरी प्रमोदादुच्छलति स्म । रूपवती तु निजपक्षिण इमामवस्थां वीक्ष्य भृक्षं चिखि दे। तया घेतसि चिन्तितम्-नूनं मे विहको दर्शन एव मनोज्ञो

Page #222

*
*
**
विद्यते, किन्वस्मिन् गुणलेशोऽपि न वर्तते । एवं शारिकया कोसीपक्षिणि पराजिते तिलकमञ्जरी रूपवर्ती सभर्त्सनं वक्तुं लमा, क मदीया सारिका कुत्र नदीयगणमोती कोसी पमिशाद कोसीनां सहसमपि मम शारिकातुलनां नाऽञ्चति । तदा सुबोधा सुविचक्षणाऽपि रूपवती तिलकमअर्था अमिमानर्णनानेन वचनेन कोस्यै क्रुद्ध्वा तदुभयपक्षौ लुशित्वा प्रास्यत् । | मत उक्तमपि-संताप तनुते भिनत्ति हृदयं सौहार्दमुच्छेदय-त्युद्वेगं जनयत्यवधवचन सूते विधत्ते कलिम् । कीर्ति कृन्तति दुर्गतिं वितरति व्याहन्ति पुण्योदयं, दत्ते यः कुगति स धातुमुचितोरोषः सदोषः सताम्॥२०॥
सदानी कोसीरक्षकेण रूपवती बहुबोधिता, परं तत्फलं किमपि नाऽभूत् । षोडशयामावधि पधहीना दुःखं सुआना सा वराकी कोसी व्यपद्यत । ततः सैव कोसी पूर्वभवीयकस्यचित्पुण्यस्योदयेन वैतादयगिरी गगनवल्लभनगरस्य पवनवेगास्यस्य राज्ञः पल्या वेगवत्याः कः पत्रीरूपेणाऽजनि। अत्र भये पित्रा तस्या वीरमतीति नाम दत्तम्, सा चाऽमानरेशेन वीरसेनेन परिणीता तया:- ॥४॥ प्सरोमिः प्राप्ताज्नेकविद्याऽनुभावात्पत्यो मृत आमापुर्या राज्यं मुमुजे । रूपवत्याः परिचारिकया मृत्युकाले कोस्यै नमस्कारमन्त्रः श्रावितो मृतायाश्च तच्छरीरस्य समुचितव्यवस्था कृता । इतो रूपवती निजाऽकर्तव्यस्य कृतेऽनुतापं कर्तुं लग्ना। तिलकमजरी तु पूर्वत एव महामिथ्यात्वग्रस्ता कुटिलाशया चाऽऽसीस, अतः कोसीमरणानन्तरं तस्या भाषणाऽक्सरः पूर्वतोऽप्यधिक समायातः।। तयाऽ घटनामपलम्ब्य जिनमतं निन्दन्त्या रूपवत्युक्ता-तच जिनमतं मया सम्यग् दृष्टम् । तत्राऽऽस्येन तु जना दो दो स्टन्ति, परमेवं निर्दयकर्म क्रियते । हन्त ! वराकीमीदृशी निरपराधिनी कोर्सी मारयन्त्यास्ते मनसि मनागपि दया कथं नाऽगता ? इत्य
-KCIEW

Page #223

:
१
मकार्यं कर्तु ते करः कथमुदतिष्ठत् ? अहन्तु भ्रमादप्येवंविषस्य निरागसो जीवस्य हिंसां कदापि नैव करोमि । सपत्न्या एनेन वचपा रूपवती बहु चिखिदे, सहैवान यायो। शूरसेनेन प्रबोधितयोरपि तयोर्वह्नौ घृतप्रक्षेपेणेव द्वेषानल एघमान एवाऽसीदतस्ते कथमपि न शेमतुः ।
यतः-मृद्घटवत्सुखभेयो, दुःसन्धानश्च दुर्जनो भवति । सुजनस्तु कनकघदव - दुर्भेद्यञ्चाशु सन्धेयः ॥२१॥ interver मनस्यैव महान्पश्वात्तापो जायते स्म परं सकृदविचारपूर्णकार्ये जावे पुनस्तद कार्यकार्य कल्मषाज्जनः कदाचिदपि नो मुच्यते इति मनीषिभिः सदाचारवर्जितमविचारितं कर्म नैव क्रियते ।
यतः - दुःखं वरं चैव वरं च भैक्षं वरं च मौख्ये हि चरं रुजोऽपि ।
मृत्युः प्रवासोऽपि वरं नराणां परं सदाचारविलंधनं नो || २२ ॥
प्रतिकर्मणा हि नव्यकर्म सृज्यते, तस्मिथ भुज्यमाने पुनरन्यत शुभाशुभं कर्मापि बध्यते, तस्मात्सुधीभिर्यत्कर्तव्यं तत्सुविचार्यैव करणीयम् | avert करेण यद्यपीदं कार्यमत्यनुचितमभूत्, तथापि सा जिनमतेऽतीव श्रचीणाऽऽसीत्, अतस्तयाऽऽलोचनानिन्दा गर्हादिपश्वात्तापैस्तत्कर्म प्रक्षीणं कृतम्, श्रीवेदस्य च स्थाने पुंवेदः प्राप्तः । ततो यथासमयमायुषः श्रये यदा सा पत् मगमद, तदाऽभाधिपस्य राज्याचन्द्रावत्या उदरात्पुत्ररूपेणोदपद्यत । अत्र जन्मनि तस्व नाम चन्द्रकुमारो बभ्रुव, हे राजन् ! स चन्द्रकुमारः स्वयं भवानेवास्ति इत्यं हे राजन् ! अविधि सविधि वा कृतं सुकृतं कदापि निष्फलं न भवति । कोसीरक्षको यो रूपवर्ती तनाशनिवारणार्थं प्रत्यबोधयत् सदयाधर्मप्रभावत एव मृते भवतः सुमतिनामकः स एव सचित्रोऽभूत् ।
1

Page #224

उक्तमपि - आयुदीर्घतरं वपुर्वरतरं गोत्रं गरीयस्तरं, विसं भूरितरं बलं बहुतरं स्वामित्वमुचैस्तरम् । आरोग्यं विगतान्तरं त्रिजगतः श्लाध्यत्वमल्पेतरं संसाराम्बुनिधिं करोति सुतरं चेतः कृपासंकुलम् ॥ २३॥
तेन कोसीरक्षकेण पक्षिण प्रति केवलं दयामात्रमेन दर्शितम्, परन्तु तस्यापि शुभफलं प्राप्ति विना नाऽस्थात् । तस्याः साध्या उपाश्रयपार्श्ववर्तिनी या सुन्दरीनाम्नी श्राविकाssसीत, यया च साध्याः कंठतः पाशो मोचितः सैव मृत्योः पश्चाद् भवतो राज्ञी गुणावली वसूत्र । राजपुत्री तिलकमञ्जरी या मिथ्यास्विन्यासीत् सा मृत्वा प्रेमलालच्छी जाता । साध्या मृत्यो जाते सा कुछी कनककुमारोऽभूत् । अज्ञानिनः प्राणिनः कर्मणां सदसद्गति न विदन्ति, असस्टेपामन्ये कीदृशः परिणामो भवति, तत्पश्यन्तु । सा शारिकाऽत्र भये कपिलानाम्नी धात्री वभूत्र तथा पूर्वभवेऽपि द्वयोः सपत्न्योः कलहः कारितः, अत्र aashi तथा कपिलया तदेव कार्य कृतम् | राजकुमारः शूरसेनो वस्तिलकमञ्जर्या रूपवत्याश्च पतिरासीत्, अत्र जन्मनि स एव शिवकुमारनामा नटोsसूत् । पूर्वभषे रूपवत्या या दास्यासीत्, कोस्यै च चतुर्दश पूर्वसारभूतो महाप्रभावयुतो नमस्कारमन्त्रः श्रावितस्वत्प्रभावेण सा भवे नटपुत्री शिवमाला, शारिकारक्षकमात्र मये हिंसकमन्त्री जातः । इत्थं सर्वेषां पूर्वभवमुक्त्वा श्रीमुनिसु व्रतस्वामिना व्याहृतम् - हे राजन ! कर्मप्रवाहो यत्र दिशि प्रवहति तत्र दिशि प्रवहवस् ।
अत उक्तम्- किं करोति नरः प्राज्ञः १, प्रेर्यमाणः स्वकर्मभिः । प्रायेण हि मनुष्याणां बुद्धिः कर्मानुसारिणी || २४||
स पर्वतादिनाऽपि न रुध्यते त्वया निजप्राग्भवचरित्रेण कर्मणां वैविध्यमवगन्तव्यम् | त्वया रूपवतीमयेऽतिकोपवशेन कोसीपक्षिणः

Page #225

रु
पक्षो लुचितौ, तस्मात्सा वीरमती भूत्वात्र जन्मनि वा कुकुट विधाय तयापि भृशं त्वं क्लेशितः, एवं प त्वतो निजपूर्वभववरस्य प्रतिफल गृहीतम् । पूर्वकर्मणां यदोदयो भवति, तदा स सभोक्तव्योऽवश्यमेव भवति ।
यतः-कृतकर्मक्षयो नास्ति, कल्पकोदिशतैरपि । अवश्यमेव भोक्तव्यं, कृतं कर्म शुभाशुभम् ॥ २५ ॥ अपि प-यथा धेनुसहस्रेषु, वत्सो विन्दति मातरम् । एवं पूर्वकृतं कर्म, कर्तारमनुधावति ॥ २६॥
तत्र कस्यचिदपि कोऽप्युपायो न पलति । तिलकमञ्जयां पूर्वभवे साव्या मृषा स्तैन्यकर्लको दत्तः, अतोत्र जन्मनि तया | साध्यापि कनकध्वजो मूत्वा प्रेमलालछी विषकन्याकलक्केन कलकिता। पूर्वभवे रूपवत्याः समक्षे यथा कोसीरक्षकस्य प्रभावो नाऽचलत, तथैवान मषेऽपि वीरमत्याः पुरो गुणावल्या अपि कश्चित्प्रभावो नाऽपला । रुदत्यामेव सस्यो तरस्वामी वं चन्द्रनृपो वीरमत्या ककवाकृर्विहितः। पूर्वजनौ रूपवतीदास्या कोस्याः सेवा कृताऽऽसीत, तस्मादत्र मवे शिवमालया कुक्कुटमानीय प्रेमलाये समर्पितः स्नेहपूर्वकं 12 च चिरं तस्य रक्षा कृता । इत्थं मुनिसुव्रतस्वामिना श्रुतप्राग्जन्मफलोदन्तैश्चन्द्रराजादिमिर्जनही सुशिक्षा गृहीता । ततो राशा चन्द्रेण | सुवैराग्येण कर्मजालानि मायाजालानि च छिन्नभिन्नं कृत्वा परमोपकारिणो भगवतश्चरणयोर्भच्या नमस्कारः कृतः। अध चन्द्रनृपादिभिरुक्तम्-हे मगवन् ! मवादृशि कर्णधारे लब्धेऽपि चेद् क्यं भवाब्धि नो तरेम, तर्हि पुनरस्माकं कृतेऽन्यः को भवसागस्तारणोपकारको भवेत् ? भवताऽस्य जगतो यथार्थ मयं संदर्य वयं सद्धर्मकर्मसम्मुखीनाः कृताः स्मः । अथ मवत एव नः स्वकीयान् बुद्ध्वास्मत्री. तिरीतिनिर्वाहनीया भविष्यति । यतो यस्मिञ्जलप्रवाहे बहनभीत्या गजोऽपि इतपौरुष आस्ते, तत्रैव जलप्रवाहे मत्स्या: प्रतिकूलं तरीत्रति,

Page #226

ॐKARAOK.
पर नजान मत्वा जलप्रवाहेन ते नोसन्त, असो हे प्रभा ! अनादिकालाद्भवभ्रमणश्रान्तेष्वस्मासु दयां विधायेतो भवसागरापारमुत्तार्यताम् ।
यता-विना गुरुभ्यो गुणनारधिभ्यो, जानाति धर्म न विचक्षणोपि।।
पिना प्रदीप शुभलोचनोऽपि, निरीक्षते कुत्र पदार्थसार्थम् ! ॥ २७॥ अपि च-अवद्यमुक्ते पथि यः प्रवर्तते, प्रवर्तयस्यन्यजनं च निःस्पृहः ।।
स एव सेव्यः स्वहितैषिणा गुरु, स्वयं तरंस्तारयितुं क्षमः परम् ॥ २८॥ तदा भगवता कवितम्-हे चन्द्र ! देवानुप्रिय ! यदि युष्माकमीदृगेवेच्छा वर्तते, तर्हि स्वपरिवाराणामाला लब्ध्वा झटित्येव दीवा गृह्यताम् । शिचार्थिभिर्मव्यात्मभिरीदृशि निजात्मोद्धारात्मके सत्कार्ये विलम्बो न विधेयः । एतदाकर्ण्य राजा चन्द्रोऽपि तथास्त्वित्युपत्वा स्वपरिवारैः सह सानन्दं सद्भावनां भावयन् राज्यपुत्रकलबादि भवभ्रमणहेतुकं गणयन् निजराजमवनमागतः ।
अथ श्रीचन्द्रराजसंस्कृतचरित्रस्पाष्टाविंशतितमपरिच्छेदे चन्द्रपदीक्षाग्रहणम्त्रिजगज्जीवोद्धरणशक्तिशालिनो मुनिसुव्रतस्वामिन उपदेशात प्राग्भववृत्तान्त श्रवणाश्च वैराग्यवासितस्वान्तेन राजा चन्द्रेण स्वावासे गुणावली प्रेमलालच्छीवाऽकार्य स्पष्टतरमुक्तम्-प्रिये ! मया मुनिसुव्रतस्वामिनः पार्थे चारित्रग्रहण स्थिरीकृतमस्ति, यसस्तदुपदेशामृतेन तृप्तं मे मनो राज्यमोगादीनपि नेहते । अथ मे सबानन्दलवोऽपि न दृश्यते, मम मनोवृत्तिश्चापि संसारतो म्ला| यति स।अस्माकमायुरजलिस्थ जलमिव प्रतिक्षणं प्रक्षीयते, प्रान्ते च तदवस्था पयोबुबुदवद् भवति, अर्थात्ताशे विलम्बो न लगति ।
ॐॐॐॐ

Page #227

- उक्तश्च-आयुःकल्लोललोल कतिपयदिवसस्थायिनी यौवनश्रीनाःसंकल्पकल्पा धनसमयतडिदिनमा भोगपूराः।
द कण्ठाश्लेषोपगूढं तदपि चनचिरं यत्मियामिाप्रणीतं, सद्धर्मासक्तचित्ता भवत भवभयाम्भोधिपारं सरीतुम् २९६ II इथं कैश्चिदस्य कायस्प कुलटास्त्रीमिरुपमा दीयते, यतोऽवसाने-परीक्षाबसरेऽयं कायः प्रेमनिर्वाई न करोति, तश्वतोऽयं | Bा विश्वासपात्रं न वर्तते । अस्य परितः मांसास्कर्दमेनेयमस्थिमितिः स्थापिताऽस्ति । अत्र नखगवाधा जटिशाः सन्ति, कच | तृणैश्चाऽऽछादितोऽस्ति । अस्मिन् कायनिकाये निरन्तरं भोजनमारो श्रियते, तथापि स रिक्तस्य रिक्त एवावशिष्यते । चासो-1 | च्छ्यासस्तंभो देहगृहस्य मूलाधारो पर्वते । स्नानविलेपनादिमिः सदा संस्कृतोऽपि स पूर्ण काले क्षणमात्रार्थमपि स्थातुं न शक्नोति । ____ अत उक्तम्-अमेध्यपूर्ण कृमिजालसंकुले, स्वभापन्धिनि शोधनि
कलेवरे मूत्रपुरीषभाजने, रमन्ति मूला विरमन्ति पण्डिताः ।। ३०॥ ईगस्थिरकायकर्गलनावाऽयं भवसागरः कथं प्रियेत ? अनेन शरीरेणाऽस्माकं सांसारिकजन्तूनां मिलनमत्र जगति न जाने कतिपययो जातम्, परं किमपि कुत्रापि लाभदायकमधुनापर्यन्तं फलं न लब्धम् । यथा-प्रथिलाया: स्त्रियाः शीर्षस्थो घटोऽस्थिरस्तिष्ठति, । तथैवतज्जगदप्यस्थिरं वर्तते। इतोऽन्यदत्र जगति पूर्वपुण्यप्रमाषेण प्राणिनो विविधमुधोग कृत्वा मणिमाणिक्यधनधान्यान्यस्खीपुत्रादीदलभन्ते, परमेते सर्वेऽत्रैव तिष्ठन्ति, अयं जीवश्वाऽसहाय एव रिक्तहस्तः परभवमेति । एतेष्वेकमपि वस्तु तेन साकं कदापि नानुपाति । । संसारस्येमां क्षणभंगुरामवस्था विलोक्य मम मनस्तस्मादत्युदासीनमस्ति । अथाद्धमत्र संसारेऽस्थित्वा मोक्षदायि चारित्रं ग्रहीतुमिच्छामि।

Page #228

KMKRATKREASESC
। यता-नो दुष्कर्मप्रयासो न कुयुवतिसुतस्वामिदुर्वाक्यदुःख, राजादौन प्रणामोशनवसनधनस्थानघिन्तान धैव। ज्ञानाप्तिलोकपूजा प्रशमसुखरतिप्रेत्य मोक्षाधवाति: आमण्येऽमी गुणास्युस्तदिह सुमतयस्तत्र पस्नं कुरुवं ३१
अतस्तदर्थ यौष्माकीणाऽनुमः परमावश्यकताऽस्ति । मम भगवतो वचा पूर्णविश्वासो जातोऽस्ति, अतोऽई तस्यैव धरणे | जिगमिषामि। तदर्थ युवां यधाशा ददीयायां तर्हि वरम, अन्यथाज्ञो विनापि चारित्रं लास्यामि, यत एवं का क्षुधातुरो भविष्यति, I यो मुखासन्मस्थमिष्टामभक्षणाय नोधतो मवेत ? मूर्खादन्यः कोऽप्येवं कर्तुं नाहतीति मे मतिः । पत्युरिदं वचः श्रुत्वा दाम्यामपि
राज्ञीम्यां स बहुप्रतियोधितस्तस्य जगति रक्षणाय चातिचेष्टा कृता, परं यदा तस्याः किमपि फलं नाऽमुचदा ताम्यां चारित्रग्रहणाय | सहर्षमाझा दत्ता । ततो राक्षा चन्द्रेणगुणावलीसुतं गुणशेखरमामामु राज्यसिहागने लपवेष भितरानन्मानेोऽपि राज्यखण्ड दचा तेऽविवोषिताः। इत्थं यथोचितं राज्यव्यवस्था विधाय राजा चन्दोदीक्षाग्रहणस्य प्रगणनं कर्ममारेमे, तदानी
जा चन्द्रो दीक्षाग्रहणस्य प्रगुणनं कर्तुमारेमे, तदानीं उदीया राशीनां 12 सप्तशती सुमतिनामा सचिवः शिवकुमारनटरमिरपि तेनैव सत्रा चारित्रग्रहणेच्छाप्रकटिता, तमिषम्प राजा चन्द्रः परां प्रीतिमुपगतः। | यथासमयं गुणशेखरमणिशेखराम्या महताडम्बरेण दीक्षामहोत्सवस्य सामग्री सजीकृता । सपरिवारो राजा चन्द्रोऽर्षिम्यो यथेप्सितं all दानं ददानो मुनिसुव्रतस्वामिनः समीपं गतस्तद्वन्दनाच विषाय पुनस्तदुपदेशं श्रोतुं लयः, येन तदैराग्यभाका पूर्वतोऽप्यतिववृषे । ४ एतदवलोक्येन्द्रादिदेवा अपि तस्य चन्द्रनृपस्यातिश्लावां चक्रुः ।।
तसो गुणशेखरादिमी राजपुत्रैर्भगान् प्राषितान्हे प्रभो! मजनका शिवसुखं प्राप्तुमीइते, तस्मात्तस्मै चारित्रं दातुं साइजकृपा|5| लुना मवता पा क्रियताम् । परं मुनिसुव्रतस्वामिन एष वृत्तान्तः सुविदित आसीव, यद्यथा कांस्पभाजनोपरि जलबिन्दवो न विष्ठ.
२०

Page #229

ब-
R
RAM
ति, तथैवेदानी मुफ्तेश्चन्द्रस्य मानसेऽपि विषयरागो नस्थातुं शक्ष्यति । पुनरपि भगवता तेन दीक्षादृढीकरणविचारेण से निजोपान्ते समाहूयोक्तम्-३ चन्द्रनरेश भवांधारित्रग्रहणाय सज्जितोऽस्ति तद्वरम्, परन्तु चारित्रपालनमतिदुष्करं यतेते, तत्खड्गधारोपममस्तीति तत्र गमनं महत्कृच्छ्रे विद्यते । मधूच्छिष्टदन्तैलौहचणकचर्वणमिव कषायपरीषदोपसर्गादिसहनमतिकठिनमस्ति । अत उक्तम्-कषापा यस्य नो छिन्ना, यस्य नात्मवशं मनःइन्द्रियाणि न गुप्तानि, प्रव्रज्या तस्य निष्फला ३२
पुनः शुभाध्यवसाये त्रुटितेऽस्मान् व्रतगिरिशिखरादनेकजीवानां यदाऽधःपतनं भवति, तदा तेषां पुनः कुचिच्छुद्धिरपि न | जायते । तेन ते दुर्गध सम्रन्यन्ने, अतो माया यस्फिश्चिमतव्य सत्सम्यक संचिन्त्य संबुध्यैव कर्तव्यम् ।।
यता-भये वा यदि वा हर्षे, संप्राप्ते यो विमर्शयेत् । कृत्यं न कुरुते वेगा-नस संतापमाप्नुयात् ॥ ३३ ॥ किंच-अयशः प्राप्यते येन, येन चापगतिर्भवेत् । स्वर्गाच भ्रश्यते पेन, तत्कर्म न समाचरेत् ॥ ३४॥
प्रभोग्दो क्चो निशम्य राज्ञा चन्द्रेणोक्तम्-स्वामिन् ! भवदुक्तियथार्था, अत्रापि सन्देहो नास्ति, यच्चारित्रपालनमतिकठिनं विद्यते, परं तत्कातराणां, शूराणां कृते तु मनागपि कटिनं नास्ति । भूधवचन्द्रस्येमां दृढतां निर्वर्ण्य भगश्ता तस्मै चारित्रदान स्वीकृतम् । ततो राज्ञा चन्द्रेण भगवतो यथाऽऽदेशं सर्वतः पूर्व सर्पकञ्चुकत्यागवत्समस्तमाभरणमुत्तार्य कर्मवृक्षस्य मूलमिवोच- || मानस्य कचा ललुचिरे । ततोऽसौ शुद्धक्रियाऽनुष्ठानाय सजितो बभूव, अतो भगवता तस्मै भर्मध्वजमुखवस्त्रादिकं मुनिवेषं दत्वा | सच्छिरसि सुगन्धाढ्यो कासक्षेपो विहितस्ततो भगवता वेन पश्चमहाव्रतस्य नियमः कारितः । समाप्तायामेतावस्यां क्रियायां राज्ञा

Page #230

S
*
चन्द्रेण चन्द्रराजर्षिपदं लब्धम्, ततः समस्तसुरनरैः स वन्दिनः । गुमतिना सनिवेनाऽपि पानीमेन होला यहीता पूर्ववच तदा चन्द्रराजर्षन्त्रित्वं लब्धम् । ततः शिवकुमारेणाऽपि सांसारिक नटवेषं परित्यज्य लोकरूपे वैशे पटित्वा दुर्घटो चरणक्रीडा क्रीडितुमपूर्व संयमनाटकस्य कार्य स्वीकृतम्, अर्थात्सेनाऽपि नटवृत्ति मुक्त्वा चारित्रमङ्गीकृतम्। एभ्योऽन्यैर्जनैरपि विविधवतनियमादिकं गृहीतम् । अथ भगवताऽऽभापुरीतो विहृतम्, चन्द्रराजर्षिणाऽपि निजमुनिपरिवारैः सह विहारः कृतः । सुदूरमनुगता गुणशेखरादयः परावर्सनाऽवसरे तान् प्रणम्य स्वस्वनाम ग्राहं पाई प्रोचुः-हे भगवन् ! भवन्तस्त्वस्मादिकं प्रेम विस्मृत्य चलिताः परं वयं भवतां स्नेहं कथं र त्यजेम ? भवद्रिस्त तणवद्वाज्यं त्यक्तम, परं वयं तत्कथं जह्याम ? भवन्तस्तु शरीरमलबत्सर्व हित्वाऽऽत्मकल्याणसाधनाय गच्छ- *
न्ति पस्मस्माके कल्याण का साधयिष्यति ? अस्तु, मवंतो मुदा गच्छन्तु किन्त्वस्माकमियती प्रार्थनाऽस्ति, पद्भवन्तोऽस्माकंन 8/ विस्मरेयुः, कदाचित्कदाचिदितोऽपि समागस्यास्मम्प स्वदर्शननाम ददीरन् । राजर्षिणा चन्द्रेण सर्वेभ्यो धर्मलाभाऽशीर्वाद
ददतोक्तम्-अयि देवानुप्रिया ! महानुभावाः ! भवद्भिः सदा सद्भाषेन धर्म्य कार्य कर्तव्यम्, अ, संसारश्च क्षणभङ्गुरं ज्ञात्वा | | तत्सुखेवासक्तिन रवितव्या।
यतः-हरिष्यमाणो बहुधा परस्व, करिष्यमाणः सुतसंपदादि ।।
धरिष्यमाणोऽरिशिरस्सु पादं, न स्वं मरिष्यन्तमति कश्चित् ।। ३५॥ इतोऽतिरिक्तम, राज्यमाण्डागारं मातापित्रादिस्वजनानपि स्वीयाक मन्येरन, तेषान बन्धनेऽत्याधिक्येन न पतेयुः, सहैव

Page #231

| निरन्तरमुत्तमजातिकुलाचारस्य पालनं कुर्युरियमेव मे शिक्षा, तथाऽयमेव मदीयाशीर्वादोऽस्तीत्युक्त्वा राजर्पिणा चन्द्रेणाओ प्रतस्थे । गुणशेखरकुमारस्तथाज्ये जना नेत्रैरश्रृणि मुश्चन्त भामापुरी प्रत्याययुः। तसो राजर्षिणा चन्द्रेण सकलमुपाधि त्यक्त्वा मुनिस्थविरम
हाराजस्य समीपे झानाम्यसनमारेमे। सार्द्धमेव तेन चारित्रविषयक क्रियाकलापेऽपि नैपुण्यमाप्तम् । इत्यमेव सुमतिमुनिशिवकुमारसुनी | अपि चन्द्रराजर्षि प्रति विनयेन वर्तमानौ शाखाण्यधिजगाते । गुणावलीप्रभृतयः साध्योऽपि प्रवर्तिनीपार्थे साध्वाचाराणा शिक्षा जगृहानाम्यासेन 'च सहेव जपतपचारित्रक्रियानुष्ठांनादिष्वपि लीनास्तस्युः। सर्वेऽपि सिंहवचारित एहीवा तपैव तत्पालने तत्परा भम्बन् । ते निजधारित्रमदूषयन्तः परमात्मानं प्रति निश्छयश्रद्धामतिविप्रति स्म । इत्थं श्रुतसागरस्पाऽवगाहनं भृशं कुर्वतां तेषामध्यात्मरत्नस्य शातिर्वभूव । तत आत्मस्तुतेः परनिन्दादिदोषाणाश्च पूर्णरूपेण त्यागं कृत्वा वेऽप्रमत्तनामके सप्तमगुणस्थाने रन्तु लमाः। राजर्षिचन्द्रो निरतिचारं पारित्रं पालयन् प्रकृष्टज्ञानप्राप्तौ च संनिलीनः सन् षटकायजीवेषु दयामाहन, सकखाजीवानात्मबदमस्त । पुगन्नद्रव्यासक्तौ निरवात चेतनद्रव्य मूलगुणेनाऽऽप्योर्ष नयन वस्तुमेदशानोमवात्स जडचैतन्वयोर्मेद विदन् यतिधर्मक्षमादिसमताप्रमुखान् गुणानेव नैजान्यथार्थहितेषिणो मेने ।
यत:-अतुलसुखनिघानं सर्वकल्याणपीज, जलनिधिजलपोतं भव्यसत्वैकचिह्नम् ।
दुरिततरुकुठारं पुण्यतीर्थ प्रधान, पिवत जितविपक्षं दर्शनाख्यं सुधाम्बु ॥ ३६ ॥ सोऽष्टप्रवचनरुपायामातुरके रममाणः क्षमाखड्गेन मोहराज पराजिग्ये । पुनरन्तरसंवेगापगायां परमानन्दसन्दोहस्वरूपमात्मानं

Page #232

SRH
स्नापयन् शरीरस्यन्दनं रत्नत्रय्याः सुयोगरूपहयैवालयनपथगमनातान न्यवारयत । तेनाद्धर्मस्य विवेकगिरेरनुमवरसङ्घम्पिकां प्राप्य | Pil मोमानवत्सन्तोलमन्दिरडासमक्षायिसमाग्य सा दचा। पचमेरुतुल्यान्यनमहावतानविशक्तिशालीभ्य स उत्थापितवान् पो. न्द्रियमृगांश्च मृगेन्द्रवभिजायत्तान विधाय संवरशाले संघतान् कृत्वा रक्षितवान् ।
यतः-आपदां कथितः पन्या, इन्द्रियाणामसंयमः । तत्रयः सम्पदा मागों, येनेष्टं तेन गम्यते ॥ ३७ ॥ ____ तथा स परीषहान् समभाषेन सहमानस्तेनैवात्मगुणपुष्टि शिवप्राप्ति चाऽस्त । यतोऽग्निज्वालाम्नलिहिरण्यवत्परीपहोपसर्गादेः ४ सहनेनाऽऽत्मनः शुद्धस्वरूपमाविर्भवति । इतोऽन्यद्यथा यथाऽऽत्मनि शान्तरसप्रसारो भवति-आत्मप्रदेशस्तेनाऽभिषिच्यते, तथा तथा& Sत्मना ताम्ररूपं परित्यज्य सत्यस्वर्णरूपं प्राप्यते, सेन परमोत्कृष्टशुद्धस्वरूपस्य चात्मनोऽनुमवो जायते । एवं विदन स ज्ञानादिगुणनित्यानन्दे स्थितत्त्वात्परमानन्दस्यानुभनं करोति स्म, एवं भृशमात्मधर्ममापरन राजर्षिश्चन्द्रः क्षपकण्याः सम्मुखो भवितुं लगस्तेनानादिकालदो जीववश्वर्तिकरणैकचित्तं मोहराजस्य सैन्यं मनम्, तस्य मुखं संगोप्य पलावितव्यमभूत् । ततोऽसौ चतुर्णा वनपातिकर्मणां नाशकरणे लीनः समतिस्निग्धैकादचे गुणस्थाने पादमनिधाय धीणमोहनामके द्वादशे सुगुणस्पाने गावान् । तत्र पतुर्णा धनधातिकर्मणां सर्वथा श्ये कृते त्वरितमेव त्रयोदर्श गुणस्थान प्राप्य तेन चन्द्रराजर्षिणा शाश्चतिम्सालसुखनिदान लोकालोकप्रकार केवलशानं केवलदर्शनच ले। उक्तमपि-ज्ञानं स्यात्कुमतान्धकारतरणिनि जगल्लाचनं, ज्ञानं नीतितरङ्गिणी कुलगिरिर्शानं कषायापहम् ।
ज्ञानं निर्वृतिषश्यमन्त्रममलं ज्ञानं मनःपाचनं, ज्ञानं स्वर्गगतिप्रयाणपटहं ज्ञानं निदान श्रियः॥३८||

Page #233

द्र
सतस्तदात्मनो ज्ञानादिगुणानामाच्छादकं पुद्गलकार्यरूपं यत्कर्मा सीसदात्मप्रदेशात्पृथग्मय स्वच्छपरमाणुरूपस्प लामेन | मोक्षकारणरूपं जासम् । अतस्तेन यथाख्यातचारित्रस्य प्राप्तिः कृता । ततस्तस्य चन्द्रराजर्षेः केवलज्ञानमानदयालोकालोक; प्रकाशितो
बभूव । तेन तस्य समस्तसांसारिकजीवानां सुखदुःखजन्ममरणगतागतीत्यादिमावा हस्ताऽऽमलकवज्ञाता बमवुः, तस्य च समस्ता S|| भ्रान्तिरं गता । तदानी निकटस्थैः सम्यग्दृष्टिभिर्देवैर्धनधातिकर्मणां क्षयं केवलज्ञानोदयश्च विदित्वा शानोत्सवो विहितः । तस्मिन् ।
| क्षणे देवकृतस्वर्णपङ्कजे समुपविश्य पर्षदि चन्द्रकेवलिनासता धर्मदेशना दत्ता । I पया-कर्तव्यं जिनवन्दनं विधिपरैहर्षोल्लसन्मानसैः, सचारित्रविभूषिताः प्रतिदिन सेव्याः सदा साधवः ।
|| श्रोतव्यं च दिने दिने जिनवचो मिथ्यास्वनिर्णाशन, दानादौ व्रतपालने च सततं कार्या रतिः श्रावकः३९ । । किञ्च-यद्भक्तिः सर्वज्ञे, यबस्नस्तत्प्रणीतसिद्धान्ते । यत्पूजनं यतीनां, फलमेतजीवितव्यस्य ।। ४० ॥ KI या धर्मदेशना पश्चेन्द्रियविषयसुखपिपासां अमयितुमनेर्भव्यैः पीता । एवं जङ्गमतीर्थरूपेणा चन्द्रकवलिना भूतलेऽति विहत्याऽनेके
भव्यजीवाः प्रतियोचितास्तथाऽऽबालवृद्धेभ्योऽमिताऽगम्यागोचरसिद्धान्तभावाप्रदर्शिताः। एवं विहारं कुर्वस्तस्य कियदिनानन्तरं सिद्धा
चलतीर्थे शुभागमन बभूव । अत्र तीर्थे पुराऽपि तस्य नरत्त्वप्राप्युपकारोऽभवत, पुनर्ज्ञानेनाङ्गायि यदनेनैव तीर्थेनान्ते मे सिद्धिगमन R भविष्यतिअस्मिस्थानेऽनेकमुनीनां सिद्धपदनाशिरस्य स्मरणमात्रेण प्राणिनां कर्मच्छेदश्चापि मवतीति जानता तेनात महातीर्थे मासिकी ॥ संलेखना कृतााराजर्षिणा चन्द्रेण सर्व संमील्य सहस्रसंवत्सरान्यावदीक्षापर्यायं वर्षाणां त्रिंशत्सहस्रमायुक्त्वा चान्ते योगनिरोधेन ।
पतुर्दशायोगिगुणस्थाने पश्चहस्वाक्षरोच्चारणपरिमाणकालं स्थित्वा वेदनीयायुनामगोत्राणां चतुर्णामघातिकर्मणामपि सर्वथा आयो
KORHAR

Page #234

ES
विहितः । अतोऽनन्तवीर्योऽखिोऽसावतीन्द्रियत्वायत्वयोः प्राप्त्यनन्तरमूर्ध्वगमनं कृत्वा सिद्धिस्थान प्राप । सर्वार्थसिद्धविमानस्यो- 15 | परि द्वादशयोजनपूर स्थपत्रागभारानामशिलायामकयोजनमिते लोकान्ते लोकान्तं स्पृष्ट्वा स स्थितः । ततः सुमतिशिवकुमारी मुनी गुणावली प्रेमला च साच्यावेते सर्वेऽपि केवलज्ञानं प्राप्य सिद्धस्थानं गताः। पुनः भिक्मालाप्रभृतिसाध्यः सर्वार्थसिद्धविमानमीयुस्तास्ततश्युत्वा महाविदेहक्षेत्रे मनुष्यमवेन सिद्धिस्थानं यास्पन्ति । एवं तैः समस्तै वैरात्मनः कल्याणं कृतम्, एतत्सर्व सदाचारस्य शुद्धचारित्रस्य चैव प्रताप आसीत् । अत उक्तम्-मिथ्या वक्तुं नहि जानामि, सारं किश्चित्सव कथयामि ।
गुप्तित्रितयं समितीः पञ्च, यावजी खस्लु भा मुश्च ।। ४१ ।। अपि च तचारित्रं न कि सेघे? यत्सेवावशगः पुमान् । हीनवंशोऽपि संसेव्यः, सुरासुरनरोत्तमैः ॥४२॥
धन्यास्सन्ति तादृशाः पुरुषा ये निजात्मानमुद्धरन्तः सर्वजनसमक्षे स्वादर्शतामुपस्थापयन्ति । यथा राजा चन्द्रेण स्वशीलरक्षया | त्रिलोके निजनामोद्योतितम् । वस्तुतः श्रीलप्रभावोऽतिविलक्षणो भवति, यता शीलशालिनामने सर्वे देवदानवचक्रवादयोऽपि नम्रशिरसो भवन्ति। यता-शीलं नाम नृणां फुलोन्नतिकरं शीलं परं भूषणं, शीलं प्रतिपातिवित्तमनघं शीलं सुगत्यावहम् ।
शीलं दुर्गतिनाशनं सुविपुलं शीलं यश:पाचनं, शीलं निर्देतिहेतुरेव परमः शीलन्तु कल्पद्रुमः ।। ४३ ।। किश्व-शीलं सर्वगुणोघमस्तकमणिः शीलं विपद्रक्षणं, शीलं भूषणमुज्ज्वलं मुनिजनैः सर्वैः सदा सेवितम् ।
ReCCICIA-1

Page #235

%ES
दुराधिजदुःस्ववाहिशमने प्रावृट्पयोदाधिकं, शीलं सर्वसुखैककारणमतः स्थास्कस्य नो संमतम् ॥४४॥ ___ अपि प-सीतया दुरपवादभीतया, पावके स्वतनुराहुर्ताकृता ।
पावकस्तु जलता जगाम य-तत्र शीलमहिमा विजृम्भितः ॥४५॥ अतो हे पील ! न्यं सर्वजगत्पज्य संम्नत्यं भन्समसि, तनापानकोऽपि विश्वाराधनोयोऽस्ति, तवाचिन्त्यमहिमा चाऽस्तीति सदात्मामेष्टफलाकाक्षिभिरहनिश्च संसेव्यमानस्य ते यथार्थगुणवर्णने शेषोऽपि नो अक्तस्तसन्येषां का कथा १ ।।
अथ ग्रन्थकर्तृ-प्रशस्तिःश्रीवर्डमानान्तजिनान्प्रणम्य, श्रीगौतमादीन् गणघारिणश्च ।।
विलनाम्भोजदिनेशकल्पं, संनौमि सूरीश्वरद्धेमचन्द्रम् ॥१॥ मेवाइमूपालमतिप्रसाब, ततपागच्छवरप्रतिष्ठा । येनेह लब्धा तमहं नमामि, सूरि जगश्चन्द्रमातिप्रशस्यम् ॥२
स्वच्छऽत्र गच्छे यशसावलक्ष, श्रीरत्नसूरि मतिमत्सु दक्षम् । लाय॑ च तच्छिष्पवरं प्रसिड, क्षमासूरिमहं स्तवीमि ॥ ३ ॥ नानागमैचित्रितपित्तसया, रेमे यदीये हृदि सिद्धिपमा । सौधर्मगच्छाम्बरभास्कराभ, देवेन्द्रसरिं तमहं नमामि ॥४॥ तत्पष्टचारांनिधिजातमयं, कल्याणकन्दं सुषमातिचन्द्रम् ।
उमाकड

Page #236
कल्याणसूरि प्रणमामि नित्यं, प्रमोदसूरिं च तदीयशिष्यम् // 5 // चके समस्तागमाधवद्या-भिधानराजेन्द्र इति प्रकोषः / / येनात्र लोके बहकीर्तिभाजा, राजेन्द्रसूरि तममिवेऽहम् // 6 // विद्याचर्ण श्रीधनचन्द्रसूरिं, वन्दे जगद्वन्दितवन्दनीयम् / प्रारम्भितग्रन्थविधी समाप्ती, कल्याणसन्दोहकरा ममैते // 7 // अल्पज्ञेनापि योध्ये सरलपदमयेऽनेकसत्पद्ययुक्त, अन्ये मधोजितेऽस्मिन् कचिदपि धिषणादोषतो वा प्रमादात्।। स्याजाता त्रुटिमें सुमतियुधजनैः सासदाशोधनीया, चैवं ग्राह्या गुणास्तैः कथयतिसततं श्रीलभूपेन्द्रमूरिः 8 वर्षौ गुणरत्ननन्दविधुके श्रीभेसवाडापुरे, पार्श्व शान्तिजिनेश्वरश्च सततं ध्यायन् हृदम्भोजके / चातुर्मास्यनिवासमेत्य कृतवांश्चान्द्रं चरित्रं वरं, व्याख्याने सुखयोधनाय भविनां भूपेन्द्रसुरिः कृती // 9 // इति श्रीसौधर्मवृद्धत्तपोगच्छीय-सुविहितसूरिशक्रखपुरन्दरमकलजैनागमपारदृश्च-परमयोगिराज-जैनाचार्यभट्टारक-श्रीमद्विजयराजेन्द्रसूरीश्वरान्तेवासि-सिद्धान्तमहादधिन्यायचक्रवर्ति-परम्परानुग-श्रीमद्विजयधनचन्द्रसूरीश-पप्रभावक साहित्यविशारद-विद्याभूषण-श्रीमद्विजयभूपेन्द्रसूरीश्वरेण सज्जनहिताय सर लसरससंस्कृते सङ्कलितं श्रीचन्द्रराजचरित्रं समाप्तिमगमत् //