Book Title: Agam Nimbandhmala Part 03
Author(s): Tilokchand Jain
Publisher: Jainagam Navneet Prakashan Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004414/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaya mahAvIra jaya guru samaratha jaya guru caMpaka navanI nAgama Agama nibaMdhamAlA bhAga-3) saMpAdaka tilokacanda jainA (AgAmA manISI) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA ( sAhitya sUci) :[inTaraneTa para upalabdha-jaina I lAibrerI tathA Agama manISI] : hindI sAhitya :* 1 se 32 Agama sArAMza hiMdI : 33 se 40 (1) guNasthAna svarUpa (2) dhyAna svarUpa (3) saMvatsarI vicAraNA (4) jainAgama virUddha mUrtipUjA (5) cauda niyama. (6) 12 vrata (7) sAmAyika sUtra sAmAnya praznottara yuktaH (8) sAmAyika pratikramaNa ke viziSTa praznottara (9) hindI: meM zramaNa pratikramaNa (10) zrAvaka savidhi pratikramaNa :51 se 60 jainAgama navanIta praznottara bhAga-1 se 10 : 61-62 jainAgama navanIta praznottara vividha do bhAgoM meM AcArAMga praznottara do bhAgoM meM jJAnagaccha meM.......prakAzaguru kA zAsana...... sthA. mAnya 32 jainAgama paricaya evaM sAhitya samIkSA 67(101) jainAgama navanIta nibaMdhamAlA bhAga-1 * 68(102) jainAgama navanIta nibaMdhamAlA bhAga-2 69(103) jainAgama navanIta nibaMdhamAlA bhAga-3 * gujarAtI sAhitya :: 1 se 9 jainAgama suttAgame gujarAtI lipi meM- 9 bhAgoM meM jaina zramaNoM kI gocarI, zrAvaka ke ghara kA viveka jainAgama jyotiSa gaNita evaM vijJAna 12 se 19 . . jainAgama navanIta-mIThI mIThI lAge che mahAvIranI dezanA(8): * 20-29 jainAgama navanIta praznottara bhAga-1 se 10 : 30-31 (1) 14 niyama, (2) 12 vrata jainAgama navanIta praznottara vividha bhAga-1 * 33-34 AcArAMga praznottara do bhAgoM meM * 35 (104) sthA. mAnya 32 Agama paricaya evaM sAhitya samIkSA (presa meM) * (yoga-69 + 35 = 104) 32 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA ( aaaaaaad jaya mahAvIra jaya guru samaratha napa guru campaka jainAgama navanIta Agama nibaMdha mAlA [bhAga-3 ] KO 0000000000000dododododo009) Agama manISI zrI trilokacanda jI jaina rAjakoTa Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA FFFFFFFFFFFFFFFFFFFFE ke prakAzaka : zrI jainAgama navanIta prakAzana samiti, rAjakoTa [puSpAMka-103] ke sampAdaka : Agama manISI zrI trilokacandajI jaina Wan prakAzana samayaH 09 / 9 / 2014 prathama AvRtti : prata : 1000 mUlya : 50-00 pA~ca pustakoM kA seTa : 250-00 ma aicchika udAratA-pustaka milane para Apa pustaka kI kImata 50/meM athavA eka sAtha pA~ca bhAgoM kI rakama 250/- athavA koI bhI sahayoga ma rAzi bhejanA cAheM to sUcita khAte meM bheja skeNge| manIArDara bhI svIkArya hai na hogA paraMtu manIorDara meM prAptakartA kA nAma-goviMdabhAi paTela likheMge / phai eDresa aura NC No nimnokta rhegaa| A/c No. : 18800100011422 Tilokchand Golchha Bank Of Baroda, Rajkot (Raiya Road) prAptisthAna : zrI trilokacanda jaina oma siddhi makAna 6, vaizAlInagara, raiyA roDa, rAjakoTa-360 007 (gujarAta) Mo. 98982 39961/9898037996 EMAIL: agammanishi@org www.agammnishi.org/jainlibrary.e.org kompyuTarAIja- DI. ela. rAmAnuja, mo.98980 37996 , meM phorakalara DijAina- harIzabhAI TIlavA, mo.98250 88361 // prinTiMga presa- kitAbaghara prinTarI mo.98242 14055 Wan bAInDara habIbabhAI, rAjakoTa mo.98242 18747 5 +++++++++++ +++++++++ Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA saujanya dAtA zrI vIra saMgha...........virala ! __ saMpradAya dIpaka hai, to dharma jyoti hai,.....dIpaka tale ma aMdherA hai, to jyoti ke sabhI ora ujAlA hai, yaha eka ma saccAI hai| ___ jyoti kA AdhAra dIpaka hai......dIpaka kA mUlya jyoti meM se hai, yaha dUsarI saccAI hai| hai isa satya kA sAkSAtkAra kiyA thA, zrImad javAharAcArya OM ne, javAharAcArya kA mAnanA thA ki pratyeka vyakti kisI ma bhI guru ke yA kisI bhI sampradAya ke nimitta se vyasanamukta ma va dharmayukta banA rahanA cAhiye / javAharAcArya kI udAra bhAvanA ke anusAra eka aisA saMgaThana nirmita huA hai, jisameM sabhI paMtha aura sabhI saMta ' kA samAdara hai / isa asAMpradAyika saMgaThana kA nAma zrI ma vIra saMgha hai....... prakhyAta ciMtaka 'solama' ne pUchA- isa saDe epala kA ma kyA karanA cAhiye? janasamUha ne kahA-ise pheMka denA Wan caahiye| ma solama ne epala ke cAra Tukar3e kiye, aMdara rahe bIja batAkara pUchA, batAo ye bIja kaise haiM ? ye bIja to acche kI haiM, sabhI ne eka svara se svIkAra kiyaa| 45555544545455555555555 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA // // // // // 'saDe hue epala meM bhI bIja acchA hI hotA hai / ' sabhI ne hai nUtana satya kA sAkSAtkAra kiyA / vartamAna meM bijanesa praNAlI, zikSA praNAlI, jIvana praNAlI saba kucha bigaDa gayA hai aise nirAzAjanaka vAtAvaraNa meM jo AzA kI kiraNa maujUda hai vaha haibinA bigaDe bIja |arthaat ye nanhe mAsuma bacce, khuzamijAja kizora Adi / ye ve bIja haiM jinakA suMdara rIti se rakSaNa, prIti se poSaNa va nIti ke dhana se siMcana karake susaMskArI samAja kI phasala ugAI jA sakatI hai| isI AzA aura vizvAsa ke sAtha vigata 13 varSa se OM zrI vIra saMgha saMskArazivira, saMskArasAhitya, svadharmI vAtsalya va jIvadayA ke kAryoM meM sevA-samarpaNA ke sAtha ma sakriya hai| ma aba taka 17 bRhad saMskAra ziviroM kA Ayojana, ma vividha saMskAra sAhitya kA prakAzana va zatAdhika ke vidyArthIyoM ko chAtravRtti dvArA protsAhana kA kArya zrI vIrasaMgha ne saMpAdita kiyA hai| . __ vIrasaMgha ko sazakta banAne meM zrI rAkezajI cakrezajI ma jaina(prema parivAra), zrI ummedamalajI gAMdhI va zrI ma araviMdajI bAphaNA kA vizeSa yogadAna hai |jo saharSa OM badhAI ke pAtra haiN| bhavadIya vijaya paTavA OM ||ispustkke prakAzanasahayogahetu zrIvIrasaMghakAhArdikaAbhAratathA ma parokSapreraka anumodaka sabhI kA abhinNdn|| .. *55554545454545555454545554545454554455 ___ da Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA prakAzakIya-sapAdakIya mAnava jIvana aneka utAra-caDhAvoM kA piTArA hai| jo isameM saMbhala saMbhalakara cale vahI zreSTha lakSya ko pA sakatA hai anyathA kabhI bhI bhaTaka sakatA hai| vaisI sthiti meM AgamajJAna prakAza hI jIvana kA sahI mArgadarzaka bana sakatA hai| isa jJAna zrRMkhalA meM pAThakoM ko 32 Agama sArAMza evaM 32 Agama praznottara ke bAda aba nayA avasara Agamika nibaMdhoM kA saMgraha-nibaMdha nicaya aneka bhAgoM ke rUpa meM hastagata karAyA jaayegaa| jisameM Agama sArAMza aura Agama praznottara kI pustakoM meM se hI viSayoM ko udRkita kara nibaMdha kI zailI meM prastuta kiyA jaayegaa| ye nibaMdha pAThakoM, lekhakoM, mAsikapatra prakAzakoM evaM jIvana sudhAraka jijJAsuoM ko upayogI, ati upayogI ho sakI / isI zubha bhAvanA se Agama jJAna sAgara ko isa tIsarI nibaMdha zreNI meM taiyAra kiyA gayA hai| (1) svAdhyAya saMgho ke sujhAva se----- Agama sArAMza (2) AcAryazrI devendramunijI kI preraNA se---- Agama praznottara (3) nUtanapatrikA saMpAdaka se preraNA pAkara--- Agama nibaMdha AzA hai, Agama jijJAsu isa tIsare Agama upakrama se jarUra lAbhAnvita hoMge |is nibaMdha mAlA ke prathama aura dvitIya bhAga prakAzita ho cuke hai / aba yaha tIsarA bhAga pAThakoM ke karakamaloM meM pahu~cAyA jA rahA hai / isameM AcArAMga, sUyagaDAMga, ThANAga, samavAyAMga aura bhagavatI zataka-12 taka meM se kucha viSayoM kA saMkalana kiyAgayA hai| - isameM pAThakoM ko sUtrasthala jAnanA ho to anukramaNikA meM hamane sUtra sthala de rakhe haiM, vahA~ dekhe| Agama manISI tilokacaMda jaina zA . Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA anukramaNikA krama viSaya pRSTAMka or r in x 5 w | Agamokta dizAoM kA jJAna (AcA.) 27 kriyAe~ AcArAMga se jJAnI, ajJAnI, vAstavika jJAnI (AcA.) | jIvoM ke pApa karane ke mukhya kAraNa (AcA.) . ekendriya jIvoM kI vedanA (AcA.) . sAdhu ko kaisA honA, rahanA, bana jAnA (AcA.) 7 | saMyama aura saMyamI ke paryAyavAcI zabda (AcA.) gussA-ghamaMDa kama karane ke upAya (AcA.) eka vrata meM doSa to sabhI vrata meM kaise (AcA.) 10| mamatva tyAgane kA upadeza kisako (AcA.) . pravacana meM viveka evaM viSaya (AcA.) 12 samyagdRSTi ko pApa nahIM lagatA yA sAdhu ko (AcA.) 13| je egaM jANai se savvaM jANai kA matalaba (AcA.) 14| zarIra ke prati upekSA evaM apekSA dono (AcA.) saMyama ke saMzaya aura bAdhaka sthAna evaM viveka(AcA.) mana eva manuSyANAM kAraNaM baMdhamokSayo (AcA.) zAstroM meM 16 roga aura vartamAna ke roga (AcA.) . 18| acelatva kA mahAtmya Agama meM (AcA.) zAstra ke bIca ke adhyayana kA viccheda kaise(AcA.) . viziSTa sAdhanA aura vyavahAra(AcA.) 21/ jAmA tiNNi udAhiyA kA artha anekAMtika(AcA.) 22| vastra dhonA, raMganA kyA(AcA.) 23 | bAhya sAdhanA aura AbhyaMtara sAdhanA eka ciMtana(AcA.) 24/ sacitta aura sacitta saMyukta khAdya viveka(AcA.2) 25/ dAna piMDa aura dAna kula(AcA.2) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 da 67 72 Agama nibaMdhamAlA 26/ jImaNavAra-baDe bhojana meM gocarI(AcA.2) | gocarI ke kula(AcA.2) | vAyukAya kI virAdhanA : eka citana(AcA.2) 21 prakAra ke dhovaNa pAnI kyoM ?(AcA.2) kaMdamUla tyAga vicAraNA mahattva(AcA.2) kuMbhI pakva phala(AcA.2) AhArapAnI paraThane kI vidhi(AcA.2) madyamAMsa AhAra ke pAThoM kI vicAraNA(AcA.2) sAta piMDeSaNAoM kA khulAzA(AcA.2) sAdhu ko carma, chatra rakhanA kyoM kaba ?(AcA.2) anya saMpradAya ke sAdhu ke sAtha eka pATa para(AcA.2) vana-upavana meM ThaharanA aura lhasuna(AcA.2, a.7) | mala-mUtra visarjana vidhi Agama se (AcA.2, a.8) / bhagavAna kA garbha saMharaNa brAhmaNa kula vicAraNA(AcA.2)| vividha matamatAMtara siddhAMta svarUpa(sUya.) | sAdhuoM ke 36 anAcAra sUyagaDAMga sUtra se(sUya.) | dAnazAlA pyAU dANAMpITha kI carcA (sUya.) cAra samavasaraNa-cAra vAda-363 pAkhaMDa svarUpa(sUya.) 44 | ucca guNoM para pAnI phera dene vAle avaguNa(sUya.) | muni ko upadeza kA viveka(sUya.) bAraha prakAra ke jIva aura unakA AhAra(sUya.2) pratyAkhyAna kA mahattva evaM zraddhA(sUya.2) bhASA saMbaMdhI anAcAra evaM viveka jJAna(sUya.2) | apAtra aura ayogya ko jJAna kyoM denA(sUya.2) dharma kI prApti tathA dharma ke prakAra(ThANAMga.) | 64 indra saMbaMdhI jJAna(ThANAMga.) tAre TUTane kA artha(ThANAMga.) loka meM udyota aMdhakAra kA tAtparya(ThANAMga.) | mAtA-pitA kA Adi kA RNa(ThANAMga.) 101 - 103 104 106 107 108 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 113 116 123 124 125 Agama nibaMdhamAlA tIrthoM kA vizleSaNa AgamAdhAra se(ThANAMga.) cauthA sanyAsAzrama hai to jaina dIkSA kaba(ThANAMga.) AtmasurakSA ke tIna sAdhana(ThANAMga.) 115 devoM kA manuSya loka meM AnA yA nahIM AnA(ThANAMga.) sAdhu ko tapasyA meM dhovaNapAnI kalpatA hai (ThANAMga-3) 117 alpavRSTi-mahAvRSTi kaise hotI ?(ThANAMga.) 118 bhUkaMpa kyoM aura kaise ?(ThANAMga.) . .... sAdhu tathA zrAvaka ke tIna manoratha(ThANAMga.) .. 120 vaktA kaba bane, paropadeze pAMDityaM (ThANAMga.) mokSaprApti meM tapa evaM kriyA kA mApadaMDa(ThANAMga.) cAra kaSAya evaM 16 kaSAyoM kA svarUpa(ThANAMga.) cAra vikathAoM tathA dharmakathAoM kA vizleSaNa(ThANAMga.) 130 / vrata paccakkhANa se gRhastha bhArI,yA halke (ThANAMga.) . gRhastha sAdhu para mAtApitA hone kA adhikAra jamAve(ThANAMga.) 136 69 | cikitsA-cikitsaka-vyAdhi kA prajJAna Agama se (ThANAMga.) zubha karma dukhadAyI : azubha karma sukhadAyI(ThANAMga.) 142 avadhijJAna kI utpatti evaM vinAza kaise ?(ThANAMga.) 143 gaccha meM vighaTana-saMgaThana ke kAraNa (ThANAMga.) sAdhu-sAdhvI eka makAna meM Thahare ?(ThANAMga.) 145 saMyama meM upakArI dasa(guru ziSya sivAya)(ThANAMga.) 147 zruta adhyayana ke uddezya evaM lAbha(ThANAMga.) mahInoM meM 6 tithi kA ghaTa-vadha honA(ThANAMga.) 149 AyuSya karma meM ghaTa-vadha saMbhava(ThANAMga.) sAta nihnavoM ke siddhAMta aura samAdhAna(ThANAMga.) Ayurveda ke ATha zAstra(ThANAMga.) devoM ke caityavRkSa aura kalpavRkSa (ThANAMga.) roga utpanna hone ke 9 kAraNa(ThANAMga.) puNya saMbaMdhI vividha vicAraNA(ThANAMga.) bha.mahAvIra zAsana ke 9 jIva tIrthaMkara(ThANAMga.) / 10 144 148 151 152 157 158 160 163 166 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 169 175 176 177 180 181 183 184 185 186 188 Agama nibaMdhamAlA Agama zAstroM ke dasa-dasa adhyayana(ThANAMga.) 10 accheroM kA spaSTIkaraNa(ThANAMga.) | nakSatra saMyoga meM jJAna vRddhi(ThANAMga.) 174 | 10 mithyAtva aura samakita ke AgAra(ThANAMga.) | sAta bhaya kA vizleSaNa(sama.) dasa yatidharma kA vizleSaNa(sama.) 17 prakAra kA saMyama-asaMyama(sama.) 27 aNagAra guNa (sama.) | 32. yoga saMgraha(sama.) | 28 AcAra kalpa(sama.) | 17 prakAra ke maraNa (sama.) | siddhoM ke 31 guNa(sama.) saMvatsarI ke 50 evaM 70 dina kA vizleSaNa (sama.) vinaya vaiyAvacca ke 91 prakAra(sama.) zAstroM ke prAraMbhika-aMtima maMgalapAThoM kI vicAraNA(bhaga.) dvAdazAMgI zAsvata-azAsvata(bhaga.) 100 zramaNoM ke kAMkSA mohanIya (mithyAtva) vedana kaise?(bhaga.) 193 101 sUkSma snehakAya aura mastaka DhAMkanA anuprekSA(bhaga.za.1) 194 | garbhastha jIva saMbaMdhI Agamika parijJA(bhaga.za.1.u.7,za.2.pra.12) 195 | kavalAhAra kA pariNamana kitanA(zataka.1.prazna.30) 104/ vyavahAranaya nizcayanaya : kAlAzyavezI aNagAra(za.1.pra.36) apratyAkhyAnI kriyA kisako ?(zataka-1) AdhAkarmI AhAra aura usakA phala(za.1.)(za.5,pra.15) 107] ekendriya aura zvAsozvAsa(zataka-2) 108| kevalI bhagavAna kA AhAra : Agama pramANa (zataka-2) 109| tuMgiyA nagarI ke zrAvakoM ke guNa (zataka-2, pra-13) 110/ IzAnendra kA pUrvabhava (zataka-3, pra-4) / 204 111/ camarendra kA janma aura ahaMbhAva(zataka-3, pra-9-10) 207 112] acita padArtha kisakA mukkelaka(zataka-5, pra-4) | 11 98 199 200 201 202 202 211 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 214 215 217 Agama nibaMdhamAlA| 113 hariNegameSI deva kI sahI jAnakArI(zataka-5, pra-7) 114| devoM ko mana:paryavajJAna jaisI kSamatA(zataka-5, pra-9) 212 | AcArya upAdhyAya ke kartavya pAlana kA phala(zataka-5) | zrAvaka anAraMbhI nahIM, sUkSma anumodana cAlU(zataka-5,pra-15) 117 | mahAvIra dvArA pArzva prabhU ke nAma se nirUpaNa (zataka-5,pra-24) 216 118 abAdhAkAla aura AyuSyakarma vicAraNA(zataka-6,pra-4) | 119 | tamaskAya eka pAnI pariNAma(zataka-6,pra-7) ... 220 120 | mAraNAMtika samudghAta eka anuprekSaNa (zataka-6,pra-10) | 121 | dhAnyAdi ke sacitta aura Ugane kA svabhAva(zataka-6,pra-4)| 122 | devoM kA naraka meM jAnA evaM paramAdhAmI(zataka-6,pra-17) 123 | prApta zuddhAhAra zuddhAzuddha ho jAtA (zataka-7,pra-6) 124| paramAvadhijJAnI caramazarIrI hote (zataka-7,pra-13) 125 koNika ceDA yuddha meM marane vAloM kI saMkhyA samIkSA(za.7) 229 126 | sadoSa yA nirdoSa AhAra dene kA phala(zataka-8,pra-14) 127 | sUrya kA prakAza teja maMda kyoM ?(zataka-8,pra-21) 231 128 | ATha karmabaMdha ke kAraNoM kA vistAra(zataka-8,pra-25) Urdhva adho tiryaka loka svarUpa(zataka-11,pra-9,10) 130 | dasavA~ gyArahavA~ pauSadha zaMkha puSkalI(zataka-12) 131 | pudgala parAvartana svarUpa(zataka-12,udde-4) 132 | 18 pApa svarUpa tathA bheda 246 133 / pratyeka jIva ke sAtha saMbaMdha :anaMtabAra(zataka-12,udde-7) 247 * 134 | pAMca prakAra ke deva va alpabahutva(zataka-12,udde-9) 247 135 / lokamadhya tathA tInoM loka madhya kahA~ (zataka-13,udde-4) 136 | zrAvaka ke pratyAkhyAna meM karaNa yoga 248 137 | saMthArA-dIkSA tArIkha kA rahasya 138 | apanI bAta-svAsthya sudhAra evaM prAyazcittIkaraNa 255 230 232 129 235 240 245 247 249 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA t htHbrvt tHbvrhbvnhhhhhTShvbrbvTSt tvr h jainAgama navanIta sArAMza pustakoM ke prati abhimata -kaviratna zrI caMdanamuni paMjAbI gIdaDavAhA maMDI se prApta guNaSaSTaka khaMDa eka se lekara ke, AThoM hI hamane pAyA hai / jainAgama navanIta dekha kara, mana na moda samAyA hai // 1 // paMDita ratna tiloka munivara, isake lekhaka bhAre haiM / jaina jagata ke teja sitAre, jinako kahate sAre haiM // 2 // unakI kalama kalA kI, jitanI karo prazaMsA thoDI hai / inako zreSTha banAne meM kucha, kasara na inane choDI hai // 3 // jinheM dekha kara jinheM zravaNa kara, kamala hRdaya ke khilate haiN| jainAgama vidvAna gahanatara, unase kama hI milate haiM // 4 // hameM harSa hai sthAnakavAsI, jaina jagata meM inako dekha / kahane meM saMkoca nahIM kucha, apanI upamA hai ve eka // 5 // gIdaDavAhA maMDI meM jo, paMjAbI muni candana hai / unakA inake ina graMthoM kA, zata zata abhinandana hai // 6 // 00000 parama AdaraNIya Asu kavi zrI caMdanamunijI ma.sA. aneka varSoM se gIdaDavAhA maMDI paMjAba meM ThANApati virAjamAna the| cArtumAsa sUci ke AdhAra se aneka saMtoM ko svAdhyAyArtha pustakeM bhejI gaI phalataH aneka patra svata: aaye| dharma jagata ke loga bahuta khuza hue| unake patroM kA saMlakana Age pAMcaveM bhAga meM dekheN| 00000 Wan )))))))))))))))))5555555 / 13 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA h hTShvbrbvnrbvnvbvnvrbrbvnrbHTSvTSrnvbrbvnrbHTSvTSrbrb rb * jainAgama navanIta praznottara pustakoM kA abhimatASTaka Asu-kavi zrI caMdanamuni paMjAbI pustaka kyA hai ? jJAna-khajAnA ! Agama-vijJoM ne yaha mAnA ! OM jainAgama navanIta praznottara, pustaka pyArI-pyArI hai| eka taraha se agara kahe hama, kesara kI hI kyArI hai // 1 // ma praznottara zailI kA pyArA, sugama mArga apanAyA hai| Agama ke gambhIra viSaya ko, baDA sarasa samajhAyA hai // 2 // kI cintana aura paThana-pAThana se, pUrA jinakA hai sambandha / Wan viSaya anekoM Aye isameM, dene vAle paramAnanda // 3 // Wan Agama kA abhyAsI isako, agara paDhegA dhyAna lgaa| + sahaja-sahaja hI bahuta-bahuta kucha, hAtha sakegA usake A // 4 // bhalA jagata kA karane ko jina, sulajhI kalama calAI hai| . Wan lekhaka vijJa 'tiloka munIzvara' jI' ko lAkha badhAI hai // 5 // U jainAgama-marmajJa ApakI, mahimA kA na koI anta / kalama kalAdhara Aja Apa-se, virale hI haiM dikhate santa // 6 // ma jahA~ ziSya ko guruvara jJAnI, gaharA-gaharA dete jJAna / OM teja tiraMge pRSTa AvaraNa, kI bhI adbhuta hI hai zAna // 7 // OM viSaya jaTila hai phira bhI hara ika, bAta bahuta samajhAI hai| 'candana muni' paMjAbI ko ye, pustakeM bhArI bhAI hai // 8 // 00000 Agama manISI munirAjazrI kA bhUta-bhAvi jIvana vivaraNa arthAt + AtmakathA (umra 12 se 70 varSa taka kA) mudraNAdhIna hai / vaha nibaMdhamAlA ke ke 5 bhAgoM ke sAtha hI pAThakoM ke kara kamaloM meM pahu~cane kI ummIda hai| 455555555555555555555555555555555555))) 555555555555555555555555555 / 14 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA nibaMdha-1 . ___ Agamokta dizAoM kA jJAna dizA zabda se dizAe~ aura vidizAe~ donoM vivakSita kI jAne para Agama meM utkRSTa 10 dizAe~ kahI gaI hai| anya apekSA se kahIM 4, kahIM 6 aura kahIM 8 dizAe~ bhI kahI jAtI hai| vahIM vyAkhyAkAra 18 dizAe~ bhI apekSA se ginA dete haiM aura 18 dravya dizA aura 18 bhAva dizA yoM milAna bhI kara dete haiN| 18 dravya dizA- cAra dizA+cAra vidizA-8, ina ATha ke kalpita AMtare(bIca ke kSetra) yoM 8+8=16+U~cI dizA+nIcI dizA-18 dravya dizA / 18 bhAva dizA- 4sthAvara+4vanaspati(agrabIja, mUlabIja, parvabIja, skaMdhabIja)+4 zeSa tiryaMca trasa (beindriya, teindriya, caurendriya, paMcendriya)+cAra manuSya(karmabhUmi, akarmabhUmi, antIpa, saMmUrchima)+1deva +1naraka, isa prakAra 4+4+4+4+1+1=18 / vAstava meM yaha eka prakAra kI kalpanA vyAkhyA aura saMkhyA milAna kI tukabaMdI mAtra hai / jise apekSA mAtra se svIkAra kiyA jA sakatA hai, ekAMtika dhruva siddhAMta rUpa meM nahIM / siddhAMta se to utkRSTa 10 dizAe~ hai aura jIva ke bheda 4 gati, 14 bheda, 24 daMDaka Adi saMkhyAe~ saiddhAMtika hai / / nibaMdha-2 .. 27 kriyAe~ AcArAMga se - AtmA. karmoM ke kAraNa se bhava bhramaNa, saMsAra bhramaNa karatI hai aura una karmoM kI utpAdaka arthAt karmoM ko utpanna karAne vAlI jIva kI kriyAe~ hai / ve kriyAe~ yahA~ sUtra meM tIna zabdoM meM saMkSipta karake 27 kahI gaI hai| jisameM AdhAra tIna karaNa, tIna yoga aura tInoM kAla ko banAyA gayA hai / tInoM kAloM ke milane se hI jIva kA samasta saMsAra bhramaNa cakra calatA, banatA hai / sUtra meM ina karaNa, yoga aura kAla tInoM ke saMyoga se 27 bhaMga vivakSita karake pahalA, caudahavA aura sattAvIsavA~ ye tIna bhaMga mUla pATha meM kahe gaye haiM / 15 / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA (1) akarissaM cAhaM (2) kAravesuM cAhaM (3) karao yAvi samaNuNNe bhavissAmi / yahA~ zabdo meM spaSTa rUpa se karaNa tIna aura kAla tIna pratiphalita hote haiM kiMtu tIna karaNa aura tIna yoga ye anya zAstra meM kriyA ke prakAra rUpa se prasiddha hai / sAdhu aura zrAvaka ke pApakriyA ke pratyAkhyAna meM bhI tIna karaNa ke sAtha tIna yoga hote hI haiM / ata: yahA~ yogoM ko bhI aMtarbhAvita samajhanA upayukta hI hai / isa prakAra tIna zabdoM se 27 kriyAe~ samasta karmasaMgraha meM kAraNa kahI gaI hai aura karma se hI saMsAra bhramaNa cakra calatA hai| nibaMdha-3 jJAnI, ajJAnI, vAstavika jJAnI uparokta varNana se jisane (1) AtmA ke astitva ko samajha liyA hai, svIkAra liyA hai, (2) AtmA ke saMsAra bhramaNa ko jAna liyA hai, mAna liyA hai aura (3) AtmA karmoM ke anusAra saMsAra bhramaNa karatI hai, (4) kriyAoM se karmoM kI utpatti hotI hai / isakA tAtparya yaha huA ki 1. AtmA 2. loka 3. karma aura 4. kriyAe~ ina cAroM ko jisane jAna liyA hai, mAna liyA hai arthAt inakA jo svarUpa sarvajJoM ne jAnA svIkArA hai use jo samajhatA, svIkAratA hai, vaha yahA~ jJAnI, prabuddha AtmA kahA gayA hai| , apekSA se arthAt jJAna aura samajha kI apekSA se ve jJAnI hai kiMtu yadi aisA jJAna samajha ho jAne ke bAda bhI arthAt ukta Atma svarUpa bhAna ho jAne para bhI, jo udaya bhAva meM bahate jAte haiM, janma-maraNa aura karma dukha paraMparA bhogate rahate haiM, baDhAte rahate haiM, to apratyAkhyAna kI apekSA, avirati ke kAraNa unakA jAnanA bhI apekSA se anajAne ke samAna ho jAtA hai / ataH aisI AtmAe~ bhI dUsarI apekSA seavirati kI apekSA se sahI jJAnI kI ginatI meM nahIM ginI gaI hai / ata: apekSA se unheM bhI aparijJAtakarmA kahA gayA hai| aise jIva saMsAra bhramaNa baDhAte hI rahate haiM, kriyAoM aura karmoM ko jAnakara usase alaga nahIM hote haiM / yaha dUsare prakAra kI apekSita ajJAnatA svIkAra kI gaI hai arthAt aise prANI apekSA se sacce jJAnI nahIM hai| yathA- jinhoMne L16 - Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA sarpa, kutte Adi ke svabhAva ko jAna liyA hai, phira bhI kutUhala Adi ke kAraNa jo unase dUra nahIM hokara unakI cheDa-chADa karate haiM aura phira unhIM se du:khI hote haiM, to ve usa viSaya meM apekSA se ajJAnI hI kahe jAte haiM arthAt unakA jAnanA anajAne ke barAbara ho jAtA hai / isa prakAra apekSA se ye jJAnI aura apekSA se ajJAnI AtmAe~ samajhanI caahiye| prathama adhyayana ke prathama uddezaka meM yaha batAyA gayA hai ki loka meM, saMsAra meM ye samasta karma kI janaka kriyAe~ aura kriyAoM ke karane ke hetu-kAraNa jo batAye gaye haiM unheM jAnakara, samajhakara, svIkAra kara jo una kriyAoM kA tyAga kara detA hai, kriyA ke hetuoM se bhI Upara uTha jAtA hai arthAt zakya samasta kriyAoM, AzravoM kA tyAga karane vAlA hI saccA aura zreSTha yA vAstavika jJAnI hai / yaha zuddha aura ucca apekSA se aMtima kathana kiyA gayA hai / vaha aMtima uddezaka vAkya isa prakAra hai- jassete logaMsi kamma samAraMbhA pariNAyA bhavaMti, se hu muNI pariNNAya kamme tti bemi / isa prakAra munijIvana svIkAra kara pApa kriyAoM aura kAraNoM kA zakya tyAga karanevAlA saMsAra tyAgI muni aura jinAjJA meM vicaraNa karane vAlA zramaNa hI saccA jJAnI kahA gayA hai / nibaMdha-4 jIvoM ke pApa karane ke mukhya kAraNa aura prakAra . ina ukta eka prakAra kI jJAnI AtmAoM ko aura saMsAra kI anya saMpUrNa ajJAnI AtmAoM ko pApa kAryoM ke karane meM mukhya kAraNa isa prakAra hai- (1) ye AtmAe~ apane prApta jIvana aura zarIra ke nirvAha ke liye vividha pApa kriyAoM ko svIkAra karatI hai / (2) kaI AtmAe~ mAna saMjJA meM pravAhita hokara apanI yaza-kIrti, mAnasammAna, pUjA pratiSThA ke liye pApa kriyAoM kA svIkAra karatI hai| (3) kaI AtmAe~ matibhrama se, kusaMgati se arthAt kudharma pracArakoM kI saMgati se yA dekhA dekhI dharma ke nAma se, bhagavAna ke nAma se aura aMta meM mokSa prApti kA jhUThA mArga apanAkara dharma ke liye, saMsAra mukti / 17 / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA .. ke liye, vividha pApa kriyAoM kA svIkAra karatI hai / yathA- dharma ke nAma se jIvoM kI bali caDhAnA; homa, havana, dravyapUjA, phUla, pAnI, agni Adi kI pravRtti; nAcanA, kUdanA, Dhola, tAla Adi vAjiMtra bajAnA vagairaha pApa kriyAe~ loga dharma kI dRSTi se bhI karate rahate haiM / (4) apane Upara AI huI Apatti, roga, AtaMka, upadrava Adi ko dUra karane ke liye yA kisI bhI prakAra se apane bacAva, surakSA, svArtha ke liye pApa kriyAoM kA jJAnI aura ajJAnI prANI svIkAra karate rahate haiN| pApa kriyAoM ke kAraNa batAne meM zAstrakAra ne ina cAra mukhya kAraNoM ko cAra nimna zabdoM meM kahA hai- (1) imassa ceva jIviyassa (2) parivaMdaNa-mANaNapUyaNAe (3) jAImaraNa moyaNAe (4) dukkhapaDigghAya heuM / ___eka pramAda mUlaka aura dUsarI viSayArtha mUlaka / saMsAra meM prANI apane indriya viSayoM kI pUrti ke liye aura lAparavAhI se jIva hiMsA karate haiM athavA to ina donoM ko artha daMDa aura anartha daMDa bhI kahA jA sakatA hai / cauthe uddezaka kA vaha vAkya isa prakAra hai-- je pamatte, guNaTThie se hu daMDe tti pavuccai / arthAt jo pramAdI aura viSayArthI hai vaha hiMsA kI pravRtti karatA hai| nibaMdha-5 ekendriya jIvoM kI vedanA kA spaSTIkaraNa sthAvara jIvoM kI vedanA avyakta hotI hai arthAt apanI vedanA ko ve jIva vyakta nahIM kara sakate aura anya alpajJAnI vyakta rUpa se unake dukha ko jAna nahIM sakate / kiMtu viziSTa jJAnI apane jJAna se jAna sakate haiM aura hameM dRSTAMta dvArA samajhA sakate haiM, batA sakate haiM / ekendriyoM kI isa avyakta vedanA ko zAstra meM dRSTAMta dvArA isa prakAra samajhAyA hai- (1) kisI aMdhe, bahare, gUMge, apaMga arthAt hAtha-pA~va rahita azakta vyakti ko koI jora jora se prahAra kare aura vaha hInAMga aMdha vyakti apane duHkha ko kisI prakAra prakaTa na kara sake, phira bhI usa vyakti ko asahya vedanA honA hamArA antarmana svIkAra karatA hai| ThIka usI prakAra sabhI aMgopAMgoM ke abhAva meM mAtra zarIra vAle ekendriya prANiyoM ko bhI vedanA hotI hai / (2) jisa taraha zuddha cetanA, vyakta cetanA / 18 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA vAle prANI yAM mAnava ke pA~va kI aMgulI se lekara mastaka taka ke kisI bhI zarIra vibhAga kA koI chedana bhedana kare to usakI vedanA spaSTa dikhatI hai ! vaise hI pRthvI, vRkSa Adi ke chedana bhedana se una jIvoM ko bhI vedanA hotI hai| (3) jaise koI vyakti kisI anya vyakti ko talavAra se bhale eka hI vAra meM prANa rahita kara detA hai, itanA zIghra marate hue bhI usa mAnava ko zarIra kI apAra vedanA meM maranA paDatA hai, vaha hameM samajha meM A sakatA hai / vaise hI zIghra mara jAne vAle ina sthAvara prANiyoM ko bhI marane kI apAra vedanA hotI hai, kyoM ki vedanA kA anubhava karane vAle cetana kA astitva usameM bhI hai| (4) koI vyakti kisI ko itanA mAre ki vaha vyakti behoza, mUrchita hokara gira paDe athavA koI bAlaka bahuta u~ce sthala se girate hI mUrcchita ho jAya, rone kI AvAja bhI nahIM kare to use apAra vedanA meM honA hama svIkAra karate haiN| vaise hI sthAvara prANiyoM ko kaSTa vedanA hotI hai, use jJAniyoM ke vacana se aura ina dRSTAMtoM se samajhakara svIkAra karanI caahie| ... isa prakAra ke dRSTAMta sUcaka zabda dUsare uddezaka meM diye gaye haiM / bhaMgavatI sUtra zataka-19 uddezaka-3, meM sparza mAtra se ina ekendriya jIvoM ko ghora vedanA hotI hai, yaha batAyA gayA hai / samuccaya bola se- pRthvI se pAnI sUkSma hai / pAnI se agni, agni se vAyu aura vAyu se vanaspati sUkSma hai / samuccaya bola sevAyu se agni bAdara (baDI) hai / agni se pAnI bAdara hai pAnI se pRthvI bAdara hai aura pRthvI se vanaspati bAdara(baDI)hai / cAra sthAvara kI jaghanya utkRSTa sabhI avagAhanAe~ aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai arthAt ukta 43 boloM meM avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hI hai, kevala 44veM bola meM utkRSTa eka hajAra yojana sAdhika hai| pRthvIkAya kI sUkSmatA aura kaThoratA :- yahA~ zataka-19,uddezaka-3 meM yaha samajhAyA gayA hai ki uparokta 44 boloM kI alpAbahuMtva meM bAdara pRthvIkAya kA naMbara nauvA~ hai arthAt ATha bAra asaMkhya guNA Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA kare itanI avagAhanA hai / phira bhI cakravartI kI javAna svastha dAsI vajramaya zilA aura zilAputraka(loDhe) se lAkha ke gole jitanI pRthvIkAya ko 21 bAra pIse to kaI jIva marate haiM, kaI nahIM marate, kaI saMgharSa ko prApta hote haiM, kaI ko saMgharSa nahIM hotA, kaI ko sparza hotA hai, kaI ko sparza mAtra bhI nahIM hotA hai / isa prakAra kucha pIse jAte haiM, kucha nahIM pIse jAte haiM / aisI choTI pRthvIkAya kI avagAhanA hotI hai| pRthvI Adi pA~ca sthAvara kI vedanA :- yahA~ tIsare uddezaka meM yaha samajhAyA gayA hai ki- koI javAna, svastha puruSa kisI vRddha azakta puruSa ko mastaka para jora-jora se prahAra kare, taba use jaisI vedanA hotI hai isase bhI aniSTatara vedanA pRthvIkAya Adi pA~coM ekendriya jIvoM ko sparza mAtra se hotI hai / nibaMdha-6 sAdhu ko kaisA honA, rahanA, bana jAnA ___ jisane ghara choDa diyA hai; saba kucha saMsAra kA tyAga kara diyA hai; use sarala, sApha hRdayavAlA, saralatA se paripUrNa banakara, sadA mokSa ke lakSya se saMsAra mukta banane ke uddezya meM prayatnazIla rahanA caahiye| anya koI bhI kisI prakAra kI mAyA, kapaTa, prapaMca, cAlabAjI, svArthavaza yA dveSa-Iviza kucha bhI chala prapaMca nahIM karanA cAhiye / pavitra, parama pavitra hRdayI banakara mokSa sAdhanA meM lage rahanA cAhiye / kisI prANI, mAnava yA sAdhaka AtmAoM ke prati kiMcit bhI kaluSa bhAva, DaMkha bhAva na rakhate hue, sahaja sarala bhAvoM meM lIna rahanA cAhiye / aisI sahajatA, saralatA, niSkapaTatA, pavitratA se sAdhanAlakSI AtmA ko aNagAra kahA gayA hai, kahA jAtA hai / ghara choDakara aNagAra bane sAdhaka ne jisa bhAvanA, zraddhA, utsAha aura lakSya se ghara kA tyAga kiyA hai, usI ko kAyama rakhate hue, sthira rakhate hue, use jIvana paryaMta saMyama kA pAlana karanA cAhiye / zraddhA, utsAha evaM lakSya meM kisI bhI prakAra kA vighaTanakArI vicAra, pahalU, saMkaTa, Apatti yA bAdhA upasthita ho jAya to usakA samAdhAna / 20 / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA svayaM jJAna aura viveka yukta sahI ciMtana se kara lenA cAhiye yA guru Adi ke sahavAsa, saMgati, saMskAra se una vaicArika yA paristhitijanya bAdhAoM ko samApta kara denA cAhiye / unheM vicAroM se nikAla denA cAhiye aura lakSya utsAha zraddhA meM pUrvavat sthira rahanA cAhiye / yahA~ zAstra meM zraddhA kA zAbdika artha, tattva zraddhAna yA AsthA ke lakSya ko pramukha karake batAyA gayA hai ki ekendriya jIvoM ke astitva kI jo zraddhA-AsthA saMyama grahaNa ke samaya meM ho usameM saMyama grahaNa ke pazcAt kabhI bhI tarkoM meM paDa kara yA mithyAtva moha ke udaya se abhibhUta hokara ina jIvoM ke astitva kA, du:khoM kA, inakI virAdhanAoM kA aura inase saMbaMdhita saMyama vidhiyoM kA apalApa nahIM karanA cAhiye tathA unakA vacana yA mana se kabhI bhI asvIkAra nahIM karanA caahiye| atyaMta viveka aura sAvadhAnI se ina jIvoM ke prati milI yA banI AsthA ko sthira rakhate hue, inase saMbaMdhita hone vAlI virAdhanAoM se pUrNatayA dUra rahanA cAhiye tathA usase saMbaMdhita saMyama vidhiyoM meM dattacitta rahanA cAhiya / yahA~ zraddhA aura apalApa zabdo kA tAtparya yaha hai ki kabhI bhI ese vAkyoM se jIvoM ke yA jIva virAdhanA ke yA saMyama niyamoM ke niSedha yA avahelanA meM nahIM utara jAnA cAhiye / yathA-"khAna se nikala gayA, aba usa patthara meM yA miTTI meM kyA kaisA jIva hai ? nala ke pAnI meM kyA jIva hai| agni meM to koI jIva raha hI nahIM sakatA to vaha kaise jIva hai, havA to calatI rahatI hai, balba meM, TayUba meM kahA~ se jIva ghusatA hai, bijalI kA sAdhana to bhagavAna ke samaya thA hI nahIM, pAnI to pIne ke liye hI hotA hai, AkAza se giratA tabhI acita ho jAtA hai phira murde bhI kabhI jiMde hote nahIM, to pAnI saMcita kyoM hotA, kaise ho jAtA ?" ityAdi Uparokta ye sAre azraddhA yukta tArkika vacana bhagavad kathita jIvoM ke astitva kA tathA svarUpa kA apalApa karane vAle haiM / aise vicAra aura kathana nahIM karake zraddhA ko yathAvat sthira rakhanA caahiye| tarkoM se jIvoM ke astitva kA niSedha karanevAlA vyakti kabhI apane astitva kA bhI niSedha karake nAstika bana sakatA hai / ukta bhAvoM vAle AcA.adhya-1 ke tIsare uddezaka ke Agama zabda ye haiM / 21 / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA se jahAvi aNagAre ujjukaDe NiyAga paDivaNNe amAyaM kuvvamANe, viyaahie| jAe saddhAe NikkhaMto tameva aNupAliyA, vijahittu visottiyN| yahA~ prathama vAkya meM 'aNagAre' ke sAtha viyAhie kriyA ko saMbaMdhita karake artha karane se arthAt ThIka se zabdoM kA anvaya karake artha karane se sahI bhAvArtha nikala AtA hai ki- jo saralatA se bhAvita hokara arthAt saralatA se otaprota hokara, chala kapaTa prapaMcoM ke sevana se pUrNa mukta hokara, mokSa sAdhanA meM lagA rahatA hai, vaha saccA aNagAra kahA gayA hai / dUsare vAkya meM 'visottiyaM' zabda hai jisakA artha hai- zraddhA utsAha aura lakSya meM bAdhaka vicAra, rUkAvaTa karane vAle tattva, lakSya meM vighaTana karane vAle pahalU yA paristhitiyA~ / isake sAtha 'vijahitta' kriyA pada se ina bAdhaka tattvoM ko choDane kA, nikAlane kA, dUra karane . kA upadeza, nirdeza kiyA gayA hai| nibaMdha-7 . saMyama aura saMyamI ke paryAyavAcI zabda : AcA.adhyayana pahalA- muNI, aNagAra, mehAvI, saMyata, AyaMkadaMsI, ' daviyA, vasumaM, ye saMyamI artha meM prayukta zabda haiM / saMyamavAcI zabda isa prakAra haiM- abhayaM, akutobhayaM, AyANIyaM, asatthaM, viNayaM, ye prathama adhyayana meM prayukta zabda haiM / Age ke adhyayanoM meM bhI aise kaI zabdoM kA prayoga huA hai| adhyayana dUsarA- dhIro, paMDie, kusale, samie, dhuvacAriNo, pAsagassa, bhikkhU, AriehiM, maimaM, vIre, ye saMyamI ke zabda haiM / aho vihArAe khamaM, saMkamaNe, moNaM, aNughAyaNassa, ye saMyama ke zabda hai / adhyayana tIsarA-NiggaMthaM, aMjU, ativijjo, NikkammadaMsI, paramadaMsI, aNomadaMsI, aNaNNaparamaM NANI, mahesI, dUrAlaiyaM, uvarayasattha, paliyaMtakara, vidhUtakappe, ye saMyamI ke zabda haiM / savvaM, paramaM, aNaNNaM, mahAjANaM, ye saMyama ke zabda haiN| adhyayana cauthA- uvasamaM, baMbhaceraMsi, saccaMsi, ye saMyama ke zabda haiM / adhyayana pA~cavA~- virayassa, parama cakkhU, vaNNAesI, mANavA, Nare, veyavI, NiTThiyaTThIM, mahaM, ye saMyamI / 22 / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA ke zabda.haiM / pariyAe, mahaM, ArAma, ye saMyama ke zabda haiM / zeSa adhyayanoM meM- vasu, mahAmuNI, NagiNA, vidyUtakappe, mahAvIrANaM, Agaya paNNANaM, bhagavao, udAsINaM, NamamANehiM, NiTThiyaTThI, ye saMyamI ke zabda haiM / lUhAo, yaha saMyama kA zabda hai / nibaMdha-8 gussA-ghamaMDa kama karane ke upAya ___ krodha aura mAna eka taraha se nahIM, anekoM taraha se AtmA meM utpanna hote haiM to unake kama karane ke upAya bhI vividha prakAroM se ho sakate haiM tathApi yahA~ eka tarIkA batAyA jA rahA hai krodha kI utpati ke mUla meM adhikatara mAna rahatA hai aura mAna ke mUla meM vizeSa kara ucca gotra se upalabdha susaMyoga nimitta banate haiM / vahA~ yaha ciMtana upasthita karanA cAhiye ki jIva anekoM bAra jAti, kula, bala, tapa, zruta, aizvarya, rUpa aura lAbha Adi hIna athavA ucca prApta karatA hI rahatA hai| uccatA hInatA kA yaha cakra sabhI prANiyoM meM calatA rahatA hai / merI AtmA kabhI alpajJAnI, avivekI, hIna avasthA yA nAsamajhI, mUrkhatA, hoziyArI athavA garIba, amIra, surUpa, kurUpa Adi banI hI hai aura banatI hI rhegii| apanA mada yA dUsare kA tiraskAra karanA, anya kI kisI bhI galatI yA hIna dazA para gussA karanA, apanI kisI bhI guNasaMpannatA meM phUlanA, abhimAna karanA samajhadAra ke liye upayukta nahIM hai / apanI AtmA bhI kaI bAra aMdhatva, badhiratva, gUMgApana, kANatva, kUbaDApana, apaMga, vAmana, zyAmatva, cittakAbarApana Adi anekAneka zarIra kI hIna avasthAoM, hIna yoniyoM, hIna gatiyoM arthAt naraka nigoda Adi 84 lAkha yoniyoM meM apAra du:kha bhogatI bhaTakatI A rahI hai| isa prakAra apanI aura anya kI sabhI avasthAoM kA vicAra upasthita rakhakara apane aMdara rahe mAna-abhimAna ko nirmUla, nirbala banAte rahanA cAhiye / vartamAna meM svayaM ke aneka avagaNa, gaNahInatA, apUNya Adi ko bhI sammukha rakhate hue guNoM, puNyoM Adi ke mAna ko puSTa nahIM hone denA cAhiye / isa prakAra mAna nigraha karane se usase saMbaMdhita utpanna hone vAle krodha ko svataH zAMta 23 / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA rahane kI preraNA, AtmA kI laghutA ke ciMtana se yA ahaMkAra rahita bhAvanAoM se milatI rhegii| ' isI bhA~ti dUsaroM kI sabhI azubha avasthAoM ke sAtha unakI zubha avasthAoM kA, avaguNoM ke sAtha guNoM kA, ciMtana upasthita karate rahane kA abhyAsa karate rahane se, vahA~ bhI mAna kaSAya kamajora hokara gusse ko utpanna nahIM hone degaa| Age dUsare ciMtana ke pahalU ko dikhAyA gayA hai ki apane ghamaMDa gusse ke pratiphala se yadi kisI ko vAcika yA kAyikaM kucha bhI kaSTa diyA jAya to vahA~ yaha ciMtana bhI karanA cAhiye ki sabhI prANiyoM ko du:kha apriya hai, maranA apriya hai, sabhI sukhecchu haiM, jInA saba ko priya hai, kaTu zabda yA tiraskAra ke vacanoM ko koI bhI sunanA nahIM cAhatA hai kiMtu ina sabhI vyavahAroM se prANiyoM ko du:khAnubhava hotA hai / ata: kisI ke sukha ko naSTa karanA, du:kha meM paTakanA, kaise ucita hogA? usakA pariNAma svayaM ke liye bhI hitakArI nahIM hogaa| isa prakAra ke ciMtana se bhI apane gusse ko niSphala karanA caahiye| nibaMdha-9 eka vrata meM doSa to sabhI vrata meM doSa kaise ? ___sukha kI lAlasAoM ke baDhane se athavA duHkha se ghabarA jAne se, vyAkula ho jAne se, sAdhu kA sAdhvA cAra se patana hotA hai / svayaM ke apramattabhAvoM se arthAt vairAgya aura jJAna kI jAgRti hone se punaH utthAna ho sakatA hai / patana ke abhimukha banA sAdhaka pahale eka mahAvrata ko dUSita karatA hai phira rAtri bhojana yukta 6 vratoM meM se kisI bhI vrata ke viparIta AcaraNa karane meM tatpara ho jAtA hai arthAt eka doSa kA prAraMbha hone para dhIre-dhIre aneka doSa praveza hone lagate haiM / moha karmodaya ke balavAna hone para, use niSphala nahIM karane se sAdhaka kI aisI dazA hotI hai| kiMtu jaba moha karma upazAMta hotA hai yA usakA udaya jora kama ho jAtA hai athavA anya kisI puruSArtha se moha kA kSaya-kSayopazama baDhatA hai to sAdhaka punaH apramatta bhAvoM ke ciMtana meM upasthita hotA 24 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA hai / taba vaha vicAra karatA hai ki yaha saba maiMne apane asaMyama bhAvoM se kiyA hai, usake karma baMdha se maM mukta nahIM ho sktaa| isa prakAra vaha jJAna dazA meM pahu~catA hai| ___ yahA~ 6 vrata ke sthAna para 6 kAyA ko parilakSita karake bhI arthaghaTana kiyA gayA hai / tadanusAra sAdhaka prAraMbha meM kisI eka kAyA kI virAdhanA karane lagatA hai / phira 6 kAyA meM se kisI kI bhI virAdhanA karane meM tatpara hotA rahatA hai| yahA~ sUtra kA artha khIMcatAna karake ekAMta rupa se kiyA jAtA hai jo ki yogya nahIM hai / yathA- eka vrata dUSita karane vAlA niyamata: sabhI vrata dUSita karatA hai / eka kAyA kI virAdhanA karane vAlA niyamata: sabhI kAyA kI virAdhanA karatA hai, yaha artha samajha bhrama ke kAraNa cala paDA hai / naya yukta vivekamaya artha-bhAva Upara spaSTa kara diyA gayA hai / ekAMtika artha nahIM karanA caahiye| .. . nibaMdha-10 mamatva tyAgane kA upadeza kisako sAdhu ko mamatva rakhane kA aura mamatva kI buddhi prakRti rakhane kA bhI sUtra meM niSedha kiyA gayA hai aura yaha bhI kahA gayA hai ki vahI muni saMyama mArga ko samajhA hai jisakA kisI meM bhI, kahIM para bhI mamatva bhAva nahIM hai| yaha jAna-samajhakara buddhimAna sAdhaka lokavRtti aura lokasaMjJA arthAt saMsAra pravAharUpa mamatA mUrchAbhAva kA tyAga karatA huA saMyama meM puruSArtha kare / vaha pATha yaha hai- je mamAiya maI jaMhAi, se z2ahai mamAiyaM / se hu diTThapahe muNI, jassa Natthi mamAiyaM / taM pariNNAya mehAvI, vidittA logaM, vaMtA loga saNaM, se maimaM parakkamejjAsi / ataH sAdhu ko ziSya ziSyA kA, zrAvaka samAja kA tyAga nahIM karanA hai kiMtu inake prati mamatva buddhi kA sadA tyAga rakhanA Avazyaka hai / kyoM ki mamatA mUrchA hI parigraha hai| isake atirikta sAdhu ko rati arati rUpa mana kI caMcalatA kA tyAga karanA hotA hai / vaha sAdhaka jIvana meM rati bhAva aura arati bhAva donoM ko nahIM Ane de, nahIM rahane de, kiMcit bhI rati arati ko 25 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA sahana nahIM kare arthAt mana ko pUrNa sthira taTastha samabhAva meM rakhe / manojJa amanojJa zabdAdi pA~coM viSayoM ke saMyoga meM sahanazIla bane / ihalaukika pudgala saMyogoM meM AnaMda aura kheda donoM se dUra rhe| isa prakAra muni mamatA mUrchA bhI na kare, mamatva buddhi bhI na rakhe, mana kI caMcalatA ko bhI kama kare tathA paudgalika AnaMda aura daHkha donoM meM taTastha rahe, Asakta na bane kiMtu sabhI prakAra se, sabhI saMyogoM meM avasthAoM meM karma kSaya karane meM lagA rahe / aMta meM yaha bhI kaha diyA gayA hai ki vaha AhAra meM bhI mamatva bhAva na rakha kara tyAga bhAva rakhe / acche evaM manojJa khAdya padArthoM kA tyAga kara prAMta, rUkSa bhojana meM saMtuSTa rahe / aMta meM upasaMhAra karate hue kahA gayA hai ki ukta mamatva, mamatva buddhi, rati-arati bhAva, pudgala AnaMda, isa laukika AnaMda aura AhAra kA AnaMda ye sabhI vRttiyA~ choDane vAlA muni saMsAra pravAha ko pAra kara sakatA hai athavA pAra kiyA hai, mukta huA hai, vahI vAstava meM virati bhAva meM upasthita hai / isa prakAra muni jIvana meM to mamatva aura mamatva buddhi tathA sUkSmatama mamatva rUpa rati arati, mana kI caMcalatA, vyagratA, Asakti sabhI ke tyAgane kA dhruva upadeza hai / jo AcA.a.2 ke chaTe uddeze ke prAraMbha ke sUtra meM hai| nibaMdha-11 pravacana meM viveka evaM viSaya .. upadeza dene meM svArtha aura saMkIrNa bhAva na honA cAhiye / upadeza kA icchuka vyakti garIba amIra koI bhI ho, upadeza sunAne meM bheda bhAva nahIM rakhe, ruci pUrvaka hArdika lagana se sunAve / eka ko harSa se, eka ko durmana se sunAve, aisA na kare / upadeza ke viSaya kA nirNaya aura usakA vivecana viveka buddhi ke sAtha kare / zrotA ko virodhabhAva utpanna hove vaisA nahIM bole, Avaveka se manamAnA upadeza denA zreyaSkara nahIM hotA hai / sAmane vAlA vyakti athavA pariSada kI mAnasa dazA yA vicAra dazA kA anubhava rakhate hue unakA kucha hita ho, vaha kisI bhI taraha karma baMdha se yA 26 / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA Azrava se mukta ho sake, isa taraha vicAra pUrvaka, viveka pUrvaka upadeza deve / vahI sAdhaka sabhI apekSAoM se saba prakAra kI buddhimattA se vicakSaNatA se pravartana karane vAlA hai, jo kahIM bhI pApa se lipta nahIM hotA hai, karma baMdhana se mukta hone kI anveSaNA karatA hai arthAt karma baMdhana se svayaM bhI alaga rahe, dUsaroM ko bhI karmabaMdha se dUra karane meM prayatnazIla rahe; vahI saMyama kA, mokSa mArga kA kuzala jJAtA hai / isa prakAra yahA~ muni ke upadeza kA viveka jJAna batAyA gayA hai / prazna-sAmAnyatayA muni kina viSayoM para upadeza de, tAki kisI ko bhI virodhabhAva na ho aura unakA hita ho? uttara- isa viSaya kA kathana chaThe adhyayana ke pA~cave uddezaka meM kiyA gayA hai, vaha isa prakAra hai- dharmiSTa yA dharma se anabhijJa koI bhI vyakti dharma zravaNa kI bhAvanA se upasthita huA ho unheM muni (1) saMti- samabhAva, kSamAbhAva athavA jIvAdi tattvoM ke astitvabhAva kA; dharma, adharma, pApa ke svarUpa kA, (2) virati- hiMsA asatya Adi pApa tyAga evaM vrata niyamoM ke vizleSaNa kA, (3) upazAMtikaSAya tyAga kA, (4) mokSa preraka- saMsAra mukti dAyaka viSayoM kA, (5) soyaM- bhAvoM kI pavitratA kA, (6) saralatA- niSkapaTatA kA, (7) laghutA- namratA, vinayabhAva, aparigraha bhAva kA, (8) ahiMsAsatya Adi viSayoM kA athavA dRDhatA pUrvaka, doSarahita vrata pAlana kA, ityAdi viSayoM para prasaMgAnusAra vivekapUrvaka kathana kare / bolane meM khuda ko parezAnI na ho evaM sAmane vAle zrotAoM kA kisI bhI prakAra se tiraskAra, apamAna Adi rUpa AzAtanA, avahelanA na ho; .. anya bhI kisI prANI ko du:khadAI ho aisA pravacana sAdhu na kare / saMpUrNa anAsAtanAtmaka arthAt sarva jIvoM ko sukhakArI, saMsAra se evaM karma baMdha se tArane vAlA, mukta karAne vAlA upadeza deve / .. kisI prakAra ke rAga dveSa kI mUla bhAvanA se, hRdayakI kaluSatA se, kaTutA se, kisI ko duHkhakArI upadeza na kare / upadeSTA kA hRdaya upadeza ke samaya pUrNa pavitra, zAMta, hitakArI aura sahajabhAva yukta honA cAhiye / / 27 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA nibaMdha-12 samyagdRSTi ko pApa nahIM lagatA yA sAdhu ko isa adhyayana ke dUsare uddeze meM isa viSayaka sUtra isa prakAra haisamattadaMsI Na karei pAvaM / AyaMkadaMsI Na karei pAvaM / isake pUrva vAkya hai- tamhAtivijjo paramaM ti NaccA / tamhA-isaliye; ativijjo ati vidvAna, parama vidvAna, uttama jJAnI, paramajJAnI, paramaM ti NaccA-mokSamArga ko samajhakara; samattadaMsI-sadA samatvadarzI banakara, sadA samatva meM ramaNa karane vAlA hokara; Na karei pAvaM-pApa karmoM kA AcaraNa nahIM karatA hai| usI prakAra AtaMkadarzI-karmoM ke AtaMka ko bhalIbhA~ti samajhakara, karma svarUpako samajhakara, unase sAvadhAna rahane vAlA AtaMkadarzI kahA gayA hai| vaha bhI pApa karma kA AcaraNa nahIM karatA hai / dazavaikAlika sUtra meM yatanA pUrvaka saMyama pravRtti karane vAle ko pApakarma kA baMdha nahIM karane vAlA kahA hai| kyoM ki vaha yatanA bhAva meM aura AcaraNa meM ramaNa kara rahA hai / usI prakAra yahA~ samatva meM ramaNa karane vAloM ko aura karmoM se sAvadhAna rahane rUpa apramatta bhAva meM ramaNa karane vAloM ko bhI pApa AcaraNa karane kA niSedha kiyA hai| jisase pApa baMdha kA niSedha to svata: ho hI jAtA hai| vikalpa se samyagdRSTi artha samatta kA kiyA jAtA hai aura apekSA se ghaTita bhI kiyA jAtA hai| kiMtu yahA~ zItoSNIya adhyayana ke prasaMga meM samatva artha adhika upayukta hai aura prAcIna TIkAkAra ne yaha artha kiyA bhI hai| nibaMdha-13 je ega jANai se savva jANai kA matalaba artha paraMparA meM isa sUtra ke zabdoM para mAtra dRSTipAta karake tattva dRSTi kA artha pracalita hai / isa kAraNa kucha prAsaMgikatA samajhane meM kaThinAI hotI hai / isa AcArAMga sUtra meM zabdoM ke artha karane kI jo paddhati aneka jagaha svIkAra kI gaI hai usI taraha yahA~ bhI anya / 28 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA prakAra se zabdArtha kiyA jAya to ukta kaThinAI samApta ho sakatI hai| vicAraNA :- isI adhyayana ke prathama uddezaka meM eka vAkya aura usakA artha isa prakAra hai- paDilehiya savvaM samAyAya = yahA~ para pratilekhanA zabda kA bhAvAtmaka artha kiyA gayA hai / sarva zabda kA saMkhyAtmaka artha na karake sarva virati kA saMkSipta rUpa mAnakara prasaMgAnukUla artha kiyA hai, uparokta karma saMbaMdhI 'saMpUrNa' svarUpa ko jAna-samajhakara, usakA vicAra kara, savvaM saMyama sarvavirati ko svIkAra karanA caahiye| isI vidhi se prazna gata sUtra ke pUrva AtmA kI, kaSAya kI aura svakRta karma kSaya kI bAta kI gaI hai aura usa sUtra ke bAda bhI pramatta apramatta sAdhaka kI bAta kI gaI hai / usase Age bhI saMpUrNa uddeze meM indriya vijaya, karmajaya, saMyamapreraNA Adi viSayoM kA saMgraha hai / ataH isa sUtra kA artha bhI prasaMga anusAra isa prakAra karanA cAhiye- jo eka Atma svarUpa ko jAna letA hai, Atma tattva ko acchI taraha samajha letA hai arthAt AtmA ke janma-maraNa, karmabaMdha, saMsAra bhramaNa aura punaH karmakSaya evaM mukti prApta kara sakane taka kI sabhI avasthAoM ko jAna, samajha letA hai, hRdaya meM zraddhA se dhAraNa kara letA hai vaha savvaM sarva virati-saMyama ko bhI samajha letA hai / saccA zreSTha jAnanA vahIM hai ki jisake sAtha usakA svIkAranA arthAt AcaraNa karanA bhI hotA hai / isa prakAra isa sUtra kA yaha artha haA ki- jo eka AtmasvarUpa ko samajha letA hai, vaha saMyamasvarUpa ko bhI samajha letA hai, svIkAra kara letA hai / jo saMyama ko samajhakara svIkAra letA hai, vaha AtmA ke svarUpa ko bhalI bhA~ti-acchI taraha jAna samajha letA hai| yahA~ isa sUtra ke pahale aura pIche saMyama kA hI viSaya hai aura adhyayana bhI 'zItoSNIya' saMyama grahaNa pAlana saMbaMdhI hai / isI ke * anurUpa isake Age ke sUtra aura unake artha isa prakAra haiM- savvao pamattassa bhayaM / savvao appamattassa Natthi bhayaM / - pramAdI ko= saMsArI ko, pApa tyAga na karane vAloM ko sarvatra bhaya lagA rahatA hai / / 29 / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA pApa tyAgI, saMyamI, apramatta ko koI bhaya nahIM rahatA hai / vaha saba taraha se nirbhaya ho jAtA hai / athavA sarva prakAra se jo pramAda meM paDe haiM unako bhaya karmabaMdha aura duHkha kI prApti hotI hai aura jo sarvathA apramatta bhAva, saMyama bhAva meM lIna rahate haiM, unheM karma baMdha aura duHkha rUpa koI bhaya nahIM hotA hai / yaha praznokta sUtra ke bAda kA sUtra hai / isameM bhI saMyamalakSI viSaya kA prarUpaNa hai / isake Age- je egaM NAme se savvaM NAme, je savvaM NAme se egaM NAme / - jo eka AtmA ko vaza meM kara letA hai, usa para kAbU pA letA hai; vaha mana evaM indriya sabhI ko vaza meM kara letA hai / jo mana aura indriyoM para kAbU pA letA hai vaha avazya AtmavijetA hokara Atmadamana kara letA hai / yahA~ para kaSAya aura karma ko lekara bhI samajhAyA jAtA hai / usameM anaMtAnubaMdhI aura anya kaSAya liyA jAtA hai athavA moha karma aura anya karma liyA jAtA hai| phira bhI AtmA mana aura indriya saMbaMdhI artha adhika anukUla hai| .. dukkhaM logassa jANittA, vaMtA logassa saMjogaM, jaMti vIrA mahA jANaM, pareNa paraM jaMti, NAvakaMkhaMti jIviyaM / - saMsAra ke du:khoM ko jAnakara vIra puruSa samasta saMsAra saMbaMdhI saMyogoM kA tyAga kara saMyama sAdhanA meM laga jAte haiM aura sAdhanA meM Age se Age bar3hate rahate haiM / kabhI bhI punaH asaMyama jIvana kI cAhanA nahIM karate haiM / egaM vigiMcamANe puDho vigiMcai, puDho vigiMcamANe egaM vigiMcaijo eka krodha kaSAya ko dUra karane meM, choDane meM saphala hotA hai vaha anya mAna mAyA lobha kaSAya ko bhI tyAga sakatA hai aura jo anya mAna, mAyA, lobha Adi kisI ko bhI tyAgane meM saphala hotA hai, vaha krodha kA bhI tyAga kara sakatA hai / tAtparya yaha hai ki jo kisI bhI eka kaSAya ko dUra karane meM, usa para vijaya pAne meM saphala ho sakatA hai, vaha anya kisI bhI kaSAya para vijaya prApta kara sakatA hai, AtmA se unheM alaga kara sakatA hai / anyatra bhI kahA gayA hai- vigiMca kohaM, avikaMpamANo, imaM NiruddhAuyaM saMpehAe / yahA~ para bhI krodha ko dUra karane meM vigiMca zabda kA prayoga kiyA gayA hai| isI ko lakSya meM rakhakara hI Upara 'vigiMca' zabda kA artha kiyA gayA hai / | 30 - - - - - Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA saDDI ANAe mehAvI, logaM ca ANAe abhisameccA, akuobhayaMbuddhimAna sAdhaka jinAjJA meM zraddhA kare aura jinAjJA ke anusAra zraddhA pUrveka saMsAra bhramaNa svarUpa ko samajha kara, ciMtana kara saMyama svIkAra kare athavA sarva jIvoM ko abhaya dAna de / atthi satthaM pareNa paraM, Natthi asatthaM pareNa paraM / - saMsAra meM eka eka se baDhakara pApa kArya haiM / kiMtu samasta pApa ke tyAgarUpa saMyama to eka hI hai / hiMsA jhuTha Adi vividha prakAra ke pApa haiM jaba ki una saba kA pUrNa rUpeNa tyAga kI apekSA saMyama eka hai / yahA~ saMyamI ke asaMkhya saMyama sthAna rUpa Atma pariNAmoM kI apekSA nahIM hai kiMtu bAhya pApa tyAga rUpa saMyama vidhi kI apekSA hai / ___ isa prakAra yaha pUrA adhyayana saMyama AcAra vAlA hai / tadAnusAra "je egaM jANai se savvaM jANai"sUtra kA artha saMyama kI apekSA hI karanA cAhiye / nibaMdha-14 . zarIra ke prati upekSA evaM apekSA donoM isa adhyayana meM zarIra ke prati utkRSTa darje kI upekSA aura nirmoha bhAvanA yukta AcaraNa kA upadeza diyA gayA hai / mAnava zarIra ko anupama avasara samajhakara isa zarIra se jitanA adhika tapa saMyama kA sAra nikala sakatA hai, nikAla lenA cAhiye / isa zarIra kA tanika bhI moha nahIM karake ise aisI bhAvanA se dekhanA cAhie ki yoM hI ise logoM ke dvArA jalA diyA jAyegA to phira usako puSTa karane kI apekSA tapa se sukhA DAlane meM, kRza karane meM aura aMta meM asthi paMjara sA kara dene meM buddhimattA hai / Agama zabdoM meM mAMsa aura khUna ko kama kara dene kI, zarIra kRza kara dene kI spaSTa preraNA hai tathA ganne ko pIlane aura dubArA, tibArA, prapIDana, niSprIDana kiyA jAne ke samAna bArambAra vikaTa tapa ke dvArA mAnava bhava aura mAnava deha kA pUrA kasa(sAra) nikAlane kA mahAna Adarza upadeza diyA gayA hai / ... itane utkaTa vikaTa upadeza preraNA pravAha ke sAtha eka viveka bhI rakhA gayA hai| jisameM itanI baDI zarIra upekSAoM aura nirmohatA ke 31 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA sAtha apekSA kA tattva bhI nihita hai / vaha yaha hai ki ina mahAna vairAgya pUrNa vikaTa tapa sAdhanAo ke sAtha sabase baDA viveka yaha bhI honA cAhiye ki jJAna aura vairAgya se paripUrNa isa zarIra nirapekSa nirmoha sAdhanA meM AtmA ke samAdhi bhAvoM kI uccatA, aMtarmana kI prasannatA aura utsAha barAbara hai yA nahIM ? Atma pariNAma, Atma samAdhi suMdaratama hai to usa utkaTa sAdhanA ko baDhAte hI rahanA cAhiye aura yadi Atma samAdhi meM, Atma ucca bhAvoM meM rukAvaTa pratIta ho, zArIrika kSamatA kA ullaMghana ho to kucha zarIra ko virAma dekara punaH sAdhanA ko balazIla banAne kA viveka rakhanA cAhiye / viveka lakSya nahIM hone para aviveka ho jAne para kabhI nukazAna bhI ho sakatA hai| . isa prakAra sarvajJokta isa jinazAsana meM utkaTa aura ghora sAdhanA meM bhI viveka sarvatra apekSita hai / apanI vAstavika kSamatA hai to ghora se ghora duSkara tapa sAdhanA ke liye bhI niSedha nahIM, preraNA hI hai| aise preraka kucha Agama vAkya ye haiM- iha ANAkaMkhI paMDie aNihe, egaM appANaM saMpehAe dhuNe sarIraM / kasehi appANaM, jarehi appANaM, jahA juNNAI kaTThAI havvavAho pamatthai / evaM attasamAhi, aNihe / - jinAjJA kI AkAMkSA, apekSA rakhane vAlA paMDita muni apanI AtmA ke ekatva kA vicAra kara zarIra se apane bhinnatva kA vicAra kara zarIra ko dhuna DAle / matalaba yaha hai ki karma kSaya karane meM zarIra ko lagA deve, kRza kara deve, jIrNa kara deve / jisa taraha agni jIrNa kASTa ko zIghra naSTa kara detI hai, usI taraha zarIra ke mAdhyama se karmoM ko naSTa kara de / ___ yahA~ aMtima vAkya meM viveka aura zarIra kI apekSA kI bAta kahI hai ki evaM attasamAhie- isa prakAra karate hue bhI samAdhi kA dhyAna rakhe / kiMtu aNihe- zarIra ke prati moha bhAva nahIM karate hue / isa prakAra zarIra kI nirmohatA ke sAtha Atma samAdhi-sahanazIlatA = prasannatA kA bhI nirdeza kiyA gayA hai| anya bhI vAkya isa prakAra hai - AvIlae pavIlae NippIlae, jahittA puvva saMjoga, hiccA uvasamaM / vigiMca maMsa soNiyaM, esa purise davie, vIre, AyANijje viyaahie| | 32 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA je dhuNAi samussayaM, vasittA baMbhaceraMsi / bhAvArtha prAyaH Upara kaha diyA hai / vizeSa yaha hai ki saMyamI ko lakSya karake yaha upadeza kiyA gayA hai / aisI zarIra nirmohI utkaTa sAdhanA karane vAle ko Adarza saMyamavAna, vIra, pUjanIya batAyA gayA hai / jo saMyama meM(brahmacaryavAsa meM) sthira rahakara 'samussayaM' isa zarIra ko aura karma samUha ko kSaya karane meM lagA rahatA hai| ___ yaha Adarza upadeza una mokSa sAdhakoM ke prati lakSya vAlA hai, jinheM saMyama grahaNa karane ke bAda karma kSaya kara zIghra mukti prApta karane mAtra ke lakSya se, isa mAnava deha kA utkRSTatama sadupayoga kara saMpUrNa lAbha prApta karanA hotA hai| kiMtu jo saMyama grahaNa karane ke bAda karma kSaya karane mAtra ke lakSya ke sAtha aneka sAmAjika, aihika uddezyoM meM yA zarIra prati nirmoha bhAva kI kamI meM tathA saMvega nirveda bhAva kI sustI meM pravahamAna hote haiM, unake liye ukta AcaraNa azakya jaisA lagatA hai / mokSa prApti kI utkRSTa lagana aura utsAha ke binA uparokta zarIra nirmohatA kI parAkASTA kA AcaraNa saMbhava nahIM hai / . susta utsAha ke sAdhakoM ko cAhiye ki ve apane jIvana meM punaH isa sUtra se preraNA pAkara, jJAna ciMtana evaM vairAgya ke siMcana se avazeSa jIvana meM yA aMtima jIvana meM sUtrokta nirmoha bhAva, Atma jAgRti ko paidA kara karmoM kA kSaya karane meM apanI pUrNa zakti lagA deve / nibaMdha-15 saMyama ke saMzaya aura bAdhaka sthAna evaM viveka * * uttarAdhyayana sUtra ke 16 veM adhyayana meM dasavidha brahmacarya samAdhi, sAvadhAnI kA varNana karane ke bAda meM 14 vIM gAthA meM kahA hai- saMkA ThANANi savvANi, vajjejjA paNihANavaM // . anya bhI samasta zaMkA sthAnoM ko arthAt brahmacarya bhAvoM ke bAdhaka tattvoM ko jAnakara unakA pUrNatayA tyAga kare, varjana kare, una pravRttiyoM se alaga rahe / uttarAdhyayana kI isa gAthA meM Aye saMkA ThANANi zabda ke anurUpa yahA~ AcArAMga ke isa adhyayana meM saMsaya zabda se viSaya prAraMbha kiyA gayA hai, yathA- saMsayaM pariyANao, saMsAre Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA pariNNAe bhavai / saMsayaM brahmacarya pariNAmoM meM saMzayAtmaka sthiti paidA karane vAle samasta tattvoM ko, pariyANao arthAt jJa parijJA se jAnakara pratyAkhyAna parijJA se unakA varjana karane vAlA arthAt aise samasta zaMkA sthAnoM ko, pariNAmoM ko, cala vicala kara dene vAlI pravRtiyoMAcaraNoM ko, samajhakara unakA jo tyAga karatA hai, unase dUra rahatA hai aura brahmacarya ke pariNAmoM ko dRDha aura nirmala rakhatA hai, vahI 'saMsAre pariNAe'saMsAra kA tyAga karane vAlA arthAt saMsAra mukta hone vAlA ho sakatA hai / jo brahmacarya meM zaMkA paidA karane vAlI pravRttiyoM ko samajhe nahIM athavA samajhakara unase dUra rahe nahIM, apane ko unase surakSita rakhe nahIM, vaha saMsAra kA tyAga karane vAlA yAne mukti prApta karane vAlA nahIM hai| __je chee-jo kuzala, vivekI, mokSArthI saMyama sAdhaka hote haiM, se. sAgAriyaM Na sevai-ve kuzIla kA sevana kadApi nahIM karate haiM / kiMtu koI niSphala sAdhaka kaTu evaM avijANao-maithuna kA sevana karake bhI apane usa asad AcaraNa ko chipAtA hai, guru ke samakSa bhUla prakaTa kara, AlocanA kara zuddhi bhI nahIM krtaa.| vaha usakI biiyA maMdassa bAlayA-maMdabuddhivAle samaya para viveka se AtmasaMyama yA AtmarakSA nahIM kara sake, isaliye viveka buddhihIna hai / aise sAdhakoM kI dvitIya ajJAnatA mUrkhatA hai ki jo doSa kI zuddhi bhI nahIM kare yA pUchane para bhI anajAna bana jAve, vaha svayaM ke liye hI karmoM se bhArI banane meM duharA aparAdha ho jAtA hai / isaliye saMyama sAdhanA meM tatpara sAdhaka ko pahale se hI sAvadhAna rahanA cAhiye arthAt zaMkA sthAna brahmacarya ke saMzayakArI sthAnoM se sAvadhAna rahate hue laddhA huratthAkadAcit kAma bhoga sevana ke saMyoga yA pariNAma upasthita ho jAya to bhI paDilehAe AgamittA-ciMtana anuprekSaNapUrvaka apane kartavya ko jAnakara yA gupta doSa sevana ke pariNAma kA vicAra kara, ANavijjA aNAsevaNayAe apanI AtmA ko kuzIla sevana nahIM karane ke liye hI AjJApita kare, AjJA de arthAt AtmA para anuzAsana-aMkuza rakhakara kadApi kuzIla sevana nahIM kare / pAsaha ege rUvesu giddhe pariNijjamANe- strI ke rUpoM me Asakta 34 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA hokara vividha pariNati meM pariNata hone vAle kaI eka jIvoM ko yA sAdhakoM ko dekho ki unakI kyA dazA hotI hai ? ettha phAse puNo puNo- ve bAraMbAra kaSToM ko prApta karate haiN| unheM isa bhava meM apamAna, asammAna aura vividha yAtanAe~ tathA tiraskAra kI prApti hotI hai / bhavAMtara meM durgati ke aneka du:khoM ko bhugatanA paDatA hai| yaha jAnakara saMzayakArI sthAnoM ko, brahmacarya meM khatare kI sthiti paidA karanevAlI pravRttiyoM ko jAnakara evaM samajhakara unakA tyAga karane meM sAvadhAna rahanA caahiye| aisI sAvadhAnI rakhane vAlA sAdhaka nirAbAdha rUpa se brahmacarya meM saphala ho sakatA hai / prazna- bAdhAkArI-saMzayakArI sthAna kauna se haiM ? uttara-yaha spaSTIkaraNa prastuta adhyayana meM nahIM hai kiMtu uttarAdhyayana sUtra, dazavaikAlika sUtra, praznavyAkaraNa sUtra evaM AcArAMga sUtra ke dvitIya zrutaskaMdha ke bhAvanA adhyayana meM una saMzayoM kA, khataroM kA varNana hai / usakA sAra yaha hai ki brahmacarya sAdhaka (1) strI saMparka na baDhAve (2) unake zarIra yA aMgopAMga dekhane meM citta yA dRSTi na lagAve (3) tatsaMbaMdhI ciMtana carcA na kare (4) atyAvazyakatAoM ko choDakara striyoM se sadA dUra rahe (5) AhAra kI maryAdA kA, vigaya sevana ke tyAga kA aura tapasyA karane kA dhyAna rakhe, lakSya rakhe tathA uNodarI tapa karane kA lakSya rakhe (6) zabda, rUpa, gaMdha, rasa, sparza ina pA~coM indriya viSayoM se bhI udAsIna bhAva baDhAtA rahe, unake pravAha meM nahIM bahe / Agama svAdhyAya ciMtana manana dhyAna karatA rahe / AtmArtha preraka Agama upadeza vAkyoM se AtmA ke saMyama brahmacarya ke pariNAmoM ko puSTa karate hue jIvana paryaMta ucca ArAdhanA meM lagA rahe / prazna- brahmacarya meM bAdhA utpanna karanevAle, brahmacarya samAdhi pariNAmoM meM saMzaya yukta sthiti rUpa cala-vicala pariNAma kara dene vAle prasaMgoM ke prati pahale se hI sAvadhAnI rakhane hetu uparokta upadeza viSaya sUcita kiyA gayA hai / kiMtu yadi kisI bhI prakAra kI asAvadhAnI ho jAne se cala vicala pariNAma utpanna ho jAya to kyA karanA cAhiye ? / 35 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agana nibaMdhamAlA uttara- aisI paristhiti meM anAcAra sevana-kuzIla sevana kadApi nahIM karanA cAhiye / kiMtu cala-vicala pariNAmoM kI cikitsA isa vidhi se karanA prAraMbha kara denA cAhiye-ubAhijjamANe gAma dhammehiM indriya svabhAva se prabala bAdhita ho jAne para, prabala rUpa se kAya paricAraNA hetu pIDita ho jAne kI sthiti upasthita ho jAne para arthAt citta kI AkulatA vyAkulatA kuzIla sevana ke liye aMta:karaNa ko utprerita karane laga jAya to sAdhaka ko vilamba kiye binA yogya cikitsA kA tatkAla nirNaya lekara use kAryAnvita kara denA cAhiye / 1. avi NibbalAsae bhojana padArthoM meM atyaMta sAmAnya padArtha hI grahaNa kare / samasta manojJa svAdiSTa viziSTa padArthoM kA tyAga kara alpa dravyoM se hI AhAra pUrNa kare / 2. avi omoyariyaM kujjA-atyaMta jarUrI hone para bahuta kama bhojana karake calA deve, atyadhika uNodarI kare! . 3. avi uDDhe ThANaM ThAejjA=yadi aura AvazyakatA ho to niraMtara adhika se adhika khaDA rahe, kiMtu baiThe yA sove nhiiN| 4. avi gAmANugAmaM dUijejjA-athavA to grAmAnugrAma vihAra kara deve / 5. avi AhAraM vocchiMdejjA athavA to AhAra.kA saMpUrNa tyAga rUpa tapasyA prAraMbha kara de yA AjIvana anazana kara leve / 6. avi cae itthIsu maNaM kisI bhI prakAra se, jisa taraha bhI saMbhava ho strI ke sevana se mana ko nivRtta kara leve / __ strI saMsarga-viSaya sevana meM kabhI to kalpita sukha se pahale duHkha hotA hai aura kabhI kalpita sukha ke bAda du:khoM kA sAmanA karanA paDatA hai| isa prakAra ye strI sukha AtmA ke liye mahAna azAMti aura karma baMdha kI vRddhi karAne vAle haiM kyoM ki isameM moha ke udaya se tIvra Asakti aura aviveka pramukha bana jAtA hai / ataH Atma sAdhakoM ko bhalIbhA~ti vicAra kara bhAvI du:khada pariNAmoM ko jAnakara viSaya sevana nahIM karane meM hI AtmA ko anuzAsita karane meM saphala rahanA cAhiye / viveka yukta koI bhI nirNaya lekara anAcAra se AtmA kI surakSA kara lenI cAhiye / isa saMbaMdhI mUla pATha isa prakAra haipuvvaM daMDA pacchA phAsA, puvvaM phAsA pacchA daMDA / iccete kalahA saMgakarA bhavaMti / taM paDilehAe AgamettA ANavejjA aNAsevaNAe / - Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . , eva Agama nibaMdhamAlA se No kAhie, No pAsaNie, No saMpasArae, No mAmae, No kayakirie, vaIgutte, ajjhappasaMvuDe parivajjai sayA pAvaM, evaM moNaM samaNuvAsijjAsi / phira bhaviSya meM kabhI strI saMbaMdhI kathA vikathA na kare, kAma kathAe~ na kare / vAsanApUrNa yA Asakti dRSTi se striyoM ko na dekhe / paraspara striyoM se saMparka lena dena Adi na kare / unake prati mamatva athavA rAgabhAva nahIM baDhAve / zarIra kA sAjasajjA, vibhUSA vRtti na kare kiMtu vAcAlatA kama karake mauna rakhe, vacana meM viveka kare / pariNAmoM ko saMvRta kare, azubha meM na jAne de, zubha meM saMlagna rakhe / jJAna vairAgya ke saMskAroM kI vRddhi karake Atma pariNAmoM ko parama pavitra rakhe aura pApa kA sadA varjana kare / isa prakAra sAdhutva bhAva kA samyak pAlana kare / . isa sUtra ke AThaveM adhyayana meM aMtima eka cikitsA batAte hue kahA gayA hai ki kisI bhI prakAra se surakSA kara sakanA asaMbhava sA ho jAya to brahmacarya bhaMga na karane ke Agama Adeza pariNAmoM se bhAvita aMta:karaNa yukta hokara phA~sI Adi koI bhI yogya vidhi se apanA jIvana samApta karanA bhI svIkAra kara le / kiMtu strI sevanakuzIla sevana meM apanI AtmA ko kadApi na lagAve / tavassiNo hu taM seyaM, jaM ege vihamAie, tatthAvi tassa kAla pariyAe, se vi tattha viaMtikArae / aisA karane para mRtyu prApta ho jAya to bhI vaha ArAdhaka hai, karmoM kA aMta karane vAlA hotA hai / nibaMdha-16 . ... mana eva manuSyANAM kAraNa baMdhamokSayo isa adhyayana ke dUsare uddeze meM kahA gayA hai ki- se suyaM ca me, ' ajjhatthiyaM ca me, baMdha pamokkho ajjhattheva- maiMne sarvajJoM se zravaNa karake, vicAraNA aura anubhava karake bhI samajhA hai ki jIvoM ke karmoM kA baMdha aura unakA kSaya AtmapariNAmoM se, vicAroM se hI hotA ha / Atma pariNAma sUkSma dRSTi hai aura sthUla dRSTi se use hI ciMtana, manana kahA jAtA hai / ciMtana manana manarUpa sAdhana se hotA hai| zubhAzubha Atma pariNAma ekendriya Adi sabhI jIvoM ke hote haiM / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA _. vyavahAra dRSTi yA sthUla dRSTi meM mana ke manana aura AtmA ke pariNAma ko alaga alaga samajhanA kaThina hone se donoM ko eka hI kara diyA jAtA hai / ata: apekSA se donoM kI samAnatA samajhakara samanvaya kiyA jA sakatA hai| apekSA se mana yoga ke abhAva meM ekendriya Adi ko Atma adhyavasAyoM-pariNAmoM se aura kAya yoga ke mAdhyama se yA vacanayoga ke mAdhyama se bhI alpa karma baMdha hotA hai| - yahA~ ukta sUtra meM gaNadhara prabhu ne apane liye maiM zabda kA prayoga kiyA hai tathA ciMtana aura Atma pariNAma donoM ko usI 'ajjhattha' zabda se kahA hai| nibaMdha-17 zAstroM me 16 roga aura vartamAna ke roga isa adhyayana ke prathama uddeze meM baDe rogoM kA varNana isa prakAra hai- (1) gaNDamAlA (2) koDha (3) rAjayakSmA kSaya roga (4) apasmAra = mRgI roga (5) kANatva (6) jaDatA-lakavA (aMgopAMga cetanA zUnya ho jAnA ) (7) kUNitva-hAthoM kI vikalatA (8) kUbaDApana (9) udara roga-aneka prakAra ke hote haiM / (lIvara kharAbI,gaisa, esiDITI) (10) gUMgApana (11) zotha-sUjana honA (12) bhasmaka roga (13) kampanna roga (14) paMgu-pA~va vikalatA (15) zlIpada-hAthIpagA(sthUla pAMva) (16) madhumeha pezAba saMbaMdhI roga, DAyAbITIja Adi solaha kI saMkhyA ke sAtha ye roga batAye haiM / isase atirikta aneka AtaMka hote haiM, jo tatkAla mRtyu taka pahu~cA dete haiM / ata: uparokta roga to lambe samaya cala sakate haiM / tatkAla mRtyu dene vAle rogoM ko yahA~ AtaMka zabda se kahA hai| kiMtu unakA vivaraNa nahIM diyA hai / 16 baDe rogoM kA nirdeza zAstroM meM aneka jagaha AtA hai / vartamAna meM vividha prakAra ke rogoM ke nAma pracalita haiN| unameM se anekoM kA ina 16 meM samAveza ho jAtA hai / avazeSa rahane vAle kaI to sAmAnya choTe rogoM meM gine jAyeMge aura kaI AtaMko meM gine jaayeNge| isa prakAra vartamAna ke pracalita rogo kA samanvaya kara lenA cAhiye / / 38 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA nibaMdha-18 / * acelatva kA mahAtmya Agama meM susAdhaka muni suAkhyAta dharma ke saMyama meM upasthita hokara sadA karma kSaya karake AtmA ko nirmala banAte rahate haiM / aise ucca sAdhakoM meM se kaI sAdhaka vizeSa karma kSaya hetu acelatva, nagnatva, nirvastra-sAdhanA svIkAra karake rahate haiM / una acela-nirvastra bhikSuoM ke aise saMkalpa nahIM hote haiM ki merA vastra jIrNa ho gayA hai. naye vastra kI yAcanA karU~gA yA dhAgA-sUI lAU~gA, vastroM ko jodUMgA, sInUMgA yA choTe ko baDA banAU~gA, baDe ko choTA banAU~gA, pahanUMgA, odUMgA ityAdi saMkalpoM se ve mukta ho jAte haiM / acela sAdhanA meM vicaraNa karate hue bhikSu ko bAraMbAra tRNasparza kA parISaha evaM garmI, sardI aura DAMsa-macchara ke parISaha bhI bAraMbAra Ate rahate haiM arthAt vastra nahIM hone se vihAra yA gocarI meM garmI ke dinoM meM sUrya kA AtApa sIdhA zarIra para par3atA hai| zItakAla meM zItala havA sIdhI zarIra se TakarAtI hai / bichAne ke ghAsa kA~Te sIdhe zarIra meM cubhate haiM aura nirvastra hone se DA~sa-macchara se koI rakSA nahIM hotI hai / isa prakAra ina parISahoM kI vRddhi se mahAna karma nirjarA hotI hai / anya bhI vividha prakAra ke kaSTa acela nirvastra bhikSu ko Ate hI rahate haiM / ve svecchApUrvaka unheM sahana karate haiM / upadhi nahIMvata hone se halkApana hotA hai aura unheM vividha prakAra ke tapa kI upalabdhi hotI hai / ve acela muni jaisA saMyama dharma bhagavAna ne kahA hai vaisA sabhI prakAra se, pUrNa rUpeNa, samyak vidhi se pAlana karate haiM / isa prakAra una mahAna vIra saMyama sAdhakoM kI sAdhanA anekoM varSoM taka yA pUrva(karoDa pUrva dezona) varSoM taka cala jAtI hai| unakI mahAna sahanazIlatA ko dekho, vicAra karo ki kitanI gajaba kI himmata hotI hai unakI / una prajJA saMpanna sAdhakoM kA zarIra kRza ho jAne se bhujAe~ kRza ho jAtI hai / mAsa khUna bhI atyalpa raha jAtA hai| aise muni aMta meM rAgadveSa kI zreNI ko kATa kara, samApta kara, sacce jJAnI sarvajJa bana jAte haiM / ve acela sAdhaka vAstavika tIrNa, mukta, virata kahe jAne ke yogya hote haiM / vartamAna meM acelatva sacelatva ko lekara 39 / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA do ekAMgI paraMparAe~ cala rahI haiN| kiMtu Agama donoM kA samanvayAtmaka kathana karate haiM / acela sacela donoM dharmo kA niSpakSatA se, anAgraha se, Agama zAstroM me maNDana hI hai / khaMDana nahIM hai / phira bhI paramparAe~ ekAMta mAnyatA kI cala jAtI hai, calA dI jAtI hai, aura calatI hI rahatI hai| samanvaya karake samajhane kI buddhi kuMThita ho jAtI hai / donoM hI eka dUsare kA khaNDana karate rahate haiM / zAstroM ke gahare, gahana-gaMbhIra Azaya ko samajhane ke lakSya se socanA, samajhanA yA samanvaya karanA Agraha meM paDa jAne ke bAda kaThina ho jAtA hai aura usake lie kalpita amogha zastra hAtha meM le liyA jAtA hai ki 9 pUrva ke jJAna binA acelatva aura ekalavihAra kA viccheda ho gayA hai / nibaMdha-19 zAstra ke bIca ke adhyayana kA viccheda kaise mahAparijJA nAmaka sAtavA~ adhyayana Aja upalabdha nahIM hai / saMyama kI, brahmacarya kI vizeSa sAvadhAnI aura paristhitiyoM se pAra hone kI parijJA kA varNana hone se yaha isakA sArthaka nAma samavAyAMga sUtra meM bhI kahA hai| prAcIna TIkA, cUrNi, niyukti evaM anya vyAkhyAoM ke dekhane se lagatA hai ki isa adhyayana meM adhikAMzataH devAMganAoM narAMganAoM janita upasargoM kA mohotpAdaka bhA~ti bhA~ti kA varNana thA aura usase muni ko kiMcit bhI lubhAnvita na hokara, aDiga rahane kA upadeza thaa| sAtha hI kisI prAcIna varNana anusAra asahya upasargoM ke samaya sAmAnya vizeSa sAdhuoM kI surakSA hetu AkAzagAmini Adi sahaja vidyA ke satra bhI the / jisakA yathA samaya tatkAla upayoga kiyA jA sake / mohotpAdaka aura vidyAoM se yukta adhyayana ko likhita karanA yogya nahIM samajha kara devardhigaNi ke zAstra lekhana prasaMga meM anya bahuzrutoM kI sammati se ise vicchinna kara diyA gayA / devardhigaNI ke samaya zAstroM ke saMpAdana kA pUrNa adhikAra AcAryoM ne apane hAtha meM rakhakara hI lekhana kiyA thaa| kyoM ki maukhika jJAna to sImita rahatA hai, kiMtu likhita viSaya Age asImita honA nizcita hai / ata: upasthita AcAryoM, bahuzrutoM kI sammati se 40 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA unhoMne saMpAdana kA pUrNa adhikAra bhaviSya kI hita buddhi se apane hAtha meM rakhA thA, jise anupayukta nahIM samajhanA cAhiye / kaI sUtroM meM Aja bhI naMdI- samavAyAMga sUtra se bhinna varNana jo upalabdha hai, unakA bhI samAdhAna yahI ho sakatA hai / bAkI to vividha kalpanAe~, naye naye prazna hI khaDe karane vAlI hotI h|| ___dRSTAMta ke liye Aja bhI sUyagaDAMga sUtra kA cauthA adhyayana aura usakA bhI dUsarA uddezA strIcaryA se bharA huA hai, jise Aja bhI vAcanA dene sunane meM bahuta saMkoca hotA hai| kiMtu isameM mohotpAdakatA atyalpa hai / jaba ki mahAparijJA adhyayana meM to devAMganAoM dvArA vividha mohotpAdaka tarIkoM kA vistRta varNana rahA thA, isaliye lipibaddha kAla se vichinna samajha lenA jyAdA samAdhAna kAraka hai / niyuktikAra zrI dvitIya bhadrabAhu svAmI devardhigaNI se 40-50 varSa bAda meM hI hue the, una taka kucha paricaya paraMparA rahI, jisase unhoMne niyukti meM isa adhyayana ke nAma kI vyAkhyA aura viSaya paricaya mAtra diyA hai kiMtu isa adhyayana ke sAta uddeze honA batAkara bhI koI sUtra vAkya kA artha vivecana yA jikra nahIM kiyA hai / isase bhI yaha sahaja samajha sakate haiM ki niyuktikAra ke pUrva hI yaha adhyayana vicchinna ho gayA thA aura vaha nikaTa kA samaya devardhigaNI kA aura zAstra lekhana kAla kA hI A pahu~catA hai| bAda meM cUrNikAra ne bhI niyukti ke AdhAra se maMtavya diyA hai / phira TIkAkAra zrI zIlAMkAcArya ne viccheda hone kI bAta mAtra kara dI hai| ullekhanIya yaha hai ki lADanU se AcArya tulasI, muni nathamalajI evaM aneka terApaMtha ke vidvAna saMto ne milakara AcArAMga sUtra prathama zrutaskaMdha kA artha, TippaNa, vyAkhyA atizrama se itane saMta milakara bhI tIna varSa meM pUrNa kiyaa| usameM chaThe adhyayana ke bAda AThavA~ adhyayana prAraMbha kara diyA kiMtu sAtavA~ adhyayana yahA~ kyoM nahIM kahA gayA, isa bAta ko saMpAdakIya, bhUmikA yA pariziSTa, TippaNa Adi pUrI pustaka meM kiMcit bhI sparza bhI nahIM kiyA, yaha bhI eka vicAraNIya aura Azcaryajanaka ghaTita banA hai / isase yaha anumAna sahaja kiyA jA sakatA hai ki baDe-baDe vidvAna Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA saMta bhI isa ulajhana kA hala nahIM nikAla sakate haiM / aisI Agama kI samasta ulajhanoM kA mUla yaha hai ki zAstra lekhana ke samaya jo bhI saMzodhana saMpAdana kA adhikAra lekara kAma kiyA gayA thA, usakA vivaraNa patra itihAsa ke rUpa meM alaga saMkalita nahIM kiyA athavA kiyA hogA to vaha bhI eka do prati hone se vilIna ho gayA hogaa| isakA jvalaMta udAharaNa prazravyAkaraNa sUtra hai / usameM Aja jo viSaya hai, vaha pUrNarUpeNa anya hai / naMdI sUtrameM kahA gayA viSaya kucha aura hI hai / ThANAMga, samavAyAMga sUtra meM bhI praznavyAkaraNa kA viSaya varNana kahA gayA hai kiMtu ina sabhI meM se kisI meM ekarUpatA nahIM hai / jo Aja praznavyAkaraNa kA viSaya hai, vaha ina tIna sUtroM meM kiMcit saMketa rUpa bhI nahIM hai / aise aMga sUtra ko pUrA hI parivartita kara dene para bhI usakA . koI likhita itihAsa una AcAryoM ne surakSita nahIM kiyA hai, yahI ulajhano kA mUla hai| ataH aisA samajha kara baDI baDI ulajhano ko zAstra lekhana kAla ke samaya para kiye gaye sarva sammata saMpAdana ke Upara choDa dene se yogya samAdhAna ho sakatA hai.| sAra- strI parISaha kA mohotpAdaka varNana aura vidyAoM kA saMketa pramukha varNana hone se lekhanakAla meM isa adhyayana kA viccheda kara diyA gayA thA kiMtu samavAyAMga meM se nAma nahIM httaayaa| jisa prakAra ki praznavyAkaraNa nayA kara diyA to bhI usakA naMdI, ThANAMga, samavAyAMga meM paricaya viSaya, jaisA thA vaisA hI rahane diyaa| yaha bhI eka chAdmasthika doSa thA / jisase Aja ke tArkika jijJAsuoM ko ulajhanoM kA sAmanA karanA paDatA hai aura vividha satyAsatya kalpanAe~ karanI paDatI hai / vibhinna adhyayana manana aura anubhava ke AdhAra se ukta nicoDa diyA gayA hai / saMbhava hai isase tArkika jijJAsu sAdhakoM kA kucha samAdhAna ho skegaa| nibaMdha-20 viziSTa sAdhanA aura vyavahAra isa adhyayana ke pA~caveM uddezaka meM eka viziSTa niyama abhigraha 42 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA meM calane kA AcAra batAyA gayA hai, jisameM vastra kI UNodarI tathA AhAra kI svataMtratA kA nirdeza hai / vaha muni svayaM kisI kaSTa yA roga ke kAraNa bhikSArtha na jA sake to bhI kisI kI sevA nahIM letA hai aura zraddhAvAna gahastha sAmane lAkara deve to usase bhI AhArAdi nahIM letA hai kiMtu spaSTa manA kara detA hai / isa adhyayana ke pA~caveM aura sAtaveM uddezaka meM eka-eka caubhaMgI hai| jisakA tAtparya yaha hai ki sAdhanAzIla vRttisaMkSepa ke lakSyavAlA sAdhaka guru AjJA prApta kara pArasparika AhAra vyavahAra ke aneka prakAra se abhigraha kara sakatA hai| usameM vaha apane liye, dUsaroM se AhAra maMgAne kA tyAga kara sakatA hai aura dUsaroM ke liye lAne kA tyAga bhI kara sakatA hai| guru AjJA tathA viveka pUrvaka aise vividha niyama AtmasAdhanA meM puSTi karane vAle hote haiM / aise niyama ekAMgI AtmasAdhanA ke tIvratama lakSya se hote haiM; unameM vyavahAra gauNa ho jAtA hai / aise sAdhakoM kA jIvana lokaiSaNA aura vyavahArikatA se Upara uTha jAtA hai, pare ho jAtA hai / kyoM ki una AcAra niyamoM meM kaSAyamUlakatA nahIM hotI hai / sAdhanA kI pragati hI unakA mAtra lakSya hotA hai / aise sAdhaka anya ko hIna aura apane ko ucca, aisA bhAva bhI nahIM rakha sakate / guru AjJA, Atma lakSya aura viveka, sadvyavahAra ke sAtha aise aneka niyama abhigraha zramaNa kara sakate haiM / ina abhigraha karane vAle sAdhakoM kI donoM caubhaMgI meM eka-eka chUTa bhI rakhI jA sakane kA vidhAna kiyA hai- (1) roga avasthA meM kisI kI sevA kara sakU~gA aura kisI kI sevA le skuuNgaa| (2) svAbhAvika apane liye grahaNa kiye AhAra meM se adhika ho to kisI ko de bhI sakU~gA aura anya se le bhI sakU~gA / . ina niyama abhigrahoM kA uddezya vyavahAra kI upekSA yA khaMDana se nahIM hai kiMtu svayaM ke vRttisaMkSepa tapa yA bhikSAcarI tapa niyama abhigrahoM se karma nirjarA evaM parama nirvANa prApti kA uddezya hI mukhya hotA hai / ina Agama vidhAnoM ke Adarza ko samajhakara hRdayaMgama kara sAdhaka ko lokaiSaNA aura janavyavahAra se pare hokara vRttisaMkSepa ke zreSTha AcAra se AtmaguNoM ko puSTa aura karma samUha ko naSTa karanaM meM prayatnazIla rahanA cAhiye / / 43 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA jo sAdhaka sAmAjikatA, vyavahArikatA, janasaMparka, janakalyANa aura dharmaprabhAvanA ke mukhya lakSya meM pravartita haiM, unheM apane samAja ke samasta sAdhuoM ke sAtha audAryapUrNa vyavahAra rakhakara samAja meM prema aura ekatA sahRdayatA ke Adarza ko upasthita karate hue jIvana jInA cAhiye / jisase ki caturvidha saMgha evaM jinazAsana ke aMga rUpa sAdhu sAdhvI athavA zrAvaka zrAvikAoM meM rAgadveSa, niMdA-vikathA ke mAdhyama se karmabaMdha kI vRddhi na hokara zAMti, prema, pramoda bhAvoM kI vRddhi ho sake / zAMti aura samabhAvoM kI vRddhi hI samasta sAdhanAoM kA saccA phala hai, saccA pariNAma hai, saccI saphalatA hai / sAdhanAoM ke sAtha zrAvaka yA sAdhu ke jIvana meM yadi azAMtabhAva, vaimanasya, niMdA, ghRNA, chalaprapaMca, sva utkarSa, para doSa pracAra Adi pravRttiyA~ yA bhAvanAe~ paidA hotI hai yA ghara kara jAtI hai, to vaha dharma sAdhanA. kA saccA phala nahIM hai| aise kartavyoM se AtmA kA patana hI adhika hotA hai / tapa saMyama sAdhanA kitanI bhI viziSTa ho, ukta avaguNoM se usakA pariNAma zUnya meM calA jAtA hai, 'kAtyA pINyA bhayA kapAsa' kI ukti caritArtha ho jAtI hai / athavA 'aMdhA pIse kuttA khAya' yaha ukti caritArtha hotI hai / tAtparya yaha hai ki Agama nirdiSTa tapa, niyama evaM viziSTa abhigrahoM ke pAlana kI kSamatA baDhAkara yathAsamaya yathAyogya AtmavikAsa karate rahanA cAhiye, kiMtu bhAvoM me pavitratA rakhanA Avazyaka samajhanA cAhiye / bhAvoM meM kaluSatA kisI bhI rUpa meM kiMcit bhI praviSTa nahIM karanI cAhiye / isa bAta kI satata sAvadhAnI rakhakara AtmA ko surakSita rakhanA atyaMta jarUrI samajhanA cAhiye / aisA karane se hI sAdhanA prANayukta raha sakegI anyathA niSprANa sAdhanA khlaayegii| jisa prakAra niSprANa zarIra kitanA bhI suMdara suDola ho, AsapAsa ke vAtAvaraNa ko dUSita karane vAlA hI hotA hai / ThIka vaise hI niSprANa sAdhanA arthAt kaluSita citta yukta sAdhanA kA sAdhaka bhI Asa-pAsa ke sAmAjika vAtAvaraNa ko dUSita kara ubhaya kA ahita adhika karatA hai| ___ ata: AgamoM ke anekAMtika AzayoM ko hRdayaMgama kara svayaM ka jIvana ko aura samAja ke vAtAvaraNa ko suvAsita rakhanA cAhiye / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA nibaMdha-21 .'jAmA tiNNi udAhiyA' kA artha anekAtika isa adhyayana ke prathama uddezaka meM nimna sUtra meM siddhAMta kI anekAMtikatA AcAra ke rUpa meM batAi gaI hai, jise mahAna viveka bhI kahA gayA hai| esa mahaM vivege viyAhie- gAme aduvA raNNe, Neva gAme, Neva raNNe dhammaM / jAmA tiNNi udAhiyA, jesu ime AyariyA saMbujjhamANA samuTThiyA / saMyama aura tapa sAdhanA grAma meM athavA vana meM kahIM bhI ho sakatI hai / ekAMtarUpa se vana meM hI ho, aisA Agraha .yA ekAMta kathana nahIM honA cAhiye / yadi bhAvoM kI zuddhi, pavitratA, viveka aura Atma nigraha meM sAvadhAnI hai, to ubhayatra sAdhanA zakya hai| yadi svayaM kI sAvadhAnI, viveka aura bhAvoM kI pavitratA nahIM hai, to gA~va meM raho cAhe jaMgala meM, kahIM bhI saMyama kI saphalatA nahIM ho sktii| yaha anekAMtadarzana hai| - bAla, yuvAna aura vRddha ye jIvana kI tIna avasthAe~ hai / inameM se kisI bhI avasthA meM bodha pAkara saMnyAsa, saMyama grahaNa kiyA jA sakatA hai| sAvadhAnI prabala ho to kisI bhI avasthA meM saMyama kI saphalatA mila sakatI hai| kiMtu aisA koI ekAMta niyama nahIM kiyA jA sakatA ki 'vRddhAvasthA meM hI saMnyAsa-saMyama grahaNa karanA cAhiye aura bAla vaya meM yA javAnI meM dIkSA nahIM lenA' / jainAgama aise ekAMtika nirdeza nahIM karake vaikalpika vidhAna karate haiM / tInoM vayoM ke sAdhaka sAdhanA kA suavasara pAkara saphala sAdhanA kara sakate haiM aura viveka aura sAvadhAniyoM kI kamI hone ke kAraNa koI bhI avasthA meM dIkSita sAdhaka sAdhanA meM asaphala ho jAtA hai| mAna, sammAna, viSaya, kaSAya meM DUba sakatA hai / ata: vaya kA bhI Agraha jainAgama nahIM svIkArate, kiMtu, nirNaya kA viveka aura sAvadhAnI kA viveka rakhane kI sarvatra preraNA kI jAtI haiN| nibaMdha-22 vastra dhonA, raMganA kyA vastra saMbaMdhI viziSTa abhigraha dhAraNa karane vAle sUtrokta una / 45 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA sAdhakoM ko vastra grahaNa karane ke bAda, use hai jaisA hI arthAt milA jaisA hI upayoga meM lenA hotA hai / dhonA, sInA yA nIla Adi padArtha lagAnA vagairaha koI bhI vastra parikarma ve nahIM kara sakate / sAmAnya sAdhu bhI vastroM ko raMgate nahIM hai to abhigrahadhArI sAdhuoM ko vastra raMgane kA koI kAraNa nahIM hotaa| ata: vastra dhone ke sAtha jo raMgane kA saMketa hai vaha dhone ke bAda saphedI yA nIla, Adi padArtha lagAye jAte haiM unheM hI yahA~ 'raMgane' zabda se kahA gayA hai| .. ina rakhe gaye vastroM para ve sAdhaka kisI bhI prakAra kA mamatva nahIM rakhate evaM corI Adi ke bhaya se unheM chipAkara ke bhI nahIM rakhate / vastroM ko dhone yA raMgane kI sUtrAjJA kA Azaya :- isa adhyayana meM vastra ko dhone raMgane kA niSedha aura vidhi bhI kahI hai| inakA sUtrAzaya aura sUtrAjJA isa prakAra samajhanA cAhiye- jaba sAdhu vastra ko grahaNa karatA hai taba use zakya 'aura sulabha sthiti meM aise hI viveka se vastra lenA cAhiye ki vaha vastra, grahaNa karake sIdhA upayoga meM liyA jA sake / vastra ko lete hI usake saMbaMdhI parikarma dhonA Adi yA sIvana Adi na karanA paDe aisA dhyAna rakhakara vastra lenA / isI kAraNa jahA~ vastra nayA grahaNa karane kA vidhAna kiyA jAtA hai vahIM para na dhoejjA, na raejjA pATha rahatA hai arthAt jaisA taisA vastra le lenA phira use dhonA yA nIla vagairaha lagAkara dAga Adi ko nahIM dikhane yogya banAnA, aisI pravRtti sAmAnyata: nahIM karanI paDe, yaha viveka avazya rakhanA caahiye| yaha Azaya sUtrakAra kA spaSTa rUpa se aura sahI rUpa se samajhane yogya hai| sAmAnya aura sthavirakalpI sAdhuoM ko vastra dhone kA sarvathA niSedha karane kA sUtrakAra kA Azaya nahIM hai / vastra grahaNa ke bAda ke satroM meM prathama uddezaka meM spaSTa kara diyA gayA hai ki grahaNa karane ke bAda 'mujhe vastra purAnA aura amanojJa gaMdha vAlA milA hai' aisA socakara alpa yA adhika parimANa meM vastra dhonA, sugaMdhita karanA Adi pravRtti nahIM kare / aisA niSedha karane ke bAda phira vastra kahA~ nahIM sukhAnA, isakI vidhi kahI hai, jisakA tAtparya spaSTa hai ki pahanane yogya vastra upayoga meM lene ke bAda kabhI Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA bhI unheM dhonA Avazyaka hone para use sukhAnA ho to yogya sthaloM para sukhAnA, ayogya jagaha para nahIM sukhAnA / / nizItha sUtra meM prAyazcitta vidhAnoM meM samasta prakAra se vastra dhone mAtra kA prAyazcitta nahIM kahakara, vibhUSA ke liye vastra Adi dhone kA prAyazcitta kahA hai| usase bhI vastra dhone kA ekAMta niSedha nahIM hotA hai| ata: jo niSedha hai vaha naye grahaNa karate samaya viveka se grahaNa karane kI sUcanA ke Azaya se hai| sAmAnya vidhAna aura vastradhArI sAdhu ke prasaMga ke sUtra ko jinakalpI ke liye kaha denA bhI aprAsaMgika hotA hai / nibaMdha-23 bAhya sAdhanA aura AbhyaMtara sAdhanA eka ciMtana .. AcA.AThaveM adhyayana ke pA~caveM, chaTe aura sAtaveM uddezaka meM AhAra saMbaMdhI abhigraha kA varNana hai tathA cauthe se sAtaveM taka cAroM uddezakoM ke prAraMbha meM vastra saMbaMdhI abhigraha kA varNana hai / ye abhigraha sthUla dRSTi se bAhyatapa UNodarI aura vRtti saMkSepa tapa meM samAviSTa hote haiM tathApi inake sAtha jo sahiSNutA, loka pravAha yA lokaruci tyAga, zarIra ke prati moha tyAga evaM nispRhatA, sukhaiSitA kA tyAga evaM jinAjJA meM ramaNatA Adi se parimANoM kI vizuddhi evaM Arta raudra dhyAna se rahita hokara dharma zukladhyAna meM hI AtmA kA lage rahanA, sAtha hI abhigrahadhArI una sAdhakoM kA rAta-dina apramAda bhAva se svAdhyAya tathA kAyotsarga meM lage rahanA ityAdi aneka AbhyaMtara tapa sAdhanAe~ hotI hai / karmoM se mukta hone kA mukhya lakSya hone se ve abhigrahadhArI uccakoTi ke zramaNa niraMtara mahAna karmoM kI nirjarA karate hue vimokSa nAmaka isa adhyayana meM sUcita ye saMpUrNa karma vimokSa karAne vAlI sAdhanAe~ karate haiM / jo sthUla evaM sUkSma donoM dRSTiyoM se dekhane para dravya-bhAva ubhayAtmaka sAdhanA vAlI pravRttiyA~ haiM,sAdhanAe haiM, aisA samajhanA evaM zraddhA karanA cAhiye / kiMtu kevala eka hI dRSTi se dekhakara socakara, bAhya pravRtti mAtra hai, aisA kaha kara, ina uttama vimokSa dAyaka sAdhanAoM kI upekSA nahIM karanI cAhiye / ye sAdhanAe~ sthUla dRSTi se bAhya dikhate hue bhI, zarIra ke prati Asakti, mamatva ko ghaTAne Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA vAlI aura deha meM rahate hue dehAtIta avasthA ko tathA saMsArastha hote hue saMsArAtIta, saMsAra vyavahArAtIta avasthA ko dene vAlI hai / . sAra yaha hai ki choTI yA baDI, kaThina yA sarala, kisI bhI jinAjJA vAlI sAdhanA ke sAtha samyagjJAna, samyakzraddhAna tathA samyak prarUpaNA hai, samyag lakSya hai, to ve sabhI sAdhanAe~ AtmA ke liye dravya-bhAva ubhayayukta hokara mukti taka pahu~cAne vAlI hai / ata: jaba jaisA saMyoga, avasara aura utsAha ho taba samyak zraddhA aura samyag lakSya ke sAtha sUtrokta kisI bhI sAdhanAoM ko svIkAra kara apanI maMjila meM Age bar3hate rahanA cAhiye / cAhe ve sthUla dRSTi se AbhyaMtara ho yA bAhya, dravya rUpa ho yA bhAva rUpa, kiMtu yadi tIrthaMkara prabhu ne use upAdeya batAI hai, Agama rUpa jinavANI meM jo AcaraNIya kahI gaI hai, ve sabhI sAdhanAe~ mokSa hetuka hI hai, aisI dRDha AsthA / rakhanI cAhiye / tIrthaMkara prabhu jaisI ucca AtmAe~ bhI gRhatyAga, mahAvrata grahaNa pratijJA, keza loca, paidala bhramaNa, bhikSAvRtti, asnAna, adaMtadhAvana, vividha abhigraha evaM upavAsa Adi vikaTa tapasyA ityAdi sthUla dRSTi se bAhya dikhane vAlI sAdhanAe~ svayaM svIkAra karate haiM tathA upadeza dvArA anya mumukSu prANiyoM ko zrAvakavrata-niyama, sAmAyika, pauSadha, upabhoga- paribhoga ke padArthoM kI maryAdA evaM gRhatyAga kA upadeza dekara saMyama svIkAra karavAte haiM / bAhya liMga vezabhUSA, mukhavastrikA Adi grahaNa karAte haiM aura pratyAkhyAna ke pATha kA uccAraNa bhI karAte haiM / ina sabhI dravya sAdhanAoM ke sAtha jJAniyoM kI dRSTi meM sUkSma dRSTi se bhAvoM kI sAdhanA, aMtarnihita hotI hai / ye sAdhanAe~ tIrthaMkaroM evaM mahAna AtmAoM dvArA Asevita hai, upAdeya hai aura sarvathA hitAvaha hai| ata: jinAjJA meM nirdiSTa ye dharma sAdhanAe~ kisI dRSTi se upekSA karane yogya nahIM kahI jA sktii| phira bhI mAtra ekAMta bhAvavAditA kA cazmA caDhAkara koI apane Apa ko mahA vItarAgadazA meM samajhakara, dezavirati, sarvavirati kI evaM 12 bhede tapa rUpa kisI bhI sAdhanAoM kI, vrata-niyamo kI upekSaNIyatA siddha kare, ina jinAjJA kI sAdhanAoM ke mahatva ko girAne kA prayatna kare to vaha usakI ekAMtavAditA hai, ekAMtikadRSTi 48 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA hai| evaM tIrthaMkarokta sarvavirati evaM dezavirati dharma kI kisI bhI prakAra se pratyakSa yA parokSa rUpa se avahelanA karanA hai| aise vyakti apane Apa ko bhale vItarAga sAdhaka samajhane kA saMtoSa kare, kiMtu sacce arthoM meM ve sarvajJokta mArga kI saccI zraddhA se bhI koSoM dUra ho jAte haiM / kyoM ki ve apanI ekAMtika bhAvavAditA ke Agraha meM tIrthaMkaroM kI aura jinavANI rUpa AgamoM kI bhI adhikatama upekSA hI karate haiM tathA apane hI vicAroM maMtavyoM kA sammAna baDhAte rahate haiM, Agama aura Agama AjJA ko bhulAte jAte haiM / ata: AtmahitaiSI sAdhakoM ko aise ekAMta bhAvoM kI uccatA ke cakkara meM na Akara dravya-bhAva ke sumela se yukta jinezvara kathita vrata-niyama, abhigraha evaM mahAvratoM kI sAdhanA se dUra nahIM bhAganA cAhiye, unakA tyAga nahIM kara denA cAhiye, kiMtu unakI abhivRddhi karate hue bhAvoM ko vizuddha vizuddhatara banAne kA, hRdaya ko pavitra pavitratama banAne kA evaM jIvana meM karuNA, namratA, saralatA, guNagrahaNatA Adi guNoM kI abhivRddhi karate hue, zarIra ke mamatva ko ghaTAte hue, kaSTa sahiSNutA ko bar3hAte hue, kaSAya mukta, sahaja, sarala jIvana banAne.kA prayatna karanA cAhiye aura Agama jJAna meM abhivRddhi karake usI ke svAdhyAya anuprekSaNa meM AtmA ko e kameka kara denA cAhiye / bahirmukhI ciMtano ko mor3akara unheM aMtarmukhI banAte rahanA cAhiye / isa prakAra dravya aura bhAva ke sumela se yukta jinAjJAmaya sAdhanA hI sacce arthoM meM mokSadAyaka bana sakatI hai| saMsAra meM aneka buddhi kauzala vAle mAnava ekAMta mArga batAte rahate haiM / puNyavAna sAdhakoM ko anekAMtika sarvajJokta mArga meM sthiratA ke sAtha gatimAna rahanA caahiye| nibaMdha-24 sacitta aura sacita saMyukta khAdya viveka kisI bhI padArtha ko jaise ki- zakkara miSTAnna Adi ko saMdeha rahita hokara vizvAsa se lene para usameM kIDiyA~ ho sakatI haiM / anya padArthoM meM kuMthue, anAja ke jIva, laTa Adi bhI ho sakate haiM, ye trasa jIva binA dhyAna se pAtra meM khAdya padArtha ke sAtha A sakate haiN| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA . aneka dina purAne khAdya padArthoM meM lIlana phUlana bhI A sakatI hai / yathA- AcAra, murabbe yA miThAI Adi meM / grahaNa karate samaya saMdeha nahIM hone se, bhUla ho jAne se, aise padArtha grahaNa ho jAte haiN| laDDu, barphI Adi ke bhItara bhI phUlaNa ho sakatI hai jo bAhara se svAbhAvika sahaja rUpa se nahIM dikhatI hai / zakkara Adi acitta sUkhe padArthoM ke sAtha jIrA Adi sacitta bIja bhI A sakate haiM / khasakhasa ke dAne, rAI(sarasoM) bhI kiso padArtha meM mila jAne se A sakate haiM / kaI cIjoM ko acitta, zastra pariNata samajhakara grahaNa karane meM A jAte hai, phira sacitta azastra pariNata hone kA mAluma paDatA hai / binA ubAlI harI vanaspati dhaniyA pattI vagairaha kisI khAdya padArtha ke sAtha A sakatI hai| yathA- khamaNa Adi para DAlI gaI dhaniyA pattI vagairaha / isI prakAra kakaDI, dUdhI Adi binA ubAlI kisI prakAra ke rAite meM yA alaga se lene meM A sakatI hai| koI bhI gIle khAdyapadArtha kA rasasvAda bigaDa gayA ho, khaTTA yA mIThA vikRta svAda bana gayA ho to usameM rasaja jIva utpanna ho jAte haiM / miThAI yA anya khAdya roTI Adi meM bhI svAda yA gaMdha bigaDa jAne para yA dahI dUdha bhI kharAba ho jAne para rasaja jIva ho jAte haiN| aise padArtha bhI bhUla se lene meM A jAte haiM / isa prakAra trasa jIva, bIja, phUlana, harita Adi se yukta AhAra sacitta yA sacitta saMyukta grahaNa karane meM A sakate haiM / viveka :- trasa jIva kA aura sUkhe padArtha meM bIja kA nikalanA, zuddha ho jAnA saMbhava ho to nikAla kara acitta khAdyapadArtha kA upayoga kiyA sakatA hai / phUlana aura rasaja jIva vAle padArtha to akhAdya apathya arthAt vikRta hone se paraThane yogya hote haiM / harita vanaspati ke TukaDe yA patte kabhI nikAle jA sakate haiM taba alaga karake zeSa AhAra kA upayoga kiyA jA sakatA hai| acitta pAnI meM kabhI trasa jIva ho sakate haiM, unheM chAna kara zodhana karake pAnI acitta ho to upayoga kiyA jA sakatA hai| una chAne hue trasa jIvoM ko viveka sa jalIya sthAnoM me paraTha diyA jA sakatA hai| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA kabhI sacitta jala bhUla se A jAya to use dAtA ko vApisa kiyA jA sakatA hai / vaise hI bhUla se kisI vastu ke sAtha sacitta padArtha pAtra meM gira jAya athavA koI aviveka se DAla de to usI samaya vApisa kiyA jA sakatA hai / zakkara kI jagaha pIsA huA sacitta namaka A jAya to vApisa diyA jA sakatA hai / ye padArtha dAtA vApasa lenA nahIM cAhe to paraThane kI vidhi se paraTha diyA jAtA hai arthAt pAnI ko jalIya sthAna ke nikaTa yA pAtra sahita paraTha diyA jAtA hai / anya sacitta padArtha aura lIlana phUlana bhI ekAMta meM, polAra meM, kAMTo kI vADa Adi meM paraTha diyA jA sakatA haiM / ni:zaMka acitta zuddha AhAra ho to hI khAnA kalpatA hai / agni para caDha z2Ane ke bAda bhI padArtha kI akalpyatA :- siMga kI kaccI phaliyA~, tAje kacce anAja ke siTTe aura makAI ke bhuTTe vagairaha agni para rakha kara seke jAte haiM / ye thoDe se seke ho, bArambAra ghumAkara nahIM seke ho to agrAhya hote haiM / adhika samaya agni para rakhakara bArambAra ghumAkara seke hoM to pUrNa acitta bane ye padArtha kabhI Avazyaka hone para grahaNa kiye jA sakate haiM / ujjhita- dharmA ho to grahaNa nahIM karanA arthAt pheMkane yogya padArtha gRhastha ne svayaM nikAla diye hoM to grAhya hote haiM / isa prakAra pratyakSa agni para sIdhe rakhe padArtha kA sacitta yA mizra raha sakanA isa adhyayana ke prathama uddezaka meM sUcita kiyA gayA hai| jo padArtha agni para bartana meM caDhAkara aura zIghra haTA liye ho ve bhI agrAhya, mizra sacitta raha sakate haiM / kevala dhuMA dekara pakAye gaye padArtha bhI acitta nahIM mAne jA skte| kyoM ki jaba agni para sIdhe rakhe padArtha bhI pUre tapta nahIM ho jAne se mizra rahate haiM to mAtra dhUMe se pakane vAle padArtha acitta mAna lenA yogya nahIM hotA hai / va . sacitta raha sakate haiM aura unameM bIja bhI sacitta hI rahate haiM / nibaMdha-25 dAna piMDa aura dAna kula jo AhAra kevala yAcakoM ko diyA jAtA hai, gharavAle yA anya gRhastha vahA~ baiThakara nahIM khAte haiM / vaha piMDa agrAhya hotA hai / [ 51 / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA yAcakoM ke liye hI mAtra hone se jaina zramaNa ko lene meM adIna vRtti nahIM hotI hai, dharma kI laghutA hotI hai / sImita dAnapiMDa hone para anya ko aMtarAya hotI hai / kiMtu jahA~ pracura AhAra diyA jAtA hai, khilAyA jAtA hai aura dAtA khuda bhI vahIM khAte haiM, to apanI vidhi viveka ke sAtha jaina sAdhu Avazyaka hone para grahaNa kara sakatA hai / ve dAnapiMDa aura dAnakula isa prakAra ke hote haiM- (1) jahA~ para viziSTa ucca bhojya dAnapadArtha, agra(zreSTha) padArtha, laDDu vagairaha bA~Te jA rahe ho (2) maryAdita banA samasta AhAra hamezA yAcakoM ko diyA jAtA hai vaha 'nitiya piMDa' (pUrNa) kahA gayA hai (3) AhAra jo banA hai usameM se AdhA bhAga alaga kara ke jina gharoM meM dAna kara diyA jAtA hai| usI taraha (4) cauthAI aura (5) SaSTAMza, aSTamAMza, tRtIyAMza AhAra dAna meM kara diyA jAtA hai / ye vibhAga rUpa dAnapiMDa lene meM dInatA aura aMtarAya doSa kI mukhyatA ke kAraNa ye dAnapiMDa lene ke liye una una dAnapiMDa bA~Tane vAloM ke ghara gocarI jAnA nahIM kalpatA hai / inhIM kA nizItha sUtra ke dUsare uddeze meM laghumAsika prAyazcitta vidhAna hai / ye sabhI maryAdita AhAra ke dAna kula ke kathana hai| kiMtu jahA~ dAnapiMDa kI koI sImA nahIM hai, vahA~ aMtarAya doSa nahIM hotA hai aura vahA~ jaina zramaNoM ko yadi sasammAna dene kI bhAvanA ho to adInatA bhI nahIM hotI hai / aisI bhojanazAlAoM Adi se yathA prasaMga jaina zramaNa gocarI kara le to vaha ina sUtroM meM niSiddha nahIM hai| jJAtA sUtra Adi meM sAdhviyoM ke dAnazAlA meM gocarI jAne kA varNana hai / nibaMdha-26 jImaNavAra-baDe bhojana meM gocarI bahuta baDe jImaNavAra meM usa jImaNavAra ke viziSTa svAdiSTa khAdya padArthoM ke Asakti bhAva se zramaNa ko gocarI jAnA nahIM kalpatA hai / isa apekSA Asakti ke kAraNa usa dizA meM bhI jAnA manA hai tathA jisa jImaNavAra-baDebhoja(saMkhaDI) meM vahA~ jAkara ThaharanA paDatA ho, rahanA paDatA ho to vahA~ bhI nahIM jAnA / AhAra kI durlabhatA Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA aura jarUrI paristhiti se aisI moTI saMkhaDI meM jAnA paDe to do koSa se adhika dUra arthAt sAta kilomITara se Age ho to vahA~ gocarI nahIM jAnA kiMtu sAta ki.mI. ke bhItara ho to janAkulatA kA samaya jaba na ho to jA sakate hai / yaha aneka gAMvoM kI, aneka dinoM kI, calane vAlI saMkhaDI kI apekSA hai / sAmAnyatayA kisI bhI choTe baDe jImaNavAra meM Asakti pariNAmoM se jAnA niSiddha hai| kisI ke ghara vyaktigata koI bhI mahotsava ho, aThAI arthAt aThavADiye ke tapa kA ujamaNA(samApti utsava) ho, anya bhI kisI bhI prakAra ke Rtu parivartana Adi kA mahotsava ho usameM anya zramaNa, brAhmaNa Adi ko bhI bhojana diyA jAtA ho to vahA~ anAsakti se aura AvazyakatA se sAdhu gocarI jA sakatA hai jaba ki logoM kI bhIDa nahIM huI ho yA samApta ho cukI ho / grAma, nagara Adi kA koI mahotsava ho, melA yA yakSa mahotsava Adi hoM, vahA~ para jo bhI bhojanazAlA Adi hotI hai, usameM bhI uparokta prakAra se bhikSu yathAprasaMga viveka ke sAtha gocarI jA sakatA hai / yaha niSkarSa isa adhyayana ke dUsare tIsare cauthe uddezaka se prApta hotA hai / cauthe uddezaka anusAra vara-vadhU ke ghara zAdI ke pahele yA zAdI ke bAda ke bhojana Adi prasaMgoM meM bhI uparokta vidhi se jAyA jA sakatA hai / ina tInoM uddezakoM meM niSedha aura vidhAna donoM hai / ataH apekSA batAkara yahA~ ubhayamukhI spaSTIkaraNa kiyA hai| uttarAdhyayana sUtra ke prathama adhyayana ke anusAra jahA~ sAdhu ko . gRhasthoM kI paMkti meM khaDA honA paDe vahA~ jAne kA niSedha kiyA hai / tAtparya yaha hai (1) dInatA na ho, pUrNa sammAna rahe (2) kisI ko aMtarAya na ho (3) dharma kI laghutA na ho (4) Asakti ke bhAva na ho (5) paMkti (paMgata) meM khaDA rahanA na paDe aura (6) bhIDa janAkulatA na ho, aise samaya aura aise sthAna meM viveka ke sAtha sAdhu-sAdhvI Avazyaka hone para gocarI jA sakate haiM / .. yadi bhikSu aise sthAnoM meM gocarI na jAve to zreSTha hI hai / koI bhI tyAga baDhAnA, abhigraha baDhAnA bhI zreSTha hai| kiMtu Agama nirapekSa Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA svamati ekAMtika prarUpaNA nahIM karane kA viveka rakhanA cAhiye aura Agama Azaya ko tathA saMyama niyama ke mukhya hetu ko lakSya meM rakhanA cAhiye / kaI sAdhu sAdhvI Agama nirapekSa vyaktigata jhUThe Agraha meM Agama ke anekAMtika saparisthitika viveka ko nahIM samajhakara, nirdoSa AhAra ko choDakara aneka prakAra ke doSa-AdhAkarma, abhihaDa Adi se yukta AhAra grahaNa karanA svIkAra kara lete haiM / vaha Agama ke anekAMtika jJAna viveka ke abhAva ke kAraNa tathA svamAna ke kAraNa hotA hai, aise aviveka se bacanA cAhiye tathA dInatA yA Asakti vRtti se evaM aviveka se aise sthAnoM meM jAnA bhI nahIM cAhiye / yadi anyatra gocarI sulabhatA se ho sakatI ho to aise sthAnoM meM nahIM jAnA hI upayukta hotA hai| nibaMdha-27 gocarI ke kula samAja ke vyavahAra meM jina kuloM ke sAtha aspRzyatA kA vyavahAra ho athavA jo mAMsAhAra yA anAryatA ke kAraNa ghRNita niMdita kula ho, unameM jaina zramaNoM ko samAja vyavahAra kI pramukhatA se gocarI jAnA Agama meM niSiddha hai arthAt zramaNoM ke liye mukhya gocarI ke samAja hai vaizyavarga, brAhmaNa varga, kSatriya vrg:| unakA jina kuloM ke sAtha paraheja kA vyavahAra ho, vahA~ jAne se ina logo ko apane ghara meM sAdhu kA AnA upayukta nahIM lagatA / isa hetu se zAstra meM binA kisI jAti kA nAma khole ghRNita jugupsita aura niMdita kulo meM sAdhu ko bhikSArtha jAne kA niSedha spaSTa rUpa se kiyA gayA hai aura aniMdita ajugupsita kuloM ke nAma kucha udAharaNArtha diye haiM aura kahA hai ki isa prakAra ke jo bhI anya kula ajugupsita ho vahA~ bhikSu gocarI jA sakatA hai / aise prasaMga meM U~ca nIca zabda se kathana nahIM kiyA hai kiMtu jugupsita ajugupsita zabda se vidhAna kiyA hai, jo sAmAjikatA se saMbaMdha rakhatA hai| jahA~ gautama svAmI Adi ke gocarI jAne saMbaMdhI varNana AtA hai vahA~ U~ca nIca madhyama kala zabda kA prayoga hai vahA~ sarvatra una tInoM Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA prakAra ke kulo meM gocarI jAne kA kathana hai / ve tInoM zabda samRddhi kI apekSA dhanavAna, madhyama aura sAmAnya gharoM ke liye prayukta hai / usakA Azaya itanA hI hai ki kalpanIya sabhI gharoM meM niSpakSa bhAva se gocarI jAnA cAhiye / amIra garIba yA madhyama kA alagAva nahIM karanA cAhiye yA kevala dhanADhaya logoM ke yahA~ hI gocarI jAnA, aisA bhI nahIM karanA cAhiye / ata: sUtrakAra kI donoM jagaha kI apekSAoM ko sahI taraha se samajhakara atyaMta viveka ke sAtha zraddhA, prarUpaNA aura vyavahAra karanA cAhiye / donoM jagaha ke sahI Azaya ko samajhe binA yA apane manamAne saMkalpa yA Agraha se koI bhI ekAMta prarUpaNa meM nahIM paDanA cAhiye / tAtparya yaha huA ki jugupsita(aspRzya) aura lokaniMdita kuloM meM bhikSArtha nahIM jAnA evaM amIra, garIba ke bheda se gocarI nahIM karanA cAhiye / tInoM prakAra ke gharoM meM sAmudAyika gocarI karanA cAhiye / prazna-gocarI jAne yogya udAharaNa rUpa meM kauna se kula kahe haiM ? uttara- isa adhyayana ke dUsare uddezaka meM gocarI jAne yogya udAharaNa rUpa meM nimna kuloM ke nAma haiM; yathA- (1) ugrakula-jAgiradAra Adi (2) bhogakula-pUjya sthAnIya purohita kula (3) rAjanyakula-rAjamitra sthAnIya yA rAja parivAra ke kula (4) kSatriya kula, sainika-rAThoDa Adi (5) IkSvAkukula-RSabhadeva kA kula (6) harivaMzakula-22 veM bhagavAna kA kula (7) gopAloM kA kula (8) vaizya-vaNikakula (9) nApita kula (10) baDhaI (11) koTavAla (12) julAhA ityAdi / anya bhI aise loka vyavahAra meM jo yogya kula hoM, ve sabhI bhikSA yogya kula samajhanA caahiye| nibaMdha-28 vAyukAya kI virAdhanA : eka citana - Agamokta virAdhanA do prakAra se hotI hai arthAt Agama meM virAdhanA(samAraMbha) do apekSAoM se kahI jAtI hai- jIvoM kI hiMsA hone se aura jIvoM kI utpatti hone se / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA jisa prakAra kisI ne dIpaka ko bujhAyA to jIva mare aura kisI ne dIpaka jalA diyA vaha eka sthAna para sthira paDA hai, TyabalAiTa cAla kara dI, yahA~ para agni ke jIva Akara utpanna hue / donoM hI vyakti agnikAya kI virAdhanA karane vAle gine jAte haiM / jIvoM kI utpatti bhI mRtyu kI nimittaka hai / una jIvoM ke janma se hI vahA~ maraNa kI paramparA cAlU ho jAtI hai / jaba taka vaha dIpaka yA TyUbalAiTa jalate raheMge, jIva vahA~ janmate raheMge, marate raheMge / isa nimitta aura paramparA ke pravAha ke kAraNa agni jalAne vAlA, dIpaka TyUba lAiTa jalAne vAlA bhI agnikAya kI virAdhanA karane vAlA ginA jAtA hai / vahA~ macchara, pataMgA Adi trasa jIva utpanna hokara marate haiM, to vaha agni jalAne vAlA una trasa jIvoM kI bhI virAdhanA karane vAlA ginA jAtA hai / kyoM ki yadi usane TyUbalAiTa nahIM jalAI hotI to sekaDoM hajAroM macchara vahA~ nahIM marate, jalAI hai tabhI sekar3oM hajAroM trasa jIva janme aura mare / kisI ne eka bartana meM yA patthara ke khaDDe meM pezAba kara diyA pUrNa baMda vADe meM TaTTI pezAba kara diyaa| antarmuhUrta bAda vahA~ saMmUrchima manuSyoM kI utpatti huI, janma maraNa cAlU huA, to vaha isa aviveka ko karane vAlA saMmUrchima manuSyoM kI virAdhanA karane vAlA ginA jAyegA, paraMparA se virAdhanA tathA janma maraNa kA nimitta hone se / jaba ki vyakti punaH vahA~ Akara kabhI una jIvoM ko sparza bhI nahIM karatA hai, kisI prakAra se una jIvoM ko kaSTa bhI nahIM pahuMcAtA hai| isa prakAra Agama meM virAdhanA karane vAlA do apekSAoM se ginA gayA hai / ThIka isI taraha vAyukAya ke jIvoM kI virAdhanA bhI do taraha se ginI jAtI hai- (1) hama koI bhI kAyA kI yA vacana kI athavA koI bhI yoga spaMdana kI pravRtti karate haiM, usameM vAyukAca kI virAdhanA hotI hai / vAyukAya ke jIva sarvatra polAra sthAna meM bhare hI hote haiM / ve hamArI hara spaMdana pravRtti se marate hI rahate haiN| kyoMki bAdara ekendriya jIva aise hI zarIra nAma karma vAle hote haiM ki sparza mAtra se unheM atyaMta vedanA hotI hai aura anekoM hajAroM yA asaMkhya jIva bhI sparza karana mAtra se marate rahate haiM / ata: jahA~ bhI hana vAyukAya meM rahate haiM, hamArA / 56 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA vAyu ke jIvoM ko sparza hotA hai, hama jo bhI spaMdana karate haiM yA sthira baiThe haiM, to bhI hamAre sparza meM Ane vAle vAyu jIva marate haiM / jisa taraha varSA ke samaya koI pAnI kI bUMda Akara zarIra para paDa gaI to apane sparza se usameM rahe asaMkhya jIva svata: marate rahate haiM / vaise hI vAyu kAya ke jIva hamAre saMbaMdha se sadA sarvatra marate hI rahate haiM / (2) koI phaMka se yA paMkhe se athavA kisI bhI padArtha ko tIvra vega se hilAtA hai, gati karAtA hai, pheMkatA hai, usase havA kI, vAyu kI udIraNA hotI hai, vAyu kI niSpatti hotI hai| usameM vAyukAya ke jIva utpanna hote haiM / jaise dIpaka jalAne se vahA~ agri ke jIvoM kA janma prAraMbha hotA hai, vaise hI havA utpanna hone se vahA~ vizeSa vAyukAya ke jIvoM kA utpanna honA arthAt janma maraNa honA prAraMbha hotA hai / ata: havA paidA karane se jIvoM ke janma maraNa prAraMbha hone ke nimitta kI dUsare prakAra kI virAdhanA samajhanI cAhiye / ___ yogoM kA pravartana kama karane se prathama prakAra kI virAdhanA nyUna nyUnatama hotI jAtI hai aura phUMkanA yA paMkhA calAnA Adi havA karane kA kArya nahIM karane se dvitIya prakAra kI vAyukAya kI virAdhanA bilakula nahIM hotI hai| - saMyama grahaNa karane vAle muni dUsare prakAra kI virAdhanA ke pUrNa tyAgI hote haiM aura usa virAdhanA se bacane ke liye ve hara kArya ko yatanA se viveka se karate haiM / prathama prakAra kI virAdhanA se bacane ke lie ve apanI pravRttiyoM ko ghaTAte rahate haiM, nivRtti kI tarapha baDhane kA lakSya rakhate haiM / Avazyaka aura Agama AjJA vAlI pravRttioM taka hI sImita rahate haiM / Age baDhakara nivRtta sAdhanAmaya jIvana meM adhikatama dhyAna aura kAyotsarga meM samaya pasAra karate haiM / prathama prakAra kI virAdhanA zarIra ke aMdara ke sUkSmatama saMcAra se bhI cAlU rahatI hai, jo kevalajJAnI vItarAgI ke terahaveM guNasthAna ke aMtima samaya taka calatI hai / ... Agama meM zramaNoM ke liye vAyukAya kI ahiMsA ke sabhI varNanoM meM dUsare prakAra kI 'phUMkanA aura vIjanA' rUpa hiMsAkArI pravRtti kA sarvathA / 57 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA niSedha kiyA jAtA hai aura usI kI sAvadhAnI ke liye pratyeka kArya yatanA se, zAMti se, viveka se karane kI preraNA kI jAtI hai| prathama prakAra kI vAyukAya kI hiMsA ko rokane hetu saMyamajIvana kI samasta vidhiyA~, anAvazyaka pravartanA ko ghaTAne ke liye hotI hai aura jo bhI Avazyaka pravRttiyoM kI zAstra meM AjJA hai vaha bhI saMyama jIvana aura dIrghAyu taka isa audArika zarIra ke nirvAha ke liye sUcita kI gaI hai / bhAva saMyama kI samAdhi aura zarIra kI samAdhi Adi lakSyoM se, sarvajJoM kI dIrgha dRSTi se saMyama kI samasta vidhiyA~ Agama meM batAI gaI hai| yadyapi aneka vidhiyA~ gocarI, vihAra, pratilekhanA Adi pravRtti rUpa hai. phira bhI ve saMyama jIvana yA ahiMsaka jIvana kI suMdara saphalatA ke lakSya se.tathA zarIra aura brahmacarya kI suvyavasthA ke lakSya se hI kahI gaI hai| ve pravRttiyA~ AyuSya karma kI sattA meM Avazyaka aura lAbhaprada . hone se kahI gaI hai / phira bhI muni jIvana meM gRhastha jIvana kI apekSA aneka pravRttiyA~ ghaTa jAtI hai aura muni jIvana meM bhI Age bar3ha kara jo sAdhaka nivRtti kI tarapha bar3ha jAte haiM, AhAra aura vyavahAra ghaTA deta haiM, dIrgha tapasyA aura dhyAna kAyotsarga meM laga jAte haiM, unakI pravRttiyA~ ghaTa jAtI hai / ye sabhI tapa sAdhanAe~ saMyama jIvana meM Age baDhAI jA sakatI hai / isa prakAra prathama prakAra kI virAdhanA alpa alpatama hotI rahatI hai, kama kI jA sakatI hai, kiMtu saMpUrNa samApti to 14 vA~ guNasthAna prApta hone para arthAt mokSa jAne ke kucha kSaNa pUrva zarIra chUTane ke samaya hI hotI hai| ye do prakAra kI apekSAoM se ginI jAne vAlI, Agamika virAdhanA kA svarUpa batAyA gayA hai / Agama kI vyAkhyAoM meM vAyukAya ke zastra do prakAra ke kahe gaye haiM- svakAya zastra aura parakAya zastra / vAyu ke jIva, vAyu jIvoM yA vAyu zarIroM se bhI marate haiM tathA anya kisI bhI padArthoM se yA jIvoM se bhI marate haiM / koI paraMparA meM aisI kathana pravRtti hai ki vAyukAya ke eka svakAya zastra hI hotA hai, parakAya zastra nahIM / yaha eka atyaMta sthUla dRSTi kI apekSA hai| Upara jo dUsare prakAra kI virAdhanA pha~kanA paMkhA karanA Adi kI batAI gaI hai, usa dRSTi kI apekSA yaha paramparA dhAraNA L58 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA cala rahI hai aura usI ko mukhya karake ekAMtika prarUpaNA kI jAtI hai| kiMtu.sUkSma dRSTi aura ubhaya dRSTi se Upara vivecana diyA gayA hai tadanusAra aisI ekAMtika Agraha bharI prarUpaNA upayukta nahIM hai / kiMtu dUsare prakAra kI muni jIvana kI niSiddha virAdhanA ke ekAMgI dRSTikoNa se cala paDI hai / vAstava meM dUsare prakAra kI virAdhanA kI vyavahAra meM mukhyatA hai / jaba ki prathama prakAra kI virAdhanA meM samasta pravRttiyoM kA, hiMsA kAryoM kA samAveza hai / nibaMdha-29 21 prakAra ke dhovaNa pAnI kyoM? paraMparA aura pracalana meM 21 prakAra kA dhovaNapAnI hotA hai, aisA kathana cala gayA hai / jisakA AdhAra isI adhyayana kA sAtavA~ AThavA~ uddezaka hai / jaba ki usa pATha meM koI saMkhyA kA nirdeza bhI nahIM hai aura koI. isake AdhAra se saMkhyA ikkIsa nirdhArita kare to usakA khaMDana usI pATha se ho jAtA hai / phira bhI ekAMgI apekSA se koI pracalana calA diyA jAtA hai aura cala bhI jAtA hai / . isa adhyayana ke sAtaveM uddezaka ke aMta meM eka sUtra meM tIna prakAra ke acitta pAnI kA nAma dekara anya bhI isa prakAra ke acitta pAnI mile to bhikSu grahaNa kara sakatA hai, aisA kahA gayA hai / dUsare sUtra meM chaH acitta pAnI ke nAma dekara kahA gayA hai ki anya bhI isa prakAra ke acitta pAnI bhikSu le sakatA hai / yaha isa sAtaveM uddezaka ke do sUtroM kI vAstavikatA hai| AThaveM uddezaka ke prathama sUtra meM 12 prakAra ke acitta pAnI ke nAma haiM jina meM bIja, guThalI Adi paDe hoM to unheM lene kA, chAnakara lene kA bhI niSedha hai / vidhAna karane vAlA vAkya vahA~ mUlapATha meM nahIM hai| phira bhI arthApatti se samajha lete haiM ki bIja guThalI Adi na ho to ve pAnI acitta hone se liye jA sakate haiM / isa sUtra meM bhI bAraha nAma dekara kahA gayA hai ki anya bhI isa prakAra ke bIja Adi se yukta pAnI acitta ho to bhI aprAsuka-aneSaNIya jAnakara nahIM lenA / ina tInoM sUtroM ke aMdara Aye nAmoM kA yoga karake 3+6+12 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA =21 saMkhyA dhovaNa pAnI ke liye calA dI gaI hai| paraMtu vAstavikatA kyA hai vaha Upara spaSTa kara diyA gayA hai| isa 21 ke atirikta do nAma acitta pAnI ke dazavaikAlika sUtra meM anya hai tathA nizItha sUtra meM aura bhI eka nAma vizeSa hai jo anya sUtroM meM nahIM hai| nizItha uddezaka 17 meM 'aMbakaMjiya' zabda adhika hai| dazavaikAlika adhyayana pA~caveM meM 'vAradhoyaNaM' zabda nayA hai / uSNodaka kA alaga kathana bhI yahA~ dazavaikAlika meM hai jisakA (tInoM kA) kathana zabda AcArAMga meM nahIM hai / AcArAMga sUtra meM Aye zuddhodaka se koI uSNa udaka artha karate haiM, vaha bhrama hai / nizItha sUtra meM zuddhodaka ko dhovaNa pAnI ke sAtha ginA hai vahA~ garma pAnI artha karanA sarvathA galata hotA hai / ata: ina samasta zAstra pAThoM kA sAra yaha hai ki 21 prakAra ke dhovaNa, yaha saMkhyA eka calAI gaI paraMparA mAtra hai / acitta pAnI Agama pATho ke anusAra aneka prakAra ke ho sakate haiN| jo bhI nAma diye gaye haiM, ve to udAharaNArtha diye gaye haiM, aisA samajhanA caahiye| nibaMdha-30 kaMdamUla tyAga vicAraNA mahattva uttarAdhyayana sUtra meM lahasuna ko sAdhAraNa vanaspati meM ginAyA aura vaha bhUmi ke aMdara hotA hai ata: anaMtajIvI aura kaMdamUla hai / bhagavatI sUtra meM kahA gayA hai ki gozAlaka ke AjIvikopAsaka bhI kaMdamUla ke tyAgI hote the / to phira zramaNopAsaka to avazya hI kaMdamUla ke tyAgI hone hI cAhiye / jaba zrAvaka kaMdamUla ke tyAgI hoMge to zramaNoM ke pAtra meM kaMdamUla Ane kA prasaMga hI kaise ho sakatA ? phira bhI dazavai- kAlika sUtra adhyayana tIsarA evaM AcArAMga prastuta prathama adhyayana aura sAtaveM adhyayana meM Aye varNana se yaha dhvanita hotA hai ki sAdhu acita bane lahasuna yA usake khaMDa evaM rasa ko grahaNa kara sakate haiN| sAra- Adarza mArga se sAdhu evaM zrAvaka ko kaMdamUla kA upayoga nahIM karanA cAhiye kyoM ki gozAlaka ke zrAvaka bhI kaMdamUla kA upayoga nahIM karate the| / 60 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA kaMdamUla meM anaMta jIvoM kI virAdhanA hai, phira bhI ekendriya jIva hai / vanaspati jIva hai / inheM paMcendriya ke mAMsa bhakSaNa ke samAna to nahIM kahA jA sakatA / mAMsa bhakSaNa naraka meM jAne kA kAraNa batAyA hai / kiMtu kaMdamUla rUpa ekendriya ke AhAra ko aisA nahIM kahA jA sakatA / ataH jaina sAdhu ke gocarI ke kuloM meM gharoM me kisI deza prAMta meM kaI khAdya padArthoM meM lahasuna DAlA jAtA hai / koI prAMtoM meM adaraka aura haldI kA bahulatA se upayoga hotA hai| aise kSetro meM ye cIjeM acita rUpa meM sAdhu kI gocarI meM A jAnA pUrNa saMbhava rahatA hai / __dUsarI bAta yaha hai ki auSadha rUpa meM, svAsthya ke kisI kAraNa se bhI lahasuna kA upayoga phAyademaMda mAnA jAtA hai / ityAdi kAraNoM se acitta lahasuna aura acitta kaMdamUla sAdhu ke liye ekAMtika madyamAMsa jitanA niSiddha AgamoM meM nahIM hai / phira bhI bhagavatI sUtra ke gozAlaka upAsakoM ke kathana se prabha mahAvIra ne apane zrAvakoM ko kaMdamUla ke tyAgI banane kI preraNA dI hai / usI ko lakSya meM rakhakara vidhi mArga se, rAjamArga se, sAdhu aura zrAvakoM ko lahasuna, haldI, adaraka, AlU Adi samasta kaMdamUla jAti ke padArthoM ke khAne kA paraheja hI rakhanA cAhiye / kiMtu sUtra viparIta ati prarUpaNA karane ke Agraha meM nahIM pahu~cakara viveka se bhASaNa karanA caahiye| jinadharma, vItarAga mArga, tyAga kA mArga hai isameM tyAga baDhe to lAbha hI hai / tyAgane meM nukazAna nahIM hai kiMtu sUtra viparIta manamAnI ati prarUpaNA karanA vizeSa pApa hai, aisA samajhanA cAhiye / isa adhyayana ke AThaveM uddezaka meM vanaspati ke aneka vibhAgoM kA alaga-alaga sUtroM se kathana karake unake aprAsaka aneSaNIya avasthA meM bhikSu ke liye grahaNa karane kA niSedha hai / jinameM lahasuna evaM unake vibhAgoM tathA arka(rasa) ke liye bhI aprAsuka aneSaNIya lene kA niSedha hai / pratipakSa meM lene kA vidhAna yahA~ kisI vanaspati ke liye nahIM hai / isa zAstra meM hI Age sAtaveM adhyayana meM pratipakSa vidhAna meM lahasuna lene kA spaSTa kathana hai / dazavaikAlika sUtra ke tIsare adhyayana meM sacitta kaMdamUla lene ko anAcAra meM ginAyA gayA hai, vahA bhI pratipakSa rUpa acitta kA spaSTIkaraNa nahIM hai| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA nibaMdha-31 kuMbhI pakva phala isa adhyayana ke AThaveM uddezaka meM aneka prakAra ke kumbhIpakva phaloM ke nAma kahakara kumbhIpakva vizeSaNa lagAkara una phaloM ko aneSaNIya aprAsuka kahA hai| isakI TIkA meM AcArya zIlAMka ne kumbhIpakva phaloM ko pakAne kI vidhi batAkara kahA hai ki isa prakAra dhuMe aura tApa se phala kA gira bhAga pakatA hai kiMtu ve phala yA unake bIja acitta nahIM ho jAte / ata: ye kumbhIpakva phala aprAsuka aneSaNIya rahate haiM / nibaMdha-32 . AhArapAnI paraThane kI vidhi : paraThane yogya AhAra kaI prakAra kA hotA hai yathA- sacitta, rasacalita, trasa jIva mizrita, zastra pariNata kI apekSA mizra(saMcitta), nirdoSa acitta atimAtrA meM AyA huA, zayyAtarapiMDa, AdhAkarmI Adi vizeSa doSa yukta, viSa yukta, akhAdya padArtha mizrita, pratyAkhyAna vAle padArtha evaM lIlana phUlana yukta padArtha / ina sabhI kI paraThane kI vidhi isa prakAra hai- (1) viSa yukta yA roga paidA karane vAle kharAba padArtha acitta ho to dhUla reta yA rAkha Adi acitta padArtha meM milAkara paraThakara Upara se bhI rAkha reta Adi se Dhaka diye jAte haiM / (2) sacitta, rasacalita, lIlana phUlana se yukta padArtha ko reta rAkha Adi kisI meM nahIM milAyA jAtA kiMtu ina padArthoM ke jIvoM kI hiMsA kA adhikatama bacAva saMbhava ho, usa taraha polAra vAle sthAnoM meM, jaise ki patthara khaMDahara ke Dhera, anya kisI prakAra ke Dhera meM, jisa meM bIca-bIca meM jagaha ho, kAMToM kI vADa meM ityAdi sthaloM meM viveka se paraThA jAtA hai (3) trasa jIva mizrita khAdyapadArtha ekAMta yA divAla ke pAsa paraThe jAte haiM jisase ki jIvoM para kisI kA pA~va nahIM Ave, ve jIva calakara nikalakara divAla ke sahAre surakSita baiTha sake, jA sake aura unheM chA~yA bhI mila sake / dhUpa meM yA zIghra dhUpa Ane vAlI ho aisI jagaha meM trasa jIva yukta padArtha nahIM paraThe jAte / jisa khAdya padArtha meM trasa jIva nikala kara sApha ho sakate hoM, ve nahIM Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA paraThe jAte / jo padArtha trasa jIvoM ke paDane aura mara jAne se akhAdya jaise hI ho gaye hoM to ve viveka pUrvaka paraTha diye jAte haiM / (4) acitta nirdoSa AhAra jyAdA mAtrA meM hone se, ekAMta meM khalI jagaha meM kucha U~cAI vAlI jagaha meM paraTha diye jAte haiM / (5) acitta sadoSa khAdyapadArtha AvAgamana ke mArga se ati dUra, ekAMta meM, khulle meM paraTha diye jAte haiN| acitta khAdya padArthoM ko paraThane meM bhASyakAroM ne aneka vikalpoM se aneka vidhiyA~, saMketa Adi batAye haiM / jisakA hetu hai ki usakA upayoga pazupakSI kara sake, kabhI koI mAnava bhI kara sake aura kabhI kisI paristhiti meM sAdhu-sAdhvI bhI kara sake, ityAdi vizeSa anubhava Avazyaka bhASya se karane cAhiye / / ___paraThane ke samaya logoM kI dRSTi na paDe, AvAmagana na ho, dharma kI yA khuda sAdhu kI hIlanA niMdA na ho, isakA pUrNa viveka rakhanA cAhiye / aisA viveka jo rakha sake, use paraThane ke liye bhejA jAtA hai, na ki choTe yA nava dIkSita ko / AhAra paraThane kA kArya anubhavazIla vivekI sAdhu ko hI karanA cAhiye / sakAraNa AhAra paraThane kA prAyazcitta Agama meM nahIM hai, kiMtu virAdhanA aura dIrgha dRSTikoNa se samAcArI meM jo prAyazcitta vidhAna ho vaha guru AjJA se nirjarArtha grahaNa kara lenA caahiye| sacitta aura doSa yukta AhAra kA prAyazcitta to gaveSaNA karane vAle ko AtA hai| paraThane vAle ko vyAvahArika aura sAmAcArika prAyazcitta yathAlaghuSka (alpatama) AtA hai| sacitta pAnI yA trasa jIva yukta pAnI ho to jalIya sthAnoM ke nikaTa jAkara unake bAhara yogya gIlI jagaha ho to vahA~ paraThA jAtA hai phira vaha pAnI Adi Age pAnI meM cale jAya / athavA aisI jagaha bAhara na ho, pUrNa sUkhA kinArA ho to pAnI meM viveka se paraThA jAtA hai| paraThane vAlA apkAya kI virAdhanA Adi kA eka upavAsa prAyazcitta grahaNa karatA hai, yaha vidhi bhI bhASya-niyukti(Avazyaka sUtra) meM batAI hai| zAstra ke mUla pAThoM meM AhAra paraThane ke nirdeza aneka jagaha hai kiMtu AhAra paraThane kI spaSTa vidhi to vyAkhyAoM se jJAta hotI hai / sacitta pAnI paraThane kI vidhi mUla pATha meM AcArAMga sUtra ke dUsare zruta / 63 / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA skaMdha ke chaTe pAtreSaNA adhyayana meM batAI gaI hai / vahA~ bhI gRhastha ko puna: lauTAnA yA sacitta pAnI meM svayaM DAlanA Adi vidhi batAI hai / nibaMdha-33 madyamAMsa ke AhAra ke pAThoM kI vicAraNA prazna-madya aura mAMsa ke AhAra ko naraka kA kAraNa batAyA gayA hai phira bhI zAstra meM jagaha-jagaha sAdhu ke liye aise viSaya ke pATha kyoM Ate haiM ? uttara- dazavaikAlika satra meM batAyA gayA hai ki sAdhu kA AhAra madya mAMsa aura matsya se rahita hotA hai aura ve bAraMbAra vigayoM kA bhI tyAga karake lUkhA AhAra karate haiM / ThANAMga sUtra meM mAMsAhAra aura madyapAna narakAyu baMdha ke kAraNa kahe gaye haiM / inakA sevana jaina sAdhu to kyA jaina zrAvaka bhI nahIM karate / jo gocarI ke kula kahe gaye haiM usameM bhI do zabda vizeSaNa rUpa meM lagAye haiM-- ajugupsita aura agarhita / agarhita kA matalaba hai anidita, pratiSThita / jahA~ mAMsAhAra kiyA jAtA hai, pakAyA jAtA hai, ve loka meM jugupsita kula nahIM ho to bhI nindita garhita kula gine jAte haiM / vaise mAMsAhArI gharoM meM gocarI jAnA bhI varjita hai |at: sAdhu ke gocarI saMbadhI yA AhAra saMbaMdhI pAThoM meM mAMsa viSayaka pATha upayukta nahIM hai / jo bhI pATha upalabdha haiM unameM lekhanakAla ke bAda paraMparA meM huI vikRti kA yA durmAnasa kA prabhAva hai, aisA samajhanA cAhiye / ina sthaloM kA saMzodhana honA Avazyaka hote hue bhI ekAMgI dRSTi ke kAraNa ye pATha prakSipta hai, aisA mAna kara bhI dhakAyA jAtA hai tathA kaI AcArya zabda koSoM kA AlaMbana lekara vanaspatiparaka artha karate haiM / AcArAMga sUtra meM aise Apatti janaka pATha cAra jagaha haiM jo sAdhu kI gocarI se saMbaMdha rakhate haiM / ve isa adhyayana ke cauthe-AThaveM navameM uddezaka meM aura dazaveM uddezaka meM haiM / sAdhvAcAra ke prakaraNa meM aura sAdha ke gocarI jAne ke gharoM ke prasaMga meM mAMsAhAra kA kathana zAstra saMgata nahIM ho sakatA hai| bhagavatI sUtra meM svayaM bhagavAna mahAvIra ke prakaraNa meM, nizItha sUtra meM aura sUryaprajJapti sUtra meM aise Apattijanaka Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA mAMsa madya ke saMbaMdhI vidhAyaka pATha hai / AcArya Adi aneka gItArtha zramaNo ne sammelano meM bhI yaha nirNaya liyA hai ki- AcArAMga satra, bhagavatI sUtra, sUryaprajJapti Adi sUtra meM jinavANI viparIta pATha hai| jo gaNadhara racita nahIM hai| vaise mAMsa madya ke pATha prarUpaNA karane yogya nahIM hai / - tAtparya yaha huA ki ye pATha gaNadhara racita jinavANI nahIM hai, to prakSipta hI hai, aisA sIdhA hI kahanA cAhiye / prakSipta hai aisA jAnakara, mAnakara bhI una pAThoM ko zAstra meM rakhanA aura phira vanaspati paraka artha bhI karanA yA artha hI nahIM karanA, yaha suvicArakatA nahIM ho sakatI / vAstava meM jaina zAstroM meM sAdhu ke liye mAMsa madya kA vidhAna ho hI nahIM sakatA kyoM ki inheM naraka kA kAraNa spaSTa kahA hai / to phira sAdhu jIvana ke gocarI se inakA saMbaMdha kiMcit bhI nahIM ho sakatA tathA mAMsabhakSaNa kI prarUpaNA preraNAjanaka sUryaprajJapti kA pATha to atyaMta hI nikRSTa darajje kA hai / ye sabhI pATha saMzodhana kI AvazyakatA vAle haiM / kyoM ki inheM jinavANI nahIM mAnA jAtA hai| phira bhI jyoM kA tyoM mUla pATha rakhA jAtA hai, vaha Agama saMpAdana kI kartavyaniSThatA nahIM kahI jA sakatI / ata: sAra yaha samajhanA hai ki madyamAMsa kA AhAra zrAvakoM ke bhI yogya nahIM hai / sAdhu aise AhAra khAne vAloM ke gharoM meM gocarI bhI nahIM jA sakatA hai kyoM ki ve nindita kula gine jAte haiM / ata: aise azuddha AhAra saMbaMdhI zAstra ke pATha madhyakAla meM AI vikRtiyoM ke kAraNa se hai / unakA sahI saMzodhana saMpAdana kiyA jAnA Avazyaka hai| kathA varNana meM, sAdhu yA zrAvaka ke atirikta vyaktiyoM ke varNana meM, aise pATha ho to samajhadAroM ke liye carcA ke viSaya nahIM banate haiM / jaise ki jJAtA sUtra kI kathAe~ yA du:khavipAka sUtra kI pratyeka kathAe / kathAoM ke varNana sAdhu zrAvaka avasthA se bhinna hai, unake varNana se dharma ke siddhAMto para coTa nahIM hotI hai| ve to sAMsArika ruci vAle jIvoM ke prAsaMgika ghaTanA varNana hote haiM / kiMtu AcArAMga, nizItha sUtra ke vidhAna sUcaka pATha sIdhe sAdhvAcAra se saMbaMdha rakhate haiM, bhagavatI sUtra kA pATha sIdhA kevalI tIrthaMkara prabhu mahAvIra svAmI se saMbaMdha rakhatA hai aura sUrya Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA prajJapti sUtra ke pATha to mAMsabhakSaNa kI prarUpaNA preraNA karane vAle haiN| ina pAMThoM ko jyoM kA tyoM chapAne vAle saMpAdaka jinavANI ke mahAna aparAdhI hote haiM / zAsana sevA kI jagaha kusevA karate haiM / durbuddhi se prakSepa kara anaMta saMsAra baDhAne vAloM ke sahAyaka aura anumodaka hote haiN| sacce artha meM ve saMpAdaka gaNadharoM ko badanAma karate haiM ki unako bhASA viveka yA vacana prayoga viveka bhI nahIM thA ki jina madya-mAMsa zabdoM ke prayoga se narakAyu baMdhane kA viSaya kahA hai, usI madya-mAMsa zabda se sAdhu kI gocarI aura bhagavAna mahAvIra kI auSadha kA viSaya bhI kaha diyA aura unhIM zabdoM se yAtrA karane kI saphalatA aura kAryoM kI siddhi honA kaha diyaa| mAne na mAne aise pAThoM ko chapAne vAle spaSTa hI tIrthaMkara gaNadhara evaM jinazAsana kI mahAna AzAtanA karane ke bhAgI hote haiM / isake atirikta jo saMgha, sAdhu, AcArya Adi yaha sAmuhika nirNaya kara lete haiM ki uparyukta sUtra ke pATha jinavANI nahIM hai, gaNadharoM kI racanA nahIM hai, prarUpaNA karane yogya nahIM hai aisI ghoSaNA karake bhI jyoM kA tyoM mUla pATha chapAkara rakha dete haiM, aise logoM ko kartavya hIna aura mahAna akarmaNya kahA jAya to bhI kama hogaa| aise loga bhaviSya meM jainAgamoM kI ghora niMdA karavAne ke pAtra hote haiM / jaina dharma kA eka saccA zrAvaka bhI anArya logoM ke mAMsAhAra ko sahana nahIM kara sakatA, mAMsAhAra kI bAta sunanA bhI pasaMda nahIM kara sakatA; vahA~ sUtra chapAne vAle AcArya aura vidvAna saMta apane hI zAstro meM mAMsa kI prarUpaNA aura preraNA karane vAle mUla pATha ko chapAkara apane Apako bhagavAna ke aura jinazAsana ke mahAna ImAnadAra aura vaphAdAra hone kA saMtoSa karate haiM, aise pAThoM ko saMzodhana karanA bhI anaMta saMsAra baDhAnA mAnate haiM, yaha samajha bhrama hI hai / jaise ki apane zarIra kA koI aMga vikRta ho gayA ho aura samajha meM A gayA ho phira bhI use saMbhAle rakhanA, zuddhi nahIM karanA, samajhadArI nahIM kahI jA sktii| kiMtu zarIra ke prati upekSA hI kahI jaayegii| ThIka isI taraha ye Upara carcita sUtrAMza jinAgama kI prarUpaNA se viparIta pATha haiM, gaNadharoM kI racanA nahIM hai, aisA svIkAra kara lene ke bAda bhI jyoM / 66 / / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA kA tyoM chapAkara rakha denA kisI bhI prakAra kI samajhadArI yA buddhimAnI nahIM kahI jA sktii| nibaMdha-34 sAta piDeSaNAoM kA khulAzA - gocarI ke AhAra Adi se saMbaMdhita sAta prakAra ke abhigrahoM ko yahA~ sAta piDeSaNA kI saMjJA se sUcita kiyA hai| jinakA bhAvArtha isa prakAra hai-(1) dAtA kA hAtha yA pAtra kisI bhI padArtha se lipta nahIM ho usase bhikSA grahaNa karanA, anyathA nahIM lenA / gocarI dene ke bAda dAtA ko pAnI kI virAdhanA nahIM karanI paDe, hAtha vagairaha dhonA nahIM paDe, aisA viveka rakhakara lenA / (2) kisI bhI khAdya padArtha se hAtha Adi lipta ho kharaDe hue hoM to unase hI bhikSA lenA anyathA nahIM lenA / (3) jina bartanoM meM AhAra banA hai yA banAkara vyavasthita rakhA hai unhIM meM se sIdhA diyA jAya, vaisA mile to lenA, anyathA nahIM lenaa| (4) dAliyA, bhaMgaDA, khAkharA Adi jina padArthoM se pAtra meM koi lepa nahIM lage, aise padArtha mile to lenA, anyathA nahIM lenA / (5) bhojana jina maulika bartanoM meM rakhA ho, usameM se anya bartana meM parosane Adi kisI prayojana se nikAlA ho, kahIM le jAne ke liye TIpana Adi meM yA anya choTe bartana meM DAlA ho, vaisA mile to lenA, anya na lenA / (6) hAtha meM yA thAlI meM apane yA anya ke liye parosA gayA, khAne ke liye le liyA, usa AhAra meM se yadi mile to lenA, nahIM mile to nahIM lenA / (7) balA-jalA, bacA-khucA, dekhate hI jise sAmAnya jana lenA yA khAnA nahIM cAhe aisA amanojJa, pheMkane jaisA AhAra yadi mile, koI dAtA denA cAhe to lenA, anya acchA manojJa AhAra nahIM lenA / aMta meM ina sabhI paDimAoM ke sAdhakoM ko zikSA dI gaI hai ki koI bhI kauna sI bhI paDimA(abhigraha) apanI kSamatA anusAra dhAraNa kare kiMtu apane ko acchA yA U~cA aura dUsaroM ko halkA yA nimna samajhane kA prayatna nahIM kare / jinako jo samAdhi aura utsAha ho vaha karate haiM, hama sabhI jinAjJA ke anusAra apanI apanI samAdhi bhAva anusAra karate haiM, aisA samajhe, mAne arthAt apanA utkarSa aura Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA . . anya kA apakarSa karane kA yahA~ sarvathA niSedha kiyA gayA hai| nibaMdha-35 sAdhu ko carma, chatra rakhanA kyoM kaba ? - isa adhyayana meM AjJA lene ke sAdhu ke upakaraNoM meM se aneka ke nAma ginAye haiM / anyatra vyavahAra sUtra meM bhI vRddha sAdhu ke varNana prasaMga meM aise upakaraNoM ke nAma haiM tathA anya matAvalambI sAdhuoM ke prakaraNa meM bhI aise upakaraNoM ke nAma isI zrutaskaMdha ke dUsare adhyayana ke tIsare uddezaka meM kahe haiN| ___ zArIrika paristhitiyoM se sthavirakalpI bhikSu ko kaba kisa paristhiti meM kauna se upakaraNa rakhakara zarIra evaM saMyama jIvana ko pAra pahu~cAnA par3a sakatA hai, yaha gaMbhIra vicAraNA evaM ciMtana kA viSaya hai arthAt aisI paristhitiyoM ko pAra karane ke liye koI ekAMtika Agraha sadA ke liye rahe, yaha nahIM ho sakatA / aisI hI apekSA se sUtroM meM aneka viSaya prasaMgopAta Ate haiM jaise ki naukAvihAra Adi / una sabhI sUtroM kA, sUtragata viSayoM kA saMbaMdha paristhiti para aura vyakti para tathA jJAnI gItArtha bahuzruta guru kI AjJA para nirbhara rahatA hai / rAjamArga, vidhimArga yA dhruvamArga to vahI rahatA hai jo, spaSTa rUpa se zAstra meM AcaraNIya yA anAMcaraNIya batAyA gayA hai / . zAstra meM chatra dhAraNa ko dazavaikAlika, sUyagaDAMga sUtra Adi aneka sUtroM meM anAcaraNIya batAyA hai| ataH chatra rakhanA sAdhvAcAra meM vihita nahIM hai, yahI prarUpaNA karane aura svIkArane yogya hai / apavAda paristhitiyoM ke koI bhI prasaMga, prarUpaNA aura pracAra ke yogya nahIM hote haiM / chatra ke samAna carma Adi koI bhI upakaraNa akAraNa aparigrahI bhikSu ko rakhanA vidhi nahIM hai / sAdhu ko sAmAnyatayA vastra-pAtra Adi 14 upakaraNa rakhanA hI rAjamArga hai| usake atirikta jaba jitane samaya taka jisa upakaraNa ko rakhanA atyaMta jarUrI hI ho aura sAtha meM guru AjJA ho tabhI vaha Avazyaka paristhiti taka usa upakaraNa ko rakha sakatA hai / kiMtu pravAha yA anukaraNa mAtra se dekhA dekhI yA manamAne koI bhI upakaraNa nahIM rakhA jA sktaa| jaba kabhI / 68 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA jisakI jarUrata hone se jo upakaraNa rakhA ho, jarUrata samApta hote hI use choDa denA Avazyaka hotA hai| use sadA ke liye manamAnA rakhanA yA dUsare ne rakhA to meM bhI rakhU, aise anAvazyaka rakhane vAle vAstava meM jinAjJA ke cora mAne gaye haiN| kyoM ki sAdhu sUkSma adatta kA bhI tyAgI hotA hai aura prabhu AjJA yA zAstra AjJA kA ullaMghana kara upakaraNa rakhanA, guru AjJA binA upakaraNa rakhanA, baDhAnA, ye adatta mahAvrata ke doSa haiM / dazavaikAlaka satra aura praznavyAkaraNa satra meM aise sAdhuoM ke liye cora sUcaka zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai yathA- tapacora, rUpacora (sAdhuliMga upakaraNa saMbaMdhI), vratacora, AcArabhAvacora(samasta choTemoTe vidhAna kI apekssaa)| nibaMdha-36 anya saMpradAya ke sAdhu ke sAtha eka pATa para _ isa adhyayana meM kahA gayA hai ki sAdhu jahA~ para hai, vahA~ koI AgaMtuka sAdhu jo apane sAMbhogika, eka mAMDalika AhAra saMbaMdha vAle padhAreM to unheM svayaM ke AhAra pAnI meM se nimaMtraNa karake deve / yadi anya sAMbhogika samanojJa-zuddha vyavahAra vAle sAdharmika sAdhu A jAya, jinake sAtha eka mAMDalika AhAra saMbaMdha nahIM hai to unheM apane grahaNa kie makAna sthAna, pATa, pATalA, saMthArA, ghAsa Adi kA nimaMtraNa kare, deve| apanA hI AhAra pAnI dene kA tAtparya jaise eka sAtha baiThakara khAnA spaSTa hai, vaise hI apanA hI makAna, pATa dene se makAna meM sAtha rahanA aura pATa Adi meM sAtha baiThanA spaSTa hai| isase spaSTa hai ki liMga aura prarUpaNa meM jo samAna hai evaM AcAra meM vyavahArocita hai, samAja meM pratiSThita hai, jinheM prasaMgopAta sammAna diyA jAtA hai, Adara diyA jAtA hai, vaMdana vyavahAra bhI rakhA jA sakatA hai, apane makAna meM sammAna ke sAtha ThaharAyA jA sakatA hai, eka sAtha cAturmAsa bhI kiyA jA sakatA hai, sAtha meM baiThakara pravacana bhI diyA jA sakatA hai, aise svaliMgI sAdhuoM ke sAtha pATa Adi kA paraheja karanA, alaga-alaga pATa kA Agraha rakhanA, Agama se upayukta Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA nahIM hai, vyakti samajha bhrama ho sakatA hai / eka liMga vyavahAra vAle eka kSetra meM sasammAna vicaraNa karane vAle, sAdhuoM se pATa kA paraheja nahIM karanA hI zAstra saMgata hai / unheM sasammAna apane makAna meM ThaharAnA evaM apane pATa Adi kA nimaMtraNa karake unake sAtha baiThanA Agama ke isa pATha se spaSTa hotA hai| unheM apanA pATa denA aura khuda alaga pATa para baiThanA, usa apane die pATa para nahIM baiThanA, aisA to isa sUtra kA artha nahIM hotA hai aura apanA ThaharA makAna unhe nimaMtraNa karanA, denA aura khuda usa meM nahIM baiThanA, nahIM rahanA aisA bhI artha nahIM ho sakatA hai| ____ ata: jo koI bhI Agama ke nAma se aise sAdharmika anya sAMbhogika sAdhuoM ke sAtha pATa vyavahAra kA paraheja karate haiM arthAt unheM apanA pATa nimaMtraNa pUrvaka dekara phira una se alaga pATa para baiThate haiM unheM isa zAstra pATha para vicAra karanA cAhiye aura samAja meM viveka ke sAtha rahanA. cAhiya / isa apekSA gujarAta prAMta ke sAdhuoM kA viveka prazaMsanIya hai / vahA~ 9-10 jitane bhI saMpradAyoM ke sAdhu vicaraNa karate haiM, bhale unakA AhAra pAnI kA saMbaMdha na bhI hai kiMtu pATa kA paraheja ve koI bhI kisI se nahIM karate haiN| gujarAta kI pracalita paramparA isa adhyayana ke pATha se puSTa hai, sahI hai, anukaraNIya hai / anya prAMta vAloM ko aisI zAstrAnukUla paraMparA kA anukaraNa karanA cAhiye / kiMtu gujarAta meM jAkara bhI aisI pATa saMbaMdhI chuAchUta pravRtti kA pracAra karane kA prayatna nahIM karanA cAhiye / sAra yaha hai ki sthAnakavAsI pratiSThita samasta gacchavAle sAdhuoM ko Apasa meM pATa kA paraheja-alagAva nahIM rakhanA caahiye| nibaMdha-37 vana-upavana meM ThaharanA aura lhasuna isa adhyayana ke dUsare uddezaka meM kucha padArthoM ke vana upavanoM meM Thaharane kA kathana kiyA gayA hai aura vihAra Adi kAraNoM se kabhI kisI bhI sAdhu-sAdhvI ko una padArthoM ke khAne kI AvazyakatA yA icchA ho aura vahA~ para koI bhI acitta hone kI prakriyAe~ kI jAne vAlI zAlAe~ Adi ho, jahA~ una padArthoM ko ubAlA, kATA jAtA ho, Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA rasa yA arka nikAlA jAtA ho, sAdhu kI saMyama vidhi se mila sakatA ho to eSaNA niyamoM kA pAlana karate hue una padArthoM ko yA unake TukaDe Adi vibhAgoM ko athavA rasa-arka ko liyA jA sakatA hai, upayoga kiyA jA sakatA hai| udAharaNa rUpa meM sUtra meM gannA, Ama aura lahasuna tIna sthaloM aura padArthoM kA jikra kiyA gayA hai / tAtparyArtha se anya bhI phala vanaspati ke prakaraNa ko samajhA jA sakatA hai / sAdhu jahA~ jisakI AjJA se ThaharA ho usa zayyAtara kA varjana karanA Avazyaka hotA hai usake atirikta anya Asa pAsa ke sthaloM upavanoM meM se ye padArtha grahaNa karanA samajhanA cAhiye / yahA~ lahasuna saMbaMdhI sAta sUtra jo haiM, usa para UhApoha-carcA kA prasaMga utpanna hotA hai kiMtu AgamoM meM gocarI ke liye vanaspati saMbaMdhI khAdya padArthoM ke viSaya meM koI ekAMtika niyama nahIM hai / sacitta tyAga kA niyama Avazyaka hai, aisA samajhanA cAhiye / kSetra kAla ke anusAra aise padArthoM ke gahastha pracalana ke anusAra prasaMga banate haiM / yathAgujarAta prAMta meM isa yuga meM adaraka aura haldI(kaccI) ubalI huI yA binA ubalI(nIMbU ke rasa yukta) Amataura se jaina gRhasthoM meM upayoga kI jAtI hai aura sAdhu-sAdhvI bhI prAyaH upayoga meM lete haiM / jaba ki AlU, pyAja, lahasuna yA adaraka, haldI Adi sabhI padArtha jamIkaMda meM aura anaMtakAya meM to hai hii| Agama zAstroM meM ina saba ke nAma eka sAtha Ate haiM / inakA kama jyAdA mahatva Agama se nahIM hai kiMtu kSetrakAla Adi kI apekSA se hotA hai jaise ki gujarAta meM adaraka haldI kA koI UhApoha nahIM hai / vaise hI prAMta, kSetra, kAla vizeSa se acitta vanaspati ke khAdya padArthoM kA prasaMga sAdhu ke liye saMbhava rahatA hai asaMbhava nahIM hotA hai / kisI bhI khAdya padArtha kA kisI bhI vyakti yA samudAya ke liye tyAga karanA zreSTha hai kiMtu usakA Agama nirapekSa manamAne yA ekAMtika prarUpaNa karanA aparAdha hai aura phira kutarka karanA ki- acitta to mAMsa Adi bhI mila sakatA hai, yaha sarvathA aviveka aura kutarka hai / kyoM ki mAMsa kA AgamoM meM ekAMta niSedha hai, naraka kA kAraNa batAyA hai, vanaspati padArthoM ke liye usakI samAnatA nahIM kI jA sakatI hai| zAstroM kA adhyayana nahIM karane se aise ekAMtika, durAgraha, paramparAe~, prarUpaNAe~ evaM Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA kutarka Adi asamanvaya ke mAnasa se paidA hote haiM / sAra yaha hai ki tyAga mArga zreSTha hai usakA pracAra bhI zreSTha hai, kiMtu Agama viparIta prarUpaNa yA durAgraha tyAjya hai arthAt kalpanIya aura zAstra sammata padArthoM kA bhI tyAga kI bhAvanAoM se tyAga karane kI preraNA viveka ke sAtha kI jA sakatI hai| koI bhI gaccha-samAcArI meM anekAneka tyAga ke niyama kAyade bhI banAye jA sakate haiM kiMtu usakA prarUpaNa-kathana kA tarIkA Agama viparIta nahIM honA cAhiye aura jo aise tyAga nahIM karane vAle ho una para asatyAkSepa nahIM hone caahiye| kisI bhI tyAga ke mahatva ko samajhAne meM aneka tarIke ho sakate haiN| unameM se jo Agama viparIta tarIkA na ho aise zreSTha vividha upAyoM, tarIkoM se apanA Azaya samajhAne kA prayatna karanA caahiye| lahasuna saMbaMdhI sAta sUtroM kA artha mUrtipUjaka prAcIna AcArya bhI yahI karate haiM kiMtu unake samudAya meM Agama paDhate hI kama hai| mUrtipUjakoM ke graMtha 'sena prazna' meM bhI lahasuna grahaNa karanA artha svIkAra kiyA hai / phira bhI kucha aviveka bhASI kaMdamUla ko mAMsa tulya kaha dete haiM / - ikSu ke Upara se kaThora chilake utArane ke bAda bhI vaha kucha ujjhita dharma vAlA rahatA hai arthAt khAne ke bAda kucha yU~kanA, pheMkanA paDatA .. hai kiMtu usakA ekAMtika niSedha nahIM hai, aisA ina vidhiniSedha sUtroM para se spaSTa hotA hai / nibaMdha-38 mala-mUtra visarjana vidhi Agama se yadi yogya dUrI para acitta jagaha zauca nivRtti ke liye upalabdha ho aura zArIrika bAdhA kA udvega maryAdita ho to zramaNa vahA~ jA sakatA hai| jAne ke pUrva use apane sAtha meM jIrNa vastrakhaMDa le jAnA Avazyaka hotA hai / yadi jIrNa vastrakhaMDa usake pAsa na ho to sAthI zramaNa se yAcanA karake le jAve / jisakA upayoga zauca nivRtti ke bAda aMga zuddhi ke liye, jala zuddhi ke pUrva kiyA jAtA hai / jisase alpa jala se aMga zuddhi ho sake / | 72 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA jahA~ para sUrya kA tApa dina meM kabhI bhI AtA ho aise sthAna meM baiThe / logoM kA AvAgamana yA dRSTi saMcAra na ho aise sthAna meM baitthe| kisI prakAra kI jIva virAdhanA arthAt harI ghAsa yA trasa jIva, kIDI Adi kI virAdhanA na ho, yaha viveka rakhe / yadi jahA~ para bAhara jAne jaisI yogya jagaha upalabdha na ho yA zArIrika bAdhA atyaMta vega pUrvaka ho to sAdhu apane Thahare hue sthAna meM AvAgamana na ho aisI jagaha meM jAkara, apane pAtra Adi meM mala visarjana karake phira usako viveka parvaka le jAkara, yogya sthAna meM sUtrokta vidhi-niSedhoM kA dhyAna rakhakara paraTha de / . isa adhyayana se evaM nizItha sUtra se tathA anya Agama varNanoM se; ye donoM prakAra kI vidhiyA~ sAdhu ke mala visarjana ke liye spaSTa hotI hai| donoM vidhiyoM ko guru sAnidhya se bhalIbhA~ti samajha lene para evaM khuda ke viveka nirNaya kI kSamatA hone para, sAdhu ko mala visarjana meM kisI kSetra meM duvidhA jaisI sthiti nahIM raha sakatI / yadi kisI kSetra meM donoM prakAra kI vidhioM se bhI yogya pariSThApana saMbhava na ho to vahA~ para sAdhu ko ThaharanA nahIM kalpatA hai / phira kisI bhI lAbha ke Agraha se aise sthAnoM meM jAnA yA rahanA sAdhu ke liye ucita nahIM hai, sarvathA varjita hai / . kAraNa yaha hai ki aise sthAnoM meM jAne yA rahane kI pravRtti karane para phira aneka sAMvadya aura Agama viparIta AcaraNoM ko karane kI preraNA milatI hai aura bhAvanA jagatI hai / phira saMyama kA mukhya lakSya aura anukampAbhAva aura cha kAya rakSaNa ke AcAra kA dhIre-dhIre vinAza hotA hai / ataH yogya kSetroM meM pariSThApana bhUmi se saMpanna sthAnoM meM hI Thaharane, rahane kA saMyama sAdhaka ko viveka rakhanA cAhaye / nibaMdha-39 bhagavAna kA garbha saMharaNa, brAhmaNa kula vicAraNA - isa adhyayana meM bhagavAna mahAvIra svAmI ke garbha saMharaNa kI tithi batAI gaI hai / usake sAtha yaha kahA gayA hai ki zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ke anukampaka-bhaktisaMpanna bhaktivAna deva ne apanA Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA jItAcAra- apanA paraMparAnugata dhruvAcAra samajhakara athavA zakrendra kI AjJA hone se kartavya samajhakara saMharaNa kiyA / zakrendra ke Adeza dene kA aura usa Adeza ke kAraNa kA kathana yahA~ nahIM hai / kalpa sUtra meM vaha varNana isa prakAra hai zakrendra ne jaba avadhijJAna-darzana se yaha dekhA ki 24 veM tIrthaMkara devAnaMdA brAhmaNI kI kukSI meM Aye haiM, taba use yaha vicAra huA ki- tIrthaMkara, cakravartI, baladeva, vAsudeva Adi (1) aMtyakula (kSudra)(2) prAMtakula(adharmI) (3) tucchakula(choTA parivAra) yA aprasiddha kula athavA dhobI, nAI Adi (4) daridrakula (garIba) (5) kRpaNa kula(dAna nahIM dene vAle) (6) bhikkhakula(bhikSA se jIvana yApana karane vAle yA bhojana mA~gane vAle) (7) brAhmaNakula, ina kuloM meM utpanna nahIM hote haiM kiMtu (1) ugrakula (2) bhogakula (3) . rAjanyakula (4) ikSvAkukula (5) kSatriyakula (6) harivaMzakula / aise kulo meM bhI jinakA mAtR-pitR kula akalaMkita ho vahA~ utpanna hote haiM / aisA vicAra kara ke indra ne hariNegameSI deva ko Adeza diyA / . isa pATha meM brAhmaNa yA kisI jAti ke liye nIca kula zabda kA prayoga nahIM hai tathA aMta, prAMta, daridra, tuccha aura mA~gane vAle kuloM meM bhI brAhmaNa ko samAviSTa nahIM karake una sabhI se use svataMtra alaga ginAyA hai / garbha meM Ane vAle kuloM ke nAmoM meM bhI U~ca kula zabda kA prayoga nahIM kiyA gayA hai tathA una kuloM meM vaNika vaizya kuloM ko bhI nahIM kahA hai| ata: prAsaMgika jina kuloM meM janmate haiM aura jina kuloM meM nahIM janmate haiM, unake nAma nirdeza kiye gaye haiM / tAtparya yaha hai ki brAhmaNa aura vaizya donoM kuloM meM bhI tIrthaMkara nahIM janmate haiM ve kevala kSatriya Adi uparokta kuloM meM hI janmate haiM / ata: brAhmaNa yA vaizya kula ko U~ca yA nIca kucha bhI kahane kA zAstrakAra kA Azaya nahIM hai |is prakAra zAstra ke mUla pATha meM nIca-U~ca ke zabda nahIM hai / paraMparA kI avivekajanya bhASA meM aisA kathana pracalita ho gayA hai, jo ucita nahIM hai| paraMparA meM to yaha bhI kahA jAtA hai ki marIci ke bhava meM nIca gautra kA baMdha kiyA thA vaha bAkI raha gayA thA isaliye brAhmaNa kula 74 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA meM Aye / yaha kathana bhI Agama tattvoM se viparIta hai| marIci ke jIva ko nayasAra ke bhava meM samakita kI prApti ho gaI thii| eka bAra samakita A jAne ke bAda koI bhI jIva eka kroDA-kroDa sAgaropama se bhI kama sthiti ke karma bAMdhatA hai kiMtu usase adhika nahIM bAMdhatA hai / jaba ki marIci aura mahAvIra ke bIca eka kroDA-kroDI sAgaropama sAdhika samaya hotA hai| ata: marIci saMbaMdhI kathana kI yaha tukabaMdI bhI kabhI cala gaI hai| nIca gautra karma se brAhmaNa kula mile yaha bhI manakalpita hai| aisA kisI bhI zAstra pATha meM nahIM hai| brAhmaNa kula ko zAstra meM kahIM bhI apavitra nahIM kahA gayA hai| sammAnanIya aura pavitra kula meM hI liyA gayA hai / una kuloM meM gocarI jAnA, unheM zrAvaka yA zramaNa banAnA Adi kucha bhI niSiddha nahIM hai / tIrthaMkara se dUsare krama ke lokapUjya pada aura zramaNa ziromaNI pada para bhagavAna mahAvIra ne sabhI brAhmaNa gautrIya ucca AtmAoM ko AsIna kiyA thA aura gautama Adi ke sAtha prAraMbha se aMta taka sadA sammAna yukta vyavahAra rakhA thA / apane dharmazAsana ke prANa rUpa dvAdazAMgI Agama kI maulika racanA aura saMpAdana kA kArya bhI unake jimme rakhA thaa| ise apamAna nahIM sammAna hI kahA jaayegaa| sAra yaha hai ki brAhmaNa ko nIca kula kahanA yA samajhanA eka prakAra kI bhramaNA hai aura nIca gautra ke udaya se koI brAhmaNa banatA hai yaha bhI nAsamajha kI bAta hai| tIrthaMkara Adi mahApuruSa kSatriya Adi Uparokta cha kuloM meM hI janmate haiM, yaha svabhAva mAtra hai / ve vaNika (vaizya) kula meM bhI nahIM janmate / isaliye zakrendra ne saMharaNa karavAyA aura bhagavAna kA tIrthaMkara rUpa meM garbha saMharaNa ho jAnA, eka garbha meM nahIM raha sakanA, ise loka kI Azcaryajanaka ghaTanA kahI gaI haiThANAMga sUtra 10. ThANAMga sUtra meM bhI brAhmaNa ke kula meM Ane ko accherA nahIM kahA kiMtu tIrthaMkara jaise mahApuruSoM kA garbha kAla meM idhara udhara kiyA jAnA, ise Azcarya kahA gayA hai / ThANAMga sUtra ke isa 10 acchere ke pATha meM bhI nIcakula yA U~cakula kI koI bAta nahIM hai / nibaMdha-40 vividha matamatAMtara siddhAMta svarUpa sAtavIM gAthA se aThAravI gAthA taka isa adhyayana ke prathama Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA uddezaka meM 6 prakAra ke siddhAMta-matamatAMtara batAye haiM, ve ye haiM- (1) pA~ca mahAbhUtavAda (2) ekAtmavAda (3) tajjIva-tatzarIravAda (4) akAraka vAda (5) AtmaSaSTavAda (6) kSaNikavAda- isake do rUpa haiM- 1. paMca skaMdhavAda 2. cAra dhAtuvAda / isake atirikta (7) niyativAda (8) ajJAnavAda (9) karmopacayaniSedhavAda (kriyAvAdI) (10) jagatkartRtvavAda (11) avatAravAda (12) lokavAda / vagere saMbaMdhI saMketa bhI hai| pA~ca mahAbhUtavAda siddhAMta :- pRthvI, jala, teja, vAyu aura AkAza ye pA~ca mahAbhUta sarvaloka vyApI evaM sarva jana pratyakSa hone se mahAna hai| inake atirikta AtmA Adi koI padArtha nahIM hai / ina pAMca mahAbhUtoM ke milane se caitanya zakti utpanna hotI hai paraMtu vaha pA~ca tattvoM se bhinna nahIM hai kyoM ki vaha pA~ca bhUtoM kA hI kArya hai| isa prakAra isa matavAle AtmA, paraloka, punarjanma Adi tathA zubha-azubha karma aura unake phala, kartA-bhoktA Adi kucha bhI svIkAra nahIM karate haiM / ye pratyakSa ko svIkAra karate haiM, anumAna Adi ko nahIM svIkArate / / jo ki punarjanma aura parabhava Adi kA honA aneka pramANoM se siddha hai| use nahIM mAnane se dAna, dharma, sevA, paropakAra, mokSasAdhanA Adi saba niSphala ho jaayeNge| hiMsA corI arAjakatA avyavasthA kA bolabAlA ho jAyegA / pA~ca bhUtoM kA guNaM caitanya nahIM hai ata: vaha unake saMyoga se utpanna nahIM ho sakatA / aisA ho to miTTI Adi ko milA kara banAe gaye pUtale meM bhI cetanA guNa paidA kyoM nahIM hotA ? pA~ca tattva zarIra meM rahate hue bhI prANI ke mara jAne para usa zarIra meM cetanA tattva kyoM nahIM rahatA ? jaba ki pA~coM tattva to rahate hI haiM / pAMca indriyAM bhI pA~ca bhUta se utpanna hai unakA guNa bhI caitanya nahIM hai / eka indriya dUsare indriya viSaya ko jAna nahIM sakatI / paraMtu pA~coM indriyoM se hone vAle jJAna ko upasthita rakhane vAlA caitanya tattva alaga hI hai| niSkarSa yaha hai ki pA~ca bhUtavAda kA siddhAMta mithyAtvagrasta hai, ajJAnamUlaka hai / ataH karma baMdha aura saMsAra vRddhi kA kAraNa hai / yaha cArvAkoM kA mata hai, unheM lokAyatika bhI kahate haiM / | 76 / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA ekAtmavAda siddhAMta :- samasta lokavyApI eka hI AtmA hai, alaga-alaga dikhane vAle jIva bhrama mAtra hai / pRthvI eka hai phira bhI usake jagaha jagaha bhinna-bhinna rUpa dikhate hai pahADAdi / vaise hI e ka hI AtmA aneka rUpoM meM dikhatI hai / pRthvI se banane vAle ghaDe Adi aneka rUpoM meM bhI pRthvI to eka hI hai / pAnI se bhare aneka ghaDoM meM alaga-alaga caMdra dikhate haiM phira bhI caMdra eka hI hai| vaise hI upAdhi bheda se eka hI AtmA aneka rUpoM meM dikhatI hai| vAstava meM yaha yukti vihIna siddhAMta hai / pUre vizva meM eka hI AtmA mAnane para nimna ApattiyA~ AtI hai- (1) eka vyakti pApa corI Adi karegA. usakA phala sabhI ko bhagatanA pddegaa| (2) eka ke karmabaMdhana meM par3ane para sabhI ko karmabaMdhana meM paDanA paDegA aura eka ke mukta ho jAne para sabhI kI mukti ho jAyegI / isa prakAra baMdha aura mokSa kI vyavasthA bhI nahIM rahegI (3) eka janma maraNa yA kArya pravRtta hone para sabhI kA janmanA maranA Adi hogA jo kadApi saMbhava nahIM hai| (4) jaDa cetana sabhI meM eka AtmA lokavyApI mAnane para AtmA kA jJAnaguNa jaDa meM bhI mAnanA paDegA (5) eka kA jJAna dUsare meM bhI mAnanA paDegA jo asaMbhava hai / (6) upadeSTA aura upadezaka tathA zrotA aura pariSada tathA vaktA sabhI eka hI hai to upadeza aura zAstra racanA Adi kI koI AvazyakatA hI nahIM rhegii| guru-ziSya, adhyayanaadhyApana Adi bhI vyartha siddha ho jAyeMge / zAstrakAra kahate haiM ki pratyakSa meM dekhA jAtA hai ki jo pApa karma karatA hai vahI usakA phala akele bhogatA hai, sabhI ko nahIM bhoganA paDatA hai / isa prakAra sAre vizva ke sajIva nirjIva padArthoM meM eka AtmA vyApaka mAnanA yuktisaMgata nahIM hai / vyavahAra saMgata aura buddhi gamya bhI nahIM hai| kiMtu mithyAtva ke tIvra udaya se kitane loga aisA siddhAMta svIkAra karate haiM / uttara mImAMsA (vedAMta) darzana kA yaha mata hai / tajjIva tatzarIravAda :- zarIra hai vahI jIva hai, jIva hai vahI zarIra hai| zarIra utpanna hone para AtmA kI abhivyakti hotI hai / zarIra vinaSTa hone para AtmA kahIM jAtI huI dikhatI nahIM hai isaliye vaha zarIra sa abhinna hai| .. | 77 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA isa siddhAMta meM zarIra kI bAta karI hai aura pUrva siddhAMta meM pA~ca bhUta se cetanatva kI utpatti mAnI hai arthAt pA~ca bhUta milane para ve hI caitanyazakti saMpanna hokara calane, bolane Adi kI kriyA karane laga jAte haiM / isa siddhAMta ke anusAra puNya-pApa kucha nahIM hote / loka-paraloka, zubhAzubha karma phala nahIM hote, kiMtu zarIra ke vinAza ke sAtha AtmA kA vinAza ho jAtA hai / vaha kahIM jAtA nahIM aura koI phala bhogatA nahIM hai / rAjapraznIya sUtra meM isa siddhAMta ke pakSa, vipakSa kI vistRta carcA hai / isa mAnyatA vAloM kA kahanA hai ki jagata meM jo bhI vicitratA najara AtI hai vaha saba svabhAva se hotA hai pUrva kRta karma mAnane kI AvazyakatA nahIM hai / yaha eka prakAra kA nAstika darzana hai / aisA mAnane para jagata meM zubha karma karane ke protsAhana samApta ho jAte haiM / ' vAstava meM vicitratA ko svabhAva kahane para bhI usa svabhAva ke pIche kAraNa DhUMDhA jAya to pUrvakRta karma svIkAranA jarUrI hogA, usake binA saMsAra vyavasthA bhI nahIM cala sakatI / eka sAtha janme do bAlakoM meM se eka rotA hai eka nahIM, eka bImAra hai eka svastha aura eka zIghra mara jAtA hai eka dIrghAyu hotA hai; ina eka sarIkhe tattvoM kI bhinnatA ke pIche pUrvakRta karma tattva avazya hotA hai / usI ke kAraNa yaha sArI saMsAra vyavasthA aura vicitratA calatI hai / isa siddhAMta ko mAnane vAle bhI ihalaukika sukhoM meM Asakta hokara evaM dharma ArAdhana tathA zubhakAryoM se vaMcita hokara apane janma maraNa kI vRddhi karate haiM / akArakavAda siddhAMta :- isa siddhAMta meM AtmA ko akartA akriya mAnA gayA hai / kAca ke svabhAva se jaise svataH pratibiMba paDatA hai vaise hI prakRtika vikAra puruSa meM(AtmA meM) pratibiMbita hote haiM / jaise AkAza niSkriya hai phira bhI usameM aneka rUpa pratibhASita hote haiM vaise AtmA meM aneka kriyAe~ pratibhASita hotI hai / AtmA svayaM AkAzavat niSkriya hai| vAstava meM AtmA ko akriya mAnane para koI akRta karma kA phala bhogegA, koI kRta karma se vaMcita ho jAyegA, eka ke azubha / 78 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA kartavya se sabhI duHkhI hoMge / narakAdi cAra gati aura mokSa mAnanA bhI artha zUnya hogaa| isa siddhAMta ko mAnane vAle sAMkhyamata vAloM kI aneka prakAra kI sAdhanAe~ vyartha hogii| isa mata meM AtmA aura AtmA kI samasta kriyAe~ mAnate hue bhI AtmA ko nirlepa aura akartA mAnA gayA hai / jaba ki sukhI du:khI hote hue jIva pratyakSa siddha hai aura yaha saba anubhava jIva ko hI ho sakatA hai / phira bhI mithyAtva ke udaya se aisA mAnane vAle aneka loga hote haiM / naraka svarga mokSa mAnate hue bhI ye AtmA ko akartA mAnakara use naraka Adi meM jAnA bhI svIkAra karate haiM / zAstrakAra kahate haiM ki ye ajJAna aMdhakAra se saMsAra aMdhakAra meM bhramaNa karane vAle hote haiM- tamAo te tamaM jaMti, maMdA moheNa pAuDA / Atma SaSTavAda :- isa siddhAMta vAle pA~ca bhUta aura AtmA ina chahoM tattvoM kA svataMtra astitva svIkArate haiM kiMtu ekAMta rUpa se chahoM ko nitya avinAzI mAnate hai / kathaMcit nitya, kathaMcit anitya; dravyaM kI apekSA nitya, paryAya kI apekSA anitya; aisA nahIM mAnate / ekAMta nitya kA mithyAgraha pakaDanA hI unakA ayogya hai / kSaNikavAda kA siddhAMta :- isa siddhAMta vAle pratyeka tattva kI pratikSaNa utpatti aura vinAza mAnate haiM / ye padArtha kI parivartita hone vAlI paryAya ko dravya kA parivartita honA mAna lete haiM / dravya aura paryAya kA vibhAga nahIM mAnate haiN| .. ye do prakAra ke haiM (1) pA~ca skaMdha mAnane vAle (2) cAra dhAtu mAnane vAle / pA~ca skaMdha ye hai- (1) rUpaskaMdha (2) vedanAskaMdha (3) saMjJAskaMdha (4) saMskAraskaMdha (5) vijJAnaskaMdha / zIta Adi vividha rUpoM meM vikAra prApta hone ke svabhAva vAlA jo dharma hai vaha saba eka hokara rUpaskaMdha bana jAtA hai| sukha duHkha vedana karane ke svabhAva vAle dharma kA ekatrita honA vedanAskaMdha hai / vibhinna saMjJAo ke kAraNa vastu vizeSa ko pahicAnane ke lakSaNa vAlA skaMdha saMjJAskaMdha hai / puNya pApa adi dharma-rAzi ke lakSaNa vAlA skaMdha saMskAraskaMdha hai / jo jAnane ke lakSaNa vAlA hai usa rUpavijJAna rasavijJAna Adi vijJAna samudAya ko vijJAnaskaMdha kahate haiM / ina pAMca skaMdho ke atirikta 79 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA AtmA nAmakA koI padArtha nahIM hai / inhIM pAMca skaMdho se saMsAra calatA hai / AtmA ko nahIM mAnanA svayaM kA inkAra karanA hai / jaba svayaM koI tattva nahIM hai to kartApana bhoktApana Adi kucha nahIM rahatA hai / svarga naraka mAnate hue bhI AtmA binA unakA koI artha nahIM rahatA hai / kauna svarga meM jAtA hai, kauna naraka meM jAtA hai aisA koI nirNaya nahIM hotA hai / - ata: yaha kSaNikavAda bhI AtmakalyANa sAdhanA meM apUrNa hai, ayogya hai / 1 // pRthvI, jala, teja aura vAyu ina cAra dhAtuoM ko hI sarva jagata mAnate haiM ye bhI AtmA ko yA cAra ke atirikta kisI tattva ko nahIM mAnate / ye bhI padArtha ko kSaNa vinAzI mAnate haiM / 2 // zAstrakAra ne ina sabhI ko aphalavAdI kahA hai / isa prakAra ke ekAMta siddhAMta se AtmA aura karma tathA unake phala bhogane kI vyavasthA barAbara nahIM ho sakatI hai| phira bhI ye sabhI mata vAle yaha kathana karate haiM ki hamAre mata ko svIkAra karalo isI se tumhArI mukti (siddhi) ho jAyegI, kalyANa ho jAyegA / paraMtu vAstava meM AtmA aura karmabaMdha vimokSa kA sahI svarUpa samajhe binA, mAne binA koI sAdhanA aura usakA pratiphala ho nahIM sakatA hai / kyoM ki kisI ke mata meM AtmA nahIM hai, kisI meM parabhava punarjanma nahIM hai, kisI meM AtmA akriya hai akartA hai to phala bhoktA bhI nahIM hai / to phira unake liye bhI koI sAdhanA kI AvazyakatA nahIM rahatI / __ ata: Atma dravya kA sahI svarUpa svIkAra karanA, dharma sAdhanAoM ke liye prathama jarUrI hai / anyathA mithyA samajha ke kAraNa sahI sAdhanA aura sahI pariNAma prApta honA saMbhava nahIM hai / niyativAda kA siddhAMta :- niyativAdI ekAMta niyati se hI sAre saMsAra ke kAryoM kI niSpatti mAnatA hai / vaha kAla, svabhAva, karma aura puruSArtha ko kArya ke hone meM Avazyaka nahIM mAnatA hai / unakA kahanA hai ki eka sarIkhe kAla meM kAma karane vAle do vyakti meM 80 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA eka saphala hotA hai eka asaphala / eka hI sarIkhe svabhAva vAle anAja meM koI ugatA hai koI nhiiN| ata: kArya ke hone meM eka mAtra niyati hI kAraNa hai| jaina darzana meM niyati sahita kAla svabhAva Adi pA~coM samavAya ko svIkArA hai / kyoM ki aneka kAryoM kI niSpati meM svabhAva pramukha hotA hai / kaI kAryoM ke hone meM kAla pramukha hotA hai sarvatra eka sA niyama nahIM hotA hai / nIma kA jhADa lagane meM nIma ke bIja kA svabhAva, paripakva hone kA kAla, puruSArtha evaM Akara ugane vAle jIva kA AyuSya Adi karma bhI kAraNa bhUta hote haiM / kabhI svabhAva ke binA kArya nahIM hotA, kabhI niyati ke binA kArya nahIM hotA aura aneka kArya puruSArtha karane se hote haiM kiMtu puruSArtha binA nahIM hote / ataH ye pA~coM samavAya-saMyoga kArya siddha hone meM sApekSa hai / ekAMta niyativAda ko svIkArane para aura anya kI upekSA yA niSedha karane para kaI saMsAra vyavahAra bhI nahIM cala sakate / ekAMta Agraha ke kAraNa niyativAda bhI dUSita hai / vaha vyakti ke liye puruSArtha preraka na hokara puruSArtha hIna hone kA preraka banatA hai / puruSArtha meM anutsAha paidA karatA hai jaba ki saMsAra vyavahAra meM sarvatra puruSArtha kI atIva AvazyakatA rahatI hai / ajJAnavAda kA siddhAMta :- ajJAnavAdI kisI ke pAsa jAne kA, saMgati-satsaMga karane kA, jJAna hA~sila karane kA hI niSedha karate haiM / jJAna ke abhAva meM ve svayaM ajJAnI hone se dUsaroM ko kyA mArgadarzana de sakate ? arthAt svayaM ajJAna meM DUbe vyakti dUsaroM ko jJAna nahIM de sakatA / aMdhA vyakti dUsaroM ko mArga kaise batA sakatA hai ? aMdhe vyakti ke pIche calane vAle utpathagAmI hote haiN| vaise hI ajJAnavAdioM kI bAta anusaraNa karane yogya nahIM hotI / zAstrakArane inheM mRga kI upamA dI hai / jo trANa sthAna meM zaMkita hotA hai aura jAla meM pha~sa jAtA hai / vaise hI ajJAnavAdI ajJAna jAla meM pha~sa jAte haiM / : . ajJAnavAdI ko kisI prakAra ke vimarza kI bhI yogyatA nahIM ho sakatI / kyoM ki vimarza ke liye bhI jJAna Avazyaka hai / isa prakAra Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA . . ve ajJAna ke kAraNa svayaM ke hita kA vimarza-vicAra karane ke bhI ayogya hote hai to dUsaroM ko upadeza dene yA anuzAsita karane meM kaise yogya ho sakate haiM ? ajJAna ke kAraNa ve kisI ko bhI upadeza nirdeza karane meM sarvathA ayogya aura aMdhe ke samAna hote haiN| ___ isa prakAra ajJAnavAdI loga svayaM ajJAnI hote hue bhI apane ko paMDita mAnakara anya kA satsaMga bhI nahIM karate evaM tarka-vitarka mAtra se bhole logoM ko gumarAha karate haiM / ye loga karmoM se evaM duHkha se nahIM chUTa sakate / pIjare ke pakSI ke samAna saMsAra meM hI rahate haiM, mukta nahIM ho sakate / karmopacaya niSedhavAda-kriyAvAdI darzana :- isa adhyayana ke dUsare uddezaka kI gAthA 24 se 29 meM isa darzana kA kathana kiyA gayA hai| vyAkhyAkAro ne use bauddha mAnyatA sUcita karI hai / bauddha nimna prakAra kI kriyA ko kevala kriyA hI mAnate haiM usase karmopacaya nahIM mAnate, yathA- (1) koI bhI kriyA citta zuddhi pUrvaka kI jAya usase karmopacaya nahIM hotaa| pitA putra ko mArakara usakA mAMsa khAve / pariNAma aura kAraNa zuddha hai to baMdha nahIM hotA / (2) krodhAveza se mana meM raudra vicAra kare pravRtti nahIM kare to karma baMdha nahIM hotA (3) binA saMkalpa se anajAna asAvadhAnI se jo kriyAe~ hotI hai jisameM mArane kA pariNAma nahIM hai to hiMsA kA karma baMdha nahIM hotA arthAt bhojana vyApAra gamanAgamana pravRtti meM jahA~ hiMsA kA saMkalpa nahIM to karmopacaya nahIM hotaa| (4) svapna meM hone vAle hiMsAdi kArya se bhI karmopacaya nahIM hotaa| ina sarva kA Azaya hai ki mana aura kAyA pravRtti sAtha meM ho to karmopacaya hotA hai, akele mana. yA akelI kAyA se nhiiN| (1) unake siddhAMta anusAra hanana kiyA jAne vAlA prANI sAmane ho (2) hanana kartA ko yaha bhAna ho ki yaha jIva hai (3) phira hanana kartA ko saMkalpa ho ki maiM ise mArUM, aisI sthiti meM usa prANI ko kaSTa diyA jAya yA mArA jAya, usake prANoM kA viyoga ho jAya yA use kaSTa pahu~ce to karma baMdha hotA hai / vaha jIva bacna kara bhAga jAya to karma baMdha nahIM hotA hai / 2 - Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA jainadarzanaM ke anusAra yaha sAre vikalpa yukta karma baMdhana kA kathana.ajJAnadazA ke kAraNa hai / saMsAra meM ekendriya se paMcendriya taka ke prANI haiN| sabhI ko karma baMdha aura saMsAra bhramaNa hotA hai| mana, vacana, kAyA tIno ke saMyoga se aura svataMtra hone para bhI pratyeka yoga aura pratyeka kaSAya se karma baMdha hotA hai| koI bhI kriyA ke phala svarUpa karmabaMdha nahIM ho, aisA nahIM hotA hai / tIvra yA maMda karmabaMdha avazya hotA hai / ajJAna dazA se yA apane svArtha se koI paMcendriya vadha jAnakara kare usake pariNAmo ko vizuddha nahIM mAnA jA sakatA / isaliye putra ko mArakara khAne se bhI karma baMdha nahIM hotA aisA kathana to ajJAna bharA hI hai / bilakula asaMgata hai / isa prakAra kI mAnyatA ke kAraNa aisI mAnyatA vAloM ko karma ciMtA se rahita kahA hai / chidroM vAlI nAvA ko calAne vAlA aMdhA ho to usameM rahe yAtrI surakSita dazA meM jala ko pAra nahIM kara sakate / vaise hI ina ekAMtavAdiyoM aura ajJAniyoM kI zaraNa meM jAne vAle saMsAra pAra nahIM kara sakate kiMtu saMsAra meM hI bhramaNa karate haiM / jagata kartRtvavAda siddhAMta :-carAcara padArthamaya yaha loka kisane banAyA, kaise banA Adi loka kI utpatti aura usakA kartA kisI ko mAnanA yaha jagata kartRtva vAda siddhAMta hai / isa viSaya meM zAstrakAra ne aneka mata batAye haiN| ve isa prakAra haiM- (1) yaha loka deva dvArA banA hai (2) brahmA ne banAyA ha (3) Izvara ne banAyA hai (4) pradhAna(prakRti Adi ke) dvArA kRta hai / (5) svayaMbhU(viSNu)ne banAyA (6) yamarAja ne yaha mAyA racI hai / (7) aMDe se pRthvI utpanna huI hai| usameM tattvoM ko brahmA ne banAyA hai| apane apane Azaya se vibhinna prakAra se ye ajJAnIjana lokaM kI utpatti mAnate haiM kiMtu ve yaha nahIM samajhate ki loka zAsvata hai / use kisI ko banAne kI jarUrata hI nahIM hai / vAstava meM lokotpatti jAnane kI jarUrata nahIM hai kiMtu du:khotpatti kaise hotI hai yaha jAnanA jarUrI hai| azubha AcaraNoM se du:kha utpanna hotA hai / duHkha kI utpatti kA kAraNa jAne binA duHkha ko rokane ke upAya rUpa saMvara ko kaise jAna sakate haiM ? pApAcaraNa hI du:khotpatti kA hetu hai aura usakA tyAga hI duHkha rokane kA upAya hai / loka to anAdi se hai vaha kabhI nahIM thA, aisA nahIM hai / 83 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA avatAravAda :- isa adhyayana ke tIsare uddezaka kI 11vIM 12. vIM gAthA meM isa avatAravAda kA digdarzana hai / ise trairAzika vAda bhI kahA jA sakatA hai / isameM jIva kI tIna avasthAe~ mAnya hai- (1) saMsAra avasthA (2) siddhaavasthA (3) avatAraavasthA / isa matavAloM kI yaha mAnyatA hai ki krIDA hetu yA adharma vinAza aura dharmotthAna ke liye mahAna AtmAe~ punaH isa loka meM avatAra (saMsArI rUpa) svIkAra karate haiM / yaha mAnyatA vaidika paraMparA meM prasiddha hai / gItA Adi graMthoM meM bhI spaSTa varNana hai / / jaina darzana kI yaha mAnyatA hai ki siddhAtmA karma rahita ho jAne se unake saMsAra meM punaH Ane kA koI kAraNa nahIM raha jaataa| unameM krIDA, rAga yA dveSa kucha nahIM hai / jagata ke uddhAra ke liye yA dharma ka uddhAra ke liye eka se eka mahAna AtmAe~ svAbhAvika hI mAnava rUpa meM janma dhAraNa karatI rahatI haiM aise hI yaha saMsAra cakra calatA rahatA hai / tIsare uddezaka kI aMtima gAthAoM meM kahA gayA hai ki ye sabhI mata-siddhAMta vAle apane apane mata kI prazaMsAM aura puSTi karate haiM / apane mata se siddhi hone kA dAvA karate haiM / ve svayaM siddhi ko prApta karane kA lakSya rakhate hue bhI apane ayogya Azaya meM avabaddha rahate haiM use sahI svarUpa meM samajhane yA choDane ko tatpara nahIM ho sakate / isa kAraNa mithyAtva ajJAna meM raha kara ve sahI sAdhanA ke abhAva meM saMsAra meM hI bhramaNa karate rahate haiM / lokavAda :- loka meM pracalita dhAraNAoM ko AdhArabhUta-anAdhArabhUta kathana paraMparAoM ko yahA~ cauthe uddezaka meM lokavAda se sUcita kiyA gayA hai| bahucarcita viSaya bhI lokavAda kahe jA sakate haiM / yathA- (1) aneka prakAra ke avatAra saMbaMdhI kathana (2) yaha loka sAta dvIpa maya hai (3) loka anaMta hai isakA pAra nahIM hai (4) jo padArtha abhISTa aura mokSopayogI hai unheM dekhane vAle sarvajJa hote haiM kiMtu saMsAra ke samasta kIDoM ko dekhane kI AvazyakatA sarvajJa ko nahIM hotI / (5) putra ka binA gati nahIM sudharatI, svarga nahIM milatA (6) vaha puruSa avazya hI zrRgAla banatA hai jo viSTA sahita jalAyA jAtA hai / -(7) kutte yakSa hai, brAhmaNa deva haiM / (8) jo brAhmaNoM ko vAda meM harAtA hai vaha smazAna meM 84 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA vRkSa hotA hai / (9) brahmA sote haiM taba jagata kA pralaya ho jAtA hai / (10) mRtaka kI icchA pUrti nahIM hotI taba taka vaha pretAtmA rUpa meM yahIM bhaTakatA hai / (11) jo jaisA hai vaisA hI banatA hai / trasa jIva, trasa hI rahatA hai, sthAvara jIva sthAvara hI rahatA hai / vaise hI strI, puruSa, manuSya, gAya, pakSI Adi jo jaisA hai mara kara vaisA hI banatA hai| dUsare rUpa ko dhAraNa nahIM karatA / strI marakara strI hI banatI / gAya mara kara gAya hI banatI / ityAdi aneka taraha kI kiMvadaMtiyA~ cala jAtI hai, calA dI jAtI hai| .. binA pramANa kI yA visaMgata-asaMgata mAnyatAe~ upAdeya nahIM ho sakatI hai / lokavAda meM sekaDoM bAtoM kA samAveza ho sakatA hai| unameM satya yA grAhya bhI koI ho sakatI hai| paraMtu bahulatA bhrAmaka tattvoM kI hI hotI hai / ata: AtmakalyANa ke sAdhaka ko Agama pramANa se pramANita aura kalyANakArI tattvoM kI hI zodha karanI cAhiye / lokavAda meM nahIM baha jAnA cAhiye / nibaMdha-41 sAdhuoM ke 36 anAcAra sUyagaDAMga sUtra se prAraMbha meM do gAthAoM meM jIvoM ke bheda saMkalana ke sAtha prathama mahAvrata ke pAlana kA saMdeza dekara tIsarI gAthA meM cAroM mahAvratoM ke pAlana kI eka sAtha sUcanA kI gaI hai phira aneka gAthAoM meM sAdhaka ko vidvAna zabda se utsAhita karake saMyama ke uttaraguNa saMbaMdhI doSoM se dUra rahane kA evaM unakA tyAga karane kA saMdeza diyA gayA hai, ve viSaya ye haiM- sarva prathama karmAzrava karane vAle cAra kaSAyoM ko jAnakara unakA tyAga karane kA vidvAna sAdhaka ko sUcana kiyA gayA hai / ina cAroM hI kaSAyoM ke cAra naye paryAya nAma se unheM kahA gayA hai, yathA- paliuMcaNaM= mAyA, bhayaNaM-lobha, thaMDilaM gussA, uzrayaNa mAna / sAdhvAcAra saMbaMdhI anAcaraNIya viSayoM kA saMketa isa prakAra hai- (1) vastra dhonA-raMganA (nIla lagAnA) (2) enimA lenA (3) virecana-julAba (4) vamana (5) aMjana (6) itra-tela (7) mAlA (8) snAna (9) daMtaprakSAlana / (parigraha aura kuzIla tyAga bhI yahA~ gAthA krama meM mUlaguNa kahe haiM / ) (10) / 85 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA AhAra ke gavaiSaNA doSa, aneSaNIya AhAra (11) rasAyana sevana (12) cakSuvibhUSA (13) rasoM meM Asakti (14) upaghAta-para pIDAkArI pravRtti (15) aMgopAMga dhonA (16) ubaTana-lepa (17) gRhasthoM se arasa-parasa(ativyavahAra) (18) jyotiSa prazna (19) zayyAtara piMDa (20) dhUta krIDA-juA, saTTe Adi ke aMka batAnA (21) hastakarma (22) kalaha-vivAda (23) jUtA (24) chatra (25) nAlikA khela (26) paMkhA (27) paraspara parikarma (28) harI vanaspati(hariyAlI) para mala-mUtra visarjana (29) gRhastha ke pAtra (30) gRhastha ke vastra (31) gRhastha ke Asana, zayyA, khATa (32) gharoM meM baiThanA (33) gRhastha ko kuzala kSema pUchanA yA sAvadya pUchanA (34) pUrvajIvana smaraNa(sukha-bhoga) (35) yaza-kIrti-zlAghA-kAmanAe~ (36) gRhastha ko AhArAdi pradAna / ina saba doSa sthAnoM kA bhikSu tyAga kare, zuddha saMyama niyama meM rahe / yahA~ uttara guNa ke sAtha koI mUlaguNa saMbaMdhI kathana bhI kvacit hai / bhASA viveka- (1) kisI ke bIca meM na bole (2) marmakArI vacana nahIM bole (3) mAyA kA tyAga kara vicAra kara bole (4) mizra bhASA na bole (5) bolane ke bAda pazcAttApa karanA paDe aisA na bole (6) gopanIya bAta prakaTa na kare / (7) holagola, tU tUM aise tuccha amanojJa zabda na bole / nibaMdha-42 dAnazAlA pyAU dANApITha kI carcA ina kAryoM kI preraNA zrAvaka samAja meM mAnavatA evaM jIvoM ko . sukha suvidhA dene kI dRSTi se hotI rahatI hai / jaina muni kI apanI vizeSa maryAdA hotI hai, bhASA viveka bhI usakA viziSTa hotA hai / ata: vaha praznagata viSayoM kI ekAMtika carcA meM nahIM ulajhe / muni zrotAoM ko jIvoM kA svarupa aura unake duHkha kA svarupa batAkara anukaMpA rasa kA siMcana kara sakatA hai tathA puNya-pApa tattva kA samuccaya svarupa samajhA sakatA hai / paraMtu praznagata sthAnoM kAryoM kI spaSTa anumodanA preraNA nahIM kara sakatA / sAtha hI inakA niSedha bhI nahIM kara sakatA hai| gRhastha anukaMpA rasa se aura apane kartavya se svayaM ye kArya karate 86 - - - Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA haM / zAstrakAra isa adhyayana meM spaSTIkaraNa karate haiM ki muni ina sthAnoM, kAryoM ko dharma yA puNya kahakara spaSTa preraNA kare to vahA~ hone vAle AraMbha samAraMbha kI anumodanA-preraNA hone se sAdhu kA prathama mahAvrata dUSita hotA hai / yadi pratipakSa meM hokara sAdhu gRhasthoM dvArA kiye jAne vAle anukaMpA ke ina kAryoM kA niSedha kare athavA inheM pApa yA adharma batAve to bhI usakA prathama mahAvrata dUSita hotA hai| kyoM ki aisA karane meM prANiyoM kI jIvanavRtti kA cheda-aMtarAya doSa lagatA hai; jo ki hiMsA rUpa hai| ata: jaina muni praznagata viSayoM meM arthAt dAna-puNya ka sthalo athavA kAryoM saMbaMdhI pakSa-pratipakSa rUpa kisI bhI Agraha meM na paDe, donoM pakSa kI bhASA na bole aura viveka ke sAtha karma baMdha se bace, to vaha nirvANa mArga kI sahI ArAdhanA kara sakatA hai| sAra yaha hai ki- muni upasthita pariSada ke yogya jIva tattva, puNya-pApa tattva kA svarUpa, anukaMpA dharma kA samuccaya svarUpa, yathAvasara samajhAve, prazna nirdiSTa sthaloM yA kAryoM kI spaSTa carcA meM na jAve / . . rAjapraznIya sUtra meM kezIsvAmI dvArA pradezI rAjA ko diyA gayA bodha evaM carcA kA prakaraNa hai| usameM pratibaddha hone ke bAda rAjA ne svata: spaSTa kiyA ki maiM rAjya kI Aya kA eka hissA dAnazAlA meM lgaauNgaa| vahA~ muni ke dvArA dAnazAlA kI preraNA kA bhI ullekha nahIM hai aura pradezI rAjA ke svata: dAnazAlA kI bhAvanA pragaTa karane para kezI zramaNa dvArA niSedha kiyA gayA ho aisA bhI ullekha nahIM hai / gRhastha dharma aura gahastha bhAvoM ke hara pravartana meM jaina mani ko dakhala karanA jarUrI nahIM hotA hai, kitane hI kAryoM meM unheM taTastha aura mauna bhAva se rahanA hotA hai / tadanusAra kezI zramaNa ne pradezI rAjA ke usa kathana ko mauna pUrvaka hI sunA / usake pakSa-pratipakSa meM kucha nahIM kahA arthAt usake dAnazAlA kholane kI bAta para dhanyavAda bhI nahIM kahA aura aisA karane se rokA bhI nhiiN| isa Agama dRSTAMta se bhI prastuta adhyayanagata bhAvoM kI puSTI hotI hai ki muni donoM prakAra kI bhASA nahIM bole / isa prakAra gRhastha ke mizra mArga se saMbaMdhita vicAraNA, muni kI bhASA ko lakSya karake isa adhyayana kI gAthA 16 se 21 taka kI gaI hai| / 87 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA Age gAthA 22-23-24 meM muni ko nirvANa mArga kA upadeza dene kA sUcana kiyA gayA hai / vaha upadeza saMsAra samudra meM DUbate prANiyoM ke liye dvIpa ke samAna rakSaka ho / svayaM muni AzravoM ko roke aura Azrava rahita banakara zuddha anAzrava dharma, saMyama-saMvara dharma kA kathana kare / kyoM ki vahI anupama aura paripUrNa mokSa mArga hai / nibaMdha-43 cAra samavasaraNa-cAra vAda-363 pAkhaDa svarUpa kriyAvAdI, akriyAvAdI, vinayavAdI aura ajJAnavAdI ye cAra samavasaraNa haiM / inake vistRta bheda kI apekSA 363 matamatAMtara kahe gaye haiM / (1) kriyAvAdI ke 180 bheda hote haiM / mukhya rUpa se nau tattva haiM unake svataH parata: evaM nitya anitya aise do do bheda hote haiM / phira kAla, svabhAva, niyati, Izvara aura AtmA ye pA~ca bheda hone se 942424 5=180 kula bheda hote haiN| (2) akriyAvAdI ke 84 bheda hote haiM / mukhya rUpa se sAta tattva haiM unheM svataH parata: do bheda se guNA kareM, phira kAla, svabhAva, niyati Izvara, yadRcchA aura AtmA ye 6 bheda se guNA kareM, yathA- 74246-84 kula bheda hue| (3) vinayavAdI ke 32 bheda hote haiM / (1) devatA (2) rAjA (3) yati (4) jJAti (5) vRddha (6) adhama (7) mAtA (8) pitA, ina ATha kA mana vacana kAyA aura dAna se vinaya karanA cAhiye / isa prakAra 844-32 kula bheda hote haiM / (4) ajJAnavAdI ke 67 bheda hote haiM / jIvAdi 9 tattvoM ke sAta-sAta bhaMga hai (1) asti (2) nAsti (3) astinAsti (4.) avaktavya (5) asti avaktavya (6) nAsti avaktavya (7) asti nAsti avaktavya yoM 947-63 / pahale ke cAra bhaMgoM meM- sat padArtha kI utpatti hotI hai, yaha kauna jAnatA hai aura jAnane se lAbha bhI kyA ha ? usI prakAra asat, sadasat aura avaktavya ke liye ukta prazna upasthita karanA ye kula cAra bhaMga joDane se 63+4=67 bheda hote haiM / kriyAvAdI Adi cAroM matAMtaroM ka siddhAMta :- ye cAroM ekAMtavAdI haiN| yoM to kriyAvAda, vinayavAda kucha darajje ThIka bhI hai kiMta ekAMta Agraha hone se azuddha hai / 88 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA (1) kriyAvAda- isa siddhAMta vAle kriyA se mukti mAnate haiM / jJAna kI upAdeyatA nahIM svIkArate haiM / jaba ki jJAna ke binA kriyA aMdhI hotI hai, pUrNa rUpa se phaladAyI nahIM ho sakatI / isaliye kriyAvAda ke varNana kI gAthA 11 meM kahA gayA hai ki- tIrthaMkara vidyA aura caraNa athavA jJAna aura kriyA donoM se mukti kA kathana karate haiM / dUsarI bAta yaha hai ki ye kriyAvAdI sabhI padArthoM meM astitva dharma svIkAra karate haiM, nAstitva dharma nahIM svIkArate / vAstava meM ekAMta astitva mAnane para jagata ke vyavahAroM kA bhI uccheda ho jaayegaa| ataH pratyeka vastu apane apane svarUpa se hai aura para svarUpa se nahIM hai, aisA mAnanA cAhiye / (2) akriyAvAda- ye akriyAvAdI tIna prakAra ke haiM- (1) AtmA ko hI nahIM svIkArate (2) AtmA Adi sabhI padArtha kSaNa vinAzI-anitya hai (3) AtmA sarvalokavyApI hai| ina tInoM ke mata meM kriyA kA koI mahattva nahIM hai / kyoM ki mUla AtmA saMbaMdhI mAnyatA hI azuddha hai / isa taraha ya eka prakAra se nAstika mata banate haiM / AtmA ke janma-maraNa bhava bhramaNa kI siddhi ina tInoM meM nahIM ho sakatI / kyoM ki (1) AtmA nahIM to bhava bhramaNa kisakA? (2.) AtmA kSaNa vinAzI hai to parabhava kisakA ? (3) sarvalokavyApI hai to marakara jAyegA kahA~ ? ye ekAMtavAdI sahI mokSamArga ko samajha hI nahIM sakate, kAraNa yaha hai ki mUla mAnyatA hI azuddha hai / vAstava meM AtmA hai vaha dravya se nitya aura paryAya se anitya hai aura zarIra vyApI hai| eka zarIra kA tyAga kara nayA zarIra dhAraNa kara janma maraNa karatI hai / (3) vinayavAda- ekAMta vinayavAda bhI dUSita hai / kyoM ki yaha jJAna tathA kriyA kA niSedha karake guNI avaguNI pApI dharmI sabhI ko eka sarIkhA karatA hai / yaha vAstava meM vinaya dharma nahIM, aviveka dharma hai ki kisI prakAra kA viveka jJAna nahIM karanA / isa mata vAle vAstava meM ajJAnI haiM, avivekI haiM / isa kAraNa dharma ke mUla vinaya jaise guNa ke AlaMbana se bhI mokSa mArga se aura mukti se dUra jAte haiN| jisakA kAraNa yaha hai ki jJAna darzana cAritra tapa yaha mokSa mArga hai, isakI upekSA karanA hI unakA mUla maMtra hai / isa mAnyatA vAle yaha mAnate haiM ki sabhI kA vinaya karane mAtra se mukti ho jAyegI arthAt aham bhAva / 89 / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA . . kA nAza ho jAne se aura AtmA meM pUrNa namratA ho jAne se usa AtmA kI zIghra mukti ho jAtI hai| paraMtu yaha unakA ekAMtavAda hai / namratA acchI cIja hai kiMtu akele koI guNa se mukti kahanA upayukta nahIM hai| akele ghI se sIrA nahIM bana sakatA / jaba ki ghI sabhI padArthoM meM zreSTha evaM kImatI hai, phira bhI ATA, zakkara aura pAnI ke binA akele ghI se sIrA kadApi nahIM bana sakatA / usI prakAra akele vinaya se hI mukti mAnanA bhrama hai, galata hai / usake sAtha jJAna, darzana, cAritra aura tapa bhI cAhiye / tabhI mokSa kI vivekapUrNa sAMdhanA ho sakatI hai / isa mata vAle gadhe, kutte, pazu, pakSI, adhama, uttama sabhI sAmane milane vAloM ko namaskAra karanA hI apanA siddhAMta mAnate haiM aura usI se mokSa prApta karane kA saMtoSa karate haiN| (4) ajJAna vAda- isa matavAloM kI aisI samajha hotI hai ki jJAna se aneka vivAda khaDe hote haiM, vibhinnatAe~ bhI jJAna vAloM meM dekhI jAtI ha, AtmA aura loka ke saMbaMdha meM bhinna-bhinna mAnyatAe~ jJAna ke kAraNa hI hai; ataH zAMti kA sthAna ajJAna hai aura zAMti hI mukti kI nizAnI hai| vAstava meM ajJAnavAdiyoM kA koI siddhAMta nahIM ho sktaa| kyoM ki siddhAMta to svayaM jJAna svarUpa hotA hai / upadeza denA, kisI ko samajhAnA, carcA karanA bhI jJAna ke mAdhyama se hotA hai / ajJAnavAdI se vAstava meM paDhanA, likhanA, bolanA, samajhanA samajhAnA, upadeza denA, carcA karanA, apane mata kA sthApana karanA aura anya mata kA utthApana karanA Adi kucha bhI karanA nahIM ho sakatA / jaba ki ye ajJAnavAdI ukta sabhI pravattiyA~ karate haiM / isa prakAra spaSTa hI unake mata meM vacana virodha hotA hai / jJAna kA upayoga hara kadama-kadama para karanA hI par3atA hai phira bhI jJAna kI upekSA dikhAnA aura ajJAna kA dAvA karanA yogya nahIM hai| sacce artha meM ajJAnavAdI ve haiM jo AMkha, mu~ha Adi sabhI baMda karake kAlI aMdherI koTaDI meM akele baiThakara saMlekhanA-saMthArA kI sAdhanA kare / kisI se kucha bhI kahanA, samajhAnA, carcA karanA unake ajJAnavAda kA apamAna hai aura jJAna kA upayoga karanA hotA hai| isa prakAra ajJAnavAdiyoM kI kathanI aura karaNI meM hI virodha AtA hai| 90 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA aise siddhAMta se kalyANa kI jagaha karma baMdha aura saMsAra vRddhi hone kI adhika saMbhAvanA hai| kahA hai- aNNANI kiM kAhI, kiM vA NAhii seya paavgN||dshvai.4| kisI bhI kSetra meM ajJAnI prANI apane hitAhita kA viveka nahIM kara sktaa| ata: jJAnapUrvaka saccAritra dvArA mukti kI ArAdhanA karanA hI nirAbAdha mArga hai / jo sarvajJa sarvadarzI mahApuruSo dvArA prakAzita kiyA gayA hai / prazna- sarvajJa sarvadarzI kA kauna sA vAda hai ? kyA vaha cAra samavasaraNa meM nahIM hai ? uttara- ukta cAroM samavasaraNa aura cAroM vAda ekAMtavAda kI apekSA kahe gaye haiN| sarvajJa sarvadarzI tIrthaMkara prabhu kA mokSamArga jJAna aura kriyA ke sumela vAlA siddhAMta hai / ekAMta ke Agraha meM prabhu kA siddhAMta nahIM hai| jisa prakAra ATA, pAnI, zakkara evaM ghI ke sumela se halavAsIrA banatA hai, usI prakAra prabhu dvArA nirdiSTa mokSamArga meM jJAna, darzana, cAritra, tapa cAroM kA samAdara hai, sumela yukta sAdhanA hai| yoM apekSA se prabhu kA anekAMgI siddhAMta kriyAvAdI ke rUpa meM paricaya pAtA hai kiMtu vaha ekAMgI kriyAvAdI rUpa nahIM ha / bhagavatI sUtra meM cAra samavasaraNa ke bheda se tattva vistAra hai, vahA~ sarvajJa prabhu ke siddhAMta ko kriyAvAdI ke nAma se sUcita kiyA gayA hai aura ekAMtavAdiyoM ko vahA~ tIna bhedoM meM hI samAviSTa kiye haiM / ataH apekSA se tIrthaMkara prabhu kA mArga kriyAvAdI samavasaraNa meM ginAyA jAtA hai / vaha apekSA anekAMta darzana rUpa aura ekAMta Agraha ke abhAva rUpa meM hai / matamatAMtara kyA 363 hI hote :- alaga-alaga samaya meM isakI saMkhyA ghaTatI baDhatI rahatI ha / use kisI eka saMkhyA meM bAMdhanA satya se pare ho jAtA hai / apekSA mAtra se aura vivakSA se hI usa saMkhyA kA sumela karanA paDatA hai / vAstava meM matamatAMtara honA samaya-samaya ke mAnavoM ke svataMtra ciMtana para nirbhara karatA hai / eka-eka mukhya mata bhI duniyA meM bahuta hai aura usameM bhI aneka buddhivAdI ciMtako ke naye-naye matamatAMtara hote rahate haiN| isa adhyayana meM kriyAvAdI Adi 4 mukhya bheda kA varNana hai / 91 / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA aura vyAkhyAkAroM ne ina cAra ke 363 kula bheda kiye haiN| ciMtana karate hue ina bhedoM ko samajhane para duniyA ke sabhI matamatAMtaroM kA inameM samAveza nahIM ho sktaa| phira bhI eka sImA meM baMdha kara kisI bhI taraha 363 bheda meM sabhI matoM kA samAveza ho jAtA hai, aisA mAna liyA jAtA hai| aisI kathana paraMparA bhI baha pracArita hai| usI kAraNa se loka meM 363 pAkhaMDa mata kahe jAte haiN| paraMtu Upara batAye gaye cAra samavasaraNa ke bheda-prabhedarUpa 363 prakAra jo haiM unheM 363 pAkhaMDa kI saMjJA meM baiThAnA punaH vicAraNA karane yogya hai / kyoM ki Izvara kartRtvavAdI, niyativAdI aneka vAda duniyA meM hai jinakA Upara batAye gaye 363 bhedoM meM samAveza nahIM ho sktaa| vartamAna meM hone vAle dAdA bhagavAna kA mata, sonagaDhI, zrImad Adi ke paMthoM ko ina bhedoM meM samajhAnA kaThina hai| ata: cAra samavasaraNa ke vyAkhyAkAroM ne jo 363 bheda kiye haiM. unheM usa rUpa meM samajhA jA sakatA hai, isake sAtha anya bhI aneka matamatAMtaroM ke rUpa ho sakate haiM, yaha bhI svIkAranA cAhiya / nibaMdha-44 ucca guNoM para pAnI phera dene vAle avaguNa eka zramaNa sarvathA akiMcana hai / bhikSA dvArA nirvAha karatA hai| usameM bhI rUkhA sUkhA AhAra prApta karake prANa dhAraNa karatA hai / itanA uccAcArI hokara bhI yadi vaha apanI Rddhi-labdhi evaM bhaktoM kI jamaghaTa yA ThATha bATha kA, apane zarIra kA garva karatA hai, apanI prazaMsA aura prasiddhi kI AkAMkSA karatA hai, vaha janma-maraNa kI vRddhi karatA hai / eka zramaNa bhASAvijJa hai, hitamita priya bhASaNa karatA hai, pratibhA saMpanna hai, zAstrajJAna meM nipuNa-vizArada hai, prajJAvAna buddhizAlI hai evaM dharma bhAvanA se usakA hRdaya acchI taraha se bhAvita hai parantu itane guNoM ke hote hue bhI kabhI ahaMbhAva meM Akara dUsaroM kA tiraskAra karatA rahatA hai, dUsaro kI niMdA karatA hai, unheM jhiDaka detA hai, apane lAbha ke mada meM anya kI hIlanA karatA hai / vaha sAdhaka samAdhi bhraSTa ho jAtA hai / vaha guNavAna hote hue bhI mUrkha kI koTi meM ho jAtA hai / ___ aise tuccha prakRti ke sAdhaka apanI prajJA ke mada meM sAre guNoM para / 92 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA pAnI phera dete haiM / unakA yaha loka paraloka donoM hI bigaDatA hai arthAt yahA~ bhI niMdA pAte haiM aura virAdhaka banate haiM / nibaMdha-45 _ muni ko upadeza kA viveka susAdhu dvArA munidharma kI maryAdA meM abAdhaka yathAtathya dharmopadeza dene yA dharma yukta mArgadarzana dene kA isa adhyayana meM saMketa kiyA gayA hai, vaha isa prakAra hai- (1) muni svayaM sadA dharma meM rati bhAva evaM saMsAra ke prati arati bhAva meM saphala hove / phira vaha akelA ho yA samUha ke sAtha ho; prarUpaNA to vahI kare jo munidharma ke aura Agama ke aviruddha ho, susaMgata ho / (2) susAdhu dharma kA mahattva batAte hue yaha preraNA kare ki jIva akelA hI karma karatA hai, akelA hI phala bhogatA hai, janmatA bhI akelA hai aura marakara parabhava meM bhI akelA hI jAtA hai, dharma ke sivAya usakA koI mitra sahAyaka nahIM hai / (3) karmabaMdha ke kAraNa mithyAtva, avrata Adi; karma baMdha se mukti rUpa, mokSa aura usake upAya rUpa, samyagdarzana, saMyama Adi kA yathArtha svarUpa guru-AcAryAdi se jAnakara janahitakAraka dharmopadeza deveN| (4) niMdita-garhita kArya- saptavyasana Adi athavA anyAya, anIti, zAstra viparIta prarUpaNa Adi akRtya nahIM karake jIvana meM sadAcaraNa apanAne kA upadeza kare / sadAcaraNa-dharmAcaraNa se parabhava saMbaMdhI phala kI icchA-saMkalpa-nidAna kadApi nahIM karanA aisA samajhAnA cAhiye / paraMtu kevala mukti ke lakSya se hI dharmAcaraNa karane karAne kA upadeza denA cAhiye / sAra yaha hai ki akaraNIya kAryoM ko nahIM karane kA aura karaNIya kAryoM meM zuddha lakSya rakhane kA upadeza dvArA samajhAnA cAhiye / (5) zrotA ke abhiprAya, prakRti, pada, sattA kA evaM usake zraddheya deva-guru kA evaM apanI kSamatA-zakti Adi kA vicAra karake, viveka ke sAtha, gaMbhIratAyukta bhASA kI zAlInatA se upadeza deveM / bhASA yA bhAva ke aviveka se athavA zrotA ke mAnahAni Adi ke kAraNa kaI prakAra kI Apatti, vivAda, vaimanasya paidA ho sakate haiM / sAdhu ko Akroza, vadha parISaha Ane kI sthiti bhI paidA ho sakatI hai, upadeSTA kA tiraskAra yA bahiskAra bhI kiyA jA sakatA hai / ataH / 93 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA pariSada kA pUrNa anubhava rakhate hue viveka aura bhAva zuddhi ke sAtha muni upadeza deve evaM kisI kA ahita na ho vaisA upadeza deve / (6) caturAI ke sAtha zrotA-pariSada ke mithyAtva, avrata, kaSAya Adi dUra hove; unakI AtmA dharma meM abhivRddhi kare, isa prakAra upadeza deve / strIyoM se athavA zabda rUpa Adi sabhI indriya viSayoM se virakti paidA ho, isa prakAra upadeza deve / suMdara dikhane vAle strI ke rUpa Adi aura madhura manojJa lagane vAle viSaya-bhoga evaM aiso-ArAma Adi kiMpAka phala ke samAna madhura hai paraMtu pariNAma inakA durgati dAyaka hai| yaha jJAna yukti pUrvaka unakI AtmA meM jame aisA yogya upadeza deve / jisase ve saMsAra se virakta hokara muni dharma svIkAra kare yA gRhastha jIvana meM bhI Asakti ghaTAkara vrata pratyAkhyAnamaya jIvana jIve / (7) sAdhu apanI pUjA, pratiSThA, sammAna, yaza, kIrti Adi prApta karane ke uddezya se upadeza na de kiMtu guruAjJA se, svAdhyAya hetu evaM dharmapremI janatA ke hitArtha dharmopadeza deve tathA jinazAsana kI prabhAvanA ke liye, dharmapracAra ke liye upadeza deve / apanI saMyama maryAdA meM rahakara chakAya jIvoM kI rakSA-dayA yukta upadeza kare, kisI bhI jIva ke ahitakArI upadeza nahIM kare / (8) upadeza koI sune yA na sune, AcaraNa kare yA na kare to bhI kisI para rAjI-nArAjI, avyavahAra, asaMtoSa bhAva na rakhe aura asaMtoSa prakaTa na kare, kiMtu apane sAmarthya yA prabhAva anusAra dharmopadeza ke mAdhyama se prayatna karatA rahe ki jIva dharma samajhe, vratI-mahAvratI bane / kiMtu isa lakSya se bhI kisI ko apriya-amanojJa-apamAna yogya kucha na kahe / (9) kisI kA aniSTa bhI na kare / niMdA-vikathA na kare aura vikathAoM kI carcA, upadeza ke mAdhyama se na kare / sAvadha-hiMsAkArI AraMbhajanaka pravRtiyoM kI preraNA yA upadeza bhI na kare / pariSada ke deva, guru yA ruci Adi kI kaTu zabdo meM AlocanA, nidA yA mithyA AkSepa Adi yukta dharma kathA na kre| (10) uparokta sabhI anarthakArI asada upadezoM kA tyAga kara, viveka jJAna ko dhAraNa kara, muni zAMta, anukUla aura kaSAya rahita hokara upadeza kare / / / 94 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA nibaMdha-46 .. bAraha prakAra ke jIva aura unakA AhAra (1) vanaspati (2) manuSya (3) tiryaMca paMcendriya meM jalacara (4) catuSpada sthalacara (5) uraparisarpa (6) bhujaparisarpa (7) khecara (8) vikaleMdriya (9) apkAya (10) teukAya (11) vAyukAya (12) pRthviikaay| _ anuzIlana karane se yaha jJAta hotA hai ki isa adhyayana kI varNana bhagavatI sUtra, prajJApanA sUtra, jIvAbhigama sUtra Adi ke kisI bhI krama paddhati kA anusaraNa nahIM karatA hai, balki svataMtra evaM akramika DhaMga se hai / jisakA vAstavika koI kAraNa tarka zakti se bhI jJAta honA kaThina sA lagatA hai| tathApi aisI kalpanA kI jA sakatI hai ki kabhI kisI ke pramAda se bhI aisA vyutkrama bana gayA ho / yadi aisA na huA ho to phira yaha mAnanA hI avazeSa rahegA ki- sUtrANAM vicitragatiH / sUtra racanAkAra ko jisa guMthana meM, jaba jo paddhati ucita, upayogI aura kinhIM ajJAta kAraNoM se prAsaMgika lage, vahI krama viSaya guMthana kA kiyA jA sakatA hai| esI sthiti meM krama akrama sabhI nirdoSa ho jAtA hai aura icchita kisI bhI krama vyutkrama se vaha tattva saMbaMdhI parijJAna to ho hI jAtA hai / yahA~ bhI vanaspati se prAraMbha kara pRthvI taka viSaya ko pUrNa karane ke madhya meM trasa jIvoM ke AhAra kA parijJAna hai to bhI kula milA kara dasa hI daMDakoM ke AhAra saMbaMdhI bahuta kucha jJeya tattva kA anupama anubhava ho jAtA hai / ata: jo bhI krama upalabdha hai vaha jJAna vardhaka hI hai, usameM kucha bhI hAni nahIM hai, yaha mAna kara saMtoSa kiyA jAnA hI samAdhAna kAraka hai / prazna- uparokta 12 jIva ke AhAra saMbaMdhI jJAtavya kyA hai ? uttara- vanaspati :- (1) sarva prathama jo jIva pRthvI para utpanna hotA hai vaha pRthvI ke sneha kA AhAra karatA hai arthAt jaisI bhI vaha pRthvI sacitta yA acitta hai aura jaisA bhI usakA varNa gaMdha rasa sparza Adi hai usI ke sAra ko khIMca kara bIja meM Ane vAlA mukhya jIva aMkurita hotA hai / usakI nizrA meM phira mUla (jaDa)aura kaMda ke jIva Akara Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA utpanna hote haiM / ve bhI pRthvI ke aMdara hone se pRthvI kA sneha khIMca kara AhAra grahaNa karate haiM / usake bAda skaMdha Adi ke jIva pRthvI se AhAra lene vAle mUla-kaMda ke jIvoM ke sneha kA AhAra grahaNa karate haiM / isake atirikta ye sabhI vanaspati vibhAgoM ke jIva svataMtra bhI chakAyA ke jIvoM kA saMyoga anusAra AhAra karate haiM aura apane zarIra rUpa meM pariNata karate haiM / isa prakAra kI AhAra paddhati ke anusAra yahA~ vanaspati jIvoM ke cAra prakAra hote haiM-(1) pRthvIyonika vanaspati jIva arthAt pRthvI kA sneha khIMcakara AhAra grahaNa karane vAle (pRthvIyonika vRkSa) (2) pRthvIyonika vanaspati jIvoM se AhAra grahaNa karane vAle vanaspati jIva(pRthvIyonika vRkSa meM vRkSa) (3) vanaspati jIva yonika vanaspati jIvoM se kramika AhAra lene vAle vanaspati jIva(vRkSa yonika vRkSa meM vRkSa) (4) vRkSayonika vRkSa se AhAra lene vAle vanaspati ke phala-bIjaparyaMta ke dasa vibhAgoM ke vanaspati jIva / tAtparya yaha hai ki pratyeka vanaspati kA mukhya jIva eka hotA hai jo sarvatra vyApta hotA hai| usake sivAya usa vanaspati ke kaNa-kaNa meM jIva hote haiM, ve apane se pUrva ke pRthvI kI dizA vAle jIvoM se sneha rUpa meM AhAra grahaNa karate haiM / usake atirikta bhI apanI kSamatA saMyoga anusAra cha kAyA ke jIvoM meM se kisI kA bhI AhAra kara sakate haiM / (2) vRkSa meM kalama karake usameM anya koI vanaspati ropI jA sakatI hai| yaha kalama skaMdha zAkhA-prazAkhA meM kI jA sakatI hai| ise Agama zabdoM meM vRkSa meM adhyAroha kahA gayA hai / isa adhyAroha kI AhAra paddhati bhI uparokta anusAra hai sirpha prAraMbha pRthvI ke AhAra kI jagaha vRkSa se zurU hotA hai / isake bhI cAra prakAra haiM- (1) vRkSayonika adhyAroha ke vanaspati jIva(vRkSa se AhAra lene vAle) (2) vRkSayonika adhyAroha meM vanaspati jIva(vRkSayonika adhyAroha se AhAra lene vAle) (3) adhyAroha yonika vanaspati jIvoM meM vanaspati jIva(adhyAroha yonika adhyAroha vanaspati se AhAra grahaNa karane vAle) (4) adhyAroha yonika adhyAroha ke vanaspati jIvoM se AhAra lene vAle phala-bIja paryaMta ke dasa vibhAga ke jIva / sneha khIMcane ke sivAya bhI chakAyA jIvoM kA saMyoga kSamatAnusAra AhAra karate haiM / isa prakAra (1) ghAsa Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA (2) dhAnya (3) hariyAlI(haritakAya) saMbaMdhI 4-4 AlApaka hai / isa prakAra Aya, kAya, kuhaNA, bhUphoDA, sarpachatrA Adi vanaspati ke AhAra saMbaMdha meM kevala eka hI AlApaka samajhanA, cAra nahIM / (3) pRthvI ke samAna jala meM bhI vRkSa utpanna hote haiM / ve pRthvIyonika kI jagaha udaka yonika kahalAte haiM / isake bhI cAra AlApaka vRkSa ke, cAra adhyAroha ke, cAra tRNa ke, cAra dhAnya ke, evaM cAra hariyAlI ke AlApaka hote haiM / Aya, kAya Adi kA eka AlApaka hI hotA hai| (4) ina uparokta sthalaja, jalaja sabhI vanaspati bhedoM ke nizrA meM trasa jIva utpanna ho sakate haiM / ve usa vanaspati ke sneha kA AhAra karate haiM aura saMyogAnusAra chakAyA jIvoM kA bhI AhAra karate haiM / manuSya :- mAtA-pitA ke zukra zoNita ke mizraNa ke sneha kA sarva prathama AhAra karatA hai| bAda meM mAtA dvArA kiye gaye AhAra sa utpanna rasa ke oja kA AhAra karatA hai| garbha se bAhara Ane para stanapAna se mAtA ke dUdha aura sneha(ghI) kA AhAra karatA hai / anukrama se baDA hone para nAnA prakAra ke AhAra evaM chaH kAyA kA AhAra karatA hai| tiryaMca paMcendriya :- manuSya ke varNana ke samAna smjhnaa| kucha vizeSatAe~ isa prakAra hai- jalacara jIva garbha ke bAhara Ane para stanapAna nahIM karate kiMtu jala ke sneha kA AhAra karate haiM / ankrama se vRddhi pAne para vanaspati aura trasa, sthAvara prANiyoM kA AhAra karate haiM aura cha: kAya ke mukta zarIra kA AhAra karate haiM / pakSI bhI stanapAna nahIM karate kiMtu ve prAraMbha meM mAtA ke zarIra ke sneha kA AhAra karate haiM / uraparisarpa aura bhujaparisarpa prAraMbha meM vAyu ke sneha kA AhAra karate haiM / vikaleMdriya :- vikalendriya jIva trasa-sthAvara prANiyoM ke sacitta yA acitta zarIra meM utpanna hote haiM aura usI zarIra ke sneha kA prathama AhAra karate haiM / kucha samaya bAda(paryApta hone bAda) yathA saMyoga anya trasa-sthAvara prANiyoM ke zarIra se bhI AhAra prApta karate haiM / isake atirikta azuci meM, pasIne meM, gaMde sthAnoM meM aura carma kITa Adi rUpa meM bhI utpanna hote haiM aura vahIM kA AhAra grahaNa karate haiM / / 97 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA cAra sthAvara :- (1) apkAya- trasa sthAvara prANiyoM ke sacitta-acitta zarIra meM jahA~ polAra, vAyu ho, vahA~ pAnI ke jIva utpanna hote haiM aura phira usa apkAya meM anya apkAya ke jIva utpanna hote haiN| isa prakAra (1) trasa sthAvara yonika jala (2) jala yonika jala, ina donoM meM (3) trasa jIva utpanna hote haiM / prAraMbha meM sabhI jIva apane utpatti sthAna ke sneha kA AhAra karate haiM / bAda meM yathAyogya cha: kAyA jIvoM ke zarIra kA AhAra karate haiM / vanaspati ke samAna pAnI saMbaMdhI cAra AlApaka haiM(1) trasa sthAvara yonika jala jIva (2) trasa-sthAvara yonikajala meM jala jIva (3) jalayonika jala meM jala jIva (4) jalayonika jala meM trasa jIva / (2) agnikAya :- trasa-sthAvara prANiyoM ke sacitta-acitta zarIra meM yA unake Azraya meM utpanna hote haiM tathA unhIM ke sneha kA AhAra karate haiM / phira usa agni meM anya agnikAya ke jIva aura kramaza: trasa jIva paidA hote haiN| cAroM AlApaka pUrvavat smjhnaa| (3) vAyukAya (4) pRthvIkAya :agni ke samAna hI vAyu tathA pRthvI ke cAra-cAra AlApaka jaannaa| adhyayana ke aMta meM upasaMhAra karate hue kahA gayA hai ki isa prakAra saMsAra ke samasta prANI karma vipAka anusAra janma maraNa aura AhAra karate haiM / isa tattva ko jAnakara mumukSu sAdhaka AhAra ke viSaya meM gupti kare athavA yogya samiti kare aura saMyama-tapa dvArA mokSa kI sAdhanA ma sadA prayatnazIla rahe / nibaMdha-47 pratyAkhyAna kA mahattva eva zraddhA kisI vyakti ne rAjA ko mArane kA saMkalpa kiyaa| vaha avasara kI pratikSA karatA hai| pratIkSA meM 10 varSa vyatIta ho gaye avasara nahIM milA / vaha vyakti rAjA kA amitra, vadhaka hI kahalAyegA / mitra nahIM khlaayegaa| saMkalpa kA tyAga nahIM karane se vaha khAne-pIne ke evaM aiso-ArAma ke samaya bhI vairI-vadhaka hI mAnA jAtA hai / jaba vaha vicAra parivartana se usa saMkalpa kA tyAga kara de to phira vaha vadhaka yA vairI nahIM rhegaa| saMsAra ke prANI sannI asanni avasthAoM meM bhramaNa karate rahate / 98 / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA haiM / ata: jo vartamAna meM asanni haiM, jinake hiMsAjanya pravRttiyoM kA saMkalpa nahIM hai; phira bhI ve hiMsA tyAgI nahIM hai, pApa tyAga ke saMkalpa se yukta hue binA bhUtakAla ke pApamaya saMkalpoM kI paraMparA baMdha nahIM hotI hai / eka asatyabhASI cAlAka vyakti hai, jhUTha bolane meM prasiddha hai| vaha vAcA baMda hone se mUka ho gyaa| aba bolane kI pravRtti nahIM hone se vaha asatya kA tyAgI nahIM hai use satyavAdI bhI nahIM kahA jaayegaa| vaha yadi asatya kA tyAga kara degA, virati pariNAma meM saMkalpa baddha ho jAyegA, mahAvrata dhArI bana jAyegA; to satyavAdI, asatya tyAgI kahA jA skegaa| ata: pApa Azrava rokane ke liye jIva kA aviratimaya citta se parivartita hokara viratimaya pariNAmoM meM AnA Avazyaka hai / rAjA kI hiMsA ke saMkalpa vAlA pratikSA ke samayoM meM varSoM meM rAjA kI kucha bhI hAni nahIM karatA hai, phira bhI vaha vadhaka yA amitra hai / vaise hI jIva meM pApoM ke AcaraNa kI yogyatA banI rahatI hai jisase vaha apratyAkhyAna rUpa kriyA kA bhAgI banatA hai / prazna- jisako kabhI dekhA nahIM, sunA nahIM, jAnA nahIM hai, usake prati hiMsaka citta kaise ? uttara- jaina siddhAMtAnusAra jIva sabhI yoniyoM me bhramaNa karatA hai, isaliye usake pUrvabhava ke pApamaya, citta ke saMskAra kI paraMparA naSTa nahIM hotI hai / isa kAraNa koI jIva kisI kA anadekhA nahIM hai / ata: vadhaka pariNAmoM kI paraMparA bhavAMtara se calI AtI hai / jisa prakAra rAjA kI hiMsA kA saMkalpabaddha vyakti gADha nidrA meM bhI sotA hai, phira bhI use ahiMsaka yA rAjA kA mitra to nahIM kahA jA sktaa| usI taraha ekendriya Adi sabhI jIva virati pariNAma ke abhAva meM avirata hai aura avirata jIva Azrava-karmAzrava yukta hotA hai| . prazna-jaba hama kabhI jhUTha bolate nahIM hai, kisI jIva ko duHkha dete nahIM hai, mArate nahIM hai to tyAga kA DhoMga aura ahaM karake AtmA ko bhArI kyoM kareM ? uttara- aisA socane vAle vyakti apane Apa ko niSpApI aura tyAgI hone kA jhUThA vizvAsa karate haiM / ve tIvra moha karma ke naze meM supta Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA hote haiM / ve pApa aura tyAga ko samajhate hI nahIM arthAt pApoM ke sUkSma bAdara bheda prabhedo se ve anabhijJa hai aura vrata-tyAga ke mAhAtmya se ajANa hai / saMsAra kA choTA se choTA prANI bhI pApa rahita nahIM hai| pUrva tIsare adhyayana meM batAyA gayA hai ki ekendriya jIva bhI trasa sthAvara prANiyoM ke prANoM ko vidhvasta kara unake acitta zarIra kA AhAra karate haiM / to mAnava kI to bAta hI kyA ? usake jIvana meM kadama-kadama para jJAniyoM kI dRSTi meM anaginata pApa rahe hue haiM / niSpApa jIvana to sacce tyAgI mahAvratadhArI kA ho sakatA haiM / ata: saMsArI mAnava ko yathAzakya pApoM kA, upabhoga paribhoga kA, aizoArAma kA, icchAoM kA tyAga-pratyAkhyAna karanA hI cAhiye / pratyAkhyAna kA citta hI jIva ko Azravamukta, karmabaMdha mukta banA sakatA hai| pratyAkhyAna ke citta se ajJAna aura mithyAtva mithyA vicAroM kA khAtmA hotA hai / anaMta tIrthaMkaroM ne, mahApuruSoM ne pratyAkhyAna ko jIvana meM uttarottara sthAna diyA hai| avirati- apratyAkhyAna se pratyAkhyAna meM pahu~ca kara hI jIva vAstava meM jinAnuyAyI hokara Atma vikAsa sAdha sakatA hai / virati ko ahaM yA DhoMga kahanA yA samajhanA bhI avirati kI, apratyAkhyAna kI jIva kI anAdi Teva kA prabhAva hai| usI anAdi ajJAna ke gupta naze meM vyakti apane Apako jyAdA jJAnI tyAgI yA apApI mAnane kA bhrama karatA hai / use jinavANI ke adhyayana se sUkSma, sUkSmatama aura sthUla sabhI pApoM ko samajhakara vAstavika aura paripUrNa pApa tyAgI banane kA prayatna karanA cAhiye / isa adhyayana kA paramArtha :- Atma kalyANa ke icchuka AtmAoM ko pApa aura avirati ko jinavANI se bhalIbhA~ti samajha kara pApoM kA saMpUrNa tyAgI-virata bananA cAhiye / jaba taka pUrNa tyAga na ho sake taba taka apane jJAna kA vikAsa karake jitanA zakya ho utanA pApa kA, pravRttiyoM kA, bhoga- upabhoga sAmagrI kA aura mauja zauka kA tyAga karanA cAhiye / viratimaya pratyAkhyAnamaya citta kI vRddhi karanI cAhiye anyathA anAdi pApa aura bhoga saMskAra AtmA para hAvI hokara use(apane Apako apApI hone kA bhrama rahate hue bhI) pApI aura avirata banAye rkheNge| pApa aura avirata kA pariNAma saMsAra paribhramaNa | 100 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA| aura duHkha rUpa hai / jaba ki pratyAkhyAna kA pariNAma karmabaMdha mukti aura saMsAra du:kha mukti rUpa hai / nibaMdha-48 bhASA saMbaMdhI anAcAra evaM viveka jJAna ___(1) loka dravyApekSayA zAzvata hai nitya hai aura paryAyApekSayA azAzvata-anitya hai / (2) tIrthaMkara mahAvideha kSetra kI apekSA sadA rahate haiM / bharata-eravata kSetra kI apekSA unakA viccheda hotA hai / (3) sabhI prANI jIvatva kI apekSA, Atma tattva kI apekSA samAna hai / vartamAna bhava-avasthA kI apekSA samAna-asamAna donoM prakAra ke ho sakate haiM / (4) kucha jIva sadA karma baMdhana yukta hI rahane vAle haiM aura kucha jIva karma rahita bhI ho sakate haiM / (5) choTe baDe prANI kI hiMsA se kabhI samAna aura kabhI hInAdhika karmabaMdha ho sakatA hai arthAt samiti yukta sAvadhAnI pUrvaka pravRtti karane para bhI sahasA choTe yA baDe jIva kI virAdhanA ho jAya to usase kabhI samAna aura kabhI asamAna karma baMdha hotA hai / gyArahavA~, bArahavA~ aura terahavA~ ina guNasthAnavI jIvoM ko samAna baMdha hotA hai / zeSa guNasthAnavartI jIvoM ko kabhI samAna aura kabhI asamAna donoM prakAra ke karma baMdha hote haiM / (6) AdhAkarmI AhAra-pAnI Adi kisI bhI vastu kA upayoga karane vAle zramaNoM meM se Azaya kI zuddhi yA azuddhi ke kAraNa tathA anajAne yA bhUla Adi ke kAraNa kabhI kisI ko pApakarma kA baMdha hotA hai, kabhI kisI ko baMdha nahIM hotA hai yaha sarvajJo ke jJAna kA viSaya hai ata: chadmastha sAdhaka isa viSaya meM Agraha yukta kathana nahIM kara sktaa| (7) audArika Adi pA~coM zarIra paraspara kathaMcit bhinna, kathaMcit abhinna ekameka hokara rahate haiM tathA pA~coM zarIroM kI zakti-sAmarthya meM bhI vibhinnatA hotI hai| [yahA~ pA~ca zarIroM meM se Adi, madhya, aMta ke tIna zarIroM kA kathana hai tathApi upalakSaNa se pA~coM zarIra kA grahaNa kara liyA jAtA hai|] (8) loka aura aloka donoM kA astitva svIkAranA cAhiye usI taraha loka meM jIva-ajIva, dharma-adharma, baMdha-mokSa, puNya-pApa, AzravasaMvara, vedanA-nirjarA ye sabhI tattva haiM inakA svIkAra karanA cAhiye | 101 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA . . . arthAt inakA niSedha nahIM karanA cAhiye / (9) saMsArI jIvoM ko krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga-dveSa Adi hote haiM aura unakA yathAyogya karmabaMdha rUpa phala bhI jIvoM ko bhoganA paDatA hai| (10) cAra gatirUpa saMsAra kA astitva hai, deva-deviyA~ aura siddha bhagavAna kA astitva bhI loka meM hai aura siddhi sthAna rUpa jIvoM kA nijasthAna bhI lokAgra meM hai, aisA svIkAranA caahiye| (11) loka meM sAdhu-susAdhu bhI hote haiM aura asAdhu kusAdhu bhI hote haiM arthAt saccA sAdhupaNA koI pAlana kara. hI nahIM sakatA, aisA nahIM bolanA caahiye| (12) saMsAra meM acche kArya-AcaraNa bhI hai, kharAba AcaraNa bhI hai aura unakA yathAyogya pariNAma-phala bhI jIva ko prApta hotA hai, aisA svIkAranA caahiye| kucha ajJAnI loga svayaM ko paMDita mAnakara aisA kathana karate haiM ki acchA kharAba aisA kucha bheda nahIM karanA cAhiye / jIva ke svabhAva se jo pravRtti ho jAya use hone denA caahiye| sahaja bhAva meM vartate rahanA caahiye| acche-kharAba ke vikalpoM meM nahIM pha~sanA cAhiye / aisA kathana karane vAle karmabaMdha ko samajhate nahIM hai| jisase ve svayaM ajJAna daMzA se yatheccha pApa-pravRtti karate haiM aura dUsaroM ko bhI svacchaMda vRtti meM saMlagna karate haiM / aise prANI pratyAkhyAna yA Atma sAdhanA, indriya-nigraha, kaSAya-vijaya Adi kucha bhI nahIM karate hue mithyAtva, ajJAna ke kAraNa durgati ke bhAgI banate haiN| vAstava meM anAdikAla se saMsArapravAha meM pravahamAna jIvoM ke pApa AcaraNa paricita ho jAte haiM, unheM jJAniyoM kI saMgati se samajhanA cAhiye aura anAdi kuTevoM kA, kusaMskAroM kA vivekapUrvaka tyAga karanA caahiye| tAtparya yaha hai ki AtmA ko niraMkuza nahIM choDakara jJAna rUpa aMkuza meM rakhakara jinezvaroM dvArA dikhAye gaye mArga kA anusaraNa karake Atma sAdhanA saMyama sAdhanA-ArAdhanA yukta jIvana jInA caahiye| tabhI AtmakalyANa aura mokSa prApti saMbhava hotI hai| (13) saMsAra ke samasta padArtha haiM jaise hI rahate haiM, unameM parivartana honA bhrama mAtra hai, aisA kathana karanA ajJAnabharA hai / vAstava meM pratyeka padArthoM kI paryAyoM kA avasthAoM kA parivartana hotA rahatA hai / (14) jagata meM sukha duHkha dono hai, sukhIduHkhI donoM prakAra ke prANI hai, aisA samajhanA cAhiye / kiMtu sabhI AtmAe~ duHkhI hI hai, koI sukhI hai hI nahIM, aisA kathana nahIM karanA | 102] - - - - - - Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA caahiye| (15) sabhI jIva apanI umra anusAra jIte-marate haiM ata: kisI bhI prANI ko mArane se kucha nahIM hotA, aisA kathana nahIM karanA cAhiye / kyoM ki kisI bhI prANI ke prANoM ko naSTa karanA hiMsA pApa hai / jo 18 pApoM meM prathama pApa hai / svayaM ke pApa ke pariNAma aura pApa kI pravRtti se karmabaMdha hotA hai tathA karma hI duHkha kA mUla hai, saMsAra hai / (16) koI pApI aparAdhI prANI rAjadaMDa se mRtyu kA AbhAgI hai use yaha avadya hai, mArane yogya nahIM hai, aise vyavahAra se viparIta vacana bhI sAdhu ko nahIM bolanA cAhiye / kiMtu mauna rahakara, tatsaMbaMdhI ciMtana se mukta rahakara sAdhanA meM lIna rahanA cAhiye aura kadAcit vairAgyapUrNa anukaMpA ke bhAvoM ko upasthita karake saMsAra bhAvanA ke svarUpa kA vicAra karanA cAhiye / (17) jinAjJA anusAra saMyama kA yathArtha pAlana karane vAloM ke prati apanI ajJAnatA se yA malina vicAroM se 'yaha to DhoMgI hai' kapaTa kriyA karane vAle haiM, aisI mAnyatA-vicAradhArA rakhanI nahIM cAhiye / (18) kisI bhI prakAra kI bhaviSyavANI rUpa kathana bhI sAdhu ko nahIM karanA cAhiye / yathA- amuka vyakti ke pAsa se dAna-dakSiNA prApta hogI hI yA prApta nahIM hogI / kyoM ki donoM vyaktiyoM ke aMtarAya karma ke kSayopazama anusAra hotA hai| use sarvajJa hI jAna sakate haiM / ataH chadmastha ko aise kathana karane meM kabhI mithyA kathana kA doSa laga sakatA hai / ata: isa prakAra ke bhAvI viSayaka kathana se sAdhu ko dUra hI rahanA cAhiye / uparokta sabhI viSayoM meM jaisI Agama AjJA hai jaisA jinezvara kA Adeza hai tadanusAra hI apanI zraddhA-prarUpaNA evaM AcaraNa tathA bhASA kA prayoga karane cAhiye / e sA viveka vyavahAra aura zuddha saMyamAnuSThAna sAdhaka ko mokSa prApti paryaMta niraMtara karate rahanA cAhiye / isa prakAra kI zikSA adhyayana kI aMtima tetIsavIM gAthA meM dI gaI hai| nibaMdha-49 apAtra aura ayogya ko jJAna kyoM denA - pAtratA meM vinaya vyavahAra ke sivAya anya guNa bhI vicAraNIya hote haiM / vinaya vyavahAra nahIM karane meM vyakti kA kyA Azaya hai ? 103 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA kyA siddhAMta hai ? kyA samAcArI kA hetu rahA hai yA anya koI bhrama Adi hai ? isako apanI buddhibala se samajhanA hotA hai| kabhI saccI jijJAsA bhI vyakti ko vizeSa pAtra sAbita kara detI hai| isake uparAMta apane jJAnabala se sAmane vAle vyakti ke bhaviSya saMbaMdhI pariNAma kA vicAra karake bhI vyavahAra kiyA jAtA hai| svayaM gautama svAmI cAra jJAna ke dhAraka aura caudaha pUrvI the| ata: udaka muni kI pAtratA ve samajhate the| zAstrokta vacana uparAMta bhI vyavahAra kRtyoM meM vyakti kI vicakSaNatA anusAra aneka sattA-adhikAra svataH siddha hote haiM / jinazAsana meM bahuzruta vidvAna buddhimAna zramaNoM ko aise adhikAra hoM isameM koI saMdeha nahIM hai / isI kAraNa gautamasvAmI ko udakamuni se carcA karane meM bhagavAna mahAvIra kI svIkRti bhI lenI Avazyaka nahIM huii| zrI bhagavatI sUtra zataka 9 udde.33 anusAra svayaM bhagavAna mahAvIra svAmI ne vinaya vyavahAra vaMdana Adi nahIM karake Akara khaDe hote hI sIdhe prazna khaDe karane vAle gAMgeya aNagAra ko aneka bhaMga saMkhyAmaya praznoM kA vistRta uttara diyA thA / vAstava meM usa samaya kI paristhiti aisI hI vicitra banI huI thI ki gauzAlaka ne bhI cauvIsaveM tIrthaMkara hone kA caturvidha saMgha kA mAhola tathA ATha mahA pratihArya, atizaya Adi banA rakhe the| pArzvanAtha bhagavAna ke zAsana ke sAdhuoM ke samakSa bar3I ulajhana khaDI ho rahI thI ki saccA kauna hai ? kise svIkAra karanA yA nahIM? isI zaMkA kI sthiti ke kAraNa pArzvanAtha bhagavAna ke sAdhu vaMdana karane kA nirNaya nahIM kara pAte the / udakamuni to apanI jijJAsA kA samAdhAna hetu hI Aye the phira bhI ukta ulajhana ke kAraNa vaMdana karane ke liye unakI AtmA tatpara nahIM bana zakI thI / aisI paristhiti ko samajhakara hI parama dilAvara svayaM tIrthaMkara prabhu evaM gaNadhara Adi zramaNa AgaMtuka kA tiraskAra kiye binA sahaja saralatA evaM nirabhimAnatA ke sAtha jijJAsu ko samajhane kA prayatna karate the / pAThakoM ko yaha udAratA aura vicakSaNatA samIkSA karane yogya hai / nibaMdha-50 dharma kI prApti tathA dharma ke prakAra jIva jaba taka AraMbha aura parigraha ko samajha nahIM letA hai aura | 104] Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA samajha kara usake prati Asakti kA tyAga nahIM karatA hai taba taka usakI AtmA meM dharma kI upalabdhi nahIM hotI hai / arthAt AraMbha-parigraha meM race-pace Asakta jIva dharmAbhimukha nahIM bana sakate / kabhI koI vyakti dekhAdekhI yA pravAha mAtra se dharmI bana bhI jAya to bhI jabataka vaha AraMbha parigraha ko samajhakara usakI Asakti se nahIM haTa jAtA hai tabataka vaha vAstava meM dharma pAyA huA nahIM kahalAtA hai / jo AraMbha-parigraha ko samajhakara bhAvoM se usakI Asakti kama kara dete haiM ve hI vAstava meM dharmabodha pA sakate haiM yA unhoMne dharmabodha prApta kiyA hai, aisA samajhA jA sakatA hai| isa prakAra AraMbha parigraha kI Asakti haTAkara dharmabodha pAne vAle, kramaza: aNagAra dharma svIkAra kara sakate haiM / brahmacaryavAsa saMvarasaMyama yAvat kevalajJAna paryaMta pA~coM jJAna meM se koI bhI jJAna prApta kara sakate haiM / yaha isa prakAra kA dharma jIva ko kisI ke pAsa sunane se bhI prApta hotA hai aura binA sune svata: Atmabodha bhI ho sakatA hai / jo pUrvabhava ke jJAna prabhAva se yA kSayopazama se hotA hai| dharma kA saccA svarUpa :- dharma do prakAra kA kahA hai- zruta dharma aura cAritra dharma tathA yaha bhI batAyA gayA hai ki jJAna aura cAritra, ina do se saMpanna jIva-aNagAra anAdi anaMta isa saMsAra ko pAra karake mukta ho sakate haiM / yahA~ jJAna se samyagjJAna aura usakI samyag zraddhAna samajha lenA cAhiye tathA samyakcAritra ke sAtha samyak tapa samajha lenA caahiye| kyoM ki uttarAdhyayana sUtra meM jJAna, darzana,cAritra tathA tapa rUpa caturvidha mokSamArga kahA hai / koI mAtra jJAna se hI mukti mAne, tyAga-pratyAkhyAna evaM virati Adi kI upekSA kare to vaha mukti mArganahIM ho sakatA / ekAMta Agraha hone se vaha bhI saMsAra bhramaNa kA mArga hI banatA hai| . cAritradharma ke bhI do bheda kiye haiM- AgAracAritra dharma aura aNagAracAritra dharma arthAt zrAvaka dharma aura zramaNadharma / sAdhakoM ko apanI alpa kSamatA hone para yA avasara-saMyoga anusAra zrAvakadharma svIkAra karanA cAhiye, usameM bhI eka-eka vrata se bar3hate hue utkRSTa bAraha vratadhArI zrAvaka bananA cAhiye / Age bar3hate hue paDimAdhArI [105/ Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA zrAvaka banakara aMta meM saMlekhanA saMthArA yukta zrAvaka dharmapAlana kA lakSya rakhanA caahiye| zrAvakadharma pAlana karane ke sAtha kSamatA baDhAkara yA saMyoga, avasaroM ko sudhArakara aNagAra dharma svIkArane kA lakSya bhI rakhanA cAhiye aura usameM saphalatA mila jAne para utsAhapUrvaka aNagAra dharma dhAraNa kara lenA caahiye| phira usakI AgamAnusAra ArAdhanA meM tatpara bana jAnA cAhiye, yahI yahA~ batAye gaye dvividha dharma kA sAra hai tathA jJAna aura cAritra donoM ke sevana se mukti kahane kA sahI tAtparya hai| ata: jo jinadharma svIkArane kA saMtoSa karake bhI zrAvaka vratoM meM Age bar3hane kA, vrata-pratyAkhyAna baDhAne kA athavA saMyama lene kA uddezya hI nahIM rakhate, vrata pratyAkhyAna vRddhi evaM saMyama grahaNa kA koI vizeSa mahattva hI nahIM svIkArate hai to Agama ke isa dvividha dharma varNana se evaM jJAna aura cAritra se mukti hone ke varNana se unakI vaha vicAraNA barAbara nahIM hai, paripUrNa nahIM hai.| mokSamArga kI ArAdhanA meM jJAna, darzana,cAritra (zrAvakapana yA sAdhupana) tathA tapa(AbhyaMtara- bAhya donoM) cAroM kI sumelapUrvaka AvazyakatA samajhanI cAhiye / nibaMdha-51 64 indra saMbaMdhI jJAna yahA~ do-do bola kA kathana hone se do-do indroM kA kathana karate . hue cAroM jAti ke devoM ke kula 64 indra kahe haiN| saMkSepa meM ve isa prakAra haiM- bhavanapati devoM ke-20, vyaMtara devoM ke-32, jyotiSI devoM ke-2 aura vaimAnika devoM ke 10 indra haiM, yo kula 20+32+2+ 10-64 indra hote haiM / AgamAnusAra jyotiSI devoM meM asaMkhya indra hote haiM tathApi jAti rUpa se yA apekSA vizeSa se ginatI kI apekSA Agama meM hI indroM kI yaha 64 saMkhyA kahI jAtI hai / 64 indroM ke nAma yahA~ isa prakAra darzAye gaye haiMbhavanapatidevoM ke bIsa indra :- bhavanapati kI asurakumAra Adi dasa jAtiyA~ hai, una dazoM jAtiyoM meM uttara dizAvartI aura dakSiNa dizAvatI do-do indra hone se kula bIsa indra hote haiM, yathA- (1-2) camarendra-balIndra [106 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA (3-4) dharaNendra-bhUtAnendra (5-6) veNudeva-veNudAlI (7-8) harikaMtaharissaha, (9-10) agnisiMha-agnimANava (11-12) pUrNa-viziSTa (13-14) jalakAMta-jalaprabha (15-16) amitagati-amitavAhana (17-18) velaMbaprabhaMjana (19-20) ghoSa-mahAghoSa / vANavyaMtara devoM ke battIsa indra :- vANavyaMtara ke pizAca Adi ATha aura ANapannI Adi ATha yoM 16 jAti hai / ina 16 jAti meM uttara dizAvartI aura dakSiNa dizAvartI do-do indra hone se kula 32 indra hote haiM, yathA-pizAcAdike- (1-2) kAla-mahAkAla (3-4) sarUpa-pratirUpa (5-6) pUrNabhadra-mANibhadra (7-8) bhIma-mahAbhIma (9-10) kinnara-kiMpuruSa (11-12) satpuruSa-mahApuruSa (13-14) atikAya-mahAkAya (15-16) gItarati-gItayaza / ANapannI Adi ke-(17-18) sannihita-sAmAnya (19-20) dhAtAvidhAtA (21-22) RSi-RSipAlaka (23-24) Izvara-mahezvara (25-26) suvatsa-vizAla (27-28) hAsya-hAsyarati (29-30) zveta-mahAzveta (31-32) pataMga-pataMgagati / jyotiSI devoM ke do indra- caMdra aura sUrya / vaimAnikadevo ke 10 indra(1) saudharmendra (2) IzAnendra (3) sanatkumArendra (4) mAhendra (5) brahmalokendra (6) lAMtakendra (7) mahAzukrendra (8) sahasArendra (9)prANatendra (10) acyutendr| devaloka 12 hai tathApi indra 10 hai, kyoM ki navaveM dasaveM devaloka kA sammilita eka hI indra-prANatendra hai / usI taraha gyAraveM bArahaveM kA sammilita eka hI indra acyutendra hai / navauveyaka aura pA~ca aNuttara vimAna meM sabhI indra hI hai, unheM ahamendra kahA gayA hai| ataH unakI ginatI 64 indroM meM nahIM kI gaI hai| nibaMdha-52 tAre TUTane kA artha tArA TUTanA yaha eka loka vyavahAra bhASA kA kathana mAtra hai| Agama meM tArA rUvA calejjA aisA pATha bhASA ke viveka ke sAtha hai| jisakA artha hai- tArA jaise rUpa meM AkAza meM kucha calatA hai, calate hue dekhA jAtA hai / aisA dikhanA tIna prakAra se hotA hai- (1) koI deva | 107 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA AkAza meM rahakara vikarvaNA kare, vaikriya zakti prayoga se pudgala grahaNa kare, choDe to usameM koI pudgala vaikriya zarIra yogya udyota guNa vAle hoM to ve AkAza meM idhara-udhara calAyamAna hote dikhate haiM arthAt padArthoM kI camaka dikhatI hai| jaise ki phaTAkoM ke koI pudgala upara jAkara camakate hue dikhakara vahIM samApta ho jAte haiM vaise hI ye camakane vAle pudgala thoDI dera meM vahIM samApta-vizIrNa hokara dikhane baMdha ho jAtA hai / (2) deva AkAza meM paricAra-saMcaraNa karate haiM taba kucha dera taka tArA jaise camakate pudgala aura calate pudgala dikhate haiM thoDI dera bAda ve deva apane se dUra ho jAya yA unake bAdhaka koI vimAna Adi A jAya yA ve vimAna ke aMdara cale jAya, taba apane ko dikhanA baMda ho jAtA hai| atyaMta dUra U~ce saikaDoM mAila Adi hone se camakIle padArtha kitane bhI baDe hoM ve tArA jaise choTe dikhane laga jAte haiM / (3) caMdra, sUrya, graha aura nakSatra ke . vimAna sadA apane sthAna(avagraha) meM rahate hue golAkAra meM meru parvata ke pradakSiNA lagAte hue aura meru se samAna dUrI para rahate hue bhramaNa karate rahate haiM / ve cAroM taraha ke vimAna kabhI bhI Aju-bAjU yA Upara-nIce nahIM sarakate haiM / kiMtu tArA vimAna kabhI ADe-TeDhe bhI cala sakate haiM aura thoDI dUra jAkara phira apanI pUrvavat parikramA cAlU kara dete haiN| jisase bhI loka meM hameM tArA TUTatA hai, aisA AbhAsa hotA hai; jise zAstrakAra kI bhASA meM tArA rUpa calanA kahA gayA hai / nibaMdha-53 loka meM udyota va aMdhakAra kA tAtparya loka meM kahIM bhI hone vAlI prakriyA ko loka meM honA kahA jAtA hai| use AkhA loka samajha lenA eka bahuta bar3I bhUla hai, jo bhrama se calI A rahI hai| zAstra meM aneka bAteM loka zabda se kahI huI hai, unheM AkhAloka nahIM samajhA jAtA / yathA- loka meM dasa acchere kahe haiM to garbhaharaNa, asaMyati pUjA, caMdra-sUryAvataraNa vagere pUre loka meM nahIM samajhanA / loka meM kisI eka bhAga meM hone vAlI ghaTanA ko loka kI ghaTanA kahI gaI hai| jaba ki asaMyati pUjA bharata kSetra meM hI huI, use pUre loka meM mAnane kI kozIza nahIM kI jA sakatI / tAtparya yaha hai ki [ 108 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA jisakA jitanA jaisA prasaMga ho vaisA artha samajhA jAtA hai| . ThIka usI taraha loka udyota aura loka aMdhakAra bhI apekSA se samajhe jA sakate haiM / loka meM jahA~ devoM kA Agamana hotA hai, jisa mArga se deva yA deva vimAna nikalate haiM vahA~ para prakAza ho jAtA hai| kyoM ki Age ke sUtra meM hI usakA spaSTIkaraNa A jAtA hai ki devujjoe siyA-deva saMbaMdhI udyota hotA hai / loka kA artha hai hamAre isa manuSya loka meM / loka se pUrA loka artha kA Agraha karane para aneka sUtra pAThoM ke artha meM duvidhA paidA hotI hai / tIrthaMkaroM ke aisA koI udyota nAma karma bhI zarIra meM nahIM hotA hai ki jo pUre loka meM camaka-prakAza kare / khuzI meM Akara devatA prakAza kare to ve bhI pUre loka meM aisA nahIM kara sakate, amuka sImita kSetra meM hI devatA prakAza, varSA, bijalI, garjanA, kolAhala, siMhanAda Adi kara sakate haiN| ___ yahA~ jo aMdhakAra hone kA kathana hai vaha to eka mAtra bhAva aMdhakAra kI apekSA hI samajhanA cAhiye, vaha bhI eka deza meM arthAt sImita kSetra kI apekSA samajhanA cAhiye / kyoM ki pA~ca mahAvideha kSetra kI 160 vijayoM meM pUrvo kA jJAna, jinazAsana, dharma aura aneka tIrthaMkara kevalI, dvAdazAMgadhArI, pUrvadhArI hote hI haiM / ata: loka se hamArA yaha bharatakSetra, usameM bhI tIrthaMkara kI nagarI aura Ane vAle devoM kA prakAza jahA~ jahA~ taka pahu~catA hai, jidhara se ve gamanAgamana karate haiM vaha kSetra samajhanA cAhiye / tIrthaMkara ke janma, dIkSA, kevalajJAna ke samaya pUre loka meM prakAza honA mAnakara naraka sahita 14 rAjaloka pramANa meM dravya prakAza honA mAnanA, binA sUkSmatama vicAraNA se evaM Agama meM prayukta zabdoM ke prAsaMgika artha kI apekSA ko dhyAna meM liye binA anupayoga se tathA atizayokti ke mAnasa se calAI gaI paraMparA samajhanI caahiye| ata: logujjoe-loka meM udyota arthAt prAsaMgika kSetra meM dravya prakAza artha samajhanA paryApta aura samAdhAna yukta hotA hai| loka meM aMdhakAra kA yahA~ tIna kAraNoM se jo bhI kathana haiM vaha dravya aMdhakAra kA viSaya nahIM hai, usameM bhAva aMdhakAra artha karanA / 109 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA prasaMgasaMgata evaM samAdhAnakAraka hotA hai / pUrvo kA viccheda hone se jinazAsana meM kucha abhAva, kamI hone se use bhAva aMdhakAra honA samajhA jA sakatA hai / dravya aMdhakAra honA asaMbhava hai aura aisA mAnanA bhI asaMgata hai| devujjoe-devaMdhayAre zabda se pUre devaloka meM prakAza yA dravya aMdhakAra artha kiyA jAya to yahIM para kramaza: devukkaliyA, devakahakaha vagere zabdoM se pare devaloka meM devoM kI kilakAriyA~, devoM kI cika-cika, devoM kA AvAgamana Adi mAnanA par3egA paraMtu aisA nahIM samajha karake jahA~ jahA~ jitane kSetra meM devoM kA AvAgamana hotA hai vahIM devoM kI kilakAriyA~, cika-cika aura saMnnipAta Adi samajhA jAtA hai| ThIka usI taraha udyota, devudyota bhI usI kSetra meM samajhanA cAhiye, pare devaloka meM nahIM samajhanA cAhiye / isaliye lokudyota bhI loka meM jahA~ prasaMga hai, jidhara se devoM kA AvAgamana hai, vahIM taka samajhanA cAhiye / isa prakAra yahA~ ke sUtroM kA artha hotA hai ki- (1) tIrthaMkaroM ke janma samaya (2)dIkSA samaya (3)aura kevalajJAna ke samaya loka meM prAsaMgika kSetra meM udyota hotA hai / ina tIna prasaMgoM meM devoM ke AvAgamana prasaMga se deva saMbaMdhI udyota, khuziyA~, kilakAriyA~, cikacika-ghoMghATa hotA hai| isI prakAra (1) tIrthaMkara ke nirvANa hone se (2) tIrthaMkara dharma kA viccheda hone se (3) pUrvajJAnarUpa zrutajJAna ke viccheda hone se; loka meM arthAt prAsaMgika kSetra meM(kyoM ki mahAvideha kSetra meM dharma aura pUrvajJAna sadA rahatA hai|) bhAva aMdhakAra-dharma kI hAni rUpa aMdhakAra hotA hai, jisakA AbhAsa dharmI-dharmaniSThamAnava aura devoMko hotA hai| isIliye yaha bhAvAMdhakAra bhI eka deza = loka ke eka bhAga meM hote hue bhI ise zAstra meM zabda prayoga dRSTi se logaMdhayAre kahA gayA hai kiMtu usake sAtha savva logaMdhayAre nahIM kahA gayA hai / ata: mahAvideha kSetra meM ye bhAvAMdhakAra nahIM hone para bhI yahA~ kathita logaMdhayAre se koI virodha nahIM samajhA jAtA hai| isI sUtra ke cauthe sthAna meM tIrthaMkara ke nirvANa prasaMga para bhI / 110 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA logaMdhakAra kahA hai aura usake sAtha ke sUtra meM lokudyota bhI kahA hai| usakA bhI tAtparya yahI hai ki prAsaMgika kSetroM meM nirvANa samaya meM devoM ke Agamana kA dravya prakAza hotA hai aura zAsanapremI dharmaniSTha AtmAoM ke liye bhAvAMdhakAra bhI hotA hai| tIrthaMkaroM se aura jJAna se, dharma se saMbaMdhita isa aMdhakAra ke liye dravya aMdhakAra kahIM bhI nahIM samajhakara mAtra bhAva aMdhakAra hI samajhanA cAhiye / nArakI jIvoM ke kSaNika sukha kA kathana zAstra meM AtA hai, use bhI isa lokaprakAza se saMbaMdhita kiyA jAtA hai kiMtu usa kSaNika sukha kA saMbaMdha to devoM ke naraka meM jAne ke nimitta se samajhA jA sakatA hai| usake liye prastuta prakAza ke kathana ko AkhA loka meM mAnanA jarUrI nahIM hotaa| sUtrokta tIna prasaMgoM para indra, sAmAnika,trAyatriMzaka, lokapAla, agramahiSI deviyA~, pariSada ke deva-devI, anikAdhipati, AtmarakSaka deva bhI Ate haiN| isake sivAya lokAMtika deva bhI pA~caveM devaloka se ina tInoM prasaMgoM para Ate haiN| mukhya rUpa se lokAMtika deva tIrthaMkara ke dIkSA ke pUrva Akara, apanA jItAcAra nibhAte hue bhagavAna se dIkSA hetu preraNA vAkya bolakara, bhagavAna ke dIkSA ke bhAvoM kA bahumAna karate haiM aisA prasiddha hai / tathApi prastuta sUtrAnusAra ve janma, dIkSA aura kevalajJAna Adi prasaMga para bhI upasthita hote haiN| ina tInoM prasaMgo para devoM ke(indroM ke) aMgasphuraNa hotA hai, va sarva kArya choDakara uTha jAte haiM, unake caityavRkSa bhI calita-sphurita hote haiM / ina prasaMgo para khuzI meM Akara deva siMhanAda karate haiM, celukkheve- dhvajAe~ bhI phaharAte haiM / nibaMdha-54 . loka meM udyota aMdhakAra kA tAtparya prastuta meM mAnava ke jIvana meM tIna kA mahAna upakAra svIkArA gayA hai| tIna kI saMkhyA kA prakaraNa hone se (1) mAtA-pitA ko eka sAtha meM kahakara unakA upakAra svIkArA gayA hai| (2) saMsAra meM jIvana yApana ke liye AjIvikA, eka bar3A prazna hai| jo koI bhI vyakti vyApAra meM madada karatA hai, jisake netRtva meM rahakara vyApAra kI kalA meM pAraMgata | 111] Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA . banA jAtA hai, use yahA~ bhaTTo-svAmI-mAlika kahA gayA hai| vyakti ke jIvana nirvAha meM yA AjIvikA nirvAha meM, sukhI jIvana vyatIta karane meM usa svAmI kA mukhya bhAga hotA hai| ata: mAtA-pitA ke bAda dUsarA upakArI vyApArika svAmI ko, vyApAra kArya meM hoziyAra karane vAle ko kahA gayA hai / (3) tIsare naMbara meM saMsAra se tirane kA mArga dikhAne vAle aura dIkSA dene vAle dharmaguru dharmAcArya kA upakAra svIkArA gayA hai aura inakA RNa svIkArA gayA hai| ____ isa RNa se mukta hone ke viSaya meM yaha samajhAyA gayA hai ki tana mana se arpaNatA pUrvaka sabakucha nyochAvara karate hue ina tInoM kI zArIrika sevA kI jAya, inheM hara taraha se sukhazAMti pahu~cAI jAya vaha bhI jIvanabhara, to bhI pUrNa rUpa se RNa se uRNatA nahIM ho pAtI arthAt itanA mahAna upakAra aura RNa inakA mAnA gayA hai / aMta meM uRNa hone kA eka upAya prasaMga batAyA gayA hai ki ye mAtA-pitA aura svAmI, dharma meM upasthita na hoM to unheM vItarAga dharma meM joDane se aura dharma kI saccI ArAdhanA karAne meM pUrNa madadagAra yA preraka banane se inake RNa sesaccA aura pUrNa uRNa banA jA sakatA hai| yadi ye dharma ko prApta ho gaye ho aura koI bhI kAraNa se zruta-cAritradharma se unakI AsthA DolAyamAna ho, dharmAcArya bhI udayakarma se dharma meM DAvADola citta yA susta citta bane hoM to aise samaya meM viveka tathA buddhimAnI pUrvaka inheM dharma meM sthira karake mokSamArga ke ArAdhaka banAne meM pUrNa prayatna kara, saphalatA prApta kara lI jAya to ina tInoM ke upakAra kA saccA badalA cukAyA jAnA ginA jaayegaa| nibaMdha-55 tIrthoM kA vizleSaNa AgamAdhAra se dravya tIrtha aura bhAva tIrthayoM do prakAra ke tIrtha samajhe jA sakate haiM / bhAvatIrtha kA artha hotA hai jinake mAdhyama se arthAt susaMgati se saMsAra sAgara se tirA jAtA hai| bhAvatIrtha isa sUtra ke cauthe sthAna meM Age cAra kI saMkhyA meM batAye haiM / vahA~ sAdhu-sAdhvI aura zrAvaka- zrAvikA ina cAroM ko tIrtha kahA gayA hai / ye apane jJAna se jIvoM ko bodha dekara, | 112 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA sanmArga meM joDakara saMsAra prapaMca se, dukhoM se unheM mukta karA sakate haiM, saMsAra samudra ko tirane kA mArga batA sakate haiM ata: inheM tIrtha kahA gayA hai| ve cAroM bhAvatIrtha haiN| prastuta meM tIna kI saMkhyA ke AdhAra se hamAre bharata kSetra meM tIna tIrthasthAna kahe haiM / mAgadha, varadAma aura prabhAsa,ye una tIna tIrthoM ke nAma haiN| una tIrtha sthAnoM se lavaNa samudra ke jala meM praveza kiyA jAtA hai, isa mArga se Age jAne para mAgadha, varadAma, prabhAsa nAmaka devoM ke bhavanarUpa tIrthasthAna haiM, jo jala se ghire hue jala madhya sthita hai, inheM hI apekSA se tIrtha (dravya tIrtha) kahA gayA hai / aise tIna tIrtha erAvata kSetra meM, mahAvideha kSetra kI sabhI vijayoM meM tathA jaMbUdvIpa ke samAna ghAtakI khaMDa dvIpa aura puSkarArdha dvIpa meM bhI ye tIna-tIna tIrthasthAna hai| yoM kula milAkara DhAI dvIpa meM 510 tIrthoM kA kathana prastuta sUtra meM kiyA gayA hai| isa prakAra isa sthAnAMgasUtra anusAra dravyatIrtha sthAna- 510 hai aura bhAvatIrtha 4 hai| vartamAna meM jainoM meM aneka tIrthasthAna paryaTana kI apekSA prasiddha hai, jinakA hamAre ina AgamoM meM tIrtha rUpa meM kahIM bhI kathana nahIM milatA hai| . nibaMdha-56 cauthA sanyAsAzrama hai to jaina dIkSA kaba mAnava jIvana meM dharmAcaraNa aura AtmakalyANa karane kA anupama avasara hotA hai aura mAnava kI mRtyu kA koI nizcitta samaya nahIM hotA hai| ata: yogya samajha, viveka-buddhi hone ke bAda mAnava kabhI bhI dharma kA AcaraNa aura saMnyAsa-saMyama svIkAra kara sakatA hai| yogya samajha bhI vyakti ke pUrva bhava ke saMcita karmoM ke anusAra hotI hai| kisI ko garbha meM bhI yogya samajha hotI hai, kisI ko 4-5 varSa kI umra meM tathA kisI ko 8-9 varSa kI umra meM yogya samajha ho sakatI hai| phira bhI bahulatA ko dhyAna meM rakhate hue jainAgamoM meM garbhakAla sahita nava varSa evaM usase adhika vaya vAle ko dharma ke AcaraNa tathA saMnyAsa grahaNa ke yogya kahA hai| yaha eka maryAdA rUpa, vyavasthA rUpa vidhAna hai| kadAcit koI isa se pahale bhI yogya ho sakatA hai (vajrasvAmI-evaMtAkumAra) aura koI [113] Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA adhika umra taka bhI yogya samajha se vaMcita raha jAtA hai / isaliye yahA~ zAstra meM ekAMta Agraha nahIM darzAte hue anekAMtika kathana kiyA gayA hai ki- tInoM avasthA meM arthAt bacapana, javAnI aura bur3hApe meM yoM kabhI bhI bhAvanA aura yogyatA ho to vyakti dharmAcaraNa yAvat saMnyAsa-dIkSA aMgIkAra kara sakatA hai tathA use kevalajJAna taka bhI prApta ho sakatA hai / yahA~ tInoM avasthAoM ko tIna yAma kahA gayA hai / bacapana avasthA 16 varSa taka, 17 varSa se 40 varSa taka yuvAvasthA aura usake bAda prauDha evaM vRddha avasthA hai / dUsare prakAra se tIna vaya kahI hai- prathama, madhyama aura pshcim| isameM 30 varSa taka prathama, 60 varSa taka madhyama aura Age 90-100 varSa taka pazcima vaya smjhnaa| vaya meM saMpUrNa umra ke tIna vibhAga kahe haiM aura jAmA zabda se jIvana kI tIna avasthAe~ kahI gaI hai| sAra yaha hai ki mAnava jIvana kI kisI bhI avasthA meM (bAlya, yuvA Adi) aura kisI bhI vaya(prathama,madhyama,pazcima) meM dharmAcaraNa evaM dIkSA aMgIkAra kI jA sakatI hai, kyoM ki- pratyeka mAnava kI mRtyu anizcitta hai aura yogya samajha pUrvabhava ke saMcita karma anusAra hotI hai / tathApi vyavasthA kI dRSTi se 9 varSa ke bAda yogyatA ho to kisI ko bhI dIkSA dI jA sakatI hai| aMta meM 1 dina yA eka ghaDI bhI umra bAkI ho aura vyakti kI yogyatA himmata ho to use jaina dIkSA dI jA sakatI hai| isameM Agama-zAstroM se koI virodha nahIM AtA hai| pratiprazna- 9 varSa meM dIkSA dene kI bAta gale utarane jaisI nahIM hai ata: 18 varSa pahale kisI ko dIkSA nahIM dene kA niyama honA caahiye| usake pahale kaccI umra meM lene se bAda meM saMyama-brahmacarya kA pAlana nahIM ho sakane se samAja meM bahuta niMdA aura TIkA-TIpaNI hotI hai, to ucita kyA hai? samAdhAna- apanI chadmastha buddhi se aisA ekAMta mAna lenA ucita nahIM hai tathA aisA mAnane meM sarvajJoM ke vidhAna kI avahelanA AzAtanA bhI hotI hai| vAstava meM chadmastha sAdhaka kisI ke bhI vartamAna gaNoM se usakI yogyatA kA parikSaNa kara sakate haiM aura paraspara parAmarza karake nirNaya kara [ 114] Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA sakate haiM / bhaviSya meM kauna dIkSA choDegA; guru ko choDegA, brahmacarya nahIM pAlana kara sakegA ityAdi kalpanA aura ThekedArI kisI ke hAtha kI bAta nahIM hai / cauthe Are meM bhI gozAlaka, jamAlI, vezyA ko svIkArane vAle evaM aneka nihnava Adi banate haiN| svayaM bhagavAna mahAvIra ke dvArA dIkSA die hue meghakumAra sarIkhe dIkSA ke pahale hI dina meM vApisa ghara jAne kA soca sakate haiM 'unake vairAgya kI kasauTI nahIM huI thI', aisA bhI nahIM kahA jA sktaa| pArzvanAtha bhagavAna kI sekaDoM sAdhviyA~ saMyama grahaNa aura pAlana ke bAda guruNI se alaga hokara rahane lagI thii| ___ ata: bAla vaya kI dIkSA para hI AkSepa lagAkara aneka aniSTa kI kalpanA karanA ekAMtika soca hai / bhagavAna kA mArga anekAMtika dRSTikoNa yukta hotA haiM / vartamAna meM bhI hama dhyAna deveMge to anubhava hogA ki aneka prabhAvaka AcArya Adi jinazAsana ke sitAre jaise mahAna sAdhaka aise hue haiM aura vartamAna meM haiM ki jo 9-10-12-15 varSa kI vaya meM dIkSA lekara bhI bahumukhI pratibhA se saMpanna hokara varSoM kI saMyama paryAya se jinazAsana kI prabhAvanA kara rahe haiN| dUsarI ora dekheMge to 18 se 60 varSa meM dIkSA lene vAle bhI koI vApisa ghara cale jAya, aise bhI udAharaNa dekhane ko mila sakate haiN| ata: anekAMtika dRSTikoNa yukta sarvajJAnI tIrthaMkaroM kI aura unake AgamoM kI AjJA yA vidhAna ko sarvoparI mahattva denA cAhiye / phira bhI viveka sAvadhAnI rakhane ke liye kisI ko koI manAI nahIM hai / tathApi apanI soca ko hI sarvoparI samajakara sarvajJoM ke, AgamoM ke vidhAna ko ayathArtha ThaharAne kI ceSTA kisI ko bhI nahIM karanA cAhiye / nibaMdha-57 - . AtmasurakSA ke tIna sAdhana - (1) samUha meM rahane vAle sahavartI sAdhu saMyama kA yathArtha pAlana na kare yA paraspara klezakadAgraha karate hoM to unheM viveka pUrvaka dharmabodha dekara sAvadhAna karanA, vAtAvaraNa ko zAMta, pavitraM rakhanA (2) galatI karane vAle samajhane,mAnane ke svabhAva yA sthiti meM na hoM yA unheM samajhAne kI apanI kSamatA na hoto maunabhAva pUrvaka svayaM kI sAdhanA meM atyadhika [115 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA lIna-ekAgra banane kA prayatna karanA (3) khuda kI zAMti ekAgratA kAyama rakha sakane ke yogya prakRti yA abhyAsa na hoto vahA~ se apane ko alaga kara lenA arthAt anyatra cale jAnA, anya ke sAtha vihAra karaMnA yA ekAMta-ekatva kA sevana karanA; ye kramika AtmasurakSA ke, AtmA ko karmabaMdha se aura saMyama ko saMkalpa-vikalpoM se surakSita rakhane ke upAya nibaMdha-58 devoM kA manuSya loka meM AnA yA nahIM AnA __devoM kI manuSya loka meM Ane kI icchA hote hue bhI ve tIna kAraNoM se nahIM A sakate, yathA- (1) ve divya sukhoM me gRddha Asakta ho jAte haiM aura unheM mAnuSika AkarSaNa nahIM rahatA hai jisase ve yahA~ Ane kA saMkalpa yA nirNaya nahIM karate haiM / (2) una devoM kA vahA~ kI Asakti ke kAraNa yahA~ ke logoM kA prema saMbaMdha naSTa ho kara divya prema meM saMkrAMta ho jAtA hai / (3) divya sukhoM meM lIna koI deva abhI jAtA hU~, thoDI dera se jAtA hU~ yo saMkalpa karate-karate bhI yahA~ ke. logoM kA AyuSya pUrNa ho jAtA hai aura unakA AnA nahIM ho pAtA hai| tIna kAraNoM se devoM kA manuSya loka meM AnA ho sakatA hai- (1) divya sukhoM meM anAsakta koI deva ko isa prakAra vicAra hotA hai ki manuSya loka meM mere upakArI AcArya Adi guru bhagavaMta haiM jinake prabhAva se maiMne yaha riddhi prApta karI hai. to maiM jAU~ aura unako vaMdana namaskAra karU~, unakI paryupAsanA kruuN| (2) kisI anAsakta deva ko aisA saMketa hotA hai ki manuSya loka meM viziSTa jJAnI, tapasvI evaM duSkara sAdhanA karane vAle maharSi haiM, to maiM jAU~ aura una guru bhagavaMto kA vaMdana namaskAra karake unakI paryupAsanA kruuN| (3) kisI deva ko aise vicAra hote haiM ki manuSya loka meM mere mAtA-pitA, bhAI, bhaginI, bhAryA, putra Adi haiM to maiM jAU~ aura unheM apanI divya Rddhi batAU~ / isa prakAra manuSya loka ke AkarSaNa se koI deva yahA~ A sakate haiN| . - isake atirikta cothe sthAna meM eka-eka kAraNa adhika hai yathA- (1) manuSya loka saMbaMdhI gaMdha 400-500 yojana U~ce taka phailI [ 116 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA huI rahatI hai| usa gaMdha ke kAraNa bhI devatA nahIM Ate haiN| (2) apane pUrva bhava ke mitra, guru, ziSya Adi ke sAtha pratijJAbaddha ho to use pratibodha dene ke liye deva Ate haiM / isI ke upalakSaNa se kisI ke dvArA atyadhika smaraNa, jApa-tapa yukta bhakti karane para deva kA aMgasphuraNa hone se bhI ve manuSya loka meM Ate haiM aura mitra snehI yA bhaktivAna kA uddezya pUrNa karake cale jAte haiN| yahA~ tIna kI saMkhyA ke kAraNa tIna tIna kAraNa kahe hai, cauthe sthAna meM ina tIna sahita eka- eka adhika kahA hai ata: kula cAra-cAra kAraNa Ane-nahIM Ane ke yahA~ darzAye gaye haiN| nibaMdha-59 sAdhu ko tapasyA meM dhovaNapAnI kalpe isa zAstra meM yahA~ para tathA kalpasUtra ke AThaveM adhyAya ke mUlapATha meM spaSTa batAyA gayA hai ki tapasyA meM dhovaNapAnI lenA aura pInA kalpatA hai| ina donoM zAstroM meM kula 9 prakAra ke dhovaNa pAnI ke nAma kahe gaye haiN| ata: koI bhI bahumata se yA paraMparA ke nAma se sAdhu ko dhovaNa pAnI lenA pApamaya batAkara niSedha kare to yaha unakA manamAnA zAstraviparIta bolanA-prarupaNA karanA hotA hai| yahA~ batAye gaye 9 prakAra ke dhovaNa pAnI isa prakAra hai- (1) ATe ke bartana dhoyA huA pAnI (2) ubAle hue kera, methIdANA, bhAjI Adi kA dhoyA huA pAnI (3) cAvala dhoyA huA pAnI (4) tila Adi ko dhoyA huA pAnI (5) dAla vagere dhoyA huA pAnI (6) jau, gehU~ vagere dhoyA huA pAnI (7) chAcha ke upara kA pAnI arthAt chAcha kA Acha (8) garma padArthoM ko pAnI meM rakhakara ThaMDA kiyA ho vaisA pAnI (sovIrodaka) (9) rAkha, laviMga Adi se acitta banAyA huA paanii(shuddhodk)| . prastuta meM upavAsa meM pIne ke nAma se tIna, bele meM pIne ke nAma se tIna aura tele meM pIne ke nAma se tIna dhovaNapAnI kahe haiM tathApi ina dhovaNapAnI kA paraspara vicAra karane se yaha sahaja spaSTa hotA hai ki, tIna kI saMkhyA ke kAraNa yaha vibhAjana yukta kathana hai| vAstava meM sabhI prakAra ke zuddha-nirdoSa pAnI tapasyA meM yA binA tapasyA meM sAdhu-sAdhviyA~ grahaNa kara sakate haiN| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA ye 9 nAma bhI udAharaNArthakahe gaye hai, vAstava meM AcArAMga sUtra, dazavaikAlika sUtra kathita vividha prakAra ke dhovaNa pAnI zuddha nirdoSa gaveSaNA yukta evaM vivekapUrvaka sAdhu grahaNa kara sakate haiN| sUtra siddhAMto ke viparIta manamAne prarupaNa karane kA kisI ko adhikAra nahIM hotA hai kiMtu kSetra-kAla anusAra jahA~ jaba jaisI suvidhA saMyoga hove tadanusAra sAdhu-sAdhvI nirdoSa dhovaNa pAnI yA garma pAnI zarIra kI anukUlatAnusAra grahaNa kara sakate haiM / doSa yukta lene para zAstrAnusAra usa-usa doSa kA prAyazcitta AtA hai / prAyazcitta lekara zuddhi karane para ArAdhanA ho sakatI hai kiMtu usa doSa kA prAyazcitta na karake ulaTA vaisA lene kI prazaMsA yA prarupaNA kare to saMyama virAdhanA kA kAraNa banatA hai| nibaMdha-60 alpavRSTi-mahAvRSTi kaise hotI ? (1) svAbhAvika rUpa se jisa kSetra meM yA pradeza meM udakayonika jIvoM kI aura pudgaloM kI utpatti, cayopacaya vagere adhika mAtrA meM hove to adhika vRSTi hotI hai| (2) bhavanapati, vyaMtara yA vaimAnika deva anyatra rahe udaka pariNata varSA ke yogya pudgaloM ko vahA~ se saMharita karake le Ave (3) varSA varasane yogya udaka pariNata bAdaloM ko havA nahIM bikhere to adhika vRSTi-mahAvRSTi hotI hai / __isake viparIta (1) svAbhAvika rUpa se jisa kSetra yA pradeza meM udakayonika jIva aura pudgaloM kI utpatti, caya-upacaya Adi na hove (2) devatA udakapariNata varSA ke yogya pudgaloM ko anya deza meM saMharaNa kara deve (3) varasane yogya bAdala rUpa meM pariNata pudgaloM ko havA vikhera deve to alpavRSTi yA anAvRSTi hotI hai / tIna kI saMkhyA kA kathana hone se vRSTi saMbaMdhI 3-3 kAraNa kahe haiN| nibaMdha-61 bhUkaMpa kyoM aura kaise ? jisa pRthvI para carAcara jIva nivAsa karate haiM usa AdhArabhUta | 118 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA pRthvI meM kaMpana honA bhUkampa kahalAtA hai / vaha bhUkampa do prakAra kA kahA gayA hai- (1) carAcara jagatpRthvI ke kisI eka yA aneka vibhAgoM meM kaMpana honA yaha eka deza bhUkampa hai| (2) samasta jJAta duniyA meM arthAt saMpUrNa vizva meM eka sAtha kaMpana honA, sarva bhUkaMpa kahalAtA hai| tIna kI saMkhyA kA prakaraNa hone se donoM prakAra ke bhUkaMpa ke tIna-tIna kAraNa yahA~ darzAye gaye haiN| deza bhUkaMpa ke tIna kAraNa- (1) pudgala pariNamana saMbaMdhI-hamArI yaha pRthvI ratnaprabhA pRthvI hai / ahe rayaNappabhA kA artha hai- ratnaprabhA pRthvI meM / zAstroM meM ahe zabda aneka jagaha 'meM' artha rUpa meM prayukta hotA hai / yathA- ahe ArAmaMsi vA-bagIce meM / ata: isa ratnaprabhA nAmaka hamArI pRthvI meM svAbhAvika pudgala pariNamana meM vizAla pudgala skaMdha ke kSINa ho jAne se, naSTa ho jAne se vahA~ bhUmi ke aMdara polAra ho jAne se uthala-puthala hotA hai, usakA asara pRthvI ke uparI bhAga meM rahe grAma, nagara Adi meM dikhAI detA hai| (2) tiryaMca saMbaMdhI- asanni tiryaMca paMcendriya meM uraparisarpa jAti ke mahoraga nAmaka sarpa vizAlakAya(aneka yojana) ke bhI hote haiN| ve janma dhAraNa kara aMtarmuhUrta meM hI mRtyuko prApta karate haiM / taba unake zarIra ke pudgala tatkAla kSINa ho jAte haiN| jisase bhUmi meM polAra(speza) bana jAtA hai| upara rahI pRthvI kA vajana usa polAra vAlI bhUmi para AtA hai, jisase usa kSetra meM uthala-puthala hotA hai| isa taraha tiryaMca uraparisarpa kI kSaNika janma mRtyu aura vinAza ke nimitta se hameM bhUmikampa kA anubhava hotA hai| (3) devoM se saMbaMdhI-navanikAya ke deva asurakumAra jAti ke deva haiM, ve paraspara kisI nimitta se pRthvI ko raNabhUmi banAkara saMgrAma kare aura saMgrAma meM bAraMbAra bhUmi para prahAra kare to eka deza se pRthvI kA kaMpana hotA hai / isa prakAra yaha deva nimittaka deza bhUkaMpa hai / sarva bhUkaMpa ke tIna kAraNa- (1) jisa taraha pAtAla kalazoM meM vAyu kSubhita hone se lavaNa samudra meM pAnI U~ce uchalatA hai, vaise hI ratnaprabhA pRthvI ke nIce rahI ghanavAya ke kSubhita hone para usakA asara kramaza: ghanodadhi meM aura phira pRthvI meM AtA hai jisase saMpUrNa ratnaprabhA pRthvI kaMpita hotI hai| usase saMpUrNa vizva meM eka sAtha bhUkaMpa AtA hai / (2) | 119] Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA maharddhika deva(camareMdra sarIkhe) yadi apanI Rddhi zakti kisI zramaNa-mAhaNa ko dikhAve, usameM vaha pRthvI para prahAra Adi kare to saMpUrNa pRthvI meM kaMpana hotA hai vaha bhI sarva bhUkampa hai / (3) hamArI isa pRthvI para asurakumAra devoM yA devendroM kA aura vaimAnika devoM yA indroM kA paraspara yuddha ho jAya, jisameM unake pA~voM ke prahAra Adi se isa pRthvI meM sarvakaMpana hotA hai taba samasta bhUmaMDala para eka sAtha meM bhUkaMpa hotA hai| devoM meM paraspara kabhI bhI vizAla yuddha hotA hai to vaha tirachA loka meM DhAI dvIpa ke bAhara kI bhUmi para hotA hai| yahA~ para deza bhUkaMpa ke kAraNoM meM 'mahoraga' zabda ke sAtha 'deva' zabda nahIM hai phira bhI mahoragadeva(vyaMtara) arthakarane kI paraMparA hai| kiMtu vaha artha yahA~ samIcIna nahIM hotA hai / kyoM ki devoM ke saMgrAma se bhUmikaMpa honA Age kahA hI hai| ata: yahA~ mahoraga zabda kA urapari-sarpa jAti kA mahoraga artha karanA hI prAsaMgika hai / aise uraparisarpa bhUmi meM janmate-marate hI rahate haiN| jisake kAraNa deza bhUkaMpa mAnava loka meM Ate hI rahate haiM / ye uraparisarpa aneka kilomITara pramANa laMbAI vAle bhI ho jAte haiM aura muhUrta mAtra meM hI mara bhI jAte hai| . nibaMdha-62 sAdhu tathA zrAvaka ke tIna,manoratha prastuta prakaraNa meM tIna kI saMkhyA kA kathana hai ataH sAdhu-zrAvaka ke jIvana kI samasta manokAmanAoM ko yahA~ tIna-tIna zreSTha manorathoM ke mAdhyama se kahA gayA hai aura vizeSatA yaha batAI gaI hai ki jahA~ saMsAra kI ruci vAle manoratha-lAlasAe~ nirarthaka karma baMdha aura saMsAra baDhAne vAlI hotI hai, vahIM ye sAdhu-zrAvaka ke manoratha nitya AtmA meM bhAvita karane se, AtmA ko saMskArita karate rahane se vartamAna meM mAtra bhAvoM se hI mahAna karmoM kI nirjarA hotI hai aura bhAvI jIvana meM yathAsamaya ye puSTa kiye gaye saMskAra sahaja hI kAryAnvita ho jAte haiN| sAdhu ke tIna manoratha :- zramaNa-nigraMtha isa bhAvanA se AtmA ko bhAvita kare ki- (1) vartamAna meM jitane bhI zAstra-Agama upalabdha hai, unakA saMpUrNata: artha paramArtha vivecanA yukta adhyayana karU~; adhikatama zruta ko [ 120 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA kaMThastha dhAraNa karU~; aisA saMkalpa kara Atma saMskAroM ko puSTa kre| (2) zruta adhyayana pUrNa karake AtmasAdhanA kI vizeSa pragati ke liye sAmuhika sagavaDoM se upara uThakara ekala vihAra caryA se; saMyama, tapa, samiti, gupti se AtmA ko adhikatama puSTa karU~ / yaha manoratha saMpUrNa svAvalaMbI jIvana aura ekatva Atma svarUpa ko tAdAtmya karane kA hai| (3) jaba kabhI bhI isa manuSya jIvana meM AyuSya kI aMtima ghaDiyoM kA AbhAsa hone lage; yaha mAnava zarIra, jIvana ke Avazyaka kartavyoM meM tathA saMyama AcAroM meM upayogI na rahe, indriyA~ kSINatA kI tarapha pravAhita hone lage; taba maiM sAvadhAnI pUrvaka evaM pUrNa utsAha ke sAtha AlocanA-pratikramaNa ke dvArA vrata zuddhi, kaSAya vizuddhi karate hue saMlekhanA saMthArA rUpa AjIvana paMDitamaraNa ko svecchA se svIkAra karake usakA jIvana ke aMtima zvAsa taka yathArtha pAlana karU~ / ye tIna saMyama jIvana ke uttamottama manoratha haiM / inakA nitya smaraNa karanA saMyama sAdhaka kA mukhya aura mahAna lAbhaprada kartavya hai, isa taraha ke manostha karane se AtmA meM saMskAra dRDha banate haiM / jisase(1) yogyatA saMpanna sAdhaka eka dina avazya zrutapAraMgata banatA hai (2) ekAkI svAvalaMbI jIvana meM saphala banatA hai tathA (3) jIvana ke aMtima samaya meM evaM saMkaTa kI hara ghaDiyoM meM zIghra apramatta yoga se saMlekhanA saMthArA grahaNa karane ke saMyoga ko sulabha kara sakatA hai| yahA~ zramaNa ke kathana se sAdha-sAdhvI donoM ko ye manoratha AdaraNIya hai aisA samajhanA cAhiye / dUsare manoratha meM sAdhviyA~ samUha tyAga rUpa ekala vihAra ke sthAna para ekatva bhAvanAmaya pUrNa svAvalaMbI jIvana banAte hue samUha meM rahakara bhI saMbhoga pratyAkhyAna,sahAya pratyAkhyAna, Adi ke dvArA ekAkIpana meM AtmA ko bhAvita karane kA manoratha kare, aisA samajha lenA caahiye| AgamoM meM sAdhvI ke liye vividha tapa, abhigraha, paDimA kA varNana Adi isI hetu kI siddhi karane vAle haiM / aMtagaDasUtra varNita bhagavAna mahAvIra svAmI ke zAsana meM sAdhviyoM ne aneka tapa, dattI parimANa pratijJA yukta sapta-saptamikA Adi bhikSu pratimA kA ArAdhana kiyA thaa|at:ye tIna manoratha sabhI sAdhu-sAdhvI ko nitya smaraNa karake mahAnirjarA kA lAbha prApta karanA caahiye| | 121 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA zrAvaka ke tIna manoratha :- zramaNopAsaka AjIvana 12 vrata dhAraNa karatA hai, usameM sAmAnya-vizeSa AraMbha-parigraha kI sImA rakhatA hai| kyoM ki gRhastha jIvana meM aura vartamAna kI una paristhitiyoM meM vaha saMpUrNa tyAga nahIM kara sakatA hai, isIliye dezavratI banatA hai / tathApi zrAvaka-zrAvikAoM ko apane nitya-niyama ke samaya ina tIna manorathoM kA avazya ciMtana karanA cAhiye aura AtmA ko una bhAvanAoM se bhAvita karate rahanA cAhiye / yathA- (1) pArivArika vArasadAra putra, putravadhu Adi ghara (kuTuMba)vyApAra kI jimmedArI saMbhAlane ke yogya hone para maiM sAMsArika jimmedAriyoM se mukta banakara, nivRttimaya jIvana banAkara adhikatama samaya saMvara, pauSadha, tyAga, vrata, niyama, tapasyA Adi meM vyatIta karU~ aura AtmA ko adhikatama dharmabhAvanA meM lagA karake, AzravadvAroM kA adhikatama tyAga karake, saMvara nirjarAmaya jIvana jiituuN| he bhagavan ! aisA zubha saMyoga, zubha avasara, zubha ghaDI mujhe yathA zIghra jIvana meM prApta hove (2) zArIrika zakti svAsthya ke anukUla samaya meM sarva saMyogoM ko anukUla banAne kA prayatna, abhyAsa karate hue mAnava jIvana meM eka dina sarva virati rUpa munidharma aMgIkAra karU~, dIkSA lekara Atma kalyANa sAdhanA meM pUrNatayA avazeSa jIvana ko lagA dU~ / he bhagavan ! aisA zubha saMyoga mujhe zIghra prApta hove ki maiM utkRSTa vairAgya se bhAvita hokara ghara, kuTuMba, saMpatti kA moha mamatva choDakara guru caraNoM meM jIvana arpita karake aNagAradharma ko svIkAra karU~ (3) sAdhu ke saMlekhanA saMthArA grahaNa karane ke tIsare manoratha ke samAna yahA~ zrAvaka ke liye bhI saMlekhanAsaMthArA yukta paMDitamaraNa kI prApti kA manoratha samajha lenA caahiye| zaMkA- zrAvaka ke dvArA AjIvana-cauvihAra saMthArA kara lene para vaha saMpUrNa pApoM kA aura AhAra kA tIna karaNa,tIna yogase tyAgI ho jAtA hai to use sAdhu hI kyoM nahIM samajhA jAya? samAdhAna- usake saMyama grahaNa ke pariNAma nahIM hote haiM / usakI laghunIta, baDInIta, vastra parivartana, zarIra kI dekharekha-sArasaMbhAla gRhastha karate haiN| dIkSA lene para yA chaTThA-sAtavA~ guNasthAna prApta karane para gRhatyAga, gurunizrA grahaNa, sAdhu-samudAya kI svIkRti, gRhastha paricaryA kA tyAga, rAtri meM strI praveza [ 122 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA niSedha Adi vizeSa saMyamacaryA Avazyaka bana jAtI hai / jaba ki zramaNopAsaka saMthArA karate hue bhI apane ko zrAvaka mAnatA hai evaM usake AsapAsa gRhastha jIvanamaya vAtAvaraNa hotA hai / makAna, zayyA Adi bhI nirdoSa gaveSaNA vAlA nahIM hotA hai kiMtu usake svayaM ke liye hI banAyA huA hotA hai| kapaDe bhI usake apane nimitta se hI kharIde hote haiM, gaveSaNA karake lAye hue nahIM hote haiM / ityAdi sUkSma-sUkSma aneka sAmAcArika bhinnatAe~ sAdhu jIvana kI saMthArA vAle gRhastha se samajha lenI cAhiye / saMthArA bhI tIna prakAra kA hai- bhaktapratyAkhyAna, iMginImaraNa aura paadpopgm| sAdhaka apanI kSamatA, kSetra-kAla anusAra jaghanya bhaktapratyAkhyAna utkRSTa pAdapopagamana saMthArA meM se kisI bhI saMthAre kA manoratha kara sakatA hai| vastu sthiti- tIna manoratha ko mana, vacana, kAyA se jIvana meM Atma pariNata karate rahane se karmoM kI sadA mahAna nirjarA hotI hai aura sAdhaka zIghra hI isa bhava, parabhava meM mokSa kA adhikArI banatA hai / aMgazAstra meM kathita yaha preraka vidhAna aura sahaja mahAna lAbhakArI AcaraNa hai aura sAdhu zrAvaka donoM ke liye karane kA yahA~ spaSTa saMdeza hai / phira bhI Alasa, saMskAra evaM preraNA ke abhAva meM yA vyaktigata pramAda ke kAraNa prAyaH 99 pratizata zrAvaka sAdhu isa lAbha se vaMcita rahate hoNge| ataH isa preraNAdAyI praznottara kA svAdhyAyI sAdhaka Aja se hI niyamita tIna manorathoM kA ciMtana prAraMbha kara ke apane karmakSaya ke aura mokSaprApti ke mukhya uddezya meM adhikatama lAbhAnvita bane / nibaMdha-63 __vaktA kaba baneM, paropadeze pAMDityaM prazna-7 : 'para upadeza kuzala bahutere' isa ukti ke viSaya meM isa zAstra meM kyA kahA gayA hai ? uttara- prastuta uddezaka ke 62 veM sUtra meM upadeza aura upadeSTA kI mahimA darzAte hae kahA gayA hai ki upadeSTA banane ke pahale samyaka adhyayana honA cAhiye, usake bAda samyaciMtana-manana honA cAhiye phira saMyama-tapa-tyAga Adi kA samyag AcaraNa bhI honA cAhiye / isa prakAra tInoM 123 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA .. guNoM-sAdhanAoMse paripUrNa vyakti ke dvArA kahA gayA upadezasuAkhyAtasahI vastu tattva ko batAne vAlA sanmArgadAyaka hotA hai / tIrthaMkara bhagavAna aisA suadhIta, sudhyAta aura sutapasvita dharmakA suMdara AkhyAna, kathana, vivecana karate haiM / tAtparya spaSTa hai ki upadezaka kA jIvana adhyayana, ciMtana-manana yukta evaM tapa-saMyamamaya honA hI caahiye| isa prakAra isa sUtra meM sakArAtmaka vidhAna ke sAtha praznagata ukti kA samarthana hotA hai ki 'diyA tale aMdherA' ke samAna upadezaka nahIM honA cAhiye / pahale svayaM ke jIvana ko pUrNa Adarza jIvana rUpa meM ghaDanA cAhiye, phira upadezaka bananA cAhiye / nibaMdha-64 mokSaprApti meM tapa evaM kriyA kA mApadaMDa jisa taraha saMsAra vyavahAra meM karoDapati zeTha banane ke liye kisI vyApAra yA varSa Adi samaya kA athavA parizrama kA koI mApadaMDa nirdhArita nahIM kiyA jA sakatA hai| kyoM ki koI vyakti alpa prayatna aura alpa samaya meM mAlo-mAla ho jAtA hai aura koI atyadhika prayatna, rAta dina karane para bhI varSoM taka karoDapati zeTha nahIM bana sakatA hai| isake pIche aneka kAraNa rahe hue hote haiN| unameM mukhya kAraNa ye hai- pUrvabhava ke karmasaMgraha tathA vartamAna susaMyoga aura samaya para yogya puruSArtha / ' ThIka isI taraha mokSa sAdhanA meM bhI pratyeka vyakti ke liye tapa aura saMyama kI mAtrA kA koI nirdhAraNa nahIM kahA jA sktaa| jIva ke apane pUrvabhavoM kI paraMparA aura karmasToka vibhinna taraha ke hote haiM / isI bAta ko spaSTa karate hue yahA~ para cAra prakAra ke mokSArAdhaka sAdhakoM ke dRSTAMta ke sAtha mokSasAdhanA ke tapa saMyama kI bhinnatA spaSTa kI gaI hai- (1) kama samaya aura kamatapa-saMyama se mukti / yathA-marudevI maataa| bhagavAna RSabhadevakI mAtA marudevI ko alpa samaya meM saMyamatapa kI ugra sAdhanA ke binA aMtarmuhUrta kI dhyAna parAkASTA se hI mukti prApta ho gaI / (2) laMbe samaya se kiMtu ugra tapazcaryA ke binA mukti / yathAbharata cakravartI ko aMtarmuhUrta ke ciMtana dhyAna mAtra se kevalajJAna kI prApti aura phira dIrghasaMyama paryAya meM(1lAkha pUrva 1lAkha 84000004 | 124 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA 8400000 varSa paryaMta saMyama pAlana karate hue mAnava deha meM) vicaraNa karane ke bAda sukhapUrvaka mokSa kI prApti huii| (3) alpa samaya aura adhika kaSTa se mukti / yathA-gajasukumAla muni / kRSNa vAsudeva ke choTe sage bhAI gajasakamAla muni ko eka dina kI dIkSAparyAya,16 varSa kI mAtra umra meM bhayaMkara tIvra dAruNa vedanA sahana karate hue aMtarmuharta ke kAyotsarga meM mukti kI praapti| (4) laMbe samaya aura kaSTamaya saMyoga ke sAtha ghora tapa-saMyama sAdhanA se mukti / yathA- sanatkumAra cakravartI / unhoMne 700 varSa kI mahAna tapasaMyama sAdhanA aura 16 mahArogoM kI tIvratama vedanA ko sahana karake mukti prApta karI thii| tAtparya yaha hai ki mokSamArga siddhAMta kI evaM sabhI ke calane yogya rAjamArga kI rUparekhA nizcitta kI jA sakatI hai ki jJAna, darzana, cAritra, tapa ye cAroM kI sumela yukta sAdhanA, yaha mokSa mArga hai| - uttarAdhyana sUtra adhyyn-28|| paraMtu kisa AtmAko dravyasAdhanA kitanI aura kisa sAdhaka ko bhAva-pariNAmoM kI kitanI sAdhanA ke bAda saphalatA hogI yaha nirNaya usa pratyeka vyakti ke pUrva ke karmasaMgraha kI avasthAoM para aura vartamAna saMyogo tathA yogya prAsaMgika puruSArtha para nirbhara hotA hai| jo upara diye gaye cAra dRSTAMto se samajhA jA sakatA hai / aisA saba kucha hote hue bhI chadmastha sAdhaka ko, ukta dRSTAMta ko dhyAna meM rakhakara rAjamArga se saMyama tapa meM, zrAvakadharma-sAdhudharma meM yathAyogya parAkrama karanA hI zreSTha-saccA aura eka dina saphalatA prApta karAne vAlA nizcitta mokSa mArga hai / usI meM sahI lakSya ke sAtha, tallInatA pUrvaka puruSArtha, sabhI ke liye, sadA-sarvadA upAdeya hai, aisA samajhanA cAhiye / nibaMdha-65 .. .... cAra kaSAya evaM 16 kaSAyoM kA svarUpa krodha, mAna,mAyA tathA lobha cAroM kaSAya cAroM gati meM aura 24 hI daMDaka ke jIvoM meM hote haiN| kahIM sUkSma rUpa meM aura kahIM pragaTa rUpa meM hote haiN| ekendriyoM meM saMskAra aura astitva rUpa meM cAroM kaSAya hote haiM / udaya kI apekSA ye cAroM kaSAya aMtarmuhUrta meM badalate rahate haiN| aNuttaravimAna ke devoM meM bhI astitva ke rUpa meM aura sUkSma udaya rUpa meM | 125 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA aMtarmuhUrta ke parivartana se cAroM kaSAya pAye jAte haiN| apekSA se kaSAyoM kI taratamatA hotI hai yathA- devoM meM lobha, nArakI meM krodha, tiryaMca meM mAyA aura manuSya meM mAna kaSAya kI bahulatA hotI hai / kaSAyoM kI utpatti kA AdhAra- (1) khuda para-svayaM se saMbaMdhita (2) anya se saMbaMdhita (3) ubhaya se saMbaMdhita (4) anAdhAra se yoM hI kaSAya ho sakate haiM / kaSAyoM ke hone meM kAraNa- (1) jamIna (2) makAna Adi (3) upadhi, upakaraNa, sAmagrI (4) zarIra / ina kAraNoM se svArtha Adi kI bhAvanA se kaSAya uttejita hote haiN| kaSAyoM kA svarUpa vibhAga- tIvratA,maMdatA kI apekSA yA dIrghakAlIna alpakAlIna pakaDa kI apekSA tathA AtmaguNoM kI kSati meM maMdatAtIvratA kI apekSA cAro kaSAyo ke cAra vibhAga haiM(1) anaMtAnubaMdhI kaSAya- yaha kaSAya tIvratama darje kA hotA hai / isa kaSAya kI pakaDa laMbI sthiti kI hotI hai / isa kaSAya pariNati meM, udaya bhAva meM jIva prAyaH prathama guNasthAna meM hotA hai| isa kaSAya ke udaya meM samakita yA vrata-pratyAkhyAna kI prApti jIva ko nahIM hotI hai / samakita Adi hoto bhI isa kaSAya ke udaya meM Ane para vrata yA samakita guNa kA vinAza hotA hai taba jIva anAyAsa mithyAtva avrata ko prApta kara letA hai / isa anaMtAnubaMdhI kaSAya meM AyubaMdha ho to naraka kA baMdha paDatA hai| yaha kaSAya utkRSTa rahe to jIvana bhara bhI rahe jaisA svabhAva kA hotA hai| bhavitavyatA aura kAla labdhi kA jora ho to kabhI isa kaSAya vAlA jIva bhI palaTI khAkara usI bhava meM mokSa jA sakatA hai tathApi vyavahAra svabhAva kI apekSA yaha kaSAya chUTanA kaThinAI vAlA kahA gayA hai| isa ko dRSTAMta se samajhAyA gayA hai ki- patthara meM paDI tirADadarAra kA miTanA muzkila hotA hai vaise hI anaMtAnubaMdhI krodha kaSAya se TUTe dila juDanA muzkila hotA hai / patthara ke staMbha kA nama jAnA muzkila hotA hai vaise hI anaMtAnubaMdhI mAna kA namratA meM palaTanA muzkila hotA hai| bAMsa kI jaDa kA vAMkApana miTanA kaThina hotA hai vaise hI anaMtAnubaMdhI kI mAyA vAle svabhAva kA sarala bananA muzkila hotA [ 126 - Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA hai aura vastra meM lage kiramacI raMga kA nikalanA kaThina hotA hai vaise hI anaMtAnubaMdhI lobha kA mAnasa palaTanA muzkila hotA hai / isa prakAra yaha anaMtAnubaMdhI kaSAya AtmA kA adhikatama ahita karane vAlA evaM AtmautthAna-kalyANa meM adhikatama bAdhaka hotA hai| (2) apratyAkhyAnI kaSAya- yaha kaSAya anaMtAnubaMdhI se kucha kama tIvra darje kA hotA hai / isa kaSAya meM pakaDa utkRSTa 1 varSa kI hotI hai / isa kaSAya ke udaya meM jIva ke cAra guNasthAna ho sakate haiM, pA~cavA~ guNasthAna nahIM hotA hai / isa kaSAya ke udaya meM jIva vrata-pratyAkhyAna nahIM kara sakatA aura kabhI pA~cavA~ guNasthAna yA vrata-pratyAkhyAna ho to bhI isa kaSAya ke udaya meM ve chUTa jAte haiM / isa kaSAya meM AyubaMdha ho to tiryaMca gati kI prApti hotI hai / yaha kaSAya utkRSTa rahe to saMvatsarI taka raha sakatA hai / kadAcit isameM parivartana Aveto isa kaSAya vAlA jIva bhI Age baDhatA huA usI bhaMva meM mukta ho sakatA hai to bhI vyavahAra svabhAva kI apekSA isaqA chUTanA kucha muzkila jarUra hotA hai / isako dRSTrAMta se isa prakAra samajhAyA hai ki- tAlAba meM kIcaDa pAnI sUkhane para jo tirADa miTTI meM paDI hotI hai vaha punaH bArisa Ane ke pUrva miTanA muzkila hotI hai| vaise hI isa kaSAya vAle kA krodha samyagdRSTi ho to saMvatsarI Ane para vaha usa kaSAya kA vamana kara detA hai| anyathA vaha kaSAya anaMtAnubaMdhI meM pariNata ho jAtA hai| haDDI ke staMbha ke samAna isa apratyAkhyAnI kaSAyodaya ke mAna vAlA kabhI kiMcit nama sakatA hai adhika nahIM / bheDa ke siMga kI vakratA prayatna vizeSa se kadAcit kiMcit miTa sakatI hai vaise isa apratyAkhyAnI kaSAya kI mAyA vAle meM kiMcit saralatA ho sakatI hai| kIcaDa se bhare vastra kA raMga dhone para kiMcit sApha ho sakatA hai usI prakAra isa kaSAya ke udaya vAle kA lobhamAnasa kucha palaTa sakatA hai| isa prakAra yaha kaSAya, anaMtAnubaMdhI se kama darje kA hote hue bhI AtmA kA ahita karane vAlA evaM mokSamArga meM Age baDhane meM avarodhaka hotA hai / uccAraNa kI azuddhatA se ise apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kaha diyA jAtA hai kiMtu samajhane para dhyAna meM A sakatA hai ki apratyAkhyAna kA | 127 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA AvaraNa nahIM hotA hai / isaliye isake sAtha AvaraNa zabda nahIM joDanA cAhiye kiMtu apratyAkhyAnI kaSAya itanA hI bolanA caahiye| (3) pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya- pUrva ke do kaSAyoM se isa kaSAya kI tIvratA kama hotI hai / isa kaSAya meM pakaDa 15 dina se jyAdA nahIM hotI hai / isa kaSAya ke udaya meM jIva ko pA~ca guNasthAna ho sakate haiM / yaha kaSAya sarvavirati rUpa saMyama kA bAdhaka hai / kiMtu dezavirati ke pratyAkhyAna isa kaSAya ke udaya meM prApta ho sakate haiM / isaliye yaha kaSAya sarvapratyAkhyAna kA AvaraNa karatA hai, deza pratyAkhyAna kA nhiiN| isa kaSAya kA udaya hone para upara ke chaThe Adi guNasthAna ho to bhI chUTa jAte haiM aura vaha jIva pA~caveM Adi nIce ke guNasthAnoM meM A jAtA hai / isa kaSAya meM AyubaMdha ho to manuSya gati kI prApti hotI hai / pariNAmoM meM parivartana Akara pragati kare to isa kaSAya vAlA jIva bhI mokSa prApta kara sakatA hai / tathApi svabhAva se isa kaSAya kI sthiti utkRSTa 15 dina kI ho sakatI hai / isako dRSTAMta se isa prakAra samajhAyA hai- bAlu reta meM par3I lakIra havA Adi se do-cAra dina meM samApta ho jAtI hai vese hI isa pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA krodha 2-4 dina yAvat utkRSTa 15 dina meM samApta ho jAtA hai| samApta na hove to upara ke anya kisI kaSAya meM pariNata ho jAtA hai| lakaDI ko moDane para thoDA sA bala lagAne para bhI vaha muDa jAtI hai vaise hI isa kaSAya ke mAna vAle meM kucha samaya vyatIta hone para namratA ho jAtI hai| baila calate-calate mUtra karatA hai taba bhUmi para usake mUtra kA AkAra vakratA vAlA hotA hai, vaha bhI thoDe samaya bAda sUkhane para yA anya gamanAgamana Adi se samApta ho jAtA hai; vaise hI isa pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya vAle kI mAyA bhI alpa samaya se saralatA meM parivartita ho jAtI hai / aMjana yA kAjala kA raMga zIghra sApha ho jAtA hai vaise hI isa kaSAyodaya kA lobha mAnasa bhI saralatA se parivartita ho jAtA hai| yaha kaSAya durgatidAyaka nahIM hai, phira bhI mokSa mArga kI pragati meM saMyama prApti meM bAdhaka banatA hai| (4) saMjvalana kaSAya- yaha kaSAya maMdatama hotA hai isameM pakaDa kA / 128 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA abhAva sA hotA hai arthAt yaha kaSAya kSaNika hotA hai / isa kaSAya ke rahate jIva 10 veMguNasthAna taka bar3ha sakatA hai| yaha kaSAya AtmaguNoM meM khAsa avarodhaka nahIM banatA hai / mAtra vItarAgatA yA kevalI avasthA prApta hone meM bAdhaka hotA hai tathApi kaI halukarmI jIva isa kaSAya ko dasaveM guNasthAna meM pUrNa kSaya karake vItarAga sarvajJa sarvadarzI bana jAte haiM / isa kaSAya ke udaya meM AyubaMdha hove to devagati kI prApti hotI hai| yaha kaSAya dikhane mAtra kA yA sirpha astitva rUpa hotA hai kiMtu aMtaraMga meM tIvra pariNAmI nahIM hotA hai / svArtha parAyaNatA yA parasukhabhaMjaka vRtti isa kaSAya ke udaya vAle meM nahIM hotI hai / tathApi kaSAya rUpa astitva vAlA hone se AtmA ke vItarAga guNa kA ghAtaka hotA hai| isakI sthiti nahIMvat hotI hai arthAt 1 dina yA ahorAtra kI bhI sthiti nahIM hotI hai arthAt alpa samaya meM hI isa kaSAya ke pariNAma sahaja bhAva meM parivartita ho jAte haiN| . isako dRSTAMta se isa prakAra samajhAyA hai- pAnI ke aMdara khIMcI gaI patalI yA moTI lakIra tatkAla miTa jAtI hai vaise hI isa kaSAya vAle kA krodha dikhane meM choTA yA bar3A kaisA bhI ho, jyAdA nahIM rahatA hai; tatkAla yA usI dina samApta ho jAtA hai / ghAsa kA tinakA yA veta zIghra nama jAtA hai vaise hI isa kaSAya ke mAna vAle meM namratA bhI svAbhAvika hotI hai| bAMsa, kASTa vagere ke chIlana meM jo moDa hotA hai vaha sahaja sIdhA ho sakatA hai vaise hI isa kaSAya ke mAyA ke sAtha saralatA svAbhAvika hotI hai| jisa taraha haldI kA raMga dhUpa meM rakhane para zIghra uDa jAtA hai vaise hI isa kaSAya vAle kA lobha mAnasa bhI zIghra palaTa jAtA hai| isa prakAra anaMtAnubaMdhI Adi cAroM prakAra ke krodha mAna mAyA lobha Adi ke kula 16 bheda hote haiM / ye sabhI kaSAya eka hI vyakti meM pAye jA sakate haiM, krama akrama se inakA parivartana hotA rahatA hai / tathApi prathama mithyAtva guNasthAna vAle ke 16 kaSAya, cauthesamyagdRSTi guNasthAna vAle meM 12 kaSAya(anaMtAnubaMdhI nahIM), pA~caveM zrAvaka guNasthAna meM 8 kaSAya(apratyAkhyAnI bho nahIM) aura saMyama ke chaThe guNasthAna se navameM guNasthAna taka 4 saMjvalana ke kaSAya hI hote haiM / dasaveM guNasthAna meM | 129] Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA saMjvalana kA eka lobha mAtra rahatA hai, krodha, mAna, mAyA vahA~ nahIM rahate haiN| usake bAda 11 se 14 guNasthAna meM kaSAyodaya hotA hI nahIM hai, ve vItarAga kahalAte haiN| saMkSepa meM anaMtAnubaMdhI kaSAya samakita ghAtaka, apratyAkhyAnI kaSAya dezavirati meM bAdhaka, pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya sarvavirati rUpa saMyama kA avarodhaka tathA saMjvalana kaSAya vItarAgatA meM bAdhaka hotA hai| jJAna evaM abhyAsapUrvaka vairAgya bhAvoM kI vRddhi karate hue sabhI kaSAyoM se mukti prApta karanA hI mokSa sAdhanA kA mukhya aMga hai / kaSAya saMbaMdhI yaha samasta varNana isa cauthe sthAna meM hai kiMtu alaga-alaga uddezaka yA sthaloM meM prakIrNa rUpa se upalabdha hotA hai| yahA~ una sabhI kA vivaraNa eka sAtha kara diyA gayA hai| . nibaMdha-66 cAra vikathAoM tathA dharmakathAoM kA vizleSaNa mokSasAdhanA meM arthAt dharmakaraNI meM jo kathA vArtA nahIM kI jAtI use vikathA kahate haiM / jo Atmahita meM,anupayogI vArtA hotI hai ve vikathA hai, jisase AtmA meM rAga yA dveSa kI pariNati hotI hai vaisI vArtA-vArtAlApa vikathA hai / vikathA ke mukhya 4 prakAra haiM- (1) strI saMbaMdhI(puruSa saMbaMdhI)(2)bhojana saMbaMdhI (khAna-pAna saMbaMdhI)(3) deza saMbaMdhI (4) rAjA sNbNdhii| (1) strI kathA- striyoM ke vibhinna svabhAvoM kI, AdatoM kI, unake kala-vaMza kI, cAla-calana kI, alaMkAro kI, AbhaSaNoM kI.zarIra ke acche kharAba kI, aMgopAMgoM kI, rUpa-raMga kI, indriyoM kI, sajAvaTa kI, vezabhUSA kI, vastroM kI, bAloM kI ityAdi viSayoM kI carcA, niMdA, prazaMsA, vAda-vivAda vagere ye sabhI vArtA vikathA rUpa haiM, Atma sAdhanA meM ina carcA se koI lAbha nahIM hai / (2) bhojana-bhakta kathA- sAdhu ko jIvana nirvAha ke liye, AyuSya calAne ke liye AhAra karanA jarUrI hai| isaliye yathAsamaya bhikSA ke niyamoM ke pAlana ke sAtha AhAra pAnI lAkara udarapUrti karanA jarUrI hotA hai utanA karanA hI par3atA hai tathA svayaM ke aura anya sAthI sAdhuoM ke svAsthya, saMyama, brahmacarya samAdhi kA dhyAna rakhane hetu AhAra ke guNadharma | 130 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA kA jJAna anubhava svayaM ko rakhanA hotA hai aura Avazyaka hone para anya yogya sAdhu ko anubhava jJAna denA hotA hai| bhojana saMbaMdhI vikathA isa prakAra hai- khAdyasAmagrI ke acchekharAba kI carcA, pakAne kI vidhi-avidhi kI kuvidhi kI carcA, apane pasaMda-nApasaMda kI rAgadveSAtmaka carcA,khuda ke saMsAra avasthA ke khAna-pAna kI carcA, kaMjUsoM ke, dhanavAnoM ke, garIboM ke khAna pAna kI carcA, khAdyapadArthoM ke mUlya kI carcA evaM unake svAdiSTa hone kI carcA / isa prakAra kI carcAoM meM sAdhanA kA samaya vyartha kharca hotA hai evaM rAgadveSa, Artaraudra dhyAna ke prasaMga se karmabaMdha hotA hai / (3) dezakathA- deza videza, grAma nagaroM ke vazAvaTa, rahana-sahana, vezabhUSA, khAna-pAna, vyavasthAoM, kuvyavasthAoM, darzanIya sthAnoM, prathAoM, bhASAoM kI carcA, niMdA, prazaMsA, rAga-dveSamaya vAda-vivAda, yaha saba deza kathA rUpa hai evaM karma baMdhanakArI hai / (4) rAjakathA- rAjAoM ke guNoM-avaguNoM kI, rAjya saMcAlana ke acche-kharAba hone kI, kAyaratA-zUravIratA kI, ThATha-mATha kI, aizvarya kI, rAjabhaMDAra kI, sainA-yuddha kI, hAra-jIta kI ityAdi carcAe~, niMdAvikathA, vAda-vivAda, ye paraspara rAgadveSa vardhaka hote haiN| aisI kathAoM me kabhI kisI kA manaduHkha hotA hai, kabhI kleza, bolacAla, jhagaDe bhI hote haiN| ye sabhI vikathAe~ dharmAcaraNa sAdhanA meM pUrNata: varjana karane yogya hotI hai / ina vikathAoM saMbaMdhI viSayoM kI carcA ke atirikta inheM apane ciMtana-manana kA viSayabhUta banAnA arthAt ina viSayoM meM vyaktigata ciMtana vicAraNA karanA bhI AtmasAdhaka ke liye varNya samajhanA caahiye| jisakA saMketa praznavyAkaraNa sUtra ke cauthe saMvara dvAra meM milatA hai| dharmakathAoM kA svarUpa :- mokSa sAdhanA meM evaM AtmaguNoM ke vikAsa meM sahAyaka, sva-para hitakAraka, vArtA-carcA, upadeza, vicAraNA, preraNA ye sabhI dharmakathAe~ kahI jAtI hai / isake mukhya 4 prakAra hai- (1) jinamata meM svamata meM sva AtmA ko tathA anyoM ko AkarSita karane vAlI carcA, upadeza, nirUpaNa, parUpaNa; vaha AkSepiNI dharmakathA kahI jAtI h| (2) anya mithyAdharmoM se, mithyA siddhAMtoM se, paraMparAoM se, aMdhavizvAsoM se, bhramaNAoM se AtmA ko haTAnA, citta ko usameM se [131] Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA calita karanA, satyAsatya kA bhedajJAna hokara asatya se haTane ko tatpara karAne vAlI kathA-vArtA carcA-vicAraNA; yaha vikSepiNI dharmakathA kahI jAtI hai| (3) jIvana meM vairAgya bhAvoM ko paidA karane vAlI, saMsAra se aruci, mokSa meM lagana paidA karane vAlI kathA-vArtA, carcA, preraNA, upadeza, anitya Adi cAra bhAvanA varNana; yaha saMveginI dharmakathA kahI jAtI hai / (4) zarIra ke prati, sukha-bhogoM ke prati udAsInatA paidA karane vAlI, puNya-pApa ke pariNAma kI carcA dvArA saMyama, vrata-pratyAkhyAna kI ruci kI vRddhi karane vAlI, kaSTa-upasargoM ke samaya sahiSNutA paidA karane vAlI kathA- vArtA, carcA, preraNA, upadeza, azuci bhAvanA Adi; ye nirvedinI dharmakathA kahI jAtI hai| prastuta zAstra meM (1) AkSepiNI dharmakathA ke 4 prakAra kahe haiM1.AcAra kI carcA se athavA AcAra saMbaMdhI vivecanA se, 2. vyavahAra kuzalatA se, vyavahAra kI zuddhi se, zreSTha vyavahAra se, 3. vyakti ke saMzayoM ke saMtoSakAraka samAdhAna se, 4.aneka apekSAoM se dRSTAMtoM se evaM zAstroM ke uddharaNoM se vastu tattva ke spaSTIkaraNa se vyakti ko yA parSadA ko zuddha-dharma ke prati AkRSTa karane vAlA vaktavya-upadeza AkSepiNI dharmakathA hai| (2) vikSepiNI dharmakathA ke 4 prakAra kahe haiM- 1. zrotA yA parSadA ke samakSa svasiddhAMta, satyadRSTi, satya vicAraNA kI samyak vivecanA ke sAtha azuddha dRSTi-vicAraNA kI asamyakatA ke spaSTI karaNa se. 2. azuddha dRSTi, vicAraNA, anya siddhAMta kA kathana karake satya tattva ke spaSTIkaraNa pUrvaka usakI mahattA darzAve / 3.vAda-prativAda ke prasaMga meM kabhI samyakvAda kA kramabaddha kathana karake mithyAvAda se tulanA darzAve, 4. kabhI mithyAvAda kA pahale kathana karake phira usa kathana ke tattvoM se samyakvAda ke tattvoM kI tulanA darzAkara samyakvAda kI sthApanA kare / isa prakAra se kathA, vaktavya, upadeza evaM samyakavAda- carcA karane se pariSada, zrotA yA vAdI apanI asamyakdRSTi, vicAraNA se calita hokara samyak vicAraNA ke abhimukha banatA hai| isa prakAra viveka aura buddhi ke sAtha nirUpaNa karanA yaha vikSepiNI kathA hai / [132] Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA (3) saMveginI dharmakathA ke 4 prakAra haiM- 1. ihalaukika padArthoM, sAdhanoM, saMyogoM kI asAratA-viDaMbanA kA nirUpaNa / 2. pAralaukika(tIna gati saMbaMdhI) asAratA-viDaMbanA kA nirUpaNa / 3. zarIra kI asAratAviDaMbanAoM kA nirUpaNa / 4. anya padArthoM saMyogoM kI vinazvaratA kA nirUpaNa / isa prakAra kI kathA-vArtA sva-para meM vairAgya vAsita karane vAlI hone se saMveginI kathA kahI gaI hai| (4) nirvedinI dharmakathA ke 4 prakAra haiM- isa kathA meM pApa ke dArUNa pariNAmoM kA digdarzana karavAkara saMsAra evaM saMsAra ke sukhoM tathA zarIra ke prati Asakti haTAkara udAsInatA paidA kI jAtI hai / 1. isa bhava meM jela kI yAtanA, mArapITa prApta karane vAle cora, paradAragaveSI mAnavoM ke dRSTAMto kA.kathana / 2. zikAra, paMcendriyavadha, mAMsAhAra karane vAle, mahAparigrahI-dhanasaMpatti rAjya ke svAmI marakara naraka ke ati dAruNa du:khoM ko bhogate haiM, aise brahmadatta cakravartI, rAvaNa, kaMsa Adi ke jIvana kA evaM duHkhavipAka sUtrAnusArI kathAoM kA nirUpaNa / 3. pUrvabhavoM ke pApaphala dvArA garbha se lekara jIvanaparyaMta du:kha daridratA bhogane vAloM ke jIvana kA digdarzana / 4. pUrvabhavoM ke pApodaya se kauve, kutte, gIdha tathA madya-mAMsAhArI banakara punaH narakAdi bhavoM meM durgatiyoM kI paraMparA meM du:khI hone kA nirUpaNa / isI prakAra puNya, satkarma, dharmAcaraNa ke phala kA pratipAdana karake tyAga-tapasyA meM parAkrama bhAva jAgRta kiye jAte haiM, yathA-1. tIrthaMkaroM ko supAtradAna dene vAle isa bhava meM yazokIrti, svarNa mudrAoM kI vRSTi kA apAra dhana prApta karate haiM / 2. saMyama sAdhanA karane vAle zramaNa-nigraMtha tapasvI sAdhaka saMsAra paritta karake AgAmI bhavoM meM bhI zIghra muktigAmI banate haiN| 3. pUrva bhavoM meM saMcita puNyaphala se jIva tIrthaMkara, cakravartI Adi kI sukhasAhibI aura AtmautthAna ke susaMyoga ko prApta karatA hai / 4. caMDakauzika, naMdamaNiyAra kA jIva meDhaka tathA baladeva muni ko AhAra kI dalAlI karake hiraNa vagairaha tiryaMca bhava meM puNyopArjana kara devagati ke sukha suvidhAmaya jIvana ko prApta kara Age bhI AtmakalyANa kA mArga sulabha karate haiN| | 133 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA ye sabhI dRSTAMta nirvedabhAva ko paidA karake dharmasAdhanA meM, tapa tathA saMyama sAdhanA meM balavRddhi evaM utsAhavRddhi karate haiM; saMsAra aura zarIra kI Asakti se upara uThane kI preraNA dete haiM / ye donoM prakAra ke cAracAra bhaMga nirvedinI kathA rUpa hai / tattva yaha hai ki- sAdhaka pUrva prazna meM kathita vikathAoM se sadA nivRtta rahe aura isa praznokta dharmakathAoM meM tallIna rahe / vikathAo se aruci napharata rakhe aura dharmakathAoM meM rasa-ruci seve; yahI AtmaguNa vikAsa kA, AtmakalyANa sAdhanA kA niSkaMTaka mArga hai| nibaMdha-67 vrata paccakkhANa se gRhastha bhArI yA halke prazna-gRhastha jIvana to saMsAra kI aneka khaTapaToM se,jaMjAloM se parezAnI vAlA hotA hai, usameM phira dharma ke nAma se tyAga, niyama, vrata kI jimmedAriyA~ DAla kara vizeSa bhArI bananA hotA hai to zAstra meM ina vratoM ko gRhastha ke vizrAma sthAna kyoM batAye haiM ? , . uttara- jisa taraha bhAra vahana karane vAle kI bahuta laMbI maMjila hai vaha calate-calate eka hAtha se dUsare hAtha meM bhAra ko palaTatA hai yA eka kaMdhe se dUsare kaMdhe para usa vajana ko uThAkara rakhatA hai, taba sIdhe-sIdhe calate rahane kI pravRtti meM yaha badalane kI pravRtti bhale baDhatI huI dikhAI detI hai phira bhI isa pravRtti meM vizrAma samAviSTa hai| Age bar3hate hue bhAravAhaka zArIrika zaMkA(malamUtra kI bAdhA) hone para koI yogya sthAna kI gaveSaNA karatA hai| phira sAmAna ko kaMdhe para se utAratA hai, ThIka se jamAkara bhUmi para rakhatA hai, bAdhA nivRtti ke liye AsapAsa jAtA hai / punaH Akara bhAra ko uThAkara kaMdhe para jamAtA hai phira calatA hai to sIdhe calate rahane meM bIca meM ye sArI pravRtti baDhI to bhI usakI thakAna meM vizrAMti avazya milatI hai| ThIka isI taraha saMsAra ke mohamAyA bhare kartavyoM, AraMbha-samAraMbha kI pravRttiyoM se AtmA niraMtara karmabaMdha ke bhAra se zramita hotI rahatI hai, usameM saMtadarzana, gurusAMnidhya, vItarAgavANI zravaNa, vratapratyAkhyAna dvArA karmAzrava nirodha, tapa-vrata-saMyama AcaraNoM ke dvArA karmoM kI kamI se [ 134] Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA AtmA ko dravyabhAva donoM prakAra se vizrAMti milatI hai, mAnasika aura zArIrika donoM hI sukhasamAdhi prApta hotI hai| isI dRSTikoNa se zAstra meM zramaNopAsaka ke jIvana meM apekSA se cAra vizrAMtisthAna kahe haiM, jisameM kramaza: vizrAMti kI adhikatA rahI huI hai| jaise-(1) bhAravAhaka bhAra ko hAtha yA kaMdhoM meM parivartita karatA hai (2) thoDI dera ke liye kahIM rakhakara zArIrika mala-mUtra kI bAdhA se nivRtta hotA hai (3) bIca meM maMdira yA dharmazAlA Adi sthAna meM rAtri nivAsa yA dupahara kI vizrAMti karatA hai (4) ghara para yA gaMtavya sthAna meM pahu~cakara bhAra se mukta ho jAtA hai / usI prakAra zramaNopAsaka bhI sAMsArika jIvana jIte hue-(1) saMta samAgama, dharmazravaNa tathA aneka tyAga pratyAkhyAna rUpa kuvyasana tyAga, rAtribhojana tyAga yA maryAdA, navakArasI, porasI evaM dayAdAna pravRtti Adi dhAraNa karatA hai, jIvana ko susaMskArita karatA hai to yaha bhAravAhaka kI prathama vizrAMti hAtha, kaMdhe parivartana jaisI karmasaMgraha meM vizrAMtikAraka hai / (2) kucha samaya nikAla kara sAmAyika karamA, dainika pravRttioM, AvazyakatAoM kI sImA rakhakara maryAdA karanA yaha bhAravAhaka kI dUsarI vizrAMti bhAra nIce rakhane ke samAna hai| (3) rAtribhara yA divasabhara ke liye saMvara-pauSadhamaya pravRtti yukta upAzraya yA pauSadhazAlA meM vratI jIvana se rahanA yaha bhAravAhaka kI tIsarI vizrAMti-rAtri nivAsa ke samAna hai| (4) jIvana kA pichalA samaya jAnakara saMsAra ke kAryoM se nivRttimaya jIvana banAkara, pauSadhazAlA meM hI bhikSAlAkara jIvana nirvAha karanA yA phira aMtima samaya yAvajjIvana kA.saMlekhanA saMthArA grahaNa karanA, yaha bhAravAhaka kI cauthI vizrAMti gaMtavya sthAna meM pahu~ca kara sadA ke liye bhAra tyAga ke samAna 18 pApoM . ke tyAgamaya saMthArA grahaNa rUpa vizrAMti hai| ... yaha jAnakara zramaNopAsaka ko sAMsArika jIvana meM bhI halukarmI, bhAramukti rUpa vizrAMti, AtmasamAdhi, Atmaunnati ke liye jinAjJA anusAra vrata-pratyAkhyAnoM kI evaM saMvara, sAmAyika, pauSadha Adi tathA nivRttimaya jIvana ko svIkArane kI bhAvanAoM ko evaM saMskAroM ko baDhAte rahanA cAhiye / to vaha saMsAra bhAra kA bhAravAhaka hote hue bhI 135 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA vizrAMti prApta karatA huA kabhI hairAna parezAna na hokara anupama AtmasamAdhi ko prApta karane vAlA bana sakatA hai / nibaMdha-68 gRhastha sAdhu para mAtA-pitA hone kA adhikAra jamAve sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA cAroM hI mokSamArga ke pathika haiM, AtmasAdhanA ke sAdhaka haiM, paraspara sAdharmika choTe baDe bhAI ke samAna haiN| sAdhumahAvratadhArI hai aura zrAvaka aNuvratadhArI hai ata: koI kisI para adhikAra jamAve yA kisI kA tiraskAra kare aisA kucha bhI kisI ko bhI yogya nahIM hai| sAdhaka-sAdhaka paraspara eka dUsare ke sahayogI bana sakate haiM, eka dUsare ke sahayoga se apanI sAdhanA ko balavatI banA sakate haiM / kadAcit kisI kI sAdhanA alpa balavatI yA hIna satva vAlI dikhe to atyaMta AtmIyatA pUrvaka, parama bhakti evaM viveka ke sAtha, usakI sAdhanA balavatI bane vaisA sahAyaka banane kA prayatna koI bhI kara sakatA hai| kisI kavi ne ThIka hI kahA hai ki- mArga bhulelA jIvana pathikane, mArgacIdhavA ubho rhuN| kare upekSA e mAraganI, to ye samatA citta dharU~ // zailaka rAjarSi kI aura pArzvanAtha bhagavAna kI aneka sAdhviyoM kI mArgabhUlita avasthA zAstra meM varNita hai tathApi vahA~ koI sAdhu-zrAvaka ke dvArA adhikAra jamAne kI bAta nahIM kI gaI haiM / 500 sAdhuoM ke svAmI gargAcArya ne aura usa samaya ke zrAvako ne eka-eka sAdhu ko adhikAra jamAkara mAra-mArakara sIdhA nahIM kiyaa| apane Apako tIrthaMkara kahate hue bhI tathA apane ko sAdhu mAnakara bhI bhagavAna ke sAmane anargala pralApa karane vAle evaM do sAdhu ke hatyAre gozAlaka ke upara bhI kisI ne adhikAra jamAne kI yA mA~-bApa hone kA vAdA karane kI kozIza nahIM kI thI / gozAlaka kA bhakta ayaMpula zrAvaka bhI gozAlaka ko maryAdAhIna pravRtti meM dekha kara usa para kucha bhI adhikAra nahIM jamAte hue svayaM vApasa ghara lauTane lgaa| isaliye dharma mArga meM / dharmasabhA meM yA guru-ziSya ke vyavahAra meM bhI koI kisI para adhikAra ThassA jamAne kI bAta nahIM samajhanI cAhiye apitu eka dUsare sAdhaka kI sAdhanA meM ho sake jitanA sahayogI bananA cAhiye / zakya na ho to | 136 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA upekSA yA AtmasarakSA karanI caahiye| kiMtu ghaNA, niMdA, tiraskAra,saMgha bahiskRti, hIna bhAvanA, kisI ke bhI jIvana ke sAtha khilavADa Adi pravRttiM kisI bhI dharmiSTa ko karanA yogya nahIM kahA jA sktaa| aisI pravRttiyA~ jo bhI sAdhaka karate haiM vaha unakI khuda kI mAnasaMjJA,saMkIrNatA, svArthaparAyaNatA evaM sva-jamAvaTa, para-girAvaTa Adi hIna bhAvanAoM kA pariNAma haiM / girate hue ko uThAnA kartavya hai kiMtu nahIM uThe to ThokareM mAranA, yaha koI bhI dharmI kA tokyA,sajjana kA bhI kartavya nahIM hai| yahA~ aneka prakAra ke lakSaNoM vAle zrAvakoM ko dhyAna meM rakhate hue zAstrakAra ne cAra prakAra ke svabhAva, vyavahAra karane vAle zrAvaka batalAye haiM (1) mAtA-pitA jaisI hArdika lagana yukta AtmIyatA kA vyavahAra karane vAle, sadA vikAsa meM sahayogI banane vAle shraavk| jisa prakAra yogya zikSita mAtA-pitA bacce ko galatI karane para thoDI upekSA. thoDI zikSA, thoDA samajhAnA, thoDA saMrakSaNa karake prema se use avaguNoM se bacAne kA aura guNoM meM pragati karAne kA prayatna karate haiN| vaisehI koI zramaNa sAdhaka guru sAMnidhya ke abhAva meM yA sahI saMskAroM ke abhAva se kahIM bhI mArgacyuta ho to zrAvaka apanI zakti saMjokara, apane samabhAvoM kI dRr3hatA kA khyAla rakhakara,gurubhaktiko surakSita rakhate hue, vinaya-viveka aura guru sammAna nibhAte hue vicakSaNatA se zramaNa ko sanmArga kI preraNA kare, sanmArga meM joDe,to vaisI yogyatA vAle, viveka vAle zramaNopAsaka isa zAstrakathana ke anusAra mAtA-pitA ke samAna kahe jAne ke yogya hote haiM / (2-3) usI prakAra bhAI-bhAI jaise eka dUsare ke hitaiSI sahayogI hote haiM; mitra-mitra bhI eka dUsare ke sahayogI hote haiM, vaisA bhrAtRtva kA yA mitratA kA sahayogI vyavahAra karane vAle zrAvakoM ko yahA~ sUtra meM 2.bhAI samAna aura 3.mitra samAna zramaNopAsaka honA kahA hai| (4) jisa taraha eka vyakti kI aneka ayogya patniyA~ paraspara zokya vRtti se rahatI hai usI prakAra jo zrAvaka rAga-dveSa, merA-terA vAlI vRtti rakhate haiM, apane anurAga vAle sAdhuoM ke baDe-baDe doSa bhI peTa meM samA lete haiM, bhale vahA~ bAra-bAra baDe baDe oparezana ho; nita-naye laDAI-jhagaDe, TaMTe phasAda hote ho; phUTa-phajIti, bhAganA, gaccha choDanA, guru vaDIla kI avahelanA hotI ho; una saba galata prakRtiyoM, dUSita pravRttiyoM ko peTa meM pacA jAte | 137 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA haiM aura jinheM parAyA samajhe unake choTe-choTe doSa ko bhI ati zikhara para caDhAne kA, niMdA ghRNA kA aura hIna bhAvanA kA vAtAvaraNa banAne kA mAnasa rakhakara vyavahAra karate ho; aise zrAvakoM ko yahA~ zAstra meM zokyavRtti vAle yA sauta samAna zrAvaka kI koTI meM kahA gayA hai| isa prakAra yahA~ zrAvakoM ko mAtra mAtA-pitA ke samAna hI nahIM kahA gayA hai yA mAtra mAtA-pitA kA ThassA jamAne vAlA hI nahIM kahA hai, apitu jaisA vyavahAra viveka karane vAle hoM usake anusAra cAra darje ke zrAvaka isa saMsAra meM pAye jA sakate haiM, aisA batAyA gayA hai| .. pastuta sUtra kA sahI Azaya samajakara zrAvaka ko apane Apa ko kaisA bananA, yaha saba kucha zAstrakAra kI anekAMtikatA ko samajhakara, khuda kI yogyatA aura darjA hA~sila kara, ho sake jitanA sva-para kI bhalAI kI sAdhanA karanI cAhiye / burA kisI kA bhI nahIM karanA, tiraskAra-niMdA-ghRNA kA vyavahAra zAstra ke nAma se kisI bhI pAmara prANI ke sAtha bhI nahIM karanA cAhiye / taba jinavANI ke rasika bhUla pAtra sAdhakoM ke sAtha vaisA vyavahAra kadApi na karate hue, pUrvokta kavi kI kavitA jo Agama ke marma se bharI huI hai, usI ko smRti meM rakhanA cAhiye ki- 'mArga bhulelA jIvana pathikane mArga cIMdhavA ubho rahu~ / kare upekSA e mAraganI to ye samatA citta dharU~ // Agama ke isa pATha kA sAra bhI yahI hai| yahA~ para zramaNopAsaka ke dUsare 4 prakAra bhI kahe hai / sUtra 45 meM kahe gaye zrAvaka ke pUrvokta cAra prakAroM meM bAhya vyavahAroM kI pradhAnatA hai aura sUtra-46 meM Age kahe jAne vAle 4 prakAra, vyakti kI apanI AMtarika yogyatA kI apekSA kahe gaye haiN| ve isa prakAra haiM- (1) kAca(AyanA)samAna zrAvaka- sAdhu-sAdhvI dvArA nirupita utsarga yA apavAda paristhiti ke AcAra ko, gahana tattvoM ko, pravacana ke yathArtha bhAvoM ko samajhane vAlA zrAvaka kAca ke samAna kahA gayA hai / kAca meM jaisI vastu hai vaisI hI dikhatI hai / usI taraha vaha zrAvaka jaisA jisa tattva kA, guru kA yA Agama kA Azaya hai use vaisA hI yathArtha samajhatA hai / (2) dhvajApatAkA samAna zrAvaka- jisa dizA kI havA ho, | 138 - - Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA dhvajA patAkA usI tarapha laharAtI hai, vaise hI jo zrAvaka apane jJAna meM sthira na raha, jaisI dezanA cale usake anusAra hI apanI cittavRtti banA lete haiM, jahA~ kahIM bhI jhuka jAte haiN| unheM yahA~ dhvajA patAkA ke samAna kahA gayA hai / (3) khANu-kheta ke TThe ke samAna zrAvaka- jo zrAvaka koI bhI pUrvAgraha meM, haThAgraha meM yA paraMparA kI pakaDa meM jakaDe rahate haiM, jJAnI gItArtha bahuzruta ke dvArA satya tattva samajhAne para bhI nahIM svIkArate haiM / khuda ko vizAla jJAna hai nahIM aura jJAnI kI bAta mAne nahIM, khoTI pakaDa choDe nahIM, vaise zrAvakoM ko yahA~ para pakA huA anAja kATa lene para kheta meM khaDe choTe choTe DhUMThe (DIMTiye) samAna kahA gayA hai / vaise zrAvaka namratA rahita svabhAva vAle hote haiN| (4) kharakaMTaka ke samAna zrAvaka- jo durAgrahI zrAvaka samajhAne vAle guru ke sAtha bhI durvacanoM kA vyavahAra kare, khuda kI mUrkhatA ko samajhe binA guru para doSAropaNa kare; jisa prakAra kaMTakAkIrNa bADa ke kAMTe eka tarapha se nikAle jAya to dUsarI tarapha cubhate rahate haiM aise kaMTaka samAna pIDAkArI vyavahAra karane vAle zrAvakoM ko yahA~ para khara(tIkSNa) kaMTaka samAna kahA gayA hai / isa taraha apanI-apanI mAnasikatA aura kSayopazama anusAra koI zrAvaka kAca samAna aura 'koI kaMTaka samAna bhI hote haiM / yaha jAnakara zrAvako ko kisa koTi meM AnA hai usakA nirNaya svayaM karake suMdara kSayopazama prApta kara aura suMdara prakRti evaM mAnasa banAkara kAca ke sadRza uttama zrAvaka banane kA prayatna karanA caahiye| nibaMdha-69 cikitsA-cikitsaka-vyAdhi kA prajJAna Agama se zarIra meM utpanna samasta vyAdhiyA~ mUla meM cAra prakAra kI hai(1) vAtajanya-vAyuvikAra se utpanna (2) pittajanya-pittavikAra se utpanna (3) kaphajanya-kapha ke vikAra se utpanna (4) sannipAtikatInoM ke vikAra se utpanna arthAt upalakSaNa se vAta-pitta, vAta-kapha, . pitta-kapha aura vAta-pitta-kapha yoM cAroM vikalpa isa cauthe bheda meM samajha lenA caahiye| cikitsA-upacAra kI saphalatA ke cAra aMga haiM- (1) kuzala [139 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA vaidya- isake 4 gaNa haiM- 1.caturAI se kArya karane vAlA 2. Ayurveda zAstroM kA pAragAmI 3. nidAna karane meM anubhavI 4. zarIra se aura vicAroM se pavitra arthAt svaccha zarIra, vastrAdi vAlA evaM rogI ke prati anukaMpA bhAva vAlA tathA svArtha yA dveSa rahita / (2) auSadha- yogya guNasaMpanna, suvidhi se niSpanna, doSa (gaMdagI) rahita, yogya mAtrA meM sevana / (3) rogI- isake cAra guNa haiM- 1. upacAra yogya saMpatti saMpanna 2. vaidya para vizvAsa karane vAlA 3. roga saMbaMdhI hakIkata spaSTa karane vAlA arthAt vaidya ke sAmane sahI bAta kahane vAlA 4. yogya dhairya rakhane vAlA arthAt sthiratA se upacAra karAne vAlA (4) yogya sevA- paricaryA karane vAle- 1. rogI ke prati hitaiSI / 2. svayaM ke aura rogI ke vastra, zayyA, zarIra ko svaccha rakhane vAle / 3. sevA karane meM catura / 4. rogI ke citta kI ArAdhanA karane meM, use prasanna rakhane meM buddhishaalii| cikitsaka kI prathama caubhaMgI- (1) koI vyakti apane kisI bhI roga kI cikitsA kara sakatA hai (apanA anubhavI) / (2) koI mAtra dUsaroM ko davA batA sakatA hai khuda ke liye ghabarA jAtA hai kucha nahIM kara sktaa| (3) koI sAvadhAnI pUrvaka sva-para donoM kI cikitsA kara sakatA hai / (4) koI rogagrasta yA ativRddha ho jAne se riTAyara cikitsaka hotA hai, vaha sva-para kisI kI cikitsA nahIM kara sktaa| dUsarI caubhaMgI- (1) koI mAtra zalya cikitsA karane vAlA DokTara hotA hai / (2) koI mAtra ghAva ke khUna Adi kI saphAI karane vAlA kaMpAunDara hotA hai / (3) koI donoM kAma svayaM karatA hai / (4) koI mAtra parAmarza detA hai, karane vAle AsisTanTa usake alaga hote haiN| tIsarI caubhaMgI- zalya cikitsA aura usakI marahamapaTTI saMbaMdhI hai / cauthI caubhaMgI- zalya cikitsA aura ghAva bharane taka kI prakriyA saMbaMdhI hai / tAtparya yaha hai ki kahIM alaga-alaga kArya karane vAle alaga-alaga vyakti hote haiM aura kahIM alpa kAma hone se sabhI kArya eka hI vyakti kara letA hai| ghAva-ghUmaDe bhI koI camaDI se bAhara pIDA karane vAle aura koI camaDI ke aMdara pIDAkArI hote haiM, isake 4 bhaMga haiN| koI meM aMdara | 140 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA kharAbI saDAna hotI hai, koI meM bAhara dikhatI hai, isake bhI 4 bhaMga haiN| aise aneka vikalpoM se yahA~ isa viSaya kA varNana kiyA gayA hai| isake atirikta anya zAstroM meM bhI cikitsA saMbaMdhI varNana prApta hote haiM, yathA- (1) AcArAMga sUtra-zru.2, adhya.15 meM sacitta acitta jaDIbUTiyoM saMbaMdhI auSadha upacAra kA varNana hai / vahA~ para zuddhaazuddha maMtrabala se bhI upacAra kI carcA kI gaI hai / (2) vyavahAra sUtra meM sarpa kATane para, jhADA-jhapaTA(maMtra vidhi) karAne kA saMketa kiyA gayA hai / vaisA karanA sthavirakalpI-sAmAnya sAdhuoM ko kalpatA hai / jinakalpI-paDimAdhArI bhikSu ko vaisA karAnA niSiddha hai| vahA~ yaha bhI spaSTa kiyA gayA ki sthavirakalpI sAdhu ko sarpadaMza kA jhADA-jhapaTA karAne kA koI bhI prAyazcitta nahIM AtA hai / (3) bRhatkalpa sUtra meM roga upazAMti ke liye svamUtra cikitsA rUpa meM mUtra ko pIne kA evaM usase mAlisa karane kA tathA jarUrI hone para sAdhu-sAdhvI ko Apasa meM svamUtra lene-dene kA bhI kathana hai| isa taraha vahA~ svamUtra ke pIne aura lagAne rUpa donoM upayoga kahe haiN| (4) nizItha sUtra meM rasoI ghara ke jame hue dhuMe se bhI auSadha upacAra kiye jAne kA nirdeza hai tathA isI zAstra meM gobara saMbaMdhI cikitsA kI carcA bhI hai| (5) viziSTa rogAtaMka meM upavAsa cikitsA bhI uttarAdhyayana Adi sUtroM se phalita hotI hai| aneka asAdhya rogoM meM upavAsa rAmabANa auSadha hai kiMtu usameM pUrNa dhairya yukta puSTa saMskArita mAnasa honA atyaMta Avazyaka hai| upavAsa cikitsA meM upavAsa kI saMkhyA 21,31 yA 41 taka jAne para umra laMbI ho to asAdhya se asAdhya bimArI (kensara Adi) bhI jaDamUla se samApta ho jAtI hai / choTe-moTe roga prAyaH khAna-pAna kI azuddhi se yA vimAtrA se hote haiM, ve to 1,2 yA 3 upavAsa se hI cale jAte haiN| isa upavAsa cikitsA meM garmapAnI ke sivAya sabhI khAdya aura peya padArthoM kA evaM auSadha kA tyAga Avazyaka hotA hai / kamajorI, zrama kI thakAna Adi ho taba upavAsa cikitsA karanA niSiddha hai / peTa kI kharAbI yA jvara-bukhAra meM bhI upacAra rUpa se 1,2 yA 3 upavAsa karanA bahuta hotA hai| 141] Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA . sabhI prakAra ke rogoM kI upavAsa cikitsA meM upavAsa samApti para khAna-pAna kA viveka rakhanA Avazyaka hotA hai / jitane upavAsa kiye hoM utane dina ati tIkhA, ati khArA, ati mIThA, ati gariSTa, ati lUkhA nahIM khAne kA dhyAna rakhanA hotA hai, bhUkha se kama aura pratyeka cIja ekabAra meM alpa mAtrA meM lI jAtI hai / auSadha bheSaja kA bhI yathAzakya paraheja hI rakhanA hotA hai| thoDA bahuta kaSTa Ave to bhI dhairya aura alpAhAra se use pAra karanA hotA hai / isa prakAra dhyAna rakhane para tapasyA yukta cikitsA pAraNe meM bhI saphala sukhadAyI bana jAtI hai / isI zAstra ke navameM sthAna meM nava kI saMkhyA kA varNana karate hue rogotpatti ke 9 kAraNa kahe haiM / jIvana meM una bAtoM kA dhyAna rakhA jAya to rogotpatti se bacA jA sakatA hai / nibaMdha-70 zubha karma dukhadAyI : azubha karma sukhadAyI zubha karmodaya ka naze meM jIva vividha pApAcaraNa karake usake pariNAma svarUpa duHkhoM kI prApti karatA hai to isa apekSA se ve zubha karma du:khoM kI paraMparA ko baDhAne vAle hone se pariNAma meM duHkhakAraka banate haiM / usI prakAra azubha karmoM ke udaya meM usa nimitta se jIva bodha prApta kara puNyakarma yA dharmAcaraNa karake duHkhaparaMparA kA vinAza karake sukhoM kA bhAgI banatA hai / isa prakAra vibhinna apekSAoM se aneka vikalpa karmoM ke banate haiM, yathA- 1. koI zubha karma ke udaya meM zubha baMdha kre| 2. zubha karma ke udaya meM koI azubha karmabaMdha kare / 3. azubha karma ke udaya meM koI zubha karmoM kA baMdha kare aura 4. koI azubha karma ke udaya meM azubha karmabaMdha kre| (1) koI zubha karma tatkAla sukhadAyI hotA hai yathA- zAtA vedniiy| (2) koI zubha karmatatkAla du:khadAI hotA hai yathA-ghrANendriya kA suMdara kSayopazama hone para durgaMdha ke jJAna se tatkAla du:khAnubhava hotA hai / (3) azubha karma ke udaya se tatkAla sukha hotA hai yathA- pApa prakRti nidrA ke udaya se nIMda Ane para zAMti milatI hai| (4) azubha karma ke udaya se tatkAla duHkha hotA hai yathA- azAtAvedanIya karma ke udaya hone pr| [142 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA 1. puNyAnubaMdhI puNya 2. puNyAnubaMdhI pApa 3. pApAnubaMdhI puNya aura 4. pApAnubaMdhI pApa ina cAra vikalpoM kI niSpatti bhI yahA~ ke ina uparokta vikalpoM se hotI hai / jIva mahAraMbhI mahAparigrahI bhI puNyodaya se hotA hai kiMtu usI avasthA meM lIna rahane para naraka gati kA bhAgI banatA hai to vaha puNya bhI pApAnubaMdhI puNya kahA jAtA hai| isa prakAra anya vikalpa bhI samajha lene caahiye| nibaMdha-71 avadhijJAna kI utpatti evaM vinAza kaise ? chadmasthoM kA jJAna kSAyika nahIM hotA kiMtu kSAyopazamika jJAna hotA hai to avadhijJAna bhI kSAyopazamika jJAna hai / kSayopazama kI vividha maryAdAe~ hotI hai jaiseM raTA huA zrutajJAna subaha yAda kiyA zAma ko vismRta ho jAtA hai| koI ThIka yAda kiyA hai aura punarAvartana nahIM kiyA to 2, 4 yA 10 dina meM bhI vismRta yA vikRta ho jAtA hai| mithyAtva Adi vizeSa pApa prakRtiyoM ke udaya se, pariNAmoM kI kaluSatA vagairaha se bhI kSAyopazamika jJAna deza yA sarva se vinaSTa ho sakatA hai| aise hI kucha kAraNoM se yahA~ avadhijJAna ke tatkAla vinaSTa hone kA nirUpaNa kiyA gayA hai / jisameM vyakti kI gaMbhIratA kI kamI aura kutUhala mAnasatA ke mukhya kAraNa darzAye haiM- (1) sAdhaka avadhijJAna ke mAdhyama se vizAla pRthvI, dvIpa-samudra bhI dekha sakatA hai jisameM cautarapha apanI kalpanA se atyadhika jala,jalAzaya,nadiyA~, samudra dekhakara AzcaryAnvita, atyadhika AzcaryAnvita yA bhayabhIta ho jAtA hai to usakA utpanna huA vaha avadhijJAna tatkAla naSTa ho jAtA hai| usI taraha (2) sUryodaya-sUryAsta ke samaya yA cAturmAsa kAla meM isa pRthvI ko jidhara dekho udhara jisa raMga kI pRthvI hotI hai usI raMga ke choTe choTe saMkhyAta-asaMkhyAta kuMthue, kuMthuoM kI rAzi kalpanAtIta rUpa se dekhakara AzcaryAnvita Adi hone se / (3) bahuta baDe-baDe sarpa, ajagara 1,2,5 yA 25 ki.mI. jitane laMbe dekhakara kutUhala meM A jAne se yA bhayabhIta ho jAne se / (4) maharddhika, mahAsukhI, devoM kI mahAna Rddhi ko dekhakara vismita AzcaryAnvita ho jAne se / (5) isa jamIna ke aMdara amApa kalpanAtIta dhana, saMpatti, [143] Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA nidhAna, ratnajavAharAta, sonA cAMdI, gaDA-paDA dekhakara vismita ho jAne se; isaprakAra gaMbhIratA rahita vismita hone vAle vyakti kA avadhijJAna naSTa ho jAtA hai / yahA~ Age ke sUtra 17 meM batAyA hai ki kevalajJAna-kevaladarzana utpanna hone para uparokta pA~coM dRzya dekhane para bhI naSTa nahIM hotA hai kyoM ki vaha kSAyikajJAna utpanna hone ke bAda avinAzI hotA hai tathA kevalI ke mohanIya karma kSaya ho jAne se Azcarya-vismaya-bhaya vagairaha unake nahIM hote haiN| ve 'sAgaravara gaMbhIrA' hote haiN| tAtparya yaha ki sAdhaka ko sAdhanA kI saphalatA ke sAtha tathA tapa-saMyama meM ghora parAkrama ke sAtha jJAnamaya gaMbhIratA bhI hAsila karanA cAhiye / yaha gaMbhIratA guNa jJAna adhyayana evaM saMskAra vRddhi se puSTatara bana sakatA hai, isa bAta kA sAdhaka ko jJAna evaM lakSya bhI rakhanA cAhiye / nibaMdha-72 gaccha meM vighaTana evaM saMgaThana ke kAraNa prastuta prakaraNa meM saMgaThana aura vighaTana ke5-5 kAraNa isa prakAra batAye haiM- (1) AcArya-upAdhyAya apane gaccha meM AjJA evaM dhAraNAoM kA samyag saMcAlana nahIM kare, Alasa, pramAda, upekSA kare yA Darapoka vRtti se cle| (2) gaccha meM choTe baDe kA Apasa meM vinaya vaMdana vyavahAra kA samyag saMcAlana nahIM kare / (3) sUtra-artha paramArtha kI yathAsamaya yathAyogya ziSyoM ko vAcanA dene kI samyag vyavasthA na kare anya kAryoM meM vyasta rahe, yogya jijJAsu ziSyoM kI jijJAsA, cAhanA, adhyayana lAgaNI kI saMtuSTI nahIM kare / (4) gaccha meM bimAra, navadIkSita sAdhuoM kI sevA, sAra-saMbhAla kI samyag vyavasthA nahIM kare / (5) vicAraNA karane yogya gaMbhIra yA vivAdAspada viSayoM meM gaccha ke anya gItArtha bahuzruta sthavira Adi se samyagsalAha-vicAraNA kiye binA svecchA se hI nirNaya kara le| isa prakAra se AcArya,upAdhyAya Adi padavIdharoM kI kartavyaniSThA kI kamI ke kAraNa evaM vicakSaNatA-viveka ke cUka jAne se gaccha ke saMgaThana meM, zAMti-samAdhi meM Thesa pahu~catI hai / paraspara kleza vivAda 144 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA pakSa-vipakSa kI sthitiyoM kA nirmANa aura kramazaH vRddhi hotI hai aura eka dina gaccha chinna-bhinna ho jAtA hai / ___isake viparIta yadi- (1) AcArya upAdhyAya apane gaccha meM AjJA dhAraNAoM kA samyag saMcAlana karane kA lakSya rakhe / (2) choTe baDe meM vinaya vaMdana vyavahAra kA samyagpAlana karAve / (3) sUtra-artha-paramArthakI vAcanA dene-lene kI yathAsamaya samyaga vyavasthA rakhe / (4) navadIkSita kI yathArtha sArasaMbhAla leve tathA bimAra, vRddha zramaNoM kI samyag sevAArAdhanA kI vyavasthA kA dhyAna rkhe| (5) kabhI koI gaMbhIra prasaMga, ulajhana upasthita ho taba gaccha meM jimmedArI nibhAne vAle jo bhI zramaNa, sthavira ho unheM pUchatAcha karake, salAha-vimarza karake viveka pUrvaka nirNaya kare / isa prakAra gaccha ke padavIdharoM kI buddhimattA, vicakSaNatA, samyag saMcAlana vyavasthA se gaccha meM susaMgaThana, zAMti- samAdhi evaM paraspara prema-maitrIbhAva, AtmIyatA sahAnubhUti Adi kI vRddhi hotI hai aura gacchavAsI sAdhakoM kI sAdhanA kA prasanna bhAvoM ke sAtha samyag ArAdhana hotA hai / jisase gaccha kA bahumukhI vikAsa hotA hai evaM jinazAsana kI mahatI prabhAvanA hotI hai / - upalakSaNa se gaccha meM AcArya-upAdhyAya ke sivAya bhI anya padavIdhara yA prabhutva rakhane vAle saMta manamAnI kare, uparokta vyavasthAadhyayana, vinaya vyavahAra, jinAjJA kA dhyAna na rakhe to bhI saMgha meM vighaTana kI sthiti paidA hotI hai |at: gaccha meM AcArya upAdhyAya ke sivAya anya padavIdhara yA jimmedAra zramaNoM ko bhI sUtrokta vyavasthA saMcAlana kI sUcanAoM kA samyag pAlana karake apane gaccha kI, jinazAsana kI pratiSThA rakhane kA kartavya pAlana karanA jarUrI banatA hai| nibaMdha-73 . sAdhu-sAdhvI eka makAna meM Thahare ? . brahmacarya kI bADha(surakSA-niyama) anusAra sAdhu-sAdhvI sadA alaga-alaga hI vicaraNa karate haiM aura alaga-alaga makAnoM meM amuka sImA maryAdA se dUrI para hI Thaharate haiM, yahI dhruva mArga haiM tathApi vizeSa paristhiti vaza saMyama, zIla evaM anya surakSA ke nimitta se eka rAtri yA [145/ Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA amuka samaya taka yogya viveka ke sAtha arthAt yogya sAkSI yA sUcana pUrvaka eka sthAna meM yA eka makAna meM raha sakate haiM / prastuta prakaraNa meM sUtra-10 meM una paristhitiyoM kA vivaraNa diyA hai, yathA- (1) yadi kabhI koI anivArya prasaMgavaza sAdhu-sAdhvI kA nirjana, laMbe mArgavAlI aTavI meM vihAra kA saMyoga bana gayA ho to vahA~ eka hI sthAna-makAna meM viveka pUrvaka rahA jA sakatA hai| (2) koI bhI grAma-nagara yA koI bhI choTI baDI bastI meM donoM pahu~ca gaye ho taba vahA~ eka ko rahane ko makAna milA ho aura eka ko prayatna karane para bhI makAna nahIM milA ho to aise samaya meM eka hI sthAna meM donoM sAtha meM raha sakate haiM / (3) vihAra meM kabhI sUryAsta ke samaya grAmAdi nikaTa meM nahIM ho kiMtu jaMgala meM hI koI bhI maMdira, pyAU, dharmazAlA, skUla Adi eka hI sthAna ho aura vahA~ para eka ke bAda dUsare bhI saMdhyA samaya pahu~ca gaye hoM to usa eka sthAna meM donoM sAtha meM raha sakate haiN| (4) cora luTeroM ke upadrava kI pUrNa zakyatA dikha rahI ho to sAdhviyoM ke saMrakSaNArtha donoM eka sAtha Thahara sakate haiM / (5) guMDe, badamAzoM kI sAdhviyoM ko hairAna karane kI yA zIlabhraSTa karane kI zakyatA dikhatI ho to aise samaya sAdhviyoM ke saMrakSaNArtha donoM eka sAtha Thahara sakate haiN| ye uparokta paristhitiyA~ anAyAsa upasthita ho jAya, azakya aparihArya sthiti khaDI ho jAya tabhI kI apekSA samajhanI cAhiye / aisI ghaTanA kA phira kabhI bhI anAvazyaka anukaraNa yA DharrA-paraMparA nahIM calAnA caahiye| jahA~ taka zakya ho dhruvamArgaanusAra sAdhu-sAdhvI ko alaga-alaga hI vihAra aura nivAsa karanA cAhiye / sUtra-11 meM kahA hai ki-khedakhinnatA yukta citta se, unmattacitta se; yakSAviSTa pAgalapana ityAdi se yukta zramaNa vastrarahita banakara parezAna ho rahA ho to aise samaya meM nigraMthI usa nigraMtha ko aMkuza meM rakhe, saMrakSaNa kare aura aisA karate hue usa sAdhu ko apane pAsa-sAtha rakhanA bhI paDe to jinAjJA kA ullaMghana karane vAlI nahIM khlaatii| choTI vaya, ke bAlaka ko sAdhvI ne dIkSA dI ho to use bhI sAdhvI apane sAtha rakha sakatI hai| yadi cittavibhrama Adi se sAdhvI hairAna parezAna ho to zramaNa bhI | 146 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA usakA saMrakSaNa Adi karake usa sAdhvI ko apane pAsa rakhakara sArasaMbhAla kara sakate haiM / isa prakAra sAdhu-sAdhvI donoM hI prasaMga Ane para pUrNa himmata ke sAtha eka dUsare ke pUraka-sahayogI bana sakate haiM / Age sUtra-61 meM kahA gayA hai ki- (1) koI pazu-pakSI sAdhvI para AkramaNa kara rahA ho to sAdhu usa sAdhvI ko pakaDakara yA sahArA dekara bacA sakatA hai / (2) U~ce-nIce viSama sthAna se sAdhvI phisala jAya yA gira paDe vaise samaya meM sAdhu use sahArA dekara yA pakaDakara saMbhAla sakatA hai| (3) kIcaDa meM yA pAnI meM giratI-paDatI sAdhvI ko (4) nAvA meM caDhatI-utaratI sAdhvI ko sAdhu sahArA de sakatA hai, pakaDakara saMbhAla sakatA hai / ina ApavAdika vidhAnoM se spaSTa hai ki jaina saMyama sAdhanA ke niyama-upaniyama dRDhatA vAle evaM anuzAsanabaddha hote hue bhI paristhiti Ane para viveka se paripUrNa bhI hai / avyavahArika se lagane vAle niyamoM se bhI samaya para paripUrNa vyavahArikatA juDI huI hai / sAdhu-sAdhvI kA jIvana paraspara nikaTatA kI atyadhika parahejI vAlA hai, vaha bhI brahmacarya kI vADa rUpa hitAvaha hai| phira bhI samaya prasaMga Ane para eka dUsare ke prati pUrNa AtmIyatA se bharA huA hai| yathA- nadI meM, jala pravAha meM utara kara bahatI sAdhvI ko pakaDakara nIkAlanA, kAMTe kI tIvra vedanA ke samaya paraspara eka dUsare ke pA~va meM se kuzalatA pUrvaka kAMTA nikAla denaa| pAgalatA se yA pretAtmA se parAbhUta sAdhvI ko aglAnabhAvase pUrNa saMrakSaNa denA, niyaMtraNa meM rakhanA Adi vyavahAra parama pavitratA yukta viveka ke dyotaka haiN| nibaMdha-74 saMyama meM upakArI dasa(guru ziSya sivAya) .. yahA~ sUtra-24 meM pA~ca kI saMkhyA meM vistAra kI apekSA saMyama meM10 kA upakAra,nizrA,sahAyakatA svIkAra kI gaI hai- (1) pRthvI-khaDe rahe baiThane-calane(gaucarI-vihAra Adi) meM upayogI hotI hai / (2) pAno- vastra dhonA,tRSA zAMta karanA,zarIra kI zuddhi vagairaha, inameM jala kI upayogitA hai / (3) agni- khAdyapadArtha agni pakva hI adhikatama | 147 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA upayogI hote haiM / (4) vAyu- zvAsa rUpa meM aura garmI kI zAMti meM vAyu kI atyaMta AvazyakatA hotI hai / (5) vanaspati- ghAsa, pATa, vastra, auSadha Adi aneka Avazyaka padArthoM ko denevAlI vanaspati bhI atyaMta upayogI hai / (6) trasakAya- pazuoM se prApta dUdha dahI Adi, Una ke vastra, rajoharaNa Adi meM paMcendriya trasakAya upayogI hai tathA deva manuSya bhI saMyama sAdhanA meM pravacana prabhAvanA meM upayogI banate haiM / (7) gaNagaccha ke sAdhu-sAdhvI, ziSya-ziSyAe~ tathA padavIdharaM zramaNa, ye sabhI saMyama meM sahayogI evaM upakArI banate haiM / (8) rAjA- jisa rAjya meM rAjA saMyama pAlana karate hue vicaraNa karane dete hatovaha rAjAkA upakAra ginA gayA hai / (9) gRhastha- zrAvaka-zrAvikA evaM anya gRhastha bhI AhAra, makAna, vastra Adi ke pradAtA hone se saMyama meM upakArI svIkAre gaye haiN| (10) zarIra- apanA yaha manuSya zarIra bhI saMyama sAdhanA kA pramukha upakArI ginA gayA hai, anya gatiyoM meM saMyama sAdhanA kA abhAva hai / isa prakAra 10 kI nizrA se, AlaMbana se, sahakAra se saMyama kI saphalatA sulabha banatI hai| nibaMdha-75 zruta adhyayana ke uddezya evaM lAbha sUtra-53,54 meM kramazaH sUtrArthavAcanA dene ke aura sUtrArtha grahaNa karane ke 5-5 lAbha-uddezya darzAye gaye haiM- (1) jinazAsana meM zrutajJAna aura zrutajJAniyoM kI paraMparA avicchinna cAlu rahe / (2) jJAna aura jJAnI kI apanI saMpadA vRddhi ke liye arthAt adhikatama ziSya jJAna saMpanna bane, bahuzruta bane evaM jisase sva-para tathA saMgha ke upakAraka bane / (3) ziSyoM ke prati kartavyapAlana ke sAtha sahaja upakAra kI bhAvanA se / (4) svAdhyAya AdAna-pradAna meM AbhyaMtara tapa dvArA karmoM kI nirjarA ke hetu se| (5) vAcanA dene se apane jJAna kI smRti tAjA rahegI evaM paraspara carcA vicAraNA se apanA zrutajJAna puSTa puSTatara bnegaa| ye vAcanA dene ke zubha hetu kahe gaye haiN| sAdhakoM ko vAcanA dene meM aise Agamika pavitra hetu aMtaramAnasa meM rakhane kA lakSya rakhanA caahiye| . vAcanA lene ke arthAt zruta adhyayana karane ke mukhya hetu- (1) 148 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA apane AgamajJAna kI vRddhi evaM puSTi ke liye / (2) jJAna kI vRddhi se samyag zraddhA kI paripakvatA puSTi hogI isaliye / (3) jJAnamaya AcAra zuddhi hetu arthAt cAritra kI samyag ArAdhanA meM AgamajJAna atyaMta upakAraka hotA hai| ata: cAritrArAdhanArtha bhI sadA adhyayanazIla rahe / (4) zAstroM kA vizAla jJAna karake use samyag pariNamana karane vAlA sva-para ko kadAgraha, vyudgraha se surakSita karane meM samartha banatA hai aura sahI. mArga kA, sahI tattva kA, AgamAdhAra se yuktipUrvaka nirNaya karane vAlA banatA hai / ata: vyudagraha-kadAgraha se surakSita rahane ke liye evaM anya ko rakha sakane kI yogyatA hA~sila karane ke liye / kyoM ki AgamajJAna vRddhi, anubhava vRddhi se vyakti aneka ulajhanoM ko sulajhAne meM samartha banatA hai / (5) AgamoM kA bAraMbAra svAdhyAya, vAcanA, vicAraNA se vAstavika gUDhArtha rahasyoM kI upalabdhi hotI hai / isaliye sAdhaka ko niraMtara zruta adhyayana meM lage rahanA cAhiye / isa prakAra ina do sUtroM se 10 boloM meM zruta adhyayana ke uddezya evaM anupama lAbha ke aneka mudde saMgrahita kiye gaye haiN| nibaMdha-76 mahInoM meM 6 tithi kA ghaTa-vadha honaa| prastuta sUtra-88, 89 meM batAyA hai ki varSa meM 6 tithiyA~ ghaTatI hai aura 6 tithiyA~ baDhatI hai / Agama meM saMvatsara, mahIne pA~ca prakAra ke kahe haiM unameM se 30 dina kA mahInA aura 360 dina kA varSa Rtu saMvatsara kI apekSA hotA hai| isa Rtu saMvatsara kI apekSA sUrya saMvatsara meM 6 dina baDhate haiM aura candra saMvatsara meM 6 dina kama hote haiM arthAt sUrya saMvatsara 366 dina kA hotA hai aura candra saMvatsara 354 dina kA hotA hai / yaha sthala gaNita se smjhnaa| sUkSma gaNita se kucha minaTa Adi nyUnAdhika ho sakate haiM use paripUrNa 6 dina svIkAra liyA jAtA hai / - yaha tithi ghaTa-vadha kA yahA~ saMkSipta kathana hai / laukika paMcAMga meM caMdra saMvatsara meM tithi saMkalanA kI vidhi kucha bhinna hai| usameM varSa meM 14 tithi ghaTAI jAtI hai aura 8 tithi baDhAI jAtI hai / saravAlA [149 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - Agama nibaMdhamAlA milAkara 6 tithi ghaTanA Agama se sumela ho jAtA hai| arthAt laukika paMcAMga anusAra bhI Agamokta 354 dina kA caMdra saMvatsara ho jAtA hai| sUrya saMvatsara kI apekSA paMcAMga meM tArIkha likhI jAtI hai| usameM bhI varSa meM 6 dina Rtu saMvatsara kI apekSA adhika hote haiN| janavarI se disambara taka 366 dina ho jAte haiN| isa taraha Agamokta 6 tithi baDhane kA bhI sumela ho jAtA hai| . prastuta sUtra meM kisa mahIne ke kisa pakSa meM tithi ghaTatI-baDhatI hai unakA bhI khulAzA kiyA gayA hai, yathA- bhAdrapada, kArtika, pauSa, phAlguna, vaizAkha aura ASADha mahInoM ke kRSNa pakSa meM caMdra saMvatsara meM tithi ghaTatI hai aura sUrya saMvatsara meM inhIM mahInoM ke zukla pakSa meM tithi baDhatI hai| yahA~ para tithi kA nAma spaSTa nahIM kiyA gayA hai| tithi banAne saMbaMdhI sUkSma gaNita vivaraNa jainAgamoM meM upalabdha nahIM rahA hai| jo bhI jyotiSa saMbaMdhI varNana upalabdha hai vaha prakIrNa rUpa se hai paripUrNa vistRta sUkSma-AMtarasUkSma gaNita phalAvaTa vicchinna hai tathA laukika paMcAMga ke prAyaH vidhAna Agama ke saMketa vidhAnoM ke pUraka hI hai, virodhI nahIM hai| Aja se 1200-1300 varSa pUrva bhI yahI sthiti thI; aneka AcAryoMne vicAraNA karake parva-tithiyoM ke nirNaya meM laukika paMcAMgako svIkArya, mAnya kiyA thaa| jisakI AdhArita gAthA isa prakAra hai- visame samaya visese, karaNa gaha cAra vAra rikkhaannN| pavva tihINa ya sammaM, pasAhagaM vigaliyaM suttaM // 1 // to pavvAi virohaM nAUNa, savvehiM gIya suurihiN| Agama mUlamiNaM pi ya, to loiMya TippaNayaM pagayaM // 2 // prastuta gAthAoM kA hArda yaha hai ki samaya kI viSamatA ke kAraNa parva tithiyoM kA samyak nirNAyaka Agamazruta vicchinna(kama) ho gayA arthAt apUrNa raha gayA hai| jisase AgamAdhAra se parvAdi ke saMyojana meM barAbara sumela nahIM ho paataa| ata: laukika paMcAMga bhI Agama ke maulika siddhAMto ke pUraka hI hai aisA mAna kara aneka gItArtha, bahuzruta AcAryoM ne milakara laukika paMcAMga ko hI apane parva tithiyoM vagairaha ke nirNaya ke liye svIkArya kiyA hai| isIliye Aja bhI laukika paMcAMga anusAra hI tithiyoM kA svIkAra kiyA jAtA hai| mAtra gajarAta prAMtIya | 150 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA zramaNa apanA jaina paMcAMga ajJAta samaya se svataMtra banAne lage haiN| ve bhI maulika AdhAra sahayoga to laukika paMcAMga kA lete hI haiM / nibaMdha-77 AyuSya karma meM ghaTa-vadha saMbhava AyuSya karma do prakAra kA bAMdhA jAtA hai-sopakramI aura nirupakramI / (1) sopakramI kA matalaba hI yahI ke ki jo kabhI bhI nimitta milane se TUTa sakatA hai aura koI nimitta nahIM mile to pUrA bhI cala sakatA hai / (2) nirupakramI kA matalaba spaSTa hai ki usameM koI bhI nimitta se upakrama se ghaTa-vadhaM nahIM hotI hai, jitanA AyuSya bAMdhakara jIva lAyA hai utanA pUrA clegaa| vAstava meM Ayu TUTane kI, TUTa sakane kI bAta satya hai;sopakramI AyuSya TUTa sakatA hai| vaha kaba TUTatA hai, isakI eka sImA hai ki jitanA sopakramI Ayu jIva bAMdha kara lAyA hai usakA do tRtIyAMza bhoga lene ke, vyatIta ho jAne ke bAda hI kabhI bhI Ayu TUTa sakatA hai, usake pahale nahIM TUTatA hai / yathA- koI vyakti 90 varSa kA sopakramI AyuSya bAMdhakara lAyA hai to vaha 60 varSa kI umra taka nahIM ttuuttegaa| usake bAda kabhI bhI koI bhI nimitta mile to TUTa sakatA hai aura nimitta nahIM mile to vaha sopakramI AyuSya bhI pUrA 90 varSa taka cala jAtA hai / yahA~ sUtra meM sopakramI AyuSya ke TUTane ke 7 kAraNa darzAye haiM(1) pariNAmoM se- bhaya se yA tIvra rAgadveSa ke prinnaamoNse| tIvraharSa-zoka ke pariNAmoM se / (2) zastra Adi ke nimitta se, AtmaghAta karane ke prayatna se / (3) AhAra se- atiAhAra se yA AhAra tyAga se / (4) roga kI tIvra vedanA se| (5) girane paDane yA Takkara lagane se| (6) sarpa kATane se yA anya hiMsaka pazu ke bhakSaNa Adi se| (7) zvAsa nirodha karane se / anya bhI aneka prakAra ho sakate hai unakA ina 7 meM samAveza samajha lenA caahiye| nirupakramI AyuSya bAMdhakara lAne vAle kA AyuSya aise kisI bhI nimittoM se nahIM TUTatA hai| kabhI kAkatAlI nyAya laga sakatA hai yathA gajasukumAla muni / yahA~ vizeSa yaha jJAtavya hai ki carama zarIrI jIva, cakravartI, tIrthaMkara Adi 63 zlAghA puruSa, yugalika manuSya, devatA, | 151] Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA nArakI ye sabhI nirupakramI AyuSya vAle hI hote haiM / usake sivAya ke jIva donoM prakAra ke AyuSya vAle hote haiN| unameM kauna kaisA AyuSya lAyA hai yaha chadmastha ke jAnane kA viSaya nahIM hai, viziSTa jJAnI, kevalajJAnI hI use jAna sakate haiN| vizeSa-ogha pravAha ke kathana se, rUDha zabdaprayoga se AyuSya meM ghaTa-vadha honA kahA jAtA hai paraMtu vAstava meM satya yaha hai ki AyuSya meM kama honA saMbhava hai adhika nahIM hotA / arthAt AyuSya kabhI baDha nahIM sakatA hai| nibaMdha-78 sAta nihnavoM ke siddhAMta aura samAdhAna jo tIrthaMkaroM dvArA prarupita tattva ko apane mithyAbhiniveSa ke . vazIbhUta hokara nahIM svIkAre, use mithyA kahe yA usameM apanI buddhitarka ke ahaM se hInAdhika prarUpaNa kare, tIrthaMkara kI yA Agama guMthana karane vAle gaNadharoM kI yA AcAryoM kI bhUla honA kahe aura apane manamAnI prarupaNa, pracAra, matapravartana evaM svacchaMda AcaraNa kare, aise lakSaNoMvAlA nihnava kahA jAtA hai| isa sthAna ke sUtra-131 meM aise7 nihnavoM ke nAma, unakI mAnyatA aura unameM nihnavatA utpatti kA yA pravartana sthala kA nAma sUcita kiyA hai| vyAkhyA meM una sAto nihnavoM kI ghaTanA kathA kA vistRta varNana hai| sAta nihnavanAma viSaya samaya 1 jamAlI kAryapratikSaNa nahIM hotA | bhagavAna mahAvIra ke kevalajJAna ke 14 varSa bAda 2 tiSyagupta jIva ke carama pradezameM hI vIranirvANa 14 varSa bAda jIvatva 3 ASADha sabakucha avyakta vIranirvANa 214 varSa vAda 4 azvamitra sabakucha kSaNika vinAzI vIranirvANa 220 varSa bAda. 5 gaMga eka samaya meM do kriyA vIranirvANa 228 varSa bAda kA anubhava [152 / - nawarad - - - Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA 6 SaDulUka | jIva, ajIva, mizra vIranirvANa 554 varSa bAda (rohagupta) tIna rAzi 7 goSThAmAhila | karmabaddha nahIM, spRSTamAtra | vIranirvANa 584 varSa bAda vIranirvANa aura gaNadharoM ke nirvANa ke bAda hue zramaNoM ke ye nAma devarddhigaNi dvArA kiye gaye lekhana ke samaya isa zAstra meM sapAdita hue hoMge, aisA samajha lenA cAhiye / sAtoM ke mata aura samanvaya-samAdhAna- (1) kArya mAtra aMta meM hotA hai karate samaya kArya nahIM hotA hai, pUrNa ho jAne para kArya hotA hai, yathAvastra banAnA cAlu hai taba taka vastra nahIM hotA hai pUrA banane para vastra kahA jAtA hai. ata: aMta meM hI kArya hotA hai yaha satya hai / jaba ki bhagavAna kA siddhAMta hai kiye jAne ke pratyeka kSaNa dezata: vaha kArya hotA hI hai usa lakSita saMpUrNa kArya kI pUrNatA aMta meM hotI hai to anya samayoM meM bhI kArya kA aMzata: honA svIkAranA hI cAhiye / aMzataH hogA tabhI pUrNatA ko prApta hogaa| (2) jIva ke aMtima pradeza zarIrameM se nikalate haiM taba taka usameM halana-calana jIvatva dekhane meM AtA hai use dekha kara koI mAna le ki vAstava meM aMtima pradezoM meM hI jIvatva hai anya meM nahIM, kyoMki unake nikala jAne para bhI aMtima pradezoM ke astitva se jIvatva lakSaNa dikhate haiM; to yaha prarUpaNA mAtra ekAMtika aura mUrkhatA pUrNa evaM ajJAna-mithyAtva ke naze kA kathana hai / sabhI AtmapradezoM meM aura saMpUrNa zarIra meM vyApta jIva meM sarvatra cetanatva jIvatva zakti hotI hai isaliye koI bhI carama madhyama Adi ke pradeza hoM, ve jaba taka zarIra meM raheMge taba taka una sabhI se cetanatva guNa halana-calana Adi rheNge| (3) saba kucha saMdehazIla hai, kauna sAdhu hai aura kauna devatA Akara sAdhu ke zarIra meM hai, isakA nirNaya nahIM ho sktaa| ataH koI kisI ko sAdhu samajhanA vaMdana karanA yogya nahIM hai / isakA samAdhAna yaha hai ki kabhI koI ghaTanA ghaTita ho jAya, dhokhA ho jAya to bhI sAvadhAnI vartI jAtI hai kiMtu sArA vyavahAra baMda nahIM kara diyA jAtA hai / yathA- kabhI koI bhojana se viSa pariNamana ho jAya yA koI vyApAra meM nukazAna dhokhA ho jAya to sAre mAnava sabhI vyApAra yA khAnA baMda nahIM kreNge| ekaM naukara vizvAsa jamAkara dhokhebAjI karake bhAga jAya to kabhI koI nokara rakhe [153 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA .. hI nahIM aisA nahIM hotA kiMtu sAvadhAnI anubhava baDhAkara sabhI kArya yathAyogya kiye jAte haiN| ata: eka deva sAdhu rUpa meM 6 mahInA zarIra meM raha gayA to sabhI sAdhuoM kA vyavahAra baMda kara denA, sadA saMdehazIlaM hI bane rahanA, aisA karanA ucita nahIM hai / (4) pratyeka vastu kI paryAya kSaNa vinAzI hotI hai, parivartita hotI. rahatI hai, use utane rUpa meM hI na mAna kara pratyeka dravya ko hI kSaNa vinAzI mAna lenA ki paryAya bhI to dravya kI hI hai, ataH sabhI. dravya (padArtha)kSaNavinAzI hai aura dUsare nUtana utpanna ho jAte hai / yaha bhI mithyAtva-ajJAna ke udaya ke jora se bhramita mAnyatA hai / vAstava meM paryAya kA svarUpa alaga hai, dravya kA astitva alaga hai / yathA- sone ke eka AbhUSaNa se dUsarA tIsarA AbhUSaNa banA lene para bhI sonA vinaSTa nahIM hotA hai| vaise hI paryAya ke badalane para, naSTa hone para bhI dravya zAzvata yA dIrgha paryAya meM raha sakatA hai, usakA kSaNa meM naSTa honA ekAMta rUpa se mAna lenA yogya nahIM hai| yathA- koI sAdhu banA to eka samaya bAda usakA sAdhutva naSTa nahIM hogA, jIvanabhara bhI usakA sAdhutva rahatA hai kiMtu usakI paryAya, svarUpa parivartita hoterahate haiM / isa nihnava kI mAnyatAnusAra to dUsare samaya koI sAdhu hI nahIM rahatA hai / vAstava meM vaisA mAnanA anubhava yA vyavahAra se virUddha hotA hai| , (5) eka samaya meM do kriyAoM kA anubhava hotA hai| bhagavAna kA siddhAMta yaha hai ki sthUla rUpa se bhale eka samaya meM aneka kriyA hotI dikhatI hai tathApi sUkSma 1 samaya meM AtmA eka hI kriyA kA anubhava karatA hai / eka samaya meM eka hI upayoga hotA hai / apanA kSAyopazamika jJAna asaMkhya samaya ke aMtarmuhUrta kA hotA hai arthAt hamArI grahaNazakti sUkSma samaya kI nahIM hotI hai, asaMkhya samaya ke aMtarmuhUrta pramANa hI hamArI upayoga kSamatA hotI hai| svayaM tIrthaMkara bhI apane avadhijJAna se apane vATe vahetA ke 1,2,3 samaya ke kAla kI kriyA kA anubhava nahIM karate hai, aMtarmuhUrta kA garbha saMharaNakArya jo deva dvArA kSaNa mAtra meM kiyA jAtA hai use avadhijJAnI tIrthaMkara jAnate dekhate haiM kyoM ki vaha hamArI dRSTi se deva kSaNabhara meM karatA hai kiMtu vAstava meM sUkSma dRSTi se asaMkhya samaya | 154 - Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA deva ko bhI laga jAtA hai / ata: sAra yaha hai ki 1 samaya meM aneka kriyAe~ sAtha meM ho sakatI hai kiMtu jIva ko eka samaya meM anubhava yA upayoga eka hI kriyA kA hotA hai| pAnI meM dhUpa ke sthAna para khaDe vyakti ko garmI-ThaMDI donoM kA anubhava sthUla dRSTi se eka sAtha hotA hai, lagatA hai kiMtu sUkSma dRSTi se Atmaupayoga parivartita hotA rahatA hai| aneka sUkSma asaMkhya samaya ke aMtarmuhUrta ikaTThe hone para 1 sekaMDa hotA hai aisA samajha lene para yaha sahaja samajha meM A sakatA hai ki garmI ke Atma anubhUti kA (upayoga kA) aMtarmuhUrta alaga hotA haiM aura sardI ke Atma anubhUti kA (upayoga kA) samaya alaga hotA hai / yathA- hama kucha sunane meM yA dekhane meM yA bolane meM tallIna hai taba koI vahA~ Akara calA jAve yA kucha bolakara ruka jAve to hamArA dhyAna anya meM hone se ve rUpa A~khoM se pasAra hone para bhI, ve zabda kAna meM paDate hue bhI hameM unakA kucha bhI jJAna nahIM hotA hai / vaise hI jIva ke upayoga sUkSma asaMkhya samaya ke aMtarmuhUrta ke eka-eka vastu meM, kriyA meM hI rahate haiM / kriyAe~ zarIra meM, AtmA meM bhale eka sAtha aneka bhI calatI rhe| yathA- hama jaba bolate haiM taba likhate bhI hai, dekhate bhI hai, sunate bhI hai; indriyA~ koI baMda nahIM ho jAtI hai, usa samaya muMha meM khAdyapadArtha hai to usakA rasAsvAda bhI le rahe haiM; phira bhI Atmaupayoga koI tarapha mukhya, koI tarapha gauNa hotA rahatA hai,jo sUkSma aMtarmuhUrta pramANa 1-1 viSaya kA hI hotA hai / yaha spaSTa dhruva siddhAMta jinamata kA hai| (6) chipakalI pUMcha TUTa jAne para chipakalI apanA jIva lekara bhAga jAtI hai to bhI pUMcha meM halanacalana dikhatA hai, vaha ajIva bhI nahIM hai, jIva bhI nahI hai ataH tIsarI vastu nojIva noajIva bhI hai| isa taraha loka meM tIna padArthoM kI rAzi hai- jIvarAzi, ajIvarAzi aura no jIva no ajIva rAzi / yaha chaTe nihnava kA mata hai / jaina matAnusAra rAzi do hI hai-jIvarAzi aura ajIva rAzi / ajIvarAzi meM jIva rahita samasta pudgala aura dharmAstikAya Adi tattva grahita hote haiM / jIva rAzi meM zarIra yukta saMsArI aura zarIra mukta siddha sabhI kA samAveza hai tathA chipakalI ke Atmapradeza, kaTI huI pUMcha meM bhI saMlagna hI rahate hai / jaba | 155 - Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA . . taka ve saMlagna Atmapradeza pUMcha meM rahate haiM taba taka vaha hilatI hai| thoDe samaya bAda ve samasta Atmapradeza chipakalI ke mUlazarIra meM cale jAte hai taba vaha vibhAga pUrNa jIvarahita ajIva rAzi meM ginA jAtA hai, ata: tIsarI rAzi kahanA yogya nahIM hai / (7) jisa taraha 1. sUkhI divAla para sUkhI reta laga jAya vaha zIghra havA lagane Adi se dUra ho jAtI hai vaise hI kucha karma AtmA ko alpa sparza karate haiM ve zIghra naSTa ho jAte haiM / 2. gIlI divAla para sUkhI reta laga jAya to thoDe samaya bAda yA thoDe zrama se nikala jAtI hai vaise kucha karma AtmA ko sparza karate hue baMdhate hai ve thoDe samaya bAda kAlAMtara se kSaya ho jAte haiM / 3. jisa prakAra gIlI miTTI gIlI divAla para jora se pheMkane para cipaka jAtI hai aura sUkhane para divAla se sahaja nahIM nikalatI hai vaise hI kucha karma AtmapradezoM ko sparza karate hue gADha rUpa . se baMdha jAte hai ve dIrghakAla ke bAda sthiti pUrNa hone para kSaya hote haiN| isa prakAra sabhI taraha ke karma, sparza mAtra se AtmA ke sAtha lagate haiM / AtmA ke sabhI pradezoM meM ekameka rUpa se baMdhate nahIM haiM, yaha sAtaveM nihnava kA kathana hai / vAstava meM karma AtmA ke sAtha sabhI pradezoM meM ekIbhUta rUpa meM baMdha kara rahate hai tathApi unakA apanA astitva alaga rahatA hI hai, yathA- lohe kA golA agni meM tapAkara lAla-cola kara diyA ho, lohe ke kaNa-kaNa meM agni eka-meka hogaI ho phira bhI yathAsamaya lohA aura agni alaga ho sakate haiM / lohapiMDa meM se agni samApta ho jAtI hai vaise hI karma AtmApradezoM meM ekameka hokara rahate hue bhI eka samaya sthiti pUrNa hone para alaga ho jAte haiM aura eka dina saMpUrNa karmoM kA kSaya hokara karma rahita AtmA siddha svarUpI bana jAtI hai| jisa taraha ki saMpUrNa agni zAMta ho jAne para zuddha lohe kA golA apane astitva meM agni rahita dazA meM ho jAtA hai| ina sAta nihnavoM meM se jamAlI, rohagupta aura goSThAmAhila ye tInoM kramaza: pahale chaThe sAtaveM nihnava jIvanabhara apane Agraha yukta mata meM rahe the| zeSa cAra nihnavoM ne kisI ke dvArA bodha pAkara AlocanA-prAyazcitta karake bhagavAna ke zAsana kA svIkAra kara liyA thaa| Aja bhI jo loga apanI buddhi kA yA tarka kA ahaM karate hue / 156 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA jinezvara bhASita AgamAnumata koI bhI tattva yA siddhAMta ko apanI svacchaMda mati se asvIkAra karate haiM aura tadanusAra prarUpaNa karate haiM, ve bhI nihnava kI koTI meM gine jAne ke yogya banate haiM / yathA- 1. koI kahe ki- pAnI, agni ko jIva kahanA ayathArtha hai / 2. koI nirjIva pAnI Adi punaH sacitta hone kI upekSA karate hue kahe ki murde bhI kabhI jIvita hote haiM ? arthAt nahIM hote / to acitta pAnI kabhI bhI sacitta nahIM ho sktaa| use sacitta kahanA galata hai| 3. koI kahate haiM ki saMyama sAdhanA se kevalI bana jAne para unako sabhI dharmatattvoM kA jJAna bhale mAno paraMtu sArI duniyA ke kIDoM ko dekhane ginane kI bAta vyartha hai, sAre jagata ke pApiyoM ko dekhane se kyA matalaba hai, aisA saba kharAba acchA jAnane dekhane se kevalI ko koI matalaba nahIM hai aura vaisA sarvajJa kA arthakaranA vaha bhI mAtra atizayokti hai, ityAdi / Aja ke apane ko jyAdA vidvAna mAnane vAle Agama tattvoM kI upekSA karake svamati ke ahaM se jyoM tyo prarUpaNA kare to vaha unakI ajJAnadazA hI samajhanI cAhiye, ve loga nihnava kI koTi meM gine jaaveNge| vAstava meM Agama tattvoM ko sarvoparI prAmANika mAnakara zraddhApUrvaka samajhane kA hI prayatna karanA cAhiye paraMtu khoTI manamAnI prarUpaNA ke mIThe lubhAvane cakkara meM nahIM AnA caahiye| sAta nihnavoM kI ghaTanAoM kA kathAnaka anyatra se jAnanA cAhiye / nibaMdha-79 Ayurveda ke ATha zAstra yahA~ sUtra-30 meM batAyA gayA hai ki Ayurveda ke ATha zAstra hote haiM-(1) kumArabhRtya zAstra- isameM bAlakoM kI sAra-saMbhAla aura bAlarogoM kI cikitsA batAI gaI hai| (2) kAyacikitsA zAstra- isameM bukhAra, koDha vagere zArIrika rogoM kA, kAna, nAka, mukha ke rogoM kA anekavidha ilAja batAyA gayA hai| (3) zAlAkya zAstra- isameM loha zalAkA garma karake usake dvArA ilAja karane kA vidhAna hai| (4) zalyahatyA zAstraisameM zarIra meM lage tIra, bhAlA Adi kA upacAra evaM oparezana vagere zalya cikitsA kA varNana hai| (5) jaMgolI zAstra-isameM sarpa, bicchu Adi ke viSa saMbaMdhI cikitsA kA varNana hai / (6) bhUtavidyA zAstra- isameM 157 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA pretAtmA ke kaSTa saMbaMdhI cikitsA, upasarga ke upazamana zAMtikarma Adi kA varNana haiM / (7) kSArataMtra zAstra- isameM bhasma, piSTI Adi dvArA zArIrika balavRddhi kI cikitsA batAI hai| (8) rasAyana zAstra- isameM rasadhAtu yA kalpa, parapaTI Adi cikitsA kA varNana haiN| ye graMtha vaidyoM ke pAsa, baDe pustaka vikretAoM ke pAsa evaM vizAla sArvajanika pustaka bhaMDAroM meM mila sakate haiN| nibaMdha-80 __ caityavRkSa aura kalpavRkSa kA jJAna AgamoM meM do prakAra se caityavRkSa kA varNana hai- (1) tIrthaMkaroM ko jisa vRkSa ke nIce kevalajJAna-kevaladarzana kI utpatti hotI hai use caityavRkSa kahA gayA hai, ye 24 tIrthaMkaroM ke 24 caityavRkSa alaga-alaga . jAti ke samavAyAMga sUtra meM batAye haiM / (2) prastuta meM dUsare prakAra ke caityavRkSa vyaMtara devoM kI apekSA kaheM gaye haiN| ye vRkSa devoM ke citta ko prasanna karane vAle, unakI apanI pasaMda ke alaga-alaga prakAra ke hote haiM / yathA- 1. pizAca ke kadamba vRkSa, 2. yakSa ke.vaTa vRkSa, 3. bhUta ke tulasI, 4. rAkSasa ke kaMDaka,5. kinnara ke azokavRkSa, 6. kiMpuruSa ke caMpaka, 7. mahoraga ke nAgavRkSa, 8. gaMdharva devoM ke tiMdukavRkSa / isa prakAra yahA~ ATha vyaMtara jAti ke devoM ke priya vRkSoM ko caityavRkSa kahA gayA hai / ye deva manuSya loka meM bhramaNa karate hue ina vRkSoM para alpa kAlIna nivAsa karate haiM aura mAnava logoM se apanI kutUhala prakRti kA poSaNa karate rahate haiM / jaise bacce kucha samayasara khelakUda manoraMjana ke liye krIDAsthAnoM meM jAte haiM, bhramaNa karate haiM, manovinoda karate haiM aura phira apane ghara A jAte haiM vese hI ye deva bhI mAnava loka meM punaH punaH Ate rahate haiM / ina sabhI devoM ko avadhijJAna to hotA hI hai kiMtu alpa sImA vAle avadhijJAnI aura alpa umra vAle deva hI kutUhala vRtti se mAnavaloka meM bhramaNa karate haiM arthAt 10-20-40-50-60-80 hajAra varSa kI umra vAle / adhika umra vAle aura adhika sImA ke avadhijJAna vAle niSkAraNa yahA~ mAnavaloka meM nahIM bhaTakate haiM / jaise ki bAlavaya ke bAda vyakti khelakUda manoraMjana se nivRtta ho jAte haiM aura apane [158 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA saMsAra vyavahAra meM laga jAte haiM / vaise hI prauDha umra ke deva gaMbhIratA se apane sthAna meM prApta sukhabhogoM meM lIna rahate haiN| devaloka meM devoM ke caityavRkSa yA kalpavRkSa :- isa sUtra ke AThaveM sthAna meM ATha vyaMtara devoM ke ATha caityavRkSa kahe haiM aura dasa bhavanapati devoM ke dasa caityavRkSa prastuta dasaveM sthAna ke sUtra-74 meM kahe haiM / tIsare sthAna ke sUtra-23 meM kahA hai ki apane kalpavRkSa kI kAMti phIkI-jhAMkhI lagane se devoM ko apane cyavana(mRtyu) hone kA jJAna ho jAtA hai| ina varNanoM se aisA jJAta hotA hai ki devoM kI sudharmAsabhA ke bAhara pRthvIkAya ke cabUtare sahita ratnamaya vRkSa hote haiM / bhavanapati evaM vyaMtara jAti ke devoM ke ina vRkSoM ko caityavRkSa kahA gayA hai| ye vRkSa devoM ke citta ko AnaMdita karane vAle hone se caityavRkSa kahe jAte haiN| bhavanapati vyaMtara devoM meM ina sabhI caityavRkSoM ke nAma jo pIpala Adi kahe gaye haiM ve una devoM ke apane pasaMdagI ko pragaTa karate haiM / vahA~ una jAti ke ve vRkSa pRthvIkAya ke hote haiM aura zAzvata hote haiM / tathA una-una devoM ke mukuTa meM evaM vastroM meM bhI apane usa pasaMdagI ke vRkSa cinhita hote haiM / jyotiSI vaimAnika devoM ke caityavRkSoM kA kathana yahA~ nahIM AyA hai| una devoM ke cyavana hone ke jJAnasaMbaMdhI sUtra meM kalpavRkSa kA kathana hai| cyavana rUpa maraNa zabda prayoga zAstra meM jyotiSI vaimAnika ke liye hI hotA hai / ata: yaha spaSTa huA ki cAroM jAti ke devoM ke ye vRkSa hote hai usameM bhavanapati-vyaMtara devoM ke vRkSa ko caityavRkSa kahA gayA hai aura unakI eka-eka vRkSajAti(pIpala Adi) nAma bhI hotA hai / jyotiSI vaimAnika ke ina vRkSoM ko mAtra kalpavRkSa kahA gayA hai, ata: una sabhI ke eka hI jAti ke kalpavRkSa rUpa vRkSa hote hai / ye bhI ratnoM kI adbhuta kAMti zobhA se yukta hote hai aura una devoM ko parama AhlAdakArI hote haiM / sthAna 3-1-32 meM caityavRkSa calita honA kahA hai| 3-3-23 meM kapparukkhagaM milAyamANaM kahA hai, yahA~ kI vyAkhyA-TIkA meM likhA hai ki kappa rukkhagaM ti caityavRkSaM-kalpavRkSa kA matalaba cetyavRkSa / arthAt ye donoM eka hI hai / bhavanapati vyaMtara devoM ke vRkSoM kI caityavRkSa saMjJA hai aura jyotiSI vaimAnika devoM ke vRkSoM kI | 159 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raNa Agama nibaMdhamAlA kalpavRkSa saMjJA hai| - mRtyu samaya meM devoM ke apane apane ina vRkSoM kI, zarIra kI aura vastrAbharaNoM kI kAMti-zobhA murajhAI huI dikhatI hai arthAt camaka phIkI lagane lagatI hai / daza bhavanapati ke daza caityavRkSoM ke nAma kramazaH isa prakAra hai-(1) azvastha(pIpala) (2) saptaparNa (3) zAlmalI (4) umbara (5) zirISa (6) dadhiparNa (7) azoka (baMjula) (8) palAza (9) lAla eraMDa (vyAghra) (10) kner| ... nibaMdha-81 roga utpanna hone ke 9 kAraNa svayaM mAnava kI galatI se, viveka jJAna evaM yogya AcaraNa nahIM rakhane se rogotpatti ho jAtI hai, isake liye prastuta sthAna ke sUtra-12 . meM nava kAraNa kahe haiM / yathA(1) bhojana kI adhikatA se- bhojana kI adhikatA aneka prakAra se ho sakatI hai- eka hI bAra meM manapasaMda vastu yA hoDAhoDa meM atyadhika khAnA; zarIra, peTa kI tarapha se aneka saMketa milane para bhI khAte rahanA; jarurata binA, bhUkha binA, icchA mAtra se yA anya kI icchA se bAraMbAra khAnA; eka sAtha anekoM padArtha-dravya khAnA ki jisase kabhI koI padArtha virodhI svabhAva ke bhI khAne meM A jAya / ata: sImita dravya, kama mAtrA meM evaM kama bAra, bhUkha lagane para yA zarIra kI AvazyakatA lagane para khAnA, yaha niroga-roga rahita rahane kA suMdara upAya hai| (2) adhika baiThane se yA adhika khaDA rahane se- zarIra ke samyag saMcAlana ke liye aMgopAMgoM kA halana-calana hote rahanA caahiye| kisI bhI eka Asana se ghaMTo taka jyoM kA tyoM rahane se kabhI zarIra kI prakriyAoM kA samyaga saMcAlana na hone se arthAt usameM avarodha paidA hone se aMgopAMgoM meM, nazoM meM, haDDiyoM ke jor3oM meM parezAnI utpanna ho sakatI hai, ata: Asana kA viveka rakhanA caahiye| (3-4) ati nidrA, ati jAgaraNa- svastha rahane ke liye vizrAma-nidrA kI AvazyakatA hotI hai, kiMtu usakI bhI maryAdA rakhanI jarUrI hotI hai| 160 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA pratyeka vyakti ko apane zrama-jIvana ke anukUla evaM avasthA ke anukUla samaya pramANa sone kA viveka rakhanA cAhiye / 2-3 varSa taka ke baccoM ke liye koI niyama nahIM banatA hai| vidyArthI jIvana meM sAmAnyatayA 6 ghaMTe nyUnatama evaM 10 ghaMTe adhikatama samajhanA cAhiye / yuvA-prauDha avasthA meM 6 ghaMTe nyUnatama evaM 8 ghaMTe adhikatama sonA svAsthyaprada rahatA hai| Atma sAdhanA meM rata sAdhakoM ke liye unake niraMtara ke abhyAsa aura mAnasa pariNati ke anusAra eka prahara tIna ghaMTe kI nidrA-zayana se bhI viziSTa sAdhakoM kA kAma cala sakatA hai, sAmAnya taura se do prahara cha ghaMTe kI nidrA-zayanarUpa vizrAma bhI aneka sAdhakoM ke liye paryApta hotA hai| atizrama, vihAra Adi kAraNoM se adhikatama ATha ghaMTe zayana-nidrA kadAcitka ho sakate haiN| khAsa karake sAdhanAzIla sAdhakoM ko adhikatama apramatta dazA meM svAdhyAya dhyAna meM lIna rahanA hotA hai tathApi nyUnatama tIna ghaMTe vizrAma-nidrA karanA audArika zarIra svabhAva se unako bhI yogya hotA hai / tIrthaMkara sarIkhe viziSTa sAdhakoM ke liye nidrA lene kA koI nyUnatama niyama bhI nahIM hotA hai / sAmAnya mAnava ko kabhI 1-2 dina-rAta nidrA na karake jAgaraNa karanA Avazyaka ho jAya to bhI zarIra saMcAlana cala sakatA hai ati jAgaraNa bhI niraMtara ho jAne se aneka rogotpatti ke kAraNa bana sakate haiN| ati nidrA lene se bhI zarIra ke Avazyaka saMcAlanoM meM adhika avarodha hotA hai vaha bhI svAsthya ke liye kSamya nahIM hotA hai| pAcana zakti ke vyavasthita saMcAlana ke liye zarIra ke halanacalana Adi kI aneka prakriyAe~ Avazyaka hotI hai, adhika sone se unameM avyavasthA hotI haiM, jo rogotpatti meM nimitabhUta banatI hai| ataH sAra yaha hai ki viveka yukta yogya maryAdA kA dhyAna rakhate hue hI nidrA evaM jAgaraNa kiyA jAnA niroga rahane ke liye zreyaskara hotA hai / (5-6) mala-mUtra kI bAdhA ko rokane se- svastha zarIra meM pAcanataMtra kI suMdaratA se malamUtra kA visarjana saMketa svataH ho jAtA hai usameM kucha sImita samaya avadhAraNa kI sahaja kSamatA zarIrAvayavoM kI hotI hI hai| zarIra bAdhA ko adhika rokane se aneka vicitra roga utpanna ho sakate haiM, Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA . ata: vyakti ko apane zarIra svabhAva aura samayAnusAra zauca nivRtti kI yA laghuzaMkA nivRtti kI suvidhA kA dhyAna avazya rakhanA caahiye| sAdhujIvana meM gamanAgamana ke kArya prAyaH dina meM karane ke hote haiM tathApi zArIrika bAdhA kahA~ kaba ho jAya isake liye zAstra meM pahale se hI spaSTa sUcanA kI gaI hai ki sAdhu jahA~ bhI rahe, vahA~ AsapAsa meM mala-mUtra visarjana kI, paraThane kI jagaha kA Avazyaka rUpa se nirIkSaNa-pratilekhana kara leve| (7) ati calane se- zarIra kI apanI kSamatA hotI hai usakA dhyAna rakhakara maryAdA yukta hI calanA cAhiye / isakI maryAdA pratyeka vyakti kI kSamatA abhyAsa ke anusAra hotI hai| ata: binA vicAre kabhI koI bhI nimitta se maryAdAtIta 30-40-50-70ki.mI. calane se parezAnI ho sakatI hai, ata: calane meM viveka yukta nirNaya karanA caahiye| (8) bhojana kI pratikUlatA se- rAtri bhojana Adi kisI kAraNa se galata padArtha bhojana meM khAne meM A jAne se,khAdyapadArthakI samaya maryAdA adhika ho jAne se usameM vikRti ho gaI ho, saDa gaye ho yA lIlana-phUlana utpanna ho gaI ho, kIDI-makkhI Adi jIvayukta ho yA viSayukta ho aise padArtha khAne meM A jAya taba aneka prakAra kI bimAriyA~ utpanna ho sakatI hai / samaya para khAnA na mile, bhUkha se saMtapta rahanA paDe yA khuda kI Adata-prakRti anusAra athavA zarIra kI AvazyakatAnusAra AhArapAnI, auSadha-bheSaja Adi na mile; ityAdi bhojana kI pratikUlatAoM se bhI rogotpatti hotI hai| ata: sAmAnyatayA vyakti ko apane bhojana kI vyavasthA kA, samaya kA, mAtrA kA evaM padArthoM kA viveka pUrvaka dhyAna rakhanA caahiye| (9) indriyoM kA, zarIra ke avayavoM kA ati upayoga yA galata DhaMga se upayoga-durupayoga karane se- ati vAjiMtra zravaNa, ati nATaka, sinemA, TI.vI. dekhanA, ati sugaMdhI padArthoM kA prayoga, ati bhASaNa, ati mAtrA meM paMkhA-kUlara, e.sI. kA upayoga, ati agnitApa ati kAmabhoga sevana, ati mAnasika ciMtA-zoka Adi ye sabhI indriyoM ke ati upayoga aura durupayoga bhI rogotpatti ke kAraNa banate haiM, ata: ina 1 dara) Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA sabhI pravRttiyoM meM viveka jJAna aura maryAdita vyavahAra kA dhyAna rakhanA cAhiye / sAmAnyatayA 9 kI saMkhyA ke aMtargata ye kAraNa kahe gaye haiM, anya aneka kAraNoM kA samAveza inameM yathAyogya kara lenA cAhiye / vizeSa meM vyakti ke apane zubha-azubha karmodaya hI isameM mukhya kAraNa banate haiN| jisase kabhI ye galatiyA~ karane para bhI roga na hove aura kabhI ye galatiyA~ nahIM karane para bhI roga ho jAve, aisA zakya hai / tathApi sAmAnyatayA zarIra svabhAva kI apekSA se kahI gaI ina bAtoM kA dhyAna rakhane se vyakti aneka rogoM se surakSita raha sakatA hai / vyavahAra sApekSatA kI apekSA ye nimitta kAraNa bhI mahattvazIla hai, isIliye zAstra meM yathAprasaMga inakA saMketa kiyA gayA hai / sAdhaka ke sAdhanA jIvana meM svastha rahanA sAdhanA kI saphalatA meM atyaMta mahattva rakhatA hai| isaliye Atma sAdhakoM ko bhI ina bAtoM kA apane kSayopazama pramANe avazya viveka rakhanA cAhiye / nibaMdha-82 . puNya saMbaMdhI vividha vicAraNA . prastuta sthAna ke sUtra-24.meM nava prakAra ke puNya kahe haiM / puNya zabda kA prayoga jaina sAhitya meM tIna prakAra se arthAt tIna artha meM huA hai, yathA-puNya prakRti, puNya pravRtti, puNya baMdha / (1) puNya prakRtikarmoM kI 148 prakRtiyoM meM jo zubha phaladAyI hai ve puNyakarma prakRti rUpa ginI gaI hai aura jo azubha phaladAyI hai ve pApa prakRti ginI gaI hai / cAra ghAtIkarmoM kI sabhI prakRtiyA~ pApa prakRti rUpa ginI gaI hai, 4 aghAtIkarmoM kI prakRtiyeM donoM prakAra kI hai arthAt 1. zAtA-azAtA vedanIya 2.devAyu-narakAyu 3.zubhanAma-azubhanAma 4.U~cagotra-nIcagotra / (2) puNya pravRtti- jisa pravRtti meM dUsaroM ko sukha pahu~cAne kA uddezya hotA hai, AtmA ke pariNAma zubha hote haiM evaM jisa pravRtti se AtmA meM zabha karmabaMdha kI arthAt puNya prakRti baMdha kI mukhyatA hotI hai ve sabhI pravRttiyA~ puNya pravRttiyA~ kahI jAtI hai |apekssaa se yahA~ una puNya pravRttiyoM ko 9 bhedoM meM samAviSTa karake 9 prakAra ke puNya arthAt 9 prakAra kI puNya pravRttiyA~ kahI gaI hai| 163 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA . . (3) puNyabaMdha- jIvoM ko pratyeka samaya, pratyeka pravRti se karmabaMdha hotA rahatA hai / prathama guNasthAna se lekara navameM guNasthAna taka ke sabhI jIvoM ke sAta karma kA baMdha niraMtara hotA hI rahatA hai aura AyuSya karma kA baMdha to pratyeka jIva ko eka jIvana meM eka bAra hI hotA hai / isa apekSA se mithyAdRSTi samyagdRSTi zramaNopAsaka aura navameM guNasthAna taka ke zramaNoM ke karmaprakRti ke baMdha kI apekSA puNya prakRti baMdha aura pApa prakRti baMdha sabhI pravRttiyoM meM kucha na kucha hotA hI rahatA hai arthAt 9 prakAra kI prastuta sUtrokta puNya pravRtti, 18 prakAra ke pApoM kI pravRtti tathA vrata pratyAkhyAna yukta zrAvaka sAdhu kI saMvara nirjarA kI pravRttiyoM ke samaya meM bhI donoM prakAra kA baMdha hotA rahatA hai / tathApi usameM alaga-alaga vizeSatA hotI hai, yathA- (1) prastuta 9 puNya kAryoM meM puNya prakRtibaMdha kI adhikatA-mukhyatA hotI hai, pApaprakRti baMdha kI nyUnatA-gauNatA-nagaNyatA hotI hai.| (2) 18 pApa kI pravRttiyoM meM pApa prakRti baMdha kI mukhyatA-adhikatA hotI hai, puNya karma prakRtibaMdha kI nyUnatA-gauNatA hotI hai / (3) dhArmika anuSThAnoM meM vrata-mahAvrata, tyAga-tapa meM karmanirjarA(karmakSaya)kI mukhyatA-adhikatA hotI hai, sAtha hI baMdha vibhAga meM puNya prakRtibaMdha kI adhikatA aura pApa prakRti baMdha kI nyUnatA hotI hai / isa prakAra prakRti baMdha kI apekSA puNya kA svarUpa samajhanA caahiye| pratiprazna- puNya ke kArya meM pApa prakRti kA baMdha kyoM evaM pApa kAryoM meM puNya prakRti kA baMdha kyoM aura dharma kI pravRtiyoM meM saMvara nirjarA ke sAtha puNya aura pApa prakRtiyoM kA baMdha kyoM hotA hai ? samAdhAna- navameM guNasthAna taka jIva ke sUkSma yA sthUla rUpa meM kaSAya udaya cAlu rahatA hai, yoga pravRtti bhI cAlu rahatI hai jisase kitane hI jIvoM ko sukha-du:kha pahu~catA rahatA hai / saMsAra kI pApa pravRttiyA~ karate hue bhI jIva pArivArika, karmacArI jIvoM ko sukha pahu~cAtA rahatA hai aura puNya kI pravRttiyA~ karate hue bhI jIva una pravRttiyoM se kitane hI jIvoM ko kaSTa bhI pahu~cAtA hai / AraMbha-samAraMbha kI pravRttiyA~ evaM yogajanya gamanAgamana Adi pravRttiyoM meM sUkSma sthUla rUpa se hiMsA bhI hotI hai / isIliye | 164 - Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA uparokta sApekSa kathana kiyA gayA hai ki puNya Adi tInoM prakAra kI pravRttiyoM meM bhI donoM prakAra ke karma prakRtibaMdha hote rahate haiN| __ prastuta meM puNya pravRttiyA~ 9 prakAra kI kahI haiM, yathA- (1) anna puNya-AhAra kI icchA vAle jIvoM ko bhojana sAmagrI denA / yathApradezIrAjA ke samAna dAnazAlA-bhojanazAlA calAnA, hamezA pakSiyoM ko dAnA DAlanA, pazuoM ko ghAsa DAlanA, gAya, kutte ko roTI denA ityAdi annapuNya kI pravRttiyA~ hai| (2) pAnapuNya- prANiyoM ko pAnI pilAnA, pyAu-calAnA, pazuoM ke liye jagaha-jagaha pAnI kI kuMDiyA bharavAnA, duSkAla ke samaya gharoM meM pAnI pahu~cAnA; ityAdi pAnapuNya kI pravRttiyA~ hai| (3) layanapuNya- makAna kA dAna, begharabAra logoM ke liye ghara banavAnA yA usameM madada karanA / rAhagIroM ke liye mArga meM, jaMgala meM vizrAmasthAna bnaanaa| sAmAjika pauSadhazAlA yA dharma sthAnaka vagairaha banAnA yA usameM madada krnaa| (4) zayanapuNya- baiThane sone ke sAdhanoM kA dAna krnaa| bistara, rajAI, kaMbala, cAdara, palaMga Adi kA dAna karanA, garIboM ko bAMTanA / (5) vastra puNya- pahanane oDhane ke kapaDe kA dAna, skUla Dresa, sardI meM sveTara Adi kA vitaraNa karanA yA ghara para mAMgane Aye garIba bhikhArI logoM ko nayA-purAnA vastra denaa| (6-8) mana, vacana, kAyA puNya-jIvoM ke prati zubha pavitra bhAva, anukaMpAbhAva, AdarabhAva, ahobhAva rakhanA manapuNya hai / prANiyoM ko AnaMda hove vaise manojJa evaM anukUla vacana prayoga karanA / Ao, padhAro vagairaha sanmAnasUcaka zabdoM kA prayoga karanA vacanapuNya hai / zarIra se rogI, azakta, vRddha ko sahayoga karanA tathA mArga bhUle hue ko sAtha calakara gaMtavya mArga yA sthAna batA denA Adi kAyapuNya hai| (9) namaskAra puNya- mAtA, pitA, vaDIla ko namaskAra karanA; ghara meM AgaMtuka ko, rAste meM milane vAle snehI paricita ko namaskAra karanA, jaya jinendra kahanA, sanmAna denA namaskArapuNya haiM / - ina nava prakAra ke kAryoM meM anukaMpA bhAvoM kI, ni:svArtha bhAvoM kI, namra bhAvoM kI tathA prema-maitrI bhAvoM kI AtmA meM puSTI hotI hai| ye kArya anya jIvoM ko sukha pahu~cAne vAle haiN| jisase mukhya rUpa se zubha | 165/ Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA . . * karmoM kA baMdha hotA hai, ata: unheM puNya kArya kahA gayA hai| nibaMdha-83 bha.mahAvIra zAsana ke 9 jIva tIrthaMkara -- bhagavAna ke zAsana meM 9 jIvoM ne tIrthaMkara gotra nAmakarma kA baMdha kiyA thaa| ve sabhI eka bhava karake dUsare bhava meM tIrthaMkara bneNge| unake nAma- (1) zreNika rAjA (2) supArzva-bhagavAna ke kAkA (3) udAyI rAjA-zreNika ke pautra aura koNika ke putra (4) poTTila aNagArajJAtA sUtra meM varNita / (5) dRDhAyu- sarvAnubhUti nAmaka pA~cavA~ tIrthaMkara baneMge / inakA paricaya aprApta hai| (6) zaMkha-yaha bhI ajJAta hai, sAtavA~ tIrthaMkara bneNge| bhagavAna ke pramukha zrAvaka zaMkha the, ve to mahAvideha kSetra se mukti prApta kareMge / (7) zataka- inake viSaya meM TIkA meM spaSTa kiyA. hai ki puSkalI zrAvaka kA hI apara nAma zataka thaa| ye zatakIrti nAmaka dasavA~ tIrthaMkara baneMge / (8) sulaMsA- sArathI patni thI / usake samyaktva kI parIkSA karake deva ne use 32 guTikA dI thI, eka sAtha khAne se usake 32 putra hue the, vaha AgAmI covIsI meM nirmama nAmaka solahavA~ tIrthaMkara bnegii| (9) revatI- bhagavAna ke liye bIjorApAka vahorAne vAlI zrAvikA thI, citragupta nAmaka satrahavA~ tIrthaMkara bnegii| zreNika rAjAne tIrthaMkara nAma karma bAMdhane yogya do mukhya kArya kiye the- (1) jIvoM kI dayA pAlI thI arthAt apane rAjya meM paMcendriya jIvoM ke vadha kA niSedha kara diyA thaa| (2) dIkSA kI dalAlI preraNA karI aura khuda kI 23 patnie~ dIkSita huI to bhI saharSa svIkRti de dI thii| ve narakAyu bAMdha cuke the, ata: prathama naraka se nikala kara AgAmI cauvIsI seM prathama tIrthaMkara mahApadma bneNge| umra, dIkSAparyAya vagairaha sabhI bhagavAna mahAvIra ke samAna hogii| gyAraha gaNadhara, 9 gaNa Adi bhI bhagavAna mahAvIra ke samAna hoMge / dIkSA ke pahale rAjA hoMge, yaha vizeSatA hogii| taba unake do deva pUrNabhadra aura maNibhadra sevA meM rahate hue senAkarma kareMge / chadmastha kAla aura kevalajJAna paryAya bhI bhagavAna mahAvIra ke samAna hogii| parISaha-upasargoM kI, gauzAlaka-jamAlI kI samAnatA nahIM kahI gaI hai| utsarpiNI ke dUsare Are ke 3 varSa sADe ATha | 166 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA mahIne bItane para mahApadma tIrthaMkara kA janma hogA aura 75 varSa sADe ATha mahIne pUrNa hone para nirvANa hogaa| ___ ina nau bhAvI tIrthaMkaroM ke sivAya bhI anya kucha (9) jIvoM kA kathana sUtra-53 meM haiM ve sabhI jIva AgAmI bhava meM manuSya banakara cAturyAma dharma kI prarUpaNA karake mokSa jaayeNge| ve isa prakAra haiM- (1) kRSNa vAsudeva-AgAmI utsarpiNI meM 13 vA~ tIrthaMkara hoMge / (2) kRSNavAsudeva ke bhAI balarAma 14 vAM tIrthaMkara hoMge / (3) udaka peDhAlaputrasUyagaDAMga sUtra meM inakA varNana hai / (4-5) poTTila aura zataka- ye madhyama tIrthaMkara banakara cAturyAma dharma kA nirUpaNa kreNge| (6) dAsakayaha bhI ajJAta hai / kRSNa ke putra dAsaka muni to mokSa gaye haiM / (7) satyakI- yaha vidyAdhara rAjA thaa| (8) aMbaDa- ye mahAvideha kSetra meM cAturyAma dharma kA nirUpaNa karake mokSa jAyeMge, tIrthaMkara nahIM baneMge / ata: tIrthaMkara banane vAle aMbaMDa anya samajhanA jo AgAmI utsarpiNI meMtIrthaMkara bneNge| (9).sapArvA AryA- pArzvanAtha bhagavAna ke zAsana kI sAdhvI thii| yahA~ 9 kI saMkhyA mAtra se ye 9+9=18 jIvoM ke bhAvI kA kathana hai / jIvana varNana yA paricaya sabhI kA nahIM milatA hai / kucha kA varNana anyAnya zAstroM meM milatA haiM / TIkAkAra ke samaya bhI unake jIvana varNana kI paraMparA prApta nahIM thii| zAstralekhana ke 600 varSa bAda TIkAkAra hue the| nibaMdha-84 Agama zAstroM ke dasa-dasa adhyayana 'dasa kI saMkhyA ko AdhAra banAkara jinazAstroM meM 10 adhyayana hai una zAstroM kA yahA~ nAma nirdeza kiyA gayA hai sAtha hI una sabhI (dasoM hI) zAstroM ke adhyayanoM ke nAma bhI darzAye gaye haiM / ve zAstra isa prakAra hai- (1) karmavipAka dazA- isa zabda se duHkhavipAka sUtra kA kathana kiyA gayA hai |sukhvipaak ke adhyayanoM kA kathana yahA~ koI bhI kAraNa se nahIM hai| kyoM ki dasa adhyayana vAle dasa hI zAstra yahA~ dasa kI saMkhyA ke anurupa kahe gaye haiM / ata: dasa adhyayana vAle anya dazavaikAlika, sukhavipAka sUtra vagairaha zAstra bhI hote hI haiM / (2-5) Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA upAsaka, aMtagaDa, anuttaropapAtika, praznavyAkaraNa sUtra ye cAro aMgazAstra hai| (6) AcAradazA- yaha dazAzrutaskaMdha kA aparanAma hai| (7) baMdhadazA (8) dogiddhidazA (9) dIrghadazA (10) saMkSepika dshaa| adhyayanoM ke nAma :- dazoM zAstroM ke dasa-dasa adhyayanoM ke nAma sUtra-103 se 112 taka meM spaSTa hai / jisameM- (1) upAsakadazA sUtra (2) dazAzruta skaMdha ke nAma vivAda rahita Aja bhI upalabdha hai / (3) duHkhavipAka sUtra ke nAmoM meM se aMtima tIna nAmoM meM bhinnatA hai, yaha bhinnatA aneka nAmoM ke kAraNa yA adhyayana ke nAmakaraNa ke Azaya kI bhinnatA se hai, aisA vyAkhyAkAroM ne spaSTa kiyA hai / (4) aMtagaDa sUtra ke dasa nAma pUrNataH anya hI hai / usakA kAraNa ajJAta hai / (5) anuttaropapAtika sUtra-isameM 2-3 nAma meM sAmyatA hai, zeSa nAma anya hai| vartamAna meM upalabdha isa zAstra meM tIna varga hai / pahale, tIsare varga meM dasa-dasa adhyayana hai, dUsare varga meM 13 adhyayana hai, kula 33 adhyayana hai, jaba ki prastuta prakaraNa meM mAtra 10 adhyayanoM ke nAma haiM aura varga vibhAga kA kathana nahIM hai / isa vibhinnatA kA kAraNa bhI ajJAta hai / (6) praznavyAkaraNa sUtra ke dasa nAma jo likhe hai, ve saMpUrNata: anya hai, vartamAna meM 5 Azrava, 5 saMvara sthAna rUpa adhyayana nAma hai aura nAma ke anurUpa 5 pApa aura 5 mahAvratoM kA varNana hai / prastuta sUtra kathita 10 adhyayana nAma vAlA praznavyAkaraNa sUtra devardhigaNi'kSamAzramaNa ke samaya taka upalabdha rahA hogaa| bAda meM vidyAoM ke kAraNa isa zAstra ke maulika adhyayanoM ko haTAkara naye 10 adhyAya rakhe gaye haiM aisA upalabdha Agama se itihAsa ciMtakoM kA mArgadarzana milatA hai| ye dasa adhyayana ke nAma jo yahA~ hai ve naMdI meM tathA samavAyA~ga sUtra meM bhI milate haiM / ata: vartamAna meM upalabdha praznavyAkaraNa sUtra saMpUrNa nayA hai, jise pUrvadharoM ne milakara nirNita kiyA hai aisI paraMparA mAnya hai / pUrva meM rahe praznavyAkaraNa ke vidyAoM sivAya ke viSayoM ke saMkalana se do zAstra bane haiM- (1) uttarAdhyayana sUtra (2) RSibhASita sUtra / ina donoM sUtroM ke nAma naMdI sUtra meM milate haiM / RSibhASita sUtra bhI prakAzita upalabdha hotA hai / jisameM 45 upadezI adhyayana haiM / uttarAdhyayana meM 36 upadezI adhyayana haiM / kisI kAraNavaza yA anupalabdhi ke kAraNa RSibhASita sUtra ko Agama: 168 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA saMkhyA 32 yA 45 meM nahIM svIkArA gayA hai / (7-10) ye cAra sUtroM ke nAma anya kisI zAstra meM nahIM hai / naMdIsUtra meM dasaveM sAMkSepika dazA sUtra ke dasa adhyayanoM ke nAma dasa svataMtra zAstra ke nAma se Aja bhI milate haiN| usI prakAra upAMgasUtra nAmaka zAstra ke 5 vargoM ke nAma bhI 5 zAstra rUpa meM naMdI meM milate hai, naMdI kI koI prato meM 6 varga ke nAma se 6 zAstra nAma bhI milate haiN| tAtparya yaha hai ki prastuta meM kathita sAtavA~ AThavA~ navavA~ tIna zAstra naMdI sUtra meM nahIM hai, dazaveM sUtra ke 10 adhyayanoM ke nAma naMdI meM hai, zAstra kA nAma nahIM hai / sAtaveM baMdhadazA zAstra ke sAtaveM AThaveM adhyayana kA nAma bhAvanA aura vimukti hai / ve donoM adhyayana lekhanakAla meM yA usake pUrva meM kabhI bhI AcArAMga ke aMtima adhyayana rUpa meM rakha diye gaye haiN| jo Aja bhI AcArAMga sUtra meM upalabdha hai| isa prakAra yahA~ varNita ye daza zAstra aura unake adhyayanoM ke nAmoM kI gahana vicAraNA se yaha phalita hotA hai ki zAstra lekhana samaya meM pUrvadharoM kI pArasparika vicAraNA se, yogya saMzodhana-saMpAdana bhI adhikAra pUrvaka kiyA gayA hai / kucha zAstra vicchinna bhI hue haiM aura kucha ke nAmoM meM matibhrama aura liMpidoSa bhI huA hai| nibaMdha-85 - 10 accheroM kA spaSTIkaraNa / loka svabhAva se jo kRtya prAyaH nahIM hone yogya hote hai ve anaMta kAla se kabhI kadAcit ho jAya, unheM acchere kahA gayA hai / loka vyavahAra meM bhI kabhI anahonI ghaTanAe~ bana jAtI hai unheM AzcaryakArI ghaTanA kahA jAtA hai| prastuta adhyayana meM bhI anaMtakAla se kabhI-kadApi hone vAlI anahonI ghaTanA-banAva ko Azcarya-acchere ke nAma se kahA gayA hai aura yahA~ 10 kI saMkhyA ke prAsaMgika aise 10 accheroM kA nirUpaNa saMkSipta zabdoM meM kiyA gayA hai| una ghaTanAoM kA vistRta spaSTIkaraNa vyAkhyAkAroM ne saMkalita saMpAdita kiyA hai / jinakA bhAvArtha isa prakAra hai(1) upasarga- sAmAnyatayA puNyazAlI kevalI tIrthaMkaroM ko upasarga | 169/ Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA . nahIM Ate haiM tathApi bhagavAna mahAvIra svAmI ko 14 varSa kI kevalI paryAya hone para bhI gauzAlaka dvArA upasarga huA thA / jo pUrva prazna-10 meM darzAyI gaI dasavIM AzAtanA aura usake pariNAma rUpa banAva banA thA |jisse gauzAlaka svayaM apanI hI pheMkI gaI lezyA ke punaH apane zarIra meM praveza karane para sAtaveM dina mara gayA thA aura tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra svAmI 6 mahIne taka usa lezyA kI jhApaTa se tanika rugNa bane rahe the| 6 mahIne bAda svastha hokara phira sADe paMdraha varSa vicaraNa kiyA thaa| usa vistRta ghaTanA kA varNana bhagavatI sUtra, zataka-15 meM hai| (2) garbhaharaNabhagavAna mahAvIra dasaveM devaloka se AyuSya pUrNa kara devAnaMdA brAhmaNI ke garbha meM Aye the| vahA~ 82 rAtri vyatIta hone ke bAda 83 veM dina hariNegameSI deva ne vahA~ se bhagavAna kA saMharaNa karake trizalA kSatriyANI ke garbha meM rakhA thaa| yaha kathana AcArAMga sUtra ke bhAvanA adhyayana meM hai / (3) strI tIrthaMkara- unnIsaveM tIrthaMkara mallinAtha bhagavAna strIzarIra meM the / mallibhagavatI kA vistRta jIvana varNana zrI jJAtAsUtra ke AThaveM adhyayana meM upalabdha hai| zAstra ke isa spaSTa varNana ko bhI digaMbara jaina vidvAna asvIkAra karake mallinAtha bhagavAna ko puruSa mAnate haiM yaha unakI Agama saMbaMdhI upekSA hai| . (4) abhAvita pariSad- tIrthaMkara prabhu ke, pravacana meM koI bhI vratapratyAkhyAna yA dIkSA prasaMga avazya hotA hai kiMtu bhagavAna mahAvIra kI prathama dezanA-prathama pravacana meM mAtra deva hI pahuMce the aura deva koI vrata dhAraNa nahIM kara skte| ata: use abhAvita pariSad kahA gayA hai| (5) do vAsudevoM kA zaMkha dvArA milana yA kRSNa vAsudeva kA anya vAsudeva ke rAjya kI amarakaMkA nagarI meM jaanaa| yaha varNana jJAtAMsatra ke 16veM adhyayana meM vistAra se kiyA gayA hai| (6) caMdra-sUrya avataraNabhagavAna mahAvIra svAmI ke saMthAre kI acAnaka jJAta ho jAne se vyagratA ke kAraNa samyagdRSTi caMdra-sUrya donoM indra apane bhramaNazIla zAzvata vimAna sahita pRthvI para pahu~ca gaye the| sAmAnyatayA deva manuSyaloka meM Ane ke liye apane yAna-vimAna se yA vikurvita vimAna se Ate haiM kiMtu sUrya-caMdra donoM indra kArtika vadI amAsa ko eka sAtha AkAza meM [170 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA parikramA karate haeM bharatakSetra kI sImA ko upara se pAra karate hae bhagavAna mahAvIra ke saMthAre kI nagarI ke sIdha se nikala kara zAma ko Age bar3ha rahe the ki unake zarIra meM aMga sphuraNA hone se, avadhijJAna kA upayoga lagAne se, bhagavAna ke saMthAre kI jAnakArI hone para, atyaMta nikaTa meM hI hone se, vyagratA aura upayoga zUnyatA se, deva vidhi ko bhUlakara caMdra-sUrya donoM apane mUla vimAna sahita usa nagarI ke upara AkAza meM vimAna ko rokakara, svayaM donoM apane apane vimAna se utara kara bhagavAna ke samavasaraNa meM upasthita hue the| saMdhyA kA samaya thA kucha samaya bhagavAna kI paryupAsanA kI, parSadA meM baiThe, pravacana sunA aura punaH vimAnoM ko lekara yathAsthAna pahu~cakara punaH pUrvavat parikramA meM calane lage / nagarI se jAne ke samaya usa kSetra kA sUryAsta samaya ho cukA thaa| vimAnoM kA nagarI meM upara hI sthita rahane se dina jaisA banA rahA aura cale jAne para acAnaka zIghra amAvaza kI rAtri kA saMdhyA samaya prAraMbha ho gayA thaa| usa samaya mRgAvatI AryA bhI apane sAdhvI samUha ke sAtha samavasaraNa meM thii| sUrya vimAna ke vahA~ hone se sUryAsta kA jJAna nahIM ho skaa| acAnaka saMdhyA samaya huA jAnakara mRgAvatIjI AryA zIghra vahA~ se nikalakara apane upAzraya meM caMdanA AryA ke sAnidhya meM pahu~ca gaI thii| derI se Ane ke kAraNa upAlaMbha bhI sunanA par3A thaa| usI upAlaMbha aura bhUla kI vicAraNA meM rAtri ke samaya sabhI ke nidrAdhIna ho jAne para bhI mRgAvatI dharma jAgaraNA karatI rahI thii| usI jAgaraNA meM amAvaza kI aMdherI rAtri meM use kevalajJAna utpanna ho gayA thaa| caMdanA AryA ke pAsa se sarpa ko jAte hue jJAna se dekhA aura unakA hAtha sarpa ke calane ke rAste meM hone se mRgAvatI ne hAtha uThAkara ThIka se rakha diyA, sAMpa calA gayA kiMtu caMdanA AryA kI nidrA bhaMga ho gaI, vaha uTha gaI; hAtha uThAne kA kAraNa pUchA / mRgAvatI ke satya uttara-pratyuttara se mAluma paDA ki ise kevalajJAna ho gayA hai, taba caMdanA AryA ko bhI zubha adhyavazAyoM se kramazaH Age bar3hate hue kevalajJAna utpanna ho gyaa| usI rAtri meM aMtima prahara ke aMtima vibhAga meM bhagavAna mahAvIra svAmI nirvANa padhAre aura gautama svAmI ko bhI usI dina kevalajJAna kevala-darzana utpanna huaa| kArtika sudI ekama ke dina 64 hI indra apane deva devI samUha ke sAtha [171] Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA . aaye| bhagavAna ke pArthiva deha kA aMtima saMskAra, dAha saMskAra, nirvANa mahotsava manAkara cale gaye / uparokta samasta varNana vyAkhyA graMthoM, itihAsa graMthoM meM anya anya taraha se milatA hai| una sabhI kA pariprekSaNa kara saMkSipta sAra rUpa meM yahA~ sUcita kiyA hai| (7) harivaMzakulotpatti- sAmAnyatayA yugalika manuSyoM kI vaMza paraMparA, vaMza vistAra nahIM hotA hai| hama do aura hamAre do kI vyavasthA hI calatI hai arthAt pratyeka yugalika ke umra ke 6 mahInA zeSa rahane para do saMtAna putra-putrI hote haiM aura ve hI baDe hone para pati-patni rUpa vyavahAra karate haiM / phira ve bhI do saMtAna ko janma dekara 6 mahIne bAda mara jAte haiM / isa prakAra vaMza-vistAra nahIM hokara do kI paraMparA hI calatI hai| eka bAra harivarSa kSetra ke hari-hariNI nAmaka yugalika ko eka vairI deva ne uThAkara bharata kSetra meM caMpAnagarI meM rakha diyA aura unhe rAjA-rANI banAne kI. vyavasthA karake calA gyaa| phira usa rAjA ke aneka saMtati paraMparA clii| usakA vaMzaharivaMza rUpa meM vikhyAta huaa| deva ne pUrvabhava ke vaira ke phalasvarUpa yugalika ko du:khI karane ke liye yaha tarIkA apanAyA thaa| kyoM ki yugalika kSetra svabhAva se vahA~ use duHkha nahIM pahu~cAyA jA sakatA thA aura vahA~ se marakara bhI vaha yugalika manuSya deva banegA to apane se baDA deva banane se use vahA~ bhI duHkha nahIM pahu~cA skuuNgaa| aisA jAnakara zatru deva ne yukti nikAlI aura zarIra kI avagAhanA choTI karake bharata kSetra meM lAkara rAjA banA diyA aura madya-mAMsAhArI bhI banA diyA, jisase vaha rAjA marakara naraka meM gyaa| isa prakAra deva ne apanA vaira pUrNa kiyaa| kiMtu loka meM yaha anahonI ghaTanA bana gaI ki yugalika kA isa prakAra parivartana huA, harivaMza paraMparA clii| yaha samasta varNana bhI vyAkhyAgraMthoM meM milatA hai / (8) camara utpAta- camarendra ne deva rUpa janma dhAraNa karate hI zakredra ke sAtha dveSabhAva rakhakara akelA hI unakA apamAna karane ke liye pahale devaloka meM pahu~ca gyaa| usake sAmAnika devo ne manA bhI kiyA kiMtu vaha janmate hI apanI Rddhi ke garva meM naze meM cUra ho gayA aura bhagavAna mahAvIra svAmI kA zaraNa lekara gyaa| kiMtu zakraMdra ke bala ke sAmane hAra khAkara vApisa AnA pdd'aa| isa prakAra camareMdra ne prathama devaloka meM jAne | 172 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA ke liye mahAna utpAta kiyA thaa| 1 lAkha yojana kA rAkSasI rUpa banAyA thaa| isa ghaTanA ko yahA~ sUtra meM camarotpAta kahA gayA hai| isakA vistRta varNana bhagavatI sUtra zataka-3 meM hai| yaha bhI anahonI ghaTanA huI thI isaliye yahA~ 10 Azcarya meM ise kahA gayA hai| (9) eka samaya meM utkRSTa avagAhanA 500 dhanuSa vAloM kA eka sAtha 108 siddha honA- bhagavAna RSabhadeva ke nirvANa ke samaya yaha ghaTanA banI thii| bharata-airAvata donoM kSetra ke tIrthaMkara, bharata-bAhubalI ko choDakara zeSa 98 bhAI tathA RSabhadeva bhagavAna ke 8 pautra ye kula 2+98+8=108 eka sUkSma samaya meM sAtha meM mokSa padhAre / ina sabhI kI avagAhanA sarIkhI thI, umra hInAdhika thI jo eka sAtha samApta ho gaI thii| yaha gaNita bhI paraMparA se prApta hai| sAmAnyatayA 500 dhanuSa kI avagAhanA vAle eka samaya meM utkRSTa 2 hI siddha ho sakate haiN| (10) asaMyamI pUjA- navaveM tIrthaMkara se lekara paMdrahaveM tIrthaMkara ke zAsana meM tIrtha kA viccheda huA arthAt unake zAsana kAla meM sAdhusAdhvI kI paraMparA.avicchinna nahIM calI, bIca-bIca meM vicchinna huI thii| yoM kula sAta tIrthaMkaroM ke zAsana meM sAdhu-sAdhvI ke abhAva meM asaMyatiyoM dvArA dharma calAyA gyaa| taba una asaMyatiyoM ko saMyatI jaisA mAna-sanmAna pUjA-pratiSThA kA vyavahAra prApta huA thaa| sAmAnya rUpa se hamezA 24 tIrthaMkaroM kA zAsana avicchinna rUpa se calatA hai| isa avasarpiNI meM hI zAsana viccheda kI ghaTanAe~ banI thii| isI ke aMtargata bhagavAna mahAvIra ke zAsana meM bhI madhyakAla meM asaMyatI pUjA kA mAhola aneka varSoM taka rahA thA / usake liye kahA jAtA hai ki kalpasUtra anusAra bhagavAna ke nirvANa samaya meM bhagavAna ke janma nakSatra para bhasmarAzi nAmaka graha kA saMyoga thA, jisake prabhAva se do hajAra varSa paryaMta bhagavAna kA zAsana avanatovanata claa| phira do hajAra varSa bAda punaH unnatonnata dharmazAsana pravahamAna huA thA / isa apekSA se dasaveM acchere kA prabhAva bhagavAna ke zAsana meM bhI kucha samaya rahA aisA svIkAra kiyA jA sakatA hai| kahA jAtA hai ki aisI anahonI ghaTanAe~ anaMtakAla meM kabhI avasarpiNI kAla meM ho jAtI hai| sadA sabhI avasarpiNI kAla meM nahIM / 173 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA hotI hai tathA jaba hove taba 10 hI hove aisA bhI niyama nahIM hai| evaM ina 10 meM se hI hove vaisA bhI niyama nahIM hai, anya bhI koI naI ghaTanAe~ bhI ho jAtI hai / ina ghaTanAoM saMbaMdhI nirUpaNa meM vaktAoM ke samajhabhrama se kucha-kucha bhinnatAe~ prApta hotI hai| vaise to kathAnakoM meM vaktA kI vaktavyazailI se aMtara honA svAbhAvika hai tathApi vidvAna pAThaka upara nirdiSTa Agama sthaloM ko dhyAna se paDhakara sahI tattva samajhane kA prayatna kreNge| jina ghaTanAoM ke liye Agama pramANa nahIM hokara vyAkhyA graMthoM kA AdhAra hai unake liye vyAkhyAkAroM Adi ke kathanazailI se yahA~ bhinnatAe~ najara Ave to vidvAna pAThaka apanI tarka buddhi se sahI Azaya samajhane kA prayatna kareMge evaM satya nirNaya karane meM apanI svataMtratA smjheNge| kyoMki Agama pramANa ke abhAva meM chadmastha jijJAsuoM ko apane buddhi evaM kSayopazama anusAra hI samajhanA avazeSa nyAya se yathocita hotA. hai| jisa viSaya meM Agama adhyayana spaSTa hove vahA~ paraMparA kA yA apanI tarkabuddhi kA Agraha nahIM rakhakara.Agama adhyayana anusAra hI samajhanA, svIkAranA caahiye| nibaMdha-86 nakSatra saMyoga meM jJAna vRddhi prastuta sthAna ke 156 veM sUtra meM zAstrakAra ne nirUpaNa kiyA hai ki 10 nakSatra jJAna kI vRddhi karane vAle hote haiN| nakSatra 28 haiM, unakI bhramaNagati caMdra se kucha adhika hai / ataH kramazaH eka-eka nakSatra caMdra kI sIdha meM sAtha meM bhramaNa karate hue Age nikala jAte haiM / yo eka mahIne meM sabhI nakSatra caMdra ke sAtha yoga karake use pAra kara jAte haiM / dUsare mahIne meM punaH kramaza: sabhI kA vahI krama calatA hai| jisa dina AkAza meM jo nakSatra caMdra ke sAtha gamana karatA hai vaha laukika paMcAMga meM batAyA hotA hai| - kaI loga negeTIva poiMTa se calate hue apane ko hoziyAra aura dharmajJa samajhate haiN| kiMtu jainAgama adhikatama pojiTIva poiMTa vAle haiN| ve bhUtapreta bhI mAnate hai, unake dvArA mAnava ko upadrava honA bhI svIkArate haiN| telA karake deva ko bulAyA jAnA bhI svIkArate haiN| Agama sAMpa, | 174 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA bicchu ke DaMka ke samAdhAna ke liye jhADA-phUMkanA bhI svIkArate haiM / maMtra-taMtra, vazIkaraNa Adi bhI jagata meM honA jainAgama mAnate haiM / nimitta jJAna kA bhI apane sthAna para mahattva hotA hI hai| Agama unakA bhI astitva svIkArate haiM / sUyagaDAMga sUtra meM kahA gayA hai ki kaI nimittajJAna ke kathana satya bhI hote haiM aura kisI kA nimittajJAna viparIta bhI nikala jAtA hai| ata: muni isa nimitta jJAna meM na paDe kyoM ki use to adhyAtma sAdhanA hI karanA hotA hai / AgamoM meM jyotiSa zAstra ko bhI sthAna prApta hai / bhagavAna mahAvIra ke janma nakSatra para bhasmagraha saMyoga se 2000 varSa taka jinazAsana para asara huA thA aura usa saMyoga ke haTane para lokAzAha dvArA punaH satya AcAra ujAgara huA thaa| isI kAraNaM prastuta sUtra meM kahA gayA hai ki dasa nakSatroM ke caMdra saMyoga ke dina prAraMbha kiyA gayA zAstra-adhyanana zreSTha-saphala rahatA hai / jJAna ke vRddhikAraka nakSatra isa prakAra hai- (1) mRgazIrSa (2) ArdrA (3) puSya (4) pUrvASADhA (5) pUrvAbhAdrapada (6) pUrvAphAlgunI (7) mUla (8) azlezA (9) hasta (10) citrA / Agama nirdeza anusAra nayA adhyayana ina nakSatra yoga ke samaya prAraMbha karanA cAhiye / nimitta kA apanA mahattva hai, phira bhI puruSArtha evaM karma kSayopazama Adi anekAMtika svIkRti bhI Avazyaka hai| nibaMdha-87 10 mithyAtva aura samakita ke AgAra ... dasa mithyAtva- jIva ko ajIva samajhe, ajIva ko jIva samajhe, isI taraha dharma-adharma, sAdhu-asAdhu, mokSamArga-saMsAramArga, siddha-asiddha ke viSaya meM viparIta samajha mithyAtva hai / phoTo tasavIra, mUrti Adi nirjIva padArthoM ko kula paraMparA se dhUpa-dIpa, pUjA-bhakti karanA yaha mithyA pravRti hai, isakA gRhastha zrAvaka ko AgAra hotA hai| ye pravRttiyA~ ajIva ko jIva mAnane rUpa mithyAtva kI preraka hone se tyAjya hai,kyoM ki sAvadhAnI ke abhAva meM ina pravRttiyoM meM dharma mAnane ke saMskAra praveza kara sakate haiM / ata: zrAvaka AgAra sevana lAcArI se kare to | 175/ Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA uparokta 10 prakAra kI mithyA samajha se dUra rahe / kula paraMparA ke ina kAryoM ko karate hue phoTo, mUrti ko jIva nahIM samajhe, ajIva samajhe; dhUpa-dIpa ko dharma pravRtti nahIM samajhe, adharma pravRtti samajhe / tAtparya yaha hai ki AgAroM kA sevana bhI kamajorI hai aisA mAnanA caahiye| viziSTa darje ke sAdhaka kamajorI haTAkara AgAroM kA bhI tyAga karate haiM, ve zreSTha zrAvaka hote haiM / kiMtu ve AgAra sevana karane vAlo kI niMdA yA tiraskAra kare to vaha unakI ayogyatA hai / nibaMdha-88 sAta bhaya kA vizleSaNa Avazyaka sUtra, uttarAdhyayana sUtra tathA prastuta sAtaveM samavAya meM sAta bhaya sthAna kahe haiM(1) ihaloka bhaya- manuSyako cora, DAkU aura udaMDa manuSyoM kA tathA aneka svArthI, kapaTI aura anArya, krUra logoM kA bhaya hotA hai / (2) paraloka bhaya- mAnava ko sarpa, bicchu, zera, cItA Adi hiMsaka pazu-pakSiyoM kA, bhUta, preta Adi devoM kA bhaya rahatA hai| (3) AdAna bhaya- jamIna, jAyadAda, dhana, saMpatti, kuTuMba, parivAra Adi apane parigraha saMgraha kI surakSA kA bhaya rahatA hai| (4) akasmAt bhaya- duSkAla, ativRSTi, jalapralaya, anAvRSTi, bhUkaMpa, eksIDeMTa kA,girane paDane kA tathA anadhArI Apatti roga-mahAroga kA bhaya / (5) AjIvikA bhaya- vyApAra-naukarI, Avaka-inkama kA, khAnapAna Adi jIvana nirvAha kA bhaya hotA hai| (6) maraNa bhaya- marane kA bhaya, indriya kSINatA, zakti kSINatA kA bhaya sabhI prANiyoM ko rahatA hai| (7) azlAghA bhaya- apayaza, akIrti kA bhaya / mAnavako mAna-sanmAna, yaza-kIrti kI abhilASA banI rahatI hai| usI kAraNa apayaza. badanAmI, niMdA se vaha ghabarAtA rahatA hai| zAstra meM saMyama ko abhaya kahA hai| saMyama kI ArAdhanA meM datta 176 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA citta sAdhaka ko kahIM bhaya rahatA nahIM hai| vaha sadA sarvadA sarvatra nirbhaya banA rahatA hai evaM saMsAra ke samasta choTe baDe prANiyoM ko bhI vaha abhayadAna dekara apane se nirbhaya banA detA hai / mana, vacana yA kAyA se kisI bhI jIva ko saMtrasta-bhayabhIta nahIM karatA hai| nibaMdha-89 dasa yatidharma Adi vizleSaNa dasa yati dharma- yati, muni, zramaNa, bhikSu, sAdhu ye ekArthaka zabda hai| yahA~ yati zabdaprayoga se zramaNoM ke 10 mukhya dharma-mukhya guNa dhAraNa karane yogya darzAye haiM(1) khaMti-muni sahanazIla banakara apAra kSamAbhAva dhAraNa kare; svapara ke karmodaya svabhAva kI vicAraNA ko sadA upasthita rkhe| kisI ke koI bhI azubha vyavahAra kI kaSAya bhAvoM meM samIkSA na kare, upekSA bhAvoM se apanI samatA meM lIna rahe / mana, vacana, kAyA tInoM ko samatA meM saMtulita rkhe| viSamatA ke bhAvoM ko, vyavahAroM ko, utpanna nahIM hone deve, utpanna hone lage to tatkAla jJAnAMkazase vairAgyavAsita aMtaHkaraNa kI vicAraNA pUrvaka usa viSamatA ko viphala banA deve / (2) mutti-nirlobhtaa| muni parigraha kA sarvathA tyAgI hI hotA hai, use saMyama ke ati Avazyaka maryAdita upakaraNa evaM zarIra nirvAhArtha alpa AhAra, vastra-pAtra grahaNa karanA hotA hai| makAna saMstAraka alpa kAlIna grahaNa karake choDa denA hotA hai / samaya prabhAva se rakhI jAne vAlI adhyayana sAmagrI bhI vihAra meM bhAravRddhi na ho utanI hI sImita rakhanA hotA hai / ataH muni alpecchA, alpa AkAMkSA vAlA banakara lobha-lAlaca se mukta rahe, icchAoM ko sImita rakhakara dravyabhAva se niSparigrahI banA rahe / (3) ajjave- Arjava, saralatA / muni kA mana vacana kAyA saMbaMdhI samasta yoga vyavahAra saralatA, niSkapaTatA se yukta honA cAhiye / muni ke aMdara-bAhara aura kathanI-karaNI saralatA se otaprota hone cAhiye / mAyA, kapaTa, prapaMca, vakratA, dhUrtAI Adi saralatA kA nAza karane vAle avaguNoM se muni ko dUra rahanA cAhiye / (4) maddave- mArdava, namratA / muni jIvana meM vinaya-namratA guNa kA honA Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA atyaMta Avazyaka hai| zAstra meM vinaya ko saba guNoM kA mUla kahA gayA haiM / vinaya guNa se saMpanna vyakti samasta guNoM ko hA~sila kara sakatA hai| vinaya-namratA ke vikAsa ke liye jIvana meM se mAna kaSAya,ahaMbhAva, ghamaMDabhAvoM ko tathA jAti, kula, tapa yA jJAna ke mada ko choDanA jarUrI hai aura usake liye sadA AtmA meM abhyAsa, jAgRti aura saMskAroM ko puSTa karate rahanA cAhiye / ahaMkAra vyakti kI namratA ko naSTa karane vAlA hai, ata: mArdavaguNa ko dhAraNa karane ke liye muni ko mAnakaSAya se hamezA dUra rahanA cAhiye / (5) lAghave- laghubhUta / muni saMsAra ke bhAra se to mukta ho gayA hotA hai| use cAhiye ki vaha saMyama jIvana meM bhI mAnasika vicAraNAoM e vaM kAyika pravRttiyoM se abhyAsapUrvaka mukta hotA jAya / anyatra lAghave ke sthAna para 'soe' zauca zabda hai, jisakA artha bhI yahI hai ki vicAroM se pavitra rahe, zuddha-nirmala bhAvoM meM rahe / isa taraha mAnasika bojha se aura karmabaMdha se muni halkA phUla sA laghubhUta rahe / (6) sacce- muni satyaniSTha rhe| pratyeka AcaraNa meM, vANI meM satyatA ImAnadArI ko dhAraNa kare / jhUTha-asatya kA sevana kadApi nahIM kare / hAsya, bhaya se bhI jhUTha na bole, jhUThe kartavya nahIM kare / hita, mita evaM maryAdita vacana bole / (7) saMyame- mahAvrata, samiti, gupti, indriya nigraha meM pUrNa sAvadhAna rahe / saMyama samAcArI kA samyak paripAlana kare / ' (8) tave- upavAsa Adi tathA vinaya, svAdhyAya Adi bAhya evaM AbhyaMtara sabhI prakAra ke tapa meM AtmA ko bhAvita kare / saMyama jIvana ke Avazyaka kArya, guru AjJA tathA sevA ke atirikta avazeSa samaya svAdhyAya-adhyayana meM vyatIta kare / deha dukkhaM mahAphala isa sUtra ko lakSya meM rakhakara zakya ho jitanA tyAga-tapa avazya baDhAte rahanA caahiye| kisI se upavAsa na bhI hotA ho to dhIre-dhIre abhyAsa se, vairAgya se, mAnasa saMskArita karane se tathA lagana dhagasa rakhane se kucha bhI duSkara nahIM samajhanA cAhiye / isa prakAra muni jIvana bAhya AbhyaMtara tapa yukta hove| (9) ciyAe- tyAga / isameM kaSAyoM kA tyAga, khAna pAna ke dravyoM kA tyAga, prApta AhArAdi meM se anya zramaNoM kA dAna-pradAna samarpaNa rUpa tyAga vagairaha kA samAveza hotA hai| saMkSepa meM dravyabhAva-UNodarI aura 1178 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA vyutsarga tapa meM vRddhi karanA, gaNa-samUha, upadhi kA tyAga karanA, saMyamI sahavartiyoM ke liye sadA udAratA rakhanA Adi guNoM kA isameM, tyAga meM samAveza hotA hai| isake sthAna para 'akiMcanatva' zabda ke dvArA bhI marchA yA saMgraha ke tyAga kA hI kathana hai / (10) baMbhaceravAse- saba tapoM meM uttama tapa brahmacarya hai / muni tIna karaNa tIna yoga se zuddha brahmacarya kA pAlana kare / usakI surakSA ke niyama rUpa navavADa yA dasa brahmacarya samAdhisthAna jo zAstra meM kahe gaye haiM unakA pUrNatayA dhyAna rakhe / tatsaMbaMdhI spaSTIkaraNa sthAnAMga sUtra sthAna-9, prazna-3 meM kiyA gayA haiM, unheM lakSya pUrvaka AtmazAta karake, brahmacarya guNa ko dhAraNa karanA caahiye| yati ke(muniyoM ke) ina guNoM kA dhAraNa karanA, pAlana karanA yaha muniyoM kA yatiyoM kA dharma hai, kartavya hai / ataH inheM 10 yati dharma kahA gayA hai| zramaNoM ke bAraha saMbhoga vyavahAra- svadharmI, samAna samAcArI, evaM eka gaNa ke zramaNoM meM paraspara bhojana vyavahAra kI pramukhatA vAle 12 vyavahAra hote haiM, unheM bAraha saMbhogavyavahAra kahA gayA hai| ve isa prakAra hai- (1) upadhi- vastra-pAtra Adi upayogI upakaraNoM kA paraspara AdAna pradAna / (2) zruta- zAstroM kI vAcanA denaa-lenaa| (3) bhaktapAna- paraspara AhAra-pAnI, auSadha-bheSaja kA AdAna pradAna / (4) aMjali- pragraharatnAdhika ke sAmane hAtha joDakara khaDe rahanA athavA sAmane milane para hAtha joDakara mastaka jhukAnA / (5) dAna- ziSya kA denA-lenA / (6) nimaMtraNa- zayyA-makAna, saMstAraka, upadhi, vastra-pAtra Adi kA nimaMtraNa karanA / (7) abhyutthAna- ratnAdhika zramaNa ke Ane para khaDe honA, Adara denA, sanmAna sUcaka zabda-Ao padhAro Adi bolnaa| (8) kRtikarmaaMjalikaraNa, Avartana, hAtha joDakara mastaka jhukAnA, evaM sUtroccAraNa pUrvaka vidhi sahita vaMdana karanA / (9) vaiyAvRtya- Avazyaka hone para paraspara zArIrika sevA-paricaryA karanA,bhikSAlAkara denA, vastra prakSAlana, mala-mUtra Adi pariSThApana rUpa vividha sevA-suzrUSA karanA evaM krvaanaa| -- (10) samavasaraNa- eka hI upAzraya meM nivAsa karanA / sAtha meM rahanA, baiThanA Adi pravRtti karanA / (11) sanniSadyA- eka hI Asana, pATa [179 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA Adi para baiThanA, baiThane ke liye paraspara Asana kA AdAna-pradAna krnaa| "(12) kathAprabaMdha- sAtha meM pravacana denA / sabhA meM eka sAtha baiThanA / eka hI gaccha ke sAdhuoM meM paraspara ye sabhI vyavahAra Avazyaka hote haiM / parihAra tapa, prAyazcitta vahana karane ke samaya tathA viziSTa abhigraha-pratyAkhyAna vAle zramaNa guru AjJA se ye aneka vyavahAra bhI paraspara nahIM karate haiM; vaha unakA viziSTa tapa rUpa AcAra hotA hai / ___eka gaccha ke zramaNa aura zramaNiyoM meM bhI paraspara ye 12.vyavahAra (pratipakSI liMga hone se) pUrNata: nahIM hote haiM / sAmAnyata: utsarga vidhi se kevala 6 vyavahAra hote haiM aura zeSa 6 vyavahAra pahalA, tIsarA, chaTThA, navavA~, dasavA~, gyArahavA~ apavAdika vizeSa paristhiti se hote haiM / samAja meM yA kSetra meM pratiSThita zramaNoM ke sAtha 11 vyavahAra (AhAra ko choDakara) aicchika vivekapUrvaka guru AjJA se ho sakate haiN| zraddhAhIna,svecchAcArI, jinazAsana kI hIlanA karane yA karAne vAle, zithila AcAra vAloM ke sAtha ye vyavahAra nahIM rakhe jAte / kiMtu mAnavocita sabhyatA kA vyavahAra kiyA jA sakatA hai| nibaMdha-90 satraha prakAra kA saMyama (1-5) pRthvIkAya Adi pA~ca sthAvara / (6-9) tIna vikalendriya aura paMcendriya ina 9 prakAra ke jIvoM kI mana vacana kAyA se hiMsA nahIM karanA, inakI yatanA krnaa| ina jIvoM ko kisI bhI prakAra se bAdhA-pIDA nahIM phuNcaanaa|| (10) ajIva- padArthoM kA upayoga yatanApUrvaka karanA, unako pheMkanA, girAnA, TakarAnA Adi rUpa se ayatanA nahIM karanA; yaha ajIvakAya saMyama kahalAtA hai| (11) prekSA- pratyeka vastu lene, rakhane meM pahale dekhanA, khAne pIne kI vastue~ bhI pahale dekhanA phira upayoga meM lenA, yaha prekSA saMyama hai| (12) upekSA saMyama- mitra-zatru, iSTa-aniSTa, rAga-dveSAtmaka saMyogoM meM taTastha bhAva, upekSA bhAva rakhanA, karmabaMdha kAraka adhyavasAya nahIM karake use 180 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA bhulA denA, dekhA anadekhA, sunA anasunA, jAnA anajAnA kara denA, yaha upekSA saMyama hai| (13)apahRtya saMyama-vastu kA grahaNa dhAraNa aura parityAga vivekapUrvaka karanA arthAt cauthI-pA~cavIM samiti kA samyag pAlana karanA, yaha apahRtya saMyama kahA gayA hai / (14) pramArjanA saMyama- pAtroM ko upayoga meM lete samaya unakA pratilekhana, pramArjana karanA, rAtri meM baiThanA, calanA, sonA ho taba bhUmi, Asana kA pramArjana karanA evaM koI bhI upakaraNa rAtri meM pU~jakara kAma meM lenA tathA sone ke samaya zarIra kA pramArjana karanA, yaha pramArjanA saMyama hai| (15-17) mana ko zubha rakhanA, azubha meM na jAne denA / vacana se hita-mita-asAvadya vacana bolanA yA alpabhASI honaa| kAyA kI pravRti yatanA se evaM vivekapUrvaka karanA, sAvadya evaM ayatanAkArI pravRtti nahIM krnaa| yaha mana saMyama vacana saMyama aura kAya saMyama hai / isa taraha yaha 17 prakAra kA saMyama hai / isake viparIta AcaraNa ko hI 17 prakAra kA asaMyama samajha lenA cAhiye / nibaMdha-91 sattAvIsa aNagAra guNa (1-14) pA~ca mahAvrata pAlana, pA~ca indriya nigraha, cAra kaSAya tyaag| (15-17) bhAvasatya, karaNasatya, yogasatya arthAt ina tInoM ko niSpApa asAvadha rkhnaa| (18-19) kSamAvaMta tathA vairAgyavaMta rahanA arthAt vairAgyabhAvoM ko sadA tAje rakhanA / (20-22) mana, vacana aura kAyA kA samyaka rUpa se avadhAraNa-upayoga krnaa|asmykmn vacana kAyA kA tyAga karanA / (23-25) jJAna, darzana, cAritra se saMpanna rahanA arthAt adhyayana, anubhava, abhyAsa se ratnatraya kA vikAsa karanA / (26) asAtA vedanA ko samyak sahana karanA, samabhAva rakhanA, viSamabhAva nahIM karanA / kaSTa ke samaya meM bhI prasanna rahanA, yaha vedanA sahanazIlatA guNa hai| (27) maraNa samaya meM bhI kaSTa Apatti meM paripUrNa sahanazIla.rahanA, vaha mAraNAMtika vedanA sahanazIlatA guNa hai arthAt mAraNAMtika kaSTa | 181J Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA Ane para ghabarAnA nahIM kiMtu sAvadhAnI pUrvaka AjIvana anazana-saMthArA dhAraNa karanA / ina guNoM ko dhAraNa-avadhAraNa karane vAlA aNagAra apane saMyama kI suMdara ArAdhanA kara sakatA hai / nibaMdha-92 battIsa yoga saMgraha sAdhaka ke abhyAsa aura vikAsa karane yogya AcaraNa, Adarza kartavya battIsaveM samavAyAMga meM kahe gaye hai, yathA- (1) AlocanAapane pramAda kA guru Adi ke samakSa nivedana kara prAyazcitta grahaNa krnaa| (2) nirapalApa- anyake AlocitapramAda kA aprkttiikrnn| (3) ApatkAla meM dRDhadharmatA- dRDhadharmI bane rhnaa| (4) anizritopadhAnadUsaroM kI sahAyatA lie binA tapasyA krnaa| (5) zikSA- sUtrArtha kA paThana-pAThana tathA kriyA kA AcaraNa / (6) niSpratikarmatA- zarIra kI sAra-saMbhAla yA cikitsA kA vrjn| (7) ajJAtatA-ajJAta rUpa meMtapa karanA, usakA pradarzana yA prakhyApana nahIM karanA athavA ajJAta kula kI gocarI karanA / (8) alobha- nirlobhatA kA abhyAsa karanA / (9) titikSA- kaSTa sahiSNutA kA aura parISaho para vijaya pAne kA abhyAsa krnaa| (10) Arjava- srltaa| sApha dila sarala honA / (11) zacipavitratA-satya,saMyama AdikA AcaraNa / (12) samyagdRSTi- samyagdarzana kI zuddhi / (13) samAdhi- svastha citta rahanA, citta kI prasannatA banAye rakhanA / (14) AcAropagata- AcAra kA samyag prakAra se pAlana krnaa| (15) vinayopagata- vinamra honA, abhimAna na krnaa| (16) dhRtimati- dhairyayukta buddhi rakhanA, dInatA nahIM karanA, dhairya rkhnaa| (17) saMvega- vairAgyavRddhi athavA mokSa kI abhilASA / (18) praNidhi- adhyavasAya kI ekAgratA, zarIra kI sthiratA rkhnaa| (19) suvidhi- sadanuSThAna kA abhyAsa / (20) saMvara- AzravoM kA nirodha / (21) AtmadoSopasaMhAra- apane doSoM kA upasaMharaNa, nisskaasn| (22) sarvakAma-viraktatA- sarva viSayoM se vimukhtaa| (23) pratyAkhyAna- mUlaguNa viSayaka tyAga athavA pApa tyAga / (24) tyAga- uttaraguNa viSayaka tyAga athavA niyamopaniyama bddhaanaa| [18 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA (25) vyutsarga- zarIra, bhaktapAna, upadhi tathA kaSAya kA visrjn| (26) apramAda- pramAda kA varjana, apramatta bhAva kA abhyAsa / (27) lavAlava- samAcArI ke pAlana meM satata jAgarUka rahanA / (28) dhyAnasaMvarayoga- dhyAna, saMvara, akriyatA kI vRddhi karanA / (29) mAraNAMtika udaya- mAraNAMtika vedanA meM kSubdha na honA,zAMta aura prasanna rahanA / (30) saMgaparijJA-Asakti kA tyaag| zarIra, upakaraNa, ziSyAdi meM anAsakta bhAva kA abhyAsa / (31) prAyazcittakaraNa- doSoM kI vizuddhi karanA, vizuddhi meM liyehue prAyazcittakAanuSThAna krnaa| (32)mAraNAMtika ArAdhanA- mRtyukAla meM ArAdhanA karanA / saMlekhanA saMthArA karane ke saMskAroM ko dRDha krnaa| nibaMdha-93 28 AcAra kalpa isa zabda ke vividha artha haiM- (1) AcAra saMbaMdhI vizeSa kalpa arthAt niyama, upaniyama, maryAdAoM kA varNana karane vAlA zAstra'AcArAMga sUtra' / (2) AcAra aura prAyazcitta kA kathana karane vAlA 'nizItha adhyayana sahita AcArAMga sUtra' / (3) AcArAMga sUtra kA prakalpa arthAt nikAlakara alaga kiyA huA adhyayana vibhAga rUpa 'nizItha sUtra' / (4) AcAra arthAt saMyamAcaraNa meM lage doSoM kA prakalpa arthAt prAyazcitta viklp| ina cAra arthoM meM se prathama ke do artha se 28 AcAra prakalpa adhyayana rUpa hote hai- AcArAMga sUtra ke kramaza: 23 adhyayana+nizItha ke 5 adhyayana- laghu, gurumAsika, laghu, gurucaumAsika, AropaNA / athavA kramazaH 25 adhyayana+nizItha ke tIna adhyayanaM laghu, guru, aaropnnaa| caturtha artha se 28 prakAra ke AropaNA prAyazcitta sthAna hai, yathA-(1) pA~ca dina kA prAyazcitta (2) dasa dina kA (3) paMdraha dina kA (4) bIsa dina kA (5) paccIsa dina kA (6) eka mAsa kA (7) eka mAsa pA~ca dina (8) eka mAsa dasa dina (9) eka mAsa 15 dina (10) eka mAsa bIsa dina (11) eka mAsa paccIsa dina (12) do mAsa (13) do mAsa pA~ca dina (14) do mAsa dasa dina (15) do mAsa paMdraha dina (16) do mAsa / 183 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA bIsa dina (17) do mAsa paccIsa dina (18) tIna mAsa (19) tIna mAsa pA~ca dina (20) tIna mAsa dasa dina (21) tIna mAsa paMdraha dina (22) tIna mAsa bIsa dina (23) tIna mAsa paccIsa dina (24) cAra mAsa / (25) laghu(alpatama) (26) gurU (mahattara) (27) saMpUrNa prAyazcitta AropaNA (28) kucha kama prAyazcitta AropaNA (riyAyata) yathA- eka mAsa kI 15 dina AropaNA aura do mAsa kI bIsa dina aaropnnaa| nibaMdha-94 17 prakAra ke maraNa zAstroM meM aneka jagaha vibhinna apekSA se maraNa ke prakAra kahe gaye haiM / yahA~ satrahaveM samavAya meM unheM milAkara apekSA se 17 prakAra ke maraNa kA eka sAtha kathana hai, yathA- (1) AvIci maraNapratikSaNa AyuSya karma dalika udaya meM Akara kSaya hote haiM yaha deza AyukSaya rUpa niraMtara maraNa hI AvIcimaraNa kahA gayA hai / (2) avadhi maraNa- kucha kAla ke liye marakara kAlAMtara se usI yoni meM punaH janma-maraNa karanA hai to use avadhi maraNa kahA gayA hai / (3) AtyaMtika maraNa- bhaviSya meM usa AyuSya ko kabhI prApta nahIM karane rUpa maraNa arthAt mokSaparyaMta jahA~ punaH janma-maraNa nahIM karanA hai to vaha AtyaMtika maraNa hai / (4) valaya maraNa- gale ko dabAkara yA moDakara marane yA mArane ko valaya maraNa kahate haiM / saMyama choDakara yA vratI jIvana kA tyAga kara avrata meM maraNa, yaha bhAvavalaya maraNa hai / (5) vazAta maraNa- koI vastu kI yA indriya viSaya kI Asakti ke kAraNa, usakI aprApti se du:khI hokara ArtadhyAna meM maranA / koI vyakti ke moha meM usake marane ke pIche du:khI hokara maranA, ye vazArta maraNa kahe gaye haiM / (6) aMtozalya maraNa- bhAlA, talavAra Adi zastra se maranA / athavA mAyA, nidAna, mithyAdarzana rUpa zalya yukta maranA yA vrata ke doSoM kI AlocanA prAyazcitta kiye binA maranA, ye sabhI aMtozalya maraNa kahe gaye haiN| (7) tadbhava maraNa- jo jaisA pazu yA mAnava rUpa meM hai, marakara vaisAhI bana jAya usI yoni- gati paryAya meM utpanna hove usa maraNa ko tadbhava maraNa kahA gayA hai / yaha maraNa / 184 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA nArakI devatA ke nahIM hotA hai / athavA isa bhava saMbaMdhI koI bhI icchA rakhakara kAzI karavata lekara maranA bhI tadbhavamaraNa hai / (8) bAla maraNa- samyag dRSTi yA mithyAdRSTi avratI kA maraNa (9) bAla paMDita maraNa- dezavirati zrAvaka avasthA kA, pA~caveM gaNasthAna kA maraNa / (10) paMDita maraNa- saMyama avasthA meM, chaTe yA usase Age ke saMyata guNasthAnoM meM maranA, vaha paMDita maraNa hai athavA saMlekhanA saMthArA AlocanA zuddhipUrvaka maraNa ko vyavahAra se, sAmAnya rUpa se paDita maraNa kahA jAtA hai| (11) chadmastha maraNa- kevalajJAna hue binA gyAraveM guNasthAna taka maranA / (12) kevalI maraNakevalajJAnI kA caudahaveM guNasthAna meM mrnaa| (13) vaihAyasa maraNagale meM phAMsA lagAkara maranA, phAMsI kI sajA se maranA vaihAyasa maraNa hai| (14) giddha spRSTa maraNa- jisake mRta zarIra ko giddha Adi pakSI khAve aisA maraNa athavA jIvita hI gIdha Adi pakSiyoM se yA siMha Adi pazuoM se khAyA jAkara maranA, giddha spRSTa maraNa hai / (15-17) bhaktapratyAkhyAna, iMginI maraNa evaM pAdapopagamana saMthArA, AjIvana anazana svIkAra kara maranA / ina tInoM kA varNana AcArAMga sUtra adhyayana-9 meM hai / isake atirikta AcArAMga evaM nizItha sUtra meM giripaDaNa, tarupaDaNa, agni- phaMdaNa, jalapraveza, viSabhakSaNa Adi dvArA bAla maraNoM kA kathana hai una sabhI kA yahA~ AThaveM bAlamaraNa meM samAveza kara lenA cAhiye / nibaMdha-95 siddhoM ke 31 guNa __ paraMparA meM siddhoM ke ATha guNa gine jAte hai paraMtu zAstroM meM aneka jagaha siddhoM ke 31 guNa kahe gaye haiN| pracalita ATha guNa- (1) anaMtajJAna (2) anaMtadarzana (3) anaMta sukha-avyAbAdha sukha (4) kSAyika samakita (5) akSaya sthiti(aTala avagAhanA) (6) amUrti (7) agurulaghu (8) anaMtavIrya / ye bhI zAstrAnusArI hai, AcAryoM dvArA ginAye gaye haiM / zAstrokta 31 guNa- (1-5) kSINa matijJAnAvaraNa Adi / (6-14) kSINa cakSudarzanAvaraNa Adi / (15-16) kSINa zAtA-azAtA |185 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA vedniiy| (17-18) kSINadarzana-cAritra mohanIya / (19-22) kSINa narakAyu Adi / (23-24) kSINa zubha-azubha nAma / (25-26) kSINa U~ca-nIca gotr| (27-31) kSINa dAnAMtarAya Adi; ina sabhI karmaprakRtiyoM se mukta honA, ye hI siddhoM ke guNa mAne gaye haiM , kahe gaye haiN| nibaMdha-96 saMvatsarI 50-70 dina kA vizleSaNa __ saMvatsarI ke liye Agama nizItha sUtra meM paryuSaMNA zabda kA prayoga kiyA gayA hai / saMvatsarI zabda vartamAna pracalita zabda hai / jisakA artha hai- pUre saMvatsara meM viziSTa dharma ArAdhanA kA eka dina, vaha saMvatsarI parva dina / isa parva dina ke liye nizItha sUtra uddezaka 19 meM viziSTa vidhAna hai jisake bhASyAdi prAcIna vyAkhyAo meM bhAdavA sudI paMcamI kA ullekha milatA hai, jisameM prAcIna sabhI vyAkhyAe~ eka mata hai| unameM adhika mAsa yA tithi ghaTa-vadha se paMcamI yA bhAdavA ke parivartana kI koI carcA-vivAda kI gaMdha mAtra bhI nahIM hai / prastuta sUtra ke 70 veM samavAya meM eka sUtra meM yaha nirUpaNa hai ki "zramaNa bhagavAna mahAvIra varSAkAla kA 1 mahInA 20 dina bItane para aura 70 dina zeSa rahane para varSAvAsa paryuSita karate the|" vicAraNA- bhagavAna mahAvIra ke 42 cAturmAsa kA varNana jo bhI prApta hotA hai usake anusAra unhoMne sabhI cAturmAsa cAra mahInoM ke hI kiye the| to bhI yahA~ bhagavAna ke nAma se jo kucha kahA gayA hai vaha saMdehapUrNa hai / kyoM ki isameM aneka praznacihna aMkita hote haiM, yathA- yaha viSaya sittaraveM samavAya meM hI kyoM kahA? bIsaveM yA pacAsaveMsamavAya meM kyoM nahIM kahA? cAturmAsa kA kathana hai yA paryuSaNa kA kathana hai ? vgairh..| vAstava meM kalpasUtra meM aisA eka pATha hai jo bahuta laMbA evaM tarka se asaMgata sA hai, usI kA yaha prathama vAkyAMza hai / kalpasUtra ke usa kalpita se pATha ko prAmANikatA kI chApa ke vAste usake eka aMza ko yahA~ aMgasUtra meM kabhI bhI kisI ne lagA diyA ho, aisI saMbhAvanA lagatI hai| ataH prastuta sUtra se saMvatsarI ke nirNaya kI kalpanA karanA sahI nahIM hai / isa sUtra ke nAma se 49-50 dina kI kalpanA karanA aura mUla meM / 186 - Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA spaSTa likhita 70 dina kI upekSA karanA bhI yogya nahIM hai / prazna- jaMbUdvIpaprajJapti sUtra meM 50 veM dina saMvatsarI karanA kahA hai ? uttara-usa sUtra meM saMvatsarI saMbaMdhI eka bhI vAkya nahIM hai / utsarpiNI kAla ke varNana meM prathama tIrthaMkara ke janma se hajAroM varSa pahale kucha mAMsAhArI mAnava vanaspatiyoM ko vikasita sulabha dekhakara paraspara milakara mAMsAhAra nahIM karane kI maryAdA bAMdheMge, aisA varNana hai| usa samaya prathama tIrthaMkara kA zAsana bhI cAlu nahIM huA hogA, sAdhu-sAdhvI bhI koI nahIM hoNge| taba saMvatsarI kA to vahA~ prasaMga bhI nahIM hai / to bhI loga Agraha meM paDI bAta ke liye z2yoM tyoM karake kucha bhI lagA dene kA zrama karate hai, kiMtu- "mila gayA cAbuka kA toDA, ghaTe phira lagAma aura ghoDA' vAlI kahAvata caritArtha karate haiM / ata: jaMbUdvIpa prajJapti kI bAtato uktakahAvatake samAna nAsamajhI kI hotI hai| zrAvaka-sAdhupana bhI nahIM hai to saMvatsarI kA vahA~ koI artha nahIM hai| sAra yaha hai ki saMvatsarI saMbaMdhI kucha spaSTa kathana nizItha sUtra ke unnIsaveM uddezaka meM hai aura usI kI vyAkhyA meM bhAdavA sudI paMcamI kahI hai| paraMparA bhI jisakI sAkSI hai tathA kAlakAcArya kI jo ghaTanA pracalita hai usameM unhoMne bhI rAjA ko apanI saMvatsarI manAne ke kathana meM bhAdavA sudI paMcamI kA hI nirUpaNa kiyA thaa| phira rAjA ke Agraha se eka dina pahale bhAdavA sudI cautha ko paristhitivaza rAjAjJA se usa rAjadhAnI ke cAturmAsa ke liye hI kI thii| yaha varNana bhI graMthoM meM hai| isase bhI bhAdavA sudI paMcamI kI prAcInatA evaM mahattA siddha hotI hai| isa ghaTanA meM bhI adhikamAsa saMbaMdhI yA tithi ghaTa-vadha saMbaMdhI yA pratikramaNa ke samaya ke ghaDI pala saMbaMdhI koI carcA vicAraNA nahIM hai| ata: laukika paMcAMga meM likhI bhAdavA sudI paMcamI (RSipaMcamI) tarkavinA svIkAra kara saMvatsarI parva manAnA zreyaskara hotA hai| Agama kAla se jisa nizcita tithi kA nAmollekha prApta ho rahA hai, usase anya koI bhI tithi ko arthAt pahale yA pIche) saMvatsarI karane para usa nizItha sUtra ke pATha se prAyazcitta AtA hai| phira bhale apane guru yA paraMparA ke nAma se yA bahumati ke nAma se koI kabhI bhI karake saccAI kA saMtoSa mAne to vaha spaSTa hI Agama bhAvoM kI upekSA aura AtmavaMcanA banatI hai| yaha siddhAMta kI bAta hai| 187 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA . sAmAnyatayA 'sohI ujjuya bhUyassa' zuddhi sarala AtmA kI hotI hai aura zuddhAtmA meM dharma TikatA hai, ata: carcAvivAda meM jo apanI pahu~ca nahIM ho to saralatA ke sAtha dharma bhAvoM kI evaM tyAga-tapa kI vRddhi karanA hI kalyANa kA mArga hai| ataH sAmAnya jana ke liye vivAda meM paDe binA zAMta-prazAMta bhAvoM se hRdaya kI pavitratA se saMvatsarI parva kI ArAdhanA karane meM saMyoga anusAra pravRtta rahanA caahiye| nibaMdha-97 vinaya vaiyAvacca ke 91 prakAra yahA~ 91 veM samavAya ma isa viSaya meM nirUpaNa kiyA gayA hai| jisameM 'para' arthAt anya ke liye sevA yA sukha rUpa jo karma-kartavya pAlana rUpa paDimA-viziSTa AcAra hai unheM 'para vaiyAvRtya karma pratijJA' isa vAkya se kahA gayA hai| inakI saMkhyA 91 kahI gaI hai| jisameM anya ke liye kiyA gayA sadvyavahAra, sanmAna, vinaya vyavahAra evaM sevA zuzrUSA kA samAveza hai, una 91 kI gaNanA isa prakAra haizuzrUSA vinaya ke 10 prakAra- (1) jJAna, darzana, cAritra yo ratnatraya kI apekSA ratnAdhika puruSoM kA sanmAna satkAra krnaa| (2) unake Ane para khaDe honA / (3) vastrAdi dekara sanmAna karanA / (4) Asana lAkara use baiThane ke lie kahanA / (5) Asana kA anupradAna karanA- unake Asana ko eka sthAna se dUsare sthAna para le jAnA / 6) kRtikarma karanA arthAt savidhi vaMdana karanA / (7) aMjali karanA / (8) gurujanoM ke Ane para unake sAmane jAkara svAgata karanA / (9) gurujanoM ke jAne para thoDA unake pIche clnaa| (10) ve baiThe usake bAda baiThanA / ye dasa prakAra ke zuzrUSA vinaya hai| mahApuruSoM ke vinaya saMbaMdhI 60 prakAra-(1) tIrthaMkara (2) kevalI prajJapta dharma (3) AcArya (4) upAdhyAya (5) sthavira (6) kula (7) gaNa (8) saMgha (9) sAMbhogika zramaNa (10) AcAravAna (11-12) viziSTa mati-zruta jJAnI (13) avadhijJAnI (14) manaHparyavajJAnI (15) kevala jJAnI / ina 15 mahApuruSoM ke liya 1. AzAtanA nahIM karanA 2. bhakti karanA 3. bahumAna karanA aura 4. varNavAda (guNagAna karanA) ye cAra 288 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA kartavya pAlana karane se 1544-60 bheda hote hai| aupacArika vinaya ke 7 prakAra- (1) abhyAsana- vaiyAvRtya yogya guru Adi ke pAsa baitthnaa| (2) chaMdAnuvartana- unake abhiprAya ke anusAra kArya karanA / (3) kRta pratikRti- prasanna AcArya mujhe sUtrajJAna deMge aise bhAva se unako AhArAdi denaa| (4) kArita nimittakaraNa- zAstra jJAna milane se zikSA denevAle kA vizeSa rUpa se vinaya karanA / (5) du:kha se pIDita janoM ko khojakara unake duHkhoM ko jAnanA / (6) deza kAla ko jAnakara unakI anukUla sevA karanA / (7) rogI ko usake svAsthya ke anukUla anumati-AjJA denaa| AcAryAdi kI sevA ke 14 prakAra-(1-5) pA~ca prakAra ke AcArya hote haiM, yathA- pravrAjanAcArya, upasthApanAcArya, uddezanAcArya, vAcanAcArya, dhrmaacaary| ina pA~ca ke sivAya (6-14) upAdhyAya, tapasvI, zaikSa, glAna, kula, gaNa, saMgha, sAdhu aura anya samanojJa susAdhu kI sevA karane se vaiyAvacca ke 14 bheda hote haiM / isa taraha kramazaH zuzrUSA-vinaya ke 10 bheda, tIrthaMkara Adi ke anAzAtanAdi ke 60 bheda, aupacArika vinaya ke 7 bheda aura AcArya Adi kI vaiyAvacca ke 14 bheda; ina sabhI ko milAne para(10+60+7 +14=91) ekAnaveM bheda hote haiM / nibaMdha-98 zAstroM ke prAraMbhika aMtima maMgalapAThoM kI vicAraNA . * aMga AgamoM kA nirIkSaNa karane se yaha spaSTa ho jAtA hai ki gaNadhara bhagavaMtoM ko Agama ke prAraMbha meM yA Agama ke Adi, aMta, madhya meM maMgala karane kI AvazyakatA nahIM hotI hai / tadanusAra prathama aMga AcArAMga sUtra ke prAraMbha meM bhI koI maMgala pATha nahIM hai aura na hI usameM Adi, madhya, aMta maMgala kI prathA rakhI hai / usI prakAra isa bhagavatI sUtra ke sivAya 10 hI aMgazAstroM meM sIdhA Agama viSaya hI prAraMbha ho jAtA hai| ataH anubhava siddha tathya hai ki yaha bhagavatI sUtra vizAla [189 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA ati vizAla zAstra hai, isakA lekhana nirvighna pUrNa hove usake liye yadA-kadA lekhana kAla meM zAstra lipikoM ne isa bhagavatI sUtra ke prAraMbha meM vividha maMgala sUtra, maMgala zabda lagAye haiM jo prAcIna TIkAkAra zrI abhayadeva sUri ke pUrva laga cuke the / kyoM ki unakI TIkA meM una maMgala sUtra pAThoM kI vivecanA huI hai| .. isa bhagavatI sUtra ke aMta meM bhI maMgala rUpa prazastI Adi hai ve bhI TIkAkAra ke sAmane rahI hai kiMtu vahA~ TIkAkAra ne una aMtima maMgala rUpa prazastiyoM ko lahiyoM kI hai aisA kahakara vyAkhyA nahIM kI hai paraMtu prAraMbha meM unheM yaha smRti yA AbhAsa nahIM huA isakA kAraNa chadmasthatA hai / prastuta Agama gaNadharakRta hai| unheM zAstra ko lipibaddha karanA hI nahIM thA to ve brAhmI lipi ko namaskAra kyoM kare ? vahIM para zrutadevatA ko bhI namaskAra kiyA gayA hai| vyAkhyA meM zrutadevatA gaNadharo . ko hI svIkArA gayA hai / to gaNadhara Agama kI racanA karane vAle haiM ve khuda ko namaskAra kyoM kareMge ? isa prakAra maMgalapATha lahiyoM ke rakhe hue siddha hote haiM / isIkAraNa ye maMgala pATha pratiyoM meM bhinna bhinna rUpa meM milate haiM / hastalikhita pratoM meM evaM prakAzita pratiyo meM ina maMgala pAThoM meM ekarUpatA nahIM hai / kaI pratiyoM me brAhmI lipi ko namaskAra rUpa eka pada hai / kinhI pratiyoM meM brAhmI lipi aura zruta ko namaskAra rUpa do pada haiM tathA kinhI pratoM meM tIsarA pada zruta devatA ko namaskAra rUpa hai / kinhI pratiyoM meM ye 1,2 yA tInoM pada namaskAra maMtra se pahale haiM phira namaskAra maMtra hai / kinhI pratoM meM paMca parameSTI namaskAra maMtra pahale hai bAda meM ye 1, 2 yA 3 maMgalapATha haiN| . isa prakAra kI vividhatA se bhI yaha spaSTa hotA hai ki zAstralekhana kartAoM ne apanI ruci anusAra ye Adi namaskAra pada likhakara phira . zAstra kA prAraMbha kiyA hai / isa vicAraNA ko dhyAna meM rakhate hue paMca parameSTI namaskAra .. ke pA~ca pada bhI isa zAstra ke prAraMbha meM jo upalabdha haiM ve bhI yahA~ .... gaNadhara kRta na hokara lekhanakAla ke hI siddha hote haiM / kyoM kiH .. [ 120 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA gaNadharoM ne namaskAra maMtra kI racanA Avazyaka sUtra meM pUrNa rUpa se do zlokoM meM karI hai jo Avazyaka sUtra kI prAcIna vyAkhyA-bhASya, niyukti meM svIkArA gayA hai aura TIkA prata meM Avazyaka sUtra ke prathama Avazyaka meM pUrA namaskAra maMtra prathama sUtra rUpa meM svIkAra kara usakI vyAkhyA kI hai tadanantara dUsarA pATha 'karemi bhaMte' svIkArA hai| vAstava meM gaNadhara prabhU Agama racanA Avazyaka sUtra se hI prAraMbha karate haiM arthAt Avazyaka sUtra kI aMgasUtroM se bhI prAthamikatA hai yaha bhI Agama pAThoM se suspaSTa hai / kyoM ki aNagAroM ke adhyayana varNana ke vAkya meM 'sAmAyika Adi (cha adhyAyamaya Avazyaka sUtra) sahita gyAraha aMgo kA adhyayana kiyA' aisA pATha AtA hai / isa prakAra gaNadhara bhagavaMto dvArA namaskAra maMtra ko Avazyaka sUtra ke prAraMbha meM rakhA hone se phira AcArAMga Adi kisI bhI sUtra meM unheM rakhanA Avazyaka nahIM hotA hai / bhagavatIsUtra ke pahale bhI cAra aMgazAstra hai, bhagavatI satra pA~cavA~ aMgasatra hai| prathama AcArAMga sUtra meM punaH namaskAra maMtra pUrA yA adhUrA(paMcaparameSTI namaskAra) rakhanA Avazyaka nahIM huA usake bAda ke (2) sUyagaDAMga (3) ThANAMga (4) samavAyAMga sUtra meM bhI namaskAra maMtra yA koI maMgala zabda nahIM rakhA, isI taraha chaThe Adi aMgasUtra jJAtA, upAsakadazA Adi meM bhI koI maMgala zabda yA namaskAra maMtra nahIM rakhA to isa akele bhagavatI sUtra ke prAraMbha meM gaNadharoM ko adharA namaskAra maMtra rakhane kA koI kAraNa nahIM ho sakatA / jisa taraha dUsare zataka se Age ke sabhI zataka gAthA se hI prAraMbha hote haiM vaise hI yaha prathama zataka bhI gaNadharoM ne gAthA se hI prAraMbha kiyA hai aisA svIkAranA nyAyapUrNa hotA hai / isI vicAraNA anusAra bhagavatI sUtra meM Aye madhya maMgala pada bhI (gozAlaka zataka Adi meM) gaNadhara kRta nahIM samajhakara lekhanakartA ke samajha lene cAhiye / sAra bhUta tAtparya yaha huA ki Avazyaka sUtra meM to namaskAra maMtra usa prathama adhyayana kA prathama sUtra pATha hI hai / jo do zlokamaya pUrNa pATha hai| anya AcArAMga Adi kisI bhI zAstra meM maMgala rUpa adhUre namaskAra maMtra kA eka zloka yA anya maMgala pada kucha bhI | 191] Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA gaNadhara kRta nahIM hai / maMgala rUpa meM lekhana kartAoM ke likhe hae vibhinna rUpa se pATha milate haiM / aise hI pravAha se kalpasatra ke prAraMbha meM namaskAra maMtra kI sthiti hai jo kalpasUtra kI purAnI koI prata meM milatA aura koI prata meM nahIM milatA hai / ata: namaskAra maMtra ke pA~ca pada arthAt adhUrA sUtra kisI bhI zAstra ke prAraMbha meM likhA honA lekhanakartAoM kI hI dena hai / . vAstava meM guNoM se yukta guNI AtmAe~ hI namaskaraNIya hotI hai / svataMtra guNa AdaraNIya AcaraNIya dhAraNIya hote haiM / aisA nahIM ki- "maiM kSamA ko vaMdana karatA hU~ , maiM vinaya ko namaskAra karatA hU~" aise namaskAra anupayukta hote haiM / isaliye lipi yA zruta, mokSa sAdhakoM ke liye namaskaraNIya nahIM ho sakate / zruta devatA zabda se gaNadhAraka gaNadhara prabha hone kA artha kiyA gayA hai| gaNadhara svayaM Agama racayitA . hai to ve svayaM ko vaMdana kyoM kareMge? isa prakAra zrutadevatA ke namaskAra kA pada bhI guNI ko namaskAra hote hue bhI svayaM ko namaskAra hone se yahA~ anupayukta hai| nibaMdha-99 dvAdazAMgI zAsvata-azAsvata vicAraNA tAttvika saiddhAMtika varNana kI dRSTi se dvAdazAMgI zAzvata hai| apane zAsana ke tIrthaMkara Adi ke nAma, stuti, guNakIrtana Adi yathAsthAna gaNadhara bhagavaMta zAsana ke anurUpa saMpAdita karate haiM / praznottara zailI meM kI gaI Agama yA adhyayana kI racanA meM gaNadhara yathocita nAma zAsana ke anurUpa saMpAdita kara sakate haiM aisA adhikAra pratyeka zAsana ke gaNadhara pada prApta karane vAloM ko svata: hotA hai| zAsana ke prAraMbha meM racanA ho jAne para bhI usa ke bAda kI ghaTanAe~ lambI umra vAle gaNadhara yathAsamaya yogya sthAna para joDa sakate haiM / isa prakAra ghaTanAe~, kathAnaka aura nAmakaraNa yathAsamaya yogya samajhakara gaNadhara saMpAdita kara sakate haiM / sabhI gaNadharoM ke mokSa ho jAne ke saikaDoM varSa bAda bhI bahuzruta pUrvadhara Adi bahumati | 192 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA sahamati se samucita ghaTanAe~ prApta Agama meM saMpAdita kara sakate haiN| isa prakAra ye apane-apane tIrthaMkara ke zAsana pUrate saMpAdana hote haiM, jisameM siddhAMta aura tattva racanA meM parivartana nahIM hotA hai / inhIM kAraNoM se vyaktigata tIrthaMkara ke zAsana rUpa pariNata dvAdazAMgI meM tIrthaMkara gaNadharoM ke guNa-saMvAda Adi milate haiM / gaNadhara gautama prabhU evaM bhagavAna ke saMvAda bhI milate haiM / bhagavAna mahAvIra ke jIvana se saMbaMdhita gauzAlaka, jamAlI Adi ghaTanAe~ bhI zAstroM meM upalabdha hai aura prastuta zataka meM rAjagRhI nagarI ke varNana yukta utthAnikA hone kA hetu bhI yahI samajhanA cAhiye / isa prakAra dvAdazAMgI, tattva siddhAMto kI apekSA zAzvata bhI hai aura uparokta apekSAoM se sva-sva zAsana yogya saMpAdita bhI hotI hai| isIliye gaNadhara racita dvAdazAMgI kahI jAtI hai tathA vartamAna avasarpiNI huNDAsarpiNI hone se gaNadharoM ke bAda bahuzruta pUrvadhara AcAryoM se saMpAdita bhI kucha aMza evaM naye saMpAdita zAstra bhI dazavaikAlika, prajJApanA, chedasUtra evaM naMdI sUtra Adi milate haiM / anekAMta siddhAMta se isa viSaya ko samajhakara, utpanna hone vAlI jijJAsAoM kA samAdhAna kiyA jA sakatA hai / / . tathApi bahuzruta pUrvadharoM kI saMpAdana-racanA meM aura lahiyoM ke maMgala rUpa padoM meM bhinnatA samajhanI cAhiye / ina donoM ko eka yA samakakSa nahIM kiyA jA sakatA, yaha dhyAna rakhanA jarUrI hai| nibaMdha-100 zramaNoM ke kAMkSA mohanIya(mithyAtva)vedana kaise? zramaNa nigraMtha bhI kaI nimitta saMyoga yA udayavaza kAMkSA mohanIya kA vedana karate haiM arthAt kaI prasaMgoM evaM tattvoM ko lekara ve bhI saMdehazIla bana jAte haiM / kabhI koI saMdeha meM ulajha jAne se kAMkSA mohanIya kA vedana hotA hai / phira samAdhAna pAkara yA ukta zraddhA vAkya ko smaraNa karake ulajhana se mukta svastha avasthA meM A jAte haiM / jo jyAdA se jyAdA ulajhate hI rahate haiM yA usa ulajhana meM hI | 193 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA sthira ho jAte haiM, samAdhAna pAne se yA ukta zraddhA vAkya smaraNa se vaMcita raha jAte haiM, ve saMyama evaM samakita se cyuta hokara virAdhaka ho jAte haiM / ataH zramaNa nigraMthoM ko tattva jJAna anuprekSA karate hue bhI zraddhA meM sAvadhAna rahanA cAhiye aura ukta amogha zraddhA rakSaka vAkya ko mAnasa meM sadA upasthita rakhanA caahiye| . saMdeha utpatti ke kucha nimitta kAraNa ye haiM- 1. jJAna kI vibhinnatAe~ 2. darzana kI vibhinnatAe~ . 3. AcaraNoM kI vibhinnatAe~ 4. liMga vezabhUSAoM kI vibhinnatAe~ 5. siddhAMto kI vibhinnatAe~ 6. dharma pravartakoM kI vibhinnatAe~ / isI taraha 7. kalpoM 8. mArgoM 9. matamatAMtaroM 10. bhaMgo 11.nayoM 12.niyamoM evaM 13. pramANoM kI vibhinnatAe~ / vyavahAra meM vibhinna jIvoM kI ye vibhinnatAoM aura bhaMgoM tathA nayoM kI vibhinnatAoM ko dekhakara samajha nahIM sakane se athavA nirNaya nahIM kara pAne se kutUhala, Azcarya aura saMdehazIla hokara zramaNa-nigraMtha kAMkSA mohanIya ke zikAra bana sakate haiM / ata: guru apane ziSyoM ko pahale se hI vividha bodha ke dvArA sazakta banAve tAki ve ina sthitiyoM ke zikAra bana kara apanI surakSA ko khatare meM DAlane vAle na bane / paraMtu jJAna ke amogha zastra se sadA ajeya banakara apane saMyama aura samyaktva kI surakSA karane meM sakSama rahe / pratyeka ziSyoM sAdhakoM ko bhI cAhiye ki ve pahale svayaM isa prakAra ke ajeya aura surakSita banane kA prayatna kareM evaM azraddhAjanya pratyeka paristhiti meM zraddhA ke amogha zastra rUpa vAkya ko mastika meM sadA taiyAra rakhe ki bhagavad bhASita tattva to satya hI hai, usameM zaMkA karane yogya kiMcit bhI nahIM hai| nibaMdha-101 sUkSma snehakAya aura mastaka DhAMkanA anuprekSA U~ce nIce tirache sadA niraMtara sUkSma snehakAya giratI hai / mUlapATha meM sUkSma aura snehakAya zabda hai ye donoM hI mahattva ke haiN| isake bAda kahA hai ki jisa taraha bAdara aMkAya kI varSA bUMdeM / 194 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA milakara ikaTThe hokara cirakAla-kucha samaya taka rahatI hai vaise yaha sUkSma snehakAya ikaTThe hokara rahatI nahIM hai kiMtu girate hI tatkAla vidhvaMza-naSTa ho jAtI hai / isa prakAra yahA~ sUkSma snehakAya ko bAdara apkAya ke samAna hone kA niSedha kiyA hai aura osa, kuharA, dhUara Adi jaisI cakSugrAhya bhI yaha snehakAya nahIM hai aura isakA astitva jahA~ gire vahIM naSTa ho jAtA hai| taba bhalA isa sakSma snehakAya ke nAma se rAtri meM mastaka para kapaDA oDhanA evaM kaMbalI oDhanA tathA subaha-zAma sUryodaya ke bAda aura sUryAsta ke pahale eka prahara taka kaMbalI oDhanA vagere paraMparA atyaMta vicAraNIya arthAt samIkSA karane yogya hai / kyoM ki Agama meM kaMbalI yA vastra rakhane kA hI sAdhu ke liye Agraha nahIM hai / acela honA yA vastra kI uNodarI karanA prazasta kahA hai / javAna svastha sAdhu ko eka jAti ke hI vastra rakhane kI arthAt mAtra sUtI vastra rakhane kI hI zAstrAjJA hai, dUsarI jAti ke vastra rakhane kA spaSTa niSedha hai / ata: UnI vastra rUpa kaMbala rakhane kA jarUrI kAyadA karanA Agama viparIta prarUpaNAM hai tathA isa sUkSma snehakAya kA galata bhramita manamAnA tAtparya nikAla karake nAsamajhI se calAyA huA DharrA mAtra haiM, aisA samajhanA cAhiye / isa viSaya saMbaMdhI kucha spaSTIkaraNa dazAzrutaskaMdha sUtra ke sArAMza meM aura bhagavatIsUtra ke sArAMza meM yathAsthAna kiyA gayA hai| vizeSa jijJAsA vAle pAThakoM ko una sthaloM kA adhyayana avazya karanA cAhiye / nibaMdha-102 . garbhastha jIva saMbaMdhI Agamika parijJA ... (1) mAtA-pitA ke saMyogajanya zukra-zoNita kA mizraNa 12 muhurta taka putrotpatti ke yogya rahatA hai / (2) utpanna hone vAlA jIva sarva prathama usa mizraNa kA AhAra kara zarIra banAtA hai / (3) Ane vAlA jIva bhAvendriya pA~coM sAtha lekara AtA hai, dravyendriya se rahita Akara janmatA hai| (4) tejasa kArmaNa kI apekSA sazarIrI janmatA hai, Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA zeSa zarIra kI apekSA azarIrI Akara utpanna hotA hai / (5) janma ke bAda garbha meM rahA huA jIva mAtA ke kiye hue, pariNamAye hue AhAra meM se kucha aMza 'oja' rUpa AhAra grahaNa karatA hai / (6) garbhagata jIva ke kavalAhAra nahIM hotA hai| (7) garbhagata jIva ke aura mAtA ke donoM ke eka-eka rasaharaNI nADI hotI hai / (8) putra kI nADI mAtA ko sparzita hotI hai aura mAtA kI nADI putra ko sparzita hotI hai / mAtA kI nADI se putra AhAra prApta karatA hai aura svayaM kI nADI se AhAra kA caya upacaya hotA hai / (9) mAnava zarIra meM tIna aMga mAtRaMga aura tIna pitRaMga prAdhAnyatA se kahe gaye haiM / sthAnAMga meM bhI kahA hai, dekheM praznottarI bhAga-2, pRSTa-78 / samaya-samaya kSINa hote ve aMga jIvana bhara rahate haiM arthAt usa aMga meM mAtA-pitA kA jIvana aMza AyuSya paryaMta rahatA hai / (10) garbhagata jIva azubha vicAroM se, yuddha ke vicAroM se aura vaikriya labdhi se yuddha karate hue marakara naraka meM bhI jA sakatA hai tathA zubha vicAroM se dharmabhAvoM se devagati meM utpanna ho sakatA hai / (11) garbha meM rahA huA. jIva cittA, pasavADe, aMtakubja Asana se bhI rahatA hai mAtA ke sone para sotA hai, baiThane, khaDe rahane para garbhagata bAlaka bhI vaise rahatA hai / mAtA ke sukhI dukhI hone para vaha sukhI dukhI bhI hotA hai| (12) garbhagata bAlaka prasUti ke samaya mastaka se yA pA~va se AtA hai to sukhapUrvaka bAhara AtA hai, ADA- TeDhA AtA hai to kaSTapUrvaka bAhara AtA hai yA mara jAtA hai / (13) azubha karma lekara AnevAlA kAlA, kalUTA, beDaula, apriya, amanojJa, hIna svara, dIna svara Adi anodayavacana vAlA hotA hai / zubha karma saMgraha karake lAne vAlA isase viparIta gauravarNa Adi yAvat Adeya vacana vAlA hotA hai // uddezaka-7 saMpUrNa // garbha saMbaMdhI anya jAnakAriyA~ :- garbha saMbaMdhI kucha tattvoM kA kathana prathama zataka prazna-31 meM bhI kiyA gayA hai / yahA~ vizeSa kathana isa prakAra hai-(1) udaka garbha utkRSTa 6 mahInA rahatA hai / tiryaMca kA garbha(garbhagata jIva) utkRSTa ATha varSa aura manuSya kA garbha utkRSTa 12 varSa garbha rUpa se raha sakatA hai| usake bAda garbhagata jIva mara jAtA hai yA bAhara A jAtA hai / marane vAlA jIva puna: usI garbha L196 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA meM Akara phira se utkRSTa 12 varSa raha sakatA hai / isa taraha eka jIva kI niraMtara eka hI gabhasthala meM rahane kI kAyasthiti 24 varSa kI manuSya kI apekSA ho sakatI hai / (2) eka jIva eka bhava meM aneka sau vyaktiyoM ke putra rUpa meM utpanna ho sakatA hai arthAt usakI mAtA kI yonI meM 12 muhurta meM itane puruSoM kA vIrya praviSTa ho sakatA hai / sannI jalacara tiryaMcoM meM yA nadI meM snAna karane vAlI striyoM kI apekSA aisA saMbhava ho sakatA hai athavA eka strI kA sekaDoM puruSoM ke sAtha saMbaMdha ho sakatA hai ve sabhI usa strI ke putra ke pitA kahe jA sakate haiN| (3) eka jIva ke utkRSTa lAkhoM putra ho sakate haiM yaha bhI karoDa pUrva kI umra evaM tiryaMca paMcendriya kI apekSA jyAdA saMbhava hai / jalacara mAdA eka sAtha lAkhoM aMDe de sakatI hai athavA strI yonI meM eka sAtha lAkhoM jIva utpanna hokara vinaSTa ho jAte haiM ve bhI putra hI kahe jAte haiM / (4) isI kAraNa maithuna sevana meM hone vAle asaMyama ko samajhAne ke liye ruI se bharI nAlikA meM tapta zalAkA DAlane kA dRSTAMta upamita kiyA gayA hai / maithuna sevana moha pariNata Atma vikAra bhAva hai| yaha svayaM cauthA pApa hai tathA lAkhoM paMcendriya jIvoM kA vinAza hetuka hone se prathama pApa se yukta bhI hai / ata: abrahma ko dazavaikAlika adhyayana-6 meM adharma kA mUla aura mahAna doSoM kA Dhera hai, aisA batAyA gayA hai / nibaMdha-103 kavalAhAra kA pariNamana kitanA prazna- jIva kI sarva AtmapradezoM se utpatti, maraNa yA AhAra Adi hote haiM yA deza se, ardha se bhI ? uttara- jIva ke AtmapradezoM kA vibhAjana nahIM hotA hai ve deza se yA ardha se utpanna nahIM hote, sarva AtmapradezoM se utpanna hote haiM; sarva AtmapradezoM se AhAra karate haiM arthAt AhAra kA pariNamana sarva AtmapradezoM meM hotA hai| mAtra dikhAu grahaNa nissaraNa mukha Adi se hotA hai| isI taraha maraNa bhI sarva AtmapradezoM se hotA hai / grahaNa kiye jAne vAle AhAra pudgaloM meM se kabhI sarva kA AhAra(pariNamana) hotA hai | 197] Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA . . kabhI deza kA pariNamana hotA hai arthAt romAhAra ojAhAra meM sarva grahita AhAra kA pUrNa pariNamana hotA hai / kavalAhAra meM saMkhyAtaveM bhAga kA AhAra rUpa meM pariNamana hotA hai aura avazeSa AhAra kA nissaraNa ho jAtA hai / isI taraha covIsa daMDaka meM bhI samajha lenA cAhiye / [asaMkhyAta bhAga ke pariNamana kA kahane kI paraMparA tathA vaisA upalabdha hone vAlA pATha azuddha hai| kyo ki eka bAra ke kavalAhAra kA asaMkhyAtavA~ bhAga pariNamana honA mAnane para 100 varSa meM kroDavAra kavalAhAra karane para bhI asaMkhyAtave bhAga AhAra hI kula jIvanabhara meM pariNamana hogaa| taba pA~ca ki.grA. vajana kA bAlaka jIvanabhara meM 6 ki.grA. vajana vAlA bhI nahIM ho skegaa| ata: saMkhyAtaveM bhAga kA pariNamana vAle pATha ko zuddha svIkAranA yogya hai|] nibaMdha-104 vyavahAranaya nizcayanaya: kAlAzyavezI aNaMgAra ve aNagAra tevIsaveM tIrthaMkara pArzvanAtha bhagavAna ke ziSya the evaM bAhya pravRtti yA vyavahAra ke AcaraNa ke prati kucha saMdehazIla the arthAt ye vezabhUSA aura bAhya pravRtiyA~ sAmAyika saMvara Adi kaise ho sakatI hai ? bhagavAna mahAvIra svAmI ke sthavira bhagavaMtoM kA samAgama ho jAne para apanI ulajhana ko jijJAsA rUpa meM evaM AkSepAtmaka zabdoM meM rkhii| sthavira bhagavaMta anubhava vRddha the, ve usa aNagAra kI manosthiti samajha gaye aura vyavahAra ko gauNa karake, nizcaya naya kI bhASA meM bole ki- AtmA hI sAmAyika aura sAmAyika kA artha hai, AtmA hI saMvara aura saMvara kA artha hai pratyAkhyAna viveka aura vyutsarga bhI AtmA hI hai| guNa guNI meM hote haiM ata: ye sabhI Atma svarUpa hI hai / pratiprazna-to phira krodhamAna Adi bhI AtmasvarUpa hI hai AtmA meM hone se, to unakI gardA kyoM kI jAtI hai ? samAdhAna- krodhAdi AtmasvarUpa hote hue bhI avaguNa rUpa hai, unakI gauM-viveka saMyama ke liye kI jAtI hai / garhA doSoM kA vinAza karane vAlI hai evaM bAlabhAva kA nivAraNa karatI hai| jisase AtmA meM saMyama puSTa | 198 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA hotA hai, AtmA saMyama meM sthira hotI hai / __ sthaviroM kA sIdhA aura sacoTa uttara kAlAsyaveSI aNagAra ko saralatApUrvaka hRdayagrAhI bnaa| use atyadhika saMtuSTI huI jise usane vaMdana karate hue nimna kRtajJatA ke zabdoM se vyakta kiyA, yathA- he bhagavan ! ina padoM ko maiMne pahale jAnA sunA nahIM thA, inakA mujhe bodha nahIM thA, abhigama(jJAna) nahIM thA, adRSTa, azruta, avicArita, avijJAta, apragaTa, anirNita, aniyUMDha aura anavadhArita the / isa viSaya meM mujhe zraddhA pratIti ruci nahIM thI kiMtu Apake dvArA ina padoM kA sahI artha paramArtha samajhane ko milA yAvat avadhAraNa hone se aba maiM ina padoM kI yathArtha zraddhA pratIti ruci karatA hU~ jaisA ki Apane samajhAyA hai / __isa prakAra saralAtmA kAlAsyaveSI putra aNagAra bhagavAna mahAvIra ke zAsana meM sthavira bhagavaMto ke pAsa punaH mahAvratAropaNa karake paMca mahAvrata-sapratikramaNa dharma meM dIkSita bane evaM aneka varSa saMyama paryAya kA pAlana kara siddha buddha mukta bane / sAmAyika Adi kA vyavahAranaya pradhAna artha :- (1) samabhAvoM meM lIna bananA, sAvadya yogo kA tyAga karanA sAmAyika hai / naye karmoM ko rokanA, purAne kA kSaya karanA yaha sAmAyika kA prayojana hai / (2) pApoM kA yA AhArAdi padArthoM kA tyAga karanA, yaha pratyAkhyAna hai / Azrava rokanA aura karma nirjarA karanA yaha usakA prayojana hai| (3) pRthvIkAya kI yatanA karanA saMyama Adi 17. prakAra kA saMyama tathA indriya evaM mana kA nigraha karanA saMyama hai| (4) saMvara- AzravoM kA nirodha karanA (5) viveka- vizeSa bodha, heya upAdeya tattva kA pRthakkaraNa karanA / (6) vyutsarga- heya kA tyAga karanA / viveka aura vyutsarga donoM hI samyak avabodha prApti meM upayogI hai / yaha ina cha padoM kA vyavahAra nayApekSA artha-prayojana hai / nizcaya aura vyavahAra donoM naya sApekSa mokSamAga kI sAdhanA ArAdhanA saphalatA ko prApta karAtI hai / nibaMdha-105 . apratyAkhyAnI kriyA kisako ? avratI cAra guNasthAna taka ke jIvoM ko avirati kI apekSA / 199] Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA .. yaha kriyA lagatI hai / pA~caveM chaThe Adi guNasthAna vAloM ko vratapratyAkhyAna ruci ho jAne se yaha kriyA nahIM lagatI hai / isa kriyA meM vartamAna ke sAdhana saMyoga puruSArtha kA koI prabhAva nahIM hone se hAthI aura kIDI yA rAjA aura raMka sabhI ko yaha kriyA avrata ke kAraNa lagatI rahatI hai| isa bhava meM kucha bhI kiye binA lagane vAlI isa avrata kriyA se bacane ke liye sIdhA aura sarala upAya hai ki samyak tattvoM kA avabodha evaM zraddhAna ke sAtha sAtha vratoM ke svarUpa ko bhI samajhakara zraddhAna karake tyAga-pratyAkhyAna rUpa virati bhAvoM ko zIghra svIkAra karake yathAzakya vrata, tyAga-pratyAkhyAno kA avadhAraNa karate rahanA cAhiye / nibaMdha-106 AdhAkarmI AhAra aura usakA phala saMkalpapUrvaka jAna-bUjhakara AdhAkarma AhAra kA sevana karane se jainazramaNa ko 7 karmoM kI prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza ina cAroM baMdha kI vRddhi hotI hai; halake karma pragADha banate haiM; alpasthiti dIrgha banatI hai; azAtA vedanIya kA adhikatama baMdha hotA hai yAvat anaMta saMsAra meM paribhramaNa hotA hai / kyoM ki vaha zramaNa apane AcAra dharma kA atikramaNa karatA hai, cha kAya jIvoM ke ghAta kI paravAha nahIM karatA hai evaM dayAbhAva kI upekSA karatA hai; jinake zarIra kA AhAra karatA hai una jIvoM para anukaMpA nahIM karatA hai; unake jIvana kI apekSA nahIM rakhatA hai| prAsuka evaM aSaNIya AhAra bhogane vAlA zramaNa sAtoM karma kI prakRti, sthiti, anubhAga aura pradezoM kI vRddhi nahIM karake una karmoM ko zithila karatA hai / kyoM ki zuddha AhAra gaveSaka bhikSu apane AcAradharma kA saMrakSaNa karatA hai, cha kAya jIvoM kI anukaMpA se bhAvita banatA hai / una-una jIvoM ke jIvana kI apekSA rakhatA hai yAvat saMsAra se mukta ho jAtA hai / vAstava meM saMyama meM asthira citta bana jAne vAlI AtmA meM 200 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA hI vrataniSThA, AcAraniSThA paloTTai = parivartita ho jAtI hai, badala jAtI hai; jisase ve vratabhaMga karate haiM / sayama meM sthira citta vAlI AtmA meM AcAra niSThA nahIM badalatI hai jisase ve vratabhaMga nahIM karate hai| isa taraha paMDitapanA aura bAlapanA(bAlatva) azAzvata hai / paMDita aura bAla banane vAlA jIva zAzvata hai / prazna- AdhAkarmI Adi AhAra ke doSoM kI upekSA karane se kyA hotA hai ? uttara- prastuta uddezaka-6 meM yaha samajhAyA gayA hai ki gaveSaNA ke mukhya doSa- AdhAkarma, krIta, sthApanA, racita doSa evaM kaMtArabhakta, durbhikSabhakta, baddaliyAbhakta, glAnabhakta, zayyAtarapiMDa, rAjapiMDa; ina doSoM ke viSaya meM jo zramaNa (1) isameM kucha bhI doSa nahIM hai aisA mana meM soce (2) aisA socakara khAve (3) aisA socakara anya ko deve (4) aneka logoM meM aisI prarUpaNA kare; isa prakAra ke pravartanoM meM yadi vaha kAla kara jAya to virAdhaka hotA hai| kiMtu apanI bhUla svIkAra karake AlocanA prAyazcitta kara leve to vaha ArAdhaka hotA hai| nibaMdha-107 ekendriya aura zvAsozvAsa ___pRthvI, pAnI, agni, vAyu tathA vanaspati ye pA~coM ekendriya jIva bhI trasa jIvoM kI taraha niraMtara zvAsozvAsa lete haiM, ve bhI zvAsozvAsa vargaNA ke pudgaloM ko 6 dizA se athavA koI 3,4,5 dizA se grahaNa karate haiN| loka madhya meM 6 dizA se aura lokAMta meM sthita jIva 3,4,5 dizA se zvAsozvAsa vargaNA ke pudgala grahaNa karate haiN| vAyukAya ke jIva bhI niraMtara vAyu kA zvAsozvAsa lete haiN| saiddhAMtika dRSTi se jinheM zvAsozvAsa vargaNA ke pudgala kahA jAtA hai use hI sthUla dRSTi se athavA vyavahAra se vAyu kahA jAtA hai / zvAsozvAsa vargaNA rUpa vAyu acitta hotI hai aura vAyukAya jIva rUpa vAyu sacitta sajIva hotI hai| sabhI jIva acittavAyurUpa zvAsozvAsa | 201] Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA vargaNA kA(oksIjana kA, prANavAyu kA) zvAsa lete haiM / ekendriya jIva tvacA se, sparzendriya se zvAsa lete haiM / nibaMdha-108 kevalI bhagavAna kA AhAra : Agama pramANa sarvajJa sarvadarzI bhagavAna ko aisA koI ekAMta Agraha nahIM hotA hai / ve jaisI jJAna se sparzanA dekhate jAnate, vaisA hI AcaraNa kara lete haiM / skaMdhaka saMnyAsI bhagavAna ke pAsa AyA una dinoM bhagavAna nityabhojI the, aisA yahA~ para pATha meM kathana hai / ata: anya samaya meM kabhI nityabhojI nahIM bhI hove taba tapasyA karanA bhI spaSTa ho jAtA hai| bhagavAna mahAvIra svAmI ne gauzAlaka ke upadrava se abhibhUta hokara bhI 6 mahIne taka auSadha grahaNa nahIM kiyA aura aMta meM siMhA aNagAra ko bhejakara nirdoSa auSadha maMgAkara usakA sevana bhI kiyA thaa| isa prakAra bhagavatIsUtra ke ina donoM varNana se bhI yaha spaSTa hotA hai ki bhagavAna AhAra, upavAsa, auSadha Adi ke saMbaMdha meM anAgrahI vRtti vAle the |is sUtra anusAra digaMbaroM ke dvArA bhagavAna ke liye aura kevaliyoM ke liye ekAMta AhAra kA niSedha karanA spaSTa hI galata siddha hotA hai paraMtu ve ina AgamoM ko hI asvIkAra karake bedhaDaka bana gaye haiM, unheM kucha kahe jAne kA sthAna bhI nahIM rahatA hai / nibaMdha-109 tuMgiyA nagarI ke zrAvakoM ke guNa aihika Rddhi- (1) ve zramaNopAsaka RddhisaMpanna the| (2) prabhAva-zAlI the yA sadA prasanna rahane vAle the| (3) unake laMbe cauDe aneka bhavana the / (4) Asana, zayana, vAhanoM kI unake vahA~ pracuratA thii| (5) bahuta dhana thA aura sone-cAMdI ke bhI bhaMDAra bhare rahate the / (6) lena-dena evaM vyAja kA dhaMdhA karane vAle the| (7) khAne ke bAda bahuta bhojana unake gharoM meM bacatA thA, jo aneka logoM ko evaM kAma karane vAloM ko diyA jAtA thaa| (8) unake gharoM meM kAma karane vAle aneka / 20 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA dAsa-dAsI, naukara, karmacArI Adi rahate the, gAyeM-bhasa, bheDa-bakare Adi aneka pazu bhI rahate the / (9) aneka logoM meM Rddhi aura pratiSThA kI apekSA ve aparAbhUta the arthAt anekoM se ve adhika Rddhi saMpanna the / dhArmika AtmaguNa- (1) abhigaya jIvAjIve-jIva tathA ajIva tattva ke svarUpa ko samajhakara AtmasAt kiyA thaa| puNya-pApa tattva ke artha-paramArtha ko samajhakara hRdayaMgama kiyA thA / Azrava, saMvara, nirjarA, kriyA, adhikaraNa, baMdha aura mokSa ke svarUpa, sAdhana, AcaraNa ko tathA baMdhana aura usase mukti ke svarUpa ko samajhe hue the| isa prakAra ve 9 tattva 25 kriyAoM ke talasparzI jJAtA the / heya, jJeya, upAdeya tattvoM ke jJAnI, tattvajJa, tattvAbhyAsI, tattvAnubhavI, tattvasaMvedaka aura tattvadRSTA vidvAna the / (2) apane sukha-du:kha ko samabhAvapUrvaka sahana karate hue koI bhI devI-devatA se sahAya kI AkAMkSA-icchA ve nahIM karate the| apanI dharma zraddhA meM ve itane dRDha manobalI anubhavI the ki koI bhI deva-dAnava unheM dharmazraddhA se vicalita nahIM kara sakatA thA / (3) nigraMtha pravacana meM arthAt jinezvara bhASita kisI bhI tattva yA AcAra meM saMdeha rahita saMdehAtIta the, dharma evaM dharmaphala meM unheM aMza mAtra bhI zaMkA nahIM thii| jinadharma ke atirikta anya dharmoM meM yA unake pravaktAoM meM unakI koI AkAMkSA yA AkarSaNa bhI nahIM thaa| ataH ve apane prApta jinadharma meM niSThA, ruci se pUrNa saMtuSTha the| (4) unhoMne jinadharma ke sUkSma yA gahana athavA sAmAnya se lagane vAle, yoM sabhI tattvoM kA ciMtana manana kara, yogya prazna carcA se unake paramArtha ko, rahasya jJAna ko prApta kiyA thA evaM use AtmA meM vinizcita dRDhIbhUtaM kiyA thA / (5) dharmaprema saMbaMdhI anurAga- AsthA-niSThA unakI naza-naza meM raga-raga meM bharI huI thI, unake hADa-hADa meM dharmaraMga utara cukA thA / (6) 'ayamAuso ! NiggaMthe pAvayaNe addh'e...|' unake dharma raMga kI utkRSTatA isa prakAra pramANita thI ki ve jaba jahA~ bhI kucha zrAvaka ikaTThe hote, dharmacarcA hotI to unake aMtara ke sahaja zabda nikalate the ki isa jIvana meM kucha bhI sArabhUta tattva hai to vaha nigraMtha pravacana hI eka mAtra arthabhUta hai, paramArtha svarUpa hai, prayojana bhUta hai| zeSa sabhI saMsAra prapaMca asArabhUta hai, anarthabhUta hai, du:khadAyaka yA duHkhamUlaka [ 203 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA . . hai / (7) usihaphalihA-avaMguyaduvArA- ve udAra the, dAnI the, unake ghara ke dvAra sadA yAcakoM ke liye khalle rahate the arthAt koI bhI yAcaka vahA~ se kucha na kucha pA letA thaa| sabhI ke liye unake bhAva udAra the, dila dariyAva thaa| unheM kisI se kisI prakAra kA bhaya nahIM thA, khule dvAra vAle the| (8) ciyatta aMteura-ghara-pavesA- kisI bhI ghara yA rAjA ke raNavAsa meM unakA praveza ciyatta= pratItakArI thA arthAt unakA zIla-samAcaraNa, jIvana-vyavahAra, samAja meM logoM meM evaM rAjya meM pUrNa vizvasta thaa| unakA cAritra-svadAra saMtoSavrata nirmala thA khyAti prApta thaa| (9) ve aneka prakAra ke tyAga-pratyAkhyAna, aNuvrata-guNavrata, sAmAyika-pauSadha Adi dhAraNa karane meM utsAhI Alasya rahita the| (10) zramaNa nigraMtha ko yathAprasaMga unakI anukUlatA anusAra AhArAdi 14 prakAra ke nirdoSa tathA saMyama sahAyaka padArtha kA dAna dete hue svayaM bhI yathAzakti tapa saMyama kA AcaraNa karane vAle the / AtmA ko usI meM bhAvita karane vAle the / ye guNa pratyeka zrAvaka meM hone cAhiye, Agama meM zreSTha Adarza zramaNopAsaka ke varNana meM prAyaH ye vizeSaNa-guNa sarvatra vistRta yA saMkSipta kisI na kisI rUpa meM prApta hote haiM / bhautika jIvana kI vizAlatA aura dhArmika jIvana ko mahAnatA donoM ke sumela yukta zrAvaka kA jIvana zreSTha evaM Adarza ginA jAtA hai / nibaMdha-110 IzAnendra kA pUrvabhava. dUsare devaloka kA indra IzAnendra pUrva bhava meM tAmalI tApasa thaa| usane tApasI dIkSA lI thii| usakA kathAnaka isa prakAra hai tAmralipti nagarI meM mauryavaMza meM utpanna mauryaputra tAmalI nAmaka gAthApati zeTha rahatA thaa| vaha dhanADhya evaM Rddhi saMpanna thA aura aneka manuSyoM dvArA sanmAnita thA / eka bAra rAtri meM use vicAra huA ki puNya se prApta isa sAmagrI kA ekAMta bhoga karake eka mAtra kSaya karanA hI upayukta nahIM hai / mujhe puNya rahate evaM samaya rahate kucha AtmasAdhanA karanI cAhiye / tadanusAra usane prANAmA pravrajyA / 204 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA grahaNa karane kA nirNaya kiyA / laukika vyavahAra ke pAlane hetu aneka svajana-parijanoM ko nimaMtrita karake, bhojanoparAMta saba ko saMbodhita sUcita kara, satkArita sanmAnita karake, putroM ko kuTuMba kA bhAra soMpakara, phira sabhI kI sammati, svIkRti lekara, prANAmA pravrajyA svIkAra kii| dIkSA lI jaba se bele-bele pAraNA karane kA jIvana bhara kA abhigraha- niyama kiyA / pAraNe meM tAmalI tApasa kASTa pAtra meM zuddha bhojana bhikSAcarI se prApta kara use jala meM 21 bAra dhokara nIrasa banAkara AhAra karate the| isa prakAra kI caryA kA pAlana tAmalI tApasane 60,000 sATha hajAra varSa paryaMta niraMtara kiyA phira do mahIne kA pAdapopagamana saMthArA usI tAmralipti nagarI ke bAhara kiyaa| prANAmA pravrajyA- isa pravrajyA vAlA deva mAnava dAnava pazupakSI jisa kisI ko upara, nIce yA tirache jahA~ dekhe vahIM unako atyaMta vinayapUrvaka praNAma karatA hai / jo bhI sAmane mile use bhI praNAma karatA hai| sATha hajAra varSa taka isa prakAra kA vinaya, bele-bele tapa tathA pAraNe meM 21 bAra jala se dhoyA huA AhAra arthAt uccakoTi ke AyaMbila AhAra se usane apane audArika zarIra ko tathA kArmaNa zarIra ko atyaMta kRza kara diyA, hADapiMjara jaisA zarIra bana jAne para bhI samaya rahate anazana kI ArAdhanA prAraMbha kara dii| ___usa samaya asurakumAra jAti ke bhavanapati devoM kI balicaMcA rAjadhAnI, indra (balIndra)se khAlI thI arthAt vahA~ ke indra kA cyavana ho cukA thA, nayA indra janmA nahIM thA / vahA~ ke aneka deva-deviyoM ne upayoga lagAkara tAmalI tApasa ko saMthAre meM dekhA aura aneka deva-deviyoM ne tAmalI tApasa ke pAsa Akara vinayapUrvaka nivedana kiyA ki Apa niyANA karake hamArI rAjadhAnI meM indra rUpa meM utpanna ho jaao| aneka prayatna karane para bhI vaha tApasa unake kisI pralobhana meM nahIM AyA aura niSkAma niyANA rahita sAdhanA saMthArA pUrNa karake dUsare devaloka meM IzAnendra rUpa meM utpanna huA / balicaMcA rAjadhAnI ke deva-deviyoM ne jaba tAmalI tApasa ko / 205 / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA kAladharma prApta huA evaM IzAnendra rUpameM utpanna huA jAnA-dekhA to atyaMta kapita hokara manuSya loka meM Akara usake zarIra kI kadarthanA krii|puuNj kI rassI bAMye pA~va meM bAMdhakara ghasITate hue, tiraskArAtmaka ghoSaNA karate hue nagarI meM ghUmAyA aura aMta meM gA~va ke bAhara eka tarapha pheMka kara cale gaye / isa hakIgata ko apane devoM dvArA jAnakara IzAnendra ne krodhita hokara apane se nIce ekadama sIdha meM rahI baliMcaMcA rAjadhAnI ko apanI tejolezyA yukta ekAgra dRSTi se dekhA / jisase vaha balicaMcA rAjadhAnI IzAnendra ke divya prabhAva se aMgAMrA samAna lAla hokara tapatapAyamAna hone lgii| vahA~ ke deva-devI herAna parezAna hokara ghabarAne lage, idhara udhara bhAgane lge| Akhira asahya sthiti hone para evaM IzAnendra ke krodha prabhAva ko samajhakara namra banakara anunaya vinaya karate hue IzAnendra se kSamAyAcanA karI evaM Age se aisA kabhI nahIM karane kA saMkalpa liyaa| taba IzAnendra ne apane divya prabhAva se tejolezyA ko saMharita kara liyA / isI prasaMga se IzAnendra ne tirachA loka meM apanI sAdhanA nagarI tAmraliptI ko evaM rAjagRhI nagarI meM virAjita. zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ko dekhA / IzAnendra prabhu ke atizaya se prabhAvita hokara apanI Rddhi sahita bhagavAna ke darzana karane, paryupAsanA karane AyA / bhagavAna ke samavasaraNa meM sUryAbhadeva ke samAna 32 prakAra ke nATaka dikhA kara calA gayA / taba gautama svAmI ke prazna karane para uttara meM prabhune isa uparokta ghaTanA kA digadarzana kiyA / prazna- IzAnendra pUrvabhava meM tAmalI tApasa thA to vaha bhagavAna mahAvIra ke darzana karane rAjagRhI meM kaise AyA ? uttara- tApasa ke bhava meM bele-bele pAraNA aura pAraNe meM 21 bAra AhAra ko dhokara khAnA tathA do mahIne kA pAdapopamagamana saMthArA, usameM bhI balicaMcA rAjadhAnI ke deva-devIyoM ke pralobhana meM nahIM AnA evaM niyANA nahIM karanA; aisI vikaTa tapamaya Adarza sAdhanA ke prabhAva se vaha atyaMta halukarmI bana gayA thA / phira devagati svabhAva se viziSTa avadhijJAna ke kAraNa apanI nagarI ko tathA apane zarIra ko dekhane meM upayoga lagAne para mahAvIra svAmI ko bhI dekhA / unaka atizayoM se / 206 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA tathA sAdhu saMpadA, AcAra saMpadA Adi se prabhAvita mAnasa se vaha zubha ciMtana, zubha adhyavasAyoM se devagati meM bhI samyagdRSTi bana sakatA hai aura samyagdRSTi ho jAne para bhagavAna ke darzana karane jAne kA bhAva sahaja ho sakatA hai| __ paraMparA meM aisA bhI mAnA jAtA hai ki pAdapopagamana saMthAre ke samaya pichale dinoM kabhI usane udhara se jAte-Ate IryA samiti yukta ekAgra dRSTi se calate jaina zramaNoM ko dekhA thA, taba anuprekSA karate hue use jaina AcAra para samyagazraddhA utpanna hone se (tyAgI tapasvI halukarmI to thA hI) sahaja bhAvoM se samakita kI prApti ho gaI thI aura usI pariNAmoM meM saMthAre ko pUrNa kara samyagdRSTi sahita IzAnendra banA thaa| . sAra yaha hai ki vaha bhagavAna ke pAsa bhakti se darzana karane gayA thA aura bhagavAna ko sarvajJa-sarvadarzI svIkAra karate hue gautamAdi ko apanI Rddhi 32 nATaka dvArA batAI aura bhakti pUrvaka vaMdana karake calA gyaa| isa varNana se bhI usa indra kA usa samaya samyagdRSTi honA spaSTa hotA hai / graMthoM meM yaha bhI prasiddha hai ki vartamAna ke 64 hI indra samyagdRSTi haiM tathA eka manuSya bhava karake mokSa jAne vAle haiN| ata: dAnAmA pravrajyA kI pAlanA karake indra banA huA vaha camarendra bhI samyagdRSTi hai tathA eka bhava karake mokSa jAne vAlA hai| pratyeka jIva ne 64 indra rUpa meM anaMta bhava kiye haiM isa kathana anusAra koI bhI indra kabhI bhI mithyAdRSTi yA samyagdRSTi donoM prakAra ke ho sakate haiM / kevala vartamAna ke 64 indroM ko samyagdRSTi evaM eka bhavAvazeSI mokSagAmI mAnane kI paraMparA hai| nibaMdha-111 camarendra kA janma aura ahaMbhAva ___ bharata kSetra ke vidyAcala parvata kI taleTI meM 'bebhela' nAmaka sanniveza thA / vahA~ puraNa nAmaka gAthApati rahatA thaa| usane bhI 'tAmalI' ke samAna samaya para sAdhanA kara lene kA nirNaya karake dAnAmA pravrajyA aMgIkAra karI / caumukhI kASTa pAtra meM bhikSA grahaNa karatA / 207] Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA thA / pAtra ke pahale khAne meM AyA AhAra pathikoM ko, dUsare khAne kA AhAra kauve-kutte Adi ko, tIsare khAne meM prApta AhAra jalacara maccha-kaccha ko dekara cauthe khAne meM prApta AhAra se bele-bele niraMtara pAraNA karatA thA / 12 varSa taka isa prakAra tapasyA karake zarIra ke atyadhika kRza ho jAne para usI nagara ke bAhara pAdapopagamana saMthArA dhAraNa kiyA / eka mahIne ke saMthAre se kAla karake camaracaMcA rAjadhAnI meM camareMdra rUpa meM utpanna huaa| ... . paryApta hote hI svAbhAvika avadhijJAna ke upayoga se upara sIdha meM zakrendra ko dekhA, ajJAnavaza kopAyamAna huA aura sAmAnika devoM ko saMbodhana kara pUchA- yaha mere upara kauna baiThA hai ? sAmAnika devoM ne use jaya-vijaya ke zabdoM se vadhAyA aura kahA ki yaha mahAna RddhisaMpanna prathama devaloka kA indra hai / aisA sunakara vaha krodha me atyadhika lAla-pIlA ho gyaa| svayaM hI zakrendra kI AzAtanA karane jAne kA nirNaya kiyaa| avadhijJAna se prabhU mahAvIra ko dhyAnastha dekhA aura socA ki bhagavAna kI zaraNa lekara jAnA hI ucita hogA / apanI zayyA se uThakara khaDA huA devadUSya vastra kA paridhAna karake zastrAgAra se parigharatna nAmaka zastra lekara akelA hI camaracaMcA rAjadhAnI se nikalA, nikalakara tirachAloka meM apane utpAta parvata para Akara vaikriya rUpa banAkara susumAra nagara ke bAhara udyAna meM jahA~ para bhagavAna aTTama bhakta yukta 12vIM bhikSupaDimA dhAraNa kiye hue dhyAnastha khaDe the vahA~ para AyA aura bhagavAna ko vaMdana namaskAra karake isa prakAra bolA ki he bhagavana! maiM ApakI nizrA lekara zakrendra kI AzAtanA karane jA rahA huuN| aisA bolakara vahA~ se uttarapUrva meM kucha dUra jAkara AkAza meM eka lAkha yojana kA vikarAla zarIra banAyA aura jyotiSI vimAnoM ko idhara udhara haTAtA huA, AtaMka macAtA huA prathama devaloka kI sudharmA sabhA taka pahu~ca gayA / devaloka kI indra kIla ko apane parigharatna zastra se pratADita karake isa prakAra bolA- kahA~ hai zakrendra ? kahA~ hai usake sAmAnika deva ? kahA~ hai usake AtmarakSaka deva aura kahA~ hai usakI apsarAe~ ? Aja meM zakrendra kA hanana karUMgA aura saba ko mere vaza meM adhInastha karuMgA, aisA bolate hue vaha zakrendra ko atyaMta aniSTa, / 208 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA akAMta, aMpriya, amanojJa, azubha zabdoM se tiraskRta karane lgaa| taba zakrendra ne kopita hokara camarendra ko saMbodhana karake apamAna sUcaka zabda prayoga karake siMhAsana para baiThe-baiThe hI apane vaja zastra ko grahaNa kara camarendra ko mArane ke liye pheMka diyaa| usa vajra se hajAroM cinagAriyA~ jvAlAe~ nikala rahI thii| jisase vaha vajra A~khoM ko bhI cakAcauMdha kara de vaisA mahAbhayaMkara, trAsajanaka dikhatA thA / __ use dekhate hI camarendra kA ghamaMDa-gussA naSTa ho gayA vaha to Darakara ulaTA zira karake bhAgA arthAt nIce zira upara pA~va karake tatkAla bhagavAna kI zaraNa meM pahu~ca gayA aura 'bhagavAna Apa kA zaraNA' aisA bola kara bhagavAna ke donoM pA~voM ke bIca meM choTA rUpa banAkara chupa gyaa| nIce Ane meM usakA svasthAna hone se usakI tIvra gati honA svAbhAvika hai / zakrendra aura usakA zastra use pahu~ca nahIM sakA / bhagavAna mahAvIra kI zaraNa lekara AyA aisA mAluma paDane para zakrendra bhI zastra ko pakar3ane ke liye tatkAla calA aura bhagavAna ke mastaka se cAra aMgula dUra rahe vajra ko zakrendra ne pakaDa liyA / taba zakrendra kI muTThI kI havA se bhagavAna ke mastaka ke bAla mAtra prakaMpita hue / zakrendra ne vinayapUrvaka bhagavAna se hakIgata nivedana kara kSamA mAMgI phira kucha dUra jAkara bhUmi ko tInabAra bAye pA~va se AsphAlana karake, camarendra ko saMbodhana karake kahA ki bhagavAna ke prabhAva se tumheM choDatA hU~, aba tumheM mujha se koI bhaya nahIM hai' aisA kahakara zakrendra calA gayA aura camarendra bhI zakrendra se mahAna apamAnita banA huA cupacApa calA gyaa| phira apanI riddhi sahita punaH usI sthAna para AyA aura bhagavAna ko bhaktipUrvaka vaMdana namaskAra kiyaa| apanI kRtajJatA pragaTa karI, kSamA yAcanA karI tathA 32 prakAra ke nATaka dikhAkara calA gyaa| ___ yaha hakIgata-ghaTanA bhagavAna ne gautama svAmI ke pUchane para nirupita kI hai aura pUchane kA kAraNa bhI yahI thA ki usa samaya bhI rAjagRhI nagarI meM camareMdra bhagavAna ke darzana karane ke liye AyA thA evaM gautamAdi aNagAroM ko apanI Rddhi tathA 32 prakAra ke nATaka | 209/ Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA dikhAkara calA gayA thaa| isI kAraNa se usake jAne ke bAda gautama svAmI ne usakA bhUtakAla jAnane kI jijJAsA se prazna kiyA thA / upara jAne meM zakrendra kI gati teja hotI hai camarendra kI km| nIce jAne meM camarendra kI gati teja aura zakrendra kI kama hotI hai| vajra kI gati donoM indroM se kama hotI hai nIce-upara jAne meM / . prazna- camarendra ko devaloka meM jAne kI ghaTanA meM arihaMta aura bhAvitAtmA aNagAra ke zaraNa kI bAta kahI hai to kyA maMdira mUrti kI zaraNa bhI lI jA sakatI hai ? uttara- (1) koI prati meM arihaMta ceiyAiM pATha bhI hai kiMtu prAcIna pratiyoM meM vaisA pATha nahIM hai / (2) arihaMta aura aNagAra ke liye eka vacana kA prayoga hai to arihaMta caitya ke pATha meM bahuvacana kA prayoga bhI saMdehotpatti kA kAraNa hai / (3) zaraNa apane se balavAna kI lI jAtI hai, maMdira mUrti to apanA bhI rakSaNa nahIM kara sakatI, vahA~ cora corI kara jAte haiM kabhI sarakAra bhI japta kara letI hai / (4) kahIM koI mUrti devAdhiSThita ho to bhI ve deva bhUta yA yakSa, camarendra ke sAmane tuccha hote haiM aura arihaMta siddha to usa mUrti meM kabhI vApisa Ate hI nahIM hai| ata: camarendra ko zakrendra kI AzAtanA karane meM zaraNa to zakrendra se bhI balavAna kI cAhiye, vaha mUrti meM kabhI bhI saMbhava nahIM hai / ataH arihaMta aura bhAvitAtmA aNagAra do kI zaraNa kA pATha hI upayukta hai / (5) zakrendra ne vajra pheMkane ke bAda ciMtana kiyA ki kisI kI zaraNa binA camarendra nahIM Ave to isa ciMtana ke pATha meM arihaMta aura bhAvitAtmA aNagAra do hI zabda sabhI pratiyoM meM hai| to camarendra ke zaraNa lene ke ciMtana meM mUrti kA pATha honA aura zakrendra ke zaraNa ke ciMtana meM binA mUrtikA pATha honA bhI saMdeha ko prakaTa karatA hai / eka hI prakaraNa meM do prakAra kA pATha upayukta nahIM kahA jA sakatA / arihaMta caitya zabda jo bhI prati meM Aye haiM ve ucita nahIM hai aisA mAnanA hI samAdhAnakAraka hai / ata: do kI zaraNa kA pATha hI saMdeha rahita aura yogya hone se svIkArya hai / / [ 210] Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA nibaMdha-112 . . acita padArtha kisakA mukkelaka __ pRthvI, pAnI, namaka, vanaspati ke phUla-patte Adi sacitta padArtha agni para caDhe binA sUrya ke tApa se yA anya tIkSNa kSAra-amla padArthoM se acitta ho jAya to ve apane mUlabhUta-pRthvI, pAnI ke yA vanaspati ke.zarIra (muktazarIra) kahalAte haiM / jaba koI bhI namaka, pAnI yA vanaspati ke padArtha Adi agni se tapta hokara acitta banate haiM to ve agni ke mukta zarIra kahalAte haiM / pUrvabhAva kI apekSA se unheM pRthvI, pAnI yA vanaspati ke zarIra kaha sakate haiM / paraMtu anaMtara to ve padArtha agni pariNAmita ho jAne se agni ke parityakta zarIra kahe jAte haiM / isakA kAraNa yaha hai ki koI bhI padArtha agni se paritapta hotA hai amuka mAtrA meM garma hone para vaha pUrA agni jIvoM se grahita ho jAtA hai vaha pUrA padArtha agni jIva piMDa bana jAtA hai aura agni para se haTA lene ke bAda turaMta acitta ho jAtA hai| jaise ki dIpaka TayUbalAiTa balba bujhate hI pUrNa acitta ho jAte haiM / agni jIvoM kA aisA hI svabhAva hotA hai ki 'agni jalate hI jIva Akara janma jAte haiM aura agni bujhate hI sabhI agni jIva mara jAte haiM / ThIka vaise hI agni para tapta hone vAle padArtha amuka DigrI ke tApa meM agnikAya jIvamaya bana jAte hai aura agni se alaga kara diye jAne para tatkAla acitta ho jAte haiM / yathA- garma dUdha agni se utArate hI anaMtara agnijIva zarIra hai aura paraMparA se vaha dUdha paMcendriya tyakta zarIra hai| .. nibaMdha-113 - hariNegameSI deva saMbaMdhI sahI jAnakArI isake liye yahA~ uddezaka-4 meM pATha isa prakAra hai- harI NaM hariNegamesI sakkadUe itthi gabbhaM sNhrmaanne..| 'harI' yaha vyaktigata vizeSa nAma hai, hariNaigameSI yaha saMskRta chAyA banatI hai / isameM tIna zabda kA padaccheda hotA hai- hari = indra; naigama = nirdeza vacana, Adeza | 211/ Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA vacana; aiSI = apekSA rakhane vAlA, svIkArane vaalaa| prathama devaloka ke indra zakrendra ke Adeza ko svIkArane vAlA AjJAkArI deva / sakkadUe- dUta karma karane vAlA, sNdeshvaahk| apanA vizvasta vyakti dUtakarma yogya hotA hai- (1) yaha zakrendra kI sAta senA meM se paidala senA kA adhipati-mukhiyA aura senApati deva bhI hai, aisA anyatra varNana meM AtA hai (2) yahA~ ke zabda prayoga anusAra yaha zakrendra kA vizvasta sevaka-dUta bhI hai (3) guNasaMpanna vyutpatti artha vAlA prasiddha nAma hai hariNaigameSI deva / (4) vyaktigata nAmakaraNa se yaha 'harI' nAma vAlA hariNaigameSI deva hai| prastuta meM isa deva kI apanI vizeSa kArya kuzalatA darzAI gaI hai / paidala sainA kA adhipati aura zakrendra kA dUta hote hue bhI yaha deva garbha saMharaNa kI kalA meM siddhahasta (spezyAlisTa) hotA hai / kisI bhI garbha ko anyatra lejAne ke liye vaha yonidvAra se hI garbha ko nikAlatA hai tathApi vaha nakhaM se yA zarIra ke roma se bhI garbha ko nikAla sakatA hai aura nikAlate hue bhI garbha ko kiMcit bhI kaSTa nahIM hone detA hai itanI sUkSmatA se garbha saMharaNa kA kArya karane meM yaha deva dakSa hotA hai| isIliye garbha saMharaNa ke prasaMga vAle Agama kathAnakoM meM isI deva kA nAmollekha hai / aMtagaDa meM kRSNa vAsudeva ke pauSadha samaya meM yahI deva upasthita huA thA, usake sUcana anusAra gajasukumAla kA janma aura dIkSA huI thii| kRSNa ke cha baDe bhAiyoM kA bhI saMharaNa sthAnAMtaraNa isI deva ne kiyA thaa| bhagavAna mahAvIra ko devAnaMdA ke garbha se haTAkara trizalA mAtA ke garbha meM zakrendra kI AjJA se isI deva ne rakhA thA / nibaMdha-114 devoM ko manaHparyavajJAna jaisI kSamatA ___ manaHparyava jJAna muniyoM ko, zramaNoM ko hI ho sakatA hai / devoM ko viziSTa avadhijJAna ho to ve mana meM manana kiye gaye rUpI dravyoM ko jAna dekha sakate haiM / rUpI dravyoM ko jAnanA avadhijJAna kA | 212] - - - Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA viSaya hai / mana-vacana bhI rUpI hI hai arUpI nahIM hai / isa viSaya ko darzAne vAlI eka ghaTanA yahA~ cauthe uddezaka meM varNita hai / vaha isa prakAra hai- eka bAra do deva bhagavAna kI sevA meM Aye mana se hI vaMdana namaskAra kiyA, mana se hI prazna pUchA, bhagavAna ne bhI mana se uttara diyA / deva saMtuSTa hue / vaMdana namaskAra kara yathAsthAna baiThakara paryupAsanA karane lage / gautama svAmI ko jijJAsA huI ki ye deva kisa devaloka se Aye ? gautama svAmI uThakara bhagavAna ke samIpa gaye, vaMdana karake pUchanA cAhate hI the ki svataH hI bhagavAna ne spaSTIkaraNa kara diyA ki tumheM yaha jijJAsA huI hai / ye deva hI tumhArI jijJAsA kA samAdhAna kara deMge / gautama svAmI ne punaH bhagavAna ko vaMdana namaskAra kiyA aura devoM ke nikaTa jAne ke liye tatpara hue / devoM ne apanI tarapha Ate hue gautama svAmI ko dekhakara svayaM prasanna vadana gautama svAmI ke nikaTa gaye vaMdana namaskAra kiyA aura kahA- hama AThaveM sahasrAra devaloka ke deva haiM / hamane mana se hI vaMdana namaskAra karake prazna pUchA samAdhAna bhI mana se hI pAyA aura paryapAsanA kara rahe haiM / hamArA prazna thA bhagavAna ke zAsana meM bhagavAna ke jIvana kAla meM kitane jIva mokSa jAyeMge ? uttara milA ki 700 zramaNa isa bhava meM mokSa jAyeMge / [ isa pATha ke anusAra gautama svAmI ke 1500 kevalI ko lekara bhagavAna ke samavazaraNa meM Ane kI bAta barAbara nahIM hai / kyoM ki usa samaya bhagavAna kA zAsana hI cala rahA thA / ] ____ yahA~ devo saMbaMdhI varNana karate hue yaha bhI samajhAyA gayA hai ki bhale yaha spaSTa hai ki deva asaMyata hote haiM, unameM 4 guNasthAna hI hote haiM / phira bhI bhagavAna ne gautama svAmI ke pUchane para yahI samajhAyA ki devoM ko arthAt unake samakSa unheM asayaMta nahIM kahanA kyoM ki vaha niSThura vacana hai / puNyavAna puruSoM ko unake samakSa niSThura vacana kahanA aviveka evaM asabhyatA kA dyotaka hai / usI satya bhAva ko anya zabdoM meM, bhASA meM kahA jA sakatA hai arthAta deva ko nosaMyata kahA jA sakatA hai / saMyata aura saMyatAsaMyata ye donoM bhI devatA ke liye nahIM kahe jA sakate haiM / kyoM ki aisA kahane meM asatya vacana kA doSa lagatA hai / / 213 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA devoM kI bhASA ardhamAgadhI hai / jisa taraha saMskRta, prAkRta, apabhraMza Adi bhASA koI deza vizeSa se saMbaMdhita nahIM hai kisI bhI kSetra se apratibaddha svataMtra bhASA hai vaise hI ardhamAgadhI devoM kI bhASA manuSya loka ke kisI kSetra se pratibaddha na hokara svataMtra anAdi zAzvata bhASA hai| vyutpatti artha karate hue ise mAgadha deza kI mukhyatA vAlI mizrita bhASA bhI mAnA jAtA hai / tathApi sabhI tIrthaMkaroM evaM devoM kI anAdi bhASA hone kI dRSTi se kisI deza vizeSa se saMbaMdhita nahIM karanA hI ucita hotA hai / kevalI kA mana evaM vacana prakRSTa arthAt spaSTa hotA hai jise vaimAnika samyagdRSTi deva paryApta evaM upayogavaMta hove to avadhijJAna se jAna sakate haiM / mithyAdRSTi Adi nahIM jAna sakate haiN| anuttaravimAna ke devoM ko bhI avadhijJAna viziSTa hotA hai| jisase unheM manodravyavargaNA labdha hotI hai / isaliye ve deva vahA~ para rahe hue hI manuSya loka meM vicarane vAle kevalajJAnI se vArtAlApa praznottara kara sakate haiM, samajha sakate haiM / anatara vimAna ke devoM ke mohakarma atyaMta upazAMta hotA hai / pUrva bhava kI samyag ArAdhanA kA yaha prabhAva hai| nibaMdha-115 AcArya upAdhyAya ke kartavya pAlana kA phala yahA~ uddezaka-6 ke aMta meM batAyA gayA hai ki jo AcAryaupAdhyAya rucipUrvaka, utsAhapUrvaka, kheda binA apanI jimmedArI kA yathArtha pAlana karate haiM; apanA saMyama unnata karate hue sabhI nizrAgata zramaNa-zramaNiyoM kA saMyama bhI unnata hone kA dhyAna rakhate haiM; isa prakAra ke kartavya pAlana evaM apanA saMyama pAlana karate hue ve AcAryaupAdhyAya sarva karma kSaya kare to usI bhava meM mukta hove, itanA lAbha prApta karate haiM; karma avazeSa rahe to dUsare yA tIsare manuSya bhava se avazya mukta ho jAte haiM / bIca ke do bhava deva ke ginane se utkRSTa pA~ca bhava karake avazya mukta hote haiN| yadi AcArya Adi koI bhI L214 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA kisI para jhUThA AkSepa lagAte haiM to unheM bhI usI prakAra ke AkSepa lagane kA phala zIghra milatA hai / nibaMdha-116 zrAvaka anAraMbhI nahIM-sUkSma anumodana cAlU AraMbha- koI daMDaka meM avrata kI apekSA jIva AraMbha yukta hai aura koI sAkSAt cha kAya jIvoM kI hiMsA karane se AraMbha yukta hai| kula milAkara 24 hI daMDaka ke jIva AraMbhI hai, anAraMbhI nhiiN| mAtra manuSya meM AraMbhI bhI hai aura anAraMbhI bhI hai / apramatta saMyata Adi upara ke guNasthAnavartI manuSya anAraMbhI hote haiM / chaTe guNasthAna ke manuSya AraMbhI-anAraMbhI donoM hote haiM / eka se pA~ca guNasthAna ke sabhI jIva AraMbhI hai, anAraMbhI nahIM / apekSA se pA~caveM guNasthAna vAle kvacit AjIvana anazanaM Adi meM anAraMbhI ho sakate haiM, parantu use yahA~ gauNa kiyA gayA hai tathA zrAvaka ke kucha karaNa-yoga pauSadha meM bhI khule hote haiM evaM saMthAre meM tIna karaNa tIna yoga ke pratyAkhyAna hote hue bhI gRhastha sevA paricaryA karate haiM ataH gRhastha sahayoga khulA hone se pUrNatA kI apekSA anAraMbhI nahIM kahA gayA hai / sUkSma-anumodana rUpa AraMbha cAlu rahane se ve anAraMbhI nahIM hote haiM / parigraha- nArakI aura ekendriya meM- zarIra, karma evaM sacitta, acitta, mizra dravyoM kA parigraha hotA hai / devatAoM meM- zarIra, karma, bhavana, vimAna, devadevI, manuSya-manuSyANI, tiryaMca-tiryaMcANI, Asana, zayana, bhaMDopagaraNa evaM anya sacitta acitta mizra dravyoM kA parigraha hotA hai / vikalendriyoM meM- zarIra, karma aura sacitta acitta mizra dravya tathA bAhya bhaMDopakaraNa, sthAna Adi kA parigraha ho sakatA hai / . tiryaMca paMceMdriyoM meM- zarIra, karma, sacitta acitta mizra dravya, jalIya sthAna-tAlAba, nadI Adi / sthalIya sthAna- parvata, grAmAdi, vana upavana Adi, ghara makAna, dukAna Adi, khaDDe khAI koTa Adi, tirAhe caurAhe Adi, vAhana bartana Adi, deva devI, manuSya manuSyANI, tiryaMca tiryaMcANI, Asana, zayana, bhaMDopakaraNa / 215 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA manuSya meM- tiryaMca paMcendriya ke samAna hai| vizeSatA- dhana saMpatti, sonA, cA~dI Adi, khAdyasAmagrI, vyApAra, kArakhAne Adi sabhI prakAra kA parigraha tiryaMca paMcendriya se vizeSa evaM spaSTa rUpa se hotA hai / yo 24 hI daMDaka meM parigraha saMjJA mAnI gaI hai kisI meM sthUla dRSTi se evaM kisI meM sUkSma-sUkSmatama dRSTi se parigraha saMjJA samajhI jA sakatI hai| nibaMdha-117 bha.mahAvIra dvArA pArzva prabhu ke nAma se nirUpaNa ___ghaTanA usa samaya ko hai jaba gauzAlaka bhI 24 veM tIrthaMkara ke nAma se vicaraNa kara rahA thaa| pArzva prabhu ke zAsana ke kucha sthavira apane yathAyogya saMghADe se vicaraNa kara rahe the| unhoMne do-do 24veM tIrthaMkara ke vicarane kI bAta jaanii| eka bAra koI nagarI meM bhagavAna mahAvIra svAmI ke virAjane kI. jAnakArI huI / unheM saMdeha thA ki kauna tIrthaMkara sahI hai ? ve kisI samaya bhagavAna ke samIpa meM pahu~ca kara vaMdana vyavahAra kiye binA hI khaDe hokara sIdhe hI bhagavAna se prazna karane lge| bhagavAna to sarvajJa the unheM to aise vyavahAra se koI navAI nahIM hotI thii| prazna bhI parIkSAtmaka thA, jijJAsA se nahIM thA isaliye sarala bAta bhI cakkara dekara pUchI thI- bhaMte ! kyA, asaMkhya loka meM anaMta rAta-dina bIte haiM bIteMge, hue haiM hoMge aura paritta rAtadina bhI bIte haiM bIteMge? . sthaviroM ke aMtara Azaya ko samajhakara prabhU ne loka kA svarUpa pArzvanAtha bhagavAna ke nAma se nirUpita kiyA ki- pArzvanAtha puruSAdAnIya aha~ta bhagavaMta ne zAzvata anAdi anavadagra loka kahA hai| kSetra se parimita golAkAra loka kahA hai, jo nIce vistIrNa, madhya meM saMkSipta aura upara vizAla hai, nIce palyaMka saMsthAna, madhya meM zreSTha vajrAkAra, upara khaDI mRdaMgAkAra hai / usameM anaMta jIva bhI utpanna hote haiM, marate haiM; paritta jIva bhI unpanna hote haiM, marate haiM / jIvoM, ajIvoM se pahacAnA jAtA yaha loka hai| anaMta jIvoM para dinarAta bItate haiM aura paritta jIvoM para bhI dina-rAta bItate haiM aura loka | 216 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA asaMkhyapradezAtmaka hI hai / ataH asaMkhyapradezI isa loka meM anaMta jIvoM kI apekSA anaMta rAta-dina aura paritta jIvoM kI apekSA paritta rAta-dina hue haiM, hote haiM, bIte haiM, bItate haiM, naSTa hue hai aura naSTa hoveNge| isa prakAra binA kisI asamaMjasa ke sahaja saralatA yukta uttara aura apane bhagavAna pArzva prabhU ke sanmAna se bharA uttara sunakara sthavira saMtuSTa hue aura apane matizruta kI nirmalatA se nirNaya bhI kara pAye ki ye hI 24veM tIrthaMkara hai / aisA nirNaya ho jAne para vaMdana namaskAra karake ve prabhu mahAvIra ke zAsana meM puna: mahAvratAropaNa kara dIkSita ho gaye / chedopasthAnIya cAritra kI maryAdA meM upasthita hokara tapa-saMyama kA ArAdhana kara, kitane hI zramaNa usI bhava meM mokSagAmI hue aura kaI devaloka meM utpanna hue / aisA bhavya jIvoM ke samAdhAna aura uddhAra kA prasaMga kevalajJAna se jAnakara tIrthaMkara bhI pUrva tIrthaMkara ke nAma se nirUpaNa kara sakate haiM / kabhI aise prasaMga mara sAmane anya matAvalaMbI ho to unake mAnya zAstroM ke sthalanirdeza pUrvaka bhI tattva nirUpaNa aura zaMkA kA samAdhAna kiyA jA sakatA hai / uddezya sahI hone se sAmane vAle para sahI prabhAva hotA hai aura usakA bhalA hI hotA hai, uddhAra ho jAtA hai| nibaMdha-118 abAdhA kAla aura AyuSyakarma vicAraNA __ ATho karmoM kA yahA~ tIsare uddezaka meM jaghanya utkRSTa baMdhakAla batAyA gayA hai / utkRSTa sthiti ke baMdha ke sAtha yaha vAkya hai yathAjJAnAvaraNIya karma baMdha meM- ukkoseNaM tIsaM sAgarovama koDAkoDIo, tiNNi ya vAsasahassAI abAhA, abAhuNiyA kammaThiI kmmnnisego| artha- jJAnAvaraNIya karma kA utkRSTa baMdha 30 koDAkoDI sAgaropama kA hotA hai usameM se tIna hajAra varSa kA abAdhAkAla hotA hai / isa abAdhAkAla jitanA choDakara zeSa karma sthiti meM karma pudgaloM kI niSeka racanA hotI hai / tAtparya yaha hai ki abAdhAkAla jitanI tIna hajAra varSa kI sthiti meM karmapradeza baMdha na hokara zeSa 30 koDAkoDI | 217 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA .. sAgaropama kI sthiti meM karmapradezoM kI niSeka racanA yukta baMdha hotA hai / isa kathana se yaha spaSTa hotA hai ki 3000 varSa kI sthiti taka pradezabaMdha bhI nahIM hone se pradezodaya yA vipAkodaya kucha bhI nahIM hotA hai / sAta karmoM ke liye uparokta spaSTa pATha hai ata: una sAtoM karmoM ke utkRSTa sthiti baMdha meM abAdhAkAla jitanA samaya nyUna samaya kI hI karma pudgaloM ke baMdha kI niSeka racanA hotI hai aura usa abAdhAkAla ke samaya ke bItane ke bAda hI pradezodaya yAM vipAkodaya kA jaisA bhI saMyoga hotA hai, vaha karma udaya meM AtA hai / AyuSya karma ke abAdhAkAla kA hisAba sAta karmoM se bhinna taraha kA hai / sAta karmoM meM utkRSTa jitane kroDAkroDI sAgaropama hote haiM usake anupAta meM abAdhAkAla eka nizcitta hisAba se hotA haiM, yathA- 70 kroDAkroDa sAgara baMdha kA 7000 varSa, 20 kroDAkroDa sAgara baMdha kA 2000 varSa, 15 kroDAkroDa sAgarabaMdha kA 1500 varSa, 10 kroDAkroDa sAgara baMdha kA 1000 ,varSa kA abAdhAkAla hotA hai / yaha eka nizcitta gaNita hisAba vAlA abAdhAkAla haiN| - AyuSya karma meM aisA kucha nahIM hai / usameM to jIva apane cAlu bhava kA jitanA samaya bAkI rahane para AyuSya bAMdhegA utanA hI abAdhAkAla hogA / yathA- umra kA aMtarmuhUrta zeSa rahane para tetIsa sAgaropama kA AyuSya baMdha kiyA to abAdhAkAla aMtarmuhUrta kA hI hogA / 10 varSa manuSya umra kA bAkI rahane para 33 sAgaropama kA AyuSya baMdha kiyA to 10 varSa kA abAdhAkAla hogaa| eka kroDa pUrva kA tIsarA bhAga zeSa rahane para koI 10000 varSa devAya kA baMdha kare to abAdhAkAla kroDapUrva kA tIsarA bhAga rhegaa| kisI jIvane 50000 (pacAsa hajAra) varSa kI umra bAkI rahane para 10 hajAra varSa ke devAyu kA baMdha kiyA to 50000 varSa kA abAdhAkAla rahegA arthAt agale bhava ke AyubaMdha se usakA abAdhAkAla hI jyAdA ho jAtA hai / kabhI atyaMta alpa hI abAdhAkAla hotA hai / isaliye zAstrakAra ne AyuSya karma meM ukta pATha meM bhinnatA rakhI hai usameM 'abAhuNiyA kammaThiI kammaNisego' aisA nahIM kahakara 'kammaThiI / 218 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA kammaNisego' kaMhA hai arthAt saMpUrNa karma sthiti meM karmapradezoM kI niSeka racanA hotI hai / ata: Ayukama meM abAdhAkAla ko choDakara niSeka racanA nahIM hokara abAdhAkAla sahita saMpUrNa sthiti meM karma pradezoM kI niSeka racanA hotI hai / / vAstava meM to AyuSya karma meM abAdhAkAla kahane kI paraMparA mAtra bana gaI hai| zAstra meM to AyuSya karma kA abAdhAkAla kahA hI nahIM hai kevala utkRSTa sthitibaMdha hI kahA hai aura usa sthitibaMdha meM sarvatra niSeka racanA hotI hai / usa AyuSya karma ke udaya yogya saMyoga nahIM hone se aura pUrva kA AyuSyakarma kSaya nahIM hone se agale AyuSya kA vipAkodaya cAlu nahIM hotA hai, pradezodaya to AyuSya karmabaMdha ke bAda turaMta cAlu ho jAtA hai| strIveda kA baMdha karane vAlA tIsare Adi devaloka meM calA jAtA hai to usakA abAdhAkAla nahIM rahane para bhI aneka sAgaropama taka strIveda kA vipAkodaya nahIM hokara pradezodaya hI hotA hai / usI taraha AyuSya karma kA koI abAdhAkAla hI zAstrakAra ne kahA nahIM hai / ataH saMyogAbhAva aura purAne Ayukarma ke sadbhAva meM agale AyuSya kA pradezodaya hotA hai / AyuSya karma kA abAdhAkAla mAnane kI jarUrata hI nahIM hai / mUlapATha dekhane se hI yaha vAstavikatA samajhI jA sakatI hai| kisI bhI prata meM Ayukarma kA abAdhAkAla kahA hI nahIM hai mAtra utkRSTa sthiti baMdha kahakara 'kammaThiI kammaNisego' kaha diyA hai / isaliye Age ke bhava kA AyuSya karma baMdhane ke turaMta bAda usakA pradezodaya cAlu hotA hai vipAkodaya mRtyu hone para hI agale bhava kA prAraMbha hotA hai, tabhI karma kA vedana kahalAtA hai'udao vivAga veyaNo'-vipAka se karmavedana hI udaya kI ginatI meM ginA jAtA hai| anya sAtakarmoM ke jo bhI naye baMdha hote haiM unake abAdhAkAla ke samaya ke bItane ke bAda hI pradezodaya cAlu hotA hai / vipAkodaya prasaMga saMyoga hone para hI hotA hai| yathA- azAtA vedanIya karma kA kisI ne 30 kroDAkroDa sAgaropama kA baMdha kiyA kAlAMtara se saMyama kA ArAdhaka hokara aura marakara anuttara vimAna meM deva banA to 3000 varSa / 219 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA taka pradezodaya bhI nahIM hogA usake bAda usa deva ke pradezodaya azAtA vedanIya kA hotA rahegA kiMtu azAtA kA vipAka udaya 33 sAgara kI umra pUrNa karane ke bAda manuSya banane ke bAda hI hogaa| anuttara devoM ke azAtA kA prasaMga saMyoga nahIM hone se vipAkodaya pUre bhava taka nahIM hotA hai / pradezodaya se ve karma pudgala kSINa ho jAte. haiM / usa 33 sAgara ke pradezodaya ko abAdhAkAla nahIM kahA jaataa| nibaMdha-119 tamaskAya eka pAnI pariNAma tamaskAya pAnI kA pariNAma hai pAnI svarUpa hai / loka meM pAnI ke vibhinna pariNAma haiM / yathA- (1) aneka prakAra ke bAdala rUpa meM pariNata / jisameM kaI bAdala mUsaladhAra barasate, kaI rimajhima barasate, kaI bArIka phuhAreM rUpa meM ur3ane jaise barasate / (2) dhUara, koharA rUpa pAnI / (3) gaDe, himapAta rUpa pAnI, barpha kI divAla, caTTAna rUpa parvatIya pAnI / (4) osa-jhAMkala / (5) lavaNa zikhA rUpa pAnI / (6) pAtAla kalazoM meM bharA pAnI / (7) AkAza se barasane vAlA pAnI / (8) parvata meM se niraMtara nikalane vAlA jharane kA pAnI / (9) mahotapopa tIra jharane kA garma jala / (10) ghanodadhi aura ghanodadhi valaya rUpa pAnI tathA (11) yaha tamaskAya rUpa pAnI / isa prakAra ke jala-pariNAmoM se yaha spaSTa hotA hai ki pAnI mAtra samatala hI nahIM rahatA hai; U~ce-nIce bhI, upara uThA huA bhI raha sakatA hai aura AkAza meM cala bhI sakatA hai / isI silasile meM yaha tamaskAya rUpa pAnI dhuMara phuhAre jaisA upara uThA huA hai| . jaMbadvIpa se asaMkhyAta dvIpasamudra jAne ke bAda asaMkhyAtavA~ aruNodaya samudra cUDI ke AkAra kA hai| usakI bAhya jagatI-vedikA se sarva dizAoM meM 42000 yojana aMdara Ane para yahA~ se saMkhyAtA yojana jADI asaMkhya yojana ke parimaMDalAkAra kI eka apkAyamaya dhUara jaisI jalabhitti samudrIjala kI uparI sataha se eka samAna pradeza vAlI zreNI rUpa arthAt cautarapha samAna vistAra vAlI parimaMDalAkAra golAI meM upara uThI huI hai| jo 1721 yojana U~cAI / 220 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA taka eka sarIkhI cauDAI vAlI bhitti jaisI hai usake bAda bAhara kI tarapha UlaTe rakhe ghaDe ke AkAra jaise tirache vistRta hotI hai aura ghaDe kI ThIkarI sthAnIya jalabhiti bhI jADAI meM saMkhyAta se baDhate hue asaMkhya yojana kI jADAI vAlI hai / jo pA~caveM devaloka taka phailI huI hai / pA~caveM devaloka ke tIsare riSTa pAthaDe taka vyApta hai| saMpUrNa tamaskAya ulaTe rakhe miTTI ke ghaDe ke AkAra meM hai kiMtu pA~caveM devaloka ke pAsa kukkuDa paMjara ke UparI bhAga ke jaisA AkAra kahA hai / arthAt upara ghaDe jaisI golAI nahIM hai kiMtu samatala hai / yaha sadA eka sarIkhI isI AkAra meM anAdi kAla se loka svabhAva se rahI huI hai / apane yahA~ dikhane vAlI dhuMara se bhI isameM pragADha aMdhakAra hotA hai / . isa tamaskAya ke 13 nAma meM se adhika nAma aMdhakAra kI mukhyatA vAle haiM / terahavA~ nAma aruNodaka samudra yaha pAnI rUpa nAma hai arthAt yaha tamaskAya koI alaga cIja nahIM kiMtu aruNodaka samudra kA hI eka vicitra aMza hai / vaimAnika jyotiSI devoM ko jambUdvIpa meM Ane ke liye isa tamaskAya ko pAra karanA par3atA hai / taba ve deva aMdhakAra se bhayabhIta saMbhrAMta hokara zIghra nikalate haiM / koI deva isameM bAdala garjana vidyuta bhI kara sakate haiN| vaha devakRta vidyuta acitta samajhanA / kyoM ki bAdara agnikAya to DhAIdvIpa meM hI hotI hai / devoM kA apanA zarIra evaM vastrAdi kA prakAza bhI isake aMdhakAra se hataprabha hotA hai / 900 yojana kI U~cAI taka ke kSetra meM vahA~ jo jyotiSI vimAna haiM ve bhI isa tamaskAya ke bAhara hI hai bhItara nahIM hai, kinAre para hai, unakI prabhA bhI tamaskAya meM thoDI jAkara aMdhakAra se niSprabha ho jAtI hai| isa tamaskAya meM bAdara pRthvI aura agni nahIM hotI hai / isameM apkAya, vAyukAya, vanaspatikAya evaM trasakAya ke jIva isameM hote haiM (trasa jIva tirachAloka kI apekSA samajhanA) / saMsAra ke sabhI jIva tamaskAya meM utpanna ho cuke haiM / tamaskAya ke nAma isa prakAra hai- 1. tama 2. tamaskAya 3. aMdhakAra 4. mahAaMdhakAra 5. lokaaMdhakAra 6. | 221] Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA lokatamizra 7. devaaMdhakAra 8. deva tamizra 9. deva araNya 10. deva vyUha 11. deva parigha 12. deva pratikSobha 13. aruNoda samudra / .. nibaMdha-120 mAraNAtika samudghAta eka anuprekSaNa vartamAna bhava ke aMtarmuhUrta Ayu zeSa rahane para koI-koI jIva mAraNAMtika samuddhAta karate haiM / isa aMtarmuhUrta ke pahale jIva ne kabhI bhI AgAmI bhava kA AyuSya bAMdha liyA hotA hai tabhI mAraNAMtika samudghAta se, apane nija zarIra ko choDe binA kucha AtmapradezoM ko AgAmI janmasthAna taka phailAtA hai evaM AyuSya karma kI udIraNA kara punaH zarIrastha hokara phira AyuSya ko pUrNa karake (marane rUpa meM) samuddhAta karake arthAt marakara(kyoM ki dUsarI bAra samuddhAta kA prayojana nahIM rahatA hai) utpatti sthAna meM jAtA hai aura vahA~ AhAra, usakA pariNamana aura zarIra nirmANa Adi karatA hai| . vartamAna bhava kA Ayu rahatA hai taba AgAmI janmasthAna para gaye hue Atmapradeza vahA~ AhArAdi grahaNa pariNamana nahIM karate haiN| kyoM ki yahIM vartamAna bhava ke zarIra meM AhArAdi cAlu hote haiM / kaI jIva mAraNAMtika samudghAta nahIM karate haiM ve prathama bAra meM hI AyuSya pUrNa hone para marakara (Agama zabdo meM maraNa samuddhAta karake) AgAmI janmasthAna meM pahu~ca kara AhAra-pariNamana Adi karate haiM / ___zAstrapATha meM sIdhe mara kara jAne aura utpanna hokara AhAra karane ke kathana meM bhI samuddhAta zabda kA prayoga kiyA hai / aise hI kevalI ke mokSa hone samaya meM bhI maraNa samudghAta zabdaprayoga dekhane ko milatA hai ata: ina zabdoM ke Agraha meM nahIM jAte hue sahI Azaya samajhanA cAhiye ki- (1) koI jIva Ayu samApta kara sIdhe hI maraNa prApta kara AgAmI sthAna meM pahu~cakara AhAra-pariNamana Adi karate haiM / (2) kitaneka jIva mRtyu ke aMtarmuhUrta pahale mAraNAMtika samudghAta karake, AgAmI janmasthAna taka Atmapradeza phailAkara, AyuSyakarma kI udIraNA kara, punaH zarIrastha hokara, phira AyuSya samApta hone para [22 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA maraNa prApta karake AgAmI sthAna meM utpanna hokara AhAra, pariNamana Adi karate haiM / pRthvIkAya Adi pA~ca sthAvara jIva chahoM dizAoM meM lokAMta taka utpanna hote hai / trasa jIva chahoM dizAoM meM trasanADI meM hI apane-apane utpatti yogya sthaloM taka utpanna hote haiM / mRtyu prApta kara eka sthAna se dUsare sthAna taka jAne vAle sabhI jIva mArga meM avagAhanA kA saMkoca vistAra nahIM karake eka sarIkhI vistRta zreNI AtmapradezoM kI avagAhanA se hI janma sthAna taka pahu~cate haiM / ise hI mUlapATha "egapaesiyaM seDhiM motUNa" egapaesiya- eka sarIkhI / pUrva pA~caveM uddezaka meM bhI egapaesiyAe seDhIe- eka sarIkhI coDAI vAlI bhittirUpa meM tamaskAya samudrI jala sapATI se upara uThI huI hai jo 1721 yojana taka U~cI eka sarIkhI cauDAI (jADAI) vAlI hai / phira usake bAda thoDe-thoDe vistAra meM aura jADAI meM kramika vRddhi hotI hai / nibaMdha-121 . dhAnyAdi ke sacitta aura Ugane kA svabhAva .. vanaspati ke 10 vibhAga mUla se lekara bIja taka hote haiM / unameM se 9 vibhAga to sUkhane para acitta ho jAte haiM kiMtu dasavA~ bIja vibhAga hai vaha sUkhane para bhI varSoM taka sacitta raha sakatA hai| isakI umra jaghanya aMtarmuhUrta utkRSTa sAta varSa kI hotI hai / prastuta sAtaveM uddezaka meM batAyA hai ki dhAnya Adi samasta bIja yadi surakSita koThI vagere meM rakha diye jAya, una para koI bhI prakAra kA zastra nahIM lage to inake sacitta rahane kI utkRSTa sthiti banatI hai / yahA~ tathA sthAnAMga sUtra meM ina dhAnyAdi bIjoM ke sthiti kI apekSA tIna vibhAjana kiye gaye ha- (1) gehU~ cAvala Adi dhAnya utkRSTa 3 varSa sacitta raha sakate haiM / (2) mUMga caNA uDada Adi dvidala utkRSTa pA~ca varSa sacitta raha sakate hai aura (3) zeSa sabhI prakAra ke bIja alasI, sarasoM, rAI, methI Adi utkRSTa sAta varSa taka sacitta yoni rUpa meM, sajIva rUpa meM raha sakate haiM / usake bAda ina padArthoM kI sacitta yoni naSTa ho jAtI hai| sacittatA kI apekSA vaha bIja nahIM rahatA hai| | 223 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA prajJApanA sUtra meM ugane vAle padArtha sacitta, acitta mizra tInoM prakAra kI yoni vAle kahe gaye haiM / tadanusAra ye acitta bane hue dhAnyAdi kA zarIra baMdhana saMghAtana viziSTa ho, surakSita rakhe gaye hoM to 10-20 pratizata bIjo meM acitta hone ke bAda bhI Ugane kI kSamatA rahatI hai ve acitta yonika bIja kahalAte haiM / yahA~ donoM zAstroM meM sacittatA kI apekSA hI saMpUrNa vizeSaNamaya kathana hai| kiMta prajJApanA sUtrAnusAra acitta yonika ugane vAlI vanaspatiyoM kA bhI astitva saMbhava hai evaM bIja vijJAna keMdra se jAnakArI karane se bhI yaha spaSTa hotA hai ki kucha acche paripakva bIja 5-10 varSa taka bhI ugate haiM / surakSita rakhe sabhI bIja lambe samaya taka nahIM ugate / prativarSa 5-10 pratizata kama hote hote 8-10 varSa taka to ugane vAle bIjoM kI saMkhyA nahIMvat ho jAtI hai / isakA kAraNa yaha hai ki una bIjoM ke pudgalamaya baMdhana saMghAtana bhI dhIre-dhIre 5-10 varSa meM kSINa ho jAte haiM / evaM utpAdana kSamatA-aMkurita hone kI yogyatA naSTa ho jAtI hai / prastuta meM jJAtavya yaha hai ki ugane kI kSamatA kisI kI kitanI bhI rahe kiMtu sacitta yonibhUtatA prastuta sUtra kathana anusAra tIna-pA~ca evaM sAta varSa kI utkRSTa samajhanI cAhiye / nibaMdha-122 devoM kA naraka meM jAnA aura paramAdhAmI vANavyaMtara devatA nIce prathama naraka taka jA sakate haiN| navanikAya ke bhavanapati deva dusarI naraka taka jA sakate haiM / asurakumAra deva tIsarI naraka taka jA sakate haiM aura vaimAnika deva sAtavIM naraka taka jA sakate haiM / upara prathama dvitIya devaloka taka asurakumAra aura vaimAnika deva jA sakate haiM Age ke devalokoM meM kevala vaimAnika deva hI jAte hai, asurakumAra deva nahIM jAte / vyaMtara devoM kI utkRSTa sthiti eka palyopama kI hotI hai / navanikAya devoM kI utkRSTa dezona do palyopama kI sthiti hotI hai| asurakumAroM kI utkRSTa eka sAgaropama sAdhika kI sthiti hotI hai| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA vaimAnika meM gamanAgamana karane vAle devoM kI utkRSTa 22 sAgaropama kI sthiti hotI hai| devoM kI vaikriya zakti, Rddhi unakI sthiti ke anusAra hInAdhika hotI hai| ata: dasa hajAra varSa Adi sthiti vAle vyaMtara devoM kI kSamatA kama hotI hai aura kramaza: eka palyopama kI sthiti vAle vyaMtara devoM kI kSamatA adhika hotI hai| usI taraha bhavanapati asurakumAroM meM bhI dasahajAra varSa se palyopama evaM eka sAgaropama taka kI sthiti hotI hai| vaimAnika meM eka palyopama se do sAgaropama yAvat 22 sAgaropama taka kI sthiti bArahaveM devaloka taka hotI hai tadanusAra hI ina devoM meM gamanAgamana kSamatA evaM Rddhi kI bhinnatA hotI hai / prastuta meM asurakumAroM, navanikAyoM evaM vaimAnikoM kI jo upara nIce jAne kI kSamatA darzAI gaI hai. vaha utkRSTa sthiti, Rddhi kI apekSA se kahI gaI hai / use usa jAti ke alpardhika-maharddhika sabhI devoM ke liye sthiti kA vicAra kiye binA mAna lenA ucitta nahIM hotA hai| . asurakumAroM kA nIce tIsarI naraka taka jAnA kahA hai to use utkRSTa eka sAgaropama kI sthiti vAloM kI apekSA samajhanA cAhiye paraMtu dasa hajAra varSa yA eka palyopama athavA 5-10 palyopama vAloM ko bhI tIsarI naraka taka jAnA mAna lenA yogya nahIM hotA hai| vaimAnika devoM kA sAtavIM naraka taka jAnA kahA hai to sabhI vaimAnikoM ko eka samAna nahIM samajhakara unakI bhinnatA samajhI jAtI hai arthAt pahale dUsare devaloka ke deva sAtavIM naraka taka nahIM jAte haiM ve tIsarI naraka taka jAte haiM, Age kramazaH baDhate-baDhate upara-upara ke deva agalIagalI naraka meM jAte haiN| . navanikAya ke deva dUsarI naraka taka jAte haiM to vahA~ bhI utkRSTa dezona do palyopama kI apekSA smjhnaa| sabhI sthiti vAle navanikAya deva jAve aisA nahIM samajhanA / kyoM ki eka palyopama kI sthiti vAle vyaMtara pahalI naraka taka hI jAte haiM / devoM kI gati, Rddhi Adi sthiti sApekSa hI hotI hai ata: eka palyopama se adhika [225 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA sthiti vAle navanikAya ke devoM ko hI dUsarI naraka meM jAnA samajhanA aura eka palyopama taka kI sthiti vAloM ko prathama naraka taka hI jAnA samajhanA cAhiye / uparokta varNana se yaha tAtparya samajhanA cAhiye ki eka palyopama taka kI sthiti vAle deva prathama naraka taka, aneka palyopama vAle deva dUsarI naraka taka aura eka-do sAgaropama kI sthiti vAle deva tIsarI naraka taka jA sakate hai| yoM vaimAnika meM bhI sthiti ke anupAta meM cothI, pA~cavIM, chaTThI Adi naraka taka jAnA samajhanA cAhiye / isase yaha bhI samajha sakate haiM ki eka palyopama kI sthiti vAle paramAdhAmI ke liye tIsarI naraka taka jAne kA kahane kI paraMparA ko pakar3e rakhanA koI jarUrI nahIM hai / vAstava meM ve apanI sthiti riddhi kSamatA anusAra prathama naraka taka hI jA sakate haiM / nibaMdha-123 prApta zuddhAhAra zuddhAzuddha ho jAtA gocarI meM grahaNa kiye hue nirdoSa khAdyapadArtha yA peyapadArtha ko zramaNa-1. acche manojJa padArtha se khuza-khuza hove; usa AhAra kI, dAtA kI, banAne vAle kI prazaMsA, anumodanA kare; una pudgaloM ko Asakti bhAva se, mUrcchita hokara, gRddhipanA karake khAve to vaha usa nirdoSa prApta AhAra ko iMgAla nAmaka doSa yukta kara letA hai| 2. isI taraha amanojJa padArtha ke saMyoga meM mana meM duHkhI hove; aprIti bhAva kare; zira, hAtha zabda Adi se nAkhuzI dikhAve; krodhamaya nArAjI kheda khinnatA dikhAve; isa prakAra binA mana, du:khI mana se AhAra kare to vaha usa nirdoSa prApta AhAra ko dhUma doSa yukta banA letA hai / 3. prApta AhAra meM svAda vRddhi ke hetu se namaka, mircI, zakkara Adi saMyojya padArtha milAkara bhojana ko svAdiSTa banAkara, pudagaloM meM AnaMdAnubhUti karate hue khAveM to vaha apane nirdoSa AhAra ko saMyojanA doSa vAlA banAkara khAtA hai| ___ jo zramaNa isa prakAra nahIM karake gocarI meM prApta AhAra ko anAsakti se harSa-zoka kiye binA khAtA hai, virakti bhAva kAyama | 226] Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA rakha kara khAlA hai, pudgalAnaMdI nahIM banatA hai, khinna bhI nahIM hokara, zAMta samAdhi bhAva rakhakara, svAda kA lakSya nahIM banAkara, dehapUrti ke liye jarUrI hone se, jo jaisA prApta huA hai use acchA kharAba kucha bhI nahIM bolate hue evaM nahIM socate hue AhAra karatA hai, vaha zramaNa ukta tInoM doSa nahIM lagAtA hai / jo zramaNa nirdoSa prApta AhAra ko (1) do koSa uparAMta Age le jAkara khAve pIve, (2) prathama prahara meM AhAra prApta kara caturtha prahara meM use khAve-pIve, (3) dina meM prApta AhAra ko sUryAsta bAda taka yA rAtri meM khAve, (4) zarIra ko anAvazyaka aisA adhika mAtrA meM bina jarUrI khAve to vaha zramaNa ye cAroM doSa yukta AhAra karane vAlA hotA hai| 1. sAdhu ko anyatra AhAra le jAne kI kSetramaryAdA do koza kI hai| 2. navakArasI meM lAye padArtha tIna prahara taka khAne-pIne kI hI kAla maryAdA hai / 3. rAtri bhojana kA sAdhu ko tyAga AjIvana hotA hai / 4. brahmacarya samAdhi evaM svAsthya surakSA ke liye tathA sadA UNodarI tapa ke liye zramaNa ko alpa yA maryAdita AhAra karanA hotA hai / binA viveka ke yA Asakti se amaryAdita khAnA zramaNa jIvana ke yogya nahIM hotA hai / zramaNa kA pUrNa nirvadya-nirdoSa AhAra- sAvadya pravRttiyoM ke pUrNa tyAgI evaM zarIra ke saMskAra zrRMgAra se rahita zramaNa-nigraMtha, acitta, trasa jIva rahita, 42 doSa rahita AhAra kare / khuda AraMbha kare-karAve nahIM, saMkalpa kare nahIM, nimaMtrita-krIta-uddiSTa-AhAra grahaNa na kare, navakoTi zuddha AhAra saMyama yAtrA nirvAha ke liye kare; suDa-suDa, cava-cava AvAja na karate hue, nIce na girAte hue, alpamAtrA meM bhI svAda na lete hue AhAra kare; mAMDalA ke 5 doSa na lagAve / jaldIjaldI yA atyaMta dhIre-dhIre AhAra na kare; viveka yukta samapariNAmoM se AhAra kare, to yaha zastrAtIta nirvadya AhAra karanA kahA jAtA hai| nibaMdha-124 paramAvadhijJAnI caramazarIrI hote prastuta uddezaka-7 meM pA~ca indriya ke viSayoM kI apekSA kAma | 227 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA aura bhoga kA varNana hai / kAna aura A~kha ke viSaya-zabda aura rUpa ko kAma kahA gayA hai aura nAka jivhA aura zarIra ke viSaya gaMdha, rasa aura sparza ko bhoga kahA gayA hai| isaliye kAna yA A~kha vAle jIva kAmI kahe gaye hai aura nAka jivhA aura zarIra vAle jIva bhogI kahe gaye haiM / kAma se kevala icchA-mana kI tRpti hotI hai aura bhoga se prApta pudgaloM se zarIra kI bhI tRpti-puSTi hotI hai| kAma aura bhoga kI vRtti-pravRtti jIvoM ko hI hotI hai, ajIvoM ke nahIM hotI hai| kintu kAma-bhoga ke padArtha arthAt indriya viSaya rUpa padArtha sajIva-ajIva donoM prakAra ke ho sakate haiN| 24 daMDaka meM ekendriya, beiMndriya, teindriya jIva kevala bhogI hI hote haiM; caurendriya, paMcendriya kAmI-bhogI donoM hote haiM / alpAbahutva- (1) loka meM kAmIbhogI alpa hote haiM aura (2) bhogI usase anaMtaguNe hote haiM / siddha jIvoM ko bhI sAtha rakhane para saba se thoDe kAmI-bhogI, no kAmI no bhogI siddha anaMtaguNA, bhogI jIva anaMta guNA / svecchA se evaM upalabdha bhogoM kA tyAga karane se mahAnirjarA hotI hai athavA to karmoM kA aMta bhI hotA hai, jisase jIva devagati meM yA mokSagati meM jAtA hai| chadmastha manuSya aura Adhovadhi jJAnI manuSya yadi devaloka meM utpanna hote haiM to ve kSINabhogI nahIM hote haiM kyoM ki ve vahA~ vipula kAma-bhogoM kA sevana karate haiM / yadi AgAmI bhava me ve bhogoM kA parityAga kare to mahAnirjarA evaM mukti prApta karate haiN| / paramAvadhijJAnI aura kevalajJAnI usI bhava meM mukta hote haiM ata: ve kSINabhogI kahe jAte haiM / ve kAmabhogoM kA sevana nahIM karate haiM / isa zAstrapATha ke prazna uttara se spaSTa hotA hai ki paramAvadhijJAnI usI bhavameM mukta hote haiM ve carama zarIrI hote haiN| asanni jIva icchA evaM jJAna ke abhAva meM icchita sukha nahIM bhoga sakate aura sannI jIva Alasa aura anupayoga se icchita bhoga sukha nahIM bhoga sakate yaha akAma nikaraNa vedanA hai / sannI jIva sAdhana ke abhAva meM athavA kSamatA ke abhAva meM icchita sukha nahIM bhoga [228 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA sakate yaha unakI prakAma nikaraNa vedanA kahI gaI hai / yathA- samudra pAra kI vastue~ dekhane ke tathA devaloka ke sukhoM ko prApta karane ke sAdhana aura kSamatA sannI manuSya meM bhI nahIM hotI hai / nibaMdha-125 koNika-ceDA yuddha meM marane vAloM kI samIkSA kisI bhI prAcIna prata meM aisA pATha milatA nahIM hai, sabhI pratoM meM yahI saMkhyA mUlapATha meM milatI hai| yaha saMkhyA do dina kI hai anya dasa dina yuddha pahale bhI huA thA jisameM do karoDa mare ho to yuddha meM kitana karoDa Aye ? yuddha kA maidAna 2-4 karoDa khaDe rahe, chAvanI lagAve itanA kitanA bar3A hogA ityAdi sabhI prazno kA samAdhAna yaha hai ki mUlapATha aisA hI hai usameM koI bheda vikalpa yA pAThAntara nahIM hai| ata: Agama zraddhA se svIkAranA hI rhaa| 'sahassAiM kI jagaha sayasahassAI' bhUla se likhA gayA ho aisA mAnane meM pAThAntara bhI koI milanA cAhiye / binA kucha AdhAra mile mAtra tarka-vitarka se mAna lenA vyaktigata kisI ke adhikAra kI bAta to nahIM hai tathApi vaikalpika anAgrahika rUpa se svIkArA jA sakatA hai / / zaMkA- cakravartI rAjA ke 96 karoDa paidala manuSya jaMbUdvIpa prajJapti meM kahe haiM, jo 6 khaMDa kI cakravartI kI Rddhi rUpa hai, yahA~ yuddha meM donoM pakSa se Aye manuSyoM kI saMkhyA 90 karoDa kahI hai jo kevala eka khaMDa ke Arya kSetra mAtra kI saMbhava hai / to cakravartI ke 96 karoDa paidala ke sAmane mAtra do pratipakSI rAjAoM kI 90 karoDa kI paidala senA kA kathana kyA vicAraNIya nahIM banatA hai ? samAdhAna- bhagavatI sUtra meM 90 karoDa kI saMkhyA kA pATha nahIM hai upAMga sUtra meM hai / eka karoDa 80 lAkha marane kA kathana bhI bhagavatIsUtra meM joDa karake nahIM kahA gayA hai 96 lAkha aura 84 lAkha ye do hI saMkhyA hai| isa pATha ko hajAra mAna lene para marane vAloM kI saMkhyA 1 lAkha 80 hajAra hogI aura paidala senA kI karoDa kI saMkhyA lAkha meM mAnI jAya to 90 lAkha hI hogI jo cakravartI kI 96 karoDa paidala 6 khaMDa kI saMkhyA se mela khA skegii| jaMbUdvIpaprajJapti meM cakravartI [229 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA ke ghoDe, hAthI kI saMkhyA lAkhoM meM hai to yahA~ koNika Adi ke ghoDoM Adi kI saMkhyA hajAroM meM hai| usI taraha cakravartI ke paidala kI saMkhyA kroDoM meM hai to ina rAjAoM kI lAkhoM meM mAnanA yukta lagatA hai| phira bhI mUlapATha ko galata siddha karane kA apane pAsa koI Agama pramANa nahIM hai, yaha bAta satya hai tathApi vicAraNIya avazya hai, yaha svIkArya hai / tattvaM kevalI gamyaM / (tameva saccaM NisaMkaM...) nibaMdha-126 sadoSa yA nirdoSa AhAra dene kA phala (1) sAvadya tyAgI zramaNa nigraMtha ko nirdoSa kalpanIya AhAra gurubuddhi se pratilAbhita karane para ekAMta nirjarA hotI hai usameM AhAra . nirdoSa hone se koI pApa nahIM lagatA hai / (2) sAvadya tyAgI zramaNa nigraMtha ko auSadha upacAra yA anya kisI saMkaTa yukta paristhiti se athavA kabhI aviveka ajJAna se, bhakti ke atireka se zramaNa nigraMtha kI zAtA bhAvanA se sadoSa AhAra vaherAne para bahatara nirjarA evaM doSita AhAra hone se usameM hone vAlI virAdhanA yA samAcArI bhaMga se alpa pApa bhI hotA hai| yahA~ bahutara nirjarA kahane kA Azaya yaha hai ki dAtA dravyaM se sUjhatA hone ke kAraNa dravyazuddha hai evaM saMyama sAdhanA meM sahAyaka hone ke usake zubha bhAva hai ata: vaha bhAva se zuddha hai aura dAna lene vAlA pAtra bhI zuddha hai kyoM ki zramaNa nirgaMtha tathArUpa ke haiM / mAtra vastu doSita hone kA yahA~ alpa pApa kahA hai / (3) sAvadha ke atyAgI asaMyata avirata kisI bhI saMnyAsI ko gurubuddhi se tyAgI mAnakara jo AhAra dAna karatA hai vaha mithyAtva bhAva ke sevana ke kAraNa mokSa hetuka nirjarA nahIM karatA hai / (kyoM ki ekAMta nirjarA to tyAgI zramaNa ko dene se hotI hai / ) ekAMta pApakarma karatA hai / isa kathana kA hetu mithyAtva ke poSaNa se hai / mithyAtva bhAvita vyakti mokSa hetuka sakAma nirjarA nahIM karatA hai| isameM gAna lene vAlA asaMyata hone se apAtra hai; dAtA use guru tyAgI pAtra samajha kara 230 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA khoTI-mithyA mAnyatA rakhatA hai, ata: dAtA bhI azuddha hai / taba vastu sadoSa nirdoSa koI bhI ho usakA mahattva nahIM raha jAtA hai / ina tInoM prakAra ke dAna meM puNyabaMdha to sarvatra(tInoM meM) hotA hI hai kyoM ki bhAvanA meM udAratA evaM anukaMpA hotI hai, lene vAle ko sukha pahu~catA hai, adhyavasAya dAtA ke zubha hote haiM / tathApi prastuta sUtra meM to pApa aura nirjarA kI pramukhatA se hI prazna aura uttara hai| isIliye ekAMta pApa yA ekAMta nirjarA zabdaprayoga kiyA gayA hai arthAt ina do meM se eka kA pUrNa niSedha dikhAne ke liye prathama meM ekAMta nirjarA aura tIsare meM ekAMta pApa kahA hai / puNya kA yahA~ prasaMga hI nahIM liyA gayA hai / ata: puNya ke niSedha kA yahA~ Azaya nahIM hai, aisA samajhanA cAhiye / puNya ke prasaMga meM to zAstrakAra ne 9 puNya batAye hI haiM usameM 9 prakAra kA dAna saMsAra ke samasta prANiyoM ke liye jinazAsana meM zrAvakoM ke liye khulA hI hai / usakA niSedha kisI ke liye nahIM hai / prAcIna TIkAkAra AcArya ne bhI yahA~ para spaSTa kiyA hai ki mokkhatthaM jaM puNa dANaM, taM paI eso vihi samakkhAo / . aNukampAdANaM puNa, 'jiNehiM Na kayAi paDisiddhaM // artha- sUtrokta praznottaramaya vidhAna mokSArtha dAna kI apekSA se hai paraMtu anukampAdAna kA jinezvaroM ne kahIM bhI niSedha nahIM kiyA hai| nibaMdha-127 sUrya kA prakAza teja maMda kyoM? - sUrya sadA eka sA camakatA hai / subaha zAma vaha hamAre se atyaMta dUra hone se lezyA (teja)pratighAta ke kAraNa phIkA sA dikhatA hai arthAt dUrI jyAdA hone se usakA prakAza maMda maMdatama pahu~catA hai| isI kAraNa sUrya subaha aura zAma phIkA evaM najadIka sA lagatA hai| dopahara ko hamAre bharata kSetra ke upara sIdha meM A jAne se lezyAbhitApa se prakAza tIvra tIvratama ho jAne se sUrya jAjvalyamAna evaM dUra U~cA dikhatA hai| jisa taraha koI sarcalAiTa do kilomITara se dikhe to kaisI / 231] Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA maMda dikhatI aura pAsa meM Ane para kitanI teja dikhatI hai / vaise hI sUrya kA samajhanA / sarcalAiTa ke samAna sUrya kI lAiTa sadA eka sarIkhI hI rahatI hai, U~cAI bhI sadA pRthvI se 800 yojana hI rahatI hai / apane se usakI tirachI dUrI ghaTatI baDhatI rahatI hai, kyoM ki vaha niraMtara, 5251 yojana kI prati muhUrta gati se apane niyojita mArga se AkAza meM Age se Age baDhatA rahatA hai kahIM bhI rukane kA kAma nahIM hai / dUrI ke ghaTane baDhane se hI hameM ye parivartana dikhate rahate haiM / sUrya sadA upara 100 yojana nIce 1800 yojana aura tirache prathama maMDala meM 47263 yojana tapatA hai apanA prakAza phailAtA hai / tathA prathama maMDala meM 5251 yojana pratimuhUrta (48 minaTa) kI cAla se parikramA lagAtA hai / subaha zAma arthAt sUryodaya sUryAsta ke samaya garmI meM apane yahA~ se 47263 yojana dUra hotA hai, jaba sabase bar3A dina hotA hai| sardI meM dina choTe-choTe hote jAte haiM taba yaha subaha zAma kI dUrI kama-kama hotI jAtI hai aura nyUnatama 31831 yojana dUrI sabase choTe dina meM ho jAtI hai / taba sUrya sabase aMtima maMDala meM hotA hai aura 5305 yojana prati muhUrta kI cAla se calatA hai / isa prakAra sUrya sadA vartamAna kSetra ko arthAt jisa kSetra se jaba gujara rahA hai usako apane tApa kSetra ke anusAra prakAzita karate calatA hai / nIce 1800 yojana sUrya ko tapane kA jo kahA gayA hai vaha salilAvatI evaM vaprA vijaya kI apekSA kahA gayA hai / ye donoM vijaya 1000 yojana samabhUmi se nIce hai / sUrya kA tApa usa vijaya taka pUrA pahu~catA hai, jaba vaha usakI sImA vAle AkAMza maMDala meM calatA hai| nibaMdha-128 ATha karmabaMdha ke kAraNoM kA vistAra prastuta navaveM uddezaka meM kArmaNa zarIra prayoga baMdha ke aMtargata AThoM karmoM ke baMdhane saMbaMdhI viziSTa kAraNa isa prakAra kahe haiM - 232 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA (1) jJAnAvaraNIya karma- 1. pratyanIkatA-virodhabhAva / mati Adi pA~ca jJAna, jJAnI evaM zrutajJAna ke sAdhana AgamazAstra Adi ke prati virodha bhAva rakhane se, virodha karane se yA unake viruddha AcaraNa karane se / 2. apalApa- jJAna, jJAnIpuruSa evaM zrutajJAna ke sAdhanoM ke prati zraddhAbhAva, bahumAna yA Adara bhAva nahIM rakhakara aviveka, tiraskAra yA niMdA ke AcaraNa karane se / 3. aMtarAya- kisI kI jJAna vRddhi meM yA jJAna ke pracAra meM bAdhaka banane se| 4. pradveSa- jJAnI ke prati IrSyA bhAva, matsarabhAva, kaSAyabhAva evaM kaSAya yukta vyavahAra karane se / 5. AzAtanA- mana se vacana se evaM kAyA se vinaya bhakti nahIM karake avinaya AzAtanA karane se, kaTuvacana bolane se, unheM saMtApa yA kaSTa pahu~cAne se / 6. visaMvAda- jJAnI ke sAtha bAta-bAta meM khoTe jhagaDe, bahasa evaM asaMgata-uTapaTAMga vivAda-carcA karane se jIva jJAnAvaraNIya karmoM kA vizeSa baMdha karatA hai / sAmAnyataH ajJAnamaya saMskAra se ekendriya Adi sabhI jIva jJAnAvaraNIya karmoM kA niraMtara baMdha karate rahate haiM / (2) darzanAvaraNIya karma- cakSu, acakSu, avadhi aura kevaladarzanI ke prati pUrvokta 6 dUSita vyavahAra karane se evaM nidrA Adi meM aMtarAya Adi dene se arthAt cakSudarzanI Adi ke sAtha virodhabhAva Adi uparokta 6 avaguNamaya AcaraNa karane se darzanAvaraNIya karma kA baMdha hotA hai| (3) vedanIya karma- isake do vibhAga haiM- zAtAvedanIya aura azAtA vedanIya / zAtAvedanIyabaMdha ke 10 kAraNa hai- (1-4) prANa-bhUtajIva-satva kI anukaMpA karane se / (5) inheM du:kha nahIM pahu~cAne se / (6) zoka utpanna nahIM karane se / (7) inheM ciMtA nahIM karAne se, A~su nahIM TapakavAne se, viSAda-kheda nahIM karavAne se / (8) vilApa evaM rudana Adi nahIM karavAne se / (9) mAra-pITa nahIM karane se / (10) paritApa kaSTa nahIM pahu~cAne se / saMkSepa meM anya jIvoM ko kisI bhI prakAra se du:kha nahIM pahu~cAkara sukha pahu~cAne se zAtA vedanIya karma kA baMdha hotA hai / ___ azAtAvedanIya baMdha ke 12 kAraNa hai- (1-6) anya ko du:kha | 233| - Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA dene se, zoka karAne se, viSAda-kheda karAne se, vilApa karAne se, mArapITa karane se evaM paritApa-kaSTa pahu~cAne se / (7-12) aneka jIvoM ko athavA vAraMvAra du:kha Adi dene se / / (4) mohanIya karma- (1-4) tIvra krodha-mAna-mAyA-lobha kA sevana karane se / (5) darzanamohanIya kI tIvra udaya pravRtti se / (6) cAritramoha kI tIvra udaya pravRtti se; yo 6 prakAra se viziSTa mohanIya karma kA baMdha hotA hai / sAmAnyataH prAyaH kaSAya ke udaya mAtra se mohanIya karmabaMdha hotA rahatA hai| (5) AyuSya karma- cAra-cAra kAraNoM se cAroM gati ke AyuSya kA baMdha hotA hai / sthAnAMga-4 meM dekhe / (6) nAma karma- kAyA kI, bhASA kI, bhAvoM kI saralatA se tathA avisaMvAda yoga vRtti se zubhanAma karmakA baMdha hotA hai / tInoM kI vakratA aura visaMvAda yoga se azubhanAma karma kA baMdha hotA hai / (7) gautra karma- ATha prakAra kA abhimAna karane se nIca gautra kA baMdha hotA hai aura ATha prakAra kA mada abhimAna nahIM karane se U~ca gautra kA baMdha hotA hai| (8) aMtarAya karma- dAna, lAbha, bhoga, upabhoga kI pravRtti meM evaM vIrya-zakti ke parAkrama karane meM; yoM ina pA~coM meM aMtarAya dene se usa-usa prakAra ke dAnAdirUpa aMtarAya karma kA baMdha hotA hai / / ___eka-eka karma prakRti ke baMdha meM anaMta paramANu pudgala lage hue hote haiM / pratyeka Atmapradeza para anaMta anaMta karma vargaNA AvRtta pariveSTita hotI hai / 24 daMDaka meM AThoM karma hote haiM manuSya meM carama zarIrI kI apekSA ATha yA sAta yA cAra karma pariveSTita hote haiM / karmoM meM karma kI bhajanA niyamA- (1) jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya aura aMtarAya karma meM khuda ke sivAya 6 karma kI niyamA mohanIya kI bhajanA / (2) mohanIya karma meM khuda ke sivAya sAta karma kI niymaa| (3) vedanIya Adi cAroM aghAti kamoM meM khuda ke sivAya tIna aghAtI karmoM kI niyamA, cAra ghAtI karmoM kI bhajanA hotI hai / jisa karma L.234 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA kI pRcchA hai vaha nahIM ginA jAtA hai zeSa sAta kI apekSA kI jAtI hai| yaha udaya rUpa karma kI apekSA kathana hai / nibaMdha-129 __Urdhva-adho-tiryaka loka svarUpa anaMtAnaMta AkAza rUpa aloka hai / jisake madhya meM loka hai / vaha loka nIce se upara 14 rAju pramANa hai / nIce cAroM dizAoM meM arthAt pUrva se pazcima aura uttara se dakSiNa sAta rAju pramANa cauDA evaM golAkAra hai / isI taraha madhya meM eka rAju pramANa cauDA aura golAkAra hai jo samabhUmi rUpa tirachA loka hai / upara pA~cavA~ devaloka pA~ca rAju pramANa laMbA-cauDA golAkAra hai| siddhazilA se upara loka kA caramAMta bhAga hai jo eka rAju pramANa laMbA-cauDA-gola hai| sAtavIM naraka ke nIce loka caramAMta sAta rAju vistAra kA hai vaha kramazaH kama hote hue prathama naraka kI uparI sataha taka nIce se sAta rAju Ane para 1 rAju ho jAtA hai / prathama naraka pRthvI kI uparI sataha hI hamArI samabhUmi rUpa tirachA loka hai / yahA~ se phira upara kI tarapha loka kI laMbAI-cauDAI kramazaH baDhatI hai jo eka rAju se baDhatI-baDhatI pA~caveM devaloka taka arthAt samabhUmi se 3 // rAju upara jAne para pA~ca rAju kI ho jAtI hai / vahA~ se upara kI tarapha Age punaH arthAt pA~caveM devaloka se Age 3 // rAju upara jAne taka eka rAju kA vistAra hotA hai / isa taraha nIce se upara caudaha rAju pramANa loka, nIce prAraMbha meM sAta rAju vistAra vAlA, samabhUmi para eka rAju, phira pA~caveM devaloka meM pA~ca rAju evaM uparI caramAMta meM eka rAju vistAra vAlA hai| __ isa prakAra saMpUrNa loka kA AkAra upara-upara rakhe gaye tIna sikore jaisA hai jisameM pahalA ulTA, dUsarA sIdhA aura usa para tIsarA sikorA punaH ulTA rakhane para yaha loka AkAra banatA hai / vizeSa yaha hai ki upara ke do sikoroM kI U~cAI samAna ho aura nIce ke sikore kI U~cAI usase dugunI ho to vaha loka ke yathArtha AkAra jaisA banatA hai / loka ke mukhya tIna vibhAga isa prakAra hai / 235/ Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA (1) adholoka- 14 rAju pramANa loka kA nIce kA sAta rAju kA kSetra adholoka hai / isake mukhya sAta prati vibhAga haiM vaha sAta naraka rUpa hai| jisameM sAtavIM naraka nIce hai phira upara-upara chaTThI, pA~cavIM Adi hai sabase upara prathama naraka pRthvI hai| vizeSa meM- nIce lokAMta se sarva prathama asaMkhya yojana pramANa AkAza. mAtra hai / usake bAda usake upara asaMkhya yojana tanuvAta hai, phira usake upara asaMkhya yojana ghanavAta hai, usake upara vIsa hajAra yojana ghanodadhi hai aura usake upara phira sAtavIM naraka pRthvIpiMDa hai / nIce se yahA~ taka eka rAju U~cAI hotI hai aura laMbAI-cauDAI sAta se ghaTate hue sAdhika cha rAju raha jAtI hai / sAtavIM naraka ke pRthvI piMDa ke upara punaH asaMkhya yojana pramANa AkAza, phira asaMkhya yojana upara taka tanuvAya, phira asaMkhya yojana ghanavAya hai / usake upara vIsa hajAra yojana kI ghanodadhi hai aura usake upara chaTThI naraka pRthvI piMDa hai / nIce se yahA~ taka dezona do rAju U~cAI hotI hai / - isI krama se pA~cavIM, cauthI, tIsarI, dUsarI, pahalI naraka pRthvI taka upara-upara kramaza: AkAza, tanuvAya, ghanavAya, ghanodadhi aura phira pRthvI samajhanA cAhiye / isa prakAra yaha adholoka mukhya sAta naraka pRthvI rUpa vibhAga vAlA evaM sAta rAja U~cAI vAlA hai / . nIce cauDAI (1) prathama naraka pRthvI samabhUmi 1 rAju (2) dUsarI naraka pRthvI 1.8 // rAju (3) tIsarI naraka pRthvI 2 rAju 2.7 rAju (4) cauthI naraka pRthvI 3 rAju 3.5 // rAju | (5) pA~cavI naraka pRthvI 4.4 rAju (6) chaTThI naraka pRthvI 5 rAju 5.2 // rAju (7) sAtavI naraka pRthvI 6 rAju 6.1 rAju (8) lokAMta 7 rAju 7 rAju 1 rAju 4 rAju " sw, | 236 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA nIce se lokAMtasAtavI naraka kA pRthvIpiMDa 1 rAju chaTThI naraka kA pRthvIpiMDa 2 rAju pA~cavI naraka kA pRthvIpiMDa 3 rAju cauthI naraka kA pRthvIpiMDa 4 rAju tIsarI naraka kA pRthvIpiMDa 5 rAju dUsarI naraka kA pRthvIpiMDa 6 rAju pahalI naraka kA pRthvIpiMDa 7 rAja (2) tirachA loka- 14 rAju pramANa loka ke madhya meM hone se ise madhyaloka bhI kahA jAtA hai arthAt yahA~ se loka 7 rAju nIce haiM aura 7 rAju upara hai / yaha tirachA loka asaMkhya yojana kA arthAt eka rAju pramANa laMbA-cauDA aura golAkAra hai| isake madhya meM jaMbUdvIpa hai aura jaMbadvIpa ke madhya meM meru parvata hai / meru parvata ke madhya kendrabiMdu se cAroM dizA meM tirachA loka AdhA-AdhA rAju pramANa hai / AmanesAmane kI do dizAoM kA yoga eka rAju pramANa cauDA hotA hai| jaMbUdvIpa thAlI ke AkAra kA gola eka lAkha yojana vistAra vAlA hai| usake cautarapha phiratA cUDI ke AkAra kA lavaNa samudra hai vaha do lAkha kA vistAra vAlA hai| usake bAda eka dvIpa, eka samudra yoM asaMkhya dvIpa, asaMkhya samudra sabhI cUDI ke AkAra vAle haiN| pIche vAle se Age vAle dvIpa yA samudra dugune-dugune vistAra vAle haiN| aMta meM svayaMbhUramaNa samudra pAva(1/4)rAju vistAra vAlA cUDI AkAra kA hai / isa taraha tirache loka ke eka rAju vistAra meM AdhA rAju kSetra akele svayaMbhU ramaNa samudra ne grahaNa kara rakhA hai zeSa AdhA rAju meM samasta asaMkhyadvIpa samudra hai| yaha tirachA loka jADAI(U~cAI)kI apekSA upara-nIce 1800 yojana kA hai samabhUmi se 900yojana nIce taka aura samabhUmi se 900 yojana upara taka kA kSetra tirachAloka kA mAnA gayA hai / isa tirache loka ke nIce ke 900 yojana meM vANavyaMtara devoM ke asaMkhya nagara haiM aura upara ke 900 yojana meM jyotiSI devoM ke asaMkhya vimAna haiM / [237] Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA nIce ke 900 yojana ke bAda adholoka kA prAraMbha hotA hai aura upara ke 900 yojana ke bAda urdhvaloka kA prAraMbha hotA hai / pA~coM jyotiSI upara 110 yojana kSetra meM hai / 16 hI vyaMtara nIce 800 yojana kSetra meM hai / 10 juMbhaka vyaMtara parvatoM para arthAt vaitADhya evaM kaMcanagiri parvatoM para hone kA varNana milatA hai| (3) Urdhvaloka- samabhUmi se 900 yojana upara jAne ke bAda se Urdhva loka prAraMbha hokara 14 rAju pramANa loka kI uparI sataha taka Urdhva loka hai| karIba DeDha rAju upara jAne para devaloka kA prAraMbha hotA hai / sarvaprathama pahalA-dUsarA devaloka hai / donoM devaloka kA pRthvI tala eka hI hai aura vaha pUrNa caMdrAkAra hai, gola hai| donoM devalokoM kA vibhAjita kSetra ardhacandrAkAra hotA hai / dakSiNI vibhAga meM prathama devaloka hai aura uttarI vibhAga meM dUsarA devaloka hai / isI taraha vahA~ se kucha(asaMkhya yojana) upara jAne.para arthAt samabhUmi se DhAI rAju upara jAne para tIsarA-cauthA devaloka hai jo pahale dUsare devaloka ke samAna hI eka hI pRthvIpiMDa para ardha candrAkAra vibhAjana vAle haiN| usake bAda kramaza: asaMkhya-asaMkhya yojana upara-upara jAne para pA~cavA~, chaTThA, sAtavA~ aura AThavA~ devaloka kramazaH pUrNa caMdrAkAra eka dUsare kI sIdha meM upara hai / usake bAda kucha(asaMkhya yojana)upara nauvA~-dasavA~ devaloka eka sataha para donoM ardha caMdrAkAra hai / phira kucha(asaMkhya yojana) upara jAne para 11vA~ 12 vA~ devaloka bhI eka sataha para donoM ardha caMdrAkAra kSetra vAle haiN| usake upara kucha(asaMkhya yojana) dUra jAne para pahalI dUsarI tIsarI graiveyaka bhUmi eka dUsare ke upara-upara kramaza: najIka-najIka pUrNa caMdrAkAra svataMtra hai / yaha prathama graiveyaka trika hai| usase kucha dUra upara jAne para dvitIya graiveyaka trika isI prakAra hai jo cauthI pA~cavIM chaTThI graiveyaka bhUmi rUpa hai aura Apasa meM najIka- najIka kama-kama U~cAI para hai| isI prakAra kucha dUra(asaMkhya yojana) upara jAne para tIsarI graiveyaka trika hai jo sAtavIM AThavoM nauvoM graiveyaka bhUmi rUpa eka dUsarI se upara upara evaM najIka najIka hai / isa taraha tIna trika meM nava graiveyaka kI nava pRthviyAM pratyeka pUrNa candrAkAra hai.| . | 238 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA usake bAda upara (asaMkhya yojana) jAne para aNuttara vimAna kI bhUmi AtI hai, vaha bhI pUrNa candrAkAra hai| usa eka hI bhUmi sataha para cAroM dizAoM meM cAra anuttara vimAna haiM aura bIca meM eka sarvArtha siddha nAmaka pA~cavA~ anuttara vimAna hai / prathama devaloka se lekara anuttara vimAna taka sarvatra vaimAnika devoM kA nivAsa hai / anuttara vimAna se upara 12 yojana dUrI para siddhazilA hai jo ATha yojana madhya meM jADI hai aura cAroM kinAre mAkhI kI pA~kha se bhI patalI hai / yaha siddhazilA 45 lAkha yojana laMbI-cauDI golAkAra hai / isakI uparI sataha sIdhI sapATa 45 lAkha.yojana vistAra vAlI hai| isakA nIce kA bhAga bIca meM ATha yojana taka cautarapha ATha yojana jADA hai phira kramaza: ghaTate hue 45 lAkha ke aMtima kinAre sarvatra mAkhI kI pA~kha ke samAna patale haiM / isa siddhazilA se eka yojana upara lokAMta hai arthAt 14 rAju loka kA kinArA hai / vahI Urdhvaloka kA bhI kinArA hai / isa prakAra yaha saMpUrNa Urdhvaloka bhI karIba sAta rAju pramANa U~cAI vAlA hai| devaloka samabhUmi se U~cAI devaloka kI cauDAI pahalA-dUsarA 1 // rAju 2 // rAju tIsarA-cauthA 3 // rAju 3 // rAju 5 rAju chaTThA 3 // rAju 4 // rAju 4 rAju 4 rAju 4 / rAju 3 // rAju nauvA~-dasavA~ 4 // rAju 3 rAju gyArahavA~-bArahavA~ 5 / rAju 2 / rAju nava graiveyaka 6 rAju 1 // rAju pA~ca anuttara vimAna 7 rAju(dezona) 1 rAju(sAdhika) aloka- loka ke cautarapha aloka hai usameM pRthvIpiMDa Adi yA jIva-pudgala Adi kucha bhI nahIM hai mAtra AkAzamaya aloka kSetra hai| / 239] 2 // rAju pA~cavA sAtavA~ AThavA~ Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA / prazna- loka-aloka kA vistAra asat kalpanA se kisa prakAra samajhA jA sakatA hai ? uttara- loka vistAra ka liye asat kalpanA se isa prakAra samajhAyA gayA hai- cAra dizAkumArI deviyA~ jaMbUdvIpa kI jagatI para cAroM dizAoM meM khar3I hokara balipiMDa ko bhUmi para pheMke / usa samaya meruparvata ke zikhara para khaDe 6 devoM meM se pratyeka deva una cAroM balipiMDoM ko bhUmi para girane se pahale grahaNa kara sake, itanI tIvra gati vAle ho aise ve deva meru se chahoM dizAoM meM calanA prAraMbha kare / usake bAda eka vyakti kI 100-100 varSa kI sAta pIDhI khatama ho jAya taba taka ve cale to bhI loka kA aMta nahIM AtA hai / phira bhI jyAdA kSetra pAra kiyA hai kama kSetra rahA hai / gaye hue se nahIM gayA kSetra asaMkhyAtavA~ bhAga hai, nahIM gaye se gayA kSetra asaMkhyaguNA hai / isa upamA se loka kA vistAra asaMkhya yojana smjhnaa| . aloka vistAra- upara ke dRSTAMta ke samAna hI ise bhI smjhnaa| vizeSa yaha hai isameM ATha deviyA~ ATha dizA se balipiMDa pheNke| use grahaNa kara sake vaise 10 deva dasa dizA meM calane kA kahA gayA hai| isameM gaye kSetra se nahIM gayA kSetra anaMtaguNA bAkI rahatA hai / nibaMdha-130 dasavA~, gyArahavA~ pauSadha : zakha-puSkalI zrAvastI nagarI meM zaMkha pramukha aneka zrAvaka rahate the / jo jIvAjIva Adi tattvoM ke jANakAra the ityAdi zrAvaka ke Agama varNita guNoM se saMpanna, 12 vratadhArI, mahIne meM 6 pratipUrNa pauSadha karane vAle the / eka bAra bhagavAna mahAvIra svAmI usa nagarI meM padhAre / zaMkha Adi zrAvaka milakara paidala hI bhagavAna kI sevA meM pahu~ce / upadeza sunA / ghara lauTate samaya zaMkha zrAvaka ne prastAva rakhA ki Aja hama khAte-pIte sAmuhika pakkhI pauSadha kareM / taba puSkalI Adi anya zrAvakoM ne unakA kathana svIkAra kiyaa| sabhI apane apane ghara kI dizAoM meM cale / sthAna evaM bhojana taiyAra karavAne kI jimmedArI kA nirNaya bhI huA hI hogaa| isakA kathana mUlapATha meM | 240 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA nahIM hai / ghara jAte samaya zaMkha zrAvaka ke vicAra badala gaye / unhoMne utpalA bhAryA se pUchakara upavAsa yukta pauSadha svayaM kI pauSadhazAlA meM kiyA, jo unake ghara se saMlagna thii|| ___anya zrAvakoM ne eka sthAna para ( saMbhavataH puSkalI kI pauSadha zAlA meM ) ekatrita hokara pauSadha vrata dhAraNa kiyaa| bhojana kA samaya hone taka zaMkha zrAvaka ke nahIM Ane para puSkalI zrAvaka pauSadha meM yatanA pUrvaka bulAne gaye / zaMkhajI ke ghara pahu~cane para utpalA zrAvikA ke batAne se ve pauSadhazAlA meM gye| IryAvahi kA pratikramaNa karake vinaya sahita zaMkhajI se calane kA nivedana kiyA / zaMkhajI ne spaSTatA karI kI maiMne upavAsa yukta pauSadha kara liyA hai ata: Apa loga bhale hI khAtA-pItA pakkhI pauSadha kA paripAlana karo / puSkalIjI vahA~ se nikalakara apane sthAna meM Aye, anya zrAvakoM ko batAyA ki zaMkhajI nahIM AyeMge kyoM ki unhoMne upavAsa yukta pauSadha kara liyA hai / taba sabhI ne AhAra karake dina rAta pauSadha se AtmA ko bhAvita kiyA / dUsare dina puSkalI Adi sabhI zrAvaka snAnAdi Avazyaka kriyA se nivRtta hokara eka jagaha ikaTThe hokara bhagavAna ke darzana karane gaye / zaMkhajI pauSadha kA pAranA kiye binA hI akele bhagavAna kI sevA meM pahu~ca gaye the| parSadA ikaTThI huii| pravacana huaa| pravacana ke bAda kitane hI zrAvaka zaMkhajI ke pAsa pahu~cakara ulAhanA dene lage, khIjane lge| avasara dekhakara bhagavAna ne svataH hI zrAvako ko saMbodhana kara kahA ki- he AryoM! tuma zaMkha zramaNopAsaka kI isa taraha hIlanA khiMsanA nahIM karo / zaMkha zrAvaka priyadharmI dRDhadharmI hai aura vardhamAna pariNAmoM ke kAraNa aisA kiyA hai aura zreSTha dharmajAgaraNa se pauSadha kA ArAdhana kiyA hai arthAt koI bhI dhokhA dene ke pariNAma se aisA nahIM kiyA hai / prabhu ke spaSTIkaraNa karane para zrAvaka zAMta hue / prabhu ke sAtha prazna-carcA huI / gautama svAmI ne jAgaraNA ke viSaya meM pUchA / zaMkhajI ne cAroM kaSAya kA phala pUchA / kaSAya kA kaTuvipAka(azubha phala) sunakara zrAvakoM ne zaMkhajI se kSamAyAcanA kii| sabhI zrAvaka apaneapane ghara gye| gautama svAmI ne zaMkhajI kA bhaviSya pUchA / bhagavAna ne kahA- zaMkhajI dIkSA nahIM leMge kiMtu aneka varSoM taka zrAvaka vratoM [241] Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA kA ArAdhana kara prathama devaloka meM utpanna hoNge| phira mahAvideha kSetra meM janma lekara yAvat saMyama-tapa kA ArAdhana kara, saMpUrNa karmoM kA kSaya karake mukta hoNge| yaha saMpUrNa varNana yahA~ prathama uddezaka meM haiM / prazna- zaMkha Adi zrAvakoM ke ukta varNana se pauSadha saMbaMdhI kyA phalitArtha nikalatA hai? uttara- puSkalI jI jaba zaMkha jI ko bulAne unakI pauSadhazAlA meM pahu~ce taba unhoMne pahale IriyAvahi kA kAyotsarga kiyA, phira vArtA kii| isase unakA pauSadha meM jAnA spaSTa hotA hai / phira puSkalI jI ke lauTa Ane ke bAda sabhI zrAvakoM ne AhAra kiyA / (1) zrAvaka ke 11 veM vrata meM upavAsa binA bhI pauSadha kiyA jA sakatA hai| (2) aisA pauSadha bhI pratipUrNa pauSadha kahalA sakatA ha (sAvadya tyAga kI apekssaa)| (3) pauSadha pakcakkhANa ke bAda AhAra kiyA jA sakatA hai / (4) pauSadha paccakkhANa ke bAda Avazyaka hone para yatanA pUrvaka gamanAgamana kiyA jA sakatA hai / usake liye pahale se maryAdA karane kI AvazyakatA nahIM hotI hai / (5) vyAkhyAna sunane ke bAda apane-apane ghara jAkara Avazyaka nirdeza kara phira e ka jagaha ekatrita hone meM eka prahara se adhika samaya bhI laga sakatA hai / (6) khAte-pIte sAmuhika pauSadha kI vArtA na hotI to ve zrAvaka usa dina pakkhI hone ke kAraNa ghara jAkara pauSadha to karate hI kintu kaisA pauSadha karate aura kaba karate yaha nirNaya usa samaya taka nahIM liyA gayA hogA / ata: ghara jAkara koI khAte-pIte pauSadha bhI karate, koI upavAsa yukta bhI pauSadha karate evaM koI ghara jAkara zIghra pauSadha karate aura koI kucha dera se bhI karate / ataH pratipUrNa pauSadha vratadhArI una zrAvakoM ke bhI ATha prahara ke samaya kA yA cauvIhAra tyAga kA arthAt AhAra nahIM karane kA bhI Agraha nahIM thaa| ina saba phalitArthoM meM bhagavatI sUtra, 6 pratipUrNa pauSadha vratadhArI bhagavAna ke zAsana ke pramukha zrAvaka evaM bhagavAna mahAvIra svAmI sAkSI rUpa evaM pramANa rUpa hai / ataH paraMparAoM ke Agraha meM kisI ke dvArA ina sUtra phalitArthoM ko inkAra nahIM karanA caahiye| . | 242 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA prazna- pauSadhaM kI vidhi ke liye yahA~ kyA phalita hotA hai ? uttara- pauSadha lene ke pahale apane sone, baiThane, rahane ke sthAna kA pratilekhana pramArjana kiyA jAtA hai / zArIrika laghuzaMkA, dIrghazaMkA Adi nivAraNa yogya uccAra-pAsavaNa bhUmi kA pratilekhana arthAt nirIkSaNaprekSaNa kiyA jAtA hai| apane baiThane-sone aura pauSadha meM upayoga meM lene ke upakaraNoM kA Asana-zayana kA pratilekhana kiyA jAtA hai / aisA zaMkhajI ne kiyA thaa| pauSadha meM koI bhI Avazyaka gamanAgamana kiyA jAya to usakA IryAvahi pratikramaNa-kAyotsarga kiyA jAtA hai / aisA puSkalIjI ne zaMkhajI kI pauSadha zAlA meM pahu~cane para kiyA thA / usake bAda hI prAsaMgika bAta kI thii| prazna-zrAvaka-zrAvikA ke paraspara vaMdana-namaskAra kisa prakAra hotA hai? uttara- puSkalIjI jaba zaMkha jI ke ghara gaye taba zaMkha jI kI utpalA bhAryA sAta-ATha kadama sAmane gaI aura vaMdana namaskAra kara Asana nimaMtrita karake phiraM Ane kA kAraNa pUchA / yahA~ pATha meM hAtha joDakara mastaka jhukAne kI pravRtti ke liye 'vaMdai-NamaMsai' aisA prayoga hai / puSkalI jI ne zaMkha jI kI pauSadhazAlA meM pahu~cakara IryAvahi pratikramaNa karake phira zaMkha jI ko vaMdana namaskAra karake apanI bAta zurU kii| isa prakAra isa varNana se zrAvaka-zrAvikAoM kA paraspara hAtha joDa kara mastaka jhukAne rUpa vaMdana namaskAra karane kA spaSTa hotA hai / prazna- tyAga bhAvanAoM kA mahattva adhika hotA hai yaha yahA~ se kaise phalita hotA hai ? uttara- sAmAnya laukika buddhi se dekhA jAya to zaMkha jI ne hI khAtepIte pauSadha kA prastAva rakhA thA tadanusAra unheM bhI karanA cAhiye thA / kiMtu unhoMne tyAga-tapa kI vRddhi ke parivartita bhAvoM ko gauNa nahIM kiyA, unakA samAdara kiyA, use hI kAryAnvita kiyA / kyo ki khAte-pIte pauSadha kI apekSA upavAsa yukta pauSadha kA mahattva tyAga kI apekSA vizeSa hai hI, isameM koI bhI zaMkA nahIM hai / phira bhale zrAvakoM kA (avyavahArikatA ke liye) upAlaMbha sunanA paDe use maMjUra 243 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA kiyaa| puSkalI jI Aye to unheM viveka pUrvaka apanA vrata kaha diyaa| puSkalI jI bhI uttara sunakara viveka ke sAtha cale gaye / tyAga vRddhi ke pIche huI avyavahArikatA kI dRSTi ke mAnasa se kucha zrAvakoM ne upAlaMbha diyA, roSa bhI pragaTa kiyaa| kiMtu bhagavAna ne zaMkha jI kI dharmajAgaraNA tyAga tapa kA mahattva darzAkara zrAvakoM ko zAMta rahane kA pharamAyA / isase bhI spaSTa hai ki vyavahArikatA kA mahattva bhale hI apanI jagaha para ucitta hai tathApi tyAga-tapa, Atma vikAsa kI vRddhi jahA~ ho to vyavahArikatA ko gauNa kiyA jAnA Agama dRSTi se anucita nahIM mAnA gayA hai / prazna- khAte-pIte pauSadha karane vAle zrAvakoM ne apane vrata niyama ke cha pratipUrNa pauSadha meM ise nahIM gina kara alaga kiyA ho, aisA mAna sakate haiM ? / uttara- AgamoM meM zrAvakoM ke 6 pauSadha ke niyama kI tithiyoM kA bhI spaSTIkaraNa hai ki- eka mahIne kI do aSTamI, do caturdazI tathA amAvaza, pUnama ina cha dinoM meM ve pratipUrNa pauSadha karane vAle the / ina zrAvakoM ne jo pauSadha kiyA thA vaha pakkhI kA dina thA aura pakkhI caudasa yA amAvasa-pUnama ko hI hotI hai / isaliye pakkhI kA dina una zrAvakoM ke 6 pauSadha kA hI dina thaa| / bhagavAna ne dUsare dina zrAvakoM ko zaMkha jI para Akroza karane kA manA kiyA kiMtu yaha nahIM kahA ki tumane khAte-pIte pakkhI pauSadha kiyA yaha acchA nahIM kiyaa| gautama svAmI ne bhI isa viSaya kI koI carcA nahIM kii| aura Agama meM upalabdha isa ghaTanA meM bhI una zrAvakoM ne pauSadha vrata galata kiyA thA yA apanI 6 pauSadha kI pratijJA meM AgAra kA sevana kiyA thA, aisA kucha kathana nahIM kiyA gyaa| prazna- una zrAvakoM ne pauSadha kA paccakkhANa khAne ke bAda liyA yA pahale liyA ? uttara- puSkalI zrAvaka zaMkha zrAvaka ko bulAne gaye taba unhoMne pauSadha paccakkhANa le liye the| tabhI unhoMne zaMkha jI kI pauSadhazAlA meM pahale IryAvahi pratikramaNa kiyA thA, phira bAta kI thii| sAmAnyarUpa | 244 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA se zrAvaka kahIM bhI jAve to vahA~ IryAvahi nahIM karate haiM / puSkalI Adi zrAvakoM ne zaMkha jI ke nahIM Ane para phira hI AhAra grahaNa kA kAryakrama kiyA thaa| yaha sUtra pATha se spaSTa hotA hai| ata: una zrAvakoM ne pauSadha ke paccakkhANa meM AhAra pAnI ke sivAya paccakkhANa kiyA thA / tadanusAra sAvadha yoga kA, pApoM kA saMpUrNa tyAga 2 karaNa, 3 yoga se hone ke kAraNa unakA yaha pauSadha pratipUrNa pauSadha kI ginatI meM liyA gayA hai| aisA samajhanA yogya hai| nibaMdha-131 pudgala parAvartana svarUpa pudgala parAvartana ke sAta prakAra haiM- (1) audArika pudgala parAvartana (2) isI taraha vaikriya (3) taijasa (4) kArmaNa (5) mana (6) vacana (7) zvAsozvAsa pudgala parAvartana / pudgaloM ke anaMta prakAra hote haiM tathApi apekSA se yahA~ sAta prakAra kI pudgala vargaNAoM se sAta pudgala parAvartana kahe gaye haiM / jIva anAdi kAla se uparokta sAtoM prakAra ke pudgala grahaNa karate haiM aura choDate haiM / loka ke samasta pudgaloM ko jIva audArika zarIra rUpa meM grahaNa kara le utane samaya ko audArika pudgala parAvartana kahate haiM / isameM kama se kama eka bAra sabhI pudgagaloM kA audArika rUpa meM grahaNa honA anivArya hai / isake bIca jinakA dubArA tibArA Adi grahaNa ho jAya usakI koI ginatI hotI nahIM hai| isI taraha vaikriya, taijasa Adi vargaNA ke rUpa meM samasta pudgaloM ke grahaNa kA nambara A jAne para veve pudgala parAvartana banate haiM / pratyeka pudgala parAvartana ke banane meM anaMta utsarpiNI-avasarpiNI arthAt anaMta kAlacakra vyatIta hote haiM / taba eka jIva loka ke samasta pudgaloM ko usa-usa eka vargaNA rUpa meM grahaNa kara pAtA hai / jina pudgalo ke grahaNa kA saMyoga jIva ko jyAdA milatA hai, vaha pudgala parAvartana jaldI pUrNa hotA hai| yathA- kArmaNa pudgala parAvartana / kyoM ki vaha pratyeka bhava meM aura adhikatama grahaNa saMyoga vAlA hai| jina pudgaloM ke grahaNa kA saMyoga jIva ko kama hotA hai, vaha pudgala parAvartana laMbe kAla se pUrNa hotA hai, yathA- vaikriya pudgala praavrtn| isa apekSA- (1) sabase choTA (kama samaya meM pUrNa hone vAlA) kArmaNa pudgala parAvartana hai| (2) usase taijasa pudgala parAvartana baDA hotA hai| isake pudgala kArmaNa jitane niraMtara grahaNa nahIM hote| (3) isase audArika pudgalaparAvartana bar3A hotA hai| naraka deva meM usakA saMyoga nahIM rahatA hai| (4) isase zvAsozvAsa pudgalaparAvartana baDA hotA hai kyoM ki aparyApta marane vAle anaMta jIvoM ke zvAsozvAsa nahIM | 245 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA hotA hai aura devoM ke zvAsozvAsa alpa hote haiN| (5-7) usase kramazaH mana, vacana aura vaikriya pudgalaparAvartana baDe haiM aura lambe kAla meM pUrNa hote haiN| jo pudgala parAvartana bar3e haiM ve jIva ne Aja taka kama kiye haiM aura jo choTe hai ve jIva ne jyAdA kiye haiN| isa apekSA se jIva ne (1) sabase kama vaikriya pudgala parAvartana kiye haiM aura (7) sabase adhika kArmaNa pudgala parAvartana kiye haiM / zeSa pA~coM kA ulTe krama se adhika-adhika samajha lenA cAhiye / . nibaMdha-132 aThAraha pApa svarUpa tathA bheda yahA~ uddezaka-5 meM krodhAdi ke paryAya zabda isa prakAra kahe haiM(1) krodha ke paryAyavAcI 10 zabda- krodha, kopa, roSa, doSa, akSamA, saMjvalana, kalaha, cAMDikya, bhaMDaNa, vivaad| (2) mAna ke paryAyavAcI 12 zabda- mAna, mada, darpa, staMbha, garva, AtmotkarSa, paraparivAda, utkarSa, apakarSa, unnata, unnAma, durnAma / (3) mAyA ke paryAyavAcI 15 zabda- mAyA, upadhi, niyaDI, valaya, gahana, NUma, kalaMka, kurUpa, jihmatA, kilviSa, AdaraNatA,gRhanatA,vaMcanatA, pratikuMcanatA,sAI (saadi)yog| (4) lobha ke paryAyavAcI 16 zabda- lobha, icchA, mUcrchA, kAMkSA, gRddhi, tRSNA, bhijjA, abhijjA, AzaMsanA, prArthanA, lAlapanatA, kAmAzA, bhogAzA, jIvitAzA, maraNAzA, naMdirAga / ye sabhI zabda ekArthaka hai tathApi inake vyutpatti paraka Adi alaga-alaga artha bhI hote haiN| jo vivecana yukta bhagavatIsUtra meM dekhanA caahiye| hiMsA Adi pA~ca pApoM ke aneka nAma aura paryAyavAcI zabda praznavyAkaraNa sUtra meM haiN| zeSa 9 pApoM ke artha isa prakAra haiM- (10) rAga- putra Adi svajana para sneha (11) dveSa-aprIti (12) kalaha-sthUla vacanoM se kisI ko jyoM-tyoM bolanA, vacana yuddha / (13) abhyAkhyAna-avidyamAna doSoM kA Aropa lagAnA, mithyA kalaMka caDhAnA / (14) paizunya-cugalI karanA, pITha pIche doSa pragaTa karanA (15) paraparivAdadUsaroM kI niMdA karanA, avaguNa-apavAda- avahelanA karanA, tiraskAra-parAbhava krnaa| (16) rati-arati-pratikUla saMyogoM meM jo udvega hotA hai vaha arati hai aura manAnukUla saMyogoM meM harSa AnaMda ke jo pariNAma hote haiM ve rati rUpa hai| (17) mAyA-mRSA-kapaTa yukta jhUTha, ThagAI, dhokhebAjI Adi meM jo kapaTa prapaMca kA vyavahAra hotA hai vaha mAyA-mRSA pApa hai| (18) mithyAdarzana zalya-khoTI zraddhA, jina vacana se viparIta zraddhA / aThAraha pApasthAnoM meM yaha aMtima pApa evaM viziSTa pApa hone se zalya-kaMTaka kI upamA se yukta kahA gayA hai| .. 246 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA nibaMdha-133.. . pratyeka jIva ke sAtha saMbaMdha : anaMtabAra ___ yaha jIva saba jIvoM ke mAtA-pitA Adi saMbaMdhI rUpa meM bhI aneka bAra yA anaMta bAra janma cukA hai aura sabhI jIva isake mAtA pitA Adi bana cuke haiM / isI prakAra zatru-mitra evaM dAsa, naukara Adi ke rUpa meM bhI aneka bAra yA anaMta bAra samajha lenA cAhiye / pratyeka jIva loka ke sabhI AkAza pradezoM para anaMta janma maraNa kara cuke haiM / jahA~ jisa kSetra meM jaisA svabhAva hai usa ke anurUpa anaMta anaMta bhava karanA samajha lenA / jaise nava greveyaka meM deva rUpa meM anaMta bhava kahanA, devI rUpa meM nahIM kahanA / aNuttara vimAna meM deva devI rUpa meM anaMtabhava nahIM khnaa| 1-2 bAra hI bhava vahA~ kiyA jAtA hai, ityAdi sarvatra upayoga pUrvaka samajhanA anaMta bhavoM ko| nibaMdha-134 . ____ pA~ca prakAra ke deva va alpabahutva alpabahutva (1)sabase thoDe naradeva(cakravartI) hote haiM / ye utkRSTa 370 saMpUrNa loka meM ho sakate haiM / 370=170 vijaya meM se 150 meM utkRSTa cakravartI ho sakate haiM 150 meM se bhI 20 meM eka-eka ke pIche 11-11 janme huoM kI paraMparA calatI hai to 20411=220 paraMparA ke janme hue + 150 utkRSTa cakravartI pada bhogane vAle, yoM donoM milakara 370 kI saMkhyA banatI hai / (2) naradeva se devAdhideva saMkhyAta guNe hote haiM / ye utkRSTa 1830 ho sakate haiN| utkRSTa 170 vijaya meM tIrthaMkara ho sakate haiM jisameM 20 ke pIche janme hue 83-83 kI paraMparA calatI hai to 20483-1660+tIrthaMkara pada bhogane vAle utkRSTa 170 yoM donoM mila kara 1660+170=1830 kI saMkhyA banatI hai| (3) usase dharmadeva (sAdhu-sAdhvI) saMkhyAta guNA / ye aneka hajAra kroDa hote haiM / (4) usase bhavya dravya deva asaMkhya guNe / manuSya-tiryaMca meM devAyu bAMdhe hue jIva asaMkhya hote haiM / (5) usase bhAva deva asaMkhya guNe / deva Ayu bAMdhe hue manuSya-tiryaMcoM se vAstavika deva asaMkhyaguNe haiN| . nibaMdha-135 __ lokamadhya tathA tInoM loka madhya kahA~ (1) caudaha rAjupramANa loka kA madhya- pahalI naraka ke nIce jo AkAzAMtara 247 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA AtA hai usameM asaMkhyAtaveM bhAga ke asaMkhya yojana jAne para lokamadhya AtA hai| (2) adholoka kA madhya- cauthI naraka ke nIce ke AkAzAMtara meM karIba AdhA jAne para AtA hai / (3) tirachA loka kA madhya- meru parvata ke bIca samabhUmi para Ane vAle do kSullaka prataroM ke ATha rucaka pradeza tirachAloka kA madhya hai| vahIM se 10 dizAe~ nikalatI hai| ata: vaha sthala dizAoM kA bhI madhya kendra hai| (4) U~cAloka kA madhya- pA~caveM devaloka ke tIsare riSTa pAthaDe meM hai, vahIM tamaskAya kI uparI sataha hai / dizAoM kA AkAra saMsthAna- 4 dizAe~, sagaDuddhi saMsthAna-gADI ke jUe (dhUsara)ke samAna hai / 4 vidizAe~ chinna muktAvalI saMsthAna vAlI hai / U~cI-nIcI dizA cArapradezI hone se rucaka saMsthAna vAlI hai / 14 rAju loka meM sabase kama cauDA tirachAloka ke kSullaka pratara meM hai / utkRSTa cauDA sAtavIM naraka ke AkAzAMtara meM hai| madhyama cauDAI vAlA vistRta pA~caveM devaloka meM hai| kSetraphala kI apekSA tirachAloka sabase alpa hai, urdhvaloka usase asaMkhyaguNA hai aura adholoka usase vizeSAdhika hai| nibaMdha-136 zrAvaka ke pratyAkhyAna meM karaNa-yoga bhagavatI sUtra zataka-8, uddezaka-5 meM zrAvaka ke aNuvrata ke lie 49 bhaMga diye gaye haiM arthAt zrAvaka una vratoM ko itane prakAra ke karaNa yogoM se dhAraNa kara sakatA hai / isakA matalaba yaha nahIM hai kI hara koI zrAvaka kisI bhI karaNayoga ke bhaMga se vrata dhAraNa krle| paraMtu sUtra pAThoM meM (upAsaka dazA Adi meM) spaSTa kahe gaye karaNa yoga se sAmAnya rUpa se zrAvaka una vratoM ke pratyAkhyAna kara sakatA hai| vizeSa karaNa yoga svataMtra baDhAne yA ghaTAne ke liye zrAvaka kI paristhiti evaM viziSTa yogyatA kI AvazyakatA hotI hai| bhagavatI sUtra zataka-8 udde. 5 meM yaha bhI varNana hai ki sAmAyika meM baiThe zrAvaka ke koI upakaraNa cora curA leve yA usakI patnI kA koI apaharaNa kara leve to sAmAyika pUrNa karane ke bAda vaha zrAvaka una padArthoM kI evaM apanI patnI kI gaveSaNA karatA huA apanI cIjoM kI gaveSaNA karatA haiM kyo ki aise zrAvaka ke sAmAyika ke pratyAkhyAna amuka sImA evaM karaNa yoga ke hote haiN| jisameM vaha una padArthoM kA pUrNa tyAgI tIna karaNa tIna yoga se nahIM hotA hai| isa bhagavatI sUtra ke varNana anusAra yaha spaSTa hotA hai ki sAmAnya ghara-parivArI evaM vyApArI zrAvaka sAmAyika meM tIna karaNa tIna yoga rUpa bhaMga se tyAgI nahIM hotA hai / kintu jo AnaMda Adi zrAvakoM kI taraha nivRtta 248 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA sAdhanAvAlA ho; putra ko gRha saMsAra bhAra saMbhalAkara nivRtta ho gayA ho arthAt jIvanabhara ke liye parivAra aura parigraha se pUrNa nivRtta sAdhanA meM pahuca jAya; vaha icchita karaNa yoga se yAvat utkRSTa tIna karaNa tIna yoga se bhI koI pratyAkhyAna yA saMthArA kara sakatA hai| kiMtu ghara parivAra meM racA pacA viziSTa jJAnI sAdhaka bhI Akhira sAmAyika pauSadha ke samaya ke pUrNa hone para samasta parivAra parigraha kA adhikArI rahatA hI hai| usake mAlikI kI paraMparA pUrNa vyavacchina honA sAmAyika Adi meM bhI zAstrakAra ne nahIM svIkArI hai| ata: zrAvaka ke aNuvrata dhAraNa meM karaNa yoga ke 49 bhaMga hone para bhI hara koI ghara-parivAra se pUrNa nivRtti liye binA tIna karaNa tIna yoga se sAmAyika yA pauSadha Adi nahIM kara sktaa| ___Avazyaka sUtra kI 1300 varSa se adhika prAcIna vyAkhyA meM chaThe Avazyaka ke bAda cUlikA meM zrAvaka ke bAraha vrata kA mUlapATha aura vivecana hai usameM usake tIna karaNa tIna yoga ke pratyAkhyAna kI sAmAyika Adi ke lie prazna uThAkara niSedha kiyA hai / nivRtti aura saMlekhanA ke pahale koI zrAvaka tIna karaNa tIna yoga se pratyAkhyAna nahIM kara sakatA hai, aisA vahA spaSTa kathana hai / ataH Agama pATho ke AdhAra se nirNaya karane meM bhI viveka rakhanA bahuta jarUrI hai / jaina AgamoM kA bahumukhI adhyayana evaM zodhapUrvaka ciMtana manana honA bhI parama Avazyaka hotA hai| isa lie do karaNa tIna yoga ke sAmAyika pauSadha ke ghoSa pAThoM ke anusAra hI pratyAkhyAna lekara pUrNa vairAgya bhAvoM se adhikatama karaNa yogoM kI sAdhanA karane para vaisI hI nirjarA kA phala to sAdhaka ko avazya ho hI jAtA hai| arthAt jo jitanA jyAdA viveka rakhegA use utanA hI phala prApta hogaa| ataH pracalita karaNa yogoM meM sAmAnya rUpa se kisI ko hastakSepa nahIM karanA caahie| nibaMdha-137 saMthArA-dIkSA tArIkha kA rahasya Agama nibaMdhamAlA bhAga-1 meM Agama manISI zrI kA svAsthya sudhAra aura prAyazcittakaraNa kA spaSTIkaraNa evaM saMthArA tArIkha kavara pRSTha-4 para paDhakara muMbaI (kalyANa)se AcArya zrI vijaya pUrNacandra sUrIzvarajI ma.sA. ke ziSya zrI muktizramaNavijayajI ma.sA.kI patra dvArA jijJAsA Ane para usakA samAdhAna preSita kiyA gayA, usa jijJAsA evaM samAdhAna kA vivaraNa isa prakAra haijijJAsA :- jainAgama navanIta, Agama nibaMdhamAlA bhAga-1 pustaka | 249] Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA milI hai / paricaya vRttamAthI be bAta vAcatAM Azcarya thyu| nivRtti saMlekhanA tArIkha ane saMthArA tArIkha / A tArIkha nakkI karavA pAchalanu rahasya zu? te jaNAvavAmAM vAMdho na hoya to jijJAsA pUrNa karazo jii| samAdhAna :- pU. munirAja zrI muktizramaNavijaya, sAdara vaMdana! ___ mujhe 28 varSa kI vaya se patA hai ki merI umra 70 varSa se upara uccatama 78 varSa hai nyUntama 72 varSa hai / mere jIvana meM ekala vihAra hI phiksa hai / ata: Agama kalpya nyUnatama 40 varSa kI umra evaM 19 varSa kI dIkSA paryAya se akelA rahanA prAraMbha kiyA thA |abhii bhI akelA kirAye ke makAna meM rahatA hU~ apanA kArya kapaDe dhonA, khAne kI vyavasthA, makAna saphAI Adi svayaM karatA huuN| merI kuMDalI meM, gaNita 72 varSa ke Age nahIM calatI hai, aisA likhA hai| .. AcArya padmasAgarajI ma.sA. ke jyotiSa meM prakAMDa eka saMta ne mujhe Aja se 28 varSa pahale 5 miniTa ke mulAkAta meM kahA thA ki 70 varSa ke AsapAsa ApakI eksIDenTalI mRtyu hogI arthAt mRtyu ke samaya jyAdA sevA kisI kI nahIM lenI pddegii| aura akalavihAra hI Apake lie jIvanabhara prazasta rhegaa|' ___Agama kArya pUrNa karane ke bIca meM hI maiM kisI tAMtrika prayoga meM pha~sakara azAtA karma kA bhugatAna do varSa meM kara cukA hU~ / aba maiM svastha, peTa kI vedanA se rahita, himmatayukta, aMtara cetanA se jAgRta banA / 68vA~ varSa prAraMbha ho gayA taba se saMlekhanA saMthArA kA anuprekSaNa apane zruta jJAna se karake idhara-udhara bAta rakhane lgaa| kaIyoM ko acchA lgaa| eka do nikaTa ke zradhdhAlu ko pasaMda nahIM AyA / samajhAne para bhI unakA pratipakSa kathana cAlU rhaa| phira maiM vicAra karake eka dina yahIM rAjakoTa meM 25-30 varSa se jyotiSa kAryAlaya calAne vAle ke pAsa pahu~ca gyaa| use maine apanA paricaya dekara kahA ki maiM parIkSArthI tarIke AyA huuN| mujhe AyuSya dekhane kA acchA anubhava hai aisA kahakara usakA hAtha mAMgA aura dekhakara kahA ApakI umra 84 varSa AsapAsa hai, vaha khuza ho gayA / aba Apa 250 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA merA hAtha dekhie maiM 70 varSa kI umra meM samAdhi lene vAlA huuN| usane hAtha dekhakara batA diyA ki ApakA jIvana eka alaukika mahAna puruSa kA jIvana hai aura umra ApakI 74 varSa ke karIba hai, Apa kramika sAtvika jIvana se caleM to / anyathA 2-4 varSa umra kama bhI ho sakatI hai / ApakA prAvadhAna yogya hai kintu merI apanI sajjanatA kI salAha yaha hai ki mAnava jIvana se Apa satkArya karate haiM, saMta-saMtiyoM ko isa umra meM binA vetana ke paDhAne kI sevA dete haiM, to mAnava jIvana ko DhUMkAnA nahIM cAhiye / isa jIvana se samAja sevA jitanI ho sake utanI karanI caahiye| maine pUchA- phira bhI merI bhAvanA apane kSayopazamika jJAna ke anusAra aisI nizcita kI hai isameM kucha galata to nahIM hai ? to kahA Apa to khuda eka alaukika jJAnI puruSa ho Apake nirNaya ko galata kahane jaisA kucha bhI nahIM hai / maiM jaya jinendra, dhanyavAda kaha kara uTha gyaa| usane koI phIsa bhI nahIM mAMgI / bAhara aneka loga baiThe the maiM ghara A gayA / pustaka meM isa vicAroM ko chapAne kA nirNaya kara liyaa| bombe ke rAjasthAnI eka zradhdhAlu zrAvaka ko phona se phira samajhAyA / usako nahIM jhuMcane para AkhIra vaha pratyakSa ahamadAbAda A kara milaa| ghaMTA bhara carcA huI, taba usake samaja me A gayA / zradhdhA se merI himmata kI prazasti karI aura khAtA naMbara liyA muMbaI jAkara 11000/- khAte me DAla diyaa| Agama jJAna se sopakramI AyuSya, 1/3 bhAga umra bacane para TUTa sakatA hai / Agama AyuSya gaNita se 70 varSa kI hamArI umra meM 14 mahIne baDhane ke aura 9 mahine garbha ke jor3ane para 23 mahine arthAt karIba 2 varSa hote he ata: 70+2=72 varSa merI kuMDalI meM likhA vAlA ho jAtA hai / / uparokta sabhI apekSA anubhavoM se aura akele kA jIvana hone se samaya ke pahale sAvadhAnI ke sAtha svastha hAlata meM saMthArA prApta karanA zreSTha samajha meM AtA hai / phira bhI nizcita karI avadhi ke pUrva bhI bIca meM kabhI koI upakrama kA AbhAsa lage to kabhI bhI | 251] Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA sAvadhAna satarka rahane kA abhyAsa kAyama hone se saMthArA kiyA jA sakatA hai / nizcita tithI to aMtima leTeSTa AvazyakIya tithi samajhanA cAhiye / - mujhe mere dIkSAguru-dAdAguru ne divaMgata hone ke 12 dina bAda vihAra meM choTe se gAMva meM rAtri 4 baje svapna meM darzana (sAdhuveza meM) diye / 5-10 miniTa vArtA praznotara ke sAtha mere se zArIrika sevA bhI lI thI aura kahA thA ki tuma jina nAma karma bAMdhoMge / umra kA mere dvArA pUchane para isAre se jo dikhAyA thA usakA matalaba anubhaviyoM ne batAyA thA vaha bhI 70 varSa ke upara hI jAtA thA / phira nIMda khula jAne se maiMne svAdhyAya Adi meM samaya pUrNa kiyA kintu soyA nhiiN| ___ maiMne mere jIvana meM utkRSTa rasAyaNa se sadA zruta jJAna kI adhikAdhika ArAdhanA vibhinna taraha se karI haiN| abhI mujhe yaha bhI AbhAsa zrRtajJAna se hone lagA ki maiM prathama devaloka kA eka bhava karake mahAvideha kI anyatara vijaya meM guru kathita jina rUpa se janma dhAraNa kara Atma kalyANa kruuNgaa| isIlie maiMne 1-2 mahine ke saMthAre kI himmata se nirNaya kiyA hai / jIvana meM bhI sadA tapasyA kA (abhyAsa saMthAre kA manoratha nitya rakhane se) kramika vArSika-mAsika tapa karate rahA huuN| aneka paryuSaNa eka sAtha aThAI (8 upavAsa)karake saphala kie haiM / aura 2014 ke paryuSaNa maiM bhI aThAI karane kA nirNaya rakhA hai| yaha saba patra dvArA prApta ApakI jijJAsA ko saMtuSTha karane ke lie maine ApakA patra AyA usI dina rAtri 10 se 11 baje meM uttara likhA hai| prathama bAra hI maine kaI AtaMrika bAteM vyakta kI hai| AzA hai Apako saMtoSa evaM samAdhAna prApta hogA, pratyuttara kI pratikSA meM--- samAdhAna kI pahu~ca :- tamAro patra samayasara malI gayo hato / jIvana nA pratyeka paDAva para tame je sAvadhAnI sAvacetIpUrvaka Agala vadhI rahyA cho te eka Adarza kahI zakAya che / zarIranuM bhedajJAna thayA pachI A sahaja zakya bane cha / tame pahelIvAra A rIte vistRtamA badhI vigata jaNAvI tethI khUba AnaMda thayo / mArA mananI / 252za Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA utkaMThA-jijJAsA saMtoSAI gaI / saMthArA dIkSA samaye AvI paDanArI mAnasika viDaMbanAothI samAdhi kyAMya paNa khaDita na bane te ja khUba mahatvana che| tamAru manobala dRDha ja nahi sudRDha che, eTale vAMdho nahi aave| Agama viSayaka aDhalaka sAhitya tamArI kalameM lakhAya che o AnaMdanI vAta che... / tamArI zubha bhAvanAnI anumodanA / -daH muktizramaNa vijaya / prazna-apanA bhAvi dIkSA-saMthAre kA isa taraha prakAzana kyoM ? uttara- saMyama aura zrAvakavrata samajhadArI se lene vAle prAyaH sabhI sAdhaka dharma ke raMga meM raMga jAte haiM, siddhAtmA banane kI prabala utkaMThA jinheM jAgRta ho jAtI hai dharma unakI raga raga meM samAviSTa ho jAtA hai tabhI unheM dezavirati-aNuvrata athavA sarvavirati-saMyama grahaNa karane kI, jinazAsana meM vratArAdhanA kara zIghrAtizIghra saMsAra se mukta hone ke parama lakSya kI evaM AtmapariNAma aura AtmArthIpanA tathA sAdhaka jIvana kI prApti hotI hai| . aisI AtmAoM ke liye Agama meM tIna-tIna manoratha jIvana meM pratidina aMtarmana se, rasAyana pUrvaka, jiMdagIbhara karane kI prabala preraNA aura usakA prakRSTa phala ThANAMga sUtra meM darzAyA hai tathA roga, AtaMka Adi A jAne para sAdhaka AhAra tyAga kare aisA saMdeza hai, na ki aspatAloM ke cakkara khAkara, sUiyA~ zarIra meM khubA khubAkara, khUna, glukojha nasoM meM bhara bhara kara kumota se mare / / mere isa prakAzana kA aMtarmana kA bhAva aura uddezya yahI hai ki pratyeka sAdhaka hamezA tIsarA manoratha bhI pAMca minaTa bhAvapUrvaka roja kare aura mana meM saMthAre kA nizcita karatA jAve to use eka dina apane AyuSya kA anubhava jarUra ho sakatA hai / aisA zrutajJAnI anumAna, use apane jJAnAvaraNIya karma kI mahAna nirjarA se, apanI sAMsArika kuDalI dekhane se, hastarekhA ke anubhava se, nimitta jJAnI jyotiSI vyaktiyoM ke saMyoga se kisI bhI taraha ho jAtA hai / usakA svayaM kA Agama anusArI lakSya bhI bana jAtA hai. ki do tihAI Ayu bItane ke bAda phira kabhI bhI sopakramI Ayu TUTa sakatA | 253 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA hai to mujhe usa eka tihAI avazeSa avadhi meM, amuka umra meM, amuka samaya saMthArA kara lenA hai / usake pahale sabhI pravRttioM kI yathAsamaya nivRti karake saMlekhanA eka do varSa yAvat 12 varSa karane kA draDha bhAva banA lenA hai / yadi AyuSya apanI usa soca se 1-2-4-10 varSa adhika ho to bhI saMthAre ke parama tyAga tapa se 5-10 dina yA mahIne, do mahIne, tIna mahIne meM udIraNA hokara pUrNa honA hI hai / mujhe mRtyuMjaya bana kara parama zAMti aura sukha kA rastA lenA hI hai / vRddhAvasthA aura maraNa ke vicitra dukhoM meM nahIM jhUlanA hai / aisI sthitiyA~ dikhate hI Agama AjJA (tapa karane kI) svIkAra kara lenI hai / aspatAloM ke cakkara kabhI kATanA nahIM hai, yahI merA jinazAsana kA jJAna milane ke parama saubhAgya kA saccA phala hogaa| isake liye mujhe jIvana meM tapa kA abhyAsa aura usakA AnaMda jarUra lete rahanA hai, anAhArIpana kA abhyAsa-anubhava karate rahanA hai / basa, isI preraNA ko sabhI sAdhaka pAveM, parama vairAgya zUravIratA meM jhUme, aisA merA ukta pragaTIkaraNa kA uddezya hai ; sAtha hI aisA karane meM merI khuda kI draDhatA, himmata bhI dina-dugunI, rAta caugunI draDha -sudraDha bane, phala svarUpa meM ArAdhaka banU~ / mere isa pragaTIkaraNa se (nibaMdhamAlA ke do bhAgoM meM) anekoM kI AtmA ko parama AnaMda aura nijAtma preraNA milI bhI hai / eka zve.mU.pUjaka saMta ne bhI 2-4 varSa bAda ke liye arthAt 2018 ke liye mujhe bhI aisA hI karanA, draDha saMkalpita mana banAyA hai / aura kaI zrAvaka bhI aisI sTeja hamako bhI pAnA jarUrI hai, jIvana kA zreya aura anupama lAbha yahI hai, hameM bhI aisA hI karanA hai, aisI soca banAne lage haiM, samajhane lage hai / tathA jo sAdhaka loga buDhApA aura mRtyu ke samaya (aneka varSoM kI sAdhanA meM bhI asAvadhAna dazA ke kAraNa) bhaktoM kI bhakti meM kumaraNa se marate hai aura bAhara loga zAMti kA dikhAvA karate haiM, hame aisA nahIM jInA hai, nahIM karanA hai aisA manosaMkalpa karane lage haiM // iti zubham sarva sAdhakAnAm // 00000 | 254 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama nibaMdhamAlA apanI bAta (svAsthya sudhAra evaM prAyazcitta) Agama manISI munirAja zrI ke vicitra karmodaya se 2011 ke 5 janavarI ko acAnaka aupadravika peTa meM tIvra vedanA hone se evaM 6 mahinoM meM koI upacAra nahIM lagane se tathA 15 kilo vajana ghaTa jAne se, jisase saMyama ke Avazyaka kArya hetu calanA Adi bhI duHzakya ho jAne se 12 julAI 2011 ko zrAvaka jIvana svIkAra karanA par3A / punaH 5. janavarI 2013 ko 16 ghaMTe taka vicitra ulTIyeM evaM daste hokara upadravika roga pUrNa zAMta ho gyaa| do mahine meM kamajorI bhI kavara ho gii| dhIre-dhIre 2014 janavarI taka svAsthya evaM vajana pUrvavat ho jAne se evaM pUrI hiMmata A jAne se Agama saMbaMdhI prakAzana kA kArya jo avazeSa thA use pUrA karate hue aba Age 2016ke janavarI se prAyazcitta rUpa meM (prAyazcitta pUrNa svastha hone para hI kiyA jA sakatA hai isaliye) eka varSa kI nivRtti yukta salekhanA tathA disabara 2016meM dIkSA tathA saMthArA grahaNa kara Atmazuddhi evaM sAdhanA ArAdhanA kA prAvadhAna rakhA hai / saMlekhanA ke eka varSa ke kAla meM cAra khaMdha pAlana, rAjakoTa se bAhara jAne kA tyAga, prAyaH vigaya tyAga yA Ayabila upavAsa Adi, mobAila tyAga Adi niyama svIkAra / aMta meM jina saMtoM ke pAsa jisa kSetra meM dIkSA lenA hogA vahA~ vAhana dvArA pahu~ca kara pA~ca upavAsa ke sAtha dIkSA saMthArA grahaNa kiyA jaayegaa| vyAdhi :- peTa meM kAlaje kI thoDI sI jagaha meM hAIpAvara o.sI.DI.TI, sAMsa aura hArTa (dhaDakana) ye tIna roga eka sAtha the, asahya vedanA sapTembara-2011 taka arthAt 9 mahinA rahI thii| nivedaka : DI.ela.rAmAnuja, mo.98980 37996 - | 255 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAgama navanIta evaM praznottara sarjaka Agama manISI zrI tilokacaMdrajI kA paricaya janma : 19-12-46 dIkSA grahaNa : 19-5-67 gaccha tyAga : 22-11-85 zrAvaka jIvana svIkAra : 12-7-2011 nivRtti-saMlekhanA : 2016 janavarI se dIkSA-saMthArA : 19 disambara 2016 dIkSAguru : zramaNa zreSTha pUjyazrI samarthamalajI ma.sA. / nizrAguru : tapasvIrAja pUjyazrI campAlAlajI ma.sA. (prathama ziSya) AgamajJAna vikAsa sAnidhya : zrutadhara pUjyazrI prakAzacaMdrajI m.saa.| lekhana, saMpAdana, prakAzana kalA vikAsa sAnidhya : pUjyazrI kanhaiyAlAlajI ma.sA. 'kamala', AbUparvata / navajJAna gaccha pramukhatA vahana : madhuravaktAzrI gautamamunijI Adi saMta gaNa kii| bAraha varSI adhyApana prAvadhAna kI saphalatA meM upakAraka : (1) tattvaciMtaka saphala vaktA munizrI prakAzacaMdrajI ma.sA. (ajarAmara saMgha) (2) vANIbhUSaNa pUjyazrI girIzacandrajI ma.sA. (goMDala sNprdaay)| gajarAtI bhASA meM 32 AgoM ke vivecana kA saMpAdana-saMcAlana lAbha pradAtA : tapa samrATa pUjyazrI ratilAlajI m.saa.| Agama sevA : cAroM cheda sUtroM kA hindI vivecana lekhana (Agama prakAzana samiti byAvara se prakAzita) / 32 AgoM kA sArAMza lekhana / caraNAnuyoga, dravyAnuyoga ke 5 khaDo me sapAdana sahayoga / guNasthAna svarUpa, dhyAna svarUpa, 14 niyama,12 vrata kA sarala samajhAisa yukta lekhana spaadn| gajarAta tathA anya jaina sthAnakavAsI samadAyoM ke saMta satIjI ko AgamajJAna pradAna / 32 Agama ke gujarAtI vivecana prakAzana meM saMpAdana sahayoga / 32 AgamoM ke praznottara lekhana saMpAdana (hindii)| Agama sArAMza gujarAtI bhASAMtara meM saMpAdana evaM Agama praznottara gujarAtI bhASAtara sapAdana / - lAlacanda jaina 'vizArada'