________________
૧૦
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને . રહે છે, શત્રુ-મિત્ર, તૃણુ-મણિ (વગેરે શુભ-અશુભ ભાવે ) પ્રત્યે સમભાવવાળા છે, અને જીવાદિતોને જાણે છે, તેમને તીર્થકરેએ સાધુ કહ્યા છે. (૪) જે જીવાદિ પદાર્થો સુવર્ણની જેમ તાપ-છેદ-કષથી શુદ્ધ હોય, તે પદાર્થો યુક્તિ અને આરામથી સિદ્ધ હોવાથી તાવ કહેવાય છે. (૫)” ૧. કપ, છેદ અને તાપનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છેઃ
કષનું સ્વરૂપ : જે આગમમાં “સ્વગના કે મોક્ષસુખના અર્થીએ તપ, ધ્યાન વગેરે કરવું, તેમજ પાંચ સમિતિ-ત્રણ ગુપ્તિના પાલનપૂર્વક શુદ્ધ અનુષ્ઠાન કરવું વગેરે અવિરુદ્ધ કાર્યોને કરવાનું જણાવનારાં વિધિવાક્યો હોય અને “કાઈ જીવને હણવો નહિ, જૂઠું બોલવું નહિ” વગેરે અધમ કાર્યોને નિષેધ કરનારાં પ્રતિષેધ વાક્યો હોય; તાત્પર્ય કે આવાં વિધિ-પ્રતિષેધ વાક્ય જે શાસ્ત્રમાં
સ્થળે સ્થળે પુષ્કળ હોય, તે શાસ્ત્ર કષથી(કસોટીથી) શુદ્ધ છે, તેથી ઉલટું “જેમ વિષ્ણુએ અસુરોને ઘાત કર્યો તેમ બીજાએ પણ અન્ય ધર્મીઓને ઘાત કરવો, કારણ કે તેવાઓને મારી નાખવામાં પાપ નથી; આવા અકર્તવ્યનું વિધાન કરનારાં વગેરે વાકયો જે શાસ્ત્રમાં હોય તે શાસ્ત્ર કષથી( કટીથી) શુદ્ધ નથી, વગેરે સમનવવું. (ધર્મબિન્દુ અ. ૨-૩૮)
છેદનું સ્વરૂપ : જે શાસ્ત્રમાં જણાવેલાં અનુષ્ઠાન એવાં હોય કે તે અનુષ્ઠાન કરવાથી પૂર્વે જણાવેલાં વિધિવા કે પ્રતિષેધ વાક્યોનું સંપૂર્ણ યથાર્થ પાલન થાય અને જે વિધિ છે. પ્રતિષેધે પ્રગટરૂપે શાસ્ત્રમાં ન મળતા હોય, તેવા પણ વિધિ-નિષેધે તે અનુષ્ઠાન દ્વારા સમજાય, આવાં અનુષ્ઠાને જે શાસ્ત્રમાં જણાવ્યાં હોય તે શાસ્ત્ર “છેડશુદ્ધ” છે. જેમ કસોટીથી પરીક્ષા કરવા છતાં અશુદ્ધિની શંકાવાળા પરીક્ષકો સોનાના ટુકડાને છેદે છે-કાપે છે, તેમ વિધિ-નિષેધ વાક્યોરૂપી કસોટીથી શુદ્ધ શાસ્ત્ર પણ છેદાદિથી અશુદ્ધ હોવાનો સંભવ છે, માટે તેની છેદથી પરીક્ષા કરવી. જોઈએ. તે છેદ બાહ્ય વિશુદ્ધ ક્રિયારૂપ(=આચરણરૂપ) છે. બાહ્ય ક્રિયા (આચરણ) તે જ વિશુદ્ધ છે, કે જેના દ્વારા શાસ્ત્રમાં પ્રત્યક્ષરૂપે નહિ મળતા એવા પણ શુદ્ધ વિધિઓ અને નિષેધે સમજાય અને પ્રત્યક્ષ મળી આવતા વિધિઓ અને નિષેધોનું ઉત્તરોત્તર નિરતિચારપણે પાલન થાય. આવી ચેષ્ટા ક્રિયા જે શાસ્ત્રમાં વિસ્તારવા જણાવી હોય તે ધર્મશાસ્ત્ર છેદભુદ છેદની પરીક્ષા દ્વારા પણ શુદ્ધ છે, એમ જાણવું. (ધર્મબિન્દુ અ. ૨-૩૯) - ' તાપનું સ્વરૂપ: સોનું કષથી અને છેદથી શુદ્ધ નક્કી થવા છતાં અગ્નિમાં તપાવવાથી કાળું પડે, તાપને સહન ન કરે, તો શુદ્ધ મનાતું નથી, તેમ આગમ પણ વિધિ-નિષેધ વાક્યોથી યુક્ત હોય અને તે વિધિ-નિષેધનું પાલન થાય તેવી ક્રિયાઓનું પ્રરૂપક હોય, અર્થાત કષ-છેદથી શુદ્ધ હોય તે પણ તાપરૂપ પરીક્ષામાં જો અસત્ય ઠરે તો તે ઉપાદેય ગણાતું નથી, માટે તેની તાપથી પરીક્ષા કરવી જોઈએ. જે શાસ્ત્રમાં ઉપર જણાવેલા વિધિ-નિષેધે અને અનુષ્કાને જેનામાં ઘટી શકે તેવા પરિણામી (=સત્તારૂપે સ્થિર રહેવા છતાં જેના પર્યા-રૂપાંતરે બદલાયા કરે તેવા) છવ-અજીવ આદિ પદાર્થોનું નિરૂપણ યથાર્થરૂપે હોય, તે શાસ્ત્રો તાપશુદ્ધ કહેવાય, અર્થાત્ જે શાસ્ત્રમાં ‘પદાર્થો વસ્તુરૂપે નિત્ય અને પર્યાયથી પ્રતિક્ષણ નવા નવા સ્વરૂપને ધારણ કરનારા અનિત્ય,’ એમ છવાદિનું નિત્યત્વાનિયત્વ વગેરે સ્વરૂપ કહ્યું હોય તે શાસ્ત્ર તાપશુદ્ધ કહેવાય. ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે આત્મા
