Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमदोदरमहाराजाश्रयानुगृहीतः।
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः UPANISAD-VAKYA-MAHA-KOSA
(PREPARED FROM 223 UPANISADS)
Vol. II
PREPARED BY: SHASTRI GAJANAN SHAMBHU SADHALE
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रशंसापत्रावलिः बोराडेश्वर महावीतपूज्यपाद श्रीमज्जगदगुरु
अङ्कराचार्याणा
महानुशासनम्। सांग . स. १८६९ वा १EIm Salt श्रीमत्समस्तसूरवन्दजितमादारविन्द शिवप्रतिदिनीमपरगहम मरिजाजकाचार्यपदवाक्य प्रमाणपारावारपारीणयमनियमासनगाणायामरस्याहार ध्यानधारणा सभामाटात योगानुष्ठाननिष्यतपश्यवियनारनिन्विन्तगुरुपरभ्यरापापपडदर्शनसंस्थापना पार्यव्याख्यान सिंहासनाधीश्वरसफलनिगमारामसारहवरमाधवयत्रयप्रतिपादक सकतनास्तिक मतोमवपूर्यकत्सकलधर्मेसत्यापनकसुरीण-वदिकमलप्रवक-सातन्त्र स्वतन्त्र श्रीमहाराजधानीकायमपूरवराक्षणश्रीमद्राजाहिराजगुरुमण्डल वार्य सोमपारावार्यान्वयनजाताभिनवपञ्च गभगीरवायकमानामि तनकरवीरसिंहासनाधीश्वर श्रीसचिदानन्द श्रीविधानुगिहभारताकरकमलकि जल्कोवान श्रीमदभिनव-श्री सच्चिदानन्द-श्रीविद्याकार भारतीस्वाभिकतानि श्रीमानसपरिवारल्याजाणामददि-
भिमान- भव्यजनकानि भीमरारामनावसरीयनारायणेस्मरणानि।
समवेल फिर किलायमस्माभिरामूलान्तभाषायाः श्रीउपनिषद्वात्यकोशस्य पूर्व । णार भाष्यादिवेदाना-ग्रन्यानधायाना मयस्सर्व वेदान्तशास्त्रगहनप्रविविक्षवः प्रमाणत्वेनोदाचतानामुनिमवाक्याना स्वचित क्यानासमन्निलिता साक्पखण्डाना नर स्थलाजिक माकपन राणापिाठपूर्वक जाने चान्तपथावधि नितान्त क्लियपन्त प्रवासन । तथा जमिन क्लेशमनृलक्ष्य साधन रत्यूपास्यशम्भुमनामः जाननशास्त्रिभि सम्मादितायभूपनिषवाक्यमहाकोषाः।
मणसीभावेन पत्राचदमलनस कोषाः सर्वेषामतान्तरश लादेवावर्जयेदिति जलाया तिघणायः। जदयनवेएर-साहात वेदान्तकारवषणयिभिरमतिध्यानभेवोपनिषडाक्यानि स्थानमानेन एलोपर-सन्दर्भ पूर्वकमवाप्न विजात भिलष्यभिरन्यैरणीति ससूमारी समोदीमयमामाभिः।
जराजरिने पिलायमि सम्मादकवयः साधलेमहाश्य समारनेऽस्मिन्महत्याग कर्मणि श्रीशारबालदमीतीश्वरो यण: 18पन निरन्तराप समाविदित्साशास्महे ।
बहानुशासन परीवति।
CAS
For-Frivate
d
ha
M
ainalibran
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमद्वटोदरमहराजाश्रयानुगृहीतः उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
[ २२३ उपनिषदा वाक्यः सम्भृतः]
(उत्तरार्धः।
कर्तासाधले इत्युपाह्वः शम्भुपुत्रो गजाननः
रूपा बुक्स प्रा. लि. एस-१२, तिलक नगर शॉपिंग काम्प्लैक्स
जयपुर-३०२००४
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
UPANISAD-VAKYA-MAHA-KOSA
(Prepared from 239 Upanisads)
REPRODUCTION OF EARLIE EDITION OF THE
UPANISAD-VAKYA-MAHAKOSA (PREPARED FROM 223 UPANISADS)
VOL. II
Shastri GAJANAN SHAMBHU SADHALE
RUPA BOOKS PVT. LTD. S-12, Tilak Nagar Shopping Complex
JAIPUR-302004
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
The publication has been brought out with financial assistance from Government of India, Ministry of Human Resources Development
If any detect is found in this book, please return the copy by V.P.P. to the publisher for exchange free of cost of postage.
UPANISAD-VAKYA-MAHAKOSA First Published - 1940 Reprint - 1991
Price Rs. 122-C0 fer set
Published by Rupa Books Pvt. Ltd. S12, Shopping Complex, Tilak Nagar, Jaipur - 302 004
Printed at:
Efficient Offset Printer New Delhi
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
PREFACE It gives me great pleasure to be able to publish the second Volume of the Upanishad-vakya-maha-kosha and put it before the Sanskrit knowing public, in such a short time. After publishing the first part, I have found some 15 more Upanishads, and I have made useful additions by selecting principle sentences from tbem in this volume. They are given as an appendix at the end of this work. Many useful suggestions have been made to me by learned men, friends and well wishers, and I am thankful for them to all. If God grants me still longer life, strength, and clear intellegence to work and means to publish, I hops to carry them out and put into print. Upto now collections of 108 Upanishads have been published by different booksellers, but some of them are very incorrect. The total number of Upanishads found and studiel by me is 239; hence there are 130 more Upanishads which are not printed together in one neat volume. A few of these hitherto little known Upanishads have been published by different men and publishers, but are not available to all desirous of reading them. I therefore hopo to publish them all. A selected anthology of some of the best passages (Enfan) of Upanishads is also prepared by me, and a short word index arranged according to Vedantic divisions of subjects is being prepared by me. To publish all these require financial help from the public interested in this sort of work. By the grace of God who always fulfills the good desires of His devotees, I hope to publish them all one by one i. e. first the collection of 239 Upanishads, the selection of best paysages from the Upanishads (उपनियत्सूक्तिमुक्ताहारः) and a word index called उपनिषद्विषमEus: The subject matter of all these Upanishads is vast and varied, and it is not therefor necessary here to discuss it. In preparing this work, my collaborator Shastri Balkrishna Bhasker Vaidya and Shastri Vidyalankar Anant Yagoeshwar Dhupkar have laid me under obligation by helping me in many ways and so also I am indebted to all those who have very kindly and sympathetically reviewed the first Vol. of this work. I thank them all. Lastly but not the least I, as well as the Sanskrit loving public, are deeply under obligation for the kind patronage and the financial help given to me by the present rulər of Baroda, viz. His Highness Maharaja Shree Pratapsinh; and the encouragement given by the University of Bombay can never be forgotten by me. With fervent devotion in God Anant, I offer this fruit of my labour at His lotus feet, so that this work may be useful and beneficial to all those lovers of Aupanishadic Lore.
Bombay 10th day of the bright Ashwin V. S. 1997 Vijaya-dashami
80-9-1941.
Gajanan Shambhu Sad hiale
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
वक्तव्यावशेषः ।
→
कृत्वाऽनन्तभवार्णवस्य तरणे पोतं यदहि बुधाः पीत्वाऽनन्तकथामृतं श्रुतिपुटैस्तृप्ता यदीयं मुहुः भूत्वाऽनन्तपदाश्रिताः सुकृततो याताः परं यत्पदं
तस्यानन्तहृदाश्रितस्य शरणं पादाब्जयुग्मं मम ॥
श्रीमदनन्तस्यानन्तमूर्तेरनन्त करुणावरुणालयस्यानन्त करुणयैवाहमनन्तानन्द गिरिमारूढः स्वप्रणीतमिमपनिषद्वाक्यमहाकोश प्रकाशयितुं समर्थोऽभवं उदयाचलारूढः सहस्रकर इव लोकम् । तदेकोपघ्नेन चास्योपनिषद्वाक्यमहाकोशस्य पूर्वार्धोपक्रमे मया न्यूनातिरिक्तं यत्किश्चित् ' इत्युक्त्या यन्निर्दिष्टं तदेव - त्राप्यनुसन्धेयम् । तत्रापि चतुर्दशपृष्ठस्थान् आदिपाठ्य विषयान् समीक्ष्य तत्रस्थमाद्यं वाक्यं 'एतदुपनिषद्वाक्य महाकोशोपयुक्तता जिज्ञासुभिः' इति परिष्कृतं पठनीयम् ।
6
"
,
"
ततो विशेषस्त्वयम् - १ गोपनिषत् २ तस्वोपनिषत्, ३ नारायणीय महोपनिषत् ४ प्रवर्ग्यमि. काश्वमेधोपनिषत्, १(२) रुद्रोपनिषत्, ६ (२) देव्युपनिषत्, ७ प्रसादजाबालोपनिषत् ८ चिदम्बरोपनिषत्, ९ वेदान्तसारोपनिषत्, १० भक्तियोगोपनिषत्, ११ निर्लेपोपनिषत् १२ श्रुतिरहस्योपनिषत्, १३ वेङ्कटेश पूर्वोचरता पिन्युपनिषत् १४ (२) तारोपनिषत्, १५ विष्णूपनिषत्, १६ (२) शिवोपनिषत् चैता उपनिषद उपनिषद्वाक्यमहा कोश पूर्वार्धस्य मुद्रणोत्तरमेवासादिताः । अतस्तासां वाक्यानि कानिचिदुत्तरार्षे वर्णानुक्रमत एव सन्निवेशितानि कानिचिच परिशिष्टे । तथाऽत्रत्यवाक्यस्य मध्येऽन्ते वा ( ) एवंविधचिह्नाङ्किताः शब्दाः कचिद्वाक्यपूर्तिकराः कचिच्च पाठान्तरनिदर्शका इति ज्ञेयम् । पूर्वान्वयदर्शकानि वाक्यानि श्लोका मन्त्रा वा तथैव ।
"
वाक्यपूर्तिकराः शब्दा यथा - अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणः ( आत्मा ) (पृष्ठ ११।२) पृथिवीमय आपोमयः ( आत्मा ) (पृ. ३७७।२ ) । प्रज्ञया सत्यसङ्कल्पं ( आप्नोति ) (पृ. ३८१।१ ) । पाठान्तर निदर्शका यथा - मन एव मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः । बन्धनं (बन्धाय-बन्धस्य ) विषयासक्तं (विषयासङ्ग) मुक्त्यै (मुक्तं - मोक्षे - मुक्तौ - मुक्तेः) निर्विषयं स्मृतम् (मनः- तथा)(पृ. ४२९॥२॥ पूर्वान्दगदर्शकानि वाक्यादीनि यथा— मन्त्रपूतं तु यच्छ्राद्धममन्त्राय प्रयच्छवि । ( छिन्दन्ति दाहस्तं च जिह्वाग्रमितरस्य च ) (पृ. ४३१११ ) इत्यादि ।
अथ यैरेतद्द्मन्थस्य प्रकाशने साहाय्येनोपकृतं तेषां पूर्वार्धेऽनुल्लिखितानां महाभागानां नामभेवनिर्देशपत्र प्राप्तावसरं मन्ये । तत्रापि यत्सदुपदेशत एतद्ग्रन्थस्योपक्रमोपसंहारौ सम्भूतौ यदनुग्रहेणैवायं प्रोन्नति लब्ध्वा मुद्रणयन्त्रारोहणसमर्थः सञ्जातः, यैश्व धनदानेन निबद्धसोपानैरहमेतन्मुद्रणम्ययदुर्गादर्षोचारितः, तेषां सानुस्मरणेन मन्मनसाऽनुदिनं भाव्यम्; अतस्तेषां स्मरणमत्र क्रियते । तेष्वाचा
कणशः क्षणशश्चैव विद्यामर्थं च साधयेत् ' ' उद्योगः खलु कर्तव्यः फलं मार्जारयद्भवेत्' इत्युपदेष्टारो मत्पितृचरणास्तत्रभवद्वासुदेवानन्दरस्वती सद्गुरवश्च यदुपदेशफलमेवैष उपनिषद्वाक्यमहाकोशः । द्वितीयास्तन्मुद्रणव्ययचिन्ता मिसन्तापनिर्वापणपटवः श्रीमन्तः प्रतापसिंहनामधेया वटोदरपुरमहाराजाधिराजाः । तृतीयास्तन्मुद्रण समारम्भकर्तारो मुम्बापुरस्थाः 'युनिवर्सिटी ऑफ बॉम्बे' इत्यग्लनामपत्रितंविश्वविद्यालयाधिकारिणः ।
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
(७)
अथ यदाऽयमुपनिषद्वाक्यमहाकोशो मुद्रणयन्त्रारोहणार्हः समभवत्तदा ‘निर्धनस्य निस्सहायस्य च ममायं ग्रन्थः कथं मुद्रितो भवेत् ? कथं च विद्वद्वरकरकञ्जगतः सनुपयुक्तो भवेत् ?' इति चिन्तापानीयनिधिनिममं मां यावश्रुतपूर्वावपि सर्वान्तर्यामिणा परमात्मना प्रेरितौ करावलम्बदानेन समुद्धत्य मार्गप्रदर्शकावभवतां तावतो परमोदारावादिमं प्रशंसापदमारोढुमईतो जुन्नरकरघुर्योपनामालकृतौ महोदयौ । तत्राद्याः ‘जुन्नरकर' इत्याख्याः कराचीनगरे पश्चिमे प्रविभागे विश्वकर्मविद्यालयस्य 'इंजिनियरकॉलेज' इति नाम्ना प्रथितस्याध्यक्षपदं विभूष पन्ति, द्वितीयाश्चाद्वितीयाः 'घुर्ये' इत्याख्या अत्रत्यविश्वविद्यालय एवाध्यापकपदमलंकुर्वन्ति ।
द्वितीयप्रशंसापदार्टी महाशालिक्षेत्रस्था विद्यालङ्कारोपपदालंकृताः 'धूपकर' इत्युपाहा अनन्तयज्ञेश्वरशास्त्रिणः, यैरयमुपनिषद्वाक्यमहाकोशः प्रस्तावनालंकृतः ।
ताीय प्रशंसापदं तु गुजराती-प्रिन्टिंग-प्रेसकार्यकर्तारोऽत्मत्सहयोगिनो 'वैद्याः' इत्युपपदविभूषिता बालकृष्णोपासका बालकृष्णभास्करशास्त्रिण आरोढुमर्हन्ति, यैरेतत्कोशपथनानन्तरमस्मिन्वषत्रये साहाय्येन यदुपकृतं तदत्र विस्तरतो वर्णयितुं न शक्नोमि ।
तथा पितृपितामहादिभिः संगृहीता निबिडान्धकारपतियमुपनिषदिदानी लोकालोकनीयतामायास्विति तत्प्रदानेन, तत्तदाप्तिस्थानादिप्रदर्शनेन, धनादिना चैवं नानाप्रकारैः साहाय्यकारिणो येऽभवंस्ते सर्वेऽपि प्रशंसाही धन्यवाददानाश्चि सन्ति । तानप्यतिशयानेभ्यः प्राकृतसंस्कृतोपयुक्त ग्रन्थप्रकाशनेन पित्राचरितं विद्याविवर्धकं व्रतमनुवर्तमानेभ्यः परमोदारेभ्यः श्रीमच्छ्रेष्ठिपवरेभ्यः गुजरातीमुद्रणालयाविपतिभ्यः येषामनुग्रहेणानुगृहीतोऽहमेतद्भन्थलेखन-मुद्रण-प्रसरणादिव्यसनशतात्परिमुक्तः कृतकृत्योऽमवं तेभ्यः देसाईकुलविभूषणाना इच्छाराम सूर्यराम इत्याख्यानां श्रीमच्छेष्ठिवर्याणां तनूजेभ्यः 'नटवरलाल, मदनलाल, बाबुभाई' इत्याख्येभ्यः प्रशंसापदं कीदृग्विधं कतमं च देयं तदेतत्तदनुग्रहेण सञ्जातसर्वाङ्ग सुन्दरोऽयमुपनिषद्वाक्यमहाकोश एव हृष्टपुष्टकृष्टीनां कर्णेषु कथयिष्यति दर्शनसमकालम् । _अन्यच्च-व्यावहारिके कार्य क्रियमाणे यथा तत्प्रागेव तत्साधनोपसाधनानि सम्पायन्ते, तथैवास्य विरचनात्पूर्व तदादर्शभूतानामुपनिषदां सभाष्याणां सङ्कलनमावश्यकमिति जाननप्यहमेतकोशविरचनोपक्रममकरवम् , निःसत्त्वादुदरभरणायापि सेवावेतनस्यापर्याप्तत्वाच । अथ यदा सभाष्या उपनिषदो दृग्गोचरतां यातास्तदा विज्ञातमभवन्मुद्रिता मूलमात्रा उपनिषदः कचित्कचिदशुद्धप्राया विद्यन्त इति । परं को नामार्वाचीनः प्राचीनो वा वेदशास्त्रसम्पन्नो विद्वदग्रेसरोऽपि श्रुतिगतविषमस्थानानि तद्भाष्यावलोकनमन्तरेण समीकर्तु शक्ष्यति ? अहं तु सर्वथाऽकृतविद्योऽसज्ञ एव । अतो यथादृष्टानि वाक्यान्येवात्रालिखम् । तद्गतविषमशब्दार्थाचालोचनं तूपनिषद्विषमपदार्थकोशात् , शुद्धाशुद्धिस्थलादि च भाष्यादिसाहाय्येन संस्कृतादहदुपनिषत्सङ्ग्रहाचावधेयं विपश्चिद्भिर्विमर्शिभिः । बृहदुपनिषत्सङ्ग्रहस्तूपनिषद्विषमपदार्थकोशसमुपबंहितेनोपनिषत्सक्तिमुक्ताहारेण सहाचिरेण विद्वद्रमन्दिरातिथिर्भविष्यति ।
'नरठमतिविनाशो जायते पष्टिवर्षे ' इति न्यायातदुत्तरवयःस्थस्यापि मम तत्तद्वाक्याज्ञानोद्भुता वाक्यच्छेदपदच्छेदादयो दोषाः स्युरेव, तथा मानवजात्यवश्यम्भाविप्रमादभ्रान्त्यादिदोषवशान्मुद्रणयन्त्रगतविद्यदापातादिवशाच कचित्पतितं त्रुटितं च स्यादेव, तद्गुणदोषविवेकवद्भिर्विपश्चिद्रिः क्षन्तव्यमित्यन्ते विधाप्य विरमति
प्राज्ञपादपांसुःसाधले इत्युपाख्यो गजाननशंभुशर्मा ।
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
२२७
२२८
“पश्चाल्लब्धोपनिषन्नामादिसूची। अनुक्रमाङ्कः उपनिषन्नामानि तत्सङ्केतनामानि प्रथमाङ्कः द्वितीयाङ्क:
गङ्गोपनिषत् २२५ चिदम्बरोपनिषत् चिदम्बरो. गद्यपद्यात्मकः २२६ तत्त्वोपनिषत्
तत्त्वो .
पद्यात्मकः (२) तारोपनिषत् २ तारो.
वाक्यात्मकः (२) देव्युपनिषत् २ देव्यु. पद्यात्मकः २२९ नारायणीयमहोपनिषत् ना. म.
पद्यात्मकः २३० निर्लेपोपनिषत् निलेपो.
गद्यपद्यात्मकः २३१ प्रसादजाबालोपनिषत् प्र. जा.
वाक्यात्मकः २३२ प्रवामिकाश्वमेधोपनिषत् प्रवा.
मन्त्रात्मकः भक्तियोगोपनिषत् भक्तियो. गद्यपद्यात्मकः २३४ (२) रुद्रोपनिषत् २ रुद्रो. मन्त्रात्मकः २३५ विष्णूपनिषत्
वाक्यात्मकः २३६ वेडटेशपूर्वोत्तरतापि- वें. पृ. वेङ्कटो. प्रपाठात्मकः वाक्यात्मकः
__न्युपनिषत् २३७ वेदान्तसारोपनिषत् वे. सारा. मन्त्रात्मकश्च
वाक्यात्मकश्च २३८ (२) शिवोपनिषत् २ शिवो. वाक्यात्मकः २३९ श्रुतिरहस्योपनिषत् श्रु. र.
मन्त्रात्मकः * उपनिषद्वाक्यमहाकोशस्यास्य पूर्वार्धारम्भ उल्लेखितानां २२३ उपनिषदामकाराद्यनुकमोऽत्रानुसन्धेयः ।
२३३
विष्णू.
अहमहमिकया मुद्रणयन्त्रारोहणमाकान्तो ग्रन्थाः । १ वृहदुपनिषत्संग्रहः- मुद्रितासहितकोनचत्वारिंशदधिकशतद्वयानामुपनिषदां [ २३९ ] संग्रहोऽयं महाप्रयासः
सक्तिोऽद्वैतद्वैतशुद्धाद्वैतविशिष्टाद्वैतसम्प्रदायपाठान्तरैरलंकृतः! २ उपनिषत्सूक्तिमुक्ताहारः । सपनिषद्तानां सूक्तिमुक्तानां विद्वजनमनोहरो हारोऽयं कण्ठगतदेदांतवादे,
उपनिषद्विषमपदार्थकोशश्च ) प्रवचने, हरिहरादिगुणानुवादे (कीर्तने), व्याख्याने हौकिकम्यवहारे । विजयप्रदो यशस्करी धनाकरश्च स्यादेव । उपनिषद्विषमपदार्थकोशस्तु स्वनामधेयमतसत्य दैताद्वैतादिमत. मतान्तराणामप्यादर्शो भविष्यति उपनिषद्वाक्यमहाकोशस्य प्राहकेभ्य इममुपनिषद्विषमपदार्थकोषसमुपरहितसुपनिषस्सूक्तिमुक्ताहारमत्यरूपेनैव मूल्येन वितरिष्यामः । ३ करयदिवाकरः-पुराणोक्तकदिर्थोऽयं प्रन्योऽस्यां तृतीयावृत्तौ मतोपवासोत्सवविध्यानादिमिकता साहिश्यनामावळीनिश्वाळंकृतो भविष्यति ।
ग्रन्थकर्ता. शास्त्री गजानन शंभु साधले,--गु- प्रिटिंग प्रेस, एलफिन्स्टन सकंल, कोट-मुंबई.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
ति
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
[ उत्तरार्धः ]
Pro
पक्ष्माफ्त्सु गृह्णीयाद्यावदर्श
पकविज्ञानाज्जीवन्मुक्तो भवति पकं वायविवापयाचमानोत्रजेदुधः पक्षपात विनिर्मुक्तं ब्रह्म सम्पद्यते पर्व कथन नाश्रयेत् पावैमास इति द्वौमासोवा वसेत् पक्षैस्तु कुकुटो हन्ति निकर्षेण तु सूकरः । मागतं गतया श्वानं चक्षुषा वृषलीपतिः
पङ्क्तिबद्धेन्द्रिय पशुंवला कृष्णा गृहाङ्गणम् चित्तमृत्यजनाकीर्णे नेष्टं देहगृहं मम
।
१ सं. सो. २/९२
त्रि.म.ना. ५/५. १ सं. सो. २।९४
प्र. बिं. ६
प
ना. प. ५/३२
१. सो. १/२
इतिहा. ६३
पचाप चतुर्किश्रम् पश्च कृत्यनियन्तारं पंचमद्यात्मकं बृहत् । पंचत्रोपसंहारं कृत्वा स्वास्मनि संस्थितः
पश्यकृत्मरूपा परमेश्वरी भवति पञ्चकृत्वः प्रस्तौति... उद्गायति... प्रविहरति... उपपति... निषनमुपयन्ति वत्सोमसहस्रं भवति १ ऐव. ३ | ४१२
४५
महो. ३ २९
भ.गी. १५/१४
पाम १६ ना.पू. ता. २११
पञ्चकोशविवर्जितः । निर्विकल्पस्वरूपात्मा
वे. वि. ४/७५ भ.गी. १३१६
सामर. १०१
प्र. वि. ६८
पञ्च चेन्द्रियगोचराः
पञ्च ज्ञानेन्द्रियाणि पंच कर्मेन्द्रियाणि पध्वज्ञानेन्द्रियैर्युक्ता ज्ञानशक्तिबलो
aar: ( नागादिवायवः ) पथ्य तन्मात्राणि भूतशब्देनोच्यन्ते
पंचमहाभूतानि भूतशब्देनोच्यन्ते
ऽय तेषांयः समुदायः शरीरमित्युक्तम् मैत्रा. ३/२
पञ्चतन्मात्राः पथा सूक्ष्मभूतान्युपा• दाय पश्वीकरणे कृते पचमहाभूतान्यजायन्त पञ्चतन्मात्रेभ्यः पचमहाभूतानि पञ्चमहाभूतेभ्योऽखिलं जगत् पञ्चतन्मात्रेभ्यः पञ्चमहाभूतानि । पञ्चमहाभूतेभ्यो ब्रह्मैकपादव्याप्तमेकमविद्याडं जायते पवस्वं न स पक्षति (गोपीचन्दनधारक: )
ग. शो. ४५
त्रि. मा. १११
त्रि.म.ना. २/५
गोपीचं. ८
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
स
पश्चद
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
--
--
-
--
-
-
-
-
-
-
पथदशकस्वः प्रयुक्ता पञ्चदशेन
पञ्चब्रह्मास्मिकी विद्यां योऽधीते बजेण सम्मिता (गायत्री)
भक्तिभावितः। स पक्षात्मकता. ब्रह्मलोकमभिजयति . अभ्यो . २ मेत्य भासते पञ्चधा स्वयम् पंचत्र. २६ पञ्चदशतिथिरूपेण काळस्य परिणा
| पञ्चभिर्गन्धैरमृतैः पञ्चभिर्गव्यस्तनुभिः मावलोकनस्थितिः पञ्चदशनित्याः भावनो. ७ शोधयित्वा पञ्चभिर्गव्यर्गन्धोदकेन पञ्चदशदिनानि पक्षो भवति, पक्षद्वयं
संत्राप्य...प्रत्यक्षमादिक्षान्तमासो भवति, मासद्वयमृतुर्भवति,
बणैर्भावयेत्
म. मा.३ ऋतुत्रयमयनं भवति, अयनद्वयं
पञ्चभिर्नामभिर्मशमश्वर्यकारणाभूतिः वृ.जा. १६ वत्सरो भवति, वत्सरशतं ब्रह्ममानेन ब्रह्मणः परमायुःप्रमाणम त्रि.म.ना. ! पञ्चभूतकारणं सडिकटाभं सचत:
पीठम्, तन्मध्ये तत्त्वप्रकाशो भवति मं. ब्रा. २१ पञ्चदशाहानि माशीः काममप: पिव छान्दो.६७१
। पञ्चभूतमयी तनुः
अमन.१११७ पञ्च द्वाराणि मनसा चक्षुरादीन्यमून्थलम् । बुद्धीन्द्रियाभिधानानि
पञ्चभूतात्मकं शङ्ख करे रजसि साम्यवालोकयाम्यहम्
म.पू. ३७
संस्थितम् । बालस्वरूपमित्यन्त पक्षमा वर्तमानं तं प्रधकार्यमिति
मनश्चक्रं निगपते
गोपालो.२३३० स्मृतम् । प्रनकार्यमिति ज्ञात्वा
पचभूतात्मको देहा पश्चमण्डपूरिता बराहो. ५१ ईशानं प्रतिपद्यते
पंचत्र. २२
पञ्चभूतानां पतयः पच सदापञ्चपादं पितरं द्वादशाकति दिव
शिवेश्वररुद्रविष्णुप्रमाणवेति यो. पू.७२ माहुः परे मर्षे पुरीषिणम् प्रमो.११११ पचभूतान्यहं पञ्चमहाभूतान्यहं म. मा. ३ [अर. म. २।३।१६-मं. १२१६४।१२ | पचभूतेषु गन्धवती पृथिव्यासीत् गोपीचं. ८ पश्चपादमणो न किचन
परब, ३ | पञ्चभूमि समारुह्यसुषुप्तिपदनामिकाम् । मञ्चबन्धस्वरूपेण पञ्चवन्धा ज्ञान
___ शान्ताशेषविशेषांशस्तिष्ठत्यद्वैतमात्रके वराहो.४।१४ स्वरूपाः
लिङ्गोप. १
(मथ) पश्चमी रश्मिभिर्विषयानत्ति मैत्रा. ६।३१ *पश्चब्रह्म परं विद्यात्सद्यो जातादि.
पचम भाकाशो भवति
ना.प.ता.११ पूर्वकम्
पंचन. २१ पच ब्रह्मभिरङ्गैश्च श्रिमाला पञ्च
पचमभून्यां विहरन्ब्रह्मविद्वरो भवति बराहो. ४१ सप्त च । प्रथित्वा मूलमन्त्रेण
पच महाभूतानि पंच तन्मात्राणि सामर. १०१ सर्वाण्यक्षाणि धारयेत्
(अथ) पञ्च तन्मात्राणि भूतशब्दे
रु. आ. २३ पश्चग्रह्ममयं रूपं स्थूलं वैराजमुच्यते ।
नोच्यन्ते, पंच महाभूतानि हिरण्यगर्भ सूक्ष्मं तु नादं बीज
भूतशब्देनोच्यन्तेऽथ तषां यः त्रयात्मकम् । परं ब्रह्म परं सत्यं
समुदायः शरीरभित्युक्तम्
मैत्रा, श२ सच्चिदानन्दलक्षणम् । (ब्रह्मवपुः) यो.शि.२।१५ पचमहाभूतेभ्योऽखिलं जगत् त्रि.ना. श१ पञ्चब्रह्मात्मकं सर्व स्वात्मनि प्रवि
पञ्चमहाभूतेभ्यो ब्रह्मकपादव्याप्तमेकलाप्यच । सोऽहस्मीति जानीया
मविद्याण्ड जायते
त्रि.म.ना.श५ द्विद्वान्ब्रह्मामृतो भवेत् पं. ७.२३ | पञ्चमहायज्ञक्रियां निवन्त आत्मानं पञ्चाक्षात्मकातीतो भासते स्वस्वतेजसा पंचत्र . १७ । प्रार्थयन्ते
माममो. ३
Hyाणा पविस्ततं वर्णनं मुगलपुराणतोअवेयम् ।
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
पश्चारं
३५५
पचम कण्ठचक्रं स्यात्...तत्र ध्यात्वा
पञ्चविंशकमज्ञानं
शिवो. १०१२ शुचि ज्योतिः सिद्धीनां भाजनं भवेत् योगरा.१२,१३ पञ्चविंशतिक इत्येके षडिश इति
। मा प्रभावाजन्यबन्धरणाक्षीत ह६२३ चापरे । एकत्रिंशक इत्याहरनन्त पचमीभूमिकामेत्यसषप्तपदनामिकाम् ।
इति चापरे
वैतभ्य. २६ शान्ताशेषविशेषांशस्तिष्ठत्यद्वतमात्रकः भक्ष्युप. ३७ पञ्चविंशतितत्त्वात्मकः पुरुषत्वं पञ्चमुखं पश्चस्वरूपं पञ्चाक्षरं
परबदा भवेत्
ना.पू.ता.५.५ पश्चसूत्र ज्ञानम् लिङ्गोप.१ पश्चविंशतिवत्सरं गाईस्थ्य
ना.प. २१ () पञ्चमे ऊर्ध्वान्नायः सुमेरुमठः मठाना. . पञ्चविंशतिवत्सरं वानप्रस्थाश्रम ना. प. ११ पञ्चमे कल्पतरोर्मूले सषा, षष्ठे देवाः रामोप. २१ पञ्चविंशतिश्चानुष्टुभः
१ऐत.३६१ पञ्चमे धामनि ध्येयेयं चान्द्री कामाधः
पञ्चविंशत्तमो जीवः
सामर. १०१ शिवायकामा
त्रि.ता. ११६ पञ्चविंशत्यक्षराणि । पंचदशाक्षरं पचमे मासे नखरोमव्यादेशः निरुक्तो.४ पूर्वम् । दशाक्षरं परम्
द्वयोप. १ पञ्चमे मासे पृष्ठवंशो भवति गों . ३ पञ्च शब्दादयस्तथा
वराहो. ११३ पञ्चमे स्त्रवते ताल षष्ठेऽमृतनिषतणम् ।
पञ्च शाखा अथर्वणः
सीतो. १६ सप्तमेगूढविज्ञानं परा वाचा तथाष्टमे इंसो. ९ . पश्च सप्तगृहाणां तु भिक्षामिच्छेक्रियापथमो (माश्रम:) लिनधारणं लिङ्गो. १
वताम् । गोदोहमात्रमाका - पचम्यामय मात्रायां यदि प्राणैः
निष्क्रान्तो न पुनर्बजेत् १सं.सो.२०६१ बियुज्यते । उषितः सह देवस्वं
पञ्चसंस्कारयुक्तानां वैष्णवानां सोमलोके महीयते
ना. बि. १४, विशेषतः । गृहार्चनविधाने न (इति) पचम्यामाहुतावापः पुरुषः
शङ्खघण्टारवं त्यजेत् सुदर्श. १५ बचसो भवन्तीति
__ छांदो. ५।९।१
पञ्चस्रोतोम्बु पंचयोन्युम ( वक्त्रां ). पभयझा वेदशिरःप्रविष्टाः किया
रूपां पंचप्राणोमि पंचबुद्धयादि. बन्तोऽमी सङ्गता ब्रह्मविद्याम् ।...
मूलाम् । पंचाळ पंचदुःखौघ(वेगां). विवात्मका विष्णुमेवापियन्ति शाट्याय. ११
वक्त्रां पंचप्राणोमि (पंचाशद्भेदां) पचयोजनविस्तीर्ण मृत्योश्च
पंचपर्वामधीमः [ श्वेताश्व.१५+ ना.प. ९४ मुखमण्डलम्
वनदु. १६८ पञ्चाक्षरमयं शम्भु परब्रह्मस्वरूपिणम् पञ्चन. २४ पथरात्रलयेनापि... दूरश्रवणविज्ञानं अमन. १५४ पञ्चाग्निना समायुक्त मन्त्रशक्तिपञ्चरात्रानुद्दः, सप्तरात्रात्पेशी निरुक्तो. १।४ नियामकम्
पं. प्र. १० पचरूपपरित्यागादस्वरूपप्रहाणतः।
पञ्चात्मकमभूत् पिण्डं धातुबद्धं अधिष्ठानपरंतत्त्वमेकं सच्छिष्यतेमहत् बहुचो. ३ गुणात्मकम् [ यो.त. १०+ यो.शि. ११८ पश्चवकं तु रुद्राक्षं... पच ब्रह्म
पश्चात्मकस्य गणा ईशतोऽस्य सि. शि. ९ स्वरूपकम् । १ञ्चवक्त्रः स्वयं ब्रह्म
(ॐ) पश्चात्मकं एञ्चसु वर्तमान पड़ापुंहत्यां च व्यपोहति
रु.जा. २८ श्रयं पड्गुणयोगयुक्तम् । तं सप्तधातुं पच वा एते महायज्ञाः सतति प्रता
त्रिमलं हेयोनि चतुर्विधाहारमयं यन्ते सतति सन्तिष्ठन्ते देवयज्ञः
शरीरम
गर्भो.१ पियझो भूनयझो मनुष्ययझो
पश्चात्मकः समर्थः ५श्वात्मिका ब्रह्मयज्ञ इति
सइवे. १४ चेतसा बुद्धिर्गन्धरसादिज्ञानापथ लिषयाः प्रपश्चः, तेषां
। क्षराक्षरमोकारं चितयतीति गो. ३ ज्ञानस्वरूपाः
कौली. १ पञ्चारचक्रपरिवर्ततेचित्यु.१४८ तै.पा.३२११५८
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चाई
पचाईवस्वविदुषां पंचसंस्कारसंस्कृतम् । पश्वावस्थास्वरूप से विशेयं सततं विभो पञ्चावत पंचदुःखौघवेगां पंचाशद्भेदां पंचपर्वामधीमः पवाक्र्ता मध्यशक्ति चिन्तयेद्विद्युदाकृति । तां ध्यात्वा सर्वसिद्धीनां भाजनं जायते बुधः पवावस्था:- जाग्रत्स्वप्रसुषुप्तितुरीय. तुरीयातीताः
३५६
( एवं ) पञ्चाशत्कोटियोजनं बहुलं स्वर्णाण्डं ब्रह्माण्डमिति पञ्चाशत्स्वरवर्णाख्य मथर्ववेदस्वरूपकम् । कोटिकोटिगणाध्यक्षं ब्रह्माण्डाखण्ड विग्रहम् पञ्चाशद्वर्णसंयुक्तं स्थितिरिच्छा
क्रियान्वितम् । पञ्चाशन्मातृका मन्त्रवर्णप्रत्येक पूर्वकम् । लक्ष्मीवान्मथादिश्व तारादिः स्यादनेकधा
पीकृत महाभूतसम्भवकर्म संचितस्थूलदेहः कर्मक्षयात्... कूटस्थे प्रत्यगात्मनि विलीयते पञ्चेन्द्रियस्य देहस्य बुद्धेश्व
मनसस्तथा । द्रव्यदेशक्रियाणां च शुद्धिराचार इष्यते
पश्येन्द्रियस्य पुरुषस्य तदेव
स्यादनावृतम् ( मा. पा. ) पश्मानि ( पंचैतानि ) महाबाहो पोष्टको वा एषोऽग्निः संवत्सरः पञ्चते तस्य हेतवः
वाप्नुयात् । नारायणप्रसादेन बैकुण्ठपदम श्रुते
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
सुदर्श. १४
पतङ्गभक्कमसुरस्य मायया पतङ्गो वाचं मनसा बिभर्ति
श्वेताश्व. ११५ | पतन्ति पितरो ह्येषां पतन्ति नरकेऽशुचौ पतिताः शास्त्रजालेषु प्रज्ञया तेन मोहिताः [ १ यो त ६+. पतिं पतीनां परमं परस्ताद्विद्दाम देवं पति पतीनां परमां पुरस्ताद्विधावतां गुह्यकाली परेषाम्
योगरा. ९।१०
मं. बा. २७
समीप १२
पंचत्र. ११
पं. प्र. ४
श.र. २।१७
पटनाम्ना हि तन्तवः
पटमध्ये तु यत्स्थानं नाभिचक्रं तदुच्यते वराहो. ५/२९ पटवत्संस्थिता नाड्यो नानावर्णाः पटाटमुपायाति घटाच्छकटमुत्कटम् ।
वराहो. ५२८
चित्तमर्थेषु चरति पादपेष्वित्र मर्कट: प्र. पू. ३/६ पठनाच्छ्रवणाद्वापि सर्वान्कामान
भवसं. ४|४
छां. ५/७/७
भ.गी. १८/१३
मैत्रा. ६१३३ भ.गी. १८/१५ यो. शि. ४।१७
पणवानकगोमुखाः पण्डिताः समदर्शिनः
पुरुषस्य वा । व्यवश्यं वशमित्याहुरात्मना व परेण व पत्रैर्वा एतत्सर्वतः परिक्रामति छन्दांसि वै पत्राणि पुत्रैः फलैर्वा जलैर्वाऽन्यैर्वाऽभिपूज्यं विश्वेश्वरं मां ततोऽश्रीयात् पैङ्गलो. ३३४ पथि प्रयान्तं यान्तं च यत्नाद्वि
ना.उ. ता. ३३२
-
गुह्यका. ६६
पतिं विश्वस्यात्मेश्वर शाश्रत
शिवमच्युतम्
महाना. ९/३
पतिं विश्वेश्वरं देवं समुद्रे विश्वरूपिणम् महो. १२६ पत्र पुष्पं फलं तोयं भ.गी. ९१२६
पत्रं पुष्पं फलं दद्यात्त्रियो वा
श्रामयेरुम् | क्षुत्पिपासातुरं नातं ज्ञात्वा शक्तं च भोजयेत् पथ्यं मितं च शुद्धं च रस्यं हृदयनन्दनम् । स्निग्धं दृष्टिप्रियं कोष्णमन्त्रं भोज्यं मनीषिभिः पद एवं नियुयुजे परस्मिन् पदमाद्यमनाद्यन्तं तस्य बीजं न विद्यते पदं करोत्यलङ्घयेऽपि तृप्ता विफलमीते । चिरं तिष्ठति नैकत्र तृष्णा चर्क
पदं गच्छन्त्यनामयम्
पदं तदनु यातोऽस्मि केवलोऽस्मि
जयाम्यहम् पदान्तराण्यसङ्ख्यानि प्रभवन्त्यन्यचैतयोः (अज्ञानभूज्ञभुवोः )
भ.गी. ११२३ भ.गी. ५११८
विस्तु. ११११० चिस्यु. १११११
भ.गी. ११४२
भ.गी. १६।१६
मो. शि. ११४
श्रेता. ६/७
वनदु. ९५
नृ. पू. ५/६
भरमजा. २।१०
शिवो. ७३२
भवसं. ४११६
बा. मं. १ म. पू. ४।६८
मो. ३१२३ भ.गी. २।११
१. सो. २२५५
महो. ५५२
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
पदार्थ
पदार्थप्रविभागज्ञः
कार्याकार्यवि
निर्णयम् । जानात्यधिगतश्चान्यो गृहं गृहपतिर्यथा पदार्थभावनादाद बन्ध इत्यभिधीयते पदार्थभावना षष्ठी ( भूमिका ) [ महो. ५/२५+ पदार्थवृन्दे देशदिधिया सन्त्यज्य दूरतः । माशीतलान्तःकरणो नित्यमात्मपरी भव
उपनिषामयमहाकोशः
अक्ष्युप. १५
महो. २।४१
वराहो. ४/१
अ. पू. ५/६९ यो. शि. ३१६ ८१४९
पदेभ्यो वाक्यसम्भवः
पयां भूमिर्दिशः श्रोत्रात्] [ऋ.अ.
[ = मं. १०/९० १४+बा.सं.३१।१३ + पु. सु. १३ पशूद्रोऽमजायत पु. स. ११ [म. म. ८|४|१९ = मं. १०/९०/१२ + वा.सं.३१।११ पद्मक पद्मासनं पद्मनयनं पद्मवान्धवं सूर्यता. ११८ पार्क स्वस्तिकं वापि भद्रासन
मपि वा । बड़ा योगासनं सम्यगुत्तराभिमुखः स्थितः । नासिकापुरमा पिधायैकेन मारुतम् । आकृष्य धारयेदमिं शब्दमेव विचिन्तयेत् पद्मकोशप्रतीकाश हवयं पद्मकोशप्रतीकाशं... हृदये चाप्यधोमुखं... तस्य मध्ये महानग्निः... तस्य मध्ये वहिशिखा... तस्याः
शिखाया मध्ये परमात्मा व्यवस्थितः चतुर्वे. ४/६ पद्मपत्रमिवच्छिन्नमूर्ध्ववायुविमोक्षणे ।
भुवोर्मध्ये ललाटस्थं तज्ज्ञेयं निरञ्जनम् पद्मपत्रमिवाम्भसा
पद्मसूत्र निभा सूक्ष्मा शिखाभादृश्यते परा!... वरदं सर्वभूतानां सर्व व्याप्यैव तिष्ठति
अ.ना. १९,२०
महाना. ९१६
२ योगत. १४ भ.गी. ५।१०
१ प्रणवो. १०,११
पद्मसूत्रनिभा सूक्ष्मा शिखा सा
दृश्यते परा । सा नाडी सूर्यसंकाशा ब्र. वि. १० पद्मयोद्घाटनं कृत्वा बोधचन्द्राग्नि.
सूर्यकम् । तस्य हृद्वीजमाहृत्य आत्मानं चरते ध्रुवम्
ध्या. बि. ३५
पयला
पद्माक्षे स्थापितो मेरुर्निगीर्णो भृङ्ग
सूनुना । निदाघ विद्धि वाहकत्वं जगदेवद्धमात्मकम् पद्मासनगतः स्वस्थो गुदमाकुळच्य साधक: ।... ब्रह्मग्रन्थि ततो भिवा विष्णुमन्थि भिनत्यतः।... सहस्र
कमले शक्तिः शिवेन सह मोदते योगकुं. ११८३ पद्मासनस्थ एवासौ भूमिमुत्सृज्य वर्तते । व्यतिमानुषचेष्टादि तथा सामर्थ्य मुद्भवेत्
पद्मासन स्थितो योगी नाडीद्वारेषु
पूरयन् । मारुतं कुम्भ यन्यस्तु स मुक्तो नात्र संशयः
पद्मासनं समारुह्य समकायशिरोधरः । नासाप्रदृष्टिरेकान्ते जपेदोङ्कारमध्ययम्
३५७
महो. ४/६५
होमः । यत्प्रातः सोऽयं प्रातः । यद्दर्शे तद्दर्शनम् । यत्पौर्णमास्ये
१यो. रु.५५
ध्या. बि. ७०
पद्मासनं सुसंस्थाप्य जानूर्वोरन्तरे करौ । निवेश्य भूमावातिष्ठे
त्रि.मा.२।४१
द्वयोमस्थः कुक्कुटासनः पद्मासनं सुसंस्थाप्य तदंगुष्ठद्वयं पुनः ।
व्युत्क्रमेणैव हस्ताभ्यां बद्धपद्मासनं त्रि. प्रा. २ । ४० पद्मासनासीनः कृष्णभ्यानपरायणः
शेषदेवोऽस्ति
राघोप. ११३
यो. चू. ७१
पद्मास्य वक्षाः परमः सुपुण्यः पद्मा जनित्री परमस्य वासः पद्मिन्य इव हेमन्ते श्रीयन्ते भोगवासना: [ महो. ५/७८+ पद्मे स्थितां पद्मवर्णां तामिहोपह्वये
।
श्रियम् [ ऋ. खि. ५१८७/४ + श्रीसू. ४ पद्म दक्षिणकर्णे तु महापद्मस्तु वामके शङ्खः शिरः प्रदेशे तु गुलिकस्तु भुजान्तरे
पारमा. ७/७
गारुडो. ३
पद्रयां भूमिर्दिशः श्रोत्रात् [ ऋ. . ८|४|१९ [ = मं. १०।९०११४वा. सं. ३१।१३ + चियु. १२/६ पद्भार शूद्रो बजायत [ सुबा. १/४+ चियु. १२/६ [+ऋ. मं. १०/९०।१२+ वा. सं. ३१।११ पयसा यं प्रानीयात्सोऽस्य सायं
मुकिको. २१४१
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५८
पयसि
उपनिषद्वाक्यमाकोशः
परमन्त्र
परब्र.१
तत्पौर्णमास्यम् । यद्वसन्ते केश
( तस्मात् ) परब्रह्मणः परमार्थतः 'श्मश्रुलोमनखानि वापयेत् सो
साकारनिराकारौ स्वभावसिद्धौ वि.म.ना.२।४ ऽस्याग्निष्टोमः
करु.३ परब्रह्मणि लीयेत न तस्योत्क्रान्तिः यो. त.१०८ पयसि हीदर सर्व प्रतिष्ठितं यच्च
(तस्मात् ) परब्रह्मणोऽधस्तनपादे - प्राणिति यञ्च न
बृद. ११५२ सर्वकारणे मूलकारणाव्यक्तापयस्त्रावनन्तरं धेनुस्तनक्षीरमिव
विर्भावो भवति
त्रि.म.ना.२६४ सर्वेन्द्रियवगें परिनष्टे मनो
परब्रह्मपुरे विरजं निष्कलं शुभमक्षरं नाशो भवति तदेवामनस्कम् प्रा. ३२ विरजं विभाति पयस्विन्दी च याम्यस्य कर्णान्तं
परब्रह्म मच्चिदानन्दानन्दराधाकृष्णयोः प्रोच्यते बुधैः
जा.द. २० परस्परसुखाभिलाषरसास्वादन पयस्विन्याः प्रजापतिः (देवता) जा.द.४३८ इव तत्सच्चिदानन्दामृतं कथ्यते राधो. २।२ पर्याप्तकामस्य कृतात्मनस्तु इहैव सर्वे
परब्रह्मस्वयंचात्मासाक्षान्नारायणःस्मृतः ना.उ.ता.१८ प्रविलीयन्ति कामा: मुण्ड, ३१२२ पानास्वरूपोई
ते. बि. ३२१ पयो ब्राह्मणस्य व्रतं, यवागू गजन्यम्य,
परमकैवल्यः स पर कैलासः सि.सा. ११ मामिक्षा बैश्यस्य
सहवै. १२ पयो पसजेच गाम्
परमगुरूपदेशेन सहनारे अलण्योतिर्वा
यू.सा.३५ (तल्पयः ) पयो मेवाने मनुष्याश्च
...पोशान्तस्थानुरीग चैतन्य वाऽन्सलेक्ष्यं भवति
भन्यता.. पशवश्वोपजीवन्ति तस्मात्कुमार नातं घृत वैवाने प्रतिलेहयन्ति
परमपिद्विलाससमष्टयाकार निर्मलं स्तन वाऽनुधापयन्ति
निरवचं...परमानन्दलक्षणापरि
बृह. ११५/२ पर ईशो वा शिवएकोध्येयः शिवङ्करः ब. शिखो. ३
च्छिन्नानन्तज्योतिः शाश्वतं
सि, सा. ६१ परकायमनोयोगः परकायप्रवेशकृत्
शश्वद्विभांति
यो. शि.५।४८ परचित्ते चित्तसंयमात्परचिवज्ञानम शांडि.१७५२ परमतत्त्वरहस्यवक्ता त्वमेव नान्यः परजीवोपाधिमायाविद्ये विहाय
कश्चिदस्ति
त्रि.म.ना.११ - तत्त्वं पदलक्ष्य प्रत्यगभिन्नं ब्रह्म पैङ्गलो. ३११ (तस्मात् ) परमपरं परायणं च बृहपरतत्त्वंसमाख्यातंजन्मबन्धविनाशकम् अमन. श१४ हत्या बृहयति तस्मादुच्यते परं ब्रह्म बटुको. २० परतत्राभिसंवृत्त्या स्यानास्ति परमार्थतः अ. शां. ७३ ।
परमपुरुषं चिद्रूपं परमात्मा त्रि. ना. ५.१ परद्रव्याणि लोष्टवत् । स्वभावादेव
परमपुरुषोऽहम्
अद्वैतभा. १ न भयाद्यः पश्यति स पश्यति प.प. ११३८ परमप्रकृतिरहम्
अद्वैतभा. १ परद्रव्येष्वभिध्यानं मनसाऽनिष्ट
परममङ्गलाकारमनन्तासनं विराजते त्रि.म.ना.१९ चिन्तनम् । वितथाभिनिवेशश्च
परममङ्गलानन्तदिव्यतेजोभिज्वलन्तत्रिविधं कर्म मानसम
भवसं. ५।३ मनिशं...निरतिशयाद्वैतपरमापरधर्मात्स्वनुष्ठितात् ! भ.गी.३।३५+ १८१४७ नन्दलमणमादिनारायणं ध्यायेत् त्रि.म.ना.७/१२ परधर्मो भयावहः
भ.गी. ३।३५ परममोक्षस्त्वेक एव श्रूयते सर्वत्र त्रि.म.ना.८.२ परप्रेमारपदतया मा न भूवमहं सदा।
परमन्त्र-परयन्त्र-परतन्त्र-शतसहस्र. भूयासमिति यो द्रष्टा सोऽहं
कोटितेजःपुजं भेदय भेदय... विष्णुमुनीश्वर वराहो. २१८ सर्वायुधधराय स्वाहा
लांगूलो.. (नद्वत्) अपह्मणः सर्वात्मकस्य
परमन्त्रपरयपरतन्त्रांछिन्विछिन्धि साकारनिराकारभेदविरोधोनास्त्येव त्रि.म.ना.२१३ ...ॐनमः शिवाय
दवावे. २२
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
परम
.. शाश्रतं परमं
परमयोगिभिर्विमृग्यम् .. पं... स्वयंप्रकाशमनिशं ज्वलति परमहंसस्य सत्यलोकः परमरहस्य शिवतत्त्वज्ञानेन (चिरञ्जीवनमानंदानुभवश्च ) परमहंस परिव्राजकानामासनशयनादिकं... परित्यजेत् परमहंसस्य गृहेषु करपात्रं फलाहारो गोमुखं तुरीयातीतस्यावधूतस्याजगरवृत्तिः परमहंसः शिखायज्ञोपवीतर हितः [ ना. प. ५/५ + परमहंसः सोऽहम् परमहंसावित्रयाणां न कटिसूत्रं न कौपीनं न ब न कमण्डलुदण्डः ना. प. ५/६ परमहंसा न दण्डधरा मुण्डाः कन्याकौपीनवाससः
बाश्रमो. ४
( स ) परमहंसा नाम संवर्तकारुणिश्वेतकेतुदुर्वासऋभुनिवाघदत्तात्रेय - शुकवामदेवहारीतकप्रभृतयः
( अथ ) परमहंसा नाम संवर्तकारुणि श्वेतुकेतु-जडभरत - दत्तात्रेयशुकवामदेवहारीतकप्रभृतयोऽष्टौ
मासांश्चरन्तो योगमार्गे मोक्षमेव प्रार्थयन्ते परमहंसा श्रमणास्खलितस्वस्वरूपध्यानेन देहत्यागं करोति स मुक्तो भवति परमहंसो ललाटे प्रणवेनैक मूर्ध्व
पुंड्रं वा धारयेत् [ गोपीचं. ४+ परमहंसो वासुदेवोऽहमेव परमहंसस्य सत्यलोक:
परमं पुरुषं दिव्यं
परमं पौरुषं यत्नमास्थायादाय सूद्यमम् । यथाशास्त्रमनुद्वेगमाचरन्को न सिद्धिभाक्
परमं ब्रह्म विज्ञाय उस्कावत्तान्यथोत्सृजेत् । ( शास्त्राण्यधीत्य मेभावी अभ्यस्य च पुनः पुनः ) परमं मंगलं वदेत्
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
त्रि.म.ना. ७/७
१ सं. सो. २/५९
द.मू. १
मारुणि. ४
ना. प. ५१७
१.सं. सो. २।१३ निर्वाणो. १
याज्ञव. २
भिक्षुको. ४
ना. १. १११
वासुदे. ४ वराहो. २।३७ ना. प. ५१९
भ.गी. टाट
महो. ५८८
अ. ना. १ शित्रो. ७१८१
• परमं रूपमैश्वरम्
परनं वै शेवधेरिव परस्परोद्धरणं यन्नात्वम्
परमं व्योमैक आत्मानमे के
परम हैव लोकं जयति य एवं वेदैयद्वै परमं तपो यं प्रेतमरण्य५ हरन्ति
परमा
-परमात्मभूः पुरुषभुषः पुरुषसुषः
पुरुषभूर्भुवः सुवः परमात्मस्वरूपो हंसः
परमात्मा गुणातीतः सर्वात्मा भूतभावनः
परमात्मानं बाह्यान्ते लब्धांशे ( अथ ) परमात्मा नाम यथाक्षर उपासनीयः
परमा तारा सा देवतानां च देवता परमात्मनि यो रक्तो विरक्तोऽपरमा
ना. प. ३।१८
स्मनि । सर्वेषणाविनिर्मुक्तः सभैक्षं भोक्तुमईति परमात्मनि लीनं तत्परं ब्रह्मैव जायते योगकुं. ३।२४ परमात्मनोरेकत्वज्ञानेन तयोर्भेद एज विभनः सा सन्धा परमात्मपरं नित्यं तत्कथं जीवत गतम् । सर्वभाषपदास ज्ञानरूपं निरञ्जनम्
प. हं. ४
परमात्मा परं ज्योतिः परं धाम
परा गतिः
परमात्मा मे शुध्यन्तां ज्योतिरहं
विरजा विपाप्मा भूयास स्वाहा
परमात्माऽयमव्ययः
ते.बि. ४।४१
ग. शो. ५/६
१ आत्मो. ३
ते.बि. ६।६७
परमात्माब्रह्मगुप्रकाशेनान्यत्र विदितः पा. प्र. ४
परमात्मा महेश्वरः
रुद्रह. १३
परमात्मा सदाशिव आदिभूतः परः
परमात्मा समाहितः परमात्मास्म्यहं शिवः
परमात्माहमच्युतः परमात्मेति चाप्युक्तः परमात्मेत्युदाहृतः
३५९.
भ.गी. १९१९
मैत्रा. ६/३०
आ. ३३
बृह. ५/११/१ तारोप. १३
१ यो.त. ९
सूर्यता. ४ १
पा. ब्र. ३
महाना. १४ १८ भ.गी. १३।१२
त्रि. ता. ११९
भ.गी. ६।७
मैत्रे, ३११२
महो०५/८९
भ.गी. १३।२२
भ.गी. १५/१७
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
परमा
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
परं पौ.
-
परमात्मैव शिष्यते
म.पू.१।४४ परशुं तप्तं प्रतिगृह्णाति सदह्यतेऽथ हन्यते छांदो.६।१६।१ परमात्मैव स्वप्रकाशः
नृसिंहो.५।१ । परशुं तप्तं प्रतिगृह्णाति स न दाते. परमाद्वैतसाम्राज्यं सद्राम ब्रह्म मे गतिम् महो.शीर्षकं ऽथ मुच्यते
छां.६२६४२ परमानन्दघनोऽहं परमानन्दैक.
परस्तस्मात्तु भावोऽन्यः
भ.गी.टा२० __ भूमरूपोऽहम्
__ आ. प्र. ९ परम्तादोङ्कारप्रयुक्तयेतयैव तहचाप्यापरमानन्दपूर्णो य: सजीवन्मुक्त उच्यते ते.बि. ४।३। ययदेष यज्ञस्य पुरस्तायुज्यत एषा परमानन्दपूर्णोऽहं संसरामिकिमिच्छया अवधू. ११ पश्चात्सर्वत एतया यज्ञस्तपते २प्रणवो. ४ परमानन्दलक्षणापरिच्छिन्नानन्तपरं
परस्ताद्यशो गुहासु मम
महाना.६।१० ज्योतिः शाश्वतं शश्वद्विभाति त्रि.म.ना.७७ परस्तानसन्नासन्नसदसदित्येतनिर्वाणापरमानन्दसन्दोहो वासुदेवोऽहमोमिति अध्युप. ४९ नुशासनमिति वेदानुशासनमिति परमाप्नोति पूरुषः
भ.गी. ३२१९ सुबालो.२०१+११॥३+१३१५+२+१४॥२+११३ परमार्थतस्त्वबाधितब्रह्मसुखविषये
परस्परं भावयन्तः
भ.गी.३।११ प्रवृत्तिरेव न जायते... त्रि.म.ना.५।३ परस्पर विरुद्धयन्ते तैरयं न विरुद्धयते अद्वैत.१७ परमार्थतो न किञ्चिदस्ति क्षण
परस्परं सौम्यगुणत्वात् षडिधो रसः गर्भो.२ शून्यानादिमूला विद्याविलासत्वात् त्रि.म.ना.३१३, परस्योत्सादनार्थं वा
भ.गी.१७११९ परमार्थदृष्ट्या तत्प्रत्ययलक्ष्याणि
परहंसाश्रमस्थो हि स्नानादेरविधानतः । रष्टा...परं ब्रह्म प्राप्नोति
मं.बा.३३१
अशेषषित्तवृत्तीनां त्यागं परमार्थेन विन्द्र मिथ्या सर्व तु दृश्यते महो.५/१६५
केवलमाचरेत्
ना. प.४।२५ परमार्थंकविज्ञानं सुखात्मानं स्वय
परं गुह्यतमं विद्धि ह्यस्ततन्द्रो निरा. म्प्रभम् । स्वस्वरूपतया सर्व वेद
श्रयः। सोमरूपकला सुक्ष्मा विष्णोस्तत्परमं पदम्
ते.बि. १२५ स्वानुभवेन यः । स धीर:सतु विशेयः वराहो.२।२९
. परं जन्म विवस्वतः
भ.गी. ४४ परमा वा एषा छन्दसां यदनुष्टप्
परं ज्योतिरुपसम्पद्य स्वेन रूपेणाभि. [नृ. पू. १११++
ग.पू. १६
निष्पद्यत पात्मेति होवाच. परमां बत काष्ठा प्रापच्छिाया यशसा ब्रह्मवर्चसेन य एवं विदो ब्राह्मणस्य
तदमृतमभयमेतद् ति [मंत्रा.२।२+ छो.उ.८।२४
परं ज्योतिरुपसम्पद्यते सर्वमायुरेति पुत्रो जायते
बृह.६।४।२८ वसीयान्भवति
मा. ६३ परमेवाक्षरं प्रतिपद्यते स यो ह वै
. परं ज्योतिः स्वप्रकाशमथो ब्रह्मानन्द. तदच्छायमशरीरमलोहितं शुभ्र
• मयो नित्यो निर्विकल्पो निरजनो मक्षरं वेदयते
प्रश्नो. ४.१०
निराख्योलः शुद्धो देव एको परमे व्योमन्प्रतिष्ठिता (वारुणीविद्या) तैत्ति. ३१६ नारायणः न द्वितीयोऽस्ति कश्चित् त्रि.म.ना.२१८ परमेश्वरस्तुतिमानम्
आत्मपू. १ परं ज्ञानमहं वच्मि येन तत्त्वं परमेश्वरोऽसौ हि सर्वत्र सर्वदा
प्रकाशते । येन सञ्छिदाते सर्वसर्वात्मा सन् सर्वमत्ति
नृसिंहो.४२ माशापाशादिबन्धनम्
अमन. १२२ परमेष्ठधपि निष्ठावान हीयते हरि
परं तत्वं तदुच्यते
भमन.१११० रप्यजः । भावोऽप्यभावमायाति
परं दृष्ट्वा निवर्तते
भ.गी.२।५९ जीर्यन्ते वै दिगीश्वराः
महो. ३।५१
परं पौरुषमाश्रित्य नीत्वा चित्तम. पम्मोदार परमेति महामनाः महो. ६.५२ चित्तताम् । ध्यानतो हृदयाकाशे परमोऽस्मि परात्पर:
मैं. ३३१०
चितिचिचक्रधारया । मनो मारय परशिवशक्ति यते पुरुषोत्तमात सि. वि.२ निःशवं त्वां निबध्नन्ति नारयः महो. ४।९३
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
परं ब्रह्म
उपनिषडाक्यमहाकोशः
पार्थ
-
-
परं ब्रह्म कृष्णात्मको नित्यानन्दैषय
पराडेत्यज्यामयी, पराडेत्यनाशकी अरुणो. ४ ‘स्वरूपः मोऽहम् गोपालो. २।३
[ते. या. शर७४ परं ब्रह्म चतुर्थके
मृत्युलां. ३ पराचः कामाननुयन्ति बालास्ते परं ब्रह्म तत्प्रतिसम्योग्यत्वाद्वहु
मृत्योर्यन्ति विततस्य पाशम् कठो. ४२ मागेप्रवृत्ति कल्पयन्ति
परब.५ पराश्चि खानि व्यतृणत् स्वयम्भूपरं ब्रह्म परं ज्योतिः सर्वेषां त्वं
स्तस्मात्पराङ्पश्यति नान्तरात्मन् कठो.४१ __ पालनाय हुतममृतं वहिष्यसे स्वाहा पारमा. २।३ परामृतरसोऽस्म्यहम्
ते.बि.३२३९ परं ब्रह्म परं धाम
भ.गी.१०।१२ परातीतारूपो भवेदिति द्वितीयः गुह्यषोढा.२ परं ब्रह्म परं सत्यं सच्चिदानन्दलक्षणम् यो.शि.२०१६ ...
१६ परात्परतरं चैव यत्पराञ्चैव यत्परम् । परं ब्रह्म सनातनम् । सच्चिदानन्द
यत्परात्परतो ज्ञेयं तन्मे मनः _रूपं तदवाङ्कनसगोचरम् रुद्रहृ. २६
शिवसङ्कल्पमस्तु
२शिवसं. १८ परं ब्रह्मानुसन्ध्याद्विश्वादीनां क्रमः
परात्परतरं ब्रह्म परात्परतरो हरिः शरभो. ३० क्रमात्
ना.प. ८९
परात्परतो ब्रह्मा...तन्मे मनः २शिवसं.१८ परं ब्रह्माहमस्मीतिस्मरणस्यमनोनहि ते.बि.५।३०
परात्परतरो ब्रह्मा तत्परात्परतो हरिः। परं ब्रह्माहमस्मीति भावयन्योगी
तत्परात्परतोऽधीशस्तस्मात्स्या__मस्सायुज्यमवामोति
गोपीचं. ४ परं ब्रह्माहमेव तत
वराहो. ३१२ दुत्तरः शिवः
सदानं. ४ परं भावमानन्तः [भ.गी.७।२४+ ५।११ ।।
परात्परतरो भवेत् । शिवोभवेदित्येकः गुह्ययोढा. १ परं भूयः प्रवक्ष्यामि भ.गी. १४१ परात्परतरो हरिः
शरमो. ३० पर मृत्यो अनु परेहि पन्थाम्
। परात्परतरोहीशस्तस्मात्तुल्योऽधिकोनहि शरभो. ३० [. अ. ७६२६
म.१०१८।१+ ' परात्परं परमं वेदितव्यं सर्वावसाने [वा.सं.३५७+अथर्व.१२।२।२४ से.मा.३५।२ सकृद्वेदितव्यम्
ना.प.९।१६ [पु. सू. ७+चित्यु.१५।२+ महाना. १३३८ । परात्परं पुरुषमुपैति दिव्यम् मुण्ड.३२RIC परं वा एतदात्मनो रूपं यदममन्न
परात्परं पुरुषं याति विद्वान् मयो मयं प्राणा मैत्रा. ६११ परात्परं पुरुषं विश्वधाम
पचन. १९ पर विदग्धोदरपूरणाय भ्रमन्ति
परात्परं यन्महतो महान्तं स्वरूपकाका इव सूरयोऽपि
मैत्रे.२।२५ तेजोमयशाश्वतं शिवम्
महो.४७१ पदं सत्यमबाधितं सोऽहमित्यात्मान
[ना. प. ९:१८+
महाना. १५ मादाय मनसैक्यं कुर्यात्
गोपालो.२।४
: परात्परोऽहं घनचित्प्रकाश: । मेघा परः पूर्व प्रतिष्ठाप्य निगृहीतानलं ततः । ती पारमपारेण
यथा व्योम न च स्पृशन्ति संसारपश्चागुजीत मूर्धनि
दुःखानि न मां स्पृशन्ति वराहो. ३३३ परः स्मियानो अविवरस्य शकं
परादुष्ष्वप्नियर सुव [त्रिसु.१,२,३+ महाना.१२।२ किं सीमिच्छरणं मन्यमानः । न
[ऋ.अ.४।४।२५
मं९/८२४ ह त्वाहमप्रणीय स्थविटामित्था
सा.वे.१११४१+
ते.आ.१०११०२ जहामि शपमानमिनु
वा. म. ७ परान्तकाले परामृतात्परिमुच्यन्ति सर्वे महाना.८।१५ पराग्दृष्टिरुन्मेषः । प्रत्यग्दृष्टिनिमेषः त्रि.म.ना.४६ परार्थ न प्रतिमाह्यं न दद्याच कथञ्चन । पराग्दृष्टया स्वस्वरूपचिन्तनमेवोन्मेपः त्रि.म.ना.४।६. (नीरुजश्व युवा चैव भिक्षु वसथे पराग्वा एतद्रिकमक्षरं यदेतदोमिति १ऐत.३।६।५. वसेत् )
१सं.सो.२।९३
मैत्रा.६२१
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
एनि
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
पनिवा
परानन्दरसाक्षुब्धो रमते स्वात्मना
परिज्ञायोपभुक्तो हि भागो भवति तुष्टये नहो. ५/७२ ऽऽत्मनि म.वा.र.८ परिणामेऽमतोपमम्
भ.गी.१८॥३७ परापरमथापरे वैतथ्य. २७. परिणामे विषमिव
भ.गी.१८१३८ परापवादमुक्तो जीवन्मुक्तः निर्वाणो.२ , परित्यक्तोऽयमात्मा नम्तदेहो पसपश्यन्तीमध्यमावैखरीरूपा सर
विरोचते
छाग.६१४ स्वतीति चतुर्विधा वाचो वदन्ति ना.पू.ता.५८ परित्राणाय साधूनां
भ.गी ४८ परामृतोऽस्म्यहं पूर्णः प्रभुरस्मि पुरातनः प्र.वि. १०० परिचावापृथिवी यन्ति सद्यः परिलोकापरामृष्टोऽस्मि लब्धोऽस्मि प्रोदितो.
परिदिशः परिसुवः ऋ.मं.११११५३ महाना. २२६ ऽस्म्यचिरादहम्
१सं.सो.२।३१ ' परिपूर्णचन्द्रामृतरस्यैकीकरणं परायणं ज्योतिरेकं तपन्तम् प्रो. ११८ नैवेद्यम् [म.बा.२।५+ आत्मपू. १ पराया निवृते स्थानं यत्तजीवितमुच्यते महो.३।१२ परिपूर्णपराकाशमग्नमना:प्राप्तोन्मन्यवस्थः परायामहरीभूय पश्यन्त्यां द्विवलीकता योगकुं. २१८ ..ब्रह्माहमस्मीतिकृतकृत्योभवति म. प्रा. ३।३ परारूपो बोद्रीय:
गान्धों . २ परिपूर्णमनाघन्तमप्रमेयमविक्रियम् अध्यात्मो.६० परावरसंयोगः । तारकोपदेशः निर्वाणो. ५. परिपूर्णस्वरूपं तरसस्य कमलसम्भव । परापरक्यरसास्वादनम्
निर्वाणो. ५ कई निकल चैव पूर्णस्वार परापरोऽस्म्यहं प्राकर प्रपञ्चोपशमो.
यो.शि.११९ ऽस्म्यहम्
प्र.वि. ९९ परिपूर्णः परात्माऽस्मिन्देहे विद्याधिपरास्य द्विषन् पाप्मा भ्रातृन्यो बृह. ११३७ कारिणि । बुद्धेः साक्षितया भवति [+१ऐत.१४४+ १२८२,३ स्थित्वा स्फुरन्नहमितीयेते
शु.र. ३३ परास्य भारं पुनरस्तमेति
चित्त्यु. १४।४ परिप्रतिष्ठितं देभुर्यच्छतु दधातनापरास्य शक्तिर्विविधैवश्रूयतेस्वाभाविकी
योऽर्णकः सुवो राजकं च ज्ञानबलक्रिया च [ श्वेता. ६८+ भवसं. २।४४ परिप्रभेन सेवया
महाना.६।११
भ.गी.४॥३४ परास्याः शक्तिर्विविधैव श्रूयते गुह्यका. ६७
परि ये प्रिया भ्रातृव्याः
तैत्ति.३११०१४ परां विवशतामेति शृङ्खलाबद्धसिंहवत् ( मनः)। (स्वयं कल्पित
परिव्राट् त्रिशिखी सीता चूडा सन्मात्राजालाभ्यन्तरवर्ति च) महो. ५।१२९
निर्वाणमण्डलम्
मुक्तिको.११३४
परिवा बजेद्ययुबै प्रेयाद्यदेवैनं समापरां सिद्धिमितो गताः
भ.गी. १४.१ परिगलितसमस्तजन्मपाशः सकल
पयति तथा समापयितव्यो भवति को.त.२०१५ विलीनतमोमयाभिमानः । परम
। परिवाजका अपि चतुर्विधा भवन्ति रसमयी परात्मसत्तां जलगतसैन्धव
__ कुटीचराबहूदकाहंसापरमहंसाश्चति आश्रमो. ४,२ खण्डवन्महात्मा
अ.पू. २।१६ ! परिव्राजकाः पश्चिमलिङ्गाः निर्वाणो. १ परिचरन्नुपसत्ता भवति
छान्दो.७८१ (अथ ) परिवाडिवर्णवासा मुण्डोपरिचर्यात्मक कर्म
भ.गी.१८१४४ ऽपरिग्रहः शुचिरद्रोही भेक्षणो परिचीयमानयोगस्यवशत्वंयातिमारुतः योगो. १० ब्रह्मभूयाय भवति
जाबा.५ परिचीयमानस्य तथा वायु
परिवाडेकशाटी मुण्डोऽपरिग्रहः... विश्वतोमुखः .
योगो. १२ जातरूपधरश्चरेदात्यानमन्विच्छेत ना.प. ३१८७ परिज्ञातस्वभावं तं शकं स जनको
परिवाडेकाकी चगति भयत्रस्तनृपः । यानीय मुदितात्मानमव
सारङ्गवत्तिष्ठति
ना.प.९/२१ लोक्य ननाम ह महो. २।२८ । परिव्राग्निर्ममो भवेत्
ना.प. ३१३३
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिश्रिते
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
पर्जन्य
३६३
परिश्रिते त्वैव दद्यालीका हि.
परेनुः प्रातरुत्थाय शुचिर्भूत्वा समापितरः स्मृताः
इतिहा. ५४ हितः। कनस्तानो धोतवस्त्रः परिसमुख परिलिप्याग्निमुपसमाधाय
पयोधं च सृजेच गाम्
वृ. जा. ३५ परिस्तीर्यावृताज्यर सास्कृत्य
परे लयं गतो योगी चतुर्विशतिपुरसा नक्षत्रेण मन्थरसन्नीग
वासरान् । तस्य प्राकाम्यसिद्धिः जुहोति
बृह.६।१ । स्यादीप्सितं लभते ध्रुवम् । अमन. १२६९ परि सर्वमिदं जगत्
चित्त्यु.११:१० परेऽव्यये सर्व एकीभवन्ति मुण्ड. ३।२।७ परित्रिकालादपरोऽपि दृष्टः श्वेनाश्व. ६५ परैरदृष्टवाद्यात्मा सर्ववेदान्तगोचरः ते.वि. ४५५ परिसुतं झषमाचं पलं च...स्वात्मी.
परैरबद्धो नाक्रान्तो (राजा) न राष्ट्र कृत्य सुकृती सिद्धिमेति त्रि.महो. १२ । बहु मन्यते
महो. ५७४ परिसुतं झषमाज फलं (पलं) च मतानि
परोक्षा प्रत्यक्षा ऋषिसंहिता भवति संहितो.१११ योनी: सुपरिष्कृताशा निवेदयन्
परोक्षेण परोक्षप्रिया इव हि देवाः २ऐत. ३२१४ देवतायै नहत्यै स्वात्मीकृते
परोक्षेणैव परोक्षप्रिया इव हि देवाः वृह. ४।२।२ सुकृते सिद्धिमेति
त्रिपुरो. १२ परोक्षप्रिया इव हि देवाः परिसुताहविषा भाषितेन प्रसोधे ।
[२ऐत. २१४+
बह. ४।२।२ गलिते वै मनस्तः
वि.म. १५
परो भगवामिळक्षणो निरजनो परिसुता हविपा भावितेन.. वैमनस्क: त्रिपुरो. १५
निरुपाधिराविरहितो देवः निरूपाविसावराहता एक
त्रि.ता. ११५ परीक्षकैः स्वर्णकारेहेम सम्पोच्यते
(ॐ) परोरजले सावदीम् त्रि.म.ना.७।११ यथा । सिद्धिमिर्लभयेत्सिद्धं
परोरजसेऽसावदोम् [त्रि.सा.१११,९+ पारायणो.१११ जीवन्मुक्तं तथैव च
यो.शि.१११५९ परोरजसेऽसावदोमा प्रापदिति बृह. ५।१४।७ परीध्य दद्याद्वैष्णवीमात्मनिष्ठाम् शाटयाय. ३४ | परोरा य एष तपति
पाएष तपति
बृह. ५।१४।३ परीक्ष्य लोकान् कर्मचितान् ब्राह्मणो
परो लोकानामजितो जितात्मन् भवतेनिवेदप्रायानास्त्यकृतः कृतेन मुण्ड.श२।१२। भवाय
पारमा. ११ परीत्य लोकान् परीत्य भूतानि एरीत्यय
परोवरीय एव हास्मिल्लोके जीवनं सर्वाः प्रदिशो दिशश्च । प्रजापतिः
भवति
छांदो. १।९।४ प्रथमजा नरस्यात्मनात्मान
परोवरीयसो ह लोका जयति छांदो.२२ मभिसम्बभूव
महाना.१७ परोवरीयो हास्य भवति परोवरीयसो परीवृतो वरीवृतो ब्रह्मणा
सहवै. २३ । ह लोकाजयति, य एतदेवं विद्वान् परेच्छया च दिग्वासाः समानं
। परोवरीयारसमुद्रीथमुपास्ते छांदो. १।९।२ कुर्यात्परेच्छया
ना. प. ५।१६। परोवरीयांसमभिप्रणत्यमन्तर्जषाणं परेच्छाचरणम्
निर्वाणो. २ भुवनानि विश्वा
भा. १०१ परेण तन्तुं परिधिमा । अन्ला
परोवरीयो हास्य भवति परोवरीयसो दित्ये मनसा चरस्ता देताना
ह.लोकाञ्जयति य एतदेवं विद्वान् हृदयं ब्रह्मामादिन्दत्
चित्यु.११६
प्राणेषु पंचविधं परोवरीयः परेण नाकं निहितं गुहायां विधाज
सामोपास्ते
छांदो.२२ (ते यद्यतयो) देतद्यतयो
परोवरीयो हैभ्यस्तावदस्मिल्लोके विशन्ति [ महाना. ८।१२+ कैव. ३
जीवनं भविष्यति
छांदो.१।९।३ परेणैवात्मनश्चापि परस्यैवात्मना तथा ।
परो हास्यादित्यजयाजयो भवति छांदो.२११०१६ अभयं समवाप्नोति सपरिवाद... ना. प. ३२ पर्जन्य एको भुवनस्य गोप्ता
एकाक्षरो.१
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
नृ. षदच. ७
एर्जन्य
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः पर्जन्यस्य विद्युत्
चित्त्यु. ९१ । पलाएकलयेनापि कामस्तस्य निवर्तते अमन. १४२ पर्जन्यादन्नसम्भवः
भ.गी. ३२१४ | पलैः षष्टिभिरेव स्यादटिका पर्जन्ये तृप्यति विद्युत्तृप्यति छांदो. ५।२२।२ कालसम्मिता
समन. ११३२ पर्जन्येनौषधिवनस्पतयः प्रजायन्ते महाना.१७॥१३ पल्ययते कर्म कुरुते विपल्येति [बृह. ४।३।३,४,५ पर्जन्यो वाऽग्निर्गौतम तस्य संवत्सर
| पवनः पवतामस्मि
भ.गी.१०॥३१ एव समिदभ्राणि धूमो विद्युदर्चि
पवनः स्थैर्यमायाति लययोगोदये रशनिरङ्गाराहादुनयो विस्फुलिङ्गाः बृह.६।२।१० ___ सति (मनोलये)
यो.शि.११३५ पर्जन्यो वाव गौतमाग्निस्तस्य वायुरेव
| पवनात्प.वमानः
मैत्रा. ६७ समिदभ्रं धूमो विद्युदर्चिरशनि
पवनावच्छिन्नोव॑ज्वलनसच्चिदुल्कारङ्गाराहादुनयो विस्फुल्लिङ्गाः छान्दो.५।५।१ काशदेहो दीप:
भावनो. ९ पर्ग वनस्पतेरिवाभि नः शयिता"
पवित्रमिदमुत्तमम्
भ.गी. ९२ रयिः सचतां नः शचीपतिः महाना. १३७ पवित्रमिह विद्यते
भ.गी.४।३८ पर्णायदेशे त्वणिमादिसिद्धयो वेशश्च
। पवित्रं च एतत्तस्य न्यसनम् साङ्गाः सपुराणमन्त्राः । तस्मा
पवित्रं ज्ञानमुच्यते [ ना. प. ३१८२+ ब्रह्मो. १२ दयं बिल्ववनस्पतिर्महान्.. १बिल्वो. ६ पवित्रं ते विततं ब्रह्मणस्पते सुदर्श. ५ पर्यटेत सदा योगी वीक्ष्यन्वसुधातलं ना.प.४।१९ [ऋ.अ.५/७३।८ .९४८३११+ सा.वे.१२५६५ पर्यटेत्कीटवभौ वर्षास्वेकत्र संवसेत् ।
[ते. पा. ११११११+ लिझोप. १ एकवासा प्रवासा वा एकदृष्टि
| पवित्रं धारयेजन्तुरक्षणार्थम् कुंखिको. ९ रलोलुपः (भिक्षुः) ना. प. ४।१७ पवित्रं परमं भवान्
भ.गी.१०।१२ पर्याप्तकामस्य कृतात्मनस्तु इहेव
पवित्रं स्नानशाटी च उत्तरासनमेव सर्वे प्रविलीयन्ति कामाः मुण्ड.३।२।२ । च। यज्ञोपवीतं वेदांश्च (अतोऽति पर्याप्तकामस्य कृतात्मनश्च.. (मा.पा.) मुंडको.३।२।२ रिक्तं यत्किञ्चित् ) सर्व तद्वर्जयेपर्याप्तं त्विदमेतेषां भ.गी. १।१० धतिः [ कठरु.५+
कुडिको. १० पर्यायेण पश्यन्तीवेमं मोघं संविदाना इति आ. ६१ पवित्रे निर्जने देशे...नात्युच्चनीचे पर्यारणः परमेष्टी नृचक्षा:
बा. मं. २५ ह्यासने...बद्धपद्मासनं कृत्वा पर्येणं म्रियन्ते द्विषन्तः सपत्नाः
तैत्ति.३।१०४
सरस्वत्यास्तु चालनम् । दक्षपर्वणि न विचिन्वेत् (तुलसी ) यदि
नाड्या समाकृष्य बहिष्ठं पवनं _ विचिन्वति स विष्णुडा भवति तुलस्यु. २
शनैः । यथेष्टं पूरयेद्वायु.. योगकु. १२२२ पर्वताग्रे नदीतीरे बिल्वमूले वनेऽथवा ।
पशवश्चामानवान्तं मध्यवर्तिनश्च मनोरमे शुचौ देश मठं कृत्वा
- युक्तात्मानो यतन्तेमामेकंप्रानुम् । भस्मजा. २७ समाहितः
जा. द. ५४ पशवोऽपशवापसो न तापसः त्रि.ता.५।१ पर्वोत्सवेषु सर्वेषु दद्याद्गन्धपवित्रकम् शिवो. ७.९ पशव्यासुरसंहिता भवति
संहितो. श१ पलद्वयलयेनापि हन्नाभ्योश्चलनं भवेत् ।
पशुकुक्कुट कीटाद्या भूर्ति संप्रानुवंति अनाहतः स विज्ञेयो न तत्रैवं
के ( अजरामरपिण्डो यो जीवन्यसेत्पुनः अमन. ११४० न्मुक्तः स एव हि)
यो.शि.१११६१ पलालमिव धान्यार्थी त्यजेद्रन्थमशेषतः ।
पशुपतिरहङ्काराविष्टः संसारी जीव: प्रन्थमभ्यस्य मेधावी ज्ञानविज्ञान
स एव पशु:
जाबाल्यु. २ (तत्परः) तत्त्वतः [प्र.वि.१८+ त्रि.ता. ५।१८ पशुपति र स्थूलहृदयेन
चित्त्यु. २१२१
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
पशुपा
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
पश्याम
पशुपाशपरः शान्तः परमझान.
पश्यत्यचक्षुः सा शृणोत्यकर्णा गुपका. ५१ देशिकः । शिवः शिवाय भूतानां
पश्यत्यां तुरीयप्राज्ञः, परायां तुरीय. विज्ञाय विमुच्यते शिवो.११६ तुरीयः
प.ह.प. १० पशुभ्य एकं प्रायच्छत्
बृह.११५६१,२ ' पश्यन्तश्चक्षुषा [ बृह.६।१।८,१० ११,१२, पशुमान् भवति यस्तथाऽधीते संहितो. १११ पश्यन्तश्चक्षुषा शृण्वन्तः श्रोत्रेण पशुषु पञ्चविधं सामोपासीत छांदो.२।६।१ । ध्यायन्तो मनसैवमिति प्रविवेश पशूनांरूपमन्नस्य.. [श्रीसू.११३.खि. ५.८७/११ ह वाक्
छान्दो. ५।११८ पशून्देवताभ्यः प्रत्योहत्
पश्यन्तश्चक्षुषा ध्यायन्तो मनसे. पशून निन्देत्तद्रतम्
छां. २।१८।२ वमिति प्रविवेश ह श्रोत्रम् छांदो.५।१।१० पशूरश्च मह्यमावह जीवनं च
पश्यन्तश्चक्षुषा शृण्वन्तः श्रोत्रेणैवमिति दिशो दश महाना. २।९ प्रविवेश हमनः
छांदो.५.१।११ पशूरताश्चक्रे वायव्यान् [ए.सु.६+ चित्त्यु.१२।४ पश्यन्ति ज्ञानचक्षुषः
भ.गी.१५।१० [+क.अ.८४।१८i.१०१९०१८ का.सं.३६६
१६ (यं) पश्यन्ति पतयः क्षीणदोषाः मुण्ड. ३३२५ पश्चाजन्मान्तरशतोगादेव विमुच्यते यो.शि.११५५
पश्यन्ति देहिवन्मूढाः शरीराभासपश्चात्प्रतीच्यस्ता: समुद्रात्समुद्रः मेवा
दर्शनात् । अहिनिल्वयनीवार्य पियन्ति
छांदो.६:१०११ मुक्तदेहस्तु तिष्ठति
२यात्मो. १७ पश्चादः संविशति चर्मणि वा
। पश्यन्ति यत्सुषुप्तिस्थान एकीभूतस्थण्डिले वा
छान्दो.५।२।८ प्रज्ञानधन एवानन्देऽभूत्
श्रीवि.ता. ३२१ पश्चादुभयं पुरस्तादित्युपतिष्ठते सन्ध्यो . २
। पश्यन्ति व्यक्ततां भूयो जायन्ते पश्चाद्धयायीत पूर्वोक्तकमतः मन्त्रवित्.. म.ना. २२ पश्चाभूमिमथो पुरः [ चित्त्यु.१२।२+ पु.सु.५
बुद्दा
मंत्रिको. १८ इव
पश्यन्ती पञ्चदश परा षोडश इति भि.प.८।४।१७=मं.१०१९०१५+ वा.सं.३११५
षोडशमात्रात्मकः प्रणवः तुरीयो.२ पश्चान्मायादासी प्रकटिता
सामर.२ पश्चिमदलेकपिलवणे यदाविश्राम्यतेमनः विश्रामो. ५
पश्यन्नपि सदा नैव पश्यति स्वात्मनः पश्चिमा गरुडवाहिनी वैष्णवी
वराहो.२।२७ गायत्रीर. ५
पृथक् पश्चिमा तृतीया कुक्षिर्भवति
पश्यन्त्यस्यां महात्मानः सुवर्ण गायत्रीर. ३ पिप्पलाशनम्
मंत्रिको.७ पश्चिमाभिमुखं लिङ्गं...तं ध्यात्वा
पश्यन्त्यात्मन्यवस्थितम्
भ.गी.१५।११ ___ऽऽकर्षयेजगत्
योगरा. ८ पश्यन्त्यां द्विदशीकता
योगकुं. ३.१८ पश्चिमाभिमुखों भूत्वा भारिति व्याहृति ...
महो. १५४ पानामनि तुयाल
भ.गी. ६२० पश्चिमाभिमुखो भूला भारतिपाति
पश्यन्येदान्तभानेन एज विमुच्यते वराहो. २।१४ चजद
चन. १ पश्यन्य तन पररात, नाहटुबमा पछियायां सपतु सरस्वती
गायत्रीर.३ परिलोपो विदातेऽविनाशित्वात् बृह. ४.३२२३ पश्श्यिायां वैसस्थान मस्थना.१९ पश्य मे पार्थ स्राणि
भ.गी.११५ पश्चिमे वरुणाय वायदो भिनाय सूर्यता.४१ ! पश्य मे योगवरमभ.गी.९५+ १२८ पश्चिमेसम्मुखेळलिता... नैऋत्यां भद्राः राधोपं. ११५ पश्यादित्यान् सुन रुद्रान्
भ.गी. १६६ पश्यन्छृण्वन् स्पृशअिघ्रन् भ.गी. ५।८ । पश्याद्य सचराचरम्
भ.गी.११७ पश्यत्यकृतबुद्धित्वात
भ.गी.१८.२६ पश्याम एव भगवो नच वयं एश्यामो पश्यत्यचक्षुः स शृणोत्वकर्ण: श्वेता. ३।१५। नव वर्ष धक्तुं शकुनो नमस्तेऽस्तु [ना. पू. ९।१४+ भवसं.२१४५ भगवन्प्रसीद
नृसिंहो.९।१०
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
पश्याम्य.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
पादाङ्ग
पश्याम्यचक्षुः स शृणोम्यकर्णः। महं
पाण्डवानां धनञ्जयः
भ.गी.१०३७ विजानामि विविक्तरूपो न चास्ति
पाण्डरगगनम् ( परमहंसस्य) निर्वाणो.४ वेत्ता मम चित्सदाहम
कैव. २१ पाण्डरं शुक्रमित्याहुलॊहिताख्य पझ्याश्चर्याणि भारत
भ.गी.११६ महारजः । विद्रुमद्रुमसाशं पश्यामि त्वा सर्वतोऽनन्तरूपम् भ.गी.११११६ योनिस्थाने स्थितं ग्ज:
ध्या.बि. ८७ पश्यामि त्वां दीप्तहुताशवक्रम् भ.गी.११११९ पातालजक मुनिचरणं कालाङ्गप्रक पश्यामि त्वां दुनिरीक्ष्यं समन्तात् भ.गी.१११७ तापकानाललांगलंदष्ट्रास्तुवन्त्रिस्म ग. शो. ४। पश्यामि देवांस्तव देव देहे
भ.गी.१२१५ ' पातालानामधोभागे कालाग्नियः पश्यामि विश्वेश्वर विश्वरूप भ.गी.११:१६ प्रति प्रतः। स मूलाग्निः पश्येत्तिहैतन्निहितं गुहायाम् गुह्यका. ३६ शर्मऽग्निर्यस्मानाद: प्रजायते यो.शि.५।२९ पश्येम त्वा वयर रा ३,३,३,३,३हुँ
पात्रमस्य भवेत्पाणिस्तेन नित्यं स्थिति ३,था३,३ जा ३, यो३,या
नयेत् । पाणिपात्रश्चन्योगी ३,२,१,१,१ इति छांदो.२।२४।४
१सं.सो.२७७ पश्येम त्वा वयं वैरा३,३,३,३,३
पात्रं विमजेत , पवित्रं विमलेन पारुणि.२. ३ मा ३,३ ज्या ३ यो
पादचतुष्टयान्मक त्रा
त्रि.म.ना. ११३ ३ मा३,२,१,१,१ इति
छां.२।२४।८ पादचतुष्टयात्मक प्रभा, तत्रैकमविद्या. पश्येम त्वा वयर साम्रा३,३,३,३,३
पाई। पादत्रयममतं भवति
त्रि.म.ना.४।२ हुं ३ मा३,३,३ यो ३ मा
: पादत्रयं परमवल्यम्
त्रि.म.ना.८.३ ३,२,१,२,१ इति छां.२।२४।१३ पादत्रयं परमवैकुण्ठः
त्रि.म.ना.८.३ पश्येम त्वा वयर स्वारा३,३,
पादत्रयात्मकं ब्रह्म कैवल्यं शाश्वतं परम् त्रि.म.ना.४१२ ३,३,३९३मा३,३ज्या३यो३
पादत्रयेऽपि किं वक्तव्यं निरतिशयाबा३,२,१,१,१इति
छां.२।२४।१२ नन्दाविर्भावो मोक्ष इति मोक्षलक्षणं पश्येम शरदः शतमिन्द्र जीवेत्याशिषः मन्ध्यो. ३ पादत्रये वर्तते
त्रि.म.ना.८२ पश्यैतां पाण्डुपुत्राणां
भ.गी. १३ पादभेदादिकं तु ब्रह्मस्वरूपकथनमेव त्रि.म.ना.४२ पाखण्डाः पण्डितंमन्या न ते
पादयोः सञ्चार
ना.प. ६३ किमपि जानते
अमन.२॥१०२ पादसन्धौ संयमानितललोकज्ञानम् शांडि.११७५२ पाङ्गमिदं सर्व यदिदं किञ्च बृह.१।४।१७ पादस्थानानि पत्राद्यैः कृत्वा देवगई पाङ्गं वा इदं सर्वम् । पाझेनैव पक्तिं
विशेत । पात्राम्तरितपादश्च नित्यं स्पगोतीति
तैत्ति. १७१ भुजीत वाग्यतः
शिवो.४१४८ पाञ्चजन्यं दृषीकेशः
भ.गी १११५ पादस्योपरि यन्मध्ये तद्रपं नाम पाणिनाऽन्तर्धाय बभनान्तेन वा
कृन्तयेत् । मनो द्वारेण तीन प्रच्छाद्यस्वर्गाल्लोकान्कामानवाग्रहीति को.त. २०१५ योगमाश्रित्य नित्यशः अग्किो . १२ पाणिपादादिमात्रोऽयमहमित्येष
पादहस्तयोरपि सर्वगात्रेषु सर्वव्यापी निश्चयः । अहङ्कारस्तृतीयोऽसौ
समानः
शाण्डि.श४७ .लौकिकस्तुच्छ एव सः महो. १९२ . पादर पट्टोतुर्न किला विवित्से चिच्यु.११।५ पाणिपात्रश्चरन्योगी नासकद्रेक्षमाचरेत् ।
पादा अकार उकार मकार इनि माण्डू. ८ तिष्ठन्भुज्याचरन्भुङ्ग्यान्मध्येनाच
पादा इति पादविदो विषया इति तदिद: य. २१ मनं तथा
ना.प. ५।२१ पादाङ्ग-गुल्फ-जंघा-जानूस्पायुमद्र पाणिपात्रेणाशनं कुर्यात् । .११२+ कठश्र.६ नाभिहदयकण्ठकृपतानासाक्षि
नामा
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
पादाङ्गु
भूमध्यललाटमूर्ध्ना स्थानानि तेषु क्रमादारोहावरोहक्रमेण प्रत्याहरेत् पादाङ्गुष्ठधारणाच्छरीरलघुता भवति पादाङ्गुष्ठावधिः कन्दादधो याता च कौशिकी (नाडी ) पादाङ्गुष्ठे कराङ्गुष्ठे स्फुरणं यस्य न श्रुतिः । तस्य संवत्सरादू जीवितस्य क्षयो भवेत् पादाङ्गुष्ठौ तु पाणिभ्यां गृहीत्वा श्रवणावधि । धनुराकर्षका कृष्टुं धनुरासनमीरितम्
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
शाण्डि. १/८/१ शांडि. १/७/४५
त्रि.ना. २|७४ पापपूर्णस्य मर्त्यस्य त्रिपुण्ड्रोद्धूलने शिवे । रुद्राक्षधारणे द्वेषः स्वत एव प्रजायते
त्रि.बा.२।४३
पादादिकं गुणास्तस्य शरीरं तत्त्वमुच्यते । धर्मोऽस्य दक्षिणं चक्षुरधर्मोऽथो परः स्मृतः ना. बि. २ पादादि जानुपर्यन्तं पृथिवीस्थानमुच्यते १ यो.स. ८४ पादाचैरचैरग्भिस्तृचेन द्वादश
भिर्नामभि: ... षड्डीजैः सम्पुटिता:.. सूर्यथा. 21९ पादाघोभागे संयमादतललोकज्ञानं
शांडि. ११७१५२
पादा मात्रा मात्राश्च पादाः ( ओङ्कारस्य ) पादाभावाद्गतिर्नास्ति इस्ताभात्रात्
क्रिया न च पादावेवास्या एकमङ्गमुढं तयोरित्यापरस्तात्प्रतिविद्दिता भूतमात्रा पादे संयमाद्विदललोकज्ञानम् पादो रथः ( शारीरयज्ञस्य ) पादोऽस्य विश्वा भूतानि
[ त्रि. म. ना. ४18 + पू. सू. ३ [ऋ.८.८|४|१७= मं.१०/९०1३+ पादोऽस्य सर्वा भूतानि पादोस्येहाभवत् पुनः
त्रि. म. ना. 81४+
[ ऋ.अ.८४ । २७= मं. १०/९०/४ + पादौ च गन्तव्यं च मनश्च मन्तव्यं च पादौ च गन्तव्यं च नारायणः
ते व्यग्लास्येतां यन्मां नागमिष्य इति पादौ स्वेतावात्मन इति होवाच पानीयं तद्भवाकृति
त्रि.ब्रा.२/१२२ पापफलनरकादिमांस्तु शुभकर्मफलस्वर्गमस्त्विति काङ्क्ष
पापभाओ हि श्रोतॄणामसूयावतां पापश्चापक्रामन्ति
माण्डू. ८
कौ. त. ३/५ शांडि. १/७/५२ प्रा. हो. ४२
चित्त्यु. १२/२ वा.सं. ३१/३
ते. चिं. ५/१९ पापादस्मानिवर्तितुम्
1
छां. ३२१२२६
पु. सू. ४ चित्यु. १२/२
वा.सं. ३१४
पापकर्षणो गोभूमिवेदवेदितो गोपीजनविद्याकलापप्रेरकः पापकारी पापो भवति, पुण्यः पुण्येन कर्मणा भवति, पापः पापेन
प्रभो. ५१८
सुबालो. ६।१
पायृप
छांदो. ५/१७/२ | छांदो. ५/१७/२ वराहो. ५/१
पापमेवाश्रयेदस्मान
पापहर वीर हनुमन् ईश्वरावतार वायुनन्दनमञ्जना सुतबन्धय बन्धय पापं कर्म न ष्यित इति
पापं चन्द्र इव राहोर्मुखात्प्रमुच्य
धूत्वा शरीरमकृतं कृतात्मा ब्रह्मलोकसम्भवामि पापं चरति पाप: कर्मणा (पापेन भवति)
पुरुष:
पाप्मना ह्येतद्विद्धम् पाप्मना ह्येष विद्धः पाप्मानं प्रजहि ह्येनं
पाप्मानं मृत्युमन्वावायानीति पायुरम्यात्मं, विसर्जयितव्यमधिभूतं, मृत्युस्तत्राधिदेवतं..
पायुमूलादोर्ध्वगाम्बुसा भवति
पायुश्च विसर्जयितव्यं च
वायुश्च विसर्जयितव्यं च नारायणः पायुमेनाप्येति यः पायुमेवास्वमेति पायूपस्थेऽपानं चक्षुः श्रोत्रे मुखनासिकाभ्यां प्राणः स्वयं प्रतिष्ठते
मध्ये तु समानः
३६७
गो. पू. ११३
बृह. ४/४/५
सि. शि. ६
मं. बा. २/७
बृह. ३/२/१३ भ.गी. ११३९
पापाद्विभेति सततं न च भोगमपेक्षते अध्युप. ९ पापेभ्यो रक्षन्ताम्
पाप्मना गृहीत इत्र भ्राम्यमाणं
इतिहा. २
भ.गी. १।३६
लांगूलो ८ छांदो. ४/१४/३
छांदो. ८|१३|१ भ.गी. ३।३६
म.ना. ११।३, ४ मैत्रा. ४१२
क्र. ११२४,५, छांदो. ११२१२, ३
भ.गी. ३।४१
बृह. ५।३।१०
सुबालो. ५/१३ शांडि. ११४१६
प्रभो. ४।८
सुबालो. ६।१
सुबाको. ९४८
प्रभो. ३२५
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६८
पायोरा.
उपनिषवाक्यमहाकोशः
पायोराकुधनं कुर्यात् कुण्डली
पालाशं बैल्वमाश्वत्थमौदुम्बरं दण्ड चालयेत्तदा । मृत्युचक्रगतस्यापि
मौजी मेखलां यज्ञोपवीतं च तस्य मृत्युभयं कुतः
यो.शि.१२८३ त्यक्त्वा शूरो य एवं वेद मारुणि.५ पायोरुत्सगे.
ना.प. ६३ पाल्लवैकं धारयेजन्तुसंरक्षणार्थ पारं गच्छति तनिधनमेतद्वामदेव्यं
वर्षावर्षावर्जनमिति
कठश्रु. २२ मिथुने प्रोतम्
छांदो.२।१२१ पावकः शक्तिमध्ये तु नाभिवक्रे पाराय तमसः परस्तात् मुण्ड. २।२।६। रविः स्थितः
ब्र.वि. ६८ पारिवाज्यं गृहीत्वा तु यः स्वधर्म न
(श्री) पावकानःसरस्वतीवाजेभिः सरस्व.१० तिष्ठति। तमारूढच्युतं विद्यादिति
ऋ.म.शश१०+वा.सं.२०१८४+ सा.वे.१११८९ वेदानुशासनम् शाटयाय.२९ पावनानि मनीषिणाम्
भ.गी. १८५ पारुष्यमनृतं चैव पैशुन्यचापि सर्वशः।
पावनी परमोदारा शुद्धसत्वानुपातिनी। असम्बद्धप्रलापश्च वाक्यं स्या
आत्मध्यानमयी नित्या सुषुप्तिचतुर्विधम्
भवसं. १४ स्थेव तिष्ठति
१.सो.२।४४ पार्थ नैवेह नामुत्र
भ.गी.६४०
पाशबद्धस्तथा जीवः पाशमुक्तः पार्थ सम्पदमासुरीम्
भ.गी.१६६४ सदाशिवः
स्कन्दो.. पार्थस्य च महात्मनः
भ.गी.१८७४
पाशबद्धः स्मृतो जीवः पाशमुक्तः पार्थिवः पश्चमात्रस्तु चतुर्मात्रस्तु
सनातनः । तुषेण बद्धो ब्रीहिः वारुणः ।...एकमात्रस्तथाऽऽकाशो
स्यात्तुषाभावेन तण्डुलः
ना.उ.ता.११७ प्रमानं तु विचिंतयेत् येत म.ना. ३१
पाशुपतब्रह्मविद्यासंवेद्यं परमाक्षरम् । पार्थिवे वायुमारोप्य लकारेण
परमानन्दसम्पूर्ण रामचन्द्रपदं भजे पा.प्र.शीर्षक समन्वितम् । भ्यायश्चतुर्भुजाकारं चतुर्वक्त्रं हिरण्मयम् । धारयेत्पश्च
पाशं छित्त्वा यथा हंसो निर्विशई घटिकाः पथिवीजयमाप्नुयात् यो. त, 24 खमुत्क्रमेत् । छिन्नपाशस्तथा जीव:
संसारं तरते सदा
क्षुरिको. २२ पार्श्वस्थबोधिताः सन्तः पूर्वाचार
पाशैः पशुरिव बद्धं बन्धनस्थस्ये. क्रमागतम् । आचारमाचन्त्येव
वास्वातंत्र्यम्
मैत्रा. ४२ सुप्तबुद्धवदुत्थिताः
महो.५॥३८
पाषाण इव निश्चल: पार्थे राधिका चेति । तस्या अंशो
योगो. २२ लक्ष्मीदुर्गाविजयादिशक्तिरिति राधोप. ११५
पाषाणलोहमणिमृण्मयविग्रहेषु पाणिघातेन संपीड्य योनिमाकुश्च.
पूजा पुनर्जननभोगकरी मुमुक्षोः मैत्रे. २।२६ येढम् । अपानमूर्ध्वमाकृष्य
पाहि गीर्भिश्चतसृभिर्वसो स्वाहा महाना. ७५ मूलबन्धो विधीयते
यो.चू. ४६ पाहि नो अग्न एकया
महाना.७५ पाणिमागेन सम्पीड्य योनिमा
पांसुना च प्रतिच्छन्नशून्यागारप्रतिकुञ्चयेदृढम् ( उडानाख्यो हि
___ श्रयः । वृक्षमूलनिकेतो वा.. (यतिः) ना.प. १।२५ बन्बोऽयं योगिभिः समुदाहृतः) श्यो.स.१२०
श्यो.स.१२० पिङ्गला चोत्थिता तस्माइक्षनासापाणि वामस्य पादस्य योनिस्थाने
पुटावधि
त्रि.मा.२१ नियोजयेत्
श्यो.स.११२ पिङ्गला चोर्ध्वगा याम्यनासान्तं भवति शांडि.१४६ पालाशमासनं शय्यां पादुके दन्त
पिङ्गलायामिडायां तु वायोः सङ्कमण धावनम् । वर्जयेचापि निर्यासं
तु यत् । तदुत्तरायणं प्रोक्तं.. जा.द. ४४० रकं न तु समुदवम्
शिवो.४९१ पिङ्गलाया विरिथि: स्यात् (देवता) जा.द.४१३५
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिङ्गला.
उपनिषवाक्यमहाकोशः
पिपीलि.
३६९
भवन्ति
पिङ्गलायां रविः (चरति)[शांडि.१।४।६ जा.द.४।४० : पितृन्नो मातृनो ब्रह्मनो गुरुहननः पिङ्गलायाः पृष्ठतो याम्यनेत्रान्तं पूषा
कोटियतिम्रोऽनेककृतपापो यो मम भवति
शांडि.११४६ षण्णवतिकोटिनामानि जपति स पिण्डवर्जितः पिण्डस्थोऽपि प्रत्यगात्मा
तेभ्यः पापेभ्यः प्रमुच्यते
रामर. १९ सर्वव्यापी भवति
पैङ्गलो. ४९ पितृदेवो भव । भाचार्यदेवो भव तैत्ति.१।११।२ पिण्डपातेन या मुक्तिः सा मुक्तिन ।
पितृमातृगुरुशुश्रूषाध्यानवान् स्वर्गीय: तु हन्यते
यो.शि.१११६३ कांचनदाता... भवति संहितो.४१ पिण्डब्रह्माण्डयोरैक्यं लिङ्गसूत्रात्मनोरिव रोगकुं. ११८१ पितृमातृवधोत्पन्नं बुद्धिपूर्वमघं च यत्। पिण्डांशु निक्षिपेत्तत्र आयन्तं
तदनुष्ठानमात्रेण सर्वमेतद्विलीयते रामो. ५।१८ प्रणवेन तु ।...स्वाहान्ते जुहुयात्तत्र.. अ.जा. ३११३ पितृमातृसहोदरदारापत्यगृहारामक्षेत्रपिण्डे पिण्डे शरीरस्य पिण्डदानेन
ममतासंसारावरणसाल्पो बन्धः निरा. २१ सम्भवः
पिण्डो. ९ पितृयागोक्तविधानेन ब्राह्मणानभ्यर्च्य... ना.प.४।३१९ पितरं पुत्रमग्निमुपवीतं कर्म कलत्रं
पितृलोकाचन्द्रं, ते चन्द्रं प्राप्यानं चान्यदपि (त्यजेत् ) भारुणि.५
बृह.६।२।१६ पितरं मातरं कलत्रपुत्रमाप्तबन्धुवर्ग...
पितृलोकादाकाशं
छांदो.५/१०४ वाऽनुमोदयित्वा...आग्नेय्यामेव
पितृश्राद्धे पितृ-पितामह-प्रपिताकुर्यात्
पहःप. २ महान्...युग्मकृत्या ब्राह्मणापितरौ चास्य दासत्वं कुरुतस्त
नयेत्
ना.प. ४।३९ प्रचोदितौ ( येन यत्र कृतं कर्म
पितृदा वै त्वमसि मातृहा वै त्वमसि छांदो.७।१५।२ स तत्रैव प्रजायते) शिवो.७१११० , पितृणामयमा चास्मि
भ.गी.१०।२९ पिता स्वं मातरिश्वनः प्रमो. २।११ पितृनथ पितामहान्
भ.गी. श२६ पिता पुत्रं प्रेष्याह्वयति को.त. २।१५ पितॄन यान्ति पितृव्रताः
भ.गी. ९।२५ पितामहस्तथेत्यङ्गीकृत्य (माह- ना. प. ४।३८. पितृणामेव महिमानं गत्वा चन्द्रमस: पितामहं पुनः पप्रच्छ नारदः कथं
सायुज्यरसलोकतामाप्नोति महाना.१८०१ यज्ञोपवीती ब्रामण इति ना.प. ३१७७, पितृणां प्रथमा स्वधा
प्रो . २१८ पिता माता प्रजैत एव मन एव पिता
पितेव पुत्रस्य सखेव सख्युः भ.गी.११४४ ___ वाङ्गता प्राणः प्रभा
बृह. ११५/७ पितोत्तररूपम् । प्रजा सन्धिः तैति .३६ पिता मेऽमन्यत नाननुशिष्य
पित्रादिशरीरवहने पुत्रादीनां ब्रह्म__ हरेतेति [बृह. ४३१२२, ३,४,५,६,७. हत्यादिदोषसम्भवाच, तस्मान्न पिताऽसि लोकस्य चराचरस्य भ.गी.१११४३। देहो ब्राह्मणः
व. सू. ४ पिताऽहमस्य जगतः
भ.गी. ९।१७: पित्र्यं का गान्धर्व वा देवं वा प्रामा. पिताऽहं, माताऽहं, पुत्रोऽहम् अद्वैत.भा.२ पत्यं वा ब्राझं वाऽन्येषां वा पितू रेतोषिकात्पुरुषो, मातू रेतोति
भूतानाम्
बृह.४।४।४ रेकाली, उभयोजितुल्यत्वा
पिधाय बुद्धथा द्वाराणि मनो ध्याने मपुंसको भवति गर्भो. ३ निवेशयेत् ।
ना.प.६७ मितृकतस्यैनसोऽवयजनमसि स्वाहा महाना.१४३१ पिपीलिका यया लमा देहे ध्यानापितृगेहेषु या कन्या रजः पश्यत्य
द्विमुच्यते । बसौ किं वृश्चिकैर्दष्टो संस्कृता । सा कन्या वृषली नाम
देहान्ते वा कथं सुखी
यो.शि.२३३ तत्पतिवृषलीपतिः
इतिहा. ६७ । पिपीलिकायांलमायांकण्डस्तत्रप्रवर्तते यो.शि.१२११५
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिबन्त्ये
पिबन्त्येनामविषयामविज्ञातां कुमाकाः । एकस्तु पिबते देवः स्वच्छन्दोऽत्र वशानुगः पिहितः सहस्राक्षेण हिरण्मयेनानन्देनैष वाव विजिज्ञासितव्यः पीठकल्पमूलकन्दनालपद्मपत्र केसर • कर्णिकासूर्यमण्डलसोमवहिब्रह्मविष्णुरुद्रसत्त्वरजस्तम आत्मा
१७०
पीडया क्रियते तपः पीतवर्णोत्तरदले यदा विश्राम्यते
सूर्यता. ४/१
न्तरात्मा परमात्मभूः
पीठं आलंबरं नाम तिष्ठत्यत्र चतुर्मुख यो. शि. ५/११ भ.गी. १७११९
संयोगमप्राप्तशरीरसंयोगमिव
कुर्वाणो यदा दृश्यते तदोपहितजीव इत्युच्यते
मनः । तदा शृङ्गारभोगौ चं कल्पनायां मतिर्भवेत् पीतवाससं पीतालङ्कारसम्पन्नां... धिया सञ्चिन्त्य... भूबिम्बत्रयमनुसन्धाय... देवीमाहूय घ्यागेत् पीतास्तु वैश्या विज्ञेया कृष्णाः शूद्रा उदाहृताः ( रुद्राक्षाः ) पीतोदका जग्धतृणा दुग्धदोहा निरिन्द्रियाः । मनन्दानाम ते लोकास्तान्स गच्छति ता ददत् पुङ्खानुपुङ्खविषयेक्षणतत्परोऽपि ब्रह्मावलोकनधियं न जहाति योगी पुण्डरीकं तु तन्मध्ये बाकाशो दहरो
ऽस्ति तत् । स शिवः सचिदानन्दः सोऽन्वेष्टव्यो मुमुक्षुभिः पं.प्र.३५ पुण्ड्रालय ऊर्ध्वा अकार उकारो मकारः वासुदे. ४ पुण्यपापकर्मानुसारी भूत्वा प्राप्तशरीर
पुण्यपापे समूलोन्मूलिते प्राक्परोक्षमपि कातळामलकवद्वाक्यमप्रति
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
बद्धापरोक्षसाक्षात्कारं प्रसूयते पुण्यमेतत्समासाद्य
पुण्यमेवानुं गच्छति न ह वै देवान् पार्थ गच्छति
मंत्रिको ६
मैत्रा. ६१८
विश्रामो. ७
पीताम्बरो . १
६. जा. ९
सर्वसारो. ५
पैङ्गलो. ३१३ यो. शि. ९
पुत्रो देयः
पुण्यवतां पुण्येषु सज्जमानः
पारमा २१७
( एवं ) पुण्यस्य कर्मणो दूराद्गन्धो वाति महाना. ७१९ पुण्यः पुण्यानां पुण्याय स्वाहा
पुण्यः पुण्येन कर्मणाभवति, पापः पापेन पुण्यः शरण्यः सकलस्य जन्तोः
कठो. ११३
सर्वमित्यनुमन्त्रयेत् वराहो. २/८२ पुत्रं दृष्ट्वा त्वं यज्ञस्त्वं सर्वमित्यनुमायेत् पुत्राज्जन्म पितुर्यथा पुत्रादिदेद्देष्वभिमानशून्यं भूत्वा वसेत्सौख्यतमे हानन्ते
हेरम्बो. ११
पुण्यायतनचारी च भूतानामविहिंसकः ना.प. ५/३० पुण्यां च पुण्यः पुरुषे पुरप्रे तां राजिमन्तां निशि चोदितानां निदधाति पुष्यै हरन्पराय स्वाहा पुण्येन पुण्यं लोकं नयति, पापेन पापमुभाभ्यामेव मनुष्यलोकम् पुण्यो गन्धः पृथिव्यां च पुण्यो वा दैविकं सत्वं सवमा
सत्यं सवं सत्पथाय स्वाहा पुण्यो वै पुण्येन कर्मणा भवति,
पापः पापेनेति पुत्र उपरिष्टादभिनिपद्यते पुत्रदारगृहादिषु
पुत्रदुःखस्य नास्त्यन्तो धनी चेन्द्रियते तदा पुत्रपौत्रादिभिः समृद्धो भवति पुत्रं दृष्ट्वा त्वं ब्रह्मा स्वं यज्ञस्त्वं
पारमा. ४/६ बृह. ४/४/५
पारमा ९ic
प्रश्नो. ३।७ भ.गी. ७१९
पारमा. २।१
बृह. ३।२।१३
को. उ. २११५ भ.गी. १३१९
याज्ञव. २०
मुद्रलो . ५११
कठ. ४
सं. सो. १/२ म. शां. १५
मैत्रे. ११९
पुत्रान् प्रौत्रान् सखींस्तथा
भ.गी. ११२६
पुत्राप्तबन्धुभवस्थलं विहाय दूरतो वसेत् ना. प. ७/१
छांदो. ३११
पुत्रांश्च पशूंश्चेच्छेयेत्यथेच्छते पुत्रे मित्र कलत्रे च रिपौ स्वात्मनि
सन्ततम् । एकरूपंमुनेयत्तदार्जवं.. जा.द. १।१६
पुत्रैषणायाश्च वित्तैषणाबाब
लोकैषणायाश्च व्युरथायाय मिक्षाचर्य चरन्ति
बृ. ३१५/१ प्रणवो. १४
पुत्री गायत्रं छन्दः शुडो वर्णः
बृह. ११५/२० पुत्रो देयः शिरो देयं न देया षोडशाक्षरी मा.पू.वा. शर
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुनन्तु
पुनन्तु ब्रह्मणस्पतिर्ब्रह्मपूता पुनातु माम् [ महाना. ११२ +
पुनरुच्चावचं व्यभुवानः पुनरेतस्यां ( मालायां ) सर्वात्मकत्वं भावयित्वा ... आदिक्षान्तैरक्षरैरक्ष माला मष्टोत्तरशतं स्पृशेत् ( अथ ) पुनरेव नारायणः सोऽन्यत्कामो मनसाध्यायत
पुनर्गुहा सकला मायया च पुरुष्येषा विश्वमाताऽऽदिविद्या पुनर्जन्मनिवृत्यर्थ मोक्षस्याहर्निशं
स्मरेत्
पुनर्जन्मकरी प्रोक्ता मलिना वासना बुधैः । पुनर्जन्माङ्कुरं त्यक्त्वा स्थितिः संभृष्टबीजवत् पुनर्जन्म न विद्यते पुनर्नाभिजायते पुनर्नाभिजायते पुनर्भवमिन्द्रियैर्मनसिं सम्पद्यमानैः पुनर्भोजनमध्वानं भाराध्ययनसङ्गमम् । दानं प्रतिमहं होमं श्राद्धभुक् चाष्ट वर्जयेत्
पुनन्तु वसवः पुनातु वरुणः पुनात्वघमर्षणः
(थ) पुन - ( व्रतीवाव्रती - )-रत्रती वा व्रती वा स्नातको वाऽस्नातको (वोत्सन्नाभिरनमिको) वा यदहरेव विरजेत्तदहरेव प्रव्रजेत् [आबालो.४ याज्ञ. १ पुनराचम्य कर्म स्वं कर्तुमर्हति
सत्तमः । ( आचम्य वसनं धौतं ततचैतत्प्रधारयेत् ) पुनरावर्तिनोऽर्जुन
पुनर्मन: पुनरायुर्म यागात् पुनर्योगं च शंससि पुनर्वत्सरशतं तस्य प्रलयो भवति । सदा जीवाः सर्वे प्रकृतौ लीयन्ते पुनश्चक्षुः पुनः श्रोत्रं म बागात् पुनम जन्मान्तरकर्मयोगात्स एव जीवः स्वपति प्रबुद्धः पुनश्च भूयोऽपि नमो नमस्ते
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
प्राणानि ८
महाना. ६५
बृ. जा. ३।३३ भ.गी. ८।१६
बा. मं. १८
अ. मा. ५
महो. १ ३, ४
त्रिपु. म. ८
परब्र. ८
मुक्तिको २१६२
भ.गी. ८।१६ निश. उ. ३३
प्रश्नो. ३९
इतिहा. ३८ सवै ८
भ.गी. ५/१
त्रि.म.ना. ३ | ४
८
पुरतो
पुनश्चतुष्पष्टिमात्रा: प्रकृतिपुरुषद्वै विध्य
मापाद्य ... सगुण निर्गुणत्वमेत्य
एकोऽपि ब्रह्मप्रणवः
कैव. १४ भ.गी. १११३९
पुनश्चित्तं पुनराधीतं मयागात् पुनश्चैकादशः स्मृतः पुनस्ते प्राण आयाति परो यक्ष्मं सुवामि ते
पुनस्ते सिसृक्षतो मे प्रादुरभूवन् पुनस्त्यजे पिङ्गलया शनैरेव न वेगतः ।
दिडया पुनः पिङ्गलयाऽऽपूर्ववह्निबीजमनुस्मरेत् । पुनर्विरेचयेद्धीमान् पुनः पुनः सर्वावस्थासु ज्ञानज्ञेयौ ध्यानध्येयौ लक्ष्यालक्ष्ये दृश्यादृश्ये चोहापोहादि परित्यज्य मुक्तो भवति
पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्या द्रवति प्राणायैव
पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्या द्रवति स्वप्नायैव
३७१
पुनः पिङ्गलयाssपूर्य पूरयेदुदरं शनैः १ यो.त. ३८ मैत्रा ६१४
पुनः पञ्चधा ज्ञेयं निहितं गुहायां पुनः पिङ्गलयाऽऽपूर्वतन्मात्रैः षोडशभि
पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्या द्रवति स्वप्रान्तायैव
पुनः स्वः श्रमाचारपरो भवेदित्युच्यते पुनात्यशुद्धान्यपूतानि
पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्या
द्रवति बुद्धान्तायैव [ बृह. पुनः प्राणः पुनराकूतं म आगात् पुमानपुमान् स्त्रियश्चाहं | पुमात्रेतः सिध्वति योषितायां वरति निःस्पृहः पुरतोऽस्मात्सर्वस्मात्सुविभातमन्विष्याप्रतममुत्कृष्टतमं... पुरमेव ब्रह्म मकारण जानीयात्
तुरीयो. २ सहवे. ८ छांदो. ७/२६।२
स्तथा । अकारमूर्तिमत्रापि स्मरेत् जा.द. ६ | ७ पुनः पिङ्गलयाऽऽपूर्वकुम्भित्वा रेचये
सहवे. ६ गो. प. ३१८
शांडि. १/५/२
जा. द. ५१९
मं. बा. २/६
वृह. ४/३/३६
बृह. ४।३।१५
वृह. ४|३|१७
ना. प. ५/१ १ आत्मो. ३
४|३|१६,३४ सहवे. ८
म. शिरः १
मुण्ड. २१११५ भ.गी. २७१
नृसिंहो. ५/७
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुश्प्रये
पुरत्रये क्रीडति यश्च जीवस्ततः सुजातं सकलं विचित्रम् पुरमेकादशद्वारमजस्यावक्रचेतसः । अनुष्ठाय न शोचति विमुक्तश्च विमुच्यतद्वैत्
पुरश्च द्विपदः पुरश्चक्रे चतुष्पदः । पुरः स पक्षी भूत्वा पुरः पुरुष माविशदिति पुरस्तात्सुविभातमव्यवहार्यमेवाद्वयं पुरस्ताद्रह्मणस्तस्य विष्णोरहुतकर्मणः । रहस्यं ब्रह्मविद्याया धृतामिं सम्प्रचक्षते
पुरं जनपदं ग्राममरण्यमिव पश्यति पुरं हन्त्रीमुखं विश्वमातू रखे रेखा ...स पोडशीकं पुरमध्यं बिभर्ति
पुरं (पुरी) हिरण्मयीं ब्रह्मा विवेशापराजिता
पुरः प्रजानामुदयत्येष सूर्यः
पुरा किलें न किंचनासीन्न
द्यौर्नान्तरिक्षं न पृथिवी
पुरा अगन्मातृतपःप्रभावादासीन्महाबिल्ववनस्पतिर्महान् पुराणपठिताममृतोद्भवामृतरसमञ्जरी
... दर्शनात्पापनाशिनीं ... य एवं वेद स वैष्णवो भवति पुराणपुरुषाय शुद्धबुद्धाय... घृणिः सूर्य आदित्य ॐ नमो नारायणाय पुरातनोऽहं पुरुषोऽहमीशो हिरण्मयोSहं शिवरूपमस्मि [कैत्र. २+ पुरा तत्स्वरूपज्ञानेन महान्तः सर्व ब्रह्मभावं गताः पुरा देवाः पशुपाशाद्विमुक्ताः शिवं पूज्यैव हरिपद्यादयोऽपि । ऐन्द्रनीलं पूजितं विष्णुनाऽऽसीहिङ्गं विधिना पद्मरागम् पुग तृतीयसवनस्थोपाकरणाज्जघनेगाहवनीयस्योदकख उपविश्य स
३७२
आदित्य स वैश्वदेवर सामाમિનાતિ
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
कैवल्य. १४
कठो. ५/१
बृद २/५/१८
नृसिंहो. ९॥८
१ प्रणत्रो. १
म.पू. १।३४
त्रिपुरो. १०
बहणो. ३ चाक्षुषो. ४
अव्यक्तो. १
१ बिल्वो २
तुलस्यु. २
सि. शि. २१
पुरुष
पुरान्तकोऽहं पुरुषोऽहमीशः पुरा प्रातरनुवाकस्योपा करणाज्जघनेन गाईपत्यो प्राङ्कुख उपविश्य
स वासव सामाभिगायति पुरा प्रोक्ता मयाऽनघ
पुरा मत्पुत्र पुरुष कोपनिषद्रहस्यप्रकारं... विराट्पुरुषेणोपदिष्टं रहस्यं ते विवित्र्योच्यते पुरा माध्यन्दिनस्य सवनस्योपाकरणाज्जघनेनामीत्रो यस्योदङ्कव उपविश्य
सामाभिगायति
छा. २।२४।११
स रौद्र पूरा रुद्रेण गदिताः
पुरा व्यासो महातेजाः सर्ववेदतपोनिधिः । प्रणिपत्य शिवं साम्यं कृताञ्जलिरुवाच ह पुरुजित्कुन्तिभोजश्च
पुरुष एव सविता स्त्री सावित्री स यत्र पुरुषस्तत्त्री यत्र वा श्री स
ना.उ. ता. २/३
१ बिल्वो १३ पुरुष एवोक्थम्
त्रि.म.ना. ११२
ब्रह्मपरामृतम् [मुण्ड. २/१/१०+ पुरुष एवेदं सर्वम् [ सि. वि. ३ + पुरुष एवेदं सर्वे यद्भूतं यच भव्यम् ( भाव्यम् ) [ ऋ.ब. ८|४|१७ = [+श्वेताश्व. ३।१५+ वा.सं. ३१/२ +
पुरुषप्रयत्नसाध्य वेदान्त श्रवणादिजनितसमाधिना जीवन्मुक्त्यादिलाभो भवति
पुरुषविदस्तदिद्मन्तरिक्षं प्रजापते
द्वितीया चितिः पुरुषविदः सेयं प्रजापतेः प्रथमा चितिः पुरुषविदः सैषा द्यौः प्रजापतेस्तृतीया चितिः पुरुषविधः सोऽनुवीक्ष्य नान्यदात्मनोऽपश्यत्
कुण्डिको १७
छांदो. २।२४।३ भ.गी. ३१३
पुरुषस्ते द्वे योनिस्वदेकं मिधुनम् सावित्र्यु. ९
पुरुष एवेदं विश्वं कर्म तपो
ना. प. २/१
छां. २१२४१७ शिवो. १/५
शुकर. १११
भ. गी. ११५
ग. पू. १।४ नृ. पू. ५/५
मं. १०/९०/२ पु. सु. २ १ ऐत. १२२४
मुक्तिको २३१
मैत्र. ६१३३ मैत्रा. ६।३३
मैत्रा. ६।३३
बृद. १।४।१
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
पुरो वातो
३७३
पुरुषश्चाक्षुषो योऽयं दक्षिणेऽक्षिण्यव.
पुरुषाद्यैर्जिन्तैस्तृचेन सर्वोपचारोपयोगः सूर्यता.४१ स्थितः। इन्द्रोऽयमस्य जायेयं सव्ये
पुरुषानपरंकिञ्चित्सा काष्ठासापरा गतिः कठो.३।११ चाक्षिण्यवस्थिता मैत्रा. ७।११ पुरुषार्थाः सागराः
भावनो.२ पुरुषश्चाधिदैवतम्
भ.गी. पुरुषेण सम्मितं भवति मायया परिपुरुषश्वेता प्रधानान्तस्स्थः स एव
वेष्टितं भवति (षोडशारं चक्रं ) नृ.पू. ५.५ ___ भोक्ता प्राकृतमन्नं भुङ्क इति
मैत्रा. ६।१० पुरुषे त्वेवाविस्तरामात्मा
१ऐत.३१२।३ पुरुषसंज्ञको( संज्ञो-) ऽबुद्धिपर्वमिहै
पुरुष सर्वशास्तारं बोधानन्दामयं वावर्ततेऽशेनेति
मैत्रा. २।५ शिवम् । धारयेद्वद्धिमान्नित्यं पुरुषस्य कर्तृत्वभोक्तृत्वसुखदुःखादि
सर्वपापविशुद्धये
जा.द. ८ लक्षणश्चित्तधर्मः केशरूपत्वाद्वन्धो
पुरुपे हवा अयमादितो गर्भो भवति २ ऐन. ४।१ भवति, तनिरोधनं जीवन्मुक्तिः । मुक्तिको १ पुरुपोत्तमात्सकलानि तीर्थानि जायन्ते सि. वि. ३ पुरुषस्य वापस:
छांदो. १११।२ पुरुषो नारायणो भूतं भव्यं भविष्यपुरुषस्य रेतः (रसः)
बृह. ६।४१ शासीत्
मुद्रलो. २।३ पुरुषस्य विपश्चितः
भ.गी.२।६० पुरुषो निधनम्
छांदो.२।१८।१ पुरुष जातमप्रतः [ चित्त्य.१२॥३+ ।
पुरुषो वा अक्षितिः सहीदमनं धिया [ .अ.८।४।१८-मं.१०१९०६ वा. सं.३११९
धिया जनयते
बृ.उ. १२५ार पुरुर्ष कृष्णपिङ्गलमूर्ध्वरेतसं विश्ररूपं
पुरुषो वा अक्षितिः स हीदमन्नं पुनः पुरुष कृष्णं कृष्णदन्तं पश्यति
पुनर्जनयते
घृह. १।५।२ (स्वप्ने) स एनं हन्ति
ऐत.२।४७
पुरुषो वाऽग्निगौतम तस्य व्यात्तमेव पुरुषं निर्गुणं सायमथर्वशिरसो विदुः मंत्रिको. १४ समित्प्राणो धूमो वागर्षिश्चक्षुरणाराः वृह. ६।२।१२ पुरुषं पुरुषर्षभ
भ.गी.२।१५
पुरुषो वाव गौतमाग्निस्तस्य वागेव पुरुषं शाश्वतं दिव्यं
भ.गी.१०।१२
समिधुपमन्त्रयते स धूमो योनिपुरुषर सोम्योत हस्तगृहीतमानय
गचिर्यदन्तः करोति तेभारा न्यपहार्षीत्
छांदो.६।१६१
____ अभिनन्दा विस्फुलिङ्गाः छांदो. ५/७१ पुरुषं सोग्योतोपतापिनं ज्ञातयः
पुरुषो वाव यज्ञस्तस्य यानि चतु: पर्युपासते
छोदा.६।१५।४ ! विशतानि वर्षाणि तत्प्रातःसवनम् छांदो.३।१६।१ पुरुषः परमात्माऽहं पुराणः परमोऽस्म्यहं त्र.वि. ९९ परुषो वाव सुकृतम्
२ऐत. २।३ पुरुषः प्रकृतिस्थोहि भुङ्क्ते प्रकृति
पषो रुस्तन्महो नमोनमः महाना.१०, __ जान्गुणान भ.गी.१३।२२+ भवसं. २।९ पुरुषो ह वा अयं सर्व मां दद्वे विदले ३ऐत.११२ पुरुषः स परः पार्थ
भ.गी.८।२२ ( अथ ) पुरुषो ह वै नारायणो. पुरुषः सायदृष्टीनामीश्वगे योग
ऽकामयत प्रजाः सृजेयेति नारा.१ वादिनाम् अ.प.३१२० पुरुहूतमृग्मिणं विश्ववेदसम्
आ.१०२ पुरुषः सुखदुःखानां
भ.गी.१३१२१ परुच्येपा विश्वमातादिविद्या त्रिपुरो. ८ पुरुषः स्थापका ज्ञेयः सत्यं सम्मानं
पुरो देवाः प्रपद्यन्ते पश्चाहेवं विसर्जयेत् इतिहा. ६२ स्मृतम् । अहिंसा गोमयं प्रोक्तं
पुरोधसां च मुख्यं मां
भ.गी.१०।२४ शान्तिश्च सलिलं परम् शिवो- ११२५ पुरोनुवाक्या च याज्या च शस्यैव पुरुषात्केशलोमानि जायन्ते च
तृतीया
बृह.३।१।१० क्षरन्त्यपि गुह्यका. २७ पुरोवाच प्रजापतिः
भ.गी.३।१० पुरुषात्तु परा देवी सा काष्ठा सा परागतिः गुह्यका. ४२ रो वातो हिकागे मेघो जायते छांदो.२।३११
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७४
पुलिज
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
पूर्णान
समभूत
पुल्लिङ्गं सर्वमीशानं स्त्रीलिङ्गं भगवत्युमा रुद्रह. ९ । पूते वामहस्ते वामदेवायेति निधाय... पुष्करमहं पवित्रमहमुग्रं च मध्यं च
तेनैवापादशीर्षमुद्धलनमाचरेत् भस्मजा. ११४ बहिश्च पुरस्ताज्योतिरित्यहमेव म.शिरः. १ प्रतो देवलोकान् समभुते
सहवे. ११ पुष्णामि चोषधीः सर्वाः भ.गी.१५।१३ पूरककुम्भकरेचकैः षोडशचतुःषष्टिपुष्पमध्ये यथा गन्धः पयोमध्ये
द्वात्रिंशत्संख्यया यथाक्रम (ऽस्ति सर्पिवत्) यथा घृतम् ।
प्राणायामः
मंबा.११३ तिलमध्ये यथा तैलं पाषाणेष्विव
पूरकं द्वादशं कुर्यात् कुम्भकं षोडशं काञ्चनम् [ध्या.बि.५+१यो.त.१३६+ २यो.त.८ भवेत् । रेचकं दश चोङ्कार पुष्पवत्सकलं विद्याद्गन्धस्तस्य तु
प्राणायामः स उच्यते
यो.च्. १०८ निष्कलः
ब्र. वि. ३७ पूरक शास्त्रविज्ञानं कुम्भकं स्मातं स्मृतम् गहा. ५५ पुष्पाणां फलानि ( रसः)
बृह. ६।४।१ परकः कुंभकस्तदद्रेचकरकः पुनः वगहो. ६११८ पुष्पाण्यादायावयतो वै च जगान्य.
पूरकाद्यनिलायामाहढाभ्यासादखदम्बाश्चाम्बावयवाश्चाप्सरसः को. त. ११३ जात् । एकान्तध्यानयोगाच्च मन:पुष्पात्प्रकाशते यद्वत्फलं पुष्पविनाशकं अमन. २११७ स्पंदो निरुद्धथतं
शांडिःशज२७ पष्पितवचनेन मोहितास्ते भवन्ति स्वसंवे. ३ परकान्ते तुकतेव्यो बन्धो जालपंस: प्रव्रजन प्रोक्तं नेतराय कदाचन पैङ्गलो. ४५ धगभिधः [शाण्डि.११७११+ पुंसा की मातरि मासिषिक्तः कौ. स. १२ [यो. शि. १११०९+
यो. कुं. ११५१ पुंसांदुर्वासनारज्जुर्नारीबडिशपिण्डिका
परयेत्सर्वमात्मानं सर्वद्वारं निरुध्य च... क्षुरिको.४ [महो. ३१४६+
याज्ञव. १५ पूरितं कुम्भयेत्पश्चाच्चतुःषष्टया तु मात्रया त्रि.बा.२।९७ पुंसो वत्सो रुद्रो देवता
२ प्रणवो.१४ पूरितं धारयेत्पश्चाच्चतुष्पष्टया तु पूजनाहौर्भाग्यनाशो भवेत् । कामराज.१ ।
मात्रया । कारमूर्तिमत्रापि पूजयित्वा विवस्वन्तमर्घ्यदानं
संस्मरन्प्रणवं जपेत्
जा.द. ६.४ समाचरत्
सूर्यता. २।५ पूरितं पिङ्गलया द्वात्रिंशन्मात्रया पूजयेच शिवज्ञानं वाचयीत च पर्वसु शिवो. ७७८ मकारमूर्तिध्यानेन..
शांडि.११६२ पजयेद्धघानयोगेन सन्तोषः
परितं रेचयेत्पश्चान्मकारेणानिलं बुधः जा.द.६५ __ कुसुमैः सितैः
शिवो. श२६ पूर्णत्वमस्ति चेत्किञ्चिदपूर्णत्वं पूजाविरिसूदन
भ.गी. २।४
प्रसज्यते । तस्मादेतत्कचिन्नास्ति.. ते.बि.५।२९ जितो वन्दितश्चैव सुप्रसन्नो यथा
पूर्णबोधकर स्वयम्
पं. ब्र. ८ भवेत् । तथा चेत्ताड्यमानस्तु
पूर्णमदः पूर्णमिदंपूर्णात्पूर्णमुदच्यते शान्तिपाठः तदा भवति भैक्षभुक् ना.प. ३।१९ पूर्णमद्वयमखण्डचेतनं
वराहो.३८ पर्णमद्वयमखण्डचेतनं विश्वभेदकलना
, पूर्णरूपो महानात्मा प्रीतात्मा... ते.बि.४।६३ दिवर्जितम्। ...तत्सदाऽहमिति
पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते शांतिपाठः मौनमाश्रय
म. वा. र. ५ पूर्णानन्दकविज्ञानं
रामो.४१ पूतं पावनं नमामि सद्यः समस्ताघ
पूर्णानन्दो हरियारहितः पुरुषोत्तम: सि. वि. १ भरमजा. १२४ पूर्णापर्णमसद्विद्धि
ते.बि.३१५६ पूतं प्रातरुदयागोमयं ब्रह्मपणे निधाय
पूर्णोऽहं शिवोऽहमद्वैतरूपोऽहम् कामराज.२ व्यम्बकमिति मन्त्रेण शोषयेत् भस्मजा. २२ पूर्णानन्दैकबोधस्तद्ब्रह्माहमस्मि ना. प. ३३८५ पूता मनावमागताः
भ.गी. ४१० पूर्णानन्दैकबोधोऽई प्रत्यगेकरसो. पति पर्युषितं च यत् भ.गी.१७।१०। ऽस्म्य हम्
ब्र.वि.१००
शासकं
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
पूर्णात्पूर्ण
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः पूर्ण दृधिपूर्णात्पूर्ण सुखात्मकम् महो. ५/४६ । पूर्वस्मिन्विशीला, माग्नेय्यां श्रद्धा पूर्यते प्रजया पशुभिर्मास्यास्माल्लोका
(तत्र) पूर्वस्यां दिशि ब्रह्मा प्रजोद्वर्तते
बृ. उ. २०१५ कृता जलिरहनिशं मामुपास्ते ___ भस्मजा.२०१३ पूर्वजन्मकृताभ्यासात्सत्वरं फल
पूर्व तु तारकं विद्यादमनस्कं तदुत्तरम् मझते । एतदेव.हि विज्ञेयं तत्काक
[ मं. वा. १२४+
अद्वयता. ५ मतमुच्यते
यो.शि.१११४३ पर देवेभ्योऽमृतस्य ना३भाई (मा.पा.) तैत्ति.३।१०।६ पूर्वजातीः स्मरति (गर्भस्थो जीवः) गर्भो. ३ पूर्व देवेभ्यो अमृतस्य नामिः नृ.पू.२।१४ (ॐ) पूर्वदले श्वेतवर्णे यदा
पूर्व देवेभ्योऽमृतस्य ना ३ भाषि
तैत्ति.३।१०।६ विश्राम्यते मनः । तदा धैर्यमुदारं
पूर्व बीजयुता विद्या ह्याख्याता व धर्मकीर्तिमतिर्भवेत्
विश्रामो. १ पूर्वदृष्टमदृष्टं वा यदस्याः प्रतिभासते ।
___ याऽतिदुर्लभा
योगकुं. २।३७ संविदस्तत्प्रयत्नेन मार्जनीयं
पूर्व मनः समुदितं परमात्मतत्त्वात्। महो. ५।५२ विजानता
म. पू. ४।५५ पूर्व यथोदिता या वाग्विलोमेनास्तगा पूर्वपत्रे सूर्यायाग्नेयपत्रे रवये दक्षिणे
भवेत्
योगकुं. ३।१० विवस्वते नैर्ऋतो खगाय पश्चिमे ।
'पूर्व यः कथितोऽभ्यासश्चतुर्थोशं परि. वरुणाय वायव्ये मित्राय सौम्ये
प्रहेन् । दिवा वा यदि वा सायं मादित्याय ईशान्ये नमो महसे सूर्यता. ४१ याममात्रं समभ्यसेत्
१यो.त. ६७ पूर्वपूर्व प्रकुर्वीत यावदुत्थानसम्भवः ।
पूर्वाभ्यासेन तेनैव
भ.गी.६४४ सम्भवत्युत्तमे प्राज्ञ: प्राणायामे
पूर्वा सन्ध्या हंसवाहिनी प्रामी मध्यमा सुखी मवेतू
जा.द.६।१५ वृषभवाहिनी माहेश्वरी । पश्चिमा पूर्वप्राणः प्रभुविमतर हिरण्यम् छांदो. ८।५।३ गरुडवाहिनी वैष्णवी । गायत्रीर. ५ पूर्वमागे सुषुम्नाया राकाया संस्थिता कुहूः जा.८.४।१८ पूर्वादिदिशि गणेशबटुकक्षेत्रपालपूर्वभागे पधोलिकं शिखिन्यां चैव
योगिन्य: .
तारोप. ११ पश्चिमम् । ज्योतिर्लिङ्ग भ्रुवोर्मध्ये
पूर्वा दिक्प्रथमा कुक्षिर्भवति गायत्रीर.३ नित्यं ध्यायेत्सदा यतिः अ. वि. ८० पर्वापरापरिज्ञानमजातेः परिदीपकं । अ. शां. २१ पूर्वमक्षरं पूर्वरूपं, उत्तरमुत्तररूपं,
पूर्वाभिमुखो भूत्वा भूरिति व्याहृतियोऽवकाश: पूर्वरूपोत्सररूपे,
गायत्रं छंद ऋग्वेदोऽग्निदेवता महो.२४ मन्तरेण सा संहितेति ३ऐत. २५।१
पूर्वायां भवतु गायत्री पूर्वमेकमेवाद्वितीयं ब्रह्मासीत् गोपालो.२०१३
गायत्रीर.५
पूर्वावस्थात्रयं यत्र जाग्रदित्येव संस्थितं अ.पू. ५।८७ पूर्वमेवाक्षरं पूर्वरूपं, उत्तरमुत्तररूपं, योऽवकाश: पूर्वरूपोत्तररूपे
पूर्वाऽस्य मात्रा जागर्ति जागरितं मन्तरेण येन सन्धि विवर्तयति येन
___ द्वितीया स्वप्नं तृतीया सुषुप्तिश्चतुर्थी म.शिखो.३ स्वराः स्वरं विजानाति येन मात्रा
| पूर्वाऽस्य मात्रा पृथिव्यकारः स मात्रा विभजते सा संहिता ३ऐत. ११५।२
ऋग्भिग्वेदो ब्रह्मा वसवो गायत्री पूर्वयोनिसहस्राणि दृष्ट्वा चैव ततो
, गार्हपत्यः
म.शिखो. १ मया। माहारा विविधा भुक्ताः
पूर्वाह्ना कालिका सन्ध्या गायत्री कुमारी गायत्रीर. ६ पीता नानाविधाः स्तनाः गर्भो. ४ पूर्वा दृष्टिमवष्टभ्य ध्येयत्यागविलापूर्ववासनया युक्तः शरीरं
सिनीम् । जीवन्मुक्ततया स्वस्थो चान्यदाप्नुयात् यो.शि. ११४१ लोके विहर विश्वरः
महो. ६६६
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
पूर्व म
पूर्वे महाशाला महाश्रोत्रियाः, न नोऽद्य कश्चनाश्रुतममतमविज्ञातमुद्दाहरिष्यतीति ह्येभ्यो विदां चक्रुः पूर्वैरपि मुमुक्षुभि: पूर्वैः पूर्वतरं कृतम् पूर्वोक्तत्रिकोणस्थानादुपरि पृथिव्यादिपञ्चवर्णकं ध्येयम्
३७६
पूर्वोक्तेन क्रमेणैव सम्यगासनमास्थितः । चालनं तु सरस्वत्याः कृत्वा प्राणं निरोधयेत
पूर्वो नारायणः प्रोक्तोऽनादिसिद्धो मरत्नः सदाचार्यमूल
पूर्वो यो देवेभ्यो जातः पूर्वोतिकरणस्थितश्च । द्वितीयः
स्पष्टकरणस्थितश्च पूर्वोदि (ह) जात: स उ गर्भे अन्तः [ म. शी. २/६+ते. बा. १०/११३ [ वा.सं. ३२४ + सूर्यता. १ ३+ सूत्र पृथ्वी बहुला न उर्वी
हि भोक्ता भवति [ गोपालो. पूषणमियं वै पूषे यर ही सर्व पुष्यति यदिदं किञ्च मूषकर्षे सूर्य प्राजापत्य व्यूहरश्मीन्, समूह तेजो यत्ते रूपं कल्याणतमं तत्ते पश्यामि [ ईशा. १६+ पूपा चालम्बुसा चैव श्रोत्रद्वयसुपागते ( नाडयाँ )
पूषा यशस्विनी चैव पिङ्गला पृष्ठ पूर्वयोः
पूषाधिदेवता प्रोक्ता वरुणा वायुदेवता पूषा यशस्विनी नाड्यौ तस्मादेव
समुत्थिते
पायाश्व सरस्वत्या मध्ये प्रोक्ता यशस्विनी
पूषा वामाचिपर्यन्ता पिङ्गलायास्तु
पृष्ठतः
पुषा सरस्वतीमध्ये पयस्विनी भवति पा स्वर्गाकारण
पूष्णो हस्ताभ्यां प्रतिगृह्वामि
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
छांदो. ६.४/५ भ.गी. ४।१५ भ.गी. ४।१५
पृथक्त्वेन धनञ्जय
घ्या. वि. ९५ पृथगात्मानं प्रेरितारं च मत्वा
द्वयोप. १ चित्यु. १३/२
२प्रणवो. १६
जुष्टस्ततस्तेनामृतत्वमेति पृथग्भावेन तत्त्वानां
योगकुं. १२ (५३ पृथग्भूते षोडशकला :... पृथिव्यादिषु संस्थिताः
पृथां प्रस्खलन्तीं प्रमृज्यामजाङ्गीय ऊर्वोरुपादवात् तस्मै मुख्याय वरदाय पित्रे स्वाहा प्रणयोऽनुयन्ति
पृथिवी कलाsन्तरिक्षं कला यौः कला समुद्रः कलैष वै सोम्य चतुष्कलः पादो ब्रह्मणोऽनन्तवान्नाम पृथिवी गाईपत्योऽन्तरिक्षं दक्षिणामिचौराहवनीयः
श्वेता. २।१६
महाना. २११.
महाना. ६।१५ १।१।११
बृह. ५/१५/१
यो.शि. ५/२२
जा.द.४/१५ जा.द. ४/३६
त्रि.बा. २२७२
पृतनाजित५ सहमानमुग्रमग्नि
हुवेम परमात्सधस्थात् [ महाना६।१७+ वनदु. ११८ पृच्छामि त्वा धर्मसम्मूढचेताः भ.गी. २७ पृथक्के शिनिपूदन भ.गी. १८/१ पृथक्त्वेन तु यज्ज्ञानं
जा.द. ४।१६
पृथिवी
पृथिवीच पृथिवीमात्रा चापश्चोपमात्राच
बृह. १|४|१३ | पृथिवीचतुरस्रं च पीतवर्ण लवर्णकं पृथिवी ते पात्रं चौरपिधानं ब्राह्मणस्त्वा मुखे जुहोमि स्वाहा पृथिवीतो हीदं सर्वमुत्तिष्ठति यदिकिभ्व पृथिवी त्रिहोता पृथिवीत्वमथाच्युतः पृथिवी देवतामारः पृथिवीत्वा देवता रिष्यतीत्येनं ब्रूयात्
जा.द.४/२० शांडि. ११४१६ चित्र. दार चि. २०११
( तत्र ) पृथिवी धारणे आपः पिण्डीकरणे तेजः प्रकाशने वायुर्व्यूहने आकाशमवकाशप्रदाने
पृथिवी पाद उच्यते पृथिवी पुच्छं प्रतिष्ठा
पृथिवी पूता पुनातु माम्
पृथिवी पूर्वरूपम्
पृथिवी पूर्वरूपम्, द्यौस्तररूपं, वायुः संहितेति माण्डूकेयः
भ.गी. १८/२१
भ.गी. १८/२९
श्रताश्र. ११६
दुर्वासो. २ १७
त्रि.प्रा. २।१२
पारमा.६१६ छात्रो. ५/१४/१
छांदो. ४१६१२
मैत्रा. ६।२४ प्रभो ४/८
१यो.. ८५
राघोप. ४/२
१ऐत. १/२/७
चिरयु. ७/१ मैत्रा १/२
३ऐस. ११३१३
गर्भो. १
गुह्यका. १८ तैत्ति. २२
महाना. ११.२ तै. उ. १।३।१
३ऐव. १|१|१
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृथिवी
पृथिवी पूर्वरूपं, द्यौरुत्तररूपं, वृष्टिः सन्धिः, पर्जन्यः सन्धाता पृथिवीमय आपोमय: ( आत्मा ) पथिवी मरो या व्यवस्तत्ता मापः पृथिवीमवाप्येति यः पृथिवीमवास्तमिति पृथिवीमेव भगवो राजन्निति होवाच पृथिवीयोगतो मृत्युर्न भवेदस्य योगिनः पृथिवीलोकमेव पुरोनुवाक्यया जयत्यन्तरिक्षलोकंयाज्ययालोक शस्यया वृद्द. ३१/१०
तैत्ति ३९ त्रि.मा. ११३
पृथिवी वा अन्नम्
पृथिवी वाक्पाणिपादपायूपस्थाः पृथिवी वात्र गौतमा मिस्तस्याः संवत्सर एवं समिदाकाशो धूमी रात्रिरचिर्विशोऽङ्गारा अत्रान्तर दिशो विस्फुलिङ्गाः ( ) पृथिवी वाऽश्रमापोऽभाङ्गाः पृथिवी वायुराकाशमापो ज्योतिषीस्येतानीमानि च क्षुद्रमित्राणीव 'पृथिवी वायुराकाश आपो ज्योतींषीति पृथिवी विश्वस्य धारिणी [गुण्ड. २||३ पृथिवी श्रोणी ( गायन्याः ) पृथिवी सुवर्चा युवतिः सजोषाः पृथिवी हिकारोऽग्निः प्रस्तावो अंतरिक्षमुद्रीय मादित्यः प्रतिहारो यौनिधनमित्यूर्ध्व
+
पृथिवी हिङ्कारोऽन्तरिक्षं प्रस्तावो
रुद्रथो दिशः प्रतिहार: समुद्रो निधनमेताः शकय लोकेषु प्रोताः पृथिवी होता
पृथिवीं प्रपद्येऽन्तरिक्षं प्रपद्ये दिवं प्रपद्ये इत्येव तदवोचम् पृथिवीं मिवाऽऽपो भिनत्ति पृथिवी शरीरं ( अप्येति ) पृथिवों शरीरे:
पृथिव्यभिरन्नमादित्यः पृथिव्यन्तरिक्षं द्यौर्दिशोऽत्रान्तरदिशा मर्वायुरादित्यश्चन्द्रमानक्षत्राणि ।
आप ओषधयो वनस्पतय आकाश मात्मा । इत्यधिभूतम्
४८
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
३ऐत. ११२११
बृह - ४/४/५ रऐत. ११२ सुबालो. ९१३ छांदो. ५६१७११ १यो.त. ८७
छ. ७.५/६/१ सुबालो. १४/१
२ ऐव. ५/३ १ ऐत. ३ | १|१
ग.पू. ता. ११४ सन्ध्यो. २३. ग. शो. ३१२
छांदो. २२/१
छांदो. २/१७/१ चिन्यु. २1१
छांदो. ३१५/५ सुबालो. ११/२
बृह. ३/२/१३ चित्यु. ४।१ छांदो. ४।११।१
तैत्ति. १७११
पृथिव्या
पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशश्रोत्रत्वक्चक्षुर्जिह्वाप्राणवाक्पाणिपादपायूपस्थमनोविकाराः षोडश शक्तयः पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशगन्धरसरूपस्पर्शशब्दवाक्यानि पादपायूपस्थत्वक्चक्षुः श्रोत्रजिह्वाघ्राणमनोबुद्धपहङ्कार चित्तज्ञानानि पृथिव्यप्सु प्रलीयते
पृथिव्यंशे तु देहस्य चतुर्बाहुं किरीटिनं पृथिव्या आप: ( रसः )
अन्नाद्रेतः । ततः पुरुषः
( अथातः ) पृथिव्यादिमहाभूतानां समवायं शरीरम्
३७७
पृथिव्या आपो रसः
सम्पद्यते
पृथिव्याइत्येषां भूतानां पृथिव्या ओषधयः, मोषधीभ्योऽमम् ।
croreपुरुषः [ना. उ. ता. ११५+ तै. उ. २/१/१
पृवित्र्या ओषधयः । मोषधीभ्योऽनम्,
पश्चमः
पृथिव्यापस्तथा तेजो वायुराकाशमेव च [ वराहो. १14 + पृथिव्यापस्तेजो वायुराकाश मित्यस्मिन्पश्वात्मके शरीरें.. पृथिव्यापस्तेजोवायुराकाश इति स्वरूपं लिङ्गम् पृथिव्यापस्तेजो वाय्वाकाशं दहति पृथिव्यापस्तेजोवायुराकाशा मे शुद्धयंत्रां
पृथिव्यामाकाश एकादशैकादश पृथिव्यामाकाशः प्रतिष्ठितः । आकाशे पृथिवी प्रतिष्ठिता
पृथिव्यायतनं निर्भुजं दिव्यायतनं
प्रतृणं,... पृथिव्या रूपं स्पर्शाः, अन्तरिक्षस्योमाण, दिवः स्वराः
भावनो. ३
गायत्रीर. ९
सुबालो. २२
त्रि.बा. २ । १४२
वृह. ६०४११
छांटो १११/२ २खन्यासो. १६
पृथिव्यादि- शिवान्तं तु यकाराद्याश्र
वर्णकाः । कूटान्ता हंस एव स्यात्... त्रि. ६२
पृथिव्यापश्च तेजश्च वायुराकाश
दुर्बासो. २/१४
भवसं. २।१५
गर्भो. १
लिङ्गोप. १
सुबालो. १५/२
ग. शो. २१५
शारीरको १
महाना. १४/१२ तैत्ति. ३।११।१
तैत्ति. ३/९
३ ऐल. २१३|१
३ ऐल. २/५/१
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाश
। हत्यान्द्रमा
पृथिव्या
उपनिषवाक्यमहाकोशः पृथिव्याश्च वैभवाणवमेदा पीतवर्णा
। पैप्पलादं महाशाखं न देयं यस्य __ मृदो आयन्ते
गोपीचं. ८ कस्यचित् । नास्तिकाय कृतघ्नाय पृथिव्यां तृप्यन्त्यां यत्किञ्च पृथिवी
दुर्वृत्ताय दुरात्मने
शरभो. ३३ चाग्निश्चाधितिष्ठतस्तत्तप्यति... छांदो.५।२।२ पोप्लयन्त्यद्भिरभिषीवयन्ति (यदिदं) आर्षे. १२२ पृथिव्यां धारयेश्चित्तं पातालगमनं भवेत् यो.शि.५।४९ पोषणादि शरीरस्य समानः कुरुते सदा त्रि.बा.२६८६ पृथिव्यां नाश्रु पातयेत्
कुंडिको.४ पौण्ड्रकालिकनागाभ्यां चामराभ्यां पृथिव्यां यत्किञ्चिद्वस्तुमात्रं तस्यात्रि
सुवीजितम् ।...' विष्णुवाह नमदैविक रूपं तत्रैवास्ति सामर. १० ।
स्तुभ्यं क्षेमं कुरु सदा मम' एवं पृथिव्यां या देवता सैषा पुरुषस्या
ध्यायेत्रिसन्ध्यासु गरुडंनागभूषणम् गारुडो. ४ पौण्ड्रं दध्मौ महाशङ्ख
भ.गी. २१५ पानमवष्टभ्यान्तरा यदाकाशः स समानो वायुानः
प्रभो. ३२८
पौरुषेण प्रयत्लेन यस्मिन्नेव पदे मनः! (तस्य) पृथिव्येव समिदग्निधूमो ।
योज्यते तत्पदं प्राप्य निर्विकल्पो भवानघ
महो.४।१०३ रात्रिरर्चिश्चन्द्रमा मडारा
पौरुषेण प्रयत्नेन लालयेश्चित्तबालकम् मुक्तिको. २७ नक्षत्राणि विस्फुलिङ्गाः
बृह. ६।२।११
११ पौर्णमासी चामावास्या च स्तनो सन्ध्यो . २३ पृथिव्येव यस्यायतनमग्निर्लोको
(प्रथ) पौर्णमास्यां पुरस्ताचंद्रमसं मनो ज्योतिः बृह. १९:१० दृश्यमानमुपतिष्ठेत
को. त. २९ प्रथिव्यै चैनमग्नेश्च देवी वागाविशति बृह. १२५।१८ पौर्णमास्यां वाऽमावास्यायां वा शुद्ध. पृथुः समस्तान्प्रचचार लोका
: पक्षे वा पुण्ये नक्षत्रेऽग्निमुपसमानव्याहतो वैरिविदारिचक्रः । स
धाय...आज्याहतीहोति को. त.॥३ कालवातामिहतो विनष्टः क्षिप्त
पौल्कसोऽपोल्कसः (भवति) बृह. ४।३२२२ यथा शाल्मलितूलमनो भवसं.२२४ । पोल्कसो न पोल्कसो विप्रा न विप्राः त्रि.ता.५।१ पृथ्वी देवी महीत्यनेन व्याचक्षते त्रि. ता.१२८ पौष्करेऽथ पलाशे वा पात्रे गोशङ्ग पृथ्वी विश्वस्य धारिणी [कैव.१५+ नारा. १
एव वा । मादधीत हि गोमूत्रं पृथ्व्यतेजोनिलखानि चिन्त्यं श्वेता. ६२
गन्धद्वारेति गोमयम्
बृ.मा.३७ पृथ्व्यप्तेजोऽनिलखे समुत्यिते
प्रकाश उपजायते
भ.गी.१४।११ पश्चात्मके योगगुणे प्रवृत्ते ।
प्रकाश एव सततं तस्मादद्वैत एव हि।
अद्वैतमिति चोक्तिश्च प्रकाशाव्यन तस्य रोगो न जरा न मृत्युः
भिचारतः
पा. ७.२५ प्राप्तस्य योगाग्निमयं शरीरम् श्वेताश्व.२०१२
। प्रकाश एव सतत तस्मान्मौनं हि युज्यते पा. न. २६ पृषदाज्यर सन्नीय पृषदाज्यस्यो
प्रकाशकमनामयम्
भ.गी, १४६ पघातं जुहोति
वृ.उ.६।४।२४
प्रकाशते स्वयं भेदः कल्पितो पृष्ठभागेऽमृतं न्यस्तं देवह्यादिभिः पुरा बिल्बो. १४
मायया तयोः
अ. पू. ४३३३ पृष्ठभागेऽमृतं यस्मादर्चयेन्मम तुष्टये बिल्वो. १० प्रकाशता तस्करा अस्वग्र्याः मैत्रा. ७८ पृष्ठभागे संयमादमणलोकज्ञानम् शांडि.११७५२ प्रकाशमध्ये माया करोति अद्वैतो. ४ पृष्ठमध्यस्थितेनास्था...सुषुम्ना
प्रकाशयति तत्परम्
भ.गी. ५.१६ सुप्रतिष्ठिता मा.द. ४१० : प्रकाशयति भारत
भ.गी.१३१३४ पेडरिन्द्राय पिन्वते
चित्त्यु. १२१५ प्रकाशयन्तमन्तस्थं यायेत्कुट ४. पेलवोनियताकारो गन्धोनाहमचेतनः सं.सो.२।१९। मव्ययम्
पैङ्गलो. ३१६
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकाश
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
प्रजया
.
..
प्रकाशवानस्मिल्लोके भवति प्रकाशवतो
प्रकृत्या नियताः स्वया
भ.गी. ७२० ह लोकाञ्जयति
छांदो.४।५।३ प्रकृत्या सहितः श्यामः पीतवासा प्रकाशः परमेश्वरः ब्र.वि. १०१ : जटाधरः
रा.पू.ता.४७ प्रकाशं च प्रवृत्ति च भ.गी.१४॥२२ प्रकृत्यैव च कर्माणि
भ.गी.१२३० प्रकाशात्मकं लिङ्गं विद्यालिङ्गम लिङ्गोप. २ प्रक्षत्रमत्रमानोति क्षत्रस्य सायुज्य५ प्रकाशेभ्यः सदोमित्यन्तश्शरीरे
सलोकतां जयति
बृह. ५।१३ विशुद्दयोतयति मुहुर्मुरिति
प्रक्षाल्य पाणी उदपात्रं पूरयित्वा विगुत्प्रतीयात्
अ.शिखो. २ तेनैनां त्रिरभ्युक्षति ' उत्तिष्ठातो प्रकृतित्वंततःसृष्टं तत्वादिगुणसाम्यतः सरस्व. ३६ विश्वावसोऽन्यामिच्छ ' इति ।
बृह. ६४।१९ प्रकृतिभिरभिपरीत्य तेजसं शरीरं
प्रक्षिप्तं लवण तोये माद्यद्वद्विलीयते । कृत्वा... पुनरिमं लोकं प्रतिपद्यते निरुक्तो. २।२ मनोऽप्यभ्यासयोगेन तद्रह्मणि प्रकृतिमहदहमाद्या महामाया: गोपीचं. ७ लीयते
ममन. १०२८ प्रकृतिर्माया पुरुषः शिवः
ग. पू. २८ प्रक्षीणचित्तदर्पस्य निगृहीतेन्द्रियद्विषः। प्रकृतिस्त्वां नियोक्ष्यति
भ.गी.१८/५९
पअिन्य इव हेमन्ते क्षीयन्ते भोगप्रकृतिस्थानि कर्षति
भ.गी. १५७
वासनाः[महो.५/७७+ मुक्तिको.२।४१ प्रकृतिं च गुणैः सह
भ.गी.१३१३४
प्रक्ष्यन्ति मामिमे महाशाला प्रकृति पुरुषं चैव [ भ.गी.१३२ +१३२२० . महाश्रोत्रिया:
छांदो.५।११।३ प्रकृति मोहिनी श्रिताः
भ.गी. ९।१२ प्रगलितनिजमायोऽहं निस्तुलप्रकृति यान्ति भूतानि भ.गी.१३।३४ - शिस्वरूपमात्रोऽहम्
मा.प्र. २ प्रकृति यान्ति मामिकाम्
भ. गी. ९७
९।७ प्र च जुह्वत्यथो माहुर्दर्शपूर्णमासाविति बृह.११५२ प्रकृति विद्धि मे पराम्
भ. गी. ७५
प्रचारण-विलेखन-स्थूलााम्मेषप्रकृति स्वामनिष्ठाय
भ. गी. ४६ . निमेषादि वायोः
शारीरको. ३ प्रकृति स्वामवष्टभ्य
भ. गी. ९८
प्रचारणोत्तारणश्वासादिका वाय्वंशाः पैङ्गलोर प्रकृतिः पुरुषश्चोभौ समाया
प्रचारो वायुलक्षणम्
वराहो. ५।२ द्रह्मणः स्मृतो
रामर. ५९
प्रचोदयादिति प्रचोदितकाम इमार प्रकृतिः स्वेति विज्ञेचा, स्वभाव न
लोकान् प्रत्याश्रयते
गायत्रीर. २ जहाति या
अ. शां. ९ प्रकृतेरन्यथाभावी न कथञ्चिद्भविष्यति
प्रचोदयिता चैषोऽस्य
मैत्रा.२।४,५,९ अ. शां. २९+ अद्वैत. २१ प्रचोदयिताऽस्य को भगवन्नेतदस्माकं प्रकृतेर्गुणसम्मूढाः भ.गी. ३२२९ ब्रहीति सान्होवाच
मैत्रा. २।३ प्रकृतेर्ज्ञानवानपि
भ.गी. ३६३३ । प्रजन इति भूयांसस्तस्मायिष्ठाः प्रकृतेस्तु जगत्सर्व विकारं प्रोन्यते
प्रजायन्ते
महाना.१६३१२ बुधैः । तस्मादेतद्विकारोऽपि सर्व
प्रजनश्च स्वाध्यायप्रवचने च
तैत्ति .१४९।१ तु त्रिगुणात्मकम् भवसं. ४६ प्रजनश्चास्मि कन्दर्पः
भ.गी.१०।२८ प्रकृते: क्रियमाणानि भ.गी. ३२७ प्रजहाति यदा कामान्
भ.गी. २५५ प्रकृत्यष्टकरूपंचस्थानंगच्छति कुण्डली योगकुं. १७४. प्रजननं वै प्रतिष्ठा लोके वाधु... महाना.१७७ प्रकृत्याकाशवज्ञयाः सर्वे धर्मा
प्रजननर सन्धानम्
तैत्ति .१।३।३ अनादयः
अ. शां. ९१ । प्रजया पशुभिरन्नाद्येन तेजसा प्रकृत्या परमेश्वर्या जगद्योन्याङ्किताङ्कभृत् रा. पू. ४८ ब्रह्मवर्चसेति
छां.उ.५।२१२
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८०
प्रजाति
বানিঘাশীহা:
এখা
प्रजहाति यदा कामान्सश्चित्तगता
प्रजापतिस्तं यज्ञाय वसीयांसमात्मानं न्मुने । मयि सर्वात्मके तुष्टः स ।
मन्यमानो मनो यज्ञेनेजे
अव्यक्तो.५ जीवन्मुक्त उच्यते वराहो.४।२८ प्रजापनिस्त्वं प्रपितामहश्च
भ.गी.१२३९ प्रजाकामो वै प्रजापतिः स तपोऽतप्यत प्रो. श४ प्रजापतिर शरणं प्रपन्नोऽभूवं, सत्वा... छांदो.२।२२।४ प्रजाकामो ह वै प्रजापतिः (मा.पा.) प्रो. १।४ प्रजापति यो भुवनस्य गोपाः महाना.१३।९ प्रजा च स्वाध्यायप्रवचने च तैत्ति.१।९।१ प्रजापतिः कथं विमा: प्रजाः सृजेय. प्रजातिश्च स्वाध्यायप्रवचने च तैत्ति. १९४१ मिति चिन्तयन् ..
अव्यक्तो. ७ प्रजानां रेतो हृदयम् १ऐत. २३३१ प्रजापतिः प्रजा अमृजत
ग. पू. १३ प्रजापतये पुरुष
चित्त्यु.१०२ प्रजापतिः प्रजायते, तम्मानारायणः प्रजापतये स्वाहेत्यनौ हुन्वा मन्थे
प्रजायने
ना.प.ता. '५।३ __ स्रवमयनयति
बृह.६।३।३ प्रजापतिः प्रजायते ह प्रजया पशुभिः बृह.६।१६ प्रजापतिमेवाप्येति या प्रमापति
प्रजापतिः प्रजया संविदान: ____ मेवास्तमेति
सुबालो. ९९ [न. पू. २१६+ चित्त्यु. ११,१२,१३ प्रजापतिरमृतमानन्न इत्युपस्थे तेत्ति.३।१०।३ प्रजापतिः प्रमाः ममा व्यसंमत... ३पेत. २।६।१ प्रजापतिरुद्गीथेन
चित्यु.८।२ प्रजापतिः प्रथमाना ऋतम्यात्मनाप्रजापतिर्जायते पुरुषोत्तमात् सि. वि.२ मानमभिसम्बभूव
महाना.२७ प्रजापतिदेश होता
प्रजापतिः प्रथमजा ऋतस्य | अस्माभिप्रजापतिर्देवान् ( असृजत्) बृह.५।५।१ दत्तं जरसः परस्तादच्छिन्नं प्रजापतिर्मनवे मनुः प्रजाभ्यः छांदो.८।१५।१ तंतुमनुसञ्चरेम [अथर्व.१२।१।६१ सहवै. ९ प्रजापतिर्लोकानभ्यतपत् छां.२।२३।२ +४।१७१ प्रजापते न वदेतान्यन्यो विश्वा (अथ )प्रजापतिर्लोकान्सिसृक्षमाण
जातानि परिता बभूव[पारमा.६८+ म.ना.१३।१६ स्तस्या एव विद्याया यानि त्रिंश
[ऋ.म.१०॥ २१११०+वा.सं.१०।२०+ २३६५ दक्षराणि तेभ्यस्त्री५ लोकान्... अव्यक्तो.६ प्रजापतेरनुमतिः
चित्युः ९।२ प्रजापतिर्वा एषोऽप्रेऽतिष्ठत्स नारमतैकः मैत्रा. २।६ प्रजापतेः सभां वेश्म प्रपद्य यशोऽ प्रजापतिविराट् चैव पुरुषः सलिल
भवामि
छांदो.८१४१ मेव च । स्तूयते.. विभु.. अनिल प्रजा प्रतिष्ठा तन्तूनामिष्टापूतः परायणम् इतिहा. ६ प्रजापतिई कर्माणि ससृजे । तानि
प्रजायते इ प्रजया पशुभिः, य एवं वेद बृह.६।१।६ सृष्टान्य योन्येनास्पर्धन्त
यह. १५२१ प्रजा सन्धिः । प्रजननं सन्धानम् तै.उ. श६ प्रजापतिहि कारः प्राणः स्वरोऽन्नं
प्रजा ह तिस्रो अत्यायमीयुः १ऐत.१४१०२ या वाग्विराद्
छांदो.४१३२ प्रजा पगन्धनानि अस्माकं ददातु चित्त्यु.१२।१० प्रजापतिलोकेषु गार्गीति
बृह.३।६।१ प्रजा मा मे रीरिष मायुरुग्र नृचक्षसं प्रजापतिश्चरति गमें अंतः
वा.सं.३१११९ वा...[महाना.१३।१३+ चित्त्यु.१५।१ [ महाना. २१+
चित्त्यु.१३११ प्रज्वलदहिगं हविर्यथा न यजमानप्रजापतिश्चरसि गमें त्वमेव प्रतिजायसे प्रश्रो.२७ मासादयति
भस्मजा.२१७ प्रजापतिश्छन्दमयो विगर्भ:
एका . उ.९
प्रज्ञप्तेः सनिमित्तत्त्रमिष्यते युक्तिदर्शनात् अ.शां. २५ (सत्यं) प्रजापतिस्तपस्तत्वाऽनुव्याहर
प्रज्ञः सनिमित्तत्वमन्यथाद्वयनाशत: अ.शां.२४ भूर्भुवस्वरित्येषा हाथ प्रजापतेः
प्रज्ञया चक्षुः समारुह्य चक्षुषा सर्वाणि स्थविष्टा तनूर्वा लोकवतीति मैत्रा.६६ रूपाण्याप्नोति
को.त.३६
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रक्षया
उपनिषवाक्यमहाकोशः
प्रणव
३८१
को.त. ३६
प्रज्ञया जिह्वां समारुह्य जिह्वया सर्वा
प्रज्ञानमेव तद्ब्रह्म सत्यप्रज्ञानलक्षणम् । नन्नरसानाप्नोति
को. त. ३६ ' एवंब्रह्मपरिज्ञानादेव मयोऽमृतो भवेत् वराहो. २०१९ प्रज्ञया पादौ समारुह्य पादाभ्यां
प्रज्ञानं ते मयि जुहोम्यसौ स्वाहा कौ, त.२।४ सर्वा इत्या पाप्नोति
को.त. ३६ प्रज्ञानं ब्रह्मा २ऐत.५/३+शु.र.२११+ आ. प्र.१ प्रज्ञया प्राणं समारुह्य प्राणेन सर्वा
प्रज्ञानं ब्रह्म मय्यपि
शु. र. ३२ अन्धानाप्नोति
कौ. न. ३।६ प्रज्ञानं ब्रह्मेति वा अहं ब्रह्मास्मीति वा प्रज्ञया यो विजानाति (प्रत्यगात्मब्रह्म
भाष्यते
बढचो. ४ णो दं) स जीवन्मुक्त उच्यते म.वा.र. ८ प्रज्ञानादिमहावाक्यरहस्यादिकलेवरम् । प्रज्ञया वाचं समामा बाचा सर्वाणि
विकलेवरकैवल्यं त्रिपाद्राममहं भजे शुकर शीर्षक नामान्यानोति
त. श६ प्रज्ञा नाम देवतावरोधिनीसामेऽमुष्माप्रज्ञया शरीरं समानय शरीरेण सुख
दिदमवरुन्धां तस्यै स्वाहा को. द. २१३ दुःखे भानोति
१६ ; प्रक्षानेत्रो लोकः, प्रज्ञा प्रतिष्टा, प्रज्ञया श्रोत्रं समारुह्य श्रोत्रण सर्वान.
प्रज्ञानं ब्रह्म [२ऐव.५/३+ बा. प्र. १ शब्दानाप्नोति को.त. श६ प्रज्ञानेननमाप्नुयात्
ना.प. ९।१९ प्रज्ञया सत्यसङ्कल्पं ( मानोति) कौ.स. ३१२
प्रज्ञा प्रतिष्ठा तन्तूनामिष्टापूतः परायणम् इतिहा. ६ प्रज्ञया हस्तौ समारुह्य हस्ताभ्यां
प्रज्ञामयोदेवतामयोप्रह्ममयोऽमृतमयः _सर्वाणि कर्माण्यानोति
सम्भूय देवता अप्येति
१ऐत. २।४३ प्रज्ञया हि विपश्यति
प्रज्ञामात्रा न स्युन भूतमात्राः स्युः को. त. ३१८ प्रज्ञयैव धियं समारुह्य प्रज्ञयैव धियो
प्रज्ञामात्राः प्राणे अर्पिताः
को. त. ३९ विज्ञातव्यं कामानाप्नोति
को. त. ३२६ । प्रज्ञारूपा हि पश्यन्ती तुरीयस्य प्रज्ञयोपस्थं समारुह्योपस्थेनानन्द रति
परा मता
गान्धर्वो.१ प्रजातिमाप्नोति
को. त. ३१६ प्रज्ञावादांश्च भाषसे
भ.गी. २०११ प्रज्ञा च यस्मात्प्रसता पुराणी
प्रज्ञेत्येनदुपासीत
बृह. ४.१२ [शाण्डिल्यो. २।२।३+ श्वेताश्व.४।१८
प्रज्ञेनैषा विद्या जगत्सर्वमात्मा नृसिंहो.९।१ प्रज्ञा च सस्या: प्रसूता परा सा गुह्यका. ६१
। प्रवास्या एकमङ्गामुदूढम्
कौ.स. ३५१ प्रझातोऽहंप्रशान्तोऽहंप्रकाशःपरमेश्वरः ।
प्रणतः सर्वदा तिष्ठेतू सर्वजीवेषु भोगतः यो. चू. ७३ एकथा चिन्त्यमानोऽहंद्वैताद्वैतविलक्षणः प्र.वि. १०१
प्रणम्य शिरसा देवं
भ.गी.११११४ प्रज्ञानघन एवानन्दमयो हात्मा
प्रणय उपवीतम्
परब्र.६ ऽऽनन्दद्भुक चेतोमुखः प्राज्ञस्तृतीयः
प्रणव इत्येवं ह्याहोद्गीधः
मैत्रा.६४ पादः [ग. मो. ११३+५/६+ रामो. ता.२.: प्रणवत्वात्प्रकृतिरिति वदन्ति प्रधानधन एवायं नृसिंही. ८५. ब्रह्मवादिनः
सीतो. ५ गजानलमदश्यापकहामाह्मम
प्रणवप्रकृतिरूपत्वात् सा सीता अभावमव्यपदेयकास
प्रकृतिरुच्यते
सीतो. १ प्रत्ययसार प्रपञ्चोपशमं शान्तं
' प्रणवमेव परं ब्रह्मात्मप्रकाशं शून्य शिवमद्वैत चतुर्थ मन्यन्ते रामो. २४ जानन्तस्तत्रैव परिसमाप्तास्तस्माप्रज्ञानधनमानन्दं ब्रह्मास्मीति विभावयेत् अध्युप. ५१ देवानां व्रतमाचरन्नोवारे परे प्रज्ञानघनमानन्दं यः पश्यति स पश्यति जा.द.४।६० । ब्रह्मणि पर्यवसितो भवेत् नृसिंहो. ६३ 'प्रज्ञानमानन्दं ब्रह्म' इत्यादि
प्रणवरूपस्यास्य परमात्मनोऽङ्गानि वाक्यविचार: मठाम्ना. ४ जानीते
ग.शो. ५॥१
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८२ प्रणवस्य
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः प्रतिपदि. प्रणवस्य ध्वनिस्तद्वत्तदग्रं ब्रह्म चोच्यते यो. चू. ८० प्रणवेन शिखामुत्कृष्य यज्ञोपनीतं प्रणवस्वरूपं लिङ्गं ब्रह्मलिङ्गम् लिङ्गो. २ छित्त्वा...तत्त्वमस्यादिवाक्यार्थप्रणवहंसशिखोपवीतित्वमवलम्ब्य
स्वरूपानुसन्धानं कुर्वन्नुदीची मोक्षसाधनं कुर्यात्
परब्र. २२ दिशं गच्छेत् प्रणवहंसः परं ब्रह्म । न प्राणहंसः परब्र.२ . प्रणवेनाहरेद्विद्वान बृहतो वटकानथ । प्रणवहंसान्जानप्रकृतिं विना
अणोरणीयानिति हि मन्त्रेण च न मुक्तिः पा. ब्र. ४ विचक्षणः
वृ.जा. १२९ प्रणवहंसोनादत्रिवृत्सूत्रं स्वहदि
- प्रणवे नित्ययुक्तस्य न भयं विद्यते मागम. २५ चैतन्ये तिष्ठति त्रिविधं ब्रह्म परन. ७ प्रणवेनैव तस्मिन्नवस्थिताः
नृसिंहो. ६२ प्रणवं ब्रह्मविष्णुशिवात्मकं... सत्त्व.
प्रणवो जायते पुरुषोत्तमात्
सि. वि. २ रजस्तम स्वरूपं सत्यत्रेता
प्रणवो जीवः
परब. २ द्वापरानुगीतम्
राधो. २१२
प्रणवोद्गीथवपुषे महाश्वशिरसे नमः त्रि.म.ना.१० प्रणवं ब्रह्मसूत्रं ब्रह्मयज्ञमयम्
पा. ब्र.३
प्रणवो धनुः शरो ह्यात्मा ब्रह्म प्रणवं सावित्री यजुर्लक्ष्मी नृसिंह
तलक्ष्यमुच्यते [ मुं.उ. २।२।४+ ध्या.बि. १४ गायत्रीमित्यङ्गानि जानीयाद्यो
प्रणवों ब्रह्म निर्भयम्
भागम. २५ जानीते सोऽमृतत्वं च गच्छति नृ. पू. ४.१
प्रणवो हि प्रकाशते
यो.चू. ७८ प्रणवंहीश्वरं विद्यात्सर्वस्य हदि
प्रणवो ह्यपरं ब्रह्म प्रणवश्व परः स्मृतः भागम. २६ संस्थितम्
भागम.२८
प्रणश्यति चित्तं तथाऽऽश्रयेण सहवं मैत्रा. ६२७ प्रणवः सर्वभूतेषु
भ.गी. ७८ प्रणवाख्यं प्रणेतारं नामरूपं विगतनिद्रं
प्रणोदेवीसरस्वतीवाजेभिर्वाजिनीवती सरस्व. ६ विजरमविमृत्युं पुनः पञ्चधा ज्ञेयं
[ऋ. मं. ६०६१।४+
तै.सं.१।८।२२ निहितं गुहायाम्
मैत्रा. ६४ ।प्रतद्विष्णुस्तवते वीर्याय (वीर्येण) मृगो प्रणवात्प्रभवो ब्रह्मा प्रणवात्प्रभवो हरिः यो. चू. ७६ . न भीमः कुचरो गिरिष्ठाः नि.पू.२।९+ना.पू.ता.४७ प्रणवात्प्रभवो रुद्रः प्रणवो हि
[ऋ. म. २१५४२+
वा.सं. ५।२० परो भवेत् यो. चू.७७ । प्रतद्वोचे अमृतं नु विद्वान्
महाना.२।४ प्रणवात्मकं ब्रह्म, प्रणवात्मकेनोक्तं ब्रह्म त्रि.म.ना.१३ प्रतर्दन वरं ते ददानि
को.त. ३११ प्रणवात्मकत्वेन देहत्यागं करोति यः
प्रतर्दनो ह वै दैवोदासिरिन्द्रस्य प्रियं सोऽवधूत: स कृतकृत्यः तुरीया. ३ धामोपजगाम
को.त. १ प्रणवात्मिकाभूमिका अकारोकारमका
प्रतिग्रहेषु दारियं दानं निष्फलमेव रार्धमात्रात्मिका
वराहो. ४१ च ।...स्वाध्यायैर्मृत्युमाप्नुयात् इतिहा. ४३ प्रणवाद्यखिलमन्त्रात्मकं ब्रह्म त्रि.म.ना.११३ प्रतिजाने प्रियोऽसि मे
भ.गी.१८१६५ प्रणवानामयुतंजप्तंभवति [अ.शि.१६+ पैङ्गलो. ४।२४ (स होवाच ) प्रतिज्ञातो म एष वरः
[महो. ६८३+ तारसा. ३।९+ चतुर्वे. ७ यां तु कुमारस्यांते वाचमभाषथाप्रणवान्तर्वर्ती हंसो ब्रह्मसूत्रम् पा. ब्र. ३ स्तां मे बहीति
बृह.६।२।५ प्रणवेन नियुक्तेन बिन्दुयुक्तेन बुद्धि
प्रतितिष्ठति स मे प्रतितिष्ठति दुगें, मान् । मूलाधारस्य विप्रेन्द्र मध्ये
य एवं वेद
बृह. ६।१२३,३ तंतु निरोधयेत्
जा.द. ६।४१ प्रतिपरिनतोऽकाले अमावास्या तथैव प्रणवेण विमृज्याथ सप्तप्रणवेनाभिमन्त्रि
च । पौर्णमास्यां स्थिरीकुर्यात्स च तमागमेन तु तेनैव दिग्बन्धनं कारयेत् बृ.जा. ४१ पन्था हि नान्यथा
योगकुं.३३२
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रतिप
प्रतिपद्यते स्वर्ग लोकं य एतानेवं पच ब्रह्मपुरुषान्स्वर्गस्य द्वारपान्वेद
लोकस्य
प्रतिबिम्बन्ति सरसीव तटद्रुमाः प्रतिबिम्बा एव जीवा इति कथ्यन्ते प्रतिबुद्धः सर्वविदिति
छांदो. २/१३/६
अ. पू. ४/७१ त्रि. म. ना. ४१९
ब्रह्मो. १
प्रतिबोधविदितं मतममृतत्वं हि विन्दते केनो. २४ प्रतिबोधविदितं मतममतत्वं
केनो. २१४
विदन्ते (मा.पा.) प्रतिभासत एवेदं
जगत्परमार्थतः । ज्ञानदृष्टौ प्रसन्नायां प्रबोधविततोदये प्रतिमुच्चस्व स्वां पुरम्
महो. ५/१०८ अरुणो. १
प्रतियोगिविनिर्मुक्तं तुर्यतुर्यमहं महः प्रतियोगिविनिर्मुक्तं श्रीरामपदमाश्रये प्रतिरूप इति वा अहमेवमुपास इति स य एतमेवमुपास्ते प्रतिरूप हैवैनमुपगच्छति, ना प्रतिरूपमथो प्रतिरूपोऽस्माज्जायते
प्रतिरूप इति वा बहमेतमुपास इति स यो तमेवमुपास्ते प्रतिरूपो हैवास्य प्रजायामाजायतेनातिप्रतिरूपः प्रतिलोमरूपमेव स्याद्यत्क्षत्रियो ब्राह्मणमुपनयीत
प्रतिलोमं चैतद्यद्वाह्मणः क्षत्रियमुपेयाझ मे वक्ष्यतीति
प्रतिलोम शरबर्हिस्तीर्त्वा तस्मिन्नेताः शरभृष्टीः प्रतिलोमाः सर्पिषाक्ता जुहुयात् प्रतिवातेऽनुवाते वा न तिष्ठद्गुरुणा सह प्रतिवेशोऽसि प्रमा पाहि प्रमा पद्यस्व प्रतिषिद्धानि चैतानि सेवमानो व्रजे
दध: ( सन्यासी ) प्रतिष्ठा च मे भूयात् प्रतिष्ठायै स्वाहेत्यग्नावाज्यस्य हुत्वा
मन्थे सम्पातमवनयेत् प्रतिष्ठावान् भवति
प्रतिष्ठा वेदाः सर्वाङ्गाणि,
सत्यमायतनम्
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
नृ. पू. शीर्षकं रामर. शीर्षक
बृह. २।११८
कौ.व. ४।१०
कौ.व. ४।१८
बृद्द. २/१/१५
f
बृह. ६|४|१२| शित्रो. ७११५ तै. उ. ११४।७
१ सं. सो. २१८९ चित्त्यु. ७/१
प्रत्यक्षा
प्रतिष्ठा सर्वभूतानां प्रज्ञानघनलक्षणः । तद्विद्याविषयं ब्रह्म सत्यज्ञानसुखाद्वयम्
प्रतिष्ठा सर्वभूतानां प्रज्ञानघनलक्षणः प्रतिष्ठा सूकरीविष्ठासमा गीता महर्षिभिः... तस्मादेनां परित्यज्य कीटवत्पर्यद्यति:
प्रतिष्ठा ह वा एषा, यन् प्रणवः प्रतिष्ठां वयं लोकर सामाभिस स्थापयामः प्रतिष्ठास स्ताव ५हि सामेति
प्रतिष्ठां वेद प्रति ह तिष्ठति, अस्मिश्च लोकेऽमुष्मिच चक्षुर्वाव प्रतिष्ठा प्रतिष्ठित इव ह्येवं लोक: प्रतिष्ठितोऽन्ने हृदयं सन्निधाय प्रतिष्ठितोऽव्यथमानान - ( नव्यथ )
प्रतिहर्तर्या देवता प्रतिहारमन्वायत्ता.. तां वेद विद्वान्प्रहरिष्यसि मूर्धा ते विपतिष्यति प्रतिहास्मै मरुतः प्राणान्दधति प्रतीची दिक् प्रत्यभ्वः प्राणाः प्रतीच्या मिन्द्रः सन्नताङ्ग उपास्ते प्रतीच्योsन्याः [ नद्यः ] यां यांच दिशमनु.. [ स्यन्दन्ते ] प्रतीच्यो यां यांच.. वा अक्षस्य (मा.पा.) प्रतीतिमंत्रयोगाश्च जायते पश्चिमेपथि प्र ते ब्रवीमि तदु मे निबोध प्रत्नोषि कमीड्यो मध्वरेषु सनाच
मानो... (मा.पा.) [छां.उ.७।४।३+ ७/५/३ ( यथ ) प्रतिसृष्याञ्जलौ मन्थमाधाय अपत्यमो नामास्यमा हि ते सर्वमिस हि ज्येष्ठः श्रेष्ठो राजाधिपतिः
३८३
अ.पू. ४/२७
कठरु. ११
ना. प. ५/१५
शौनको. ४/५
छांदो. १८७
छांदो. ५।१।३ संहितो. ४/२
मुण्ड. २२/७
होता नव्यश्व सत्सि [महाना. ६।१८+ प्रत्यक्ष दैवतं भानुः परोक्षं सर्वदेवताः छो. ५/२/५ प्रत्यक्षमा दिक्षान्तैर्वर्णैर्भावयेत् (मालां) तैत्ति. ३|१०|३ | प्रत्यक्षयजनं देहे सङ्क्षेपाच्छृणु गौतम प्रत्यक्षरमुभयतो माया लक्ष्मीश्च भवति प्रत्यक्षावगमं धर्म्य
केनो. ४१८
छांदो. ५/२/६
छां. १।१०।११ सहबै. २२
बृह· ४१२२४
भस्मजा. २/१३
बृह. ३१८/९
बृ. उ. ३३टाए यो. शि. १११३२
कठो. १११४
वनदु. ११९ सूर्यता १|१०
अ. मा. ३
प्र. वि. ५३ ग. पू. २२२ भ.गी. ९/२
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८४
प्रत्यगमि
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
प्रथमायां
प्रत्यगभिन्नपरोऽहं विध्वस्ताशेषविधि
प्रथममाग्नेयं...दिव्यं विंशम् । दिग्देनिषेधोऽहम् आ. प्र.३ वतानि चत्वार्यक्षराणि
सन्ध्यो . २१ प्रत्यगभिन्नं प्रदेवावशिष्यत इति पैङ्गलो.२।१० प्रथमरूपः पृथिवीरूपो भवति ना.पू.ता.१।१ प्रत्यगात्मानमज्ञानमायाशक्तेश्च
प्रथमस्तप एव (धर्मस्कन्धः) छां. २।२३।१ साक्षिणम् । एकं ब्रह्माहमस्मीति
प्रथमं कामस्ततः शक्तिस्तदनु तुरीयं ब्रह्मैव भवति स्वयम्
कठरु.१५ द्वावेतौ परैतानि पञ्चाक्षराणि भवन्ति कामराज.१ प्रत्यगात्मापरं ज्योतिर्माया सातु महत्तमः पा.ब.२१ प्रथमं चेतनं यत्स्यादनाख्यं चेतनं... प्रत्यगात्मा परात्मा माया देति कथं.. सर्वसारो. १ चितः...बीजजाग्रत्तदुच्यते महो. ५।१० प्रत्यगानन्दरूपात्मा मूनि स्थाने परे
प्रथमं तु ललाटके...द्वादशं कण्ठपृष्ठे पदे । अनन्तशक्तिसंयुक्तो जग
मोक्षं देहि शिरसि
ऊर्ध्वपुं. ६ द्रपेण भासते
त्रि. ब्रा. २।९ प्रथमं निस्सृता दृष्टिः संलमा यत्र प्रत्यगानन्दं ब्रह्मपुरुषं प्रणवस्वरूपम् ।
___ कुत्रचित् । स्थिरीभूता च तत्रैव सकार उकारो मकार इति। नारा. ४ विनश्यति शनैः शनैः
अमन. २०६५ प्रत्यगेकरसं पूर्णमनन्तं सर्वतोमुखम् । अध्यात्मी.६१ प्रथमं प्रथमेन द्वितीयं द्वितीयेन तृतीयं प्रत्यग्दृष्टिनिमेष:
त्रि.म.ना.४६ तृतीयेन चतुर्थ चतुर्थेन पञ्चम प्रत्यग्दृष्टपास्वस्वरूपचिन्तनमेवोन्मेष: त्रि.म.ना.४६ पञ्चमेन षष्ठं षष्ठेन प्रत्यक्षर. प्रत्यग्धातुर्नात्र संशीतिरस्ति
मैत्रे. ११६ मुभयती माया लक्ष्मीश्च भवति ग. ५.२२ प्रत्यङवाक् प्राङितरौ च नेह.. बा.म. ६ प्रथमं प्रथेमन संयुज्यते, द्वितीय प्रत्यजनास्तिष्ठति स कोचान्तकाले ।
द्वितीयेन तृतीयं तृतीयेन चतुर्थ [ श्वेताश्व. श२+
बटुको. २२
चतुर्थेन पञ्चमं पश्चमेन नृ. पू. २२ प्रत्यक् जनास्तिष्ठति सर्वतोमुखः श्वेता. २०१६ प्रथमं ब्रह्मचक्रं स्याभिरावृत्तं भगाकृति योगरा. ५
प्रथमं यः पिवेहग्वेदः प्रीणातु महाना. २।१
माधम. ४ प्रत्यखस्तिष्ठति विश्वतोमुखः
प्रथम प्रथिवीतत्त्वं जलतत्त्वं द्वितीयकम् । प्रत्यवायो न विद्यते
म.गी. ९।२ तेजस्तत्वं तृतीयं स्याद्वायुतत्त्वं प्रत्याहारद्विषटेन जायते धारणा शुभा यो. चू.१११ चतुर्थकम् । बाकाशं पश्चमं तत्त्वं प्रत्याहारस्तथा ध्यानं प्राणायामोऽय
मनः षष्ठमुदीरितम् । सप्तमं परम धारणा । वर्कश्चैव समाधिश्च
। तत्त्वं यो जानाति स मोक्षभाक अमन. २१२ षडङ्गो योग उच्यते
प्रथमं वासिष्ठं......चतुर्विशमाविरसं (अथ) प्रत्याहारः, स पञ्चविधः शांडि.१९८१ वैश्वामित्रमिति प्रत्यक्षराणाप्रत्येकं सप्तविंशतिधा भिन्नत्वेनेच्छा.
मृषयो भवन्ति
गायत्रीर. ७ ज्ञानक्रियात्मकब्रह्मग्रन्थिमद्रस
प्रथम सत्यवसुसंज्ञकान् विश्वान्देवान् तन्तुब्रह्मनाडी ब्रह्मसूत्रम् .. भावनो. ८ ...सर्वत्र युग्मकृत्या ब्राह्मणानर्चयेन ना.प. ४:३९ प्रत्येवास्याहुतयस्तिष्टन्त्यथो प्रतिष्ठित्यै महाना.१०।१३ प्रयमा भक्तिसुन्दरी प्रकटिता । पश्चाप्रत्योहतामश्विना मृत्युमस्मदेवानामग्ने
न्मायादासी प्रकटिता
सामर. २ भिषजा शचीभिः
महाना.१३३१० प्रथमभूमिकैवोक्ता मुमुक्षत्वप्रदायिनी प. पू. ५/८५ (ततः) प्रयमपादादुग्ररूपो देवः
प्रथमाभ्यासकाले तु वित्राः स्युः १ यो.त. ३० प्रादुरभून
अध्यक्तो. ७ प्रथमायां तु मात्रायां यदि प्राणर्विप्रथममाय...चतविशं ब्राझमिति
युज्यते । भरतेवराजाऽसो सार्वप्रत्यक्षरं देवनानि गायत्रीर.. भौमः प्रजायन
ना. बि. १२
पडतोचव सामाज्य
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रथमा
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
प्रबुद्धा
३८५
प्रथमारक्तपीतामह ब्रह्मदेवत्या (मात्रा) म.शिम्बो. १ प्रधानाः प्राणवाहिन्यो भूयस्तासु प्रथमावरण मित्रादयो द्वादशमन्त्राद्याः सूर्यता. ५।१ दश स्मृताः
यो. चू. १६ प्रथमा शब्दब्रह्ममयी स्वाध्यायकाले
प्रनष्टस्ते धनजय ( मोहः) १८७२ प्रसन्ना उद्धावनकरी सात्मिका सीतो. ३ प्र नूनं ब्रह्मणस्पतिर्मनं वदत्युक्थ्य
नृ.पू. २०१३ प्रथमे निश्चिणीगात्रं द्वितीये गात्रभंजनम्।
प्रध्यायितव्यं सर्वमिदं
अ.शिखो.३ तृतीये स्वेदनं याति चतुर्थे कम्पते
प्रपञ्चमखिलं यस्तु ज्ञानाग्नौ जुहुयाशिरः । पञ्चमे स्रवते तालु पप्ठेऽमृतनि
धतिः । मात्मन्यनीन्समारोप्य वेषणम् । सप्तमे गढविज्ञानं पगवाचा
सोऽग्निहोत्री महायतिः १सं.सो.२।१०. तथाऽष्टमे 11 अद्वयं नवमे देहं दिव्यं
प्रपञ्चमुक्तचित्तोऽस्मि प्रपञ्चरहितो. चक्षुस्तथामलम् । दशमे परमं ब्रहा
ऽस्म्यहम्
मैत्रे. ३२० भवेदमात्मसन्निधौ (१०नावफलानि) हो.८-१० प्रपश्चलयः सम्पद्यते प्रपञ्चास्य मनःप्रथमेन तु पिण्डेन कलानां तस्य सम्भव: पिण्डो.४ कल्पितत्वात्
म.वा.२६ प्रथमे दिवसे कार्य कुम्भकानां चतुष्टयं योगकुं.१।५४ प्रपञ्चवृत्तिपरित्यज्य जीवन्मुक्तोभवेत् सं.सो.२१७९ (ॐ) प्रथमे पश्चिमाम्नाया:
प्रपथ्यावाखः स्वरूपानुसन्धानेन ना.प.५/५४ शारदामठः कीटवार्गसंप्रदायः मठाना.३
प्रपचे यदि विधेत (द्वैतं ) निवतेत प्रथमोत्तमे अक्षरे सत्यं मध्यतोऽनृतं
_ न संशयः
म.वा.र.४ तदेतदमृतमुभयतः सत्येन परि.
प्रपञ्चोऽपि द्विविधः, विद्याप्रपञ्चगृहीतर सत्यभूयमेव भवति वृह. ५।५।१
श्वाविद्याप्रपश्यश्चेति
त्रि.स.ना.३२ प्रथमो मूलबन्धस्तु द्वितीयोडीयनाभित्रा
प्रपञ्चोपशयं शिवम्
ना.म.८२३ (कुम्भकः ) [ योगकुं. ११४१- यो.शि.१।१०३ प्रपञ्चो यदि वक्तव्यः सोऽपि शन्दप्रथमो द्वावहङ्कारावङ्गीकृत्या त्वलो.
विवर्जितः
ते.बि.उ.१।२१ किको। तृतीयाऽदङ्गानिस्त्याज्या
प्रपञ्चो यदि विद्यत निवर्तेत न संशयः भागम. १७ लौकिकी दुःखदायिनी
महो. ५।९५
(अहो) प्रपञ्चोऽयमनादिसिद्धो भवति सामर.९७ प्रथितः पुरुषोत्तमः
भ.गी.१५।१८ प्रपदाच स्फिचश्चैव सङ्गिानि प्रचक्षते गुह्यका.२२ प्रदक्षिणमावृत्यांगनधानलमाणाः
प्रपद्यन्ते नराधमाः
भ.गी.७/१५ प्रत्यायन्ति कठरू. २ प्रपद्यन्तेऽन्यदेवताः
भ.गी.७२० प्रदक्षिणात्रयं कृत्वा शिवम्पमिनिस्फुटम १ बिल्वो. ८ . प्रपद्ये शरणं देवी दुदुर्ग दुरितं हर देव्यु.२३ प्रयास गवां हितम् शिवो.९२ प्रपश्यद्भिर्जनार्दन
भ.गी.११३९ प्रदुष्यन्ति कुलम्बियः
भ.गी. ११४१ प्र पूर्य मनसा वन्दमानः चित्यु.१५।३ प्रद्युम्नमग्नौ वाय्वंश सङ्कर्षणमतः परम।
प्र प्र यज्ञपति तिर
चिच्यु.१२१२ व्योमांश परमात्मानं वासुदेवं सदा
युद्धेः प्रशीणभोगेच्छस्य निरास्मरेत
त्रि.ग्रा.२११४४
शिषः । नास्त्यविद्यामलमिति प्रद्विषन्तोऽभ्यसूयकाः भ.गी.१६।१८ प्राज्ञस्तूपदिशेगुमः
महो.५।१०६ प्रधानक्षेत्रज्ञपतिगुणशः संसारमोक्ष
प्रबुद्धा यत्र ने, विद्वान्सुपुति याति स्थितिबन्धहेतुः [वेता.६।१६+ भवसं.२१४६ योगिगद्
याज्ञव. २५ प्रधानं प्रतिः निर्नित्या चाविकृति
प्रबुद्धा वह्नियोगेन मनमा मरुता सह । स्तथा । एतानि नस्या नामानि
सूचीबद्गात्रमादाय ब्रात्यूर्व विष्णुमाश्रित्य या स्थिता भवसं.२०१४ : सुपुम्नया
यो. यू. ३८
प्रal
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८६
प्रबुद्धो
-
३८६
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
प्रलये प्रबुद्धोऽपि सुषुप्तिस्थः सुषिप्तिस्थः
प्रमादात्त्यक्त्वा भस्मधारणं न गायत्री प्रबुद्धवान् म.पू.३।१२ जपेत्
भस्मजा. १६ प्रबुद्धोऽस्मि प्रबुद्धोऽस्मि दुष्टश्चोरोऽय.
प्रमादालस्यनिद्राभिः
भ.गी. १४८ मात्मनः । मनोनाम निहन्म्येनं
प्रमादिनो बहिश्चित्ताः पिशुना: कलहोमनसाऽस्मि चिरं हतः महो. ६।२७ त्सुकाः । सन्यासिनोऽपि दृश्यन्ते प्रवाहि त्वं श्रद्दधानाय मां-(मा.पा.) कठो. १११३ देवसन्दूषिताशया:
याज्ञव. ५ प्रभअनमेवाप्येतियःप्रभजनमेवास्तति सुबालो. ९।८ प्रमादेनापि नान्तर्देवसदने पुरीकुर्यात् भस्मजा. २.८ प्रभवत्यहरागमे भ.गी.८।१९ प्रमादे सञ्जयत्युत
भ.गी. १४५ प्रभवन्त्यहागमे
भ.गी.१८१८ प्रमादो ब्रह्मनिष्ठायां न कर्तव्यः प्रभवन्त्युमकर्माणः
भ.गी. १६६९ कदाचन | प्रमादो मृत्युरित्याहुप्रभवं न महर्षयः
भ.गी.१०२ द्यायां ब्रह्मवादिनः
अध्मात्मो.१४ प्रमादो मोह एव च भ.गी. ७६
भ.गी.१४|१३ प्रभवः प्रलयस्तथा प्रभवः प्रलयं स्थानं
भ.गी.९।१५ प्रमेयोऽपि प्रमाणतां पृथस्वादुपत्यास्मसम्बाधनाथ
मंत्रा.६।१४ प्रभवः सर्वभावानां सामिति विनिश्चयः प्राग. E
। प्रमोद उत्तरः पक्ष:
तैत्ति . २।५ प्रभवाप्ययो हि भूतानां [नृ.पू.४।२+ नृसिंहो. १४
प्रयतः प्रणवोकारं प्रणवं पुरुषोत्तमम् । |+रामो. २।४+
ग.शो. ११४ ॐकारं प्रणवात्मानं तन्मे मनः प्रभामध्यगतं पीतं नानारत्नप्रवेष्टितम् ध्या. बि २७ शिवसम्पमस्त
२शिवसं. २१ भाशून्यं मनश्शून्यं बुद्धिशून्य
प्रयताजलि: कवातिय निमभिमंत्रयेत सहवे. २२ चिदात्मकम् । मतद्वयावृत्तिरूपो
प्रयत्नाद्यतमानस्तु
भ.गी. ६४५ ऽसौ समाधिर्मनिभावित: मुक्तिको. प्रयागं हृत्सरोरुहे
मा.द. ४।४९ प्रभाशून्यं मनश्शून्यं बुद्धिशून्य
प्रयाणकाले च कथं
भ, गी. ८२ निरामयम् । सर्वशून्यं
प्रयाणकालेऽपि च मां
भ.गी. ७३० निराभासं समाधिरभिधीयते सौभाग्य. २१
प्रयाणकाले मनसाऽचलेन
भ.गी. ८१० प्रभाऽस्मि शशिसूर्ययोः भ.गी. ७८ प्रयाता यान्ति तं कालं
भ.गी. ८।२३ प्रभीमकर्मा तपसोपविद्धात प्रा. मं. ४ प्रयाति शुद्धं परमात्मरूपम्
कैव. २४ प्रभुरस्मि पुरातनः
ब्र.वि. १०० प्रयासाय स्वाहा
चिरयु. २०११ प्रभुविमितर हिरण्मयं
छांदो.८।५।३
प्रयोजनार्थ रुद्रेण मूर्तिरेका त्रिधा कृता रुद्रह. १५ प्रभु वरेण्यं पितरं महेशं यो ब्रह्माणं
प्रलपन्विसृजन्गृहन्मिपन्निमिषन्नापे विधाति तस्मै
भ.गी. ५४९ [१ सं. सो. २।४७+ शरभो. ३
भ.गी.१४।१४ प्रभुः प्रभूणामपिवित्रराजः सिन्दूरवर्णः
प्रलयं याति देहभृत्
प्रलयादिकं श्रूयमाणत्वादनियत्वं पुरुषः पुराण:
हेरम्बो . ६ वदन्त्यन्ये (प्रगचस्य)
त्रि.म.ना.२२ प्रमरहमाणी बहुला त्रियम् चित्यु.१११७ प्रलयान्तामुपाश्रिताः ।
भ.गी.१६।११ प्रमाणप्रमेयादम्भान्मार्गादतिरिक्तोऽयं
प्रलयावस्थायां विश्रमणार्थ भगवतो __ मार्गो रसात्मकः
सामर. ३ । दक्षिणवक्षःस्थले श्रीवत्साकृतिप्रमाथि बलवहदम्
भ.गी. ६३४
भूत्वा विश्राम्यतीति सा योगशक्तिः सीतो. २६ प्रमादमोहौ तमसः भ.गी.१४।१७ । प्रलये न व्यथन्ति व
भ.गी. १४२ प्रमादापतितो भवति भस्मजा. १६ । प्रलये सर्वशून्यं भवति
त्रि.म.ना.३४
.
का .
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रवक्ष्या
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
प्रश्न-मु.
३८७
प्रवक्ष्याम्यनसूयवे म. गी. ९।१ । प्रवृन धर्म्यमणुमेतमाप्य
कठो. २०१३ प्रवडणा मभिदं पर्वतानां यत्सीमिन्द्रो
प्रवेपनाय मृत्यवे
चित्त्यु.१५१ मकरोदनीका बा. मं. १० प्रवेष्टं च परंतप
भ.गी.१११५४ प्रवचन र सन्धानम्
तै.स. १३१५ प्रव्रजिष्यन्वा रेऽयमस्मात्स्थानादस्मि बृह. ४।५२ प्रवचनेन प्रशंसया गुत्थानेन, तमेतं
प्रव्रजेब्रह्मचर्येण प्रव्रजेच गृहादपि। ब्राह्मणाः शुश्रुवांसोऽनूचाना
वनाद्वा प्रव्रजेद्विद्वानातुरे वाऽथ उपलभन्ते सबालो.९।१४ दुःखितः
भवसं. १ प्रवदन्ति न पण्डिताः भ. गी. ५।४ । प्रशस्तगोमयमाहरेत्
बृ. जा.३१ प्रवदन्त्यविपश्चित: भ. गी. २।४२ प्रशस्ते कर्मणि तथा
भ.गी.१७२६ प्रवर्तन्ते विधानोक्ताः
भ.गी. १७२४ प्रशान्तचापलं वीतशोकमस्तसमीप्रवर्तन्तेऽशुचिव्रताः
भ.गी. १६।१० हितम् । मनो मम मुने शान्तं प्रवालमौक्तिकस्फटिकशङ्खरजताष्टापद
तेन जीवाम्यनामयः
अ.पू. २६२ चन्दनपुत्रजीविकाब्जे रुद्राक्षा: स. मा.२ ।
प्रशान्तचित्ताय शमान्विताय मुण्ड.१।२।१३ प्रवाहतो जित्यत्वं वदन्ति केचन त्रि.म.ना.३१२
प्रशान्तमनसं ह्येनं
भ.गी.६१४ (प्रपञ्चस्य)
प्रशान्तवृत्ति चित्तं परमानन्ददायप्रविचार्य चिरं ज्ञानं मुक्तोऽहमिति
कम् । असम्प्रज्ञातनामाऽयं समाधिमन्यते
योगिनां प्रियः यो.शि.१।५४
मुक्तिको.२।५४ प्रविचार्य चिरं साधु स्वात्मनिश्चय
प्रशान्तसर्वसङ्कल्पं विगताखिलमाप्तवान्
महो. २।२
कौतुकम् । विमताशेषसंरम्भ प्रविभक्तमनेकधा
भ.गी.१११३ चिदात्मानं समाश्रय
अ.पू. ५२३ प्रविविक्तभुक्तैजसः [ ग.शो.५/६+ रामो.ता. १२
प्रशान्तात्मा विगतभीः
भ.गी. ६।१४ प्रविविक्तं तु तैजसम्
आगम.४
प्रशान्तेन्द्रियसद्धातः शुद्धबुद्धिप्रविवेश हचक्षुः
वृह. ६।१९
समन्वितः । प्राणापानौ ततो प्रविवेश६ मनः
बृह. ६२११
जित्वा मनःशत्रून् सुखी भवेत् ममन. २१८६ प्रविवेश ह रेत:
बृह. वाश१२ | प्रशान्तोऽहमनन्तोऽहं परिपूर्णश्चिरन्तन. अध्यात्मो.६८ प्रविवेश ह वाक्
बृह.६।१८ । प्रशासितारं सर्वेषामणीयांसमणोरपि। प्रविवेश ह श्रोत्रम्
बृह.६।१।१०। रुक्माभं स्वप्नधीगम्यं विद्यात्तं प्रविष्णुरस्तु तवसस्तवीयान् ऋक्सं. ना.पू.ता.४५ पुरुष परम्
भवसं. २।४२ प्रवृत्तोऽश्वतरीरथो दासीनिष्को
प्रश्न-मुण्डक-माण्डूक्याथर्वशिरोऽथर्व. ऽत्स्यन्नं पश्यसि
छांदो.५।१३१२
शिखाबृहज्जाबालनृसिंहतापनीनारद. प्रवृत्तिद्विविधा प्रोक्ता मानारी चैव
परिव्राजक-सीता-शरभ-महानारा. वानरी
१सं.सो.२।१०२ यण रामरहस्यगमतापनीशांडिल्यप्रवृत्तिलक्षणं कर्म ज्ञान सम्यास
परमहंस-परिव्राजकानपूर्णा-सूर्यात्मलक्षणम्
ना.प.३।१६१ पाशुपत-परब्रह्म-त्रिपुगतपन-देवीप्रवृत्तिं च निवृत्तिं च [भ.गी.१६७+ १८३० भावना-ब्रह्म-जावाल-गणपतिमहाप्रवृत्ते शस्त्रसम्पाते
भ.गी. १२०
वाक्य-गोपालतपन कृष्ण हयग्रीवप्रवृद्धधर्ममणुमेनमाय-(मा. पा.) कठो. २०१३ दत्तात्रेयगारुडानामथर्ववेदगतानाप्रवृद्धोऽस्मि प्रबुद्धोऽस्मि प्रसन्नोऽस्मि
मेकत्रिंशत्सङ्घयाकानामुपनिषदा परोऽस्म्यहम्
मैत्रे.उ. ३२१४ भद्रं कर्णेभिरिति शान्तिः । मुक्तिको.११५७
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८८ प्रसक्ताः
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
प्राजाप. प्रसक्ताः कामभोगेषु
भ.गी.१६।१६ : प्र ह षोडशं वर्ष जीवति छांदो.३।१६७ प्रसङ्गेन फलाकाडी भ.गी.१८।३४ प्रहसन्निव भारत
भ. गी. २०१० प्रसन्नचेतसो ह्याशु
भ.गी. श६५ प्रहितां वा अहमध्यात्यं सयोगं प्रसवदनो जेता धृष्टयष्टकविभूषितः रा.प.ता.४८ निविष्टं वेद
१ऐत. १२५२
भ.गी.१०१३० प्रसन्नं सामवेदाख्यं नानाष्टकसमन्वितम् पं. प्र.६ प्रहादश्वास्मि दैत्यानां
प्रहादिनी प्रज्ञा विश्वभद्रा विलासिनी गायत्रीर. ९ प्रसन्नात्मात्मनि स्थित्वा सुखमक्षयमश्रुते मैत्रे. १११ . प्र
प्राकृतमन्नं त्रिगुणभेदपरिणामत्वान्महप्रसन्नात्माऽऽत्मनि स्थित्वा सुखम
दादां विशेषान् लिङ्गम्
मैत्रा.६।१० व्ययम श्रुते [ मैत्रा. ६।२०+ ६३४।४ प्रसन्नोऽस्मि परोऽस्म्यहम् ।
प्राकर्मनिर्मितं सर्वमीश्वराधीनमेव वा अयुप. २५ मैत्रे. ३.१४
प्राकर्मफलपाकेनावर्तालारकीटवप्रसन्नोऽहं प्रसन्नोऽहं वरान्वरयेति ग.शो. ३८
द्विश्रान्ति नैव गच्छति
पैङ्गलो. २१९ प्रसद्ध सङ्कल्पपरम्पराणां सञ्छेदने
प्राक्तनानि प्रयातानि गताः सर्गसन्ततसावधान ! आलम्बनाशाद
परम्पराः। कोरयो माणा याता पचीयमानं शनैः शनः शान्ति
भूपा नपाः परापत्
राहो. ३।२२ मुपति चेत:
अमन. २०६६ प्राक्प्रत्यगात्मनों रूपं स्वान्य प्रसादमधिगच्छति भ.गी. २१६४ दास्यमिति स्थितिः
भयसं.२०५७ प्रसादये त्वामहमोशमीड्यं भ.गी.११६४४ प्राक्शरीरविमोक्षणात्
भ.गी. ५२३ प्रसादादलणस्तस्य विष्णोरजुतकर्मणः ब्र. वि. २ प्रागुत्पत्तेरजं सर्वे तेनासौ कृपणःस्मृतः अद्वैत. १ प्रसादे सर्वदुःखाना
भ.गी. २०६५ । प्रागुदयान्निवर्यशौचादिकंततः स्नायात् भस्मत्रा.२।२ प्रसार्य भुवि पादौ तु दोभ्यामकृष्ट
प्रान्दले पुण्यावृत्तिरामेश्यां निद्रालस्यौ ना.प. ६५ मादरात् । जानूपरि ललाटं तु
। प्राग्वोदग्वा प्रामानिष्क्रम्य
सन्ध्यो .१ पश्चिमं तानमुच्यते
त्रि.प्रा.२१५० ' प्राडासीनः स्वाध्यायमधीयीत सहवे. १५ प्रसासहिस्तपसा मा विचक्षे बा. मं. ४ प्राडुख उदकुखो वा बद्धशिखो प्रसीद देवेश जगन्निवास
भ.गी.११४२५
यज्ञोपवीती...निराचामेत् । आचम.१ प्रसीद परमानन्द प्रसीद परमेश्वर । आधिव्याधिभुजलेन दष्टं मा
प्रासखाश्च सुरा हव्यं पितर यापुदमुद्धर प्रभो
गो. पू. ४।१३ अखाः । प्रतिगृहन्नि सभ्वाधप्रसतेन वै यज्ञेन देवाः स्वर्गलोकमायन् सहवै. १ ।
मग्निना ब्राह्मणेन च
इतिहा. ५१ प्रसृतो ह वै यज्ञोपवीतिनो यज्ञः सवै. १ प्रामुखोऽध्यापयेद्गुरुः
शिवो. ७६१ प्रस्तोतर्या देवता प्रस्तावमन्वायत्ता तां
प्राचीदिकला प्रतीची दिकता दक्षिणा चेदविद्वान् प्रस्तोष्यसि मर्धा ते
दिकलोदीदी दिकलैंप वै सोम्य विपतिष्यतीति छांदो.१।१०१९+ ११४
चतुष्कलः पादो ब्रह्म गः प्रकाराप्रस्थान वृद्धाश्रममा गच्छेत् करशु. २० वाम
छांदो.५२ प्रत्येदजनको साप्राणायामे
प्राचीनोग्य के समामानमुपासत लि छां. ५।१३.१ सेोऽए प्रदेदजनन बस्दपाणा.
। प्राचीनशाल औपम्प सप डां. ५१११११ यानुसोंड दमः भा.द.६१४+ त्रि.प्रा.२।१०४ । प्राचीनदी-ना निवर्तयार पात्री प्रस्वेदः प्रथमः वामपनं मुनि
दडी युगमात्रावलोकी
शाटयाग.१८ पुद्य ! उत्यानं न शरीरस्त चिह
प्राजापत्य आपया रपरित्यागी आश्रमो १ मनोजनेऽनिले
जा.दः ६४३ प्राजापत्यशासनसंवत्सरान्तकानेति प्रस्वेदो जायते पर्व मदतव कारयेत् १कोर. ५१ ' (यजति )
मैत्रा. ६:३६
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
जाग.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
प्राणमे
३८९
प्राजापत्यं गृहस्थानां वि. पु. प्राण उक्थमित्येव विद्यात्
१ऐत.०४६ (तत:) प्राजापत्यं गयस्पोपं गौपत्यं
(अथ ह ) प्राण उत्क्रमिष्यन् यथा यच्च एनद्रहस्यं सायम्प्राताये
महासुहयः सैन्धवः पड्डीशशङ्कन दहोगत्रकृतं पापं नाशयनि गोपीचं. ८
संवृहेदेव हैवेमान्प्राणान्संववई बृह.६।१।१३ प्राजापत्यो हारुणिः सुपर्णयः प्रजापनि
प्राण उदक्रामत्त-प्राण उत्क्रान्तेऽपद्यत पितरमुपससार
१ऐत.१४४ महाना.१७६१
प्राण उद्गाता ( यज्ञस्य) ग्राज्ञरूपा हि पश्यन्तीपीयस्यपगमता गालो. १
महाना.१८१ प्राज्ञस्त्वस्वप्ननिद्रया
प्राण ऋच इत्येव विद्यात्
१ऐत.।२।११ आगम.१४ प्राज्ञः कारणबद्धस्तु द्वौ तौ नुयं न ।
प्राण एवं तत्वाऽवति
बृह.१।५।१० सिद्धयतः
आगम.११
(अथ खलु) प्राण एव प्रज्ञात्मेदं प्राशः किश्चन संवेत्ति तुर्य नत्मव
शरीरं परिगृह्योत्थापयति
को. त. ३१३ दृक् सदा
मा.आगम.१२ प्राण एव ब्रह्मणश्चतुर्थः पादः छां. ३२१८४ प्राज्ञः प्रसन्नमधुगे दैन्यादपगताशयः अ.प.२।३१ प्राण एव सम्राडिति होवाच बृह.४।१।३४ प्राज्ञात्मकस्तु भातो मकागमा
प्राण एवामृतम् सम्भवः । अर्धमात्रात्मको
प्राण एवायतनमाकाशः प्रतिष्ठा बृह, ४१११३ रामो ब्रह्मानन्दकविग्रहः रामो.ना.१।४ प्राणकाणि चापरे
भ.गी.४।२७ प्राज्ञात्मकोऽनिरुद्धोऽसौ मकागदा
प्राणमयसमीपस्थमपानोदयसम्भवः । अर्धमात्रात्मकः कृष्णो
कोटिगम् । अपानप्राणयोरैक्यं यस्मिविश्वं प्रतिष्टितम्
गोपालो.१६ चिदात्मानं समाश्रय
अ.पू.५/३० प्राक्षास्तु पुरुपायन पदमुत्तममागताः भवसं. ११४४
प्राणदेवताश्चत्वारः
परन. १ प्राशेनात्मनापोज्झितो..न त्यपि
प्राणदेवतास्ता: सर्वा नाडयः
ब्रह्मो. १ नवस(सि त्यपि...शिवा मिघत्समिति
छाग. ६३
प्राणन्तः प्राणेन [ छांदो.५११८, ९,१०,११ प्राज्ञो मकार इत्येवं परिपश्यत्क्रमेण तु अक्ष्युप. ४७
[+वृ.उ.६।१४८,९,१०,११,१२ प्राको मकारसम्भूता माया च
प्राणबन्धन हि सोम्य मनः छांदो.६।८ार तृतीयका
श्रीवि.ता.१४४ प्राणभृत्सु त्वेवाविस्तरामारमा, तेषु हि प्राज्ञोऽविच्छिन्नः पारमार्थिकः सुपुष्य
रसो दृश्यते
१ऐत.३२२२ भिमानीति प्राज्ञस्य नाम भवति । पैसालो. २।३ प्राणमनकामन्तर सर्व प्राणा प्रातः प्रत्यक्षोऽहम् अशिर. १ अनूत्क्रामन्ति
बृह.४४२ प्राण माकाशो द्यौर्विादिनि
छां. ४।१३।१ प्राणमन्नेनाप्यायस्त्र । श्रद्धायामपाने प्राण आचार्यः प्राणो ब्राह्मणः छां. ७१६१ निविश्यामृतर हुतम्
महाना.१६।४ प्राण आयो हदि स्थाने अपानस्तु
प्रागमभ्युजिहते सैषा देवता प्रस्तावपुनर्गुदे । समानो नाभिदेशे तु
मन्वायत्ता
छांदो.१११११५ उदानः कण्ठपाश्रितः । व्यान:
प्राणमय इन्द्रियात्मा मनोमयः सर्वेपु चाङ्गेपु व्याप्य तिष्ठति सर्वदा अ.ना. ३५ सङ्कल्पात्मा
सुबालो.५।१५ प्राण इति होवाच । सर्वाणि ह वा इमानि
प्राणमयश्चक्षुर्मयः (आत्मा) बृह. ४॥४५ भूतानि प्राणमेवाभिविशन्ति छां.१:१११५ प्रागमुख्यत्वेन पञ्चविधोऽस्ति भाषनो.६ प्राण इति प्राणविदो भूतानीति च
प्राणमेवाप्येति यः प्राणमेवास्तमेति सुबालो-९।२ तद्विदः वैनथ्य.२० प्राणमेवैतया कगेति
याज्ञव. १
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
३९० प्राणया
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
प्राणं मे प्राणयात्रानिमित्तं च व्यङ्गारे भुक्त
प्राणस्पन्दजये यत्नः कर्तव्यो वजने | काले प्रशस्ते वर्णानां
धीमतोच्चकैः
अ.पू.४।८९ भिक्षार्थ पर्यटेगृहान्
ना.प५।२० प्राणस्य प्राणमुत चक्षुषश्चक्षुरुत श्रोत्रस्य प्राणयात्रिकमात्रः स्यान्मात्रामड़ा
श्रोत्रं मनसो ये मनो विदुः वृह.४।४।१८ द्विनिर्गतः
ना.प.५॥१८
प्राणस्य का गतिरित्यन्नमिति होवाच छांदो.१।८।४ प्राणलिङ्गिनां शुद्धसिद्धिर्न भवति रुद्रोप. २ प्राणस्य च मे प्राणो भूयात् चित्यु.७३ प्राणलिङ्गी शिवरूपः
मद्रोप. २ प्राणस्य रूपं रसाः, अपानस्योष्माणः, प्राणवत्वान्महेश्वरत्वान शिवम्तदेव गुरु: रुद्रोप. ३ व्यानस्य स्वराः
३ऐत.२।५।१ प्राणवायोस्तु संरोधात्प्राणायामस्तु
प्राणस्य वै सम्राट, कामाय याज्यं पठ्यते . योगो.३० याजयति
बृह.४।१।३,३ प्राणश्च देहगो वायुरायामः कुम्भकास्मृतः योगकुं. १।१९ पाणस्य शोधयेन्मार्ग रेचपूरककुम्भः यो.शि.५।३७ प्राणश्च निधारयितव्यं च
प्रो .४१८ प्राणस्य छन्वपानमेता अपियन्ति १ऐत. ३३३३३ प्राणश्च मे भूयात्
चित्त्यु.७२ प्राणस्येदं वशेसवे त्रिदिवे यत्प्रतिष्ठितम् प्रो.२।१३ प्राणश्चितेन संयुक्तः परमात्मनि तिष्ठति मा.द.६.१७ प्राणस्यैतदशे सर्व-(मा. पा.) प्रमो. २०१३ प्राणसन्धारणार्थ यथोक्तकाले विमुक्तो
प्राणस्यैव सम्राट् कामाय
जह.४।१।३ भैक्षमाचर दरमात्रसंग्रहः
याज्ञव. ३ प्राणस्योत्क्रपणासनकालस्त्वातुरसंज्ञक: ना.प.३२५ प्राणसन्धारणार्थ यथोक्तकाले विमुक्तो
प्राणं गच्छ स्वाहेत्येवमेवैतदाह मात्रा. ४ भैक्षमाचरन ... सभ्यासेन
प्राणं च हास्मै तदाकाशं चोचुः छां.४।१०५ देहत्यागं करोति स परमहंसः जाबा.६
प्राणं चेदिडया पिवेनियमितं भूयोप्राणसन्धारणार्थ यथोक्तकाले करपात्रे
ऽन्यथा रेचयेत् ।...शुद्धा नाडिगणा णान्येन याचिताहारमाहरन्...
भवन्ति यमिनो मासद्वयादूतः यो.चू. ९८ देहत्यागं करोति स कृतकृत्यः ना. १.३२८७ । प्राणं तदा वाचि जुहोति यावद्वै प्राणसंज्ञस्तथाऽपानः पूज्यः प्राण
। पुरुषः प्राणिति
को. त. २५ स्वयोमुने
जा.द.४।२५ प्राणं ते मयि जुहोम्यसौ स्वाहा
कौ.स. २१४ प्राणसंज्ञो मुनिश्रेष्ठ मूर्धानं प्राविशद्यदा।।
प्राणं ते मयि दक्ष इति पुत्रः
को.त.२०१५ तदन्त्यं विषुवं प्रोक्तं
जा.८.४१४४ प्राणं देवा अनुप्राणन्ति । मनुष्या: प्राणसंयमनं चैव प्रत्याहारश्च धारणा ।
. पशवश्व ये
तैत्ति. २३ भारमध्यानं समाधिश्च प्रोक्तान्य.
: प्राणं प्रपद्येऽमुनाऽमुनाऽमुना छांदो.३।१५।३ कानि वै क्रमात् ते.बि. ११६ प्राणं प्रयन्त्यभिसंविशन्ति
तैसि. २३ प्राणसंयमनेनैव ज्ञानान्मुक्तो भविष्यति जा.द.६।१२ प्राणं प्रागिडया पिबेनियमितं भूयोन्यप्राणसंशितमसीति तत्रैते द्वे ऋचौ भवतः छांदो.३।१०१६ था रेचयेत्पीत्वा पिङ्गलया सनीरणप्राणस्त दक्रमिष्यद्यन्मां नागमिष्य इति छांदो.५।१४।२ मथो बद्धा त्यजेद्वामया। सूर्याप्राणस्तेजसा युक्त सहात्मना यथा
चन्द्रमसोरनेन विधिनाऽभ्यास संकल्पितं लोक नयति
प्रश्नो. ३.१० सदा तन्वतां शुद्धा नाडिगणा प्राणस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव बृह.२।५।४ भवन्ति यमिनां मासत्रयादूर्ध्वतः शांडि.१२७१ प्राणस्वं प्राप्य सर्वाणि भूतानि १ऐत.२।३।४ प्राणं प्राणान्तं सर्वे प्राणा अनुप्राणन्ति को. त. ३२ प्राणस्त्वा वो हास्यतीत्येनं ब्रूयात् ३ऐत. १।४।१ प्राणं प्राणः (गच्छति )
को. त.२०१३ प्राणस्त्वेष भात्मन इति होवाच छां. ५।१४।२ प्राणं मे त्वयि दधानीति पिता को.त.२।१५
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राण वा
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
प्राणान्स
३९१
प्राण वा एते प्रकन्दन्ति ये दिवा
प्राणादि चतुर्दशवायुभेदा अन्नमय. रत्या संयुज्यन्ते
प्रश्रो.१।१३ कोशे यदा वर्तन्ते तदा प्राणमयः प्राणसितमसीति तत्रैते ऋचौ
। कोश इत्युच्यते
सर्वसारो.४ भवतः-(मा. पा.)
छां. ३,१७१६ ' प्राणादिपञ्चकं तेयु प्रधानं तत्र च द्वयम त्रि.बा.२।७८ प्राणः क्षणितोः प्रमत्रमत्रमानोति तृ.उ.५।१३।४ प्राणादिपञ्चवायुश्च बीजं वर्णच स्थानकम् ध्या.बि.९५ प्राणः पवमानेन, पवमानो विश्वदेवः,
प्राणादिभिरनन्तस्तु भावैरतर्विकल्पितः वैतथ्य. १९ विश्वेदेवाः स्वर्गेण लोकेन, स्वगो
प्राणादिलिङ्गस्वरूपं गुरोलिङ्गम् लिङ्गोप, २ लोको ब्रह्मणा, सैषावरपरा संहिता ३ऐत. ११६।३ प्राणादिस्पन्दनं वरम्
अ. पू.४।४३ प्राणः प्रजा
बृह. १।५७ प्राणाद्यनिलसंशान्तौ युक्त्या ये पदप्राणः प्रजानामुदयत्येष सूर्यः
प्रश्नो.१८
मागताः | अनामयमनाद्यन्तं ते प्राणः प्रसूतिर्भुवनस्य योनियप्तिं
स्मृता योगयोगिनः
प्र. पू. ५५० स्वया एकपदेन विश्वम्
एका.उ.३
प्राणायाः पञ्च विख्याता नागागाः प्राणः प्राणेन याति प्राणः प्राणं ददाति
पश्च वायवः
ध्या. चिं. ५७ प्राणाय ददाति प्राणोऽहं पिता प्राणो
प्राणाद्वा एप उदेति प्राणेऽस्तमति माता प्राणो भ्राता प्राणः स्वसा
तं देवाश्चक्रिरे धर्मर...
बृह.१।५।२३ प्राण आचार्य: प्राणो ब्राह्मणः छां.७।१५।१
प्राणाद्धव खल्विमानि भूतानि जायन्ते तैत्ति. ३१३ प्राणः प्राविशत्तत्प्राणे प्रपन्न उदतिष्ठन् १ऐन.१४।६
प्राणाद्वायुः, अक्षिणी निरभिद्यताम् ऐन.१४ प्राणः शरीरमन्नं न परिचक्षीत तै.उ.३।११।९
प्राणाद्वायुरजायत
चित्त्यु.१२।६ प्राणः शरीरं परिरक्षति
सुबालो. ४।३
[.अ.८।४।१९- मं.१०।१०।१३ प्राणः शरीरादधिको द्वादशाङ्गुलमानतः त्रि.ना.२१५१ 'प्राणाद्वायुः ( अजायत)
ग.शो.३१११ प्राणः सर्वाणि भूतानि
१ऐत.२।३।४ प्राणाधियः सञ्चरति स्वकर्मभिः श्वेताश्व.५७ प्राणः साम
छांदो.१७१ प्राणानश्कीर्य याति कैवल्यम् पैङ्गलो.४५ प्राण: सामवेदः
बृह.१।५।५ प्राणानायम्य देशकालो सङ्कीर्त्य प्राणः सूर्योऽग्निरथ वा पचत्यन्तरिद वपुः अ.पू.२।५९ । प्राणानां प्रन्थिरसि रुनो मा
सूर्यता.१४८ प्राणः स्वरोऽमं या वाविराट
छां. २११३१२
विशान्तकः । तेनान्नेनाप्यायस्व महाना.१६८ प्राणा महर श्रेयसि व्यूदिरेऽहर
प्राणान
श्रा सङ्कल्पते छांदो. ७१४२ श्रेयानस्म्यह श्रेयानस्मीति छांदो.५।११६ प्राणा आदित्या इदं मे तृतीयसवनं छां. ३।१६।६
प्राणानेतदाह तस्यासत ऋषयः सप्त प्राणा इत्येवाचक्षते
छां. ५।१।१५
तीर इति प्राणा वा ऋषयः बृह.२।२।३ प्राणा गुहाशयानिहिताः सप्त सप्त महाना.८।२
प्राणानेतदाह वागष्टमी ब्रह्मणा प्राणामय एवैतस्मिन् पुरे आपति प्रमो. ४३
संविदानेति
बृह.२।२।३ प्राणाङ्गानामा संस्पर्शी यः स पूरक
' प्राणान् प्रपीडयेह स युक्तचेष्टः क्षीणे उच्यते
प. पू.५।२८ । प्राणे नासिकयोच्छ्रसीत । दुष्टाश्वप्राणाच्छ्रद्धां खं वायुज्योतिरापः
युक्तमिव वाहमेनं विद्वान्मनो धारपृथिवीन्द्रियम्
प्रमो. ६४ येताप्रमत्तः [ श्वेताश्व. २०९+ भवस.२६ प्राणाप्राणो ब्रोत्येव बाहुः बृ.उ.५/१२।१ प्राणान् प्राणेषु जुह्वति
भ.गी.४॥३० प्राणादयस्तु पश्चैव पञ्च शब्दादयस्तथा वराहो.११३ प्राणाम्सर्वान्परमात्मनि प्रणाययतीप्राणादयो वै पुनरेव तस्मावभ्युचरन्ती.
त्येतस्मात्प्रणवः
म.शिखो. १ ह यथाक्रमेण [ मैञ्यु.६।२६+ ६३१ प्राणान्सर्वान्प्रलीयत इति प्रलयः अ.शिखो. १
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९२ प्राणान्स
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
प्राणाया.
प्राणान्सन्धारयेत्तस्मिन्नासाभ्यन्तर
| प्राणापानौ नादबिन्दु मूलबन्धेन चारिणः । भूत्वा तत्रायतप्राणः
चैकताम् । गत्वा योगस्य संसिद्धि शनैरेव समभ्यसेत् यो.शि.६७ यच्छतो नात्र संशयः
यो.त. १२१ प्राणान् सन्धारयेत्तस्मिन्नासाभ्यन्तर
प्राणापानौ ब्रीहियवौ तपश्च मुंड.२०१७ चारिणः । भूत्वा तत्र गतप्राण:
प्राणापानौ समानश्च उदानो व्यान शनैरथ समुत्सृजेत्
क्षुरिको. ५ ____ एव च । नागः कूर्मश्च कृकरो प्राणापानगती रुद्धा
भ.गी.४२९ देवदत्तो धनजयः (१० प्राणाः) त्रि.ना.२:७७ प्राणापानयोरैक्यं कृत्वा धृतकुम्भको
प्राणापानौ समो कृत्वा
भ.गी.५/२७ नासाप्रदर्शनदृढभावनया द्विकरा
प्राणापानौ संविदानौ जहि तम् चित्त्यु. १४१३ कुलिभिः षण्मुखीकरणेन प्रणव
प्राणा भूत्वा एकैकमेतानि सर्वाण्ये. ध्वनि निशम्य मनस्तत्र लीनं भवति मं. बा.२।४ वैतानि प्रज्ञापयन्ति
को.त. ३२ प्राणायामन्यानोदानसमाननाग
प्राणाय स्वाहा, अपानाय स्वाहाव्यानाय कूर्मककरदेवदत्तघनञ्जया इति
स्वाहाउदानाय स्वाहा
प्रा.हो. १।११ पश वायवः
भावनो. ४ प्राणाय स्वाहाऽपानाय स्वाहा व्यानाय प्राणापानसमानोदानव्यानानाग
स्वाहा समानाय स्वाहोदानाय कूर्मककरदेवदत्तधनजया एते
स्वाहेति पञ्चभिरभिजुहोति । मैत्रा. ६.९ दश वायवः सर्वासु नाडीषु चरन्ति शांडि. १।४।७ प्राणाय स्वाहा वसिष्ठायै स्वाहेत्यमो प्राणापानवशो जीवो पधश्चोय च
हुस्वा मन्थे.सरसवमवनयति बृह.६३३२ (प्र.) धावति [ध्या.बि. ५८+ यो. चू. २८ प्राणायाम इति प्रोक्तो रेचपूरककुम्भः भा.द. ६१ प्राणापानव्यानोदानसमाना मे
प्राणायामदृढाभ्यासयुक्त्या च गुरुशुद्धयन्तां ज्योतिरहं विरजा
दया। बासनाशनयोगेन विपाप्मा भूयासर स्वाहा
प्राणस्पन्दो निरुव्यते महाना.१४७
अ.पू.४।८७ प्राणापानव्यानोदानसमानाः
प्राणायामद्विषट्रेन प्रत्याहारः प्रकीर्तितः यो.च.१११ प्राणवृत्तयः
पैङ्गलो.२३ । प्राणायामनिरोधैश्च मन्त्रदिशभि. प्राणापानसमाक्षिप्तस्तथा जीवो न
स्तथा । न तहादशमात्रास्तु विश्रमेत् यो.शि.६५२ पुद्रातः प्रथमः स्मृतः
योगो. ५ प्राणापानसमाक्षिप्तस्तवज्जीवो न विश्रमत् ध्या. बि.६० प्राणायामपरस्यास्य पुरुषस्य महात्मनः। प्राणापानसमाक्षिप्तस्तथा जीवोन तिप्रति यो
देहश्वोत्तिष्ठते तेन किश्चिमझाना. प्राणापानसमानाख्या व्यानोदानो
द्विमुक्तता
जा.द.६।१७ च वायवः
२ प्राणायामसुतीक्ष्णेन मात्राधारेण योगप्राणापानसमायुक्तः
भ.गी.१५।१४
वित् । वैराग्योपलघष्ठेन छित्वा तं प्राणापानसमायोगो झेयं योगचतुष्टयं यो.शि.१११३८ तु न बध्यते
चरिको.२४ प्राणापानसमायोगः प्राणायामो भवति शांडि.१६१ प्राणायामस्ततः कार्यो नित्यं सत्त्वप्राणापानसमायोगाचंद्रसूर्यैकता भवेत् यो.शि.११५६
स्थया धिया
योगकुं.११६२ प्राणापानादिचेष्टादि क्रियते व्यान
प्राणायामस्तथाप्राण:प्राणयायामउच्यते योगो.४ वायुना
वि.मा.२।८५ प्राणायामस्तथा ब्रह्मन्प्रत्याहारस्ततः परम् भा.द.१२५ प्राणापानाभ्यां प्रतिलोमानुलोमाभ्यो...
प्राणायामं ततः कुर्यात्पद्मासनगतः सचिदानन्दः परमात्माऽऽविर्भवति महावा. २ स्वयम्
१यो.स.३२ प्राणापानावजिर सचरन्नौ चिच्यु.१४।३ प्राणायामेन चित्तं तु शुद्धं भवति सुत्रत जा.द. ६।१६
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राणाया
उपनिषवाक्यमहाकोशः
प्राणे सर्व
३९३
-
प्राणायामेन युक्तस्य विप्रस्य नियता
प्राणिकर्मवशादेव पटो यद्वत्प्रसारितः त्मनः । ...सत्यस्थं चैव जायते योगो. १३ प्राणिकर्मक्षयात् पुनस्तिरोभावयति । प्राणायामेन यक्तन सर्वरोगनयो भवेत।
तस्मिन्नेवाखिलं विश्वं सङ्कोचित. प्राणायामवियुक्तेभ्यः सर्वरोग
पटवद्वर्तते
पडलो.१२ समुद्भवः
यो.चू.११६ प्राणिनां देहमध्ये तु स्थितो हंसः प्राणायामैकनिष्ठस्य न किञ्चिदपि
सदाच्युतः
ब्र. वि. ६९ दुर्लभम् जा.द. ६१२० प्राणिनां देहमाश्रितः
भ.गी.१५।१४ प्राणायामैदहेदोषान् धारणाभिश्च
प्राणी भवति सर्वमायुरेति, ज्योकिल्बिषम । प्रत्याहारेण विषया
जीवति,महान्प्रजया पशुभिर्भवति छांदो.२।१।२ न्ध्यानेनानीश्वरान्गुणान् [अ.ना.८+ योगो. १५ माणेगते यथादेहःसुखंदुःखनविन्दति । प्राणायामवेशीकृत्वा सर्वामिन्द्रिय
तथा चेत्प्राणयुक्तोऽपि स कैवल्यावाहिनीम् । ततो युजीत मेधावी
श्रमे वसेत्
ना.प.३२७ प्राणं च मनसा मुनिः दुर्वासो.२।१५। प्राणे गलितसंवित्तौ तालुवं प्राणायामो भवेदेवंपातकेन्धनपावकः यो. चू.१०८ । द्वाद्वशान्तगे। अभ्यासादूर्ध्वप्राणा रुद्रा इदं मे माध्यन्दिनं सवनं छांदो.३।१६।४
रन्ध्रेण प्राणस्पन्दो निरुध्यते शांडि.११७३१ प्राणा वसव इदं मे प्रातस्सवनं
प्राणे तृप्यति चक्षुस्तृप्यति
छांदो.५।१९।२ छांदो.३।१६२ प्राणा वा ऋषयः
महाना.१७४१५ बृह. २:२।३
प्राणे स्वमसि सन्धाता ब्रह्मन् प्राणा वाव रुद्रा एते हीदर सर्वर
प्राणेन च स्वराख्येन प्रथिता रोदयन्ति
___ छांदो.३।१६।३ - वैखरी पुनः
यो.शि. ३५ प्राणा वाव वसव एसे हीद सर्व
प्राणेन आतानि जीवन्ति
तैत्ति. ३१३ वासयन्ति
बोकार प्राणेन रक्षनवरं कुलायं बहिष्कुलायाप्राणा वावादित्या एते हीदंसर्वमाददते छांदो.३।१६।५ ।
दमृतश्चरित्वा । स ईयतेऽमृतो
या कामरहिरण्मयः पुरुष प्राणाविरुढचरति जीवस्तेन विना नहि त्रि.प्रा.२।६२
एकहरसः
वृद. ४१३११२ प्राणा वै गयास्तत्प्राणारस्तो नया
• प्राणेन सर्वानान्धानाप्नोति
को. त. ३४ द्यारस्तो
बृह.५।१४।४. प्राणा वे यशो विश्वरूपं
प्राणेन सेवामुध्मिलोकेऽमृतत्वमानोति को, स. ३२
वृद.२।२।३ प्राणा वै यशो वीर्य तत्प्राणेषूत्क्रान्तेषु
(परमं पदमिति च) प्राणेन्द्रियाद्यन्त:
करणगुणादेः परतरं सच्चिदानन्दशरीर श्वयितुमध्रियत तस्य शरीर
मयं नित्यमुक्तास्थानं परमं पदम् निरा.स.२९ एवं मन मासीत् बृह.१२६ प्राणेऽपानं तथाऽपरे
भ.गी. ४२९ प्राणा व सत्यं तेषामेव सत्यम्
बृह.२।१।२० · प्राणेभ्यो देवा देवेभ्यो लोकाः प्राणाशलन्तु तद्धमैंः का मैर्वा हन्यता
(विप्रतिष्ठन्ते) [ कौ.त.॥३, ३+४।१९ मनः । आनन्दबुद्धिपूर्णस्य मम
पाणे शरीरं प्रतिष्ठितम्
तैत्ति. ३७ दुःखं कथं भवेत्
आ.प्र.२२
प्राणेषुपञ्चविधंपरोवरीयः सामोपासीत छांदो. २०७१ प्राणास्तु रुद्रा विज्ञेया पविमुक्तं
प्राणे सर्वर समर्पितं प्राणः प्राणेन पर स्मृतम्
याति प्राणः प्राणं ददाति प्राणो प्राणास्त्वं भूमानमभिगायतादहयो
ह पिता प्राणो माता प्राणो मे भविष्यन्तीति
छांदो.१।५।४ भ्राती प्राणः स्वसा प्राण प्राचार्य: प्राणांस्त्यक्त्वा धनानि च भ.गी.११३३ प्राणो ब्राह्मणः
छांदो.५१५।१
दुर्वासा
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९४
प्राणे ही
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
प्राणो वा. .
भवति
प्राणे हीमानि सर्वाणि भूतानि युज्यन्ते बृह. ५।१३।२ प्राणोऽपानः समानश्चोदानव्यानोच प्राणे हीमानि सर्वाणि भूतानि रमन्ते बृह. ५।१२।१ । वायवः । पञ्चकर्मेन्द्रियैर्युक्ताज्ञानप्राणे हीमानि सर्वाणि भूतानि सम्यश्चि बृह. ५।१३।३
शक्तिबलोद्यताः
ब्र. वि. ६६ प्राणैरयममुमिन् स यदोरक्रमिष्यन्
प्राणो ब्रह्मा, कं ब्रह्म, खं ब्रह्म छांदो.४।१०१५ बृह. ५१५२ प्राणो ब्रह्मेति व्यजानात्
तैत्ति. ३१३ प्राणलं बलेन तपस्तपसा श्रद्धा...
प्राणो ब्रह्मेति हस्मा ह कौषीतकिस्तस्य स्मारेण विज्ञानं विज्ञानेनात्मानं
ह का एतस्य प्राणस्य ब्रह्मणो मनो वेदयति
म.ना.१७४१३ दूतं चक्षुर्गात्रं श्रोत्रं संश्रावयित कौ. स. २११ प्राणैर्मनः, मनसश्च विज्ञान, विज्ञाना
प्राणो ब्रह्मेति ह स्माह पैड्मयस्तस्य हवा
एतस्य प्राणस्य ब्रह्मणो वाक्परस्ता
म.ना.१७७१३ दानन्दो ब्रह्मयोनिः
चक्षुरारुन्धे चक्षुः परस्ताच्छोत्रप्राणैश्चित्तं सर्वमोतं प्रजानां यस्मिन्धि.
मारुन्धे श्रोत्रं परस्तान्मन आरुन्थे शुद्धा विभवत्येष यात्मा. मुण्ड, ३।१२९
मनः परस्तात्याण मारंधे को. स. १२ प्राणो मग्निः परमात्मा पञ्चवायु
प्राणो ब्रोत्येक माहु स्तन, तथा भिरावृतः
प्रा.हो. १३१२
शुष्यति वे प्राण तेऽस्मात् बह.५।१२।१ प्राणोऽनिस्तस्येमा इष्टका:
मंत्रा. ६३३
। प्राणो भ्राताप्राण: स्वसा प्राण प्राचार्यः छां.७१५१ प्राणोऽग्निः परमात्मा वै पञ्चवायुः
प्राणो मनुष्याः
बृह. १।५।६ समाश्रितः। स प्रीतः प्रीणातु
प्राणोऽयमनिशं ब्रह्मन्स्पन्दशक्तिः विश्वं विश्वभुक
मैत्रा. ६९ सदागतिः
अ. पू. ५२५ प्राणोऽग्निः सूर्य इति प्रतापवत्येषा(तनूः) मैत्रा. ६५
प्राणो वंश इति विद्यात्
३ऐत. १।४।१ प्राणो देहस्थितो यावदपानं तु
प्राणो वंश इति स्थविरः शाकल्य: ३ऐत. २०११ निरोधयेत्
यो. च. १०० प्राणो वा अन्नम्
तैत्ति. ३१७ (तस्य प्राणोधमोवागर्चिश्चक्षुरङ्गारा:
प्राणो वा अन्नस्य रसा, मन:प्राणस्य, श्रोत्रं विस्फुलिंगास्वस्मिन्नेतरिम
विज्ञानं मनसः
मैत्रा. ६।१३ नमो देवा ममं जुह्वति तस्या
। प्राणो वा अमृतं नामरूपे सत्यं माहुत्यै रेतः सम्भवति बृह. ६।२।१२
ताभ्यामयं प्राणश्छन्नः
बृह. १।६।३ प्राणो नाम देवताऽवरोधिनी सा...
प्राणो वा आयुः
को.त. ३२ सस्यै स्वाहा
को. त. २।३
प्राणो वा अहमस्म्यूष, प्राणः सर्वाणि प्राणोन्मेषनिमेषाभ्यां संसृतेः प्रलयोदयौ म.पू.५४४१
भूतानि प्राणो होष य एष तपति १ऐत. २०१४ प्राणोऽपानस्तथा व्यानः समानोदान एव
प्राणो वा इद५ सर्व भूतं यदिदं किश्च छां. २१५४ च । नागः कूर्मश्च ककरो देवदत्तो
(उक्थं)प्राणो वा उक्थं प्राणो हीदर धनजयः । एते नाडीषु सर्वासु
सर्वमुस्थापयत्युद्धास्मादुक्थविद्वीरचरंति दश वायवः
जा.द. ४।२३
स्तिष्ठत्युक्थस्य सायुज्य सलोकतां प्राणोऽपानो व्यान इत्यष्टावक्षराणि बृह. ५।१४।३ ।। जयति
बृह. ५।१३।१ प्राणोऽपानो व्यान इति प्राणवत्येषा(सन) मैत्रा. ६५ प्राणो वा माशाया भूयान् यथा वा प्राणोऽपानः समानश्वोदानो व्यानस्तथैव
भरा नामो समर्पिता एवमस्मिच । नागः कूर्मः कुकरको देवदत्तो
न्प्राणे सर्व समर्पितम् छांदो.७११५.१ धनश्रयः। प्राणाद्या:पश्चविख्याता
प्राणो वा उत्प्राणेन हीद सर्वमुसब्धम् वृ.उ.१०२३ नागाद्याः पञ्च वायवः ध्या. बि.५६ प्राणो वाव ज्येष्ठश्च श्रेष्ठश्च
छांदो.५।१४१
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राणो वा
प्राणो वा तदभ्यार्चत् प्राणो वाव संवर्गः, स यदा स्वपिति, प्राणमेव वागप्येति, प्राणं चक्षुः, प्राण श्रोत्रं, प्राणं मनः, प्राणो ह्येवैतान्सर्वान्संवृङ्क्ते
छांदो. ४ ३ ३
१ ऐव. २1१1३
( क्षत्रं-) प्राणो वै क्षत्रं, प्राणो हि त्रायते .. बृह. ५।१३१४ प्राणो वै गृत्सोऽपानो मदः प्राणो वै ग्रहः, सोऽपानेन नातिप्रण गृहीतोऽपानेन हि गन्धाजिघ्रति प्राणो वै ज्येष्ठश्च श्रष्ठश्व, ज्येष्ठश्व श्रेष्ठश्व स्नां भवति
प्राणो वै बलं तत्प्राणे प्रतिष्ठितम्
प्राणो वै ब्रह्मेत्यप्राणतो हि किरस्यात्
प्राणो वै यज्ञस्योद्वाता
प्राणो वै रं प्राणे हीमानि सर्वाणि भूतानि रमन्ते प्राणो वै
वायुः
प्राणो वै सम्राट् परमं ब्रह्म, प्राणो जहाति
नैनं
प्राणो व्यानोऽपान उदानः समानः प्राणोऽसौ लोकः
प्राणो ही सर्वमुत्थापयति प्राणो (प्राणी)स्मात्सर्वान् गन्धानाभ विसृजते
प्राणोऽस्मि प्रज्ञात्मा तं मामायुरमृतमित्युपास्व
प्राणो ह पिता, प्राणो माता, प्राणो भ्राता, प्राणःस्वसा, प्राणआचार्यः, प्राणो ब्राह्मणः प्राणो हविः
प्राणो हिङ्कागे वाक्प्रस्तावचक्षुरुद्गीथः श्रोत्र प्रतिहारो मनो निधनं परोवरीयारसि वैतानि
प्राणो हि भूतानामायुः प्राणो हि वा अङ्गाना रसः प्राणो हि वै क्षत्रं त्रायते हैनं प्राणः प्राणो ह्यविज्ञातः प्राणपनं तत्राऽवति प्राणो ह्येवैतानि सर्वाणि भवति प्राणी वैतानि सर्वाणि भवन्ति
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
१ ऐत. २ १ १
बृह. ३/२/२
बृह. ६/१/१
बुद्द. ५/१४|४
बृह. ४/१/३
बृह. ३।११५
वृह. ५/१२/१ मैत्रा. ६/३३
बृद्द. ४।१।३ तैत्ति. १७७१
बृ. उ. १।५।४
बृह. ५/१३/१
छांदो. ७/१५/१
चिरयु. १११
कौ. स. ३३४ :
को. त. ३१२
द. २७ तैत्ति. २३
बृह. १/३/१९
बृह. ५/१३/४ बृह. १२५ १० छां. ७ १५/१४ छां. ५/१/१५
1
प्राधान्यतः
प्राणो होवैतान्सर्वा सवृद्ध इति प्राणो ह्येष आत्मा प्राणो ह्येष यएषतपति [ १ऐव. २/१/१ + ३३४ प्राणो ह्येष यः सर्वभूतैर्विभाति विजानन्विद्वान्भवतेनातिवादी । आत्मक्रीड आत्मरतिः क्रियावानेष ह्मविदां वरिष्ठः प्राणो ह्येष सर्वभूतैर्विभाति (मा.पा.) प्रातरधीयानो रात्रिकृतं पापं नाशयति [ अ. मा. ७+नारा. ५+ प्रातरादित्यमुपतिष्ठते दिशामेक• पुण्डरीकमस्यहं मनुष्याणामेकपुण्डरीकं भूयासमिति प्रातर्मध्यन्दिने सायमर्धरात्रे च (तु) कुमकान् । शनैरशीतिपर्यन्तं चतु
वरं समभ्यसेत् [त्रि.प्रा.२।१०१+ यो. त. ४३ [शाण्डिल्यो. १२७/२
प्रातर्मेध्याह्नयोः षण्मासकृतानि पापानि नाशयति प्रातचित्रादिवर्णाखण्ड सूर्यचक्रवद्वह्निज्वालावलीवत्तद्विहीनान्तरिक्ष
वत्पश्यति
प्रातः काले च पूर्वेद्युर्यद्भक्तैः प्रार्थितं मुहुः । तद्वैक्षं प्राक्प्रणीतंस्यात्स्थितिं कुर्यात्तथापि वा प्रातः प्रसाधनं दत्त्वा कार्य सम्मार्जनाञ्जनम् ।
प्रातः स्नात्वा विधानेन सन्ध्याकर्म
समाप्य च । भूतिरुद्राक्षभरण उदीचीं दिशमाश्रयेत् प्रातः स्नानोपवासादिकाय क्लेशांश्च
३९५
छांदो. ४/३/३ ब्रह्मो. १
मुण्टो. ३१४ मुण्डो. ३१११४
देव्यु. २६
वृह. ६/३१६
गायत्री. ११
अद्वयता. ४
१ सं. सो. २/६७
शिवो. ७/२४
२ बिल्वो ७
१यो.न. ४८
वर्जयेत् प्रादक्षिण्याद्दारिद्र्यनाशिनीं घ्राणसर्पणादन्तर्मलनाशिनीं य एवं वेद स वैष्णवो भवति
प्रादुर्भावश्च भूतानां देहत्यागस्तथैव च ।
प्राप्तिव्यायामयोगश्च विधानमनुवर्तते भवसं. १1११ प्रादुर्भूतोसुराष्ट्रेऽस्मिन् [ श्रीसू. ७+ऋ. खि. ५/८/७७ प्राधान्यतः कुरुश्रेष्ठ
भ.गी. १०।१९
तुलस्यु. २
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९६
प्राधान्ये
प्राधान्येनात्र भेद एव, स भेदः वस्तुतस्त्वमेद एव
प्राप्तकर्मकरो नित्यं शत्रु मित्रसमानदृक् । ईहितानीहितैर्मुको न शोचति न काङ्क्ष
प्राप्तं प्राप्तव्यमखिलं भवता पूर्णचेतसा । स्वरूपे तपसि ब्रह्मन्मुक्तस्त्वं भ्रान्तिमुत्सृज
( एवं ) प्राप्तानन्दः परमयोगी भवति प्राप्तानुत्तमविश्रान्तिर्न किञ्चिदिह वाञ्छति
प्राप्तुं तत्सहजस्वभावमनिशं सेवन्त्र
मेकं गुरुम्
प्राप्ते ज्ञानेन विज्ञाने ज्ञेयेच परमात्मनि ...हृदि संस्थिते प्राप्नुयात् पुण्यकर्मणाम्
प्राप्य चान्ते ततश्चैव ज्ञानयोगमनुत्त मम । विरोधेन धर्मस्य सच्चरेत् पृथिवीमिमाम्
प्राप्य ज्ञानदशामेतां पशुम्लेच्छादयोऽपि ये । सदेद्दा वाऽप्यदेहा वा ते मुक्ता नात्र संशयः
1
प्राप्यन्ते मां न पुनरावर्तन्ते
प्राप्य पुण्यकृता श् लोकान् प्राप्य सर्वज्ञतां कृत्स्नां ब्राह्मण्यं पदमद्वयम् । नापन्नादिमध्यान्तं किमतः परमीइते प्राप्यं सम्प्राप्यते येन भूयो येन न शोच्यते । पराया निर्वृतेः स्थानं यत्तज्जीवितमुच्यते
उपनिषदकोशः
विद्यते
प्रारब्ध कर्मपर्यन्तमहिनिर्मोकवव्यवहरति
त्रि.मं.ना.२/२
महो. ६१६४
महो. २१७२ मं. ना. २१९
महो. २/४७
अमन. २/४१
भ.गी. १८१७१
ना.प. ६१३३
महो. ५/३९
भस्मजा. शु७ भ.गी. ६४१
महो. ३१२
प्राप्यान्तं कर्मणस्तस्य यत्किह
करोत्ययम् । तस्माल्लोकात्पुनरैति बृह. ४/४/६ प्रायश्चित्तीयस्त्वधस्तात्तिर्यक्तिस्रो
ख. शां. ८५
हिमांशुप्रभाभिः प्रजननकर्मा (अभिः) प्रा.हो. २/४ प्रायेण श्रीमतां लोके भोक्तुं शक्तिर्न
भवसं. ११३
पैङ्गलो. ४|४
दिवा ने
प्रारब्धकल्पनाप्यस्य देवस्य भ्रान्तिरेव हि प्रारब्धनाशात्प्रतिभाननाशः.. प्रारब्धप्रतिभासनाशपर्यन्तं चतुर्विध स्वरूपं ज्ञात्वा देहपतन पर्यन्तं स्वरूपानुसन्धानेन वसेत्
प्रारब्धमतः कुतः
प्रारब्धं सिद्ध्यति तदा यदा देहात्मना स्थितिः | देहात्मभावो नैवेष्टः प्रारम्भं त्यजतामत:
प्रारब्धाणाम्यर्जितानि कर्मत्रयमितीरितम् प्रारब्धान्ते देहहानिर्मायेति श्रीयतेऽखिला
प्रारम्भे यथा कादीनां
मध्यात्मो. ५७ वराहो. २२६९
प्रिया बतारे नः सती प्रियं भाषसे प्रिया वै खलु नो भवति सती प्रियमवृधत्
ना. प. ७१३ अध्यात्मो. ५८
प्रादुर्भावस्तत्सर्वात्मना नष्टाया अविद्याया उन्मेषकाले पुनमदयो भवति प्राश्याचम्यायं निविधवा परित्राहिवासामुण्टोपवह शुचिरद्रोही मैक्षमाणो ब्रह्मभूयाय भवति प्रास्मा आशा अग्रण्वन् प्रादुत्यागं विचक्षणाः प्रियमित्येतदुपासीत प्रियं भवत्यस्य ब्रह्मवर्चसं कुले य एतमेवमात्मानं वैश्वानरमुपास्ते ५/१३/२+१४/२१+१५/२+१६/२+ १७/२ प्रियं ब्रुवाणं त्र्यालय रोल्स्यतीतीश्वरो ६थै म्या
प्रियः प्रियायार्हसि देव मोदुम् प्रिया च मानसी, प्रतिरूपा च चाक्षुषी प्रियात्मजनन वर्धन- परिणाम-क्षय
नाशाः षङ्कायाः
प्रियाप्रिये न स्पृशतस्तथैव च शुभा शुभे । तमसा प्रस्तवद्भानादमतोऽपि रविर्जनैः
अध्यात्मो. ५६ वराहो. १११२
वराहो. ११७१
त्रि.म.ना. ५/१
याज्ञव. २ चि. १५/२ अ. गी. १८/२
बृह. ४/१/३०
छां. ५/१२१२
ह. ११४१८ भ.गी. १९४४ कौ.त. ११३
मुगलो. ४२
२ मो. १५
बृह. २|४|४
बृह. ४/५/५
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियां वा
प्रियां वाचमभिवदन्त्योऽर्चयन्त्य एष वः पुण्यः सुकृतो ब्रह्मलोक: प्रियेषु स्वेषु सुकृतमप्रियेषु च दुष्कृतम् । विसृज्य ध्यानयोगेन ब्रह्माप्येति सनातनम् प्रियो हि ज्ञानिनोऽत्यर्थ प्रियो हैव भवति स्मरन्ति हैवास्य
प्रीतिः प्रीत्या भवति
प्रेतान भूतगणांश्चान्ये त्यामालोकादमृता भवन्ति प्रेस्येन्द्रो भूत्वैषु लोकेषु राजति प्रेमानन्द एक सुस्वादैविकी प्रेमानन्दमनुभवन्ती भक्तास्तलीलोप
योग्या भवन्ति
प्रेयो मन्दो योगक्षेमो वृणीते प्रेरयेद्वा तथा भिक्षु: स्वप्नेऽपि न
कदाचन
हामृतस्य यच्छतामेतद्वद्धकमोचनम् प्रेदि तु तत्र प्रतीत्य मह्मचर्य वत्स्याव इति भवानेव गच्छत्विति हि तु तत्र प्रतीत्य प्रह्मचर्ये वत्स्यावः मा. पा. )
फट्फट्महि महाकृत्ये विधूमानिसम प्रभे । इन शत्रुंस्त्रिशूलेन क्रुद्धास्ये पिब शोणितम् फलपत्रोदकाहारः पर्वतवन वनदेवता
लयेषु सवरेत् फलमुदिश्य वा पुनः ( पुरुष ) फलमूलोकान्वितं तपोवनं प्राप्य ... फलमूलपुष्पवारेिमि.... वेदान्तश्रवणं दुर्ध-योगं समारमेत् फलविमुद्राङ्गी सज्वानं सहतेऽचिमान् फले कतकवृक्षस्य यद्यप्यम्बुप्रसादकृत् । न नाममणादेव तस्य वादि प्रसीदति
फलं त्यक्त्वा मनीषिणः फलं यज्ञतपःक्रियाः फलादुत्पद्यमानः सन्नतेहेतुः प्रसिद्धयति
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
मुण्ड. १/२/६
ना. प. ३१५१
भ.गी. ७/१७ कौ.व. २०४
सामर. ९५
भ.गी. १७१४
केनो. २/५
१ ऐत. ७२
सामर. ३९
सामर. ९२
कठो. २१२
ना. प. ४/९ सहवे. ९
बृह. ६|२|४
बृ. उ. ६/२/४
वनदु. ९४
ना. प. ४।४८ भ.गी. १७/२१ ।
फेनाद
प्रोक्तमादित्यमाहात्म्यं यन्मां त्वमनु
पृच्छसि प्रोक्तवानहमव्ययम्
प्रोक्तं कचिदविद्येति कचिदिच्छेति
शांडि. १/५/१ सभ्याली. ६
भवसं. ११५० भ.गी. २२५१ भ.गी. १७१२५ अ. शां. १७
सम्मतम्
प्रोक्ता च सात्त्विकी रुद्रे भक्ते ब्रह्मणि
राजसी प्रोच्यते गुणसङ्ख्याने प्रोच्यमानमशेषेण
प्रोता त्वमेता विचितिः क्रमाणां प्रजापतिछन्दमयो विगर्भः
फ
प्रोवाच तां ततो महाविद्याम्
( अथ ) प्रोप्याऽऽयन् पुत्रस्य मूर्धानमभिमृशति
वदाचरणम्
लवा होते महढा यज्ञरूपा अष्टादशो कमरं येषु कर्म
लावयेद्योगमार्गेण सोऽमृतत्वाय कल्पते प्लुतप्रणवप्रयोगेण समस्तमो मिति प्रयुक्त आत्मज्योतिः सकृदावर्तते प्लुतप्लुत्युपसंहारः
फलानां पुरुषः, पुरुषस्य रेतः फले को निबध्यते
फलोदयः क्रियापूर्वो निष्क्रियो नहि कुत्रचित् फलो वा एष लोकानामजगे महात्मा
३९७
सूर्यता. ११०
भ.गी. ४११
महो. ५/१३२
कृष्णो. ४ भ.गी. १८ १९
भ.गी. १८१२९
एका. उ. ९
मुंड. ११२२१३
कौ.त. २११९
निर्वाणो. ८
मुण्ड. १/२/७ बृ. जा. २।१७
अ. शिखो. १ तुरीयो. १
बृह. ६|४|१ भ.गी. ५/१२
अध्यात्मो. ४९
विश्वं यः पाति फालोद्धुंगललाटविशेषमण्डले निरन्तरं तेजस्कारकयोगविस्कुरणेन पश्यति चेत् सिद्धो भवति फेनपा उन्मादकाः शीर्षपर्णफलभोजिनी यत्र तत्र वसन्तोऽपरि
चरणं कृत्वा... आत्मानं प्रार्थयन्ते आश्रमो. ३ फेनादण्डं भवत्यण्डाद्रह्मा भवति
[ अ. शिरः. ३।१५+ फेनाद्बुद्बुदमभवत् । मण्डाद्रह्माऽभवत्
पारमा ८२
अद्वयता. २
बटुको. २७ गायत्रीर. १
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
बटरका
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
-
म.
रा४
बटरकाणि सम्पतन्तीव दृश्यन्ते नि
बध्वा योगासन पूर्व हदेशे हृदयाजलिः त्रि.ना.२।१४५ तदा न पश्येत्तदप्येवमेव विद्यात ऐत.४६ बन्धत्वमपिचेन्मोक्षो बन्धाभावे क बटुको हि शाश्वतेन पुराणेन वेषमूर्जेण
मोक्षता
ते.वि. ५।२४ तपसा नियन्ता
बटको. २३ बन्धनस्थस्येवास्वातंत्र्य, यमविषयस्थबदरीफलमात्रं तु ( रुद्राक्षस्य )
स्यैव बहुभयावस्थम्
मैत्रा. ४२ मध्यमं प्रोच्यते बुधैः । अधर्म
बन्धमुक्तिविहीनोऽहंशाश्वतानन्दविग्रहः ते. बि. ३१३७ चणमात्रं स्यात् ....
रु.जा. ७
बन्धमुद्रा कृता येन नासाग्रे तु बद्धपद्मासनस्तिष्ठन्नोन्मीलितलोचनः।
. स्वलोचने
ब्र. वि. ६९ ..स्पर्शान् परिहरञ्छनैः
बन्धमोक्षस्वरूपात्मा बन्धमोक्षविवर्जितः ते.चिं. ४।६६ बद्धपद्मासनं कृत्वा सरस्वत्यास्तु
बन्धमोक्षादिकं नास्ति सद्वाऽसद्वा वालनम् । दक्षनाध्या समाकृष्य
सुखादि वा
ते. बि. ५॥३८ बहिष्ठं पत्रनं शनैः । यथेष्टं पूरयेद्वायु.. योगकुं.श२३ वन्धमोक्षादिहीनोऽस्मि शुद्धमझास्मि बद्धपद्मासनो योगी प्राणं चन्द्रेण
सोऽस्म्यहम्
मैत्रे. २९ पूरयेत् ..भूयः सूर्येण रेचयेत् यो. चू. ९५ बन्धमोक्षौ न चास्मनि
२आत्मो. २९ बद्धपद्मासनो योगी नमस्कृत्य गुरुं
बन्धं कुर्वन्ति धातवः
अमन. ११३७ शिवम् । नासाग्रदृष्टिरेकाकी
बन्धं मोक्षं च या वेत्ति
भ.गी.१८१३० प्राणायाम समभ्यसेत्
यो. च.१०६
बन्धाय विषयासक्तं मुक्त (मुक्त्यै, बदमुक्तो महीपालो प्रासमात्रेण
मुक्का) निर्विषयं स्मृतम् (मनः) तुष्यति । परैरबद्धो नाक्रान्तो
बि. बि. २+ मैत्रा. ४।१७+ अमन. २।७५ न राष्ट्र बहु मन्यते
महो. ५।७४ बन्धास्थामथ मोक्षास्थां सुखदुःखबद्धः खेचरतां (ग्स: ) धत्ते ब्रह्मत्वं
दशामपि । त्यक्त्वा सदसदास्था ग्सचेतसि
वराहो.२/७९ त्वं तिष्ठाक्षब्धमहाधिवत् महो. ६१५३ बद्धः सुनादगन्धेन सद्यः सन्त्यक्तचा
बन्धुपुत्रमनुमोदयित्वाऽनवेक्ष्यमाणो पलः। नादग्रहणतश्चित्तमन्तरङ्ग
द्वन्द्वसहः प्रशान्तः । प्राचीमुदीची भुजङ्गमः ना. बि. ४३ वा निवर्तयश्चरेत
शाध्याय. १८ बद्धो मुच्येत बन्धनात्
सूर्यता.१।१३ बद्धो मुक्तोऽहमद्धतात्माऽहम्
बन्धुरात्माऽऽत्मनस्तस्य
भ. गी. ६६ भा. प्र. १० ।
बन्यो जालन्धराख्योऽयममृताबद्धो दि वामनामद्धो मोक्षः स्याद्वासनाक्षयः
प्यायकारक:
यो.त.१११११ मुक्ति. २०६८ बन्नन्गभ्यां श्रोत्रादि करणानि
बन्धोजालंधराख्योऽयंमृत्युमातङ्गकेसरी श्यो.त. ११९ यथातथम् । युथानस्य यथोक्तेन
वन्धो मोक्षः सुखं दु:वं ध्यानं चित्तं वर्मना स्ववशं मनः
त्रि.ना.२१११६ सुरासुराः। गौणं मुख्यं परं बनाति हि शिरोजासमधोगामि
। चान्यत सर्व मिथ्या न संशयः ते.चिं. ५।४४ नभोमलम् । ततो जालन्धरो
बभ्रश्च बकर्णश्च नीलग्रीवश्चय:शिवः नीलक. ३२ बन्धः कष्टदुःखौघनाशनः यो. चू. ५० बम्भ्रम्यमाणमिव चाकश्यमानमिव बध्वा प्रागासनं विप्रो ऋजकायः समा
जाज्वल्यमानमिव देदीप्यमानमिव हितः। नासाग्रन्यस्तनयन: भि.बा.२१९२ लेलिहानं तदेव मे ब्रह्म
मार्षे. ५२
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
बहोपी
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
बहिःस.
बहस्पीडाभिरामाय रामायाकुण्ठमेधसे ।
। बहवो नैकमार्गेण प्राप्ता नित्यत्वमागताः ब्र. वि.२५ रमामानसहंसाय गोविन्दाय
- बहवो मर्या ब्राह्मणायना निरिन्द्रिया नमो नमः
गो. पू. ४७. विसुकृतोऽस्माल्लोकात्प्रयन्ति बृह.६।४।४ बलमिति विद्युति
तेत्ति.३।१०।२ बहिरङ्गा जगत्कारणभूता सैवाविद्याबल्लवीवदनाम्भोजमालिने नृत्तशालिने ।
रूपेण जीवबन्धभूता क्रिया शक्तिश्च नमः प्रणतपालाय श्रीकृष्णाय
. लीलाशक्तिश्वरति
राधिको. ९ नमोनमः गो.पू. ४।१० । बहिरन्तश्च भूतानां
भ.गी.१३३१६ जलं ज्ञानं सुराणां वै तेषां
र बहिरन्तश्चोपवीती विप्रः सन्यस्तुमर्हति । ज्ञान हृतं क्षणात्
कृष्णो. १२ बलं देवानाममतस्य विष्णोः
___ एकयज्ञोपवीती तु नैव सन्यस्तुमर्हति परत्र. २. सुदर्श.६
बहिरस्तङ्गते प्राणे यावन्नापान उद्तः। बलं बलवतां चाहं
भ.गी. ७११ बलं वाव विज्ञानाद्भूयोऽपि ह
___ ताक्पूर्णा समावस्या बहिष्ट शत विज्ञानवतामेको बलवा.
कुम्भकं विदुः
मुक्तिको.२०५२ नाकम्पयते
छान्नो.७८१ या
है यहिरुपशमिते चराचरात्मा स्वयमनुबलं भीमाभिरक्षितम
भ.गी. १० भूयत एव देवदेवः बलं भीष्माभिरक्षितम्
भी हिमायया वेष्टितं भवति चक्र
न. प. ५/३ बलंदावविज्ञानाद्वयोऽपीहशतं (मा.पा.) छां.स. १८१ . बहिलेक्ष्यं तु नासाग्रे चतुष्पडदशबलात्कामपिशाचेन विवश: परिभूयते महो. ३१३४ , द्वादशाङ्गुलीभिः... व्योमत्वं बलादिव नियोजितः
भ.गी. ३१३६ पश्यति स तु योगी
म. बा. १२३ बलाद्वाव भूयोऽस्तीति तन्मे भगवान्
'! बहिर्विरेचनं वायोग्दराद्रेचकः स्मृतः जा. द.६।१३
छांदो. ७८ बहिश्चेतो गृहीतं सदृष्टं वैतथ्यमेतयोः वैतथ्य. ९ बलेचित्तसंयमाद्धनुमदादिबलम शांडि. ५२ बहिश्चतो गृहीतं सद्युक्तं वैतभ्यमेतयोः वैत य. १० बलेन तपः, तपसा श्रद्धा ( भवति ) महाना.१७॥१३ बहिस्तीर्थात्परं तीर्थमन्तस्तीर्थ बलेन पर्वताः ( तिष्ठन्ति)
छांदो.७।८।१ महामुने । पात्मतीर्थ महाबलेन लोकस्तिष्ठति, बलमुपास्व छांदो. ७८१ तीर्थमन्यत्तीर्थ निरर्थकम् मा.द. ४.५३ बलेनापःपर्वताबलेनदेवमनुष्या:(मा.पा.) छां.उ. ७1८1१ बहिः कुर्वन्नकुर्वन्वा कर्ता भोक्ता बळेन वै पृथिवी तिष्ठति, बलेनान्तरिक्षं
नहि कचिन्
अ.पू. ११५७ बन द्यौर्बलेन पर्वता बलेन देव
(मथ) बहिःकृतेन्द्रियार्थान्स्त्रशरीरामनुष्या बलन पशवश्ववया५मिच
दुपलभते तृणवनस्पतयः श्वापदान्याकीटपिपी.
बहिः वृत्रिमरम्मो हृदि संगमलकंबलेनलोकस्तिष्ठतिबलभुपास्वेति छांदो.७५८१ वर्जितः । कता बहिरकन्तिलाक बरेन वै लोकास्तिन्ति ( मा. पा.) छां.र. /८।५ विहर शुद्धधीः
महो. ६।६८ अम्तिमा २५ र कानमा गमिश्य इति छांदो.५.१६।२ वहः प्रज्ञो विभुविधा ह्यन्त:मस्तिष श्रागन इति होवाच छांदो.५।१६।२ प्रज्ञस्तु तैजसः
भागम.१ बहव इमेऽस्मिन्पुरुषे कामा नाना
बहिः प्रपञ्चशिखोपवीतित्वमनाहत्य त्यया व्याधिभिः परिपूर्णोऽस्मि
प्रणवहंसशिखोपवीतित्वमवलम्व्य नाशिष्यामीति छांदो.४।१०।३ : मोक्षसाधनं कुर्यात्
परब. २२ बहवो ज्ञाननपसा
भ.गी. ४१० बहिःमर्वसमाचारो लोकेविहार विमर: महो. ६/६७
ब्रवीतु
मा. ६८
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
बहिः सू
बहिःसूत्रं त्यजेद्विद्वान्योगमुत्तममास्थितः । ब्रह्मभावमिदं सूत्रं धारयेद्यः स चेतन: [ ब्रह्मो. ९+ बहिःसूत्रं त्यजेद्विप्रो योगविज्ञानतत्परः ! ब्रह्मभावमिदं सूत्रं धारयेद्यः स मुक्तिभाक् बहुधा विश्वतोमुखम् बहुनाsत्र किमुक्तेन गोपीचन्दनमण्डनम् । न तत्तुल्यं भवेल्लोके नात्र कार्या विचारणा
४००
बहु वा इद सुप्तस्य वा आमतो वा रेतः स्कन्दति
बहुशाखा अनन्ताच बहुशाखाका रोमन्थेन
वृथैव किम् | अन्वेष्टव्यं प्रयत्नेन मारुते ज्योतिरान्तरम् बहुशोभमानामुमहिमवर्तीया होवाच किमेanaमिति
बहुस्यां प्रजायेय [ छां. ७.६ २३+ [ वैसि. २६+ बहूदकस्य स्वर्गलोकः [ना. प. ५/९ + बहूदकस्यासंकृतं माधुकरम् बहूदकः शिखादिकन्थाधरखिपुण्ड्र
उपनिषद्वाक्य महाकोशः
ना. प. ३।८०
वात्मकत्वेन देहत्यागं करोति यः सोऽवधूतः
परत्र. ११ भ.गी. ९।१९
गोपीचं. २१
बृह. ६|४|४ भ.गी. २१४१
धारी कुटीचकवत्सर्वसमो मधुकरवृत्त्याष्टकवलाशी [ ना. प. ५/५ + १सं. सो. २/१४ ( अथ ) बहूदका नाम त्रिदण्ड-कमण्डलु - शिखा यज्ञोपवीत-काषाय: amarरिणो ब्रह्मर्षिगृहे मधुमांसं वर्जयित्वाऽष्टौ प्रासान्भैक्षाचरणं
शांडि. ३१११३ १ सं. सो. २ ५९
ना. प. ५/७
कृत्वा योगमार्गे मोक्षमेव प्रार्थयन्ते भिक्षुको. २ बहूदका त्रिदण्डकमण्डलु शिक्यपक्ष
जपत्रित्रपात्रपादुकासनशिखायज्ञोपवीत- कौपीन - काषायवेषधारिणः साधुवृत्तेषु ब्राह्मणकुलेषु भैक्षाचर्यं चरन्त आत्मानं प्रार्थयन्ते नाभमौ. ४ बहूदको हंसत्वमवलन्य... तुरीयाती
तावधूतवेषेणाद्वैव निष्ठापर: प्रण
बह्वचरन्ती परिचरन्ती परिचारिणी यौवनं त्वामलमे साऽहमेतन्न वेद गोत्रस्त्वमसि जबाला तु नामाऽहमस्मिसत्यकामोनाम त्वमसि बह्रीं प्रजां जनयन्ती सरूपाम् । ओ को जुषमाणोऽनुशे ते बह्वीः प्रआ बसृजत्
मुक्ति. २/६३
केनो. ३।१२ बह्वीः प्रजा पुरुषात्सम्प्रसृताः बह्रीः सन्धा अतिक्रम्य दिवि प्रहादीनतृणवमन्तरिक्षे पौलोमान्पृथिव्यां कालकास्तस्य मे तत्र न लोमं च नामीयते
तुरीबा. ३
बालैर्बद्ध
बहूदरं बहुदंष्ट्राकरालं
| बहूनामेमि प्रथमो बहूनामेमि मध्यमः । कि स्विद्यमस्य कर्तव्यं यन्मयाऽद्य करिष्यति
बहूनि पुण्यानि कृतानि येन तेनैव लभ्यः परमेश्वरोऽसौ
बहूनि मे व्यतीतानि बहून्यदृष्टपूर्वाणि बह्रश्वामिन्द्रगोमतीम्
बहृचाख्यब्रह्मविद्यामहाखण्डार्थवैभवम् । अखण्डानन्द साम्राज्यं रामचन्द्रपदं भजे
हृपः स्याम प्रजायेमहि
बाधिर्य महानुपचय इवेदं नावहेलनया
भ.गी. ११/२३
कठो. ११५
शरभो. २
भ.गी. ४/५
भ.गी. ११।६
चिरयु. ११/६,
छांदो. ४/४/२
महाना. ८/४५ मैत्रा २२६
मुण्ड. २/११५
को. व. ३११
बृहच. शोर्षक छांदो. ६१२१४
भवितव्यमेवं दृढवैराग्याद्बोधो भवति महो. ४।२६ बालस्वभावोऽसङ्गो निरवद्यो मौनेन पाण्डित्येन निरवधिकारतयोपलभ्येत कैवल्यमुक्तं निगमनं चालं प्रमाद्यन्तं वित्तमोहेन मूढं बालाममात्रं हृदयस्य मध्ये विश्वं देवं
जातरूपं वरेण्यम् । तमात्मस्थं येऽनुपश्यन्ति धीरास्तेषां शान्तिर्भविता नेवरेषाम्
सुबालो. १३/१ कठो. २६
बटुको. १ बालाश्व कुलवृद्धाश्च निर्दहन्त्यवमानिता: इतिहा. २१ बालैर्मेंद्धस्तु लोकोऽयं मुखलेनाभिहन्यते शिवो. ७।१०४
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
बालोम्म
उपनिषवाक्यमहाकोशः
बिन्दुमू.
बालोन्मत्तपिशाचवदनुन्मत्तोन्मत्त
बाह्यं प्राणं समाकृष्य प्रायित्वोदरण बदाचरंखिदण्ड शिक्यं पात्रं
च । नासाग्रे नाभिमध्ये च पादराकमण्डलुं कटिसूत्र कौपीनं च
कुष्ठे च धारयेत्
मा... ६२२ परित्यज्य...जासरूपधरश्वरेदा.
बाह्यात्प्राणं समाकृष्य पूरयित्वोदरे स्मानमन्विच्छेत्
ना. प.३.८७
स्थितम् । नाभिमध्ये च नासाग्रे बालोन्मत्तपिशाचवन्मरणं जीवितं वा
पादाछे च यत्नतः । धार येन काढत कालमेव प्रतीक्षेत निर्देश.
न्मनसा प्राणं सन्ध्याकालेपु वा भृतकन्ययेन परिवाडिति
सदा । सर्वरोगविनिमुक्तो भवेद्योगी... १७४३
ना.प. ५।१५ बालो बालेषु वृद्धेषु वृद्धो धीरेषु धैर्य
बाह्यात्माऽन्तरात्मा परमात्मा च १ आत्मो . १
बाहादापरणं वायोरुदर पूरको हिसः ना.२.६१२ बान् । युवा यौवनवृत्तेषु दुःखितेषु
बाह्यान्ततारकाकारं व्योमपञ्चकसुदुःखधी
___ अ.पू.२।३०
विग्रहम् । राजयोगैकसंसिद्धं वास्यमल्पदिनेरेव यौवनश्रीस्ततो
रामचन्द्रमुपास्महे
मंत्रा. शीर्षक जरा । देहेऽपि नैकरूपत्वं काऽऽस्था
बाह्याभ्यन्तरमन्धकारमयमाकाशम मं. वा. ४|१ बारेषु वस्तुषु
भवसं. १२२१ बाल्यं च पाण्डित्यं च निर्विद्याथ
बाह्याभ्यन्तरवीक्षणाद्विस्फुटतमः स
परस्ताबूतैष दृष्टोऽदृष्टोऽव्यवहार्योमुनिरमनि मनि च निविद्य... बृह. ३।५।१ . बाल्येन तिष्ठासेत्
सुबालो.१३।१
। ऽप्यल्पोनाल्पःसाक्ष्यविशेषोऽनन्यो बाल्येनैवहितिष्ठासेमिबिद्यब्रह्मवेदनम् ।
सुखदुःखोऽद्वयः परमात्मा नृसिंहो. ९७
(एवं) बाह्याभ्यन्तरस्थव्योमपञ्चक ब्रह्मविद्यां च बाल्यं च निविद्य...
तारकलक्ष्यम्
अद्वयता. ४ मुनिरात्मवान् [प. पू. ४।३८+ शाट्याय.२४
बाह्याभ्यन्तःकरणानां रूपग्रहणबाहू राजन्यः कृतः [ सं. म.१०१९०११२
योग्यतास्त्वित्यावाहनम्
भावनो. ८ [वा.सं. ३१३११+सुबा.११४+ चिस्यु. १२५ बाह्यार्चनं परिहरेदपुनर्भवाय मैत्र. २।२६ बामचिन्ता न कर्तव्या तथैवान्तर
- बाह्यार्थवासनोजूता तृष्णा बद्धति चिन्तिका। सर्वचिन्तां परित्यज्य
कथ्यते । सर्वार्थवासनोन्मुक्ता चिन्मात्रपरमोभव (सर्वचिन्तां समु.
तृष्णा मुक्तेति भण्यते
महो. ६० सज्य स्वस्थो भव सदा ऋभो)
बाह्रोः क्षत्रं (अजायत)
ग. शो. ३।११ शांडि. १२७।२०+ वराहो.२:४४ बिन्दुनादकलाग्योतीरवीन्दुधुरबामशाने विनष्टेच ततः सर्वसमो भवेत् ममन. ११२१ ।
तारकम् । शान्तं च तदतीतं वासप्रणव मार्षप्रणवः, उभयात्पको
च परं ब्रह्म तदुच्यते
यो.शि.६८६ विराप्रणवः
ना. प. ८११ बिन्दुनादसमायुक्तमग्निबी विचिन्तबायवदान्तरेऽप्यात्मनश्चक्षुःसंयोगेनैव
जा. ६. ५८ रूपग्रहणकार्योदयात्
अद्वयसा. ६ बिन्दुनादमहालिङ्गाविष्णुलक्ष्मीनि. बासस्थविषयं सर्व रेषक: समुदाहृतः।
केतनम् । देहं विष्ण्वालयं प्रोक्तं पूर्ण शाखविज्ञानं कुम्भक
सिद्धिदं सर्वदेहिनाम्
यो.शि. ५४ स्वगतं स्मृतम्
वराहो. ५।५८ बिन्दुनादात्मक बीनं वह्निसोम. बायस्पछेष्वसकात्मा भ.गी. ५/२१ कलात्मकम्
रामइ. ५९ बापस्याभ्यम्वरं कालानलसदृशं
विन्दुमूलशरीराणिशिरास्तत्रप्रतिष्ठिताः यो, चू. ५६ पराकाक्षम् म.सा. ४१ बिन्दुरीशानः
ना.प.ना.१.३
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०२
बिन्दुरी.
उपनिषद्वाक्यमहाकाशा
बुद्धिमे
ध्या.बि. ८४ बीमा सर्वभूतानां
भ.गी.१५।१०
समो हि सः
बिन्दुरीश्वरसंशास्तु शत्रुमश्चक्ररास्वयं तारसा. २।३ बीजजामत्तथा जाप्रन्महाजाप्रत्तथैव बिन्दुरुत्तररूपम्
गणप. ७
चा आप्रत्स्वप्रस्तथास्वना स्वममाप. बिन्दुमा रजा शक्तिबिन्दुरिन्दू रजो
सुषुप्तिकम्। इति सप्तविधो मोहः महो. ५.८ रविः । उभयोः सङ्गमादेव प्राप्यते
बीजमिद्रायुतः प्राज्ञः
भागम. १३ परमं पदम् यो.चू. ६२ बी तहमर्जुन
भ.गी.१०१३९ बिन्दुस्तुरीयाक्षरो भवति
बीज प्रार्ण च शक्ति च दृष्टिं वश्याबिन्दुस्वरूपः शत्रुघ्नो भूर्भुवस्तस्मै
दिकं तथा । मन्त्रमन्त्राख्यगायनमोनमः
श्रीप्राणस्थापनमेव च । भूतदिक्पाल
तारसा.३१४ बिन्दुः क्षरतिनो यस्य कामिन्यालिङ्गि
बीजानि यन्त्रस्याङ्गानि वे दश त्रि.म.ना.१२
बीजं मायाविनिर्मुक्तं परं ब्रह्मेति सस्य च । यावद्विन्दुः स्थितो देहे
कीर्यते
रामर.५/१२ सावन्मृत्युभयं कुतः
भ.गी. ७० बिन्दुः पश्चमकूटाक्षरो भवति
श्रीवि.ता.॥२ बीनाला परं बिन्दं नादं तस्योपरि बिन्दुः पश्नमाक्षरो भवति
रामो. श२
स्थितम् । सशब्दं चाक्षरे क्षीणे बिन्दुः शिवो रजः शक्तिबिन्दुरिन्दू
निश्शब्दं परमं पदम्
ध्या. बि. २ रजो रविः
ध्या.बि. ८८ बीजाक्षरण ल्हो (सौ)रूपेण बिन्दोरोकार
सीतो. ११ बिन्दौ स्वप्नविश्वो नादे स्वप्नतेजसः प. हं. १०
___ तजापकानां सम्पत्सारस्वतौ भवतः हयग्री, ६
बीमाङ्कुराख्यो दृष्टान्तः सदा माध्यविभर्त्यव्यय ईश्वरः
अ. शां.२० बिभर्मि धर्ममवसे जनानाम्
चा. म. १२ बीजाज्ञानमहामोहापल्लवाद्यद्विशिष्यते । बिभेमि वा एतदेतेभ्यो यथैतप्परावृतन् शौनको. ११३ निर्जी पदं सत्त्वं तदस्मीति बिभ्रच्छ्रियं यशः सत्यं ब्रह्मचर्य तपो
विचिन्तये
सुबा.शीर्षक वैराग्यं मन ऐश्वर्यसप्रणवाव्याहृतय
बीजानीतराणि चेतराणि चाण्डानि... ऋग्यजुःसामाथर्वाङ्गिरसः सर्वाणि
बीजोक्तमुभयार्थत्वं रामनामनि दृश्यते रामर. ५।११ छन्दांसि तान्यङ्गे समाश्रितानि महो. ११३ बुद्धयो वै धियस्ता योऽस्माकं प्रचोदयाबिभ्रत्याकाशाधारम् निर्वाणो. ५ दित्याहुमनीषिणः
मैत्रा.६७ बिलप्रवेशतो यत्र ब्रह्मनाड्यन्तरं
बुद्धयोऽव्यवसायिनाम् ब्रजेत् । तस्मानित्यं मूलबन्धः
बुद्धिकर्मेन्द्रियप्राणपञ्चकर्मनसा धिया। यो योगिभिः सदा
योगकुं.११४६
शरीरं सप्तदशभिः सुसूक्ष्म
लिङ्गमुच्यते विस्मरमान्धिकमेवपूजकारदक्षिणी.
शारीरको.११
बुद्धिगुहायां सङ्गिसुन्दरं पुरुषरूप. कृत्य ततो मनुं वयम् । जप.
___ मन्वाक्ष्यमिस्पपरे नियतस्तिमिताशाखाछिस्था...
बुद्धिप्रासमतीन्द्रियम्
भ.गी.६९१ इलानि भत्या चिनुयात् बिल्वो. १२ बुद्धिनाशात् प्रणश्यति
भ.गी.१३ बिल्वपत्रं विनापूजा पर्था भवति सर! २विल्यो. ६ बुद्धिप्रतिविम्बिसचैतन्य जीवा पिल्वपत्रं विना स्तुनास्ति किधि
इत्यपरे मन्यन्ते
त्रि.म.ना.१९ तवान
रबिल्वो. १५ बुद्धिमतामनायासेनाचिरादेव तस्वबिल्वपूजनतोलोकमत्यजायाःपरा नहि २बिल्वो. १९ ज्ञानं भवति बिसानि भक्षयति ( दुःस्वप्ने ) ऐत. २४१७ बुद्धिमेवाप्येति यो बुद्धिमेवास्तमेति सुबालो.९४११
म.गी.२४१
त्रि.म.ना.८४
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
बुद्धि
बुद्धियुक्तो जहातीह बुद्धियोगमुपाश्रित्य घुवियोगान जय
बुद्धिरध्यात्पं, बोद्धव्यमधिभूतं ब्रह्मा तत्राधिदैवतम् ...
बुद्धिव्यक्तमेव च बुद्धिदानयोगेन चक्षुर्द्वारा रूपगुणः पादाधिष्ठितोऽमौ तिष्ठति.. बुद्धिर्ज्ञानमसम्मोहः
बुद्धिर्वृतिः स्मृति: प्रज्ञानमित्येके बुद्धिर्बुद्धिमतामहिम
बुद्धिर्मनोऽहङ्कार इति चेतनवत्येषा बुद्धिर्यस्य न लिप्यते
बुद्धियोंगे त्विमां शृणु बुद्धिर्वानमव्यक्तमन्नादं बुद्धिर्व्यतितरिष्यति
बुद्धिश्व बोद्धव्यं च नारायणः
बुद्धि तु सारथिं विद्धि मनः प्रमहमेव
'च [ कठो. ३।३+
बुद्धिं मोहयसीत्र मे
बुद्धिः पत्नी ( शारीर यज्ञस्य ) बुद्धिः पर्यवतिष्ठते
बुद्धिः सा पार्थ सामसी
बुद्धिः सा पार्थ राजसी
बुद्धिः सा पार्थ सास्विकी
रश्मयः
खरामा महान्परः
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
बुखपा धृतिगृहीतया
बुद्धया बुद्धपति, मनसा सङ्कल्पयति, बाचा वदति बुद्धया युक्तो यया पार्थ
भ.गी. २/५० भ.गी. १८/१७
भ.गी. २।४९
सुबालो. ५/७
भ.गी. १३१६
त्रि. मा. १।६ भ.गी. १०१४
मैत्रा. ६/३१
भ.गी. ७।१०
मंत्रा. ६/५
भ.गी. १८/१७
भ.गी.२/३९
सुबालो. १४।१ भ.गी. २/५२
सुबलो. ६।१
भ.गी. १८०३०
बुद्धीन्द्रियाणि यज्ञपात्राणि[गर्भो. ११ + प्रा. हो. ४ ३ बुद्रीन्द्रियाणि यानीमान्येतान्यस्य
पैङ्गलो. ४।१ भ.गी. ३२
प्रा. हो. ४ । १ भ.गी. २२६५ | भ.गी. १८३२ भ.गी. १८/३१
सुतेर्गुणेनास्मगुणेन चैव बाराममात्रो
उपरोऽपि दृष्ट तेव
मुखेभे
बुद्धेः पूर्णविकासोऽयं जागरः परिकीर्त्यते वराहो. २२६० बुद्धौ शरणमन्विच्छ
भ.गी. २/४९
भ.गी. ६।२५
मैत्रा. २/९ कठो. ३।१०
वेदा ५१८ भ.गी. १८/२५
गर्भो. १ भ.गी. २।३९
बृहद्दे
बुद्धया बुध्यति, चित्तेन चेतयत्यहङ्कारेणाङ्करोति बुद्धया विशुद्धया युक्तः
बुद्धया सच्चितं स्थापयित्वा तु रुद्रे बुद्धाऽनिमित्ततां सत्यां हेतुं पृथगनानुवन् । वीतशोकं तथा काममभयं पदमश्रुते
बुद्धा पदमनानात्वं नमस्कुर्मोयथाबलम् बुद्बुदादिविकारान्तस्तरङ्गः सागरेयथा
बुदुदादण्डमभवत्
बुधा भावसमन्विताः
gat बालकवी कुशलो जडबचरेत् । वदेदुन्मत्तवद्विद्वान्गोचर्या नैगमञ्चरेत्
४०३
बृहत्पाण्डरवासः सोमराजन्निति बृहत्पाण्डरवासा अतिष्ठाः सर्वेषां
भूतानां मूर्धेति बृहस्पाण्डरवासाः सोमो राजेति वा बृहस्पाण्डुरवासाः सोमो राजेति ( मा. पा.) बृहत्साम तथा सानो बृहद्वृहद्वनं मधोर्मधुवनं तालस्तालवनं काम्यं काम्यवनं बहुला बहुलवनं कुमुदः कुमुदवनं खदिरः खदिरवनं भद्रो भद्रवनं भाण्डीर इति भाण्डीरवनं श्रीवनं लोहवनं वृन्दावनमेतेरावृता पुरी भवति ( मधुरा )
ना. प. ६।४ भ.गी. १८५१
अ. शिरः. ३1९
म. शां. ७८ म.शां. १००
आ. प्र. १५ गायत्रीर. १ भ.गी. १०१८
बृहच्च वद्दिव्यमचिन्त्यरूपं सूक्ष्माच्च
वत्सूक्ष्मतरंविभाति [मुण्ड. ३१२/७ + गुह्यका. ३७ बृहज्जाबालाभिधां मुक्तिश्रुति ममोपदेशं
ना. प. ५।३८
कुरुष्व
बृ. जा. ११४ बृहज्योतिः करिष्यतः सविता प्रसुवातितान् श्वेताश्व. २।३ बृहज्योतिषं त्वासादयामि चि. १९१ बृहतीमभिसम्पादयेदेष वै कृत्स्न मात्मा यती
१ ऐत. ३/५/३
१ ऐत. ३/५/४
( एवमेव ) बृहती सर्वतः छन्दोभिः शरीरैः परिवृता बृहत्तिथिर्दश पञ्च नित्यासषोडशी कं पुरमध्यं बिभर्ति
त्रिपुरो. १० कौ. त. ४।१८
कौ. स. ४/२
बृद्द. २/११३
बृ. उ. २।११३ भ.गी. १०/३५
गोपालो. १।१६
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०४
बृहद्र
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
ब्रह्मच.
बृहद्रथन्तरयो रूपेण संहिता सन्धीयते
___ यदेव ब्रह्मविद्यापादवैकुण्ठं सह__ इति तायः
३ऐत.१।६।१ . सानन्दप्राकारैः समुजालति त्रि.म.ना.६१८ वृहद्रथन्तरे अनूच्ये भद्रयज्ञायज्ञीये को.त. ११५ । बोधानन्दमयैरनन्तनित्यमुक्तैःपरिसेवितं सि. सा. ६ बृहद्रश्रन्तरे सामनी पूर्वी पादौ ध्येत को. त. ११५ बोधानन्दमहोज्वलम्
सि.सा. ६ (ॐ) वृहद्रथो (६) वै नाम राजा
ब्रह्मकर्मसमाधिना
भगी. ४।२४ मध्ये ज्येष्ठं पुत्रं निधापयित्वेदम
ब्रह्मकर्म स्वभावजम्
भ.गी.१८०४२ शाश्वतं मन्यमानः शरीरं वैगग्य.
ब्रह्मकल्पवनामृतपुष्पवृष्टिभिः सन्ततमुपेतोऽरण्यं निर्जगाम [ मैत्रा.१११ +मैत्रे. ११ मानन्दं ब्रह्मानन्दरसनिर्भरैरसंख्येबृहन् पाण्डरवासः सोमराजनिति
बृह.२।१।१५ रतिमङ्गलं... निरतिशयाद्वैतपरमाबृहस्पतिरुपवक्ता
चित्त्युप.२०१ नन्दलक्षणमादिनारायणं... त्रि.म.ना.७४१२ वृहस्पति शुक्रो भूत्वेन्द्रस्याभयाया
. ब्रह्मकार्यमिति ज्ञात्वा ईशानं - सुरेभ्यः क्षयायेमामविद्यामसृजत् मैत्रा. ७९ प्रतिपद्यते
पान. २२ बृहस्पतिः पुरोधया
चिन्त्यु. ८४२ ग्रह-कैवल्य-जाबाल-श्वेतायो हंस बृहस्पते अति यदों यागुमद्विभाति
मारुणिः
मरिक शा क्रतुमजनेषु । यदीदयच्छवस ऋत
ब्रह्मक्षत्रादिकं सर्व यस्थ स्यादोक्नंसदा पा. प्र. ४४ प्रजात सदस्मासु द्रविणं धेहि चित्रम् वनदु. ३१ ब्रह्मक्षत्रियवैगभूदा इति चत्वारो [.मं.२३१५+वा.सं.२६३
वर्णास्तेषां वर्णानां ब्राह्मण एव f+ते. सं. १६८।२२२
प्रधान इति वेदवचनानुरूपं बृहस्पते न पर: साम्नो विदुः ३ऐत.११५४
स्मृतिभिरप्युक्तम्
व. सू. उ. २
मैत्रा.४६ बोद्धव्यमेवाप्येति यो बोद्धव्यमेवास्तमेति सबालो. ९।१ ब्रह्म खल्विदं वाव सर्वम् बोद्धव्यं च विकर्मणा
भ.गी.४१४७
ब्रह्मपन्थि ततो भित्वा विष्णुपन्धि घोद्धा भवति कर्ता भवति विज्ञाता
भिनत्त्यसौ । विष्णुप्रन्थि ततो भवत्यनमुपास्स्वेति
छांदो.७१९४१ भित्वा रुद्रप्रन्थि भिनत्यसो वराहो.५१६५ बोधचन्द्रमसि पूर्णविरहे मोहरादुमु
ब्रह्मप्रन्थि ततो भित्त्वा विष्णग्रन्थि षितात्मतेजसि । नानदानयजना
भिनत्यतः । रुद्रग्रन्थि च भित्त्वैव दिकाः क्रिया मोचनावधि वृधैव
कमलानि भिनलि षद
यो.कुं. ११८५ तिष्ठते
वराहो.७४ ब्रह्मन्नश्च कृतघ्नश्च गोनश्चगुरुवल्पगः । बोधयन्त: परस्परम्
भ.गी.१०।९
तेषां पापानि नश्यन्ति गोपीबोधयन्ती त्वासादयामि चित्त्यु.१९६१ चन्दनधारणात्
गोपीचं. ११ बोधस्थोपरतिः फलम्
अध्यात्मो. ब्रह्मचर्यमाहिंसा च शारीरं तपउच्यते भ.गी.१११४ बोधानन्दमयानन्सधूपतीपावलिभिरति
ब्रह्मचर्यमहिंसांचसत्यास्तेयापरिप्रहान् । शोभितं...नितिशयाद्वैतपरमा
सेवेत योगी निष्कामो योग्यता नन्दलक्षामादिनासपणे ध्यायेत त्रि.म.ना.जर२ स्वपनो नयन
अवसं. ३१६ बोधानन्दमयानन्तपरमविलासविभूति
ब्रह्मचर्यमाहिसा चापरिग्रहं च सत्यं च विशेषसमष्टिमण्डल..चिरादित्य.
__ यत्नेन हे रात हे रक्षतं... माणि. ३ मण्डलं द्वाविंशवृदभेदेधिष्ठितम दिनाना स ब्रह्मचर्यमेव तद्यद्रात्रौ रत्या मंयुज्यन्ते प्रो. ११३ बोधानन्दमय-रनन्तनित्यपरिजनैः
ब्रह्मचर्यशान्तिसंग्रहणम्
निर्वाणो. ८ परिसंचितां श्रीसवीमेवं लश्मी
(यदि वेतस्था) ब्रह्मचर्यादेव प्रव्रजेन ध्यात्वा...बोधानन्दवनं माम...
गृहावा वनाद्वा
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
ब्रह्मचर्य
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
ब्रह्मक्ष
४०५
-
--
ब्रह्मचर्य नाम सर्वावस्था मनो
ब्रह्मचारिव्रते स्थितः
भ.गी. ६।१४ ___ वाकायकर्मभिः सर्वत्र मैथुनत्यागः शांडि.१११।३ | ब्रह्मचारी गृहस्थश्च
२ तत्तो . ३ ब्रह्मचर्य परिसमाप्य गृही भवेत् जाबालो. ४ | ब्रह्मचारी गृहस्थो वा ललाटहृदयकण्ठब्रह्मचर्य भवति...। किं गोत्रोन्बह
बाहुमूलेषु वैष्णवगायच्या कृष्णा__मस्मीति...[ मा. पा.] छां.उ.४।४।१ दिनामभिर्वा धारयेत्
वासुदेवो. ४ ब्रह्मचर्य भवति विवरस्यामि किं गोत्रो
ब्रह्मचारी गृही वानप्रस्थो वा मुख्य__हमस्मीति
छांदो.४।४।१ वृत्तिकाचेद्ब्रह्मचर्यसमाप्यगृहीभवेत् ना. प. ३७७ ब्रह्मचर्यमृत्पात्रंवाऽलाबुपात्रंदारुपात्रंबा आरुणि. ४
ब्रह्मचारी ज्ञानान्भवति
ना.उ.ता.३१ ब्रह्मचर्य समाप्य गृही भवेत् । गृहाद्वनी
ब्रह्मचारी धनदायी मेधावी श्रोत्रियः भूत्वा प्रव्रजेत् [ ना. प. ३७७+ याज्ञव. १ प्रियो विद्यया वा विद्यां यः प्राह ब्रह्मचर्य समाप्य गृही भूत्वा वानप्रस्था
तानि तीर्थाणि षण्मम संहितो. ३.५ श्रममेस्य वैराग्यभावेऽप्याश्रमक्रमा
ब्रह्मचारी मिताहारी योगी योगनुसारेण यः सभ्यस्यति स कर्म
परायणः । अब्बाव भवेस्सिद्धो सन्यासीति [ १सं. सो. २।१३+ ना. प. ५।३ नात्रकार्या विचारणा [यो.चू.४२+ ध्या.बि. ७२ अमर्यापरिप्रहाहिंसासत्यं यत्नेन रक्षन्
ब्रह्मचारी वानप्रस्थो (षा) ललाट...भेक्षमाणो ब्रह्मभूयाय भवति प. ई. प. ६ कण्ठ-हृदय-बाहुमूलेषु वैष्णवब्रह्माचर्याश्रमे क्षीणे(खिनो)गुरुशुश्रूषणे
गायच्या कृष्णादिपञ्चनामभिर्वा रतः । वेदानधीत्यानुज्ञात उच्यते
धारयेत् [वासुदेवो. ३+ गोपीचं.४ गुरुणाऽऽप्रमी [ण्डिको. ११६+ २सध्यासो.२ ब्रह्मचारी वेदमधीत्य वेदोक्ताचरितब्रह्मचर्याश्रमेऽधीत्यवानप्रस्थाश्रमेऽधीत्य
ब्रह्मचर्येण दारानाहूत्य पुत्रानुत्पाद्य ससर्वसंविण्यासंसायासंसायासम् निर्वाणो. ८
साननुपाधिभिर्वितस्येष्ठलाच ब्रह्मचर्येण सन्तिष्ठेदप्रमादेन मस्करी कठरु. ८ शक्तितो यज्ञः
कठरु. २ ब्रह्मयण सभ्यस्य सण्यासाजातरूप
ब्रह्मचारी वेदमधीत्य घेदो वेदान्या घरो वैराग्यसयासी ना. प. ५३ चरेद्रह्मचर्यम्
कठश्रु. १० ब्रह्मचर्येण हरन्ति देवाः
पा.प्र. ३ ब्रह्म चिद्रा भुवनं ब्रह्मभूतपरम्परा । प्रमचर्येण व यो ज्ञाता विन्दतेऽथ
ब्रह्माहं ब्रह्मचिच्छत्रुब्रह्मचिन्मित्रयदिष्टमित्याचक्षते ब्रह्मचर्यमेव
बान्धवाः
प.पू. ५२० समचर्येण वेष्टात्मानमनुविन्दते छांदो.८।५।१ ब्रह्मचैतन्य तेषु प्रतिबिम्बितं भवति त्रि.म.ना.४९ ब्रह्मचर्येण विसतमात्मनखाणं विन्दते
ब्रह्मजझं देवमीड्यं विदित्वा निवाऽय यन्मौनमित्याचक्षते ब्रह्मचर्यमेव
__व्येमा शान्तिमत्यन्तमेति कठो. १३१७ तद्ब्रह्मचर्येण मेवात्मानमनुविद्य मन्ने छांदो.८।५।२ ब्रह्मज्ञानंप्रथमपुरस्तात् [महाना.५।५+ २शिवसं. ३२ ब्रह्मचर्ये भगवति वस्याम्युपयां
वा, सं.१३१३+मथर्व.४|११+ भगवन्तमिति छां. ४३ ते, सं.४ाराटा+
साम.११३२१ ब्रह्मचर्येण ह्येवात्मानमनुविन्दते छांदो.८।५।१ ब्रह्मज्येष्ठमुपासते
तैत्ति. २५ ब्रह्मवर्येण खेवात्मानमनु विद्य मनुते छां. ८1५२ । ब्रह्मज्ञानप्रभासन्ध्याकालो गच्छति ब्रह्मचात्मानमोमित्येकीकृत्य तदेक
धीमताम्
पा.प्र.७ मजरममृतमभय-मोमित्यनुभूय
ब्रह्मज्ञानोत्पत्तेः प्रकृति व्याख्यास्यामः। तस्मिमिदंसर्व त्रिशरीरमारोप्य
को नाम स्वयम्भः पुरुष इति गायत्रीर.१ तन्मयं हि तदेवेति संहरेत् नृसिंहो ३२ प्रज्ञानोपायतया यद्विभूतिः प्रकीर्तिता का.रु.शीर्वक
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०६
समा
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
ब्रह्म ते
ब्रह्मज्ञेयमजं नित्यमजेनाज विबुद्धयते अद्वैत. ३३ । ब्रह्मणोऽन्यतरनास्तिब्रह्मणोऽन्यजगन्नच ते.वि. ६४९ ब्रह्मणः पादचतुष्टयं निर्विशेषं भवति त्रि.म.ना.४.१ ब्रह्मणोऽन्यत्पदं नहि
ते.बि. ६५० ब्रह्मणःसोम्यतेपादत्रवाणीति छां.४।६।३ +३+८।३ ब्रह्मणोऽन्यत्फलं नहि
ते.बि. ३५० ब्रह्मणश्च ते पादं प्रवाणीति छांदो. ४।५।२ ब्रह्मणोऽन्यन्न किश्चन
ते.बि.३१३२ ब्रह्मणस्त्वा शपथेन शपामि
वनदु. १६० ब्रह्मणोऽपि मायोपाधिवशात्सगुणब्रह्मणस्त्रिविधः स्मृतः
भ.गी.१७२३ परिच्छिन्नादिप्रतीतिरुपाधिषिब्रह्मणस्पतिमेकाक्षरं
ग.शो. ५६
लयानिर्गणनिरवयवादिप्रतीतिब्रह्मण्यं बहुपुत्रताम् । श्रद्धामेधे प्रज्ञा तु
रित्युपनिषत्
त्रि.म.ना.३७ जातवेदः संददातु
महाना.१४।५ ब्रह्मणोवाएतद्विजयेदेवामहीयध्वम् (मा.पा.)केनो. ४।१ ब्रह्मणः कुत उद्भवः
१यात्मो.२६
ब्रह्मणो वा एतद्विजये महीयध्वम् केनो. ४१ ब्रह्मणः कोशोऽसि मेधया पिहितः
ब्रह्मणो वायुरभवत्
गायत्रीर.१ [तैत्ति. ११४१
ना.प. ४।४२
ब्रह्मणो वायुयोरोकार ओकारात्साब्रह्मणः सकाशात्पञ्चमहाभूतानि
वित्री सावित्र्या गायत्री गायच्या तन्मात्राणि जायन्ते
ना.पू.ता.५।३ (प्रकृतिरिति च-) ब्रह्मणः सका
लोकाः भवम्ति [म.शिर:३११५+ पटुको. २७ शान्नानाविचित्रजगन्निर्माणसामर्थ्य
ब्रह्मणो वावैतत्तमः परस्यामृतस्य.. मैत्रा. ६२७ बुद्धिरूपा ब्रह्मशक्तिरेव प्रकृतिः निरा. ८ ब्रह्मणो गवेता मध्यास्तनवः परस्याप्रह्मणः सर्वभूतानि जायन्ते परमात्मनः यो.शि. ४.५ मृतस्याशरीस्य
मैत्रा. ४६ अक्षणःसलोकतांसाष्टितासायुज्यं यान्ति न. प. १७ प्रह्मणो विवरं यावद्विगुदाभासनालब्रह्मणः सायुज्यमृषयोऽगच्छन् सहवै. १३
कम् । वैष्णवी प्रक्षनाडी च निर्वाणब्रह्मणा कल्पिताकारा लक्षशोऽप्यथ
प्राप्तिपद्धतिः
त्रि.ना. २६ कोटिशः । संख्यातीताः पुरा जाता
ब्रह्मणोऽव्यक्तम्
त्रि.प्रा. १११ जायन्तेऽद्यापि चाभितः (जीवाः) महो.५॥१३ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाई
भ.गी.१४॥२७ ब्रह्मणा तन्यते विश्वं मनसैव स्वयम्भुवा।।
ब्रह्मणो हृदयस्थानं कण्ठे विष्णुः मनोमयमतो विश्वं यमाम परिदृश्यते महो. ४५० समाश्रितः । तालुमध्ये स्थितो ब्रह्मणा त्वा शपामि वनदु. १६० रुद्रो ललाटस्थो महेश्वरः
ब्र. वि.४१ ब्रह्मणा पिहिता गुहा
इतिहा. १७ ब्रह्मण्यमृते तेजोमये पर जोतिर्मये... ब्रह्मणा मुखेन न वै देवा अनन्ति न
रमते... (गणेश)
ग. शो.५७ पिबन्त्येतदेवामृतं दृष्ट्वा तृप्यन्ति छांदो.३।१०।१ ब्रह्मण्यः पुण्डरीकाक्षो ब्रह्मण्यो विष्णुब्रह्मणा वाव सर्वे वेदा महीयन्ते तैत्ति. ११५६३ च्युतः नारा.४+
भा. प्र. १ ब्रह्मणि म आत्माऽमृतत्वाय म.ना.१६।२,३ ब्रह्मण्याधाय कर्माणि
भ.गी. ५०१० ब्रह्मणे त्वामहसा मित्यात्मानंयुजीत म.ना.१७॥१५ ब्रह्मण्येव विलीनात्मा निर्विकारो ब्रह्मणेदक्षिणांदत्वाशान्त्यैपुलकमाहरेत् बृ.जा. ३१९ विनिष्क्रियः
अध्यात्मो.४३ ब्रह्मणे स्वाहेत्यनौ हुत्वा मन्थे सरस्रव
ब्रह्मण्यो देवकीपुत्रो ब्रह्मण्यो मधुसूदनः। मवनयति
बृह.६।३।३ ब्रह्मण्यः पुण्डरीकाक्षा ब्रह्मण्यो ब्रह्मणैव मुखेनेतदेवामृतंदृष्टा तप्यन्ति छांदो.३।१०।३ विष्णुरच्युतः [नारा.
मा. प्र. १ ब्रह्मणो जायमानस्य ब्रह्मत्वं च तथा
ब्रह्मण्यो ब्रह्मकच्छश्वद्यलोके महीयते इतिहा. १३ भवेत् (सुवर्णाजायमानस्य सुव
ब्रह्म तल्लक्ष्यमुच्यते
मु .२।२।४ र्णस्वं च शाश्वतम्)
यो. शि. ४७ ब्रह्म तं परादाद्योऽन्यत्रात्मनो प्रम वेद वृह.४।१७
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
ब्रहाते.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
ब्रह्ममे.
प्रयतेजोमयानन्दरसप्रवाहरतिशोभित
रद्रोही प्राम एकरात्रं पत्तने पथरात्रं ब्रह्मविद्या-तरङ्गिण्याः प्रयाहैः
क्षेत्रे पश्चरात्रतीर्थे वरात्रमनिकेत: समस्लं निरतिशयानन्तदिव्यानन्द
स्थिरमति मूतवादी गिरिकन्दरेषु तेभोज्वालाराशिमण्डलं ज्वलति मि.सा. ३.! बसेदेक एवं
ना.प. २ ब्रह्मते मोराश्यभ्यन्तरसमासीनं...
ब्रह्मप्रणवमनुस्मरन भ्रमरकीटन्यायेन विष्वक्सेनं ध्यात्वा...विद्याविभूतिं
शरीरत्रयमुत्सृज्य सभ्यासेनय व्याप्य...परमानन्दं प्राप त्रि.म.ना.६६ देहत्यागं करोति, स कृतकृत्यो ब्रह्मत्वं रसचेतसि बराहो.२१७९ भवति
ना.प. ३१८७ प्रयस्वे योजिते स्वामिजीवभावो
ब्रमप्रणवसन्धान नादोज्योतिर्मयाशियः ना. बि.३० न गच्छति
पराहो.२१७० ब्रमप्रणवसल्लमनादो ज्योतिर्मयात्मकः ना. वि. ४६ मम हत्यमाप वारियुददतामिव ।
ब्रह्मप्रणवः षोडशमात्रात्मक सोऽवस्थादशद्वारपुर देहं दशनाडीमहापथम् यो.शि. १९६५ चतुष्टयपतुष्टयगोचरा
प.ई.पं. ९ अभद्रारमिदमित्येवैतदाह यस्तपसा
ब्रम प्रपये प्रयकोश प्रपये
सहव. २३ हवपाप्मा
मंत्रा. ४।४ प्रमप्रवृत्ती तत्प्रणवहससूत्रेणैव ध्यानप्रपद्वारे प्रविष्ठे तु सम्यथनमाचरेत् योगई.२१४२ ___ माचरन्ति
पा. .३ प्रनिर्वाणमच्छति भ.गी. २१७२ ब्रह्म प्रमाविकां च यत्
प.पू. २११९ प्रद्यनिष्ठस्तथा योगी पृथग्भावं
ब्रह्म ब्रह्माविको जनाः
भ.गी.८२४ नविन्दति
अमन. २११ ब्रह्म ब्रह्मेत्यथायान्ति ये विदुर्वाधणाप्रयमतिथि मस्यः
कठो. १२९
स्तथा । अत्रैव ते साये यान्ति अपमिधि मनसा वेदयन्तः पश्यन्तो
लीनाश्चाव्यक्तशालिना
मंत्रिको. २० ग्रामपरं परं च। मनध्वगा
बम प्राणैश्च गौ, गोभिक्षिणान् अन्धसु पारयिष्णवः ब्राह्मणास्तु
बामण्येन हविहविषा मायुरायुषा सहशाः सूर्येण
इतिहा. १८ सत्येन सत्यं धर्मेण धर्म तर्पयामि... अ.शिर.१२१ ब्रहांस्स्वमसि विश्वधृत्तेजोवास्त्वमसि । म.ना.१७११५ प्रक्षत्राझी प्याहर्ति ब्रह्मदेवतं...भूतानि ' प्रयन् देवदशीस्याख्याथर्वणशाखायां
स्थावरजङ्गमान्वभवत्
२ प्रणवो. २ परमवरवरहस्पाख्याथर्वणमहा
ब्रह्मभावमिदं सूत्रं धारयेद्यः स चेतनः नारायणोपनिषदि त्रि.म.ना.शर [ ब्रह्मो. ९+
ना. प.३४८० (ॐ) बमन् ॐ ब्रह्मन्
ब्रह्मभावमिदं सूत्रं धारयेयःस मुफिभाक् परन. ११
ग. शो. २११ ब्रह्मभावं प्रपथैव यति वर्तते पुनः २माल्यो.२५ (एवं) ब्रह्मपरिज्ञानादेव मोऽमृतो
ब्रह्मभावे मनश्वारं ब्रह्मचर्य
जा.द. १११४ भवेत् बराहो. २०१९ ब्रह्मभूतमकल्मषम्
भ.गी.६।२७ प्रय पश्चात् ब्रह्म दक्षिणतश्चोत्तरेण मुण्ड.२।२।११ ब्रह्माभूतः प्रशान्तात्मा ब्रह्मानन्दमयः ब्रम पुच्छ प्रतिष्ठा
तैत्ति . २१५ सुखी । स्वच्छरूपो महामोनी मापुत्रस्तपस्तेपे सिद्धक्षेत्रे महायशाः
वैदेही मुक्त एव सः
वे.वि. ४३३३ स सर्वस्य वक्ता ग. पू. १।६ ब्रह्मभूतः प्रसन्नात्मा
भ.गी.१८१५४ प्रथपूवा पुनातु माम् महाना.११।२ प्रभूतोऽधिगच्छति
भ.गी.५२४ प्रा प्रजापति (प्रसुजत् । पह, ५।५।१ ब्रह्मभूयाय कल्पते [ भ.गी.१४॥२६+ १८५३ प्रमाणपन्यानानुसन्धानपरो भूत्वा
ब्रह्ममेदो न कथितो प्रमभ्यतिरिक्त सर्वकर्मनिर्मुक्त:...सत्यवाक्छुधि
न किश्चिदस्ति
त्रि.म.ना.४ा
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०८
ब्रह्ममा
ब्रह्ममात्रमिदं सर्वं ब्रह्मणोऽन्यन्न किञ्चन ते.बि. ३।३२
ते . बि . ५/३०
प. हं. प. ६
भवति ब्रह्ममूर्धानं दिश्रवणं ब्रह्माण्डगण्डं... दृष्ट्वा स्तुवन्तिस्म
ग. शो. ४५ त्रिसु. १+
ब्रह्ममेतु माम् । मधु मेतुमाम् । ब्रह्म
मे मधुमेतु माम् । [तै. आ. १०।४८ + म.ना. १२/१ ब्रह्ममेधया । मधु मेघया ब्रह्ममेव मधुमेधया । अद्या को देवसेवितः प्रजावत्सावीः सौभगम् [त्रिसु.२+ ब्रह्म मेघवा | मधु मेधवा ब्रह्ममेव
ब्रह्ममात्रं जगदिदं
ब्रह्ममार्गे सम्यक्सम्पन्नः... ब्रह्मभूयाय
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
मधु मेघवा [ म. ना. १२/३ ब्रह्ममेव मधु मेघवा [ त्रिसु. ३+महाना [ तै. मा.+
ब्रह्मयज्ञेन यक्ष्यमाणः प्राच्यां दिशि प्रामादच्छदिर्दर्श उदीच्यां प्रागुदीच्यां बोदित व्यादित्ये दक्षिणत उपवी
योपविश्य हस्ताववनिज्यत्रिराचामेत् सहवे. १५ ब्रह्मयज्ञो वा का यत्पूर्वेषां वचनं ब्रह्मरन्ध्र गते वायौ नादश्वोत्पद्यतेऽनघ ब्रह्मरन्धं सुषुम्णाया वदनेन पिधाय
मैत्रा. १३१ जा.द. ६/३६
सा | अलम्बुसा सुषुम्णायाः कुहूर्नाडी वयस ब्रह्मरन्धे भ्रुवोर्मध्ये हृदये चिद्रि हरिम् । गोपीचन्दनमालिप्य तत्र ध्यात्वाऽप्नुयात्परम् ब्रह्मरन्धे महास्थाने वर्तते सततं शिवा । चिच्छक्तिः परमा देवी मध्यमे सुप्रतिष्ठिता
म.ना. १२३२ ब्रह्मवाक्यं तत्
त्रिसु. ३
१२।३+
१०/५०
वराहो. ५/२३
वासुदेवो. ११
यो. शि. ६।४७ वराहो. २/१३ २ आत्मो. १ २ बिल्वो ९ अ. ना. २
ब्रह्मरूपतया पश्यन्ब्रह्मैव भवति स्वयम् ब्रह्मरूपतया ब्रह्म केवलं प्रतिभासते ब्रह्मरूपं च विज्ञेयं सर्वरूपं विभावयेत् ब्रह्मलोकपदान्वेषी रुद्राराधनतत्परः ( अत एव ) ब्रह्मलोकस्था अपि ब्रह्ममुखाद्वेदान्तश्रवणादि कृत्वा तेन सह कैवल्यं लभन्ते ब्रह्मलोको गलः प्रोक्तो वायवः प्राणरूपिणः। वनस्पतय मोषध्यो लोमानि परिचक्षते गुह्यका. १७
ब्रह्मवर्चसेन मे सतिष्ठस्व
महाना. १६/११
ब्रह्मवर्चस्यन्नादो भवति [ मा. पा. ] छां.उ.२/१२/२ ब्रह्मवर्चस्यर्षिसंहिता भवति संहितो. १११ ब्रह्मवर्चस्वी भवति यस्तथाऽवीते संहितो. १/१ ब्रह्मवर्चस्यन्नादो भवति सर्वमायुरेति ज्योग् जीवति महान्प्रजयां पशुभिर्भवति महावीर्त्या न प्रत्यङ्कमिमाचामेत्र निष्ठीवेत्तद्भतम् ब्रह्म वा इदमग्र आसीत् ब्रह्म वा इदं सर्वम्
ब्रह्मषि
(ॐ) ब्रह्मवादिनो वदन्ति । किं कारणं किंवा कुतः स्म जाताजीवाम केन क च सम्प्रतिष्ठाः ब्रह्मवादिनो वदन्ति यद्वसूनां प्रातः स वनर रुद्राणां माध्यन्दिन५ सवनमादित्यानां च विश्वेषां च देवानां तृतीयवनम्
ब्रह्मवादिनो वदन्त्यस्तमित आदित्ये कथं वास्योपस्पर्शन मिति
छांदो. २/१२/३
बृह. १।४।१ नृसिंहो. ७५ महावा. २
छांनो. २।२४।१
१ सं. सो. ११३ वि. ३१०१४
ब्रह्मवान् भवति ( ब्रह्मोपासकः ) ब्रह्मविज्ञानी किं गृहाति जहाति किम् पा. प्र. ३२ ब्रह्म विज्ञानलाभाय... शान्तिदान्त्या
दिभिः सर्वैः साधनैः सहितो भवेत् ना.प. ६।२८ ब्रह्मविज्ञानसम्पन्नः प्रतीतमखिलं जगत् ।
श्वेताश्व १५
पश्यन्नपि सदा नैव पश्यति
स्वात्मनः पृथक् [ पा. प्र. ५१+ वराहो. २।२७ ब्रह्मविद इव सोम्य ते मुखं भाति को नु त्वाऽनुशशासेति ब्रह्मविदाप्रोति परम् [ तैत्ति. २।१।१ + ब्रह्मविदित्येवमेवैष भगवन्निति वै
याज्ञवल्क्य
छांदो. ४ : १४१२ भहमजा. २१७
आया. ५
ब्रह्मविदिदमयमिदमेकविश्शतिर भादन्नरसमयात्प्राणो व्यानोऽपान आकाशः पृथिवी पुच्छ५ षशितिः तैत्ति. २।१० ब्रह्मविदिवसोम्यभासि, कोनुत्वानुशशास छांदो. ४/९/२ मुक्ति. ११५८ श्रह्मविद्वस्रति ज्ञानात्सर्व ब्रह्मात्मनैव तु । ब्रह्मक्षत्रादिकं सर्वे यस्य स्यादोदनं सदा
पा.प्र. ४४
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
ब्रह्मवि
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
ब्रह्म सो.
४०९
मिव
ब्रह्मविद्ब्रह्मणि स्थितः
भ.गी.५।२० [जीव इति च-] ब्रह्मविष्ण्वीशानेब्रह्मविद्य एवं वेदेत्युपनिषत् तैत्ति. २११० न्द्रादीनां नामरूपद्वारा स्थूलोऽहब्रह्मविद्यापरिज्ञानं ब्रह्मप्राप्तिकरं स्थितम् शु.र.उ. ३१ मिति मिथ्याध्यासवशाजीवः निरालं. ७ ब्रह्मविद्यासाकारश्वानन्दसाकार उभया
ब्रह्मवृत्त्या हि पूर्णत्वं तया पूर्णत्वमस्मकसाकारश्चेति त्रि.म.ना.२।१ भ्यसेत्
ते. वि. ११४२ ब्रह्मविद्यासेविनो ज्ञानिन आत्मवेदनेन
प्रभवेदनमात्रेण ब्रह्माप्नोत्येव मानवः । कठरु. १२ तां लीलां न प्राप्नुवन्ति
सामर. ५२ ब्रह्मवेदस्याथर्वणं शुक्रमत एव मन्त्राः ब्रह्मविद्यां च बाल्यं च निर्विद्य मुनि
प्रादुर्बभूवुः
२ प्रणवो. ४ रात्मवान् [अ. पू. ४।३८ शाटचा. २४ ब्रह्मव्यतिरिक्तं न किञ्चिदस्ति त्रि.म.ना.४२ ब्रह्मविन्मात्रेणाकुलमेकोत्तरशतं तारयति पैङ्गलो. ४१ ( तस्मात् ) ब्रह्मव्यतिरिक्त सर्व ब्रह्मविष्णुमयो रुद्रः, अग्नीषोमात्मकं
बाधितमेव
त्रि.म.ना.३१३ अगत् । पुल्लिङ्गं सर्वमीशानं
ब्रह्मव्यतिरिक्त सर्व नश्वरमिति निश्चिस्त्रीलिङ्गं भगवत्युमा
रुद्रह. ९ त्याथो क्रमेण यः सभ्यसति स ब्रह्मविष्णुमहेशानां त्रय्यनीनांच धारणं बृ.जा.४।३७ ।। सन्यासोऽनिमित्तसन्यासः ना. प. ५।४ ब्रह्मविष्णुमहेश्वरत्वमनुसन्धाय...मूल
ब्रह्मशब्देन सदर स्वप्रकाशात्मरूपकम् शु. र. ७. ३८ मेकं सत्यं मृण्मयं विज्ञातं स्यात् परत्र. ४ ब्रह्म शाश्वतम्
त्रि. ता. ११५ प्रविष्णुमहेश्वरात्मकमग्नित्रयकलोपेतं
[तप इति च-] ब्रह्म सत्यं जगन्मि. चिदन्थिबन्धनम्
पा..३ थ्येत्यपरोक्षज्ञानाग्निना ब्रह्मायेश्वब्रह्मविष्णुरुद्रादयो यस्मादुत्पधन्ते
शिासिद्धसङ्कल्पबीजसन्तापं तपः निरालं.२८ लीयन्ते
सामर. २२ । ब्रह्मसदनं चरतो मे ध्यातः स्तुतः परब्रह्म-विष्णु-रुद्रादीनामेकलक्ष्यं सर्व
मेश्वरः... परार्धान्ते सोऽबुध्यत गो. पू. ३२८ कारणं परं ब्रह्मात्मन्येव पश्यमानो
ब्रह्मसन्ध्याक्रिया मनोयागः
पा. ब्र.३ गुहाविहरणमेव निश्चयेन ज्ञात्वा...
ब्रह्म स ब्रह्मवित्स्वयम
मुक्तिको.२०६४ परं ब्रह्म प्राप्नोति मं.प्रा. ३११ ब्रह्म सम्पद्यते तदा
भ.गी.१३।३१ ब्रह्मविष्णुरुद्रेन्द्रास्ते सम्प्रसूयन्ते
ब्रह्म सम्पद्यते योगी न भूयः संमृर्ति सर्वाणि चेन्द्रियाणि सह भूतैः ___अ.शिखो. ३ । ब्रजेत्
त्रि.ना.२।१६२ ब्रह्मविष्णुशिवरूपिणी चैतन्यदीता
ब्रह्म सरूपमनुमेनमायायनं मा (माया)
नृसिंहो. ९।३ विवधीविक्रमस्व[महाना.१३।११+ चित्त्यु. १५/१ ब्रह्मविष्णुशिवादीनां मन्त्रं जाप्यं
(तथा ) ब्रह्म सवान्तरात्मा मध्ये विशारदैः योगरा. ३ प्रकाशितम्
अद्वैतो. ३ ब्रह्मविष्ण्वादिगणानामीशभूतमित्या
ब्रह्मसरस्थोऽमृतत्वमेति
छां.२।२३।१ तद्गणेश इति
ग. शो. ३१ ब्रह्मसाक्षात्कारानुभवविशेषबोधसारब्रह्मविष्ण्वादिभिः सेव्यं सर्वेषां जनक
तरानन्तप्राकारैः समुज्वलितम् सि. सा. ६१ परम् (ब्रह्म)
पञ्चत्र. १३ ब्रह्मसूत्रपदं ज्ञेयं ब्राझं विध्युक्तलक्षणम् पा. न. ११ [ आसुरमिति च-ब्रह्मविष्ण्वीशानेंद्रा
ब्रह्मसूत्रपदैश्चैव
भ.गी. १३२५ दीनामैश्वर्यकामनया निरशनजपाग्नि
ब्रह्मसूत्रमहमेव, विद्वान्त्रिवृत्सूत्रं होत्रादिष्वन्तगत्मानं सन्तापयति
त्यजेद्विद्वान्य एवं वेद
आरुणि.३ चात्युपरागद्वेषविहिंसादम्भा.
ब्रह्म सोमोऽई पवनः सोमोऽहं पवते अपेक्षितं तप आसुरम निग. २७ सोमोऽहं...
भस्मजा.२५ ५२
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
ब्रहास्थाने
उपनिषद्राक्यमहाकोशः
प्रात्म
ब्रह्मस्थाने तु नादः स्याच्छाकिन्यमृत
ब्रह्माणमुपदिशति स्म ब्रह्मन् कुरु सृष्टिं ग. शो. १४ वर्षिणी । षट्चक्रमण्डलोद्धारं ज्ञान
ब्रह्माणमेवाप्येति योब्रह्माणमेवास्तमेति सुषालो.९।११ दीपं प्रकाशयेत्
ब्र.वि.७६ ब्रह्माणं पृथिवीभागे विष्णु ब्रह्म स्वयम्भुब्रह्मणे स्वयम्भुवे स्वाहा चित्यु. ६१ नगालो मा
जा.द. ८५ ब्रह्मस्वरूपविज्ञानाजगनोज्यं भवेत्खलु पा. ७.४५
ब्रह्माण्डतद्तलोकान्कार्यरूपांश्च कार. ब्रह्मस्वरूप निरखने परमं व्योमकं
णत्वं प्रापयित्वा...सर्वाणि भौतितत्साम्नश्चतुर्थ पाद जानीयाद्यो
कानि कारणे भूतपञ्चके संयोज्य जानीते सोऽमृतत्वं च गच्छति नृ. पू. ११२
भूमि जले जलं वह्रौ वहिं वायौ ब्रह्मस्वरूपं निरजन परमब्योम्निक
वायुमाकाशे चाकाशमहनारे चाहतत्साम्रः षष्ठं पाई जानीयात्तेन
कारं महति महदव्यक्तेऽव्यक्तं पुरुष वक्रतुण्डाय हुमिति यो जानी
क्रमेण विलीयते
पैङ्गलो.३।४ यात्सोऽमृतत्वं च गच्छति
ग.पू. १११२
ब्रह्माण्डमपि पिण्डाण्डं त्यतां गलब्रह्मस्वात्मतया नित्यं भक्षितंसकलंतदा पा. प्र. ४६
भाण्डवत् । चिदात्मनि सदानन्दे ब्रह्म स्वानुभूतिा, गुरुः शिवो देवः रुद्रोप. ३ ।
देहरूढामहं बियम् । निवेश्य प्रमहत्या-सुरापान-स्वर्णस्तेय-गुरुतल्प.
लिङ्गमुत्सृज्य केवलो भव सर्वदा मध्यात्मो.८९ गमन-सत्संयोगिपात केभ्यः पूतो भवति
पैङ्गलो.४।२४ ब्रह्माण्डस्योदरे देवा पानवा यक्षकिब्रह्महत्यां वा एसे नन्ति [ त्रिसु. १+ महाना.१२।१ भरा। मनुष्याः पशुपक्ष्याचास्तप्रम देवेभ्यो विजिग्ये तस्य ह ब्रह्मणो
तत्कर्मानुसारतः
कठरु. १९ विजय देवा अमहीयन्स त ऐमन्ता
ब्रह्माण्डं चैव पिण्डाण्ड लोका भूरास्माकमेवायं विजयोऽस्माकमेवार्य
दयः क्रमात्...स्वस्वोपाधिलयादेव महिमेति केनो. ३११ लीयन्ते प्रत्यगात्मनि
योगई.३१२२ ब्रह्म हवा इदमन आसीत्
मैत्रा.६।१७ ब्रह्माण्डं पञ्चभूतस्थं पञ्चभूतमयी ब्रह्म (ह) वै ब्रह्माणं पुष्करे पुष्करे
तनुः । सर्व भूतमयं चेति त्यक्त्व __ससृजे २ प्रणवो. १ नास्तीति भावयेत्
अमन.१।१७ प्रम ह श्वेताश्वतरोऽथ विद्वान् श्वेताश्व.६।२१ ब्रह्माण्डं सकलं पश्येत् पाणिस्थमिव ब्रह्मस्तपस्व तपस्वेत्युक्त्वाऽन्तहिते
मौक्तिकम्
अमन.१४८०. तस्मिन्ब्रह्मा तपश्चचार
ग. शो. ३१८ ब्रह्माण्डाखण्डविग्रहम् ( महेशं) पं. प्र. ११ ब्रह्मस्तवेन्द्रियाणि याजकानि ध्यावा
ब्रह्माण्डाद्वहिरू हि महत्तत्त्वमहङ्कृतिः गुह्यका. ७ ...शरतुं रसं ध्यात्वैरमग्नौ
ब्रह्माण्डाधे कपालं हि शिरस्तस्या हुत्वाऽङ्गस्पत्किलेवरोवनंहीष्यते मुगलो. २५
विभावयेत् ।
गुनका. ८ ब्रह्माकारमनोवृत्तिप्रवाहोऽहङ्कति विना ... ब्रह्माण्डावरणं विनश्यति वद्धि विष्णो: ब्रह्माक्षरसमुद्भवम् भ.गी. ३११५ स्वरूपम्
त्रि.म.ना.३३५ नझामापरे यज्ञ
भ.गी. ४।२५ ब्रह्मात्मसच्चिदानन्दात्मक मंत्रमित्युपाब्रह्मानौ ब्रह्मणा हुतम् भ.गी. ४।२४ सितव्यम्
श्रीवि.ता.११ ब्रह्माङ्गलक्षणयुक्तो यज्ञसूत्रम् ,
ब्रह्मात्मकत्वविज्ञानं हेयं मिथ्यात्वतद्ब्रह्मसूत्रम् । पा. प्र, ३ . कारणात्
परब.३ ब्रह्मा चनारायणः
नारा. २ ब्रह्मात्मवात्र ह्येव न विचिकित्स्यमित्यों प्रमाणमीशं कमलासनस्थ
भ.गी.११११५ सत्यं सदेतत्पण्डिता एव पश्यन्ति नृसिंहो. ९८
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
ब्रह्माद
ब्रह्मादयश्च ( इंद्रादयश्च ) यक्षान्ता
वृन्तभागे व्यवस्थिताः (बिल्ववृक्षस्य ) २ बिल्वो . १० ब्रह्मादयस्त्रयो मूर्तयः... यकारोकारमकारा ते प्रणवमयोर्ध्वपुण्ड्र - त्रयात्मकास्तदेतदोमित्येकधा
उपनिषवाक्य महाकोशः
ब्रह्मा देवानां पदवीः कवीनामृषिविप्राणां महिषो मृगाणाम् [ महाना. ८|४+१२1३+ ब्रह्मा देवानां प्रथमः सम्बभूव ब्रह्मा देवानां प्रथमः सम्बभूव विश्वस्य कर्ता भुवनस्य गोप्ता
गोपीचं. ४
वासुदे. ४
समभवन्
ब्रह्मादयस्त्रयो मूर्तयस्तिस्रो व्याहृतयश्रीणि छन्दांसि त्रयोऽमय इति ब्रह्मादिकार्यरूपाणि स्वे स्ये संहृत्य कारणे । सर्वकारणमव्यक्तमनिरूप्य - मचेतनम् | साक्षादात्मनि सम्पूर्णे धारयेत्प्रणवेन तु । इन्द्रियाणि समाहृत्य मनसाऽऽत्मनि योजयेत् ज.द.८१८९ ब्रह्मादिकीटपर्यन्ता प्राणिनो मयि
कल्पिताः । बुद्धदादिविकारान्तस्तरङ्गः सागरे यथा ब्रह्मादिपब्रह्माणो यत्र विश्रान्तिमाययुः ।
ब्रह्मानन्दमयी विद्यायापरा सा परा गतिः
त्रि.म.ना.७/१२
तदखण्डं सुखाकारं रामचन्द्रपदं भजे पं. प्र. शीर्षक ब्रह्मानन्दरसनिर्भरेर सङ्घ चैरतिमङ्गलं... निरतिशया द्वैतपरमानन्दलक्षणब्रह्मादिपिपीलिकापर्यन्तं सर्वप्राणिमादिनारायणं ध्यायेत् बुद्धिष्वशिष्टतयोपलभ्यमानः सर्वब्रह्मानन्दरसारूढो ब्रह्मानन्दैकचिद्धनः ते. विं. ४ ६० ब्रह्मामृतरसे तृप्तो ब्रह्मानन्दानुभावकः ते. चिं. ४/५८ ब्रह्मानन्दसमष्टिक्रन्द... ब्रह्मानन्द
प्राणिबुद्धिस्यो यदा तदा कूटस्थः इत्युच्यते ब्रह्मादिलोकपर्यन्ताद्विक्त्या यल्लभेत् प्रियम् । सर्वत्र विगतस्नेहः सन्तोषं परमं विदुः
ब्रह्मादिपर्यन्तं मृषामात्रा उपाधयः । ततः पूर्ण स्वमात्मानं पश्येदेका
मना स्थितम्
आ. प्र. १५ ब्रह्मानन्दपरं ज्योतिः
सर्वसारो ५
जा.द. २/६
रा. पू. १/११
ब्रह्नान
ब्रह्मा देवानां सवितुः कवीनामृषिविप्राणां महिषो मृगाणाम् ब्रह्माद्यं स्थावरान्तं च पश्यन्ति ज्ञानचक्षुषः ब्रह्माद्वितीयमेव सत्यम्
घोराङ्गिरसे ददौ ( ब्रह्मविद्यां ) ब्रह्मानन्दकारणं ( गोपीचंदनम् ) ब्रह्मानन्दमय विमान कोटिभिरतिमङ्गलमनन्तोपनिषदर्थारामजालसङ्कुलं....
प्रणवाख्यं विमानं विराजते ब्रह्मानन्दमयानन्त-प्राकार- प्रासादतोरणविमानोपवनावलिभिर्ज्वल च्छिखरैरुपलक्षितो निरुपमनित्यनिरवद्यनिरतिशयतिरवधिकब्रह्मा
नन्दाचलो विराजते [त्रि.न.ना.५/५+ सि.सा. १३१ ते.चि. ४१५९ गान्धर्वो ५
मयानन्तनिरतिशयानन्दसागराकारम् । आत्मसमानानन्दविभूतिपुरुषानन्तानन्दमण्डितं नित्यमङ्गलमनन्तविभवम्
अध्यात्म. १९
ब्रह्मानन्दं परमं दक्षिणे च ब्रह्मानन्दं परमं चोत्तरे च
पा. प्र. ३५
ब्रह्मादीनामगोचरा (मनन्तमहामाया ) त्रि.म.ना. ४ ९ ब्रह्मानन्दं सदा पश्यन्कथंवध्येत कर्मणा वराहो. २।१६ ब्रह्मादीनां वाचकानां मन्त्रोऽन्वर्था
दिसंज्ञकः । जप्तव्यो मन्त्रिणा नैवं विना देवः प्रसीदति
ब्रह्म (नन्दानुसन्धाने नास्मादन्यत्तु किश्चन । सुलभं त्रिषु लोकेषु यज्ज्ञात्वाऽमृतमश्नुते ब्रह्मानन्दामृतरसाम्भोनिधितरङ्गिण्याः प्रवाहैरतिमङ्गलम् ब्रह्मानन्दा असं जाते वृन्दावननिवासिनि सर्वावयवसम्पूर्ण अमृतोपनिपद्रले । त्वं मामुद्धरकल्याणि महापापाधिदुस्तरात्
।
वनदु. ४७, ६० यो. चू. ७२
मुंडको १११
४११
ग. पू. १।१
मंत्रि को. १६ त्रि.म.ना.४/२ सुवालो. ७१३ गोपीचं. ६
त्रि.म.ना.७/९
सि.सा. १११
गान्ध. १९
सि. सा. ६।१
तुलस्यु. ११
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१२
ब्रह्मानन्दे
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
ब्रीव
ब्राह्मानन्दे निमनस्यविषयाशानतद्भवेत् भा.प्र. १७ । ब्रह्मा विश्वः कतमः स्वयम्भूः प्रजायद्वां) ब्रह्मानन्दे विलीयताम् (धी:) अवधू.२५ वध.२५ पतिः संवत्सरः
म.ना.१७११२ ब्रह्मा नारायणा, शिवश्च नारायणः त्रि.म.ना.२।८ .
ब्रह्मा शक्तिर्महादेवोजन्यतेपुरुषोत्तमात् सि. वि. ३
ब्रह्मा शिवो मे अस्तु सदाशिवोम् भस्ममा.२७ ब्रह्मान्वविन्दद्दश होतारमणे चित्त्यु.११११
ब्रह्मासाध्यं च यो गच्छेद्रमहा स ब्रह्मा पूरक इत्युक्तो विष्णुः कुम्भक
प्रकीर्तितः
शिवो.७६२ उच्यते । रेचो रुद्र इति प्रोक्तः
ब्रह्माऽसि पूर्णोऽसि परात्परोऽसि ।
ध्या. बि.२१ प्राणायामस्य देवताः
ते.बि. ५/६१ ब्रह्मा ब्रह्मणी वेदितव्ये
ते.बि.५८८ देव्यु. १
" ब्रह्मा सृजति लोकान्वै ब्रह्माब्रह्माऽहं प्राश्च: प्रत्यञ्चोऽहम् अ. शिरः. २
__ ब्रह्मास्त्रां महाविद्यां शाम्भवीं...देवीमाहूय ध्यायेत्
पीताम्बरो.१ ब्रह्माभयं वै ब्रह्माभयर हि वै ब्रह्म
ब्रह्मास्मि नेतरकलाकलनं हि किश्चित् अ.पू. १२१९ भवति य एवं वेद
बृह.४।४।२६ ब्रह्मास्मि प्रभवोऽस्म्यहम्
मैत्रे. ३१ ब्रह्मामृतरसासक्तो ब्रह्मामृतरसः स्वयम् ते.बि.४।५७
ब्रह्माहमस्मि अहमस्मि
त्रि.म.ना.८।३ ब्रह्मामृतरसास्वादो ब्रह्मामतरसायनः ते.बि.४५६
ब्रह्माहमस्मि, योऽहमस्मि, ब्रह्माहमस्मि महाना.६७ ब्रह्मामृतरसे मनो ब्रह्मानन्दशिवार्चनः ते.बि. ४।५७
ब्रह्माहमस्मीति कृतकृत्यो भवति म.ग्रा. ३।३ प्रझामतं पिबेझैझमाचरेदेहरक्षणे ।
ब्रह्माहमस्मीति चिन्तयन्निदं सर्वं यदयवसेदेकान्तिको भूत्वा चैकान्ते
मात्मेति भावयन्कृतकृत्यो भवति मं.प्रा. २८ [ स्कन्दो. १२+ भैत्रे. २।३।। ब्रह्माहमस्मीति तस्वमस्यादिवाक्यार्थ. (अथ ) ब्रह्मा रुद्रो विष्णुरित्यधि
स्वरूपानुसंधानं कुर्वनुदीची दिशं पतिवत्येपा
गच्छेत् ब्रह्मा रुद्रो विष्णुरित्येकेऽन्यमभि.
ब्रह्माहमस्मीति भावयन्गुर्वर्थ प्राममुपेत्य ध्यायन्त्येकेऽन्यम्
ध्रुवशीलोऽष्टौ मास्येकाकी चरेब्रह्मार्पणं ब्रह्म हविब्रह्मानौ ब्रह्मणा
वेवाचरेत्
प.हं. प. ७ हुतम् । ब्रह्मैव तेन गन्तव्यं ब्रह्म
ब्रह्माहमिति यम्यान्तः स जीवन्मुक्त । कर्मसमाधिना [शरभो. २७+ भ.गी.४२४. उच्यते
ते.वि.४२ ब्रह्मावते महाभांडीरवटमूले महासत्राय
ब्रह्माहं ब्रह्म चिच्छत्रुर्ब्रह्म चिन्मित्रसमेता महर्षयः शौनकादय
बान्धवाः
म.पू. ५/२० स्ते ह समित्पाणयस्तत्त्वजिज्ञा
ब्रह्मा, विष्णुरहं, सौरोऽई, बाहोऽहम् अद्रे. भा. १ सवो मार्कण्डेयं चिरजीविनमुपस
ब्रह्मा हि परः परो हि ब्रह्मा म.ना.१६३१२ मेत्य पप्रच्छु: केन त्वं चिरं जीवसि
ब्रह्मा हैव ता ३ इ ऊर्व त्वेवोदसर्पत् १ऐत.१४४ार केन वाऽऽनन्दमनुभवसीति द. मू. १ ब्रह्मेदं बृंहिताकारं बृहद्दवस्थितम् अ. पू.२।३७ ब्रह्माहोऽसि मौतम यो मामुपागा
ब्रह्मेन्द्रमनि जगतः प्रतिष्ठाम् । दिव एहि त्वा ज्ञपयिष्यामीति को. त. ११ वात्मान५ सवितारं बृहस्पतिम् । ब्रह्मविलोकनधियं न जहाति यागी वराहो.२१८२ चतुर्होतारं प्रदिशो नु कृप्तम् । वाचो ब्रह्मावलोकयस्तद्रपो भवति अद्वयता. १ वीर्य तपसाऽन्वविन्दत्
चित्त्यु.१११२ ब्रह्मावलोकयोगपट्टः
निर्वाणो. २ ब्रह्मकमेव, ब्राह्मणत्वमेकमेव परन. ६ ब्रह्मा विष्णुश्च रुद्रश्च सर्वा वा भूत
। ब्रह्मैकस्त्वं द्विधा त्रिधा शांतिस्त्वं चतुर्वे. ८ जातयः। नाशमेवानुधावन्ति
- ब्रह्मैतद्ब्रह्मण उजहार
चित्यु.१०६ सलिलानीव वाडवम्
महो. ३३५२ ब्रह्मैव केवलमहं परिपूर्णमस्मि वराहो.२।७३
मैत्रा. ६।५
নন্য. ৪৭
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
ब्रह्मव
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
ब्राह्मणं
४१३
ब्रह्मैव केवलं शुद्धं विद्यते तत्त्वदर्शने २मात्मो. ३ | प्रवाहमिति स्मरन...मुक्तो भवति ना.प. ५।५० नौव तेन गन्तव्यं
भ.गी. ४।२४ | प्रबैवाहमिति ज्ञात्वावीतशोकोभवेन्मुनिः महो.४।२५ ब्रसव पुष्पं ता अमृता मापैः छांदो. ३।५।१ ब्रह्मैवाहं न जीवोऽहं ब्रह्मैवाई न प्रझैव ब्रह्मवित् स्वयम् २आत्मो.२३ | मेदभूः
ते.बि.६३३ अझैव भवति, इत्याह भगवान्ब्रह्मा शरभो. ३७ । प्रवाहं न देहोऽई प्रवाहं न गोचरः ते.बि. ६।३३ प्रसव भवति स्वयम्
कठरु. १५ । नौवाहं न संसारी ब्रह्मैवाहं न मे मनः ते. विं.६३२ ब्रह्मैव वित्त पुरुषस्य केवलम् इतिहा. ४४ । ब्रह्मैवाहं परात्परः
ते.बि.६३४ ब्रझैवविद्यते साक्षाद्वस्तुतोऽवस्तुतोऽपिच पा. प्र. ३२ प्रवाहं न संशयः
ते.चिं. ३३९ ब्रह्मैव सकलं स्वयम् ते.बि.६६४३ ब्रीवाहं सच्चिदानन्दरूपं
सर्वसारो.११ ब्रह्मैव सन्ब्रह्माप्येति [बृद.४।४।६+ सुवा. ३३+ प्रवाहं सनातनम् [ते.बि. ३।३२+ ६१३१
[नृसिंहो. ६।२,५।५,५१८+ सहवै. २ ब्रह्मैदाई सर्ववेदान्तवेधं नाहं वेचं प्रहौव सनमिलेव भावित ब्रह्म वै पुमान् ।
व्योमवातादिरूपम्
सर्वसारी. ११ सर्वत्रावस्थितं शान्तं चिद्रोत्य
नावेदामृत तत्पुरस्तादझानन्दं पराम नुभूयते अ. पू.५।२१ चैव पश्चात्
पा. व..३५ ब्रह्मैव सर्वनामानि रूपाणि विविधानि
| ब्रह्मैवेदममृतं पुरस्तादझ पश्चादक्ष च। कर्माण्यापि समप्राणि
। दक्षिणतश्चोत्तरेण
मुंड. २।२।११ बिभर्तीति विभावय यो.शि. ४६ ब्रह्मैवेदं विज़ुभते
अ. पू. २०३६ प्रझैव सर्व चिन्मानं ब्रह्ममात्रं जगत्रयम् ते. बि.६:४२ ब्रह्मैवेदं विश्वमिदं वरिष्ठम् मुण्ड.२।२।११ ब्रह्मैव सर्व नान्योऽस्ति
ते.बि. ६।३१ ब्रह्मैवेदं सर्व सच्चिदानन्दरूपं नृसिंहो. ७३ [ ईश्वर इति च-] ब्रह्मैव स्वशक्ति
अनौवैकमनाद्यन्तमधिवत्प्रविजृम्भते अ.पू. ५।१० प्रकृत्यभिधेयामाश्रिस्य लोकान्
ब्रह्मैवोपाप्नोति
तैत्ति. १५८०१ सृष्ट्वा प्रविश्यांतर्यामित्वेन ब्रह्मा
ब्रह्मोडुपेन प्रतरेत विद्वान् स्रोतानि दीनांबुद्धीन्द्रियनियन्तृत्वादीश्वरः निरालं. ६ सर्वाणि भयावहानि
श्वेता. २१८ प्रझैवान्तत उपनिश्रयति स्वां योनि
ब्रह्मोपनिपढ़ो ब्रह्म
पा. ब्र.५ उय एनर हिनस्ति बृह. ।४।११ ब्रह्मोवाच नाहं वेनि
ग. शो. ३१५ ब्रीवास्मि न चेतरः
महो.२।११ श्राह्मण एकहोता । ब्रह्मणे प्रौवावाप्नोति ग.गो. ३.१ । स्वयम्भुवे स्वाहा
चित्त्यु.७१ अझैवास्मि निरामयम् म.पू. ५।६८ ब्रामणक्षत्रिय विशां
म.गी.१८।४१ प्रवाहमस्मीति निश्चित्य निर्विकल्प
माक्षणत्वं ब्रह्म धानाहत्वं यतित्वमसमाविना स्वतन्त्रो यश्वरति स
लक्षितान्तशिखोपवीतत्वम्
परन.५ निरालं.३२ ब्राह्मणस्त एकं मुखं, तेन मुखेन राज्ञो. नहीवास्मीति यावृत्तिः सोयागच्यते ने.वि.११३२ रिस, तेन मुखेन मामन्नादं कुरु को. त. २१९ अहोदति सदस्य निरालम्वतया
ब्राह्मणस्य दक्षिणे हस्ते पश्च तीर्थानि स्थितिः ते.वि.११३६. भवन्ति
पाचम.२ प्रौवाहमस्मीति..या भाष्यले सैषा
प्राह्मणस्य विजानत:
भ.गी. २०४६ षोडशी श्रीविद्या पञ्चदशाक्षरी...
ब्राह्मणस्य शरीरं जायते
यज्ञोप.१ ग्रवाहमस्मीत्यनवरतं ब्रह्मप्रणवानु
माह्मणं क्षत्रियं वैश्य शूद्रं हत्वा च सन्धानेन यः कृतकृत्यो भवतिस
किल्विषम् । सचिनोति नरो ह परमहंसपरिवाट
प.ई.प.११ मोहाधत्तदपि नाशयेत्
रामो. ५।१५
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
११४
ब्राह्मणः
माह्मणः क्षत्रियो वैश्यस्त्रयो वर्णा द्विजातयः
ब्राह्मणानां सहस्रेषु भुक्त्वा तु नव सप्त च । भवन्ति ज्ञायिके भूत्वा ध्यायिके च न संशयेत् ब्राह्मणानीतिहासान् पुराणानिकल्पान् गाथाभाराशंसीः प्रीणाति ब्राह्मणान्न निन्देत्तद्भतम्
ब्राह्मणा भगवन्तस्तदेव बहु मन्येध्वम् ब्राह्मणा भगवन्तो यो वो मष्टिः स
पता गा उद्जताम् भाह्मणा भगवन्तो यो मः कामयते
समा पृच्छतु
ब्राह्मणा भगवन्तो हन्ताहमिमं द्वौ
प्रश्नौ प्रक्ष्यामि ब्राह्मणा ये भक्तिमार्गे न विदन्ति
तेषां सम्भाषणं स्पर्शे न कुर्यात् ब्राह्मणा वाव समस्तेषामेवमिति
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
ब्राह्मणः पश्चाक्षरमनुभवति ब्राह्मण: शिवपूजारत:
ब्राह्मणः श्वेतवर्णः क्षत्रियोरक्तवर्णोवैश्यः पीतवर्णः शूद्रः कृष्णवर्ण इति
नियमाभावात् ( न देहो ब्राह्मण:) व. सू. उ. ४ मय ब्राह्मणः, स ब्राह्मणः केन स्या
धेन स्यात्तेनेदृश एवातोऽन्यदार्तम् बृह. २/५/१ ( ततो ) ब्राह्मणः समाहितो भूत्वा सम्पदेक्यमेव सदा कुर्यात् ब्राह्मणातिक्रमो नास्ति मूर्खो मन्त्र विवर्जयेत् । ज्वलन्तमभिमुत्सृज्य नहि भस्मनि हूयते ब्राह्मणानामयमेव धर्मोऽयमेव धर्मः ब्राह्मणानां तु सर्वेषां वैदिकानामनुतमम् । गोपीचन्दनवारिभ्यामूर्ध्वपुण्ड्रं विधीयते
क्षणानां यशो राज्ञां यशो विशां यशोऽहमनुप्राप
ब्राह्मणास्तु सदृशाः सूर्येण ब्राह्मणास्तेन वेदाश्व
ब्राह्मणाः चत्रिया वैश्याः ( रुद्राक्ष जातयः) ब्राह्मणाः पुत्रैषणायाश्च वित्तैषणायाश्च लोकैषणायाश्च व्युत्थायाथ भिक्षाचर्य चरन्ति ब्राह्मणे गवि हस्तिनि
ब्राह्मणे मनुष्येष्वेवाभ्या हि रूपाभ्यां ब्रह्माऽभवत् बृह. १/४/१५ ब्राह्मणे मनुष्येष्वेताभ्यांरूपाभ्यां (मापा.) बृ. उ. १।४।१५ पैङ्गलो. ३२४ ब्राह्मणेष्वनृतमिति तज्जलं शिरसि क्षिपेत् बृ.अ. ३।१८ ब्राह्मणो द्विपदां वरः ब्राह्मणो निर्वेदमायात् ब्राह्मणो बिभृयाच्छ्रेतान्रक्तात्राजा
इतिहा. ४९ मुंड. ११२/१२
तु धारयेत् । पीसान्वैश्यस्तु विभृयाकृष्णाञ्छूद्रस्तु धारयेत् ( रुद्राक्षान) ब्राह्मणो मनुष्येषु, क्षत्रियो क्षत्रियेण.. ब्राह्मणो यजेत; न सुरां पिबेत् ब्राह्मणो वै मुखाज्जज्ञे बाहोः भ ऊर्वोर्वैश्यः पद्भयां शूद्रः ब्राह्मणोऽष्टाचत्वारिंशद्वर्षवासी च ब्राह्मणोऽस्य मुखमासीत् [चिरयु. १२१५ + सुबालो. ११४
ग. शो. ३१११ आश्रमो. ९
[ऋ.अ.८|४|१९=मं.१०/९०/१२ वा.सं.३१।११
भवसं. २/६२ रुद्रोप. १ रुद्रोप. १
इतिहा. ४५
भस्मजा ११६
वासुदे. १४
छां. ८ १४ १
इतिहा. ४७
सहवे. १५ छां.२१२०/२
बृह. २८|१२
बृद्द. ३।११२
बृह. ३१८११
चोद
सामर. २२ छाम, ११२
ब्राह्मण्यं कुलगोत्रे च नामसौन्दर्य
जातयः । स्थूल देहगता एते स्थूलाद्विन्नस्य
इतिहा. १८
भ.गी. १७/२३
रु. जा. ८
मा. प्र. २३ ब्राह्मण्यं सकलं तस्य इति ब्रह्मविदो विदुः ब्रझो. १९ ब्राह्मी नारायणी माहेश्वरी कौमारी
अपराजिता बाराही नारसिंहिका स्पष्टपत्रगाः
ब्राह्मो मिष्टिं यजे सासामहोरात्रेण निर्वपेत् बृह.३।९/२७ ब्राह्मीं बाव व उपनिषद्मभूमेसि
श्रायादयः सप्त मातरो नवमे श्रूयाद्भद्रमभद्रकम् ब्लू चोदयित्री सूनृतानां चेतन्ती सुमतीनाम् [ ऋ. सं. ११३ ११+ [वा. सं. १२/१२ +
बृह. ३/५/१ भ.गी. ५।१८
रु. जा. १० बृह. १|४|१५
कालिको. १ कुण्डिको २
केनो. ४/७
सूर्यता. ५११ शिवो. ७१८१
तै. सं. ११५/११
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
भकष.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
.
.
.
भकवत्सलः स्वयमेव सर्वेभ्योमोक्ष
। भगव इतिह प्रतिशुश्राव विभ्यो भक्तिनिष्टान्न
[छान्दो. ४।५।१+६।२+७२ +८/२+९।२ परिपालयति
त्रि.म.ना.८४
भगवम्छरीरमिदं मैथुनादेवोद्भुतं । भक्तानां धारणात्पा (रुद्राक्षस्य)
___ संविदपेतं...निरयएवमूत्रद्वारेण मैत्रे. १२४ दिवारात्रितं हरेत् । लक्षं तु
भगवत भादिपुरुषस्य नारायणस्य दर्शनात्पुण्य कोठिस्तद्धारणाद्भवेत् रु. जा. उ. ४
नामोच्चारणमात्रेणनिर्धूतकलिर्भवति कलिसं. १ भक्तानां भक्त एवं ज्ञातिः
सामर. २२
भगवतो वा अहमवित्त्याऽन्यानवृषि छां.१११११२ भक्तानां भक्कैः सह कार्य, नान्यैः । सामर. २२ भक्तानुकम्पिनं देवं जगत्कारण
भगवन् देवाः प्रजां विधारयन्ते प्रश्नो. २।१ मध्युतम्
गणपत्यु.१२
___ भगवन्कत्येव प्रजा विधारयन्ते(मा.पा.) प्रमो. २।१ भक्ता ग़जगत्तया
भ.गी. ९/३३ भगवन् किमादी प्रयुक्तं थ्यानं मकास्तेऽतीव मे प्रिया:
भ.गी.१२।२०ध्यायितव्यं किं तद्धयानं को भक्तास्तां पर्युपासते भ.गी. १११ वा ध्याता कश्च ध्येयः
म.शिखो.. भक्तिमान् मे प्रियो नरः
भ.गी.१२११९
भगवन् कुत एष प्राणो जायते प्रश्नो. ३१ भक्तिमान्यः स मे प्रियः
भ.गी.१२।२७
भगवन् कुतो है वा इमा: प्रजाः भक्तियोगान्मुक्तिः
त्रि.म.ना.८४ प्रजायन्ते
प्रो. ११३ अक्तियोगेन सेषते
भ.गी.१४.२६ । भगवन्कोऽवधूतः, तस्य का स्थितिः किं मक्तियोगो निरुपद्रवः त्रि.म.ना.८४ लक्ष्म किं संसरणमिति
१अवधू. १ भक्तिरव्यभिचारिणी
भ.गी.१३।११ | भगवन् तदभ्या
भगवन् तदभ्यासक्शादमरकीटमस्किरस्य (कृष्णस्य ) भमनम्
गो.पू. २२ न्यायात्तभ्यासः कथमिति ना. प.६१ भक्तिभक्त्या भवति
सामर. ९५ भगवन्तावने वदतां ब्राह्मणयोभक्ति मयि परां कृत्वा भ.गी.१८१६८ विवदतोर्वाचं श्रोष्यामीति
छांदो.१२८२ भकोऽसि मे सखा चेति भ. गी. ४।३ भगवन् भक्तिनिष्टां मे प्रयच्छ
त्रि.म.ना.८७ भक्त्या स्खनन्यया शक्यः
भ.गी.११।५४ भगवन्यद्येवमस्यात्मनो महिमानं भक्त्या मामभिजानाति
भ.गी.१८१५५ सूचयसीत्यन्योवा पर:कोऽयमात्मा मैत्रा. ११ भक्त्या युक्तो योगलेन चैव भ.गी. ८।१० भगवस्त्वं नो गति:
मैत्रे. १६४ भक्त्या लभ्यस्त्वनन्यया
भ.गी. ८२२ भगवन सर्वविजय सहस्रारापराजित । मात्या नम्रतनोविष्णोः प्रसारम
शरणं त्वां प्रपनोऽस्मि श्रीकर करोविभुः शरभो. १८ श्रीसुदर्शनम्
वनदु. ९९ भक्रया दिना ब्रह्मज्ञानं कदापि न
भाषानाभिरस्पृष्टो पेन दृष्टः स सर्वदृष्ट् म. शां. ८१ मापते
नि.म.ना.८१४ भगः शक्तिभगवान्कामईश उभा . भरवा ससिया सिध्यन्ति नि.म.ना.४
दाताराविह सौभगानाम् । समभक्त्याऽसाध्य न किश्चिदस्ति त्रि.म.ना.दा४ प्रधानौ समसप्रवी समोजो तयोः भवणायुनप्रसंप्रादाक्षिण्यापारिय.
शकिरजरा विश्वयोनिः
त्रिपुरो. १४ नाशिनी...य एवं वेद स वैष्णवो
भजतां प्रीतिपूर्वकम्
भ.गी.१०१० माति (तुलसी) तुलस्यु.२ भजते मामनन्यभाक्
भ.गी. ९।३० भगवइति तं प्रतिशुश्राव छांदो.४८२ भजत्येकत्वमास्थित:
भ.गी. ६२१
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
भजना
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
भवानेव
भजनानन्दोपासकानां न वर्णो न
' भर्गो देवस्य धीमहि मधुनक्तमुतोषसो देशो न कालोऽस्ति
सामर. २२ मधुमत्पार्थिवर रजः मधु चौरस्तु भजन्ते मां दृढव्रताः भ.गी. ७।२८. नः पिता भुवः स्वाहा
वृद. ६॥३॥६ भअन्त्यनन्यमनसः भ.गी.९।१३ भर्ता भोक्ता महेश्वरः
भ.गी.१२२३ भोद्भमरकीटवत् सैव सायुज्यमुक्तिः मुक्ति.१।२४ भर्ता च मे भूयात्
चिच्यु.७:१ भद्र मित्याह भद्रः खल्वयं श्रिया जुष्टः अव्यक्तो. ३ भर्वा सम्ध्रियमाणो बिभर्ति
चिस्यु.१४।१ भद्रं पश्यन्त उपसेदरने चित्त्य.११९ भता स्वाना श्रेष्ठः पुर एताः
वृह.१।३।१८ [तै.सं.५।७।४।३+
तै.भा.३।१०९ भवताऽप्येष एवार्थः कथितो
वाग्विदांवर भयप्रदमकल्याणं वैसर्वस्वहारिणम् ।
महो. २।३३ मनःपिशाचमुत्साय योऽसि
भवति च सर्वेषु पादेषु चतुरात्मा नृसिंहो ३२ सोऽसि स्थिरो भव
म.पू. ५.३५
भवति हास्य सुवर्ण य एवमेतत्साम्तः निर्वाणो. ५
सुवर्ण वेद सयमोहशोककोयत्यागस्त्यागः
बृह.१।३।२६
भवति हास्य स्वं य एवमेतत्साम्नः भयं क्रोधमथालस्यमतिस्वप्नाति. जागरम् । अत्याहारमनाहार
बृह. १।३।२५ भवतीत्यनुशुश्रुम
भ.गी. १४ नित्यं योगी विवर्जयेत्
अ.ना. २८ भवतोऽज्ञानमेव च
भ.गी.१४।१७ भयं चाभयमेव च
भ.गी. १०१४ भवत्यत्यागिनां प्रेत्य
भ.गी.१८/१२ भयाज्ञानाभ्यामिद्रियसब्जातैः कम्पन्निव
भवन्तः सर्व एव हि
भ.गी. १११ मृततुल्या मूर्छा भवति पैङ्गलो. २९
भवत्यखिलजन्तूनां यदन्तस्तद्वहिः भयात्तस्याग्निस्तपति भयात्तपति सूर्यः।
स्थिवम्
प.पू. १६३६ ___ भयादिंद्रश्चवायुश्च मृत्युर्धावति पंचमः कठो. ६।३ भवत्यन्नादोऽधिपतिर्य एवं वेद
बृह. ११३।१८ भयात्सारङ्गवदेकत्र न तिष्ठेत् ना.प. ७१ भवत्यस्यान्नमापश्च पृथिवीचानमेत. भयाद्रणादुपरतं
भ.गी. २०३५ मयानि ह्यमानि भवन्ति १ऐत. ३३०२ भयेन च प्रव्यथितं मनो मे
भ.गी.११४५ भवत्यस्यानमोषधिवनस्पतयोऽन्नम १ऐत. ३११३ भरद्वाजोऽङ्गिरसे परावरां (ब्रह्मविद्या
भवन्ति भावा भूतानां
भ.गी. १०५ प्रोवाच)
मुण्डो. २२
भवन्ति विविधा रोगा: पवनव्यत्ययभरद्वाजो बृहदाचक्रे मग्नेः ३ऐत.१६ार
कमात्
यो. चू. ११७
भवन्ति सम्पदं देवी भरे भरेषु समुपह्वयाम प्रसासहि आ.१०।२
भ.गी. १६३
भवन्ति हास्य पशवः, पशुपान्भवति (अथ )भर्ग इति भासयतीमॉल्लोका
छांदो. २।६।२
भवन्तो ( देवाः) वैन मद्भिन्नाः गणेशो.४।१० निति रजयतीमानि भूतानि
भव भावनया युक्तो मुक्तः परमया गच्छत इति गच्छत्यस्मिन्ना.
धिया धारयात्मानमव्यग्रो गच्छत्यस्मा इमाः प्रजास्तस्मा
ग्रस्तचित्तं चित: पदम
महो. ४।९२ द्भारकत्वाः
मैत्रा. ६७
भव वर्जितचिन्मात्र सर्व (अथ)भर्ग इति योइ का अस्मिन्नादित्ये
चिन्मात्रमेव हि
ते. बि. २।२५ निहितस्तारकेऽक्षिणि चैष भाख्यो
भवं यस्कारुद्रतनिम्ना
चित्त्यु.२११ भाभिर्गतिरस्य हीति भगों मर्जेति
भवान: सप्रथस्तमः
चिस्यु. ११ वेष मग इति
मैत्रा. ६७ भवानिदं जगत्सर्व व्याप्येव परिनिष्ठति गणेशो. ३१७ भर्ग प्रत्यापो ह वै भौः गायत्रीर.२ भवानेव गच्छत्विति
बृह. ६१४
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः भावयन्ति
४१७ भवान् भीष्मश्च कर्णश्च
भ.गी. ११८ ! भस्मोद्धूलितसर्वाङ्ग जटाजूटधरं भवाप्ययौ हि भूतानां
भ.गी. ११।२ विभुम्...एवं यः सततं ध्यायेभवामि न चिरात्पार्थ
भ.गी. १२१७ - देवदेवं सनातनम् । स मुक्तः सर्वभविता न च मे तस्मात्
भ.गी.१८६९ , पापेभ्यो निःश्रेयममवाप्नुयात शांडि.३१२१३ भविष्यति पुनर्धनम्
भ.गी.१६।१३ भागमेकं न्यसेभूमौ द्वितीयं वेदिमध्यतः। भविष्यते स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे
तृतीयभागे पूजा स्यादिति लिङ्ग संस्रवमवनयति बृह. ६।३।३ त्रिधा स्थितम्
शिवो. २३ भविष्याणि च भूतानि
भ.गी.७१२६ भागाथै सृष्टिरित्यन्ये क्रीडार्थमिति भवेदनाय विना प्रमाणं ( परमार्थः) प्र. वि. ३२ चापरे । देवस्यैष स्वभावोऽयभवेद्युगपदुत्स्थिता - भ.गी.११।१२।। माप्तकामस्य का स्पृहा
भागम. ९ भस्मदिग्याङ्गो रुद्राक्षभूषणो मामेव
भातीत्युक्ते जगत्सर्व भानंब्रह्मैवकेवलम् वराहो.२०७२ सर्वभावेन प्रपनो मदेकपूजानिरतः
भानाभानविहीनात्मावैदेहीमुक्तएवसः ते.बि.४७९ सम्पूजयेत्
भस्मा .२।१०
भानुकोटिसमप्रभम् । प्रसन्नं सामवेदाख्यं पश्चक्र. ६ भस्मधारणमकृत्वा नाश्रीयादापोऽन
भानुनेव जगत्सर्वे भास्यतेयस्यतेजसा २मास्मो. ८ मन्यद्वा
भस्मजा. ११६ भानुमध्यगतः शशी
ध्या.बि. २६ भस्मनिष्ठस्य दह्यन्ते दोषा भस्माग्नि
भाभिर्गतिरस्य हीति भर्गः
मैत्रा. ६७ सङ्गमात । भस्मस्नानविशद्धात्मा
भारो विवेकिनः शास्त्रं भारो ज्ञानं भस्मनिष्ठ इति स्मृतः । बृ.जा.५।१९
च रागिणः। अशान्तस्य मनो भस्मनो यद्यभावस्तदानर्यभस्मदाहन
: भारो भारोऽनात्मविदो वपुः महो. ३३१५ जन्यमन्यद्वावश्यं मन्त्रपूतं धार्यम् __ भस्मजा.११७ मा
__भार्या पुत्रो गृहं धनं सर्व तेभ्यो देयम् स्वसंवे. ४
: भार्यायै रेतः संवत्सरस्य तेजोभूतस्य भस्ममुष्टिं समादाय संहितामन्त्र
। भूतस्यात्मभूतस्य त्वमात्माऽसि कौ. स. १२६ मन्त्रिताम् । मस्तकात्पादपर्यन्तं
. भावग्राह्यमनीडाख्यं भावाभावकरं मलनानं पुरोदितम्
बृ.जा. ४२
शिवम् । कलासर्गकरं देवं ये भस्म व्यापांडुरांगः शशिशकलधरो
विदुस्ते जहुस्तनुम्
श्वेता. ५/१४ ज्ञानमुद्राक्षमालावीणापुस्तै विराज
| भावतीर्थे परं तीर्थ प्रमाणं सर्वकर्मसु जा.द.४।५१ करकमलधरोयोगपट्टाभिरामः।
भावनाभावमात्रेणसङ्कल्पःक्षीयतेस्वयम् महो.५।१८३ ...सव्याल कृत्तिवासाःसततमवतु
भावनामखिलांत्यक्त्वा यच्छिष्ट सन्मयो नोदक्षिणामूर्तिरीशः
__ भव [ मैत्रे.२।२८+म.पू.५।१०४ वराहो.४।१९ भस्मसन्दिग्धसर्वाङ्गो भस्मदीप्तत्रि
। भावनामात्रमेवात्र कारणम् यो.शि.३३२३ पुण्डकः । भस्मशायी च पुरुषो
भावना सर्वभावेभ्यः समुत्सृज्य समुभस्मनिष्ठ इति स्मृतः
वृ.जा.५/२०
त्थितः। अवशिष्टं परं ब्रक्ष केवलोभस्म सर्वावभक्षणात्
बृ. जा. ११६ ऽस्मीति भावय
म.पू. ५/९५ मस्मसात्कुरुते तथा
भ.गी. ४॥३७ भावमव्ययमीक्षते
भ.गी.१८/२० भस्मसाकुरुतेऽर्जुन
भ.गी. ४।३७ भावमात्सर्यतृष्णाशामोहादिरहितः भस्माधिक्यमभीप्सुस्त अधिकं गोमयं
(वर्तते स ब्राह्मणः)
व. स. ९ अ.जा.२२२ भावयन्ति चितिश्चैत्यं व्यतिरिक्तमिभस्मायुधाय विद्महे तीक्ष्णदंष्ट्राय
वात्मनः । सङ्कल्पतामिवायाति धीमहि । तन्नो ज्वरः प्रचोदयात् वनदु.२५।९८ | बीजमङ्कुरतामित्र
महो.५।१८०
द. मू. ९
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re
भावय
भावयन्मनसा विष्णुं परमात्मानमीश्वरम् (यतिः) भाववृस्या हि भावत्वं शून्यवृत्या हि शून्यता भावशुद्धिहरे मेक्तिस्तितिक्षा करुणा तथा ।... आनृशंस्यं सतां सङ्गः पारमैकान्त्यहेतवः भावसंवित्प्रकटितामनुरूपा च
मारुते । चित्तस्योत्पत्त्युपरमा वासनां मुनयो विदुः भावसंशुद्धिरित्येतत्
भावं भावेन सौम्यं सौम्येन... प्रस्रति स्वेन तेजसा
भावा अप्यद्वयेनैव तस्मादद्वयता शिवा भावातीतं त्रिगुणरहितं सद्गुरुं तं नमामि भावाभावदशाकोशं दुःख रत्नसमु
द्रकम् । बीजमस्य शरीरस्य चित्तमाशावशानुगम् भावाभावदहनं
भावाभावद्रयातीतं स्त्रम जागरणादिगम् । मृत्यु जीवननिर्मुक्तं तत्त्वं विदो विदुः
भावाभावमजं सर्वमिति मत्वा सुखीभत्र भावाभावविनिर्मुक्तं जरामरणवर्जितम् । प्रशान्त कलनारम्यं नीरागं पद
माश्रय
भावाभावविनिर्मुकं भावनामात्रगोचरं भावाभावविहीनोऽस्त्रि भासा हीनो
ऽस्मि भास्म्यहम् भावाभावादिद्वन्द्वातीतः परं ब्रह्म
प्राप्नोति
भावाभावेपदार्थानां हर्षा मर्षविकारदा । मलिना वासना यैषा सा सङ्ग इति कथ्यते
भावाभावौ ततस्त्यक्त्वा निर्विकल्पः
सुखी भव भावा विभवभूमयः । अयश्शलाकासदृशा: परस्परमसङ्गिनः
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
ना. प. ५१४९
ते.बि. १४२
भवसं. ५२०
मुक्तिको २।२४ भ.गी. १७/१६
म. शिरः. ३।३ वैतथ्य. ३३ शु. र. १।१९
म.पू. ४/४० निर्वाणो. ७५
अमन. २/६१ म.पू. ५/६७
महो. ६/७२ यो. शि. ३१२२
मैत्रे. ३१५
मं. बा. ३|१
भिक्षाट
भवांश्च सर्वान् विनियोजयेयः । तेषामभावे कृतकर्मनाश: भावितं तीव्रवेगेन यद्वस्तु निश्चयात्मकम् | दृश्यं ह्यदृश्यतां नीत्वा ब्रह्माकारेण चिन्तयेत् भावितं तीव्र संवेगादात्मना यत्तदेव
सः। भवत्याशु कपिश्रेष्ठ विगते
तरवासनः
भावेनगलितेभावे स्वस्थस्तिष्ठामि केवलः भावेष्वर तिरायाता पथिकस्य मरुत्रिव भावैरसद्भिरेवायमद्वयेन च कल्पितः भावोऽप्यभावमायाति जीर्यन्ते वै दिगीश्वराः भासनाद्भसितम्
।
भासमानमिदं सर्वे मानरूपं परं पदम् पश्यन् वेदान्तमानेन सद्य एव विमुच्यते भासस्तवोप्राः प्रतपन्ति विष्णो
भासस्तस्य महात्मनः
भासा त्वया व्योम्नि कृतः सुतास्त्वं कुमारस्त्वमरिष्टनेमिः
मेवास्तमेति
भास्वती स्मृता चतुर्थः पादो भवति भवति च सर्वेषु पादेषु चतुरात्मा भास्वतीं त्वासादयामि भाः सत्यस्वस्मिन्नन्तर्हृदये यथा
श्वेता. ६।४
अ. पू. ५५
व्रीहि यत्रो वा स एष सर्वस्येशानः सर्वस्याधिपतिः सर्वमिदं प्रशास्ति महो. ४ १०९ भिक्षाटनसमुद्योगाद्येन केन निमन्त्रितम् । अयाचितं तु तद्वै भोक्तव्यं च मुमुक्षुभिः
महो. ३।४
ते.बि. १।२०
मुक्ति. २२५८
१सं. सो. २/३६ महो. ३३६
वैतथ्य ३३
महो. ३१५१
बृ. जा. ११६
भासा होनोऽस्मि भाऽस्म्यहं
भास्कराय विद्महे महाद्युतिकराय
धीमहि । तन्नो आदित्यः प्रचोदयात् वनदु. १२१ भास्कराय विद्महे महदयुतिधराय
वराहो. २।१४ भ.गी. ११।३०
भ.गी. ११।१२
धीमहि । तन्नो आदित्यः प्रचोदयात् महाना. ३।१० भास्याम्यहमिति चन्द्रमाः
बृह- १/५/२२
भास्वती मेवाप्येति यो भास्वती
सुबालो. ९।१३
नृसिंहो. ३१३ चित्त्यु. १९११
एका. उ. ४ मैत्रे. ३१५
बृह. ५१६/१
सं.सो. २/६८
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
मिक्षादि उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
भुव इ.
४१९ - भिक्षादि वैदलं पात्रं स्नानद्रव्यम
भिन्दन्ति योगिनः सूर्य योगाभ्यासेन वारितम् । एतां वृत्तिमुपासीना
व पुनः
यो.शि.१७५ घातयन्तीन्द्रियाणि च
२सन्यासो.१५ भिन्नं भगव इति ( शिष्य माह) छां.६।१२।१ भिक्षादि वैदलं पात्रं स्नानद्रव्यम
भिन्ना प्रकृतिरष्टध।
भ.गी. ७४ वारितम् । एवं वृत्तिमुपासीनो
भिन्नाभिन्नं न पश्यन्ति यतेन्द्रियो जपेत्सदा
कुण्डिको. १३ । भिन्ने तमसि चैकत्वमेक (मे) एवानुभिक्षामात्रेण जीवी स्यात्स यति.
__पश्यति [अ. किं. १५+ त्रि.ता. ५१५ यतिवृत्तिहा
ना.प. ५।१२ | भिन्ने पञ्चात्मके देहे गते पश्चसु । भिक्षामात्रेण यो जीवेत्स पापी
पश्वधा । हंसस्त्यक्त्वा गतो देहं यतिवृत्तिहा
कस्मिन्स्थाने व्यवस्थितः पिंडो. २ भिझार्थमटनं यस्य विमूत्रकरणाय
भिया देयम्
तैत्ति.१२११३ च। योजनान्न पर याति सर्वथा
भीमकर्मा वृकोदरः
भ.गी. १११५
भ.गी. ११४ पारेव सः
ना.प. ३१६५
भीमार्जुनसमा युधि भिक्षाशी यतिकश्चिन्नाद्यात
भीषणमभीषणं
नृसिंहो. ६।१ कठरु.४ भिक्षा सर्वत्र लभ्यते
१सं.सो.२।९९
भीषणमित्याह-भीषावा अस्मादादित्य भिक्षु हिकामुष्पिकापेक्ष:
ना. प. ५।११
___ उदेति भीतश्चन्द्रमा भीतोवायुति
भीतोऽग्निदेहतिभीतः पर्जन्यो वर्षति अव्यक्तो. ३ मिक्षाशनं दद्यात्पवित्रं धारयेजन्तु.
भीषणं सप्तमं स्थानं (जानीयात्) नृ. पू. २१३ __संरक्षणार्धम्
२सच्यासो.१० मीषाऽस्मादग्निश्वेन्द्रश्च
भस्मजा. २१६ भिक्षुश्चतुर्दशकरणानां न तत्रावकाश दद्यात्
ना. प. ७३
भीषाऽस्मादग्निश्चेन्द्रश्च मृत्युर्धावति पञ्चमः [तैत्ति. +
नृ. प. २।१० भिक्षणां पटलं यत्र विश्रांतिमगम
भीषाऽस्माद्वातः पवते
तैत्ति. २१८ स्सदा । तभैपदं ब्रह्म तत्वं ब्रहामात्रं
भस्मजा. १६ करोतु माम्
[नृ. पू. २।१०+ भिक्षुको शीर्षकं
तेत्ति. २८ (ॐ मथ) भिक्षणां मोक्षार्थिनां
भीषोदेति सूर्यः [नृ. पू. २।१०+
भरमजा. २६ कुटीच-बहूदक-हंस-परम
भीष्मद्रोणप्रमुखतः
भ.गी. १२२५ हंसाश्चेति चत्वारः ( भेदाः) भिक्षुको. १
भीष्ममेवाभिरक्षन्तु
भ.गी. १२११ भिद्यते चेजडो भेदश्चिदेका सर्वदाखलु रुद्र. ४५
भीमो द्रोणः सूतपुत्रस्तथाऽसौ भ.गी.११।२६ भिधते हृदयप्रन्थिश्छिद्यन्ते सई
भुङ्क प्रकृतिजान् गुणान्
भ.गी.१३२२३ संशयाः । क्षीयन्ते चास्य कौणि
भुञ्जते ते त्वघं पापाः
भ.गी. ३१३ तस्मिन्दृष्ट परावरे [मुण्ड.२।२८+ यो.शि.५१४५
भुजानं वा गुणान्वितम्
भ.गी. ५.१३ [महो. ४८२+ अ. पू. ४.३१+ सरस्व. ५६ भनीय भोगान् मधिरप्रदिग्धान् भ. गी. २१५ भिधते हृदयप्रन्थिः...क्षीयन्ते परमा
भुव इति बाहू, द्वौ बाहू द्वे एते अक्षरे बृह.५।५।३,४ काशे ते यान्ति परमां गतिम यो.शि.६१४० भुव इति वायुः
तैत्ति. शयार भियते तासां नामरूपे समुद्र इत्येवं
भुव इति वायो
तैत्ति. १९६१ प्रोच्यते एवमेवास्य..पोडशकलाः
भुव इति सामान
तैत्ति. १२५२ ...अस्तं गच्छन्ति प्रो. ६५ भुव इत्यन्तरिक्षं
तैत्ति. श५११ भियते तासां नामरूपे पुरुष इत्येवं
भुव इत्यन्तरिक्षलोकः
गायत्रीर.२ प्रोच्यते । एषोऽकसोऽमृतो भवति प्रो. ६५ ।
सुव इत्यपानः
तैत्ति. १।५।३
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२०
भुक्तान
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
भूताय
मुकामरसादिकं गात्रेऽग्निना सह...
भूतसम्मोहने काले भिन्ने तमसि वैखरे। साङ्गोपाङ्गकलेवरं व्याप्नोति शांडि.१४७ अन्तः पश्यन्ति सत्त्वस्था निर्गुणं मुक्त्वामन्मसहस्राणि भूयः संसार
गुणगहरे
मंत्रिको.२ साटे । पतन्ति केचिदबुधाः.. महो.५/१४३ | भूतस्य जातिामच्छान्त वादिना मुजः करिष्यमाणः
चित्त्यु.१४।४ केचिदेव हि । अभूतस्यापरे मुज्यते शिवसम्प्रीत्यै मिताहारः
धीरा विवदन्तः परस्परम् म. शां. ३ स उच्यते
योगकुं. १२४ । भूतस्यात्मभूतस्य त्वमात्माऽसि को.. श६ भुजन्मूत्राद्युत्सृजन्वा कदाचिन्न तत्रो
भूतं न जायते किचिदभूतं नैव जायते अ. शां. ४ च्छिष्टं भजते शुद्धदेही
सि. शि. ११ भूतं भवद्भविष्यदिति सर्वमोङ्कार एवं नृ. पू. ४१२ भुवनाधिपतिविशांपतिपशुपति
भूतं भविष्यत्प्रभवः क्रियाश्च काल: स्थाणुभवाः सूर्यता. ५।१ क्रमस्त्वं परमाक्षरं च
एका. उ. ६ भुवनानीति तद्विदः
वैतथ्य. २४ । भूतं भव्यं भविष्यबसर्व चिन्मात्रमेव हि ते.बि.२।२८ भुवः प्रपद्येऽमुनाऽमुनाऽमुना छांदो.३।१५।३ (अथ) भूतं भव्यं भविष्यदिति भुवः स्वाहेत्यमौ हुत्वा मन्थे...
कालवत्येषा
मैत्रा. ६५ संस्रवमवनयति
बृद. ६।२३
भूतं भव्यं भविष्यदिति सर्वमोकार भुवोऽमं वायवेऽन्तरिक्षाय स्वाहा महाना. ७१ एव[गणेशो. ११+
रामो.ता.२१ भुवो वायवेऽन्तरिक्षाय स्वाहा महाना. १२ भूतं भव्यं भविष्यद्यपिकालोदितम. भुसुण्डा कालानिरुद्रं अग्नीषोमात्मानं
व्ययम् । तदप्योकारमेवायं विद्धि भस्मनानविधि पप्रच्छ बृ. जा. २१ मोक्षप्रदायकम्
ना. प.८६ भूतप्राममचेतसः
भ.गी. १७१६ भूतं भव्यं यत्र वेदा वदन्ति श्वेताश्व. ४९ भूतप्राममिमं कृत्वं भ.गी. ९८ भूतादिमहति विलीयते
सुबालो. २।२ भूतमामः स एवार्य
भ.गी. ८.१९ भूतादि भिक्त्वा महान्तं भिनत्ति सुबा.११२२ भूततोऽभूततो वाऽपि सज्यमाने
भूतादेराकाशं (जायते)
सुबालो. २१ समा श्रुतिः अद्वैत. २३ भूतानामन्न एव च
भ.गी.१०२० भूतदिक्पालबीजानि यस्याङ्गानि
भूतानामस्मि चेवना
भ.गी.१०।२२ वै दश त्रि.म.ना.११२ भूतानामीश्वरोऽपि सन्
भ.गी.४॥६ भूतपिशाचशाकिनीप्रेतवन्ताक.
भूतानां त्रयमप्येत्सर्वोपरमवाधकम् । नाशको भवति
नृ षट्च .८
तत्सुषुप्तं हि यत्स्वप्नं मायामात्र भूतप्रकृतिमोक्षं च भ.गी.१२३५ प्रकीर्तितम्
ना.प. ८।१८ भूतप्रेतपिशाचब्रह्मराक्षसापस्मार
भूतानि गुणा अनुयाजाः, जिह्वेडा प्रा. हो.४३ भवभीतिभ्योऽभिरक्षणाद्रक्षेति बृ. जा. श६ भूतानि तस्वसंझानि कूटस्थोऽक्षरभूतभर्तृ च तज्ज्ञेयं भ.गी.१३.१७ संशितः
ना.उ.ता.३१६ भूतभावन भूतेश
भ.गी.१०।१५ भूतानि तं परादुर्योऽन्यत्रात्मनो भूतभावोनवकरः
भ.गी. ८३ भूतानि वेद [घृ. उ. २।४६+ ४.५७ भूतभन्न च भूतस्थः भ.गी. ९५ भूतानि पञ्च तन्मात्राणि
महो. २२ भूतश्राद्धे पृथिव्यादिपञ्चमहाभूतानि
भूतानि यान्ति भूतेज्याः
भ.गी. ९/२५ चक्षुरादिकरणानि चतुर्विधभूत
भूतानीति च तद्विदः
वैतथ्य. २० मामान्
ना.प. ४१३९ भूताय स्वाहेत्यमो हुत्वा मन्थे भूतसरवतुरीयभागेन ज्ञानेन्द्रियमसृजत् पैङ्गलो. २४ सरस्वमवनयति
बृह. ६३३३
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
भूतावा
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
मूमो वा
४२१
भूतावासमिमं (शरीरं ) त्यत् ना.प. २४८ भूमिकापश्चमाभ्यासात्स्वात्मारामतया भूतिभूतिमतां सकतं कृताय स्वाहा पारमा. ३६६ भृशम् । पदार्थभावना नाम षष्ठी भूतेन पञ्चमः प्रोक्तः षष्ठः षोडशत:
__ भवति भूमिका
वराहो.४।८,९ स्वरात्
सूर्यता.२।३ । भूमिकासप्तकं चैतद्धीमतामेव गोचरम् महो. ५।३९ भूतेन्द्रियार्थानतिक्रम्य ततः प्रव्रज्याभ्यं
भूमित्रयेषु विहरन्मुमुक्षुर्भवति वराहो. ४१ धृतिदण्डं धनुर्गृहीत्वाऽनभिमान
भूमिप्राऽस्य कीर्तिर्भवति
३ऐव.२।५।३ मयेन-वेषुणा सं...निहत्याद्यम् मंत्रा. ६२८ (ॐ) भूमिरन्तरिक्षं धौरित्यष्टाक्षभूतेभिदेवभिरभिष्टुतोऽइमेव भस्मजा.२।५ राणि [ बृ.उ. ५।१४।१+ गायत्र्यु.१ भूतेषु भूतेषु विचित्य धीराः प्रेत्यास्मा
भूमिरापोऽनलो वायुराकाशश्चेतिपञ्चका १यो.त. ८३ लोकादमता भवन्ति
केनो. २५ भूमिरापोऽनलो वायुः खं मनो बुद्धिभूतेष्वहमवस्थितः
वासुदे.९ रेव च [ ते.बि. ५७६+ भ.गी. ४ भूत्यै न प्रमदितव्यम्
तैत्ति.१।११।१ भूमिरापस्तथा तेजो वायुयोम च भूत्वा तत्र गतप्राणः शनैरथ
चन्द्रमाः । सूर्यः पुमांस्तथा चेति क्षुरिको. ५मूर्तयश्चाष्ट कीर्तिताः
ना.पू.ता.२२ भूस्वा पुनः सौम्यवपुर्महात्मा भ.गी.११।५० भूमिधेनुर्धरणी लोकधारिणी भूस्वा भूत्वा प्रलीयते
भ.गी.८१९
[महाना.४५+सुदर्श. ३+ यज्ञोप.३ भूत्वा भूत्वा स्थिरं योगी योगो. २३ । भूमिर्माता दितिनों जनित्रं भ्राताऽन्तभूत्वा यास्यसि लाघवम् भ.गी. २।३५ रिक्षमभिशस्त एनः
सहवै. १० भूदेवी सागराम्भस्सप्तद्वीपा वसुन्धरा
[अथर्व. ६।१२०१२+
तै.मा.२६२ भूरादिचतुर्दशवनानामाधाराधेया
| भूमिशायी ब्रह्मचारी निष्कामो गुरुप्रणवात्मिका भवति
सीतो.१०
भक्तिमान् (राममंत्रं जपेत् ) रामर. ४॥३ भूप्रपद्येऽमुनाऽमुनाऽमुना
छां.३।१५।३ भूमिषटुचिराभ्यासाद्भेदस्यानुपलंभूभारमखिलं निखान
सङ्कर्षणो. २
भनात् । यत्स्वभावैकनिष्ठत्वं भूमा स्वेव विभिशासितव्यः
छा:०२१ सा ज्ञेया तुर्यगा गतिः महो. ५।३४ भूमानन्दस्वरूपोऽस्मि
ते.बि. ३।१३ भूमि जले जलं वह्नौ वहिं वायो वायुभमानप्रकृतिघ्यावाऊतकन्योऽमृतीभवेत् सौ. ल. १५ माकाशे चाकाशमहकारे चाहकारं भूमानं भगवो विभिझासे
छां.७२३३१
.. महति महदव्यक्तेऽव्यक्तं पुरुष भूमाक्यस्पिडं निहितं यथाऽचिरेणैति
कमेण विलीयते
पैङ्गलो. ३३ भूमित्वम्...प्रणश्यति चित्तं तथा क्षेत्रा. ६।२७ भूमिः शय्याऽस्ति विस्तीर्णा यतयः भूमिकात्रितयं जाप्रचतुर्थी स्वप्न उच्यते मध्युप. ३५ केन दुःखिताः
१सं.सो.२।९९ भूमिकात्रितयाभ्यासात् ( सत्यापत्ति
। भूमेर्षितन्वन प्रवरन्प्रकाम: पोपूयमानः सानभू.)
महो. ५॥३० पञ्चभिः स्वगुणैः प्रसन्नैः सर्वाणि भूमिकात्रितयाभ्यासादज्ञाने क्षय
मां धारयिष्यसि स्वाहा पारमा. २१५ मागते। समं सर्वत्र पश्यन्ति
भूमैव सुखं भूमास्वेवविजिशासितव्यः छां. ७१२३३१ चतुर्षी भूमिकां गताः भक्ष्युप. ३३ भूमौ तिष्ठति भूमिस्तं न वेद स ह्मात्मा गोपालो. ११९ भूमिकापथकाभ्यासाबित्ते(य-तु
| भूमौ दर्भासने रम्ये..कस्वामनोमयी.. म.ना.१८-२१ विरतेशात् । सस्वात्मनिस्थितेशुढे
भूमौ वा पतितं व्योम व्योमपुष्पं परमापत्तिहवाहता [मदो.५।३०+ बराहो. ४६ । सुगन्धकम्
.वि. ६९७.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
४२२ भूम्यादि.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः भूर्भुवः भूम्यादित्यान्तरे रस्तु छादयेचतुर.
भूरिति भुवो लोकः । भुव इत्यन्तरिक्षगुलम् । तां तु सन्ध्यां परां
लोकः । स्वरिति स्वर्गलोकः । विद्याच्छायासम्मेदने परे
सन्ध्यो . ११ महरिति महर्लोकः । जन इति भूय एव तपसा ब्रह्मचर्येण श्रद्धया
जनो लोकः । तप इति तपोसंवत्सरं संवत्स्यथ यथाकाम
लोकः। सत्यमिति सत्यलोकः गायत्रीर. २ प्रभान्पृच्छथ प्रश्नो. ११२ भूरिति वा अग्निः
तैत्ति.१२५२ भूय एव नो भगवन्विज्ञापयस्विति नृसिंहो. ७१ भूरिति वा अयं लोकः
तैत्ति.श५१ भूय एव महाबाहो भ.गी. १०.१ भूरिति वा ऋच:
तैत्ति. १५/२ भूय एव मा भगवान् विज्ञापयतु +१०.३... भूरिति वें प्राणः
तैत्ति. १५३ [छांदो. ६८1७+९१४+१३+ १११३+१२३ भूरितिव्याहृतिगायत्रं छन्दविकृत
स्तोमं प्राची दिशं वसन्तमतुं वाचभ यश्च सृष्ट्वा त्रिदशानथेशीसर्वाधिपत्यं
मध्यात्म जिह्वां रसमितीन्द्रिया. कुरुते भवानी
गुह्यका. ६४ । भूयश्चान्ते विश्वमायानिवृत्तिः
ण्यन्वभवन्
२प्रणवो. ३ [श्वेता. १६१०+
तैत्ति, श६१ भूरित्यग्नौ प्रतितिष्ठति
ना. प. ९९ भूयस्तेनैव मार्गेण जाग्राय धावति
भूरित्यग्भ्यो भुवरिति यजुर्व्यः स्वरिति सम्राट
सुबालो. ४४ सामभ्यः
लां. ४|११३ भूयस्तेनैव मार्गेण स्वप्नस्थान नियच्छति परखा २ भूर्भुवं वा भुवो वा सुवो वा किश्चि. भूयस्तेनेव स्वप्राय गच्छति जलौकावत ब्रह्मो.१
त्स्वनन्तं सुषुवे सर्वम्य दातारमभूयः कथय तृप्तिर्हि
पारमा. ८६ जरं जरित्रे स्वाहा भ.गी.१०।१८
स्वरिति लोकवत्येषा मैत्रा. ६.५ भूयः सृष्टा यतयस्तथेश: सर्वाधिपत्यं
वरित्येषवास्थ प्रजापतेः कुरुते महात्मा
श्वेता. ५।३ । भूयायो द्विपद्माभयवरदकरातप्त
स्थविष्ठा सनूर्या लोकवतीति ।
स्वरित्यस्याः शिरो नाभिर्भुवो कार्तस्वराशुभ्राभ्रामेभयुग्मद्वय
भूः पादा आदित्यश्चक्षुः
मैत्रा. ६६ करघृतकुम्भादिरासिच्यमाना सौभाग्य. ३
भूर्भुवः स्वस्त्रीणि स्वर्गभूपातालानि भूयासमिति यो द्रष्टा सोऽहं विष्णु
त्रिपुराणि
त्रि.ता. ११ मुनीश्वर
वराहो. २८ भूर्भुवः सुवरन ओम्
महाना. २ भूयासं चाभयं चापपुनर्मृत्युं जयति,
भूर्भुवः सुवरन्नमोम्
महाना. ७१ ब्रह्मणः सायुज्यं गच्छति सहवै. १८ भूर्भुवः सुवरन्नं चन्द्रमसे दिग्भ्यः स्वाहा महाना. ७१ भूयोजन्मविनिर्मुक्तं जीवन्मुक्तस्य
भूर्भुवः सुवः ब्रह्म स्वयम्भु
चित्त्यु. ६१ तन्मनः। सरूपोऽसौ मनोनाशो
भूर्भुवः सुवरिति वा एतास्तिस्रो जीवन्मुक्तस्य विद्यते मुक्ति. २१३४ व्याहृतयः
तैत्ति. ११५१ भूयो येन ( जीवितेन ) न शोच्यते महो. ३११२ भूर्भुवः सुवतिदुपास्वैतत्तपः म. ना. ७८ भरपये च पृथिव्यै च महते च स्वाहा महाना. ७।३
महाना. २ भूगमये पृथिव्य स्वाहा
महाना.७१२५ भूर्भुवः सुवश्चन्द्रमसे दिग्भ्यः स्वाहा महाना. ७२ भूरजोऽब्धौ समुत्पन्ने जगद्भवतु सर्वदा ते.बि. ६८१ भूर्भुवः सुवश्चन्द्रमसे 'च नक्षत्रेभ्यश्व भूरश्रमप्रये पृथिव्यै स्वाहा, भुवोऽनं
दिग्भ्यश्च महते च स्वाहा महाना. वायवेऽन्तरिक्षाय स्वाहा महाना. ७११ । भूर्भुवः सुवश्छन्द ओम्
महाना. ७६ भूरसि भुवोऽसि सुवरसि भूर्भूतयेस्वाहा पारमा. ५.६ (ॐ) भूर्मुवः सुवरिति व्याहतयः २प्रणवो. १८
| भूर्भुवः स्वरित
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
भूर्भुवः उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
मोगाम्
४२३ भूर्भुवः स्वरिमे लोकाश्चन्द्रसूयाग्नि
| भृष्टबीजसमुत्पन्नेवृद्धिश्वेज्जगदस्तु सत् ते. चिं. ६।९४ देवताः । यासुमात्रासु तिष्ठन्ति
भेददृष्टिरविद्येयं सर्वथा तां विसर्जयेत् महो. ५।११३ तत्परं ज्योतिरोमिति
यो.शि.६५६ मेदनिम्नाः ( भिन्नाः) पृथग्वादाभूर्भुवः स्वरिम लोकाः सोमसूर्याग्नि
स्तस्मात्ते कृपणाः स्मृताः म.शां. ९४ देवताः। यस्य मात्रासु तिष्ठन्ति
। भेदस्तयोर्विकारः स्यात्सर्गे न ब्रह्मणि तत्परं ज्योतिरोमिति
यो. चू. ८५ , कचित् (विभाति ब्रह्मसर्गयोः) सरस्व. ४७ भूर्भुवः स्वमहर्जनस्तपः सत्यं तलं
भेदः सर्वत्र मिथ्यैव धर्मादेरनिरूपणात् । वितलं सुतलं रसातलं तलातलं
अतश्च कारणं नित्यमेकमेवाद्वयं खलु पत्र.३३ महातलं पातालं..एवं..ब्रह्मांड.. राधोप. १०२ २ । (ततः) भेदाभावात् कदाचिदहिभूर्भुवः स्वः, तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो
गतेऽपि मिथ्यात्वभानात् म.प्रा. २।६ देवस्य धीमहि [प्रवर्या. ३+ ___वा.सं. ३६३ भेदाभेदस्तथा भेदाभेदः साक्षात्परात्मनः। भूभुवः स्वःपते रायस्पते वाजिपते
नास्ति स्वात्मातिरेकेण स्वयमेवास्ति गोपते ऋग्यजुस्सामाथर्वाङ्गिरः
सर्वदा
पा. प्र.३१ पते नमो ब्रह्मपुत्राय
ग. पू. ११९ भेषजकृतो ह वा एष यज्ञो भूर्भुवः स्वः स्वाहेत्यमौ हुत्वा मन्थे
यत्रैवंविद्ब्रह्मा भवति
छांदो.४१७८ सरस्रवमवनयति
बृह. ६।३।३ भैक्षाशनं च मौनित्वं तपो ध्यानं भूलोकः पादयोस्तस्य भुवर्लोकस्तु
विशेषतः । सम्यग्ज्ञानं च वैराग्य जानुनि । सुवर्लोकः कटीदेशे
धर्मोऽयं भिक्षुके मतः
ना. प.५।४४ नाभिदेशे महर्जगत्
ना. बि. ३ भैक्षेण वर्तयेन्नित्यं नकानाशी भवेत् भूध नारायणा, भुवश्व नारायण: ना..ता.१५ कचित् । निरीक्षन्ते वनुद्धिमास्तभूषणं नक्षत्राणि सन्ध्यो . २३
१सं.सो.२०६० भूस्से भादिमध्यं भुवः स्वस्ते शीर्ष
भैक्षेण वर्तयेन्नित्यं नैकान्नाशी भवेत [म. शिरः. ३२१+
बटुको. १७
क्वचित् । चित्तशुद्धिर्भवेद्यावत्तावभूस्ते बधामि, भुवस्ते दधामि, स्वस्ते
नित्यं चरेत्सुधीः
ना.प.५।४६ दधामि सर्व स्वयि दधामीवि बृह. ६।४।२५ भैषज्याहारपात्राणि वस्त्रशय्यासनं भूस्वादिमध्यं भुवस्ते स्वस्ते शीर्ष
गुरोः । मानयेत्सर्वयत्नेन प्रार्थविश्वरूपोऽसि
चतुर्वे. ८ यित्वा धनेश्वरान्
शिवो. १२७ भूः प्रपये भुवः प्रपद्ये स्वः प्रपये
भो किमादौ किं जासमिति सद्योजातं पं.प्र.१ भूर्भुका स्वः प्रपये
सहव. २२ भोक्ता च प्रभुरेव च
भ.गी.९।२४ भूः स्वाइस्यमो हुत्वा मम्थे
भोक्ता भोग्यश्च यद्भवेत्
कैव. १८ सरसवमवनयति
गृह. ६३३ भोक्ता भोग्यं प्रेरितारं च मत्वा सर्व भापत्रः प्रकृतिपुरुषमयो हि स धनद
प्रोक्तं त्रिविधं प्रयमेतत्
श्वेताश्व.१।१२ इति प्रकृतिर्माया पुरुषाः शिव इति ग. पू. २१८ भोक्तारं यशतपसां
भ.गी.५।२९ भई वाणिवरुणं पितरमुपससार
भोक्तृत्वे हेतुरुच्यते
भ.गी.१३३२१ अधीहि भगवन्नोति
तेत्ति. ३११ । भोक्तेति वै (घ ) भोक्तविदो भोज्यभूगुस्वस्म पतो विशन्ति तद्विजिज्ञासस्व तेति. ११ मिति च सद्विदः
वैतध्य. १२ भत्योऽभिमतकर्सत्वान्मन्त्री सर्वार्थः
भोगशक्तिर्भोगरूपा... सर्व क्रियते सीतो. २५ कारणात् । सामम्तश्चेद्रियाक्रान्ते.
भोगान्ददाति विपुलान् लिने मेनो मन्ये विवेकिनः महो. ५।७९ सम्पूजितः शिवः
शिवो..
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
भोगान
पनिषदाक्यमहाकोशः भोगान्मुक्त्वा च मुच्यन्ते प्रलये
भ्रमः पञ्चविधो भाति तदेवेह समुकर्मयोगिनः
शिवो. १३१
च्यते । जीवेश्वरो भिन्नरूपाविति भोगाभोगा महारोगाः सम्पदः परमा
प्राथमिको भ्रमः । आत्मनिष्ठं पदः । वियोगायैव संयोगा माधयो
कर्तृगुणं वास्तवं वा द्वितीयकः । व्याधयोऽधियाम्
मक्ष्युप. २६ भोगेच्छामात्रको बन्धस्सत्यागो
शरीरत्रयसंयुक्तजीवः सङ्गी तृतीयकः । मोक्ष उच्यते
महो. ५।९७
जगत्कारणरूपस्य विकारित्वं भोगेच्छां दूरतस्त्यक्त्वात्रयमेतत्समाचर प. पू. ४८२
चतुर्थकः। कारणाद्भिनजगतः भोगेभ्यो घरतिर्जाता हश्याद्वा
सत्यत्वं पञ्चमो भ्रमः
म. पू.१.१३ सकलादिह
महो. २०७१
भ्रष्टबीजोपमा येषां पुनर्जननवर्जिता।। भोगैकवासनां त्यक्त्वा त्या त्वं
वासनारसनाहीना जीवन्मुक्ताहिते.. भ.पू.४।५२ मेदवासनाम्
महो.४।१०९ भ्रष्टबीजोपमा भूयो जन्माङ्करभोगैश्वर्यगति प्रति
भ.गी. २०४३ विवर्जिता। हदि जीवद्विमुक्तानां भोगैश्वर्यप्रसक्तानां
भ.गी. २।४४ शुद्धा भवति वासना
१सं.सो.२।४३ भोग्यमजीजनत्
बढचो. १
भ्राजिष्णवे विश्वहेतवे नमः सूर्यो. ६ भोजनं तामसप्रियम्
भ.गी.१७।१० भ्रातरं वा स्वसारं वा
छां. ७/१५२ भोजयेत्तदशांशतः
रामर. ४८
भाताऽन्तरिक्षमभिशस्त एनः सहवै. १० भोजयेतिनश्चात्र स्वगुरुं च विशेषतः
भ्रातृहा त्वमसि
छां.७१५ा२ भोज्यमिति च तद्विदः
वैतभ्य. २२
भ्रातृन्वा भोजयेच्छ्राद्धे पुत्रं वापि भो पवित्रं सुलभं सुकरम्
कात्याय.१
गुणान्वितम् । आत्माच वापि भो प्रजापते त्वमव्यक्तादुत्पनोऽसि व्यक्तं ते कृत्यमिति
भव्यक्तो.२
भुजीत न विप्रं वेदवर्जितम् इतिहा. ७७ भो भगवन् ब्रह्मपुत्र कथं मुक्त्यु पायोऽ.. ना.प. १२१
ना.प. ११ भ्रान्तं पश्यति दुर्वृष्टिः सर्वे मदवशादिव मुक्ति. २१६० भो भगवन् ब्रह्मविष्णुरुद्राणां मध्ये
भ्रान्ता एवाखिलास्तेषां क मुक्तिः ___ को वाऽधिकतरो ध्येया...
केह वा सुखम्
वराहो.२१५५ भौमाश्विन्यां महादेवीसन्निधौ जवा
भ्रान्तिहरणम्
निर्वाणो.. महामृत्युं तरति
देव्यु.२६ भ्रुवोरन्तर्गता दृष्टिर्मुद्रा भवति खेचरी। भ्रमतीव च मे मनः
भ.गी. ११३० न रोगो मरणं तस्य न निद्रा न भ्रमदसि...प्रस्तब्धमस्येकशफमसि(मा.पा.).उ.६।२४ क्षुधा तृषा
ध्या.पि.८० भ्रमरकीटकार्येण दीक्षिताः शिव.
भ्रामयन् सर्वभूतानि
भ.गी.१८६१ योगिनः शिवपूजापथे गुरुपूजा
भ्रुवोघ्राणस्य च यः सन्धिः स विधौ च महेश्वरपूजनान्मुक्ताः रुद्रोप.३ । एव घोर्लोकस्य परस्य च भ्रमरकीटन्यायेन शरीरत्रयमुत्सृज्य
सन्धिर्भवति [आवा. ३४ मामो.४ सभ्यासेनैव देहत्यागं करोति
भ्रुवोर्मध्ये प्राणमावेश्य सम्यक् भ.गी.१८।१० सकृतकृत्यो भवति अति
भा.प. ३१८७ भुयोर्मध्ये ललाटस्थ तज्ज्ञेयं ष भ्रमविश्रान्तशकुनिः पक्षो संहृत्य
निरखनम्
स्योग.१४ तथा जीवोऽपि जाप्रस्स्वप्नप्रपथे
। भ्रुवोर्मध्ये ललाटे तु नासिकायास्तु व्यवहृत्य श्रान्तोऽज्ञान प्रविश्य
मूलतः। जानीयादमृतं स्थानं खानन्दं मुझे पैाडी. २८ । शायसनं महत्
ग्या..१०
शरभो.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
मृचक्र उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
मघवने-.
४२५ भ्रूचक्रं सप्तमं विद्याद्विन्दुस्थानं च
' (सत्र ) भ्रूमध्यं गतो जीव आपादतद्विदुः। भ्रुवोर्मध्ये वर्तुलं च
मस्तकं व्याप्य कृषिश्रवणाद्यखिल. ध्यात्वा ज्योतिः प्रमुच्यते योगरा. १५
क्रियाकर्ता भवति
पैङ्गलो. १७ भ्रूणहत्यां वा एते नन्ति [ त्रिसुप.२+ महाना.१२।२ भ्रूमध्ये चित्तसंयमात्तपोलोकज्ञानं शांडि.१७५२ भ्रूणहाऽभ्रूणहा ( भवति) बृह.४।३।२२
भ्रूमध्ये तारकालोकशान्तावंतमुपा
गते । चेतनैकतने बद्धे प्राणस्पंदो भ्रूदहरादुपरि सचिदानन्दतेज कूटरूपं
निरुद्यते
शांडि.१७॥३३ परं ब्रह्मावलोकयंस्तद्रूपो भवति । अदयता. १ भ्रमध्ये सच्चिदानन्दतेजःकूटरूपं भ्रूमध्यष्टिरप्येषा मुद्रा भवति खेचरी । १यो.त.११८ तारकं ब्रह्म
मं.प्रा. श२ 5मध्यनिलयो बिन्दुः शुद्धस्फटिक
, भ्रूयुगमध्यबिले दृष्टिं तहारो स्थितसनिमः । महाविष्णोश्च देवस्य
तेज आविर्भूतं तारकयोगो भवति अद्वयता. ६ तत्सुक्ष्म रूपमुच्यते
यो.शि.५६३४ भ्रयुगमध्यविले तेजस आविर्भावः मंत्रा. १२४
मकरन्दं पिबन्नो गन्धानापेक्षते
मकारः शतावयवोपेतः
ना. प.८/२ यथा । नादासक्तं सदा चित्तं
मकारः सहस्रावयवान्वितः तुरीयो. १ विषयं न हि काति
ना. बि. ४२ मकाराक्षरसम्भूतः शिवस्तु हनुमान मकारतुरीयांशा पश्चमी वराहो. ४१ स्मृतः । बिन्दुरीश्वरसंज्ञस्तु मकास्भावे प्राशस्य मानसामान्य
शत्रुध्नश्वकराट् स्वयम् वारसा. २२२ मुत्कटम् । मात्रासम्प्रतिपत्तौ तु
मकारे च भ्रुवोर्मध्ये प्राणशक्त्या लयसामान्यमेव व मागम. २१ प्रबोधयेत्
प्र.वि. ७० मकारमूर्तिः कृष्णाजी वृषवाहिनी
मकारे आप्रत्यासः
पःई. प. १० वृद्धा त्रिशूलधारिणी सरस्वती
मकारेण प्राणाऽनुसन्ध्यात् नृसिंहो. ७४ भवति
शांडि. श६१ | मकारेण मनायवितारं मनमकारवाच्यः शिवस्वरूपो हनुमान् वारसा. ३८ मादिसाक्षिणमन्विच्छेत् नृमिहो. १५ मकारचतुर्थी किंस्थानमित्युभा
मकारेतुलयं प्राप्त तृतीये प्रणवांशके ध्या. किं. १२ बोष्ठौ स्थानम्..
२ प्रणवो. १६ मकारे लभते नादमर्षमात्रा तु मकारश्च पुनः प्राझं मागम. २३ निश्चला
१ यो.द. ११९ मकारश्चाग्नि-(स्त्वग्नि-)माशो
मकारे लीयते रुद्रः प्रणवो हि विधूमो विद्युतोपमः [प्र.वि.८+ १ प्रणवो. ८ प्रकाशते
यो. चू. ७८ मकारयाप्यकारश्च झुकारश्चेति
मकारे व्यवनमित्याहुः २ प्रणवो. १२ कीलकम्
गुपका. ८२ मकारोऽभ्युदयार्थत्वात् समायेति मकारस्तामसा कृष्णो रुद्रवि
चकीय॑ते...
रामर. ५७ योग्यते यो. च. ७६ मकारो रुद्रो भवति
सारसा. १२४ मकारस्तृतीयकूटाक्षरो भपति श्रीवि. ता. श२ मकारोऽस्मि सनातनः
मैत्रे. श११. मकारस्तृतीयाक्षरो भवति रामो. श२ । मकारोदि सुप्तितः
यो. ३.७४ मकारस्त्वम्पदार्थवान्
रामर. ५१३ मघवन्यच्छांतादयः प्रानाजीमा मकारस्थूलांशे सुषुप्त विश्वा वराहो. ४१ विरोचनेन किमिच्छन्पुनरागमः मकारं तु स्मरम् पश्चाद्रेचयेदिडया.
[छान्दो. ८।९।२+१३+ +१२२ जा.. ६९ । मघवमेवदिवानीहिकिमेत पथमिविनो . २११
उनि
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२६
मघवन्म.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
% 3D
मघवन्मत्य वा इदर शरीरमात्तं
( यद्वा ) मण्डलाद्वा स्तनबिम्बमेक मृत्युना
छांदो. ८।१२।१ मुखं चाधस्त्रीणि गुहासदनानि त्रिपुरो. ११ मघाचं प्रविष्टार्धमाग्ने क्रमेणोत्क्र
मत एव केषाञ्चित्कैश्चिद्भेदः स्वसंवे. ३ मेणसापछि श्रविष्टार्धान्तं सौम्यम् मैत्रा. ६।१४ मत एव तनिष्ठाः मत एव न मचित्तः सततं भव
भ.गी. १८०५७ निर्वाणं नो निरय इति स्वसंवे. २ मषितः सर्वदुर्गाणि
भ.गी. १८५८ मत एव न श्वानगर्दभो
स्वसंवे.३ मषिता मद्गतप्राणाः
भ.गी. १०१९
मत एव यत्र विरिश्चिविष्णुरुद्रा मचिन्तनं मत्कथनमन्योन्य मत्प्र
ईश्वरश्च गच्छन्ति
स्वसंवे.३ भाषणम् । मदेकपरमो भूत्वा
मतङ्ग भगवन्गुरो राजश्यामलाकालं नय महामते
वराहो. २॥ ४६
__रहस्योपनिषदं मेऽनुबहि राजश्या. १ मतं यस्य न वेद सः
केनो. २।३ मज्जातः शुक्र, शुक्रशोणितसंयोगा
मतश्च मन्तयितव्यं च नारायणः
सुबालो. १ दावर्तते गर्भः
गर्मो. २ मता बुद्धिर्जनार्दन
भ.गी. ३१ मज्जा निधनम्
छांदो. २।१९।१
मतिर्नाम वेदविहितकर्ममार्गेषुश्रद्धा शांडि. १२२१ मजामेदोभ्यां सम्पर्णे शिरामालसमावृते । नवद्वारे पुरे देहे
मतिविज्ञानसम्पत्तिशुद्धये (रुद्राक्ष)
रु.जा.३०
धारयेत्सुधी: ममत्वं च शरीरके
दुर्वासो. २१७
। मतिस्त्वेव विजिज्ञासितव्या छांदो. १९८१ मथकं शुक्छवसं च स्त्रीकथालौल्य
मत्कर्मकन्मत्परमः
भ.गी. १९९५ मेव च । दिवा स्वापं च यानं
मत्कर्मपरमो भव
म. गी. १२।१० च यतीनां पतनानि षद् ना.प. ३७१
मत्त एव पृथग्विधाः
भ.गी. १०५ मटचीहतेषु कुरुष्वाटिक्या सह
मत्त एवेति तान् विद्धि
म. गी. २ जाययोषस्तिई चाक्रायण
मत्तऐरावतोबद्धःसर्षपीकोणकोटरे महो. ४ इभ्यप्रामे प्रद्राणक उवास छांदो. १।१०।१ ।
| मत्तः कश्चिनान्यो व्यतिरिक्त इति मटचाहतेषकुरुष्वाढिक्यासह मा.पा.कां. १११०१. फलपत्रोटकाहारः पर्वतमनदेवमणिफयौँ मम क्षेत्रे गङ्गायांवाटे
तालयेषु सञ्चरेत्
ना.प.४४४ पुनः । म्रियेत देही वजन्तो
मतः परतरं नान्यत्
भ.गी. कि तो वरान्तरम्
मतः प्रकृतिपुरुषात्मकं जगच्यून्य मणिपूरकचक्रं हृदयचक्र, अष्टदल.
चाशून्यं च बहमानन्दानानन्या. मधोमुखम् । वन्मध्ये ज्योतिर्म.
विज्ञानाविज्ञाने बाहर यलिकाकारं ध्यायेत् सौभाग्य. २७ । मत्तः सर्व प्रवर्तते
भ.गी. १५८ मणिपूरं नाभिदेश हदयस्थमना
मत्तः सर्वाणि भूतानि मत्तः सर्व हतम् । विशुद्धिः कण्ठमूले च
चराचरम् , मवन्तो वैन मशिनाः गणेशो. र माहाचक्र व मस्तकम् योगकुं. १११ मत्तः स्मृतिनिमपोहनंच म.बी. १५ मणिबन्ये तथा गुल्फे स्फुरणं यस्य
मचो न कश्चिमान्यो व्यतिरिक नश्यति । षण्मासावधिरेतस्य
श्यात्मन्यालोष्य...देवपतनजीवितस्य स्थितिर्भवेत् नि.प्रा. १२५ पर्यन्तं स्वरूपानुसन्धानेन वसेत् ना. प. जर मणिबन्ध द्वादशैव स्कन्धे पथ
मचोऽन्यदस्ति मिथ्या क्या बहेन । अष्टोत्तरशतैर्मामुप
मरुमरीचिका
है. वि. की प्रकल्पयेत
मचो म्यतिरिका कविनास्तीति तुरीवाली..
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
मत्पादा. सपनिषद्वाक्यमहाकोशः
___ मर्य मास ४२० मत्पादाकतयश्चऊर्ध्वपुण्डानासादयः
मदनाधः शिवं वाग्भवम् , तदूर्व __ स्मृताः रेखा द्वादशकस्थाने ऊर्ध्वपुं. ६ कामकलामयं
त्रि. ता. ११६ मत्प्रसादाचरिष्यसि म. गी. १८१६८ मदनुग्रहाय परमं
भ.गी. ५११ मत्प्रसादादवानोति
भ.गी. १८५६ मन्तिका मानिनी माला थ मत्वा धीरो न शोचति
कठो. ६६ सुमा(म)गा च सा [वि.म.६+ त्रिपुरो. ६ मत्सरो मुष्टिकोऽजयः
कृष्णो. १४ मदमोहेन यः शूद्रयां पुत्र मुत्पादये। मत्संस्थामधिगच्छति
म. गी. ६.१५ हिजः । यात्तिष्ठन्स वै भूमी मत्सानिध्यात्प्रवर्तन्ते देहाया
तावत्तिष्ठेत सुदारुणे
इतिहा. ७९ मजहा इव सर्वसारो. ९ मदर्यमपि कर्माणि
भ.गी. १२।१०
भ. गी. १९ मत्सारभूतं यद्यत्स्यान्मथुरा सा
मदर्थे त्यक्तजीविताः निगद्यते
मदाभिमानमात्सर्यलोभमोहातिगोपालो. २०२५
शायिताम् । बहिरप्यास्थिता
भ.गी. ९।४ मत्स्थानि सर्वभूतानि
अक्ष्युप. १६ मीपत्त्य जत्यहिरिव त्वचम्
भ. गी. ११६ मत्स्थानीत्युपधारय
मदीयं च त्वदीयं च ममेति च तवेति मत्स्यतर्मवराहनारसिंहवामनराम
च। मह्यं तुभ्यं मयेत्यादि सत्सर्व रामकृष्णबुद्धकल्किसद्योजात
वितथं भवेत्
ते. बि. ५.५० वामदेवा अघोरतत्पुरुषेशानपर
मदीयोपासकस्यासायनकिश्चिदस्ति त्रि. म. ना.८.७ मेश्वराः षोडशदलाः
ना. पू. ता. ६।१ .
मदीयोपासनां कुरु, मामेव प्राप्स्यसि त्रि. म. ना. ८६ मस्वरूपपरिज्ञानात्कर्मभिनसपध्यते वराहो. २।२८ मदपासकस्तस्माभिरतिशयाद्वैतपरमत्स्वरूपमेव सर्व मव्यतिरिक्तमणु
मानन्दलक्षणं परब्रह्म भवति त्रि. म.ना. ८७ मात्रं न विद्यते
त्रि. म. ना. ८।१ मदपासकः सर्वोत्कृष्टः स भवति त्रि.म. ना.८७ मत्स्वरूपस्स्वयं लेयो यिल्ववृक्षो
मदुपासनकः सर्ववन्द्यो भवति वि. म. ना.८. विधानतः
१बिल्वो. २ मदुपासनया सर्वमङ्गलानि भवन्ति त्रि. म. ना. ८७ मथुरावन-मधुवनमहावन-खादिरवन
मदुपासनया सर्व जयति
त्रि.म. ना. दा७ भांडीरवननंदीश्वरवननंदवनानंद
मदे कपूजानिरतः सम्पूजयेत्, वनखांडववनपलाशवनाशोकवन
तदहमश्रामि
भस्मा . २०१० केतकवन-द्रमवन-गन्धमादनवन.
मद्गतेनान्तरात्मना
भ.गी. ६४७
छांदो. ४।८।१ शेषशायिवन-श्यामायुवन-भुज्यु
मनुष्टे पादं वक्ता वन-दधिवन-वृषभानुवनसङ्केत
मद्भक्त एतद्विज्ञाय
भ. गो. १३२१९ वनदीपवन-रासवन-क्रीडावनो
मद्भक्तः सवर्जितः
भ.गी. १२५५ मद्भक्का यान्ति मामपि
भ. गी. ७१२३ त्सुकवनान्येतानि चतुर्विशति
मद्भक्तिनिष्ठो भव
त्रि. म. ना. ८६ वनानि राधोप. ३१ मक्तिं लभते पराम्
म. गी. १८१५४ मथुरायां विशेषेण मां ध्यायन्मोक्ष
मद्भक्तेष्वभिधाम्यति
भ.गी. १८६८ मभुते गोपालो. २।२० मा सोऽधिगच्छति
भ.गी. १४/१९ मथुरायां स्थितिझन्सर्वदा मे
मद्भावा मानला जाता:
भ.गी. १०१६ भविष्यति गोपालो. २।४ मद्रावायोपपद्यते
म. गी. १३११९ मदङ्गलेपनं पुण्यं चक्रतीर्थान्त:
मद्यं मांसंच लशुनंपलाण्डु शिग्रुस्थितं चक्रसमायुक्तं पीतवर्ण
मेव च। श्रेष्मातकं विराहमुक्तिसाधनं भवति
गोपीचं.१ मभक्ष्यं वर्जयेन्नरः
रु.जा. ४०
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२८
मधाजी
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
मध्याह्न
मयाजी मां नमाकुरु [भ.गी.९।३४+ १८१६५ मध्यतोऽनृतं तदेतदमृतमुभयतः मद्रुपमव्ययं ब्रह्म मादिमध्यान्त
सत्येन परिगृहीत सत्यभूयवर्जितम् । स्वप्रभं सच्चिदानन्दं
मेव भवति नैनं विद्वारसमभक्त्या जानाति चाव्ययम् वासुदे. ८
नृत५ हिनस्ति
बृह. ५।५।१ मद्रेषु चरकाः पर्यनजाम
बृह. ३।३१
मध्यतोऽस्मा अन्नएराध्यते तैत्ति. ३२१०१ मद्रेष्ववसाम पतश्चलस्य काप्यस्य
मध्यन्दिनमादित्याभिमुखोगृहेषु यज्ञमधीयानाः
ऽधीयानः पञ्चमहापात
बृह. ३७१ मब्यतिरिक्तमणुमात्रं न विद्यते त्रि. म. ना.८६. कोपपातकात्प्रमुच्यते
नारा.५ मद्यतिरिक्कमबाधितं न
मध्यन्दिने प्रबलमधीयीत सहवे. १७ किश्चिदस्ति
त्रि म. ना. ८६
मध्यन्दिने माध्यन्दिनं (कर्म) मव्यतिरिक्तं सर्व बाधितम् त्रि. म. ना. ८६
कृत्वोपस्थानान्तं ध्यायमान मधुकरराजानं माक्षिकवत् प्रमो. १
मादित्याभिमुखोऽधीयानः मधुकरवृत्त्याऽऽहारमाहरन् कृशो
सुरापानात्पूतो भवति भस्ममा. १७
मध्यमश्च द्वाविंशत्कनिष्ठोभूत्वा... कारागृहविनिर्मुक्त
विशतिमात्रक:
योगो. ६ चोरवत् पुत्राप्तबन्धुभवस्थलं
मध्यम शास्त्रचिन्तनम्
मैत्रे. २१२१ विहाय दूरतो वसेत् ना. प. ७१
मध्यमा ( मात्रा ) चतुर्दशी, मधु क्षानि तद्रसम्
महाना. ११११०
पश्यन्ती पश्चदशी परा ना. प. ८४ मधुनक्तमुतोषसि मधुमत्
मध्यमा तेजसात्मनः
गान्धवों. १ पार्थिव-रजः
बृह. ६।३।६ मध्यमामेवाप्येति यो मध्यमामेवा[महाना.१२।२+.मं.१९०७ +त्रिसुप. ३+
___ स्तमेति
सुबालो. ९८ [वा. सं. १३२८+
ते. सं. ४।२।९।३ मध्यमायां भवंतु सावित्री गायत्रीर. ५ मधुनाऽभिषिच्य गुरुदारगमनात्
मध्यमायां मुकुलिता वैखर्या विकसी. पूतो भवति
भस्मजा. २।११ कृता । पूर्व यथोदिता या वामधुमानो वनम्पतिमधुमार
विलोमेनास्तगा भवेत् योगकुं. ३११९ मस्तु सूर्यः [त्रिसुप.३ महाना. १२।२ मध्यमा वृषभवाहिनी माहेश्वरी गायत्रीर. ५ मधुमेतु माम् । ब्रह्ममेव मधुमेतुमाम्
मध्यलक्ष्यं तु प्रायश्चित्तादिवर्ण[ त्रिसुप. १+
महाना. १२/१ सूर्यचन्द्रवह्निज्वालावलीवमधुमेधया । ब्रह्ममेव मधुमेधया
त्तद्विहीनान्तरिक्षवत्पश्यति मं. प्रा. १२२ [ त्रिमुप. २+
महाना. १२२२
मध्यस्थकुण्डलिनीमाश्रित्य मधुमेधवा । ब्रह्ममेव मधुमेघवा
मुख्या नाड्यश्चतुर्दश भवन्ति शांडि. १४५ [ त्रिसुप. ३+
महाना.१२।३ मध्यं चैवाहमर्जुन
भ.गी. १०॥३२ मधुराम-लक्षण-तिक्त कटु-कषाय
मध्यं छन्दसां बृहती
१ऐत. ३।५।४ रसान्विन्दति गों. १ मध्यं ह्येषामङ्गानामात्मा
१ऐत. ३५।४ मधुगदिमयो रसः
घृ. जा. २।४ मध्यावाचामेति,कथनिति, लवणमिति छांदो. ६१३२ मधुश्वाता तायले मधु क्षति
. मध्याह्नकालिका सन्ध्या सावित्री सिन्धरः [वृ. ६३।६+महाना. १२।२+ ऋक्सं. युवती..भुवोलोके व्यवस्थिता गायत्रीर. ६ [मं. १९०१६+वा.'.१३.२७
! (अथ ) मध्याह्ने तीक्ष्णं रुद्रस्तपति सन्ध्यो. २३ [ .सं. ४.२।९।३+ त्रिसुप. ३ मध्याले सूर्याभिमुखः पठेत् सूर्यो. ९
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
मन्येक
उपनिपाल्पमाहाकोशः
मनमो
मध्ये कैवल्यात्मा
अद्वैतो. १ मन एव मनुष्याणां कारणं बन्ध. मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः भ. गी. १४१८ मोक्षयोः । बन्धनं (बघायमध्ये नाभिर्भवति
नृ. पू. ५२ बन्यस्य) विषयासक्तं (विषया. मध्ये बिन्दुंत्रिकोणं तदनु ऋतुगणं.. ग. पू. २०१० सङ्गि) मुक्त्यै [ मुक्तं-मोक्षेमध्ये बीजात्मकं देवं यजेत् ग. पू. २०१०
मुक्ती-मुक्तेः) निर्विषयं स्मृतम् मध्ये भास्करं ध्यायेदुपचारान्
(मन:-तथा) [.वि.२+ शाट्याय. १ समााणि दद्यात् सूर्यता. ५१
[मैत्रा. ६१३४,११+ अमन. ११७ मध्ये लक्ष्मीनारायणं विक्षेप
[भवसं. ११४+
त्रि. ता. ५।३ शक्त्यावरणं
ना. पू.वा. ६१
| मन एव महाःखं मन एव मण्ये वामनमासीनं विश्वेदेवा उपासते कठो. ५.३
अरादिकम्
ते. बि. ५.९९
। मन एव महतन्धं मनोऽन्तःकरणं मध्वमाति, बिसानि भक्षयति
च तत्
ते. बि. ५.१०१ (दुःस्वप्ने)
३ऐत. २४७ मन एव महारिपुः
ते. बि. ५/९८ मनमादिचतुर्दशकरणैः पुष्कलै
मन एव समर्थ हि मनसो दृढनिग्रहे महो. ४१०५ रादित्याधनुगृहीतः शब्दादी
मन एव सम्राडिति होवाच ह. ४।१६ विषयान्स्थूलान्यदोपलभते
मन एव सविता वाक्सावित्री सावित्र्यु.८ सदात्मनो जागरणम् सर्वसारो. ३
मन एव हि कालश्च मन एव मलं तथा ते. किं. ५९९ मनमादिश्च प्राणादिश्वेच्छादिश्च
मन एव हि तेजश्व मन एवं सत्त्वादिश्चपुण्यादिश्चैतेपश्चवर्गाः सर्वसारो. ५
मरुन्महान्
ते. वि. ५।१०२ मन इति मनोविदो बुद्धिरिति च
| मन एव हि बिन्दुश्च उत्पत्तिस्थितितद्विदः । चिसमिति चित्तविदो। धर्माधर्मी च तद्विदः
! कारणम् । मनसोत्पद्यतेविन्दुर्यथा
वैतथ्य. २५ । क्षीरं गता-(वृar-)त्मकम् मन उदकामन्मीलित इवान्
[यो. शि. ६७३+
योगकुं. २५ पिबन्नास्तव
१ऐत. १।४।४ मन एव हि भूमिश्च मन एक हि (अथइ) मन उद्गीथमुपासाच
तोयकम्
ते. बि. ५.१०१ क्रिरेतद्धासुराःपाप्मनाविविधुः छांदो. १।२६ मन एव हि सङ्कल्पो मन एव हि मन उपवक्ता चित्त्यु. १११ ... जीवकः
ते. बि. ५१०० (मथह) मन ऊचुस्त्वं न उगायेति
मन एव हि संसारो मन एव तथेति तेभ्यो मन उद्गायत् वृक्ष. ११३६ जगभयम्
ते. बि. ५।९८ मन एतानि चशूषि यम्मादतमिई
'मन एवाप्येसि यो मन एवास्तमेति सुबालो. ९।१० पाशुपतं यस्मानाऽङ्गानि संस्पृशे
मन एवायतनमाकाशः प्रतिष्ठाउस्मादम तदेतत्पाशुपतं पशु
। ऽनन्द इत्येनदुपासीत बृह. ४ाश६ पाशविमोक्षणाय
.शिर:. ३... मन एवास्यात्मा वाग्जाया प्राणः प्रजा बृह. १।४।१० मन एतानि चझूषि...तदेतहटुकं
| मननातू त्राणनान्मंत्रः सर्ववाच्यस्य पशुपाशविमोक्षणाय बटुको. २४ वाचकः
रा. पू. १३१२ मन एनं तत्वाऽत्रति
बृह. १।५।९ तस्मात् ) मननादो सन्यासिमन एव अगत्सवे मन एवं
। नामधिकारः
ना. ५. ५८ महारिपुः
ते. बि. ५९८ । म (मा) ननान्मन उच्यते महो. ४१२३ मन एव पिता वाढाता प्राण: प्रजा बृह. ११५७ मननोत्थमनस्येष बंधःसांसारिकोढः म.पू. २।२४
वायम्
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
४३० उपनिषदामाकोशः
मनला मनश्वश्चलमस्थिरम्
भ. गी. ६।२४ मनसा मन पालोक्य तत्त्यजेत्परम मनश्च मन्तव्यं च प्रमो. ४८ पदम्
योगईं. ५ मनश्चन्द्रं (मप्येति ) बृह. ३१२।१३ मनसा मन पालोक्य दृश्यन्ते मनश्चन्द्रो रविर्वायुर्टष्टिरमिरुदाहृतः।
प्रत्यया दश
यो. शि. ६६४ बिन्दुनादकला प्रयन्विष्णु
मनसा मन पालोक्य मुक्को ब्रह्मेशदेवताः
यो. शि. ६७० भवति योगवित्
यो. शि. ६६३ मनश्चेदुन्मनीभूयान्न पुण्यं न च
मनसा मन पालोक्य योगनिष्ठः पातकम् यो. शि.६६१ सदा भवेत्
यो. शि. ६६४ मनश्शुद्धिरान्तरं ( शौचं) शांडि. ११११३ मनसा मन मालोक्य वृत्तिशून्य मनसश्चन्द्रमा [२ रेत. १४+ ग. शो. ३१११ यदा भवेत् । ततः परं परब्रह्म मनसश्च विज्ञान विज्ञानादानन्दो
दृश्यते च सदुर्लभम ब्रह्मयोनिः
महाना. १७४१३ [ शाण्डि. १७१८+ यो. शि. ६६२ मनसश्चेन्द्रियप्राम
भ.गी. ६२४
मनसा मनसि च्छिन्ने निरहद्वारतां मनसस्तु धुरं गृह्म सुतीक्ष्णं बुद्धि
गते । भावेन गलिते भावे निर्मलम् । पादस्योपरि यन्मभ्ये
स्वस्थस्तिष्ठामि केवल: १सं.सो. २०३६ सद्रूपं नाम कृन्तयेत् क्षुरिको. ११
मनसा परमात्मानं ध्यात्वा तद्रूपमनसस्तु परा बुद्धिबुद्धेरात्मामहान्परः
तामियात्
त्रि. मा. २।२९
मनसा प्राप्यते त्वात्मा सात्मा[कठो.३।१०+४|४+गुनका.४१ भ. गी. ३१४२
__ पत्त्या निवर्तते [ मैत्रा. ४३+ मैत्रे. ११० मनसः काममाति वाचः सत्य... श्रीम. १०
मनसा भाव्यमानो हि देहतां मनसः सत्त्वमुत्तमम् । सत्त्वादधि
याति देहकः । देहवासनया महानात्मा महतोऽव्यक्तमुत्तमम् कठो. ६७
मुक्तो देहधमैंने लिप्यते महो. ४६. मनसः साक्षी बुद्धेः साक्षी
मनसा वा अग्रे सङ्कल्पयति । अथ प्राणस्य साक्षी तमसः साक्षी
वाचा व्याहरति । तस्मान्मन सर्वस्य साक्षी
नृसिंहो. २।२ ___ एव पूर्वरूपं, वागुत्तररूपम् ऐत. १२२ मनसा कर्मणा वाचा सज्जनानुप
मनसा वाचं नयति चक्षुषा मीयते सेवते । यतः कुतश्चिदानीय
जगत् । भूतस्य कर्णौ श्रोतारानित्यं शास्त्राण्यवेक्षते । तदासो
वनं प्राणेन सम्मितम् इतिहा.४ प्रथमामेकां प्राप्तो भवति
मनसा वाऽथ विध्युक्तमंत्राभूमिकाम्
अक्ष्युप.११ __वृत्त्याथवा जले
ना. प. ३२११ मनसाऽऽकाशश्चाकाशाद्वायुयो
मनसा वै सम्राट् त्रियमभिहार्यते ज्योतिज्योतिष आपोऽश्य:
तस्यां प्रतिरूपः पुत्रो जायते पृथिवी पृथिव्या इत्येषां भूतानां
समानन्दः
वृह. ४१.६ ब्रह्म सम्पद्यते
२ सभ्यासो. १६ मनसा शान्ति:, शान्त्या चित्तं, मनसा धारयेच्चापि धारणं नाति
चित्तेन स्मृतिः, स्मृत्या स्मार विन्दति । निवृत्तिर्विषयाणां च
स्मारेण विज्ञान, विज्ञानेनात्मानं प्रत्याहारो न संशयः योगो. ३१
वेदयति
महामा. १०११३ मनसा मन आलोक्य उन्मन्यस्तं
मनसा शृणोति
मैत्रा. ६३० सदा स्मरेत्
यो. ६६३ मनसा सल्पयति, काचा वदति गों. १
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१
मनसा
उपनिषद्वाल्वमहाकोशः मनस्ते मनसा सर्वाणि ध्यातान्यानोति को. १. ३४ मनसोत्पद्यते बिन्दुर्यथा क्षीरं घृतामनसा हि कामान्कामयते बृह. ३३२७ स्मकम् । न च बन्धनमध्यस्थं मनसा सृष्टा पापश्च वरुणश्च १ ऐत. १७६ सद्वै कारणमानसम् योगकुं. ३६ मनसा व खल्विमानि भूतानि
मनसो धारणं यत्युक्तस्य च आयंते, मनसा जातानि जीवंति,
यमादिभिः। धारणा साप मनः प्रयन्त्यभिसंविशन्तीति तैत्ति. ३।४ । संसारसागरोत्तारकारणम् वि.मा. २।१३४ मनसा व पश्यति मनसा शृणोति
मनसो धारणादेव पवनो पारितो [वृ. ४. १:५।३+ मैत्रा. ६।३० । भवेत्। मनसा स्थापनेहेतुरुच्यते.. त्रि. प्रा. २०११४ मनसिजा नारदादयः सऋषयः ना. प. हा.५।६ । मनसो निगहीतस्य लीलाभोगो. मनसि तृप्यति पर्जन्यस्तृप्यति छांदो. ५।२२।२ ऽल्पकोऽपि यः । तमेवालब्धमनसि निषण्णः श्रीप्राणाय प्रज्ञा
विस्तारं क्लिष्टत्वाद्वहु मन्यते महो. ५/७३ नाय स्वराट् पुरुषोत्तमः सि. वि. ३ मनसो निग्रहायत्तमभयं सर्वमनसि सकल्पविकल्पे दग्धे पुण्य
योगिनाम
मद्वैत. ४० पापे सदाशिवः शक्त्यात्मा सर्व
मनसोऽप्युन्मनीभावाताभावं त्रावस्थितः स्वयमोतिः शुद्धो
प्रचक्षते
अमन. २।५८ बुद्धो नित्यो निरखनः शान्त:
मनसोऽभ्युदयो नाशा मनोनाशो प्रकाश इति
हंसो. ११
महोदयः [महो.५।९ + मुक्तिको. २१३९ मनसे स्वाहा प्रजात्यै स्वाहेत्यग्नौ
मनसो मनः यत्
केनो. १२२ हुत्वा मन्थे सरस्रवमवनयति बह. ६२ . मनसा ये मनो विदुः । ते निधिक्य. मनसतान्कामान्पश्यनमते छांदो. या१२१५ ब्रह्म पुराणमभ्यम्
वृह. ४॥४॥१८ मनसैव मनश्छिस्वा सा स्वयं लभ्यते
। मनसो रेतः प्रथमं यदासीत् गतिः म. पू. १५३ [वृ. जा. १०२+
नृ. पू. ११ मनसैव मनश्छिस्वा कुठारेणेव
| मनसो वाव भूयोऽस्तीति तन्मे पाइपम् । पद पावनमासाथ
___भगवान्प्रवीतु
छांदो. ३२ सदा एव स्थिरो अव महो. ६३३ ।।
| मनसो विजयानाल्या गतिरस्ति मनसेष मनश्ठित्वा पाशं परम
__भवार्णवे
महो. ५७६ बन्धनम् । भवादुचारयात्मानं
मनसो सुन्मनीभावे द्वैतं नवोपनासावन्येन वार्यवे महो. ४।१०७ लभ्यते
पैङ्गलो. ४२० मनवानुद्रष्टम्यं नेह नानास्ति
मनस्तत्र लयं याति तद्विष्णोः किचन । मृत्योः स मृत्यु
परमं पदम्
ना. बि. ४७ माप्नोति य इह नानेव पश्यति वृह. ४।४।१९
मनस्तादृग्गुणगत रसतन्मात्रवेदनम् महो. ५।१५. मनवेदमाप्तव्यं नेह नानास्ति
मनस्तां मूढतां विद्धि यदा नश्यति किचन । मृत्योः स मृत्यु
साऽनघ । चित्तनाशामियानं गच्छति य इह नानेव पश्यति कठो. ४११ हि तस्वरूपमितीरितम् प. पू. ४११६ मनवेन्द्रजालश्रीजगति प्रवि
मनस्ते मयि जुहोम्यसौ स्वाहा कौ. स. २।४ सम्पते । याबदेतत्सम्भवति
| मनस्ते मयि दक्ष इति पुत्रोऽनजारम्मोधो न रिपते महो. ४४९ रमाले सपि पानीवि सिा ... २०१५
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१२
मनस्त्वं
उपनिषशास्वमहाकोशः
मनुष्याः
मनस्त्वं भूत्वा मनः प्रदोत्वतो
मनःसङ्कल्पकं ध्यात्वा संक्षिप्याभूतं सम्भावयिष्यसि सर्वेषां
त्मनि बुद्धिमान् । धारयित्वा कायानामईमहते स्वाहा पारमा. २६ । तथा मानं धारणा परिकीर्तिता अ. ता. १६ मनस्स्थानं गलान्तं घुद्धेवेदनमह
• मनः सत्येन शुद्धपति
भवसं. २०१८ वारस्य हृदयं चित्तस्य नामिरिति शारीरको. २
मनः सर्वत्र संयम्य रं तत्र मनस्यन्तस्तु तेजसः
आगम. २ चिन्तयेत्
यो. शि. ३ मनस्सहाल्परहितांस्त्रीन्गृहान् पञ्च
(मन: सर्वेन्द्रियाणि च । खं वायु: सप्त वा। मधुमक्षिकवत्कृत्वा
योतिरापः पृथिवी विश्वस्य माधुकरमिति स्मृतम् १सं. सो. २०६६
धारिणी। नारायणाद्या मनस्सर्वेन्द्रियाणि जायन्ते
जायते । नारायणादुद्रो जायते नारा. १ पुरुषोत्तमात्
सि. वि.२ मनः संयम्य मशितः
भ.गी. ६.१४ मनः कर्माणि जायन्ते मनो
मनः सर्वैयतिः सहाप्येति को. स. २३ लिप्यति पातकैः । मन
मनस्स्पन्दोपशान्त्याऽयं संसार: श्वेदुन्मनीभूयान्न पुण्यं
प्रविलीयते
शांडि. ११७२५ न च पातकम्
यो. शि. ६६१
मनः स्वात्मनि चाध्यस्तं प्रविश्य मनः कायाग्निमाहन्ति सप्रेरयति
परमेश्वरः । मनस्थं तस्य सत्वमारुतम्। मारतस्तूरसि
स्थो ददाति नियमेन तु पा. प्र. १५ परन्मन्द्रं जनयति स्वरम् मैत्रा. ७११
मनागपि मनो व्योम्नि वासनामनः परस्तात्प्राण आरन्धे को. त. २२
रजनीक्षये । कलिका तनुतामेति मनःपवनयो शादिन्द्रियार्थान् विमुञ्चति
चिदादित्यप्रकाशनात् अमन. ०२०
महो. ४|११७ मनागपि विचारेण चेतसः स्वस्य
बृ. उ. २५६ मनः पितरः प्राणो मनुष्याः मनःपूतिमुच्छिष्टोपहतमित्यनेन
निमहः । पुरुषेण कृतो येन तेनाप्तं तत्पावयेत्
मैत्रा.६९ जन्मनः फलम्
प. पू. ४।९२ मनः पूर्वरूपं, वाशुत्तररूपम् ३ ऐत. १।१२ मनागसिनो भूत्वा सहा चरणा मनः पूर्व मनः सर्वे मनस्तस्मान
वुमौ । संघृतास्योन्मीलनाम नायेत् दुर्वासो. २०१६ उपविष्टा वाग्यतः
योगो. २० मनः प्रचारशून्यं परमात्मनि
! मनीषया मनः
महाना. १७१३ लीनं भवति म.ग्रा. ३१२ मनुरिक्ष्वाकवेऽत्रवीत्
भ.गी. ४१ मनःप्रशमनोपायोयोगइत्यभिधीयते महो. ५।४२ मनुष्यकृतस्यैनसोऽवयजनमसिस्वाहा महाना. १४३१ मन:प्रसादः सौम्यस्वं
भ. गी. १७११६ मनुष्यमाद्धे सनक-सनन्दन-सनमनः प्राणे प्राणस्तेजसि तेजः
स्कुमार-समत्सुजातान्... परस्यां देवतायां [छांदो.६।८।६ +१५।१,२ ब्राह्मणानर्चयेत्
मा. प.४३९ मनःप्राणेन्द्रियक्रिया: भ.गी. १८३३३ | मनुष्या एत पव
छांदो. श५६ मनः प्राविशदशयदेव १ऐत. १४६ | मनुष्याणां जनार्दन
भ.गी. ११४४ मनःषष्ठानीन्द्रियाणि भ. गी. १५७ मनुष्याणां सहस्रेषु
भ.गी. मनः षष्ठेन्द्रियातीतं तन्मयो
मनुष्याः पशवश्च ये
तैसि. २३ अ.पू. १०२१ । मनुयाः पार्ष सर्वशः[भ.गी.२५+ ११
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
मनुष्यो
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
मनोमयः
मनुष्यो वाऽपि यो वा म्वेच्छया
मनोनुकूठे न तु चक्षुपीडने ऽपीक्षणाद्भवेत् । सिंहो व्याघ्रो
गुहानिनाताश्रयणे पयोजयेत् श्वेताश्व. २१० गजो वाऽश्वः स्वेच्छया बहुता
मनोऽन्तरिक्षलोकःप्राणोऽसोलोक: बृह. ११५।४ मियात्
१ यो. त. ११० मनोऽप्यन्यत्र निक्षिप्त च यत्र मनो घनविकल्पं तु यच्छती
पातितम् । तथापि योगिनां न्द्रियतां शनैः
महो. ५।१२६ योगो ह्यविच्छिन्नः प्रवर्तते . वि.४४ मनोऽज्ञस्य हि शृङ्खला [महो.५।९८+ मुक्तिको. २।३९ मनो बुद्धिरहङ्कारश्चित्तमित्यन्त:मनो दुर्निग्रहं चलम् भ. गी. ६३५ । करणचतुष्टयम्
शारीरको. २ मनों दृतं वेद दूतवान्भवति कौ. त. २१ मनोबुद्धिरहकारचित्तसङ्घतका मनोदूरतरं याति ग्रामे कालेयको यथा महो. ३११८ अमी । न त्वं नाई न चान्यदा मनो दृश्यमिदं द्वैतं यत्किञ्चित्स
सर्व ब्रह्मैव केवलम् ते. बि. ६।३४ चराचरम् । मनसो झमनीभावे
मनोबुद्धरहवारश्चित्त चेति चतुष्टयम् वराहो. ११४ द्वैतं नैवोपलभ्यते
अद्वैत. ३१ मनो बुद्धिरहङ्कारः खानिलाग्निमनोदृश्यमिदं सर्व यत्किञ्चित्स
जलानि भूः । एताः प्रकृतयचराचरम् । मनसोऽप्युन्मनी
स्त्वष्टौ विकारा: षोडशापरे शारीरको. १२ भावाताभावं प्रचक्षते । अमन. २१७८
मनोबुद्धिसमाधानमर्थतत्त्वपरीमनोऽस्य दैवं चक्षुः स वा एष एतेन
क्षणम् । तत्त्वस्मृतरुपस्थानादेवेन चक्षुषा मनसैतान्कामांन्
त्सर्वमेतत्प्रवर्तते
आयुर्वे. १८ पश्यनमते
छांदो. ८।१२।५ मनोबुद्धिस्तथैवात्माह्यव्यक्तं नृपमनोद्वारेण तीक्ष्णेन योगमाश्रित्य
सत्तम । इन्द्रियेभ्यः पराणीह नित्यशः
क्षुरिको. १२ चत्वारि कथितानि च भवसं. २।२० मनोऽध्यात्म, मंतव्यमधिभूतं, चन्द्र.
। मनोबुद्धयोश्चित्ताहङ्कारी चांतर्भूतौ त्रि. प्रा. २४ स्तत्राधिदैवतं, नाडी तेषां
। मनोरमा (यज्ञस्य)[महाना.१८१५+ गॉ. ११ निवन्धनम्
सुबालो. ५६ मनो ब्रह्मेति व्यजानात् तैत्ति. ३१४ मनोऽध्यात्म ज्ञानं झेयमिती
: मनो ब्रह्मेत्युपासीतेत्यध्यात्मम् ३।१८१ न्द्रियाण्यन्वभवत्
२ प्रणवो. ३ मनो भित्ता भूतादि भिनत्ति सुचालो. ११२ मनोज्यानयोगेन त्वरद्वारा स्पर्श
मनोमयज्ञानमयान् सम्यग्दग्ध्वा गुणः पायधिष्ठितो वायौ
क्रमेण तु । घटस्थदीपवच्छश्वतिष्ठति वायुस्तिष्ठति त्रि. प्रा. श६
दन्तरेव प्रकाशते
योगकुं. ३६३२ मनोभ्यायस्स-प्राणामनुध्यायन्ति को. त. ३२२ , मनोमयः प्राणशरीरनेता प्रतिष्ठितो. मनोनाथस्तु मारुतः
वराहो. २१८० ऽन्ने हृदयं सन्निवाय मुण्ड. २।२७ मनो नाम देवतावरोधिनी सा मे
मनोमयःप्राणमयः (आत्मा) बृह. ४४५ ऽमुष्मादिदमवरुद्धांतस्यैस्वाहा को. त. २।३।। | मनोमयः प्राणशरीरो भारूपः मनोनाशोमहोदयः [ महो.५।९७+ मुक्तिको. २।३९ । __ सत्यसकल्प यात्मेति
मैत्रा. २।९ मनो नियन्ता प्रकृतिमयोऽस्य
मनोमयः प्रागशरीरो भारूप: प्रतोदनेन खल्वीरितं परि.
सत्यसङ्कल्प आकाशात्मा भ्रमतीदं शरीरं चक्रमिव मैत्रा. २१९
सर्वकर्मा सर्वकामः सर्वगन्धः मनोनिरोधिनी कन्या
निर्वाणो. ३
सर्वरसः सर्वमिदमभ्यात्तोमनोनिमेयनादेव विकल्पाबवस्तथा त्रि. प्रा. २०१४ । ऽवाक्यनादरः
छान्दो. ३२१४ार
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
मनोमयः
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
मनो हि
मनोमयः सङ्कल्पात्मा विज्ञान
मनो विकल्पसखातं तद्विकल्प. मयः कालात्माऽऽनन्दमयो
परिक्षयात् । क्षीयते दग्धलयात्मैकत्वं नास्ति द्वैतं कुवः सुबालो. ५।१५। संसारो निःसार इति निश्चित: महो. २।३४ मनोमयेन प्राणोऽपि तथा पूर्णः
मनोविनाशस्तु गुरुप्रसादानिमेषस्वभावतः । तथा मनोमयो
मात्रेण तु साध्य एव
अमन. २।२९ मात्मा पो ज्ञानमयेन तु कठरु. २३ मनोविरचितं त्यक्त्वाऽमनस्कं भज अमन. १७ मनोमयोऽयं पुरुषो भाः सत्यं
बृह. ५।६।१
मनोविलाससंसार इति मे मनो मारय निश्शकं त्वां
निश्चिता मतिः
महो. ४।६८ प्रबध्नन्ति नारयः
महो. ४।९४ मनो वै ग्रहः, स कामेनातिग्रहेण मनो मे त्वयि दधानीति पिता
गृहीतः
वृद. ३।२७ __ मनस्ते मयि दध इति पुत्रः को. त. २०१५ | मनो वै ब्रह्मेति
बृह. ४|११६ मनो मे दिशतु वैष्णवी लक्ष्म्यु . ३ मनो वै यज्ञस्य ब्रह्मा, तद्यदिदं । मनो मे वाचि प्रतिष्ठितं २ऐत. शांतिपा.
मनः सोऽसौ चन्द्रः स ब्रह्मा मनो यजुर्वेदः प्राण: सामवेदः बृह. ११५५ ___स मुक्तिः साऽतिमुक्तिः ... बृह. ३।११६ मनो यजुः प्रपद्ये [प्रवर्या. १+ वा. सं. ३६१ | मनो वै सम्राट् परमं ब्रह्म बृह. ४।१।६ मनो यज्ञस्य हंसो यज्ञसूत्रम् पा. प्र.३ | मनोव्याघेश्चिकित्सार्थमुपाय मनोयुक्तान्तरदृष्टिस्तारक
कथयामि ते । यद्यत्स्वाभिमतं प्रकाशाय भवति
म. ना. श४ वस्तु तत्त्यजन्मोक्षमश्नते महो. ४८८ मनो रथ: (शारीरयज्ञस्य) प्रा. हो. ४.३ मनोव्यानयोगेन त्वदाग स्पर्शमनोलयकारणमहमेव
म. वा. ५१ गुणः पाण्यधिष्ठितो वायौ मनोवचोभिरग्राह्य
तिष्ठति वायस्तिष्ठति त्रि. बा. श६ सुखासुखम्
महो. ५।४६ मनोऽस्मात्सर्वाणि ध्यातान्यमनोवशात् प्राणवायुः स्ववशे
भिविसृजते
को..सं. ३४ स्थाप्यते सदा । नासिकापुटयोः
मनोऽस्य देवं चक्षुः र. वा एष प्राणः पर्यायेण प्रवर्तते त्रि. प्रा. २।११६ एतेन देवेन चक्षुषा मनसैमनो वा आयतनम्
बृह. ६।१२५
तान्कामान्पश्यन्त्रमते छान्दो. ८।१२।५ मनोवाकायकर्माणि मे शुध्यन्तां
मनोऽहकार एव च
ते. बि. ५.१०० ज्योतिरहं विरजा विपाप्मा
मनो हवा बायतनम
छान्दो. ५।११५ भूयासर स्वाहा
महाना. १४।१४
मनो ह वाव यजमान इप्रफलमेवो. मनोवागगोचरम्
निर्वाणो. ३ दानः स एनं यजमानमहाहमनोवाचामगोचरं ब्रह्म
त्रि. म. ना. १३ ब्रह्म गमयति
प्रो. ४४ मनोवाचामगोचरम्
त्रि. म. ना. ७७ मनो हवि.
चित्यु. ६३१ [+अध्यात्मो. ६३ +सि. सा. ६१
मनोऽहं गगनाकार मनोऽहं सर्वतोमनो बाव वाचो भूयो यथा वै द्वे
मुखम् । मनोऽहं सर्वमात्मा च वाऽऽमलके द्वे वा कोळे दो
न मनः केवलः परः यो. शि. ६३० वाक्षो मुष्टिरनुभवत्येवं वाचं च
| मनो हिङ्कारो वाक्प्रस्तावश्चक्षु. नाम मनोऽनुभवति छान्दो. ७३१ । गद्गीथः श्रोत्रं प्रतिहारः प्राणो मनो वाऽ बुद्धिरमादा सुबालो. १४.१ । निधनमतद्वायत्रं प्राणेप प्रोनं छान्दो. २।११।१
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
नया
मनो हि उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
मन्युः पशुः मनो हि द्विविधं प्रोक्तं-शुद्धं चा
मत्रानधीयीतेत्यथाऽधीते कर्माणि शुद्धमेव च । अशुद्धं काम
कुर्वीतेत्यथ कुरुते पुत्रारश्च पशूर सङ्कल्पं (ल्पात्) शुद्ध
श्वेच्छेयेत्यथेच्छत इमं च लोककासविवर्जितम्
ब. बि.१ ममुं चेच्छेयेत्यथेच्छते
छान्दो. ७१३२१ [+ त्रि. ता. ५२+
मैत्रा. ६३४
मन्त्राश्च मामभिमुखीभवेयुः २ प्रणवो. ४ मनो हि ब्रह्म मन उपास्व छान्दो. ७३१ ।
मन्त्रोपनिषदं ब्रह्म पदक्रमसममनो हि विजिज्ञास्य
बृह. २५/९
न्वितम् । पठन्ति भार्गवा मनो होच्चक्राम तत्संवत्सरं प्रोष्या
ह्येते प्रथर्वाणो भृगृत्तमाः मन्त्रिको. १० गत्योवाच कथमशकत महते जीवितुमिति
मन्त्रो लयो हठो राजयोगोऽन्त
वृह. ६।१।११ मनो हृदि निरुध्य च भ. गी. ८.१२
भूमिकाः क्रमात् । एक एव मनो ह्यात्मा, मनो हि लोको
चतुर्धाऽयं महायोगोऽभिधीयते यो. शि. १२१२९ मनो ब्रह्म, मन उपास्वेति छान्दो. ७।३।१ मन्त्रोऽहमहमेवाज्य
भ. गी. ९।१६ मन्तव्यमेवाप्येति मन्तव्य
मन्थे सरस्रवमवनयति बृह. ६३२ मेवास्तमेति
सुबालो. ९।१० मन्दं परिहरन्कर्म स्वदेहमनुपालमनकल्पो ब्राह्मणमृग्यजुस्सामाथ
येत् । वर्षासुजीर्गकटवत्तिष्ठन्नवग्येषा व्याहृतिश्चतुर्णा वेदा
प्यवसीदति
शिवो. ७१२४ नामानुपूर्येण २ प्रणवो. १८ मन्मथक्षेत्रपालाः
निर्वाणो. १ मत्रपूतं तु यच्छ्राद्धममन्त्राय
मन्मनाभव मद्भक्तः[भ.गी.९।३४+ १८१६५ प्रयच्छति (छिन्दन्ति दातृहस्तं
मन्मना मय्याहितासुर्मय्येवार्पिच जिह्वाप्रमितरस्य च ) इतिहा. २७,२८ ताखिलकर्मा भस्मदिग्धाङ्गो मत्रमित्युच्यते ब्रह्मन् मदधिष्ठान
रुद्राक्षभूषणो मामेव सर्वभावेन तोऽपि वा । मूलत्वात् सर्व
प्रपन्नो मदेव-पूजा-निरतः मन्त्राणां मूलाधारसमुद्भवात्
सम्पूजयेत्
भस्मजा. २०१० ...मूलमत्र इति स्मृतः यो. शि. २।८-९ ।
मन्मया मामुपाश्रिताः
भ.गी. ४।१० मन्त्रयोगो लयश्चैव राजयोगो
मन्यन्तां संशयापना न मन्येऽहहठस्तथा । योगश्चतुर्विधो प्रोक्तो योगिभिस्तत्त्वदर्शिभिः योगराजो. १.२
मसंशयः
१ अवधू. १६
मन्यते तमसाssवृता मराजाय विद्महे महामत्राय
भ.गी. १८५३२
मन्यते नाधिकं ततः धीमहि । तन्नो मत्रः
भ. गी. ६।२२ प्रचोदयात
वनदु. १५२ मन्यन्ते मामबुद्धयः
भ. गी. २४ मत्रहीनमदक्षिणम्
भ.गी. १७:१३ मन्यसे यदि तच्छक्यं
भ. गी.१२४ मन् विना कर्म कुर्याद्भस्मन्या
मन्युरकापीन्मन्युः करोति, नाई
करोमि हुटिवद्भवेत ना. प. ३१८
महाना. १४४ मन्त्राणांपरमोमन्त्रस्तारेनिपरमा
मन्युरिन्द्रो मन्युरेवास देवो तारा सा देवतानां न देवता तारोप. १३ __ मन्यु)ता वरुणो जातवेदाः वनदु. १०१ मन्त्राणां मातृका देवी देव्यु. २१
[+.म.१०८३२+ अथर्व. ३२।२ मत्राणा सङ्कृत्य कर्माणि सङ्कल्पन्ते
मन्युः कारयिता नाहं कारयिता महाना. १४४ कर्मणार संकुर लोकः सङ्कल्पते छान्दो. आ४२
मन्युः कर्ता, नाहं कर्ता
महाना. १४४ मन्युः पशुः ( यज्ञस्य)
महाना. १८१
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
मन्येऽहं
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
मयि बुद्धि
मन्येऽहं मां तद्विद्वांस माहं पौत्र
मम समिद्धेऽहोषीराशापराकाशी मघं रुद्रमिति न हास्मारपूर्वाः
__ त माददेऽसाविति ( जुहुयात् ) बृह. ६।४।१२ प्रजाः प्रैति
कौ. उ. २०१० मम सर्वकार्याणि साधय साधय लागलो. ६ मन्वानो वै तन मनुते
बृह. ४।३।२८ मम साधर्म्यमागताः
भ. गी. १४१२ मम चरणस्मरणेन पूजया च
ममाकर्तुरलेपस्य यथारब्धं प्रवर्ततां १ अवधू. २२ स्वकतमसः परिमुच्यते हि जन्तुः वराहो. ३२१२ मम जातरूपं तेजो दर्शय दर्शय
(ॐ) ममाग्रतः सदा विष्णुः चाक्षुषो. २
पृष्ठतश्चापि केशवः । गोविन्दो मम तेजोंशसम्भवम्
म. गो. १०४१ ममत्वेनभवेज्जीवोनिर्ममत्वेनकेवलः यो. चु. ८४
दक्षिणे पार्श्वे वामे च मधुसूदनः विष्णुहू. १११ ममाऽत्मा भूतभावनः
भ. गी. ९५ मम देहे गुडाकेश
भ. गी.१११७ ममाव्ययमनुत्तमम्
भ.गी. ७२४ मम पुत्रो मम धनमहं सोऽयमिदं मम । इतीयमिन्द्रजालेन
ममेति ब्यक्षरं मृत्युख्यक्षरं न ममेति च
शिवो. ७११५ वासनव विवल्गति _ महो. ४१२९
ममेति बध्यतेजन्तुर्निर्ममेतिविमुच्यते पैङ्गलो. ४।२० मम प्रतिष्ठा मुव माण्डकोशा विमि संच हि नु यो विरश्पी बा. मं. ९
[ महो. ४१७२+वराहो.२६४४+ शिवो. ७११४ ममैवांशो जीवलोके
भ. गी १५७ मम प्रसादं कुरु कुरु
लाङ्गलो.६ मम प्रियेण बिल्वेन त्वं कुरुष्व
ममुला भवन्ती त्वासादयामि चित्त्यु. १९६१ मदर्चनम्
१ बिल्वो.४
मया ततमितीदम श्रुते तद्यथामम भूतमहेश्वरम्
भ.गी. ९।११
__ सद्यदि मे असद्विदुः बा. मं. १९ मम माया दुरत्यया
म. गी. ७१४ मया ततमिदं सर्व
भ.गी. ९४ मम यशसा विरजां वा अयं नदी
मयाऽतिरिक्तं यत्तद्वा तत्तन्नास्तीति प्रापन्न वायं जिगीष्यतीति
निश्चिनु । अहं ब्रह्मास्मि सिद्धोमम योनिरवन्तःसमुद्रे । य' ।
ऽस्मि नित्यशुद्धोऽस्म्यहं सदा ते. fi. २२० एवं वेद स देवीपदमाप्नोति
देव्यु. ४ मया द्रष्टुमिति प्रमो
भ. गी. ११२४ मम योनिमहब्रह्म
भ. गी. १४.३ मयाऽध्यक्षेण प्रकृतिः
भ. गो. ९।१० मम यो वेत्ति तत्त्वतः
भ.गी. १०७
मया प्रमादात्प्रणयेन वाsiपे भ. गो. ११४४१ मम रूपमिति झेयं सर्वरू तदेव हि १ बिल्वो. ६ मया प्रसन्नेन तवार्जुनेदं भ. गो. १२४७ मम रूपा रवेस्तेजश्चन्द्रनक्षत्र
मया भूतं चराचरम्
भ. गा. १०१३९ __ प्रहतेमांसि च
पा.ब्र.२ | मया हतांस्त्वं जहि मा व्यथिष्ठाः भ. गी. ११६३४ मम वचमसुवेनावभावै कात्यायनाय महाना.६।१२ मयि चानन्ययोगेन
भ. गी. १३।११ मम वर्मानुवर्तन्ते [भ.गी.३३२३+ ४३११
मयि जीवत्वमीशत्वं कल्पित मम वशानि सर्वाणि युगान्यपि पा. ७.२ । वस्तुतो नहि। इति यस्तु विमम समिद्धेऽहोषी: प्राणापानौ त
जानाति स मुक्तो नात्र संशयः सरस्व. ५७ माददेऽसाविति ( जुायात्) ह. ६।४।१२ मयि तेज इन्द्रियं यशो द्रविणं सुकृतं बृह. ६४६ मम समिऽहोषीः पुत्रप स्त
मयि ते तेऽपि चाप्यहम् भ. गी. ९२९ इवेऽसाविति ( जुहुयात् ) बृह. ६।४।१२ | मयि प्राणारस्त्वयि मनसा जुहोमि मम समिद्धेऽदोषीरिष्टासुको
__स्वाहा
वृ. उ. ६४४ बाददेऽसाविति . बृह. ६४।१२ मयि बुद्धिं निवेशय
भ.गी. १२८
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
मयि मेधां
मयि मेधां मयि प्रजां मयि सूर्यो भ्राजो दधातु
[ तै. सं. ३३ ११२+ मयि मेधां मयि प्रजां मयीन्द्र
इन्द्रियं दधातु
मयि मेधां मयि प्रजां मय्यमिस्तेजो
दधातु
मयि सभ्यस्य मत्परः
मयि सन्यस्य मत्पराः
मयि सर्वमिदं प्रोतं
मयि सर्व लयं याति तद्ब्रह्माद्वय
मस्म्यहम्
मयि सबै प्रतिष्ठितम्
[ +महमजा. २/६+ मयि सर्वाणि कर्माणि मयैव चेतनेनेमे सर्वे घटपटादयः । सूर्यान्ता अवभासन्ते दीपेनेवात्मतेजसः
मयैव विहितान्हि तान् मयैताः स्फुरन्तीह विचित्रेन्द्रियवृत्तयः । तेजसाऽन्तःप्रकाशेन यथाऽग्निकणपतयः
मयैवैते निहताः पूर्वमेव मयोपदिष्टे कैवल्ये साक्षाद्रह्मणि शाश्वते । विहाय पुत्रो निर्वेदाप्रकाशं यास्यति स्वयम् मयो महामस्तु प्रतिगृहीत्रे मय्यखण्डसुखाम्भोधौ बहुधा
मय्यमौ स्वात्मानं हविर्ध्यायेत्
तयैवानुष्टुभर्चा | ध्यानयोगोऽयमेव
उपनिषद्वाक्यमहाकाश:
मय्यावेशित चेतसाम्
मय्यावेश्य मनो ये मां
मय्यासक्तमनाः पार्थ मय्येव मन व्यधत्स्व
महाना. १३/६
तै. आ. ४।४२/२
महाना. १३१६
महाना. १३/६
भ.गी. १८/५७
भ. गी. १२/६
भ.गी. ७/७
कैव. १९
चैत्र १९
२/१३
भ.गी. ३।३०
१ सं. सो. २।२२ भ.गी. ७/२२
विश्ववीचयः । उत्पद्यन्ते
विलीयते मायामारुतविभ्रमात् कुं. उ. १४
१ सं. सो. २।२३ भ. गी. ११।३३
शु. र. १1४ चित्यु. १०।१,४
अव्यक्तो. ४ चियु. १११८
मय्यमभिधातु
मय्यर्पितमनोबुद्धिः [भ.गी. ८७ +१२।१४
भ. गी. १२७
भ.गी. १२/२
भ.गी. ७/१ भ.गी. १२/८
मय्येव सकलं जातं मयि सर्व प्रतिष्ठितम्
मरणं न तु वायोश्च भयं भवति योगिनः
मरणं यत्र सर्वेषां तत्रासौ परि जीवति । यत्र जीवन्ति मूढःस्तु वत्रासौ मृत एव वै मरणं यदि चेज्जन्म जन्माभावे मृतिर्न च मरणादतिरिच्यते
मरणे सम्भवे चैव गत्यागमन
योरपि । स्थितौ सर्वशरीरेषु ह्याकाशेना विलक्षणः मरीचयः स्वायम्भुवः मरीचयोऽर्कस्यास्तं गच्छतः सर्वा एतस्मिंस्तेजोमण्डल एकीभवन्ति । ताः पुनः पुनरुदयतः प्रचरन्त्येवं ह वै तत्सर्वे परे देवे मनस्येकीभवन्ति
मरुत्व
मरीचिर्मeart
मरीचीनां पदमिच्छन्ति वेधसः
[चित्यु. ११/११ + मरुज्जयो यस्य सिद्धः सेवयेत्तं
गुरुं सदा मरुतः प्राणैरिन्द्रं बलेन बृहस्पति
ब्रह्मवर्चसेन... मरुतः सदो हविर्धानाभ्यां | मरुतामेव तावदाधिपत्य५ स्वाराज्यं पर्येता मरुतामेवैको भूत्वा सोमेनैव
केव. १९
१ यो. त. ९७
४३७
यो. शि. १।४६
ते. बिं. ५/२४
भ. गी. २।३४
अद्वैत ९ अरुणो. १
प्रश्नो ४/२ भ.गी. १०।२१
१३/२
यो. शि. ११८०
सहवे. २२ चित्त्यु. ८1१
छान्दो. ३२९॥४
मुखेनैतदेवामृतं दृष्ट्वा तृप्यति छान्दो. ३१९/३
मरुतो जगती सप्तदशो वै रूपं
वर्षा अपानः शुक्र आदित्याः पश्चादुद्यन्ति
मैत्रा. ७७३
मरुत्रन्तं वृषभं वावृधान• [ ऋ. मं. ३।४७/५+
शौनको. ४
[ ६१९ / ११+ [वा.सं.७/३६+तै.सं.१।४।१७/१
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३८
मरुद
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
महत्पद
मरुदभ्यसनंसर्वमनोयुक्तंसमभ्यसेत् ।
:: मह इति महर्लोकः
गायत्रीर. २ इतरत्र न कर्तव्या मनोवृत्ति
मह इत्यन्नम् । अनेन वाव सर्वे मनीषिणा शांडि. १७३७ . प्राणा महीयन्ते
तैत्ति. १५/३ मरुभूमौ जलं सर्व मरुभूमात्रमेव
1 मह इत्यादित्यः । मादित्येन वाव __ तत् [ महो. ४८४+ वराहो. २।७२ सर्व लोका महीयन्ते
तैत्ति. १।५।२ मर्कट एनमास्कन्दयति (दुःस्वप्ने) ३ ऐन. २।४७ महच्छैलेन्द्रनीलं वा सम्भवेश्चेदिदं मत्ये वामृतं च स्थितं च यच्च
जगत् । मेरुरागत्य पद्माक्षे सच त्यच्च
बृह. २।३।१
स्थितश्चेदस्त्विदं जगत् ते. बिं. ६१८५ मत्यै नास्त्यमृतं कुतः
सुबालो. ५/१० महच्छोकभयं प्राप्ताः स्मो न मर्त्यः स्विन्मृत्युना वृक्णः कस्मा
चैतत्सर्वैः समभिहितं ते वयं न्मूलात्प्ररोहति । जात एव न
भगवन्तमेवोपधावाम
२ प्रणवो. १९ जायते को न्वेवं जनयेत्पुनः बृह ३।९।३१ महतः परमव्यक्तमव्यक्तात्पुरुषः मंत्] वा इदर शरीरमात्तं मृत्युना छांदो. ८।१२।१ परः। पुरुषात्तु परा देवी मानि हीमानि शरीराणी
सा काष्ठा सा परा गतिः गुह्यका. ४२ __ अमृतैषा देवता...
१ऐत. १८४ महतः परमव्यक्तमव्यक्तात्पुरुषः मत्येनामृतमीप्सत्येवं सम्पन्नः १ऐत. २।३। परः। पुरुषान्न परं किञ्चित्सा मलं त्यजेत्कुहूर्नाडी मूत्रं मुश्चति
काष्ठा सा परा गतिः
कठो. ३१११ वारुणी
यो. शि. ५।२६ महता दुःखेन जातमात्रस्तु वेष्णमलं संवेद्यमुत्सृज्य मनो निर्मूलयन्
वेन वायुना संस्पृष्टस्तदा न परम् । आशापाशानलं छित्त्वा
स्मरति जन्ममरणानि न च । संविन्मात्रपरोऽस्म्यहम् १ सं. सो.२४८ । कर्म शभाशुभं विन्दति गभी. १० मलिना ( वासना ) जन्महेतु:स्या
महतां च लोकं परं च लोकं दहति सुबालो. १५/२ च्छुद्धा जन्मविनाशिनी मुक्तिको. २।६१ महतां वा अयं महात्रोदसी मलिना वासना यैषा साऽसङ्ग
___ व्याप्य स्थितः
अव्यक्तो. ३ इति कथ्यते अ. पू. ५ महति स्यन्दने स्थिती
भ.गी. ११४ मशकेन कृतं युद्धं सिंहौवैरेणुकोटरे महो. ४.६४ ।
महति श्रूयमाणे तु महाभेर्यादिक. मशकेन हतेसिंहेजगत्सत्यं तदास्तु ते ते. बि. ६८६
___ ध्वनौ। तत्र सूक्ष्मं सूक्ष्मतरं मस्तकस्थामृतास्वादं पीत्वा ध्यानेन
नादमेव परामृत
ना. वि. ३६ सादरम् । दीपाकारं महादेवं
महतीं श्रियमनते
नृ. पू. ३२ ज्वलन्तं नाभिमध्यमे । अभि
महती ज्ञानसंपत्तिः शुचिर्धाषिच्यामृतेनैव हंस हंसेति
रणतः सदा (रुद्राक्षाणां) रु. जा. ९ यो जपेत् । जरामरणरोगादि
महतो महत्तरं (ब्रह्म)
त्रि. म. ना. ७७ न तस्य भुवि विद्यते ब्र. वि. २२ महतोऽव्यक्तमुत्तमम्
कठो. ६७ मस्तिष्कावै प्रेग्यत्यवमानोऽधि.
महतोऽहङ्कारः [+त्रि.म.ना.२।५+ शीर्षतः । तदा अथर्वणः शिरो
त्रि. प्रा. +
गोपालो. २०१३ देवकोश: समुज्झितः
अ. शिर:.३१४ महत्तरा महिमा देवतानाम् त्रि. महो. १ मह इति चन्द्रमा:
तैत्ति. १५।२ . महत्पदमत्रतत्समर्पितम् मुण्ड. २।२१ मह इति ब्रह्म
तैत्ति.श५।३ महत्पदमत्रैतत्सर्वमर्पितम् (मा.पा.) मुण्ड. २२।१ मह इति ब्रह्मणि
तैत्ति. श६२ ! महत्पदं ज्ञात्वा वृक्षमूले वसेत सुबालो. १३३२
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
महत्य
उपनिषवाक्यमहाकोशः
महत्यज्ञानतमसि मनो जरामरण..
महाचिदकैवेहास्ति महासत्तेति द्वंद्वैरभिभूयमानः...निर्मुध्यते निरुतो. २१२ योच्यते
अ. पू. ५/५५ महत्त्वं जडत्वं काठिन्यं विद्यते
महात्मनश्चतुगे देव एकः छांदो. ४॥३६ यस्मिनक्षतेरेतन्महि लकारः
महात्मानस्तु मां पार्थ
भ.गी. ९।१० परं धाम
त्रि. ता. ११८ । महात्रिपुरसुन्दरी वै प्रत्यक् चिति: बढचो. २ महत्त्वान्महस्त्वान्मानत्वान्मुक्त
महात्रिपुरसुन्दरी बहिरन्तरनुप्रविश्य स्वान्महादेवत्वात्...सच्चिदान
___स्वयमेकैव विभाति बढचो. २ न्दमात्रः स स्वराद् भवति नृसिंहो. ७१ महादेवमन्तःपार्श्वनौषिष्ठहन५ महव्यक्तेऽव्यकं पुरुषे
शिमीनिकोशाभ्याम् चित्त्यु. २१११ क्रमेण विलीयते
पैडलो. ३४
महादेवे त्रिपुण्ड्रस्य धारणे भत्ममहदहङ्कार-पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाश
कुण्ठने । पुण्यलेशविहीनस्य त्वेन बृहद्रूपेणाण्डकोशेन कर्म
श्रद्धा नैव प्रजायते सि. शि. ५ ज्ञानार्थरूपतया भासमानमद्वि
महादेवो भगवान्नन्दिकेशः षडातीयमखिलोपाधिविनिर्मुक्त...
ननस्तुम्वुरु रदश्च । सरस्वती चैतन्यं ब्रह्म
निग. ५ - पर्वत-श्चिकेतु-हाहाहुश्चेति महदहतितमोभिश्च मूलप्रकृत्या
गाने रसज्ञाः
__ गान्धों . १० परिवेष्टितं (ब्रह्माण्ड) वि. म. ना.६।२ महादेव्यै च विद्महे विष्णुपत्न्यै महदादि जगन्मायामयं मय्येव
(त्नी)च धीमहि । तन्नो लक्ष्मी: केवलम्
वराहो. ३२१५ प्रचोदयात् [ ना.पू. ता.४।३+ वनदु. १२५ महदयं वजमुद्यतं य एतद्विदु
महाधियः शान्त धियो ये यात्रा रमृतास्ते भवन्ति कठो. ६२ विमनरकनां...
महो. ५/६१ महदेहा जिला भुवं लिहानाः
महानग्निः काष्ठमाई च शुष्क दंष्ट्राव्याप्ताकाशा महच्छब्दाः
कृत्वा दहेदीश्वरोत्कृष्टबुद्धिः । (पाणिनः) ब्रह्माणं तुमुद्युक्ताः ग. शो श६ दहेत्पापान्याशु विज्ञानदात्री महर्षयः सप्त पूर्व
भ.गी. १०६ न संसारे मजते वा कदाचित् सि. शि. ४ महर्षिवेधं अन्तयिन्द्रियरहश्यम् मं. बा. १४ महानन्दमुदकमुपस्पृश्यापोऽवगाह्य... सूर्यता. १२८. महर्षीणां च सर्वशः
भ. गी. १०२ महानदीपूर्मय इवानिवर्तकमस्य । महर्षीणां भृगुरहं भ. गी. १०१२५ यत्सुगकृतम्
मैत्रा. ४२ महः पुच्छं प्रतिष्ठा
तैत्ति. २।४
महानरकसाम्राज्ये मत्तदुष्कृतमहारइन्द्रो वमबाहुः षोडशी महाना. ५।८ वारणाः । भाशाशरशलामहाकर्ता महाभोक्ता महात्यागी
काढया दुर्जया हीन्द्रियारयः महो. ५७६ भवानघ
प. पू. १२१८
१८ । महानवोऽयं पुरुषो योऽष्ठामे महाकालाय विद्महे स्मशानवासिने
प्रतिष्ठितः। तमद्भिः परिषि. भीमहि । तमो रुद्रः प्रचोदयात् पारायणो. १ श्वामि सोऽस्यान्ते अमृतायच प्रा. हो. २२ महासरो का सिंहेन युद्धपते चे.
महानव्यक्ते विलीयतेऽव्यक्तमक्षरे अगस्थिति
ते. विं. ६।९२ विलीयते, अक्षरं तमसि विली. माहालरोगजगतिं गतश्चे.
यते, तमः परे देव एकीभवति सुबालो. २२ अगदस्तु तत्
ते. बि. ६.९३ । महानहं विश्वमहं विचित्रम् कैव. २१ महापमस्या प्रवेदयते
सैसि. १५१ महानुकम्पासिन्धुबन्धुर्भुवनस्य गोप्ता हेरम्बो. २
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४०
महान्की
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
महामृतैः
महान्कीर्त्यतु न निन्देत्तद्वतम् छांदो. २।१६।२ | महापातकपापिष्ठसङ्गत्या सञ्चित महान्कीर्त्या तपन्तं न निन्देत्तद्वतम् छांदो. २।१४।२ । च यत् । नाशयेत्तत्कथालापमहान्का न काश्चन परिहरे
शयनासनभोजनः
रामो. ५.१७ त्तद्रूतम्
छांदो. २०१३।२ । महापातकयुक्तानां पूर्वजन्मार्जिमहान्की. न प्रत्यङ्कग्निमाचामेन्न
तागसाम् । त्रिपुण्ड्रोबूलनद्वेषो निष्ठीवेत्तद्भतम् छांदो. २।१२।२ जायते सुदृढं बुधाः
बृ. जा. ५।११ महान्कीर्त्या पशून निन्देत्तद्भतम छांदो. २।१८२: महापातकात्पूतो भवति मुद्गलो. ५।१ महान्कीर्त्या ब्राह्मणान्न निन्दे.
महापातालपादान्तलम्बा तस्या। त्तद्भतम्
छांदो. २।२०१२ जयं स्मरेत् । ब्रह्माण्डा कपालं महान्की. महामनाः स्यात्तद्रतम् छांदो. २।११२ हि शिरस्तस्या विभावयेत् गुह्यका. ८ महान्की.लोकान्न निन्देत्तदतम् छांदो. २।१७।२ (मथ ) महापीठे सपरिवार समेतं महान्कीर्त्या वर्षन्तं न निन्देत्तद्रतम् छांदो. २।१५।२ । चतुस्सप्तात्मानं चतुरात्मानं मूलामहान्की. संवत्सरं मज्ज्ञोनानी
मावनिरूपं प्रणवं संदध्यान् नृसिंहो. ३४ यात्तद्वतम्
छांदो. २।१९।२ । महापुरुष आत्मानं चतुर्धा कृत्वा महाप्रजया पशुभिर्भवति [छांदो. २।११।२-२।२०१२ त्रिपादेन परमे व्योग्नि चासीत् मुद्गलो. २।४ महान्तमस्य महिमानमाहुः, अन
महापुरुषइतियमवोचाम संवत्सरएव ३ ऐत. २०२१ द्यमानो यदननमत्तीति वै वयं
महापुरुषोपेतं यो वेद स एव ब्रह्मचारित्रेदमुपास्महे छांदो. ४।३१७
नित्यपूतस्थः
लिङ्गोप. २ महान्तं दहत्यव्यक्तं दहत्यक्षरं
महापुरुषो यश्चित्तं तत्सदा मय्येदहति मृत्यु दहति मृत्यु
वावतिष्ठते
प.हं. २ पर देव एकीभवति मुबालो. १५।२
महापुरुषो यस्तच्चित्तं मय्येव तिष्ठते तुरीया.३ महान्तं भिनत्ति, महान्तं भित्त्वा
महाप्रथमान्तार्धस्याद्य-तवन्तो ऽव्यक्तं भिनत्त्यव्यक्तं भित्त्वा
द्वितीयान्तार्धस्याद्यं षणं तृतीयाऽक्षरं भिनत्त्यक्षरं भित्वा मृत्यु
न्तार्धस्याद्यं नाम चतुर्थान्तार्धभिनत्ति, मृत्युबै परे देव एकी
स्याचं साम जानीते सोऽमृतत्वं भवति
सुधालो. ११ च गच्छति
न. पू. श६ महान्तममहान्तं विष्णुमं विष्णु...
महाप्रलयसम्पत्तो ह्यसत्तां समुपानमाम्यनमाम्यहमनहं नृसिंहा.
गते। अशेषदृश्ये सईदो शान्त
नृसिंहो. ६।१ नुष्टुभैव बुबुधिरे
मेवावशिष्यते
मुण्डो . ४।५५ महान्तं विभुमात्मानं मत्वा धीरो
न शोचति[कठो.२।२१+४|४+ ना. प. ९।१५महाबाहो बहुबाहूरुपादं भ.गी. ११।२३ महान्धकार इव रागान्धमिन्द्र
| महाभारतमाख्यानं कुरुक्षेत्र जालमिव मायामयं
मैत्रा. ४२ . सरस्वतीम् । केशवं गांच महान् प्रभु पुरुषः सत्त्वस्येष प्रवर्तकः श्वेताश्व. ३११२ गङ्गां च कीर्तयन्नावसीदति विष्णुहू. १५८ महान् भवति
तैत्ति. ३२१०१३ महाभूतानि प्रयाजाः
प्रा. हो. ४३ महान्भवति प्रजया पशुभिब्रह्म
महाभूतान्यहकारः
भ.गी.१२६ वर्चसेन महान्कीर्त्या तैत्ति . ३१६ महाभूत: पंचभिरावृतं महदहंकृतिमहान् भोगः प्रजापतेः चित्त्यु. १४॥४ तमोभिश्च मलप्रकृत्या परिवेमहान् वा अस्य महिमा शौनको. १२४ ष्टितम् (ब्रह्माण्ड)
त्रि. म. ना.६२
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
महाभू
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
महासि.
पश्यति
रहाभूतोत्थसूक्ष्माङ्गोपाधिकाः सर्वे
| महावाक्यार्थमनुस्मरन् ब्रह्माहमस्मि जीवा इत्येके वदन्ति
त्रि.म.ना.४।९
अहमस्मिब्रह्माहमस्मियोऽहमस्मि महामनुसमुद्र तदिति ब्रह्म
ब्रह्माहमस्मि अहमेवाई मां शाश्वतम् त्रि. ता. १२५ जुहोमि स्वाहा
त्रि. म. ना. ८३ महामायं महाविभूति सचिदानन्द
महाविज्ञानमिव प्रतिपदेनाध्यवमात्रमेकरसं पुरमेव ब्रह्म मका
सायमिव यत्रैतदिस्थेस्थेत्यभिरेण जानीयात नृसिंहो. ५७
मा. ९१ महामाया महालक्ष्मीमहादेवी
महाविद्या जगन्माता मुनीनां सरस्वती । आधारशक्ति
मोक्षदायिनी
ना.पू.पा. २।३ व्यक्ता यया विश्वं प्रवर्तते यो. शि. २०११ महाविद्यावतां पुंसां मनःक्षोभं महामुद्रा नभोमुद्रा ओडयाणं च
करोति यः। सप्तरात्रौ जलन्धरम् । मूलबन्धं च
व्यतीतायां सचशत्रुविनश्यति बनदु. ९६ यो वेत्ति से योगी मुक्तिभाजनम् यो. चू. ४५ । महाविभूति सच्चिदानन्दमात्रमेकमहामुद्रा महाबन्धो महावेधश्च
रसं पुरमेव ब्रह्म मकारेण खेचरी १ यो. त. २६ जानीयात्
नृसिंहो. महामेघे वा मरीचिरिव पश्येत् ,
महाविष्णुमहेशानां प्रलयेष्वपि सदप्तमेव विद्यात्
३ ऐत. २६
योगिनाम् । नास्ति पातो लयमहायोगेश्वरो हरिः
भ. गी. १२९
स्थानां महातत्त्वेऽपि वर्तिनाम् अमम. १२८३ महाराज बृहद्रथेक्ष्वाकुवंशध्वज
महाविष्णुमित्याह-महतां वा अयं शीर्षात्मशः कृतकृत्यस्त्वं मरु
__ महानोदसी व्याप्य स्थितः भव्यको. ३ मानोविश्रुतोऽसीत्ययंखल्वा
। महाविष्णुं तृतीयं स्थानं(जानीयात्) नृ.पू. २३ स्मातेकतमोभगवान्वर्ण्यइति मैत्रे. १५
। महाविष्णोरेकैकरोमकूपान्तरेष्वनन्तमहारात्र उषस्युदिते वज -
कोटिप्रमाण्डानि सावरणानि स्तिष्टमासीनः शयानोऽरण्ये
भवन्ति प्रामे वा यावत्तरस र स्वा.
त्रि. म. ना. ६३
महाविष्णोश्च देवस्य तत्सूक्ष्म ध्यायमधीतेसाल्लोकाजयति सहवै. १९ महालक्ष्मीमहादेवी सर्वलोकैक
रूपमुच्यते
यो. शि. १३४ मोहिनी
ना. पू. ता. २०२
| महाविष्णोः करवले विळसंत्यनन्तकोटिब्रह्माण्डानि
त्रि.म. ना. महालक्ष्मीर्मूलप्रकृतिर्भवति
ना. पू. सा. २।४ महालक्ष्मीश्च विद्महे सर्वसिद्धिश्च
महाविष्णोः क्रीडाशरीररूपिणी धीमहि । तमो देवी
ब्रह्मादीनामगोचरा (महामाया) त्रि.म. ना. १९ प्रचोदयात्
देव्यु. ९
महान्याहृतिभिः सन्धाय महालीलास्थानं भराक्षराभ्यामधिकं
गायत्री अपेत
मल्यो . २ पुरुषोतमाधिष्ठानम्
सामर. ५ महाशनो महापाप्मा
गी. ॥ महावाक्यत्रयं भवेत
गुपका. ८० महाशून्यं ततो याति सर्वसिद्धिमहावाक्याम्युपदिशेस्सषडजानि
समाश्रयम्
सौभाम्ब, १५ देशिका
शु. र. ३२१५
महाश्मशानेऽप्यानन्दवने वास: निर्वाणो. ४ महावाक्यार्यतो दूरो प्रयास्मी
महामेयांसि सेवन्ते
त्रि.म.ना. 40 पधिर ते. किं. ५५ । महासिवान्तः
निर्वाणो.५.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४२
महास्थूलं
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
मातृका
मात
महास्थूलं महासूक्ष्मे महासूक्ष्म
मस्यन्ते त्वां महारथाः भ.गी. २।३५ महाकारणे च संहृत्य मात्रा
मा कर्मफलहेतुर्भूः
भ.गी. २०४७ भिरोतानुज्ञात्रनुज्ञाविकल्परूपं
| मा खेदं भज हेयेषु नोपादेयपरो । चिन्तयन् पसेत
नृसिंहो. ३४ । भव । हेयादेयदृशौ त्यक्त्वा महाहविहोता
चित्यु. ५१ शेषस्थः सुस्थिरो भव महो. ६३२८ महिमान एवैषामेते त्रयः खिंशवेव
मा गृधः कस्यस्विद्धनम् ईशो. १ देवा इति
बृह. ३।९।२ मा च तेख्यास्म तीरिषत् अरुणो.१ महिमानमस्या वक्तुं स्वायुर्मानेना
मा छिदो मृत्यो मावधीर्मा मे बलं पिवक्तुं न चोत्सहे
राधिको.५
विवृहो मा प्रमोषीः महाना. १३१३ महिमानं त्वमुष्येह पश्याीति
'मा छिदो मृत्यो मावधी... चित्त्यु. १५।१ ___ यदिदमस्मिन्नन्वायत्तमिति भार्षे. २।२
माण्डूक्यमेकमेवालं मुमुक्षणां महिमानं स्वास्योपासे, य एत
विमुक्तये
मुक्तिको. १२२६ दस्मिन्नन्तर्हिरण्मयः पुरुषो
मातरं पितरं भायों पुत्रान्... हिरण्यवर्णों हिरण्यश्मश्रुरा
___अनुमोदयित्वा...
कठश्रु. ३ नखाप्रेभ्यो दीप्यमान इव.. आर्षे. ६२
मातरिश्वा वा अहमस्मीति केनो. ३२८ महिमानं त्वेवास्योपासे यदिद।
मातरीव परं यान्ति विषमाणि __ मत्रान्वायत्तमिति
आर्षे. ४२
मृदूनि च । विश्वासमिह महिन एवाभोति सर्वमायुरेति
भूतानि सर्वाणि शमशालिनि महो. ४॥३० . बसीयान् भवति
आ.८२
मातरो विविधा दृष्टाः पितरः महिम्नः पश्येमाविज्ञान इति आर्षे. ८१
सुहृदस्तथा
निरुक्तो. ११६ महिषीत्युच्यते भार्या भगेनोपा
मात, मधुकैटभनि महिषप्राणाजितं धनम् । तदव्यमुपजीव
पहारोधमे...शुम्भध्वंसिनि न्यः स वै माहिषिकः स्मृतः इतिहा. ६९ महीत्यनेनाशेष काम्यं रमणीयं
__ कालि सर्वदुरितंदुर्गेनमस्तेहर वनदु. १६६ दृश्य शक्तिकूटं स्पष्टीकृतमिति वि. वा. १२१५
माता धाता पितामहः भ. गी. ९।१७
माता पिता भ्राता निवासः शरणं महेश्वरत्वान्महासत्त्वान्महाचित्त्वा
सुहृद्भतिर्नारायणो विरामा सुषालो. ६१ न्महानन्दत्वान्महाप्रभुत्वाच मकारार्धनानेनात्मनकीकुर्यात् नृसिंहो. ७१
मातापित्रोमलोद्वतंमलमांसमयंवपुः मध्यात्मो. ६ (स) महो अर्णः सरस्वती
माता पूर्वरूपम्
तेत्ति. १२३१६ प्रचेतयति केतुना । धियो
मातामही सावित्री गायत्री अग. विधा विराजति
सरस्व. १४
त्युर्वी पृथ्वी बहुला विश्वा भूता [ .मं. ११३०१२+
वा. सं. २०१६
कतमा का या सा सत्येत्यमहोरगदष्ट इव विपद्दष्टं (भूतात्मानं) मैत्रा. ४२ मृतेति वसिष्ठः
महाना. १०९४ महोल्काय वीरोल्काय वृद्धोल्काय
माताSमाता (भवति)
वृह. ४२२२ पृथूल्काय विधुदुल्काय ज्वलतु.
मातुलाः श्वशुराः पोत्राः भ.गी. ११३४ ल्काय च षडङ्गकल्पिता नमः
मातू रेतोधिकाली भवति गर्भो.३ स्वाहा वषड्वौषट्पदान्ता
मातृकादियुतं मंत्र द्वादशाब्दं तु अङ्गन्यासा भवन्ति
ना. प. ता.४|११ । यो जपेत् । क्रमेण लभतेकान. महमिन्द्रो नियच्छतु
चिस्यु. ११७ मणिमादिगुणान्वितम् १यो. त. २१
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
मातृका
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
मानस.
सहवं.
मातृकामालया मंत्री मनसैव
(अथ) मात्राऽशितपीतनाडीमर्नु अपेत् । अभ्यर्थ्य
सत्रगतेन प्राण पाप्यायते ग . ३ वैष्णवे पीठे जपेदक्षरलक्षकम् रामर. ४७ ., मात्राश्च पादाः, अकार उकारो मातृकारहितं मंत्रमादिशन्ते न
मकार इति
माण्डू. ८ कुत्रचित् ब्र. वि.६३ मात्रासङ्गाद्विनिर्गतः
ना. प. ५।६ मातृदेवो भव
तैत्ति. ११११ मात्रासम्प्रतिपत्तो तु लयसामातृमानविहीनोऽस्मि मेयहीनो
मान्यमेव च
बागम. २१ शिवोऽस्म्यहम्
मैत्रे. ३१३ मात्रासम्प्रतिपत्तौ स्यादाप्तिसामातृश्राद्धे मातृ-पितामही
मान्यमेव च
भागम. १९ प्रपितामहीः
ना. प. ४३१ भात्रासम्प्रतिपत्तौ स्यादुभयत्वं मातृस्तकसम्बंधंसूतकेसह जायते ।
तथाविधम्
आगम. २० मृतस्तकजं देहं स्पृष्ट्वा स्नानं
मात्रास्पर्शास्तु कौन्तेय
भ.गी. २०१४ विधीयते
मैत्रे. २७ मा त्वं मामपहाय परागाः, नाहं मातृहा वै त्वमसि
छांदो. ७।१५।२ । वामपहाय परागामिति कठरु.२ मा ते मूर्षा व्यतप्तदनतिप्रश्यां वै
मादकं दुर्जरं चैव दग्धानं विषदेवतामतिपृच्छसि, गार्गि
मिप्रितम् ।...प्राप्तं यत्पीडमातिप्राशी:
बृह. ३३६१ नाजन्तोरभक्ष्यं तत्प्रचक्षते भवसं. ४|१३,१४ मातेवपुत्रान्...विधेहि नः (मा.पा.) प्रो. २०१३ मा देव्यस्तंतछेदि मा मनुष्यः चित्त्यु. ५।२ मातेवास्मा अदिते शर्म यच्छ
'माद्यति प्रमदां दृष्ट्वा सुरां पीत्वा मातेव पुत्रात्रास्व श्रीश्च प्रज्ञा
च माधति । तस्मादृष्टिविषां च विधेहि
प्रमो. २०१३
नारी दूरतः परिवर्जयेत् ना. प. ६३७ मा ते व्यथा मा च विमूढभावः भ. गी. ११३९ ।,
माधवः पाण्डवश्चय
भ. गी. २१४ मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि भ.गी. २०४७
माधुकरेण करपात्रेणास्यपात्रेण मात्राद्वादशयोगेन प्रणवेन शनैः शनैः । पूरयेत्सर्वमात्मानं सर्व
कालं नयेत् ( यतिः) १सं. सो. २०५९ द्वारं निमध्य च क्षुरिको.३
| माधूकरमसंकृतं प्राक्प्रणीतमयाचिमात्राद्वादशसंयुक्तो दिवाकरनि
। तम् । मधुमक्षिकवत्कृत्वा शाकरो। दोषजालमवघ्नन्तो
भैक्षं पचविधं स्मृतम् १सं.सो. २०६५ ज्ञातव्यो योगिभिः सदा
यो. चू.१०२
माध्यन्दिनर सवनमनुसन्तनुतेति छांदो. ३२१६।२ मात्रा बलम्
तैत्ति. १२२१ | मानवान् भवति
तैत्ति. ३११०१३ मात्रामिरोवानुशात्रनुज्ञाविकल्प
| मानवो प्रौवैक ऋत्विकुरूनवाभिरूपं चिन्तयन् प्रसेत् नृसिंहो. २४ रक्षत्येवंविद्ध वै ब्रह्मा यज्ञं मात्रामात्राः प्रतिमात्राः कुर्यात नृसिंहो. १७ यजमानर सर्वांश्चस्विजोमात्रामात्राः प्रतिमात्रागताः
ऽभिरक्षति
छांदो. ४१७१० सम्यक्समस्तानपिपादाजतीति
मानसपूजया जपेन ध्यानेन स्वयम्प्रकाशः स्वयं ब्रह्म भवति भ. शिखो.३ कीर्तनेन स्तुत्या मानसेन मात्रालिमपदं त्यक्त्वा शब्दव्य
सर्वेण नित्यस्थलं प्राप्नोति गधोप.१०६+४ अनर्जितम् । यस्वरण मका
मानसमिति विद्वाश्सस्तस्मारेण पदं सूक्ष्मं च गच्छति म.ना.४
द्विद्वारस एव मानसे रमन्ते नहाना. १६६१२
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
मानसश्च
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
मा भव
मानसश्च तथोपांशोः सहस्रगुण
मा नस्तोके तनये मान आयुषि उच्यते (अपः)
जा. द. २०१५ मानो गोषु मानो अश्वेषु मानसस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषः बृह. २।५।७ रीरिषः ।...तन्मे मनः शिवमानसं कोटिगुणं (जपकर्म ) शांडिल्यो.१।२।१ | सङ्कल्पमस्तु
२ शिवसं. २९ मानस तु मनसाध्यानयुक्तं (जपकम) शांडि. २२।१ मा नस्तोके तनये मा न आयुषि मानसं ब्रह्म माहेश्वरं ब्रह्म मानसं
...हविष्मन्तः सदमित्त्वा हंसा सोऽहं हंसः
पा. ब्र. ३
हवामहे (नमसा विधेम ते) महाना. १३३१५ मानसं मननं विदुः (शौचं) जा. द. १२० [श्वेता.४।२२+ऋ-नं.११११४१८+ मानसं वै प्राजापत्यं पवित्रं
[ वा. सं. २०१६
तै.सं. ३।४।१२ मानसेन मनसा साधु पश्यति महाना. १७९११ मानस्तोकेतिमंत्रेण मन्त्रितं भस्म मानसा ऋषयः प्रजा असृजन्त महाना. १७१११ धारयेत्
बृ. जा. ५।१ मानसीर्वासनाः पूर्व त्यक्त्वा
मा नः प्रजाररीरिषो मोत वीरान् । विषयवासनाः। मैञ्यादि
[महाना. १३१८+
चित्त्यु. १५२ वासनानाम्नीग्रहाणामलवासनाः मुक्तिको. २१६९ मानापमानयोस्तुल्यः
भ. गी. १४॥२५ मानसे च विलीने तु यत्सुखं...
मानावमानहीनोऽस्मि
मैरे. ३।४ तम चामृतं शुक्रं.. सागतिः भैत्रा. ६२४ मानुषस्य भगवन्गौतम वित्तस्य मानसे तु कृते दण्डे प्राणायामो
___वरं वृणीथाः...
छान्दो. ५/३१६ विधीयते
१सं. सो.२।९७
| मानुषं च स्वाध्यायप्रवचने च तैत्ति. १।९।१ मानलेन मनसा साधु पश्यति महाना. १७११ मानुषी तनुमाश्रितम्
भ. गी. ९११ मानसे विलयं याते कैवल्य
मानुषे तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषः बृह. २।५।१३ मवशिष्यते
शांडि. ११४२३ मा नो महान्तमिति जलेन सम्मृज्य का. रुद्रो. २ मानसे सर्व प्रतिष्ठितं तस्मान्मानसं
मा नो महान्तमुप्त मानो अर्भकं परमं बदन्ति
महाना. १७११ मा न उक्षन्तमुत मा न उक्षितम् महाना. १३३१४ मानसो मननध्यानमेवा विध्य
[ऋ.म.११११४।७+वा.सं.१६।१७ अथर्व.११२२९ माश्रितः
जा. द. २०१४ मा नो महान्तमुत मानो अर्भकं... मानस्तोक इति सद्योजातमित्या
तन्मे मनः शिवसङ्कल्पमस्तु २ शिवसं २८ दिपञ्चब्रह्ममबैभम्मसङ्ग ह्याग्नि
मा नो हिर सीज्जातवेदो रिति भस्म वायुरिति..जलमिति
गामश्वं पुरुषं जगत्
महाना. २०१० भस्म स्थलमिति भस्म व्योमेति
मा नो भवान् बहोरनन्तस्याभस्म देवा भस्म ऋषयो भस्म
पर्यन्तस्याभ्यवदान्योऽभूदिति बृह. ६ारा सर्वर ह वा एतदिदं भस्म पूर्त
मा पुत्र रोदर रुदम्
छान्दो. ३१२५२ पावनं नमामि
भस्मजा. ११४ मा फलेषु कदाचन
भ.गी. २।४७ मानस्तोक इति समुद्धत्य मानो
(ते होचुः) मा भगव उत्क्रमीन महान्तमिति जलेन त्रियायुष.
वैशश्यामस्त्वदृते जीवितुं । मिति शिरोललाटवक्षःस्कन्धेषु
मा भगवानवोचत्कतमासादेवतेति छांदो. ११११,४६ ...तिस्रो रेखाः प्रकुर्वीत का. रुद्रो. २ मा भव प्राह्मभावात्मा ग्राहकात्मा मानस्तोक इति समुद्धत्य जलेन
चमा भव । भावनामखिलां संसृज्य व्यायुषमिति शिरो
त्यक्त्वा यच्छिष्ट सन्मयो भव मैत्रे. २०२८ काटवक्षास्कन्येविति... आबास्यु. ६
[म.पू. ५/१०४+
वराहो. ४१९
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
मा भषाको
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
मा मैत-
४५
मा भवाज्ञो भवज्ञस्त्वं जहि संसार
। मामेवानुत्तमां गतिम्
भ.गी. ७११८ भावनाम् । अनात्मन्यात्म.
मामेवैष्यसि युक्त्वैवं
भ. गी. ९।३४ भावेन किमन्य इव रोदिषि महो. ४.१३० मामेवैष्यसि सत्यं ते
भ.गी. १८६५ मा भैषीरौतम जितो वैते लोक इति सूर्यता. ३१ मामेवैष्यत्यसंशयः
भ.गी. १८१६८ मामकाः पाण्डवाश्चैव - भ.गी. श१ , मामेवष्यस्यसंशयः
भ.गी. ८७ मामनुस्मरतश्चित्तंमामेवात्र विलीयते यो. शि. ३२५ मामैतस्मिन् संवदिष्ठा अतिष्ठाः मामनुस्मर युद्धय व
भ. गी. ८७
सर्वेषां भूतानां राजति बृह. २।१।२,३,६ मामन्तेवासिनमनुशासयामोझमिति भस्मजा. १ मामैतस्मिन् संवादयिष्ठाअसुरितिवा को. त. ४.१२ मामप्राप्यैव कौन्तेय . भ.गी. १६२० मा मैतस्मिन्संवदिष्ठाः असुरिति मामात्मगुप्तां वहते स्वभूत्यै तां
वा अहमेतमुपासे
बृह. २।१।१० राजिमन्तां धूधूरयन्तीं धूसि
मामैतस्मिन्संवदिष्ठा आत्मन्वीति ध्रुवाय स्वाहा
पारमा. ९६ वा महमेतमुपासे
वृह. २।१।१३ मामात्मपरदेहेषु
भ. गी. १६।१८ मामैतस्मिन् संवादयिष्टाः इन्द्रो मा मा ब्रह्म निराकरोदनिराकरण
वैकुण्ठोऽपराजिता सेनेति वा कौ. स. ४७ मेऽस्त्वनिराकरणं मेऽस्तु.. केनो. शां. पा. मा मतस्मिन्संवदिष्टा इन्द्रो मामायुरमृतमित्युपास्व
कौ. उ. ३२ . वैकुण्ठोऽपराजिता सेनेति बृह. २०१६ मामाश्रित्य यतन्ति ये
भ. गी. २९
मा मैतस्मिन्संवदिष्टास्तेजस्वीति
मा मत मामिकामेवव्याहृतिमादिवः कृणुध्व
वा अहमेतमुपास इति स य मित्येवं मामका अधीयन्ते
एतमेवमुपास्ते तेजस्वी ह भवति बृह. २।१४ मामिच्छानुं धनजय
म. गी. १२१९ मा मतस्मिन्संवदिष्ठाः, (समवादमामुपेत्य तु कौन्तेय
भ. गी. ८/१६
यिष्ठाः) द्वितीयोऽनपग इति मामुपेत्य पुनर्जन्म
भ. गी. ८.१५ वा अहमेतमुपासे [बृह.२।१।११+ कौ.त. ४.११ मामेकं शरणं ब्रज [त्रि.म.ना.८६+ भ. गी. १८६६ मा मैतस्मिन् संवादयिष्ठा नाम्न मा मे बलं विवृहो मा प्रमोषी: चित्त्य. १५/१ आत्माऽग्निरात्मा ज्योतिष्ट
[महाना. १३॥१३+ ते. आ. ३।१५।१। आत्मेति वा महमेतमुपास इति को. त. ४१६ मामेभ्यः परमव्ययम्
म. गी, ७४१३ मा मैतस्मिन् संवादयिष्ठा नाम्न्यमामेव ये प्रपद्यन्ते
भ. गी. ७१४
_स्यात्मेति वा महमेतमुपास इति को. त. ४९ मामेव विजानीहि, एतदेवाई
मा मैतस्मिन्संवादयिष्ठाः पूर्णममनुष्याय हितत मन्ये
३११ प्रवर्तीति वा अहमेतमुपास इति वृह. २।११५ मामेव विदित्वाऽमृतत्वमेति
मा मतस्मिन्संवादयिष्ठाः पूर्णतरति शोकम्
भस्मजा. २१५
मप्रवर्ति ब्रह्मेति वा... कौ. त. ४६ मामेव विदित्वा स तिकी रुजं
मा मैतस्मिन् संवादयिष्ठाः प्रजा. द्रावयति
भस्मजा. २१५
पतिरिति वा अहमेतमुपास इति को. त. ४।१४ मामेव वेदाश्चतुतिधराः भस्मजा. २०१३ मा मैतस्मिन्संवदिष्ठाः प्रतिरूप मामेव स्तुवन्ति वेदाः साङ्गाः
इति वा अहमेतमुपास इति __ सोपनिषदः
भस्मजा. २०११ [बृह. २०१८ ___ को. त. ४११० मामेवं विदित्वा संमृति
मा मैतस्मिन्संवदिष्ठा अतिष्ठाः पाशात्प्रमुच्यते
भस्मजा. २७ सर्वेषां भूतानां मूर्धा राजेति वा बृह. २०१२
को. त. ३११
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
मायामा
-
-
-
मा मैत
उपनिषद्यापपमहाकोशः मा मैतस्मिन्संवदिष्ठा बृहत्पाण्डर
मायाकुसौ बन्धमोक्षौ न स्त: वासाः सोमो राजेति
बृह. २०१३ __ स्वात्मनि वस्तुता
आत्मो. २६ मा मैतस्मिन्संवदिष्ठाः, मृत्युरिति
माया च तमोरूपानुभूतिः नृसिंहो. ९२ वा बहमेतमुपास इति बृह. २११२१२
माया चाविद्या च स्वयमेव भवति नृसिंहो. ९।३ मा मैतस्मिन् संवादयिष्ठा मृत्यु
मायातकार्यविलये नेश्वरत्वं रिति वा अहमेतमुपास इति को. त. ४१३
न जीवता
वराहो. २०५२ मा मैतस्मिन् संवादयिष्ठा यमो
मायातीतं गुणातीतं ब्रह्म त्रि. म. ना.१३ राजेति वा अहमेतमुपास इति को. त. ४.१५ | मायादेवो बलगहनो ब्रह्मारातीस्तं मा मैतस्मिन्संवदिष्ठा रोचिष्णुरिति
। देवमीडे दक्षिणास्यम् ग. पू.१०६ ___ वा अहमेतमुपास इति बृह. २०१९
मायानाम अनादिरन्तवती प्रमाणामा मैतस्मिन्संवादिष्ठाः, विषासहि.
प्रमाणसाधारणा न सती रिति वा अहमेतमुपास इति बृह. २।११७
नासतीन सदसती स्वयमा मैतस्मिन्संवादयिष्ठा विषासहिरिति वा अहमेतमुपास इति को. त. ४८
मधिका विकाररहितानिरूप्य
मागा खतीवरलक्षणशन्या मा मैतस्मिन् संवादयिष्ठाः शन्दस्यात्मेति वा अहमेतमुपास इति को. त. ४५
सा मायेत्युच्यते
सांसारो. ६ मामैतस्मिन् संवादयिष्ठाः सत्य
मायाऽन्तरा याश्च बामा अलक्ष्मी
ऋ.खि.५/८७१६ स्यात्मा विद्युत आत्मा तेजस
[ श्रीसू. ६+
मायाभिरेको अभिचाकशानः मात्मेति वा अहमेतमुपास इति कौ. त. ४।१७
बा. मं. ११
निर्वाणो. ६ मा मैतस्मिन्संवादयिष्ठाः सोमो
मायाममताहकारदहनम्
मायामात्र एष एवोग्रः राजन्नस्यात्मेति वा
नृसिंहो. ५।१ को. त. ४३ मामैतस्मिन्समवादयिष्ठास्तेजस
मायामात्रमिदद्वैतमद्वैतं परमार्थतः आगम. १७ मात्मेति वा अहमेतमुपास इति को. त. ४।४
मायामात्रविकासत्वान्मायातीतोमा मोपरोत्सीरति मा सृजन
ऽहमद्वयः
मा. प्र. २० कठो. ११२१ मायया एतत्सर्व वेष्टितं भवति
मायामात्रं जगत्कृतलं तदा भवति नृ. पू. ५।२ निवृतिः
जा. द. १०१२ माययाऽपहृतज्ञानाः
भ. गी. ७.१५ माययाभिद्यते तन्नान्यथाकथश्चन अद्वैत. १९
मायामात्रं विदित्वैवं सचिदेक. मायया मोहिताः शम्भोमहादेवं
रसो ह्ययम्
ना. प. ८१२१ जगद्गुरुम् । न जानन्ति सुराः
मायामेतां तरन्ति ते
भ.गी. ७१४ सर्वे सर्वकारणकारणम् पञ्चत्र. १८,१९ | मायायाः समुत्पन्ना मासुराः कर्ममायया ह्यन्यदिव
नृसिंहो. ९।१
| जडा अन्यधर्मरता एव भवन्ति सामर. २ मायाकार्यमिदं भेदमस्ति चेद्रह्म
मायावशादेव देवा मोहिता भावनम् ते. बि. ६१०० ममतादिभिः
शरभो. २८ मायाकार्यादिकनास्तिमायानास्ति ते. बि. ५।३३ माया वा एषा नारसिंही सर्वमिदं मायाकुण्डलिनी क्रियामधुमती
सृजति
नृ. पू. ३२ कालीकलामालिनी..हीङ्कारी
माया वा एषा वैनायकी सर्वमिदं त्रिपुरा परा परमयी माता
सृजति, सर्वमिदं रक्षति, सर्वकुमारीत्यसि
वनदु. ५ मिदं संहरति
ग. पु. ता. २।३
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
मायावा
मायावादमदान्धकारमुषितप्रज्ञोऽसि यस्मादहं ब्रह्मास्मीति मुहुर्मुहुर्वेदसि रे जीव त्वमुन्मत्तवत् मायाविये विहायैव उपाधी परजीवयोः । मखण्डं सच्चिदानंदं परं ब्रह्म विलक्ष्यते
मायावी मायया क्रीडति स ब्रह्मा मायाशक्तिले लाटाप्रभागे व्योमा
म्बुजे तथा । नादरूपा परा शक्तिर्ललाटस्य तु मध्य मे ( मथ ) मायाशबलित ब्रह्मासीत् मायाशरीरो मधुरस्वभावस्तस्य
ध्यानात्पूजनात्तत्स्वरूपाः माया सत्त्वरजस्तमोमयी मायासम्बन्धवचेशो.. अन्तःकरणसम्बन्धात् प्रमातेत्यभिधीयते माया सा त्रिविधा प्रोता सत्त्रराजसतामसी
मायां तु प्रकृतिं विद्यान्मायिनं तु महेश्वरम् । तस्यावयवभूतैस्तु व्याप्तं सर्वमिदं जगत् मायां तु प्रकृतिं विद्यात्प्रभुं
तस्या महेश्वरीम् । अस्या व्यवयवैः सूक्ष्मैर्व्याप्तं सर्वमिदं जगत् मायेत्यसुराः ( उपासते ) मायैषा वस्य देवस्य ययाऽयं
मोहितः स्वयम् मायोपाधिर्जगद्योनिः सर्वज्ञत्वा
दिलक्षणः मायोपाधिविनिर्मुक्तं शुद्धमित्य
भिधीयते मायोपाधिः सचिदानन्दलक्षणो
सम्पन्नाय स्वाहा मारयेद्विषवृक्षजै: ( हुनेत्)
उपनिषद्वाक्यमहाकौशः
भवसं. २/३३
अध्यात्मो. ३२ शाण्डि ३।११३
यो. शि. ६।४८ गोपीचं. ८
हेरम्बो. ६ राधिको ९
कठरु. ४२
कृष्णोप. ४
श्वेता. ४।१०
गुह्यका. ५५ मुगलो. ३१२
वैतथ्य. १९
अध्यात्मो. ३०
जगद्योनिस्तत्पदवाच्यो भवति पैङ्गलो. ३|१ मारणमोहन वशीकरणस्तम्भनजृम्भणाकर्षणोघाटनमिलबविशेषणयुद्धमर्माणि बन्धय.. लांगूलो.
मारय मारय नमः सम्पन्नायनमः
कठरु. ४१
७
दत्तात्रे. २२
ग. पू. २।१३
मासमेकं
मारुतये वेपथुः सम्भवेन्नित्यं नाम्भसेनैव जीवति मारुतस्तूरसि चरन्मन्द्रं जनयति स्वरम् मैत्रा. ७।११
वराहो. ५/५
मारुतस्य लयो नाथस्तन्नार्थ
लयगाश्रय
वराहो. २१८०
मारुते मध्यसच्चारे मनस्स्थैर्य प्रजायते । यो मनःसुस्थिरो भावः सैवावस्था मनोन्मनी मारुतो नैनं शोषयति मारूपत्वादतो रामो भुक्तिमुक्तिफलप्रदः । आधोरा तत्पदार्थः स्यान्मकारस्त्वम्पदार्थवान् | मार्गे बिन्दुं खमाबध्य वह्नि
प्रज्ञाल्य जीवने । शोषयित्वा तु सलिलं तेन कार्यं दृढं भवेत् मार्दवं हीरचापलम्
माला निगद्यते ब्रह्मन्
मा शुचः सम्पदं देवीं मा शोचीरात्मविज्ञानी शोक
कामो वरुणलोकमवाप्नोति
मासचतुष्केण त्वग्व्यादेशः मासत्रयेण ग्रीवात्र्यादेशः
मासत्रयेण पादप्रदेशो भवति मासद्वय मृतुर्भवति
मासद्वयेन शिरः सम्पद्यते मासमात्रं त्रिसन्ध्यायां जिह्वया
४४
स्यान्तं गमिष्यति मामात्रां तथा दृष्टिं श्रोत्रे स्थाप्य
तथा भुवि । श्रवणे नासिके
गन्धा यतः स्वं न च संश्रयेत् कुण्डिको. १९ माषैरेतावद्भिरभिषिच्य वरुण लोक
ssरोप्य मारुतम् । अमृतं च पिवेन्नाभौ मन्दं मन्दं निरोधयेत्
मामात्रात्कठिनो भवति मासमेकं त्रिसन्ध्यं तु जिह्वयारोप्य मारुतम् ।... ज्वराः सर्वेऽपि नश्यन्ति...
शांडि. १२७११०
सामर. १००
रामर. ५/१२
वराहो. ५/३७ भ.गी. १६२ गोपालो. २/३३ भ. गी. १६१५
शांडिल्यो. २४
भस्मजा. २।१२
निरुको. १।४ निरुको. ११४ गर्भो. ३
त्रि. म. ना. ३३४ गर्भो. ३
जा. इ. ६।२९ निरुक्तो. ११४
शांडि. १७५०
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
मासमेक
उपनिषताकामहाकोशः
मित्राविषु
पुनीते
मासमेकं लयो यस्य लग्नस्तिष्ठेद
माहं ब्रह्म निराकुर्यां मा मा.. केनो. शां. पा. खण्डितः। प्रजागर्ति स
मां च योऽव्यभिचारेण भ. गी. १४२६ योगीन्द्रो यावन्मोक्षं स गच्छति अमन. १७३ मां चवान्तःशरीरस्थं
भ.गी. १७६ मा सङ्कल्पय सकल्पं मा भावं
मां तु वेद न कश्चन
भ.गी. ७२६ भावय स्थिती । सकुल्पनाशने
मां ध्यायन्त उपासते
भ.गी. २६ यत्तो न भूयोऽननुगच्छति महो.५।१८२ मां प्रति मां प्रतीति सर्वेण मा सर्व सन्नयमितोऽभुनजदिति बृह. २५।१७ समस्तेन साम
छान्दो. २।९।१ मासं दीक्षितो भवति, यो मास:
मांसपाञ्चालिकायास्तु यंत्रलोलेस संवत्सरः, संवत्सरादेवात्मानं
ङ्गपारे।...स्त्रियः किमिव सहवै. १२ शोभनम्
याज्ञव. ८ मासात्पूर्व मृतो मो ह्यागनश्चे.
मांसमुद्रीयः
छांदो. २।१९१ __ जगद्भवेत् ते. बि. ६८० मांसान्मेदः
गों . १ मासानां मार्गशीर्षोऽहं
भ.गी. १०३३५ मांसान्यस्य शकाराणि किनाटं
बृह.३।९।३० मासाभ्यन्तरे कठिनो भवति
स्राव तस्थिरम्
गर्भो. ३ मासाभ्यन्तरे पिण्डो भवति गो .३
मांसासृक्पूयविण्मूत्रस्नायुमजास्थिमासि मासि कुशाग्रेण जलबिन्दु
संहतौ । देहे चेत्प्रीतिमान्मूढो च यः पिबेत्
योगो. १७
__ भविता नरकेऽपिसः [ना.प.३।४८ +४।२८ (अथ) मासि मास्यमावास्यायां
मां हि पार्थ व्यपाश्रित्य भ.गी. ४.३० पश्चाच्चन्द्रमसं दृश्यमानमुप
मिताहारो नाम चतुर्थांशावशेषकतिष्ठेत को. त. २६८ सुस्निग्धमधुराहारः
शांडिल्यो. २०३ मासेभ्यः पितृलोकं पितृलोका
मितेरपीतेर्वा मिनोति हवा इदं __ चन्द्रं प्राप्यान्नं भवन्ति बृह. ६।२।१६ __ सर्वमपीतिश्च भवति माण्डू. ११ मासेभ्यः संवत्सरं
छांदो.४|१५/५ मितेरपीतेर्वा स्थूलत्वात्सूक्ष्मत्वामासेभ्यो देवलोकं, देवलोका
द्वीजत्वात्साक्षित्वाच्च मिनोति दादित्यमादित्याद्वैद्युतं तान्
__ ह वा इदं सर्वमपीतिश्च भवति नृसिंहो. २६ वैद्युतान्पुरुषो मानस एत्य
मित्रद्रोहे च पातकम्
भ. गी. २३८ ब्रह्मलोकान् गमयति बृह. ६।२।१५ . मित्र उपवक्ता
चित्त्यु. ३६१ मासो वे प्रजापतिस्तस्य कृष्णपक्ष
मित्ररविसूर्यभानुखगपूषहिरण्यएव रयिः शुक्ल: प्राणः
- गर्भमरीच्यादित्यसवित्रर्कमाऽस्माकं प्राणेन प्रजया पशुभि
भास्कराख्यैःषडूबीजैः संपुटिताः सूर्यता. १२९ रवक्षेष्ठाः को. व. २।९ मित्रस्य श्रद्धा
चित्त्यु. ९३१ माहात्म्यमपि चाव्ययम्
भ. गी. ११२ मित्रस्य चक्षुषा समीक्षे [प्रवा.१८ +वा.सं. ३६।१८ माऽहं पौत्रमघं रुदं [को.त.२१८+ मा.श्व.गृ.१११३७ मित्रस्याहं चक्षुषा सर्वाणि भूतानि माहं प्राणानामादित्यानां मध्ये
समीक्षे [ प्रवर्या. १८+ वा. सं. ३६६१८ यज्ञो विलोप्सीय
छांदो. ३११६६ मित्रस्वजनबन्धूनां कुर्यानाम माहं प्राणानां मध्ये वसूनां यज्ञो
शिवात्मकम्
शिवो. १।२२ विलोप्सीय
छांदो. ३११६२ मित्रादिषु समो मैत्रः समस्तेष्वेव माहं प्राणानार रुद्राणां मध्ये यज्ञो
जन्तुषु । एकोज्ञानीप्रशान्तात्मा विलोप्सीय
स संसरति नेतरः
ना. प. ६३१
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
मित्राद्यैः
मित्राद्यैः सह सम्मन्त्र्य सम्बद्धो न प्रपद्यते
मित्रावरुणावपरपादौ मित्रावरुणावाशिषा मित्रावरुणो पङ्क्तिस्त्रिणवत्रयस्त्रिंशौ शाकररैवते
मित्राह्लादकं मूत्रमिव ( त्यजेत् ) मित्रः सुपर्णचन्द्र इन्द्रो वरुणो
रुद्रस्त्वष्टा विष्णुः सविता गोपतिस्त्वम् मिथुनान्मिथुनात्प्रजायते सर्वमायुरेति ज्योग्जीवति महान्प्रजया पशुभिर्भवति
मिथ्याचारः स उच्यते मिथ्याभूतान् स्वप्रतुल्यान् विषय
भोगाननुभूय... अतृप्तः सदा परिधावति
मिथ्यैव व्यवसायस्ते
मिनोति ६ वा इदं सर्वमपीतिश्च
मुक्ता वेणुमिवोत्तमम्
मुक्ता दर्षविषादाभ्यां शुद्धा भवति वासना
मुक्तिस्तु ज्ञेयमित्युक्ता भूमिका
सप्तकात्परम् मुकिहीनोऽस्मि मुक्तोऽस्मि मुक्तोऽखण्डानन्दबोधो ब्रह्मभूयाय कल्पते
मुक्तो यः स च मे प्रियः
५७
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
अ. शां. ३५
सह. २३
चित्त्यु. ८1१
मैत्रा. ७/५
ना. प. ७११
एका १२
भवति [ माण्डू ११+ मिश्रं ह्येतद्वै देवानभाजयदिति हुतं च प्रहुतं च मीमांसते ब्रह्मवादिनो हस्वा दीर्घा प्लुता चेति
मीमांसते ब्रह्मवादिनो हस्वा वा दीर्घा वा प्लुता वेति मुक्तसङ्गः खमाचर मुक्तसङ्गोऽनहंवादी मुक्तसा का रस्त्वैच्छिक :
मुक्तात्मानः सर्वमेवापियन्ति (मा.) मुण्डको ३३२२५
महो. ६।१६
छान्दो. २।१३।२ भ.गी. ३१६
प.पू.५/६
महो. ५/२३
मैत्रे. ३२२
१ बिल्वो . २३ भ. गी. १२/१५
मुदिता
मुोsहं मोक्षरूपोऽहं निर्वाणसुखरूपवान् मुखतोऽस्मा अन्न र राध्यते मुखममितृप्तं सर्व प्रोति मुखं किमस्य कौ बाहू
[ ऋ. मं. १०/९०।११+ मुखं च परिशुष्यति मुखं च रोदसी ज्ञेयं द्यौर्लोकचिबुकं तथा ( देव्याः ) मुखं प्रतीकं मुखेनेत्येतत्स देवानपि गच्छति
मुख ह्यस्याः सम्रान विदावकारेति होवाच
मुख- ह्यस्याः ससम्भ्रमं विदांचकारेति होवाच मुखात् सत्त्वं स वै विष्णुः त्रि. म. ना. ५५३ मुखादग्निरजायत [ पु. सु. १२+ भ.गी. १८/५९ | मुखादिद्रश्वामिश्च प्राणाद्वायुर
नृसिंहो. २२६
२ ऐत. १४
बृह. ११५/२
जायत [ ऋ. मं. १० । ९०११३ + चियु. १२/६ | मुखाद्वाग्वाचोऽग्निर्नासिके निरभिद्येतां नासिकाभ्यां प्राणः मुखे आहवनीय उदरे गार्हपत्यो हृदि दक्षिणाग्निः मुखेन मुख सन्धाय [बृद. ६ ४ ९, मुखेन वायुं संगृह्य प्रारंध्रेण रेचयेत् मुख्यमेगप्येति यो मुख्यमेवाभ.गी. १८/२६ स्तमेति त्रि. म. ना. २।१ | मुख्यात्पूर्वोत्तरैर्भागेर्भूते भूवे
गर्भो. ११ १०, ११,२१
नृ. पू. ३१३
ग. पू. २/३ भ.गी. ३१९
चतुञ्चतुः । पूर्वमाकाशमाश्रित्य पृथिव्यादिषु संश्रिताः मुख्यादूष्वें परा ज्ञेया न परानुउत्तरान्विदुः
मुच्यन्ते तेsपि कर्मभिः मुच्यन्ते सर्वकिल्बिषैः nosis रिहः शुचिरद्रोही भैक्षमाणो ब्रह्मभूयाय भवति मुदिता करुणा मैत्री उपेक्षा व
चतुष्टयम्
મુખ્ય
ते. बिं. ३१४० वैक्ति. ३।१०।१
आचम. ५
चित्त्यु. १२/५ वा. सं. ३१/१० भ.गी. ११२८
गुह्यका. १६
बृह. ११५/२
बृह. ५/१४/८
गायत्र्यु. ५ गणेशो. ३३४ वा. सं. ३१/१२
यो. शि. १९५
सुबालो. ९/६
त्रि. बा. २२
त्रि. बा. २१३
भ. गी. ३/३१ भ.गी. ३।१३
याज्ञव. २
वराहो. १।१३
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५०
मुदिता
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
मूढा अ.
मुदितामुदिताख्योऽस्मि
मैत्रेय्यु. ३२१६ । सङ्गम्योपहारपाणयोऽटोत्तरमुद्रा-पुस्तक वह्नि-नागविलसद्वाहुं
शतोपनिषदं विधिवदधीत्य... प्रसन्नाननं मुक्ताहारविभूषणं
विदेहमुक्तिः सैव कैवल्यशशिकला-भास्वकिरीटो
मुक्तिरिति
मुक्तिको. १५८ ज्ज्वलम् ।...न्यग्रोधान्तनिवासिनं
मुमुक्षवो ब्रह्मवादिनश्च (यंनमन्ति) नृ. पू. २०१३ परगुरुं ध्यायाम्यभीष्टाप्तये द. मू. १५ । मुमुक्षुर्भवति जपात्
नृ. पू. १५ मुद्रा भवति खेचरी
यो. शि. ५।४० मुमुक्षुभिः प्राणजयः कर्तव्यो मुद्रां भद्रार्थदात्री सपरशुहरिणं
मोक्षहेतवे
यो. शि. १२६६ बाहुभिर्बाहुमेकं जान्वासक्तं
मुमुक्षुः पेरहंसाख्यः साक्षान्मोक्षक दधानो भुजगबिलसमाबद्ध
साधनम्
ना.प. ६२७ कक्ष्यो वटाध:...दद्यादाद्यः
मुमुक्षुः सर्वदा संसारतारकं तारकशुकाद्यैर्मुनिभिरभिसृतो भाव
मनुस्मरन् जीवन्मुक्तो वसेत् ना. प. ७/१२ शुद्धि भवो नः
द. मू.६
मुमुक्षूणां विरक्तानां तथा चाश्रममुद्रेयं खलु खेचरी भवति सा
वासिनाम्। प्रणवत्त्वान्सदाध्येयो.. रामर. ५१६ लक्ष्यकताना शिवा शून्या
मुमुक्षूणां मोक्षलक्ष्मीर्भवति ना. पू. ता. २१ शून्यविवर्जितं स्फुरति सा
मुमुक्षोरन्तःशिखोपवीतधारणम् परन. २ तत्त्वं पदं वैष्णवी
शांडि. १२७१५
मुहुर्मुहुः शिरः श्मश्रु न स्पृशेत्करमुनयो वाग्वदन्ति न तस्य ग्रहणं अ. शिरः. ३११० जैर्बुधः । न लिक्षाकर्षणं कुर्या(अथ) मुनिरमौनं च मौनं च
' दात्मनो वा परस्य वा शिवो. ७५५ निविद्य
बृद. ३।५।१
(एवं)* मुहूर्तत्रयं भावनापरो मुनिरुन्मत्तयालवत् । कविर्मूक
जीवन्मुक्तो भवति भावनो. १० ___ वदात्मानं तदृष्टयादर्शयेनृणाम् ना. प. ५।३४ मुहूर्तमपि यो नित्यं नासाप्रेमनसा मुनिर्मोक्षपरायणः
सह । सर्वतरति पाप्मानं तस्य मुनिः कौपीनवासा: स्यान्नग्नो वा
जन्म शतार्जितम्
शांडि. १७५१ . ध्यानतत्परः । एवं ज्ञानपरो
• मुहूर्त चिन्तयेन्मां यः सर्वबन्धः योगी ब्रह्मभूयाय कल्पते
ना. प. ४॥३२ प्रमुच्यते
बराहो. २०३२
मुमूर्षोदक्षिणे कणे यस्य कस्यापि मुनिः स्यात्सर्वनिस्पृहः
ना. प. ३३४ मुनीनामप्यहं व्यासः
भ. गी. १०३७ वा स्वयम्। उपदेश्यसि मुनीनां विवेकबुद्धिर्भवति
____ मन्मन्त्रं स मुक्तो भविता शिव रामो. ३२८
ना. पू. ता. २१ मुनीनां सम्प्रयुक्तं च न देवा
मूकीकरणमाननमुद्रेव बाधिर्य न परं विदुः
ते. बि. २१२ महानुपचय इवेदं नावहेलनया मुने तत्वावाप्तिर्निजगुरुमुखादेव
भवितव्यमेवं दृढवैराग्याद्वोधो हि भवेत्
अमन. १५ भवति
महो. ४।२६ मुने नासाद्यतेतद्धिपदमक्षयमुच्यते महो. ५।११४ मूढग्राहेणात्मनो यत्
म.गी. १७११९ मुमुक्षवः काश्यामेवासीना वीर्यवन्तो
मूढयोनिषु जायते
भ.गी. १४३१५ विद्यावन्तः
भस्मजाः २०१६ मूढा जन्मनि जन्मनि
भ.गी. १६०२० मुमुक्षवः पुरुषाः... सुकुलभवं
*(एवं) मुहुर्तत्रितयं मुहूर्त द्वितयं मुहर्तमानं वा भावनापरो , श्रोत्रि... सद्रुं विधिवदुप
जीवन्मुक्तो भवति इति पाठान्तरम् ।
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूढः प्र.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
मूलाधा
-
-
-
-
-
पनप५ स वणवा मवात
तुलस्य.
मूढः प्रकल्पितं दैवं तत्परास्ते क्षयं
| मून्याधायात्मनः प्राणान् योगागताः। प्राज्ञास्तु पुरुषार्थेन
___भ्यासं स्थितश्चरन् त्रि. ब्रा. २११९ पदमुत्तममागताः भवसं. ११४४ मूलच्छेदादिव द्रुमः
अ. पू. ४.५४ मूढोऽयं नाभिजानाति
भ. गी. ७२५ मूलप्रकृतिजननीमविद्यालक्ष्मीमेवं मूत्रश्लेष्मरक्तशुक्रस्वेदा अबंशा: शारीरको. ३ ध्यात्वा विविधोपचाराराध्य मूत्रं मुश्चति वागणी
यो. शि. ५।२६ ...महाविराटपदं प्राप त्रि. म. ना. ६२ मूत्रं (धेनोः ) चोपनिषत्प्रोक्तं
मूलप्रकृतिरूपत्वात् सा सीता
सीतो.१ कुर्यात्म ततः परम्
बृ. जा.३२
प्रकृतिः स्मृता मूच्छितो हरति व्याधि मृतो
मूलमन्त्रद्वयं च 'विष्णोर्नुकम् । जीवयति स्वयम् । बद्धः
'गन्धद्वाराम् । इत्येताभिरभि
नारदो.१ खेचरतांवत्तेब्रह्मत्वंरसचेतसि
मन्त्रयेत्
वगहो. २१७९ मूर्त इति मूर्तवियोऽमूर्त इति
' मूलमृल्लेपनान्महापापभखिनी वैतथ्य. २३
तर्पणादन्तर्मलनाशिनी य च तद्विदः
एवं वेद स वैष्णवो भवति मूर्तयः सम्भवन्ति याः
भ. गी. १४॥४
मूलमेकं सत्यं मृण्मयं विज्ञातं स्यात् परब. ४ मूर्त भगवतो रूपं सर्वापाश्रयनिस्पृहम् । एषा वै धारणा
' मूलशृङ्गाटमध्यस्था बिन्दुनादझेया यश्चित्तं तत्र धारयेत
- कलाश्रया
अ. पू. १२४ __ भवसं. ३२८
__ मूलाधारगता शक्तिः स्वाधारा.. मूर्वामूर्त च नारायणः त्रि. म. ना. २८ मूर्खामूर्तादि चिन्मयम्
तस्यामुत्पद्यते नादः यो. शि. ३३ ते. बि. २०३३
मूलाधारत्रिकोणस्था सुषुम्ना मूर्तित्रयमसद्विद्धि सर्वभूतमसत्
द्वादशाङ्गुला।मूलाधच्छिन्नसदा। सर्वतत्त्वमसद्विद्धि
वंशाभा ब्रह्मनाडीति सा स्मृता यो. शि. ५।१७ सहं भूमा सदाशिवः ते. बि. ३१५१ मुलाबारं यदा प्राणः प्रविष्टः मूर्तिमद्भिरनन्तमहामायाजाल
पण्डितोत्तम । तदाद्यं विषुवं विशेषैः परिषेविता (योगमाया) त्रि. म. ना. ६५ प्रोक्तं तापसस्तापसोत्तम जा. द. ४।४३ (मथ) मूत्रद्वारेण निष्क्रान्त
. मूलाधारं स्वाधिष्ठानं मणिपुर मस्थिभिाश्वतं शरीरं.. मैत्रा. ३।४ । तृतीयकम् । अनाहतं विशुद्धं मूर्धा ते व्यपतिष्यद्यन्मां नागमिष्यः छांदो. ५।१२।२ च आज्ञाचक्रं च षष्ठकम्। योगकुं. ३९ मूर्धा स्वेष भात्मन इति होवाच छांदो. ५।१२।२ मूलाधारादाब्रह्मरन्ध्रपर्यन्तं...ब्रह्म. मूर्धा द्रोणकलश:
प्रा. हो. ४२ रन्ध्रादामूलाधारपर्यन्तं गतामूर्षानमस्य संसेव्याप्यथा
गतरूपेण प्रादक्षिण्यं भावनो. १० हृदयं च यत्
अ. शिरः. ३३१४ मूलाधारादारभ्य ब्रह्मरन्ध्रपयन्तं मूर्षानमिति मूर्धन्यग्रे न्यसेत् भस्मजा. १२५ सुषुम्रा सूर्यामा
मं. बा. १२२ मूर्धा ब्रह्मा शिखान्तः गायत्रीर. १० मूलाधारादिषटकं सहस्रारोपरि मूर्ति चित्तसयमात्सत्यलोकशानं शांडि. ११४५२ स्थितम् । योगज्ञानैकफलकं मूर्ति द्वारमयापरम् म. ना. २७ रामचन्द्रपदं भजे
यो. चू. शीर्षक मूप्रिं शमकुबेरः
आचम.५ । मूलाधारादिषटुक्र शक्तिस्थानमुदीमूर्ति संयमाद्रपालोकज्ञानं (मनसः) शांडि. ११७५२ रितम् । कण्ठादुपरि मूर्धान्तं मूाधायात्मनः प्राणं
भ.गी. ८/१२ शाम्भवं स्थानमुच्यते वराहो. ५।५३
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५२ मूलाधार
उपनिषवाक्यमहाकोशः मृत्युं च. मूलाधारे स्मरेदिव्यं त्रिकोणं
। मृत्तिके देहि मे पुष्टिं त्वयि सर्व तेजसां निधिम्
कालिको.४ प्रतिष्ठितम्
महाना. ४५ मूलाविद्या प्रथमपादे, नान्यत्र.. त्रि. म. ना. ११४ मृत्तिके प्रतिष्ठितं सर्व तन्मे मूले शून्यं विजानीयात् ।
निर्गुद मृत्तिके
महाना. ४७ शून्यं वै परं ब्रह्म
ग.पू. ३३१ मृत्तिके ब्रह्मदत्ताऽसि काश्यपेनामूलेन म्रियते होता ध्रुवस्थानं
भिमन्त्रिता
महाना. ४६ कथं भवेत्
मात्मो. १ मृत्तिके हन मे पापं त्वयि सर्व मूषास्थद्रुतहेमाभं स्फुरितं विमला
प्रतिष्ठितम्
यज्ञोप. ३ म्बरे । सन्निवेशमथादत्ते
मृत्तिके हन मे पापं यन्मया तत्तेजः स्वस्वभावतः महो. ५।१५५ दुष्कृतं कृतम्
महाना. ४५ मृगतृष्णाजलं पीत्वा तृप्तश्चेद
मृत्यवे त्वा ददानीति [ मा कठो. २४ स्त्विदं जगत् ते. बि. ६७४ मृत्यवे त्वां ददामीति
कठो. श४ मुंगाणां च मृगेन्द्रोऽहं म. गी. १०१३० मृत्यवे स्वाहा मृत्यवे स्वाहा महाना. १४१ मृगतृष्णाम्बुबुद्धधादिशान्तिमात्रा
मृत्युचक्रगतस्यापि तस्य त्मकस्त्वसौ महो. ५।४१ मृत्युभयं कुतः
यो. शि. १९८३ (तत्र) मृजलाभ्यां बाह्यं मनः
मृत्युनैवेदमावृतमासीत् बृह. १।२।१ शुद्धिरान्तरम्
शांडिल्यो.१६११३
| मृत्युमृत्युत्वान्नमामित्वात् नृसिंहो. ७५ मृडाजरित्रे रुद्रस्तवानो अन्यत्ते
मृत्युमृत्युममृत्युमृत्यु (नारसिंह) नृसिंहो. ६१ अस्मन्निवपन्तु सेनाः नृ. पू. २।४ मृत्युमृत्यु नवमं स्थानं (जानीयात्) नृ. पृ. २।३ [. मं. २।३३।११+ तै.सं.४।५।१०४ मृत्युमेवाप्येति यो मृत्युमेवास्तमेति सुबालो. ९।८ [अथर्व. १८१।४०+
मृत्युरपानो भूत्वानाभिंप्राविशत् २ ऐत. २।४ मृणालतन्तुमुक्ष्मा कुण्डलिनी मं. ब्रा. ११२ मृत्युरस्यात्मा भवति
बृह. १।२७ मृण्मयान्यप्सु(पात्राणि) जुहुयात् कठरु. २ मृत्युरेवाप पुनर्मृत्यु जयति बृह. १२२।७ मृतगात्रस्यशोभादेर्धनंजय उदाहृतः त्रि. बा. २६८७ मृत्युर्धावति पञ्चमः [ कठो.६३+ तैत्ति. २१८ मृतश्चाहं पुनर्जातो जातश्वाह
मृत्युप्रोक्तां नचिकेतोऽथ लब्ध्वा पुनर्पतः । नानायोनिसहस्राणि
विद्यामेतां योगविधिच कृत्स्नम्। मया यान्युषितानि वै निरुक्तो. १५ ब्रह्माप्राप्तो विरजोऽभूद्विमृत्युः कठो. ६१८ मृतसूतकजं देहं स्पृष्ट्रा स्नानं
मृत्युन जननाभावात्
ते. त्रिं. ५२० विधीयते
मैत्रे. २७ मृत्युर्यस्योपसेचनं क इत्था मृतस्य मरणं कुतः यो. शि. ११४५ वेद यत्र स:
कठो. २।२४ मृता मोहमयी माता जातो
मृत्युर्वा असत्सदमृतम्
बृह. ११३०२८ बोधमयः सुतः। सूतकद्वयसम्प्राप्तौ ।
मृत्युर्वं तमो ज्योतिरमृत बृह. ॥३२८ कथं सन्ध्यामुपास्महे मैत्रे. २०१३ मृत्युबै परे देव एकीभवति मृते च नेदं शरीरं चेतनवत्प्रतिष्ठा- .
[सुबालो. ११२२+१३।४+ १४|१+१५R पितं प्रचोदयिता चैषोऽस्येति मैत्रे. २।९ मृत्युसंसारवमनि
भ.गी. ९।३ मृतो मोक्षमभुत इति गोपीचं. ८ मृत्युसंसारसागरात्
भ. गी. १२७ मृत्तिकानां सहस्रेण चोदकुम्भशतेन
मत्युं चतुर्थस्याद्यार्धान्त्यं साम तु च । न शुद्धयन्ति दुरात्मानो
जानीयाद्यो जानीते सोऽमृतत्वं येषां भावो न निर्मल: भासं. ३२१९
च गच्छति
नृ. पू. ११५
|
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
मृत्युं
मृत्युं च नाभिनन्देत जीवितं
वां कथञ्चन
मृत्युं यजे प्रथमजामृतस्य मृत्युं श्रुतिपरायणाः मृत्युः सर्वदरवाहं
देवैर्दोव्या त्रिशूलक्षत महिषजुषो रक्तधारा जयन्ति मृत्योः स मृत्युमाप्नोति य इह नानेव
पश्यति [ कठो. ४।१०+ [ बृ. उ. ४|४|१९+
मृत्योः स मृत्युमाप्नोति मृत्योः स मृत्युं गच्छति य इह नानेव पश्यति
मृदभिन्नं हि कार्यकम्
मृदा तोयेन शुद्धिः स्यान्न देशो
मृत्योर्माSमृतं गमय [ अक्ष्यु. २+
मृत्योर्माऽमृतं गमयामृतं मा कुर्वित्येतदाह मृत्योर्माममृतं गमयेति... ( मा.पा. ) मृत्योर्मृत्युमित्याह मृत्योर्वा व्ययं
मृत्युरमृतत्वं प्रजानामन्नादानाम् अव्यक्तो. ३ मृत्योस्तुल्यं त्रिलोकीं प्रसितुमति
सान्निःसृता किं नु जिह्वा...
न धनव्ययः
मृदु णं वायोः मृद्भस्मगोमयजलं पत्रपुष्पेन्धनं समित् । पर्याप्तमष्टकं ह्येत
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
ना. प. ३१६० चित्त्यु . १५/३ भ.गी. १३।२७
भ.गी. १०/३० चाक्षुषो. २
बृ. उ. १।३।२८
बृ. उ. ११३ २८
वज्रपं. ४
आ. प्र. १
नृसिंहो. ८७
कठो. ११ पञ्चब्र. २९
भवसं. ३।२० छांदो. २|२२|१
समा मृद्वत्संस्थमय स्पिण्डं यथाम्ययस्कारादयो नाभिभवन्ति लोह वैम्फुलिंगैस्तु ( लिङ्गायै: ) मृषा वै किल मासं वदिष्ठा ब्रह्म ते ब्रवाणीति मृषैवोदेति सकलं मृषैव प्रविलीयते । ( ततः ) मेघा पायेंऽशुमानिवा
कौ. त. ४|१८ योगकुं. ११८०
कलिसं. ४
त्माविर्भवति [ पैङ्गलो. ३।४ + मेघा यथा व्योम न च स्पृशन्ति
संसारदुःखानि न मां स्पृशन्ति वराहो. ३/३
मैत्रः क
मेघे अमेधे वा विद्युतं पश्येत्, मेघे वा विद्युतं न पश्येत् मेघो जायते स प्रस्तावो वर्षति [ Biał. 21318+ मेघो प्रवर्षति त इह व्रीहिभूत्वा
यवा ओषधिवनस्पतयस्तिलमाषा इति जायन्ते मेघो यत्सम्प्लवते स हिङ्कारो यद्वर्षति स प्रस्तावो याः प्राच्यः
स्यन्दन्तेस उद्गीथो याः प्रतीच्यः
स प्रतिहारः समुद्रो निधनम् छांदो. २|४|१ मेद्रादुपरि निक्षिप्य सव्यं गुल्फं
ततोपरि । गुल्फान्तरं च संक्षिप्य मुक्तासनमिदं मुने मेदस्रः स्नायवः
मेदसः स्नावा, स्नावोऽस्थीनि मेधया मनीषा
शिवो. ७/२६
मैत्रा. ६ २७ अद्वैता. १५
मेधया हि तपसाऽजनयत्पिता मेधातिथिं काण्वमिन्द्रो जहार मेधा इष्टिर्धृतिर्मतिर्मनीषा मेधा देवी जुषमाणा न आगा
द्विश्वाची भद्रा सुमनस्यमाना मेधावी छिन्नसंशयः
मेधावी राजा सर्वेभ्यो मान्तेभ्य
उदरौत्सीत् मेघां म इन्द्रो दधातु मे बहुधा प्रजाः करिष्य इति मेयहीनः शिवोऽस्म्यहम् मेरुमध्यगता देवाश्चलन्ते मेरु
चालनात्
मेरुशृङ्गवोल्ला सिगङ्गाचलरयो
पमा । दृष्टायस्मिन्मुने मुक्ता
समाकुलः
मेहन्ति बहुला५ श्रियम् मैत्रः करुण एव च
४५३
३ ऐत. २२४।६
२।१५/१
छांदो. ५/१०१६
जा. द. ३१९ गर्भो. २ निरुक्तो. ११२
महाना. १७/१३
बृह. ११५/२
बा. मं. १ २ ऐव. ५/२
महाना. १३/१ भ.गी. १८/१०
हारस्योल्लासशालिवा[ याज्ञ. १०+ महो. ३२४१
मेरुः शिखरिणामहम्
भ गी. १०।२३
मेरुः सीम-तदण्डोsस्या महरत्न
बृह- ४/३/३३
महाना. १३/३ प्रश्नो. १।४
मैत्रे. ३१३
वराहो. ५१६४
गुद्या. ९ चिश्यु. ११/६ भ.गी. १२/१३
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
मैत्रायणी
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
मोहितं
मैत्रायणी कौषीतकी बृह
| मोक्षो भवेदसङ्कल्पवात्तदभ्यासं बाबालतापनी __मुक्ति. १०३२ | धिया कुरु
अ. पू. ५।१०२ मैत्रेय्यात्मनि खल्वरे दृष्टे श्रुते मते
। मोक्षोमेऽस्त्विति चिन्ताऽन्तर्जाता _ विज्ञात इन्द्र ५ सर्व विदितं.. बृह. ४।५।६ । । चेदुत्थितं मनः
अ. पू. २।२४ मैत्रेय्यात्मनो वा अरे दर्शनेन
मोक्षो रजस्तमोऽभावादलवकर्म श्रवणेन मत्या विज्ञानेनेदर
! सञ्चयात्
मायुर्वे. १४ सर्व विदितम्
बृह. २।४।५ मैत्र्यादिभिर्गुणैर्युक्तं भवत्युत्तम
मोक्ष्यसे कर्मबन्धनैः भ. गी. ९।२८ वासनम्। भूयोजन्मविनिर्मुक्तं
मोघज्ञाना विचेतसः
भ. गी. ९.१२ जीवन्मुक्तस्य तन्मनः अ. पू. ४१७ मोघं पार्थ स जीवति
भ. गी. ३३१६ मैत्र्यादिवासना नानीहाणामल
। मोघाशा मोघकर्माणः भ.गी. ९।१२ वासना
मुक्तिको. २०६९ मोघामेवाप्येतियोमोघामेवास्तमेति सुवालो. ९।५ मोक्ष इत्युच्यते सद्भिः स एव
मोदन्ते स्वे स्वे पदे पुण्यलब्धे सबैविमलक्रमः
महो. २।३९ देवैः पूजनीयो गणेशः हेरम्बो. ५ मोक्षदस्तु परं तत्त्वं ( दर्शयेत् ) ब्र. बिं. ५३
मोदप्रमोदरूपात्मा मोदादिविनि. मोक्षद्वारं बिलं चैव सुषिरं मण्डलं
वर्जितः
ते. बि.४६७ विदुः
अ.ना.२७ । मोदो दक्षिणः पक्षः
तैत्ति. २२५ मोक्षद्वारे द्वारपालाश्चत्वारः परि.
मोषुणः परापरा नितिर्दुईणा कीर्तिताः । शमो विचारः सन्तोषश्चतुर्थः साधुसङ्गमः
ऋ. मं. ११३८।६ वधीत् [वनदु.४२,५५,६७,७८
महो. ४।२ मोक्षमार्गे प्रतिष्ठानात्सुषुन्ना
: मोहजालकनिधूतो विश्वं पश्यति विश्वरूपिणी यो. शि. श११९ स्वप्रवत्
२ अवधू. ७ मोक्षमागैकसाधनो ब्रह्मचर्य
मोहजालकसातो विश्व पश्यति ___ समाप्य गृही भवेत्
स्वप्रवत्
त्रि. प्रा. २।१६५ मोक्षयिष्यामि मा शुचः भ. गी.१८१६६
मोहजालसमावृताः
भ. गी. १६१६ मोक्षलक्षणमित्येतत्परं रहस्य
( राजन् ) मोहजालस्यैष वै। मित्येवं ह्याह
मैत्रा. ६२०
योनिर्यदस्वग्यसहस्वय॑स्यैषः मैत्रा. ७८ मोक्षहीनोऽस्म्यहं सदा मैत्रे. १२२
मोहनं सर्वदेहिनाम्
भ. गी. १४८ मोक्षः सर्वात्मतासिद्धिः कोलो. १
मोहभानुजसंक्रांतं विवेकाख्यं मोक्षः स्याद्वासनाक्षयः मुक्तिको. २।६८
मृकण्डुजम् ।...उज्जीवयन् मोक्षानन्दैकसिन्धुरेवाहम् आ. प्र. ५
निजानन्दे स्वस्वरूपेण संस्थितः द.मू. १९ मोक्षार्थ पूजयेत्तस्माद्गुरुमूर्ति
मोहमेव च पाण्डव
भ.गी. १४॥२२ स्थमीश्वरम् शिवो. ७७४ मोहात्तस्य परित्यागः
भ.गी. १८७ मोक्षायैषा (अहङ्कतिः) न बन्धाय
मोहादारभ्यते कर्म
भ. गी. १८२५ जीवन्मुक्तस्य विद्यते महो. ५।९१ मोहाद्गहीत्वाऽसद्भाहान्
भ. गी. १६१० मोक्षाश्रमात्परिभ्रष्टो न गति
मोहान्धकारे निस्सारे उदेति स्तस्य विद्यते शाट्याय. २८ स्वयमेव हि
द. मू. १८ मोक्षे निवृत्तिनिःशेषा योगो
मोहान्न जानन्ति सुरेन्द्र मुख्या: शरभो. २ मोक्षप्रवर्तकः मायुर्वे. ९ मोहितं नाभिजानाति
भ.गी. ७१३
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
मोहिनी
मोहिनी सर्वलोकानां तां विद्यां शाम्बरीत्रयाम् । अभीष्टफलदां देवीं वन्दे तां जगदीश्वरीम् मोहोऽयं विगतो मम मौनमात्मविनिग्रहः मौनवान्निरहम्भावो निर्मानोमुक्तमत्सरः । यः करोति गतोद्वेगः: स जीवन्मुक्त उच्यते
उपनिषद्वाक्यमादेशः
य आत्माऽपः प्राश्याचम्यायं
विधि: परिब्राजकानाम्
वनदु. २२ भ.गी. ११/१
भ. गी. १७/१६
अर्यः श्रेष्ठः स वै वेगवान्भवति ग. शो. २/३ यमाकाशमन्तरे सभ्वरन
यमाकाशो न वेद य आकाशं ब्रह्मेत्युपास्ते य आकाशे तिष्ठन्नाकाशादन्तरो यमाकाशो न वेद य आण्डकोशे भुवनं बिभर्ति य आत्मदा बलदा यस्य विश्व
उपासते प्रशिषं यस्य देवाः ।.. यस्य छायामृतं यो मृत्युमृत्युः.. [ ऋ.मं. १०।१२१।२+ [ वा. सं. २५/१३+ य आत्मदा बलदा यस्य विश्वे उपासते.. यस्य छायामृतं यस्य मृत्युः ... स्तन्मे मनः शिव.. य आत्मनि तिष्ठन्नात्मानमन्तरा यमयति
महो. २/५०
अध्यात्मो. १
छांदो. ७/१२/२
बृद्द. ३७/१२ चिन्त्यु. ११४
नृ. पू. २।१२ अथर्व ४।२।१+ तै. सं. ४ ११८१४
२ शिवसं. ३४
य
य बात्मन्येवावस्थीयते य आत्मानं क्रियाभि- (भिः सुगुप्तं ) गुप्तं करोति मातरं पितरं भार्या पुत्रान्बन्धूननुमोदयित्वा .... वैश्वानरेष्ट्रीर्निर्वपेत् [१सं.सो. ११२ +कठश्रु. १
य आत्माऽपहतपाप्मा... व्यविजिघत्स: ( मा. पा. ) छांदो. ८|७|१३ यमात्माऽपहतपाप्मा सोऽन्वेष्टव्यः छांदो. ८/७/१,३
जाबालो. ५
श. प. १४/५/३० प. हं. ९
य आस्ते
मौनं चवारियानां मौनं योगासनं योगस्तितिक्षैकान्तशीलता । निस्स्पृद्दत्वं
मौख्योन्मेषनिमेषाभ्यां कर्मणां
प्रलयोदयौ । तद्विलीनं कुरु बलाद्गुरुशास्त्रार्थसङ्गमैः
समत्वं च सप्तैतान्येकदंडिनाम् ना. प. ४।२४ मौनं स्तुतिः मं. बा. २१५
ययात्मा सर्वान्तरस्वं मे व्याचक्ष्व [ बृद. ३|४|१, २
( अथ ) य आत्मा स सेतुर्विधृतिरेषां लोकानां... य आदित्यमन्तरो यमयत्येष त आत्माऽन्तर्याम्यमृतः ( अथ ) य आदित्याद्यः स कालः सकल:
य आदित्ये तिष्ठन्नादित्यादन्तरो यमादित्यो न वेद य बानन्दे यो हृद्याकाशे य एतस्मिन्सर्वस्मिन्नन्तरे सभ्वरति सोऽयमात्मा
य आरण्याः पशवो विश्वरूपाः य आविवेश भुवनानि विश्वा प्रजा
पतिः प्रजया संविदानः । त्रीणि ज्योतींषि स च ते सषोडशी.. [ + वा.सं. ८|३६ य आवृणोत्यवितथेन कर्णावतृप्तं कुर्वन्नमृतं सम्प्रयच्छन् । तं मन्येत पितरं मातरं च तस्मै न द्रुहोत् माशां ब्रह्मेत्युपास्त आशयाऽस्य सर्वे कामा: समृद्धन्त्यमोघा हास्याशिषो भवन्ति
य आस्ते मनसा स्मरन ( अथ ) य इच्छेत् पुत्रो मे कपिलः पिङ्गलो जायेत द्वौ
४५५
भ.गी. १०।३८
अ. पू. ५/४२
५/१
छात्रो. ८|४|१
बृद. ३१७/९
मैत्रा. ६।१५
वृद. ३१७/९
सुबालो. ५/१ चित्त्यु. ११।१२
नृ.पू. २/६ तै. मा. १०/१०१२
संहितो. ३२६
छान्दो. ७११४।२ भ.गी. ३१६
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
य इच्छेत
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
य इमान
वेदावनुब्रवीत सवमायुरिया
। य इदं विष्णुहृदयमधीते स ब्रह्मदिति दध्योदनं पाचयित्वा
हत्यायाः पूतो भवति विष्णुहू. ३११ सर्पिष्मन्तमश्रीयानां
बृह. ६।४।१५
य इदं शिवसङ्कल्पं सदा ध्यायन्ति (मथ) य इच्छेहुहिता मे पण्डिता
ब्राह्मणाः। ते परं मोक्षं जायेत सर्वमायुरियादिति
गमिष्यन्ति तन्मे मनः शिवतिलौदनं पाचयित्वा सर्पि
सङ्कल्पमस्तु
२ शिवसं. ३७ मन्तमश्नीयावाम
बृह. ६४।१७ य इमं च लोकं परं च लोक (मथ) य इच्छेत् पुत्रो मे
सवाणि भूतानि योऽन्तरो पण्डितोऽविगीतः समितिङ्गमः
यमयति
बृह. १७१ शुश्रूषितां वाचं भाषिता जायेत
। य इमं त्रिसुपर्णमयाचितं ब्राह्मणाय सर्वान्वेदाननुब्रुवीत सर्वमायुरि
दद्यात् । भ्रूणहत्यां वा एते यादिति मा५ सौदनं पाचयित्वा
नन्ति । ये ब्राह्मणात्रिसुपर्ण सर्पिष्मन्तमश्नीयाताम बृह. ६।४।१८ पठन्ति [ महाना. १२१२-+- त्रिसुप. २ (अथ) य इच्छेत्पुत्रो मे श्यामो
: य इमं परमं गुह्यं
भ. गो. १८१६८ लोहिताक्षो जायेत त्रीन्वेदाननु
य इमं परमं गुह्यं श्रावयेद्ब्रह्मसंसदि । Qवीत सर्वमायुरियादित्यौदनं
प्रयत: श्राद्धकाले वा तदानपाचयित्वा सर्पिष्मन्तमश्रीयातां बृह. ६।४।१६ न्याय कल्पते
कठो. ३.१५ य इति सदाशिवपुरुषः गायत्रीर. २ य इमं मध्वदं वेद आत्मानं जीवय इत्तद्विदस्त इमे समासते .मं.१११६४।३९ मंतिकात । ईशानं भूतभव्यस्य
[नृ.पू.४।३] श्वेताश्व. ४८+ सहवे. १५ न ततो विजुगुप्सत एतद्वै तत् कठो. ४.५ य इदमथर्वशिरो ब्राह्मणोऽधीते
य इमं सृष्टियज्ञ जानाति मोक्ष__ अश्रोत्रियः श्रोत्रियो भवति अ. शिरः. ३१६ प्रकारं च सर्वमायुरेति मुद्गलो. १५ य इदमधीतेसोऽपिकृतकृत्यो भवति १ अवधू. ३३
य इमान् लोकानीशत ईशनीभिः बटुको. २२ (अथ) य इदमविद्वानधोपहासं
य इमा विश्वा भुवनानि चकूपे चरत्यासार स्त्रीणार सुकृतं वृके बृह. ६।४।३
सस्मै रुद्राय नमोऽस्त्वनये य इदमविद्वांसोऽधोपहासं चरन्ति बृह. ६।४।४
[अ. शिरः. ३३१३+ अथर्व. १८७१ य इदं गायत्रीरहस्यमधीते तेन
य इमा वेद स सर्वान्कामानवाप्य तुसहस्रमिष्टं भवति गायत्रीर. ११
सर्वाल्लोकाखित्वा मामेवाय इदं गायत्रीरहस्यमधीते दिवस कृतं पापं नाशयति
गायत्रीर. ११ भ्युपति
अन्यक्तो. ४ य इदं गायत्रीरहस्यं ब्राणः
य इमारल्लोकानीशत इर्शनीभिः तेन गायत्र्याः षष्टिसहस्र
[ श्वेता. ३२+
अ. शिरः.१७ लक्षाणि जप्तानि भवन्ति गायत्रीर. ११ ! य इमां चक्षुष्मतीविधां ब्राह्मणो य इदं त्रिसुपर्णमयाचित्तं ब्राह्मणाय
नित्यमधीते नतस्याक्षिरोगो पणात्। वीरहत्यां वा एते
भवति
चाक्षुषो. ३ भनन्ति, ये प्रामणात्रिसुपर्ण
य इमां न विन्दते नाधीयते पठन्ति [गहाना. १२/३+ त्रिसुप. ३
सन्ध्याकाले नोपासते ते यदं परमं गुयं (मा.पा.) कठो. ३३१७
श्रोत्रिया भवन्ति
सन्थ्यो . ३
न.पा.)
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
यमां
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
य एको.
४५७
-
य इमां परमरहस्यशिवतत्त्वविद्या
| य ईशेऽस्य द्विपदश्चतुष्पदः कस्मै मधीते स सर्वपापेभ्यो
देवाय हविषा विधेम
वेताश्व, ४१३ मुक्तो भवति
द. मू. २३
कि. मं. +१०.१२११३ तै. सं.४।१८।४ य इमां बटुकोपनिषदं ब्राह्मणो
। य उ एन हिनस्ति स्वास ऽधीतेऽश्रोत्रियः श्रोत्रियोभवति बटुका. २६ योनिमृच्छति
बृह. १४।११ य इमां ब्रह्मविद्याममावास्यायां
य उतारण्ये बल उतर वाचोत पठेच्छृणुयाद्वा यावज्जीवं न
तिष्ठन्नुत व्रजन्नुतासीन उत हिंसन्ति सर्पाः
गारडो, २८ शयानोऽधीयीतैव स्वाध्यायं य इमां महोपनिषदं ब्राह्मणोऽधीते.
तपस्वी पुण्यो भवति
सहवै. १६ ऽश्रोत्रियः श्रोत्रियो भवति चतुर्वे. ७ य उत्तरतः स ॐकारः य इमां वैखरी शक्ति योगी
[अ. शिर:. ३४+ बटुको. १९ स्वात्मनि पश्यति । स वा
' य उदानेनोदानिति सन आत्मा क्सिद्धिमवाप्नोति सरस्वत्याः
सन्तिरः
बृह. ३।४।१ प्रसादत:
या. शि. ३२१० (अथखल) य उद्रीथः स प्रणवो य इमां विद्यामधीत स सर्वान
यः प्रणवः स उद्गीथः छांदो. श५/१,५ वेदानधीते
अव्यक्तो. ६ : य उपनयनादूर्व त्रिरात्रमक्षारय इमां वैष्णवीं निष्ठां परित्य नति
लवणाशीगायत्रीमन्त्रीसगायत्रः पाश्रमो. १ स स्तेनो भवति
शाट्याय. २६ य उपनिषत्सु धास्ते मयि सन्तु केनो. शां. पा. य इमां सर्वाणि छदांसि देद अव्यक्तो.
६ य उपनिषद्धाझी वाव त उपनिषद(मथ ) य इमे पाम इटापूर्ते
। मत्मेति दत्तमित्युपासते ते धूममभि
य उपस्थे, य आनन्दयितव्ये, यः सम्भनन्ति
छांदो.५।१०।३ ।। प्रजापतौ, यो नाड्यां... य इमे पुंडाः सुह्या अलुम्भा दरदा
सञ्चरति सोऽयमात्मा सुबालो. ५।१४ बर्बरा इति न ह वा असंविदा
य उ हैवं विदर स्वेषु प्रतिपत्ति. एव द्रागिवाभि तत् पद्यंत इति आर्षे. ६१
। बुंभूषतिनहैवालंभार्येभ्यो भवति बृह. ११३।१८ य इह कायचरणा अभ्याशो ह
य उ हैवंविदास्पर्धतेऽनुशुष्यत्यनुयत्ते कषयां योनिमापद्येरन् छांदो. ५।१०७ शुष्य हैवान्ततो म्रियत य इह नानेव पश्यति कठो. ४.१० इत्यध्यात्मम्
बृह. १।५।२१ [बृ. उ. ४।४।१९+ आ. प्र. १ य उष्माणः स प्राणः
१ ऐत. २०४१ ( अथ) य इहात्मानमनुविद्य
य एकः स रुद्रो यो रुद्रः स ईशानो व्रजन्त्येतांश्च सत्यान्कामा
य ईशानः स भगवान्महेश्वरः स्तेषारसर्वेषुलोकेष्वकामचारो
[अ. शिरः. ३४+ बटुको. १९ भवति
छांदो. ८६ य एको जालवानीशत ईशनीभिः श्वेता. २१ य ईशानः स भगवान् महेश्वरः
य एको देव आत्मशक्तिप्रधानः [अ. शिरः. ३४+ बटुको. १९ सर्वज्ञःसर्वेश्वरःसर्वभूतान्तरात्मा शाण्डि, २०१४ य ई' शृणोत्यलकर शृणोति नहि
य एकोऽवर्णो बहुधा शक्तियोगाप्रवेद सुकृतस्य पन्थाम् ना. पू. सा. ४८
द्वर्णाननेकान्निहितार्थो दधाति । य ईशेऽस्य जगतो नित्यमेव
विचेति चान्ते विश्वमादौ स नान्यो हेतुर्विद्यत ईशनाय श्वेताश्व. ६।१७ देवः सनोबुद्धयाशुभयासंयुनक्तु श्वेताश्व. ४।१
केनो. ४७
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५८
य पतव
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
य पतेम
-
गोपीचं.६
य एतञ्च धारयेद्गोपीचन्दनमृत्तिका
य एतदेवं विद्वान् सर्वास्वप्सु निरुक्त्यानि...धारणमात्रेण च
_पञ्चविधर सामोपास्ते छांदो. २१४२ ब्रह्मलोके महीयते
य एतद्विदुरमृतास्ते भवन्ति कठो. ६८९ य एतत्तारकं ब्रह्म ब्रह्मणो नित्य
[+श्वेता.३।१,१०,
१३+४:१७ मधीते, स पाप्मानं तरति ति रामो.१०२
यएतन्मार्गमासक्तास्ते रसरूपिणी य एतदक्षरं गार्गि विदित्वाऽस्मा
सुष्टिमन्तरुत्पद्यमाना भवन्ति सामर. ३ ल्लोकात्प्रेति स ब्राह्मणः
। य एतमेवमात्मानं वैश्वानरमुपास्ते छांदो. ५।१२।२ य एतदथर्वशिरोऽधीते । प्रासर
[१३२+१४।२+१५/२+ १६३२+ १७५२ धीयानो रात्रिकृतं पापं नाश
य एतस्मिन्सर्वस्मिन्नन्तरे सश्चरति यति । सायमधीयानो दिवस.
सोऽयमात्मा तमात्मानमुपासीकृतं पापं नाशयति
महावा.६
तामृतमभयमशोकमनन्तम् सुबालो. ५.१,१४ य एतदभिपद्येव गृहीयादयो
य एतं मंत्रराजं नारसिंहमानुष्टुभं विस्फुरन्तीव धावन्तीवोप
नित्यमधीते स मृत्यु तरति नृ. पू. ५:१० प्रवन्तीवोपनियन्तीव ते
य एवं मंत्रराज नारसिंहमानुष्टुभं हैवाभिपद्यन्ते
मा. ५४ नित्यमधीतेसोऽनिस्तम्भयति नृ. पू. ५।११ व एतदस्मिन्नन्तरे हिरण्मयः
य एवानि नारसिंहानि पक्राण्ये. पुरुषो...हिरण्यवर्णो.. मार्षे. ६२
तेष्वक्रेषु विभूयात् तस्यानुष्टुभ् व एतदुपनिषदं नित्यमधीते
सिद्धपति
नृ. षट्च .७ सोऽमिपूतोमवति[वैङ्गलो.४।२३ +मुगलो. ५१ १ य एतानेवं पश्चापुरुषान् व एतदेवं विद्वानक्षरमुद्रीथमुपास्ते छां.११७ स्वर्गस्यलोकस्य द्वारपान्वेद छांदो. ३३१३१६ य एतदेवं विद्वानक्षरं प्रणौति छांदो. १०४५ (मथ ह ) य एताने पचाग्रीन् (पथ) य एतदेवं विद्वानग्निहोत्रं
वेद न सह तैरप्याचरन्पाप्मना जुहोति छांदो.५।२४२ लिप्यते
छांदो. ५।१०।१० य एतदेवं विद्वानात्मसम्मितमति.
य एतान्येवं विद्वानुद्गीथाक्षराण्युमृत्यु सप्तविध सामोपास्ते छांदो. २।१०।६ पास्त उद्गीथ इति
छांदो. १३७ य एतदेवं विद्वानृतुषु पञ्चविधर
य एतामुपनिषदमधीते सोऽव्रती सामोपास्ते छांदो. २५२ प्रतीभवति
राधिको.९ य एतदेवं विद्वान्परोवरीयाम
व एतामेव ब्रह्मोपनिषदं वेद छांदो. ३।११३ मुद्रीथमुपास्ते
छांदो. शार
य एतामेवर साम्नामुपनिषदं वेद छांदो. १।१३।४ य एतदेवं विद्वान्पशुषु पञ्चविधर
| य एतां महोपनिषदं वेद स कृतसामोपास्ते
छांदो. २०६२ पुरश्चरणो महाविष्णुर्भवति नृ. पू. ११७ प एतदेवं विद्वान्प्राणेषु पञ्चविधं
य एतां मायां शक्ति वेद स . परोवरीयः सामोपास्ते छांदो. २२ पाप्मानं परति
नृ. पू.३३२ बएतदेवं विद्वान्वाचि सप्तविधर
य एतां विद्यां तुरीयां ब्रह्मयोनिसामोपास्ते
छांदो. २२८३ स्वरूपां तामिहायुषे शरणं प्रपद्ये त्रि. ता. ५२१ व पतदेवं विद्वान्पृष्टौ पञ्चविधर
य एतेऽत्र समागताः - भ.गी. श२३ सामोपास्ते
छांदो. २३२ य पतेन चतुर्थीषु पक्षयोरुभयोय एतदेवं विद्वॉल्लोकेषु पञ्चविधर
रपि। लक्षं जपेदपपानां तत्क्षणासामोपास्ते
छांदो. २।२।३ दनदो भवेत
ग. पृ. २०११
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
प पते
य एते ब्रह्मलोके तं वा एतं देवा मात्मानमुपासते तम्माचेषार सर्वे च लोका आत्ताः ( अथ ) य एतौ पन्थानौ न विदुस्ते कीटाः पतङ्गा यदिदं
दन्दशूकम्
बृइ. ६/२/१६ भ. गी. २।२१
य एनमजमव्ययम्
य एनमेवं विदुरमृतास्ते भवन्ति
श्वेता. ४।२०
य एनमेवं वेद तमनवरुद्धचैवा मन्यत बृह. १/२७
उपनिषद्वाक्यमहाकौशः
य एवमेतच्छन्दसां छन्दस्त्वं वेद य एवमेतच्छिरसः शिरस्त्वं वेद य एवमेतददितेरदितित्वं वेद य एवमेतदर्कस्यार्कत्वं वेद च एवमेतत्सत्यस्य सत्यत्वं वेद य एवमेतत्साम वेद एवमेतत्साम्नः सुवर्ण वेद य एवमेतत्साम्नः स्वं वेद
य एवमेतदनस्यासंवेदतद्विद्वार सः श्रोत्रिया अशिष्यन्त
य एवमेतमात्मानं वैश्वानरमुपास्ते ( मा. पा.)
य एवमेतं महद्यशं प्रथमजं वेद सत्यं प्रझेति
(अथ) य एनं द्विषन्ति यांश्च स्वयं
द्वेष्टित एनं सर्वे परितो म्रियन्ते कौ. त. २।१३
अथ य एनं प्रत्याह तमिह वृष्टिर्भूत्वा वर्षति
कौ. व. ११२
य एनं मंत्रराजं गणपतेः सर्वं नित्यं जपति सोऽग्नि स्तम्भयति, सउदकं स्तम्भयति य एनं मंत्रराजंगाणेशं वेद सर्ववेद य एनं मंत्रराजं नित्यमधीते स विघ्नानाकर्षयति
य एनं मत्रराजं वैत्रराजं नित्यमधीते स ऋचोऽधीते
य एनं विदुरमृतास्ते भवन्ति (मा.पा.) य एनं वेत्ति हन्तारं
य एनं वेद सत्येन भर्तु
य एनां विदुरमृतास्ते भवन्ति
छांदो. ८|१२|६
गणेशो. ५/१ गणेशो. ५४
गणेशो० ५/२
ग. शो. ५१४ कठो. ६।९
भ.गी. २।१९
चिस्यु. १४/१
गुहाका. ६२
१ ऐत. १/६/१
१ ऐस. ११४/३
बृह. ११२१५ बृह. १/२/१ १ ऐव. १२५/३
बृह. ११३/२३,२८ बृह. १/३/२६
बृह• १/३/२५
बृह. ६।१।१४
छां. उ. ५/१३२
बृद्द. ५/४/१
य एवं
य एवमेता महासंहिता व्याख्याता वेद सन्धीयते प्रजया पशुभिः य एवमेतां चक्षुषो विभूर्ति वेद य एवमेतां प्राणस्य विभूतिं वेद य एवमेतां मनसो विभूर्ति वेद य एवमेतां वाचो विभूर्ति वेद
प्राणेन सृष्टौ .. अनुचरन्ति य एवमेतां श्रोत्रस्य विभूर्ति वेद य एवमेवं विद्वानुपास्ते
[ छान्दो. ४।११।२+ य एवं गणेशतापिन्युपनिषदं वेद संसारं तरति ...
य एवं नित्यं वेदयते गुहाशयं
प्रभुं पुराणं सर्वभूतं हिरण्मयम् य एवंनित्र एवभवति निर्बीजंवेद य एवं श्रूयादमदर्शमिति
तै. उ. १1३
१ ऐत. १७१४
१ ऐत. १/७/३ १ ऐत. १/७/६
४५९
१ ऐत. १/७/२ १ ऐत. १२७१५
१२/२+१३॥
गणेशो. ५/८
एका. उ. १३ सुबालो. ९/१४
तस्मा एव श्रद्दधाम
य एवं विदित्वा सदा तमुपास्ते पुरुषः स नारायणो भवति य एवंविदि पापं कामयते यचैनमभिदासति स एषोऽश्माखण्डः य एवं विदुरमृतास्ते भवन्ति य एवंविदो ब्राह्मणस्य पुत्रो जायत इति
य एवं विद्वानधोपहासं चरति,
मासां स्त्रीणां सुकृतं वृङ्क्ले य एवं विद्वानिमं ध्यानयज्ञमनुतिष्ठेत्स सर्वज्ञोऽनन्तशक्तिः सर्वकर्ता भवति
य एवं विद्वानुदगयने प्रमीयते
अव्यको. ५ महाना. १८११ गोपीचं. ६
य एवं विद्वानेतदाख्यापयेत्
य एवं विद्वानेतदुपास्ते [ बृह. ४/१/२, ३, ४, ५,६,७
य एवं विद्वान्यतिहस्ते दद्यादनु
प्रहार्थ मायापल्लवः सर्वमायुरेति गोपीचं. ८
गोपीचं. ८
य एवं विद्वान्गोपीचन्दनं धारयेदक्षयं पदमाप्नोति य एवं विद्वान्प्राणं वेद न हास्य प्रजा हीयतेऽमृतो भवति
प्रभो. ३।११
बृद्द. ५/१४१४
त्रि. म. ना. २/९
छान्दो. १२२२८ महाना. १।११
बृह. ६/४/२८
बृह. ६|४|३
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६०
य एवं
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
य एवायं
य एवं विद्वान्महारात्र उषस्युदिते...
य एवं वेदेति महोपनिषत्
नृ. पू. ११७ स्वाध्यायाधीते...साल्लोका
| य एवं वेदेति रहस्यं
नृसिंहो. ८२,४,६ ननृणोऽनुसश्चरति सहवै. १९ । | य एवायमग्नौ पुरुष एतमेवाई य एवं विद्वान् मेघे वर्षति
ब्रह्मोपास इति
बृह. २|श७ विद्योतमाने स्तनयत्यवस्फूर्ज
, य एवायमप्सु पुरुष एतमेवाह.. बृह. २०१८ यति पवमाने वायावमावास्यां
। य एवायमप्सु पुरुषः स एष स्वाध्यायमधीते तप एव तत्तप्यते सहवे. १८
वदैव शाफल्य तस्य का य एवं विद्वा श्चिनुते नाचिकेतम् ।
देवतेति वरुण इति
बृह. ३।९।१६ स मृत्युपाशान्पुरतः प्रणोद्य
। य एवायमाकाशे पुरुषः, एतमेवाह शोकातिगो मोदते स्वर्गलोके कठो. ११२८
ब्रह्मोपास इति
बृह. २०११५ य एवं वेत्ति पुरुष
भ. गी. १३।२३ य एवायमात्मनिपुरुषः, एतमेवाह.. बृह. २।१।१२ य एवं वेद तस्योपनिषनयाचेदिति को. त. २।१,२
य एवायमादर्श पुरुषः, एतमेवाई.. बृह. २०१९ य एवं वेद निदानवान् भवति नृ. पू. ४॥३ य एवं वेद प्रजापतेः सोऽपि
य एवायमादर्श पुरुषः स एष
वदैव शाकल्य तस्य का त्र्यंबक इमामृचमुगायनद्रथित.
देवतेत्यसुरिति जटाकलापः प्रत्यग्ज्योति
बृह. ३१९/१५ ध्यात्मन्येव रन्तारमिति
। य एवायं काममयः पुरुषः स एष
अव्यक्तो. ७ य एवं वेद ब्रह्मणो महिमानमाप्नोति महाना. १७११
वदेव शाकल्य सस्य का य एवं वेद विद्युब्रह्मेति
बृह. ५७१ देवतेति स्त्रिय इति
बृह. ३।९।११ य एवं वेद, श्रिया हैवाभिषिच्यते न. प. ४३ य एवायं छायामयः पुरुषः स एप य एवं वेद स कैवल्यमनुभवति द. मू. २३ वदेव शाकल्य तस्य का य एवं वेद स गणेशो भवति गणेशो. ४९
देवतेति मृत्युरिति
बृह. ३।९।१४ य एवं वेद सतपोऽतप्यत ब्र. ना.१३ य एवायंछायामयः पुरुष एतमेवाई य एवं वेद स देवीपदमवाप्नोति देव्युप. ४
ब्रह्मोपास इति
बृद. २।२१२ य एवंवेदसपरब्रह्मधामक्षेत्रनमुपैति ब्रह्मो. १
यएवायं दिक्षपुरुषः, एलमेवाह.. बृह. २।१११ य एवं वेद स पुरुषस्तदीयोपास
य एवायं पुत्रमयः पुरुषः स एष नया तस्य सायुज्यमेति त्रि. म.ना. १२६
बदेव शाकल्यतस्यकादेवतेति य एवं वेद स महान्भवति
प्रजापतिरिति अक्ष्यु.३
बृह. ३।९।१७ य वेद एवं समानानामधिको भवेत् अव्यक्तो. ६
य एवायं मुख्यप्राणः (मा.पा.) छां. उ. २५/३ य एवं वेद स मुक्तिमाग्भवति मं. ब्रा. १११ | य एवायं मुख्यः प्राणस्तमुद्गीथय एवं वेद स मुक्तो भवति ना. प. ९/२० मुपासाश्चक्रिरे
छान्दो. १२२७ य एवं वेद स मुख्यो भवति । गणेशो. २५ य एवायं मुख्यः प्राणस्तमुद्गीथय एवं वेद विष्णुरेव भवति नारा. २
मुसीत
छान्दो. १५६३ य एवं वेद स वैष्णवो भवति
एवायं यन्तं पश्शारदोऽनदेति.
तुलस्यु. २ य एवं वेद स शोकं तरति देव्युप. १२
एतमेवाहं ब्रह्मोपासे बृह. २।१।१०,१२ य एवं वेद सस्त्रीहत्याया:प्रमुच्यते तुलस्यु.१८ य एवायं वायौ पुरुषएतमेवाई.. बृह. २०१६ य एवं वेद सोऽमृतो भवति तारसा. ११३ य एवायं शारीरः पुरुषः स एष य एवं वेदाहं ब्रह्मास्मीतिस इदं
वदैव शाकल्य तस्य का सर्व भवति म. वा.र.१९ देवतेत्यमृतमिति
वृह. ३४९।१०
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुपास इति
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
८ एष ४६१ य एवायर श्रौत्रः प्रातिश्रुत्कः
य एवैष शब्दः पुरुषमन्वेति तमेपुरुषः स एष यदेव शाकल्य
__वाहमुपास इति
को. त. ४.१२ तस्य का देवतेति दिश इति बृह. ३।९।१३ य एवैष शारीरः पुरुषस्तमेवाहय एवासावादित्ये पुरुष एतमेवाई
कौ. त. ४।१४ ब्रह्मोपासे
बृह. २१११२ य एवैष सव्येऽक्षन् पुरुषस्तमेवाहय एवासावादित्ये पुरुषः स एप
मुपास इति
को. त. ४।१७ वदैव शाकल्य तस्य का
य एवैष स्तनयित्नो पुरुष एतमेवाई देवतेति सत्यमिति
बृह, ३१९।१२ ब्रह्मोपास इति
__ कौ. त. ४५ य एवासौ चन्द्रे पुरुष एतमेवाहं
य एवैषोऽनौ पुरुषस्तमेवाहमुपासे कौ. स. ४८ ब्रह्मोपास इति
बृह. शश३ य एवासौतपति तमुद्गीथमुपासीत छान्दो. ११३१
य एवैषोऽप्सु पुरुषः तमेवाहमुपासे को. त. ४९ य एवासौ विगुति पुरुष एतमेवाहं.. बृह. २०१४
य एष आदित्ये पुरुषः स परमेष्ठी य एवेतो यतःसम्भूतो भवति(मा.पा.) छां. उ. ५।९।२
ब्रह्मात्मा
महाना. १७११२ य एवेदमप्रतिरूपर संकल्पयति
य एप आदित्ये पुरुषो दृश्यते स एव पाप्मा
बृह. ११३१६ सोऽहमस्मि
छांदो. ४।११।१ य एवैक उद्भवे सम्भवे च य
य एष एतस्मिन्मण्डले पुरुषस्तस्य __एतद्विदुस्मृतास्ते भवन्ति श्रेता. ३१ भूरिति शिरः
बृह. ५।५।३ (मथ) य एवैतमनुभवति.. स
य एष एतस्मिन्मण्डले पुरुषहैवालं भायेंभ्यो भवति बृह. २३११८ स्तस्य ह्येष रसः
बृ. उ. २।३।३ य एवैनं पुरस्तात्प्रत्याचक्षीरंस्त
(.मथ) य एष एतस्मिन्मडले___ एवैनमुपमन्त्रयन्ते ददामत इति को. त. २११,२ ऽचिर्दीप्यते तानि सामानि महाना. १०११ य एवष बाकाशे पुरुषस्तमेवा
(अथ) य एष एतस्मिन्मण्डले___ हमुपास इति
कौ. त.
ऽर्चिषि पुरुषस्तानि यजूंषि महाना. १०.१ य पवैष आदर्श पुरुषम्तमेवाह.. को. त.
य एष चन्द्रमसि पुरुषो दृश्यते य एवैष मादित्ये पुरुपस्तमेवाह
सोऽहमस्मि
छांदो.४।१२।१ मुपासे
को. त. ४२
य एष तपति तस्य संवत्सर य एवैष चन्द्रमसि पुरुषस्तमेवाह
आत्माऽयमग्निरर्कस्तस्येमे ब्रह्मोपास इति
को. त. ४३ लोका आत्मानः
बृह. ११२/७ य एवैष च्छायायां पुरुषस्तमेवाह
य एष तपति सतो ह्येष रस: बृह. २।३।२ मुपास इति
य एष तपत्यग्निना पिहितः य एवेष दक्षिणेक्षन् पुरुषस्तमेवाहमुपास इति
को. त. ४१६
सहस्राक्षेण हिरण्मयेनाण्डेन.. मैत्रा. ६८ य एवैष प्रतिश्रुत्कायां पुरुषस्तमेवाह
य एष देवोऽन्यदेवास्य सम्प्रसादोमुपास इति
को. स. ४।११
अन्तर्याम्यसङ्गचिद्रपः पुरुषः य एवैष प्राज्ञ यात्मा येनैतत्सुप्तः
य एष विज्ञानमयः पुरुषः कैष स्वप्नमाचरति तमेवाह
तदाऽभूत्कुत एतदागात् बृह. २।११६ मुपास इति
को. त. ४.१५ य एष विज्ञानमयः... य एषोऽन्तपएषवायौ पुरुषस्तमेवाहमुपासइति को. त. ४७ हेदय माकाशस्तस्मिन्छेते बृह. २०११७ य एवेष विगुति पुरुष एतमेवाई
- य एष विद्युति पुरुषो दृश्यते ब्रायोपात इति
को. त. ४४ सोऽहमस्मि स एवाहमस्मि छांदो. ४१२१
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६२ य एष उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
यशस्था(अथ) य एष सम्प्रसादोऽस्मा
य ओषधीषु यो वनस्पतिः च्छरीरात् समुत्थाय स्वेन
। तस्मै नमः
श्वेता. २०१७ रूपेणाभिनिष्पद्यते एष आत्मा
यकारं प्राणबीजं च नीलजीमूत...एतद्रह्म [मैत्रा. २।२+ छां. उ. ८।३।४ सन्निभम्
ध्या. बिं. ५ य एष स्तन इवावलम्बते
यकार: परमात्मा भवति तारसा. १२४ सेन्द्रयोनिः [ तैत्ति. ११६३१+ परब्र. २ यकारः पुरुषो भवति
तारसा. १२४ य एष स्वप्ने महीयमानश्वरत्येष
यक्षगन्धर्वाप्सरोगणसेवितमन्तरिक्षं मात्मेति होवाच
छान्दो. ८।१०।१ तत्सानो द्वितीयं पादं जानीयात् नृ. पू. १२२ य एषोऽक्षिणि पुरुषो दृश्यत
यक्षगन्धर्वाप्सरोगणसेवितमंतरिक्षं ____एष मात्मा [छान्दो. ४।१५।१ +८७४
द्वितीयंपादजानीयान्निधिदातेति ग. प. १३१२ य एषोऽनन्तोऽव्यक्त मारमा तं
यक्षरक्षांसि राजमा: - भ.गी. १४ कथमहं विजानामि
जाबालो. २
यक्षा नु जीवन्ति सर्व जीवति गणेशो. २१५ य एषोऽनन्तोऽत्यक्त आत्मा
यक्षोपासकाः सदा त्याज्या: सामर. २७ सोऽविमुक्त प्रतिष्ठितः जाबालो. २ यक्ष्ये दास्यामि मोदिष्ये भ.गी. १६३१५ य एषोऽनन्तोऽव्यक्तपरिपूर्णा
यचक्षुषा न पश्यति येन चक्षुषि नन्दैकचिदात्मा
रामो. ३२१ पश्यति
केनो. ११७ य एषोऽन्तरक्षिणि पुरुषो दृश्यत
यञ्च कालमकालं वा निश्चयः एष यात्मा (मा. पा.) छां. उ. ४।१५।१। संशयो नहि
ते. बि. ५।१४ (अथ) य एषोऽन्तरादित्ये
यञ्च किञ्चिजगत्सर्व दृश्यते हिरण्मयः पुरुषः...
महाना. १०१ श्रयतेऽपि वा
महाना. ९.५ (अथ) य एषोऽन्तरादित्ये... .
(अथ') यश्चतुर्थममृतं तन्मरुत पुरुषो यः पश्यति मां हिरण्य
उपजीवन्ति
छांदो. १९।१ वत्स एषोऽन्तरे हृत्पुष्कर
यश्चतुष्पदा तेन जगती
अव्यक्तो.६ एकाश्रितोऽन्नमति मैत्रा.६१ यचन्द्रमसि यचाग्नौ
भ.गी. १५/१२ (अथ) य एषोऽन्तरे हृत्पुष्कर
यञ्चन्द्रमसोरोहितंरूपतेजसस्तद्रूपं छांदो. ६४३ एवाश्रितोऽन्नमत्ति सं एषोऽग्नि
यञ्च प्राणिति यच कस्मात्तानि दिवि श्रिता सौरः कालाख्यो.
। नक्षीयन्तेऽद्यमानानि सर्वदा वृह. १।५।१ ऽदृश्यः सर्वभूतान्नमत्ति मैत्रा. ६२ । यञ्चप्राणितियबनेतिपश्यसि हीदर.. बृह. १२५R य एषोऽन्तर्हृदय आकाशस्त
। यश्च भव्यं सनातनम् (स विष्णुः) कैव. ९ स्मिन्छेते..[बृ. उ.२।१।१७+ बृह. ४।४।२२ । यच्च माण्डूकेयीयमध्यायं प्रमय एषोऽन्तहृदय माकाशेऽथैनयो
। स्तेन नोणकारषकारावुपाप्ताविति ३ ऐत.१६२ रेतदन्नम्
बृह. ४।२।३ यञ्च यावञ्च चिन्मानं यच यावच य एषोऽन्तर्हदये लोहितपिण्डो
___श्यते ।...सर्व चिन्मात्रम् ते. बि. २।३८ ऽथैनयोरेतत्प्रावरणम्
बृह. ४।२।३ यच सख त्यञ्च
बृह. ३१ य एषो बाह्यावष्टम्भनेनोर्ध्व
यच्चयावञ्चदूरस्थं सर्वचिन्मात्रमेवहि ते. बि २१३९ मुत्क्रान्त:..तमप्रणुदत्येष मात्मा... मैत्रा. २।२ यच यावच लक्ष्यते
ते. बि. २०३९ य ओषधीनां प्रभुर्भवति ताराधि
यच यावच वेदान्ताः सर्वचिन्मात्रं ते. बि. २४० पतिः सोमस्तत्साम्नस्तृतीयं
यच स्थावरं सर्व तत्प्रज्ञानेत्रं . पार्द जानीयात्
नृ. पृ. ने प्रतिष्ठितम्
२ऐत. ५३
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
यश्व स्व
या स्वभावं पचति विश्वयोनिः पायांश्च सर्वान्परिणामयेद्यः यच्चान्यधिकालातीतं तदप्योङ्कार एव मांडू. १
रामो. २/१
[ नृ. पू. ४/२ + नृसिंहो. १ २ + यच्चान्यदतिरिक्तं कालातीतं
तदप्योङ्कार एव यच्चान्यद्दष्टुमिच्छसि यथापि सर्वभूतानां यचाप्युत्क्रामतीश्वरः यावहासार्थमसत्कृतोऽसि यचास्येद्दास्ति यच्च नास्ति सर्व वदस्मिन्समाहितम्
यचित्तत्वमनाख्येयं स आत्मा परमेश्वरः यचित्तस्तन्मयो भवति गुह्यमेतत्
उपनिषद्याययमहाकोशः
सनातनम्
[ मैत्रे. १।१० + यचित्तस्तेनैष प्राणमायाति यथेदं दृश्यते किचिज्जगत्स्थावरजङ्गमम् । तत्सर्वमस्थिरं... यच्छन्दोभिरात्मानं समधात्तस्मात्
संहिता यच्छरीरं सा पृथिवी
( अथ ) यच्छान्तं तस्याऽऽघारं खमथ यत्समृद्धमिदं तस्यानं यच्छरस्तेन रुद्रः मूर्ध्नि शतकुबेरः,
सर्वदेवत्यास्ते प्रीणन्तु यच्छरोऽश्रयत तच्छिरोऽभवत् यच्छुकं तदपां, यत्कृष्णं तदन्नस्यापागाचंद्राश्चन्द्रत्वं वाचारम्भणं विकारोनामधेयं त्रीणि रूपाणीत्येव सत्यम् यच्छुकुं तदपां, यत्कृष्णं तदन्नस्या
पागादादित्यादादित्यत्वम्
यच्छुकं तद्पां, यत्कृष्णं तदन्नस्यापागाद्विगुतो विद्युत्वम् यच्छुकं तद्वैद्युतं यद्वैद्युतं तत्परं ब्रह्म [ अ. शिरः ३।४+
श्वेताश्व. ५/५
राघोप. २२
भ.गी. ११/७
१०/३९
भ. गी. भ.गी. १५/८ भ. गी. ११।४२
छांदो. ८/१/३
महो. ४११८
मैत्रा. ६ ३४
शाटचा. ३
प्रश्नो. ३।१०
भवसं. १३१९
३ ऐत. २/६/१ १ ऐत. ३।३।२
मैत्रा. ६ ३६
आचम. ५
१ ऐत. ११४/२
जुम
( अथ ) यच्छुद्धे अक्षरे अभिव्याहरति तत्प्रतृष्णस्याप्र उ
एवोभयं, अन्तरेणोभयंव्याप्तंभवति ३ ऐत. १/३/२ यच्छेदानसी प्राज्ञस्तद्यच्छेज्ज्ञान
आत्मनि । ज्ञानमात्मनि महति नियच्छेत्तद्यच्छेच्छान्तमात्मनि कठो० ३।१३ यच्छोकमुच्छोषणमिन्द्रियाणाम् भ. गो. २८ यच्छ्रुतं यद्दृष्टं तत्तत्सर्वमविज्ञातमिव यो वसेत्तस्य स्वप्नावस्थायामपि तादृगवस्था भवति यच्छ्रेय एतयोरेकं यच्छ्रेयसो देवानसृजताथ यन्मर्त्यः सन्नमृतानसृजत तस्मादतिसृष्टिः यच्छ्रेयः स्यान्निश्चितं ब्रूहि तन्मे यच्छ्रोत्रेण न शृणोति येन श्रोत्रमिदं श्रुतम् । तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते
छांदो. ६४१३
छांदो. ६४/२
छांदो. ६०४१४
बटुको. १९
यजन्त इद्द देवताः यजन्ते वामसा जनाः
यजन्ते नामयज्ञस्ते
यजन्ते श्रद्धयाऽन्विता: [ भ.गी. यजन्ते सान्त्रिका देवान् यजन्तो मामुपासते यजन्त्यविधिपूर्वकम् यजमानचित्रैतान प्रीनभिध्यायेत् यजमानाय वार्यम् यजमानो रजसापध्वस्यति श्रुति
चापध्वस्ता पतिष्ठति यजमानो हविगृहीत्वा देवताभिध्यानमिच्छति
यजुरात्मक उकार: यजुरित्येष हीदं सर्वे युनक्ति यजुर्द्वितीयात् ( पादाद कल्पयत् ) यजुर्निदो वृथांवाक्तमितम् यजुर्मयं ऋयं होता, ऋयं
साममयमुद्गाता यजुर्लक्ष्मीं नृसिंहगायत्री मित्यङ्गानि जानीयात् यजुर्लक्ष्मी स्त्रीशूद्राय नेच्छन्ति
પ્રદર્શ
ना. प. ५।११ भ. गी० ५।१
बृह. ११४५६ भ.गी. २७
केनो. ११८ भ. गी. ४।१२
भ.गी. १७७४
भ. गी. १६।१७ ९।२३+१७७१
भ.गी. १७१४
भ.गी. ९।१५ भ.गी. ९।२३ मैत्रा १११
चित्त्यु. २।१
२ प्रणवो. २०
मैत्र. ६ ३४
राधो. २२
मुगलो. ३११ अव्यक्तो. ६
१ ऐत. ३|६|४
कौ. व. २०६
नृ. पू. ४११
नृ. पू. ११३
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६४ यजुर्वेद
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः यजुर्वेद एव पुष्पं ता अमृता आपः छान्दो. ३।२।१ यज्जाग्रतो मनोराज्यं यजामत्स्वप्न यजुर्वेदे तिष्ठति मध्ये अह्नः सूर्यता. ११५ उच्यते
महो. ५।१४ यजुर्वेदे दीर्घप्लुतोदात्त एकाक्षर
यज्जुहोषि ददासि यत्
भ.गी. ९२७ ओङ्कारः
२ प्रणवो. १२ यज्ज्ञात्वा न पुनर्मोऽहं भ. गो. ४।३५ यजुवेदोऽन्तरिक्षं च दक्षिणाग्नि
यज्ञात्वा नेह भूयोऽन्यत् भ.गी. ७२ स्तथैव च । विष्णुश्च भग
यज्ञात्वा मुनयः सर्वे
भ. गो. १४१ वान्देव उकारः परिकीर्तितः
यज्ञात्वाऽमृतमश्रुते
भ.गी. १३११३ [ ब्रह्मवि. ५+ १ प्रणवो. ५ यज्ज्ञात्वा मोक्ष्यसेऽशुभात् (भ.गी. ४१६+९।१ यजुर्वेदोद्वितीयःपादः (गायत्र्याः) गायत्रीर. ३ यज्ञ इति-यज्ञो हि देवाः, यज्ञेन हि यजुर्व द्वितीय: पाद:
ग. पू. ११३ देवा दिवं गताः । देवास्तस्मायजुर्वै भुवः स शिवो भवति ग. पू. ३२१ द्यज्ञे रमन्ते
महाना. १६६१२ यजुषः सायुज्य सलोकतां
यज्ञ एव सविता छन्दांसि सावित्री जयति, य एवं वेद
बृह. ५।१३२ स यत्र वेदस्तत्र छन्दांसि सावित्र्यु. ४ यजुषामेव तद्रसेन यजुषां वीर्येण
यज्ञक्षपितकल्मषाः
भ. गी. ४॥३० यजुषां यज्ञस्य विरिष्ट
यज्ञदानतपःकर्म [भ.गी.१८३३+ १८५ सन्दधाति छांदो. ४.१७५ यज्ञदानतपःक्रिया:
भ.गी. १७१२४ यजुषां वायुर्दैवतं तदेव ज्योतिः २ प्रणवो. २१
यज्ञशिष्टाशिनः सन्त:
भ. गी. ३२१३ यजुषि यजुः, साम्निसाम, सूत्रे
यज्ञशिष्टामृतभुजः
भ. गी. ४॥३१ सुत्रं, ब्राह्मणे ब्राह्मणं, श्लोके
यज्ञश्च मे भूयात्
चित्त्यु. १ श्लोकः, प्रणवे प्रणवः
२ प्रणवो. ९ यज्ञमत्रप्रणवब्रह्मयज्ञक्रियायुक्तो यजुस्तस्मादजायत [चित्त्यु.१२।४+ वा. सं. ३११७ ब्राह्मणः
पा. प्र. ३ [ऋ.अ.८।४।१८-म.१०१९०९+
- यज्ञसूत्रसम्बन्धी ब्रह्मयज्ञः पा. ब्र. ३ यजुः-प्राणो वै यजुः, प्राणे हीमानि
। यज्ञस्तपस्तथा दानं
म. गी. १७७ ___ सर्वाणि भूतानि युज्यन्ते बृह. ५।१३।२ यज्ञस्तपांसि नियमात्तानि वै यजूदरम्सामशिरा असावृर्तिरव्ययः को. त. ११७ विविधानि च । गुरुवाक्ये तु
सर्वाणि सम्पद्यन्ते न संशयः शिवो. ७४० यजूंष्येव मधुकृतो यजुर्वेद एव पुष्पं ता अमृता आपः
छांदो. ३।२।१
यज्ञस्त्वमेवैकविभुः पुराणः एका. उ. २ यजंषि यो वेद स वेद यज्ञम् इतिहा. ९
यज्ञस्य पंक्ति
चित्त्यु. ९।१ यजेत वाऽश्वमेधं वा लीलं वा
यज्ञस्य प्रस्ट्या अजिनं वासो वा वृषमुत्सृजेत्
इतिहा. ९५ दक्षिणत उपवीय दक्षिणं यजेत्सन्ध्यासु प्रतिपत्तिभिरुपचारैः गो. पू. ३२१ बाहुमुद्धरते
सहवे. १ यज्जगद्भासकं भानं नित्यं भाति
यज्ञस्यर्द्धिमनु संतिष्ठस्व
महाना. १६६११ स्वतः स्फुरत् । स एव जगतः
, यज्ञ व नस्तन्वं च प्रजांच अरुणो. १ साक्षी सर्वात्मा विमलाकृतिः
यज्ञं दानं जपं तीर्थ श्राद्धं वै [ अ. पू. ४॥२६
कठरु. १०४ देवतार्चनम् । तर्पणं मार्जनं गजरायु ते पर्वताः
छांदो. ३२१९१२ __ चान्यन्न कुर्यात्तुलसी विना तुलस्यु. १६ यजाश्रतोदूरमुदेति...तन्मे मनः
यज्ञं पाहि विभावसो स्वाहा महाना. ७४ शिवसङ्कलमस्तु
वा. सं.३४१ यझं प्रतितिष्ठन्तं यजमानोऽनु [१शि. सं. १+ २ शिवम ८ प्रतितिष्ठतिसइष्वा श्रेयान्भवति छान्दो. ४।१६५
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
यः रि
यज्ञ५ रिष्यन्तं यजमानोऽनुरिष्यति
स दृष्ट्वा पाणीयान्भवति यज्ञः कर्मसमुद्भवः यज्ञा इति च तद्विदः
यज्ञाङ्गं ब्रह्मसम्पत्ति: यज्ञाद्भवति पर्जन्यः
यज्ञायाचरतः कर्म
प्रविश्य... मेधां प्रयच्छ यज्ञोपवीतमेवदेव, विपरीतं प्राचीनावीतम्
यज्ञार्थात् कर्मणोऽन्यत्र
यज्ञाश्च विहिताः पुरा यज्ञे तपसि दाने च यज्ञानां जपयज्ञोऽस्मि यज्ञेन दानेन तपसाऽनाशकेनैवमेव विदित्वा मुनिर्भवति
बृह. ४/४/२२
म.ना. १७/१
यज्ञेन द्विषन्तो मित्रा भवंति यज्ञेन यज्ञमयजन्त देवाः [ऋ. . ८|४|१९ =
[ मं. १०/९०/१६+
[ म. ना. २/४+पु.सू.१६+ (यज्ञ इति यज्ञेन हि देवा दिवं गताः यज्ञेनासुरा नापानुदन्त यज्ञेनेत्युपसंहारः सृष्टेर्मोक्षस्य चेरितः । य एवमेतज्ज्ञानावि स हि मुक्तो भवेदिति यज्ञेनैवोपजुत
यज्ञे सर्व प्रतिष्ठितं तस्माद्यज्ञं परमं वदन्ति यज्ञैरिष्ट्रा स्वर्गतिं प्रार्थयन्ते यज्ञो दानं तपः कर्म यज्ञो दानं तपश्चैव
यज्ञोपवीत्र बहिर्न निवसे: वमन्तः
यज्ञोपवीतं कृत्वाऽप व्याचम्य त्रिरुपात्रं प्रसिच्योद्यन्दमादित्यमुपतिष्ठेत
यज्ञोपवीतं निष्कृष्य पुत्रं दृष्ट्वा
त्वं
ब्रह्मा त्वं यज्ञस्त्वं वषट्रारस्त्वमोङ्कारस्त्वं स्वाहा... त्वं प्रतिष्टाऽसीति वदेत्
५९
उपनिषद्मा महाकोशः
छान्दो० ४।१६।३ भ. गी. ३।१४ वैतथ्य. २२ पा.प्र. ३ भ.गी. ३।१४
भ. गी. ४।२३
भ. गी० ३।९ भ.गी. १७/२३ भ.गी. १७/२७ भ.गी. १०/२५
वा. सं. ३११९६ चित्त्यु. १२/७
म. ना. १७/१० म. ना. १७/१०
मुगलो. ११९ भ.गी. ४।२५
म. ना. १७/१० भ.गी. ५१२० भ.गी. १८१५
भ.गी. १८१५
ना. प. ४४७
सहवे. १
कौ. त. २७
कलरु. १
यत पंषा
यज्ञोपवीतं परमं पवित्रं प्रजापतेर्य
२।२।१०
त्सहजं पुरस्तात् [ ब्रह्मो. ५+ ना. प. ४।४६ [ +पा. गृ. सू. यज्ञोपवीतं यागं सत्रं स्वाध्यायं च सर्वकर्माणि सन्यस्यायं कौपीनं... परिप्रक्षेत् यज्ञोपवीतं वेदांश्च सर्वतद्वर्जयेद्यतिः यज्ञोपवीती धृतचक्रधारी यो
ब्रह्मवित्... वह्निसंयुक्तं स्त्रीशूद्रै
बहुभ्यां धारयेत् [ यज्ञोप. १ + सुदर्श. १ यज्ञो भूत्वा यज्ञमासीद स्वां योनि जातवेदो भुव आजायमानः यज्ज्ञात्वा मुच्यते जन्तुरमृतत्वं च गच्छति
...
यज्ज्ञात्वाऽमृतम यज्ज्ञानाभिः स्वातिरिक्तभ्रमं भस्म करोति तत् । बृहज्जाबालनिगम शिरोवेद्यमहं महः यज्ज्ञानाद्यान्ति मुनयो ब्राह्मण्यं
परमाद्भुतम् । तत्रैपदब्रह्मतत्त्वमहमस्मीति चिन्तये यज्ज्ञानेन कृतार्थो भवति तन्नित्यं
शाम्भवी मुद्रान्वितम् यज्योतिर्यदमृतं यदजयै तदवरमिति यज्योतिः स मादित्यः यत इन्द्र भयामहे तलो नो अभयं
कृधि [ महाना. ५1१+ [ ऋ. मं. ८/६१।१३+ [ साम. ११२७४ + यत एतस्य तस्यैष रसो य एष एतस्मिन्मण्डले पुरुषस्तस्य ह्येष रस इत्यधिदैवतम् यत एतस्य त्यस्यैष रसो योऽयं
प. हं. २ कठरु. ५
४६५
ना. प. ४।४३
कठो. ६ाट गान्धर्वो . ४,११
बृ. जा. शीर्षकं
व. सू. शीर्षक
मं. मा. ३।१ शौनको. २।३ मैत्रा. ६ ३
वनदु. १५३ अथर्व. १९/१५/१ तै. मा. १०1१1९
बृह. २/३
बृह. २/३/५ छांदो. ५/९/२
दक्षिणेक्षन्पुरुषस्तस्य ह्येष रसः यत एवेतो यतः सम्भूतो भवति यत एषा यथा वैषा यथा नष्टेत्यस्खण्डितम् । तदस्या रोगशालाया यत्नं कुरु चिकित्सने महो. ५/११६
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
यतचि
उपनिवडाक्यमहाकोशः
यतो वा.
यांचतेन्द्रियक्रियः
भ. गी. ६१२ यतीनां ज्ञानदं प्रोक्तं वनस्थानां यततामपि सिद्धानां
भ.गी. ७३ विरक्तिदम् ( भस्म) बृ. जा. ५६ यतते च ततो भूयः
म. गी. ६।४३ । यतीनां तु शतं पूर्णमकमकन यततो ह्यपि कौन्तेय
म. गी. २०६० जापकेन तत्समम् नृ. पू. ५.१६ यतन्त'ऽप्यकृतात्मानः म. गो. १५।११ यतीनां यतचेतसाम्
म.गी. ५।२६ यतन्तो योगिनश्चैनं म. गी. १५।११ यतेन्द्रियमनोबुद्धिः
म. गी. ५।२८ यतन्तश्व दृढव्रताः
भ.गी. ९.१४ यते: संव्यवहाराय पात्रलोपः यतयः केन दु:खिताः १सं. सो. २०९९ स उच्यते
१सं.सो. २८१ यतयः संशितव्रता:
भ. गी. ४।२८ , यतोऽजरोऽमृतः स भवतीति गायच्यु. ५ यत्यो भिक्षार्थ ग्राम प्रविशन्ति
। यतो जातानि मुवनानि विधा श्वेताश्व. ४।४ पाणिपात्रमुदग्पात्रं वा मारुणि. ५ यतो न क्रमते ज्ञानमसझं तेन यताकायमानस: सूर्यभक्तो
_ कीर्तितम्
अ. शां. ९६ वाचारी व्रतधरः
यतो (निर्विषयो नाम) निविषययनवाक्कायमानस:
भ. गी. १८१५२ स्यास्य मनसो मुक्तिरिष्यते । यतश्चादति सुर्योऽस्तं यत्र च
अतो (तस्मात् ) निर्विषयं गच्छति । तं देवाः सरिता.
नित्यं मनः कार्य मुमुक्षुणा त्रि. ता. ५।१ स्तदनात्येति कश्चन । एतद तत् कठो. ४९ यतो यतः समीहसे ततो नो । यतः कुनश्च नैतमेकादश नव तैत्ति. २०१० अभयं कुरु [प्रवा . २२+ वा. सं. ३६।२२ यतः कु.चिदानीय नित्य
यतो बभूव भुवनस्य गोपा: नृ. पू. २१८ शाखाण्यवेक्षते
अक्ष्युप. ११ यतो यत आवर्तते तत्तद्गच्छति छान्दो. ४१७४९ यतः पवमानपाकशुचिसङ्घातो
यतो यतस्त्वाददीत लवणमेव बृह. २।४।१२ हि जाठरस्तस्मादनिर्यष्टव्य
। यतो यतो निश्वरति
म. गी.६२६ श्वेतव्यः स्तोतभ्योऽभिध्यातव्यः मैत्रा.६३४
यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते । यतः प्रवृत्तिर्भूनानां
म. गी.६१८४
यतो वा यन्ति यत्रैव यन्ति च। यतः प्रवृत्तिः प्रसूता पुराणी भ.गी. १५४
ग. पू. १३ यत: प्रसूता जगतः प्रसूतिः महाना. १६४ यतो वा इमानि... यतोऽग्निः यतः सर्वैः परित्यक्तं नरं
पृथिव्यतेजोवायुः । यत्करापाधोऽनुगच्छति
शिवो. ६१६७ दह्मविष्णरुद्रा अजायन्त गणेशो. ४८ यतात्मा रढनिश्चयः
भ.गी.१२।१४ यतो वा इमानि..येन जातानि यताहारो जितक्रोधो जितसङ्गो
जीवन्ति, यत्प्रयन्त्यभिसं. जितेन्द्रियः
ते. बिं. ११३ विशन्ति, तद्विजिज्ञासस्व । यातेमैकरा वसेनकस्यापिनत् ना. १. ५५८ तद्ब्रह्मेति
तेत्ति. ३१ यतिर्भस्मधारणं त्यक्त्वैकदोपोज्य
। यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते... द्वादशसहस्रपण जप्वा
। यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्ति तं शुद्धो भाते
मस्मजा. १६ मामेवं विदित्वोपासीत भ.जा. २।५ यतियामिको भवेत् ना.प्र.६४४ वैतथ्य. ३७ यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य यतिस्तन्या शिरोललाटहृदयेषु
। मनसा सह
शांडि. २३ - प्रणवेन धारयेत्
गोपीनं. ४ । [तैत्ति.।४,५+शरभो.१८+ प्रमो. २२
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
यतो वाचा
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
यत्खलु
४६७
यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य...
यत्कल्याणं वदति तदात्मने ते विदुः बृह. ११३।२ धानन्दं ब्रह्मणो विद्वान्न
यत् कल्याणं झुगोति तदात्मने , बृह. १२३.५ बिभेति कदाचन (कुतश्चन)
यत्कल्याणं सङ्कल्पयति तदात्मने , बृह. १३१६ [तैत्ति. २१४,५+
शरभो. १८ यत्कामो भवति य एवं वेद बृ. जा. १३ रातो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य...
यत्किञ्च दुरितं मयि । इदमहं मानन्दमेतज्जीवस्य यज्ज्ञाला
माममृतयोनौ सूर्ये (सत्ये) मुच्यते तुधः
ब्रह्मो. २२
ज्योतिषि जुहोमि स्वाहा महाना. १११३,४ यतो वाचो निवर्तन्ते यो मुक्तैरव
यत्किञ्च प्रजाः साधु कुर्वन्ति, ___ गम्यते । यस्य..संज्ञा: कल्पिता:.. महो. ४१५७
यस्तद्वेद, यत्स वेद स मयतयतो वाचो निवर्तन्ते विकल्पकल
दुक्त इति
छांदो. ४.१२४,६ नान्विताः। विकल्पसंक्षया
यत्किञ्च वाचो हुमिति स हिवारो जन्तोः पदं तदवशिष्यते अ. प. २०३३ य प्रतिसप्रम्तावोयतिसमादिः छांदो. २।८।१ यतो वाचो निवर्तन्ते निमित्ता
। यत्किञ्च विजिज्ञास्यं मन-स्तद्र बृह. ११५४९ नामभावतः (निमित्तं
यत्किञ्च विज्ञातं वाचस्तद्रपम् बृह. १५५८. किञ्चिदाश्रित्य खलु शब्द:
| यत्किञ्चाविज्ञातं प्राणस्य तद्रूपम् बृह. १।५।१० प्रवर्तते)
कठरु.३४ । यत्किञ्चिदपि सङ्कल्पस्तापत्रययतो विशन्ति तद्विजिज्ञासस्व तैत्ति. ३१११ । मितीरितम
ते. बि. ५.९७ यतो वीरः कर्मण्यः सुदृशो युक्त
यत्किञ्चिदपि हीनोऽस्मि
मैत्रे. ३११७ __ ग्रावा जायते देवकामः नृ. पू. २।५ । यत्किञ्चिदिदमा श्वभ्य यतो वे समुद्राः सरित: पर्वताश्च,
आ शकुनिभ्य इति... छांदो. ५।२।१ यतो वै चराचरम्
ग. शो. ४८ | यत्किञ्चिदृश्यते लोके... तत्सर्वयतो हरिं द्रावयति तन्छीचूर्ण
मसदेव हि
ते. बि. ६५२ प्रियावधृतं बादित्यवर्ण
यत्किश्चियन किञ्चिच सर्व श्रीफले धारयेत्
कात्याय. १ चिन्मयमेव हि
ते. बि. २।२७ यत्कठिनं सा पृथिवी, यवं ता
( अथ ) यत्किञ्चेदभाद्रं तदेतसोआपः, ( तदापो) यदुष्णं
ऽस्जत तदु सोमः
बृह. १४६ सत्तेजः, यत्सश्चरति स वायुः,
यत्किञ्चदं प्राणिजमंचपतत्रिच २ऐत. ५.३ यत्सुषिरं तदाकाशमित्युच्यते
यत्कुमारी मन्द्रर.ते यद्योषिद्यत् [गर्भा. १+
शारीरको. १ पतिव्रता । अरिष्टं यक्तिव यत्करोषि यदनासि
भ. गी. ९।२७ क्रियते अग्निस्तदनुवेधति __ अरुगो. ५ यस्फर्म कुरुते तदभिसम्पदाते बृह. ४/४५ यत्कुसीदमप्रतीतं मयेह येन यत्कर्मणाऽत्यरीरिचं यद्वा
यमस्य निधिनाचगमि हि न्यूनमिहाकाम्
बृ उ.६।४।२४ यत्कृत्वा देवयानं वा पन्थानं यत्कर्मिणो न प्रवेदयन्ति गगाते
प्रतिपद्यन्ते । पितृयाणं वापि नातुराः क्षीणलाकाश्यन्ते मुण्ड. १।२।९ न ऋषेर्वचः श्रुतम्
बृह. ६।२। यत्कल्याणं जिघ्रति तदात्मने
यत्केवलं ज्ञानगम्यम् (ब्रह्म) शांडिल्यो. २०१३ ते विदुः
बृद्द. २३३ यवतुर्भवति तत्कर्म कुरुते यत्कर्म यकल्याण पश्यति तदात्मने
' कुरुते तदभिसम् द्यते बृह. ४।४:५ ते विदुः
बृह. श२४ यत्वलु साधु तत्सामेत्याचक्षते छांदो २०११
सहवे. ४
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
यत्तच्छा.
उपनिषवाक्यमहाकोशः
यत्पश्च.
यत्तच्छान्तमजरममृतमभयं परम् प्रश्नो. ५/७ यत्तारं तत्सूक्ष्मं यत्सूक्ष्म तच्छुच्छं यत्तज्ज्ञानं मतं मम
भ.गी. १३२३ यच्छुळं तद्वैद्युतं यद्वैद्युतं यत्तत्तत्पुरुषं प्रोक्तं वायुमण्डल
तत्परं ब्रह्म [ म.शिरः.३१४+ बटुको. १९ संवृतम्। पञ्चाग्निना समायुक्तं.. पञ्चत्र. १० । यत्तासां दिशामन्तस्तद्गमयांचकार यत्तत्तामसमुच्यते ___ भ.गी. १८१२५ (मा. पा.)
वृ. उ. २।३।१० यत्तत्त्वं तदसौ स्थित:(मात्मा ब्रह्म) म.पू. ३२२,२३ : यतु कामेप्सुना कर्म
भ. गी. १८२४ पत्रिगुणमव्यक्तं नित्यं सदसदा
यत्तु कृत्स्नवदेकस्मिन्
म. गी. १८२२ त्मकम् । प्रधानं प्रकृति प्राहु
यत्तु चञ्चलताहीनं तन्मनोरविशेष विशेषवत् भवसं. २०१३ ऽमृतमुच्यते
महो. ४।१०१ यत्तत्पदं पञ्चपदं तदेव स वासु
| यत्तु नो दृश्यते किश्चिद्यन्नु किचि. देवो न यतोऽन्यदस्ति गो. पू. ४।३ दिव स्थितम् । मनः षष्ठेन्द्रियायत्तत्सत्यं विज्ञानमानन्दं ( ब्रह्म ) म.र. १४।११
तीतं तन्मयो भव वै मुने प. पू. १२२१ यत्तत्सात्त्विकमुच्यते
भ.गी. १८२३ | यत्तु पौरुषयत्नेन कृतं तन्मध्यम (अथ) यत्तदजायत सोऽसा
___ भवेत् ( रुद्राक्षछिद्रं ) रु. जा. १३ वादित्यः छांदो. २१९।३ यत्तु प्रत्युपकारार्थे ।
भ.गी. १४२१ यत्तदग्रेऽमृतोपमम्
भ. गी. १८१३८ । यत्तुर्योङ्काराप्रपरास्थिर भूमिवरायत्तदने विषनिव
भ. गी. १८३७ सनम् । प्रतियोगिविनिर्मुक्तं यत्तदद्रेश्यमग्रामगोत्रंरूपवर्जितम् रुद्रह.३१
तुर्यतुर्थनहं महः
नृ. पू. शीर्षक यचन्द्रेश्यमबाह्यमगोत्रमवर्णमचक्षुः
। यत्तु होतर्गायत्री कथं हलीभूतो श्रोत्रं तदपाणिपाद...तबूतयोनि
वहसीति
गायत्र्यु, ५ परिपश्यन्ति धीराः मुण्ड. ११६ (मथ) यत्तृतीयममृतं तदादित्या यत्चदव्यक्तमजरमचिन्त्यमज
उपजीवन्ति वरुणेन मुखेन न मव्ययम् भवसं.३३ __ वै देवा अनन्ति
छांदो. ३२८१ यत्तन्नस्तत्पश्चमस्य, यसिंहः प्रचो
यत्तृतीयं तच्छिखायो, यचतुर्थ ___ दयादिति तत् षष्ठस्य नृ. पट्य. ५ तत्सर्वेष्वङ्गेषु
नृ. षट्च . ७ यत्तपस्यसि कौन्तेय
भ.गी. ९।२७ । यत्तृतीयं तद्बाह्यं वलयं भवति नृ. षट्च. ३ (अथ) यत्तपोदानमार्जवमहिंसा
यत्ते कश्चिदब्रवीत्तच्छणवामेति बृह. ४।शर सत्यवचन मिति वा अस्य
यत्ते रूपं कल्याणतमं तत्ते पश्यामि बृह. ५।१५।१ दक्षिणाः
छांदो. २१७१४ यसुसीमंहृदयमधिचंद्रमसिभितम् कौ. त. २।८ यत्तप्यथा बहुधा मे पुराचित्तन्नु भुवे.
यत्ते सुसीमे हृदये हितमन्तः ऽहमुरणोबोभुवे । ऋतस्य पन्था
प्रजापतो। मन्येऽहमांतद्विद्वांसं मसि हि प्रपन्नोऽयसे स मे
माहं पौत्रमघं रुदम् को. त. २११० सत्यमिदेकमेहि बा. मं. २२ यत्तेऽयं प्रीयमाणाय
भ.गी. १०१ यचत्सात्विकमुच्यते भ.गी. १८१२३ यत्त्वयोकं वचस्तेन
भ. गो. १११ यचत्य ज्योतिरिव सम्पचती
यत्वश्चम तत्सर्वेषु... यत् षष्ठं त्यतस्तावमचिरेणैति मैत्रा. ६।२७ । तत्सर्वेषु देशेषु
नृ. षट्च.७ यवस्य पीठं हैरण्याष्टपलाशमम्बुजं गो. पू. ३१ (अथ) यत्पञ्चमममृतं तत्साध्या यचानि तु मुग्धतरमुनिशब्दवाच्यैः
उपजीवन्ति ब्रह्मणा मुखेन न जीवबुदैः रचितानीतिभवन्ति स्वसंवे. १ वै देवा अश्नन्ति
छांदो. ३११०१
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
यत्पदं
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
यत्प्रथ
४६९
यापदं विमलमद्वयं शिवं तत्सदा
। यत्पुरुषेण हविषा देवा यज्ञमतन्वत हमिति मौनमाश्रय
वराहो. ३१६
[३. अ. ८।४।१८।६% मं.१०१९०६ यत्परं तेजस्तत्रेधाऽभिहितमन्ना
[वा. सं. ३२१४+पु.सू.१६ चित्त्यु. १२।३ आदित्ये प्राण एतद्वादत.
यत्पुरुषेणेत्यनया सृष्टियज्ञः समी. स्वरूपं नभस: खेऽन्तर्भूतस्य
रितः । अनेनैव च मन्त्रेण यदोमित्येतदक्षरम
मैत्रा. ७११
मोक्षश्च समुदाहृतः मुद्गलो. १२६ यस्परं नापरं त्यजति स
यत्पूर्णानन्दैकबोधस्तद्ब्रह्मैवाहमजाप्रदभिधीयते
ब्रह्मो. १
स्मीति कृतकृत्यो भवति प. हं. ९ यत्परं ब्रह्म स एकः, य एकः स
यत्पृथिव्यार रजस्वमान्तरिक्ष रुद्रः, यो रुद्रः स ईशानः...स
विरोदसी। इमारस्तदापो भगवान्महेश्वरः [अ.शिरः.३४बटुको. १९
वरुणः पुनात्वघमर्षणः महाना. ६४ यत्परं ब्रह्म सर्वात्मा विश्वस्यायतनं
यत्पौर्णमास्ये तत्पौर्णमास्यम् कठरु. ३ महत् । सूक्ष्मात्सूक्ष्मतरं नित्यं
यत्प्रज्ञानमुत चेतो धृतिश्च यज्योस त्वमेव त्वमेव तत्
कैव. १६
तिरन्तरमृतं प्रजासु । यस्मान्न यत्परात्परतो इयं तन्मे मनः शिव
ऋते किश्चन कर्म क्रियते तन्मे
मनः... १ शिवसं.३+ २ शि. सं.४ सङ्कल्पमस्तु
२ शिवसं. १७ (मथ) यत्पशुभ्यातृणोदकं
यत्प्रत्यक्षं तहे इति
शौनको.४७ विन्दति तेन पशूनां (लोकः)
यत्प्रथमं तच्चतुररं यद्वितीयं तचतु
बृह. १।४।१६ यत्पश्यति तु तत्सर्व ब्रह्म पश्यन्म
रं यत्तृतीयं तदष्टारं यातुर्थ माहितः । प्रत्याहारो भवेदेष
तत्पश्चारं यत्पञ्चमं तत्पश्चार ब्रह्मविद्भिः पुरोदितः
यच्छष्ठंतदष्टारं तदेतानि पडेव जा. द. ७१३
नारसिंहानि चक्राणि भवन्ति नृ. षट्च. १ यत्पश्यमानमात्माभिजुषाण मन्तः..
यत्प्रथम तदाचक्रं यद्वितीयं तत्सुसुषुप्त्यानभिगम्यमानाय स्वाहा पारमा. ११८
चक्रं यत्ततीयं तन्महाचक्र यत्पादाम्बुरुहद्वद्वं मृग्यते विष्णुना
...तदेतानि षडेव नारसह । स्तुत्वा स्तुत्य महेशान
सिंहानि चक्राणि भवन्ति नृ. षट्च. २ मवानसगोचरम्
शरभो. १७
यत्प्रथम तदान्तरवलयं भवति । यत्पितृभ्यो निपृणाति यत्प्रजा
यहितीयं तन्मध्यमं वलयं मिच्छते तेन पितणां (लोकः) वृह. १।४।१६ ...तदेतानि त्रीण्येव वलयानि यत्पितृभ्यः स्वधा करोत्यप्यपस्त
भवन्ति
नृ. षट्च. ३ पितृयज्ञः सन्तिष्ठते सहवे. १४ यत्प्रथमं तद्धृदये, यद्वितीय यपिबति तदस्य सोमपानम्
तच्छिरसि, यत्तृतीयं तच्छि(शारीग्यज्ञस्य )
महाना. १८१ खायां, यचतुर्थ तत्सर्वेष्वङ्गेषु यत्पुण्डरीकं पुरमध्यसंस्थम् ।
यत्पञ्चमं तत्सर्वेषु यत् षष्ठं तत्रापि दहं गगनं विशोकस्त
तत्सर्वेषु देशेषु
नृ. षट्च. ७ स्मिन्यदन्तस्तदुपासितव्यम् महाना. ८.१६ (सहोवाच.) यत्प्रथमं नाभ्यकीर्तयो यत्पुरुषं व्यदधुः कतिधा व्यक
नामग्राहमथ नानुवत्स्य इति शौनको. ११५ ल्पयन् [ .अ.८।४।१९ म.१०१९०११+ (अथ) यत्प्रथमास्तमिते [वा. सं. ३१।१०+पु.सू.११ चित्त्यु. १२१५
तन्निधनम्
छांदो. २।९।८
७ दशषु
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७०
यत्प्रथ
सबै २
( वय ) यत्प्रथमोदिते स प्रस्ताव: छान्दो. २१९१३ यत्प्रदक्षिणं प्रक्रमन्ति तेन पाप्मानमवधुन्वंति यत्प्रपदाभ्यां प्रापद्यत ब्रह्मेमं पुरुषं तस्मात्प्रपदे... यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्ति, तद्विजिज्ञासस्व, तद्बह्मेति
१ ऐत. १|४|१
तैत्ति. ३११
यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्ति, तं मामेव विदित्वोपासीत (थ) यत्प्रशश* सतुः कर्म व तत्प्रशशः सतुः पुण्यो वै पुण्येन कर्मणा भवति पापः पापेन 'यत्प्राक्सवनेभ्यः सैकाविधा
त्रीणि सवनानि यद् सा पश्चमी यत्प्राक्तृचाशीतिभ्यः सैक विधा यत्प्राणेन न प्राणिति येन प्राणः प्रणीयते । तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते यत्प्राणैः प्रतितिष्ठसि ( मा.पा. ) यत्प्रातरनुवाको यत्प्रयं यदाज्यं यन्मरुत्वतीयमिति यत्प्रातर्मध्यन्दिनं सायं च तानि
सवनानि
यत्प्रातः सोऽयं प्रातः ( होम: ) यत्प्रियमानन्दं तदेतत्सर्वाकारा
महात्रिपुरसुन्दरी
यत्र कालमकालं वा निश्चयः संशयो नहि यत्र काले त्वनावृत्तिः यत्र कुण्डलिनी नाम पराशक्तिः प्रतिष्ठिता [ यो. शि. ५/६ + यत्र कुत्र स्थितस्य शिरसि व्योम
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
भस्मजा. २१५
बृह. ३/२/१३
१ ऐत. ३।३।४ १ ऐन. ३ ४ ३
केनो. १२१९ प्रश्नी. २/७
छाग. रार
बहूचो. ३
ते. बिं. ५/१४ भ.गी. ८|२३
वराहो. ५१५१
ज्योतिर्दृष्टं चेत्स तु योगी भवति अद्वयता. ३
यत्र कुत्रापि म्रियतं देहान्ते देवः परमं ब्रह्म तारकं व्याचष्टे यत्र कुत्रापि वा काश्यां मरणे स महेश्वरः । जन्तोदक्षिणकर्णे तु मत्ता समुपादिशेन
महाना. १८/१ कउरु. ३
नृ. पू. ११७
मुक्तिको १/२०
यत्र तु
यत्र कुत्रापि वा नादे लगति प्रथमं
मनः । तत्रतत्र स्थिरीभूत्वा तेन सार्धं विलीयते यत्र के चार्या वाचो भाषन्ते
विदुरेनं तत्र
यत्र के चैति तदेव प्रतितिष्ठत्येवं विद्वान्
यत्र कापि स्थितं च यत्तन्नहि धायें
वृह. १/२/३
संस्कारसहितं धार्यम् ( भस्म ) बृ. जा. ३११
यत्र गत्वा धाम्नि लयं यान्ति योगीन्द्राः
यत्र गत्वा न निवर्तन्ते योगिनः
रूपी महेश्वरः यत्र चतुर्धा मुक्तयः सेव्यमाना आसते
ना. बि. ३८
३ ऐत. २/५/३
(तत्परमं पदं ) [ नृ.पू. ५/१६ + ना. प. ९/२२
यत्र गुरुस्तत्र शिवः । शिवगुरुस्त्र
रुद्रोप. ३
सामर. ५५
यत्र तु व्यञ्जनवन्तः प्रयुज्येरन क्षोकाध्या इतावप्र जसावुद्रातृयजमानौ स्याताम्
यत्र चन्द्रस्तन्नक्षत्राणि यत्र वा नक्षत्राणि स चन्द्रमास्ते द्वे योनिस्तदेकं मिथुनम् यत्र च मथुरा गोकुलं द्वारका पुरी पुरी रामपुरी यमपुरी नसिंहपुरी नरनारायणपुरी कुबेरपुरी गणेशपुरी
शकपुरी एता देवतास्तिष्ठन्ति राघोप ४|१
सामर. ९२
यत्र चिन्मात्रकलना यात्यपत्र
मखसः । तच्चिन्मात्रमखण्डैकरसं ब्रह्म भवाम्यहम् ते . बि. शीर्षक यत्रचैवात्मनाऽऽ मानं [ यो. शि. ३ | १४ + भ.गी. ६।२० यत्र जाग्रति शुभाशुभं निरुक्त
ब्रह्मो. १
मस्य देवस्य... परापरं ब्रह्म यत्र जीवन्ति मूढास्तु तत्रासौ मृत एव वै (योगी) यत्र ज्योतिरजस्रं यरिलोकेऽभ्यर्हितं
यो. शि. ११४६
सावित्र्यु. ७
आ. प्र. १
संहितो. २१४
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
यधिगुणं
उपनिषद्वाज्यमहाकोशः
यत्र य.
(अथ) यत्रिगुणं चतुरशीति
यत्र निशितासिशतपातनमुत्पललक्षयोनिपरिणतं भूतत्रिगुण
ताडनवत्सोढव्यं... नावहेलमेतद्वै नानात्वस्य रूपम् मैत्रे.
नया भवितव्यमेवं दृढवैराग्यायत्र त्वस्य सर्वमात्मैवाभूतत्केन
द्वोधो भवति
महो. ४।२६ कं पश्येत्...
बृह. ४।५।१५ (अथापि) यत्र नील इवाग्निदृश्यते (मथ) यत्र देव इव राजेवाह
यथा मयूरग्रीवा
३ऐत. श४६ मेवेदर सर्वोऽस्मीति मन्येत
यत्र नृसिंहादयो देवताआवरणानि राधोप. ४ार सोऽस्य परमो लोकः
बृह. ४।३।२० यत्र पुरुषस्तत्स्त्री यत्र वा स्त्री यत्र देवा अमृतमानशानास्तृतीये
स पुरुषस्ते द्वे योनिस्तदेकं वामान्यभ्यैरयन्त महाना. २१५ मिथुनम्
सावित्र्यु. ९ (थ) यत्र द्वैतीभूतं विज्ञानं
यत्र पार्थो धनुर्धरः
भ. गी. १८७८ तत्र हिं शृणोति पश्यति
साध्याः सन्ति देवाः चित्त्यु. १२७ जिघ्रति रसयते चैव स्पर्शयति
[+महावा.४+पु.सु.१६+ ऋ.अ. ८।४।१९ सर्वमात्मा जानीतेति मैत्रा. ६७ [मं. १०१९०११६+
वा. सं.३१४१६ यत्र धर्ममधर्म वा शुद्धं वाऽशुद्ध
यत्र बिन्दुश्व नादश्च सोमसूर्याग्निमण्वपि
ते. बि. ५/१३ वायवः । इन्द्रियाणि च सर्वाणि यत्र धर्मा न वर्तन्ते विवेकस्तत्र
ल्यं गच्छंति सुनत
यो. शि. ३२११ नोच्यते
अ. शां. ६० यत्र (विद्यायां) ब्रह्म प्रतिष्ठितम् , यत्र न चन्द्रमा भाति, यत्र न
विश्वदेवाः प्रतिष्ठिताः, यस्ता नक्षत्राणि भान्ति, यत्र नाग्नि
न वेद किमन्यैवेदैः करिष्यति अव्यक्तो. ३ देहति, यत्र न मृत्युः प्रविशति,
यत्र ब्रह्माण्डानि कोटिशो विराजयत्र न दुःखं...परमं पदं.. नृ. पू. ५।१६ मानानि राजन्ते
सामर. ५५ यत्र न जरा न मृत्युर्न कालो न
यत्र ब्रह्माण्डान्युत्पद्यन्ते लीयन्ते सामर. ५ भङ्गो न जयो न विवादो न
यत्र ब्रह्मा पवमानेति षट् ३ ऐत. २।४।४ हिंसा न शान्तिनं स्वप्न एवं
यत्र भार्गवी यमुना समुद्रममृतलीलाकामशरीरी स्वविनो
मयं वृन्दावनानि नीलपर्वतदार्थ भक्तैः सहोत्कण्ठितस्तत्र
गोवर्धनसिंहासनं प्रासादो क्रीडति कृष्णः
राधोप. ४२
मणिमण्टपो विमलादिषोडशयत्र न मोहो न दुःखं
ग. शो. ५६ चण्डिकागोप्यः
राधोप. ४२ यत्र न सूर्यस्तपति, यत्रनवायुर्वाति नृ. पू. ५।१६
। अथापि ) यत्र भूमि ज्वलंतीमिव यत्र नान्यत्पश्यति नान्यच्छृणोति
पश्येत तदप्येवमेव विद्यादिति नान्यद्विजानाति स भूमा छांदो. ७.२४.१ . प्रत्यक्षदर्शनानि
३ ऐत. २।४६ यत्र नाभ्युदितं चित्तं तद्वै सुख
यत्र मनस्तद्वाग्यत्र वा वाक् तन्ममकृत्रिमम्
अ. पू. ५/४५ __ नस्ते द्वे योनिस्तदेकं मिथुनम् सावित्र्यु.८ यत्र नासन्न सद्रूपो नाहं नाप्यन.
यत्र मन्त्रममत्रं वा विद्याऽविद्या न.. ते. बि.५/१४ हड्डतिः । केवलं क्षीणमनन
, यत्र यज्ञस्तत्र छन्दांसि यत्र वा आस्तेऽद्वैतेऽतिनिर्भयः
छन्दांसि स यज्ञस्ते द्वे योनि[ अश्युप. ४१+ वराहो. ४३१७ स्तदकं मिथुनम
सावित्र्यु.४
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७२
यत्र यत्र
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
यत्र स्त
यत्र यत्र धृतो वायुरङ्गे रोगादि
यत्र वायुस्तदाकाशो यत्र वा आदूषिते । धारणादेव मरुतस्त
काशस्तद्वायुस्ते द्वे योनिस्तदेकं त्तदारोग्यमभुते
त्रि. प्रा. १२० मिथुनम्
सावित्र्यु.३ यत्र यत्र मनो याति तत्र तत्र परं
चत्र विद्याविद्ये न विदामः गोपालो.श१२ पदम् [ पैङ्गलो. ४।२१+ सौभाग्य. २३ यत्र विरानृसिंहोऽवभासते तत्र यत्र यत्र मनो याति ब्राह्मणस्तत्र
__ खलपासते
अव्यक्तो. १ दर्शनात् । मनसा धारणंचव
चत्र विश्वं भवत्येकनीडम् । यस्मिधारणा सा परा मता ते. बि. ११३५
निद ५ संचावचैति सर्वर स यत्र यत्र मनो याति न निवार्य
ओतः प्रोतश्च विभुः प्रजासु महाना. २६३ मनस्तदा । अवारितं भयं
यत्र वृक्षा आधिदैविका देवा एव
___ भवन्ति याति वार्यमाणं तु वर्तते (वर्धते) अमन. २०७०
सामर. ६
यत्र वैकुंठेऽनेको भक्ता जयन्तयत्र यS मृतो ज्ञानी येन वा केन
कुमुदजयविजयगरुडाद्याः शतशः मृत्युना । यथा सर्वगतं व्योम
पार्षदाः राजमाना भवन्ति सामर. ९२ सत्र तत्र लयं गतः
पैङ्गलो.४।१३
यत्र सङ्कल्पनं तत्र मतोऽस्तीत्यवयत्र योगेश्वरः कृष्णः
म. गी. १८७८ गम्यताम्
महो. ४.५२ यत्र रविसोमौ न तपतः ग. शो. ५६
यत्र सप्तावरणानि तेजोमयानि सामर. ५ यत्र रसावात्मानमुपसंहृत्याजूगुपत् शौनको. ४।५
यत्र समुद्रतीरे च निरन्तरं कामयत्र लक्ष्मीर्जाम्बवती राधिका
धेनुवृन्दम्
राधोप. ४२ विमला चन्द्रावली सरस्वती
यत्र सर्वमात्मैवाभूत्तत्र कुत्र वा ललितादिरिति
राधोप. ४१ मनुते । कथं वा गच्छतीति गोपालो. ११० यत्र लोका न लोका देवा न देवा
यत्र सुप्ता जना नित्यं प्रबुद्धस्तत्र वेदा न वेदा यज्ञा न यज्ञा
संयमी । प्रबुद्धा यत्र ते विद्वान्मुमाता न माता...एकमेव तत्पर
षुप्तिं याति योगिरा
याज्ञव. २५ ब्रह्म विभाति निर्वाणम ब्रह्मो. ३
यत्र सुप्तो न कश्वन कामयते यत्र वरुणस्तदापो यत्र वा आप
तत्सुषुप्तम्
श्री. वि. ता. ३११ स्तद्वरुणस्ते द्वे योनिस्तदेक
यत्र सुप्तो न कञ्चन कामं कामयते
न कञ्चन स्वप्नं पश्यति मिथुनम् सावित्र्यु. २
बृह. ४।३:१९
: यत्र सुमो न कश्चन कामं कामयते यत्र वर्णा न वर्तन्ते विवेकस्तत्र
...स्वप्नं (स्वप्ने) पश्यति तत्सुषुप्तम् मांडू. ५ नोच्यते
अ.शां. ६०
[गणेशो. ११+नृ. पू. ४२ रामो. २।३ वा अस्य सवमात्मवाभूत.. बृह. २।४।१४।।
__ यत्र सुनो न कश्चन कामं कामयते ( अथ ) यत्र वागुच्चारयत्युपैव
न कञ्चन स्वप्नं पश्यति तत्र न्येतीत्येवमेवैतत्
बृह. ४१३५
नतत्र देवा न देवलोका यज्ञा न.. सुबालो. ४।४ यत्र वाऽन्यदिव स्यात्तत्रान्योऽन्यत्
यत्र सुहार्दः सुकृतो मदन्ते विहार पश्येत्
__ बृह. ४।३३३१ यत्र रोगं तन्वा स्वायाम् सइवे. १० यत्र वा पितुस्तत्पुत्रस्यैतत्तदुक्तं
यत्र स्तनयित्नुस्तद्विाद्यत्र वा भवति
१ऐत. १२८।१ । विद्युत्तत्र स्तनयित्नुस्ते द्वे कामावुनक्षत्राणिनवाति(न)भान्ति ग. शो. ५।६ । योनिस्तदेकं मिथुनग्य सावित्र्यु. ५
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
यत्रह
सपनिमाहाकोशः
यत्रहकष पुत्रस्य तत्पितुः, यत्र
यत्रासंभिमतां याति स्वातिरिक्त__वा पितुस्तत्पुत्रस्य
१ऐत. १८१ भिदाततिः। संवित्मानं परं यत्र हि द्वैतमिव भवति तदितर
ब्रह्म तत्स्वमात्र विजृम्भते स्कन्दो. शीर्षक इतरं जिघ्रति
बृह..२।४।१४ यत्रासां दिशामन्तस्तद्रमयाक्षकार वृह १०१० यत्राग्निर्मृत्युन दहति (न) प्रविशति ग. शो. ११६ यत्रासौ केशान्तो विवर्तते तेत्ति. ११६१ यत्राग्निस्तत्र पृथिवी यत्र वै पृधिवी
यत्रासौ संस्थितः कृष्णः स्त्रीभिः तत्राग्निस्ते द्वे योनिस्तदेकं
शक्त्या समाहितः
गोपालो.२२ मिथुनम्
साविश्यु.१ यत्रास्तमितशायी स्यानिरमियत्रात्मना सृष्टिलयौ जीवन्मुक्ति
रनिकेतनः । यधालब्धोपजीवी दशागतः । सहजः कुरुते योग
स्थान्मुनिन्तो जितेन्द्रियः ना. प. ५।२६ सेयं निष्पत्तिभूमिका.. राहो. ५७५ । यत्रास्ति वासना लीना तत्सुषुप्तं यत्रादित्यस्तदयौ यत्र वा द्यौस्तदा
न सिद्धये
अ. पू. ५११६ दित्यस्तेद्वेयोनिस्तदेकंमिथुनम सावित्र्यु. ६ यत्रास्ते च गुरुर्षन्दिव्ययोगयत्राद्वैतीभूतं विज्ञानं कार्यकारण
प्रदायकः ।... नोक: कर्मनिमुक्तं निर्वचनभनौपम्यं
सम्यगभ्यासंकुर्यादादाक्तन्द्रित: योगकुं. २०१४ निरुपाख्यं किं तदङ्गवाच्यम् मैत्रा. ६७
। यत्रास्य पुरुषस्य मृतस्यानि यत्रान्तर्याम्यादिभेदस्वत्वतो नहि
वागप्येति
वृह. श२१३ युज्यते । निर्भेदं परमाद्वैतं स्व
यत्रिवृत् पश्चदशः सप्तदश मात्रमवशिष्यते
अध्यात्मो.शीर्षकं एकत्रिंश इति कास्य तगातु लाग. R+४२ यत्रान्यत्पश्यत्यन्यच्छ्रणोत्यन्य
। यत्रतत्कर्णावपिगृह निनमिव द्विजानाति तदल्पम् छांदो. २४१ नथुखिारिव ज्वलत सपशयत्रापहवतां याति स्वाविद्यापद
णोति तदेतदृष्टं च श्रुतं घेत्युविभ्रमः । तषिपानारायणाख्यं
पासीत, चक्षष्यः भूतो भवति छांदो. ३३१३१८ स्वमात्रमवशिष्यते
नि.म.ना. शीर्षकं यत्रतत्पुरुष बातों मरिष्यन्नावल्यं यत्रामृतः स पुरुषो व्ययात्मा मुण्ड, १२२।११। न्येत्गसंमोहं नैति तदाहुयत्रायं पुरुषो म्रियते उस्मात्
सक्रमीनित्तम्
कोत. ३१३ प्राणाः कामन्त्याहो ३ नेति.. ह. ३२२।११। (य) यत्रतत्पुरुषः पिपामति यत्रायं पुरुषो म्रियते किमेनं न
तेज एव तत्पीतं नयते अहातीति नामेत्यनन्तं वै
यत्रैतत्पुरुषः सुप्तः स्वमं न कथन नामानन्ता विश्वेदेवा अनन्त
पश्यत्यथास्मिन्प्राण एवेकधा मेव स तेन लोकं अयति बृह. ३२१२ भवति
को. त. ३३ यत्रायं पुरुषो रमते तत्रायं रसो
यत्रतत्पुरुषः स्वपिति नाम सता वजति
सामर. ५
सोम्य नाम तदा सम्पनो भवति छांदो. ६८१ यत्रायं मणिमानं न्येति
बृ. उ. ४॥३॥३६ यत्रतत्पुरुषोऽशिशिष्यति वामाप यत्रारे ब्राह्मणस्यान्वेषणा
- एव सदाशतं नयन्ते
छांदो.६८३ सदेनमच्छति
छांदो. ४०७ (मश ) यत्रैतदबलिमानं नीतो यत्रालम्बालम्बिभावो विद्यते न
भवति तमभितयासीनाबाहु. कदाचन ।ज्ञविज्ञसम्यग्ज्ञालम्ब
नासि मां जानासिमाम्मति छांदो. ८६४ निरालम्बहरि भजे निरा.शीर्षक यत्रैसदभूत पछदागात्
कौ. स. ११८
छान्दो. ६८५
६०
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७४
यत्रैत
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
यत्सर्वस्य
-
(अथ ) यत्रैतदरमाच्छरीरादु.
। यत्सत्यं वा विष्णुरुद्योगः सूर्यो क्रामत्यथैतैरेव रश्मिभिरूल
गौर्वा विष्णुर्विशत् विश्वं, विश्वं 'माक्रमते
छांदो. दा६५ सन्दधानः तद्विश्वं विष्णवे विश्वयत्रेतदस्मिन्छरीरे सस्पर्शनोष्णि
रूपाय स्वाहा
परमा. ५।५ मानं विजानाति तस्यैषाश्रुतिः छांदो. ३११३८ । यत्सत्यं विज्ञानमानन्दं निष्क्रिय यत्रैतदित्थेत्थेत्यभिपश्यति आर्षे. ९।१ निरखनं सर्वगतं सुसूक्ष्म यत्रैतोछासी भवति बृह.४।३।३५,३८ सर्वतोमुखमनिर्देश्यममृतमस्ति यत्रैतद्देवास्तत्प्राप्य तदमृतो
तदिदं निष्कलं रूपम् शांडिल्यो. ३२ भवति, यदमृता देवाः
कोत. २११४ । यत्सत्त्वमुभयोरनुगोप्ता तत्सत्यं (अथ) यौतदाकाशमन विषण्णं
सत्यपाय सत्याय स्वाहा । पारमा. ४९ चक्षुः स चाक्षुषः पुरुषः छांदो. ८।१२।४ (अथ) यत्सत्रायणमित्याचक्षते (अथ) यौन धनन्तीव जिनंतीव
ब्रह्मचर्यमेव तद्ब्रह्मचर्येण ह्येव हस्तीव विच्छाययति बृह. ४।३।२०
सत आत्मनत्राणं विन्दते छान्दो. ८।५।२ यत्रैव जातं सकलेवरं मनस्तत्रैव
यत्सप्तभूमिकाविद्यावेद्यानन्दकलेलीनं कुरुते स योगात् । स
वरम् । विकलेवरकैवल्यं रामएव मुक्कोहिनिरहङ्कतिःसुखी.. यो. शि. १११२३ / चन्द्रपदं भजे
अक्ष्यु. शीर्षक यत्रविद हवाएषा ब्रह्माणा (मा.) छां. उ.४।१७१९ । यत्सप्तान्नानि मेधया तगसाऽजनयत्रैवंविद्रह्मा भवति
छांदो.४।२७८,९
यत्पितेति मेधया हि तपसा यत्रैष एतद्वालाके पुरुषोऽशयिष्ट
जनयत्पितैकमस्य साधारणमियत्रैतद द्यत एतदगाद्धिता
तीदमेवास्य तत्साधारणमन्नं नाम हृदयस्य नाड्यः को. त. ४।१९ । यदिदमद्येत
बृह. १।५।२ यत्रैष जगदाभासो दर्पणान्तः पुरं
यत्सप्तान्नानि मेधया तपसाऽजनयथा । तद्रमाहमिति ज्ञात्वा
यत्पिता। एकमस्य साधारणं द्व कृतकृत्यो भवानघ
अध्यात्मो. १० देवानभाजयत् । त्रीण्यात्मनेयत्रोपरमतेचित्तं निरुद्धयोगसेवया ।
ऽकुरुत पशुभ्य एकं प्रायच्छत् बृह. ११५/१ यत्रचैवात्मनात्मानंपश्यन्नात्मनि
यत्समत्वं तयोरत्र जीवात्मपरमातुष्यति [ यो. शि. ३३१४+ भ. गी. ६१२० त्मनो....समाधिरभिधीयते सौभाग्य. २० यत्रोपाकृते प्रातरनुवाकेन पुरा छां. उ. ४।१६४ यत्समाधौ परं ज्योतिग्नन्तं । यत्सकललोकरक्षणचक्र यन्माया
विश्वतोमुखम् । तस्मिन्दृष्ट त्मा तच्चतुर्थस्य
नृ. षट्च. ६ क्रियाकर्म यातायातो नविद्यते यो. चू. ११३ यत्सकृदुपस्पृशति देन सामानि...
यत्समूलमावृहेयुर्वृक्षं न पुनराभवत् बृह. ३।९।३३ प्रीणाति
(अथ) यत्समृद्धमिदं तस्यानं मैत्रा. ६।२६ (अथ) यत्सडुववेलायास आदि.
' ( अथ ) यत्सम्प्रति मध्यन्दिने स स्तदस्यवयास्यन्वायत्तानि छान्दो. २।९।४ उद्गीथस्तदस्य देवा अन्वायत्ताः छान्दो. २।९।५ यत्सश्चरति स वायुः [गर्भो.५+ शारीरको. १ यत्सम्मितमनु संयन्ति प्राणिनयत्सञ्चरत्युपविशत्युत्तिष्ठते
स्तन्मे मनः शिवसङ्कल्पमस्तु २ शिवसं. २ च स प्रवर्यः महाना. १८०१ यत्सर्वनिष्ठमजरं समस्तं
पारमा. ११८ यत्सत्यं ब्रह्म तद्विस्मृतं नृणाम् महो. ४५१३२ यत्सर्वस्य सोमोऽहमेव जनिता यत्सत्यं तदुपास्यताम्
पैङ्गलो. ४.१७ विश्वाधिको रुद्रो महर्षिः भस्मजा. २।५
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
यत्सर्व
हृदयागारं यत्र सर्व प्रतिष्ठि
तम् ! वस्तुनो यन्निराधारं वासुदेवपदं भजे यत्सर्वशास्त्रसिद्धान्तं यत्सर्व
हृदयानुगम्
यत्सर्व चाप्यख च यत्तत्त्वं
तदसौ स्थितः
यत्सर्ववद्रुह्यमू यत्सर्व परिपश्यतीति सौक्ष्म्यात् यत्सर्वे सर्वगं वस्तु यत्तत्वं तदसौ स्थित: यत्सङ्गरमभिवावाम्याशाम् यत्संवत्सरं वत्स्यथ व्यथ वेदिष्यथेति । ते ह संवत्सरमृषुः यत्साक्षादपरोक्षाद्भक्ष यमात्मा सर्वान्तरस्तं मे व्याचक्ष्व यत्साङ्ख्यैः प्राप्यते स्थानं यत्साधुभवतिसाधुवतेत्येवनदाहुः यत्साम्पराये मति ब्रूहिनस्वत्... यत्सामानि सोम एभ्यः पवते...
तवांस्तर्पयति
यत्सामानि सोमाहुतिभिः... तदेवास्तर्पयति
यत्साम्यज्ञानकालानिस्वातिरिक्तास्तिताभ्रमम् । करोति स्म निश्शेषं तद्भक्षैवास्मि केवलम् यत्सायं प्रातरति तत्समिघम् यत्सारभूतं सकलं परित्रीं मोद
प्रायेणानुभूतमनुविधं सूक्ष्मः यत्सारस्वतं तत्तृतीयस्य, यस्य
यत्कामं देवं तच्चतुर्थैस्य यत्सीमिन्द्रो मकरोदनीकैः यत्सुचकं यत्प्रियात्मा तद्वितीयस्य यत्सुवर्णरसा द्यौः
( शरीरे ) यत्सुषिरं तदाकाशम् [ गर्भा. १+ वत्सुषुप्तच जामतश्चैनश्चक्रम तस्याव
यजनमसि स्वादा यत्सूक्ष्मं तच्छुकं [ बटुको. १९+
उपनिषद्वाक्यमद्दाकोशः
वासुदे. शीर्षक
अ. पू. ३१२१
अ. पू. ३१२३
पं. ब्र. १ सूर्यता. ११२
ञ. पू. ३१२२ सहवै
छाग टाउ
गृह- २२४|१ भ.गी. ५१५ छान्दो. २१११३
कठो. ११२९
सहवे. १४
सहवे. १४
भस्मजा. शीर्षकं
महाना. १८/१
पारमा ८।१
नृ. पटूच. ४ बा. मं. १०
नृ षट्च ६ छान्दो. ३।१९।२
शारीरको १
महाना. १४/२ अ. शिरः ३|४
1
यथाऽऽका
यत्स्वपन्तश्च जायतश्चैनश्चक्रम तस्यावयजनमसि स्वादा यत्स्वयं प्राक्तनं कर्म पितामातेति
तत्स्मृतम् यत्स्वरूपज्ञानिनः सर्वमविदितं विदितं भवति । तत्सर्वं परमरहस्यं कथितम् यत्स्वाध्यायमधीयीत कामप्यचं
यजुः साम वा तद्वहायज्ञः सन्तिष्ठते
यथा कटकशब्दार्थः पृथग्भावो न
काञ्चनात् । न हेमकटकात्तद्वगच्छच्छन्दार्थता परा यथा करी करेणैव पानीयं प्रपिबेत् सदा । सुपुन्ना वज्रजालेन पवमानं यसेत्तथा ( ते होचतुः
यथाऽकला अत्रदन्तो वाचा प्राणन्तः प्राणेन पश्यन्तश्चक्षुषा शृण्वन्तः श्रोत्रेण विद्वासः यथाकर्म यथाविद्यं ( स... प्रत्याजायते )
यथा कला अवदन्तः प्राणन्तः प्राणेन पश्यन्तश्चक्षुषा शृण्वन्तः श्रोत्रेण ध्यायन्तौ मनसैवमिति प्रविवेश ह वाक् यथाकामं प्रान्वृच्छथ यदि विज्ञास्यामः सर्वे ह वो वक्ष्याम इति
( अतः ) यथाकामं जपित्वा पश्येम शरदः शतमिन्द्र जीवेत्याशिषः प्रार्थयते
यथा कायस्तथा सर्व चित्तदृश्य
मवस्तुकम् यथाकारी यथाचारी तथा भवति, साधुकारी साधुर्भवति, पापकारी पापो भवति यथाssकाशस्तथा देह आकाशा दपि निर्मल:
महाना. १४/२
शिवो. ७/१०९
त्रि. म. ना. ८/६
सहवे. १४
महो. ४/४६
४७५
यो. शि. १।११७
बृद्द. ६।११८
कौ. त. ११२
छां. ५१११८
प्रश्नो. ११२
सन्ध्यो. ३
अ. शां. ३६
बृह. ४/४/५
यो. शि. १३४२
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७६
यथाऽऽका
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
यथाऽग्नि
यथाऽऽकाशस्थितो नित्यं - भ.गी. ९६ यथाक्रमोऽयं परलोकस्थाने भवति यथाकाशं समुदिश्य गच्छद्रिः
तमाक्रममाक्रम्योभयान्पाप्मन पथिकैः पथि। नानातीर्थानि
आनन्दाच पश्यति
बृह. ४।३।९ दृश्यन्ते नानामार्गास्तु सिद्धयः यो. शि. २१५७ (ते होचतुः) यथा लीवा यथाऽऽकाशे द्विवन्द्रत्वं तद्वत्सत्ये
अप्रजायमाना रेतसा.. बह.६१।१२ जगत्स्थितिः
यो. शि. ४१६ यथाक्षणं यथाशाखं यथादेशं यथाऽऽकाशो घट काशो महाकाश
यथासुखम् । यथासम्भवसइतीरितः । तथा भ्रान्ते-(न्तै-)
सङ्गमिमं मोक्षपथक्रमम् ।। द्विधा प्रोक्तो ह्यात्माजीवेश्वरा
तावद्विचारयेत् प्राज्ञो स्मना [म. पू. ५७+ मा. द. १०३
यावद्विश्रान्तिमात्मनि महो. ४॥३९ यथा काश्यो वा वैदेहो दोप्रपुत्रं
यथा क्षारमयलेन प्राप्यते लवणं उन्यं धनुरधिज्यं कृत्वा द्वौ
स्वयम् । ब्रह्मज्ञान्यप्ययत्नेन बाणवन्तो सपत्नातिव्याधितो
निर्वाणं मनसस्तथा
अमन. ११३० इस्ते कृत्वोपोत्तिष्ठेदेवमेवाई
यथा क्षुरः दुरधानेऽवहितः स्वाद्वाभ्यां प्रमाभ्यामुपोदस्थां
स्यादिश्वम्भरो वा विश्वम्भर
पहा२ यथा कुमारको निष्काम आनन्द
कुलाये तं न पश्यन्ति बृ. उ. १।४।७ मभियाति । तथैव देवः स्वप्न
यथा खलु सोम्येमास्तिस्रो आनन्दममियाति
पर. २
देवताः ...(मा. पा.) छां. उ. ६८६ यथा कुमारो निष्कास मानन्द
यथा खं श्येनमाश्रित्य याति मुपयाति..
ब्रह्मो. १
___ स्वमालयमेवं सुषुप्तो ब्रूते ब्रह्मो. १ यथा कुवैति भारत
भ.गी. ३१२५
यथा गङ्गा शिवसङ्गायथैव न सूतकं यथा कूपःशतधारःसहस्रधारोमक्षितः महाना. १५५५
___ वा नाप्यशुचित्वयेषाम् सि. शि. १० यथा कृताय विजितायाधरेयाः
मथागन्धर्वनगरंयथावारिमरुस्थळे प. पू. १२० संयन्त्येवमेनर सर्व
यथा गुरुस्तथैवेशो यथैवेशस्तया तदभिसमेति
गुरुः । पूजनीयो महाभक्त्या
छां. ४|१।४,६ यथा केशः सहस्रधाभिन्न एव
न मेदो विद्यतेऽनयोः यो. शि. ५५८ मस्यैताहिता नामनाडयोऽन्त
यथाऽग्निगर्भा पृथिवी यथा द्यौईवये प्रतिष्ठिता भवन्ति वृह. ४ारा३
रिन्द्रेण गर्भिणी । वायुर्दिशां यथा केशः सहस्रधा भिमस्तथा
यथा गर्भ एवं गर्भ दधामि ते वृह. ६४.२२ हिता नाम नाड्यो भवन्ति सुवालो. ४४
यथाऽमिनाऽयःपिण्डो वाऽभिभूतः यथा केशः सहस्रधा भिन्नस्तावता
कर्तृभिर्हन्यमानो नानात्वऽणिमा तिष्ठन्ति
मुपेत्येवं वाव खस्वसौ भूतात्मा(हिता नाम नाड्यः) बृह. ४ाश२०
न्तःपुरुषेगाभिभूतो गुणेयथा कोशस्तथा जीवो यथा
ईन्धमानो नानात्वमुपैति मैत्रा. या जीवस्तथा शिवः
त्रि. प्रा. १९ यथाऽग्निलमध्यस्थो नोत्तिष्ठेन्मथनं यथा तुरस्मिलोके पुरुषो भवति
विना। विना चाभ्यासयोगेन तथेतः प्रेत्य भवति स ऋतुं
ज्ञानदीपस्तथा नहि कुर्जीव
छाम्दो. १३१४१ [यो. शि. ६।४६+ योगईं. २०१४
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
यथाऽमि
उपनिषाहाकोशः
वा
दु.
यथाऽग्निर्देवानां ब्राह्मणो मनुष्याणां
यथा ज्ञास्यसि तच्छृणु
भ. गी. ११ वसन्त ऋतूनामेवं गायत्री
यथा तथा वा भवतु ह्युपनायनछन्दसाम्
सन्ध्यो . १८ कर्मणि । उपदिष्टे मम सुते यथाऽग्नि देवानामन्नादः सोमो.
ब्रह्मणि त्वत्प्रसादतः शु. र. १५ ऽनमग्निनैवानमित्येवंवित्... मैत्रा. ६१० (अथ) यथा तप्तोर्विसर्पिस्तृणयथाऽनेः क्षुद्रा विस्फुलिङ्गा व्युवर.
काष्ठसंस्पर्शनोज्वलतीत्येवं न्त्येवमेवास्मादात्मनः सर्वे
वाव खल्वसावप्राणाख्यः प्राणप्राणा...व्युचर्रति बृह. २।११२० संस्पर्शनोज्वलति
मैत्रा. ६२६ यथाऽलतो सर्वादिशो विस्फु
यथा तम: सवितानुज्ञकरसो लिङ्गाविप्रतिष्ठेरनेवमेवैतस्मा
__ ह्ययमात्मा चिद्रूप एव नृसिंहो. २७ दात्मनः प्राणा यथायतनं
: यथा तरङ्गकल्लोलैर्जलमेव स्फुर. विप्रतिष्ठन्ते[को.त. ३१३+ ४॥१९
त्यलम् । घटनाम्ना यथा यथा घटघटमध्ये बहुचन्द्रो
पृथ्वी पटनाना हि तन्तवः यो. शि.४|१७ ऽपि दृश्यते
अद्वैतो. ५
यथा तु कथा च ब्रुक्न का यथाङ्गारानपोह्य भस्मनि जुहुया
ब्रुवन्तं वा ब्रूयादभ्याशमेव तादृक्तत्स्यात्
छांदो. ५।२४९ '
यत्तथा स्यात् [३ऐत.१॥३॥४+ १४ार यथा च मरणप्राप्य आत्माभवति.. कठो. ५/६
यथा तु खलु सोम्येमास्तिस्रो यथाऽचिरात् सर्वपापं व्यपोह्य ।
देवता: पुरुषं प्राप्य त्रिवृषि. परात्परं पुरुषं याति विद्वान् । कैव. १
वृदेकैका भवति
छांदो. ६१८६ यथा वासुः पुष्करिणीर समिङ्ग
| यथा तु खलु सौम्येमास्तिस्रो यति सर्वतः
बृ. उ. ६।४।२३ देवताः ...( मा. पा.) छां. उ.६४७ यथा जपाकुसुमसान्निध्याद्रक
यथा तूली तुलाधारां... मनोस्फटिकप्रतीतिस्तदभावे शुद्ध
वृत्तिस्तथाऽऽत्मनि
अमन, २०७४ स्फटिकप्रतीतिः
त्रि. म. ना. ३१७ यथा तृणाशिनो विवेकहीनाः यथा जले जलं क्षिप्तं क्षीरे क्षीरं
परप्रेष्याः ... तथा तत्स्वामिन धृते घृतम् । अविशेषो भवेचद्व
___ इव सर्वज्ञ ईशः पशुपतिः जाबाल्यु. ४ जीवात्मपरमात्मनोः पैङ्गलो. ४.१० यथा तृतीयकाले तु रविः प्रत्याहरेयथा जलौकाऽप्रमग्रं नयत्यात्मानं
त्यभाम् । तृतीयाङ्गस्थितो नयति परं सन्धय
ब्रह्मो. १ योगी विकारं मानसं हरेत् यो. चू. १२१ यथा आसरूपधरो निन्थोनिष्प
यथाऽऽदर्श तथाऽऽत्मनि यथा रिप्रहः... सध्यासेन देहत्यागं
स्वप्ने तथा पितृलोके
कठो. ६५ करोति स परमहंसो नाम जाबालो. ६ यथाऽऽदशों मलेन च
म. मी. ३१३८ यमा जातरूपधरो निर्द्वन्द्वो निष्प
यथा दाह्यं दग्ध्वोऽनिरविकल्पो रिग्रहस्तत्त्वप्रझमागें सम्यक्संपन्नः
घयमात्मा
नृसिंहो. २७ ...सध्यासेनैव देहत्यागं करोति
यथाऽसौ दिव्यादित्य एवमिदं सरकत्यो भवति ना. प. ३२८७ | शिरसि चक्षुः
३ ऐत. १२२२ यथा भात्यन्धस्य रूपज्ञानं न विद्यते
यथा दीपो निवातस्थ:
भ.गी. ६१९ तथा गुरूपदेशेन विना कल्पको
यथा दुन्दुमेः खं, तेन स ऊर्व टिमिस्तत्वज्ञानं न विद्यते त्रि. म. ना. ५१४ बाक्रमते समादित्यमागच्छति पह. ५.१०.१
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
यथा दे.
उपनिषद्वापचमहाकोशः
यथाऽन्धा
यथा देहान्तरप्राप्तेः कारणं भावना
| यथा नास्ति नभोवृक्षस्तथा नास्ति नृणाम् । विषयं ध्यायतः पुंसों
जगत्स्थितिः
यो. शि. ४१९ विषये रमते मनः
यो. शि. ३२४ यथा निरंकुशो हस्ती कामान्प्राप्य यथा द्यौरिन्द्रेण गर्भिणी, वायुर्दिशा
निवर्तते । अवारितं मनस्तद्वत् यथा गर्भ एवं गर्भ दधामि ते बृह. ६।४।२२
स्वयमेव विलीयते
अमन. २७१ यथाधिकारवान्यसेत्पूर्णदीक्षालमेत् गुह्यषोढा. १ यथा निरिन्धनो वह्निः स्वयमेव यथाऽधीमहे स्वा देवस" हिता
प्रशाम्यति । ग्राह्याभावे मन:भवति
संहितो. ११
प्राणो निश्चलज्ञानसंयुतः.. २ अवधू. ६ यथा ध्यानेन वैराग्यमैश्वर्य
यथा निरिन्धनो वह्निः स्वयमेव स्वस्य पूजनात
रा. पू.१५ - प्रशाम्यति। ग्राह्यभावे... त्रि.ना.२१६३ यथा न जायते किञ्चिज्ज्ञायमानं
यथा निरिन्धनो वह्निः स्वयोनासमन्ततः
अद्वैत. २
वुपशाम्यति। तथा वृत्तिक्षयाञ्चित्तं यथा नदी जायते सागर एकोऽपि
। स्वयोनावुपशाम्यति सागरप्रतिभासितः । तथा ब्रह्म
[ मैत्रा. ६३४+
मैत्रे. १७ सर्वान्तरात्मा मध्ये प्रकाशितम्
यथा निर्मितको जीवो जायते यथा नदीनां बहवोऽम्बुवेगाः भ.गी. १०२८ यथा नद्यः स्यन्दमाना: समुद्रा
म्रियतेऽपि वा । तथा जीवा यणाः समुद्रं प्राप्यास्तं...(मा.) मुण्डको. ३।२।८
अमी सर्वे भवंति न भवति च अ. शां. ७०
यथा निर्वाणकाले तु दीपो दग्ध्वा यथा नद्यः स्यन्दमाना: समुद्रे गच्छन्त्यस्तं नामरूपे विहाय ।
लयं व्रजेत् । तथा सर्वाणि तथा विद्वान्नामरूपाद्विमुक्तः
कर्माणि योगीदग्ध्वा लयं व्रजेत् क्षुरिको. २३ परात्परं जगदम्बामुपैति
गुह्यका. ३८
यथा नु खलु सोम्येमास्तिस्रो
देवताः परुषं प्राप्य त्रिवधिवदेयथा नद्यः स्यन्दमानाः समुद्रेऽस्तं गच्छन्ति नामरूपे विहाय । तथा
कैका भवति तन्मे विजानीहीति छांदो. ६४७ विद्वान्नामरूपाद्विमुक्तः परात्परं
यथा नु खलु सोम्येमास्तिस्रो पुरषमुपैति दिव्यम् मुण्ड. ३१२८
देवतास्त्रिवृत्रिवृदेकका भवति यथा नद्यः किङ्किणी कांस्यचक्रक.
तन्मे विजानीहि
छांदो. ६३३४ मेकविः कृन्धिका दृष्टिनिवाते.. मैत्रा. ६२२
यथाऽनुशासनं यं यमन्तमभिकामा (सहोवाच ) यथा नस्त्वं गौतम
भवन्ति यं जनपदं यं क्षेत्रभागं मापराधास्तव च पितामहाः
बृह. ६।२।८
___ तं तमेवोपजीवन्ति छांदो. ८३११५ यथाऽनादिसर्वप्रपञ्चो दृश्यते,
यथान्तरं न मेदाःस्युः शिवकेशवयोनित्योऽनित्यो वेति संशय्येते त्रि. म. ना.२२ स्तथा । देहो देवालयः प्रक्तिः यथाऽनादिससिद्धोऽयं जीवसवः,
स जीवः केवलः शिवः स्कन्दो. १० तथा मायाऽप्यनादिसिद्धा
(ते होचुः) यथा मन्धा अपश्यन्तभवति, सा त्रिविधा... सामर, ९८
श्चक्षुषा प्राणन्तःप्राणेन..विदार यथा नामी वाचकेन नाम्रा
सो मनसा प्रजायमाना रेतसैयोऽभिमुखो भवेत् । तथा
वमजीविष्मेति प्रविवेश ह चक्षुः बृह.६।।९ बीजात्मको मन्त्रो मन्त्रिणो
यथाऽन्धा अपश्यन्तः प्राणन्ता ऽभिमुखो भवेत्
रा. पू. ४१३ प्राणेन वदन्तो वाचा शृण्वन्त:
नि
D
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
यथान
श्रोत्रेण ध्यायन्तो मनसैवमिति
छांदो. ५१११९
प्रविवेश ह चक्षुः यथान्नमन्नादश्चेत्यस्योपव्याख्यानम् मैत्रा. ६।१०
यथाऽपकृष्टं शैवालं क्षणमात्रं न तिष्ठति । आवृणोति तथा माया प्राज्ञं वापि पराङ्मुखम् यथा पक्षिगणो रात्रौ तरुमाश्रित्य तिष्ठति । विश्रम्य च पुनर्गच्छेतद्वद्भूतसमागमः
यथा परमतेजः पारावारतरङ्गाः परमतेजः पारावारे प्रविशन्ति तथैव चिदानन्दात्मोपासकः ... परब्रह्मणि... प्रविवेश यथा परमतेजोमहानदी प्रवाहः परमतेजः पारावारे प्रविशति.. यथा पर्वतधातूनां दह्यन्ते धमना
न्मलाः
यथा पर्वतमादीनं नाश्रयन्ति मृगद्विजाः । तद्ब्रह्मविदो दोषान्नाश्रयन्ति कदाचन यथाऽपः प्रवता यन्ति, यथा मास
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
या पाण्ड्राविकं यथेन्द्रगोपो
यथाऽभ्यर्चिर्यथा पुण्डरीकं यथा सकृद्वित्तं सकृद्वि
अध्यात्मो. १५
भवसं. ११२२
त्रि. म. ना. ८३
त्रि. म. ना. ८
अ. ना. ७
महर्जरम् । एवं मां ब्रह्मचा
रिणः । धातरायान्तु सर्वतः स्वाहा तैत्ति ११४/७
मैना. ६ १८
त्वया वा अस्य श्रीभवति बृह. २/३/६ यथा पादोदरस्त्वद्धा विनिर्मुच्यत
एवं ह स पाप्मना विनिर्मुक्तः प्रश्न. ५/५ यथा पुत्रकामेष्टिना पुत्रं वाणिज्या
दिना वित्तं ज्योतिष्टोमेन स्वर्ग
तथा... जीवन्मुक्त्यादिलाभः मुक्तिको २/१ वया पुरस्ताद्भविता प्रतीत
औडालकिरारुणिर्मत्प्रसृष्टः । सुखर रात्रीः शयिटा वीतमन्युस्त्वां ददृशिवान्मृत्युमुखात्प्रमुक्तम्
कठो. ११११
यथा द
यथा पुष्करपलाश आपो न लिष्यन्त एवमेवंविदि पाप कर्म न लिप्यते यथापूर्वमविद्याकार्याणि जायन्ते । कार्यकारणोपाधिभेदाज्जीवेवरभेदोऽपि दृश्यते यथा पृथिव्यादीनां व्यापकशरीराणां देवविशेषाणां... निजमूर्त्याकारदेवता: श्रयन्ते सर्वत्र उद्वत्परब्रह्मणः सर्वात्मकस्य साकारनिराकारभेदविरोधो नास्त्येव
यथा पृथिव्यामोषधयः सम्भवन्ति.. तथाऽक्षरात्सम्भवतीह विश्वम् यथा पृथिव्यामोषध्यः सम्भवन्ति गिलन्त्यपि .. तथा तस्यां जगत् यथा प्रकाशयत्येकः ( हाथ खलु ) यथा प्रज्ञायां सर्वाणि भूतान्येकीभवन्ति
तद्वयाख्यास्यामः
यथा प्रदीप्तं ज्वलनं पतङ्गाः यथाप्राप्तानुभवतः सर्वत्रानभिवा
ञ्छनातू.. विज्वरो भव.. यथाप्लुतो विरादप्लुतः यथाsप्सु परीव ददृशे तथा गन्धर्वलोके छायातपोवि ब्रह्मलोके यथाऽप्सु परीव दृश्यते ( मा.पा.) यथा फेनतरङ्गादि समुद्रादुत्थितं
४७९
छांदो. ४।१४।३
त्रि. म. ना. ४/७
त्रि. म. ना. २/३
मुण्ड. १११७
गुह्यका. २६ भ. गी. १३।३४
को. त. ३३४ भ.गी. ११/२९
महो. ६ १४
ना. प. ८।४
कठो. ६६५ कठो. ६५
पुनः । समुद्रे लीयते तद्वज्जगन्मय्यनुलीयते
यथा बधिरा अशृण्वन्तः प्राणन्तः प्राणेन वदन्तो वाचा पश्यन्तचक्षुषा ध्यायन्तो मनसैवमिति प्रविवेश ह श्रोत्रम् ( ते होचुः ) यथा बधिरा
पशुण्वन्तः श्रोत्रेण...
पश्यन्तचक्षुषा विद्वासो मनसा प्रजायमानारेतसैवम
जीविष्मेति प्रविवेश ह श्रोत्रम् बृह. ६/१/१०
जा. द. १०१६/७
छान्दो० ५/१/६०
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८०
यथा बा.
उपनिषशापमहाकोशः
यथाऽथ
-
यथा बाला बमनसः प्राणन्त:
णान् गच्छति तस्मादु सर्वेषु प्राणेन... प्रविवेश हमनः छोदो. ५।१११ लोकेषु क्षत्रस्यैव प्रशासनमभूत् छांदो. ५।३१७ यथा ब्रह्म त्रिविधात्मकं सचिदा
यथा मायामयाद्वीजाजायते नन्दात्मकम्
सामर. ९७ तन्मयोऽङ्करः । नासौ नित्यो यथा ब्रह्मानन्दोऽयं लोकः सचिदा
न चोच्छेदी तद्वद्धर्मेषु योजना म. शां. ५९ नन्दो भवति तथा जीवसङ्घ
यथा मायामयो जीवो जायते खिविधो भवति
सामर. ९७ म्रियतेऽपि च । तथा जीवा यथा भवति बालानां गगनं मलिनं
अमी सर्वे भवन्ति नभवन्तिच म. शां. ६९ मलैः। तथा भवत्यबुद्धाना
यथा मासमहर्जरम् , एवं मां मात्मापि मलिनो मलैः अद्वैत. ८
ब्रह्मचारिणः । धातरायन्तु यथा भवेदृढासनस्तत्त्वं यावत
सर्वतः स्वाहा
तैत्ति. १२४७ प्रकाशते । स्वयं प्रकाशिते
यथा मां त्वं तदैतानवदोयथाऽह. तत्त्वे स्दानन्दस्तक्षणाद्भवेत् अमन. २०५१ __ मेषां नैकञ्चन वेद.. छांदो. ५।३।५ यथाभागमवस्थिताः
भ. गी. ११११ यथा मांत्वं तातैतानवदः..(मा.पा.) छां. उ. ५२१५ यथाभूतार्थदर्शित्वमेतावद्धवनत्रये ।
यथा मुग्धा गविद्वा सो मनसा यदात्मैव जगत्सर्वमिति
प्राणन्तः प्राणेन...प्रविवेश निश्चित्य पूर्णता प. पू. २३३५
बृह. ६।१।११ यथा भूमेः पर्वतवृक्षतृणगुल्मलता
यथाऽमुष्मिनाकाशे वायुरायत्तः ३ऐत. शरा२ द्यनन्तवस्तुभेदः तथैव... मम
यथा मुढो यथा ह्यन्धो यथा सर्वातमुपपन्नं भवत्येव त्रि. म. ना. ८१ धिक्ष एवं वा। तथा वर्तेत यथा मनिष्ठाव्यस्तः पायुः काक
लोकस्य स्वसामर्यस्य गुप्तये १ यो. त.७७ कुलायगन्धिकमस्यशिरो वायति ३ऐत. २।४१४ यथाऽमूनि त्रीणि ज्योतीषि, एव. यथा महान्सुहयः सैन्धवः (मा.पा.) बृ. उ. ६।११३
___ मिमानि पुरुषे त्रीणि ज्योतींषि ३ ऐत. ११२।२ यथा महाफले सर्व रसाः सर्व.
यथाऽमृतं विषाद्भिनं विषदोषैर्न प्रवर्तकाः। तयैवान्नमये कोशे
लिप्यते । न स्पृशामि अडाकोशास्तिष्ठन्ति वान्तरे त्रि. ब्रा. ११
द्भिन्नो जडदोषाप्रकाशतः आ. प्र. २८
यथा मृदि घटो नाम कनके कुखयथा महारजनं वासः...या वा
लाभिधा । शुक्तौ हि रजतअस्य श्रीर्भवति
बृह. २।३।६
ख्याति वशब्दस्तथा परे यो. शि.४१४ यथा महासुहयः सैन्धवः पट्टीश
यथा यथा सदाभ्यासात्सङ्कल्पशकुन संवृहेदेवर मान्
विलयो भवेत् । योगिनो प्राणान्मंदवह
वृद.६११३ भवति श्रेयान्कमेत्यागस्तदावदा ममन. २।१०४ यथा माक्षीकैकेन तन्तुना जालं
। यथा यथा सदाभ्यासान्मनसः विक्षिपति लेनापकर्षति तथै
स्थिरतां भवेत् । वायुवाकायवैष प्राणः
ब्रह्मो. १ दृष्टीना स्थिरता च तथा तथा अमम. षया मातृमान्पिढमानाचार्थवान्
यथाऽयममिः पृथियां, एवमिदश्रेयात्तच्छैलिनिरब्रवीत् बृह. ४२,३ मुपस्थे रेता
३ ऐत. १२२ यथा मा त्वं गौतमाऽवदो सोसे न
। यथाऽयस्पिण्डे हन्यमाने नाभिरभिप्राक स्वतः-पुरा विद्या प्राध
भूवत्येवं माभिभूयस्यसौ पुरुषः मैत्रा. ३१३
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
यथा यो
यथा योगी वायुनिरोधनं रक्ता
चरणगुरुराच्छिनोति किल्बिषम् अद्वैतो. ४
यथा रज्जुं परित्यज्य सर्प गृहाति वै भ्रमात् । तद्वत्सत्यमविज्ञाय जगत्पश्यति मूढधीः यथा रजौ निष्क्रियायां सर्पाभाखविनिर्गमौ । अवृतेः सदसवाभ्यां वक्तव्ये बन्धमोक्षणे २ आत्मो. २७ यथा रथचक्रस्य खं, तेन स ऊर्ध्व
आक्रमते स आदित्यमागच्छति बृह. ५/१०/१ यथा रविः सर्वखाप्रभुङ्क्ते... तथैव योगी विषयान् भुङ्क्ते
१ अवधू. ६
अपनिषद्वाक्यमहाकोशः
यथा रसाशये फेनं मथनादेव जायते । मनोनिर्मथनादेव विकल्पा बहवस्तथा यथा राज्ञे कुर्वनमात्यबुद्धि देही बिन्देद्वाधमस्माद्विनष्टम् । सत्यादिरूपं शिवमेवंविदानो विष्ण्वादिबुद्धया हीयतेऽज्ञानसङ्गात् यथान्धानामेर म्याहितस्य पृथग्धूमा... ( मा. पा. ) (थ) यथाऽऽर्द्वैधारभ्याहितस्य पृथग्भूमा निश्चरन्त्येवं वा एतस्य महतो भूतस्य निःश्वसित
ना. बि. २६
त्रि. मा. २/१४
सि. शि. ३
बृ. उ. ४/५/११
मेग्वेदो.. [ मैत्रा. ६।३२+ गृह. ४/६/११ यथार्थकथनोमित्युच्चार्याभिमानो
तुरीयो. १
स्पतिप्रणवः
यथा गति कंठातु हृदयावधि सस्वनम् । पूर्ववत्कुम्भयेत्प्राणं रेचयेड्डिया ततः यथाग्धोपजीवी स्यान्मुनिदन्तो
जितेन्द्रियः ( यतिः ) यथा लम्बरस्य खं, तेन स ऊर्ध्व
माक्रमते स चन्द्रमसमागच्छति बृद्द. ५/१०/१
यथा लाग्यो गोत्रो ब्राह्मणः यथालाभमभीयात् ( यतिः ) यथालाभमश्रीयात्प्राणसन्धारणार्थ
२ प्राणवो. १४ मारुणि. ३
यथा मेदोवृद्धिर्न जायते [१ सं. सो. १२ + ११
योगकुं. १२७
ना. प. ५/२६
कठश्रु. ६
यथा
यथावच्छा वाक्यार्थे मतिमाधाय निलाम् ।... शिलाशय्या
समासीनो जरयत्यायुरावतम् अभ्युप. १९
भ.गी. १८/१९
यथावच्छृणु तान्यपि यथावदखिलं प्रोक्तं जनकेन
ver
महात्मना । सदेव तत्पुरा
प्रोक्तं तस्य पित्रा महाधिया महो. २/३१ यथावदुपचारी कृतकृत्यो मरुदुत्तरायणं गतः
मैत्रा. ६/३०
यो. शि. ४।१८
यथा वन्ध्यासुतो नास्ति यथा नास्ति मरौ जलम् यथावस्थितज्ञानेन किविनेति यदस्ति तदस्ति यनास्ति नास्ति तत्
स्वसंवे. २
यथा वा भरा नाभौ समर्पिता
एवमस्मिन्प्राणे सर्व समर्पितम् छांदो. ७/१५/१
यथा वा चित्तसामर्थ्यं जायते... दूर श्रुतिदूरदृष्टिः क्षणाद्दूरामः... वासिद्धिः कामरूपत्वमदृश्यकरणी तथा । मलमूत्र प्रलेपेन लोहादेः स्वर्णता भवेत् यथा वातैर्विनिर्मुक्तो निश्चलो निर्मलः परः । शब्दाद्यैर्विषयेस्त्यक्तो यस्यो दृश्यते तथा यथा वाऽप्सुचारिणः शाकुनिकः सूत्रयणोस्योदरेऽमौ जुहोत्येवं वाव खल्विमान् प्राणानोभिस्यनेनो स्यानामयेऽनौ जुहोति यथा वायुः पुष्करिणी समिति
मैत्रा. ६।२६
सर्वतः । एषा ते गर्भ एजतु.. बृह. ६/४१२३ यथावायुः पुष्करिणीं समिज्जति (मा.) बृह. ६४१२३ यथा वा श्रेष्ठिनं स्वा भुखन्त एवमेवैष
को. त० ४।२०
प्राज्ञ मात्मैतैरात्मभिर्भुङ्क्ते यथाविधानं गुरोः कर्माविशेषेणाभिसमावृत्य कुटुम्बे देशे स्वाध्यायमधीयानो,.. ब्रह्मलोकमभिसम्पद्यते यथा विन्दति तच्छृणु
१ यो. व. ७३-७४
समन. १।२७
डान्दो. ८/१५५१ भ.गी. १८४५
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
यथा वि.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
यथाऽसा
3
बथा विपणगा लोका विहरन्तो.
यथा श्रमो भवेहेहे तथा सूर्यण ऽप्यसत्समाः। मसम्बन्धात्तथा
पूरयेत्
योगहुँ, १३५ शस्य प्रामोऽपि विपिनोपमः प. पू. ११३३ | यथा श्रियामियुकोऽहं तथा यथा वित्रूयादसौ गौरसावश्वः बृह. ३२४२ भक्तो मम प्रियः गोपालो. २०११ यथा विलीनमेवाङ्गास्यान्तादाचा.
यथा श्रेष्ठैः स्वैले यथा वा श्रेष्ठिन मेति । कथमिति लवणमिति छां. उ. ६१२२ । स्वा भुषन्त एवमेवैष प्राज्ञ यथा वृक्षस्य संपुष्पितस्य दूराद्गन्धो
भारमैतैरात्मभि के को. स. ४२० वात्येवं पुण्यस्य कर्मणो
यथाऽश्वत्थदलेसूक्ष्मास्थूलाश्व(नाड्यः)त्रि. ब्रा. २७६ दूराद्गन्धो वाति
महाना.७९ यथाऽश्वत्थादिपत्रं शिराभिर्याप्तयथा वृक्षो वनस्पतिस्तथैव पुरुषो
मेवं शरीरं नाडीभिर्याप्तम् शांडि. ११४।६ ऽमषा । तस्य लोमानि पर्णानि
यथाऽश्वलायनो भगवन्तं परमेत्वगस्योत्पाटिका बहिः बृह. ३०९।२८ ष्टिनमुपसमेत्योवाच
कैव. १ यथा वेदो वाऽननक्तोऽन्यता
यथा सकृद्विद्युत्तर सद्विद्युत्तेव कर्माकृतं यदिह वा अप्यनेव
या वा अस्य श्रीभवति.. बृह. २।३६ विन्महत्पुण्यं करोति बृह. ११४१५ यथा सङ्कल्पितं लोकं नयति प्रश्रो. ११० यथा वेदो वानूक्तोऽन्यद्वा..(मा.पा.) बृह. १४१५ यथा सङ्कल्पयेद्योगी...तथा यथा वे द्वे वाऽऽमलके द्वे वा कोले
तत्तदवाप्नोति
यो. शि. ५/५५ द्वो वाक्षौ मुष्टरनुभवत्येवं वाचं
यथा मतः पुरुषाकेशलोमानि च नाम च मनोऽनुभवति छान्दो. ७३२१ ___ तथाऽक्षरात्सम्भवतीह विश्वम् मुण्ड. १२११७ पथा वैसम्राण्महान्समध्वानमेष्यन्
यथा समुद्रसलिलस्य स्थूलसूक्ष्मस्थंवानाववासमादीतैवमेवैताभि
तरङ्गफेनबुद्दकरकलवणरुपनिषद्भिः समाहितात्मा बृह. ४।२।१ पाषाणाधनन्तवस्तुभेदाः त्रि.म. ना. ८१ यथा ब्रीहिर्वा यवो वा स एष
यथा सम्पन्ना मधुत्वं नाना रसा सर्वस्येशानः सर्वस्याधिपतिः
इत्येवं शाह
मैत्रा. ६२२ सर्वमिदं प्रशास्ति बृह. ५।६१ यथा सम्राडेवाधिकृतान्विनियुले यथाशाखमनुद्वेगमाचरन्कोन
एतान्प्रामानधिविष्ठस्वेत्येवमेवेष सिद्विभाक्
महो. ५।८८ प्राण इतरान्प्राणान्पृथक्पृथगेव यथा शिवमयो विष्णुरेवं
समिधत्ते
प्रमो. ३४ विष्णुमयः शिवः
स्कन्दो. ९ । यथा सर्वगतस्य निराकारस्य महायथा शुद्धसुवणेस्यकनकमुकुटाइ
वायोश्च तदात्मकस्य...चाभेद दादिभेदः
त्रि. म. ना.८१ ___ एव श्रूयते सर्वत्र त्रि. म. ना. २३ यथाऽवमानमाखणमृत्वाविश्वर
यथा सर्वगतं व्योम तत्र तत्र सत एवर हैव स विध्वंसते छान्दो. १२२८ लय गतः (ज्ञानी) पैङ्गलो. ४.१३ (सा) यथाऽमानमृत्वा लोष्ठो
यथा सर्वगतं सौक्ष्म्यात्
भ.गी. १३१३३ विधर सेतवर है। विधर.
यथा संहियते सर्वमस्तं गच्छति समाना विष्वश्वो विनेशुः वृह. १६३०७ भास्करे। कर्मजालं तथा वास्येनः खमाभिस्य याति
सर्वममनस्के विलीयते अमन. २१८८ स्वमाल्यं कुलायम्, एवं
यथाऽसावन्तरिक्षे विद्युदेवमिदपरन.१ मात्मनि हृदयम्
३ ऐत. शरार
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
यथा सि
यथा सिद्धरसस्पर्शात्तानं भवति काभवनम् । गुरूपदेशश्रवणाच्छिष्यस्तत्त्वमयो भवेत् यथाsसिधारां कर्तेय हितामवकामेgade वा वियिष्यामि . एवमनृतात्मानं जुगुप्सेत् यथा सिंहो गजो व्याघ्रो भवेद्वश्यः शनैः शनैः । तथैव सेवितो वायुरन्यथा हन्ति साधकम [ यो. चू. ११८+ यथा सिंहो मृगो वाऽपि नीयमानो व्यवस्थितः... परिचीयमानस्य तथा वायुर्वै विश्वतोमुखः यथा सुदीप्तात्पावकाद्विस्फुलिङ्गाः सहस्रशः प्रभवन्ते सरूपाः । तथाऽराद्विविधाः सोम्य भावाः प्रजायन्ते यथा सुनिपुणः सम्यक्परदोषेक्षणे रत: । तथा चेन्निपुणः स्वेषु को न मुच्येत बन्धनात् यथा सुप्तोत्थितः कश्चिद्विषयान् प्रतिपद्यते । जागर्त्येव ततो योगी योगनिद्राक्षये तथा या सुहयः पेड्डीशशंकू सङ्खिदेदेवमिवरान्प्राणान्समखिदत् यथा सोमराजानमाप्यायस्त्रापक्षीय स्वेत्येवमेनारस्तत्र भक्षयन्ति
यथा सोम्य पुरुषं गान्धारेभ्योऽभिनद्राक्ष मानीय तं ततोऽतिजने विसृजेत्
यथा सोम्य मधु मधुकृती निम्तिष्ठन्ति नानात्ययानां वृक्षाणा रसान्समवहारमेकतार रसं गमयन्ति यथा सोम्य महतोऽभ्याहतस्यैकमङ्गारं खद्योतमात्रं परिशिष्टं वं तृणैरुपसमाधाय प्रज्ञाल येथेन ततोऽपि बहु बहेत
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
अमन. २/४६
महाना. ७/९
शाण्डि. १२७१६
योगो. ११
मुण्ड. २/१/१
वराहो. ३३२५
अमन. २/६२
छां. ४.५/१/१२
बृह. ६/२/१६
छांदो. ६ १४ १
छांदो. ६/९/२
छांदो. ६७१५
यथा स्व
यथा सोम्यैकेन नखनिकंतनेन सर्व काष्र्णायसं विज्ञातर स्याद्वाचारम्भणं... कृष्णायसमित्येव सत्यम्यथा सोम्यैकेन लोहमणिना सर्व लोहमयं विज्ञाय स्याद्वाचारम्भणं...लोहमित्येव सत्यम् यथा सोम्यैकेन मृत्पिण्डेन सर्व मृन्मयं विज्ञातर स्याद्वाचारम्भणं विकारो नामधेयं मृत्तिकेत्येव सत्यम् यथा सौक्ष्म्याचिदाभास्य आकाशो नोपलक्ष्यते । तथा निरंश
विद्भावः सर्वगोऽपि न लक्ष्यते महो. ५/९९
यथाऽसौ दिव्यादिव्यादित्य एव
३ ऐतरे. १२/२
मिदं शिरसि चक्षुः यथाऽसौ द्यावापृथिव्यावन्तरेणाकाशः, तस्मिन्दास्मिनाकाशे
प्राण मायन्तः
ટી
छोड़ो. ६।११६
छांदो. ६।११५
छांदो. ६।१।४
३ ऐव. १/२/२
यथा सौम्य महतोऽभ्याहितस्यैकोSङ्गारखद्योतमात्रः परिशिष्टः स्यात्वेन ततोऽपि न बहु दहेत् छांदो. ६७१३ यथा तेनो यथा भ्रणहैवमेष भवति सहवे. १२ यथा स्त्रीपुमा सो सम्परिष्वतौ स
इममेवात्मानं द्वेधाऽपातयन्ततः पति पत्नी चाभवतां यथा स्थितमिदं यस्य व्यवहारवतोऽपि च । अस्तं गतं स्थितं व्योम स जीवन्मुक्त उच्यते वराहो. ४/२१ यथाऽस्या उदरमेवममुष्या अम्भर्ण ३ ऐत. २/५/२ यथाऽस्यास्तत्रय एवम मुष्याअङ्गुलयः ३ ऐत. २/५/२ यथाऽस्याः शिर एवममुष्याः शिरः ३ ऐत. २५/२ यथाऽस्याः स्पर्शा एवममुष्याः स्पर्शाः ३ ऐत. २/५/२ यथाऽस्याः स्वरा एवममुष्याः स्वराः ३ ऐव. २/५/२ यथाऽस्यै जिवममुष्यै वादनं ३ ऐव. २५/२ यथा स्वच्छन्दतः प्राणो निपतस्याशु गच्छतः ।... परिचीय. मानस्य तथा वायुर्वै विश्वतोमुखः योगो. ११
बृद्द. १४/३
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
यथा स्व.
उपनिषदाक्यमहाकोशः
यर्यत
मुनकि
यथा स्वप्रमयो जीवः...तथा जीवा
यथेतमेस्य जघनेनानिमासीनो ममी सर्वे अ. शां. ६८ वशं जपति
वृह. ६।३१६ यथा स्व तथा पितृलोके कठो. ६५ यथेन्द्रगोपो यथाऽज्यर्षिर्यथा पुण्डपया स्वप्ने तयाभासं चित्तं पति
रीकं...वा अस्य श्रीभवति बृह. २।३१६ मायया । तथा मापायाभासं
यथेमे दंशमशकादयस्सृणवमश्यचित्तं चलति मायया
म. शां. ६१ तयोबूतप्रध्वंसिनः
मैत्रा. ११५ यथा स्वमेद्वयाभासं स्पन्दते
यथेयनप्राक्त्वत्तःपुराविद्या ब्राह्मणामायया मनः। तथा जान
नगच्छति तस्मादु सर्वेषु लोकेषु हुयाभासं स्पन्दते मायया मनः भद्वैत.२९ । क्षत्रियस्यैव प्रशासनमभूत् छांदो. ५।३१. यथाऽहनि तथा रात्रौ । नास्य नकं
यथेयं न प्राक् त्वत्त पुरा विद्या न (वा) दिवा [१सं.सो.११३+ कठश्रु. १०
___ब्राह्मणान्...( मा. पा.) छां. उ. ५।३१७
यथेयं विधेत: पूर्व न कस्मि श्वन यथाऽहमन्धो न स्यां तथा कल्पय
ब्राह्मण स्वास त्वां त्वहं तुभ्यं कल्पय, कल्याणं कुरु कुरु चाक्षुषो. २
वक्ष्यामि
बृह.६१२१८ यथाऽहमेषां नैकचन वेद छांदो. ५३२५
यथेरिणे बीजमुप्तं नरेन्द्र नास्य यथा ह वै बहवः पशवो मनुष्य
वप्ता लभते बीजभागम् । एवं मुज्युरेवमेवेकः पुरुषो देवान्
श्राद्धमप्रतिष्ठितं विनश्यति इतिहा. २९ बृह. श४।१०
यथेष्टधारणा-(णं वा)द्वायोरनलस्य बबाह पदेनानुविन्देदेव कीर्तिर
प्रदीपनम् । नादाभिव्यक्तिरालोकं विन्यते
बृह. ११४७
रोग्यं जायते नाडिशोधनात् यथा हि सरसि पनं तिष्ठति
शाण्डि. १८ तथा भूम्यां तिष्ठति गोपालो. १६ । यथेष्टधारणाद्वायोः सिद्धयेत्केवलयथा अमिः काष्ठेषु, तिलेषु तैल
कुम्भकः । केवले कुम्भके सिद्धे मिव तं विदित्वा मृत्युमत्येति हंसो. ४
रेचपूरविवर्जिते । न तस्य दुर्लभ यथा वेयं शब्दवती तवत्येव
किञ्चित्रिषु लोकेषु विद्यते १ यो. त. ५० मसौ शब्दवती तवती ३ ऐत. २।५।२ यथेष्टमेव वर्तेत यद्वा योगी महेश्वरः। यथा वेयं लोमशेन वर्मणा
अभ्यासभेदतो मेदः फलं तु पिहिता भवत्येवमसौ लोमशेन
__ सममेव हि
१ यो. त. १११ चर्मणा पिहिता
३ ऐत. २।५।२ यथेह क्षुधिता बाला मावरं पर्युयथा शेवेह प्रजा मन्वाविशन्ति...
पासते । एवर सर्वाणि भूतातमेवोपजीवन्ति छांदो. ८३१५ न्यग्निहोत्रमुपासते ___ छांदो. ५।२४।५ यक्षुरससंव्याप्ता शर्करा वर्तते
। यथैकस्मिन्घटाकाशेरजोधूमादिभिसथा। मयब्रह्मरूपेण व्यानो.
युते । न सर्वे संप्रयुज्यन्ते ऽहं वै जगषयम्
मा. प्र. १४ . सजीवाः सुखादिभिः भनो. ५ यवेच्छया बसेद्विद्वानात्मारामः
__ यथैतस्कूबरस्तक्ष्णापोजिमतो सदा मुनिः
कुण्डिको. २८ । नेङ्गते मनाक् । परित्यक्तोयोछसि तथा कुर
भ.गी. १८६३ । पमात्मानस्तदेहो विरोचते छाग. ६४ पतमाकाशमाकाशाद्वायुं वायु
- यथे काभारमानदमनुपश्याभूत्वा भूमो भवति छांदो. ५।१०५ . मस्तथैवाक्शो भूस्थ: स्पन्दते छाग. ६.१
9
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
यथैता.
उपनिषशाक्यमहाकोशः
यथबो
क्यैतावेदस्याष्टावुपनिषदोभवन्ति
! यथैवेदं नभः शून्यं जगच्छून्यं यथेषांसि समिद्धोऽनि - भ.गी. ४॥३७ तथैव हि
वा. र. ४२० यथैवमवमन्यन्ते जनाः...तथा
यथैवापागतः सेतु: प्रवाहस्य युक्तम्धरेद्योगी
ना. प. ६।१०। निरोधकः । तथा शरीरगा यथैव खल्वयं भगवोऽस्मिन्छरीरे
छाया सातव्या योगिभिः सदा वराहो. ५।४१ सालङ्कते साध्वलंकृतो
! यथैवासावितश्चेतोऽमुतश्चामुतश्च भवति...एवमेवायमस्मिन्नन्ध
सम्प्रद्रवत इवोपशुष्यत इवोइन्धो भवति
छांदो. ८१९६१ पस्कन्दमभिगृहीताभियातयेदेव छाग. ५।३ यथैव तु महासिंहः कुअरो
। यथैवासौ प्रतिसस्वरेण समः समेन बाऽथदुर्मदः...परिचीयमानः
. क्रीडेदेवं हैष संक्रीडसीति छाग. ५।३ कालेन वशत्वं चैव गच्छति ।
यथैवासौ राजानं वा राजपुरुषं परिचीयमानयोगस्य वशत्वं
, वा निलयनं प्रापयेदेवं हैवैष याति मारुत:
योगो. ८
यन्ता (२) निलयनं प्रापयतीति छाग.५/३ यथैव तु स्मोपसमा अथानसूययो
- यथैवेदमावां भगवः साध्वलकृती यथोपद्धिन इति
छाग. ३१५
मुवसनौ परिष्कृतौ च एवयथैव तेन न गुरुभॊजनीयस्तथैव
। मेवेमौ भगवः साध्वलंकृतौ चान्नं न भुनक्ति श्रुतं तत् शाटचाय. ३५ । सुवसनौ परिष्कृतीच छांदो. ८८३ यथैव द्विविधा रज्जुर्शानिनोऽज्ञा
। यथैवेदं नमः शून्यं जगच्छून्यं निनोऽनिशम् । यथैव मृन्मयः
तथैव हि
महो. ५।१८४ कुम्भस्तदेहोऽपि चिन्मयः यो. शि. ४।२१
यथैवेशस्तथा गुरुः । पूजनीयो यथैव निश्चितः कालः सूर्यचन्द्र
___ महाभक्त्या
यो. शि. ५।५८ निबन्धनात् । बापूर्य कुम्भितो
यथैवेह बीजस्याङ्करा वाऽथ धुमावायुर्बहिनों याति साधके यो. शि. १२१२. चिर्विस्फुलिङ्गा इवाग्नेश्चेत्यत्रीबयेव बिम्बं मृत्योपलिन तेजोमयं
दाहरन्ति
मैत्रा. ६१३१ भ्राजते तत्सुधातम् । तद्वात्म
यथैवेष कपालाष्टकं सन्नयति तत्त्वं प्रसमीक्ष्य देही एकः
तमेव स्तन इव लम्बते वेदकृतार्थों भवते वीतशोकः श्रेता. २०१४ देवयोनिः
ब्रह्मो. १ यथैव लोहकागणां भरा वेगेन
यथैवैष देवदत्तो यष्ट्याऽपि ताडयचाल्यते । तथैव सशरीरस्थं
मानो नयतीत्येवमिष्टापूतः चालयेत्पवनं शनैः योगकुं. ११३३ शुभाशुभैर्न लिप्यते ब्रह्मो. १ यथैव बटवीप्रम्य: प्राकृतश्व महा
यथैवैषा वन्ध्यैवैषा रतिमानं फल. दमः । नथैव गमयी मस्थं नगदे.
मस्या वृत्तच्युतस्येव मैत्रा. ७९ नवगचरम [रामर.५/१०+ ग.प.ना.२।२ यथैवोत्पलनालेन तोयमाकर्षयेभर। यथे। ज्योम्नि नीलत्वं यथा नीरं
तथैवोत्कर्षयेद्वायु योगी योगमकस्थळे । पुरुष-वं यथा स्थाणौ
पथे स्थितः
ध्या. वि. ३८ तद्विध चिदात्मनि यो. शि. ४।१५ यथैवोपकरणवतां जीवितं तथैव यथैव शुन्यो वेवालो गन्धर्वाणां
ते जीवित रस्यात् [बृह.२।४।२ +४।५।३ पुरं यथा । यथाऽऽकाशे द्वि
यथैवोपसत्वरोवाधिस्तिर्यगुललन्तीचन्द्रत्वं तस्तस्ये जगत्स्थितिः यो. शि. ४१६ भिरिव वीचीभिः शफीमि
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
यथैवैष
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
पदग्रे
रेवोपस्कन्दमुत्प्लवेदेवं हैवैषोऽभि
वाव खल्वसावभिध्यातोमित्यनेमृत्वराणामेव धुर्याणां चंक्रम
नोर्ध्वमुत्क्रान्तः स्वातंत्र्यं लभते मैत्रा. ६।२२ सामरीणामुत्प्लवतीति छोग. ५।३ . यथोर्णनामिा सूत्राणि सृजत्यपि यथैवैष देवदत्तो यष्टया च ताडय
गिलत्यपि...उत्पद्यन्ते विलीयन्ते मानो नयति, एवमिष्टापूर्तकर्मा
तथा तस्यां जगत्यपि गुह्यका. २६ शुभाशुभैने लिप्यते परब्र. १ यथोर्णनाभिः सजते गृहते च यथैषा जन्मदुःखेषु न भूयस्त्वां
यथा पृथिव्यामोषधयः सम्भ. नियोक्ष्यति । स्वात्मनि स्व
वन्ति । यथा सतः पुरुषात्केशपरिस्पन्दः स्फुरत्यच्छश्चिदर्णवः महो. ५।११७
लोमानि तथाऽक्षरात्सम्भवतीह यथैषा देवतेवर स यथैतां देवतार
विश्वम्
मुंड. १।१७ सर्वाणि भूतान्यवन्स्येवर हैवं
यथोल्बेनाऽऽकृतो गर्भः भ. गी. ३३८ विदर सर्वाणि भूतान्यवन्ति बृ. उ. १२१:२०
यदक्षरं नारसिंहमेकाक्षरं सद्भवति नृ. पू. ५७
यदक्षरं पञ्चविध समेति यजो यथैषा पुरुषे छायैतस्मिन्नेतदाततं
युक्ता अभियसंवहन्ति १ऐत. ३१८१ ___ मनोधिकृते नायात्यस्मिञ्छरीरे प्रभो. ३३३
यदक्षरंपरब्रह्म तत्सूत्रमितिधारयेत ब्रह्मो. ६ यथेषा वन्ध्यैवैषा रतिमात्र फल
[परब्र. + ना. प. ३२७८ मस्या वृत्तच्युतस्येव नारम्भ
यदक्षरं प्राजापत्यं सौम्यं सूक्ष्म णीया
मैना. ७९
ग्राहं प्राहेण भावं भावेन सौम्यं यथोक्तं पर्युपासते
भ. गी. १२।२०
सौम्येन सुक्ष्म सूक्ष्मेण प्रसति यथोदकं गिरौ सृष्टं समुद्रेषु विधा
तस्मै महागासाय नमः चतुर्वे. ८ वति । एवं धर्मान्पृथक्पश्यंस्ता
यदक्षरं वेदविदो वदन्ति
भ. गी. ८।११ मेवानुविधावति
गुह्यका.४३
यदक्षादक्षरमेति युक्तं युजो युक्ता यथोदकं दुर्गे वृष्टं पर्वतेषु विधा
अभियत्संवहन्ति
१ ऐत. ३८२ वति । एवं धर्मान्पृथक्पश्य
यदग्निवलत्यथैतन्म्रियते यन्न स्तानेवानुविधावति
कठो.४१४
ज्वलति तस्यादित्यमेव तेजो ययोदकं शुद्ध शुद्धमासिक्तं तादृगेव
गच्छति
को. त. २०१२ भवति । एवं मुनेर्विजानत
। यदनिर्वायुरिन्द्रस्ते ह्येनन्नेदिष्ठं मात्मा भवति गौतम कठो. ४.१५ पस्पशुस्ते ह्यनत्प्रथमो विदांयथोदके तोयमनुप्रविष्टं तथा
चकार ब्रह्मेति
केनो. ४२ त्मरूपो निरुपाधिसंस्थितः पैङ्गलो. ४१११ यदग्निं न विन्देदप्सु जुहुयादापो यथोन्मेषो जायते तथा चिरंतना
वै सर्वा देवताः सर्वाभ्यो तिसूक्ष्मवासनाबलात् पुनर
देवताभ्यो जुहोमि स्वाहा ना. प. ३१७७ विद्याया उदयो भवति त्रि.म. ना.४६ यदग्नेरभिवर्तनानि [छाग.२।२+ ४२ यथोपपत्रचातुर्वर्ण्यभैक्षाचर्य
यदग्नी जुहोत्यपि समिधं तदेव । चरन्त आत्मानं मोक्षयन्त इति भाश्रमो.४
यज्ञः सन्तिष्ठते
सहवै. १४ यथोपयासमात्मैवाभिचक्षत इति मा. ५।३ । यदने चानुबन्धे च
भ.गी. १८०१९ (मथ) यथोर्णनाभिस्तन्तुनोत्र
यो वेदशास्त्राणि तुलसी तां मुत्क्रान्तोऽवकाशं लमतीत्येवं
नमाम्यहम्
तुलस्यु. ९
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
यदज्ञानाद्भवेद्वैत मितरत्तत्प्रणश्यति यो. शि. ४1९ (अथ) यदतः पैरो दिवा ज्योति
छांदो. ३|१३/७
दीप्यते विश्वतः पृष्ठेषु.. यत्र षष्ठं त्रिशतं सुवीरं यज्ञस्य
गुझं नवनावमाय्यम् । दशपश्च त्रिशतं यत्परं च तन्मे मनः शिवसङ्कल्पमस्तु यो अवतरसुवामि यदथर्वाङ्गिरसो मधोः कूल्या यद्राह्मणानिविहासान्पुराणानि
कल्पान्गाथानाराशंसीमेंट्स : कूल्याअस्यपितॄन्त्स्वधामभिवर्हति सहवे. १४
यदथर्वाङ्गिरसो मध्वाहुतिभिः ...
तद्देवांस्तर्पयति, त एनं तृप्ता मायुषा... ब्रह्मवर्चसान्नाद्येन च वर्पयन्ति
यदीयं नृणामहं बभूवादित्सन्वासंजगरजनेभ्यः । अभिर्मा तस्माविन्द्रश्च संविदानौ प्रमुचंताम् ( अथ ) यदनाकाशायनमित्याचक्षते ब्रह्मचर्यमेव उत् यदनादि निरामयम् (ब्रह्म ) यदनादिभूतं यदनन्तरूपं यद्विज्ञानरूपं यद्देवाः सर्वे ज्येष्ठमुपासते
यदनु कुरुक्षेत्रं देवानां देवयजनं सर्वेषां भूतानां ब्रह्मसदनम् [ रामो १।१ + वारसा. १।१+ यदनुक्तनिष्पन्ददीपकं तेजखानपि यदनुज्ञा समर्थयिता ह वै कामानां भवति य एतदेवं विद्वानक्षरमुद्रीथमुपास्ते
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
( अथ ) यदनुते तेन ऋषीणां ( लोकप्राप्तिः ) यदनुष्टुभैव वा एष उपवसभेष हि
२ शिवसं. ७ सहवे. ९
सहवे. १४
सहवे. ५
छांदो.- ८२५/३ महो. २२६८
गणेशो. ४।१
छांदो. ११८
बृद. १/४/१६
सर्वत्र सर्वदा सर्वात्मासन्समत्ति नृसिंहो. ४/२ यदमेकमेकं नानावर्ण नानारूपं
नानाशब्द...
शौनको: १/५
जावालो. १ म. पू. ३।२२
यदय
बृह. ६१२/२
सहवै. ४
यदन्तरा पितरं मातरं चेति नाहमत एकं च न वेद यदन्तरिक्षं पृथिवीमुत द्यां यन्मातरं पितरं वा जिहि सिम [सहबै.१० अथर्व. ६।१२०/१ [+तै. स्रं. १|८|५|३+ तै. आ. २।६।२ यदन्तरिक्षं यदाशखाऽतिक्रामामि दन्ताविह प्रायात् यदन्तः पूर्णामवगत्य पूर्ण: यदन्ति यच दूरके [ ३ ऐत. २/४/४ + [ ऋ. मं. ९/६७/२१ यदन्नमभिर्बहुधा विराद्धि रुद्रैः प्रजग्धं यदि वा पिशाचैः ।
छाग. ३१५
सर्व तदीशानो अभयं कृणोतु प्रा. हो. १६
यदन्नमद्मि बहुधा विरूपं वासो हिरण्यमुत गामजामविम् यदन्नमयनृतेन देवा दास्यन्न दास्यन्नुत वा करिष्यन सहवे. १० यदनेनातिरोहति [चित्यु. १२/१ + पु. सु. २
[ +ऋ.मं.१०।९०।२+ यदन्यद्देवेभ्यश्च प्राणेभ्यश्च तत्सत् यदपां क्रूरं यदमेध्यं यदशान्तं
४८७
गुह्यका. ४६ वनदु. १२९
स. १०
वा. सं. ३१।२ कौ. त. १६
तदपगच्छतात् यदपि बहुधाक्षीरन्न किश्व प्रतिपद्यत इति तन्मे ब्रह्मेति यदपूर्व यक्षमन्तः प्रजानां तन्मे
मनः शिव.. [ १ शिवसं २+ २ शिव. सं. ३
महाना. ५/१८
आप. ७/१
यदभावनमास्थाय यदभावस्थ
भावनम् । तद्यथा वस्तुदर्शित्वं तदुचिचत्वमुच्यते यदमीषामदः प्रियम्, तदैतूपमामभि.. मुत्र विह यदमुष्मिन्नादित्ये तपत्यमौ चा
धूमके... यः पचत्यन्नमित्येवंग्राह मंत्रा. ६/१७
यदमुष्मिन्नादित्येऽथ सोमेऽप्रौ
विद्युति विभात्यय खल्वेनं दृष्ट्वाऽमृतत्वं गच्छति यदभूत तत्सत्यं तद्ब्रह्म चयमात्माऽनेन ह्येतत्सर्व वेद
अ. पू. ४५० चिस्यु. १५/२
कठो. ४११०
मैत्रा. ६।२४ मैत्रा. ६१३
बृह. १२४/७
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८८
उपनिषवाक्यमहाकोशः
यदयमात्मामायामात्रएषएवोप्र... नृसिंहो. ५१ 'यवसाधु तदसामेति
छांदो. २०११ यदयमेक इवैव पवते
बृह. ३।९।९ यदसाधु भवत्यसाधुषतेत्येव तदादः छांदो. २०१३ यदयं शवशयितमशयिष्टेति छाग. ४२ यदसुरान्तकचकं यत्सत्यात्मा (अथ) यदरण्यायनमित्याचक्षते
तत् षष्ठस्य
नृ. षट्च. ६ ब्रह्मचर्यमेव तत्
छांदो. ८।५।३ यस्ति तदस्ति यमास्ति नास्ति तत् स्वसंवे. २ यदर्चिमद्यदणुभ्योऽणु च यस्मि.
यदस्ति सन्मात्रं यद्विभाति लोका निहिता लोकिनश्च मुण्ड. २।२।२ चिन्मानं...तदेतत्सर्वाकारा यार्थप्रतिभानंतन्मनइत्यभिधीयते महो. ४५१ महात्रिपुरसुन्दरी
बलचो. २ यदर्पयेद्गुरुः किश्चित्तनम्रः पुरतः
यदस्तीह तदेवास्ति विज्वरो भव स्थितः । पाणिद्वयेन गृहीयात्
सर्वदा । यथाप्राप्तानुभवतः स्थापयेत्तच सुस्थिरम्
शिवो. ७।११ सर्वत्रानभिवाञ्छनात् महो. ६।१४ यदर्वाचीनमेनो भ्रूणहत्यायास्त
यदस्मानमस्कारेण मुच्येध्वं नवे स्मान्मोक्ष्यध्व इति त एतैरजहः सहवे. ११ ।
आतु युष्माकमिमं कश्चिद्रमोयदरूपं तन्मर्त्य स भगवः
द्यं जेतेति कस्मिन्प्रतिष्ठित इति
वह. ३२८।१२ छांदो. ७२४१
यदस्मिन्निद५सर्वमध्यनोंत्तेनाध्यर्ध यदवश्यं पराधीनस्त्यजनीयं शरी.
इति कतम एको देव इति बृह. ३।९।९ रकम् । कस्मात्तेन विमूढारमा
.यदस्य गृहेषु श्वापदा क्याँस्यान साधयति शाश्वतम् शिवो. ७१२१ यवस्फूर्मति सोनु वषटारो
पिपीलिकाभ्य उपजीवन्ति
तेन तेषां लोकः वायुरात्मा सहवे. १८
वृह. १५४।१६
। यदस्य त्वं यदस्य च देवेष्वथ नु (अथ) यदवोचं भुवा प्रपथ इत्यनिं प्रपद्ये वायु प्रपद्य
___ मीमांस्यमेव ते मन्ये विदितम् केनो. २११ आदित्यं प्रपद्य इति छांदो. ३।१५।६ । यहस्य प्रधयश्चका युगमक्षोका (थ) यदबोचं भूः प्रपद्य इति
(रु) त्रिका
छाग. १ पृथिवीं प्रपद्येऽन्तरिक्षं प्रपद्ये
यदस्यविज्ञानंतज्जुहोति [वि.सू.४+ म.ना.१८।१० दिवं प्रपद्य इति
छांदो. ३।१५।५ यदस्याग्रं तच्छान्तमशब्दमभय(अथ) यदवोचर स्वः प्रपद्य
मशोकमानन्दं.. उपासीत.. मैत्रा. ६२३ इत्यग्वेदं प्रपचे यजुर्वेदं प्रपथे
यदस्यान्तरं सूत्रं तद्ब्रह्म
म. मा. २ सामवेदं प्रपद्य इति
छांदो. ३।१५।७ यदस्यान्यद्रश्मिशतमूर्ध्वमेव व्यव. यदभाति तद्धविः [त्रि. प. ४+ महाना. १८।१० स्थितम् । तेन देवनिकायानां (थ) यदभाति यत्पिबति य
स्वधामानि प्रपद्यते द्रमते तदुपसदैवेति छांदो. ३२१७२ यदहकारमाश्रित्य
भ.गी. १८५९ यहभीयाद्रेतोभक्षी भवेत् भस्मजा. २०१०। यदहमायतनमस्मि त्वं सदासयनपदमापासयेत्प्रजां विच्छिन्द्यात् कठरु.२
मसीति
छांदो. ५।०१५ यदश्ववत्तन्मेध्यमभूदिति तदेवाश्व
यदहरेव विरजेवदहरेव प्रजेत् जाबालो. + मेघस्याश्वमेधत्वम्
बृह. १२२७ [ना. प. .३१७७+प.ह.प.२+ याज्ञव. १ बदष्टाधरपदा तेन गायत्री अव्यक्तो.६ ___ यदहरेव जुहोति तदहः पुनर्मृत्यु यासक्तं समं स्वच्छं स्थितं तत्तुर्य
. मपजयति
यूह. १३५२ अ. पू. ५१०७ । यदहं वसिष्टोऽस्मि स्वं वसियोऽसि छांदो.५१११
मैत्रा. ६.३०
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
यदहं
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
यदादि.
भवन्ति
यदहं स त्वं ममैव रूपेण
यदा तु ध्यायते मनं गात्रकम्पोन्यूयिष्यन्ति त्वामिति शौनको. ३३ ऽभिजायते
यो. शि. १ यदहं सवे भवानि यद्गायत्री वै
. यदा तु नाडीशुद्धिः स्यात्तदा पुरोगास्तत्कि मे स्यादिति
शौनको. २१२ चिह्नानि बाह्यतः।जायन्ते यदहोरात्राभ्यां पापं करोति
योगिनो देहे
१ यो. त. ४४ सदृत
को. त. २७ यदा तु राजयोगेन निष्पन्ना यदहात् कुरुते पापं तदहात्
योगिभिः क्रिया। तदा विवेकप्रतिमुच्यते
महाना. ११६ वैराग्यं जायते योगिनो ध्रुवम् १ यो.त. २९ यदहा पापमकार्ष मनसा वाचा
यदा तु विदितं तत्त्वं परं ब्रह्म हस्ताभ्यां पढ़यामुदरेण
सनातनम् । तदैकदण्डं संगृह्य शिप्रा । महस्तदवलुम्पतु महाना. ११४३,४ सोपवीतां शिखां त्यजेत् ना. प. ३११८ यदा कर्ममागे रतिरसतां ते सुरा
यदा ते मोहकलिलं
भ.गी. २०५२ सामर. २ यदात्मतत्त्वेन तु ब्रह्मतत्वं दीपोपयदा कर्मसु काम्येषु स्त्रियर स्वप्रेषु
मेनेह युक्तः प्रपश्येत् । सजं पश्यति । समृद्धिं तत्र जानी
ध्रुवं सर्वतत्त्वैविशुद्धं ज्ञात्वा देवं यातस्मिन्स्वप्रनिदर्शने छांदो. ५/२।९ मुच्यते सर्वपापैः
श्वेता. २०१५ यदाक्रन्दितमिव निष्कन्दितमिव
यदाऽऽरमनाऽऽत्मानमणोरणीयांसं सा मित्रहूः
संहितो. ११२ द्योतमानं मनाक्षयात्पश्यति यदा चक्रं यदात्मा तत्प्रथमस्य यत्सु
तदात्मनाऽऽत्मानं दृष्ट्वा निरात्मा चक्रं यप्रियात्मा सद्वितीयस्य
भवति
मैत्रा. ६।२० ....यदसुरान्तकचक्रं यत्सत्यात्मा
' यदात्मनो न विजानीथम्तन्मे प्रयूतं छांदो. ८८१ तत् षष्ठस्य
न. षट्च. ६ यदात्माशुचिर्यद्देशः समृद्धिदैवतानि, यदा चन्द्रोऽस्तमेति वायुमेवाप्येति छांदो. ४।३।१। य एवंविद्वान्...स्वाध्यायमधीते । यदा च बाह्यमार्गेण जिह्वा ब्रह्मबिलं
सर्वाल्लोकाञ्जयति
सहवै. १९ ब्रजेत् । तदा ब्रह्मार्गलं
यदात्मैव जगत्सर्वमिति निश्चित्य ब्रह्मन्दुभेचं त्रिदशैरपि योगकुं.२।४० पूर्णता
अ. पू. २०३५ यदा चर्मवदाकाशं वेष्टयिष्यन्ति
यदा त्वमभिवर्षस्यथेमाः प्राण ते मानवाः । सदा देवमविज्ञाय
प्रजाः । मानन्दरूपास्तिष्ठन्ति दुःखस्यान्तो भविष्यति श्वेता. ६२० कामायानं भविष्यति
प्रो. १० यदाज्यं यन्मरुत्वतीयं [छाग.२।२+ ४।२
यदादानं पदार्थस्य वासना सा पदा सदैतद्वीजं यन्मध्यमं तां नार
प्रकीर्तिता [ अ.पू. ४।४६+ मुक्तिको. २१५७ सिंहगायत्री..
नृ. षट्च. ३ यदादानेन सह संयुज्यते तदा यदा तमस्तत्र दिवा न रात्रिर्न
. पश्यति देवलोकान्देवान्स्कन्द सन्न चासच्छिव एव केवल: श्वेता. ४।१८ जयन्तं चेति
सुबालो. ४.१ बदा तमस्तत्र दिवा न रात्रिन सन्न
यदादित्यगतं तेजः
भ. गी. १५/१२ चासहगवत्येव गुह्या गुह्यका. ६१ । यदादित्यस्य मध्ये उदित्वा मयूखे पदा तालुमूले गाढतमो दृश्यते,
मैत्रा. ६.३५ सदभ्यासादखण्डमण्डला
'यदादित्यस्य मध्येऽमृतं...एतद्भद्य मत्रा. ६३५ कारज्योतिर्दृश्यते
म. बा. २१२ यदादित्यस्य मध्ये यजुर्दीप्यति मैत्रा. ६३५
भवतः
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
यदादि
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
यदा म
यदादित्यस्य रोहितर रूपं तेजस
यदाप उच्छुष्यन्ति वायुमेवापिस्तद्रूपं, यच्छुछ तदपां, यत्कृष्णं
यन्ति । वायुोवैतान्सर्वान्संवृक्ष तदनस्यापागाद रमित्वं वाचा
.इत्यधिदेवतम्
छांदो. ४।३२ एम्मणं विकारो नामधेयं त्रीणि
यदा पञ्चावतिष्ठन्ते ज्ञानानि मनसा रूपाणीत्येव सत्यम्
छांदो, ६४२ __ सह । बुद्धिश्च न विचेष्टते तामाहुः यदादिशेद्गुरुः किश्चित्तत्कुर्याद
परमां गतिम् [ कठो.६।१०+ मैत्रा. ६३० विचारतः
शिवो. ७.३० यदा पश्यति चात्मानं केवलं यदादेवदत्तस्य द्रव्यादिविषयाजायंते गों. २
परमार्थतः। मायामानं यदा द्रष्टाऽनुपश्यति
भ.गी. १४११९ जगत्कृत्स्नंतदाभवतिनिवृतिः जा. द. १०।१२ यदा न कस्यचन वेद, हिवा नाम
यदा पश्यः पश्यते रुक्मवर्ण नाडयो द्वासप्ततिसहस्राणि
कर्तारमीशं पुरुषं ब्रह्मयोनिम् । हृदयात्पुरीततमभिप्रतिष्ठन्ते बृह. २।१११९ तदा विद्वान्पुण्यपापे विधूय यदा न कुरुते भावं सर्वभूतेषु
निरखनः परमं साम्यमुपैति मुण्ड. ३३११३ पापकम् । कर्मणा मनसा
यदापस्त्रोतस्सरण्योरिवाग्निः। वाचा तदा भवति भक्षभुक् ना. प. ३२२३ __ एवंमात्मात्मनि जायते इतिहा. ४९ यदा न भाव्यते किश्चिनिर्वासन
(सः) यदाऽपानेन सह संयुज्यते तयाऽऽत्मनि । बालमूकादिवि
तदापश्यतियक्षराक्षसगन्धर्वान् सुबालो. हार मानमिव च स्थीयते स्थिरम् ॥
| यदा पिङ्गलया प्राणः कुण्डलीतदा जाडयविनिर्मुक्तमसंवेदन
स्थानमागतः। तदा तदा
भवेत्सूर्यग्रहणं मुनिपुङ्गव जा. द. ४|४७ माततम् । माश्रितं भवति प्राझो यस्मायो न लिप्यते अ. पू. ४।६१
(अथ) यदा प्रजाः सृष्टा न
जायन्ते प्रजापतिः कथं विमाः यदा नभाव्यते किश्चिद्धेयोपादेय. रूपि यत् । स्थीयते सकलं
प्रजाः सृजेयमिति चिन्तयन्नुप्र
मितीमामृचं गातुमुपाक्रामत् अव्यक्तो. ७ त्यक्त्वा तदा चित्तं न जायते म. पू. ४।४७ यदा न भाव्यते भावः कचिजगति
यदा प्रस्पन्दते प्राणो नाडी संस्पर्श
नोधतः। तदा संवेदनमय वस्तुनि । तदा हृदम्बरे शून्ये
चित्तमाशु प्रजायते
म. पू. ४४२ कथं चित्तं प्रजायते
अ. पु. ४॥४९
यदा भारं तन्द्रयते स मतम् । यदा न मनुते मनः, अमनस्ता दोदेति
निधाय भारं पुनरस्तमेति ।।
म. पू. ४।४८ यदा न लभते हेतूनुचमाघम
तमेव मृत्युममृतं तमाहुः चिस्यु. १४१४
। यदाभासेन रूपेण जगद्धोज्यं मध्यमान् । तदा न जायते
! भवेत तत् । मानतः स्वात्मना चित्तं हेत्वभावे फलं कुतः अ. शां. ७६
भात भक्षितं भवति ध्रुवम् पा.प्र. ४७ यदा न लीयते चित्तं न च वि
यदा भूतपृथग्भावं
भ. गी. १३३१ क्षिप्यते पुनः मनिङ्गनम
यदा मनसि चैतन्य भाति सर्वत्रगं नाभासं निष्पन्नं ब्रह्म तत्चदा भद्वैतो. १६ सदा । योगिनोऽव्यवधानेन यदानुध्यायते मंत्रं गात्रकम्पोऽय
तदा सम्पद्यते स्वयम् आयते
यो. शि. १७० [अ. पू. ५७८+
जा. द. १०१९
निपुङ्गव
पू .
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
यदा म
यदा मनसि वैराग्यं जातं सर्वेषु वस्तुषु । तदैव सन्यसेद्विद्वानन्यथा पतितो भवेत् यदा मनसि
तं वैतृष्ण्यं सर्व
वस्तुषु । तदा सन्न्यासमिच्छेत पतितः स्याद्विपर्यये यदा मन्मथकलादिर्भवति तदा
निष्कीलिता भवेत् यदा यत्र यथा यस्मात्स्थिरं भवति
मानसम् । तदा तत्र तथा तस्मा न तु चाल्यं कदाचन यदा यदा परिक्षीणा पुष्टा चाकृति भवेत् । ... प्रवर्तन्ते रुगादयः यदा यदा हि धर्मस्य यदा यात्यमनीभावं तदा तत्परमं
उपनिषद्वाक्यमहाकोश:
मैत्रे. २/१९
ना. प. ३।१२
कामराज. १
अमन. २/६९
यो. शि. ११३६ भ.गी. ४/७
मैत्र. ६३४
प. हं. प. ८
पदम् यदा यात्युन्मनीभावस्तदा तत्परमं पदम् । यत्र यत्र मनो याति तत्र तत्र परं पदम् यदाऽलम्बुद्धिर्भवेत्तदा कुटीचको वा बहूदको वा... सर्वमप्सु विसृज्याथ जातरूपधरश्वरेत् यदा लेलायते ह्यर्चिः समिद्धे इव्यवाहने । तदाज्यभागावन्तरेणाहुती: प्रतिपादयेच्छ्रद्वया हुतम् मुंड. ११२२ यदा वाव ते स्मरेयुरथ शृणुयुरथमन्वीरन्नथ विजानीरन् स्मरेण वै पुत्रान्विजानाति स्मरेण पशून्स्मरमुपास्वेति यदा विनियतं चित्तं यदा वै करोत्यय निस्तिष्ठति नाकृत्वा निस्तिष्ठति यदा वै चेतयतेऽथ सङ्कल्पतेऽथ मनस्यथ वाचमीरयति यदा वै निस्तिष्ठत्यथ श्रदधाति ना निस्तिष्ठछ्रद्दधाति निस्तिष्ठमेव श्रद्दधाति यदा वै पुरुषोऽस्माल्लोकात्प्रेति, स वायुमागच्छति
पैङ्गलो. ४।२१
छांदो. ७११३१ भ.गी. ६।१८
छान्दो. ७/२१।१
छान्दो. ७५।१
छान्दो. ७/२०११
बृह. ५/१०/१
यदा स
यदा वै बहिर्विद्वान्मनो नियम्येन्द्रियार्थाच प्राणोनिवेशयित्वा निस्सङ्कल्पस्ततस्तिष्ठेत् यदा वै मनुतेऽथ विजानाति नामत्वा विजानाति यदा वै मिथुनौ समागच्छत आपयतो वै तावन्यो
न्यस्य कामम्
(सः) यदा वैरम्भेण सह संयुज्यते तदा पश्यति दृष्टं च श्रुतं च
भुक्तं चाभुक्तं च सचासच सर्व पश्यति
४९१
मैत्रा. ६ १९
छांदो. ७ १८ १
छान्दो. १२१२६
सुबालो. ४/२
यदा वै विजानाति, अथ सत्यं
वदति नाविजानन्सत्यं वदति छान्दो. ७११७१
यदा वै श्रद्दधात्यथ मनुते ना
छान्दो. ७।१९।१
छान्दो. ७|४|१
श्रद्दधन्मनुते यदा वै सङ्कल्पयतेऽथ मनस्यथ वाचमीरयति यदा वै सुखं लभतेऽथ करोति नासुखं लब्ध्वाकरोति सुखमेव लब्ध्वा करोति
[ सः ] यदा व्यानेनसहसंयुज्यते तदा पश्यति देवांश्च ऋषींश्च यदा शेते रुद्रस्तदा संहरते प्रजाः यदाऽस्य षोडशीकस्य सार्धत्रि
कोटी पतिताब्रह्महत्यांतरति कलिसं. ५
यदा सङ्घीयते चित्तमभावात्यन्तभावनात् । चित्सामान्यस्वरूपस्य सत्तासामान्यता तदा
यदा सङ्घीयते प्राणो मानसं च प्रलीयते । तदा समरसत्वं यत्समाधिरभिधीयते या सवे प्रवृद्धे तु यदा सद्गुरुकटाक्षो भवति तदा भगवत्कथाश्रवणध्यानादौ श्रद्धा जायते
छान्दो. ७/२२/१
सुबालो. ४२ बटुको. २७
प्र. पू. ११२३
सौभाग्य. १९ भ. गी. १४११४
त्रि. म. ना. ५/४
(सः) यदा समानेन सा संयुज्यते
तदा पश्यति देव लोकान्धनानि.. सुबालो. ४२
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९२
यदा स
उपनिषद्वाक्यमहाकोशा
यादेच्छ.
यदा सर्वसमो जातो भवेळ्या
यदा हंसो नादे लीनो भवति, तदा पारवर्जितः । परे ब्रह्मणि
___ न तुर्यातीतमुन्मनमजपोपसम्बोधो योगी प्राप्तलयस्तदा । अमन. १२२ संहारमित्यभिधीयते
हंसो. ६ यदा सर्वाणि भूतानि समाधिस्थो
यदा हि नेन्द्रियार्थेषु
भ. गी. ६४ न पश्यति । एकीभूतः परेणासो
यदा ह्येव श्रद्धत्तेऽथदक्षिणांददाति बह. ३१९/२१ सदा भवति केवलः
यदा ह्येवैष एतस्मिन्नल्पमप्यन्तरं [अ. पू. ५।८०+ जा.द. १०१११
नरः । विजानाति तदा तस्य यदा सर्वाणि भूतानि स्वात्मन्येव
भयं स्यान्नात्र संशयः
कठरु.३१ हि पश्यति । सर्वभूतेषु चात्मानं
यदा ह्येवैष एतस्मिन्नदृश्येऽनात्म्येब्रह्म सम्पद्यते तदा
ऽनिरुक्तेऽनिलयनेऽभयं प्रतिष्ठां [अ. पू. ५७९+
विन्दते । अथ सोऽभयं गतो
जा. द. १०११० यदा सर्व प्रमुच्यन्ते कामा येऽस्य
भवति
तेत्ति. २१७ हृदि श्रिताः ( स्थिताः)। अथ
यदा घेवैष एतस्मिन्नल्पमप्यन्तरं मोऽमृतोभवत्यत्रब्रह्म समभुते कठो. ६।१४
नरः । विजानाति तदा तस्य [+ बृ. उ. ४४७+
भयंस्यान्नात्रसंशयः [महो.४७९ कठरु. ३१ शाटपाय.२५
यदा ह्येवैष एतस्मिन्नदृश्यत्वादियदा सर्वे प्रभिद्यन्ते हृदयस्येह प्रन्थयः । अथ मयोऽमृतो
लक्षणे । निभेदं परमाद्वैतं विंदते च महायतिः
कठरु. २९ भवत्येवावदनुशासनम् कठो. ६३१५
यदा ह्येवैष एतस्मिन्नुदरमन्तरं यदा संहरते चायं
भ. गी. २१५८
कुरुते, अथ तस्य भयं भवति तैत्ति. २. यदा सल्लभ्यते शास्त्रं तदा सिद्धिः
यदि कर्कोटकदूतोऽसि यदि वा करे स्थिता । न शास्त्रेण विना
__ कर्कोटक: स्वयं
गारुडो. १९ सिद्धिर्दष्टा चैव जगत्रये योगकुं. २११ यदि काममनुरुद्धयते सञ्चरतां यदा सुवृष्टिर्भवित्यानन्दिनः
इमां योनि सन्ध्यादिदमत्र प्राणा भवन्ति
छांदो. ७१०११ मनः श्रेष्मरेतसः सम्भवति निरुक्तो. ११ (अथ ) यदा सुषुप्तो भवति यदा
यदि खल्वनाति प्राणसमृद्धो न कस्यचन वेद हिता नाम
भूत्वा मन्ता भवति मैत्रा. ६।११ नाडयो द्वासप्ततिसहस्राणि
(अथ) यदि गन्धमाल्यलोकहृदयात्पुरीततमभिप्रतिष्ठन्ते बृह. २।११९ । कामो भवति सङ्कल्पादेवास्य यदा सूर्योऽस्तमेति वायुमेवाप्येति बृह..४।३।१ । गन्धमाल्ये समुत्तिष्ठतः छान्दो. ८।२।६ यदा स्थास्यति निश्चला भ. गी. २।५३ (अथ) यदि गीतवादियकामो यदाऽस्माच्छरीरान्मादुत्क्राम
भवति सङ्कल्पादेवास्य गीतन्त्यथ रोदयन्ति
बृह. ३।९।४ __ वादिते समुत्तिष्ठतः छान्दो. ८।२।८ (अथ ) यदाऽस्य वानसि सम्प
यदि गुलिकदूतोऽसि द्यते मनः प्राणे प्राणस्तेजसि
यदि वा गुलिक : स्वयम् गारुडो. २३ तेजः परस्यां देवतायामथ न
| यदिचनार्चिषमेवाभि सम्भवन्स्यर्चिजानाति
छांदो. ६।१५।२
षोऽहरह्न आपूर्यमाणपक्षमापूर्ययदा हवनीये गार्हपत्येऽस्वाहार्य
माणपक्षाद्यान्षडुदङ्केति छान्दो. ४।१५।५ पचने सभ्यावसथयोश्च कठश्रु.४ | यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्य चरन्ति भ. गी. ८११
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
यदिच्छ
यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्य चरन्ति तत्ते पद सङ्ग्रहेण ब्रवीम्योमित्येतत् [ कठो. २।१५+ यदि ज्ञानमनुरुद्धयते तदमृतो भवति (थ) यदि तस्याः कर्ता भवति तत एव सत्यमात्मानं कुरुते यदि ते कर्मविचिकित्सा वा वृत्तविचिकित्सा वा स्यात् यदि ते नेन्द्रियार्थ श्रीः स्पन्दते हृदि वै द्विज । तदा विज्ञातविज्ञेया समुत्तीर्णो भवार्णवात् महो. ५/१७४ यदितोऽयास्य अङ्गिरसोऽन्येनो
द्वायदिति वाचाच होव स प्राणेन चोदगायदिति यदि त्वचा स्पृष्टं यदि मनसा
ध्यातं यद्यपानेनाभ्यपानिवं यदिदमनिभिर्ज्वलन्ति पोळयं
न्यद्भिरभिषीवयन्ति यदिदमद्वैव पराः परावतोऽभि
बेष्टव्यम् दिवमाकाशमिवेतचेवश्च स्वनयन्ति विद्योतमाना इब मण्डकोशा दुदयन्ति
मापयन्य इम
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
गुडाका ३९
निरुको. १
छां. ६।१६।२
तैत्ति. ६।११।३
बृद्द. १/३/२४
२ ऐव. ३।११
मार्षे. ११२
मार्षे. ५/३
मैत्रा. २३८
यदिदं
यदिदमिति द्यावापृथिव्योरनारम्भमिव नोपयन्ति नाभिचक्षते नाशुवन्ति
यदिदमित्थामाच्छिद्य चिदीक्षध्वै यदिदमृग्यजुषैरेवोपवत्वं होजु( षतो ) पाघ्रासीत् यदिदमृग्यजुवैरेवोपवत्वं नो जुहुवुनमुपाघ्रासिषुः यदिदमेक इदप एवास्तम एके
पद्यन्ते सम्पन्नमेवैतत् यदिदमयते (मन्नं) तस्यैष घोषो भवति [ बृ. ८.५/९/१+ यदिदमन्तरिक्षमनारम्भमाणमिव केनाक्रमेण यजमानः स्वर्ग लोकमाक्रमत इति यदिदमन्तरेण नदुपयन्ति पर्यास
बृह. ३११/६
आयें. २।१
इवैष दिवस्पृथिव्योरिवि यदिदमस्मिन्नन्तःपुरुषे हृदय
मस्मिन्दीमे प्राणाः प्रतिष्ठिताः छांदो. ३।१२।३४ यदिदं दृश्यते सर्वे जगत्स्थावर(ज) यदिदमस्मिन्ब्रह्मपुरे दहरं
पुण्डरीकं वेश्म दहरोऽस्मिन्नतराकाशस्तस्मिन्यदन्तस्तद्
अङ्गमम् । तत्सुषुप्ताविव स्वप्रः कल्पान्ते प्रविनश्यति यदिदं ब्रह्मपुच्छाख्यं सत्यज्ञानाद्वयात्मकम् । सारमेव रसं लब्ध्वा.. सुखी भवति सर्वत्र (थ) यदिदं ब्रह्मपुरं पुण्डरीकं
तस्मात्तडिदाममात्रं दीपवत् प्रकाशस्
छांदो. ८/१११, २
मार्षे. १११
मार्षे. ३१२
ज्योतिरेकेऽवकाशमेके परमं व्योमक आत्मानमेक इति यदिदं किभ्य जगत्सर्व प्राण एजति निःसृतम् । महद्भयं वज्रमुद्यतं य एतद्विदुरमृतास्ते भवन्ति यदिदं किभ्य तत्सत्यमित्याचक्षते यदिदं किश्च तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत्
( एवमेव ) यदिदं किभ्व मिथुन
मा. ३१
छाग. ११३
छाग. २११
४५६
छाग. ११३
आयें. ३३
मापिपीलिकाभ्यस्तत्सर्वमसृजत बृह. १|४|४ यदिदं किभ्वच यजू षि सामानि
ग. पू. ११६
छंदासि यज्ञान् प्रजाः पशून् बृह. १/२/५ यदिदं किम सर्वमसृजत यदि किश्वाश्वभ्य आकृमिभ्य माकीटपतङ्गेभ्यस्तत्तेऽन्नमापो वास इति
यदिदं कुरुपञ्चालानां ब्राह्मणानत्यवादीः किं ब्रह्म विद्वानिति यदिदं दृश्यते किविचत्तन्नास्तीति भावय । यथा गन्धर्वनगरं यथा वारि मरुस्थले
कठो. ६१२
तैत्ति २२६
तैत्ति. २२६
बृह. ६११/१४
बृह. ३३९/१९
अ. पू. ११२०
महो. ४।४४
क. रु. २५
मा. प्र. १
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९४
यदिदं
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
यदि वि.
मृत्युनाऽभिपन्नम्
यदिदं लिङ्गं सकलं सकलनिष्कलं
च स्थूलं सूक्ष्मं च तत्परं स्थूले स्थूलं सूक्ष्मे सूक्ष्मं कारणे तत्परं च
सदानं. १४ यदिदर सर्वमप्वोतं च प्रोतं च बृह. ३१६०१ यदिद. सर्वमहोरात्राभ्यामाप्तर __ सर्वमहोरात्राभ्यामभिपन्नम् बृह. ३।११४ यदिदर सर्वमाददाना यन्ति तस्मादादित्या इति
बृह. ३१९१५ यदिदसर्व पूर्वपक्षापरपक्षाभ्या
माप्तर सर्व पूर्वपक्षापरपक्षाभ्यामभिपन्नम्
बृह. ३२१ यदिदर सर्व मृत्युनाऽऽतर सर्व
बृह. ३।१।३ यदिदर सर्व मृत्योरन्नं, का स्वित्सा
देवता यस्या मृत्युरन्नम् बृह. ३१२।१० यदि दातुमपेक्षते पुत्राय शुश्रूषवे
दास्यत्यन्यस्म शिष्याय वा [नृ.पू. ११४+
ग. पू. २१ यदि दीर्घा भवति महती श्रिय__माप्नुयादमृतत्वं च गच्छति
__ग. पू. २३ यदि दीर्घा भवति महतीं श्रिय
माप्रोत्यमृतत्वं च गच्छति नृ. पू. ३३३ (अथ) यदि द्विमात्रेण मनसि
सम्पद्यते सोऽन्तरिक्षं यजुर्मिरुन्नीयते
प्रभो.५।४ यदि धर्मोऽनुरुद्धयते तदेवोद्भवति निरुतो. १ यदि नागकतोऽसि यदि वा नागकः स्वयम्
गारुडो. २५ यदिन्द्र एवोद्गीथस्तद्वृषभ इति शौनको. ४७ यदिन्द्रियान्तं तन्मूर्तितारकम् । म.ग्रा. श४ यदिन्द्रियान्तं तन्मूर्तिमत् अद्वयता.६ यदि पद्मकदूतोऽसि यदि वा पद्मकः
स्वयं सचरति सचरति... गारुडो. २० यदि पोण्ड्रकालिकदूतोऽसि यदि
वा पौण्ड्रकालिकः स्वयं गारुडो. २४.
यदि प्लुता भवति ज्ञानवान्भव
त्यमृतत्वं च गच्छति [ग.पू.२।३+ नृ. पू. १३ यदि भाः सदृशी सा स्यात् भ.गी. १२१२ (अथ) यदि भ्रातृलोककामो
भवति सङ्कल्पादेवास्य भ्रातरः समुत्तिष्ठन्ति
छांदो. ८।२।३ यदि मन्यसे सु वेदेति
केनो. २११ यदि मन्येतोपपदस्यामीत्योदनं
धानाः सक्तन... सहवै. १२ यदि महापद्मकदूतोऽसि यदि वा महापद्मकः स्वयं
गारुडो. २१ (अथ) यदि मातृलोककामो
भवति सङ्कल्पादेवास्य मातरः समुत्तिष्ठन्ति
छांदो. ८।२२ • यदि मामप्रतीकारं
म.गी. ११४६ यदिमास्तिस्रोऽथासाविति चत्वारीति शौनको. ४७ यदिमा विस्फूर्जयत एवाभिपद्यन्ते मा. ८१ यदिमांस्त्रीनभिधत्ते तनिषेति शौनको. ४७ यदिमे द्वे एवारे त्रिभिरुपन्वन्ति दत्रय इति
शौनको. ४७ (अथ ) यदि यजुष्टो रिम्येब्रुवः
स्वाहेति दक्षिणानौ जुहुयात् छांदो. ४.१७५ यदि योन्याः प्रमुच्येऽहं गर्भो.८,९ | यदि लूतानां प्रलूतानां यदि वृश्चि
कानां यदि घोटकानां यदि स्थावरजङ्गमानां..
गारुडो. २६ यदि वा इमममिमरस्ये कनीयो. ऽनं करिष्य इति
बृह. १२२५ यदि वा कुरुते रागादधिकस्य
परिग्रहम् । रौरवं नरकं
गत्वा तिर्यग्योनिषु जायते ना. प. ३१३० यदि वाचाऽभिव्याहृतं यदि प्राणेनाभिप्राणि
२ ऐत. ११ यदि वा तक्षकः स्वयं, स चरति... गारडो. १८ यदि वा न महिनीति छांदो. २४१ यदि वासुकिदूतोऽसि यदि वा वासुकिः स्वयम्
गाडो.१७ यदि विचिन्वति स विष्णुहा भवति तुलस्यु. २
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
यदि वि
उपनिषद्वापवमहाकोशः
यदुवीर्य
-
३+
ग. पू. २२३
यदि विज्ञास्यामः सर्व ह वो
। यदि हेतोः फलासिद्धिः फलसिद्धिवक्ष्याम इति
प्रश्नो. ११२
श्व हेतुतः । कतरत्पूर्वनिष्पन्नं यदि वेतरथा ब्रह्मचर्यादेव प्रव्रजे
यस्य सिद्धिरपेक्षया
अ. शां. १८ गृहाद्वा वनाद्वा [ ना.प. ३१७७ +प. हं. प. १ यदि ह्यह न वर्तेय
भ. गी. २२३ [याज्ञव. १+
जाबालो. ४ यदि ह्रस्वा भवति सर्व पाप्मानं यदि शङ्खकदूतोऽसि यदि
तर-(दह-) त्यमृतत्वं च गच्छति वा शङ्ककः स्वयम्
गारुडो. २२ यदि शैलसमं पापं विस्तीर्ण बहु
यदी शृणोत्यलकं शृणोति नहि योजनम् । भिद्यते ध्यानयोगेन
प्रवेद सुकृतस्य पन्थाम् सहवै. १९+ नान्यो भेद: कदाचन ध्या. वि.१ [ऋ.म.१०७१।६+तै.मा.१३३३१ ऐ. आ. ३२२२४३ (अथ) यदिष्टमित्याचक्षते ब्रह्म
यदु किञ्चेमाः प्रजाः शोचन्त्यचर्यमेव तत । ब्रह्मचर्येण ह्येवे
मैवासां तद्भवति पुण्यमेवामुं ष्टात्मानमनुविन्दते छांदो. ८1५1१ गच्छति
बृह. १।५।२० (पथ) यदि सखिलोककामो
यदु कृष्णमिवाभूदित्यनस्य रूप. भवति सङ्कल्पादेवास्य सखायः
मिति तद्विदांचक्रुः
छांदो. ६४६ समुत्तिष्ठन्ति
छांदो. ८।२।५ यदु च नार्चिषवाभिसम्भवन्ति (अथ) यदि सामतो रिष्येत्स्वः
(मा. पा.)
छां. उ.४।१५।५ स्वाहेत्याहवनीये जुहुयात् छांदो. ४११७६ (अथ ) यदुच्चैस्तच्छरीरं, तस्मा(अथ) यदि स्त्रीलोककामो
दाविरावीर्हि शरीरम् १ऐत. ३१६७ भवति सङ्कल्पादेवास्य
(अथ) यदुश्चैस्तच्छरीरं, तस्माखियः समुत्तिष्ठन्ति छांदो. ८।२।९ । त्तत्तिर इव तिर इव घशरीरम् १ ऐत. श६७ यदि नाममस्रामो नैवैषोऽस्य
यदुच्छिष्टमभोज्यं यद्यद्वा दुश्चरितं दोषेण दुष्यति
छान्दो. ८।१०।२ मम । सवे पुनन्तु मामापोऽसयदि स्वदेहमुत्लष्टुमिच्छा चेदु
___तांच प्रतिग्रहं स्वाहा [ महाना. ११२+ त्सजेत्स्वयम् १ यो. स. १०७ [प्रा. हो. ११९
तै.मा.१०२३१ (पथ) यदि स्वसृलोककामो
यदुवासनिश्श्वासावेतावाहुती भवति सकल्पादेवास्य स्वसारः
समं नयतीति स समानः प्रमो. ४।४ समुत्तिष्ठन्ति
छांदो. ८।२।४ (अथ ) यदुज्वलत्येतद्ब्रह्मणो रूपं मविह वा मपि बहिवामावभ्या
चैतद्विष्णोः परमं पदम् मैत्रा. ६।२६ बपति सर्वमेव तत्संदहत्येवर
(अथ) यदुदक आत्मानं पश्येत्तहैवविद्यद्यपि बहिव पापं कुरुते बृह. ५।१४।८ दभिमंत्रयेत् मयि तेज इन्द्रियं यदि हवा मप्यनेवंविन्महत्पुण्यं
यशो द्रविणर सुकृतमिति बृह. ६४६ कर्म करोति तद्धास्यान्ततः
यदुदितं भगवति तत्सर्व शमय क्षीयते बृह. ११४१५ शमय स्वाहा
वनदु. १३१ पविक्ष वा अप्येवंविलिव प्रति
यदुदिति स उद्गीथो यत्प्रतीति स ग्रहाति न हैव सद्गायत्र्या
प्रतिहारो यदुपेति स उपद्रवो एकं चन पदं प्रति
बृह. ५।१४.५ यनीति तनिधनम् छांदो. रासार बदिहसवें वेस्थेत्येति समदिरे,
यददीथं सप्तभिरभिप्रपद्यन्ते मास्य पं पर्याप्तमिति भा. ४१ । तत्सप्तति
शौनको. ४०
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
यदेव यदुपमत्रयते स धूमः
छांदो. ५८१ । यदेकमव्यक्तमनन्तरूपं विश्वं यदुपानेषतैतद्राह्मणा इति छाग. १३ पुराणंतमसःपरस्तात् [म.ना.१।५ वि. म. ना.४॥३ यदु रोहितमिवाभूदिति तेजस
यदेकं चाप्यनेकं च साजनं च ____ स्तद्रूपमिति
छांदो. ६४६ निरञ्जनम् । यत्सर्व चाप्ययदुल्बरस मेघो नीहारो या
सर्वच यत्तत्त्वं तदसौ स्थितः अ. पू. ३२३ धनसनयस्ता नद्यो यद्वास्तेय.
। यदेकादशपदा तेन त्रिष्टुप् । मुदकर स समुद्रः छांदो. ११९।२
___ यश्चतुष्पदा तेन जगती मध्यको. ६ यदु शुक्लमिवाभूदित्यपार रूपमिति
यदेतत्कर्णावपिधाय शृणोति तद्विदांचक्रुः
छांदो. ६४६ यदुष्णं तत्तेजो यत्सश्चरति स
स यदोत्क्रमिष्यन्भवति नैनं ___ घोषं शृणोति
मैत्रा. २१८ वायुः [ग . १+ शारीरको. १ (मय) यदूर्ध्वमपराहात्यागस्त
(अथ) यदेतत्पुरुषो रेतो भवत्यामयात्स उपद्रवस्तदस्यारण्या
दित्यस्य सद्रूपम्
१ऐत. २३ अन्वायत्ताः
छांदो. २।९७
यदेददनुपश्यत्यात्मानं (मा.पा.) बृह. ४।४।१५ यदूर्व गार्गि दिवो यदवाक्
यदेतदन्तहृदये चालकमिवाथैन...इत्याचक्षत बाकाशे तदोतं
__ योरेषा सृतिः
बृह. ४।२।३ च प्रोतं चेति
बृह. ३।८।४
यदेतदन्तरेद्यावापृथिवीअनभुवदिव... आ. १२१ (प्रथ) यदूर्व मध्यन्दिनात्प्रा.
यदेतद्गच्छतीव च मनोऽनेन चैतगपराहात्सप्रतिहारस्तदस्य गर्भा
___ दुपस्मरत्यभीक्ष्णं सङ्कल्पः केनो. ४५ अन्वायत्ताः छांदो. २९६ यदेतद्धृदयं मनश्चैतत्
२ऐत. ६२ यदूखे याज्ञवल्क्य दिवो यदवात्
यदेवतस्वदेतत्सर्वेभ्योऽब्रेभ्यस्तेजः पृथिव्या यदन्तरा द्यावा पृथिवी
संभूतं
२ ऐत. ४१ इमे यतं च भवच भविष्य
यदेवविद्युतो व्यातदा ३ इति त्याचक्षते कस्मिरस्तदोतंच.. वृह. ३२८३,६ न्यमीमिषदा ३ इत्यधिदैवतम् केनो. ४।४ यदृक्षवृत्तमनुत्तमेतत्
यदेतन्महदुक्थं तदेतत्पञ्चविधं यदृचोऽधीते पय बाहुतिभिरेव
त्रिवृत्पश्चदशं सप्तदशमेकविशं सदेवांस्तर्पयति
सहवै. १४ पचविंशमिति
१ऐत. शार यहचोऽधीते पयस: कूल्या अस्य
यदेतस्मिन्छरीरे सुखं भवति (मा.) प्रमो. ४१६ पितृन्स्वधा अभिवहन्ति सहवे. १४
यदेतस्मिन्मण्डलेऽचिदीप्यते बम्नयरच्छया चोपपन्न
भ.गी. २१३२ यदृच्छालाभतो नित्यं प्रीति
__ म्यमाणमिव...तदेव मे ब्रह्म मा. ५२ जायते नृणाम् । तत्सन्तोषं विदुः
यदेनर साधवो धर्मा मा च प्राज्ञाः परिझानैकतत्पराः जा. द. २५
___ गच्छेयुरुप च नमेयुः छांदो. २१ यहच्छालाभसन्तुष्टः
४।२२
यदेभिरच्छादयस्तच्छन्दसांछन्दस्त्वं छांदो. १२४ार यहच्छालामसन्तुष्टः सुवर्णादीम
| यदेभिः स्यानिभिर्गुणः
भ.गी. १८४० परिपहेत् [ना. प. ३८७+ भ.गी. ४।२२ । यदेव किंच प्रतिजग्राहममिमा बोकमक्षरं निष्कियं शिवं सन्मात्रं
___तस्मादनृणं कृणोतु सह. १० परं ब्रह्म
म.र. १७१३१ ।यदेव जाद्वयं पश्यति तदत्रायदेकमद्वितीयम् शांडि. २३ विद्यया मन्यते
१६. ३२०
सहवं. ५
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
यदेवा
%3
मैत्रा. ६५
यदेव तीव्रसंवेगाहढं कर्म कृतं
यदैनजरामानोति प्रध्वरसते वा पुरा । तदेव वासनाव्यूहो
किं ततोऽतिशिष्यते छांदो. दारा४ देवशब्देन कथ्यते
भवसं. ११४६ यदेवैनं समापयति तथा समाप. यदेव ते कश्चिदब्रवीत्...मे बट्कु
यितव्यो भवति
कौ. स. २०१५ वार्णः (मा. पा.) बृ. उ. ४।१।४ यदोङ्कारस्तस्माद्विद्वानेतेनवाययदेव ते कश्चिदब्रवीत्तच्छृणवामे
सनेनैकसरमन्वेति
प्रो. ५२ त्यत्रवीन्म उदः शोल्वायन:
। यदोमित्येतदक्षरम् प्राणो वै ब्रह्मेति [ बृह.४।१।३, ४,५,६,७ । । यदोषधीभिः पुरुपान् पशश्च यदेव भगवान् वेद तदेव मे ब्रूहि बृह. २।४।३ विवेश भूतानि चराचराणि महाना. १४ यदेव भगवान्वेद सदेव मे विवहि बृह. ४।५।४ । यदौपयामानि [छाग. २०२+ ४२ यदेवमेतदन्वायत्तमुपास्ते सर्व
यदौण्यं स पुरुषोऽथ यः पुरुषः मायुरेति वसीयान्भवति स
सोऽग्निर्वैश्वानरः
मैत्रा. २८ य एतदेनमुपास्ते पार्षे. ४३ यद्गत्वा न निवर्तन्ते
भ.गी. १५६ यदेव विद्यया करोति श्रद्धयोप
यद्गायत्री तद्गायत्रं, यद्वसवस्ववसव्यं शौनको. २११ निषदा तदेव वीर्यवत्तरं भवति छांदो. १११।१० यद्गायत्री व पुरोगास्तत्किमेस्यादिति शौनको. २२ यदेव साक्षादपरोक्षाद्ब्रह्म य मात्मा
यद्गार्हपत्यात् प्रणीयते प्रणयनासर्वान्तरस्त मे व्याचक्ष्व बृह.३।४।२+५१
दाहवनीयः प्राणः
प्रमो. ४१३ यदेवेदमप्रतिरूप जिनति स
यदक्षिणां यप्रतीची यदुदीची एव स पाप्मा
बृह. १।३३ यदूर्ध्व यदन्दरा दिशो यत्सर्व यदेधेदमप्रतिरूप५ शृणोति स
प्रकाशयति तेन सर्वान्प्राणाएव स पाप्मा
बृह. २॥३५ नश्मिषु समियते प्रभो. १२६ यदेवेदमप्रतिरूपं पश्यति स एवं
यदर्श तदर्शम् , यत्पौर्णमास्ये स पाप्मा
बृह. ११४ सत्पौर्णमास्य, यद्वसन्ते केशयदेवेदमप्रतिरूपं वदति स एव
श्मश्रुलोमनखानि वापयेत्सो. स पाप्मा बृह. २२ ऽस्यामिष्टोमः
कठश्रु. २१ यदेवेह सदमुत्र यदमुत्र तदन्विह ।
यहस्रावपि कक्ष्यं वामिति वृद. २।५।१७ मृत्योः स मृत्युमामोति यह
यदिवा च नक्तं चैनश्यकम हस्यानानेव पश्यति कटो. ४.१० __ वयजनमसि स्वाहा
महाना. १४१ यदेष माकाश मानन्दो न स्यात् तैत्ति. २७ यदिशो वेत्थ सदेवाः सप्रसिधा: बह. १९१९ यदेष पुरोगा उदेष मे भागधेयी
यश्यं सदसद्विदि वेदं सर्वमनस्यादिति
शौनको. ११३ स्सदा । शासं सर्वमसद्विदिन यदेषयमिदरसर्वपुनाति तस्मादेष
मां विद्धि तथाविधम् है. वि. ३२५२ ___एक यशस्तस्यमनश्चवाक्चर्वनी छांदो. ४।१६।१ यदृष्टं दृष्ठमनुपश्यति...सवासब बदेष सर्वाणि भूतान्यनुप्रविष्ट
सर्व पश्यति
प्रमो. ४.५ स्वन्मत्यों माविवेशेति शौनको. ४८ यदेवादेवहेलनं देवासबमा वयं सह. ३ वदेवमनुपश्यत्यास्मानं देवमजा ।
यरेवा देवहेलनं यदीव्यं नृणामहं ईशान भूतभव्यस्य न खो
बभूवायु विश्वतो ववित्येते. विगुप्सते बह४।४।१५ । राभ्यं जुहुत
सदक. ११
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
यहेवानां
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
यदेवानां चक्षुष्या गो अस्ति
यद्धितं तदसद्विद्धि न मां विद्धि यदेव किंच प्रतिजग्राह
। तथाविधम् ।
ते.वि. २५३ ममिर्मा तस्मादनृणं कृणोतु ___ सहवै. १० . यद्धि परं तपस्तहुर्धर्ष तहुराधर्ष महाना. १६/१२ यदेवाश्च प्राणाश्च तथं तदेतया
यद्धि भूतमात्रा न स्युर्न प्रज्ञावाचाऽभिव्याहियते । को. त. १६ मात्राः स्युः
को. त. ३८ यदोषा लवणमुदकेऽबाधा अङ्ग
यद्वीरामयस्तस्माद्धिरण्मयः १ऐत. १२२१ तदाहरेति तद्वावमृश्य नविवेद छांदो. ६१३१ यद्धषेतदन्यत्रास्मत्स्याच्छागो यद्वं तदापः
शारीरको. १ । वैनवयुर्वयासि वैन द्वियहात्रिंशदक्षरा तेनानुष्टुप् अव्यक्तो.६ मथ्नीरन्निति
बृह. २९/२५ (अथ) यहितीयममृतं तदुद्रा
यद्धयेतदवेदिष्यन् कथं मे नावश्यउपजीवन्तीन्द्रेण मुखेन न
त्रिति भगवा रस्त्वेव मे वे देवा मनन्ति न पिबन्त्ये.
तद्रवीविति
छांदो. ६.११. तदेवामृतं दृष्टा तृप्यन्ति छांदो. ३.७१ । यद्तानस्य लमेमहि लमेमहि वहितीय सन्मध्यम वलयं भवति नृ. षट्च. ३ धनमात्राम्
छांदो. १११०६ यहिः परिमृजति सेन यजूंषि...
यद्वाह्यं तन्मन्त्रः
नृ. षट्च . ३ प्रीणाति
सहवै. १५ यद्विभर्ति तस्माद्वरद्वाजः १ऐत. २।२।१ (4) महितीये स कोशे स्वपिति
यद्रह्म तज्योतिः
मैत्रा. ६३ तदेमं च लोकं परं च लोकं
। यद्रह्म रुद्रहृदयमहाविद्याप्रकापश्यति सर्वान्छब्दान्विजा
शितम् । सद्रामात्रावस्थाननाति स सम्प्रसाद इत्याचक्षते सुबालो. ४३ पदवीमधुना भजे
रुद्रह-शीर्षक यद्ध कियाभुतेत्येनं मन्यते यद्य
यद्ब्रह्मविदो वदन्ति परा चैवापराच मुण्ड. १२४ न्तरिक्षलोकमश्रुतेल्येनं मन्यते १ऐत. ३१११ (यो ह वै) यद्ब्रह्माण्डस्यबहियाप्तम् रामो. ४२ यद्ध किरदं प्रेता ३ इ तवसो
यदाह्मणस्तस्मातर्हि तेक्ष्णिष्ट तपति सर्वमत्ति १ पेत. १२२७ तदेषाऽभ्युक्ता
सहवै. १७ यद्धर्मस्तस्माद्धर्मात् परं नास्त्यतो
यद्राह्मणानीतिहासान् पुराणानि बबलीयान् बलीयारस
कल्पान् गाथानारानाशंधीमाशरखते
मदसः कूल्या भस्य पितृन्
वृक्ष. ११४।१४ यद्धविरमौ हूयते तदादित्यं गमयति
स्वधा भभिवईति तत्सूरी रश्मिभिर्वर्षति तेनार्म
यदाह्मणानीतिहासान पुराणानि
कल्पान् गाथानाराशंसीमेंदाभवत्यमाद्भूतानामुत्पत्तिः मैना. ६३७ ।
हुतयो देवानामभवन् वाभिः (अथ) यद्धसति यजक्षति -
क्षुर्व पाप्मानमपानन् मैथुनं चरति स्तुतशय तदेति छांदो. ३१७३ :
। यद्राह्मणानीतिहासान् पुराणानि यद्धस्ताभ्यां चकर किल्बिषा
कल्पान्गाथानाराशंसीमेंदा:- यक्षाणां वग्नुमुपजिनमान: सहवे. ५
तिभिरेव तदेवांस्तर्पयति यदि किचनमयतेऽनेनैव सदयत
। यद्रायणेभ्योऽनं ददाति तन्मनुइह प्रतितिष्ठति
बृह. शश१७ व्ययज्ञः सन्विष्ठते सहवे. १५ पद्धि किसानुजानात्योमित्येव तदा
यद्भद्रं तन्म बासुव[म.ना.१२।२+ त्रिसुप. २ हैषा एवं समृद्धिर्यदनुझा छांदो. १०१८ | यजुव इति स यजुर्वेदः
सन्ध्यो . २.
सहदै. १४
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
यद्यप्ये.
-
यस्तजालं निखिलं वै विसृष्ट
। यद्यत्प्रीतिकरं पुंसां वस्तु राजेन्द्र मेवारशं त्वां न विदन्ति केचि
जायते । सदेव दुःखवृक्षस्य दृष्टपान्तरेण परिपश्यन्ति मूढाः २ रुद्रो. ७३
__बीजत्वमुपगच्छति
भवसं. १२२९ यस्तयोनि परिपश्यन्ति धीराः(मा.) मुण्डको. १२२।६
यद्यत्सम्भाव्यते लोके सर्वसङ्कल्प
सम्भ्रमः यतं या भव्यम् [चित्स्यु.१२१ क्र.मं.१०।९०२
. बि. ५५४९
यद्यत्संवेद्यते किश्चित्तत्रास्थापरियस्तेभ्यो बलि हरति तद्भूतयज्ञः
वर्जनम् सन्तिष्ठते सहवे. १४
महो. ४.११०
यद्यत्सावयवं तत्तदनित्यमित्यनु. मयुगातीतं तदमूर्ति तारकनिति म. प्रा. ११४
मानाच्चेति प्रत्यक्षेण दृष्टत्वाच त्रि. म. ना.२१ ययुगातीतं तदमूर्तिमत् अद्वयता. ५
यद्यत्स्वाभिमतं वस्तु सत्यजन् पद्रविक्षेपमापन्नो अब्जयोनिस्त
__ मोक्षमश्नुते
महो. ४८८ दिवरे पामरमुख्याः सृष्टिचक्र
यद्यदाचरति श्रेष्ठः
भ. गी. ३२१ प्रणेतारः सम्बमूवुः
लक्ष्म्यु .५
यद्यद्धयायति चित्तेन यद्यसङ्कल्पते पनि न विन्देदप्सु जुहुयात् जाबालो. ४
कचित्...सर्व शशविषाणवत ते.वि. ५/८५-८९ यद्यच्छरीरमादत्ते वेनतेन स युज्यते श्वेताश्व. ५।१०
। यद्यद्विभूतिमत् सत्त्वं
भ. गी. ११४१ यपच्छुद्धमशुद्धं वा करोत्यामरणा
यद्यनन्तकदूतोऽसि यदि वाऽनन्तकः न्तिकम् । तत्सर्वं ब्रह्मणे कुर्यात्
स्वयम्...इन्द्रस्यवश्रेण स्वाहा गामडो. १६ प्रत्याहारः स उच्यते
जा. द. ७३
(अ) यद्यन्नपानलोककामो पथन्छृणोति कर्णाभ्यां तत्तदात्मेति
भवति सङ्कल्पादेवास्यानपाने भावयेत् । लभते नासया
समुत्तिष्ठतस्तेनानपानलोकेन यद्यत्तत्तदात्मेति भावयेत् १ यो.त. ७०
सम्पन्नो महीयते
छां. उ. ८२७
यद्यपानेनाभ्यपानितम् यपषि घृतस्य कूल्या...
२ऐत. ३।११ मस्य पितन्त्स्वधा अभिवहति सहवै. १४ ।
यद्यपि दशरात्री भीयाद्याह यद्यदृषि घृताहुतयो यत्सामानि
जीवेदथवाऽद्रष्टाऽश्रोताऽमन्ता
ऽबोद्धाऽकर्ताऽविज्ञाता भवति छां.उ. ७४९।१ सोमाहुतयो यदर्वाङ्गिरसो
यद्यपुत्रा भवत्यात्मानमेवेदं मध्वाहुतयो... ताभिः क्षुधं
ध्यात्वाऽनवेक्षमाण: प्राचीपाप्मानमपानन्
सहवं. १३
__मुदीची वा दिशं प्रव्रजेत् १ सं. सो. ११२ यधषि घृताहुतिभिर्यत्सामानि
यद्यपुत्रो भवत्यात्मानं ध्यात्वासोमाहुतिभियेदथर्वाङ्गिरसो
___ऽनवेक्षमाणः प्राचीमुदीची वा.. कठश्रु. ५ मध्वाहुतिभिर्यद्राह्मणानीति
यद्यपेक्षाऽस्ति तदनुरूपो भवति ना. प. ५।१४ हान्पुराणानि कल्पान्गाथा
यद्यप्येतच्छुकाय स्थाणवे (मा.) छां. उ. ५.२।३ नाराशरसीमेंदाहुतिभिरेव
यद्यप्येते न पश्यन्ति
भ.गी. ११३८ वहेवास्तर्पयति
सहवै. १४ यद्यप्येनच्छुष्काय स्थाणवे ब्रूया(थ) यद्यश इत्याचक्षते ब्रह्म
जायेरन्नेवास्मिन्छाखा:प्ररोहेयुः चर्यमेव तत् छांदो. ८।५।१ पलाशानीति
छान्दो. ५।२।३ गयत्पश्यति चक्षुभ्यां वत्तदात्मेति
(अथ) यद्यप्येनानुत्क्रान्तप्राणाभावयेत्
१ यो. त. ६९ छूलेन समासं व्यतिषं दहेन्नैयपत्तश्यति तत्सर्वमात्मेविप्रत्याहार: शांडि. १६८१ वैनं घूयुः पितृहाऽसीति छां. उ. ७१५।३
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
५००
यचड
उपनिषदायमहाकोशः
याम
पनवन्ति वत्तदा भवन्ति (मा.) छांदो. ६।९।३ यद्येवं ब्रह्मणि स्यात्तको न मुच्येत (मय) यद्यल्पविचित्तवान्भवति
बन्धनात्
मैत्रा.६३४ तस्मा एवोत शुश्रूषन्ते चित्तर
यव्यवहार्यमचिन्त्यमव्यपदेश्यहोवेषामेकायनं चित्तमात्मा
मेकात्मप्रत्ययसारं प्रपञ्चोपशम चित्तं प्रतिष्ठा चित्तमुपास्वेति छान्दो. ७५ार : शिवं शान्तमद्वैतं चतुर्थ यद्यशक्तो भवति योऽलेश: स
मन्यन्ते स ब्रह्मप्रणवः
ना. प. ८२४ तपस्यते सतप इति
यथ्याचष्टे समाचार्यस्तेनेव स
कठश्रु. ८ यघहमिममवेदिषं कथं ते
मृतोऽधो गच्छति
नृ. पू. १३ नावक्ष्यमिति
प्रो. ६१
(तत्र) यद्रक्तं तत्पुंसोरूपमभूत् ।
यद्धरितं तन्मायायाः यद्यहमिममवेदिष्य (मा. पा.) प्रश्नो. ६५
भव्यको.१ यवहामिमां न वेदिष्यं कथं ते
। यद्रमते तदुपसदः
महाना. १८११ नावक्ष्यामिति
छांदो. ५।३।५ (शरीरे) यवं ता आपः
गों . १ यद्याज्या यदनुवाक्या यत्प्रात
यद्राजाभिक्रयणानि [छाग.२।२+ ४२ रनुवाको यत्प्रउगं यदाज्यं
यद्राज्यसुखलोमेन
भ.गी. ११४५ यन्मरुत्वतीयमिति
छाग. २२
यद्राच्यात्कुरुते पापं तद्राध्यात्प्रति
मुच्यते यद्यातुरः स्यान्मनसा वाचा (वा)
महाना. ११६
यद्राच्या पापमकार्ष, मनसा वाचा सत्यसेदेषपन्थाः [जाबालो.५ प. ई. ५.५
हस्ताभ्याम , पन्थामुदरेण यद्यातुरो वाऽग्नि न विन्देदप्सु
शिभा , रात्रिस्तदवलुम्पतु महाना. १९६४ जुहुयातू
यद्रूपं सद्रूपं तन्मायासंवलितोऽयं ययुचरेत्समापिपयिषेत्तेनो एतस्यै
जीवसवः कर्मकाण्डरतो भवति सामर. ९९ देवतायैसायुज्यर सलोकतां
(मथ) यद्वन्न कश्चिच्छून्यागारे जयति
बृ. उ. १।५।२३
कामिन्यः प्रविष्टाः स्पृशतीययुत्तरोत्तराभावे पूर्वरूपं तु
न्द्रियार्थास्तद्वयो न स्पृशति निष्फलम् । निवृत्तिः परमा
प्रविष्टान्सन्यासी योगी तृप्तिरानन्दोऽनुपमः स्वतः अध्यात्मो. २९ चात्मयाजी चेति
मैत्रा.६१० यावेयुवेह वा वितयिष्यामि कर्तु
यवन्मृदि घटभ्रान्तिः शुको हि पतिष्यामीत्येवमनृतादात्मानं
रजतस्थितिः । तद्ब्रह्मणि जुगुप्सेत्
महाना. १९ जीवत्वं वीक्षमाणे विनश्यति यो. शि. ४॥१३ (मथ) ययेनमुभयमन्तरे त्रुवन्तं
| यदर्षति स प्रस्तावः
छांदो, २।४१ पर उपवदेत
३ ऐत. १।३।३ यवसन्ते केश-मश्रुलोमनखानि (मथ) ययेनमूष्मस्पालभेत
वापयेत्सोऽस्याग्निष्टोमः कठरु.३ प्रजापतिर शरणं प्रपन्नोऽभूवं छांदो. २।२२।४४ ' यद्वा अयं विद्वान्त्यमाचत्तः स्यात् छांदो. ७।५।२ (मय) यद्येनं निर्भुज ब्रुवन्त
यद्वा अहमायतनमस्मि, त्वं तदामुपवदेत्
३ ऐत. १३.१,१ यतनमसीति मनः ( उवाच) बृह. ६११४ (मथ) यद्येनं प्रतृण्णं ब्रुवन्तं
यदा अहं प्रजातिरस्मि, त्वं तत्प्रपर उपवदेत्
३ ऐत. ११३१३ जातिरसीति रेतः (वाच) बृह. ६।१।१४ (पथ) यद्येनर स्पर्शेषूपालमेत
यद्वा अहं प्रतिष्ठाऽस्मि, त्वं सत्प्रमयुरशरणं प्रपन्नोऽभूवम् छांदो. २।२२।४ । तिष्ठोऽसीति चक्षुः (उसाच) पृह.६१।१४
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
या अहं
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
यह तब
५०१
या महं वसिष्ठाऽस्मि, त्वं तद
यद्विज्ञानात् पुमान् सद्यो जीवसिष्ठोऽसि ( इति वागुवाच) बृह. ६।१।१४ न्मुक्तत्वमाप्नुयात्
महो. २१३७ यद्वा अहं सम्पदम्मि, त्वं तत्सम्प
। यद्विद्वारसश्चाविद्वारसश्चैनश्चम इसीति श्रोत्रं ( उवाच) बृह. ६।१।१४
तस्यावयजनमसि स्वाहा महाना. १४।२ या ऋते प्राणाद्रेतः सिच्येत
यद्विद्युतोरोहितं रूपर तेजसस्तद्रूपं छांदो. ६४४ पूयेम सम्भवेत्
३ऐत. २।२।२ । यद्विद्युद्विद्योततेऽथैतन्म्रियते यन्न (तदाहुः ) यद्वा एतस्य वीर्य
विद्योतते तस्य वायुमेव तेजो यच्छुकं यज्योतिर्यदमृतं यदजय
गच्छति
को. त. २०१२ तदवरमिति
शौनको. २३ यद्विभाति चिन्मात्रम्
बढ्चो . ३ यद्वा एतेऽमुध्रियन्त देवाप्यद्य
यद्विश्वमसृजन्त तस्माद्विश्वसृजः नृ. पू. १७ कुर्वन्ति
बृह. ११५/२३
यदृक्षो वृक्णो रोहति मूलानवतरः यद्वा कृतममृतश्वराणां यत्सर्वनि
पुनः । मत्यः स्विन्मृत्युना वृक्णः ष्ठमजरं समस्तम्
पारमा.११८
कस्मान्मूलात्प्ररोहति बृह. ३१९/३१ (ही) यद्वाग्वदन्त्यविचेतनानि
यद्वेत्थ तेन मोपसीद तत ऊर्ध्व
वक्ष्यामीति राष्ट्री देवानां निषसाद मन्द्रा।
छांदो. ७१११
यद्वेदविद्याधिगमः स्वधर्मचतस्र ऊध्य(ऊर्ज) दुदुहे पयांसि
स्यानुचरणं...
मैत्रा. ४३ कस्विदस्याः परमंजगाम हयग्री.६
यद्वेदेपूक्तं तद्विद्वांस उपजीवन्ति मैत्रा. ७१० [ सरस्व. ७
ऋ.मं.८।१००१
यद्वेव समः पूषिणा समो मशकेन यद्वाच ओमिसि यच नेति __ यथास्याः कूरं यदि चोल्बाणिष्णु १ ऐत. ३।८३
समो नागेन सम एभिखिमि
लोकः समोऽनेन सर्वेण यद्वाचाऽनभ्युदितं येन वागभ्यु
तस्माद्वेव सामाभुते बृह. १।३।२२ द्यते । तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि
यद्वै किश्चानूक्तं तस्य सर्वस्य नेदं यदिदमुपासते
केनो. श४ ब्रह्मेत्येकता
बृह. ११५।१७ यद्वाचा यन्मनसा बाहुभ्या
यद्वै किश्चैतदध्यगीष्ठा नामैवैतत् छांदो. ७१।३ मूरुभ्यामष्ठीवनधार शिश्नै
यद्वै चतुर्थ तत्तुरीयं दर्शतं पदं बृह. ५।१४।३ येदनृतं चकम वयम्
सहवै.४
यद्वै चतुर्थ तत्तुरीयं दर्शतं पदं यद्वा जयेम यदि वा नो जयेयुः भ.गी. २।६।।
गायत्र्यु. २ यद्वा प्रज्ञामात्रा न स्युन भूतमात्रा:म्युः को. त. ३१८ यद्वै तत्पुरुषे शरीरविदं वाव तय. यद्वायुरममायुर्वा एष यद्वायुः २ऐत. ३।१०।। दिदमस्मिन्नन्तःपुरुषे हृदयमयद्वाव विजिज्ञासितव्यम्
छांदो. ८।१२ स्मिन्हीमे प्राणाः प्रतिष्ठिता एतयहां पूर्व परिविष्टं यदमौ तस्मै
देव नातिशीयन्ते
छांदो. ३।१२।४ गोत्रायेह जायापती सरमेथाम् सहवे. १० यद्वैतत्सुकृतम्
तैत्ति. २१७ यदिकारि यतश्च यत्
भ.गी. १३१४ यदै तन्न जिघ्रति जिघ्रन्वै तन्न पद्विजृम्भते तद्विद्योतिते..(मा.पा.) बृ. उ. १।१।१ जिघ्रति नहि घातुर्घावविपरियदिशातमिवाभूदित्येतासामेव
। लोपो विद्यतेऽविनाशित्वात् बृह. ४।३।२४ देवतानार समासः
छांदो. ६।४७ यद्वै तन मनुते मन्वानो वै तन्न पद्रिज्ञानरूपं यदेवाः सर्वे ब्रह्म
मनुते नहि मन्तुमतेविपरिलोपो ज्येष्धमुपासते
ग. शो. ४१ विद्यतेऽविनाशित्वात् बृह. ४।३२८
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
%
-
-
--
-
-
-
-
--
--
-
-
-
-
बृह. ४।३।२५
१
उपनिषद्वाज्यमहाकोशः
चन्मदिमे Eबढेसन रसयते रसयन्वै तन्न
यमराजाय विद्महे महायन्त्राय रसयते नहि रसयितू रस
धीमहि । तमो यन्त्रः प्रचोदयात् बनदु. १५० यतेविपरिलोपो विद्यतेऽवि
यन्त्रस्यपूर्वद्वारे द्वारश्रियैक्षेत्रपालाय नाशित्वात्
मायायै नमः
सूर्यता. ४१ यसन्न वदति वदन्वन वदति
यन्त्रं विना देवता च न प्रसीदति नहि वक्तुर्वक्केविपरिोपों
सर्वदा
सूर्यता. ५१ विद्यतेऽविनाशित्वात् बृह. ४।३।२६
यन्त्रारुढानि मायया
म. गी. १८१६१ यद्वै सन्म विजानाति विजानन्वै
यन्न ज्वलति तस्यादित्यमेव तेजो सम्म विजानाति नहि विज्ञातु
- गच्छति
को. त. २०१२ विज्ञातेर्विपरिलोपो विद्यतेऽवि
यन्नत्यादेवपरंश्रकोपरशिवः सि. वि.३ नाशित्वात्
बृह. ४।३।३० यद्वै सन्न शणोति शृण्वन्वै तन्न
यनमस्यं चिदाख्यातं यत्सिद्धीनां शृणोति नहि श्रोतुः श्रुतेर्वि
च कारणम् । येन विज्ञातमात्रेण परिलोपो विद्यतेऽविनाशित्वात् बृह. ४।३।२७
जन्मबन्धात्प्रमुच्यते . यो. शि. ११ यद्वै तन्न स्पृशति स्पृशन्वै तन्न
यन्न सन्तं न चासन्तं नातं न सृशति नहि स्पष्टुः स्पृष्टेर्वि
बहुश्रुतम् । न सुवृत्तं न दुर्वृत्तं परिलोपो विद्यतेऽविनाशित्वात् बृह. ४.३।२९
वेद कश्चित्स ब्राह्मणः
ना. प. ४॥३४ यदै तसेतीदं वाव तद्योऽयं बहिर्धा
यत्रीलं परः कृष्णं तत्साम तदेपुरुषादाकाशो यो वै स बहिर्धा
तस्यामृच्यध्यूटर साम छां. उ. १६६।५,६ पुरुषादाकाशः
छांदो. ३११२१ यच इयं...कथं तेनामृता यद्वैद्युतं तत्परं ब्रह्म [अ.शिर:.३४+ बटुको. १९ स्यामिति-(मा. पा.)
बृ. उ. २.४।२ यनमुपाघ्रासिषुः
छाग. १३ यन्त्र म इयं भगो: सर्वा प्रथिवी यद्वै प्राणिति स प्राणो यदपानिति
_ वित्तेन पूर्णा स्यात् [बृह. २४ा२+४।५।३ सोऽपानोऽथ य: प्राणापानयोः
यन्त्र हो तद्गायत्रीविदथाः, पथ सन्धिः स व्यानो यो व्यानः
___ कथर हस्तीभूतो वहसीति बृह. ५।१४।८ सा वाक्
छांदो. १२३३
यभारसिंहं तत्प्रथमस्य, यन्महायद्वै भूः स ऋग्वेदः, यजुव इति
लक्ष्म्यं ताहितीयस्य...यत्क्रोधस यजुर्वेदः, स्वरिति स्वर्गो लोकः स सामवेदः, तदिति
दैवतं तच्छष्ठस्य । तदेतानि सोऽथर्ववेद इति
षण्णां नारसिंहचक्राणां षडान्त. सन्ध्यो . २०
राणि वलयानि भवन्ति यद्वै वाडाकामति मनसा सह
नृ. षट्च गणेशो. ३३२
. ४ यद्वो देवाश्चकृम जिह्वया गुरु मनसो
यन्नारसिंहाय तत्प्रथमस्य यद्विग्रहे
अहितीयस्य वा प्रयुती देवहेडनम् । (हेळनं)
नृ. षट्च. ५ [ महाना. १४.२+
ऋ.मं.१०॥३७॥१२ यन्ष एतत्सुप्तोऽभूद्य एष यव्यज्यते तव्यक्तस्य व्यक्तत्वम् अव्यक्तो. ४
विज्ञानमयः पुरुषः
बृ. उ. २।१।१० यन्तेव गजं स्वबुद्धया वशीकृत्य
यन्याय्यं तदसत्सदा । यद्धितं स्वव्यतिरिक्तं सर्व कृतकं नश्वर
तदसद्विद्धि
ते. बि. ३१५३ मिति मत्वा विरक्तः पुरुषः
.. यन्मदिमे बिभ्यति तन्म एकं ते सर्वदा ब्रह्माहमिति व्यवहरेत् ना. प. ६२ मे अक्षन्नहमु ताननूक्षम बा. मं.२१
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
यन्मनः
उपनिषवाक्यमहाकोशः
यमनि
गो.५
।
यन्मनसा न मनुते, येनाहुमनो
जन्मां वदसि केशव
भ.गी.१०।१४ मतम् । तदेव ब्रह्म स्वं विद्धि
यन्मुखं तदाहवनीयः
महाना.१८/१ नेदं यदिदमुपासते
केनो. १०६ (अथ) यन्मूत तदसत्यं, यदमूर्त यन्मनसिजगत्सृष्टिस्थितिव्यसन
तत्सत्यं तद्रह्म
मैत्रा. ६३ कर्मकत् । तन्मनो विलयं याति
यन्मूलं सवलोकानां यन्मूलं तद्विष्णोःपरमपदम् [ध्या.बि.२५+ मं.प्रा. ५६१ चित्तबन्धनम् । मूलबन्धः सदा यन्मनुष्यान् बासयते यदेभ्योऽशनं
सेव्यो योग्योऽसौ ब्रह्मवादिनाम् ते. बि. २२७ ददाति, तेन मनुष्याणां (आत्मा) बृह. १।४।१६ यन्मूले सवतीर्थानि यन्मध्ये ब्रह्मदेवता तुलस्यु. ९ यन्मनोऽनुविधीयते
भ.गी. २०६७ यन्मृत्युर्जयमावमित्यध्यात्मयन्मन्त्रेक्षितळामियाममनघं
___ मंत्रान्पठेत्
कठरु. ४ मृत्युश्च वजाशियो...कन्दे.
। यन्मृत्यु वपश्यति,यंब्रह्मानावपश्यति भस्मजा. २०१६ ऽभीष्टगणावि मबहरं विनौष
यन् छिद्रं चक्षुषो हृदयस्य मनसो नाशं परम्
वनदु. ८६ वातितृण्णं बृहस्पति तद्दधातु यन्मन्युओयामावदित्यध्यात्म
[प्रवा . २+
वा. सं. ३६ार मंत्रालपेत्
कठश्रु. २२ यन्मे त्वदन्येन न दृष्टपूर्वम् भ.गी. १११४७ यन्मया परिजनस्याथे कृतं फर्म
यन्मेऽद्य रेत: पृथिवीमस्कान्त्सीद्यशुभाशुभम् । एकाकी तेन दो
दोषधीरप्यसरत् यदप इदमहं ऽहं गतास्ते फलभोगिनः
तद्रेत आददे...
बृह. ६४५ यन्मया पूरितं विश्वं महाकल्पा.
' यन्मे मनसा वाचा कर्मणा वा.. महाना. ५/१६ म्बुना यथा
वराहो. २।३६ यन्मौनमासनं शान्तं तच्छ्रेष्ठासङ्ग यन्मया भुक्तमसाधूनां पापेभ्यश्च
उच्यते
अध्युप. २९ प्रतिप्रहः
महाना. ५/१५ (अथ) यन्मौनमित्याचक्षते यन्मयामनसावाचाकृतमेनःकदाचन सहवे. १०
ब्रह्मचर्यमेव तत्, ब्रह्मचर्येण यन्मयि मावा यदा पिपेष
सहवै.४
__ह्येवात्मानमनुविद्य मनुते छांदो. ८।५।२ यन्मरणं तवभृथः (मात्मयज्ञस्य ) महाना. १८६१ यन्मोनं योगिभिर्गम्यं तद्भजे(अथ ) यन्मर्त्यः सन्नमृतानसृजत बृह. ११४६ सर्वदा बुधः
ते. बि. २२० यन्महाचक्रंयन्योतिरात्मातत्तृतीयस्य नृ. पट्च. ६ यमधो निनीषति तमसाधु (कर्म) यन्महावाक्यसिद्धान्तमहाविद्या
कारयति कलेवरम् । विकलेवरकैवल्यं
यमध्वरे ब्रह्मवितः स्तवन्ति सामरामचन्द्रपदं भजे
महावा.शीर्षक यजुभिः क्रतुभिस्त्वमेव एका. उ. १० मन्महावीरसम्भरणानि [छाग.२।२+ ४२ यमध्वर्युरभि लोकं पृणैधीत् बा. मं. १५ मन्महोपनिषद्वेचं चिदाकाशतया
यमनियमयुतः पुरुषः सर्वसङ्गस्थितम् । परमाद्वैतसाम्राज्य
विवर्जितः
शांडि. ११५१ तद्रामब्रह्म मे गतिः
महो. शीर्षक यमनियमासनप्राणायामप्रत्यायन्मातरं पितरं वाजिहिं सिम सहवे. १०
हारधारणाध्यानसमाधयोयन्मायया मोहितचेतसो मामा
ऽष्टाङ्गानि
शाण्डि. ११२ स्मानमापूर्णमलब्धवन्तः । परं
। यमनियमासनप्राणायामप्रत्याहारविदग्धोदरपूरणाय भ्रमन्ति
धारणाध्यानसमाधयोऽष्टाजकाका इव सरयोऽपि. मैत्रे. २।२५ योग उच्यते
२ अवधू. १
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
पनिषापमहाकोशः
यशोदा
यमन्तस्समुद्रेकवयोऽवयन्ति ___ महाना. ११३ । यमेव विद्याश्रुतमप्रम मेधाविनं यमन्याह नमसो न पक्षी काष्ठा
ब्रह्मचर्योपपत्रम् (अस्मा) तस्मा भिन्दनगोभिरितोऽमुतश्च बा. मं. १५
इमामुपसन्नाय सम्यक् परीक्ष्य यमप्येति भुवनं साम्पराये नृ. पू. २१८ दद्याद्वैष्णवीमात्मनिष्ठाम् यमराज्यमनिष्टोमेनामियजति मैत्रा. ६३६ [शाट्याय. ३४+
मुक्तिको. १५२ यमविषयस्थस्यैव बहुभयावस्थं मैत्रा. ४२ यमेवैष वृणुते तेन लभ्यस्तस्यैष यमव्यक्तं न वेद [सुबालो.११+ अध्यात्मो. १
__ आत्मा विवृणुते तनूर स्वाम् यमश्च नियमश्चैव बासनं प्राण
[कठो. २।२२+
मुण्ड. ३।२।३ संयमः ॥ प्रत्याहारो धारणा
यमैश्च नियमैश्चैव मासनश्च च ध्यानं भ्रूमध्यमे हरिम् ।
सुसंयुतः । नाडीशुद्धिं च समाधिः समतावस्था साष्टांगो
कृत्वादौ प्राणायाम समाचरेत् त्रि. प्रा. २१५३ योग उच्यते १ यो. त. २४ । यमो हि नियमस्त्यागः
ते.चिं. १२१५ यमश्च नियमश्चैव तथैवासनमेव
यया तु धर्मकामार्थान
भ.गी. १८३३४ च॥ प्राणायामस्तथा ब्रह्मन्
यया त्यजेत्तयाऽऽपूर्य धारयेदविरोधतः १ यो. व. ३९ प्रत्याहारस्ततः परम् । धारणा
. यया धर्ममधर्म च
भ.गी.१८१३१ च तथा ध्यानं समाधिश्वाष्टमं
यया स्वप्नं भयं शोकं
भ.गी. १८.३५ मुने [जा. द. ११४,५+ वराहो. ५।११। ययेदं धार्यते जगत्
भ.गी. ७५ यमभवन्न कुशिकासो अग्नि
यवरेतावद्भिरभिषिच्य सूर्यलोककाम: वैश्वानरममृतजातं गमध्ययी भाषे. १०११
- सूर्यलोकमवाप्नोति
भस्मजा.२।१२ यमः कस्मिन्प्रतिष्ठित इति, यज्ञ इति बृह. ३।९।२१
यशस्विनावेव (उभौ) भवतः बृह. ६।४।८ यमाद्यष्टाङ्गयोगसङ्कल्पो बन्धः म. वा. र. २०
यशस्विनीकुहूमध्ये वारुणी प्रतियमः संयमिनामहम्
भ.गी. १०१२९
ष्ठिता भवति
को. त. २१८ यमादित्या अंशुमाप्याययन्ति
शांडि.॥४॥६
यशस्विनी च वामस्य पादाङ्गयमानाष्टांगसंयुक्तः शान्तं सत्य
ष्ठान्तमिष्यते
जा. द. ४।१९ परायणः
जा. द. ५।३
यशस्विनी सौम्या च पादाङ्गष्टान्तयमाद्यासनजायासहठाभ्यासात्पुनः
मिष्यते
शांडि. २४६ पुनः ।..सोऽपि मुक्ति समाप्नोति
यशस्विन्या मुनिश्रेष्ठ भगवान् तद्विष्णोः परमं पदम् वराहो. ४॥३९ । भास्करस्तथा
जा. द. ४॥३७ यमाहवा न निवर्तते
मैत्रा. ४।३ यशस्विन्याः कुहोर्मध्ये वरुणा यमाय सोमं सुनुत यमाय जुहुता हविः
सुप्रतिष्ठिता
आ.ब. ४१६ [वनदु. ४१,५४+ अ.म.१०।१४।३ यशोजनेऽसानि स्वाहा
तैति. ११४५ यमित्येकमक्षरमेति स्वर्ग लोकं
यशोदा इव बिन्दु
राधिको. २२ य एवं वेद
बृह. ५।३।१
यशो बलं ज्ञान वैराग्यं मेधां प्रयच्छति यमुक्त्वा मुच्यते योगी [ नारा.४+ मा. प्र. १ । यज्ञोपवीतं छित्त्वा ॐ भूः स्वाहेयमेतत्कर्णावपिधाय शृणोति स यदो.
त्यप्सु वस्त्रं कटिसूत्रं च विसृज्य स्क्रमिष्यन्भवति नैनं घोषःशृणोति बृह. ५।९।१ सभ्यस्तंमयेतित्रिवारमभिमन्त्रयेत् १सं. सो. २१६ यमेष न प्रतिपद्यतेऽथोखल्वाहु
. यशोब्रह्मवर्चसमन्नाद्यकीर्तिस्त्वा जुषतां को. स. २०१५ गिरितदेश एवास्यैष इति बृह. ४।३।१४ यशोदा मुक्तिगहिनी
कृष्णो . ३
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
यशो राशां
यो राज्ञां यशो विशां यशोऽहमनुप्रापत्सि स दाहं यशसां यशः छांदो. ८/१४/१ यशोऽरिष्टंचचिन्मात्रचिदानंदविचिंतय मुक्तिको २२५ छांदो. ८/१४/१ छांदो. ८/१४११
यशोऽहं श्रवानि ब्राह्मणानां (ना.) यशोऽहं भवामि ब्राह्मणानां
रन्तरो यमयत्येष त आत्माऽन्तर्याम्यमृतः
बृद्द. ३१७/१८
वर्गो (वेद) गोप्तृमान् भवति को त. २/१ चक्षुषि तिष्ठचक्षुषोऽन्तरो यं
चक्षु वेद यस्य चक्षुः शरीरम् क्षुषि भोगस्तं देवेभ्य आगायत् चक्षुषि यो द्रष्टव्ये य आदित्ये ( सोऽयमात्मा )
या नः शपतः शपात् यश्चन्द्रतारकमन्तरो यमयत्येष त
मात्माऽन्तर्याम्यमृतः
यश्चन्द्रतारके तिष्ठश्चन्द्रतारकादन्तरो यं चन्द्रतारकं न वेद यश्चन्द्रमास्तं यत्प्रत्याह तमतिसृजते या विश्वं सृजति विश्वं बिभर्ति...
स आत्मा
यच श्रोत्रियोऽवृजिन्मेऽकामहतः यच सर्वगतः साक्षी लोकस्यात्मेति कथ्यते । भूतप्रामशरीरेषु नश्यत्सु न विनश्यति यश्चाचारविहीनोऽपि यो वा पूजा न कुर्वते । यदि ज्येष्ठं न मन्येत नन्दते नन्दने वने
यश्चाप्सु वरुणः स पुनात्वघमर्षणः यश्वायमध्यात्ममात्मा तेजोमयो
ऽमृतमय: ( मा. पा. ) यश्चायमन्तरात्मनाकाशः
यश्चायमस्मिन् धर्मे तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मम् यश्चायमस्मिन्ननौ तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यच्चायमध्यात्मं यश्चायमस्मिन्नाकाशे... .. पुरुषः
यश्चायमस्मिन्नात्मनि... पुरुष: यश्चायमस्मिन्नादित्ये... पुरुषः ६४
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
बृह. ३१७/१८ बृह- १।३।४
सुबालो. ५/१ सूर्यता. २।१
बृद्द. ३/७/११
बृद्द. ३/७/११ कौ. व. १/२
शांडि. २/१४ बृद्द. ४/३/३३
कौलो. ९ महाना. ५/२०
वृह. २/५/१४ बृह. २/३३४, ५
बृह. २/५/११
बृह. २/५/३ बृद्द. २/५/१०
बृद्द. २/५/१४ बृह. २/५/५
यस्तद्वेद
। यश्चायमस्मिन्मानुषे... पुरुषः यश्चायमस्मिन्वायौ... पुरुषः यश्चायमस्मिन्सत्ये... पुरुषः यश्चायमस्मिन् स्तनयित्नो... पुरुषः यश्चायम स्मिँश्चन्द्रे... पुरुषः यश्चायमस्यां पृथिव्यां... पुरुषः यश्चायस्यां विद्युति... पुरुषः यश्चायमात्मा तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मेदममृतमिदं ब्रह्मेद ५ सर्वम् यश्चायमासु दिक्षु... पुरुषः यश्चायमास्वप्सु... पुरुषः यश्चासावादित्य एकमेतदित्यवोचाम
यश्चासावादित्ये, स एकः
यश्चितमन्तरे सञ्चरन्यं चित्तं न वेद अध्यात्मो. १ यश्चित्तं ब्रह्मेत्युपास्ते छांदो. ७५३
यश्चित्ते यश्चेतयितव्ये यः क्षेत्रज्ञे...
( सोऽयमात्मा ) यश्वेतनमात्रःप्रतिपुरुषः क्षेत्रज्ञः [मैत्रा. यचैनमभिदासति स एषोऽश्मा खणः यवनं मन्यते हतम् यचैवं विद्वान् प्रयुज्यते यथा चाभि
५०५
बृह. २२५/१३
बृद्द. २/५/४
बृह. २/५/१२
बृह. २/५१९
वृह. २/५/७
वृह. २/५/१
बृह. २/५/८
चन्द्रसूर्याभास्वन्तोऽपहततमस्काः संहितो. २/३ यश्चैवं वेद यस्यैते स्वरवन्तः प्रयुज्यंते ना. महो. ११ यश्चैषोऽग्नौ यश्चायं हृदये, यश्चा
संहितो. २/३
सावादित्ये सएकः [मैत्रा. ६/१७+७/७ यश्छन्दसामृषभो विश्वरूपेश्छन्दोभ्यश्छन्दास्याविवेश छन्दसामृषभो विश्वरूपः । छन्दोभ्योऽध्यमृतात्सम्बभूव [ ना. प. ४।३८ तै. मा. ७|४|१+ यष्टव्यमेवेति मनः
यष्टिका कमलासनः
यष्टा वा पाणिना वोपहत्यातिक्रामेत् यस्तद्वेद यत व्यबभूव यस्तद्वेद यत्स देव स मयैतदुक्त इति छांदो. ४|१|४
चि. १४/२
यस्तद्वेद स पितुः पितासत्
महाना. २४
यस्तद्वेद स वेद सर्वेसर्वा दिशो बलिमस्मै हरन्ति
छांदो. २२१
बृद्द. २/५/१४ बृह. २/५/६
बृह. २१५/२
३ ऐव. २ | ४ | ३ तैचि २८
सुबालो. ५१९ २/५+४/५ छांदो. १९१२/८
भ.गी. २।१९
महाना. ७/६
तैत्ति. १४/१ १०।६।१
भ.गी. १७१११
कृष्णो. ८
बृह. ६४/७
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०६
यस्तन्तु
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
यस्त्वेत
यस्तन्तुनाम इव तन्तुभिः प्रधानजैः
यस्तेजसि तिष्ठस्तेजसोऽन्तरो यं स्वभावतो देव एकः स्वमावृणोत् भवसं. २।४७ तेजो न वेद..स त बात्मा.. बृह. ३२७१४ यस्तपसाऽपहतपाप्मा
मैत्रा. ४४, | यस्तेजोऽन्तरे सश्चरन्यं तेजो न वेद अध्यात्मो. १ यस्तमसि तिष्ठस्तमसोऽन्तरो यं
यस्तजो ब्रह्मेत्युपास्ते तेजस्वी वै स _ तमो न वेद यस्य तमः शरीरं.. बृह. ३७१३ तेजस्वतो लोकान्भास्वतोऽपयस्तमात्मानमनुविद्य विजानाति
हततमस्कानभिसिद्धयति छांदो.५१२२ [छां. उ. ८१+
८।१२।६ यस्ते मन्योऽविधदसायक सह यस्तमोऽन्तरो यमयत्येष त मात्मा
ओजः पुष्यति विश्वमानुषक वनदु. १०० ऽन्तर्याम्यमृत: बृह. ३१७१३ [ ऋ. मं. १०८३१+
अथ, ४॥३२।१ यस्तं वेद स वेदवित् [ध्या.बि.३७+ भ.गी.१५।१ यस्ते स्तनः शशयो यो मयो भूपेन यस्तां (ब्रह्मविद्यां) न वेद
विश्वा पुष्यसि वीर्याणि । यो किमन्यर्वेदैः करिष्यति
अव्यक्तो.३
रत्नधा वसुविधः सुत्रः सरयस्तां न वेद किमृचा करिष्यति गुपका. ५३
स्वति तमिह धातवे करिति बृह. ६।४।२७ यस्तित्याज सचिविदं सखायं न तस्य
[२. मं.१।१६४।४९+ अथर्व.७।१०।१ बाच्यपि भागो अस्ति [सहवै.१९+ ३ऐत. २४१
[+वा. सं. ३८.५+
ते. पा. ४८२ [+. मं. १०७११६+ तै.आ.११३१ यस्ते व इतरो देवयानात् चिस्यु. १५२ यस्त कर्मफलत्यागी स त्यागी
यस्त्वचमन्तरो यमयत्येष त त्यभिधीयते [भ.गी. १८५११ भवसं. २५३
आत्माऽन्तर्याम्यमृतः
बृह. ३२१ यस्तु द्वादशसाहस्रं प्रणवं अपते.
। यस्त्वचि तिष्ठरस्त्वचोन्तरी यं ऽन्वहम् । तस्य द्वादशभिर्मास:
खन वेद यस्य त्वक् शरीरं.. बृह. २१ परं ब्रह्म प्रकाशते
१सं.सो.२०१०४ यस्त्वचि यः स्पर्शयितव्ये यो वायो यस्तु मूढोल्पबुद्धिर्वा सिद्धिजालानि
__यो नाड्यां सोऽयमात्मा सुषालो. ५/५ वाञ्छति । स सिद्धिसाधनैर्योग
यस्त्वधीते वा स सर्वपातकेभ्यः स्तानि साधयति क्रमात
म.पू. ४५ पूतो भवति
वासुदे. १७ यस्तु विज्ञानवान् भवति युक्तेन
यस्त्वमसि सोऽहमस्मि
कौ.स.श६ मनसा सदा । तस्येन्द्रियाणि
यस्त्वविज्ञानवान्भवत्यमनस्कः सदावश्यानि सदश्वा इव सारथेः कठो. ३१६
शुचिः । न स तत्पदमाप्नोति यस्तु विज्ञानवान्भवति समनस्कः
सरसारं चाधिगच्छति कठो. ३१७ सदा शुचिः । स तु तत्पद
यस्त्वविज्ञानवान् भवत्ययुक्तेन माप्नोति यस्माद्वयो न जायते कठो. ३८
मनसा सदा । तस्येन्द्रियाण्ययस्तु वेदोदितं धर्म त्यक्त्वा ज्ञानं समाश्रयेत् । स पाखण्डीति
वश्यानि दुष्टाश्वा इव सारथः कठो. ३२५ विज्ञेयो नरकं चाधिगच्छति भवसं. १३४
यस्त्वं भूत्वा पर्जन्यो बिमेति पारमा. ३२१ यस्तु सर्वाणि भूतान्यात्मन्येवानु
यस्त्वात्मरतिरेव स्यात्
भ. गी. ३३१७ पश्यति । सर्वभूतेषु चात्मानं
यस्त्विन्द्रियाणि मनसा
भ.गी. ७
यस्त्विमा भवयतीरेवोपास्ते न परा.. भार्षे. ८१३ ततो न विजुगुप्सते [ईशा.६+ वा. सं. ४०१६ यस्तर्णनाभ इव सन्तुभिः प्रधानजैः
यस्त्वेतद्वाऽधीते सोऽप्येवमेव भवति का.रुद्रो. ५ स्वभावतः। देव एकः स्वमा
यस्त्वेतमेवं प्रादेशमात्रमभिविमानवृणोति स नो दधातु ब्रह्माव्ययम् श्वेता. ६१० । मात्मानं वैश्वानरमुपास्ते स सर्वेषु
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
यस्वेत.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
यस्मात्स्व.
खोकेषु सर्वेषु भूतेषु सर्वेष्वात्म
यस्मात्परं नापरमस्ति किञ्चित् स्वममत्ति
छांदो.५/१८१ यस्मानाणीयो न ज्यायोऽस्ति यस्त्वेतर्हि ब्रूयान्मूर्धातेविपतिष्यतीति छांदो. १४८६ . कश्चित् । वृक्ष इव स्तब्धो दिवि यस्त्वेनं परमतीवोधन्तं पश्य
तिष्ठत्येकस्तेनेदं पूर्ण पुरुषेण अपास्ते पापीयान्भवति पार्षे. ६३ सर्वम् [ श्वेता. ३९+
महाना. ८/१३ यस्त्वेनं परमनूयन्तं वेदाथ तथोपास्ते
यस्माप्रपश्चः परिवर्ततेऽयम श्वेता. ६६ परं ज्योतिरुपसम्पद्यते सर्वमायु
यस्मात्सर्वमाप्नोति सर्वमादत्ते सर्वरेति वसीयान्भवति
बा.६३ ___ मत्ति च तस्मादुच्यते आत्मा शांडि. २२।१ यस्त्वेवं विजानीयात्स नारायण
यस्मात्सर्वस्मात्पुरतः सुविभातोसायुज्यमवाप्नोति
ऊर्ध्वपुं.६ ऽतश्चिद्धन एव
नृसिंहो. ८५ यस्त्वेवं ब्राह्मणो विद्यात्
चित्त्यु. १३२. यस्मात् सर्वेषां भूतानां वा वीर्यतमः यस्त्वेवोभयमंतरेणाहतस्य नास्त्युपवाद:३ ऐत. ११३०१
श्रेष्ठतमश्च सिंहो वीर्यतमः
श्रेष्ठतमश्च तस्मान्नृसिंहः... यस्मा एवमुपतिष्ठतेऽहमदःप्रापमिति गायत्र्यु. ५
नृ. पू. २।९ [पू. उ. ५१४॥७+
यस्मात्सुदुश्चरं तपस्तप्यमानायात्रये
पुत्रकामायातितरां भ.गी. १५॥१८
तुष्टन यस्माक्षरमतीतोऽहं
भगवता ज्योतिर्मयेनात्मैव दत्तो यस्माश्च बृहति ब्रहयति च सर्व
यस्माच्चानसूयायाम।स्तनयोतस्मादुच्यते परं ब्रह्म शांडि. ३।२।१
ऽभवत्तस्मादुच्यते दत्तात्रेय इति शांडि. ३।२।१ स्माच्छन्दोभिश्छन्नस्तस्माच्छंदांसीत्याचक्षते
यस्मात्स्वमहिना सर्वांल्लोकान्सर्वा
१ऐत. १६१ पस्माच्छिवः सुसम्पूर्णः सर्वज्ञः
न्देवान्सर्वानात्मनः सर्वाणि सर्वगः प्रभुः । दस्मात्स पाश
(भूतानि ) स्वतेजसा ज्वलति
ज्वालयति ज्वाल्यते ज्वालयते... रहितः स विशुद्धः स्वभावतः शिवो. १।१५
तस्मादुच्यते ज्वलन्तम्
नृ. पू. २७ पस्माच्छोत्रत्वगक्ष्यादि खादिकमें
यस्मात्त्वमहिम्ना..सर्वानात्मनः न्द्रियाणि च । व्यावृत्तानि परं
सर्वाणि भूतान्युग्रहात्यजत्रं प्राप्तुं न समर्थानि तानि तु कठरु. ३३
मृजति तम्मादुच्यत उग्रम् नृ. पु. २।४ यस्माज्जातमिदं विश्वं यस्मिन्नेव
| यस्मात्स्वमहिम्ना सर्वाल्लोकान्तदिलीयते । स एव भगवान्
दि...विरमति विरामवत्यजत्रं विष्णुः शास्ता सर्वेश्वरेश्वरः भवसं. ५/१५
सृजति विमुत्तति वासयति यस्माजातो भगात्पूर्व तस्मिन्नेव
यतो वीरः कर्मण्यः सुदक्षो भगे रमन..
यो. त. १३२ युक्तमावा जायते
दृ.पू. २१५ यस्माज्ञानोपदेशार्थ गुरुरास्ते
यस्मात्त्वमहिम्ना सर्वोल्लोकान्... सदाशिक:
शिवो. ७४५ व्याप्नोति व्यापयति..तस्मादुच्यते यस्मात्तदुपदेष्टाऽसौ तस्माद्गुरुतरो
महाविष्णुम्
नृ.पू. २६ गुरुः[द्वयो. +
मद्वयता. १२ यस्मात्स्वमहिमा स्वभक्तानां स्मृत यस्मात्तेज आत्मीयं कृत्वा सर्वा
एव मृत्युमपमृत्यु च मारयति.. न. पू. २०१२ नस्मान् पालयिष्यसि स्वाहा पारमा. २६९ यस्मात्स्वमहिना...स्वयमनिन्द्रियस्मात्परमपरं परायणं च बृहद्हत्या
योऽपि सर्वतः पश्यति..तस्माबृहयति तस्मादुच्यते परं ब्रह्म म. शिरः. ३१५ । दुच्यते सर्वतोमुखम्
नृ. पू. २८
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०८
यस्मात्स्व
यस्मात्स्वयं भद्रोभूत्वा सर्वदा भद्रं ददाति.. तस्मादुच्यते भद्रम् यस्मादर्वाक्संवत्सरोऽहोभिः परिवर्तते । तद्देवा ज्योतिषां ज्योतिरायुपासते यस्मादुक्तो दर्शनाग्निर्नाम चतुरा
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
बृह. ४|४|१६
कृतिराहवनीयो भूत्वा मुखे तिष्ठति प्रा. हो. २।४ यस्मादुच्चारितमात्र एव सर्व शरीरं विद्योतयति तस्मादोमित्यनेनैतदुपासीतापरिमितं तेज:
प्रवर्तते । यस्मादुत्पद्यते बिन्दुर्यस्मान्नादः प्रवर्तते । यस्मादुत्प
नृ. पू. २/११
यस्मादुश्चार्यमाण एव ऋग्यजुस्सामाथर्वाङ्गिरसं ब्रह्म ब्राह्मणेभ्यः प्रणामयति नामयति च तस्मादुच्यते प्रणवः यस्मादुच्चार्यमाण एव क्रुन्दते
अ. शिरः. ३१५
ड्डामयति च तस्मादुच्यते शुलम् अ. शिरः. ३१५ यस्मादुवार्यमाण एव गर्भजन्स -
व्याधिजरामरणसंसारमहाभयाचारयति त्रायते च तस्मादुच्यते तारम् यस्मादुच्चार्यमाण एव तिर्यगूर्ध्वमधस्ताच्चास्यान्तो नोपलभ्यते तस्मादुच्यतेऽनन्तः यस्मादुच्चार्यमाण एव प्राणानूर्ध्वमु
स्क्रामयति तस्मादुच्यते ङ्कारः यस्मादुच्चार्यमाण एवं व्यक्ते महति तमसि द्योतयति तस्मादुच्यते वैद्युतम्
यस्मादुच्चार्यमाण एव सर्वांल्लोका
न्व्याप्नोति स्नेहो यथा पललपिण्डमिवशान्तरूपमोतप्रोत - मनुप्राप्तो व्यतिषक्तश्च तस्मादुच्यते सर्वव्यापी
यस्मादुच्चार्यमाण एव सूक्ष्मो भूत्वा
शरीराण्यधितिष्ठतिसर्वाणिचाङ्गान्यभिमृशति तस्मादुच्यते सूक्ष्मं अ. शिरः. ३३५
यस्मादुत्पद्यते वायुर्यस्माद्वह्निः
मैत्रा. ७/११
अ. शिरः. ३३५
म. शिरः. ३१५
रूपमुपलभ्यते तस्मादुच्यते रुद्रः यस्माद्वीजसम्भवो हिपशवस्तस्माद्वीजं भोज्यमनेनैव प्रधानस्य भोज्यत्वं व्याख्यातम् यस्माद्भक्ता ज्ञानेन भजन्त्यनुगृह्णाति च वाचं संसृजति विसृजति च सर्वान्भावान्परित्यज्यात्मज्ञानेन योगैश्वर्येण महति महीयते तस्मादुच्यते भगवान्महेश्वरः यस्माद्विक्षुर्हिरण्यं रसेन प्राह्यं चेत्स आत्मा भवेत् म. शिरः ३३५ यस्माद्भिक्षुर्हिरण्यं रसेन दृष्टं चेत्स ब्रह्महा भवेत् अ. शिरः. ३।५ | यस्माद्भिक्षुर्हिरण्यं रसेन स्पृष्टं चेत्स पौल्कसो भवेत् यस्माद्भीषणं यस्य रूपं दृष्ट्वा सर्वे लोकाः सर्वे देवाः सर्वाणि भूतानि भीत्या पलायन्ते.. यस्माद्यं सर्वे देवा नमन्ति मुमुक्षवो ब्रह्मवादिनश्च..
अ. शिरः. ३१५
यस्मात्र
द्यते इसो यस्मादुत्पद्यते मनः ॥ तदेतत्कामरूपाख्यं पीठं कामफलप्रदम् [ यो. शि. १ । १७० + ५/६ यस्मादुत्पद्यते वायुर्यस्माद्वह्निः प्रवर्धते । यस्मादुत्पद्यते बिन्दुर्यस्मान्नादः प्रवर्धते ... मूलाधारादिषट्चक्रं शक्तिस्थानमुदीरितम् यस्मादुत्पद्यते सर्वेयस्मिन्सर्वे प्रतिष्ठितम् । यस्मिन्विलीयते सर्व परं तखं तदुच्यते यस्मादृषिभिर्नान्यै भक्तैर्दुतमस्य
वराहो. ५/५१/५३
यस्माद्वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनखा सह । यन्मौनं योगिभिर्गभ्यं तद्भजेत्सर्वदा बुधः यस्माद्भुतमिदं पाशुपतं यद्भस्मनाऽङ्गानि संस्पृशेत्तस्माद्ब्रह्म [ अ. शिरः. ३।१२+ यस्मान्न ऋते किश्चन कर्म क्रियते तन्मे मनः...
....[ १ शिवसं. ३+
अमन. १।१०
अ. शिरः ३२५
मैत्रा. ६।१०
अ. शिरः ३।७
प. ६.९
प. हं. ९
प. हं. ९
नृ. पू. २।१०
नृ. पू. २/१३
ते. बिं. ११२०
बटुको. २४
२शि, सं.४
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
यस्मा
यस्मान्न जातः परो अन्योऽस्ति यस्मान्नोद्विजते लोक: यस्मान्नोद्विजते. हर्षामर्षभयोन्मुक्तः स जीवन्मुक्त उच्यते यस्मिञ्छान्तिः शमः शौचं सत्यं
सन्तोष आर्जवम् । व्यकिश्वन
मदम्भश्च स कैवल्याश्रमे वसेतू ना. प. ३।२१ यस्मिन्काले स्वमात्मानं योगी जानाति केवलम् । तस्मात्कालात्समारभ्य जीवन्मुक्तो भवेदसौ यस्मिन्क्रोधं यां च तृष्णां क्षमां च [ अ. शिरः. ३।११+ यस्मिन् गता न निवर्तन्ति भूयः यस्मिन्गृहे विशेषेण लभेद्विक्षां च वासनात् । तत्र नो याति यो भूयः स यतिर्नेतरः स्मृतः यस्मिन्देवा अधिविश्वे निषेदुः
ना. प. ६।१४
[ श्वेता. ४१८ + महाना. १२ + [ ऋ. मं. १।१६४।३९ यस्मिन्यौः पृथिवी चान्तरिक्षमोतं मनः सह प्राणैश्च सर्वैः । तमेवकं आनथ आत्मानमन्या वाचो विमुच्वथामृतस्यैष सेतुः यस्मिन्नयमात्माऽविक्षियन्ति भुवनानि
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
नृ. पू. २/६ भ.गी. १२।१५
वराहो. ४/२६
वराहो. २४२
बटुको. २३ भ.गी. १४/१५ |
बहु. ४
विश्वा
यस्मिन्नयमात्मा स्वपिति शब्दानां च करोति
यस्मिन्नमुत्कान्ते उत्क्रान्तो भवि
प्रश्नो ६३
ष्यामि कस्मिन्वा प्रतिष्ठिते प्रतिष्ठास्यामीति यस्मिन्नात्मा समतृप्यञ्छ्रुतेषि. .. सर्वो भवन्ति १ ऐव. ३८२४ यस्मिन्नास्तेऽन्वेव मा भगवः शाधीति छांदो. ४/२/४ यस्मिन्निदमोठं प्रोतं च यस्मिन्निदं विचिकित्सन्ति मृत्यो
शांडि. २१/२
यत्साम्पराये महति ब्रूहि नस्तत् कठो. १/२९ यस्मिन्निदः सर्वमध्यानत्तेनाध्यर्धइति बृ. उ. ३९१९ यस्मिन्निदं सर्वमध्यनतू ( मा.पा.) बृ. उ. ३/९/९
यस्मिन्वि
यस्मिन्निदं सर्वमोतप्रोतं तस्माद
शांडि. २११२
न्यन्नपरं किश्वनास्ति [ बटुको. २५+ अ. शिरः . ३।१४ यस्मिन्निदं सं च विचैति सर्वं यस्मिन् विज्ञाते सर्वमिदं विज्ञातं भवति यस्मिन्निदं सं च विचैति सर्वम् । तमीशानं वरदं देवमीड्यं निचाय्येनां शान्तिमत्यन्तमेति यस्मिन्निद संच विचैति सर्व यस्मिन्देवा अधिविश्वे निषेदुः । तदेव भूतं तदु भव्यमा इदं यस्मिन्निद संच विचैति सर्व मोतः प्रोतश्च विभुः प्रजासु यस्मिन्निन्द्रो वरुणो मित्रो अर्यमा देवा ओकांसि चक्रिरे यस्मिन्नृचः साम यजूंषि यस्मिन्प्रतिष्ठिता रथनाभाविवाराः । यस्मिंश्चित्तं सर्वमतं प्रजानां तन्मे मनः.. [ १ शिवसं. ५+ यस्मिन्नेव पुरुषशरीरे विनाऽप्यमिहोत्रेण विनापि साययोगेन संसारविमुक्तिर्भवतीति यस्मिन् पञ्च पञ्चजना आकाशश्च
२ शि. सं. ६
मुण्ड. २/२/५
! यस्मिन् प्राणः पवधा संविवेश । प्राणैश्चित्तं सर्वमतं प्रजानाम् सुबालो. २/१ यस्मिन् भावाः प्रलीयन्ते लीनाश्वाव्यक्ततां ययुः यस्मिन्युक्ता ब्रह्मर्षयो देवताश्च
सुबालो. ४ | ३
तमेवं ज्ञात्वा मृत्युपाशांछिनत्ति यस्मिँल्लयं याति पुरत्रयं च यस्मिँल्लोका ओताचं प्रोताश्च तस्य
1
५०९
श्वेता. ४।११
प्रा. हो. १११
प्रतिष्ठितः । तमेव मन्य आत्मानं बृह. ४|४|१७
महाना. १।१
महाना. २/३
नृ. पू. २/१३
मुण्ड. ३।१।९
मंत्रिको १८
श्वेताश्व ४।१५ कैव. १४
गोपालो. १।१४
हृत्पद्माज्जातोऽब्जयोनिः यस्मिँल्लोका निहिता लोकिनश्च ।
तदेतदक्षरं ब्रह्म स प्राणस्तदु वामनः मुण्ड. २२/२ यस्मिन्व उत्क्रान्त इद शरीरं
पापीयो मन्यते स वसिष्ठ इति बृद. ६ ११७ यस्मिन्व उत्क्रान्ते शरीरं पापिष्ठ
तरमिव दृश्येत स वः श्रेष्ठः यस्मिन्विज्ञाते सर्वमिदं विज्ञातंभवति
छांदो. ११११७ शांडि. २/२
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
यस्मिन्वि
यस्मिन्विलीयते शब्दस्तत्परं ब्रह्म गीयते । धियं हि लीयते ब्रह्म सोऽमृतत्वाय कल्पते यस्मिन् विशुद्धे विभवत्येष आत्मा स्मश्च सर्वभूतानि प्रलयं यान्ति सङ्क्षयम् । स मनः सर्वभूतानां प्रद्युम्नः परिपठ्यते यस्मिंश्चित्तं सर्वमतं प्रजानां तन्मे
५१०
यस्मिन्स्थितो न दुःखेन गुरुणाऽपि
विचाल्यते [ यो. शि. ३ | १३+ यस्मिंस्तद्दहरं पुण्डरीकं कुमुदमिवा
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
ब्र. वि. १३
भुण्ड. ३/१/९
मनः ... [ १ शिवसं. ५ यस्मिन्सर्वमिदं प्रोतं ब्रह्म स्थावरअङ्गमम् । तस्मिन्नेव लयं यान्ति स्रवन्त्यः सागरे यथा यस्मिन्सर्वाणि भूतान्यात्मैवाभूद्विजानत: । तत्र को मोहः कः शोक एकत्वमनुपश्यतः यस्मिन्सलीयतेशब्दस्तत्परंब्रह्मगीयते १ प्रणवो. १३
ईशा. ७
ना. महो. २६
२शि. सं. ६
मंत्रिको १७
भ.गी. ६।२२
नेकधा विकसितं [ सुबालो. ४ १ + ११ । १ यस्मिंस्तु पच्यते कालो यस्तं वेद वेदवित् यस्मै वा एतदन्नं तस्मा एतन्न दत्तम् यस्मै वासि तस्मै वासीत् यद्वाः
सजातंयत्सर्वमीशमाशिषे स्वाहा पारमा. १०१८
मैत्रा. ६/१५ छांदो. ४ ३ ६
यस्य कटाक्षात्समुत्पन्नाः (ब्रह्मादयः) लोकानां ब्रह्माण्डानामुत्पत्तिस्थितिलयान् कुर्वन्ति यस्य कस्य च धर्मस्यप्रहेण भगवानसौ म. शां. ८२ यस्य किच्चिदहं नास्ति... सर्वत्र परि
सामर. ५५
पूर्णात्मा... आनंदर तिरव्यक्तः ... शुद्ध चैतन्यरूपात्मा स जीवन्मुक्त उच्यते यस्य किविहिनस्ति किञ्चिदन्तः
ते.बि.४।४-७
किन च । ब्रह्मैवात्मा न संशयः ते. बिं. ५९
यस्य चक्षुः शरीरं यश्चक्षुरन्तरो
यमयत्येषत आत्माऽन्तर्याम्यमृतः बृह. ३३७/१८
यस्य देवे
यस्य चन्द्रतारकः शरीरं यश्चन्द्र
तारकमन्तरो यमयत्येष तआत्मा बृह. ३१०/११ यस्य चात्मादिकाः संज्ञाः कल्पिता
महो. ४/५७
न स्वभावतः ( परमात्मनः ) यस्य चाद्यपदाद्भूमिर्द्वितीयात्सलिलोद्भवः !... पथ्वमादम्बरोत्पत्तिस्तमेवैकं समभ्यसेत् यस्य चित्तं न चित्ताख्यं चित्तं चित्तत्वमेव हि । तदेव तुर्यावस्थायां तुर्यातीतं भवत्यतः यस्य चित्तं शरीरं, यश्चित्तमन्तरे सभ्वरन्यं चित्तं न वेद [ सुबालो. ७/१+ यस्य चित्तं स्वपवनं सुषुम्नां प्रविशेदिह यस्य चेच्छा तथाऽनिच्छा ज्ञस्य कर्मणि तिष्ठतः । न तस्य लिप्यते प्रज्ञा पद्मपत्रमिवाम्बुभिः यस्य छायामृतं यो मृत्युमृत्युः ( अथ ) यम्य जायायै जारः स्यात्तं चेद्विष्यात्...शरभृष्टीः प्रतिलोमाः सर्पिषाता जुहुयात् यस्य ज्ञानमयी शिखा । स शिखीत्युच्यते विद्वान्नेतरे केशधारिण: [ ब्रह्मो. १२+ यस्य ज्ञानेन सर्वरहस्यं विदितं भवति
यस्य तमः शरीरं यस्वमोन्वरो यमयत्येष त आत्मा
यमयत्येष त आत्माऽन्तर्याम्यमृत इत्यधिदैवतम्
गो. पू. ४३१
म.पू. ५/४६
अध्यात्मो. १ १ यो. त. ८३
महो. ५/१७३ नृ. पू. २११२
बृह. ६|४|१२
बृह. ३/७/१३
यस्य तेजः शरीरं यस्तेजोऽन्तरे
सभ्वरन्यंते जोनवेद [सुबालो. ७/१ + अध्यात्मो. १
यस्य तेजः शरीरं यस्तेजोन्वरो
ना. प. ३१८३
त्रि. म. ना. १२
बृह. ३५२४ यस्य त्वक् शरीरं यः.. एषत आत्मा बृह. ३२७१२१ यस्य दिशः शरीरं यो... एषतमात्मा गृह. ३/७/१० यस्य देवे परा भक्तिर्यथा देवे
तथा गुरौ । तस्यैते कथिता ह्यर्था: प्रकाशन्ते महात्मनः [ सुबालो. १६।२+
श्वेता. ६२३ यो.शि. २१२२
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपनिषदावमहाकोशः
यस्य वि.
%
D
पस्य देवे परा... सावित्परं
यस्य बुद्धिः शरीरं, यो बुद्धिमन्तरे प्रेयादिति बेदानुशासनम शाट्या. ३७ __ सञ्चरन्यं बुद्धिन वेद यस्य देव्यां परा भक्तिर्यथादेव्यां
[ सुबालो. ७.१+
अध्यात्मो.१ तथा गुरौ । तस्यैतेकथितार्थाः गुह्यका. ७६ यस्य ब्रह्म च क्ष्त्रं चोमे भवत यस्य देशं न जानाति नामगोत्रे
ओदनः । मृत्युर्यस्योपसेचनं त्रिपूरुषम् । कन्यादानं पितृ
क इत्था वेद यत्र स:
कठो. २०२५ श्राद्धं नमस्कारं च वर्जयेत् इतिहा. ६४ यस्य मनः शरीरं यो मनोऽन्तरो यस्य देहादिकं नास्ति यस्य ब्रह्मेति
यमयत्येष त आत्मा
बृह. ३२७२० निश्चयः। परमानन्दपूर्णो यः
यस्य मनः शरीरं यो मनोऽन्तरे स जीन्मुक्त उच्यते
ते. बि.४३
सञ्चरन् यं मनो न वेद यस्य चौः शरीरं, यो...एष
[सुबालो. ७१+
मध्यात्मो.१ तमात्माऽन्तर्याम्यमृतः बृह. ३७८ यस्य मृत्युः शरीरं, यो मृत्युमन्तरे यस्य नाहंकृतो भाव:
भ. गी. १८।१७ सञ्चरन्यं मृत्युन वेद यस्य नाहंकृतो मावो बुद्धिर्यस्य
[सुबालो. १+
अध्यात्मो. १ न लिप्यते । कुर्वतोऽकुर्वतो
यस्ययोनिपरिपश्यन्तिधीरास्तन्मे.. २ शिवसं. १५ वापि स जीवन्मुक्त उच्यते वराहो. ४२५
यस्य रेतः शरीरं यो रेतोऽन्वरो यस्य नाहंकतो भावो बुद्धिस्य न
यमयत्येष त पात्मा
बृह. ३२७२३ लिप्यते । यः समः सर्वभूतेषु
यस्य लिङ्ग प्रपञ्च वा ब्रीवात्मा जीवितं तस्य शोभते १सं. सो. २०३९ ।
न संशयः पस्य प्रथिवी शरीरं, यः पृथिवी
ते. वि. ५.१०
यस्य वर्णाश्रमाचारो गलितः मन्तरे सश्चरन्यं पृथिवीनवेद.. सुबालो. ७१
। स्वास्मदर्शनात् । स वर्णानायस्य पृथिवी शरीरं यः पृथिवी
श्रमान्सर्वानतीत्यम्वात्मनिस्थित: ना. प. ६१८ मन्तरो यमयत्येष त बात्मा बृह. २०३
| यस्य वाक् शरीरं, यो वाचमन्तरो यस्य प्रतापकल्पा उत्पन्ना ब्रा
___ यमत्येष त आत्मा
बृह. ३१७१७ विष्णुरुद्रादयो देवाश्च दिक्पाला: कोटिश उत्पद्य
। यस्य वासनसी शुद्धे सम्यग्गुप्ते च माना लीयमानाय भवन्ति सामर. ५
। सर्वदा । सवै सर्वमवामोति वेदान्तोपगतं फलम्
ना.प.३४० यस्य प्रथमपदामिद्धितीयपदाजलं तृतीयपदात्तेजश्चतुर्थपदाद्वायु
यस्य वायुः शरीरं यो वायुमन्तरो परमपदाइपोमेति
गो. पू. ३२१२ यमयत्येष त मात्मा
वृह. ३१७७ यस्य प्रपथमानं नब्रह्माचारमपीह
यस्य वायुः शरीरं, यो वायुमन्तरे नाबतीवावीतभावो यो
सञ्चरन् यं वायुर्न वेद देही मुक एव सः म. र. २० [सुबालो. ७१+
अध्यात्मो.१ बस्व प्राणः शरीरं यः प्राणमन्तरो
यस्य वाऽस्तं गतं चित्तं पइिंशति बमयत्वेष त मात्मान्तर्याम्यमृतः बृह. ३४१६
दिनानि वै । लभते जगदीशत्वं बल्ब प्राणो विढीनोऽन्तासाधके
। येन विश्वगुरुर्भवेत्
अमन. १७० जीविते सति । पिण्डो न पतित
यस्य विज्ञान शरीरं यो विज्ञानखस्य चितं दोषैः प्रषाधते. यो. शि. ११६५। मन्तरो यमयत्येष त मात्मा
गृह. २४९९
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१२ यस्य वे
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
. यस्याव्य. यस्य वेदश्च वेदी च विच्छिद्येते त्रि
. यस्यामिहोत्रमदर्शमपौर्णमासमपूरुषम् । स वै दुर्ब्राह्मणो नाम
. चातुर्मास्यमनाग्रयणमतिथिसर्वकर्मबहिष्कृतः इतिहा.६५ वर्जितं च
मुण्ड. श२।३ यस्य वैकङ्कत्यमिहोत्रहवणी भवति महाना. १०।१३ यस्याग्निहोत्रमदर्शमनाग्रयणम्(मा.पा.) मुण्डको.१२२।३ यस्य वैतत्कर्म, स वेदितव्य इति को. त. ४।१८ यस्याग्निः शरीरं योऽग्निमन्तरो यस्य श्रवणेन सर्वबन्धाः
यमयत्येष त आत्मा
वृह. ३७५ प्रविनश्यन्ति
त्रि. म. ना. श२ यस्या अननं नोपलभ्यते तस्मायस्य श्रोत्रर शरीरं यः श्रोत्रमन्तरो
दुच्यतेऽजा
देव्यु. २० यमयत्येष त आत्मा बृह. ३७१९ यस्याण्डकोशर शुष्ममाहुःप्राणमुल्बम् चित्त्यु. ११४ यस्य सङ्कल्पनाशः स्यात्तस्यमुक्तिः
यस्यात्मरतिरेवान्तः कुर्वन् कर्मेन्द्रियः करे स्थिता
म. प्रा. २६
क्रियाः । न वशो हर्षशोकाभ्यां यस्य सर्वाणि भूतानि शरीरं,
स समाहित उच्यते
स. पू. ११३७ यः सर्वाणि भूतान्यन्तरो
यस्यादित्यः शरीरं य धादित्यमन्तरो यमयत्येष त यात्मा बृह. ३१७/१५ यमयत्येष त आत्मा
बृह. ३१७९ यस्य सर्वे समारम्भाः
भ.गी. ४१९ यस्यादौ भयाद्भगवानुत्तस्ते स्वयं... पारमा. २९ यस्य स्त्री तस्य भोगेच्छा नि:
यस्यानाणीयोनज्यायोऽस्ति किश्चित् गुपका. ४६ खीकस्य क भोगभूः । नियं
यस्यानुभवपर्यन्ता बुद्धिस्तत्त्वे त्यक्त्वा जगत्त्यक्तं जगत्त्यक्त्वा
प्रवर्तते । तदृष्टिगोचराः सर्वे सुखी भवेत् [ महो.३।४८+ याज्ञव. १७ मच्यन्ते सर्वपातकः
वराहो. ४४३ यस्य स्मरणमात्रेण सर्वपापैः प्रमुच्यते विश्रामो. ११ यस्यानुवित्त...ऽस्मिन्सन्दोघे गहने(मा.) बृह.४।४।१३ यस्य स्यादद्धा न विचिकित्सा
यस्यानुवित्तः प्रति बुद्धयात्माऽस्मिऽस्तीति ह स्माह शाण्डिल्यः छांदो. ३११४४
न्सन्देह्ये गहने प्रविष्टः।स यस्य स्वं भवति, भवति हास्य स्खं बृह. ११३२५ विश्वकत्स हि सर्वस्य कर्ता बृह. ४४१३ यस्य हि सोमः प्राणा वाप्ययङ्करा
यस्यानृचस्तु भुत तस्य विद्धि मैत्रा. ६३३५
ब्रह्मैव वित्तं पुरुषम्य केवलम् इतिहा. ४४ यस्या अन्तो न विद्यते तस्मा
यस्यान्तरिक्षरशरीरं योऽन्तरिदुच्यतेऽनन्ता
देव्यु. २०
क्षमन्तरोयमयत्येष त मारमा बृह. २०१६ यस्याकाश: शरीरं, य आकाश
यस्यान्तस्थानि भूतानि
म. गी..८२५ मन्तरे सचरन् यमाकाशो
यस्यानमिदरसवें नच योऽन्नं भवति सुबालो.५।१५ न वेद [ सुबालो. ७१+ अध्यात्मो. १ यस्यापः शरीरं योऽपोऽन्तरे सपस्याकाशः शरीरं, य बाकाश
रन्यमापो न विदुः [सुबा.७।१+ अध्यात्मो. १ मन्तरो यमयत्येष त आत्मा बृह. ३७॥१२ यस्यापः शरीरं, योऽपोऽन्तरो यमयस्याक्षरं शरीरं, योऽक्षरमन्तरे
यति, एष त आत्मा
वृह. २४ सञ्चरन्यमक्षरं न वेद
यस्यामतं तस्य मतं मतं यस्य न [सुबालो. ७१+
अध्यात्मो. १ . वेद सः । विशारा विजाना... केनो. २५ पस्या गाथा ब्रह्मभागं वदन्ति । राधिको. ५ यस्याव्यकं शरीरं, योऽव्यकमन्तरे यस्था प्रहणं नोपलभ्यते तस्मा
। सचरल्यमव्यन वेद दुध्योऽध्या देव्यु. २० [सुबालो. १+
मेवात्मी..
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
यस्यास्त्य.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
यं तदे.
५१३
यस्यास्त्यद्वैतमात्मज्ञानं तदेव
यस्यैव निश्चितो भावस्तस्य यज्ञोपवीतम् प. हं. प. ११ मुक्तिने दूरतः
शिवो. ७१३८ यस्याहङ्कारः शरीरं, योऽहङ्कार
यस्यैवं परमात्माऽयं प्रत्यग्भूत: मन्तरे सञ्चरन्यमहारो
प्रकाशितः। स तु यादि न वेद [सुबालो.७/१+ अध्यात्मो. १ पुम्भावं स्वयं साक्षात्परामृतम् जा. द. यस्यां जाग्रति भूतानि
भ. गी. २१६९ यस्यैवं भवति क्षान्ति: सोऽमृत. यस्यां देवा अधिरुद्रा निषेदुः ।
त्वाय कल्पते
अ. शां. ९२ यस्तां न वेद किमचा करिष्यति गुह्यका. ५३ ।। यस्यै वा एषां वै तेषामेवैतस्मिन् यस्यां मजन्ति बहवो मनुष्याः कठो. २।३ पर्वण्यग्निमुपसमाधाययतयैवायस्यां हिरण्यं विन्देयं गामश्वं
वृता आज्याहुतीर्जुहोति
को. त. २।४ पुरुषानहम् [श्री. सू.२+ ऋखि. ५।८७१२ यस्यैष आत्मा घृणुते तनूं स्वां तस्य यस्यां हिरण्यं प्रभूतिं गावो
प्रसादेन हि तस्य लाभः २ देव्यु. २० दास्योऽश्वान्...[श्री.सू.१५+ ऋखि.५।८७१५
यस्योदावोऽयनुथमुञ्चमुच्चैरुरुगाय यस्याः परतरं नास्ति सैषा दुर्गा
स्वाहा
पारमा. १०७ पकीर्तिता। दुर्गात्संत्रायते
यस्योपरि त्वं मुनयो न पश्यन्ति यस्मादेवी दुर्गेति कथ्यते देव्यु. २२
तस्मै मुख्याय विष्णवे स्वाहा पारमा.२।१ यस्याः परं नापरमस्ति किश्चित् गुह्मका. ४६
यस्योपरिष्टादधितिष्ठदात्मा सर्वोपयस्याः स्वरूपं ब्रह्मादयो न
रिष्टात्परमात्मा मुक्तं तं विरजं जानन्ति तस्मादुच्यतेऽज्ञेया देव्यु. २०
नित्यमनु सम्पराय स्वाहा यस्येच्छा लोके वा प्रजायतिर्लो के
पारमा. १०१३ यस्म वासितस्मैवासीत् यद्वाः
यस्योरुषु त्रिषु विक्रमणेष्वधिक्षिसंजातंयत्सर्वमीशमाशिषेस्वाहा पारमा. १०८
__ यन्ति भुवनानि विश्वा नृ. पू. २१९ यस्येच्छा विद्यते काचित् सा सिद्धिं
[क्र. मं.२१५४२
ना. पू.वा. ४७ सावयत्यहो। निरिच्छोः परि
यस्त्वेवोभयमन्तरेणाहतस्यनास्त्युपवादः ३ऐतरे. १२१ पूर्णस्यनेच्छासम्भवति कचित् स. पू. ४७
यं कामं कामयते सोऽस्य सङ्कल्पा. यस्येदं जन्म पाश्चात्यं तमाश्वेव
देवसमुत्तिष्ठतितेनसंपन्नो महीयते छांदो.८।२।१० महामते । विशन्ति विद्या
यं कामं कामयेत त स एष एवंविमला मुक्ता वेणुमिवोत्तमम् महो. ६.१५ विदुरातात्मने वा यजमानाय वा.. बृह. १२२२८ यस्येदं धीराः पुनन्ति कवयो
यं कामं कामयेत तमागायति ब्रह्माणमेतं त्वा वृणुत इन्दुम..
तद्धतल्लोकजिदेव न हैवालोतन्मे मनः शिवसङ्कल्पमस्तु २ शिवसं. १६
क्यताया आशाऽस्ति य एवमेतयस्येवं मण्डलं भित्वा मारुतो
साम वेद
वृह. सश२८ याति मूर्धनि । यत्र यत्र निये- .
पंगत्वा चतुर्धा मुक्तयो द्वारे तिष्ठन्ति सामर. ५४ द्वाऽपि न स भूयोऽभिजायते म. ना. ३९यं चिन्तयन्तो निगमान्तरूपं...तं यस्यैता ब्रह्ममूर्तयो बृहद्रह्माणं ।
दैवमुख्यं सुरतं भवाय स्वाहा पारमा. ९७ अझ मादधान...स्वाहा पारमा. ३११० यं जनपदं यं क्षेत्रमागं तंवमेवो. स्वैतानि सुगुप्तानि जिलोएस्थोदरं
पजीवन्ति
छोदो. १५ करः । सन्यसेदकृतोद्वाहो
यज्ञात्वामुच्यतेजन्तुरमतत्वंचगच्छति कठो.६८ प्रायगो प्रयचर्यवान् ना. प. २०१५ यं तदेतयावाचा व्याहियतेसत्यमिति कौ. स. १६
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१४ यवमाउपनिषद्वाक्यमद्धकोशः
यःकश्चिवं त्वमात्मानमुपास्से तस्मात्त्वं बहु।
| यं यं ऋतुमधीते तेन तेनास्येष्टं भवति, - लोऽसि प्रजया च धनेन च छांदो.५।१५।१ मायोरादित्यस्य सायुज्यं यं स्वमात्मानमुपास्से तस्मात्तव बहु
गच्छति
सहवे. १९ विश्वरूपं कुले दृश्यते
छांदो.५।१३।१। यं यं जजान स उ गोपो अस्य चित्त्यु. १४॥४ यं त्वमात्मानमुपास्से तस्मात्तव सुतं
यं यं वापि स्मरन् भावं [ना.प.५।१० +म.गी. ८६ प्रसुतमासुतं कुले दृश्यते छांदो.५।१२।१
। यं लब्ध्वा चापरं लाभं मन्यते यं त्वमात्मानमुपस्से तस्मास्वर
नाधिकं ततः [यो.शि.३३१३+ भ. गी. ६२२ रयिमान्पुष्टिमानसि
छांदो.५।१६।१ यं लोकं मनसा संविभाति विशुद्धयं स्वमात्मानमुपास्से तस्मारवां
सत्त्वः कामयते यांश्च कामान् । पृथाबलय भायन्ति पृथप्रथ
तं तं लोकं अयते तांश्च कामांश्रेणयोऽनुयन्ति
छांदो.५।१४।१।
__स्तस्मादात्मजं वर्चयेतिकामः मुण्ड. ३३१०१० यं त्वं पालनयाभिभूत देवाः सर्वे
| यं(यत्) लोहितं श्लेष्मा रेतस्ता आपः १ ऐस. शश विचरन्ति ते देवास्त्वमेव सर्वे माया
यं वाव सा यदिदमस्मिन्पुरुषे शरीरमायैशते स्वाहा
पारमा. २०१०
___मस्मिन्हीमे प्राणाः प्रतिष्ठिताः छांदो. ॥१२॥३ यं स्वं मनुष्याय हिततमं मन्यस इति को. स. ३१
यं वाव सा येयं पृथिव्यस्यार हीदं यं देवाः परमं पवित्रं भविष्यन्त्या.
सर्व भूतं प्रतिष्ठितम्
छांदो.३।१२।२ तिषु प्रणता प्रधानाः पारमा. ११०
यं विश्वरूपं परमात्मपुण्यं पारमा. ९७ यं द्विष्यात् , असावस्मै कामो मा।
यं विष्णु वपश्यति
भस्मजा. २।१६ समृद्धीति वा
बृह. ५।१४७
| यं वै सोम्यैतमणिमानं न निभाये नवा मुनयः सर्वे निर्विघ्नं यान्ति
लयम एतस्य वै सोम्यैषोऽणिना तत्पदम् । गणेशोपनिषद्वयं
एवं महान्यग्रोधस्तिष्ठति छांदो.६।१२।२ तद्वास्मि सर्वगम्
मणप.शीर्षक यं सन्यासमिति प्राहुः
भ.गी. ६२ यं प्रविश्य भवन्तीह मुक्का वै द्विज
| यं सुरयो जपन्तो योगिनः सूक्ष्मैः सत्तमाः । स वासुदेवो विज्ञेयः
सुप्रदर्शनैः पश्यन्तीश्वराय स्वाहा पारमा. १११० परमात्मा सनातनः
ना. महो. १४ । यं स्मृत्वा मुक्का अस्मात्संप्ताराद्भवंति गोपलो.१।१४ यं प्राप्य न निवर्तन्ते - भ.गी. ८२१ | यं हि न व्यथयन्त्येते -
भ.गी. २०१५ ये भावं दर्शयेद्यस्य तं भावंसतु
यः कर्ता सोऽयं वै भूतात्मा करणैः पश्यति
कारयिताऽन्तःपुरुषः
मैत्रा. २३ यं मां स्मृत्वाऽगायत: स्पर्शरहितापि
यः कवित्वं निरात भुक्तिमुक्ती व सर्वा सरिद्राधा भवति गोपालो. १२२ वाञ्छति । सोऽभ्यध्यैनां दशयं मां स्मृत्वाऽगाधा गाथा भवति...
श्लोक्या नित्यं स्तौति सरस्वतीम् सरस्व. ३१ अपूतः पूतो भवति.. अवती
वृह. ११५३ व्रती भवति.. अमोत्रियः
| यह कश्चिदात्मानमद्वितीयं जातिगुणश्रोत्रियो भवति..सकामो
क्रियाहीनं...करतलामलकवत्सानिस्कामो भवति
गोपालो. ०२ क्षादपरोक्षीकृत्य...दम्भाहकावं योर्मुनयो जुषन्ति
पारमा. १११० रादिभिरसंस्पृष्टचेता वर्तत एव. मं यमन्तममिकामो भवति यं काम
मुक्तलक्षणः स एव ब्राह्मण इति व. सू...९ कामयते सोऽस्य सल्पादेव
(मथ) या कनिद्विद्वानपतपाप्मासमुचिकृति
छांदो.सा२।१० ध्यक्षोऽजतमनास्वमिष्ठ मादत
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
यः कामउपनिषद्वाक्यमहाकोशः
यः प्राणाचक्षुः सोऽन्तरात्मा गत्या बहि
| यः पुण्डरीकः परमान्तरात्मा रात्मनोऽनुमीयते
मैत्रा. ६१ कर्माङ्गरूपं कमलं दधार । यः काममोहितः शूद्यां पुत्रमुत्पा
सासिष्वसन्तं सरसे रसाय स्वाहा पारमा. ७८ दयहिजः । यावदुत्पाद्यते
यः पुनरेतत् त्रिमात्रेणोमित्येतेनैवाभूमौ तावत्तिष्ठेत्सुदारुणे इतिहा. २४ क्षरेण परं पुरुषमभिध्यायोत प्रो . ११५ यः कारणानि निखिलानि तानि
यः पुनरेतं त्रिमात्रेण [मा.पा.] प्रश्नो. ५।५ कालात्मयुक्तान्यधितिष्ठत्येक: ना. प. ९/२
(अर्थ) यः पुरुषः सोऽग्निः मैत्रा. २८ [ श्वेताश्व. २३+
यः पूजयति मां भक्त्या सोऽहमेव या काळं ब्रह्मेत्युपासीत कालस्त
न संशयः
१ बिल्वो. ३० __ स्यातिदूरमपसरति
मैत्रा. ६१४ ।। यः पूर्व तपसो जातमद्भपः पूर्वयः कुं घरमाण: कुं धरतां कुं धरता
___ मजायत । गुहां प्रविश्य तिष्ठन्तं मित्यवोचत् वां सानुमन्तो ।
यो भूतेभिर्व्यतिष्ठत, एतद्वैतत् कठो. ४।६ विदधत्स्वतेजसा तस्मै..स्वाहा पारमा.६५
य:पृथिवीमन्तरेसञ्चरन्यपृथिवी नवेद अध्यात्मो. १ गः क्रौद्रव्येन क्रुद्धस्तिष्ठति सोऽति
यः पृथिव्यां तिष्ठन् पृथिव्या मन्तरो वाचं च दीक्षयति
इतिहा. १०
यं पृथिवी नवेद..एष त भात्मा बृह. ३१७३ यः परः स महेश्वरः [ महाना.८.१७
| यः प्रजानामेकराण्मानुषीणां मृत्यु [ना.उ. ता. श+ शु. र.उ. ३११८
यजे प्रथमजामृतस्य[चित्यु.१५।३+ तै.मा.३।१५।२ यः पश्यति तथाऽऽत्मानं
भ.गी. १३१३० यः प्रणवमधीते स सर्वेमधीते नृ. पृ. ५.१५ यः पश्यति स पश्यति भि.गी.१५+ १३१२८
यः प्रणवः स सर्वव्यापी[अ.शिरः,३,४+ बटुको. १९ यः पश्यतीन्द्रियबिलेऽविवशः
यःप्रणवः स उद्गीथः [छांदो.१।५।१+ मैत्रा. ६४ प्रणवाख्यं प्रणेतारं...सोऽपि
यः प्रदद्याद्रवां सम्यक फलानि च
विशेषत:..यावत्तत्पत्रकुसुमकन्दप्रणवाख्यः प्रणेता
मैत्रा. ६२५ यः पश्यतीमां हिरण्मयवस्थात् मैत्रा.६१
मूलफलानि च | सावर्षसहस्राणि य: पाति सोमममृतस्य नाभि
शिवलोके महीयते
शिवो. १९३ यः प्रयाति त्यजन् देई
म. गी. ८1१३ कालातिगः पाति विश्वं सदैव २ देव्यु. २९
यः प्रयाति स मद्रावं
म. गी. ८५ या पादे, यो गन्तव्ये, यो विष्णो,
| यः प्रागादित्यात्सोऽकालोऽकलो__ यो नाच्या...सोऽयमात्मा सुबालो. ५।१०
___ऽथ य मादित्याद्या सकाल:सकला मैत्रा. ६।१५ या पादौ प्रोक्षति, यश्चक्षुषी, यश्च
याप्राझो विवरणः सर्वान्तरोऽक्षराशुद्धः मैत्रा. ७६ न्द्रमादित्यौ, यन्नाभिं तेन पृथिवी आचम. ११५
यः प्राणतो निमिषतो महित्वैक प: पायो, यो विसर्जयितव्ये, यो
इद्राजा जगतो बभूव । य ईशे __ मृत्यौ, यो नाड्या...सोऽयमात्मा सुबालो. ५:१३ अस्यद्विपदश्चतुष्पदः..तन्मे मनः.. २ शिवसं. ३३ यः पार्थिवानि विममे रजांसि ना.पू. ता. ४।४ यः प्राणपवनस्पन्दश्चित्तस्सन्दः स [.मं.१४१५४१+वा.सं.५।१८+
एव हि । प्राणस्पन्दजये यत्नः [तै. सं. १।२।१३३३+ मथर्व.७।२६।१ कर्तव्यो धीमवोचकैः
म. पू. ४१८९ वः पिता स पुनः पुत्रो यः पुत्रः
यः प्राणभोगस्तं देवेभ्य भागायत् वृह. शश३ पुनः पिता यो. द. १३३ । यः प्राणः स वायु:
१ऐत. शश यः पिबेदमृत विद्वान् सकलं
(मथ) य: प्राणापानयोः सन्धिा मद्रमभुते शांडि. १७४७ स न्यानः
छांदो. ११३०३
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
यः प्राणे
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
यः सर्वान
यः प्राणे तिष्ठन् प्राणादन्तरो यं
| यः श्रोत्रे भोगस्तं देवेभ्य आगायत् बृ. उ. १२३३५ प्राणो न वेद..
बृह. ३७१६ । यः श्रोत्रे यः श्रोतव्ये यो दिक्षु यः प्राणेन प्राणिति समात्मा
| ...सोऽयमात्मा
सुबालो. ५।२ सर्वान्तर:
बृह. ३।४।१ यः स ईश्वर इत्युक्तः सर्वज्ञत्वादियः प्राणैः प्रतितिष्ठसि प्रो. २७ भिर्गुणैः
सरस्व.४१ यः प्राणो व्यानोऽपानः समान
यः सकृदुच्चारयति तस्य संसारउदानः स शिरःपक्षसी पृष्ठ
मोचनं भवति
अद्वयता. १३ पुच्छवानेषोऽग्निः
मैत्रा. ६.३३
यःसकृदुचारण:संसारविमोचनोभवति द्वयोप. ८ यः शङ्खः स स्वयं विष्णुलक्ष्मीरूपो
यः सङ्कल्पं ब्रह्मेत्युपास्ते
छांदो. ७।४।३ ___ व्यवस्थितः
कृष्णोप. १६
| यः सच्चिदानन्दाद्वैतकचिदात्मा यः शतरुद्रियमधीते सोऽमिपूतो भवति कैव. २।५ __भूर्भुवः सुवस्तस्मै वै नमोनमः रामो.ता.५।४८ यः शतं च सहस्राणां सहस्रं श्रद्ध
यः सञ्चर श्वासश्चरश्च न भाचरेत् । एकस्मान्मन्त्रवित्पूतः
व्यथतेऽथो न रिष्यति
बृह. १।५।२० सर्वमहति ब्राह्मणः
इतिहा. ४६ यः सत्येनातिवदति
छांदो.७।१६११ यः सदा मुक्त एव सः
भ. गी. ५२ यः शब्दस्तदोमित्येतदक्षरं मैत्रा. ६।२३
यः सदाऽहरहर्जपति स वै ब्राह्मणो यः शरीरेन्द्रियादिभ्यो विहीनं सर्व
भवति ( सूर्यमत्रं ) सूर्यो. ९ साक्षिणम्। पारमार्थिक-(परमाबैंक-)विज्ञानं सुखात्मानं स्वय
यः समः सर्वभूतेषु जीवितं तस्य शोभते १सं.सो.२१३९
यः समस्तार्थजालेषु व्यवहार्यपि मप्रभम् । [ना. प. ६।१६+ वराहो. २०२९
__निःस्पृहः ( शीतलः )। परार्थेष्विव यः शास्त्रविधिमुत्सृज्य
भ.गी.१६।२३
पूर्णात्मा स. जीवन्मुक्त उच्यते या शिवं शिवमित्येवं व्यक्षरं मन्त्र
[महो. २।६२+ वराहो. ४।२७ मभ्यसेत् । एकाक्षरं वा सततं
यः स मामेति पाण्डव
भ.गी. १११९५ स याति परमं पदम्
शिवो. ११२१ । यः सर्वज्ञः सर्वविद्यस्य यः शिवः स परं ब्रह्म तत्साम्नो
ज्ञाममयं तपः । तस्मादेतद्ब्रह्म ऽन्त्यं पाई जानीयात् यो
नाम रूपमन्नं च जायते मुंड. १२१९ जानीते सोऽमृतत्वं च गच्छति
यः सर्वज्ञः सर्वविद्यस्यैष महिमा भवि। परं ब्रह्मैव भवति
ग. पू. २१ दिव्ये ब्रह्मपुरे ह्येष व्योम्न्यात्मा यःशुचिः प्रयतो भूत्वा श्रीसू.१६+ क्र.खि.५।८७।१६ प्रतिष्ठितः
मुण्ड. २।२७ यः शृणोति सकृद्वाऽपि ब्रह्मैव
यः सर्वत्रानभिस्नेहः
भ. गी. २१५७ भवति स्वयम् (ध्रुवम् ) मैत्रे. ३२५ यः सर्वज्ञः सर्वविद्यो यस्य..तस्मादयः श्राद्धानि कुरुतेऽसङ्गतानि न
त्रानरूपेण जायते जगदावलिः रुद्रह. ३३ देवयानेन पथा स याति इतिहा. १९ यः स सर्वेषु भूतेषु
भ.गी. ८९० यः श्रीकामः शान्तिकामः..भास्कर
यासर्वव्यापीसोऽनन्तः [म.शिरः.३।४ बटुको.१९ भगवन्तमुपासी
सूर्यता. ११८ यः सर्वाणिभूतान्यन्तरोयमयत्येष य: प्रोत्रं संश्रावयित (वेद)
तात्माऽन्तर्याम्यमृता वृद. ३०११ संभावयितृमान्भवति
को. स. २१
यः सर्वान्देवानीशते इशनीभिः म.शिरः. . पः श्रोत्रे तिष्ठञ्छ्रोत्रादन्तरो यर
यः सर्वान्देवानीशते...तस्मादुच्यते योत्रं न वेद ह. श१९ । ईशानः
बटुको. १०
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
यः सर्वाम्
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
याक्षव.
५१७
सयो.६
यः सर्वान् प्राणान्सम्भक्ष्य सम्भक्ष
• या इषवो यातुधानानां ये वा णेनाजः संसृजति । विसृजति
वनस्पतीनाम् । ये वाऽवेदेषु तीर्थमेके व्रजन्ति
अ. शिरः.३५ शेरते तेभ्यः सभ्यो नमः नीलरु. २०११ यः सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन् सर्वेभ्यो
[+वा. सं. १३१७+
तै.सं.४।२।दा४ भूतेभ्योऽन्तरो यर सर्वाणि
' या इष्टका यावतीर्वा यथा वा कठो. १.१५ भूतानि न विदुः
बृह. ३१७११५ या उमा सा स्वयं विष्णुों विष्णः यः सर्वोपरमे काले सर्वानात्मन्यु
सहि चन्द्रमाः । पसंहृत्य स्वात्मानन्दसुखे
या ओषधयः सोमराज्ञीर्वह्वीः मोदते प्रकाशते वा स देवः द.मू.२
शतविचक्षणाः । बृहस्पतिप्रसू. यः सव्यं पाणिं पादौ प्रोक्षति...
। तास्ता नो मुञ्चन्त्वंहसः प्रा. हो. २२ तेनाथर्वाङ्गिरसो...प्रीणाति सहवे. १५ या ओषधीः सोमराज्ञीरितितिसृभियः साज्यसमिद्भिर्यजति स सबैलभते गणप. १३
रनपत इति द्वाभ्यामनुमत्रयते प्रा. हो. १२१ यः सावित्रं वेद, बहोनाहाश्वथ्यः सर्यता. ३११ या कनीनका तयाऽऽदित्यः.. बृह. २।२।२ यः सुयुक्तोऽजस्रं चिन्तयति
यक्ष्यमाणो वै भगवन्तोऽहमस्मि
यावदेकैकुस्मा ऋत्विजे धनं तस्माद्विद्यया...चोपलभ्यते ब्रह्म मैत्र. ४ाष्ट।
दास्यामि तावद्भगवद्भयो दास्यामि यः सूक्ष्मान् सञ्चरमाणान्भावाभा
वसन्तु भगवन्त इति वान्भव्याभव्यान्कुर्वन्नात्मीय.
छांदो.५।११।५
याग-व्रत-तपो-दान-विधिविधानममितो धुनोति धुरंवहिष्यसेस्वाहा पारमा. २१८
ज्ञानसम्भवो वन्धः।
निरा. उ. २१ यः सूर्यः सोऽहमेव च
या गौर्वरिष्ठा सह सोर्धरित्री... यः सेतुरीजानानामक्षरं ब्रह्म यत्परम् कठो. ३।२
एजते स्वाहा
पारमा. १०११ यः स्तन: पूर्वपीतस्तं निपीड्य
या च प्रांगात्मनो माया तथाऽन्ते मुदमश्रुते
५ यो. त.१३१
न च तिरस्कृता । ब्रह्मवादिभिरुयः स्तन्यं पूर्व पीत्वाऽपि निष्पीडय
। गीता सा मायेति विवेकतः वराहो. २।५१ ___ च पयोधरान्
२ योगत.३ याचितायाचिताभ्यां च भिक्षाभ्यां यः स्मरं ब्रह्मेत्युपास्ते यावत्स्मरस्य
___ कल्पयेस्थितम् (ति) १सं.सो.२०७१ गतं तत्रास्य यथा कामचारो
, या जाप्रति महीयते, वां वैखरीभवति छांदो. ७।१३।२ माचक्षते ।
गान्धर्वो. २ यः स्वजनान्नीलग्रीवो यः स्वजनान्हरिः नीलरु. ३।१ या ज्या व्यानः शास्या
वृह. ३।१।१० यःस्वयं लोकमवधारमवधारयन्स्वाहा पारमा. ६।१।। याज्ञवल्क्य अयज्ञोपवीती कथं यः स्वयं सृष्टमात्मना गुप्तमनुसन्दि
ब्राह्मण इति
जाबालो.५ सानमचरंचरन्तस्वर्यक्रीडं क्रीड
(अथह) याज्ञवल्क्य आदित्यमण्डलयन्क्रीडान्तरमनुप्राविशत्स्वाहा पारमा. ६२ पुरुष प्रपच्छ
मं. बा. २११ यः स्वरूपपरिभ्रंशश्चेत्याथै चिति
याज्ञवल्क्य किन्योतिरयं पुरुष इति बृह. ४।३२ मज्जनम् । एतस्मादपरो मोहो
• याज्ञवल्क्य स्त्वां ..अक्रता ३इति (मा.) बृह. ३।९।१८ न भूतो न भविष्यति
महो. ५।४ (अथ ह ) याज्ञवल्क्योऽन्यदत्त(अथ) या अक्षन्नापस्वाभिः पर्जन्यः
मुपाकरिष्यन्
बृह. ४।५।१ (अथ) या अन्या आहुनयोऽन्त
याज्ञवल्क्यो मण्डलपुरुष पप्रच्छ म.ना. ४१ वत्यम्ताः कर्ममययो भवन्ति
को. उ. २१५ याज्ञवल्क्यो महामण्डलपुरुषंपप्रच्छ मं.बा.३११
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
याज्ञव
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
यान्येता
याज्ञवल्क्यो ह वै महामुनिरादि
यानि दुःखानि या तृष्णा दुस्सहा ये त्यलोक जगाम
म. ब्रा. १११
दुराधयः । शान्तचेतस्सु तत्सर्व या त इषुः शिवतमा शिवं बभूव
तमोऽष्विव नश्यति
महो. ४ा२९ ते धनुः । शिवा शरव्या या तव
या नित्यं संवर्ते महीयते, तां तया नो मृडजीवसे नीलरु.१७ +ते.सं.४।५।१११ पाने
गान्धवों. २ या तदभिमानं कारयति साऽविद्या सर्वसारो. २ ,
यानि पञ्चधा त्रीणि त्रीणि तेभ्यो यातयामं गतरसं
भ.गी.१४३१०
__ न ज्यायः परमन्यदस्ति छांदो.२।२११३ याति नास्त्यत्र संशयः
भ. गी. ८५ याति पार्थानुचिन्तयन्
- यानि मम पूर्वजन्मोपार्जितानि भ.गी. ८८
चक्षुःप्रतिरोधकदुष्कृतानि या तिरश्ची निपद्यतेऽहं विधरणी
सर्वाणि निर्मूलय..
चक्षुषो. २ इति तां त्वा घृतस्य धारया यजे बृह.६३:१
या निशा सर्वभूतानां - भ.गी. २१६९ यातुधानाश्च रक्षांसि पिशाचा
यानि ह्येव जाग्रत्पश्यति तानि सुप्त असुरास्तथा । एते हरन्ति वै श्राद्धं दैवं यत्र निवर्तयेत् इतिहा.६१
इत्यत्रायंपुरुषःस्वय ज्योतिर्भवति बृह. ४।३।१४ या ते अमे यज्ञिया तनूस्तयेह्यारो
( अथ ) यानीतराणि स्तोत्राणि हात्मात्मानम् । अच्छा वसूनि
तेष्वात्मनेऽनाद्यमागायेत् वृह. ११३।२८ कृण्वन्नस्मेनो पुरूणि
ना. प.४|४२+ यानूष्मणोऽधिदेवतमवोचाम मज्जा[तै. सं. ३।४।१०१५
नस्तेऽध्यात्मम्
३ऐत. २।२।२ या ते तनूचि प्रतिष्ठिता या
यानूष्मणोऽवोचाम रात्रयस्ता: ३ ऐत. २।२।१ श्रोत्रे या च चक्षुषि । या च
यानेव हत्वा न जिजीविषामः भ.गी. २१६ मनसि सन्तता शिवां तां कुरु
यान्ति देवव्रता देवान्
भ. गी. ९२५मोत्क्रमी: प्रो. २।१२ । यान्ति ब्रह्म सनातनम्
भ. गी. ४॥३१ या ते रुद्र शिवातनूरघोरा पाप
यान्ति मद्याजिनोऽपि माम् भ. गी. ९।२५ काशिनी [ श्वेता. ३१५+ नीलरु.१४८+
(मतो) यान्यन्यानि वीर्यवन्ति [ लिङ्गोप.१+वा.सं.१६।२+ तै.सं.४।५।१।१ ।
कर्माणि यथाऽग्नेमन्थनमाजेः यादृच्छिको भवेत्स भिक्षुः
सरणं..तानि करोति छांदो. १२३५ यादृच्छिको भवेद्यदृच्छालाभसन्तुष्टः
यान्यनवद्यानि कर्माणि, तानि सुवर्णादीन परिग्रहेत (चतिः) ना. प. ३१८७
सेवितव्यानि, नो इतराणि तेत्ति. २१२२ यादृशं द्रव्यमाति सात्त्विक राजसं
यान्यक्षराण्यवोचामाहानितानि ३ ऐत. २।२१ तु वा । तादृशं गुणमाप्नोति गुणैः कर्मगतिं तथा
भवसं. ४.८
यान्यक्षराण्यधिदैवतमवोचामायादृशा भक्तास्तादृशं सुखं तादृशो
स्थीनि तान्यध्यात्मम् ३ ऐत. २।२।२ लीलाभावश्च भवेत्
सामर. ३० : (अथ) यान्यष्टाचत्वारिंशद्वर्षाणि या देवानां प्रभवा चोद्भवा च
तृतीयसवनम्
छांदो. ३११६५ विश्वाधिश सर्वभूतेषु गूढा
यान्यस्माकं सुचरितानि, तानि हिरण्यगर्भ जनयामास पूर्व
त्वयोपास्यानि नो इतराणि तैत्ति. १।११२ सा नो बुद्धया शुभया संयुनक्तु गुह्यका. ५६ यान्येतानि देवजातानि गणश या धनसनयस्ता नद्यः
छांदो.३।१९।२ आख्यायन्ते वसवो रुद्रा यानि खानि स आकाशा १ ऐत. ३।३।२ आदित्या विश्वेदेवा मरुतइति बृह. १।४।१२
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
यान्येतनि
यान्येतानि देवत्रा क्षत्राणीन्द्रो वरुणः सोमो रुद्रः पर्जन्यो यमो मृत्युरीशान इति 'यान्सन्धीनधिदैवतमवोचाम पर्वाणि तान्यध्यात्मम् यान् सन्धीनवोचामाहोरात्राणां
ते सन्धयः
या परा सा परा गतिः
या पुरस्ताद्युञ्जत ऋचोऽक्षरे परमे व्योमन्निति या प्रतीतिर नागस्का तश्चिब्रह्मास्मि सर्वगम्
या प्रत्यग्दृष्टिभिर्जीवैर्व्यन्यमानानुभूयते । ज्ञापिनी ज्ञप्तिरूपैका सा मां पातु सरस्वती या प्राणेन सम्भवत्यदितिर्देवतामयी । गुहां प्रविश्य तिष्ठन्ती या भूतेभिर्व्यजायत या प्राणेन संविशति ( मा. पा.) या बुद्धिर्भमध्ये साबुद्धिर्बाल्यावस्था न भवति
या बुद्धिल्यावस्था भवति सा बुद्धिर्यैौवनावस्था न भवति या बुद्धिर्यौवनावस्था सा बुद्धिनावस्था न भवति
या भार्या (जननी हि सा ) मातरेवहि याभिरादित्यस्तपति रश्मिभिस्ताभिः
पर्जन्यो वर्षति
याभिरिदं चिनुयुर्दाशुषः प्रजाः याभिर्विभूतिभिर्लोकान् या (अदितिः ) भूतेभिर्व्यजायत, एतद्वैतत्
या मनसि सन्तता ( मा. वा. ) या मन्द्रा स्वरवती सा देवहूः याममात्रं तु यो नित्यमभ्यसेत्स तु कालजित्
याममात्रं प्रतिदिनं योगी यत्नादवन्द्रियः
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
बृह. १|४|११
३ ऐत. २/२/२
३ ऐत. २२/१ गान्धर्वो ५
२ प्रणवो. ५
अ. पू. ५/२२
सरस्त्र. १५
कठो. ४/७
कठो. ४१७
अद्वैतो. २
अद्वैतो. २
अद्वैतो. २ १ योगत. १३२
महाना. १७११३ बा. मं. १७
भ.गी. १०।१६
1
कठो- ४/७ प्रश्नो. २११२ संहितो. १२
१ यो. त. १२६
१ यो. त. ७२
याममात्रं वासुदेवं चिन्तयेत् कुंभकेन यः । सप्तजन्मार्जितं पापं तस्य नश्यति योगिनः या माता सा पुनर्भार्या या भार्या मातरेव हि ( जननी हि सा ) [१ यो. त. १३२+ ( अथ ) यामिच्छेद्दधीतेति तस्यामर्थ निष्ठाय मुखेन मुख सन्धायापान्याभिप्राण्यात् ( अथ ) यामिच्छेन्न गर्भ दधीतेति तस्यामर्थं निष्ठाय... इत्यरेता एव भवति यामिन्द्रसेनेत्याहुस्तां विद्यां ब्रह्मयोनिं सरूपामिहायुषे शरणं प्रपद्ये यामिनां पुष्पितां वाचं यामिषु गिरिशन्त हस्ते विभयस्तवे | शिवां गिरित्र तां कुरु माहि सी: पुरुषं जगत् [श्वेता. ३२६ [ +वा.सं. १६३ + यामेव कुमारस्यान्ते वाचमभाषथास्तमेव मे याम्यकर्णान्तं यशस्विनी भवति यायावरा यजन्तो... ददतः प्रतिगृह्णन्तः शतसंवत्सराभिः क्रियाभियजन्त आत्मानं प्रार्थयन्ते या योदेति मनोनानी वासना
वासितान्तरा । तांतांपरिहरेत्प्राज्ञस्ततोऽविद्याक्षयो भवेत् यावश्चित्तस्य गतं तत्रास्य यथाकामचारो भवति यावश्चोपाधिपर्यन्तं तावच्छुश्रूश्येगुरुम् । गुरुवगुरुभार्यायां तत्पुत्रेषु च वर्तन
यावज्जीवति तावच्च दुःखैर्नानाविधैः प्लुतः । तन्तुकारणपक्ष्मौघैरास्ते कार्पास बीजवत् यावतः खलु पिण्डान् स प्राश्नाति हविषो नृचः । तावत: शूलान् प्रसति प्राप्य वैवस्वतं यमम्
याक्तः
५१९
त्रि. बा. १४८
२ योगत. ४
बृ. ६|४|११
बृह. ६|४|१०
नृ. पू. ३१४ भ. ग. २।४२
+नीलरु. ११५ तै. सं. ४/५/११
छांदो. ५/३२६ शांडि. १|४|६
आश्रमो. २
महो. ४।१०८
छांदो. ७१५१३
पैङ्गलो. ४१८
भवसं. ११८
इतिहा. २६
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
यावती
यावती दृश्यकलना सकलेयं विलो
क्यते । सा येन सुष्ठु सन्त्यक्ता स जीवन्मुक्त उच्यते ( अथ ) यावतीयं त्रयी विद्या यस्तावत्प्रतिगृह्णीयात्सोऽस्या एतद्वितीयं पदमाप्नुयात् यावती देवतास्ताः सर्वा वेदविदि ब्राह्मणे वसन्ति तस्माद्राह्मणेभ्यो वेदविद्धयो दिवे दिवे नमस्कुर्याम्..
यावत्केवलसिद्धिः स्यात्तावत्सहित
५२०
मभ्यसेत्
यावत्त एनं प्रजायामुद्गीथं वेदिष्यते परोवरीयो हैभ्यस्तावदस्मिँलोके जीवनं भविष्यति
यावत्तेजसो गतं तत्रास्य यथाकामचारो भवति यावत्प्रयत्नलेशोऽस्ति यावत्सङ्कल्पकल्पना । श्रेयस्त्वं मनसा प्राप्तं तावत्तत्वस्य का कथा
यावत्यो वै कालस्य कलास्तावतीपु चरत्यसौ यः कालं ब्रह्मेत्युपासीत
यावत्सङ्कल्पस्य गतं तत्रास्य यथा
न लभ्यते । सर्वसङ्गपरित्यागे शेष आत्मेति कथ्यते यावत्स्मरस्य गतं तत्रास्य यथाकामचारो भवति यः स्मरं ब्रह्मेत्युपास्ते
यावदनुदिशो यावदनुचन्द्रमास्तावानस्य लोको भवति यावदनुद्यौर्यावदन्वादित्यस्तावानस्य लोको भवति
यावदनु पृथिवी यावदग्निस्तावानस्य लोको भवति
उपनिषद्वाक्य महाकोशः
महो. २/५३
बृह. ५/१४/६
सहवे. १९
योगकुं. ११२०
मैत्रा. ६ । १४
कामचारो भवति यः सङ्कल्पं ... छांदो. ७|४|३
भ.गी. १३।२७
यावत् सञ्जायते किञ्चित् यावत्सर्वं न सन्त्यक्तं तावदात्मा
छांदो. १/९/३
छांदो. ७/११/२
अमन. २/५६
अ. पू. १/४५
छांदो. ७/१३/२
१ ऐत. १/७/५
१ ऐत. १७/६
१ ऐस. १/७/२
I
यावदन्तरिक्षं यावदनुवायुस्तावानस्य लोको भवति
यावद्ध
५ ऐत. १:७१३
यावदन्नस्य गतं तत्रास्य यथाकामचारो भवति योऽत्रह्मेत्युपास्ते छांदो. ७९/२
यावदन्वापो यावदनुवरुणस्तावा नस्य लोको भवति
१ ऐत. ११७१६
यावदपां गतं तत्रास्य यथाकाम
चारो भवति, योऽपोब्रह्मेत्युपास्ते छांदो. ७७१०:२ यावदाकाशस्य गतं तत्रास्य यथा
कामचारो भवति य आकाशं.. छांदो. ७/१२/२
यावदाशाया गतं तत्रास्य यथा
कामचारो भवति य माशां ब्रह्मेत्युपास्ते यावदादहनश्चोर्ध्वमधस्तात्पावनं
भवेत् यावदापं ब्रह्मलोकमभिसम्पद्यते न च पुनरावर्तते यावदितः पुरस्तादुदयति सूर्य:, तावदितोऽमुं नाशय ( अथ ) यावदिदं प्राणि, यस्तावत् प्रतिगृह्णीयात्, सोऽस्या एवतृतीयं पदमाशुयात् यावदुन्मेषकालस्तावन्निमेषकालो
तावद्भगवद्भयो दास्यामि यावदेतान्निरीक्षेऽहं
बृद्द. ५/१४/६
भवति
त्रि.म. ना. ४१६
यावदुष्णं भवत्यन्नं तावद्भुञ्जीतवाग्यतः इतिहा. ८१ यावदेकैकस्मा ऋत्विजे धनं दास्यामि
यावदेनो दीक्षामुपैति दीक्षित एतैः सततं जुहोति यावद्दृष्टिभ्रुवोर्मध्ये तावत्काल
भयं कुतः यावद्ध्यानस्य गतं तत्रास्य यथाकामचारो भवति यो ध्यानं प
छांदो. ११४/२
बृ. जा. २१८
छांदो. ८/१५/१
वनदु. १६०
यावद्धेतुफला वेशस्तावद्धेतुफलोद्भवः । क्षीणे हे फलावेशे नास्ति हेतुफलोद्भवः
छांदो. ५/११/५
भ. गी. १।२२
सहवे. १२
यो. चु. ९१
छांदो. शर
अ. शां. ५५
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ अ. पू. ४१८०
यावद्ध उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
यावल्लि- ५२९ यावखेतुफलादेशः संसारस्ताव
यावन्तीह वै भूतान्यन्नमदन्ति वायतः । क्षीणे हेतुफलावेशे
तावत् स्वन्तस्थोऽनमत्ति यो संसारं न प्रपद्यते
अ. शां. ५६ हेवं वेद
मैत्रा. ६।१३ यावद्धपस्मिन्छरीरे प्राणो वसति
यावन्तो देवास्त्वयि जातवेदस्ति- सावदायु:
को. त. २
येचो भ्रन्ति पुरुषस्य कामान् बृह. ६।३११ यावद्रियते सा दीक्षा [महाना.१८३१ +त्रिसुप. ४ यावन्तो वैश्वदेवस्य निविद्युच्यन्ते बृह. ३।९।१
यावन्न चित्तोपशमो न तावत्तस्वयावदलस्य गतं तत्रास्य यथाकामचारोभवति योबलंब्रह्मेत्युपास्ते छांदो. ७।८।२
वेदनम् । यावन्न वासनानाश
स्तावत्तत्वागमः कुतः यावद्विन्दुः स्थितो देहे तावन्मृत्यु
यावन्न तत्वविज्ञानं तावभयं कुतः । यावद्वद्धानभोमुद्रा
श्चित्तशमः कुतः
प. पू. ४७९ तावद्धिदुर्नगच्छति [ध्या.बि.८४ +यो. चू. ५८
यावन्न तत्त्वसम्प्राप्तिर्न वावयावता मक्षिकायाः पत्रं
द्वासनाक्षयः
अ. पू. ४१८० तावन्तरेणाकाशः
बृह. ३।३।२ यावन्न लभ्यते शास्त्रं तावद्रां यावद्यावन्मुनिश्रेष्ठ स्वयं सन्त्यज्य.
पर्यटेद्यतिः । यदा सँल्लभ्यते तेऽखिलम् । तावत्तावत्परालोकः
शास्त्रं तदा सिद्धिः करे स्थिता योगकुं. २०११ परमात्मैव शिष्यते अ. पू. १४४ यावन्नाम्नो गतं तत्रास्य यथाकामयापदाचो गतं तत्रास्य यथाकाम
चारो भवति यो नाम पारो भवति, यो वाचं
ब्रह्मेत्युपास्ते
छांदो. १५ ब्रह्मेत्युपास्ते
छांदो. १२२ यावनिश्श्वसितो जीवस्तावयावद्वायुः स्थितो देहे वावज्जीवो
निष्कलतां गतः प्र. वि. १९ न मुञ्चति
यो. चू. ९०.९१ . यावनोत्पद्यते सत्या बुद्धि तदहं यावद्वा शक्यते तावद्धारयेजप
। यथा । नैतन्मम च विज्ञाय झः तत्परः । पूरितं रेचयेत्पश्चा
सर्वमतिवर्तते
आयुर्वे. २५ . म्मकारेणानिलं बुधः
जा. द. ६५ यावन्मनसो गतं तत्रास्य यथायावद्विलीनंनमनोनतावद्वासनाक्षयः अ. पू. ४७८
कामचारो भवति यो मनो यावद्विज्ञानस्य गतं तत्रास्य यथा
ब्रह्मेत्युपास्ते
छांदो, ७३२ कामचारो भवति, यो विज्ञानं
। यावन्मनस्तत्र मरुत्प्रवृत्तिर्यावब्रह्मेत्युपास्ते
छांदो. ७७२
न्मरुच्चापि मनोनिवृत्तिः अमन. २।२७
यावन्ममेदमित्यास्था तावञ्चितायावढे पुरुषः प्राणिति न ताव
दिविभ्रमः प्राषितुं शक्नोति
अ. पू. ५।११
यावभुष्य गेष्णो तो गेष्णो यावढे पुरुषो भासते न ताव
यनाम तमाम
को. त. २५ स्प्राणितुं शक्नोति
| यावर्णपदवाक्यार्थस्वरूपेणैव वर्तते । यावन्तस्तु कराद्रष्टाः पतन्ति
अनादिनिधनानन्ता सा मां जलविन्दवः । भूत्वा वाणि
पातु सरस्वती
सरस्व. ९ ते सर्वे पतन्ति सुरेषु वै । ततो
यावल्लिङ्गस्य देय स्यात्तावद्वेद्याश्च विभावसुस्तेषां प्रीतात्मा
विस्तरः। लिङ्गतृतीयभागेन प्यायते वरम
सन्ध्यो. १२,१३ | भवेद्वेद्याः समुच्छ्रयः शिवो. २२
को. त. २०५
छांदो. ११७५
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२२
याऽवसा
यावसानेऽस्य चतुर्थ्यर्धमात्रा सा सोमलोक ओङ्कारः बाऽवसानेऽस्य चतुर्थ्यर्धमात्रा सा विद्युमती सर्ववर्णा पुरुष देवत्या यावन्त ह वा इमा वित्तस्य पूर्णां स्वर्ग लोकं जयति तावन्तं लोकं जयति
या वाक् स तस्मादप्राणन्ननपाननृचमभिव्याहरति
यावानर्थ उदपाने यावानु वै रसस्तावानात्मा
यावान् यश्चास्मि तत्त्वतः यावान्वा अयमाकाशस्तावानेपो
ऽन्तर्हृदय आकाशः
यावान् संवत्सरस्तमेतावतः कालस्य
परस्तादसृजत
या वा प्रजा स प्राणः
या वाऽस्या अभ्यास्तनवस्ता अभि
दिस्तस्यै वै नमो नमः या वै शिवा भगवती प्राकाम्य सि.
उपनिषद्वाक्य महाकोशः
द्धिस्तस्यै वै नमो नमः या वै शिवा भगवती भुक्तिसिद्धिस्वस्यै वै नमो नमः
नृ. पू. २/१
अ. शिखो. १
ध्यायेदयेन्निहुयात् या वित्तैषणा सा लोकैषणा या वेदादिषु गायत्री सर्वव्यापि
महेश्वरी । ऋग्यजुःसामाथर्वैश्व तन्मे मनः शिवसङ्कल्पमस्तु या वेदान्तार्थतस्वैकस्वरूपा
परमार्थतः । नामरूपात्मना व्यक्ता सा मां पातु सरस्वती सरस्व. ५ वै वरदा स्वोपाया सुप्रसन्ना
या
सुखयति सहस्र पुरुषान् या वै शिवा भगवती अणिमासिद्धिस्तस्यै वै नमोनमः या वै शिवा भगवती अणिमा
सहवे. १८
छांदो. ११३१४ भ.गी. २।४६
संहितो. ४।१
भ.गी. १८५५
छांदो. ८१११३
बृह. ११२१४
को. त. ३।३
मैत्रा. ४/६
बृह. ३/५/१
सिद्धयादिदशकं तस्यैवै नमोनमः आथ. द्वि. १
या वै शिवा भगवती ईशित्वसि
आय. दि. ५
२ शिवसं. १९
लक्ष्म्यु. ५
आथ. द्वि. २
आथ. द्वि. ७
आथ. दि. ८
:
याश्च मृत्योः
या वै शिवा भगवती महिमासिद्धिस्तस्यै वै नमो नमः या वै शिव भगवती लघिमासिहिस्तस्यै वै नमोनमः या वै शिवा भगवती वशित्वसि " नमोनमः
या वै ता इमाः प्रजास्तिस्रो अत्या
यमायन्
या विष्णुं पालने सन्नियुङ्क्ते रुद्रं वै देवं संहृतौ चापि गुह्या । तां
देवमात्मबुद्धिप्रकाशां मुमुक्षुर्वे शरणमहं प्रपद्ये
या वैसा गायत्रीयं पृथिव्या हीद... (मा.) वैसा गायत्री वाव सा येयं ग्रथिव्यस्था ही सर्व भूतं प्रतिष्ठितमेतामेव नातिशीयते ! या वै सा पृथिवीय वाव सा यदिदमस्मिन्पुरुषे शरीरमस्मिन्ही मे प्राणाः प्रतिष्ठिता एतदेव नातिशीयन्ति वैसा मूर्तिरजायताऽन्नं वै तत् या व्याहृतिराहुतिर्यदस्य विज्ञानं
तज्जुहोति [ महाना. १८/१+ या शक्तिस्तद्वशाद्ब्रह्म विकृतत्वेन भासते । अत्राप्यावृतिनाशेन विभाति ब्रह्मसर्गयोः
या शतेन प्रतनोषि सहस्रेण विरोहसि । तस्यास्ते देवीष्टके विधेम हविपा वयम् [ महाना. ४।३+ [+ वा. सं. १३ २१+ याच ते हस्त इषत्रः परा ता भगवी
वप | अवतत्य धनुस्त्र सह
स्राक्ष शतेपुधे [नीलरु. २/५+ [+तै. सं. ४|५|१|३ याश्च देवता एतस्यां प्रतिवसन्त्येताभ्यश्च नमो नमः याच मृत्योः प्राणवत्यस्ताभ्यो नमो नमस्तेनैतं मृडयत २
आय.द्वि. ४
आथ. द्वि. ३
माथ.द्वि. ६
१ ऐत. १।१।३
गुरुका. ७२
छांदो. ३११२/२
छांदो. ३११२२
छांदो. ३।१२।३ २ ऐत. ३।२
त्रिसुप. ४
सरस्व. ४६
वनदु. १५७ तै. सं. ४/२/९/२
वा.सं. १६९
सबै २४
अ. मा. ५
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
या श्रद्धा
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
यां गामु.
या श्रद्धा धारणा मेधा वाग्देवी
याऽस्य (भस्मनः) द्वितीया रेखा विधिवल्लभा। भक्तजिह्वाग्रसदना
सा दक्षिणानिरुकारः सत्त्वशमादिगुणदायिनी
सरस्व. २९ मन्तरिक्षमन्तरात्माचेच्छाशक्तिया साङ्गोपाङ्गवेदेषु चतुर्वेकैव
र्यजुर्वेदो माध्यन्दिनं सवनं गीयते । अद्वैता ब्रह्मणः शक्तिः
सदाशिवो देवतेति
का.रुद्रो.४ सा मां पातु सरस्वती
सरस्व.७ याऽस्य द्वितीया रेखा सा दक्षिणाया सा तृतीया मात्रा ईशान
निः...माध्यन्दिनसवनं विष्णुदेवत्या कपिला वर्णेन यस्तां
देवो देवतेति
जाबाल्यु. ८ ध्यायतेनित्यंसगच्छेदेशानपदं
याऽस्य प्रथमा रेखा सा गाईपत्य[अ. शिरः.३।१०+ २ प्रणवो. १३ । श्वाकारो रजो भूर्लोकः स्वात्मा या सा द्वितीया मात्रा विष्णु
क्रियाशक्तिर्ऋग्वेदः प्रातस्सवनं देवत्या कृष्णा वर्णेन यस्तां
___ महेश्वरी देवतेति
का. रुद्रो.४ ध्यायते नित्यं स गच्छे
याऽस्य प्रथमा रेखा सा गार्हपत्यः द्वैष्णवं पदं [ २ प्रणवो. १३+ अ. शिरः ३।१८ ...प्रजापतिर्देवो देवतेति जाबाल्यु.८ या सा प्रथमा मात्रा ब्रह्मदेवत्या
या स्वप्ने महीयते, तां मध्यमारक्ता वर्णेन यस्तां ध्यायते
माचक्षते
गान्धर्वो. २ नित्यं स गच्छेदाझं पदम् २ प्रणवो. १३ ।
- या स्वच्छा समता शान्ता जीवया साचतुर्थी मात्रा सर्वदैवत्या ।
न्मुक्तव्यवस्थितिः ।साक्ष्यवस्था . व्यक्तीभूता खं विचरति शुद्ध
व्यवहृतौ सा तुर्या कलनोच्यते प.पू. १।१०८ स्फटिकसनिभा वर्णेन यस्तो
या हुता अदिनदन्ते पितृलोकमेव ध्यायते नित्यं स गच्छेत्पद्
____ताभिर्जयत्यतीव हि पितृलोकः बृह. ३।११८ मनामकम्
२ प्रणवो, १३ या हुता अधिशेरते मनुष्यलोकमेव या साऽर्धचतुर्थी मात्रा सर्वदेवत्या
__ताभिर्जयत्यधइव हि मनुष्यलोकः बृह. ३२१८ ऽव्यक्तीभूता खं विचरति...
या हुता उज्वलन्ति या हुता अति
नेदन्ते या हुता अधिशेरते किं यस्तां ध्यायते नित्यं स गच्छेत्
ताभिर्जयतीति पदमनामयम् शि:. ३१०
बृह. ३३१८
या हुता उज्वलन्ति देवलोकमेव यास्तिस्रो रेखाः सदनानि भूत्री
ताभिर्जयति दीप्यत इव हि निविष्टपास्त्रिगुणात्रिपकाराः ।
देवलोकः
बृह. ३३२८ एतनयं पूरक परकाणां मन्त्री
या ह्येता हृदयस्य नाड्यस्ताः पिङ्गप्रथते मदनो मदन्या त्रिपुरो. + लस्थाणिम्नस्तिष्ठन्ति
छांदो.८६१ यास्ते सोम प्रजावत्सोभिसो अहं
या ह्येव पुत्रैषणा सा वित्तषणा [ महाना. १२।१+
यावित्तषणासालोषणा उमे यास्ते सोम प्राणार स्ताजुहोमि त्रिसुप. १ __ ह्येते एषणे एव भवतः [बृह.३।५।१+ ४।४।२२ [+महाना. १२।१
यां कल्पयन्ति नोऽरयः क्रूरां कृत्यां याऽस्य तृतीयारेखा साऽऽहवनीयो
। वधूमिव । तां ब्रह्मणे च निर्गुमः मकारस्तमो द्यौर्लोकः परमात्मा
प्रत्यकर्तारमृच्छतु
वनदु. १२८ शानशक्तिःसामवेदस्तृतीयसवनं
। यां गामुशन्तीमुशन्नभिपूर्णा... महादेवो देवतेति [का.रुद्रो.४+ जाबाल्यु. ८ वरदाय पित्रे स्वाहा
पारमा.६७
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२४ यां चतुर्थी
( अथ ) यां चतुर्थी जुहुयात्तां जुहुयात्समानाय स्वाहेति समानस्तृप्यति
यां तु कुमारस्यान्ते वाचमभाषथा
तां
( अथ ) यां तृतीयां जुहुयात्तां जुहुयादपानाय पानस्तृप्यति
स्वाहेत्य
त्वमापः सत्यधृतिर्बतासित्वादृङ्को भूयान्नचिकेतः प्रष्टा
( अथ ) यां द्वितीयां जुहुवात्तां जुहुयाव्यानाय स्वाहेति व्यानस्तृप्यति
( अथ ) यां पचमीं जुहुयात्तां जुहुयादुदानाय स्वाहेत्युदानस्तृप्यति
यां यामहं मुनिश्रेष्ठ संश्रयामि गुणाश्रयम् | aaiकृन्ततिमे तृष्णा तन्त्री मित्र कुमूषिका यां यां वासनां प्राप्नोति तं तं
लिङ्गशरीरं प्राप्नुवन्नास्ते यां यां वासनामात्मा विलापयमानो भवति तत्तद्भावेन तत्तलिङ्गं विलीयमानं भवति यां विदित्वाऽखिलंबन्ध निर्मर्थ्याखिलवर्त्मना । योगी याति परं स्थानं सा मां पातु सरस्वती याः प्राच्यः स्यन्दन्ते स उद्गीथो
याः प्रतीच्यः स प्रतिहार: समुद्रो निधनम्
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
छांदो. ५/२२/१
वृह. ६/२/५
छांदो. ५२११
कठो. २१९
छांदो. ५/२०११
छांदो. ५/२३|१
महो. ३१२२
सामर. १००
सामर. १०२
सरस्त्र. २१
छांदो. २|४|१
याः फलिनीर्या अफला अपुष्पा
याश्च पुष्पिणीः [प्रा. हो. ११३ ऋ. मं. १०।९७/१५ [ वा. सं. १२१८९
युक्त आसीत मत्परः [भ.गी. २/६१ + ६।१४
युक्त इत्युच्यते तदा युक्त इत्युच्यते योगी युक्तचेष्टस्य कर्मसु युक्त स्वप्नावबोधस्य युक्तः कर्मफलं त्यक्त्वा
युक्तं युक्तं त्यजेद्वायुं युक्तं युक्तं च (प्र) पूरयेत् । युक्तं युक्तं प्रबध्नीयादेवं सिद्धिमवाप्नुयात् [ यो. चू. ११९ + युक्तात्मानः सर्वमेवाविशन्ति युक्ताहारविहारस्य
युद्धे चा
युक्तेन मनसा वयं देवस्य सवितुः सवे । सुवर्गेयाय शक्त्या .. युक्तो मन्येत तत्त्ववित् युक्त्या वै चरतो ज्ञस्य संसारो गोष्पदाकृतिः
युक्त्या श्रुत्या स्वानुभूत्या ज्ञात्वा सार्वात्म्यमात्मना । ( स्वात्मन्येव सदा स्थित्या मनो नश्यति योगिनः । ) युक्त्वाय मनसा देवान् सुवर्यती धियां दिवम् । बृहज्योतिः करियतः सविता प्रसुवाति तान् युगपत्सम्भवे यस्मादसम्बन्धो
विषाणवत्
युजे वां ब्रह्म पूर्यै नमोभिर्विलो - कायन्ति पथ्येव सुराः युज्यते नात्र संशयः
युज्यते वेष्टनं वायोराकाशस्य च
खण्डनम् । प्रन्थनं च तरङ्गाणामास्था नायुषि युज्यते युज्यन्त हास्मै सर्वाणि भूतानि श्रष्ठाय युञ्जते मन उत युञ्जते धियो विप्रा विप्रस्य बृहतो विपश्चितः 'युञ्जतो योगमात्मनः युन्नेत्रं सदाऽऽत्मानं [ भ.गी. • युञ्जानः प्रथमं मनस्तन्वाय सविता धियः युञ्जीत प्रणवे चेतः प्रणवो ब्रह्म निर्भयम् । प्रणवे नित्ययुक्तस्य न भयं विद्यते कचित्
भ.गी. ६।१८ भ.गी. ६८
भ.गी. ६।१७ भ.गी. ६।१७ युद्धाय कृतनिश्चयः
भ.गी. ५।१२ । युद्धे चाप्यपलायनम्
1
शांडि. १७१७
मुण्ड. ३१२१५ भ.गी. ६।१७
श्वेता. २२
भ.गी. ५१८
महो. ६१९
अध्यात्मो. ४
श्वेता. २/३
अ. शां. १६
श्वेता. २५ भ.गी. १०१७
महो. ३११ बृह. ५।१३ २
श्रेता. २४ भ.गी. ६।१९ ६।१५+६।२८
श्वेता. २।१
आगम. २५ भ.गी. २१३७ भ.गी. १८३४३
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
युद्धन
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
ये चास्य
मैत्रा. ७८
युद्धेन पौरुषेण च तं हेन्द्र उवाच
। ये कण्ठलग्नतुलसीमलिनाक्षमाला... प्रतर्दन वरं ते ददानीति कौ. स. ३१ श्रीवैष्णवा भुवनमाशु पवित्रयन्ति सुदर्श. १३ युद्धे प्रियचिकीर्षक: भ.गी. श२३ ये कर्मणा देवानपियन्ति
तैत्ति. २८१ युद्धधस्व जेवाऽसि रणे सपत्नान् भ.गी. ११३४ ये केचन जगतावास्तानविद्यामयायुद्धधस्व विगतज्वरः
भ.गी. ३।३० न्विदुः। कथं तेषु किलात्मज्ञस्त्य. युधामन्युश्च विक्रान्तः भ.गी. १६ ताविद्यो निमज्जति
वराहो. ३३२८ युनक्ति युजते वाऽपि तस्माद्योग
ये केचनैते ते सर्वेऽप्यज्ञानिनः स्वसंवे. ३ इति स्मृतः
मैत्रा. ६२५ ये केचास्मच्छ्रयांसो ब्राह्मणाः, तेषां युयुत्सुं समुपस्थितम्
भ.गी. ११२८ त्वयाऽऽसने न प्रश्वसितव्यम् तैत्ति. १२१२३ युयुधानो विराटश्व भ. गी. ११४
चिस्यु. १२/१ युवतिभगगतं बिन्दुमूर्ध्व नयन्ति...
ये ग्राम्याः पशवो विश्वरूपाः चित्त्यु.१११११ नैतेषां देहसिद्धिः अमन. २।३१. .. [+अथर्व. २॥३४॥
४
ते .आ.२१११२ युवमस्मासु नियच्छतम् ।
ये च सन्तानजा दोषाये दोपा देहप्र प्र यज्ञपति तिर चित्त्यु. ११११२ सम्भवाः । प्रैषानिनिदेहेत्सर्वास्तुयुवा भवति वृद्धोऽपि सवतं मूल
षानिरिव काधनम् १ सं.सो. २१८ बन्धनात्
ध्या. वि.७४ (मथ) ये चान्ये ह नित्यपमुदिता... युवा यौवनवृत्तेषु दुःखितेषु
तैः सह न संवसेत सुदुःखवीः
म. पू. २।३० (अथ) ये चान्ये ह पुरयाजका युवा सुवासाः [अरुणो. १+ ऋ. मं. ३८४ अयाज्ययाजका... तैः सह न युवा स्यात्साधु-युवाध्यायकः तैत्ति. २।८
मैत्रा. ७८ युवेव धर्मशीलः स्यादनिमित्तं
(मथ) ये चान्ये ह यक्षराक्षसहि जीवितम्
भवसं. ११४१ भूतगणपिशाचोरगमहादीयूनश्च परदारादि दारिद्यं च कुटु
नामर्थ पुरस्कृत्य शमयाम म्बिन: । पुत्रदुःखस्य नास्त्यन्तो
इत्येवं ब्रुवाणा:...वैः सह धनी चेम्रियते तदा
याज्ञव.२० । न संवसेत् ये भन्यधर्मरहिता अन्यासक्तिरहि
(अथ) ये चान्ये वृथाकषायवास्ते तन्मण्डलं न प्राप्नुवन्ति सामर. ७५ कुण्डलिनः...तैः सहन संवसेत् मैत्रा. ७८ ये अन्योपासका भक्ता आनन्दे
' (मथ) ये चान्ये ह वृथातर्कनाश्रिताः कर्मजडाः कर्मकाण्डो.
दृष्टान्तकुहकेन्द्रजालेदिकेषु पासका एव ते
सामर. ७५ परिस्थातुमिच्छन्ति तैः सह ये भर्वागुत वा पुराणे वेदं विद्वां
न संवसेत्
मैत्रा. ७८ समभितो वदन्ति । ते परि
ये चाप्यक्षरमव्यक्त
भ. गी. १२२१ बदन्ति सर्वे अनि द्वितीयं तृतीयं
ये चास्य ऋत्विजः पूर्ववद्वणीत्वा च हरसमिति [सहवै. १९+ म.१०।८।१७. सर्वांस्तांश्च वैश्वानरेष्टीनिर्वपेत् [+ते. आ. २।१५।१।
सर्वस्वं दद्यात्
कठश्रु. ३ ये बहोरात्रे ते दर्शपूर्णमासौ त्रिसुप. ४ ये चास्य विषमा केचिद्दिवि [ महाना. १८१+
सूर्यादयो प्रहाः।तेचास्य सौम्या ये तवस्ते पशुबन्धाः [महाना.१८६१+त्रिसुप. ४ जायन्ते शिवा: सुखफराः सदा सन्ध्यो. ८
संवसेत्
मैत्रा. ८
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२६
ये चास्येह
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
येन त.
(मथ) ये चास्येह जीवा ये व
| ये दर्भ हस्ते गृहन्ति, ते तं रसं प्रेता यच्चान्यदिच्छन्न लभते
न प्राप्नुवन्ति
सामर. ७५ 'सर्व तदत्र गत्या विन्दते छांदो.८।३।२ । ये देवा अन्तरिक्षषदस्तेभ्यो नमो.. म. मा. ५ ये चैव सात्त्विका भावा:
भ. गी. ७१२ ये देवा दिविषदस्तेभ्यो नमो भगव. ये जनाः पर्युपासते
भ. गी. ९।२२ । न्तोऽनुमदन्तु शोभाय... अ.मा.५ ये तत्र ब्राह्मणाः समदर्शिनः,
ये देवाः पृथिवीषदस्तेभ्यो नमो युक्ता आयुक्ता मलूक्षा
___ भगवन्तोऽनुमदन्तु शोभायै... म. मा. ५ धर्मकामाः स्युः, यथा ते तत्र
ये द्विषन्ति विरूपाक्षं ते द्विषन्ति वर्तेरन् , तथा तत्र वर्तेथाः तैत्ति. १।११।४ जनार्दनम् ।ये रुद्रं नाभिजाये तद्विदुरमृतास्ते भवन्त्यथेतरे
नन्ति ते न जानन्ति केशवम् रुद्रह.७ दुःखमेवापियन्ति
बृह. ४।४।१४ येन कर्माणि प्रचरन्ति धीरा यतो ये तपःक्षीणदोषास्ते नैव पश्यन्ति
वाचा मनसा चारु यन्ति भाविताम्
गुह्यका. ३५ ...तन्मे मनः शिवसङ्कल्पमस्तु २ शिवमं. २ ये तां विदुस्त इमे समासते गुह्यका. ५३
येन कर्माण्यपसो मनीषिणो यज्ञे येऽतिरम्याण्यरण्यानि.. विहाया
कृण्वन्ति विदथेषु धीराः... तिरता कामे..ते दैवमोहिताः शिवो. ७१२९ तन्मे मनः [१ शिवसं. २+ २ शि. सं. ३ ये तु झानिनो भवन्ति ये तत्त्वज्ञानि
येन केन प्रकारेण सुखं धैर्य च। नश्च तैस्तेषां को विशेषः स्वसंवे. ३
जायते । तत्सुस्वासनमित्युक्तये तु धामृतमिदं
भ.गी. १२।२० मशक्तस्तत्समाश्रयेत्
जा.द. ०१२ ये तु मोहार्णवात्तीर्णास्तैः प्राप्तं
येन केनाक्षरेणोक्तं येन केन वि- परमं पदम्
महो. ५।४१
निश्चितम् । येन केनापि गदितं ये तु विद्यार्थविज्ञान विद्वांस इति
येन केनापि मोदितम् ।।...सर्व कीर्तिताः। मात्मतत्त्वं न
मिथ्यति निश्चिनु [ते.बि. ५५६-५८ जानन्ति दर्वी पाकरसं यथा अमन. २११०० येन केनापि तेजसा तत्स्वगृह्योक्तये तु वृत्ति विजानन्ति ज्ञात्वा व
मार्गेण प्रतिष्ठाप्य...वह्नि सोमाय वर्धयन्ति ये। ते वै सत्पुरुषा
स्वाहेति मन्त्रेण ततस्तिलबीहिभिः धन्या वन्द्यास्ते भुवनत्रये ते. बिं. ११४४ साज्यर्जुहुयात्
भस्मजा. १२ ये तु सर्वाणि कर्माणि
भ. गी. १२१६ येन केनासनेन सुखधारणं भवत्यये तु सूत्रविदो लोके ते च
शक्तस्तत्समाचरेत्
शांडि.११३।१२ यज्ञोपवीतिनः
परत्र. १३ । येन चक्षुषि पश्यति ! तदेव ब्रह्म ये तेऽष्टौ ग्रहा अष्टावतिग्रहाः
त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते
केनो. ११७ कतमे त इति
बृह. ३।२।१
येन जातानि जीवन्ति यत्प्रयन्त्यये ते सहस्रमयुतं पाशा मृत्यो
भिसंविशन्ति । तं मामेव विदिमाय हन्तवे । तान्यज्ञस्य
त्वोपासीत
भस्मजा. २१५ मायया सर्वानवयजामहे
येन जातानि जीवन्ति । यत्प्रयन्त्य[ महाना. १३।१९९+ तै.बा.३।१०।२ भिसंविशन्ति । तद्विजिज्ञासस्व तैत्ति. २१ येऽत्यायंस्ते पराबभूवुः १ ऐत. ११११ येन तपसा शिवः शिवोऽभूत् तत्र ये स्वक्षरमनिर्देश्य
भ.गी. १२।३ । रुद्रशिवपुष्करिण्यां ये मज्जनं ये त्वेतदभ्यसूयन्तः
भ.गी. ३।३२ कुर्वन्ति ते तां लीलां प्राप्नुवन्ति सामर, ५०
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
येन ते
उपनिषद्वाषपमहाकोशः
येनाक्षर
५२७
सह. ४
येन ते संसारिण आत्मना विरागाएव श्रीवि.ता.४१ चेन यमस्य निधिनाचशमि सहवे. ४ येन त्रितो अर्णवानिर्बभूव...
येन रुद्रेण जगदू धारितं, पृथिवी तेनाई ज्योतिषा ज्योतिरान
द्विधा त्रिधा धर्ता धारिता तागा शान बाक्षि
येऽन्तरिक्षे तस्मै रुद्राय नमोनमः म. शिरः. ११३ येन दक्षिणाभिमुखः शिवोऽपरो
येन रूपं रसं गन्ध... एतेनैव क्षीकतो भवति तत्परमरहस्य
. विजानाति किमत्र परिशिष्यते कठो. ४॥३ शिवतत्वज्ञानम्
द.मू.१ येनर्तवः पश्चधोत कृप्ताः चित्यु. ११०५ येन देवा यान्ति येन पितरो येन
येन लोकास्तुष्टा भवन्ति गोपालो. १३१४ ऋषयः परमपरं परायणं च भ.शिरः ३६११ येन वागभ्युद्यते । तदेव ब्रह्मत्वं विद्धि केनो. ११५ बेन चौः पथिवी चान्तरिक्षं...
येन वा पश्यति येन वा शृणोति येनेदंजगव्याप्तंप्रजानां तन्मे मनः २ शिवसं. ९ येन वा गन्धानाजिवति येन यन द्वारेण गन्तव्यं ब्रह्मद्वारमना
वा वाचं व्याकरोति येन वा मयम् । मुखेनाच्छाद्य वारं
स्वादु चास्वादु च विजानानि २ ऐत. ५१ प्रसप्ता परमेश्वरी
यो. चू.३७ येनवैःशिरामनव्याना एपसव्यान: मैत्रा. २१७ येन धर्ममधर्म च मनोमननमीहितम्।
येन अयोऽहमाप्नुयाम्
भ. गी. शर सर्वमन्तः परित्यकं स जीव
येन श्रोत्रमिदर श्रुतम् । तदेव म्मुक्तमुच्यते
महो. २२५२
ब्रह्म त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते केनो. १२८ येन प्रकाशते विश्वं यत्रैव प्रविलीयते।।
येन सम्यकपरिज्ञाय हेयोपादेयसब परम शान्तं तद्रह्मास्मि.. पश्चन. २००
मुज्झता। चित्तस्यान्तेऽर्पित बेन प्रजापतिः प्रजाः पर्यगृहीका
चित्तं जीवितं तेन शोभते १स.सो.२१४१ रियै तेन त्वा परिगृहामि कौ. स. २०११ येन सर्वमिदं ततम् [भ. गी. २।१७+ १८४६ येन प्राणःप्रणीयते, तदेव ब्रह्मत्वं विद्धि केनो. ११९ येन सर्वमिदं प्रकाशितम् । कोऽन्ययेन भूचरसिद्धिः स्यादूचरा
: स्तस्मात्परः
स्वसंवे. ४ जये क्षमः
. १ यो.त. ५९ । येन सर्वमिदं प्रोतं पृथिवी चान्तयेन भूतान्यज्ञेषेण
भ.गी. ४२५ रिक्षं च योश्च दिशश्वावान्तरनमस्यन्ति गोविन्दं ते नमस्यन्ति
दिशश्च स वै सर्वमिदं जगत् महाना. १७५१४ शहरम् । येऽर्चवन्ति हरि
येन सर्वमिदं प्रोतं सूत्रे मणिगणा भक्त्या तेऽयन्ति वृषध्वजम् रुद्रह. ६
इव । तत्सूत्रं धारयेद्योगी बेनमात्रामात्राविमजते सा संहिता ३ ऐत. १५/२. योगवि-(दाह्मणोयतिः)चवयेन मामुपयान्ति ते
भ.गी. १०.१० (दर्शन:) दर्शिवान् ब्रह्मो. ८ येन मार्गेण गन्तयं ब्रह्मास्थान
[ ना. प. ३२७९+ परन. १० निरामयम् । मुखेनाच्छाद्य
येन सूर्य तमसो निर्मुमोच सहवै. ४ पहारं प्रसुप्ता परमेश्वरी ध्या. वि. ६५, येन स्यात्तेनेदृश एवातोऽन्यदात वृह. ३५१ येन मार्गेण गन्तव्यं तद्वारं मुखेना.
येन स्वराः स्वरं विजानाति येन छायप्रसुप्ताकुण्डलिनी कुटिला
मात्रा मात्रां विभजत सा संहितेति ३ ऐत. १२५।२ कारा सर्पवद्वेष्टिता भवति शाडि. ११७३७ येनाक्रमन्त्युषयो प्राप्तकामा यत्र बेन यशस्वायते सप्ताहोता
तत्सत्यस्य परमं निधानम् मुण्ड. शश६ सम्मे मना. [१शिवसं.४+ २ शि. सं. १ येनाक्षरं पुरुषं वेद सत्यं प्रोवाच बेन पत्र कर्म सबवप्रजायते शिवो. ११० तां तस्वतो प्राविद्याम् मुण्ड. ११२।११
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२८
येनाचि
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
ये बिन्दर
येनाचिरात्सर्वपापं व्यपोह्य
येनेदर सर्व विजानानि तं केन परात्परं पुरुषमुपैति विद्वान् सदानं. ८ विजानीयात् [ बृह. २।४।१४+ ४।५।१५ येनात्मैवात्मना जितः
भ.गी. ६६ येनेदं सर्व सञ्चरति विचरति सर्वम् । येनायं च लोकः परश्च लोकः
तमीशानं पुरुषं देवमीड्यं सर्वाणि च भूतानि सन्दृब्धानि
निचाय्येमा शान्तिमत्यन्तमेति म. शिर:. ३८ भवन्ति
बृह. ३/७१ येनेदं हित्वाऽऽत्मन्येव सायुज्यमुपैति मैत्रा. ४१ येनावृतं खं च दिवं महीं च येना
येनेन्द्रो विश्वा अजहादरातीस्तेनाहं दित्यस्तपति तेजसा भ्राजसाच महाना. ११३
ज्योतिषा ज्योतिरानशान माक्षि सहवे. ४ येनावृतं नित्यमिदं हि सर्व ज्ञः
येनेमा विश्वा भुवनानि तस्थुः कालकालो गुणी सर्वविद्यः ।
[ चित्त्यु. १०९+
तै.मा.३१११०९ तेनेशितं कर्म विवर्तते । श्वेता.६२
ये नैकरूपाश्चाधस्ताद्रश्मयोऽस्य येनाश्रुतः श्रुतं भवत्यमतं मतम
मृदुप्रभाः । इह कर्मोपभोगाय विज्ञातं विज्ञातमिति कथं नु
'तैः संसरति सोऽवशः मैत्रा. ६.३० भगवः स पादेशो भवतीति छांदो. ६।१।३।।
येनैतद्विधमिदं चेतनवत्प्रतिष्ठापितं येनासनं विजितं जगत्रयं तेन
येनेष भूतस्तिष्ठत्यन्तरात्मा महाना. ८३ विजितं भवति
शांडि. १॥३॥१३ । येनैष भूतस्तिष्ठते ह्यन्तरात्मा मुण्ड.२।११९
तैत्ति. २२ येनासावमृतीभूत्वा मोक्षी भवति ।
येऽनं ब्रह्मोपासते
(अथ) येऽन्यथाऽतो विदुरन्यतस्मादविमुक्तमेव निषेवेत ।
राजानस्ते क्षय्यलोका भवन्ति छांदो.७२५२ भविमुक्तं न विमुञ्चेत्
ये पचन्त्यात्मकारणात्
भ.गी. ३१३३ [रामो. १२१+ तारसा. १११
ये. पञ्च पञ्चदश शतं सहस्रमयुतं येनासावमृतीभूत्वा सोऽमृतत्वं
न्यर्बुद च...तन्मे मनः.. २ शिवसं. १४ च गच्छति
नृ. पू. १७
ये पितृन्यजन्ति तेपितृलोकप्राप्नुवन्ति सामर. २७ येनासो गच्छते मार्ग प्राणस्तेन हि
___ येऽपि स्युः पापयोनयः भ. गी. ९३२ गच्छति । अतः समभ्यसेन्नित्यं
ये पूर्व देवा ऋषयश्च तद्विदुस्ते सन्मार्गगमनाय वै
अ. ना. २६
तन्मया अमृता वै बभूवुः श्वेताश्व. ५।६ येनाहं नामृतास्यां किमहं तेन कुर्या बृह. २।४।३
(अथ) ये प्रभवो ध्यानापादांशा येनार्मनो मतम् । तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि केनो. ११५
इव ते भवन्ति ध्यानमुपास्व छांदो. ७६।१ येनेझते शृणोतीदं जिघ्रति व्याक
येऽप्यन्यदेवताभक्ताः
भ. गी. ९।२३ रोति च । स्वाद्वस्वादु विजानाति
• ये प्रत्ययापन्ना भक्तास्ते तं रसमनुतत्प्रज्ञानमुदीरितम्
शु. र. ३१
भवन्ति बजलीलायाम् सामर. ३४ येनेदमन्नं पच्यते यदिदमद्यते तस्यैष
ये प्राणं ब्रह्मोपासते
तैत्ति . २३ घोषो भवति [बृह. ५/९१+ मैत्रा. २८ ।
ये प्राप्य परमां गतिं भूयस्ते न येनेदं भूतं भुवनं भविष्यत्परिगृही
निवर्तन्ते
२सण्यासो.२१ तममृतेन सर्वम् ।...तन्मे मनः
ये प्रेमभजने निमनास्ते तां शिवसङ्कल्पमस्तु [१शिवसं.४+ २ शि. सं. १ लीलामापद्यन्त
सामर. ४९ येनेदं भ्राम्यते ब्रह्मचक्रम् श्वेता. ६१ ये बाहुमूलपरिचिहितशङ्खचक्रा:... येनेदं विश्वं जगतो बभूव ये देवा
। श्रीवैष्णवा भुवनमाशुपवित्रयन्ति सुदर्श. १३ भपिमहतो जातवेदा:..तन्मे मनः. २ शिवसं. १० ये बिन्दव इवाभ्युपरन्त्यजस्रं
त्यजनं मैत्रा.६३५
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
ये महा
ये ब्रह्मविष्णुरुद्रास्तेभ्यः सगुणेभ्य ॐ नमस्तद्वीर्यमस्याः प्रतिष्ठापयति
इतिहा. ८
ये ब्राह्मणा मन्यविद्योपासका: कर्मजटाः कर्मकाण्डोपासका: कालोपासकाः कर्मधर्मदेवपित्रुपासका एव भवन्ति ते ये ब्राह्मणा ब्रह्मचर्य चरन्त्यथो खबाहुर्वेद सम्मितोऽयमितिहासः ये ब्राह्मणा ब्रह्मवर्चसमुपाखमानास्ते.. सामर. २७ ये ब्राह्मणात्रिसुपर्ण पठन्ति ते सोनं प्राप्नुवन्ति [ महाना. १२ + ये भजन्ति तु मां भक्त्या ये भस्मधारणं त्यक्त्वा कर्म कुर्वन्ति मानवःः । तेषां नास्तिविनिर्मोक्षः संसाराज्जन्न कोटिभिः भस्मधारणं दृष्ट्रा नराः कुर्वन्ति वाडनम् । तेषां चाण्डालतो जन्म ब्रह्मन्नां विपश्चिता ये भूखाः प्रचरन्ति दिवा नक्कं बलिमिच्छन्तो वितुदस्य प्रेष्ठा:.. [ महाना. १५/६ + ये भ्रान्ता भजनमार्गमविदुषः पण्डितमानिनस्तेषां सम्भाषणं स्पर्शनं च न कुर्यात् ये ममो हृदयं ये च देवा ये दिव्या
वै.मा. १०६७/२
बापो ये सूर्यरश्मि:.. तम्मेमनः .. २ शिवसं. ११
ये मचा या विद्यास्तेभ्यो नम
स्वाभ्ययोम मस्तच्छतिरस्याः प्रतिष्ठापयति
बे मा नयन्ति मिथु चाकशानाः गेमिथुनमुत्पादयन्ते तेषामेवपत्रह्मलोकः ये मे मतमिदं नित्यं
(अप) ये यज्ञेन दानेन तपसा खोकाजयन्ति ते धूममभिसम्भवन्ति
ये बथा मां प्रपद्यन्ते
देवं प्रेते विचिकित्सा मनुष्येऽस्तीत्येके नायमस्तीति चैके
६७
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
म. मा. ५
सामर. ७५
त्रि. १, २, ३ म. गी. ९/२९
बृ. जा. ५/१०
बृ. जा. ५।१४
सामर. २७
ये वैके
येयं पृथिवी यदन्तरिक्षं ये ये कामा दुईमा मर्त्यलोके सर्वान्कामा छन्दतः प्रार्थयस्व मरणं माऽनुप्राक्षीः ये ये भावाः स्थिता लोके तानविद्यामयान्विदुः । त्यक्ताविद्यो महायोगी कथं तेषु निमज्जति ये रसिकानन्दीमाझां प्राप्तास्ते वां प्राप्नुवन्ति (लीळां ) ये रसिकानन्दोपासकास्ते सर्वात्मभावेन भाजनं कुर्वते ये राजर्षयो ब्रह्मर्षयस्वेपि चासकृत्वा
ये लोकाः सन्ततमामनन्ति शिरसा हृदयेन तामेकां लोकपूण्यां न ते दुर्गतिं यान्ति
५२९
छांदो. ७/१०११
कठो. ११२५
अ. .पू. ४/४
सामर ४३
प्रागसन्त एव सुखमामनन्ति रक्ष्म्यु. ७ येऽर्धमासाञ्च मासाश्च ते चातुर्मास्यानि महाना. १८ १
सामर. २२
(थ) येऽल्पाः कलहिनः पिशुना उपवादिनस्तेऽथ ये प्रभवो ध्यानापादाशा इवैव ये भवन्ति ये यथा मां प्रपद्यन्ते येऽवस्थिताः प्रत्यनीकेषु योधाः ये वामिरोचने दिवि ये च सूर्यस्य रश्मिषु । येषामप्सु सदस्कृतं तेभ्यः सर्पेभ्यो नमः ये वा ललाटफलके उस दूर्वपुण्ड्राः श्रीवैष्णवा भुवनमाशु पवित्रयन्ति ये विदुर्यान्ति ते परम्
नीलद. २/१०
सुदर्श. १३ भ.गी. १३१३५
अ. मा. ५
बा. मं. ६ प्रनो. १११५ भ.गी. ३।३१ 1
! येवृन्दावने वृक्षास्ते आधिभौतिकाः सिद्धाः सामर. ५५ ये वृन्दावनोद्भवास्तुलसीकाष्ठाङ्कितमालाः कण्ठे धारयन्ति, ते कृतार्थतां प्राप्नुवन्ति ये वै के च यज्ञास्तेषाः सर्वेषां यज्ञ इत्येता घृह. ६।२।१६. ये वै के च लोकास्तेषां सर्वेषां म. गी. ४|११ लोक इत्येकता
ये वैके चास्माल्लोकात् प्रयन्ति, चन्द्रमसमेव ते सर्वे गच्छन्ति
कठो. ११२०
लक्ष्म्यु. ९
छांदो. ७१६/१ भ.गी. ४।११ भ.गी. ११/१२
सामर. १५
बृह. ११५/१७
गृह. ११५/१७
को. ०११२
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५०
ये शत
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
ये हि पार
-
-
-
(गाय) ये शतमाजानदेवानामानन्दा:
येषां तपो ब्रह्मचर्य येषु सत्य स एकः प्रजापतिलोक आनन्दः वृह. ४।३।३३ _प्रतिष्ठितम् (तेषां ब्रह्म..प्राप्तिः) प्रश्नो. १०१५ (अथ) ये शतं कर्मदेवानामानन्दाः
येषां त्वन्तगतं पापं
भ.गी. २८ स एक माजानदेवानामानन्दः बृह. ४॥३॥३३ येषां नाशितमात्मनः
भ.गी. ५।१६ (मथ) ये शतं गन्धर्वलोक आनन्दाः
येषां नास्ति मुने श्रद्धा श्रौते स एकः कर्मदेवानामानन्दः ये
भस्मनि सर्वदा । गर्भाधानादिकर्मणा देवत्वमभिसम्पद्यन्ते वृ. उ.४।३।३३ संस्कारस्तेषां नास्तीति निश्चयः .जा. १।१३ (य) ये शतं पितणां जितलो.
येषां निमेषणोन्मेषी जगतः प्रलयो. कानामानन्दाः स एको गन्धर्व
दयो। तादृशाः पुरुषा यान्ति.. महो. ६२५ लोक आनंद:
येषां निर्वाणमार्गे रुचिर्भवति ते ये शतं प्रजापतिलोक आनन्दाः स
। सच्यासिनो भवन्ति
सामर. १०१ _एको ब्रह्मलोक आनन्दः बृह. ४।३।३३
येषां मनसि निश्चयस्तेषां प्रीतिये शतं मनुष्याणामानन्दाःस एकः
रुत्पद्यते
सामर. २२ पितणां जितलोकानामानन्दः बृह. ४।३।३३ येषां लोक इमाः प्रजाः
भ. गी. १०६ ये शरीराण्यकल्पयन्, ते ते देहं
येषां वृत्ति: समा वृद्धा परिपक्का... कल्पयन्तु
अरुणो. १ ते वै सद्ब्रह्मतां प्राप्ताः, नेतरे ते. वि. ११४५ ये शास्त्रविधिमुत्सृज्य भ.गी. १७१, येषां साम्ये स्थितं मनः
भ.गी. ५.१९ ये शुद्धवासना भूयो न जन्मानर्थ
- येषां हृदयादूर्वा नाडयुञ्चरति यथा ___ भागिनः । ज्ञातज्ञेयास्त उच्यन्ते.. महो. २४० केशः सहस्रधा..एवमस्यता नाम ये शेवा वैष्णवाः शाक्ताः...तेभ्यो
नाड्योऽन्तहृदये प्रतिष्ठिता... बह. ४।२।३ नमोनमो भगवन्तोऽनुमदन्त... ब. मा. ५ येषु प्राणाः प्रतिष्ठिताः स यदा ये शेवाः शाक्ताः..कौला जैना...
प्राणेन सह संयुज्यते तदा अन्यधर्मदृढासका भवन्ति सामर. ७५
पश्यति नद्यो नगराणि.. सुबालो. १ ये श्रावयन्ति सततं शिवधर्म...
- ये समुत्थाय शृण्वन्ति शिवधर्म ते नमस्याः स्वभक्तितः शिवो. ७११३८ । दिनदिने । न ते प्रकृतिमानुषाः शिवो. १३९ थे षण्णवतितत्त्वज्ञा:...जटी मुण्डी
ये संवत्सराश्वपरिवत्सराश्च तेऽहर्गणा: महाना. ११ शिखी वाऽपि मुच्यतेवराहो.
· वराहो. १११७ ये साङ्ख्यादितत्त्वमेदास्तेभ्यो नमो.. म. मा. ५ येषामनुग्रहात्सम्भवो भवति रोपां
(अथ) येऽस्य दक्षिणा रश्मयस्ता हमार्गे रुचिरास्ते
सामर. १०१ एवास्य दक्षिणा मधुनाडयो... येषमधे कातिं नो म. गी. ११३३ । ता अमृता माप:
छांदो. २१ येषामहोरात्रं सेवाकथायां नित्य
(अथ) येऽस्य प्रत्यञ्चो रश्मयस्ता मासक्तिस्तषां भजनानन्दो भवति सामर. २२ एवास्य प्रतीच्यो मधुनाडयः.. छांदो. शशा येषामेव षडक्षराधिकारो वर्तते तेषां
। (अथ) येऽस्योदञ्चो रश्मयस्ता प्रणवाधिकारः...
रामर. १२६ एवास्योदीच्यो मधुनाड्यः.. छांदो. शहा येषां कोपो भवेद्भाँल्ललाटे भस्म
(अथ) येऽस्यो; रश्मयस्ता दर्शनात् । तेषामुत्पत्तिसाय.. बृ. जा. ५।१२ एवास्यो; मधुनाड्यो..ता पांक्रोधोभवेजस्मधारणे । तत्प्रमाणके
। अमृता आपः
छांदो. am ने महापातकर्युक्ताः . बृ.जा. ५।१५ ये हि पारं गता बुद्धेः संसाराडम्बेणबत्वं बहमत:
भ, गी. २३५ । रस्य च । तेषां तदास्पदं स्फारं.. प. पू. १२३
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
येहिचि.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
योगतं
-
मुनिबेद्य
बहिविज्ञानविज्ञेयाः.विच्छिन्नग्रन्थया
योगध्यानं सदा कृत्वा ज्ञानं सर्वे ते स्वतन्त्रास्तनौ स्थिता: अ. पू. ४।११ तन्मयतां व्रजेत् बेनिवृत्ति विहायैनां ब्रह्माख्यां पावनी
। योगनिर्मलधारेण क्षुरेणानलपराम् । वृयैव ते तु जीवन्ति.. ते. वि. १२४३ ___ वर्चसा । छिन्देलाडीशतं धीर... क्षुरिको. १८ हि संस्पर्शमा भोगा: भ. गी. ५।२२ योगप्रकाशक योगेायेवानन्यथैरेव जायते रागो मूर्खस्याधिकतां
भाधन:
त्रि.ना. २।२१ गतैः। तैरेव भोगैः प्राज्ञस्यविरागः.. महो. ५।१६९
योगप्रवृत्ति प्रथमां वदन्ति श्वेता. २०१३ योगभ्रष्टोऽभिजायते
भ.गी. ६४१ थैरेबाश्रितस्यासकृविहा(दुपा)वर्तनं
योगमात्मविशुद्धये
म. गी. ६०१२ श्यते इत्युद्धर्तुमर्हसि..
योगमायासमावृतः
भ.गी. २५ मैत्रे. १२३ [ मैत्रा. श+
योगयज्ञ: सदैकाम्यभक्त्या सेवा (यो) यः सभिगच्छति सर्वां
- हरेर्गुरोः । अहिंसा तु पोयज्ञो स्वानतिरोचते बृह. २११९ । वामनःकायकर्मभिः
शाट्याय.१४ योभपोन्तरे सवरन्यमापोन विदुः अध्यात्मो. १ | योगयशास्तथाऽपरे
म.गी. ४२८ यो मस्कभायदुत्तर र सधस्थं ना.पू.ता. ४६४ योगयुको भवार्जुन
म.गी. ८२७ [+था. मं. १११५४११+ वा. सं. ५.१८ | योगयुक्तो विशुद्धात्मा
भ. गी. ५० -[.सं.२२।१३+
अथव.७।२६११ योगयु
भ.गी. ५६ बोगस्याध्यक्षः परमेव्योमन् ऋ.म.१०।१२९१७ | योगयुक्त्या तु तदस्म प्लाव्यमानं मोऽकामो निष्काम...आत्मकामो
समन्ततः । शाक्तेनामृतवर्षेण मतस्य प्राणा उत्क्रामन्ति
ह्यधिकारान्निवर्तते बृह. ४॥४॥६
वृ. जा. २०१३ बोग आत्मा, महः पुच्छं प्रतिष्ठा तेत्ति. २।४
| योगविघ्नकराहारं वर्जयेद्योगविसमः १ यो. द. ४६ योग मारमा, घरणमस्य ब-धुर्दमः
योगशिखां महागुह्यं यो जानाति प्रतिष्ठा विदुषो न भूमिम्।
इतिहा. ११
महामतिः। न सस्य किचिद
झातं त्रिषु लोकेषु विद्यते यो.शि.५।६० योगक्षेम इति प्राणापानयो.... तैत्ति. ३।१०।२
योगश्चतुर्विधः प्रोको योगिमि. योगक्षेमं वहाम्यहम्
भ.गी. ९।२२ स्तत्त्वदर्शिभिः
योगरा.२ योगज्ञानपरो नित्यं स योगी न
योगश्चाष्टाङ्गसंयुतः
भवसं. ३३१३ प्रणश्यति त्रि, ना. २।२० योगसभ्यस्तकर्माणं
भ.गी. ४४१ योगज्ञाने यत्पदाप्तिसाधनत्वेन
योगसिद्धि विना देहः प्रमादाद्यदि विश्रुते । तत् पदं प्रझतत्वं
नश्यति । पूर्ववासनया युक्तः स्वमात्रमवशिष्यते
यो.शि. शीर्ष शरीरं चान्यदाप्नुयात्
यो.शि. १३१४१ योगाने न विद्यते तस्य भावो
योगस्थः कुरु कर्माणि
भ.गी. २४९ न सिरपति
त्रि. प्रा. २।२१ योगस्थेनैव मार्गेण ह्येकान. योगानकसंसिद्धशिवतस्वतयो
मानसो भवेत्
दुर्वासो. २६ ज्वलम् । प्रतियोगिविनिर्मुक्तं
योगहीनं कथं ज्ञानं मोक्षदं भवति परं ब्रह्म भवाम्यहम्
त्रि. प्रा. शीर्षक।
ध्रुवम् (तीहभोः)। योगो हि(ऽपि) योग्गो योगनिष्ठश्च सदा
ज्ञानहीनस्तु न क्षमो मोक्षकर्मणि योगात्मकः शुचिः । गुरुभक्ति
[१यो. स. १५४+ यो.शि.१।१३ समायुक्तः पुरुषको विशेषतः भयता. ८ 'योगं तं विद्धि पाण्डव
भ.गी. ६२
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२
योग नि
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
योगोऽनि.
ना. पू. ता.२१
१ यो. त. ६२
मद्वैता. ३९ म. गी. ६।२९
यो. शि. श६७ | योगी नियतमानसः
ममन. १२३४ म. गी. ६१५ म. गी. ८२८ भ.गी. ८२५ ना. प. ४॥३२ भ.गी. ६२ म. गी. ८२७ भ. गी. ६१० भ.गी. ६२८
ते. बि. ६६८ ! योगी भवति कश्चन
योगं निषेव्यमाणस्तु न दोष
योगिनां योगलक्ष्मीर्भवति प्राप्नुयात्कचित्
योगो. ८ योगिनोऽङ्गे सुगन्धश्च जायते योगं युखन् मदाश्रयः
म. गी. ७१ बिन्दुधारणात् योगं योगेश्वरात् कृष्णात् भ.गी. १८७५ : योगिनो बिभ्यति धस्मादभये योगः कर्मसु कौशलम्
भ.गी. २५० भयदर्शिनः योगः प्रोकः पुरातनः
भ. गी. ४।३ । योगिनो यतचित्तस्य पोगावलिसमानसः
म. गा. ६२७ योगी निमेषमात्रेण लयेन लभते योगात्परतरं पुण्यं योगात्परतरं
. ध्रुवम् । स्पर्शनं परतत्त्वस्याप्यु. शिवम् । योगात्परतरं सूक्ष्म योगात्परतरं नहि
___स्थानं च पुनः पुनः योगात्संसारनिहुतिः
जा. द. ६:३८ योगादेव विमुच्यते
यो. शि. ११५५
योगी परं स्थानमुपैति चायम्
योगी प्राप्य निवर्तते योगानन्दस्वरूपोऽहं मुख्या
योगी प्रहाभूयाय कल्पते नन्दमहोदयः योगाभ्यासमनास्तिक्यं त्यागः
योगी मुह्यति कश्चन कर्मफलस्य च
भवसं. ५।२० । योगाभ्यासरतो नित्यं स्वधर्मनि
योगी युखीत सततं
योगी विगतकल्मषः रतश्च यः। प्राणसंयमनेनैव झानान्मुक्तो भविष्यति जा. द. ६१९२
। योगीश्वरः सर्वज्ञो मघोऽप्रमे. योगाभ्यासेन मे रोग उत्पन्न इति
योऽनाद्यन्तः कथ्यते । ततोऽभ्यासं त्यजेदेवं
। योगी संशुद्धकिल्बिषः प्रथमं विघ्रमुच्यते
योगईं. ११५८
' योगेन ऊध्वंमन्थिन: सूर्य योगारूढस्वदोच्यते
भ. गी. ६४
__ भगवन्तमुपासते योगारूढस्य तस्यैव
योगेन योग संरोध्य भावं मावेन
भ.गी. ६३ योगिध्येयं परमं १६ चिन्मात्रं योगिनश्चित्तशान्त्यर्थ कुर्वन्ति
योगेन योगो ज्ञातव्यो योगो प्राणरोधनम्
योगात्प्रवर्धते । योऽप्रमत्तस्तु
म.पू. ४१४४ योगिनस्तत्त्वसम्पन्ना न जाग्रति
योगेन स योगी रमते चिरम् न शरते
अमन. २०५९
योगेन रहितं ज्ञानं न मोक्षाय योगिनं सुखमुत्तमम्
भ. गी. ६२७
भवेद्विधे योगिनः कर्म कुर्वन्ति
भ.गी. ५।११ ।
योगेन सदानन्दस्वरूपदर्शनम्
भ.गी. ४२५ योगिनः पर्युपासते
योगेनहित शब्दब्रह्म विजिज्ञासत्व योगिनःसहजावस्था स्वयमेव प्रकाशते वराहो. २१७ योगेनाव्यभिचारिण्या बोगिनः सहजावस्था स्वयमेवोप
- योगेश्वर ततो मे त्वं जायते
महो. ४.७८ योगैश्वर्यं च कैवल्यं आयते बोगिनामपि सवषां
भ. गी. ६।४७ यत्प्रसादतः। तद्वैष्णवं योगिनामात्मनिष्ठानां माया
योगतत्वं रामचन्द्रपदं भजे स्वात्मनि कल्पिता साक्षिरूप
। योगो नष्ट: परन्तप तपाभानि ब्रह्मज्ञानेन बारिता पा. ब्र. ५० । योगोऽनिविण्णचेतसा
मैत्रा. ७१ भ. गी.६।४५
सूर्यता. १२७
चाजसा
सौ. ल. १६
ग.शो.वा. ५६ ।
सौ. ल. ५
यो. शि. ११५१ निर्वाणो.३ गान्धों . ५ म. गी.१८१३३ भ.गी. ११४
श्यो.त.शीर्षक भ.गी. ४२ भ.गी. ६२३
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
वासुदे.
योगोऽपि उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
यो देवाना
५३३. योगोऽपि ज्ञानहीनस्तु न क्षमो
। योऽज्ञानाद्वा शिवशब्दं गृणानः ___ मोक्षकर्मणि यो.शि. १३१३ पापै|रर्मुच्यते
सि. शि.८ यो गोपीचन्दनाभावे तुलसीमूल
योऽणिष्ठस्तन्मनः (अन्नस्य) छांदो. ६३५१ मृत्तिकाम् । मुमुक्षुर्धारयेन्नित्य
योऽणिष्ठः स प्राणः (अपां) छांदो. ६५२ मपरोक्षात्मसिद्धये
योऽणिष्ठः सा वाक् (तेज) छांदो. ६५४३ योगो भवति दुःखहा
भ.गी. ६१७ योऽतिवाचं नयति सवै सर्व योगो मोक्षे च सर्वासां वेदनाना
द्विजः खलु मानसं वेदेति
इतिहा. १० मवर्तनम् । मोशे निवृत्ति
योऽतीत्य स्वाश्रमान् वर्णानात्मन्येव निश्शेषा योगो मोक्षप्रवर्तकः आयुर्वे. ९ स्थितः पुमान् । सोतिवर्णाश्रमी योगो हि प्रभवाप्ययो कठो. ६११ प्रोतः सर्ववेदार्थवेदिभिः
ना. प. ६।१९ गोगो हि बहुधा ब्रह्मन् भियते
। (अथ) योत्सृष्टा गुल्मीभूता व्यवहारतः
१ यो.. १९ : सम्पूर्णा रसृष्टा संयता योगो ष्टाङ्गसंयुतः वराहो. ५।१० वाक् सा पुज्यपशव्या
संहितो. १६४ योऽनिमन्तरो यमयत्येष त आत्मा
योत्स्यमानानवेक्षे
भ.गी. ११२३ अन्तर्याम्यमृतः
बृह. ३७५ 'यो दक्षयझे सुरखवान विजित्य योऽमो विषमाग्नेरन्तरो यमग्रिन वेद
विष्णुं बबन्धोरगपाशेन वीरः । यस्याग्निः शरीरम..एषतआत्मा.. बृह. ३७५
तस्मै रुद्राय नमो मस्तु शरभो. १२ योऽमौ रुद्रो योऽस्वन्तर्य मोषधी
यो ददाति महाविद्या साख्यां वरुष आविवेश
अ.शिरः.३३१३ पारमेश्वरीम् । तस्य दास्यं योऽप्रेऽभ्याहन्याजीवन सवेत्स एष
। सदा कुर्यात्प्रज्ञया परया सह प्र. वि. २७ जीवेनात्मनाऽनुप्रभूतः छांदो. ६।११।१ । यो दिक्षु तिष्ठ
। यो दिक्षु तिष्ठन् दिभ्योऽन्तरो यं यो घोषः स आत्मा
१ ऐत. २०४१ दिशो.न विदुः ।
बृह. ३।७।१० यो मनमानां सकलं बिभर्षि सर्व
यो दिवि तिष्ठन्दिवोऽन्तरो यं वियद्विचरते शक्ष्यन् , नौकूले
____ द्यौर्न वेद..एष त आत्मा... बृह. ३१७८ वान्तिकऽजस्रं स्वाहा
पारमा. ८.९ । यो दिशोऽन्तरो यमयत्येष त (इति)यो जपति स भूतिमान्भवति ग. प.ता.१।१०
मात्माऽन्तर्याम्यमृतः
बृह. ३१० यो आगति सुषुप्तिस्थो यस्य जापन्न
यो दूर्वांकुरैर्यजति स वैश्रवणोपमो विद्यते । यस्य निर्वासनो बोधः
गणप. १३ स जीवन्मुक्त उच्यते वराहो. ४।२३ । यो देवानामधिपो यस्मिल्लोका यो आनीते सोऽमृतत्वं च गच्छति त्रि. ता. २१२१ अधिश्रिताः । य ईशेऽस्य [+नृ.पू. ११३-७+२१३+४१
द्विपदश्चतुष्पदः कस्मै देवाय यो जानीते सोऽमृतत्वं च गच्छति,
हविषा विधेम
श्वेताश्व. ४११३ परं प्रौव भवति __ ग.पू.ना. २॥१यो देवानां प्रथम पुरस्ताद्विश्वाथियो यो जित्वा पवनं मोहाद्योगमिच्छति
रुद्रो महर्षिः। हिरण्यगर्भ योगिनाम् । सोऽपकं कुम्भमा
पश्यति जायमानरस नो देवः दाय सागरं वर्तुमिच्छति यो. शि. १२६३, शुभया स्मृत्या संयुनक्त महाना. ८१२ यो जिवायां, यो रसयितव्ये, यो
तै. बा.१०११०३ वरुणे यो नाडयां...सश्चरति,
यो देवानां प्रभवश्वोद्भवश्व विश्वासोऽयमात्मा
सुबालो. ५४ धिपो रुद्रो महर्षिः । हिरण्य
भवति
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५
यो देवेभ्य
- उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
योऽन्तकाले
गर्भ अनयामास पूर्व स नो
यो नासायां, यो घातव्ये, यः बुद्धया शुभया संयुनक्तु [श्वेताश्व. १४+४।१२ । पृथिव्यां यो नाडयां...सश्चरति यो देवेभ्य पातपति यो देवानां
सोऽयमात्मा
सुबालो.. पुरोहितः । पूर्वो यो देवेभ्यो
। यो नित्यमधीते वावपिसोमादित्य. जातः । नमो अचाय माझये चिस्यु. १३२ ब्रह्मविष्णुरुद्रैः पूतो भवति दत्तात्रे. ११
[वा.सं.३१।२०+ तै.पा.३।१२।२ (अथ ) योनिद्वारं सम्प्राप्तो यत्रयो देवोऽनौ योऽप्सु यो विश्वं भुवन
जापीडयमानो महता दुःखेन माविवेश । ये ओषधीषु यो
जातमात्रस्तु वैष्णवेन वायुना बनस्पतिषु तस्मै देवाय नमोनमः श्रेता. २०१७
संस्पृष्टस्तदानस्मरतिजन्ममरणानि गर्भा. यो दोषश्चतुरश्चतुर्थश्चतुरः पदार्थान्सर्व
योनिमध्ये महाक्षेत्रे जपाबन्धूकलोकस्य सन्दधानस्ते सन्ते
सन्निभम् । रजो वसति जन्तूनां सस्वमादधानाय स्वाहा पारमा. ३२९
देवीतत्वं समावृतम यो.शि.१९५६ योद्धकामानवस्थितान् .
र योनिमध्ये स्थितं लिङ्ग पश्चिमाभियोऽधीते नित्यं सर्वान्कामानवाप्नोति · ना. उ.ता. ३१ :
मुखं तथा । मस्तके मणिवनिम्न योऽधीते स सर्व तरति
ग.शो. ५१
यो जानाति स योगवित् । तप्तयो धूधुरं धू(रं धूधुराणां सुधूधूंगसि
चामीकराकारंतडिल्लेखेवविस्फुरत् थ्या. वि.४५ धर्धराणां धूरसि धर्वङ्ग में महा पारमा. ६९
योनिमन्ये प्रपद्यन्ते शरीरत्वाय यो च्यानं ब्रह्मेत्युपास्तं यावद्धयानस्य
देहिनः । स्थाणुमन्येऽनुसंयंति ' गतं तत्रास्ययथाकामचारोभवति ' छांदो. ७।६।२
यथार्म यथाश्रुतम् कठो. ५० यो ध्यायति रसति भजति सोऽमृतो
(तस्याः ) योनिरर्चिर्यदन्तः करोति __भवति
गो.पू. १६३
तेऽङ्गारा अभिनन्दा विस्फुलिङ्गाः यो न इत्थमसकेऽत्ययमास्येन्तरति.
[छा.उ. ५।८।१+
वृद.६२।१३ सोऽयास्य बाडिरसोऽङ्गानार
योनिस्थानद्वयोर्मध्येकामरूपंनिगद्यते यो. चू.. हि रसाः
बृह. ११३८
योनि वामेन सम्पीड्य मैद्रादुपरि यो न द्वेष्टि न काति
भ. गी. ५।२३ ।
दक्षिणम् । भ्रमध्ये च मनोलक्ष्य योऽनन्तस्तत्वारम् बटुको. १९ सिद्धासनमिदं भवेत
शांडि. ११३१७ यो नन्दः परमानन्दो यशोदा
यो नु कथर सयुग्वारैक इति छांदो.४।१।३,५ ___ मुक्तिगेहिनी
योऽनुक्रमेण सम्यस्यति ससभ्यस्तो यो.न वेद न हृतं हरन्तम् । बा. मं.५ भवति [ १संसो. २१+ कठश्रु. १ यो नस्तद्वेद वद्वेद नो न वेदेति वेदच केनो. २।२ यो नूनं वासनात्यागी ध्येयो ब्रह्मन् यो न स्वरूपज्ञः सज्येष्ठोऽपि कनिष्ठो
प्रकीर्तितः
महो. ३४५ हस्वाभ्यां नद्युत्तरणं न कुर्यात् ना. प. ५.८ | योऽनृतमभिवदति तस्मानार्हायो न दृष्यविन द्वेष्टि भ.गी.१२/१७ __ म्यनृतं वक्तुम्
प्रभो. ६१ यो नः सपत्नो यो रणो मतों भिदा
थो नृसिंहः समाख्यातो प्रहमारणसति देवाः
सहवै.८ कर्मणि
राम. पू. ४०६ यो नाडयां यः प्राणे यो विज्ञाने य
योनेरिव प्रच्युतो गर्भः स वान्यथो मानन्दे..सच्चरतिसोऽयमात्मा सुबालो. ५/१ । अनुष्य
सहव. ९ बो नाम ब्रह्मेत्युपास्तेऽस्ति भगवो
यो नो भगवनभयं वेदरसे वृह. ४।२।४ नाम्नो भूयः
छांदो. १९१५ । योऽन्तकाले सर्वलोकान् सजहार शरभो. ४
कृष्णो .३
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
पोऽन्तरि.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
यो मनसि
पनि
मोऽन्तरिक्षमतरो यमयस्येष त
यो ब्रह्माणं विदधाति पूर्व मास्माऽन्तर्याम्यमृतः
बृह. ३७६ | [ श्वेताश्व. ६१८+ गो. पू. ४५ बोऽन्तरिक्ष तिष्ठमन्तरिक्षादन्तरो
यो ब्रह्मातत्साम्नश्चतुर्थपादंजानीयात् ग. पू. २१ यमन्तरियं न वेद
बृह. ३२७६
यो ब्रह्मा ब्रह्मविदामात्मास्यादात्मयोऽन्तशीतलया बुद्धया रागद्वेषवि
चक्षुषां भूतिभूतिमतां सुकृतं मुफया । साक्षिवत्पश्यतीदं हि
कृताय स्वाहा
पारमा. श६ जीवितं तस्य शोभते
१सं.सो. २।४० यो ब्रह्मेत्युपास्ते यावद्वलस्य गतं योऽन्सस्तत्तारम्
म. शिरः. २४ तत्रास्य यथाकामचारो भवति छांदो. ७वार योऽन्तस्सुखोऽन्तरारामः भ. गी. ५।२४ यो ब्राह्मणोऽ)णःपापकृन्मन्त्रकृञ्च योऽयं ब्रोस्युपास्तेऽस्ति भगवो
सजीवति । ब्रह्मण्यो ब्रह्मकृच्छ_ माप इति छांदो. ७।९।२ __श्वद्भह्यलोके महीयते
इतिहा. १३ (m) योऽन्यां देवतामुपास्ते.
यो ब्राह्मणो ब्रह्मविद्रह्मविदां मनीषी सुदर्श. १ ज्योऽसावन्योऽस्मीति बृह. ११४।१०
यो भगवान्महेश्वरः स भगवान् बोऽपानप्राणयारक्यं स्वरोरेत.
बटुकेश्वरः
बटुको. १९ सस्तथा। ... एवं तु द्वन्द्व
यो भवेत्पूर्वसन्यासी तुल्यो वे जास्थ संयोगो योग उच्यते यो.शि. श६८ धर्मतो यदि । तस्मै प्रणामः बोऽपानेनापानिति स त आत्मा।
कर्तव्यो नेतराय कदाचन याज्ञव.४ सर्वान्तरः
जह १ । यो भाण्डीरवटःसएवदेवेन्द्रमासीत् सामर. ५० योऽपोन्तरोयमयत्येष त आत्माऽन्त.
यो भुङ्क्ते स्तेन एव सः
भ. गी. ३२१२ बाम्यमतः
बृह. ३१४७
यो भूतेभियंपश्यति (मा.पा.) कठो. ४६ योऽओं अमेत्युपास्त प्राप्नोति सर्वा
यो मत्स्यादिवराहसिंहान विष्णु म्कामा स्तृप्तिमान्भवति छांदो. ७१०२ क्रमन्तं वामनमादिविष्णुम् । योऽमु तिष्ठभन्योऽन्तरो यमापोन
विविक्लवं पीडयमानं सुरेशं भस्मीविदुर्यस्यापः शरीरं योऽपोऽन्तरो
चकार मन्मथं यमं च । तस्मै यमयत्येष त आत्मान्तर्याम्यमृतः यह. ३१७४ रुद्राय नमो अस्तु
शरभो. १४ यो बलं ब्रह्मत्युपास्ते यावदलस्य
यो मद्भक्तः समेप्रियः [भगी.१२।१४ +१२।१६ गतं तत्रास्ययथाकामचारोभवति छांदा. दार । यो मध्यमस्तन्मार सं, योऽणिष्ठस्तयो बुढेः परतस्तु सः
न्मन: ( अन्नस्य)
छांदो. ६५१ यो बोद्धव्ये यो ब्रह्मणि
यो मध्यमस्तल्लोहितं, योऽणिष्ठः स ___ यो नात्यां..सञ्चरतिसोऽयमात्मा सुबालो. ५/७ प्राणः(अपां)
छांदो. ६२ यो बुद्धयन्तरस्थो भ्यायीह मन:
यो मध्यमः स मज्जा योऽणिष्ठः सा शान्तिपदमनुसरत्यात्मन्येव धत्ते मैत्रा. ६३४ वाक् ( तेजसः)
छांदो. ६।५।३ यो प्रबचायेवकिरेदमावास्यायां
यो मध्येऽभ्याहन्याज्जीवन्स्रवेत् छांदो.६।११ सच्यामग्निं प्रणीयोपसमाधाय
यो मनसि तिष्ठन्मनसोऽन्तरो यं द्विराज्यस्योपघातं जुहोति सहवे. २२ मनोन वेद,.. एष त आत्मा.. बृह. ३७२० बोनसशब्दः प्रणवः प्रधानः शब्दः
यो मनसि भोगस्तं देवेभ्य आगायत् बृह. १।३।६ .....पराय स्वाहा
पारमा. श६ यो मनसि यो मन्तव्ये यश्चन्द्रे यो नेप्रमाणं विदधाति तस्मै शरभो. ३ । नाड्यां...सचरति सोऽयमात्मा सुबालो. ५।६
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
यो मनस्तु
यो मनस्तुस्थिरीभावः सैवावस्था मनोन्मनी
यो मनो ब्रह्मेत्युपास्ते यावन्मनसो
गतं तत्रास्य यथाकामचारोभवति छांदो. ७२२
यो मम महोपनिषदं मम गीतां
५३६
मन्नामसहस्रं मद्विश्वरूपं... नित्यं स्तोति तत्सदृशो भवेत् यो मा ददाति स इदेवमा ३वा [+ तैत्ति. ३|१०१६
यो मानसं वेद स वेद ब्रह्म यो मामजमनादि च
यो मामेवमसम्मूढः
यो मा वेद निहितं गुहाचित् स दिव्याबोभवीदाशयध्यै
यो मां द्वेष्टि जातवेदो यं चाइं द्वेष्मि येच माम् । सर्वास्तानने सन्दह यो मां द्वेष्टितं जहि
यो मां नित्यं स्तौति समत्सदृशोभवेत् यो मां वेद स सर्वान्देवान्वेद
यो मां पश्यति सर्वत्र
यो मां स्मरति नित्यशः
यो मुद्रां वेत्ति खेचरीम्... (पीडयते न च रोगेण )
यो मूलेऽभ्याहन्यज्जीवन स्रवेत् यो मे भक्त्या प्रयच्छति यो मोदकसहस्रेण यजति स वाच्छित फलमवाप्रोति यो मोहयन् भूतानां सर्गादिरक्षणाय यः सङ्कोचः सङ्कोचनाय स्वाहा यो यच्छ्रद्धः स एव सः यो यज्ञस्य प्रसाधनस्तन्तुर्देवेष्वाहुतः, तमाहुतमशीमहि
उपनिषद्वाक्यमद्दाकोशः
म. र. १०१११
रामर. ११९ नृ. पू. २।१४
इतिहा. ९ भ.गी. १०/३
भ.गी. १५११९
बा. मं. १८
सहवे. ८
चिरयु. १४/३
रामर. १1९ अ. शिरः. १११ भ.गी. ६।३० भ.गी. ८।१४
यो. चू. ५३ छांदो.६।११।१। भ.गी. ९।२६
गणप. १३
पारमा ३।४ भ.गी. १७१३
इतिहा. २०
३ ऐत. २|३|१
यो यज्ञस्योल्बणं पश्येत् (मथ ) यो यत्पूर्वी सन्ध्यामुपास्ते तद्गायत्र्याः शिरः
यो यदिच्छति तस्य तत्
( पयं वात्र सः ) योऽयमन्तः -
पुरुष आकाशः
छां. ३३१२१८,९
योऽयमन्तःपुरुषः, येनेदमन्त्रं पच्यते मैत्रा. २८
योऽयं म
योऽयमन्त्रमयः सोऽयंपूर्णः प्राणमयेनतु कठम्. २० योऽयमन्नमयो ह्यात्मा भाति
सर्वशरीरिणः । ततः प्राणमयो ह्यात्मा विभिन्नवान्तरः स्थितः यो यमर्थ प्रार्थयते तदर्थं चेहते
क्रमात् । व्यवश्यं स तमाप्नोति न चेदर्थान्निवर्तते योऽयमत्रधूतमार्गस्थो लोके दुर्लभतरो न तु बाहुल्यो यद्येको भवति स एव नित्यतः " ( अथ ) योऽयमवाचं सङ्क्रामत्येष
सन्ध्यो. २३ कठो. २।१६
वाव सोऽपानः
योऽयमुक्तः स पुरुषो नामरूपज्ञानागोचरं संसारिणमतिदुर्ज्ञेयं विषयं विहाय... दृष्टमात्रेण मोक्षदं वेषमाददे
अथ ) योऽयमूर्ध्वमुत्क्रामतीत्येष
वाव स प्राणः
योऽयमेवंवित्पुरुषस्तस्य वित्तमेव
पञ्चदश कला आत्मैवास्य षोडशी कला
यो यस्यानुषक्त इत्येवं ह्याह योऽयं दक्षिणेऽक्षन् पुरुषस्तस्य भूरिति शिर एक शिर एकमेतदक्षरम्
योऽयं दक्षिणेक्षन्पुरुषस्तस्य द्वेष रसः ! योऽयं नकारः सोऽयमकारः स
! योऽयं परमहंसमार्गो लोके दुर्लभतरः, न तु बाहुल्यो यद्येको भवति स एव नित्यकूटस्थः स एव वेदपुरुष इति विदुषो मन्यन्ते ( अथ ) योऽयं पीताशितमुद्भिरति निगिरति चैष वात्र स उदानः योऽयं बहिर्धा पुरुषादाकाशः योऽयं भगवोऽप्सु परिख्यायते, यश्चायमादर्श कतम एष योऽयं मकारः सोऽयमुकारः स वामदेव खापो यजुर्वेदोवस्त्रमुच्यते
1
कठरु. २०
भवसं. १४२
तुरीया. २
मैत्रा २७
मुगलो. २२
मैत्रा २१७
बृह. १/५/१५ मैत्रा. ४१६
सद्योजातो भूऋग्वेदः सम्पुटमुच्यते सि. शि. २०
बृद्द. ५/५/४ बृह. २/३१५
प. हं. २
मैत्रा २७ छांदो. ३।१२।७
छोदो. ८२७१४
सि. शि. २०
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
योऽयं म
प्रोऽयं मध्यमः प्राणस्तानि ज्ञातुं दधिरे बृह. १/५/२१ योऽयं यकारस्तदिदं समस्तमो मिति निर्विशेनप्रणवः ससर्वोत्तम ईशान आकाश आगमो लिङ्गमुच्यते योऽयं योगस्त्वया प्रोक्तः योऽयं वकारः सोऽयं नादः स तत्पु
रुषः स तेजोऽथर्ववेदोऽघोरमुच्यते सि. शि. २० योऽयं विज्ञानघन उत्क्रामन् प्राणं दहत्यपानं व्यानमुदानं समानं ... मृत्युर्वै परे देह एकीभवतीति परस्तात्र सन्नासन्न सदसदित्येतनिर्वाणम् योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु य एषोअन्तर्हृदय आकाशस्तस्मिञ्छेते योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु हृद्यन्तयतिः पुरुषः स समानः योऽयं शिकारः सोऽयं मकारः स घोरः स वायुः सामवेदो गुण उच्यते
सर्व विचरति सर्वम् । तमीशानं पुरुषं देवमीढयं निचाय्येमां शान्तिमत्यन्तमेति
यो योनिं योनिमधितिष्ठत्ये को
यस्मिन्निद संच विचैति सर्वम् । तमीशानं वरदं देवमीडयं निचाय्यैनां शान्तिमत्यन्तमेति [ श्वेता. यो यो यां यां तनुं भक्तः यो यो ह्यस्येतः प्रैति न तमिह दर्शनाय लभते ૬૮
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
सि. शि. २० भ.गी. ६।३३
सुत्रालो. १५/२
सि. शि. २०
मैत्रा. ६ ३१
योऽयं शुद्धः पूतः शून्यः शान्तादिलक्षणोक्तः स्वकैलिंङ्गेरुपगृह्यः योऽयं सितासितैः कर्मफलैरभिभूयमानः सदसयोनिमापद्यते (भूतात्मा ) मैत्रा ३२ योऽयं स्थविष्ठमन्नधातुमपाने स्थापयत्यणिष्ठं चाङ्गेऽङ्गे समं नयत्येष वाव स समान:
यो याजयति प्रति वा गृहाति यो योनिं योनिमधितिष्ठत्येको येनेदं
बृह. ४|४|२२
बृह. ४/३/७
मैत्रा २१७ सहबै. २०
योऽवति
यो रहस्योपनिषदमधीते गुर्वनुग्रहात् सर्वपापविनिर्मुक्तः साक्षात्कैवल्यमञ्जुते यो रत्नधा वसुविद्यः सुदत्र:.. सरस्वति तमिह धातवेऽकः
शु. र. २३
बृह. ६|४|२७ [ऋ. मं१।१६४ ४९ + वा. सं. ३८।५+ तै. मा. ४/८/२ यो रामं संस्मरेन्नित्यं भक्त्या मनु
परायणः । तस्याहमिष्टसंसिद्धयै दीक्षितोऽस्मि मुनीश्वराः यो रुद्रः स ईशानो य ईशानः स
रामर. ४।१२
भगवान्महेश्वरः [म. शिर: ३।४ + बटुको. १९.
यो रुद्रः स स्वयं ब्रह्मा यो ब्रह्मा
स हुताशनः
रुद्रह. ८
यो रुद्रो अग्नौ यो अप्सु य ओषधीषु
योरुद्रो विश्वा भुवनाविवेशैवमेव.. भस्मजा. २/५ यो रुद्रो भग्नो यो अप्सु य ओषधीषु यो रुद्रो विश्वा भुवनाऽऽविवेश । तस्मै रुद्राय नमो अस्तु
वनदु. ३८
४|११ + ५/१ भ.गी. ७/२१
छांदो. ८|३|१
[ २ शिवसं. ३५+ यो रुद्रोऽमौ यो रुद्रोऽप्स्वन्तर्यो रुद्र मोषधीर्वी माविवेश । यो रुद्र इमा विश्वा भुवनानि चकूपे तस्मै
रुद्राय नमो नमः
यो रुद्रोऽप्सु यो रुद्र ओषधीषु यो रुद्रो वनस्पतिषु... तस्मै.. यो रेतसि तिष्ठन् रेतसोऽन्वरो य रेतो न वेद.. एष त आत्मा.. यो रेतः सिध्यति वद्भूय एव भवति योऽर्चयेत्प्रतिमां मां च स मे
प्रियवरो भुवि
यो लाजैर्यजति स यशोवान् भवति अ. शिरः. ३३८ यो लीलयैव त्रिपुरं ददाइ विष्णुं
कविं सोमसूर्याग्निनेत्रः । सर्वे
देवाः पशुतामवापुः स्वयं तस्मात् पशुपतिर्बभूव
यो लोकत्रयमाविश्य
योऽत्रकाशः पूर्वरूपोत्तररूपे मन्तरेण
या संहितेति ऽवतिष्ठति नेङ्गते
५३७
म. शिरः. ३/१३
म. शि:०३।१३
बृद्द. ३/७/२३
छांदो. ५/१०६
गोपालो. २२६ गणप. १३
शरभो. १९३ भ.गी. १९१७
३ ऐव. ११९/२ भ.गी. १४/२
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३८ यो घंशी उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
यो विशा. यो वंशीवटोऽयं साक्षाच्छिवोऽयम् सामर. ५० | यो वाचि तिष्ठन् वाचोऽन्तरो यं यो वः कामयते तं वः पृच्छामि
वाङ वेद..एष त आत्मा... बृह. ३१७ ___ सर्वान्वा वः पृच्छामि बृह. ३।९।२७
| यो वाचि भोगस्तं देवेभ्य मागायत् बृह. ११३R यो वः शिवतमो रसस्तस्य भाजयते
यो वाचि यों वक्तव्ये योऽनौ यो हनः । उशतीरिव मातरः महाना.५।१३
नाडयां...सञ्चरति सोऽयमात्मा सुबालो. ५/१० म.१०।९।२+प्रवा .१५+ वा. सं.३६।१५ | यो वा त्रिमूर्तिः परमः परश्च त्रिगुणं यो वा मायुः परमात्मा न मीढुषः..
जुषाणः सकलं विधत्ते ।...त्रिधा परम्पराय स्वाहा
पारमा. ४.३ | त्रिरूपं सकलं धराय स्वाहा पारमा.१७ यो वा इदं कश्चिद्व्याद्वेदेति यथा
यो वा दशात्मा उपरिस्पृशन्वा घेत्थ तथा बहीति
बृह. ३७१
देवानां जेनातिषामुत्तरःजेनातियो वा एतदक्षरं गार्यविदित्वा
ज्योतिषे स्वाहा
पारमा. ३५ ___ऽस्माल्लोकात्प्रेति स कृपणः
बृह. ३।८१०
यो वा दशानां प्रसृताः समस्तास्तां तां यो वा एतदक्षरं गार्यविदित्वा
दधानाः समयात्सुबीजाः शब्दादिऽस्मिल्लोकेजुहोति यजते तप
रीत्य स्वबलं बलाय स्वाहा पारमा. ८/१० स्तप्यते बहूनि वर्षसहस्राण्य
। यो वा नृसिंहो विजयं बिभर्षि न्तवदेवास्य तवति
बृह. ३।८।१०
साराजिमन्तं रयिदं कवीनां... यो वा एवं नारसिंह चक्रमधीते
तस्मै सुयन्त्रे सुशेवधये स्वाहा पारमा. ७२
यो वr परं ज्योतिः परं सन्दधानः स सर्वेषु वेदेष्वधीतो भवति षट्च.८
परमात्मा पुरुषं सजनयिष्यसे यो वा एतामुपनिषदमेववेद (मा.पा.) केनो. ४९
स्वाहा
पारमा.३२८ यो वा एतामेवं वेद, अपहत्य पाप्मान
या वाप्यहिंसीजरया जरन्तं... ___ मन्त: स्वर्गलोकेऽज्येयेप्रतितिष्ठति केनो. ४९ तस्मै नृसिंहाय सुरेशपित्रे स्वाहा पारमा. ६१० यो वा एतां सावित्रीमेवं वेद स
यो वामपादार्चितविष्णुनेत्रस्तस्मै पुनर्मृत्युं जयति
सावित्र्यु.१० ददौ चक्रमतीव हृष्टः । तस्मै यो वा एवं क्रमेण सन्यस्यति, यो
रुद्राय नमो अस्तु
शरभो. १५ वा एवं पश्यति, किमस्य यज्ञो.
यो वामपादेन जघान कालं घोरं पवीतं, काऽस्य शिखा, कथं
पपेऽथो हालाहलं दहन्तम् । वास्योपस्पर्शनमिति १सं. सो.१३
तस्मै रुद्राय नमो अस्तु शरभो. १० यो वा एवं क्रमेण सन्यसति, यो
यो वा वायुर्द्विगुणोऽन्तरात्मा सवोत्तिष्ठति, किमस्य यज्ञोपवीतं,
षामन्तश्वरतीह विष्णोः। स त्वं का वाऽस्य शिखा, कथं वास्यो
देवान्मनुष्यान्मृतान्परि सखीपस्पर्शनमिति
कठश्रु.८ वसे स्वाहा
पारमा. २१२ यो वा गविष्ठः परमः प्रधानः पदं
यो वायौ तिष्ठन्वायोरन्तरो यं वायुन वा यस्य सत्त्वमासीत्...तस्मै
___ वेद..एष त आत्माऽन्तर्याम्यमृतः बृह. ३१७७ मुख्याय विष्णवे स्वाहा पारमा. २१ | यो वासुदेवो भगवान् क्षेत्रज्ञो निर्गुया वाचं परिवेष्ट्री वेद परिवेष्ट्री
_णात्मकः । ज्ञेयः स एव राजेन्द्र मान्भवति कौ. व. २१ | जीवः सङ्कर्षणः प्रभुः
___ ना. महो. २९ यो वाचं ब्रह्मेत्युपास्ते यावद्वाचो गतं
यो विज्ञानमन्तरो यमयत्येष त तत्रास्य यथाकामचारो भवति छांदो. ७२।२ मात्माऽन्तर्याम्यमृतः
बृह. ३०२२
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
यो विज्ञान
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
यो वै बटु
५३९
(स) यो विज्ञानं ब्रह्मत्युपास्ते
' यो वेदो वेदानामाधार: वेदान्तरात्मा विज्ञानवतो वै स लोकाज्ञान
सरसो रससङ्कथातो रसं वतोऽभिसिद्धयति छांदो. ७/७२ रसमासीद्रसाय स्वाहा
पारमा, ५७ यो विज्ञाने तिष्ठन्विज्ञानादन्तरो यं
यो वै गान्धर्वविद्यामुपास्ते, सोऽग्नि__विज्ञानं न वेद..एप त आत्मा.. वृह. ३१७।२२ पूतो भवति
गान्धों . १२ यो विद्वान् ब्रह्मचारी गृही वानप्रस्थो
यो वै तत्काप्य सूत्रं विद्यात्तं चान्त. यतिर्वा स महापातकोपपातकेभ्यः
___यामिणमिति स ब्रह्मवित्स लोकपूतो भवति
जावाल्य.९ वित्स वेदवित्स सर्वविदिति वृह. ३१४१ योऽविमुक्तं पश्यति स जन्मान्त
यो वै तमनु भार्यान् वुभूर्पति स रितान्दोषान्वारयति
रामो. ता. ४९ हैवालं भार्येभ्यो भवति वृह .. १।३।१८ यो विलवयाश्रमान्वर्णानात्मन्येव
यो वे तं पुरुपं विद्यात् सर्वस्यात्मनः स्थितः सदा । अतिवर्णाश्रमी
पगयणं स वै वेदिना स्यात् [वृह. ३।९।१०-१७
यो पैतामक्षितिद सोऽन्नमत्ति योगी अवधूतः स कथ्यते १ अवधू. २
प्रतीकेन स देवानपि यच्छति वृह. १।५।१ यो विश्वर्षीन् ध्यायन्नकुर्वन्विश्वं
। यो वै तामक्षिति वेदेति, पुरुषो वा होषद्विष्णवे याः प्रभविष्णवे ता
अक्षितिः
वृह. ११५।२ मभितम्भरित्रे स्वाहा
पारमा. ९।४ यो तां ब्रह्मणो वेदअमृतेनावृतां यो विस्फुलिङ्गेन ललाटजेन सर्व
पुरीम् (जो तस्मै ब्रह्म च ब्रह्मा च जगद्भस्मसात्सङ्करोति । पुनश्च
आयुः कीर्ति (ब्राह्माश्च चक्षुः सृष्ट्वा पुनरप्यरक्षदेवं स्वतन्त्रं
प्राणं) प्रजांददुः
अरुणो. २ प्रकटीकरोति, तम्मै रुद्राय
[अथर्व. १०।२।२९+
ते.आ.११२७१३ नमो अस्तु
शरभो. ९
यो वैतां वाचं वेद यस्या एप विकार: यो वेद गहनं गुह्यं पावनं च तथो
स सम्प्रतिवित् । अकारो पै दितम् । अग्नीषोमपुटं कृत्वा
सर्वा वाक
१ ऐत. २०६७ न स भूयोऽभिजायते
बृ. जा. २।१६ योवे देव महादेवं प्रणवं पुरुषोत्तमम् । यो वेद निहितं गुहायां परमे व्योमन्
[यः सर्वे सवेवेश्च तन्मे मनः.. २ शिवसं. २० [तैत्ति. २।१।१+
ना.उ.ता. ११५ । ( थ) यो वै नारायणः स भगयो वेदादौ स्वरः प्रोक्तो वेदान्ते च
- वान्परब्रह्मण आनन्दो भवति ना.पू.ता. १११ प्रतिष्ठितः। तस्य प्रकृतिलीनस्य
यो वै प्राणः सा प्रज्ञा, या वा प्रज्ञा यः परः स महेश्वरः
महाना.८।१७ सप्राणः [शु. र. ३११८+ ना. उ.ता. ११२ यो फैक्टकः स भगवान्यश्च काल(अथ) यो वेदेदमभिव्याहराणीति
स्तस्मै वै नमो नमः ( एवं सर्वत्र ) वटुको. १० स आत्मा, अभिव्याहाराय वाक् छांदो.८।१२।४ यो दैबटुकः स भगवान्यश्च कृष्णः.. बटुको. १५ (अथ ) यो वेदेदं जिघ्राणीति स
- यो वै बटुकः स भावान्यश्च ग्रहा... बटुको. ६ आत्मा, गन्धाय घ्राणम् छांदो.८१
१४ यो वै बटुकः स भगवान्यश्च तेजः.. बटुको. १० (अथ) यो वेदेदं मन्वानीति स
यो वे बटुकः स भगवान्यश्च दम्भः.. बटुको. १३ आत्मा, मनोऽस्य देवं चक्षुः छांदो. ८।१२।५ यो चै बटुक: स भगवान्यश्च द्यौः.. बटुको. ९ ( अथ) यो वेदेदर शृणवानीति
यो वै बटुकः स भगवान्यश्च ब्रह्मा.. बटुको. २ स आत्मा, श्रवणाय श्रोत्रम् छांदो. ८।१२।४ | यो वै बटुकः स भगवान्यश्च भुवः.. बटुको..
कौ.त. ३१३,४
चाय प्राणम्
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
यो वैक्टुः
उपनिषद्वाफ्यमहाकोशः
यो वेरुद्रः
FF 'FFFFFFFFFFFF
यो वै बटुका स भगवान्यश्च मू.. . बटुको. ७ यो वै रुद्रः स भगवान् यच्च नह.. प.शिरः.२।१४ यो वै बटुकः स भगवान्यश्च मृत्यु... वटुको. ११ यो वे रुद्रः स भगवान् यच्च विश्वं. अ.शिर::२।२५ यो वै बटुकः स भगवान्यश्च रुद्रः.. वटुको. ३ यो वै रुद्रः स भगवान् यच शुष्ठं .शिर:.२।२८ यो वै बटुकः स भगवान्यश्च वायुः.. बटुको.४ यो वै रुद्रः स भगवान् यच्च सत्यं २रुद्रो. ३३ यो वे बटुकः स भगवान्यश्च विश्वं.. बटुको. १२ । [म. शिरः. २०३०+ यो वै बटुकः स भगवान्यश्च विष्णुः.. बटुको. २ यो वै रुद्रः स भगवान् यच सर्व ब.शिरः.२।३१ यो वे बटुकः स भगवान्यश्च शुद्धं.. बटुको. १३ यो वे रुद्रः स भगवान् यच्च सुक्ष्म अ.शिरः.२।२७ यो वे बटुक: स भगवान्यश्च सत्यं.. बटुको. १६ यो पे रुद्रः स भगवान् यच्च स्थूलं अ.शिरः.२।२५ यो वे बटुक: स भगवान्यश्च सर्वः.. बटुको. १६
व रुद्रः स भगवान्यश्च भविष्यत् २ रुद्रो. ४० यो वै बटुकः स भगवान्यश्च सूक्ष्म.. बटुको. १४ यो वे रुद्रः स भगवान् यश्च भूतं २ रुद्रो. २।३९ यो वै बटुकः स भगवान्यश्च सूर्यः.. बटुको. ५ यो पे रुद्रः स भगवान् यच्च स्व. अ.शिरः२।१३ यो वे बटुकः स भगवान्यश्व सोमः.. बटुको.५
वे रुद्रः स भगवान् यच्चाकाशं ब.शिरः. २।२४ यो वे बटुकः स भगवान्यश्च स्थूल.. बटुको. १५ यो वे रुद्रः स भगवान् यशान्तरिक्षं अ.शिरः.२०१६ यो वे बटुकः स भगवान्यश्च स्व... बटुको. ८
वै रुद्रः स भगवान् यच्चामृतं अ.शिरः.२।२३ यो वै बटुकः स भगवान्यश्चाकाशः.. बटुको. १२
वै रुद्रः स भगवान् यश्च ईशानः २ रुद्रो. १४ यो वे बटुकः स भगवान्यश्वाकृष्णः.. बटुको. १६
वै रुद्रः स...यश्चैकादशरुद्राः. २ रुद्रो. २१ यो वै बटुकः स भगवान्यश्चाग्निः..
यो वै रुद्रः स भगवान् यश्च कालः २ रुद्रो. ३७ यो वे बटुकः स भगवान्यश्चादम्मः.. बटुको. १४
[म.शिरः. २२० यो वे बटुकःस भगवान्यश्चान्तरिक्षं.. बटुको. ८ यो वै रुद्रः स भगवान् यश्च कुबेरः २ रुद्रो. १५ यो वे बटुकः स भगवान्यश्चापमृत्युः.. बटुको.११ यो वै रुद्रः स भगवान् यश्च जनः २ रुद्रो. ३१ यो वे बटुकः स भगवान्यश्चापः.. बटको.९ यो वै रुद्रः स भगवान् यश्च तपः २ रुद्रो. ३२ यो वै बटुक: स भगवान्यश्वेन्द्रः.. बटुको. ३ यो वै रुद्रः स...यश्च द्वादशादित्याः २ रुद्रो. २० यो वै बटुकः स भगवान्यश्चोपग्रहा:. बटुको.६ यो वै रुद्रः स भगवान् यश्च नक्षत्राणि २ रुद्रो. १६ वैबालाक एतेषां पुरुषाणां
यो वेरुद्रः स भगवान् यश नितिकर्ता, यस्य तत्कर्म स वेदि.
। स्तस्मै नमोनमः
२ रुद्रो. १३ तव्य इति
को.. ४१८ यो रुद्रः स भगवान् यश्च प्राणाः २ रुद्रो. ३४ यो वै भूमा तत्सुखम् , नाल्पे सुख.
यो वै रुद्रः स भगवान यश्च पृथिवी २ रुद्रो. २२ मस्ति, भूमैव सुखं, भूमा त्वेव
। यो वैद्ररुः स भगवान् यश्च ब्रह्मा २ रुद्रो. १ विजिज्ञासितव्य इति
छांदो.७१२३३१ [अ. शिरः. २१ यो वै भूमा तदमृतम्
छांदो.७१२४१ यो वै रुद्रः स भगवान् यश्च महः २ रुद्रो. ३० यो वै यजुर्वेदवाच्यस्तं साम जानी
यो वैरुद्रः स भगवान् यश्च मृत्युः याद्यो जानीते सोऽमृतत्वं च
[ अ. शिरः. २।२२+ २ रुद्रो. ३८ गच्छति
नृ. पृ. २६ । यो वे रुद्रः स भगवान् यश्च मनः २ रुद्रो. ३५ यो वै रुद्रः स भगवान् यच कृष्णं
यो वै मद्रः स भगवान् यश्च यमः २ रुद्रो. १२ तस्मै वै नमोनमः
ब. शिरः. २९ [अ. शिरः. २।२१+ यो वै रुद्रः स भगवान् यच कृत्स्नं.. अ. शिरः. ३० यो वै रुद्रः स भगवान् यश्च रुद्रः २ रुद्रो. ३ यो वै रुद्रः स भगवान् यच्च तेज:..
। यो वै रुद्रः स भगवान् यश्च वरुणः २ रुद्रो. ११ [अ. शिरः. २।१९+ २ रुद्रो. २४ यो वै रुद्रः स भगवान् यश्च वर्तमानं २ रुद्रो. ४१ यथाऽय मन्त्रस्तथैव सर्वे मंत्रास्तत्तद्देवतासहिता नमोनमोन्ताः पठनीयाः । एवमप्रेऽपि नृसिंहादिमंत्रेषु ज्ञातव्यम् ।
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
यो वै रुद्रः
यो वै रुद्रः स भगवान् यश्च वायुः [ 4. fan:. 21+ यो वै रुद्रः स भगवान्यश्च विनायकः यो वै रुद्रः स भगवान् यश्च विष्णुः [ अ. शिरः २२+ यो वै रुद्रः स भगवान् यश्च सर्व यो वै रुद्रः स भगवान् यश्च सुवः यो वै रुद्रः स भगवान् यश्च सूर्यः [ अ. शिरः २७+ यो वै रुद्रः स भगवान् यश्च सोमः यो वै रुद्रः स भगवान्यश्च स्कन्दः [9. fan:. 313+ यो वै रुद्रः स भगवान् यश्चाकाशः यो वै रुद्रः स भगवान् यश्चाभिः
[ अ. शिरः २1१+ यो रुद्रः स भगवान् यश्चाष्टौ ग्रहाः यो वै रुद्रः स भगवान् यश्चेन्द्रः [ 21. fait: 218+ यो रुद्रः स भगवान् या च द्यौः यो व रुद्रः स भगवान्या च पृथिवी यो वै रुद्रः स भगवान् या च भूः [म. शिरः २1११ + यो वै रुद्रः स भगवान् या चोमा यो वै रुद्रः स भगवान् यच्च भुवः [ अ. शिरः २।१२+
यो वै रुद्रः स भगवान् याश्चापस्तस्मै
वह देवमात्मबुद्धिप्रकाशं मुमुक्षु शरणमहं प्रपद्ये
यो वै स वहिर्धा पुरुषादाकाशः यो वै स संवत्सरः प्रजापतिः
षोडशकलोऽयमेव सः
यो वै सोऽन्तःपुरुष व्याकाशः
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
२ रुद्रो. ९,२५ २ रुद्रो. ५ २ रुद्रो. २
२ रुद्रो. ३६ २ रुद्रो० २९ २ रुद्रो. १०
अ. शिरः. २१८
२ रुद्रो. ६
२ रुद्रो. २६
२ रुद्रो. ८
वै नमोनमः [म. शिरः. २।१८+ २ रुद्रों. २३ यो वै रुद्रः स भगवान्ये च ऋपयः २ रुद्रो. १८ रुद्रः स भगवान्ये चाष्टौ प्रतिप्रद्दाः अ. शिरः. २।१० यो वै रुद्रः स भगवान्ये चाष्टौ वसत्रः २ रुद्रो. १९ यो वै रुद्रः स भगवान् यश्चाष्टौ ग्रहाः अ.शिरः २२९ यो वेद स वेद ब्रह्म, ब्रह्मैवावामोति ग. शो. ३११ यो वै वेदांश्च प्रहिणोति तस्मै
२ रुद्रो. १७ २ रुद्रो. ७
म.शिरः. २०१७ अ. शिरः. २।१५ २ रुद्रो. २७
२ रुद्रो. ४ २ रुद्रो. २८
श्वेताश्व. ६ १८ छांदो. ३।१२।७
बृह. ११५/१५ छांदो. ३०१२८
यो व्यानः सा वाक् तस्मादप्राणन्ननपानन्त्राचमभिव्याहरति यो व्यानेन व्यानिति स व आत्मा सर्वान्तर: योऽशनायापिपासे शोकं मोहं जरां मृत्युमत्येवि
योषा वा अनितम तस्याः उपस्थ एव समिलोमानि धूमो योनिरर्चिदन्तः करोति तेऽद्वारा अभिनन्दा विस्फुलिङ्गाः योषा वाव गौतमाभिस्तस्या उपस्थ एव समिद्यदुपमन्त्रयते स धूमः योऽष्टाचत्वारिंशद्वर्षाणि ग्रह्मचर्य चरेत्, प्रतिवेदं द्वादश वा यावग्रहणान्तं वा वेदस्य, स ब्राह्मणः योऽसा आदित्ये पुरुषः सोऽसावहमिति योऽसावसौ पुरुषः सोऽहमस्मि योऽसावसौ पुरुषः सोऽहमस्मि (ॐ) योऽसाविन्द्रियात्मा गोपाल:.. (ॐ) योऽसावुत्तमपुरुषो गोपालः तत्सत् योऽसि सोऽसि जगत्यरिंमहोलया विहरानघ
مة
योऽसौ ब्रह्म
योऽसौ सोऽहमस्मीति वा या भाष्यते सैषा षोडशी योऽसौ तपन्नुदेति योऽसौ देवो भगवान् सर्वैश्वर्यसम्पन्नः ... मायया क्रीडति स ब्रझा स विष्णुः स रुद्रः स इन्द्रः स सर्वे देवाः योऽसौ परापरो देव ॐकारो नाम नामतः । निश्शब्दः शून्यभूतस्तु मूर्ध्नि स्थाने ततोऽभ्यसेत् ) योऽसौ प्रधानात्मा गोपाल
५४१
छांदो. ११३१३
बृह. ३।४।१
बृह. ३/५/१
वृह. ६।२।१३
छांदो. ५/८/१
आश्रमो. १
मैत्रा. ६ ३५
बृह. ५/१५/१
ईशा. १६ गोपालो. ३।१३
गोपालो. ३।१५
महो. ६१
बह्वृचो. ९ सूर्यता. १२
शांडि. ३१११३
मैत्रा. ६।२३
1
तत्सद्भर्भुवः सुवस्तस्मै वैनमोनमः गोपालो. ३।१२
(ॐ) योऽसौ त्रह्म, परं वै ब्रह्म ॐ तत्सद्भूर्भुवः सुवः..
गोपालो. ३११६
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
५४२ योऽसौ भू
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
योहवा (ॐ) योऽसौ भूतात्मा गोपाल:
(अथ) योऽस्य प्रत्यङ्सुषिः सोऽपानः ॐ तत्सद्भूर्भुवः सुवः.. गोपालो. ३:१४ सा वाक् सोऽग्निस्तदेतद्ब्रह्मवर्चसयोऽसौ वेद यदिदं किञ्चात्मनि
मन्नाद्यमित्युपासीत ब्रह्मवर्चब्रह्मण्येवानुष्टुभं जानीयाद्यो
स्यन्नादो भवति
छांदो.३३१३३३ जानीते सोऽमृसत्वं च गच्छति न. प. ११७ योऽस्य भर्गः कं सश्चिन्तयामी. (*) योऽसौ सर्वभूतात्मा गोपाल
__ त्याहुब्रह्मवादिनः
मैत्रा. ६७ ॐ तत्सर्भुवः सुवस्तस्मै वै
योऽस्या एतदेवं पदं वेद गायत्र्यु. १,२ नमोनमः
गोपालो. ३११७ [वृ.उ. ५।१४।१,२+ योऽसौ सर्वेषु भूतेष्वाविश्य तिष्ठति
(मथ) योऽस्योदङसुषिः स समानभूतानि विदधाति स वो हि
स्तन्मनः स पर्जन्यस्तदेतत्कीर्तिस्वामी भवति
गोपालो. १०१२
श्च व्युष्टिश्चेत्युपासीत कीर्तियोऽसौ सर्वेषु वेदेषु पठ्यते यज
मान्व्युष्टिमान्भवति
छांदो.३३१३१४ ईश्वरः । तस्मात्तद्धारणादेतल्लिङ्ग
(मथ) योऽस्योर्ध्वः सुषिः स देहमलौकिकम्
उदानः स वायुः स आकाशस्त
सदानं. १० योऽसौ सर्वेषु वेदेषु पठ्यते मज .
देतदोजश्च महश्चेत्युपासीतोजस्वी ईश्वरः। अकायो निर्गणो ह्यात्मा
छांदो.३३१३१५
महस्वान्भवति तन्मे मनः शिवसङ्कल्पमस्तु २ शिवसं. २२
! यो ह खलु वाचोपरिस्थः श्रूयते से योऽसौ सीयते...स वो हि
एव वा एष शुद्धः पूतः शून्यः... स्वामी भवति
स्खे महिम्नि तिष्ठति मैत्रा. २।४
गोपालो. १११२ योऽसौ सूर्ये तिष्ठति, योऽसौ गोषु
| (अथ) योहखलुवावशरीरं...भूतात्मा मैत्रा. ३२ तिष्ठति, योऽसौ गोपान्पाल
(अथ ) यो ह खलु वावास्य तामयति , योऽसौ सर्वेषु देवेषु
सोऽशोऽसौ स योऽयं रुद्रः मैत्रा. ५/५ तिष्टति ।...सवोहिस्वामीभवति गोपालो. १०१२ |
(अथ) यो ह खलु वावास्य राजयोऽस्ति कल्पितसंवृत्त्या परमार्थेन
सोऽशोऽसौ स योऽयं ब्रह्मा मैत्रा. ५५
! (अथ) यो ह खलु बाबाऽस्य सात्विनात्यसो
अ. शां. ७३
कोऽशोऽसौ स एव विष्णुः भैत्रा. ५.५ योऽस्माकमविद्यायाः परं पारं तार
(अथ) यो ह खलु वातस्यांशोऽयं . ___ यतीति नमः परमऋषिभ्यः प्रश्नो. ६८
__ यश्चेतनमात्रः प्रतिपूरुषं क्षेत्रज्ञः मैत्रा. २१५ योऽस्मात्पूर्वो बुभूति य एवं वेद बृह. १।४।१ योऽहकारे, योऽहङ्कर्तव्ये, यो रुद्रे योऽस्मान् द्वेष्टि, यं च वयं द्विष्मः कौ.उ. २।९
यो नाड्या..सञ्चरतिसोऽयमात्मा सुबालो. ५८ [वनदु.१६०+म.ना. ५।११+
योऽहमनेन न प्रेष्यामीति सह प्रवग्या. २३+ वा. सं.३६।२३ । षोडशं वर्षशतमजीवत
छांदो.३।१६७ योऽस्मि सोऽस्मि नमोऽस्तु ते । १सं.सो.॥३१
योऽहमस्मि ब्रह्माहमस्मि [म.ना.६७+ त्रि.म.ना.८३ (अथ) योऽस्य दक्षिणः सुषिः
योऽहमस्मीतिवा सोऽहमस्मीति वा बहुचो. ४ .स व्यानस्तच्छ्रोत्ररस चन्द्रमा
यो हरिस्तत्सानः पश्चमंपाद स्तदेतच्छीश्च यशश्वेत्युपासीत
जानीयात्
ग. पू.ता. २१ श्रीमान्यशस्वी भवति . छांदो. ३११३।२ (अथ) यो ह वा अस्माल्लोकात्वं (अथ ) योऽस्य निरुतानि वेद
। लोकमदृष्वा प्रैति, स एनमविस सर्व वेद शांडि,३२३ हितो न आयक्ति
बृह. १।४।१५
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
यो हवा
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
यो ह वै
यो ह वा अस्मिन्नादित्ये निहित.
योहवै नृसिंहो देवों भगवान्यश्चमृत्युः नृ. पू. ४.२८ __स्तारकेऽक्षिणि चैष भगाख्यः भैत्रा.६७ योहवै नृसिंहो भगवान्यश्च यमः नृ. ५. ४१२९ यो ह वा आत्मानं पञ्चविधमुक्थं
योहवै नृसिंहो देवो भगवान्यश्च वेद, यस्मादिदं सर्वमुत्तिष्ठति, स
विराट् पुरुषः ..,
नृ. पू. ४.३४ सम्प्रतिवित्
१ऐत. ३१११ योहवै नृसिंहो देवो भगवान्यश्च सर्व नृ. पू. ४।३६ यो ह वा आयतनं वेदायतनमहर
योहवै नृसिंहो देवो भगवान्यश्च सूर्यः नृ. पू. ४।३२ स्वानां भवति, मनो ह वा आयतनं छांदो. ५।१।५ योहवै नृसिंहो भगवान्यश्च सोमः नृ. पू. ४.३३ योह वा एतमोङ्कारं न वेदावश्यः स्यात् २ प्रणवो. ९ योहवैनृसिंहोदेवोभगवान्यश्चान्तकः नृ. पू. ४३० यो हवा एतस्य प्राणस्य ब्रह्मणो
योहवै नृसिंहो देवो भगवान्यश्वोङ्कारः नृ. पू. ४.१५ ___ मनो दूतं वेद, दूतवान्भवति कौ. उ. २।१ : योहवै नृसिंहो देवो भगवान्याच गौरी नृ. पू. ४।१२ यो ह वै प्रतिष्ठां वेद प्रति ह तिष्ठ
योहवै नृसिंहो देवो भगवान्यानि च स्यस्मिरश्च लोकेऽमुष्मिश्व, चक्षु
पञ्च महाभूतानि...
नृ. पू. ४२५ वि प्रतिष्ठा
छांदो.५१
__ योहवैनृसिंहो देवोभगवान्याच प्रकृतिः नृ. पू. ४।१३ यो ह वै ज्येष्ठं च श्रेष्ठं च वेद
योहवे नृसिंहो देवो भगवान्याच विद्या नृ. पू. ४।१४ ज्येष्ठश्च श्रेष्ठश्च स्वानां भवति छांदो. ५।०१ योहवे नृसिंहो देवो भगवान्याच श्रीः नृ. प्र.४।११ यो ह व त्वकामेन कामान्कामयते
योहबै नृसिंहो देवो भगवान्याश्च ___ सोऽकामी भवति गोपालो.१।१२ चतस्रो मात्राः
इ. पू. ४।१६ (ॐ)यो ह वै..नादस्वरूपोभरतो.. तारसा. ३५ । योहा नृसिंहो देवो भगवान्याश्च
सप्त व्याहतयः... (ॐ) यो ह वै...स भगवांस्तत्परः
न.पू. ४.१९
योहवै नृसिंहो देवो भगवान्ये च ...नित्यशुद्धबुद्धमुक्तसत्यपर
। द्वादशादित्याः... मनम्ताद्वयपरिपूर्णः परमात्मा
नृ. पू. ४।२३
योहवै नृसिंहो देवो भगवान्येचाष्टौ ग्रहाः नृ. पू. ४।२४ ब्रह्मैवाहं रामोऽस्मि
तारसा. ३२८ (ॐ)यो ह वै...स भगवान्बिदु
। योहवै नसिंहों देवो भगवान्ये चाष्टौ
। लोकपालाः... स्वरूपः शत्रुघ्नो..तस्मै वै नमोनमः तारसा. ३०४
न. पू. ४।२० यो ह वै नारायणस्याष्टाक्षरं पद.
। योहवे नृसिंहो देवो भगवान्ये चाष्टा __ मध्येति । मनपछुवन्सर्वमायुरेति नारा. ३
___ वसवः भूर्भुवः स्वस्तस्मै नमोनमः नृ. पू. ४।२१ यो ह वै नृसिंहो देवो भगवान्यश्च
यो ह वै नृसिंहो देवो भगवान् पुरुषो भूर्भुवःस्वस्तस्मै वै नमोनमः नृ.पू. ४८
! ये चैकादश रुद्राः...
नृ. पू. ४१२२ यो ह वै नृसिंहो देवो भगवान्या
यो ह वै नृसिंहो देवो भगवान् च सरस्वती..तस्म चै नमोनमः
ये च पश्चाग्नयः... कृ. पू. ४।१०
नृ. पू. ४.१८ योहवै नृसिंहोदेवोभगवान्यश्चविष्णुः नृ. पू.४६
। योहवै नृसिंहो देवो भगवान्येच वेदाः यो ह वै नृसिंहो देवो भगवान्यश्च ब्रह्मा नृ. पू. ४५
सागाः सशाखा: सेतिहासा:.. न. पू. ४१७
(ॐ)यो ह वै परमात्मा नारायणः.. ता. सा. ३३३ यो ह वै नृसिंहो देवो भगवान्यश्च ___ महेश्वरोभूर्भुवस्वस्तस्मै नमोनमः नृ. पू. ४७
। यो ह वै प्रजापति वेद प्रजायते ह प्रजया पशुभिः
बृह. ६.१६ योह वै नृसिंहो देवो भगवान्यश्वेश्वरः नृ. पू. ४९ यो नृसिंहो देवो भगवान्यश्च कालः नृ. प. ४।२६ ।
: यो ह वै प्रतिष्ठां वेद प्रतितिष्ठति बृह. ६।११३ योहवै नृसिंहो देवो भावान्यश्च जीवः नृ. पू. ४।३५ ।
यो ह वै यज्ञो यज्ञं वेदाहन्यहदेवेषु योह वै नृसिंहो देवोभगवान्यश्च प्राणः न. प. ४.३१ देवमध्यूहूं, स सम्प्रतिवित् १ ऐत. २४१ यो ह वै नृसिंहो देवो भगवान्यश्च मनुः नृ. पू. ४।२७ यो ह वै योऽन्तःकरणचतुष्टयात्मा रामों. ५।११
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
यो ह वै
५४४
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
योहवै यो ह वै यो ब्रह्मा विष्णुमहेश्वरो यः
योहवै श्रीरामचन्द्रः...य:परमपुरुषः.. रामो. ५।४१ सर्वदेवात्मा..
रामो. ५५ ! योहवे श्रीरामचन्द्रः...यःसर्वभूतात्मा.. रामो. ५।८ यो ह वै वसिष्ठं वेद, वसिष्ठो ह
| योहवै श्रीरामचन्द्रः...य: सूर्यः रामो. ५।२७ ___ स्वानां भवति, वाग्वाव वसिष्ठः छांदो. ५.१२
| योहवै श्रीरामचन्द्रः...यः सोमः रामो. ५।२८ यो ह वै वसिष्ठां वेद वसिष्ठः स्वानां
योहवै श्रीरामचन्द्रः...यः स्थावरभवति
बृ. उ. ६३२ जङ्गमात्मा..भूर्भुवः सुवस्तस्मै.. रामो. ५।१८ ( अथ) यो ह वै विद्ययनं परमु
यो श्रीरामचन्द्रः स भगवानपास्ते सोऽहमिति स ब्रह्मविद्भवति शांडि. ३।२।२ द्वैतपरमानन्द पात्मा यत्परं ब्रह्म रामो. ५।१ यो ह वै शिशु साधनर सप्रत्या
योहवे श्रीरामचन्द्रः...या गौरी रामो. ५।२४ धानर सस्थूल सदामं वेद.. बृह. २।२।१ । योहवै श्रीरामचन्द्रः...या जानकी.. रामो. ५।२५ (ॐ) यो ह वै श्रीपरमात्मा ...
योहवे श्रीरामचन्द्रः...यानि च उकार उपेन्द्रस्वरूपो हरिनायकः तारसा. ३२ नक्षत्राणि..तस्मै वै नमोनमः समो. ५।२९ (ॐ) यो ह वै श्रीपरमात्मा...
· योहवै श्रीरामचन्द्रः... यानि च कलातीता भगवती सीता
पञ्चमहाभूतानि..
रामो. ५.१७ चित्स्वरूपा
तारसा. ३७
योहवे श्रीरामचन्द्रः...या प्रकृतिः.. रामो. ५।३८ (3) यो ह वै श्रीपरमात्मा नारा
। बोहवे श्रीरामचन्द्रः...यो ब्रह्मा यणः स भगवान् कलास्वरूपो
विष्णुमहेश्वरो यः सर्वदेवात्मा.. रामो. ५५ लक्ष्मणोभूर्भुवःसुवस्तस्मैवैनमोनमः वारसा. ३१६ योहवै श्रीरामचन्द्रः...या लक्ष्मी भर्भ.. गमो. ५।२३ यो ह वै श्रीरामचन्द्रः स भगवानद्वैत
योहवै श्रीरामचन्द्रः...या विद्या.. रामो. ५।२१ परमानन्द मात्मा य ॐ नमो
योहवै श्रीरामचन्द्रः..याश्चतस्रोर्धमात्राः रामो. ५।४० भगवते वासुदेवाय भूर्भुवः सुव
योहवै श्रीरामचन्द्रः...या सरस्वती.. रामो. ५।२२ स्तस्मै वै नमो नमः
रामो. ५।४४ योहवै श्रीरामचन्द्रः...याः सप्त यो ह वै श्रीरामचन्द्रः स...यश्च
महाव्याहृतयः..
रामो. ५।२० त्रैलोक्यं भूर्भुवः सुवस्तस्मै.. रामो. ५।२६
योहवैश्रीरामचन्द्रः..येच द्वादशादित्या: रामो.५।३४ यो ह वै श्रीरामचन्द्रः स...यब
योहरे श्रीरामचन्द्रः...येच नवग्रहाः.. रामो. ५/३० _ब्रह्मानन्दामृतं..
रामो. ५।३ । योहवै श्रीरामचन्द्रः...ये चाष्टौ वसवः रामो. ५।३२ यो ह वै...यच्च भूतं भव्य भविष्यत् रामो. ५।३५ योहवै श्रीरामचन्द्रः...ये चाष्टी यो ह वै...यञ्चामृतं भूर्भुवः रामो. ५।१६ । लोकपाला:...
रामो. ५॥३१ यो ह वै...यत्तारकं ब्रह्म
- योहवै श्रीरामचन्द्रः..ये चैकादशरुद्राः रामो. ५.३३ यो ह वै...यद्ब्रह्माण्डस्य बहिप्तिं रामो. ५/३६ योहवै श्रीरामचन्द्रः...ये देवासुरयो ह वै...यश्च प्राणो... रामो. ५।१२ मनुष्यादिभावा:...
रामो. ५९ यो ह वै...यश्य महादेवः... रामो. ५।४३ योहवै श्रीरामचन्द्रः...ये पश्चाग्नयः.. रामो. ५।१९ योहवै श्रीरामचन्द्रः...यश्च महेश्वर.. रामो. ५/४२ योइव श्रीरामचन्द्रः...ये मस्स्ययोहवै श्रीगमचन्द्रः...यश्च मृत्युः.. रानो. ५।१५ कूर्माद्यवतारा:...
रामो. ५।१० योहवे श्रीरामचन्द्रः...यश्च यमः.. रामो. ५.१३ । योहवै श्रीरामचन्द्रः...ये सवें वेदा.. योहवे श्रीरामचन्द्रः..यश्चाखंडैकरसात्मा रामो. ५।२ सालाःसशाखा से तिहासपुराणा... रामो. ५।६
चन्द्रः...यश्चान्तकः रामो. ५।१४ । योहव श्रीरामचन्द्रः...यो जीवान्तरात्मा.. रामो. ५७ योहवे श्रीरामचन्द्रः...यश्चोङ्कारः. रामो. ५।३९ योहवै श्रीरामचन्द्रः...योऽन्त:योहवै श्रीराम चन्द्रः...यः परमात्मा रामो. ५।४६ । करणचतुष्टयात्मा..
गमो. ५।११
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
यो
योहवे श्रीरामचन्द्रः... यो महाविष्णुः रामो. ५ ४५ योहवै श्रीरामचन्द्रः... यो विज्ञानात्मा. रामो. ५४७ योहवै श्रीरामचन्द्रः... यो हिरण्यगर्भः रामो ५ ३७ यो सम्पदं वेद, सर हास्मै
कामाः पद्यन्ते देवाश्च मानुषाश्व, श्रोत्रं वाव सम्पत्
यो ह वै सम्पदं वेद सर्व हास्मै
६
पद्यते ( मा. पा.) यो ह वै सम्पदं वेद सर हास्मै पद्यते यो लोकमौले धर्माननुतिष्ठमानोऽमिना चक्रं योग्मिर्ते... सप्ततनूः सायुज्यं सलोकतानामोति
ह
यो संयोगो ध्यानं जुषमाणः सिन्धुः सन्धुक्षणानां संयोगः सन्दधानः
रइति-रजयतीमानि भूतानि रकारममित्रीजं च अपानादित्य
सन्निभम्
रकारोऽण्डं विराड् भवति रकारोवह्निवचनः प्रकाशः पर्यवस्यति रक्तमांसमयस्यास्य सबाह्याभ्यन्तरे मुने । नाशकधर्मिणो ब्रूहि कैव
कायस्य रम्यता
रक्तमूत्र लालास्वेदादिकमबंशाः रक्तवर्णो मणिप्रख्यः प्राणवायुः प्रकीर्तितः
रक्तशुकु पदैकीकरणं पाद्यम् एकं लम्बोदरं शूर्पकर्णकं रक्तवाससम्... एवं ध्यायति यो नित्यं स्र योगी योगिनां वरः
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
छांदो. ५/१/४
बृ. उ. ६।१।४ बृह. ६ १ ४
सुदर्श. ५
मैत्रा. ६।७
ध्या. बि. ९५
तारसा. १1४ रामर. ५/४
महो. ३३१ पैङ्गलो. २२
अ. ना. ३७ भावनो. ८
गणप. ९
रक्ता गायत्री । श्वेता सावित्री । कृष्णा सरस्वती रक्षांसि भीतानि दिशो द्रवंति रक्षांसि ह वा पुरोनुवाके सपोममतिवृन्ततान्प्रजापतिरेणोपामन्त्रयत सहवै. २
६९
रजो भू
पुण्यः पुण्यानां पुण्याय स्वाहा
यो हस्ते य व्यादातव्ये य इन्द्रे यो
नाड्यां... सञ्चरति सोऽत्मा सुबालो. ५/११ यो हीमानि न विद्यात्कथ५ सोऽनुशिष्टो ब्रुवीत यो वित्स सवित्स द्वैववित्सैक
छांदो. ५१३२४
मैत्रा. ६/३५
३ ऐत. २/६/४
धामेतः स्यात्तदात्मकश्च यो ह्येव प्रभवः स एवाप्ययः यो दैवं वेद सन्यासी योगी चात्मयाजी चेति
यो ह्येष महिमा बभूव क एषः यौवनस्था गृहस्थावासादस्थाश्च ये
नृपाः । सर्व एव विशीर्यन्ते शुष्कस्निग्धान्न भोजनाः
रजः सत्वं समश्चैव रजोगुणसमुद्भवः
५४५
पारमा ४/६
रक्षोहणो वो बलगइन इति तृतीयः पादः । साम वै तृतीयः पादः । वक्रतुण्डाय हुमिति चतुर्थः पादोSad तुर्थः पाद इति रघुवंश्याय विद्महे सीतावल्लभाय धीमहि । तन्नो रामः प्रचोदयात् रजसस्तु फलं दुःख रजसि प्रलयं गत्वा रजसो लोभ एव च रजस्तमश्चाभिभूय
रजस्तमस्स्वरूपेण भावा यज्ञबहिष्कृताः रजस्तमोभ्यां विद्धस्य सुसमिद्धस्य
देहिनः । पुत्रदार कुटुम्बेषु सक्तस्य न कदाचन रजस्येतानि जायन्ते
रजः कर्मणि भारत
मैत्रा. ६।१० ब्रह्मो. १
शिवो. ७/१२२
ग. पू. १/१३
वनदु. १४३ भ.गी. १४।१६
भ.गी. १४/१५
भ.गी. १४ । १७ भ.गी. १४/१० भवसं. ४/७
मैत्रा. ६२८
भ.गी. १४/१२
भ. गी. १४।९ भ.गी. १४/१०
भ.गी. ३१३७
गायत्रीर. ५
भ.गी. १९३६ | रजो भूमिस्त्वमा रोदयस्व प्रवदन्ति धीराः । माक्रान्समुद्रः प्रथमे विधर्मन्नजनयन्प्रजा भुवनस्य राजा महाना. ६९
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
५४६ रजो रा. उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
रश्मयो रजो रागात्मकं विद्धि
भ.गी. १४७ रमते धीर्यथाप्राप्ते साध्वीवान्तःजो वसति जन्तूनां देवीतत्त्वं
पुराजिरे । सा जीवन्मुक्ततोसमावृतम् । रजसो रेतसो
देति स्वरूपानन्ददायिनी महो. ४।३८ योगाद्राजयोग इति स्मृतः यो.शि.१११३७ ! रमन्ते योगिनोऽनन्ते नित्यानन्दे रज्जुखण्डे परिज्ञाते सर्परूपं न तिष्ठति ना. बि. २७ चिदात्मनि । इति रामपदेनासो रज्जुबद्धा विमुच्यन्ते तृष्णाबद्धा न
परं ब्रह्माभिधीयते
रा. पू. १६ केनचित्
महो. ६।३९ रममाणः स्त्रीभियानैज्ञातिभिर्वा रज्जुबद्धो यथा श्येनो गतोऽप्या
नोपजनर स्मरन्निदर शरीर कृष्यते पुनः । गुणबद्धस्तथा जीव:
स यथा प्रयोग्य आचरणे प्राणापानेन कर्षति
यो. चू. २९ युक्त एवमेवायमस्मिन्छरीरे रज्जुरेवेति चाद्वैतं तद्वदात्मविनिश्चयः वैतथ्य. १८ प्राणो युक्तः
छां.उ. ८।१२।३ रज्जुर्माताऽदितिस्तथा
कृष्णोप. २१ रमारमणो वैकुण्ठे नारायणः रज्जुसण दष्टश्वेन्नरो भवतु संमृतिः ते. बि. ६७७ स्वयं ध्यानापन्नोऽभवत्। सामर. ३ [मज्ञानमिति च-रज्जौ सर्पभ्रान्ति
रमिति-प्राणो वैरं, प्राणे हीमानि रिवाद्वितीये सर्वानुस्यूते सर्वमये
' सर्वाणि भूतानि रमन्ते बृ.स. ५।१२।१ ब्रह्मणि देवतियङ्करस्थावरस्त्री
. रम्भास्तम्भन काष्ठेन पाकसिद्धौ पुरुषवर्णाश्रमकधमोक्षोपाधि
जगदवेत्
ते. बि. ६७८ नानात्मभेदकल्पितं ज्ञानमज्ञानं निरा. उ. १६ रम्यदेशे ब्रह्मघोषसमन्विते.. देवायरजवज्ञानात्क्षणेनैव यद्वद्रज्जुर्हि
तने...सुशोभनमळं...सर्वरक्षाससर्पिणी। भाति तद्वञ्चितिः
मन्वितं कृत्वा तत्र वेदान्तश्रवणं साक्षाद्विश्वाकारेण केवला यो. शि. ४२ कुर्वन्योगं समारभेत् शांडि. १।५।१ स्थमाभिरिवाभिख्यायेत छिद्रां वा
रयिरिति मनुष्याः (देवमुपासते) मुगलो. २२ छायां वा पश्येत्
३ ऐत. रा४५ रयिः ककुद्मान् दधद्विनष्टं रयिमरथन्तरमिति थकारणामेव दीप्तं दर्शयति संहितो. २।४ द्विधानं तस्मै ककुपे विकटाय रथन्तरं बृहत्साम सप्तवैधैस्तु गीयते मंत्रिको. ९
पारमा. ७३ रथन्तरे अन्वक्षरं (भ.) थकारान्
. रयीणां पति यजतं बृहन्तं रा राग___ स्वरवन्ति यथाक्षरं दर्शयेत् संहितो. २२
मुक्कं गुरुं सश्रीकं तं रायि. रथं स्थापय मेऽच्युत
भ. गी. १२२१
श२१ रूपं रयिभूतभूतं रयिमत्सुरत्रः (अथ) रथात्रथयोगान्पथः सृजते
स्वाहा
पारमा. न तत्रानन्दा मुदः प्रमुदो भवन्ति बृह. ४।३।१० रमाऽरमेच्छाऽपुनर्भवति तत्र रमा ( तद्यथा ) रथेन धावयन्त्रथचक्रे
पुण्येन पुण्यलोकं नयत्यरमा पर्यवेक्षत एवमहोरात्रे पर्यवेक्षत को. त. श४ . पापेन पापं
सुबालो. १११ रथोपस्थ उपाविशत्
भ.गी. १।४७ रविमध्ये स्थितः सोमः सोममध्ये रथो में सर्वान् समुद्रान् संयाति इतिहा. ८५ । हुताशनः । तेजोमध्ये स्थितं रथ्यायां बहुवस्त्राणि भिक्षा सर्वत्र
सत्त्वं सत्त्वमध्ये स्थितोऽच्युतः मैत्रा. ६:३८ लभ्यते । भूमिः शय्याऽस्ति
रवेरुदयास्तमययोकिलकर्म कर्तव्यम् म. प्रा. २।४ विस्तीर्णा यतयः केन दुःखिताः १सं.सो.२।९९ (लौकिकानेः) रश्मयो धूमोऽहरमते तस्मिन्नुत जीणे शयाने नैनं
रर्चिश्चन्द्रमा अङ्गारा नक्षत्राणि जहात्यहः सुपूर्येषु चित्त्यु. १४१२ विस्फतिमः
बृह. ६।२।९
पित्रे स्वाहा
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
रश्मिमि
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
रागद्वे.
-
-
रश्मिभिरेषोऽस्मिन्प्रतिष्ठितः प्राणै
रसाच्छोणितं, शोणितान्मांसं, रयममुष्मिन्स यदोत्क्रमिष्यन्
मांसान्मदो मेदसः स्नायवः, भवति शुद्धर्भवतन्मण्डलं पश्यति बृह. ५।५।२ . स्नायुभ्योऽस्थीनि, अस्थिभ्यो रश्मिरिंद्रः सविता मे नियच्छतु चित्त्यु. १११७ . मजा, मातः शुक्र
गर्भो. २ रश्मिर रश्मीनां मध्ये तपन्तं . चित्त्यु. १२४ रसादयो हिने कोशा व्याव्यातारहमीस्त्वं पर्यावर्तयाबहवो वै ते
स्तैत्तिरीयके । तेषामात्मा परो भविष्यन्ति
छांदो. १५२ जीवः खं यथा सम्प्रकाशितः अद्वैत. ११ रश्मीस्त्वं पर्यावर्तयतात् (मा.पा.) छां. उ. शा२ रसानां शोषणं सम्यङहामुद्राभिधीयते ध्या. बि. ९२ रसनया भाव्यमाना मधुरामतिक्त
रसे वृद्धिंगते नित्यं वर्धन्तेधातवस्तथा वगहो. ५१४८ कटुकषायलवणमेदाः षड्रसाः,
रसो वै सः, रसर ह्येवायं लब्बा. षड्तवः क्रियाशक्तिः पीठम् भावनो.२ ऽऽनन्दी भवति
तैत्ति. २७ रसनं च रसयितव्यं च ( मा.पा.) प्रो. ४८
रसोऽहमप्सु कौन्तेय
भ.गी. ७८
इसौषधिक्रियाजालमन्त्राभ्यासादिरसन घ्राणमेव च ।
भ.गी. १५१९
साधनात् । सिद्धयन्ति सिद्धयो रसनाद्वायुमाकृष्य यः पिबेत्सततं
यास्तु कल्पितास्ताः प्रकीर्तिताः यो.शि.१११५२ नरः । श्रमदाहौ तु न स्यातां
रस्याः स्निग्धाः स्थिरा हृद्याः भ.गी. १ नश्यन्ति व्याधयस्तथा शांडि. ११७४५
रहस्यं रामतपनं वासुदेवं च मुद्गलम् मुक्ति. ११३५ रसना पीड्यमानेयं षोडशी वोर्ध्व
रहस्यं ह्येतदुत्तमम्
भ. गी. ४।३ गामिनी
अ. वि. ७३
रहस्योपनिषन्नाम्ना सषडङ्गमिहोरखना तालुनि न्यस्य स्वस्थचित्तो
'च्यते । यस्य विज्ञानमात्रेण मोक्षः निरामयः। माकुश्चितशिर
साक्षान्न संशयः
शु. र. १११३ स्तस्मिमिषजन्योगमुद्रया । हस्तो
रहस्योपनिषद्ब्रह्म ध्यातं येन विपयथोक्तविधिनाप्राणायामसमाचरेत् त्रि.प्रा. २१९३
श्चिता । तीर्थमन्त्रैः श्रुतै प्यैस्तस्य रसमाण्डमिवात्मानं सुस्थिरं
किं पुण्यहेतुभिः धारयेत्सदा
भमन. २/५५ राकामहर सहवार सुष्टती हवे... रसयन्वै तम रसयते, नहि रसयितू
वीर र शतदायमुक्थ्यं स्वाहा पारमा. १४ रसयतेविपरिलोपो विद्यतेऽविना
राकाह्वया तु या नाडी पीत्वा च शिस्वात्
बृह. ४॥३२५ ,
सलिलं क्षणात् । क्षुतमुत्पादयेरसयितव्यमेवाप्येवि यो रसयित
द्घाणे श्लेष्माणं सचिनोति च यो.शि. ५।२४ ध्यमेवास्तमेति
सुबालो. ९४ राक्षसं भवति श्राद्धं देवं यत्र निवर्तयेत् इतिहा. ६२ रसवत्य पापो रसायां भिन्नाः । गोपालो. ११८ राक्षसान्मर्त्यरूपेण राहुर्मनसिज रसवर्ज रसोऽप्यस्य
भ.गी. २।५९ यथा । प्रभाहीनांस्तथा कृत्वा.. रा. पू. ११३ रसस्य मनसश्चैव पश्चलत्वं स्वभा
राक्षसीमासुरी चैव
भ. गी. ९।१२ वतः । रसो बद्धो मनो बलं किं
रागद्वेषभयादीनामनुरूपं चरन्नपि । न सिद्धपति भूतले वराहो. २१७८ योऽन्तोमवदच्छन्नः स जीवरसं रसानां परमास्वादनीयमनास्वाद
न्मुक्त उच्यते रसवर्ड मुगुप्तम्
२ देव्यु.२३ रागद्वेषवियुक्तात्मा समलोष्टाश्म. रस सर्वेमसन्मयम्
ते. वि ३१५७ काञ्चनः । प्राणिहिंसानिवृत्तश्च रसरवायं लब्द नन्दी भवति तैत्ति.
मुनिः स्यात्सर्वनिःस्पृहः ना. प. ३१३५
1111111111
शु. र. १११६
वराहो. ४।२४
111
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४८
रागद्वे
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
रामांरा
-
ना प. ४१६
गगद्वेषवियुक्तैस्तु
भ.गी. २१६४ राजन्तं दीप्यमानं तं परमात्मानगगद्वेपं मदं मायां द्रोहं मोहं पग
मव्ययम् । देहिनां प्रापयेद्यस्तु न्मसु । षडेतानि यतिर्नित्यं मन
राजयोगः स उच्यते
अमन, २।४
भ.गी. १८१७६ साऽपि न चिन्तयेत्
. राजन् संस्मृत्य संस्मृत्य
ना. प. ३७० गगद्वेपो व्यवस्थिती
भ.गी. ३२८
राजयोगस्य माहात्म्यं कोवा जानाति
तत्त्वतः । ज्ञानात्सिद्धिमुक्तिरिति गगद्वेषो व्युदस्य च
भ.गी.१८१५१ गुरोर्ज्ञानं च लभ्यते
अमन. २१५ रागद्वेषौ सुखं दुःखं धर्माधर्मों
गजवातादि तेषां स्याद्भिक्षावार्ता फलाफले । यः करोत्यनपेक्ष्यैव
परम्परम्
ना. प. ३१५८ स जीवन्मक्त उच्यते महो. २।४९ राजविद्या राजगुह्यं
भ. गी. ५२ रागं नौगगतां नीत्वा निर्लेपो भव
राजसमायात्मको ब्रह्मा
पा.प्र.२ सर्वदा वराहो. २।४८ । राजसं चलमध्वम्
भ.गी. १७/१८ रागादयः कामक्रोधलोभमोहजग.
राजसः परिकीर्तितः
म.गी. १८।२७ मरणसुखदुःखान्यनुभवन्त
गजसा तामसाश्व ये
भ.गी. ७४१२ आपदान्ते मामर. १०१ राजसी क्रियाशक्तिः
गणेशो.४३ रागादयः कामक्रोधादयो गुणा:
• राजसूये भत्र एव तद्यशो दशाति साधनम्पा भवन्ति
मैषा क्षत्रस्य योनिर्यद्ब्रह्म सामर. १०२
वृह. ११४।११ यगादयः प्रसज्यास्तेनासो
राजसो ब्रह्मा सात्विको विष्णुनारकी भवेत
तामसोरुद्रइतिएतेनयोगुणयुझाः यो. न. ७२
राजमो ब्रह्मा साविको विष्णुरागादापेतं हृदयं, वागदुष्टाऽनृता.
रतामसो वे हरः
गणेशो ४६ दिना। हिंसाविरहितं कर्म
राजस्याः पञ्च ज्ञानेन्द्रियाणि पश्च यनदीवरपजनम
जा. ६.२८ कर्मेन्द्रियाणि, पञ्चवायवश्वाजायन्त गणेशो. ४।४ गगादासम्भवे प्राज्ञ पुण्यपाप
गजा त एकं मुखं, तेन मुखेन विशोविमर्दनम् । तयोनाशे शरीरेण
रिस, तेनैव मुखेन मामन्नादं कुरु को. त. २१९ न पुनः सम्प्रयुज्यते
जा. द. ६५१ राजा त्वा वरुणो नयतु देवि दक्षिणे रागी कर्मफलप्रेप्सुः
भ, गी.१८।२७ वैश्वानराय रथम्
चित्त्यु. १०४ राजत्वात्सर्वयोगानां गजयोरा
राजा वचनमब्रवीत्
भ.गी. २ इति स्मृतः
राजा वरुणो नयतु देवि दक्षिणेअमन.२३
ऽग्नये हिरण्यम् गजधानी कुम्भीपाकमिव शवपिण्ड
चित्त्यु. १०१
राजाऽसौ यक्ष्यते स मा सर्वेवदेकवान्नं न देवतार्चनम् ।
रात्विजैर्वृणीतेति
छांदो.१।१०६ प्रपञ्चवृत्ति परित्यज्य जीव
राजोवाच-पञ्चेमानि रत्नानि न्मुक्तो भवेत
१सं.सो. २१७९
गौमेंऽजसं दुह्यति, रविर्भऽजलं राजधानी कुम्भीपाकमित्र शव
विलुहति, विषिर्मेऽजमं पिनधि इतिहा. ८५ पिण्डवदेकत्रानं न देहान्तर
राज्यं भोगाः सुखानि च । भ. गो. ११३३ दर्शनं प्रपञ्चवृत्तिं परित्यज्य
गज्यं सुगणामपि चाधिपत्यं भ.गी. २१८ स्वदेशमुत्सृज्य...ज्ञातचरदेशं
राज्ञः सोमस्य तृप्तासः.
अरुणो. १ विहाय दूरतो वसेत् ता. प.७१ राज्ञां राज्यलक्ष्मीर्भवति
ना. पु.ता.२।१
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
राशीनाम
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
राशीनाम प्रतीची, सुभूतानामोदीची छांदो. ३।१५/२ | रामाभिरामां सौन्दर्यसीमां
सोमावतंसिकाम् । पाशाङ्कुश
रातिर्दातुः परायणं तिष्ठमानस्य तद्विदः बृह. ३/९/२८ भ.गी. ८।१७
रात्रि युगसहस्रान्तां रात्रेरपक्षीयमाणपक्ष मपक्षीयमाण
पक्षाद्यान् षण्मासान्दक्षिणादित्य एति मासेभ्यः पितृलोकं पितृलोकाश्चन्द्रं ते चन्द्रं प्राप्यानं भवन्ति रात्रेरपरपक्षमपरपक्षाद्यान्पड्दक्षिणैति
मासास्तान्नैते संवत्सरमभिप्राप्नुवन्ति
राज्यागमे प्रलीयन्ते
राज्यागमेऽवशः पार्थ राधाकृष्णप्रियो भवति (भक्त:) राधाकृष्णयोरेकमासनम् एकं मना, एकं ज्ञानम्, एक आत्मा.. राधा कृष्णेनाराधिता, राधा कृष्ण
माराधयत्
राधा रासेश्वरी रम्या कृष्णमन्त्राधिदेवता
राम एव परं ब्रह्म राम एव परं
तपः । राम एव परं तत्त्वं श्रीरामो ब्रह्म तारकम् रामचन्द्रश्चिदात्मकः
रामनाम भुवि ख्यातमभिरामेण वा पुनः । राक्षसान्मर्त्यरूपेण राहुर्मनसि यथा
रामभद्र महेष्वास रघुवीर नृपोत्तम । भो दशास्यान्तकास्माकं ( श्रियं दापयदेहि मे ) रक्षां ( कुरु) देहि श्रियं च मे [ रा. पू. ४/१५ + राममन्त्रं यो जपेत् स रामो भवति रामं त्रिनेत्रं सोमार्धधारिणं
शूलिनं परम् । भस्मोद्धूलितसर्वाङ्गं कपर्दिनमुपास्महे
रामः शस्त्रभृतामहम्
बृह. ६१२/१६
छांदो. ५/१०/३ भ.गी. ८११८
रामत्वंपरमात्माऽसिसच्चिदानन्दविग्रहः मुक्तिको १४ रिपुणा इन्यते रिपुः
भ.गी. ८/१९
रात्रिको ९
राधो. २1१
राधिको ४
रात्रिको ६
रामर. १/६
रामो २४
रा. पू. ता. ११३
रामर. २८१ त्रि.म.ना. ७।१० रामर. ११७
रामर. २१३२ भ.गी. १०/३१
धनुर्बाणधरां ध्यायेत्रिलोचनाम् रामोऽहमनिरुद्धोऽहमात्मानं चार्चयेदुधः रायस्पोषस्य दाता चेति प्रथमः पादो भवति, ऋग्वै प्रथमः पादः, निधिदातान्नदो मत इति द्वितीयः पादः, यजुर्वे द्वितीयः पादः रायस्पोषाय सुप्रजास्त्वाय सुवीर्यायारण्याः पशवो विश्वरूपाः । विरूपाः सन्तु बहुबैकरूपाः [चित्यु. रायामीशो रहितो भरन्त्यै गं रां
वहन्त्याहितः रायां पतिं गं रां ard धरियै रां वहतोद्वहाय स्वाहा गया. पतत्रे रयिमादधात्रे गयो
रुद्रग्रन्थि
बृहन्तं रयिमत्सुपुण्यं, बाराजिमन्तं रतये रमन्तं तं त्रिम्बवन्तं ककुदाय भद्रे स्वाहा रिच्यंत इव वा एप प्रेवरिच्यते यो याजयति प्रति वा गृह्णाति
रिपौ बद्धे स्वदेहे च समैकात्म्यं
प्रपश्यतः । विवेकिनः कुतः कोपः स्वदेहावयवेष्वित्र रुक्माम्बर निभाकाशं रक्तवर्ण
चतुर्भुजम् (गणेशं ) रुचिरं रेचकं चैव वायोरा कर्पणं तथा । प्राणायामास्त्रयः प्रोक्ता रेच पूरककुम्भकाः रुजां हरस्त्वं भिषक् पापहीनो
पाणिपादो निर्विकारस्त्वमात्मा रुद्र एवाभिरिति संघट्टनाधीशो भवेत् रुद्रग्रन्थि ततो भित्त्वा ततो याति शिवात्मकम
५४९
रामर. २/३३
गोपालो. २२९
ग.पू.वा. १।१३
११/१२,१३
पारमा ११५
पारमा ७।१०
सवै २० महो. ५११११
याज्ञव. २२
ग. प. २/५
अ. ना. १०
२ रुद्रो. ६२ पारायणो. १
यो. शि. १।११५
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
रुद्रजा.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
रुद्रो वेद
-
रुद्रजापकशतमेकमेकेनाथर्वशिर
। रुद्रात्प्रवर्तते बीज बीजयोनिशिशखाध्यापकेन तत्सम ताप
जनार्दनः नीयोपनिषदध्यापकशतं नृ. पू. ५।१६ रुद्रादयो यं ध्यायन्ति...सद्धाम रुद्रपीठं च वयं च वरण्डोन्नतं सथा।
सर्वेषां देवादीनामपि दुर्लभतरम् सामर. ५४ इत्येतदासनं प्रोक्तं नानारूपगुणा
रुद्रादित्या वसवो ये व साध्याः भ.गी. ११।२२ न्वितम्
दुर्वासो. २३ रुद्रानुवाकेन दिने दिने द्विजोरुद्रमेकत्वमाहुः शाश्वतं वै पुराणं ब. शिरः. ३.९ ऽभिषिच्य मामर्चयत्यूलरवेणबिल्वैः १ बिल्यो रुद्रमेवाप्येति यो रुद्रमेवास्तमेति.. सुबालो. ९।१२ रुद्रेषु रौद्री, ब्रह्माणीषु ब्राह्मी, रुद्र यत्ते दक्षिणं मुखं तेन मां पाहि
देवेषु देवी, मनुष्येषु मानवी नित्यम्
श्वेताश्व. ४१२१ (मूर्तयः)...स्वपदे तिष्ठन्ति गोपालो. शर रुद्ररूपे महायोगी संहरत्येव तेजसा।
रुद्रो गन्ध उमा पुष्पं तस्मै नारायणे मनो युवनारायण--
तस्यै नमो नमः
रुद्रा. २२ मयो भवेत्
यो.शि. ५।५४ रुद्रोऽमीत्, बृहस्पतिरुपवक्ता चिस्यु. २११ रुद्रस्य दक्षिणे पार्श्वे रतिर्ब्रह्मा
रुद्रोऽजीजनत् , सर्वे मरुद्गणा त्रयोऽग्नयः
रुद्रह.४ ___अजीजनन
बढचो. १ रुद्रस्य नयनादुत्पन्ना रुद्राक्षा इति
'रुद्रो दिवा उमा रात्रिस्तस्मै लोके ख्यायन्ते रु. जा. ४४ । तस्यै नमो नमः
रुद्रह.२० रुद्रं लोहितेन
चित्त्यु. २२१ रुद्रो नर उमा नारी तस्मै तस्यै रुद्रः पशूनां गुहया निमनः एका. उ. ५ . नमो नमः ।
रुद्रह. १७ रुद्रः प्रणीती तमनः प्रजापतिः बा.मं. २४ रुद्रो ब्रह्मा उमा वाणी तस्मै रुद्रः सूर्य उमा छाया तस्मै तस्यै
तम्यै नमो नमः नमो नमः
रुद्रहृ. १९ । रुद्रो ब्रह्मोपनिषदो हंसज्योतिः रुद्रः सोम उमा तारा सस्मै तस्यै
पशुपतिः प्रणवस्तारकः नमो नमः
स एवं वेद
पा..६ रुद्राक्षमूलं तद्ब्रह्मा तन्नालं विष्णुरेव
रुद्रो यज्ञ उमा वेदिस्तस्मै तस्यै च । तन्मुखं रुद्र इत्याहुस्त
नमो नमः
रुद्रह. २० द्विन्दुः सर्वदेवताः
रु. जा. ४२ रुद्रो यागदेवो विष्णुरध्वर्योतेन्द्रो रुद्राक्षं द्वादशमुखं महाविष्णु
देवता यज्ञभुक्
पा.. ३ स्वरूपकम्
रु. जा. ३७ रुद्रो येन कृतो वंशस्तस्य माया रुद्रानेर्यत्परं वीर्य तदस्म परि
- जगत्कथम्
कृष्णो. ११ कीर्तितम्
बृ. जा. ५।१८ रुद्रो रुद्रश्च दन्तिश्च नन्दिः षण्मुख रुद्राणामेतावनाधिपत्यर स्वाराज्य
एव च । गरुडो ब्रह्म विष्णुश्च... म. ना. ६।१२ पर्यंता
छांदो. ३७४ । रुद्रोऽर्थ अक्षरः सोमा तस्मै तस्य रुद्राणामे के द्रेणैव मुखेनैत
___नमो नमः
रुद्रह. २३ दे तृप्यति छांदो. ३३७३ । रुद्रोलिङ्गमुमापीठंतस्मैतस्यैनमोनमः रुद्रह. २३ द्र ... इनर सवनमा
रुद्रो वहिरुमा स्वाहा तस्मै तस्यै... रुद्रार.२१ जिसे च विश्वेषां च
रुद्रो विष्णुरुमा लक्ष्मीस्तस्मै तस्यै... रुद्रह. १८ देव तृतीयसवनम
छांदो. २।२४।१ रुद्रो वृक्ष उमा वल्ली तस्मै तस्यै... सद्रह. २२ रश्वास्मि
भ. गी. १०।२३ । रुद्रो वेद उमा शास्त्रं तस्मै तस्यै... रुद्रह. २१
रुद्रह. १९
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
तत्र वै
रुद्रोहि उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
रेतसे ५५१ रुद्रोहि शाश्वतेन वै पुराणेनेषमूर्जेण
| रेचक-पूरक कुम्भक-भेदेन स तपसा नियन्ता
म.शिरः ३।११ त्रिविधः (प्राणायामः) शांडि. १२६१ रूपकार्यसमाख्याश्च भियन्ते तत्र
रेचकपूरकयुक्तः सहितः ( कुम्भकः ),
अद्वैत.६ तद्वर्जितः केवलः । केवलमिद्धि. रूपप्रहणप्रयोजनस्यमनश्चक्षुरधीनत्वात् भद्वयता. ६ । पर्यन्तं सहितमभ्यसेत् शांडि.११७.१४ रूपमत्यद्भुतं हरेः -
भ.गी. १८१७७ रेचकं पूरकं चैव कुम्भमध्ये निरोरूपमिति गान्धर्वाः ( उपासते) मुगलो. ३२ धयेत् । दृश्यमाने परे लक्ष्ये रूपवदविज्ञेयं ज्ञानरूपमानन्दमयमासीत् अव्यक्तो. १ ब्रह्मणि स्वयमाश्रितः वराहो. ५।५४ रूपवदिदं तेजो रूपाग्निभ्यां भिन्नं गोपालो. २७ रेचकं पूरकं मुक्त्वा कुम्भकं नित्यरूपवान् भवति । भतिरूपवान्भवति गणेशो. २।२।
मभ्यसेत्
जा. द. ६१८
रेचकं पूरकं मुक्त्वा कुम्भ केन रूपस्थानां देवतानां पुरुयनास्त्रादि
स्थित: सुधीः
प्र. वि. २१ कल्पना
रा. पू.ता. १८
" रेचकं पूरक मुक्त्वा कुम्भीकरणमेव रूपं नाहं नाम नाहं न कर्म ब्री. वाई सच्चिदानन्दरूपम् सर्वसारो.११ .
यः। करोति त्रिषु कालेषु नैव रूपं परं दर्शितमात्मयोगात्
तस्यास्ति दुर्लभम्
त्रि.बा.२।१०८ भ.गी. १९४७
रेचकं पूरकं मुक्त्वा वायुना स्थीयते रूपं महत्ते बहुवक्त्रनेत्रम् भ.गी. १९२२३
स्थिरम् । नाना नादा प्रवर्तन्ते रूपं रूपं जनुषा बोभवीमि माया
संखवेश्चन्द्रमण्डलम् यो.शि. १।१२७ भिरेको अभिचाकशानः बा. मं. ११ ।
रेचकःपूरकश्चैव कुम्भकः प्रणवात्मकः। रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूव [कठो.५।९+ बृह. २।५।१९
प्राणायामो भवेदेवं मात्रा रूपं रूपं प्रतिरूपो बहिश्च
कठो. ५।९,१० द्वादशसंयुतः
यो. चू. १०१ रूपं शब्दस्तथा स्पों रसो गन्ध
रेचकेन तु विद्यात्मा ललाटस्थ स्तथैव च । इन्द्रियान्विजा
त्रिलोचनम् ।...तत्रार्कचन्द्रनीयात्पञ्चैव नृपसत्तम
भवसं. २०१७
१७ वहीनायुपर्युपरि चिन्तयेत् ध्या.बि.३२-३४ रूपं सर्वमसद्विद्धि रसं सर्वमसन्मयम् ते. बि. ३२५७ रेचनं पुरणं वायोः शोधनं रेचनं (मथ) रूपाणां चक्षुरित्येतदेषा.
तथा । चतुर्भिः छेशनं वायोः मुक्थमतो हि सर्वाणि रूपा
प्राणायाम उदीर्यते
त्रि. प्रा. २।९४ ण्युत्तिष्ठन्ति
बृह. १शक्षा२, रेचयेत्पिङ्गलानाड्या द्वात्रिंशन्मात्रया रूपाणि देवः दुरुते बहूनि
बृह. ४।३।१३ । पुनः ।...शनैरशीतिपर्यन्तं रूपाणि पञ्चतन्मात्राम्पुरुषःप्रकृतिर्नव गुह्यका. ७ . चतुर्वारं समभ्यसेत्
१ यो. त. ४२ रूपाण्येव यस्यायतनं चक्षुलोको
रेत एव यस्यायतनर हृदयं लोको ममो ज्योतिः
बृह. ३।९।१२
मनो ज्योतियों वै तं पुरुष रूपाण्येव यस्यायतनं चक्षुलोको
विद्यात्सर्वस्यात्मनः परायणर मनो ज्योतियों वै तं पुरुषं
सवै वेदिता स्यात्
बृह. ३।९।१७ विचारसर्वस्यात्मनः परायणर
रेतस मापः (निरभियन्त) २ऐत. २४ सवै वेदिता स्यात्
बृह. ३१९/१५ रेतस इति मावोचत जीवतस्तत्प्रजायते बृह. १९३२ रेखोपरेखा पलिता यथैका पीवरी
रेतसस्तेजोमयोऽमृतमया पुरुषोऽयमेव ह. २५२ शिला । तथा त्रैलोक्यवलितं
रेतसे स्वाहेत्यमो हुत्वा मन्थे प्रकिमिह दृश्यताम् महो. ५।५७ । सनवमवनयति
बृह. ६२
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
रतो देवाः,
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
लक्ष्य त
रतो देवाः, देवानां रेतो वर्ष, वर्षस्य
रोचमानां त्वासादयामि
चित्त्यु, १९:१ रेत ओषधयः, ओषधीनां रेतो
रोचिष्णुरिति वा महमेतमुपास ऽनं, मन्नस्य रेतो रेतः, रेतसो
इति, स य एवमेतमुपास्ते रेतः प्रजाः, प्रजानां रेतो हृदयं,
गचिष्णुई भवति, गेचिनाहृदयस्य रेतो मनः, मनसो रेतो
हास्य प्रजा भवति वाक्, वाचो रेतः कर्म १ऐत. ११३।१ ।।
बृह. २।११९ रेतोबुद्ध यापमनस्स्वरूपमिति लिङ्गम् लिङ्गोप. १
रोदनाद्रुद्रसंज्ञः (अभवत् ) गणेशो. ३११३ रेतो वै प्रजापतिः
बृह. ६।१६
गेदस्योरन्तदेशेषु अपैतं मृत्युं जयति सूर्यता. ११२ रेतो होचकाम, तत्संवत्सरं प्रोष्याग
रोमहर्षश्च जायते
भ.गी. १२२९ स्योवाच कथमशकत मदृते
रोहिणीतनयो विश्व अकाराक्षर. जीवितुमिति वृह. ६११२ सम्भव:
गोपालो. २०१६ रेफारूढा मूर्तयः स्युः शक्तयस्तिस्र
रोहिणीः पिङ्गला एकरूपाः चित्त्यु. ११।१० एव च
रा. पू.ता. २१३ रोम फल के सूर्यवर्चसि मन्त्ररेफो ज्योतिर्मये तस्मात्कृतमाकार
मानुभं विन्यस्य तदस्य कण्ट योजनम् रामर, ५/६ प्रत्यमुश्चन
अव्यक्तो. ८ कमानि षट्शतानि गवामयं निष्को.
रौद्री बोरा या तैजसी तनः
बृ. जा. २२ ऽयमश्वतरीरथो नु म एतां भगवो
रौद्रेण त्वाऽङ्गिरसां मनसा देवताशाधियां देवतामुपास्स इति छादा. ४।२।२
न्यायामि
वनदु. १६० रोगातों गां विहाय प्रशस्तगोमय
रौप्यबुद्धिः शुक्तिकायां सीपुंसो__ माहरेत् ( भस्मार्थ) वृ. जा. ३११ रोचनालभनं कुर्याद्भूययेदात्मन
भ्रंमतो यथा ( मृषवोदेति सकलं मृपैव प्रविलीयते)
योगकु. ११८० स्तनुम् । अङ्गुलीयाक्षसूत्रं च कर्णमात्रे च धारयेत
शिवो. ४४ गौहिणी लायेद्यस्तु ज्ञानादरोचनो रोचमानः शोभनो शोभ
ज्ञानतोऽपि वा । आसुरं माना कल्याणः
नृ. पृ. २०११ तद्भवेच्छाई पितृणा नोपनिष्ठते इतिहा. ६०
लकारं पृथिवीरूपं व्यानं बन्धूकसन्निभम्
ध्या. बि. ९६ लक्षमात्रं तु प्रजपेत्स्वस्वरूपं भवेन्मनुः ना.पू.ता.४।१६ लक्ष्मणप्राणप्रतिष्ठानन्दकर स्थलजला
निमर्ममेदिन्सर्वशत्रून्छिन्धि चिन्धि लागलो. ३ लक्ष्मणेन प्रगणितमक्ष्णः कोणेन सायकम् ।...लक्ष्मणेन धृतच्छत्रमथवा पुष्पकोपरि ।... एवं लब्ध्वा जयार्थी तु वर्णलक्षं अपेन्मनुम्
रामर. २०१२
लाक्ष्मीमूलप्रकृतिरिति विज्ञायते ना.पू.ता. ५६ लक्ष्मीसहायोऽद्वयकु जराकृति
चतुर्भुजश्चन्द्रकलाकलापः । माया. शरीगे मधुरस्वभावस्तस्य ध्यानात्पूजनात्तत्स्वभावा
हेरम्बो .६ लक्ष्मी क्षीरसमुद्रराजतनया
श्रीरङ्गधामेश्ररी...तात्रेलोक्यकुटुम्बिनी सरसिजां वन्दे मुकुन्दप्रियाम्
वनदु. ८४ लक्ष्यं तदेवाक्षरं सोम्य विद्धि मुण्ड . २।२।३
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
लक्ष्यं सउपनिषद्वाक्यमहाकोशः
लकं ५५५ लक्ष्यं सर्वगतं चैव शरः सर्वगतो
लम्बोदगेऽहं पुरुषोत्तमोऽहं विनामुखः। वेद्धा सर्वगतश्चैव शिव
न्तकोऽहं विजयात्मकोऽहम् हेरम्बो. १२ लक्ष्यं न संशयः
रुद्रहृ. ३९ । लम्भुको ह वासो भवत्यनग्नो ह लक्ष्यालक्ष्यमति त्यक्त्वा यस्तिप्ठे
वासो भदति
छांदो. ५।२।२ स्केवलात्मना। शिव एव स्वयं
लयमन्त्रठा योगा योगो ह्यष्टाङ्गसाक्षादयं ब्रह्मविदुत्तमः आत्मो. १५ संयुतः
वराहो. ५.१० [महो. ४१८५+
लययोगश्चित्तलयः कोटिशः लक्ष्यालक्ष्यविहीनोऽस्मि लयहीन.
__ परिकीर्तितः
१ यो. स. २३ रसोऽस्म्यहम्
मैत्रे. ३३१३ लयविक्षेपरहितं मनः कृत्वा लक्ष्येऽन्तर्बाह्यायां दृष्टौ निमेषोन्मेष
सुनिश्चलम् । यदा यात्यमनीवर्जितायां च इयं शाम्भवी
भावं तदा तत्परमं पदम् - मैत्रा. ६३४ मुद्रा भवति
मं. त्रा. १४ लघुत्वमारोग्यमलोलुपत्वं वर्णप्रसाद
लयस्तमश्च विक्षेपस्तेजः स्वेदश्च स्वरसौष्ठवं च।गन्धःशुभो मूत्र
शून्यता । एवं हि विनचाहुल्यं पुरीषमल्पं योगप्रवृत्ति प्रथमां वदन्ति श्वेताश्व.२०१३
त्याज्यं ब्रह्मविशारदैः
ते. बि. ११४१ लष्वाशिना धृतिमता परिभावितव्य
लयात् ( मनसः) सम्प्राप्यते संसाररोगहरमौपधमद्वितीयम् यो. शि.११९० सौख्यं स्वात्मानन्दं परं पदम् यो.शि.१११३६लध्वाहारो यमेष्वेको मख्यो भवति
लयेन पलमात्रेण आसनस्थो न नेतरः
१ यो. त. २८ खिद्यते । स्वल्पश्वासो भवे. लापुरीदाहन उदधिलवन...सर्व
द्योगी खल्पोन्भेषयुतस्तथा अमन. ११३९ शत्रून्छिन्धि छिन्धि लाङ्गलो. ३ लये सम्बोधयेश्चित्तं, विक्षिप्तं शमलज्जा मतिस्तुष्टिरिष्टा च पुष्टा लक्ष्मी
येत्पुनः । सकषायं विजानीयात् रुमा ललिता लालपन्ती त्रि.महो.६
समप्राप्तं न चालयेत्
अद्वैत. ४ लब्धयोगनिद्रस्य योगिनः कालो नास्ति शांडि.१७१८ ललाटमेवोक्थं, यथा द्यौस्तथा १ऐत. ११२६ ब्धयोगोऽथ बुद्धयेत (लब्धयोगेन
ललाटाच्चैव मे रुद्रो देवः क्रोधाबोद्धव्यं ) प्रसन्नं परमेश्वरम्
___ द्विनिस्मृतः
ना. महो. ४० (परमेष्ठिनम् ) यो. शि. १७८ ललाटाक्रोवजो रुदो जायते
सुबालो. २१ लब्ध गोभस्म नो चेदन्यगोक्षारं (धार्य) अ.जा. ३१ ललाटे ऊर्वपुण्डू मध्यच्छिद्रं सि. वि.३ बमोच ततः कामान् - भ.गी.।२२ । लवणमेतदुदकेऽवधायाथ मा लभते धारणाद्योगं येन शुद्धयति
प्रातरुपसीदथाः
छांदो. ६१३३१ वे मतिः। लब्ध्वा सर्वप्रयत्नेन
लवणं तोयसम्पाद्यथा तोयसंयतिस्तत्परो भवेत्
दुर्वासो. १।१३ मयं भवेत । मनोऽपि ब्रह्मलभते नासया यद्यत्तत्तदात्मेति
सम्पत्तिथा ब्रह्ममयं भवेत् अमन. ११२९ भावयेत
१ यो. त. ७० लवणेन सुवर्णर सन्दध्यात्सुवर्णेन भते पौर्वदेहिकम्
भ.गी. ६४३ रजत रजतेन अपु पुणा भन्तेवानिर्वाणमृषयाक्षीणकल्मषाः भ. गी. ५२५ सीसर सीसेन लोहरलोहेन उमन्ते ब्रह्म निर्वाणं शुद्धा
दारु दारुणा चर्म
छांदो. ४.१७७ ध्यानेन योगिनः
दुर्वासो. १२१० लबैकं न धावयेजन्तुसंरक्षणार्थ लभन्ते युद्धमीरशम् भ.गी. २०३२ । वर्षवर्जमिति
कठरु. ४ ७०
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५४
लाङ्गला.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
लोकस्य
लाङ्गलानामेवैते बहुलमनुदात्तानु.
| लिङ्गाभावात्तु कैवल्यमिति ब्रह्मानुदात्तं चानुदात्तमवृद्धं वृद्धं..भवति संहितो. ३२ । शासनम्
ना. प. ४॥३७ लाभालाभयोः समो भूत्वा...
लिङ्गाभिषेकं निर्माल्यं गुरोरभिषेकसन्यासेन देहत्यागं करोति
तीर्थ महेश्वरपादोदकं जन्मस परमहंसः जाबालो.६ मालिन्यं प्रक्षालयति
१ रुद्रोप. ३ लाभालाभावसद्विद्धि जयाजय.
लिङ्गे सत्यपि खल्वस्मिज्ञानमेव मसन्मयम् ते. बि. ३१५६ हि कारणम्
ना. प. ४॥३३ लाभालाभौ जयाजयो भ.गी. २१३८ । लिप्यते न स पापेन
भ. गी. ५/१० लाभालाभे समो भूत्वा...शरीर
लीयते हि सुषुप्तौ तन्निगृहीतं त्रयमुत्सृज्य सन्यासेनैव देह
न लीयते । तदेव निर्भयं ब्रह्म त्यागं करोति स कृतकृत्यो भवति ना. प. ३.८७ । ज्ञानालोकं समन्ततः अद्वैत. ३५ लाभालाभौ समौ कृत्वा गोवृत्त्या
लीलया कल्पयामास चित्राः प्राणसन्धारणं कुर्वन् ...प्रणवा
सङ्कल्पतः प्रजाः। नानाचारत्मकत्वेन देहत्यागं करोति
समारम्भा गन्धर्वनगरं यथा महो. ५।१६२ यः सोऽवधूतः
तुरीया. ३ लीलयैव यदादत्ते दिक्कालकलितं लाभालाभौ समौ कृत्वा गोवृत्त्या
वपुः । तदेव जीवपर्यायवासनाभैक्षमाचरन्...सन्यासेन देह
वेशतः परम् । मनः सम्पद्यते त्यागं करोति स परमहंस.
लोलं कलनाकलनोन्मुखम् महो. ५।१४५ परिव्राजकः
प. हं. प. ८ (एवं) लीलाकामशरीरी स्वलामे चैव न हर्षयेत् , प्राण
विनोदार्थ भक्तैः सहोत्कण्ठिते. यानिकमात्र: स्यात् ना. प. ५।१८ स्तत्र क्रीडति कृष्णः
राधोप. ४२ लालनास्निग्धललना पालनात्
लुप्तपिण्डोदकक्रिया:
भ. गी. ११४२ पालक: पिता । सुहृदुत्तमवि
लुब्धो हिंसात्मकोऽशुचिः
भ. गी.१८१३७ न्यासान्मनो मन्ये मनीषिणः __महो. ५।८० लेलायन्तीरिव सजिहाना इव आर्षे. ७१ लिङ्ग तृतीयभागेन भवेद्याः
लेलिह्यसे ग्रसमानः समन्तात् भ.गी. ११३० समुच्छ्रयः
शिवो. २२ लेशतः प्राप्तसत्ताकः स एव धनतां लिङ्गनालात्समाकृष्य वायुमप्य
शनैः । याति चित्तत्वमापूर्य प्रतो मुने |...मूलाधारस्य
__दृढं जाडयाय मेघवत् महो. ५।१७९ विप्रेन्द्र मध्ये तं तु निरोधयेत् जा.द. ६४० | लोकत्रयं प्रव्यथितं महात्मन् भ.गी. ११०२० लिङ्गमोठारमिष्यते
शिवो. ०२४ | लोकत्रयेऽपि कर्तव्यं किश्चिन्नालिडरूपिणं मां सम्पूज्य चिन्त
स्त्यात्मवेदिनाम्
जा. द. श२४ यन्ति सिद्धाः सिद्धिङ्गताः भस्मजा. २११३ । लोकत्रयेऽप्यप्रतिमप्रभाव
भ.गी. १११४३ लिङ्गं प्रचरेच्छाखात्
लिङ्गोप. २ लोकवासनया जन्तोः शास्त्रलिङ्गं च कारणं चैव चिन्मात्रा
वासनयाऽपि च । देहवासनया अहि विद्यते ते. बि. २१३२ ज्ञानं यथावन्नैव जायते
मुक्तिको.२।२ (अथ) लिङ्गात्संहत्य तेजसा
लोकसंग्रहमेवापि
भ.गी. ३२० शरीरत्रयं संव्याप्य...मात्रा
लोकसङ्घयुक्तानि नैवकुर्यान्नकारयेत् ना. प. १६३३ भिरोतानुज्ञात्रनुज्ञा विकल्परूपं
लोकस्तदनुवर्तते
भ. गी. ३२१ चिन्तयन्प्रसेत्
नृसिंहो. ३।४ । लोकस्य द्वारमर्चिष्मत्पवित्रम् मुदर्श.५
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
लोकस्य
लोकस्य नरकान्मृत्योर्महाभयाश्च संरक्षणी (गोपी) छोकस्य संकृत्यै सर्व सङ्कल्पते छोकर सृजति प्रभु छोकं मे यजमानाय विन्देष वै यजमानस्य लोक एवास्मि छोका अलोका देवा व्यदेवा वेदा
गोपीचं. ६ छांदो. ७/४/२
भ.गी. ५।१४
छांदो.२/२४/५
वेदा अत्र स्तेनोऽस्तेनो भवति बृद्द. ४/३/२२
लोका इति लोकविदो देवा इति व तद्विदः
लोका तिहार परोक्ष समापाद्याः कादिम ितमुवाच तस्मै या इष्टका यावतीर्वा यथा वा । स चापि तत्प्रत्यवदद्यथोक्तमथास्य मृत्युः पुनरेवाह तुष्टः छोकानुप्रहार्थ मायासहितं ब्रह्म सम्भोगवशादस्य चन्दनस्य वैभवम्
लोकानुवर्तनं त्यक्त्वा त्यक्त्वा देहानुवर्तनम् । शास्त्रानुवर्तनं त्यक्त्वा
एव भुङ्क्ते
लोकान्नोद्विजते च यः लोकान्प्रत्युत्थायिनस्त एवमेवानुपरिवर्तते
लोकान् समप्रान् वदनैर्ज्वलद्भिः खोकान् समाहर्तुमिह प्रवृत्तः छोकान्... सर्वाणि च भूतानि
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
स्थावरजङ्गमान्यनुभवेयम् लोकायता दिसायान्ता जीवविश्रान्तिमाश्रिताः । तस्मान्मुमुक्षुभिनैव मतिर्जीवेशवादयोः । कार्या किन्तु ब्रह्मतत्त्वं निश्चलेन विचार्यवाम् [ महो. ४।७४+ लोकालोकं दहति धर्माधर्मे दहत्यभास्करममर्यादं निरालोकमतः परं दद्दति
वैतथ्य. २१ संहितो. २११
स्वाध्यासापनयं कुरु [अक्ष्युप. ४५+ अध्यात्मो. ३ लोकान्तरगखः कर्मार्जितफलं स
कठो. १।१५
गोपीचं. ८
तरो यद्येकोsस्ति लोकेषु पश्यविधं सामोपासीत लोके साधु प्रजायास्तन्तुं तन्वानः पितॄणामनृणो भवति लोकेऽस्मिन् द्विविधा निष्ठा लो ब्रह्म गुरुर्ब्रह्म शिष्यो ब्रह्म सदाशिवः । पूर्व ब्रह्म परं ब्रह्म शुद्धं ब्रह्म शुभाशुभम लोको मामजमव्ययम् लोको म्रियते जननाय च लोकोऽयं कर्मबन्धनः लोपामुद्रायाः शक्तिकूटराजं पठित्वा वैष्णवी विद्या द्वादशे धामनि व्याचक्षते लोभक्रोधादयो दैत्याः लोभ मोहं भयं दर्प कामं क्रोधं
च किल्बिषम् लोभः प्रवृत्तिरारम्भः लोभादयः पशवः लोभोपहतचेतसः लोमभ्य ओषधिवनस्पतयो हृदयं निरभिद्यत लोमभ्य ओषधिवनस्पतयो ललाटात्क्रोधजो रुद्रो जायते सुबालो १५/१-२ लोमशां पशुभिः सह स्वाहा
पैङ्गलो. २१७ भ.गी. १२/१९
बृह. ६/२/१६
भ. गी. ११।३०
भ.गी. १९३२
२ प्रणवो. १
वराहो. २/५५
लोमशां
लोकास्तं परादुर्योऽन्यत्रात्मनो लोकान्वेद [ बृह. २।४।६+ लोकाँल्लोकविदः प्राहुराश्रमा इति तद्विदः । स्त्रीपुन्नपुंसकं लैङ्गाः परापरमथापरे
लोकाः सङ्कल्पन्ते लोकानां सं स्यै
( मा. पा. ) लोकीभवति सर्वमायुरेति ज्योग्जीवति महान्प्रजया पशुभिर्भवति
लोके दातार सर्वभूतान्युपजीवन्ति लोके धर्मिष्ठं प्रजा उपसर्पन्ति लोके परमहंस परिव्राजको दुर्लभ
महान्कीर्त्या लोकान्न निन्देत्तद्व्रतम् छांदो. २।१७।२ लोके जन्म यदीदृशम्
४/५/७
शा. यज्ञस्य
५५५
वैतथ्य. २७
छांदो. ७/४/२
भ.गी. ६१४२ महाना. १७/५
महाना. १०/६
प. हं प. ११ छांदो. २२११
महाना. १७/७ भ. गी. ३३३
ते. बिं. ६।३७ भ.गी. ७/२५
भवसं. ११२५ भ. गी. ३१९
त्रि. ता. १।१६ कृष्णो. ९
ते.बि. १।१२ भ.गी. १४/१२
गर्भो. ११ भ.गी. ११३८
२ ऐत. १४
सुबालो. रा वैत्ति. १।४।१
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
लोमशेन उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
वचनालोमशेन ह स्म वै चर्मणा पुरा
लोहितं तिलकं ध्यायेत्
गुह्मका. ११ वीणा भपिदधति ३ ऐत. २।५२ | लोहिनी द्यौर्भवति
३ऐत. २।४।४ लोम हिङ्कारस्त्वत्प्रस्तावो मार स
लौकिकवैदिकमप्युपसंहृत्य सर्वत्र मुद्गीथोऽस्थि प्रतिहारो मज्जा
पुण्यापुण्यवर्जितो ज्ञानाज्ञाननिधनमेतद्यज्ञायज्ञीयमङ्गेषु प्रोतम् छांदो. २।१९।१ मपि विहाय...देहत्यागं लोमाधरोष्ठमथर्ववेदः प्रीणातु पाचम. ४ करोति यः सोऽवधूतः तुरीया.३ लोमानि धूमो योनिरर्चिर्यदन्तः
लौकिकवैदिकसामर्थ्य स्वचतुर्दश. करोति तेऽङ्गारा अभिनन्दा
करणप्रवृत्तिं च पुत्रे समारोप्य विस्फुलिङ्गाः
बृह. ६।२।१३ तदभावे शिष्ये तदभावे स्वालोमानि बर्हिः (यज्ञस्य) महाना. १८।१ स्मन्येव...तत्त्वमस्यादिवाक्यार्थलोहानां काञ्चनं वरम्
इतिहा. ४९ स्वरूपानुसन्धानं कुर्वनुदीची लोहितशुक्लकृष्णगुणमयीगुणसाम्या
दिशं गच्छेत् निर्वाच्यामूलप्रकृतिरासीत् पैङ्गलो. १२ लौकिकाग्नीनुदरानौ समारोपयेत् आरुणि. २
यो. चू. ६६
ध्या. बि. ९३
वकारं जीवबीजं च उदानं
व्याधिविनाशिनी सुमहती शङ्खवर्णकम्
घ्या. बि. ९६ मुद्रा नृणां कथ्यते वक्तव्यमेवाप्येति यो वक्तव्य.
| वक्षोन्यस्तहनुनिपीड्य सुषिरं योनेश्व मेवास्तमेति
सुबालो. ९६ वामाशिणा हस्ताभ्यामनुवक्ता चास्य वाहगन्यो न लभ्यो... कठो. १२२ धारयन्प्रविततं पादं तथा वकाणि ते त्वरमाणा विशन्ति भ.गी. १०२७ दक्षिणम् । आपूर्य श्वसनेन वकेण सीत्कारपूर्वकं वायुं गृहीत्वा
कुक्षियुगलं बध्धा शनै रेचयेयथाशक्ति कुंभयित्वा नासाभ्यां
देषा पातकनाशिनी ननु महारेचयेत् , तेन भुत्तुष्णालस्य
मुद्रा नगा प्रोच्यते निद्रा न जायते
शांडि.११७१४ वक्षो वसत्यस्य वरां वरिष्ठं वाकं वकेणापूर्य वायुं हुतवहनिलये
दधाना ववृधे समस्तं तस्मै ऽपानमाकृष्य धृत्वा स्वाङ्गुष्ठा
वरिष्ठाय वरप्रवृद्धयै स्वाहा द्यङ्गुलीभिर्वरकरतलयोः षडुि
वक्ष्क्ष्यन्ते कारणान्यष्टौ स्मृतियेरेवं निरुध्य । ... पश्यन्ति
रुपचर्यते प्रत्ययांशं प्रणवबहुविधध्यान.
वक्ष्यामि भरतर्षभ संलीनचित्ताः
सौभाग्य. ७ वक्ष्यामि हितकाम्यया वकेणोत्पलनालेन तोयमाकर्षये
वचनात्पुरुषो ह्यव्यक्तमुखेन मरः । एवं वायुर्ग्रहीतव्यः
त्रिगुणं भुते पूरकस्येति लक्षणम्
म. ना. १३ वचनादानगमनविसर्गानन्दवतुमर्हस्यशेषेण
भ.गी.१०११६ पञ्चकम् वक्रतुण्डाय हुमिति चतुर्थः पादः ग. पू. ता.१२१३ वचनादानगमनविसर्गानन्दहानोवक्षोन्यस्तवपुः प्रपीड्य सुचिरं
पेक्षाबुद्धयोऽनङ्गकुसुमादिशक्तयोनि च वामाशिणा...सेयं
योऽष्टी
पारमा. ९।२
आयुर्वे. २० भ.गी. ८२३ भ.गी. १०१
मैत्रा. ६।१०
राहो. १११२
भावनो.३
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
वचना
वचनादानगमनविसर्गानन्दास्त द्विषयाः ( कर्मेन्द्रियाणां ) वचनादानगमनविसर्गानन्दाः पृथिवी कार्यकर्मेन्द्रियविषयाः वचसा तज्जपेन्नित्यं वपुषा तत्समभ्यसेत् । मनसा तज्जपेन्नित्यं तत्परं ज्योतिरोंमिति वचसो वाग्व्यापार: वदण्डसमुद्भूता मणयश्चैकविंशतिः । सुषुम्नायां स्थिताः सर्वे सूत्रे मणिगणा इव वादे वज्रपुच्छ वज्रकाय... वज्रनखाय विद्महे तीक्ष्णद ट्राय धीमहि । तन्नो नारसिहः (नृसिंह: ) प्रचोदयात्
[ त्रि. म. ना. ७/१०+ वज्रपञ्जरनाम्नैव यः कुर्याद्भस्मधारणम् । स सर्वभयनिर्मुक्तः साक्षाच्छित्रमयो भवेत् वज्रपञ्जरेण भस्मधारणं कुर्यात् वस्त्रशक्तिपाशाङ्कुशगदात्रिशूलचन्द्रमुखपद्मानि द्वादशे ..
वज्रस्तम्भवदात्मानमवलम्ब्य स्थिरोऽस्म्यहम्
वाङ्गं पिङ्गनेत्रं कनकमयलसत्कुण्डलाक्रान्तगण्डं...
ध्यायन्तं रामचन्द्रं लवगपरिवृढं
सत्त्वसारं प्रसन्नम् चोली चामरोली च सहजोली त्रिधा मता वज्रोली मभ्यसेद्यस्तु स योगी सिद्धिभाजनम् वोऽसि वार्त्रघ्नः शर्म मे भव यत्पापं तन्निवारय
( तथा ) वटबीज सामान्यमेकमनेकान्स्वाव्यतिरिक्तान्वटान् सबीजानुत्पाद्य तत्र तत्र पूर्ण तिष्ठत्येवमेवैषा - माया स्वाव्यतिरिक्तानि पूर्णानि क्षेत्राणि
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
पैङ्गलो. २/३
त्रि. बा. १४
यो. चू. ८७ ना. प. ६/३
यो. शि. १।११८ लांगूली. ३
महाना. ३१९ वनदु. १३७
वज्रपं. ६ वज्रपं. १
सूर्यता. ५/१
१. सो. २/५०
लागलो. २
१ यो. त. २७
१ यो. व. १२६
मारुणि. ३
वनी भृत्वा
दर्शयित्वा जीवेशावभासेन
करोति माया चाविद्या च स्वयमेव भवति वटबीजस्थमिव दत्तबीजस्थं सर्व जगत्
वडवाग्मिः शरीरस्थो हास्थिमध्ये प्रवर्तते वडवेतराभवदश्ववृष इतर: वत्सरशतं ब्रह्ममानेन ब्रह्मणः
परमायुः प्रमाणम् वत्सस्तु स्मृतयश्चास्य तत्सम्भूतं तु गोमयम् | आगाव इति मन्त्रेण धेनुं तत्राभिमन्त्रयेत् (मथ) वत्सं जातमाहुरतृणाद इति वत्सं पयसा पुनानाः वदन्ति बहुभेदेनवादिनोयोगभूमिका: वदन्ते चात्मनो भावं वेदान्तोपनिषद्विदः
५५७
नृसिंहो. ९/३
दत्तात्रे. १|१
यो. शि. ५/३०
बृह. १|४|४
त्रि.म.ना. ३३४
बृ. जा. ३।३ बृद्द. ११५/२ चित्यु. १४/२ महो. ५/२२
अमन. २।२४ अमन. २ २३
वदन्त्येव परं ब्रह्म बुद्धिमन्तस्तु सूरयः वदन् वाक् पश्यंश्चक्षुः शृण्वन् श्रोत्रं मन्वानो मनस्तान्यस्यैतानि कर्मनामान्येव
बृह. ११४/७
वदन्वै वन्न वदति न हि वक्तुर्व
विपरिलोपो विद्यतेऽविनाशित्वात् बृह. ४/३/२६ वदिष्यन्ति ववाहिताः वदिष्याम्येवाहमिति वाग्द
भ.गी. २।३६
वदेदुन्मत्तवद्विद्वान् गोचर्यांनैगमश्चरेत् वधाय दत्तं तमद्द नामि
वनभारा अष्टादशजायन्ते पुरुषोत्तमात् वनस्पतयओषथ्यो लोमानिपरिचक्षते वनस्पतयः शान्तिर्विश्वेदेवाः
शान्ति... [ वा. सं. ३६।१७+ वनावनिविहारेण चित्तोपशमशोभिना । असङ्गसुखसौरूयेन कालं नयति नीतिमान् वनितादिषु वाक्कर्ममनोभिनिस्पृहः शुचिः वनी भूत्वा प्रव्रजेत्
बृद्द. ११५/२१ ना. प. ५/३७ चित्त्यु. १४४ सि. वि. २ गुझका. १७
प्रवर्ग्या. १७
मध्युप. २०
रामर. ४/२ जावालो. ४
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५८ वने शुष्कं
बने शुष्कं शकृत् सङ्गृ विधिना कल्पितमुपकल्पं स्यात् (भस्म ) वन्दे रुद्रप्रियां नित्यमुत्पन्नां कामरूपिणीं । उल्कामुखीं रुद्रजी नागपुष्पशिरोरुहाम् वन्ध्याकुमारवचने भीतिश्चेदस्ति किश्वन
कल्पोक्त
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
वनदु. ८५
ते. बिं. ६१७३
अद्वैत २८
महो. ५/१५२
वन्ध्यापुत्रो न तत्त्वेन मायया वाऽपि जायते पुर्वह्निकणाकारं स्फुरितं व्योम्नि पश्यति
वमनान्नमिव प्रवृत्ति सर्व हेय मत्वा साधनचतुष्टयसम्पन्नो यः सन्यस्यति स एव ज्ञानसन्न्यासी वमनाहारवद्यस्य भावि सर्वेषणादिषु । तस्याधिकारः सन्यासे त्यक्तदेहाभिमानिनः वयमाद्यस्य दातारः पिता त्वं
मातरिश्व नः वयमेतद्वाणमवष्टभ्य विधारयामः वयं कृदार्था इत्यभिमन्यन्ति बालाः वयं देवस्य भोजनमित्याचामति वयं नाम प्रब्रवामा घृतेना- (घृतस्या ) स्मिन्यज्ञे धारयामा नमोभिः [+वै. बा. १०/१०/२+ऋ. मं. [+वा. सं. १७९० वयं ब्रह्मचारिन्निदमुपास्महे (मा.पा.) छांदो. ४/३/७
वयं ब्रह्मचारिनेदमुपास्महे दत्तास्मै भिक्षामिति
छांदो. ४१३७ वयं सोम त्रते तव मनस्वनुषु बिभ्रतः लिङ्गोप. १
बृ. जा. ३।३४ वरणायां ना - ( -स्यां ) श्यांच
१ सं. सो. २।१३।
मैत्र. २१८
प्रश्नो. २।११. प्रश्नो २/२
मुण्ड. २/९
छांदो. ५२७
महाना. ८/९
४|५८/२
[+ऋ.मं. १०/५७ ६+वा. सं. ३३५६ are स्वर्गलोक मेष्यामो वयमेष्यामः सहवै १
( ) वयः सुपर्णा उपसेदुरिन्द्रं प्रियमेधा ऋषयो नाधमानाः [ चाक्षुषो. ९+म.मं१०।७३।११ [+साम. ११३१९ क्यांसि वैनद्विमभीर भिति
यो दात्र मयो महामस्तु प्रतिग्रहीत्रे
महाना. १६७
तै. मा. ४।४२।३
बृह. ३/९/२५
चित्यु. १०११,४
मध्ये प्रतिष्ठितः [ जाबालो. २+ रामो. शर वरदं सर्वभूतानां सर्व व्याप्यैव. तिष्ठति बराकृतप्राप्तिः स्नानम्
वर्णत्र
वराह एनं हन्ति, मर्कट एनमास्कन्दति ( दुःस्वप्ने ) वराहरूपिणं मां ये भजन्ति मयि भक्तितः । विमुक्ताज्ञानतत्कार्या जीवन्मुक्ता भवन्ति ते वरुण एव सविताऽऽपः सावित्री स यत्र वरुणस्तदापो यत्र वा आप
स्तरुणस्ते द्वे योनिस्तदेकं मिथुनम् सावित्र्यु २ वरुणमेवाप्येति यो वरुणमेवास्तमेति वरुणस्य विराट् वरुणेन मुखेन न वै देवा व्यमन्ति न पिबन्ति
वरुणेनैव मुखेनैतदेषामृतं दृष्ट्वा तृप्यति वरुणोऽपामघमर्षणस्तस्मात् प्रमुच्यते वरुणो यादसामहम् वरुणोऽर्यमाः चन्द्रमा कला कलि
ता... सर्वे नारायणः वरेण्यं श्रेष्ठं भजनीयमक्षरं नमस्कार्यम्
वरो दक्षिणा, वरेणैत्र वरं स्पृणोत्यात्मा हि वरः वर्गोsसि पाप्मानं मे वृद्धीत्येवयैवाssवृता मध्ये सन्तमुद्वर्गोSसि पाप्मानं म उद्वृधि वास्त्वमसि सूर्यस्य वर्जयित्वा स्त्रियाः सङ्गं कुर्यादभ्यासमादरात् । योगिनोऽङ्गे सुगन्धश्च जायते विन्दुधारणात् वर्णत्रयात्मकाः प्रोक्ता रेचपूरककुम्भकाः । स एष प्रणवः प्रोक्तः प्राणायामस्तु तन्मयः
१ प्रणवो. ११
मात्मपू. १
३ ऐव. २४/७
वराहो. ११६
सुबालो. ९१४ चिरयु. ९1१
छांदो. श८११ छांदो. शटा३ महाना. ६८
भ.गी. १०।२९
सुबालो. ६१९
त्रि. ता. ११६
सहवे. २०,२२
कौ. व. २७ महाना. १७/१५
१ यो. व. ६२
आ. दु. ६/२
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
वर्ण रक्तं उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
वश्यां स्फु- ५९९ वर्ण रक्कं कामदं च सर्वाधिव्याधि
वर्तमानानि चार्जुन
भ. गी. २६ भेषजम् । सृष्टिस्थितिलयादीनां
वर्तेतात्मैव शत्रुहन्
भ.गी. ६६ कारणं सर्वशक्तिधृक्
पचन.१२ वाधारस्नेहयोगाद्यथा दीपस्य वर्ण शुद्धं तमोमिश्र पूर्णबोधकर
संस्थितिः । अन्तर्याण्डोपयोगास्वयम् । धामत्रयनियन्तारं
दिमौ स्थितावात्मशुची तथा मैत्रा. ६३६ धामत्रयसमन्वितम्
पश्चन.८ वर्षति स उद्गीथः [छां.उ.२।३।१+ २।१५।१ वर्णः स्वरः। मात्रा बलम् । साम
वर्षत्येष यथा धर्मामृतधाराःसहस्रशः अध्यात्मो. ३८ सन्तानः तैत्ति. १।२।१ वर्षन्तं न निन्देत्तद्वतन्
छांदो. २११५२ वर्णाक्षरपदाकशो विभक्त्यामृषि
वर्षन्तु ते विभावरि दिवो अभ्रस्य निषेविवामिति वाचं स्तुवन्ति २ प्रणवो. विद्युतः। रोहन्तु सर्वबीजान्यव वर्णादिधर्म हि परित्यजन्त:
ब्रह्म द्विवो जहि [वनदु.३८,४०+ ऋ.खि.५1८४१ स्वानन्दतृप्ताः पुरुषा भवन्ति मैत्रे. १०१८ वर्षस्य रेत ओषधयः
१ऐत. १३११ वर्णानां ब्राह्मण एव प्रधान इति
वर्षस्य संकृत्या अन्नं सङ्कल्पयते छांदो. ७४२ वेदवचनानुरूपं स्मृतिभिरप्युक्तम् व. सू. २ वर्षा उद्गीथः
छांदो. २।१६३१ वर्णाश्रमधर्मकर्मसङ्कल्पो बन्धः निरा. उ. २१ वर्षाभ्योऽन्यत्र यत्स्थानमासनं तदुवर्णाश्रमं सावयवं स्वरूपमाद्यन्त
दाहृतम् । उक्तालाब्वादिपात्रायुक्तं प्रतिकृच्छमात्रम् । पुत्रा
णामेकस्यापीह सङ्कहः १सं सो.२६८० दिदेहेष्वभिमानशून्यं भूत्वावसे.
वर्षाभ्योऽन्यत्र वर्षासु मासांश्च त्सौख्यतमे ह्यनन्ते
मैत्रे. १११९ चतुरो वसेत् । द्विरानं वा वर्णाश्रमाचारयुता विमूढाः
वसेनामे भिक्षुर्यदि वसेत्तदा ना. प. ४.१५ कर्मानुसारेण फलं लभन्ते मैत्रे. १११८ वर्षासु ध्रुवशीलोऽष्टौ मासानेकाकी वर्णाश्रमाचारविशेषाः पृथक्पृथक्
यतिश्चरेत
मारुणि.४ शिखावर्णाश्रमिणामेककैव परन. ६ वर्षास्वेकत्र तिष्ठेत स्थाने पुण्यवर्णाश्रमादयो देहे मायया परि
जलावृते ( यतिः)
ना.पे. ४।२१ कल्पिताः ..नात्मनोगोधरूपस्य
वल्मीकताडनादेव मृत: किंतु महोरगः वराहो. २।४० मम ते सन्ति सर्वदा । इति यो
वशः कौलेयकेनेव ब्रह्मन्मुक्तोऽस्मि वेद वेदान्तः सोऽतिवर्णाश्रमीभवेत ना. प.६।१६ चेतसा
महो. ३२१९ वर्णाश्रमेषु ये धर्माः शास्त्रोका नृप
वशिन्येका निष्क्रियाणां बहूनामेकं सत्तम । तेषु तिष्ठन्नरो विष्णु
बीजं बहुधा या करोति
गुह्यका. ७० माराधयति नान्यथा
भवसं. २०६१ वशी सर्वस्य लोकस्य स्थावरस्य वर्णो ह वै पुरुषः स लोकाधि
चरस्य च
श्वेताश्व. ३११८ ष्ठितो भवत्यनुष्टुब्बै पुरुषः ग. पू. ३११ वशे सततनम्रः स्यात्संहृत्याङ्गानि वर्ण्यन्ते स्वस्तिकं पादतलयो
कूर्मवत् । तत्सम्मुखं च निर्गच्छेरुभयोरपि । पूर्वोत्तरे जानुनी
नमस्कारपुरःसरः
शिवो. ७६७ द्वे कृत्वाऽऽसनमुदीरितम् त्रि. ब्रा. २।३५ वश्यमायत्वमेकं सर्वज्ञत्वं च तस्य तु सरस्व. ३९ वर्त एव च कमणि
भ. गी. ३२२ वश्याय पङ्कजैर्विद्वान् धनार्थी पर्तते कामकारतः भ.गी. १६२३ मोदईनेत्
ग. पू. २११३ वर्तते वितिात्मनाम
भ. गी. ५२६ वश्यां स्फुरन्तीमसती निपीड्य बर्तन्त इति रमत
भ.गी. ५.९ सम्भक्ष्य सिंहेन स एष वीरः नृसिंहो.४३
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६०
वश्यो बाणो
वश्यो बाणो रागः पाशः द्वेषोऽङ्कुशः वसन्तो व्यस्यासीदाज्यम्
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
[+ऋ.सं. १०/९०/६+ वसन्तो हिङ्कारो ग्रीष्मः प्रस्तावो वर्षा उate: शरत्प्रतिहारो हेमन्तो निधनमेतद्वैराजमृतुषु प्रोतम् [ छांदो. २/५/१+ बसापराणि द्वात्रिशतं वर्षाणीति
सहापराणि द्वात्रिशतं वर्षाण्युवास छांदो. ८/९ ३ बसिष्ठवालखिल्यविश्वामित्रकश्यपा
त्रिभरद्वाजाङ्गीरसजामदग्नि
हुत्वा मन्ये सम्पातमवनयेत् (यो ह वै ) वसिष्ठां वेद, वसिष्ठः स्वानां भवति, वाग्वै वसिष्ठा वसीयान् भवति स य एतदेनमुपास्ते वसुरण्वो विभुरसि प्राणे त्वमसि सन्धाता ब्रह्मस्त्वमसि .. वसुरुद्रादित्यैः सर्वैर्देवैः सेवितं दिवं तत् साम्नस्तृतीयं पादं जानीयात् [ नृ. पू. १/२ वसूनामेव तावदाधिपत्यश्वाराज्यं
पर्येता
वसूनामेको भूत्वाऽग्निनैव मुखे • नैतदेवामृतं दृष्ट्वा तृप्यति वसूनां पावकश्चास्मि
वसूनां प्रातरसवन रुद्राणां माध्यं
भावनो. ६ चिन्त्यु. १२/३
पु. सू. ६, १४
गौतमागस्त्य जाबालिकपिला
द्वादशदलाः
वसिष्ठवैयास किवामदेव विरिश्चिमुख्यैर्हृदि भाव्यमानः । सनत्सुजातादिसनातनाद्यै
रीड्यो महेशो भगवानादिदेवः शरभो. २०
वसिष्ठाय स्वाहेत्यग्नावाज्यस्य
छांदो. ५/२/५
बृद्द. ६।११२ आर्षे. ४ ३
२।१६ १
ना.पू. ता. ६।१
महाना. १७/१५
ग. पू. ता. १।१२
छांदो. ३१६/४
छांदो. ३२६/३ भ.गी. १०।२३
वसोद्वराणामिन्द्रनगरं तदसुराः पर्यवारयन्त
मैत्रे. २/३
वसोः पवित्रमग्निः सवितुश्च रश्मयः पुनन्त्वन्नं ममदुष्कृतं च यदन्यत् वस्तुतो नोपादानमत एव नोपादेयम् वस्त्रमपि भूमौ वाऽप्सु वा विसृज्य ....ब्रह्माहमस्मीति तत्त्वमस्यादिवाक्यार्थस्वरूपानुसन्धानं कुर्वनुदीचीं दिशं गच्छेत् वस्त्रमुच्छिष्टपात्रमिव ( त्यजेद्यतिः) वस्त्वभावं सुबुध्वैव निःसङ्गं विनिवर्तते वस्त्वेकं परब्रह्म नारायणः सनातनः वस्त्वेतमेवं प्रादेशमात्रमभिविमान
मात्मानं वैश्वानरमुपास्ते, स सर्वेषु लोकेषु सर्वेषु भूतेषु सर्वेवात्मस्वन्नमत्ति
वहन्ति ह वा एनं वन्तिसम्बद्धाः, य एवं वेद वह्नित्रयं तच्च जगत्रयं यद्गुणत्रयं तच्च शक्तित्रयं स्यात् वह्निर्व चन्द्रसूर्यौ च नेत्रे दिशः श्रोत्रे घ्राणमाहुश्च वायुः वह्नित्रिकोणं रक्तं च रेफाक्षरसमुद्भवम् वह्निःश्रोत्रत्वक्चक्षुर्जिह्वाघाणा नि वह्नेर्यथा योनिगतस्य मूर्तिर्न दृश्यते नैव च लिङ्गनाशः वहेश्व यद्वत्खलु विस्फुलिङ्गा: सूर्यान्मयूखाश्च तथैव तस्य । प्राणादयो वै पुनरेव तस्माद
वह्नौ चानिलमारोप्य रेफाक्षर
दिन सवनमादित्यानां च
विश्वेषां च देवानां तृतीयसवनम् छांदो. २|२४|१ | वंशस्तु भगवान् रुद्रः शृङ्गमिन्द्रः
वसेदेकान्तिको भूत्वा चैकान्ते
द्वैतवर्जिते । इत्येत्रमाचरेश्रीमान्स एवं मुक्तिमाप्नुयात् [ स्कन्दो. १२+
धाको घा
२ प्रणवो. ७
मैत्रा. ६/९ स्वसंवे. १
गोसुरः
वाको वा अनुवाक वाक वाकं
चरन्तीह यथाक्रमेण [मैत्रा. ६।२६ + ६ ३१
प. हं. प. ५
ना. प. ७/१
अ. शां. ७९ ना.पू.सा. ५/६
छांदो. ५११८८१
१ ऐव. १/६/१
सि. शि. १५
समुज्वलम्
१ यो. त. ९२ वह्नौ विवर्धमाने तु सुखमन्त्रादि जीर्यते वराहो. ५५४७
कृष्णो. ८
विष्णुह. ११४
यो. त. ९१ त्रि. बा. ११३
श्वेताश्व. १।१३
सजुषमाणो देवस्य स्वं स्वगुप्तये
स्वयं जेनातिषे ज्योतिषे स्वाहा पारमा. ४११
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
वाक्च
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
वागोजः
५६१
वाक् च वक्तव्यं च नारायण: सुबालो. ६१ वागुदामदवदन्ननन्पिन्नास्तैव १ऐत. १४ वाक्तदा प्राणं रेड्यथ यत्र
वागेवगीथोचगीथा चेति स उद्रीथः बृ.ह. १।३।२३ तूष्णीं वा भवति स्वपिति वा
वागेवदेवाः,मनाफिरः,प्राणोमनुष्याः बृह. १।५।६ तदा वाग्भवति
३ ऐत. श६६ ।
वागेव ब्रह्मणश्चतुर्थः पादः, वाक्पतिहोता
चित्त्यु. १११
सोऽमिना ज्योतिषा भाति च वाक्पतिश्चक्षुष्पतिः, श्रोत्रपतिवि.
तपति च कीर्त्या यशसा
ब्रह्मवर्चसेन ज्ञानपतिः, एतत्ततो भवति तैत्ति. ११६२
छांदो.३।१८।३
वागेव प्राणः सामोमित्येतदक्षरवाक्परस्ताचक्षुरारुन्धे
को. त. २२
मुद्गीथस्तद्वा एतन्मिथुनं यद्वार्क वाक्पाणिपादपायूपस्थाख्यानि कर्मेन्द्रियाणि
शारीरको. १
च प्राणश्च च साम च छांदो. ११११५ वाक्पाणिपादपायूपस्थास्तद्वृत्तयः
वागेवा, प्राणः साम, तदेत. (कर्मेन्द्रियाणां)
पैङ्गलो. २।३
दस्यामृच्यध्यूढ र साम तस्मा
दृच्यध्यूढ साम गीयते वाक् पूर्वरूपं, मन उत्तररूपं, प्राणः
छांदो. २१ संहितेति शूरवीरो माण्डूकेयः ३ऐत. १।१२।
| वागेवग्दो मनो यजुर्वेदः प्राणः वाक्प्राविशदशयदेव
१ऐत. १२४६ । सामवेदः
वृद. १२५५
वागेव सम्राडिति होवाच-वाचा वै वाक्यमप्रतिबद्धं सत्प्राक्परोक्षावभासिते । करामलकवरोध
सम्राड् बन्धुः प्रज्ञायते बृह. ४३१२ मपरोक्षं प्रसूयते
अध्यात्मो.४
| वागेव ह्यनुजानाति चिन्मयो
ह्ययमोङ्कारश्चिदेव ह्यनुज्ञाता वाक्यार्थस्य विचारेण यदाप्नोति
नृसिंहो. ८६
वागेवात्रिर्वाचा ह्यन्नमद्यतेऽत्ति ह वै शरच्छतम् । एकवारजनैव ऋष्यादिध्यानतश्च यत् शु. र. १।१७
नामैतद्यदपिरिति
बृह. २।२।४ (अथ) वाक्प्रोत्रं चक्षुमनः
वागेवायतनमाकाशः प्रतिष्ठा प्राण इत्येकेऽथ बुद्धिधृतिः
प्रज्ञेत्येनदुपासीत
बृह..४।१२ स्मृति: प्रज्ञानमित्येके
मैत्रा. ६६३१
वागेवायं लोकः, मनोऽन्तरिक्षं, वाक सन्धिः, जिह्वा सन्धानम् तै. उ, १२३७
लोकः प्राणोऽसौ लोकः बृह. ११५४ वाक्संहितेति पश्चालचण्डः,
वागेवास्मा एकमङ्गमुढं तस्यैनाम वाचा वै वेदाः सन्धीयन्ते ३ ऐत. १६५
परस्तात्प्रतिविहिता भूतमात्रा
को. त. ३१५ वागध्यात्म,वक्तव्यमधिभूतं,अग्नि
| वागेवास्य ज्योतिर्भवतीति, वाचैसत्राषिदेवतं, नाडी तेषां
वायं ज्योतिषास्ते पस्ययते... बृह. ४।३।५ निबन्धनम्
सुबालो. ५.१० वामेवेदं सर्वमनु नानाति चिन्मयो वागष्टमी ब्रह्मणा संविदाना
ह्ययमोङ्कारश्चिद्धीदं सर्व वारध्यष्टमी ब्रह्मणा संवित्ते बृह. २।२।३
निरात्मकमात्मसात्करोति नृसिंहो. ८१४ वागनुष्टुबेतद्वाचमनुमः बृह. ५।१४१५ वागेवेदं सर्व, न ह्यशब्दमिवेहास्ति, (तस्य ) वागर्चिश्चक्षुरङ्गाराः
चिन्मयो ह्ययमोङ्कारश्चिन्मय. श्रोत्रं विस्फुलिङ्गास्तस्मिन्ने
मिदं सर्वम्
नृसिंहो. ८१२ तस्मिन्ननौ देवा अन्नं जुह्वति बृह. ६।२।१२ वागेवैतत्सर्व विज्ञापयति वागस्मात्सर्वाणि नामान्यभि.
वाचमुपस्वेति
छांदो. ७१२१ विसजते, वाचा सर्मणि
पेजः होजो मयि प्राणापानौ नामान्याप्नोति को. त. .
प्रवर्या. १+ वा. सं. ३६१
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
घाग्गी
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
वाचम.
वागीर्वाचो ह गिर इत्याचक्षते छांदो. ११३६ वाग्वै ब्रह्म, तस्या एष पतिवाग्धि वृहती, तस्या एष पतिः
__ स्वस्मादु ब्रह्मणस्पतिः बृह. १।३२१ (उद्गीथा)
छांदो. श२।११ वाग्वे ब्रह्मेत्यवदतो हि किं स्यात् बृह. ४।१२२ वाग्धि विज्ञाता वागेनं तत्वाऽवति बृह. ११५८ वाग्वै माता, प्राणः पुत्रः ३ ऐत. १६६ वाग्घोषकाम, सा संवत्सरं प्रोष्या
। वाग्वै यज्ञस्य होता तधेयं वाक् गस्योवाच कथमशकत महते
सोऽयममिः स होता स मुक्तिः जीवितुमिति
बृह. ६१८ साऽतिमुक्तिः
द. २१॥३ वाग्योता, दीक्षा पत्नी, वातोऽध्वर्युः चित्त्यु. ६१
वाग्वै रथन्तरस्य रूपं, प्राणो बापण्डः कर्मदण्डश्च मनोदण्डश्च
बृहतः, उभाभ्यामु खलु संहिता ते त्रयः । यस्यैते नियता दण्डाः
सन्धीयते वाचा च प्राणेन च ३ ऐत. १६।१ स त्रिदण्डी महायतिः ना. प. ६।११।
वाग्वै वसिष्ठा, वसिष्ठः स्वानां भवति बृह. ६।१२२
वाग्वै सम्राट् परमं ब्रह्म, नैनं वाग्दण्डे मौनमातिष्ठेत्कायदण्डे खभोजनम् । मानसे तु कृते
वाग्जहाति
बृह. ४१२
वाग्वै सामैष सा चामश्चेति दण्ड प्राणायामो विधीयते १सं.सो.२९७
तत्साम्न: सामत्वम्
बृह. १२२२२ वाग्देवी गायत्री शरणमहं प्रपद्ये गायत्रीर. १.
वाङ्कामदेवतावरोधिनी सा वाग्ध्यष्टमी ब्रह्मणा संवित्ता...(मा.पा.) बृह. २।२।३
__मेऽमुष्मादिदमवरुन्धाम् को. व. २३ वाग्या मनुष्टुप् वाचैव प्रयन्ति वा
वाङ्गनश्चक्षुश्श्रोत्रजिहाघाणरेतोबो-(वो.) चन्ति, परमा वा
बुद्धयाकूतिसकल्पा मे शुष्यन्ता एषा छन्दसां यद्नुष्टुबिति
ज्योतिरहं विरजा विपाप्मा [नृ. पू. १११+ ग. पू. १२६ भूयासरस्वाहा
महाना.१४८ वाग्वा इदं सर्व भूतं गायति च
वाङ्गनाकायसोभं प्रयत्नेन त्रायते च
छांदो.३।१२।१
विवर्जयेत् । रसभाण्डमिवावाग्वा ऋग्वेदं विज्ञापयति यजुर्वेदं
स्मानं सुस्थिरं धारयेत्सदा अमन. २।५५ सामवेदमाथर्वणं चतुर्थमिति
वाङनोगोचरश्चाई सर्वत्र हासपुराणं पञ्चम वेदानां वेद.. छांदो. ७१२११
सुखवानहम्
ते. बि. २३८ धाग्या मोटारो वागेव ह्यनुजानाति
वाङ्यस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोचिन्मयो झयमोकारश्चिदेव
ऽयमेव स योऽयमात्मा
बृह. २।५।३ पनुज्ञाता
नृसिंहो. ८६ वाडयं तप उच्यते
भ.गी.१४१५ वाग्बाओडारोबागेवेसर्वमनुजानाति नृसिंहो. ८४ वाग्वा ओकारो वागेवेदं सर्व,
वाङ्या ब्रह्मभूस्तस्मात्षष्ठं वक्त्रन पशब्दमिवेडास्ति
नृसिंहो. ८२
__ समन्वितम् । सूर्यो वामश्रोत्र. वाम्बा साम्नो भूयसी
छांदो. ७२॥१
बिन्दुः संयुताष्टतृतीयकः १ देव्यु.१६ वाग्वेदिः, मधीतं बर्हिः, केतो अग्निः चिच्यु. १११ वाले मनसि प्रतिष्ठिता मनो मे वाग्वै प्रहा, स नानाऽतिप्राहेण
वाचि प्रतिष्ठितमाविरावीमएधि २ ऐत. ६१ गृहीतोवाचा हि नामान्य
वाच ऋग्रस ऋचः साम रसः भिवति बृह. ३२२३ । साम्न उद्गीथो रसः
छांदो. शश वाग्दै बृहती तस्या एष पतिस्त
वाचमष्टापदीमहमित्यष्टौ हि स्मादु बृहस्पतिः
बृह. ११३२२० । चतुरक्षराणि भवन्ति १ऐत. शवार
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
वाचमु
वाचमुद्गीथमुपासाञ्चक्रिरे ता हासुराः पाप्मना विविधुः वाचमेवाप्येति यो वाचमेवास्तमेति वाचस्पतिः सोममपात् वाचस्पतिः सोमं पिबति
वाचस्पतिः सोमं पिबतु वाचस्पते च्छिद्रया वाचा
वाचस्पते वाचो वीर्येण
वाचस्पते विधे नामन् वाचस्पते हृद्विषे नामन् ( एवं ) वाचं च नाम च मनोऽनुभवति स यदा मनसा मनस्यति मन्त्रानधीयीयेत्ययाधीते
वाचं तदा प्राणे जुहोति वाचं ते मयि जुहोम्यसौ स्वाहा वाचं ते मयि दध इति पुत्रः वाचं धेनुमुपासीत तस्याश्चत्वारः स्तनाः स्वाहाकारो वषट्कारो इन्तकारः स्वधाकारः वाचं मे त्वयि दधानीति पिता वाचं मे दिशतु श्रीदेवी मनो मे दिशतु वैष्णवी
वाचंयमोऽप्रसादः स यदि स्त्रियं
पश्येत्समृद्धं कर्मेति विद्यात् वाचंयमोऽभिप्रव्रज्य संस्पर्श
जिगमिषेत् वाचंयमोऽभिप्रवृज्यार्थ बुवीत वाचं वदन्तीं सर्वे प्राणा अनुवदन्ति
वाचं वेदा हृदयं वै नभश्च रसा पादौ तारका रोमकूपाः । साङ्गोपाङ्गान्यधिदैवानि ता विद्यादुपस्थं च तथा समुद्रम् वाचा व ह्येव स प्राणेन
चोदगायदिति
वाचा छन्दांसि वाचा मित्राणि
सन्दधति वाचा सर्वाणि भूतानि । अथो वागेवेदं सर्वमिति
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
छांदो. १९२३ सुबालो. ९/६ चिन्यु. ५११
चित्त्यु. २१
चित्यु. ११२
चिन्त्यु. ४।१
चित्त्यु. २।१
चित्यु. ११२ चिन्त्यु. ५११
छांदो. ७३|१ को. त. २/५ कौ. त. २३४ कौ. व. २।१५
बृह. ११८११ कौ. त. २।१५
लक्ष्म्यु. ३
छांदो. ५२राट
को. त. २३४ कौ. व. २/३
कौ. व. ३२
विष्णुह. ११५
बृह. १।३।२४
३. ११६:५
वाचा हा
वाचामगोचरनिराकारपरब्रह्मस्वरूपोऽहमेव वाचामगोचरानन्तदिव्यतेजोराश्याकारो भवति वाचामगोचरानन्तशुद्धबोध विशेषविग्रहं... चिद्रूपादत्यमण्डलं द्वात्रिंशब्यूहमेदरविष्ठितम् वाचामगोचरानन्दब्रह्मतेजोराशिमंडलमखण्ड तेजोमंडल विशेष ... शिवाद्वैतोपासका भजन्ते वाचामतीतविषयो विषयाशा
दशोज्झितः । परानन्दरसाक्षुब्धो रमते स्वात्मनाऽऽत्मनि वाचारम्भणं विकारो नामधेयं
५६३
त्रि.म.ना. ८२६
त्रि.म.ना. २६
त्रि.म.ना. ७७८
सि. सा. ६।१
प. पू. ५/९६
त्रीणि रूपाणीत्येव सत्यं [छांदो, ६|४|११२, ३, ४ वाचारम्भणं विकारो नामधेयं
मृत्तिकेत्येव सत्यम् [छांदो. ६।१।४ + परत्र. ५ वाचारम्भणं विकारो नामधेयं
छांदो. ६/१/५
छांदो. दा११६
लोहमित्येव सत्यम् वाचारम्भणं विकारो नामधेयं कृष्णायसमेव सत्यम् वाचा वदति यत्किञ्चित्सङ्कल्पैः कल्प्यते च यत् । मनसा चिन्त्यते यद्यत्सर्वं मिथ्या न संशयः
वाचा वै वेदा: सन्बीयन्ते वाचा वै सम्राट् बन्धुः प्रज्ञायते (थ) वाचा व्याहरति, तस्मानमन एव पूर्वरूपं, वागुत्तररूपम् वाचा सर्वाणि नामान्याप्नोति वाचा ह स्मैव पूर्व उपयन्ति स होपायनकीयवास वाचा हि नामान्यभिवदति वाचा होताऽध्वर्युरुद्वातान्यतरा स यत्रोपाकृते प्रातरनुवाके पुरा
परिधानीयाया ब्रह्माव्यववदति छांदो. ४।१६/२
वाचान्नमद्यतेऽत्रि वै नामैत
त्रि.. ( मा. पा. )
बृ. उ. २१२१४
ते. बिं. ५/४५
३ ऐत. १/६/२ बृह. ४/१/२
३ ऐत. १११ र कौ. व. ३३४
बृह. ६।२१७
बृह. ३/२/३
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
वाचा -
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
वामदेवः
वाचा सन्नमद्यतेऽत्ति ह वै नामैत.
तुष्टिपर्यन्ता तस्माद्वाञ्छां द्यदत्रिरिति सर्वस्यात्ता भवति
परित्यज
म. पू ५।३७ सर्वमस्यान्नं भवति
बृह. २।२।४ | वातरशना ह वा ऋषयः श्रमणा
। वाचिकोपांशुरुचैश्च (जपः) द्विविधः
ऊर्ध्वमन्थिनो बभूवुः
सहवै. ११ परिकीर्तितः। मानसो मनन
वातं प्राणं मनसाऽन्वारभामहे ध्यानभेदा विध्यमाश्रितः जा.द.२।१४
| प्रजापति यो भुवनस्य गोपाः प्रजापति यामुवनस्य
महाना. १३३९ वाचि तृप्यन्न्यामनिस्तृप्यति छांदो.५।२१।२ वातं प्राणः, द्यौः पृष्ठम्
चित्त्यु.४।१ वाचि वै तदैन्द्रं प्राणं न्यचायन्नित्ये
वातं प्राणः (अप्येति )चक्षुरादित्यं, वत्तदुक्कं भवति
१ ऐत. ३।५।२ . मनश्चन्द्रम्
बृह. ३२।१३ वाचि हि खल्वेष एतत्प्राणः
वातापेर्हवनः श्रुतः स्वाहा चित्त्यु. ३१ प्रतिष्ठितो गीयते
बृह. १।३।२७ | शतोऽध्वर्युः
चित्त्यु. ६०१ वाचि हि प्राणं जुहुमः, प्राणे वा वाचं ३ऐन. २।६।३ (तद्यथा-)वातोऽप्सु शनैर्वाति वाचे स्वाहा प्रतिष्ठायै स्वाहेत्यग्नौ
सुखीभवेति, एवं... संहितो. ११४ हुत्वा मन्थे सरस्रवमवनयति बृह. ६।३।२ वातो वाति, प्रजा निर्मुच्यते संहितो. १३ वाचैव प्रयन्ति वाचो-(चैवो)द्यन्ति
(तद्यथा-)वातो वाति शीघ्रं...बहु [नृ. पू. ११+ ग. पू. श६ विभग्नं प्रभग्नंश्येतैव ते मे वैतया संहितो. श४ वाचोऽग्निः (निरभिद्यत) २ऐन. ११४ वातोऽस्मानीतः पवते
ग.शो.ता. ४२ वाचो यस्मानिवर्तन्ते तद्वक्तुं केन
वादः प्रवदतामहम्
भ.गी. १०॥३२ शक्यते
ते. बि. १२१
वादा इतिवादविदो भुवनानीति तद्विदः वैतथ्य. २४ वाचो वाव भूयोऽस्तीति तन्मे
वानप्रस्थगृहस्थाभ्यां न संसृज्येत भगवान् ब्रवीतु
छांदो. ७।२।२ कर्हि चित् । अज्ञातचयाँ वाचो वीर्य तपसाऽन्वविन्दन् चित्त्यु. ११२ लिप्सेत न चैनं हर्ष माविशेत् ना.प. ५/३० वाचोह गिर इत्याचक्षते
छां. उ. ११३६ ।
वानप्रस्थशतमेकमेकेन यतिना वाचो ह वाच स उ प्राणस्य
तत्समं यतीनां तु शतं पूर्णमेकप्राणश्चक्षुषश्चक्षुरतिमुच्य धीराः
मेकेन रुद्रजापकेन
नृ.पू.उ. ५/१६ प्रेत्यास्माल्लोकादमृता भवन्ति केनो. ११२ वानप्रस्था अपि चतुर्धा भवन्ति वाच्यं लक्ष्यमिति द्विधाऽर्थसरणी
वैखानसा औदुम्बरा वालवाच्यस्य हि त्वम्पदे वाच्यं
खिल्या यायावराः... आश्रमो. २ भौतिकमिन्द्रियादिरपि यल्लभ्यं
वामकर्णे संयमाद्वायुलोकज्ञानम् शांडि.११७५२ त्वमर्थश्च सः । वाच्यं तत्पद
वामचक्षपि संयमाच्छिवलोकज्ञानम् शांडि.११७:५२ मीशताकृतमतिर्लक्ष्यं तु सच्चि
वामदक्षिणे सिद्धिर्बुद्धिः (गणेशस्य) ग. पू.ता.२।१० सुखानन्दब्रह्म तदर्थ एष च
वामदेव महाबोधदायकं पावकात्मकम् पञ्चत्र. ५ तयोरक्यं त्वसीदं पदम् शु. र. ३१० वामदेवं येऽनुसरन्ति नित्यं मृत्वा । वाजपेयः पशुहर्ता, भध्वर्युरिंद्रो
जनित्वा च पुनः पुनस्तत् । ते वै देवता अहिंसा धर्मयागः परम
लोके क्रममुक्ता भवन्ति योगैः इंसोऽध्वर्युः परमात्मा देवता
साङ्खयः कर्मभिः सत्त्वयुक्तैः वराहो. ४१३५ पशुपतिझोपनिषदो ब्रह्म पा. प्र. ५ (ॐ) वामदेवः परमेश्वरं सृष्टिवाञ्छाक्षणे तु या तुष्टिस्तत्र
स्थितिलयकारणमुमासहितं वाच कारणम् तुष्टिस्व.
स्वशिरसा प्रणप्येति होवाच बिल्वो.१
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
वामदे उपानषद्वाक्यमहाकोशः
वायुमेव वामदेवात् क्षत्रिया वै विशश्च सि. शि. ९ वायुना गतिमावृत्य निभृतं कर्णवामदेवाय नमो ज्येष्ठाय नमः
मुद्रया। पुदद्वयं समाक्रम्य श्रेष्ठाय नमो रुद्राय नमः... महाना. १०५ वायुः स्फुरति सत्वरन् १ यो.त. ११६ वामनं त्वां महादेवं सर्वे देवा
। वायुना ज्वलितो . sी उपासते । त्वत्तो जातं
। मनिशं दहेत्
या. शि. १८५ जगच्छम्भोस्थितंत्वय्येवलीयते २रुद्रो. ४६ वायुना पालितो वह्निरपानेन वामपादपाणिं योनिस्थाने
शनैदेहमध्ये जलति
शांडि. ११४१८ नियोज्य..स्वात्मानं भावयेत्।
वायुना वै गौतम सूत्रेणायं च लोकः तेनापरोक्षसिद्धिः
शांडि.११७१४३ परश्च लोकः सर्वाणि च भूनानि वामपादमूलेन योनि सम्पीड्य
सन्दब्धानि भवन्ति
बृह. ३७२ दक्षिणपादं प्रसार्य...वायु
वायुना शक्तिचालेन प्रेरितं खे यथा धारयेत् । तेन सर्वक्लेशहानिः शांडि. ११४३
रजःरविणकत्वमायाति (याति वामबाहुदक्षिणकटघोरन्तश्चरति
बिन्दुः सदैकत्व) भषेद्दिव्यंवपुस्तदा हंसः परमात्मा ब्रह्मगुह्यप्रकारो
[ध्या. वि. ९०+ यो. चू. ६३ नान्यत्र विदितः
पा. ब्र. ४ । वायुना सह चित्तं च प्रविशेष महापथम् १ यो.त. ८२ वामानेन समभ्यस्य दक्षानेन
वायुना सह जीवोर्ध्वज्ञानान्मोक्षतोऽभ्यसेत् । प्रसारितस्तु यः
मवाप्नुयात्
यो. शि. ६१६ पादस्तमूरूपरि नामयेत् । अय
वायुना हि गौतम सूत्रेण सन्दब्धानि मेव महाबन्धः.. १ यो.त. ११४ भवन्ति
बृह. ३२७२ वामाभ्यां शत्रुजिह्वावो दधानां...
वायुपुत्र महाबाहो किं तत्त्वं ब्रह्म. देवीमाहूय ध्यायेत् पीताम्बरो. १
वादिनाम्
रा. र. ११२ वामांसदक्षकठ्यंतं ब्रह्मसूत्रं तु सव्यतः परत्र. १६
वायुपुत्रं विनेशं वाणी दुर्गा क्षेत्रवामांसादिदक्षिणकट्यन्तं विभा
पालकं सूर्य चंद्र नारायणं व्यावन्तग्रहसम्मेलनमेकं ज्ञात्वा
नारसिंह...सीतां लक्ष्मणं...
प्रणवमेतानि समस्यांगानि मूल कसत्यंमृण्मयविज्ञातं स्यात् परब. ४ वामोरुमूले दक्षाङ्घि जान्वोर्वेष्टित
वायुभक्षोऽम्बुभक्षो वा विहिता
नोत्तरैः फ। स्वशरीरे पाणिना । वामेन वामाङ्गुष्ठं तु
•समारोपः पृथिव्यां नाश्रुपातकाः २ सन्यासो.५ गृहीतं मत्स्यपीठकम् । योनि
वायुभक्षोऽम्बुभक्षो वा विहितः वामेन सम्पीड्य मेद्रादुपरि
कन्दमूलकैः। स्वशरीरे समादक्षिणम् ।। ऋजुकायः समा
प्याथपृथिव्यां नाश्रु पातयेत् कुंडिको.४ सीनः सिद्धासनमुदीरितम् त्रि. वा. २।४९ (अथ) वायुमब्रुवन् वायवायवो यत्र लीयन्ते, मनो
वेतद्विजानीहीति
केनो. ३७ यत्र विलीयते
यो. शि. ३११२ वायुमय माकाशमयः (मात्मा) । बृह. ४४५ वायव्यस्तु द्विमात्रक
अ. ना.३१ वायुमाकाशे चाकाशमहङ्कारे पैङ्गलो. ३१३ वायावभ्यसिते वह्निः प्रत्यहं वर्धते
वायुमेव भगवो राजनिति होवानौ । वह्नौ विवर्धमाने तु सुख
चैष वै पृथग्वमात्मा वैश्वानरो मन्नादि जीर्यते
वराहो. ५।४७ यत्वमात्मानमुपास्से तस्मात्यां वायुतो हदयं प्रामापत्याक्रमात् गों . २
पृथग्बलय पायन्ति
छांदो.५।१४।१
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६६ वायुमे. उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
वायुः प. वायुमेवाप्येति यो वायुमेवास्तमेति सुबालो. ९५ परश्च लोकः सर्वाणि च वायुरनिरापः पृथिवी वाङनश्चक्षुः
भूतानि सन्दृब्धानि भवन्ति बृह. ३७२ श्रोत्रं च ते प्रकाश्याभिवदन्ति.. प्रो. २१२ वायुव्यूहने पाकाशमवकाशवायुरनिलममृतमथेदं भस्मान्त
प्रदाने (शरीरस्य)
गर्मों. १ शरीरम [ ईशा. १७+ वृह. ५।१५।५ वायुर्हा इकारः, चन्द्रमा अथकारः छां.उ. १११११ वायुरस्मै पुण्यं गन्धमावहाति १ऐत. १७३ वायुहर्हायिकारः (मा. पा.) छां. उ. २१३१ वायुराकाशे विलीयते
सुवालो. २१२ वायुर्खेतान्सन्सिंवृत इत्यधिदैवतम् छांउ. ४।३२ वायुरात्माऽमावास्याः स्विकृत सवै. १८ . वायुवतस्फुरितं स्वस्मिस्तत्रावायुरिति भस्म, जलमिति भस्म.. १ रुद्रोप. २ । हङ्कतिरुत्थिता । पञ्चात्मकवायुरेव पवमानो दिशोहरितं प्रविष्टः १ऐत. १३ मभूत्पिण्डं धातुबद्धं गुणात्मकम् यो. शि. १५८ वायुरेव सविताऽऽकाशः सावित्री
वायुवब्योमगो भवेत
१यो. त. ९६ स यत्र वायुस्तदाकाशो यत्र वा
वायुवेग मनोवेग श्रीराम तारक आकाशस्तद्वायुस्ते द्वे योनि
परब्रह्म विश्वरूपरूपदर्शन स्तदेवं मिथुनम्
सावित्र्यु. ३
लक्ष्मणप्राणप्रतिष्ठानन्दकर वायुर्गन्धानिवाशयात्
भ. गी. १५८
स्थलजलादिमर्ममेदिन सर्ववायुर्दिशां यथा गर्भ एवं गर्भ
लांगलो. ३
शत्रून् छिन्धि छिन्धि दधामि ते
वायुश्च वायुमात्रा च
प्रो. ४८ बृ. उ. ६।४।२२ ।
वायुश्चाकाशश्चेत्यधिदैवतम् ३ ऐत. १२२१ वायु वमिवाम्भसि
भ. गी. २०६७
वायुस्तार अग्रे प्रमुमोक्तु देवः चित्त्यु. ११।१३ वायुर्भूत्वा धूमो भवति धूमो
वायु जित्वा विविधकरणैः क्लेशभूत्वाऽभ्रं भवति
छांदो. ५.१०५ वायुर्यत्राभियुज्यते, सोमो यत्रा.
मूलैः कथञ्चित्कृत्वा यत्नं
निजतनुगतान शोष्य नाडितिरिच्यते, तत्र सञ्जायते मनः श्वेताश्व. २।६ :
प्रवाहान् । अश्रद्धेयां पेरपुरवायुर्यथको भुवनं प्रविष्टो जन्ये
गति साधयित्वाऽति नूनं जन्ये पश्चरूपो बभूव
विज्ञानकव्यसनसुखिनो वायुर्यथैको भुवनं प्रविष्टो रूपंरूपं
नास्ति मोक्षस्य सिद्धिः अमन. २।३० प्रतिरूपो बभूव । एकस्तथा
वायुं निरुद्धथ मेधावी जीवन्मुक्तो सर्वभूतान्तरात्मा रूपं रूपं
भरत्ययम्
१ यो.त. १०६ प्रतिरूपो बहिश्च
कठो. ५।१०
| वायुं बिन्दुं तथा चक्रं चित्तं चैव वायुर्यमोऽग्निवरुणः
भ.गी. १११३९
समभ्यसेत् । समाधिमेकेन वायुर्वा अहमस्मीत्यत्रवीन्मातरिश्वा
समममृतं यान्ति योगिनः योगकु. ११३ वा अहमस्मीति
केनो. ३८
वायु भित्त्वाऽऽकाशं भिनत्ति सुषालो. १०२ वायुर्वाऽनमाकाशोऽन्नादः सुबालो. १४१
| वायुः पञ्चहोता
चित्त्यु.७२ वायुवि संवर्गो यदा वा
वायुः परिचितो यत्नादग्निना महाप्रलये... (मा.पा.) छांदो. ४:३१
सह कुण्डलीम् । भावयित्वा वायुवि संवर्गो यदा वा अग्नि
सुपुम्नायां प्रविशेदनिरोधत: १ यो. व. ८१ रुद्वायति वायुमेवाप्येति छांदो, ४३१ वायुः पश्चिमतो वेधं कुर्वन्नापूर्य वायुर्वे गौतम तत्मत्रं, वायुना वै
सुस्थिरम् । यत्र तिष्ठति सा गौतम सूत्रेणायं च लोकः
प्रोक्ता घटाख्या भूमिका बुधैः वराहो.५।७३,७४
गो. पू. २२३
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
वायुः प्रा
वायुः प्राणस्तथाऽऽकाशस्त्रिविधो जीवसंज्ञकः
प्र. वि. १४
मुंड. २|१|४
वायुः प्राणो भूत्वा नासिके प्राविशत् २ ऐत. २।४ वायुः प्राणो हृदयं विश्वमस्य पद्भ्यां पृथिवी सर्वभूतान्तरात्मा वायुः षट्कोणकं कृष्णं यकाराक्षरभासुरम् । मारुतं मरुतां स्थाने... धारयेत्तत्र सर्वज्ञमीश्वरं विश्वतोमुखम्
वायुः समानोदानव्यानापानप्राणाः वायुः सर्वत्रगो महान् वायूनां गतिमावृत्त्य धृत्वा पूरककुम्भको ।... पुटद्वयं समाकृष्य वायुः स्फुरति सत्वरम् । सोमसूर्याभिसम्बधात्...
वायोरभिः ( सम्भूतः )
[+यो. चू. ७२+सुवालो. १।१ वायोरभिरभवत्
वायोरभिस्तथा चामेराप अद्भयो
वसुन्धरा वायोरन्तरात्मा वहति समस्त: पुण्यदेवेति सूरिमुक्तः वायोरात्मानं कवयो निचिक्युः वायोरायतनं चात्र नाभिदेशे
समाश्रयेत्
वायोरिव सुदुष्करम् वायोरोङ्कारः [ अ. शिरः. ३।१५+ ★ वायोर्ज्योतिः, ज्योतिष आपः • वायोबिम्बं तु षट्कोणं सङ्कर्षोऽत्राधिदेवता वायौ तृप्यत्याकाशस्तृप्यति वायौ मनोलयं कुर्यादाकाश
गमनं भवेत् वाराणसी महाप्राज्ञ भ्रुवोर्घाणस्यमध्यमे वाराणस्यां मृतो वाऽपि इदं वा
ब्रह्म यः पठेत् । एकेन जन्मना जन्तुर्मोक्षं च प्राप्नुयादिति वाराही पितृरूपा कुरुकुला बलि देवता माता
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
१ यो. त. ९५
त्रि. बा. १/३ भ.गी. ९१६
वराहो. ५६९ तैत्ति. २|१|१ पैङ्गलो. ११३ गायत्रीर. १
कठरु. १७
पारमा १०/२
चित्त्यु. ११४
क्षुरिको ७
भ.गी. ६।२४ बटुको. २७ २सन्न्यासी. १६
यो. शि. ५/१४ | छांदो. ५/२३३२
यो. शि. ५/५१ जा. द. ४।४८
1
प्रा. हो. ४|४
भावनो. २
वासना
वारिजलोचनसहाये वारिगर्ति वारया सुकरनिकरैः । पीडितमत्र भ्रान्तं मामनिशं पालय त्वमनवद्ये वारिवत्स्फुरितं तस्मिंस्तत्राहङ्कृतिरुत्थिता । पञ्चात्मकमभूत्पिण्डं धातुबद्ध गुणात्मकम् वारुणं त्वेव वर्जयेत् वारुणे वायुमारोप्य वकारेण सम न्त्रितम् । स्मरन्नारायणं देवं चतुर्बाहुं किरीटिनम् ।...धार्ये
त्पञ्चघटिकाः सर्वपापैः प्रमुच्यते १ यो. त. ८८
( तत्र ) वार्ताकवृत्तयः कृषिगोरक्षवाणिज्यमगोहितमुपयुञ्जानाः शतसंवत्सराभिर्यजन्त आत्मानं प्रार्थयन्ते
वालाप्रमात्रं हृदयस्य मध्ये विश्वं देवं जातरूपं वरेण्यम् । तमात्मस्थं ये नु पश्यन्ति धीरास्तेषां शान्तिर्भवति नेतरेषाम् वालाप्रमात्रं हृदये प्रतिष्ठं जीवाभासं मन्यमानैश्च मूढैः । न त्वेष जीवोन शिवश्रादिकर्ता
यस्नात्परं नापरमस्ति किचित् २ देव्यु. ३४
५६७
महामते । समकालं चिराभ्यस्ता
वनदु. १६९
१ यो. त. १० छांदो. २।२२।१
आश्रमो. २
वालाग्रशत भागस्य शतधाकल्पितस्य
च । भागो जीवः स विज्ञेयः स
१ आत्मो. ३
तस्य भागस्य
चानन्त्याय कल्पते [श्वेता. ४/५ + भवसं २|३५ वालाग्रशत सहस्र कल्पनादिभिः स लभ्यते ( परमात्मा ) बालामशतसाहस्रं भागिनः । तस्य भागस्य भागाध तत्क्षये तु निरञ्जनम् वाल्मीको वल्मीकात्, व्यासः कैवर्तकन्यायां, शशपृष्ठाद्गौतमः,
वसिष्ठ उर्वश्यां, अगस्त्यः कलशेजातः व सु. ५
वाव किल नो भवान् पुराऽनुशिष्टानवोचत् वासनाक्षयविज्ञानमनोनाशो
बृइ. ६/२/३
अ. शिरः. ३।११
ध्या. बि. ४
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६८
वासना
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
वासुदेवः
हटवषमदपशादिन
भवन्ति फलदा मता: प. पू.४।८३ | वासनावशतः प्राणस्पदस्तेन च [+मुक्तिको. २०१०
वासना । क्रियते चित्तबीजस्य वासनाजाले निश्शेषममुना प्रवि
तेन चित्ताकरक्रमः
मुक्तिको. २।२६ लापिते कर्मसञ्चये पुण्यपापे
वासनाविलये चेतः शममायाति समूलोन्मूलिते प्राक्परोक्षमपि
दीपवत्
मुक्तिको. २०१७ करतलामलकवद्वाक्यमप्रतिबद्धा..
वासनावेगवैचित्र्यात् स्वरूपं न परोक्षसाक्षात्कारं प्रसूयते पैङ्गलो. ३३ . जहाति तत् । भ्रान्तं पश्यति वासनातन्तुबद्धोऽयं लोको विपरिवर्तते महो. ५।८६
मुक्तिको.२।६० वासनातानवं ब्रह्मन्मोक्ष इत्यभिधीयते महो. २१४१
वासनासम्परित्यागसमं प्राण
निरोधनम् वासनात्रयपूर्वकं निन्दानिन्दागर्व
प. पू. ४८५
वासनासम्परित्यागः प्राणस्पन्दमत्सरदम्भवपद्वेषकामक्रोधलोभ
निरोधनम् । एतास्ता युक्तयः मोहहर्षामर्षास्यात्मसंरक्षणादिकं
पुष्टाः सन्ति चित्तजये किल मुक्तिको.२१४५ दग्ध्वा...देहत्यागं करोति यः
वासनासम्परित्यागाच्चित्तं गच्छसोऽवधूतः
तुरीया. ३ स्यचित्तताम् [म.पू.४।८६+ मुक्तिको. २।२८ वासनाद्वासुदेवस्य वासितं हि जग.
वासनासम्परित्यागे यदि यत्नं । प्रयम् । सर्वभूतनिवासोऽसि
करोषि भोः। यावद्विलीन न वासुदेव नमोऽस्तु ते ना. उ.ता. ११४
प. पू. ४१७८ वासना द्विविधा प्रोक्ता शुद्धा च
वासनाहीनमप्येतचक्षुरादीन्द्रिय मलिना था। मलिना जन्म.
स्वतः । प्रवर्तते बहिः स्वार्थे हेतुः स्याच्छुद्धा जन्मविनाशिनी मुक्तिको.२०६१ वासनामात्रकारणम्
मुक्तिको. २०२२ वासनानुदयो भोग्ये वैराग्यस्य
वासनां वासितारं च...समूलमतदावधिः । अहम्भावोदयाभावो
खिलं त्यक्त्वा...
महो. ६७ बोधस्य परमावधिः
अध्यात्मो. ४१
वासनां सम्परित्यज्य मोक्षावासनाप्रक्षयो मोक्षः सा जीव
थित्वमपि त्यज
मुक्तिको. २०६८ न्मुक्तिरिष्यवे
वासनां सम्परित्यज्य मयि
अध्यात्मो. १२ वासनामात्रसन्त्यागाजरामरण
चिन्मात्रविमहे । यस्तिष्ठति वर्जितम् । सवासनं मनो ज्ञानं
गतव्यपःसोहं सश्चित्सुखात्मकः मुक्तिको. २०१८ ज्ञेयं निर्वासनं मनः
वासनाः कल्पयन्सोऽपि यात्यम. पू. ५/६२ हवारतां पुनः
महो. ५।१२४ वासनामुक्तो महालीलायामासक्तः
वासरार्धलयेनापि स्वात्मज्योतिः संसारे न निर्विण्णो नाति
प्रकाशते । सूर्योभाभिरिवादीप्तो सक्तो भवति
सामर. १०० योगी विश्वं प्रकाशते
भमन. ११४८ वासनायास्तथा वढेणग्याधि
वासांसि जीर्णानि यथा विहाय द्विषामपि । स्नेहवैरविषाणां च
नवानि गहाति नरोऽपराणि। शेषः स्वल्पोऽपि बाधते
अ. पू. ५/१७
तथा शरीराणि विहाय..संयाति वासनारहितैरन्तरिन्द्रियैराहरन्
नवानि देही [ भवसं. २।३७+ भ.गी. २०२२ क्रियाः । न विकारमवाप्नोपि
वासुदेवमयोऽस्म्यहम्
विष्णुह. १३ खवरक्षोभशतैरपि म. पू. ५५३९ वासुदेवः सर्वमिति
भ.गी. ७१९
। योगानि यथा
।
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
वासुदे
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
विजरो
५६९
मैत्रा. ६१६
वासुदेवादिचतुव्यूहसेवितं विष्णुलोकं
। विगतेच्छाभय क्रोधः
भ.गी. ५.१८ तत्साम्नः पञ्चमं पादं जानीयात् ग. पू. ११२ विग्रहमनुग्रहलिनेषु शक्तिकपालेषु वासुदेवे मनो युञ्जन्सर्वसिद्धि
सर्ववशङ्करं विद्यात्
लिङ्गोप. २ मवाप्नुयात
यो. शि. ५।५४ , विग्रहवानेष कालः सिन्धुराजः वासुदेवोऽजरोऽमरः
ते. बि. ६६९ प्रजानाम् वास्तुवेदो धनुवेंदो गान्धर्वश्च
विघ्नराजो ब्रह्मण्यमृते तेजोमये नथा मुने । आयुर्वेदश्च पञ्चैते
परंज्योतिर्मये सदानंदमये रमते गणेशो. ५७ उपवेदाः प्रकीर्तिताः
सीतो. २१ विघ्नराजश्चिदात्मकः सोऽहमोम् गणेशो. १२४ विकरोत्यपरान् भावानन्तश्चित्ते
विन्नान्यायान्ति वै बलत। हैनः २४० व्यवस्थितान् । नियताश्च वहि
विघ्नांस्तरति महोपसर्ग तरति
गणेशो. ५८ श्चित्त एवं कल्पयते प्रभुः वैतथ्य. १३
विचक्षणः पंचमुखोऽसि प्रजापतिविकलेवरकैवल्यं त्रिपाद्राममहं भजे शु.र.शीर्षक
ाह्मणस्त एकं मुखं तेन मुखेन विकलेवरकैवल्यं श्रीरामब्रह्म मे गतिः रा.प.शीर्षकं राज्ञोऽत्सि
कौ. स. २९ विकटाङ्गामुन्मत्तां महाखला...
विचक्षणाहतवो रेत पाभृतं... को. व. १२२ पुनर्धेनुं...अशान्तामदुग्धदोहिनी
विचारणा द्वितीया तु तृतीया वत्सहीनां...नवप्रसूतां रोगार्ती
तनुमानसी (ज्ञानभूमिः) महो. ५।२४ गां विहाय प्रशस्तगोमयमाहरेत् बृ. जा. ३१ विचारणा द्वितीया स्यात्तृतीया विकल्पसङ्ख्याज्जन्तोः पदं तदवशिष्यते स. पू. २।३३ साङ्गभावना (मोक्षभूमिका) प.पू. ५/८२ विकल्पासहिष्णु, तत्सशक्तिकं
विचारणाशुभेच्छाभ्यामिन्द्रियार्थेषु गजवक्त्रं गजाकारं जगदेवावरुन्धे गणेशो. ३१३
रक्तता। यत्र सा तनुतामेति विकल्पो विनिवर्तेत कल्पितो यदि
प्रोच्यते तनुमानसी [महो.५।२९ +बराहो. ४५ केनचित विकारजननीमज्ञामष्टरूपामजां ध्रुवाम्।
सतस्तव । मनः स्वरूपमुत्सृज्य ध्यायतेऽध्यासितातेन तन्यते प्रेर्यते
शममेष्यति विज्वरम
प. पू. ११४१ पुनः। सूयते पुरुषार्थ च तेनैवाधिष्ठितं जगत् मंत्रिको. ३.४ विचिकित्सीम ऋज्वा
बा. मं. २३
विचित्रघोषसंयुक्तानाहते श्रूयते ध्वनिः सौभाग्यल. ९ विकारादिविहीनत्वाजागरो मे __ न विद्यते वराहो. १६० विचित्रं विधिचेष्टितम्
भवसं. १११२ विकारांश्च गुणांश्चैव
भ.गी.१३२० विचित्राः शक्तयः स्वच्छाः समा या विकाराः पोडशापरे
शारीरको. १२ निर्विकारया । चिताः क्रियन्ते विकिरं प्रकिरं दद्याद्विकिरहवै
समया कलाकलनमुक्तया १.सो. २१२६ प्रकिरभुखीततृप्तिरूपाणिदर्शयन् इतिहा. ५३ विचिन्वति हैवेमानि शरीराणी३ १ऐत. १५ विक्षिप्तं च गतायातं सुश्लिष्टं च
विचैति चान्ते विश्वमादौ स. देवः सुलीनकं ( मनः)
अमन. २।९२ स नो बुद्धया शुभया संयुनक्तु श्वेता. ४१ विक्षेपशक्तिलिङ्गादि ब्रह्माण्डान्तं
वि चमि संच हि नु यो जगत्सुजेत् सरस्व. ४२ विरश्पी (प्शी)
बा. मं.९ विक्षेपो नास्ति यस्मान्मे न समाधि
विजरो विमृत्युर्विशोको विजिपित्सोस्ततो मम। विक्षेपो वा
ऽपिपासः सत्यकामः सत्यसमाधिर्वा मनसः स्याद्विकारिणः १ अवधू. २१ सङ्कल्पः [छांदो. ८.१५ +८७१
आगम. १८ : विचारेण परिज्ञाठस्वभावस्य
७२
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७०
विजान
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
विज्ञानं
3DD
विजाननेव सत्यं वदति विज्ञानं
विज्ञानघनस्वरूपमनन्तचिदादित्य__ त्वेव विजिज्ञासितव्यमिति छांदो. ७१७११
समष्टयाकारं शिवाद्वैतोपासका विजानन विद्वान् भवते नातिवादी मुण्ड. ३।११४ भजन्ते
सि. सा. ६३१ विजानन्दै तन्न विजानाति नहि
विज्ञानमयं ब्रह्मकोशम् । चतुर्जालं विज्ञातुर्विपरिलोपो विद्यते
___ ब्रह्मकोशम्। यन्मृत्यु वपश्यति भस्मजा.२०१६ ऽविनाशित्वात्
बृह. ४।३।२० ! विज्ञानमयः कालात्माऽऽनन्दमयो विजानाम्यहं यत्प्राणो ब्रह्म, कं च
लयात्मैकत्वं नास्ति, द्वैतं कुतः सुबालो. ५/१५ तु खं च न विजानामि छांदो.४।१०५
विज्ञानमयो मनोमयः प्राणविजातीयविशेषवर्जितं... शाश्वतं
मयश्चक्षुर्मयः
बृह. ४।४५ परमं पदं...स्वयम्प्रकाशमनिशं
विज्ञानमात्ररूपोऽहं सच्चिज्वलति
त्रि.न.ना. ७७ दानन्दलक्षणः
ते. बि. ३॥३१ विजितात्मा जितेन्द्रियः
भ. गी. ५७
विज्ञानमात्र विज्ञानविदां यदमलाविजिहीर्व लोकान् कृषि बंधा
त्मकम् । पुरुषः सावयदृष्टीनान्मुंचासिबद्धकम्
सहवै. ९ मीश्वरो योगवादिनाम अ. पू. ३२० विजेषकदिन्द्र इवानवयोऽस्माकं
विज्ञानमानन्दं ब्रह्म रातितुः मन्यो अधिपो भवेह
वनदु. १११ . परायणं, तिष्ठमानस्य तद्विद इति बृ. उ. ३।९।३४ विजेष्यध्वे वावैतानन्विति शौनको. २२ विज्ञानमानन्दं ब्रह्मरातेतुः विज्वरत्वं गतं चेतस्तव संसार
परायणम् । सर्वसङ्कल्पसन्यावृत्तिषु । न निमज्जति तद्ब्रह्मन्
सश्चेतसा यत्परिग्रहः महो. २९ गोष्पदेष्विव वारण: म. पू. ११४२
विज्ञानमुपास्व.
छांदो. ७७१ विज्ञातब्रह्मतत्त्वस्य यथा पूर्व न
विज्ञानमेवाप्येति, तदमृतमभयसंमृतिः । अस्ति चेन्न स
मशोकमनन्तनिर्बीजं.. सुबा. ९।३-१२ विज्ञातब्रह्मभावो बहिर्मुखः
विज्ञानमेवाप्येति यो विज्ञानविज्ञातमविजानताम् (ब्रह्म) केनो. २।३ । मेवास्तमेति [सुबालो.९।२, ७,१०,१३ विज्ञातं विजिज्ञास्यमविज्ञातमेत
विज्ञानवतो वै स लोकाज्ञानएव यत्किश्च विज्ञातं वाचस्त.
क्तोऽभिसिद्धयति
छांदो. ७७२ द्रुपं, वाग्घि विज्ञाता, वागेनं
विज्ञानसारथिर्यस्तु मन:प्रग्रहतद्भूत्वाऽवति
बृह. १।५।८
वानरः । सोऽध्वनः पारमा. विज्ञातात्मा पुरुषः स परेऽक्षरे
मोति तद्विष्णोः परमं पदम् मात्मनि सम्प्रतिष्ठते प्रश्नो. ४९
[ कठो. ३१९+
भवसं. २०१२ विज्ञातारमरे केन विजानीयात्
विज्ञानं चाविज्ञानं च
तैत्ति. श६ [वृ. उ. २।४।१४+
४।५।५
विज्ञानं त्वेव विजिज्ञासितव्यम् छांदो. ७/१७११ विज्ञाते स्पन्दमाने वै नाभासा
विज्ञानंदेवाःसर्वेब्रह्मज्येष्ठमुपासते अ. शां. ५१
तैत्ति. २५ अन्यतो भुवः विज्ञानघन एवास्मि शिवोऽस्मि
विज्ञानं प्रयन्त्यभिसंविशन्ति तैत्ति. ३५ किमतः परम्
स्कन्दो. १ विज्ञानं ब्रह्म चेद्वेद तस्माचेन्न विज्ञानघन एवैतेभ्यो भूतेभ्यः
प्रमाद्यति । शरीरे पाप्मनो समुस्थाय तान्येवानुविनश्यति बृ. उ. २।४।१२ । हित्वा सर्वान्कामान्समभुत इति तैत्ति. २१५
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
विज्ञानं
विज्ञानं ब्रह्मेति व्यजानात् । विज्ञानाक्षेत्र खल्विमानि भूतानि जायन्ते । विज्ञानेन जातानि जीवन्ति । विज्ञानं प्रयन्त्यभिसंविशन्तीति
विज्ञानं भगवो विजिज्ञासे विज्ञानं यज्ञं तनुते । कर्माणि तनुतेऽपि च । विज्ञानं देवाः सर्वे ब्रह्म ज्येष्ठमुपासते
विज्ञानं वाव ध्यानाद्भूयः विज्ञानात्मा चिदाभासो विश्वो व्यावहारिको जाग्रत्स्थूलदेहाभिमानी कर्मभूरिति च विश्वस्य नाम भवति
विज्ञानात्मा यथा देहे जाग्रत्स्त्रसुषुप्तितः । मायया मोहितः पश्चाद्बहुजन्मान्तरे पुनः विज्ञानात्मा सह देवैश्व सर्वैः प्राणा भूतानि सम्प्रतिष्ठन्ति यंत्र | तदक्षरं वेदयते यस्तु सोम्य स सर्वज्ञः सर्वमेवाविवेश विज्ञानादानन्दो ब्रजयोनिः विज्ञानाद्वाव भूयोऽस्तीति तन्मे
भगवान्
विज्ञानाद्धवखमानि भूतानि
जायन्ते विज्ञानाविज्ञानेऽहम् विज्ञानेन वा ऋग्वेदं विजानाति
यजुर्वेद सामवेदमायणम् विज्ञानेनात्मानं वेदयति विज्ञाने नेद सम् विज्ञाने स्पन्दमाने वै नाभासा
अन्यतो भुवः
विज्ञानेऽपि तथैव स्युराभासस्याविशेषतः विज्ञानोऽपि विशेोऽस्मि सोमो
ऽस्मि सकलोऽस्म्य म् विज्ञायते हारित दिरण्यस्योपात्तं गोमश्वानां दासीनां प्रवराणां..
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
तैत्ति. ३/५ छांदो. ७/१७/१
तैत्ति. २/५ छांदो. ७७११
पैङ्गलो. २२६
योगकुं. ३ २७
प्रश्नो. ४।२१ महाना. १७११२
छांदो. ७७२
तैत्ति. २२५ १ देव्यु. १
वित्तं मे
विज्ञायते हान्ति... प्रवराणां परिधानस्य... [ मा. पा. ] विज्ञाय सेवितश्चोरो मैत्रीमेति न चोरताम्
विज्ञेयः स शिवः शान्तो नरस्तद्भावभावितः । आस्ते सदा निरुद्विग्नः स देहान्ते विमुच्यते विज्ञेयोऽक्षरतन्मात्रो जीवितं वापि
छांदो. जर महाना. १७११३ बृह. २/४/५
अ. शां. ५१
य. शां. ५०
मैत्रे. ३।३
बृह. ६/२/७
वित्तं वन्धुः प्रजातन्तुः कर्मरूपं
बृहत्सखा । प्रज्ञाप्रतिष्ठा तन्तूनामिष्टापूर्तेः परायणम् वित्तिश्चोपस्तपश्च दमश्चाश्रद्धा च
!
सपृय (?) चानाकाशी कर्णे च योगाचार्य गुरुशुश्रूषा चेति (अ) वित्तं मे स्यादथ कर्म कुर्वीय
५७१
वृद्द. ६ २७
महो. ५/७१
चञ्चलम् । विहाय शास्त्रजालानि यत्सत्यं तदुपास्यताम् पैङ्गलो. ४|१७ विण्मूत्रपित्तकफमजामेदोवसानरन्यैश्च मलैर्बहुभिः परिपूर्ण कोश इवावसन्नेति विण्मूत्रवातपित्तकफमज्जामेदो
साभिरन्यैश्चनबहुभिः परिपूर्णमेवाड़ शरीरे वर्तमानस्य भगवंस्त्वं नो गतिः विण्मूत्रादिविसर्जनमपानवाचुकर्म वितता ब्रह्मणो सुखे
विततां भुवमासाद्य विहरामि यथासुखम् वितत्या तरुणार्कवर्ण व्योमान्तरे भासि दिरण्यगर्भः वितथैः सदृशाः सन्तोऽवितथा इ लक्षिताः
वितन्वमाना शमायान्तु ब्रह्मचारिणः स्वाहा वितस्तिप्रमितं देयै चतुरङ्गुलविस्तृतम् | मृदुलं धवलं प्रोक्तं वेष्टनावर लक्षणम् विशीर्णवस्त्रं वल्कलं वा प्रतिगृहीयान्नान्यत्प्रतिगृहीयात्
शिवो. ११२३
मैत्रा. ३१४
मैत्रे. १३ शांडि. ११४१९
भ.गी. ४।३२
१ सं. सो. २/५५
एका. उ. ४
अ. शां. ३१
तै. उ. १|४|४
चो. शि. ११८१
१ सं. सो. ११२
इतिहा. ६
संहितो. ३१९ वृह. १|४|१७
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७२
वित्तेशो यक्षरक्षसाम् विदानाद्विद्युत्
विदाम देवं भुवनेशमीड्यम् विदिताविदितात्परः विदिते तु परे तत्वे मनो नौ
स्तम्भकाकवत्
वित्तेशो
विदित्वा स्वात्मनो रूपं सम्प्रज्ञातसमाधितः । शुकमार्गेण विरजाः प्रयान्ति परमं पदम् विदित्वा स्वात्मनो रूपं न बिभेति
+
कुतश्वन (कदाचन) [वराहो. २ २० विदिशश्च नारायणः [ नारा. २+ विदुर्देवा न दानवाः विदेहमुक्त एवासौ विद्यते निष्कलात्मकः विदेहमुक्तताऽत्रोता सप्तमी योगभूमिका । अगम्या वचसां शान्ता सा सीमा सर्वभूमिषु विदेहमुक्तो नोदेति नास्वमेति न
शाम्यति विदेहमुक्तौ विमले पदे परमपावने । ... चित्तनाशे विरूपाख्ये न किविदिह विद्यते
विद्धि त्वमेतन्निहितं गुहायाम् विद्धि नष्टानचेतसः
विद्धि पार्थ बृहस्पतिम्
विद्धि पार्थ सनातनम् विद्धि प्रकृतिसम्भवान् विद्धि माममृतोद्भवम् विद्वयकर्तारमव्ययम् विद्धयनादी उभावपि विद्वनमिह वैरिणम्
विद्ययाऽमृतम
विद्यया वा विद्यां यः प्राह तानि
तीर्थानि षण्ममेति विद्यया विन्दतेऽमृतम्विद्यया साधयेत विद्यातपोभ्यां जीवात्मा बुद्धिज्ञानेन शुद्धयति
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
भ.गी. १०/२३
बृह. ५/७/१
श्वेता. ६७ नृसिंहो. ९८
अमन. २/७३
वराहो. ४।३८
महो. ४/७०
त्रि.म.ना. २१८
भ.गी. १०।१४
प. पू. ४/१९
अक्षयप. ४४
महो. २६४
.पू. ४/२०
कठो. १|१४
भ.गी. ३।३२
भ.गी. १०।२४
भ.गी. ७/१० भ.गी. १३/२० भ.गी. १०/२७ भ.गी. ४।१३
भ.गी. १३/२० भ.गी. ३/३७ ईशा. ११
विद्यालिङ्गं
विद्यादानं च कुर्वीत भोगमोक्षजिगीषया
विद्या दिवा प्रकाशत्वादविद्या रात्रिरुच्यते विद्याधरस्तृतीयायां गान्धर्वस्तु चतुर्थका
संहितो. ३१५
केनो. २१४ संहितो. ३/४
भवसं. ३|१८
शिवो. ११३५
१ सं. सो. २/८३
ना. बिं. १३
विद्याधीशः स्वर एको महेशस्त्वमेव त्वं वेद योऽसीश एव
२ रुद्रो. ६८
( शिष्य इति च ) विद्याध्वस्त प्रपश्यावगाहिज्ञानावशिष्टं ब्रह्मैव शिष्यः निरा. २५ विद्यानन्दतुरीयाख्यपादत्रयममृतं
भवति
( अथ च ) विद्यानन्दतुरीयाणामभेद एव श्रूयते
विद्यानन्दतुरीयांशाः (ब्रह्मणः ) सर्वेषु पादेषु व्याप्य तिष्ठन्ति विद्यापदो द्वितीय: ( ब्रह्मणः ) विद्याप्रपश्यस्य नित्यत्वं सिद्धमेव,
नित्यानन्दचिद्विलासात्मकत्वात् त्रि.म.ना. ३१२
विद्या भवच्छेदकरी मदीयसायुज्य
सम्पादन हेतुभूता विद्याभीप्सितं नचिकेतसं मन्ये न त्वा कामा बहवो लोलुपन्ते (न्तः) [ कठो० २१४+ विद्याऽभूद्गोमयं शुभम् विद्याभ्यासे प्रमादो यः स दिवा
स्वाप उच्यते
त्रि.म.ना. ४|४
त्रि.म.ना. २/१
विद्यामिमां प्राप्य गौरी महेशा
दभीष्टसिद्धिं समवाप सद्यः विद्याया मनसि संयोग:, मनसा
Ssकाशश्चाकाशाद्वायुः, वायोज्योतिः, ज्योतिष आप:, अद्भः पृथिवी, पृथिव्या इत्येषां
भूतानां ब्रह्म सम्पद्यते विद्यालिङ्गं ज्ञानस्वरूपम्
त्रि.म.ना. ११४
त्रि.म.ना. ११४
मैत्रा. ७१९
बृ. जा. ३/२
१ सं. सो. २१८४
विद्यामसंश्रयो विद्यारूपो
विद्यामयो विश्वेश्वरोऽहमजरोऽहम् भस्मजा. २७
हेरम्बो. १४
१ बिल्वो १५
२सन्यासो. १६ लिङ्गोप. २
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
विद्यावि.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
विधिही
____५७३
विद्याविद्याभ्यां भिन्नो विद्यामयो
| विद्युद्धसितं (गायत्र्याः) सन्ध्यो . २३ हि यः स कथं विषयी भवति गोपालो.१।१२ विद्यद्र त्याहुर्विज्ञानाद्विाद्विद्यत्येनं विद्याविद्ये ईशते यस्तु सोऽन्यः श्वेता. ५।१ पाप्मनो य एवं वेद विद्युगोति विद्याविनयसम्पन्ने म. गी. ५.१८
बृह. ५/७१ विद्याशक्तिः समस्तानां शक्तिरित्य
विद्योतते स्तनयति स प्रतिहारः छांदो.२॥३५॥१ भिधीयते । गुणत्रयाश्रया विद्या
विद्रुमदुमसङ्काशं योनिस्थाने स्थितं रजः ध्या. बि. ८७ सा विद्या चवदाश्रया
बृ. जा. ३१
विद्वत्सन्यासी चेद्गुरोः सकाशात् विद्या सङ्कीर्तनीया हि येषां कर्म न
प्रणवमहावाक्योपदेशं प्राप्य... विद्यते। ते चावर्त्य विमुच्यन्ते
पर्वतवनदेवतालयेषु सञ्चरेत् ना. प. ४।४८ यावत्कर्म न विद्यते शिवो. १।३४ विद्वत्सन्यासी ज्ञानसन्यासी विद्या सन्धिः। प्रवचनर सन्धानम्
विविदिषा सन्यासी कर्मसन्यासी ना. प. ५।३ विद्या सम्प्राप्यते ब्रह्मन् सदोषा
विद्वानप्यासुरश्चेत्स्यानिष्फलं पहारिणी __ महो. ६।११० । तत्त्वदर्शनम्
वराहो. ३१२३ विद्यासहायवन्तं च मादित्यस्थं
विद्वानेतेनैवायतनेनेकतरमन्वेति प्रश्नो. ५२ समाहितम्। कपिलं प्राहुराचार्याः.. ... विद्वान् त्रिवृत्सूत्रं त्यजेत् । आरुणि.३ विद्याऽहमविद्याऽहम्
१देव्यु.१ (तथा) विद्वान्नामरूपाद्विमुक्तः मुण्ड. ३।२८ विद्या ह वै ब्राह्मणमाजगाम, तवा
विद्वान्नित्यं सुखे तिष्ठेद्धिया हमस्मि, त्वं मा पालयानहते
चिद्रसपूर्णया
ते. बि. २५१ मानिने नैव माऽदाः । गोपाय
(तदा) विद्वान् ब्रह्मज्ञानामिना मा श्रेयसे तेऽहमस्मीति संहितो. ३४ कर्मबन्ध निर्दहेत्
पैङ्गलो. ४.११ विद्या ह वै ब्राह्मणमाजगाम गोपाय
विद्वान् ब्रह्मामृतोऽमृतम्
बृ.ह.४।४।१७ मां शेवधिष्टेऽहमस्मि । असूयका.
विद्वान्मनो धारयेताप्रमत्तः श्वेताश्व. १९ यानृजवे शठाय मा मा ब्रूया
विद्वान्युक्तः समाचरन्
भ.गी. ३१२६ वीर्यवती तथा स्याम् [शाट्या.३३ मुक्तिको. ११५१ विद्वान्सबमहिकामुष्मिकसुखश्रम विद्याऽहम् । वेदाश्चाहम्
अ. भा.१ ज्ञात्वा..ब्रह्मचर्यसमाप्य गृहीभवेत् प. हं. प. १ विद्या हि काण्डान्तरादित्यो
विद्वांसस्तेनलयेनपश्यन्ति सुबालो. ८१ ज्योतिर्मण्डलं माझं नापर __ महावा. २ विद्वान्स्वदेशमुत्सृज्य सन्यासानन्तरं विद्यां चाविद्यां च यस्तद्वेदोभयर
स्वतः । कारागारविनिर्मुक्तचोर. सह । अविद्यया मृत्यु तीव
__ वरतो वसेत्
मैत्रे. २०११ (मृत्युमेति) विद्ययाऽमृतमश्रुते
। विद्वासो मनसा प्रजायमाना [ ईशा. ११+ मैत्रा. ७९+ भवसं. ३३१ । रेतसैवमजीविष्मेति [बृह.६।१।८ +६।१।९-१२ विद्युति तृप्यन्त्यां यत्किञ्च याश्च
विधिदृष्टो य इज्यते
भ.गी. १७११ पर्जन्यश्चाधितिष्ठतस्तत्तप्यति
विधिवदादावनुपनीतोपनयनानन्तरं तस्यानुतप्तिं तृप्यति प्रजया पशु
तत्सत्कुलप्रसूत:...साधनचतु. भिरनाद्येन तेजसा ब्रह्मवर्चसेनेति छांदो.५।२२।२ टयसम्पन्नः सन्यस्तुमर्हति ना. प. २।१ विशुतोऽभिव्यातदा ३ इति (मा.पा.) केनो. ४४ विधिवत्प्राणसंयामैनाडीचके विशुतो व्यातदा ३ इति केनो. ४४ विशोधिते । सुषुम्नावदनं विद्युदिवाभ्रार्चिषः परमे व्योमन् मैत्रा. ६।३५ । भित्त्वा सुखाद्विशति मारुतः शांडि. ११७९ विद्यतस्बिा मातं निषोतमेषसंज्ञकम् गुह्यका. १८ विधिहीनमसृष्टानम्
भ.गी. १७१३
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७४
विधूमे
विधूमे च प्रशान्तानौ यस्तु माधुकरीं चरेत् । गृहे च विप्रमुख्यानां यतिः सर्वोत्तमः स्मृतः विधूमे सन्नमुसले व्यङ्गारे भुक्तवज्जने । कालेऽपराह्ने भूयिष्ठे भिक्षाचरणमाचरेत् विधृतिरेषां लोकानामसम्भवाय विषेम ते नाम । विधेस्त्वमस्माकं नाम विष्युक्तकर्मसङ्क्षेपात् सन्न्यास
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
ना. प. ६।१२
१ सं. सो. २/७३ छांदो. ८|४|१ वित्त्यु. ११२
स्त्वातुरः स्मृतः विध्युक्तकर्मसंयुक्तः कामसङ्कल्पवर्जितः । यमाद्यष्टाङ्गसंयुक्त:... जा. द. ५/२ विनर्दिसाम्नो वृणे पशष्यमित्यग्मे
रुद्गीथोऽनिरुक्तः प्रजापतेर्निरुक्तः छांदो. २१२२१ विनष्टदिग्भ्रमस्यापि यथापूर्व विभाति
दिक् । तथा विज्ञान विश्वस्तं जगन्नास्तीति भावय ( जगन्मे भात वनहि ) [ महो० ४।२० + विनश्यत्स्व विनश्यन्तं विना कार्य सदा गुप्तं योगसिद्धस्य
लक्षणम् विना वर्कप्रमाणाभ्यां ब्रह्म यो
वेद वेद सः विना देहेन योगेन न मोक्षं लभते विधे । अपकाः परिपकाच देहिनो द्विविधाः स्मृताः विना प्रमाणसुष्टुत्वं यस्मिन्सति पदार्थधीः । अयमात्मा नित्यसिद्धः प्रमाणे सति भासते विनायकस्य यद्धधानं पूजनं भवमोचनं विनायकोऽहमित्येतत्तवतः प्रवदन्तिये
।
न ते संसारिणो नूनं ... विनाशमव्ययस्यास्य विनाशस्तस्य विद्य
विना शक्ति न मोक्षो न ज्ञानं न सत्यं न धर्मो न तपो न हरिर्न हरो न विरिधिः
श्रीचक्रो. २
विनाशं कालतो याति ततो
ऽन्यत्सकलं मृषा (ब्रह्मात्मनः ) शरभो २४
ना. प. ३।९
वराहो. ३११७ भ.गी. १३१२८
यो. शि. १।१५६
पा. न. २१
यो. शि. ११२५
२ आत्मो. ६ गणेशो ११५
गणेशो. ११५ भ.गी. २।१७ भ.गी. ६।४०
विभक्त
विनाशाय च दुष्कृताम् विनाशेन मृत्युं तीर्त्वा सम्भूत्यामृतमश्रुते विना श्रीतुलसीं विप्रा येऽपि श्राद्धं प्रकुर्वते । वृथा भवति तच्छ्राद्धं पितॄणां नोपगच्छति विनियम्य समन्ततः विनोदतः कामिनीमध्ये कामिनी
ईष्टा च सदानन्दरूपो भवेत् विन्दते प्राजापत्यं रायस्पोषं गौपत्यम् [भस्मजा. ११७+ विन्दन्त्यात्मनि यत्सुखम् विन्ध्यस्योत्तरे तीरे मारीचो नाम
राक्षसः । तत्र मूत्रपुरीषाभ्यां हुताशनं शमय.. विन्ध्याटव्यां पायसान्नमस्ति
ब्राह्मणो भवति
विप्रयोगं प्रियैश्चैव संयोगं च तथाप्रियैः । जरया चाभिभवनं व्याधिभिश्चोपपीडनम् ॥ ... प्राप्यन्ते नारकै राजन विप्राणां विनयो ह्येष शमः प्राकृत उच्यते । दमः प्रकृतिदान्तत्वादेवं विद्वाञ्चमं व्रजेत् विभक्तमिव च स्थितम्
भ. गी. ४१८
ईशा. १४
तुलस्यु. १४ भ.गी. ६।२४
कामराज. २
वनदु. १६०
ते. बिं. ६६७८
चेज्जगदुद्भवः विपरीतं ब्रह्मचर्यमनुष्ठेयं मुमुक्षुभिः कठरु. १० विपरीतानि केशव भ.गी. ११३०
विपर्यस्ते वा कन्यके जिन वा
दृश्येयातां तदप्येवमेव विद्यात् ३ ऐव. २/४/५ विपर्यस्तो निदिध्यासे किं ध्यानविपर्यये । देहात्मत्वविपर्यासं न कदाचिद्भजाम्यहम् विपर्यासाद्यथा जाग्रदचिन्त्यात् · भूतवत्स्पृशेत् । तथा स्वप्ने विपर्यासाद्धमंस्तत्रैव पश्यति विपर्यासे तयोः क्षीणे तुरीयं पदमश्रते विपापो विरजो विचिकित्सो
नारा. ३ भ.गी. ५/२३
अवधू. १७
अ. शां. ४१ आगस. १५
बृह. ४/४/२३
भवसं. ११४-६
म. शां. ८६ भ.गी. १३।१७
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
विरजः
विभागकलनां त्यक्त्वा सन्मात्रै
विमुक्तः सर्वपापेभ्यः कैवल्यायोपकपरो भव
___ अ. पू. ४।६६ कल्पते । सर्वाभिः सिद्धिभिविभुरहमनवद्योऽहं निरवधिनिः
स्तस्य किं कार्य कमलानने गुनका. ८४ सीमतत्त्वमात्रोऽहम्
आ.प्र. ८ विमुक्तिपादपच्छायामृते कुत्र विभुनित्यो निष्कलङ्को निर्विकल्पो
सुखं नृणाम्
भवसं. ११३० निरजनो निराख्यातः शुद्धो
विमुक्तिरिति पायो
तैत्ति. ३२१०२ देव एको नारायणो न द्वितीयः त्रि. म. ना. १२५ विमुक्तो मामुपैष्यसि
भ.गी. ९।२८ विभुर्विभूनां विभवोद्भवाय पारमा. १।२ विमुक्तोऽमृतमश्रुते
भ.गी. १४।२० विभु चिदानन्दमरूपमतम् कैव. ७ विमुच्य निर्ममः शान्त:
भ.गी. १८५३ विभुं प्रमितं विचक्षणासन्दी को. त. ११३
विमूढाः कर्तुमुद्युक्ता ये हठाञ्चेतसो विभुं सर्वगतं नित्यं विश्वयोनिम
जयम् । ते निबध्नन्ति नागेन्द्र
मुन्मत्तं विसतन्तुभिः मुक्तिको. २०४७ कारणम् । व्याप्यव्याप्यं यत: सर्व तं वै पश्यन्ति सुरयः
भ.गी. १५।१० . विमूढा नानुपश्यन्ति भवसं. ३।४
भ. गी. ६१३८
विमूढो ब्रह्मणः पथि विभुः साक्षी न संशयः सर्वसारो. १०
विमश्यैतदशेषेण
भ.गी. १८१६३ विभूतिर्भसितं भस्म शारं रक्षेति
वियदाकारसंयुक्तं वीतिहोत्रसम__ भवन्ति पचनामानि बृ. जा. १६ वितम् । अर्धेन्दुलसितं देव्या विभूति च जनार्दन
भ.गी. १०।१८. बीजं सर्वार्थसाधकम् १ देव्यु. १४ विभूतीनां परंतप भ.गी. १०१४० वियासाय स्वाहा
चित्त्यु. २०११ विभूतेर्विस्तरो मया
भ.गी. १०॥४० वियोगायैव संयोगा माधयो विभूति प्रसवं त्वन्ये मन्यन्ते सष्टि
व्याधयोऽधियाम्
अक्ष्युप. २६ चिन्तकाः । स्वप्नमायासरूपेति
वियोगोपदेशः
निर्वाणो.१ सृष्टिरन्यैर्विकल्पिता
आगम. ७
विरक्तस्य तु संसाराज्ज्ञानं विमेदजनके ज्ञाने नष्टे ज्ञानबला
कैवल्यसाधनम
जा. द. ५।४७ न्मुने । आत्मनो ब्रह्मणो भेदम
विरक्तः पुरुषः सर्वदा ब्रह्माहमिति सन्तं किं करिष्यति
व्यवहरेत्
ना. प. ६१ जा. द.४६३
विरक्तः प्रव्रजेद्धीमान्सरक्तस्तु गृहे विभ्राजदेतद्यतयो विशन्ति महाना. ८.१४ .
वसेत् । सरागो नरकं याति विभ्राजमानं भूतवर्गेष्वसङ्गं
प्रव्रजन्हि द्विजाधमः
ना. प. २१४ विलातिगं स्वप्रभाभासमानम् २ देव्यु. ३३ ।।
विरक्तःसन् यो वर्षासु ध्रुवशीलोऽष्टौ विभ्राजमानां हरिणीं यशसा
मास्येकाकी चरन्नेकत्र निवसेत् ना. प. १७११ सम्परीवृताम् । पुरी हिरण्मयीं
विरक्ता ज्ञानिनश्चान्ये देहेन ब्रह्मा विवेशापराजिता
अरुणो.३
विजिताः सदा । ते कथं विभ्राट् सम्राट् भूमधाना त्वमेव
योगिभिस्तुल्या मांसपिण्डाः पिताऽसि माता भ्रातृकश्वादिवेद्यः २ रुद्रो. ६२
कुदेहिनः
यो. शि. १४८ विमलोत्कर्षिणी ज्ञाना क्रिया योगा.. त्रि.म.ना.७/१२ विरजं निष्कलं शुभ्रमक्षरं यद्ब्रह्म विमुक्तश्च विमुच्यते
कठो. ५.१ विभाति स नियच्छति ब्रह्मो. १ विमुक्तं मन्येतात्मानं मुच्यते
. विरजः पर आकाशादज आत्मा नात्र संशयः अमन. २।४५ . महान्ध्रुवः
बृह.४४२०
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
यो. चू. ७५
५७६ विरजा
उपनिषवाक्यमहाकोशः विवर्ण विरजानलमं चैव धार्य प्रोक्तं
विराडिरण्यगर्भश्च ईश्वरश्चेति ते महर्षिभिः (भस्म)
बृ. जा. ५।४
त्रयः । ब्रह्माण्डं चैव पिण्डाण्डं विरजा ब्रह्मरूपिणी
क्षुरिको. १६
लोका भूरादयः क्रमात् ।। स्वविरज्य सर्वभूतेभ्य भाविरिश्चि
स्वोपाधिलयादेवलीयन्ते पदादपि । घृणां विपाट्य सर्व
प्रत्यगात्मनि
योगईं. १२२ स्मिन्पुत्रमित्रादिकेष्वपि ।
विराद्भिरण्यगर्भेश्वरा बाधिविलयाश्रद्धालुर्मुक्तिमार्गेषु वेदान्तज्ञानलिप्सया । उपायनकरो
स्परमात्मनि लीयते पैङ्गलो. ३४ भूत्वा गुरुं ब्रह्मविदं व्रजेत् ना. प. ६।२२ | विराडूपे मनो युजन्महिमानमवाविरलत्वंव्यवहृतेरिष्टंचेद्धधानमस्तु ते १ अवधू. २० । मुयात् । धतुर्मुखे मनो युखविरा मा आ आ आ हुं
__ जगत्सृष्टिकरो भवेत्
यो. शि. ५१५२ या या भाज्या (मा. पा.) छां.उ. २।२४।८ विराडिवः स्थूलश्चाकारः विरागमुपयात्यन्तर्वासनास्त्रनु
विरिश्विनारायणशङ्करात्मकं नृसिंहसरम् । क्रियासूदाररूपासु
देवेश तव प्रसादतः । अचिन्त्यक्रमते मोदतेऽन्वहम् अध्युप. ७ मव्यक्तमनन्तमव्ययं वेदात्मक विराजति प्रजया पशुभिब्रह्मवर्चसेन
ब्रह्म निजं विजानते
स्कन्दो. १३ सर्वमायुरेति, ज्योग्जीवति,
विरूपाक्षेण बभ्रुणा वाचंवदिष्यतोहतः नीलरु. ३३३ महान्प्रजया पशुभिर्भवति छांदो.२।१६।२ ।
विरूपाश्व सरूपारश्च पशूनवविराजमेवाप्येति यो विराज
रुन्धे सर्वमायुरेति
छांदो. २।१६२ मेवास्तमेति
सुबालो. ९१
विरूपाः सन्तो बहुधैकरूपाः । विराजा सुदर्शना जिता सोम्या
अग्निस्तारसमे प्रमुमोक्तु देवा चिस्यु.१११११ मोघा कुमाराऽमृता सत्या
विरूपाः सन्तो बहुधैकरूपाः। मध्यमा नासीराशिशुरासूरा
तेषार सप्तानामिह सूर्यास्वराविज्ञयानि नाडी
रन्तिरस्तु [चित्त्यु. १२१२,१३ नामानि दिव्यानि
सुबालो. ६१
। विरूपाः सन्तो बहुधैकरूपाः। विराजो मधिपूरुषः [पु. सु. ५+ चिस्यु. १२।२
वायुस्तारमने प्रमुमोक्तु देवः चित्स्यु. ११३१३ [२. मं. १०१९०५+ वा. सं. ३२१
विरोधो न विद्यते ब्रह्माविराध्यानं हि तज्ञेयं महा
द्वितीयमेव सत्यम्
त्रि.म.ना. ४२ गुह्यका. ६ . पातकनाशनम् विराद्पुरुषगोपदिष्टं रहस्य ते
विलम्बिनीति या नाडी व्यका विविच्योच्यते.
ना. प. २।१
नामो प्रतिष्ठिता । तत्र नाड्यः विरामणवः षोडशमात्रात्मकः
समुत्पन्नास्तिर्यगूलमधोमुखाः यो.शि. ५२२० पत्रिंशत्तत्त्वातीतः
विलापिनी (भूमिका) चतुर्थी • विरादप्रणवः षोडशमात्रान्वितः
स्थाद्वासना विलयात्मिका म.पू. ५'८२ विरास्थितिप्रलयौ मूला विद्या
विलीना ज्ञानतत्कायें मयि निद्रा परिपालकस्यादिनारयणस्या
। कथं भवेत्
वराहो. २०५९ होरात्रिसंज्ञको
च । ३६ | विवणे चतुर्मानं सर्वव्यापि... विराडेकर्षिर्भास्वती स्मृता चतुर
सर्वाणि च भूतानि स्थावरपादो भवति
जङ्गमान्यन्वभवत्
२ प्रणवो. २
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
विवर्धयति
विवर्धयति मृदु तस्मादेव जिता मही । प्राणवायोस्तु संरोधाप्राणायामस्तु पठ्यते
विवस्त्रान् मनवे प्राइ विविक्तदेशमासाद्य सर्वसम्बन्धवर्जितः विविक्तदेश से वित्वं
विविक्तदेशे च सुखासनस्थः शुचिः विविक्तदेशे शुचि सन्निविष्टः
समासनं किञ्चिदुपैति पश्चात् विविक्तसेवी लघ्वाशी विविक्तेति वेदाः स्तुवन्ति विविक्ते विजने देशे पवित्रेऽतिमनोहरे । समासीनः सुखासीनः पश्चात्किञ्चित्समाश्रितः ॥ सुखस्थापितसर्वाङ्गः सुस्थिरात्मा सुनिश्चल: । बाहुदण्डप्रमाणेन कृतदृष्टिः समभ्यसेत्
योगो. ३०
भ.गी. ४११ त्रि. प्रा. २१८९ भ.गी. १३।११ कैव. ५
प्राणायामस्य लक्षणम् विविधाश्च पृथक् चेष्टाः विविधोपायैरपि अविद्याकार्याण्यत:
करणान्यतीत्य कालाननु वानि जायन्ते
विवृद्धं सत्त्रमित्युत विवृद्धे कुरुनन्दन विवृद्धे भरतर्षभ
७३
उपनिषद्वाक्यमहाकोश:
विविके विजने रम्ये पुष्पाश्रमविभूषिते । स्थानं कृत्वा शिव
स्थाने ध्यायेच्छान्तं परं शिवम् शिवो. ७/१२८
विविदिषासन्यासी चेच्छतपथं
गत्वा... दण्डं परिमहेत् विविधविचित्रस्थूलसूक्ष्मोत्कृष्टनिकृष्टानन्तदेहान्परिगृह्ण... पुनः पुनस्तत्तत्कर्मफलविषयप्रवृत्तिरेव जायते
विविधविचित्रानन्त जगदाकारो
भवति
अमन. १।१५
भ.गी. १८/५२ राधिको ५
अमन. २।४८
ना. प. ४।४९
त्रि.म.ना. ५/३
त्रि.म.ना. २२६
विविधविचित्रानन्तशक्तेः परब्रह्मणः
:
स्वरूपज्ञानेन विरोधो न विद्यते त्रि.म.ना. २/३
विविधं चास्ति वै प्रोक्तं
योगो. ६ भ.गी. १८/१४
विशोको
विवेकयुक्तिबुद्धयाऽहं जानाम्या
|
त्मानमद्वयम् । तथापि बन्धमोक्षादिव्यवहारः प्रतीयते विवेकरक्षा | विवेकलभ्यम् विवेकं परमाश्रित्य बुद्धया सत्यमवेक्ष्य च । इंद्रियारीनलं छित्वा तीर्णो भव भवार्णवात् विवेकिनः प्रशान्तस्य यत्सुखं ध्यायतः शिवम् | न तत्सुखं महेन्द्रस्य ब्रह्मणः केशवस्य वा
त्रि.म.ना. ४।९ भ.गी. १४।११
भ.गी. १४ । १३ .भ.गी. १४/२
विवेकी सर्वदा मुक्त: संसारभ्रमवर्जितः
विवेश भूतानि चराचराणि विशते तदनन्तरम् | विशन्ति नाशाय समृद्धवेगाः विशन्ति वस्त्राण्यभिविज्वलन्ति विशन्ति यद्यतयो वीतरागाः
[ सुदर्श. ६+ विशन्ति विद्या विमला मुक्ता " वेणुमिवोत्तमम् । विरक्तमनसां सम्यक्स्वप्रसङ्गादुदाहृतम् विशीर्ण वस्त्रं वल्कलं वा प्रतिगृह्य नान्यत्प्रतिगृह्णीयात्. विशीर्णान्यमलान्येव चेलानि
प्रथितानि तु । कृत्वा कन्थां बहिर्वासो धारयेद्धातुरञ्जितम् विशुद्धिः कण्ठमूले च आज्ञाचक्रं
|
च मस्तकम्
विशेषहीनश्च कविः पुराण एष
स्वतंत्रः पुरुषः पुराणः विशेषं सम्परित्यज्य सन्मात्रं यदलेपकम् । एकरूपं महारूपं सत्तायास्तत्पदं विदुः
! विशेषेण न शूद्रस्त्रीपतितोदक्या
सम्भाषणम्
विशोको विमृत्युर जिघृत्सोऽपिपासः
शरीरहीष्यतरः पुराणः
५७७
मा. प्र. १२
निर्वाणो. १, ३
महो. ५८४
शिवो. ७/१३०
यो. शि. १।१८ महाना. १११
भ.गी. १८/५५ भ.गी. ११।२९
भ.गी. ११।२८
भ.गी. ८।११
महो. ६ १६
कठश्रु. ७
प्र. पू. ४/६५
ना. प. ९/६
विशेषेणैव कर्तव्यं भस्त्राख्यं
कुम्भकंत्विदम् [यो.शि. १।१०० योगकुं. ११३९
२ रुद्रो. ६६
ना. पे. ३।३१
योगकुं. ३२११
२ देव्यु. १५
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७८
विश्लिष्टं च
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
विश्वशास्ता
विशिष्टं च गतायासं विकल्प
: सावित्रीमावाहयामि सरस्वती. विषयग्रहम् । सुश्लिष्टं च
मावाहयामि
महाना. ११७ सुलीनं च विकल्पविषयापहम् ।
विश्वमाभासि रोचनम् चिस्यु. १६१ विश्लिष्टं नाम सम्प्रोक्तं राजसंतु
विश्वमिदं वृणाति
चित्त्यु. १२३ गतागतम् । सुश्लिष्टं सात्विक
| विश्वमिन्न समन्वालभध्वमिति शौनको. २४ प्रोक्तं सुलीनं गुणवर्जितम् अमन. २।९३
विश्वमेनाननु प्रजायते
नृ. पू. ११७ विश्वकर्मणः समवर्तताधि चित्त्यु. १३३१
विश्वमेवेदं पुरुषस्तद्विश्वमुपजीवति
[महाना. ९।२+ विश्वजित्प्रथमः पादः स्वप्नस्थान
महो. ११६ गतः प्रभुः
विश्वमेवेदं पुरुषः (तैत्तिरीयसंहिता) तै.ना.उ. ११३१
ना. प. ८.१२ विश्वतश्चक्षुरुतविश्वतोमुखो विश्वतो.
विश्वमेवेदं पुरुषं तं विश्वमुपजीवति चतुर्वे. ३ (हस्त उत)बाहुरुस विश्वतस्पात् श्वेताश्व. ३१३
। विश्वम्भरो वा विश्वम्भरकुराये [महाना.२।२+२शिवसं.२६+ त्रि.म.ना. ६४ |
___ तं पश्यन्ति
बृह. ११४७
विश्वम्भरो वा विश्वम्भरकुलाय [वा. सं. १७११९+
१ रुद्रो. २
एवमेवैष प्राज्ञआत्मेदं शरीरमनुविश्वतः परमं नित्यं (परमान्नित्यं) विश्वं नारायणं हरिम्
प्रविष्ट मालोमभ्य आनखेभ्यः कौ. स. ४.१९
विश्वयोनि महाशक्तिमायुःप्रज्ञावि[महो. ११५+चतुर्वे. २+ महाना. ९।१ विश्वतः पादोऽपाणिर्विश्वतः
वर्धनीम् । मातङ्गी मदिरामोदां पाणिरहमशिराः
वन्दे तां जगदीश्वरीम्
वनदु. २१ भस्मजा. २७
विश्वरूपधरं विष्णु नारायणमना. विश्वतः पृष्ठेषु सर्वतः पृष्ठेष्वनुत्तमे
मयम् ।...मनसा संस्मरन्ब्रह्म घूत्तमेषु लोकेविदं वाव
तुष्टाव परमेश्वरम् तयदिदमस्मिन्नन्तः पुरुषे
रामो.जा. ५१ *ज्योतिस्तस्यैषा दृष्टिः । छांदो. ३१७
विश्वरूपस्य देवस्य रूपं यत्किश्चि. विश्वतैजसप्राज्ञतटस्थमेदैरेक एव
देव हि।... ध्यायतो योगिनो एको देवः साक्षी निर्गुणश्च
यस्तु साक्षादेव प्रकाशते त्रि.बा. २१५९ सद्भमाहमिति व्याहरेत् ना. प. ६६
विश्वरूप करिणं जातवेदसं(मा.पा.) प्रो. ११८ विश्वासप्राज्ञा स्वस्वोपाधिलयात्
(ॐ) विश्वरूपं घृणिनं जातवेदसं प्रत्यगात्मनि लीयन्ते पैङ्गलो. ३४
हिरण्मयं पुरुष ज्योतीरूपं विश्वदोबाहुं विश्वात्मा तमेकमद्वैतं
__ तपन्तम् । [ अक्ष्यु. २+ चाक्षुषो. ४ निष्कलं निष्क्रिय शान्तं . भस्ममा. २४
विश्वरूपंतृतीयेऽह्रिसद्यश्चैव नमोनमः मृत्युला. ४ विश्वतोहस्त उत विश्वतस्पात्
विश्वरूपं परं ज्योतिस्वरूपं [महाना.२।२+२शि.सं. २६+ १ रुद्रो. २
___ रूपवर्जितम्
गोपालो. २५ विश्व नामैषा तनूर्भगवतो
विश्वरूपं हरिणं जातवेदसं परायणं विष्णोर्यदिदममम्
मैत्रा. ६।१३
___ ज्योतिरेक तपन्तम् [प्रभो.११८+ मैत्रा. ६८ विश्वमयो नामः शिवं भजति १ रुद्रोप.१ विश्वरूपोऽसि, ब्रह्मकस्त्वं अ. शिर. २१ विश्वमविश्वं कृतमकृतं परमपरं
विश्वव्यापी राघवो यस्तदानीमंतपरायणं च स्वम् ।
चतुर्वे. ८
र्दधे शङ्खचक्रे गदाब्जे रा. पू. ता.९ विश्वमसि विश्वायुः सर्वमसि सर्वा
विश्वशास्ता विधरणो विश्वरूपो युरभिभूरों गायत्रीमावाहयामि
रुद्रः प्रणीतीतमनः प्रजापतिः बा. म. २४
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
विश्वश्च
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
विश्वाचि.
५७२
विश्वश्च तैजसश्चैव प्राज्ञश्चेति
| विश्वं बिभर्ति प्रसुरोऽभूदन्तं च ते त्रयः
योगकु. ३२१ संराजयन्तं सकलं प्ररूढं सनो विश्वश्च तेजस: प्राज्ञ एव च,
वितत्य प्रहिणोतु पने स्वाहा पारमा. ८४ जीवत्रयं सत्त्वरजस्तमांसि
विश्वं बिभर्ति भुवनस्य नाभिः महाना. ११६ च गुणत्रयम्
वराहो. ११११ विश्वं भूतं भुवनं चित्रं बहुधा जातं विश्वसृज एतेन वै विश्वमिदमसजन्त नृ. पू. ११७
जायमानं च यत् । सर्वो ह्येष विश्वस्य चक्षुर्विश्ववकोरुब
रुद्रस्तस्मै रुद्राय नमो नमः महाना.१०१११ स्पतिर्भुवनस्यास्य गोप्ता २ रुद्रो. ७७
विश्व भूतं भुवनं...सर्वस्य विश्वस्य चैकां परिवेष्टयित्री ज्ञात्वा
सोमोऽहमेव जनिता विश्वाधिको गुह्यां शान्तिमत्यन्तमेति गुह्यका. ५७
रुद्रो महर्षिः
भस्मजा. २१५ विश्वस्य नेता विश्वभर्ता त्वमीशस्तव
| विश्वं यः पाति विमलोऽमलाख्यज्ञानात् सर्वमेक ह विन्देत्... २ रुद्रो. ६५
स्तस्मै ककुत्रे वरदस्य पुष्टयै स्वाहा पारमा. ८२ विश्वस्य योनि प्रतपन्तमुग्रं पुरः
विश्वं विचक्षे यमयन्नभीके नेशे मे प्रजानामुदयत्येष सूर्यः चाक्षुषो.४ कश्व महिमानमन्यः
बा. मं. १२ विश्वस्य वैखरी ज्ञेया मध्पमा
विश्वंहीपद्विष्णवे याःप्रभविष्णवे तेजसात्मनः । प्राज्ञरूपा हि
___ता अभितं भरत्रे स्वाहा पारमा. ९/४ पश्यन्ती तुरीयस्य परा मता
गान्धों . १
| विश्वाय स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे विश्वस्य स्रष्टारमनेकरूप विश्वस्यैकं
। सः स्रवमवनयति
बृह. ६३३३ परिवेष्टितारम्
विश्वाधारस्त्वमनाधारोऽनाघेयो[ श्वेता. ४।१४,१६+५।१३+ २ देव्यु. ३२
ऽनिदेश्योऽप्रतयः व्याप्येदं विश्वस्यात्वविवक्षायामादिसामान्य
सर्व तिष्ठसीति
गणेशो. ११३ मुत्कटम्
आगम. १९ विश्वाधिकं शङ्करं ये प्रमुढा हीन विश्वस्यादिरहं हरः
गणेशो. ३११३ विष्णोर्ब्रह्मणो वा वदन्ति । न विश्वस्यायतनं महत् [कैव. १६+ महाना. ५७ ___ संसारात्प्रमुच्यन्ते कदाचिच्छतैः विश्वस्येशानं वृषभ मतीनाम्
कल्पैः कोटिभिर्वाथ दोषैः सि. शि. २ [महाना. १३।११+
चित्त्यु. १५६१ विश्वाधिपः सर्वभूतेषु गूढः श्वेताश्व. ४.१५ विश्वस्यैकं परिवेष्टितारमीशं तं
विश्वाधिो रुद्रो महर्षिः। हिरण्यज्ञात्वाऽमृता भवन्ति
श्वेताश्व. ३७ गर्भ जनयामास पूर्व स नो विश्वस्यक परिवेष्टितारं ज्ञात्वा देवं
! बुद्धया शुभया संयुनक्तु श्वेताश्व. ३४ मुच्यते सर्वपाशैः [ श्वेताश्व. ४।१४५।१३ विश्वाधिपो रुद्रो महर्षिः। हिरण्यविश्वस्यकं परिवेष्टितारं ज्ञात्वा
। गर्भ पश्यति जायमानं श्वेताच. ४११२ शिवं शान्तिमत्यन्तमति श्वेताश्व. ४।१४ | विश्वानि देव सवितरितानि विश्वं च विश्वातीतस्त्वं..(शिवः) २ रुद्रो. ४२
परासुव । यन तन्न आसुव महाना. १२२ विश्वं तु हृदयं प्रोक्तं पृथिवी
[ ऋक्सं . ४।४।२५/५+ त्रिसुप. २ पाद उच्यते
गुह्यका. १८ | विश्वानि नो दुर्गहा जातवेदः विश्वं त्वाहुतयः सर्वा यत्र
सिन्धुं न नावा दुरितातिपर्षि ब्रह्मामृतोऽसि
प्रा. हो. २०१ [महाना. ६१६+वनदु.११७+ ऋक्सं.३८।१९।९ विश्वं नारायणं देवमक्षरं परमं पदम् महाना. ९।१ विश्वामित्रं ह्येतदहः संशिष्यन्तविन्यस्तं विष्णुरेको विजज्ञे ग. पू. २१८ मिन्द्र उपनिषससाद
१ ऐत. २१३१ विश्वं पुराणं तमसः परस्तात् महाना. १५ । विश्वार्चिविश्वतोमुखः
महाना. ९४९
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
विश्वेदेवा
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
विषादी
D
विश्वेदेवा अनुष्टुबेकविंशो वैराज:
विषमिव विषयादीन्मन्यमानो शरत्समानो वरुणः साध्या
दुरन्ताजगति परमहंसो उत्तरत उद्यन्ति तपन्ति
वासुदेवोऽहमेव
वराहो. २१३७ वर्षन्ति स्तुवन्ति... मैत्रा. ७४ विषमे समुपस्थितम्
भ. गी. २२२ विश्वे देवा ऊर्जा
चित्त्यु. ८२ विषयव्यावर्तनपूर्वकं चैतन्ये चेतविश्वेदेवा मोहोयिकार: प्रजापति
स्थापनं धारणं भवति म. प्रा. ११ हिकारः प्राणः स्वरोऽनं या
विषयं ध्यायतः पुंसो विषये वाग्विराद् छांदो. २१३३२ रमते मनः
यो. शि. ३।२४ विश्वे निमनपदवीः कवीनां त्वं
। विषयः स हि बुद्धानां तत्साम्यजातवेदो भुवनस्य नाथः एका.उ.२
मजमद्वयम्
मलातशां. ८० विश्वेश्वर नमस्तुभ्यं विश्वात्मा
विषयानन्दवाछामेमाभूदानन्दरूपतः भा. प्र. १६ विश्वकर्मकृत् । विश्वभुग्विश्व
विषयानिन्द्रियश्चरन्
भ.गी. २०६४ मायस्त्वं विश्वक्रीडारतिः प्रभुः मैत्रा. ५।३।। विषयानुपसेवते
भ.गी. १५९ विश्वेश्वरोऽहमजरोऽहम् भस्मजा. २७ विषया विनिवर्तन्ते
भ.गी. २०५९ विश्वेऽश्विनौ मरुतश्चोष्मपाश्च भ.गी. ११०२२ विषयाशीविषासङ्गपरिजर्जरविश्वोत्तीर्णस्वरूपाय चिन्मया
चेतसाम । अप्रौढात्मविवेका. नन्दरूपिणे । तुभ्यं नमो
नामायुरायासकारणम्
महो. ३२१० हयग्रीव विद्याराजाय स्वाहा
विषयी विषयासक्तो याति (विष्णवे) [हयग्री. १+ त्रि.म.ना.७४१० देहान्तरे शुभम्
प्र. वि. ५० विश्वोदराभिधा नाडी फन्दमध्ये
विषये गच्छति प्राणश्चेष्टते वाम्बदत्यपि पा. प्र. १३ __ व्यवस्थिता द. ४२३ विषयेन्द्रियसंयोगात् -
भ.गी. १८०३८ विश्वोदराभिधायास्तु भगवा
विषयेभ्य इन्द्रियार्थेभ्यो मनोन्पावकः पतिः जा. द. ४।३९ निरोधनं प्रत्याहारः
म. प्रा. ११ विश्वोदरी तु या नाडी सा भुङ्गेऽनं
विषयेषु विचरतामिन्द्रियाणां बलाचतुर्विधम् यो. शि. ५।२३। दाहरणं प्रत्याहारः
शांडि. १९८१ विश्वो वैश्वानरः पुमान्
ना. प. ८।११ विषयेष्वरतिर्मोक्षे व्यवसाय: विश्वोऽसि वैश्वानरो विश्वरूपं .
परा धृतिः
आयुर्वे. १६ ___ त्वया धार्यते जायमानम् प्रा. हो. २१ विषयेष्वात्मतां दृष्ट्वा मनसश्चित्तविश्वोऽसि वैश्वानरोऽसि विश्वं
रजकम् । प्रत्याहारः स विज्ञेयोत्वया धार्यते जायमानम् ।
ऽभ्यसनीयो मुहुर्मुहुः ते. बि. ११३४ विशन्तु त्वामाहुतयश्च सर्वाः
विषं दृष्ट्वाऽमृतं दृष्ट्वा विषं त्यजति प्रजास्तत्र यत्र विश्वामृतोऽसीति मैत्रा. ६९ बुद्धिमान् । आत्मानमपि दृष्ट्वा. विश्वो हि स्थूलभुतित्यं तैजसः
हमनात्मानं त्यजाम्यहम् wi. प्र. १८ प्रविविक्तभुक् । मानन्द
विषं वर्षति सूर्योऽसौ स्रवत्यमृतमुक्तथा प्राज्ञः सर्वसाक्षीत्यत:
मुन्मुखः । तालुमूले स्थितश्चन्द्रः परः (त्रिधा भोगं निबोषत)
सुधां वर्षत्यधोमुखः यो. शि. ५।३३ [यो. चू. ७२+
भागम.३ विषं विषयवैषम्यं न विषं विषमुच्यते महो. ३१५४ विषमागो रविः, अमृतभागश्चन्द्रमाः शांडि. श४६ विषादं मदमेव च
भोगी. १८०३५ विषमश्विचनिग्रहः महो. ३२० विषादी दीर्घसूत्री च
भ.गी. १८२८
नि
किया..
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषास
विषासहि भवति विषासहिहस्य प्रजा भवति
विषीदन्तमिदं वचः विषीदन्तमिदं वाक्यं
विषीदन्निदमब्रवीत्
विषुवायन कालेषु ग्रहणे चान्तरे सदा । वाराणस्यादिके स्थाने स्नात्वा शुद्धो भवेन्नरः
विषेन्द्रः पुर एतु नः स्वस्तिदा
सम्भवः
विष्णुचन्दनं वैकुण्ठस्थानादाहृत्य द्वारकायां मया प्रतिष्ठितम् । चन्दनकुङ्कुमादिसहितं विष्णुचन्दनं ममाङ्गे प्रतिदिनमा लिप्तं गोपीभि: प्रक्षालनाद्वीपीचन्दनमाख्यातम्
विष्णुविष्यादिशताभिधानलक्ष्यम् विष्णुपत्नीं महीं देवीं विष्णुप्रपश्वबीजं च माया ईकार उच्यते विष्णुभक्ता ज्ञानवैराग्ययुक्ता अनन्याश्रययुक्तास्तेऽपि तं मार्ग न जानन्ति विष्णुमविष्णुं ज्वलन्तमज्वलन्तं... नमाम्यनमाम्यहमनहं नृसिंहानुष्टुभैव बुबुधिरे विष्णुभजनरता नारायणोपासकाः · श्रवणकीर्तनस्मरणवन्दनरता
अभयङ्करः विष्टभ्यामिदं कृत्स्नं त्रिष्ठाश्च मे भूयात् विष्ठितो मूत्रितो वाऽज्ञैबहुधैव
प्रकल्पितः । श्रेयस्कामः कृच्छ्रगत आत्मनात्मानमुद्धरेत् विष्णुक्रान्तं वासुदेवं विजानन्विप्रो
विप्रत्वं गच्छते तवदर्शी विष्णुक्रीडा विष्णुरतयो विमुक्ता
विष्ण्वात्मका विष्णुमेवापियन्ति शाख्याय. १९
विष्णुप्रन्थे स्वतो भेदात्परमानन्द
सौभाग्य. १९
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
वृद. २१/७
भ.गी. २।१० भ. गी. २।१
भ.गी. ११२
महाना. १३ | १७ भ.गी. १०/४२ चिरयु. ७/२
शाट्याय ४
विष्णुलिङ्गं
मत्स्य कच्छपवराह नृसिंहवामनपरशुरामोपासका वैष्णवास्तेऽपि तं लोकं न जानन्वि विष्णुमुखा वै देवा छन्दोभिरिमाँल्लोकाननपजय्यमभ्यजयन्
देव्यु. ३
जा. द. ४/५५ विष्णुमेवाप्येति यो विष्णुमेवास्तमेति सुबालो. ९१७ विष्णुरजीजनत् विष्णुरुवाच न मे शक्ति: विष्णुरूपमिदं पुण्यं पावनं पीतवर्णक
बहूचो. १ गणेशो. ३।१२
गोपीचं. २६
विष्णुरूपे महायोगी पालयेदखिलं जगत्
. . ५ ३९ विष्णुर्नाम महायोगी महाकायो
वासुदे. २ निर्वाणो. ३
ऊर्ध्वपुं. १
सीतो. २
सामर. २७
विष्णुमुरुमं ब्रह्माणमुख प्रजापति दधामि
नृसिंहो. ६ १
महातपाः
विष्णुर्नाम महायोगी महाभूतो
महातपाः
विष्णुर्यज्ञेन विष्णुर्योनिं कल्पयतु त्वष्टा रूपाणि विशतु । आसितु प्रजापतिर्धाता गर्भ दुधातु [ ऋक्सं. ८|८|४२३१+ विष्णुर्ललाटं रुद्रश्चक्षुषी चन्द्रादित्यौ कर्णौ... निमेषोऽहोरात्रमिति वाग्देवीं गायत्री शरणमहं प्रपद्ये
विष्णुर्वराहो रजनी रहश्च विष्णुलोकान्तरं गत्वा विष्णुलोकात्परा गतिः विष्णुर्वरिष्ठो वरदान मुख्यः विष्णुर्विश्वजगद्योनिः स्वांशभूतैः स्वकैः सह । ममांशसम्भवो भूत्वा पालयत्यखिलं जगत् विष्णुर्हृदयम्
विष्णुलिङ्गं द्विधा प्रोक्तं व्यक्तमव्यक्तमेव च । तयोरेकमपि त्यक्त्वा पतत्येव न संशयः
५८१
सामर. २७
महाना. ५/८
यो. शि. ५/५३
२ यो. व. २
१ यो. व. १३० चिन्त्यु. ८२
बृह. ६/४/२१
गायत्री. १०
एका. उ. ६
दुर्वासों. १/१५
पारमा ९४
शरभो. २३ सहवे. २३
शाट्याय ९
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८२
विष्णुश्च
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
बिहोत्रा
-
विष्णुश्चभगवान्देवउकार:परीकीर्तितः ब्र. वि. ६ । विस्फुरत्तारकाकारगाढतमोपलं विष्णुं ध्यायतु धीर्यद्वा ब्रह्मानन्दे
पराकाशं भवति
म. प्रा. १२३ विलीयताम् । साक्ष्यहं किचि.
विस्मयो में महान् राजन्
भ.गी.१८७७ दप्यत्र न कुर्वे नापि कारये अवधू. २५।। विस्मतजारद्वासनानुफलेन विष्णुं प्रथमान्त्यं मुखं द्वितीयान्तं
तेजस्तेऽस्मीति
म. वा. २७ भद्रं तृतीयान्तं म्यहं चतुर्थान्तं
विस्रसाहैवास्माल्लोकात् प्रेतीति ह साम जानीयाद्यो जानीते सो
स्माह महिदास ऐतरेयः १ऐत. ३७१ ऽमृतत्वं च गच्छति
नृ. पू. उ. ११७ विस्मृतपदाथै पुनः प्राप्तहर्ष इव... विष्णुः पाति जगप्रयम्
ते. बिं. ५/८७ । स्वशरीरं शवमिव हेयमुपगम्य विष्णुः सर्वेषामधिपतिःपरमःपुराणः पारमा. श१ ...दूरतो वसेत् ।
ना. प. ७१ विष्णोर्नुकमिति मर्दयेत् [गोपीचं.३ +ऊर्ध्वपुं. २ विस्फुरत्तारकाकारसन्दीप्यमानाविष्णोर्नुकं वीर्याणि प्रवोचं ना. पू. ता.४४ गाढतमोपमं परमाकाशं भवति अद्वयता. ४
[+क्सं. २।२।२४।१ वा. सं. ५/१८ । विस्मतात्मपितामहम् (मनः) महो. ५।१३४ विष्वक्पुनानः पयेमि लोकम् बा. म. १७ विस्मृत्य विश्वमेकाग्रः कुत्रचिन्नहि विष्णोदस्यिपरा भक्तिर्येषां तुन
धावति । मनो मत्तगजेन्द्रस्य भवेत्कचित् । तेषामेव हि
विषयोद्यानचारिणः
ना. वि. ४४ संसृष्टं निरयं ब्रह्मणा नृप भवसं. २०५८ विस्मृत्य सकलं बाह्यं नादे दुग्धाविष्णोर्मोक्षप्रदत्वं च कथितं तु
म्बुवन्मनः । एकीभूयाथसहसा तृतीयया। एतावानिति मन्त्रेण
चिदाकाशे विलीयते
ना. बि. ३२ वैभवं कथितं हरेः
मुद्गलो. ११३ विहङ्गानां तुन्दमध्यम् । देहमध्यं विष्णोर्यत्परमं पदं [ नृ.पू.५।१६+ सुबालो. ६२ नवाङ्गुलं चतुरङ्गुलमुत्सेधा. [ऋक्सं. १२२७६+ पैङ्गलो. ४।२४
यतमण्डलाकृति
शांडि. श४४ वराहो.५७८+स्कन्दो.१५+ आरुणि. ५ । विहङ्गानां वृत्ताकारम् (अग्निस्थान) विष्वकन्या उत्क्रमणे भवन्ति कठो. ६।१६ तन्मध्ये शुभा तन्वी पावकी विष्वक्प्रपञ्चेषु पुरीशयं स्थित
शिखा तिष्ठति
शांडि. श४३ वेदान्तसङ्करपिठड्यमाणः
विहर जनतावृन्दे देवपूजन(अभिस्तूयमानः) २ देव्यु. २२ कीर्तनैः । खेदाहादी न जानाति विसर्गः कर्मसंज्ञितः भ. गी. ८३ प्रतिबिम्बगतैरिव
अ. पू. ५०९९ विसर्जयितव्यमेवाप्येति यो
विहाय कामान् यः सर्वान् - भ.गी. २७१ विसर्जयितव्यमेवास्तमेति सुबालो. ९८ विहाय योगशास्त्राणि नानागुरुविसृजामि पुनः पुनः
मतानि च। निबोध स्वावबोधोविमृश्य जीव एतान् देहाभिमानेन
ऽयं सद्यः प्रत्ययकारकः अमन. २।२५ जीवो भवति
ना. प. ६४
विहाय शास्त्रजालानि यत्सत्यं विसृज्य यज्ञोपवीतं भूस्स्वाहेत्यासु
. तदुपास्यताम्
पैङ्गलो. ४.१७ जुहुयात्
क. रु. ३ विहायस्युच्चकैः केचिनिप. विसृज्य सशरं चाप भ.गी. १४७ तन्त्युत्पतन्ति च ।
महो.५/१४२ विसृज्येमानि सरोवं
बिहारशय्यासनभोजनेषु
भ.गी.१११४२ प्रकाशयसे ततः
गुह्यका. ३१ | विहोत्रा दधे वयुना विदेक इन्मही विस्तरेणात्मनो योगं
भ. गी. १०।१८ देवस्य सवितुः परिश्रुतिः श्वेताश्व. २१४
गी. ९८
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
वीक्षते
वीक्षते त्वा विस्मिताश्चैव सर्वे वीक्ष्यमाणे प्रप
तु वा
भाति भासुरम् वीक्ष्यमाणैव नश्यति ( माया ) वीणायास्तु ग्रहणेन वीणावादस्य वा शब्दो गृहीतः वीणां करैः पुस्तक मक्षमालां विभ्राणमभ्राभगलं वराढ्यम् । फणीन्द्रकक्ष्यं मुनिभिः शुक्राद्यैः सेव्यं वटाधः कृतनीडमीडे वीतमन्युगौतमो माभिमृत्यो ahaniभयक्रोधः
वीतरागभयक्रोधाः
वीतरागभयक्रोधैर्मुनिभिर्वेदपारगैः ।
निर्विकल्पो वयं दृष्टः प्रपवोपशमोऽद्वयः
बीत स्तुके स्तुके | युवमस्मासु नियच्छतम् वीरभद्रगिरिशशङ्करैकपादहिबुन्यादीना भुवनाधिपतिविशांपतिपशुपत्तिस्थाणुभवाः पश्यमे
बीरमवीरं महान्तममहान्तं... नृसिंहानुष्टुभैव बुबुधिरे वीरमित्याह वीरो वा एष
वीर्यवत्
( अथातो ) वीरशक्तिव तुर्भुजा
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
भ.गी. ११।२२
यो. शि. ४/२० महो. ५/११२
बृ. ४/५/१०
द. मू. ११ कठो. १/१० भ.गी. २१५६ भ. गी. ४।१०
वैवभ्य. ३६
चि. ११।१२ ।
सूर्यता. ५/१
नृसिंहो. ६/१
अव्यको. ३
सीतो. २८
ऽभयवरदपद्मधरा वीरहत्यां वा एते नन्ति । ये ब्राह्मणा त्रिसुपर्ण पठन्ति [ महाना. १२/३ +
त्रिसु. ३
बीरं द्वितीयं स्थानं ( जानीयात् ) नृ. पू. २/३
बीरं प्रथमस्याद्यार्घान्त्यं तं स
द्वितीयस्याद्यार्घान्त्यं हंभी तृतीयस्याद्यार्घान्त्यं मृत्युं चतुर्थस्याद्यार्घान्त्यं साम तु जानीयात्
बीराध्वने वा मनाशके वा अपां प्रवेशे वा अभिप्रवेशे वा महाप्रस्थाने वा
नृ. पू. १५
जाबाळो. ५
वृत्तमर
वीरान्मा नो रुद्र भामिनोऽवधीईत्रिष्मन्तः ( नमसा विधेम ते ) सदमित्व हवामहे [ श्वेताश्व. ४।२२+ वीरो वा एष वीर्यवत्वात् वीव पद्यत आर्तिमृच्छति वीव पद्यते प्रमीयते वीवयन्ति मिथुचेति विचक्षते
वृक्ष व्यविमूलः शुष्यवि स उद्वर्तत । एवमेवानृतं वदन्नाविर्मूलमात्मानं करोति
! वृक्ष इव तिष्ठासेत् । छिद्यमानो न ब्रूयात्
वृक्ष इव स्तब्ध दिवि तिष्ठत्येकस्तेनेदं पूर्ण पुरुषेण सर्वम् [ महाना. ८|१३+ वृक्ष इव स्तब्धा दिवि तिष्ठत्येका यदन्तः पूर्णामवगत्य पूर्ण: वृक्षधर्मे तौ तिष्ठतः, अतो भोक्षभोक्तारौ । पूर्वो हि भोक्ता भवति । तथेतरोऽभोक्ता कृष्णो भवतीति
वृक्षमित्र तिष्ठासेत् च्छिद्यमानोऽपि
न कुप्येत
वृक्षमूलनिकेतो वा त्यक्तसर्वप्रियाप्रिय: ( यतिः ) वृक्षमूले शून्यगृहे स्मशानवासिनो
वा साम्बरा वा दिगम्बरा वा । न तेषां धर्माधर्मौ... द्वैतवर्जिता समलोष्टाश्मकाभवनाः.. सर्वत्रात्मैवेति पश्यन्ति वृक्षं तु सकलं विद्याच्छाया तस्यैत्र निष्कला | सकले निष्कले भावे सर्वत्रात्मा व्यवस्थितः
५८३
महाना. १३/१५ व्यक्तो. ३ बर्षे. ६ ३ बर्षे. ८३
मार्षे. ८११
१ ऐत. ३/६/५
शाट्याय. १८
श्वेताश्व. ३१९
गुनका. ४६
गोपालो. १।११
सुबालो. १३१२
ना. प. ५|२४
भिक्षुको. ५
घ्या. बि. ८
भ.गी. ४।३६
वृजिनं संतरिष्यसि
वृत्तमष्टदलं तृतीयं चतुर्थ द्वादश
1 दळम् ।... एवं यंत्रं खमालिले ना. पू. ६।१
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८४
वृत्तमादा
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
वेत्थो देव
अध्यात्मो. ३६
वेत्थ त्वं पुरुषोत्तम
वृत्तमादौ विलिख्य साष्टपत्रं तत
लोलकुण्डलधारिणे ॥ बल्लवीत्रिकोणं वृत्तं षडयं वृत्तयुगलं
वदनाम्भोजमालिने नतशालिने। साधुकोणं समालिखेदिति सूर्यता. ५।१ . नमः प्रणतपालाय श्रीकृष्णाय... गो. पु. ४९ वृत्तयश्चत्वारः-मनो बुद्धि रहकार
वेत्ताऽसि वेद्यं च परं च धाम भ.गी. १११३८ श्चित्तं चेति ना. प. ५।११ वेत्ति यत्र न चैवायं
भ. गी. ६२१ वृत्तयस्तु तदानीमप्यज्ञाता यात्म
वेत्ति लोकमहेश्वरम्
भ. गी. १०३ गोचराः। स्मरणादनुमीयन्ते
वेत्ति सर्वेषु भूतेषु
भ.गी. १८०२१ व्युत्स्थितस्य समुत्थिताः
भ.गी. १०।१५ वृत्तं विहंगमानां तु षडझे सर्प.
वेत्थ नु त्वं काप्य तत्सूत्रं, येनायं जन्मनाम् । अष्टास्रं स्वेदजानां तु तस्मिन्दीपवदुज्वलम्
त्रि. वा. २१५७ च लोकः परश्च लोकः सर्वाणि वृथा न छिन्द्यात् । दृष्ट्वा प्रदक्षिणं
. च भूतानि सन्दृब्धानि भवन्ति बृह. ३१७१ कुर्यात् (तुलसी)
तुलस्यु. २ : वेत्थ नु त्वं काप्य तमन्तर्यामिणं य वृद्धायां मोहमायायां कः समा
इमं च लोकं परं च लोकर श्वासवानिह
महो. ५।१६८ । सर्वाणि च भूतानि योऽन्तरो वृद्धावृद्धयोवृद्धं, कृष्टाकृष्टयोर
यमयतीति
बृह. ३२१ कृष्टमित्येवं स्तोत्र्यतमं भवति संहितो. ३३ वेत्थ पथोदेवयानस्य पितृयाणस्य वृद्धो वसूनि पुरोवाच पुत्रेभ्यः
च व्यावर्तना ३ इति
छांदो. ५।३।२ परमं निधिम्
इतिहा. ९९ वेत्थ यदितोऽधि प्रजाः प्रयन्तीति... छांदो. ५।३२ वृन्दा भक्तिः क्रिया बुद्धिः सर्व
। वेत्थ यथा पश्चम्यामाहुतावापः __ जन्तुप्रकाशिनी
कृष्णोप. २५
. पुरुषवचसो भवन्तीति... छांदो. ५३३३ वृश्चिका दर्शनं यान्ति निराशा:
। वेत्थ यथा पुनरावर्तन्ता ३ इति छांदो. ५.०२ पितरो गताः
इतिहा. ९२ वेत्थ यथाऽसौ लोको न वृषणापानयोर्मध्ये पाणी आस्थाय
कुण्डिको. १८ संश्रयेत्
: सम्पूर्यत ३ इति
छांदो, ५।३३ वृषणो हृष्टसुपी
निरुक्तो. २१
- वेत्थ यथेमाः प्रजाः प्रयत्यो वृषलीपतिभुक्तानि श्राद्धानि च
विप्रतिपद्यन्ता ३ इति बृह. ६।२।२ हवींषि च । पितरौ न प्रति
। वेत्थ यथेमाः प्रश्नाः प्रयन्त्यः गृहन्ति दाता स्वर्ग न गच्छति इतिहा. ६८ । विप्रतिपद्यन्ता ३...(मा.पा.) बृह. स. वारा (ॐ) वृषादर्विकुलह वै
वेत्थो यतिथ्यामाहुत्यार हुतायाशिबिकुल बभूव
इतिहा. १
माप: पुरुषवाचो भूत्वा । वृषा पवित्रे अधि सा नो अव्ये
समुत्थाय वदन्ती ३ इति वृह. ६२R बृहत्सोमो वावृधे सुवान इन्दुः महाना. ६.१० वेत्थो यथाऽसौ लोकं एवं बहुभिः वृषेन्द्रः पुर एतु नः स्वस्तिदा अभयङ्करः महाना. ५।२ । पुनः पुनः प्रयद्भिर्नसम्पूर्यता३इति वृह. ६।२।२ वृष्टिः सन्धिः, पर्जन्यः सन्धाता ३ ऐत. श२१ वेत्थो यथेमं लोकं पुनरापद्यन्ता वृष्टेरन्नं ततः प्रजाः
मैत्रा. ६३७ ३ इति ...( मा. पा.) बृह. ४. ६।२।२ वृष्टो पथविधं सामोपासीत छांदो. २।३।१ । वेत्थो देवयानस्य वा पथ: प्रतिपदं वृष्णीना वासुदेवोऽस्मि
भ.गी. १०॥३७ पितृयाणस्य वा यत्कृत्वा वेणनादविनोदाय गोपालायाहि
देवयान वा पन्थानं प्रतिपद्यन्ते मर्दिने । कालिन्दीकूललोळाय
पितृयाणं वापि
वृद. ६२
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
वेद एव
उपनिषवाक्यमहाकोशः
वेदान्ते
५८५
वेद एव परं ज्योतिः
ब्रमो. १ | वेदाक्षराणि यावन्ति पठितानि वेदतस्वार्थविहितं यथोक्तं हि स्वय.
द्विजोत्तमैः । तावन्ति हरिम्भुवा । निःशब्दं देशमास्थाय
नामानि कीर्तितानि न संशयः ना.स.ता. १४ तत्रासनमवस्थितः ॥...
वेदात्मनाय विद्महे हिरण्यगर्भाय मात्राद्वादशयोगेन प्रणवेन
धीमहि । तन्नो ब्रह्म प्रचोदयात् शनैः शनैः॥ पुरयेत्सर्वमात्मानं.. लुरिको. २ । [महाना. ३७+
वनदु. १३५ वेदनानामधिष्ठानं मनो देहश्च
वेदादिशास्वहिसकधर्माभिध्यानसेन्द्रियः
पायुर्वे. ८ | मस्त्विवि वदन्ति मैत्रा. ७९ वेदपुरुष इति यमवोचाम येन
वेदादेव विनिर्मोक्षः संसारस्य वेदान्वेद
३ ऐत. २।३॥१. न चान्यथा । इति विज्ञानवेदपुरुषा इमे गोशः
सामर. ३२ निष्पत्तिधृतिः प्रोक्ता हि वैदिक: जा. ६. १२१८ वेदमनुश्रुवीत सर्वमायुरियादिति । बृह. ६।४।१४ वेदाध्यायीति यो विप्रः सततं वेदमनूच्याचार्योऽन्तेवासिन
ब्राक्षणः स्थितः। साचारः मनुशास्ति
तैत्ति. ११११।१
सानिहोत्री च सोऽग्निः वेदलौकिकमार्गेषु कुत्सितं कम
कव्यवाहनः
इतिहा. ५२ यद्भवेत् । तस्मिन्भवति या लज्जा
वेदानधीत्यानुज्ञात उच्यते हीः सैवेति प्रकीर्तिता
जा. द. २११० गुरुणाऽऽश्रमी
कुण्डिको.१ वेद वा अहं गौतम तत्सूत्रं तं
वेदानां वेदं पित्र्य गर्शि.. चान्तर्यामिणम्
बृह. ३७१
| सर्पदेवजनविद्यामेवगवोऽध्ये मि छांदो.७१२२ वेद वा अहं सं पुरुषर सर्व
वेदानां सामवेदोऽस्मि - भ.गी. १०२२ स्यात्मनः परायणं यमात्थ..
वेदान्तकद्वेदविदेव चाहम् [कैव.२२+.भ.गी. १५/१५ [बृह. ३।९।१०,११, १२-१७
वेदान्तविज्ञानसुनिश्चितार्थाः वेदवादरताः पार्थ
भ.गी. २।४२
सन्यासयोगाद्यतयः शुद्धसत्त्वाः वेदवेदान्तयोर्गुह्यं पुराकल्पे प्रचोदितम्
[मुण्ड.३।२।६+महाना.८।१५+ भवसं. ३३३३
गुह्यका. ७५ वेदशास्त्रपुराणानि भूतानि सकला.
वेदान्तवेद्यं शिवमप्रमेयम् १ बिल्वो. १० न्यपि। येनार्थवन्ति तं किंतु
वेदान्तश्रवणपूर्वकं प्रणवानुष्ठानं विज्ञातारं प्रकाशयेत्
२मात्मो. ९ । कुर्वन् ब्रह्ममागें सम्यक्सम्पन्न: वेदशास्त्रपुराणानि सामान्य
___...मैक्षमाणो ब्रह्मभूयाय भवति प.हं. प.६ गणिका इव
अमन. २१९ वेदान्तसारभूत सिद्धान्तानन्तवेदशास्त्रैरुपास्यमानो न च वेद
स्कन्धविराजितं महावाक्यार्थशास्राण्युपास्यति
सबालो. ५।१५ स्वरूपानन्तशाखासमन्वितम् सि. सा. ६ वेदस्यममाणीस्था, श्रुतं मे.. २ ऐत. शां.पा. वेदान्ताभ्यासनिरतः शान्तो बान्तो वेदस्वरूपोऽनुदितः सपर्यास्विष्टानि
जितेन्द्रियः
ना.प. ६३२९ तचन्दनतहलानि
१ बिल्वो. ७ वेदान्ते परमं गुह्यं पुराकल्पप्रचो. वेदः शिखा ( यज्ञस्य)
महाना. १८१ दितम् । नाप्रशान्ताय दातव्यं वेदा मवेदाः (भवन्ति) बृह. ४।३।२२
(नापुत्रायाशिष्याय वा पुनः) बेदा इति वेदविदो यज्ञा इति
न पाशिष्याय वै पुनः च तद्विदः वैतध्य. २२ । [ श्वेता. ६।२२+
प. पू. ५।११९
७४
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
वेदाभ्यास
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
वैकुण्ठः
वेदाभ्यासस्तपो ज्ञानमिन्द्रियाणां
वेदाः सर्वाङ्गानि सत्यमायतनम् केनो. ४।८ च संयमः । अहिंसा गुरुसेवा
वेदाः स्वचाभिस्तस्मिन्स्थाने च निःश्रेयसकरं परम्
भवसं. ५ाट । तस्या निकुञ्जदेव्यायशोगायन्ति सामर. १० वेदा महत्विजः ( शारीरयज्ञस्य) प्रा. हो. ४१ । वेदिकाकारवठूम्रो बलवान्भूतवेदा वा एते परा:
नृ. पू. ५।६ मारुतः । स्मर्तव्यः कुम्भकेनैव वेदा वाचः स्यन्दमाना नदा नद्यो
प्राणमारोप्य मारुतम्
त्रि.बा. २११४० ऽमिता मताः। कलाः काष्ठा
वेदेषु यज्ञेषु तपस्सु चैत्र
भ.गी. ८२८ मुहूर्ताश्च ऋतवोऽयनमेव च गुह्यका. २० ! वेदैरनेकैरहमेव वेद्यो वेदान्तकृद्वेदवेदाविनाशिनं नित्यं भ. गी. २।२१ | विदेव चाहम् ।
कैव. २२ वेदास्तं परादुर्योऽन्यत्रात्मनो
वेदैरशुन्यस्त्रिभिरेति सूर्य: सूर्यता. १५ वेदान्वेद
बृह. ४५७ वेदैर्न तोक्तिभिरागमैश्च नानावेदाहमितिमन्त्राभ्यांवैभवकथितंहरेः मुद्गलो. १२८ विधैः शास्त्रकदम्बकैश्च । ध्यानावेदाहमेतमजरं पुराणं सर्वात्मानं
दिभिः सत्करणैन गम्य चिन्तासर्वगतं विभुत्वात् । जन्म
मणि स्वैकगुरुं विहाय
अमन. २।३९ निरोधं प्रवदन्ति यस्य ब्रह्म
वेदेश्च सर्वैरहमेव वेद्यः
भ.गी. १५/१५ वादिनो हि प्रवदन्ति नित्यम् श्वेताश्व. ३।२१ वेदोक्तेन प्रकारेण कृच्छ्रचान्द्रायवेदाहमेतं पुरुषं महान्तमादित्य
- णादिभिः । शरीरशोषणं यत्तवर्ण तमसः परस्तात् । तमेव
त्तप इत्युच्यते बुधैः
जा. द. २।३ विदित्वाऽतिमृत्युमेति नान्यः
वेदोक्तेन प्रकारेण विना सत्यं पन्था विद्यतेऽयनाय
श्वेता. १७ तपोधन | कायेन मनसा वाचा वेदाहमेतं पुरुषं महान्तम् । मादि
हिंसाऽहिंसा न चान्यथा जा. द. १७ त्यवणे तमसः परस्तात् । तमेवं
वेदो यं ब्राह्मणा विदुइँदैनेन विद्वानमृत इह भवति त्रि.म.ना. ४।३ . यद्वेदितव्यम्
बृह. ५.११ वेदाहमेतं पुरुषं महान्तमादित्य
वेदोऽहंमवेदोऽहम्
देव्यु. १ वणे तमसः परस्तात् । यस्य
वेद्यं पवित्रमोक्काए
भ.गी. ९/१७ योनि परिपश्यन्ति धीरा
वेद्योऽहमागमान्तराराध्यः सकल. स्तन्मे मनः शिवसङ्कल्पगस्तु २ शिवसं. १५ गुवनहयोऽहम्
मा.प्र. ९ घेदाहमेतं पुरुषं महान्तमादित्य.
वेनस्तत्पश्यन् विश्वा भुवनानि वर्ण तमसस्तु पारे। सर्वाणि
विद्वान् यत्रविश्वंभवत्येकनीडम् महाना. २।३ रूपाणि विचित्य धीरः नामानि
क्षेपथुश्च शरीरे मे
भ. गी. श२९ कृत्वाभिवदन्यदास्ते [पारमा.७५ +चित्यु. १२१७ (मथ) वेशान्तान पुष्करिणीः वेदाई समतीतानि भ.गी. ७२६ । सवन्ती: सजते...
बृह. ४।३।१० वेदा हि रसाः
छांदो. ३।५।४ | वेद्यसमुद्धरेन्नित्यंसत्यसन्धानमानसः पराहो. ५/५६ वेदा झमृतास्तेषामेतान्यमृतानि छांदो. ३।५।४ । वैकुण्ठस्थानोवं मम प्रीतिकरं बेदांश्च सर्वान् प्रहिणोति चायं तं
मद्भक्तैर्ब्रह्मादिभिर्धारितं विष्णुवै प्रभुं पितरं देवतानाम् शरभो.३
चन्दनं...गोपीभिः प्रक्षालनाघेदाः प्राणा भगवतो वासुदेवस्य
गोपीचन्दनमाख्यातं...मुक्तिवे हरे।। तदुतकर्माकुर्वाणो
साधनं भवति [ वासुदे. २+ गोपीचं. १ प्राणहर्ता भवेद्धरेः
भवसं. ११३५ वैकुण्ठा साकारो नारायणःसाकारश्च त्रि.म.ना. २१
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
घेखरी
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
वैश्वानरी
५८७
वैखरी सर्वविद्यासु प्रशस्ता ना.पू.ता. ५८ वैराग्यं समुपाश्रितः
भ.गी. १८.५२ वैखयाँ विकसीकता
योगकुं. २१९ वैराग्यात्पूर्णतामेति मनो नाशवैखानसषेः पूर्व विष्णोर्वाणी
वशानुगम् । बाशया रक्तता. समुद्भवेत् । त्रयीरूपेण
मेति शरदीव सरोऽमलम् महो. ६१७५ सङ्कल्प्य इत्थं देही विजृम्भते सीतो. २३
वैराग्यानुद्धिविज्ञानाविर्भावो भवति त्रि.म.ना. ५।४ वैखानसमतस्तस्मिन्नादौ प्रत्यक्ष
वैराग्येण च गृह्यते
भ. गी. ६३५ दर्शनम् । स्मर्यते मुनिभिनित्यं वैखानसमतः परम्
वैराग्येणाथ शास्त्रेण महत्त्वादिसीतो. १७
__ गुणैरपि। यत्सङ्कल्पहरार्थ वैखानसामोदुम्बरावालखिल्याफेनपाः आश्रमो.३
तत्स्वयमेवोन्नयन्मनः
महो. ६७४ वैणवं दण्डं कौपीनं परिग्रहेतु भारुणि. ३
वैराजः शरत्समानो वरुणः साध्या वैतथ्यं सर्वभावानां स्वप्न
उत्तरत उद्यन्ति तपन्ति वर्षन्ति मैत्रा. ७४ माहुर्मनीषिणः
वैतध्य. १ वैराजात्मोपासनया सजातज्ञानवैदिकेषु च सर्वेषु श्रद्धा या
वह्निना । दग्ध्वा कर्मत्रयं योगी सा मतिर्भवेत् आ.६.२।१०। यत्पदं याति तद्भजे
ना. बि. शीर्षक वैद्युतः सन्धानम् तै. उ. १।३३४ रूपवैराजे शाकररैवते
को. त. १५ वैशुदादिमयं तेजो मधुरादिमयो रसः । तेजोरसविभेदैस्तु वृत्त
वैवस्वतो नो अभयं कृणोतु महाना. १३१७ मेतचराचरम्
'वैश्यकर्म स्वभावजम्
भ.गी. १८४४ बृ. जा. २।४ वैनतेयश्च पक्षिणाम्
भ.गी. १०१३०
.: वैशारयं तु वै नास्ति भेदे वेयाघ्रपद्य कं स्वमात्मानमुपास्से छांदो. ५१४१ विचरतां सदा
बलातशां. ९४ वैरम्भमेवाप्येति यो वैरम्भमेवास्तमेति सुबालो. ९।६
वैश्वानराय प्रतिवेदयाम इत्युपवैराग्यजनकं श्रद्धाकलत्रं ज्ञान
तिष्ठेत, यदर्वाचीनमेनो भ्रूणनन्दनम् (न त्यजेत् ) मैत्रे. २१२३ इत्यायास्तस्मान्मोक्ष्यध्यै सहवै. ११ वैराग्यतलसम्पूर्ण भक्तिवर्तिसम.
• वैश्वानराय प्रतिवेदयामो यदी. न्विते । प्रबोधपूर्णपात्रे तु
नृणर सङ्गरो देवतासु सहवे. ९ ज्ञप्तिदीपं विलोकयेत्
। वैश्वानराय रथम् द. मू. १७
चित्यु. १०१४ वैराग्यमरणिं कृत्वा ज्ञानं कृत्वा तु
वैश्वानराय विग्रहे लालीलाय चित्रगुम् । गाढतामिस्रसंशान्त्य
धीमहि । तन्नो अग्निः प्रचोदयात् गूढमर्थ निवेदयेत्
[महाना. ३१११+ द.पू. १८
वनदु. १३९ वैराग्यसन्यासी ज्ञानसन्यासी
वैश्वानरःकालमृत्यूजिह्वात्रयमिदंस्मृतम् गुह्यका. २२ ज्ञानवैराग्यसन्यासी कर्म
वैश्वानरः पवयानः पवित्र सहवै. ९ सन्यासीति चातुर्विध्यमुपागतः ५ सं.सो. २११३ वैश्वानरः प्रत्नथा नाकमारुहत् चित्त्यु. १०१४ वैराग्यसझ्यासो ज्ञानसच्यासो
वैश्वानरः प्रविशत्यतिथि ह्मणो ज्ञानवैराग्यसम्यासः कर्म
गृहान् । तस्यैतार शान्ति सध्यासश्चेतिचातुर्विध्यमुपागतः ना. प. १२ कुर्वन्ति हर वैवस्वतोदकम् कठो. ११७ वैराग्यस्य फलं बोधो बोधस्योपरतिः
वैश्वानरी निर्वत्
कठश्रु. ३ फलम् । स्वानन्दानुभवाच्छान्ति
वैश्वानरेष्टिं निर्वपेत्सर्वस्वं दद्यात् १ संसो. १२२ रेषेवोपरतेः फलम्
अध्यात्मो. २८ वैश्वानरोऽप्यन्यत्राप्युक्तं, मयमग्निबैराग्यं चन्दनं स्मृतम् शिवो. १२२६ वैश्वानरः...
मैत्रा. २८
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
५८८ वैश्वानरो
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः व्याधिरवैश्वानरो मे दब्धस्तनूपा अव
व्यपगसकलनाकलङ्कशुद्धः स्वयम__ बाधतां दुरितानि विश्वा सहवै. ८
मलात्मनि पावने पदेऽसौ। वैश्वानरोवासुदेवोविश्वतश्चक्षुरस्म्यहम् ब्र, वि. १०३ . ___ सलिलकण इवाम्बुधौ महात्मा वैष्णवकलायुक्तां मातृकायुक्तां
विगलितवासनमेकतां जगाम महो. २१७७ वैष्णवी न्यसेत्
षोढोप. २ व्यपेतभीः सुमनाः पुनस्त्वं भ.गी. १२४९ वैष्णवं धाम दिव्यगणोपेतं विद्रुम
व्यवधानवशादेव 'हंसः सोऽई' वेदिकामणिमुक्तागणाचितं लक्ष्म्यु .१
इति मन्त्रेणोच्छासनिश्श्वासवैष्णवं पञ्चव्याहृतिमयं मन्त्रं
व्यपदेशेनानुसन्धानं करोति ना. प. ६७ कृष्णावभासकं कैवल्यस्य
। व्यवसायात्मिका बुद्धिः [भ.गी. २४१+२१४४ मृत्यै सततमावर्तयेत्
गो. पू. ३१२ व्यवहारमिदं सर्व मा करोतु वैष्णवी ब्रह्मनाडी च निर्वाण
करोतु वा
म. पू २०१० प्राप्तिपद्धतिः
निशानात व्याकरणोऽस्याः प्रथमःशीर्षो भवति गायत्री. ३ वैष्णवी विष्णुवल्लभां मृत्युजन्म
। व्याकुलितमनसोऽन्धाः खजाः निबर्हणी...घ्राणतर्पणादन्तर्मल
- कुजा वामना भवन्ति गर्भो.३ नाशिनी ( तुलसी) य एवं वेद
व्याख्याने तत्समाप्तौ च सम्प्रश्ने स वैष्णवो भवति
स्नानभोजने । भुक्त्वा च
तुलस्यु.२ वैष्णवो धर्महीनोऽपियाति विष्णो:
। शयनेस्वप्रेनमस्कुर्यात्सदा गुरुम् शिवो. ७७ परं पदम्
भवसं. ५।२३ व्याघ्रबुद्धथा विनिर्मुक्तो बाणः व्यक्तमध्यानि भारत
भ.गी. २२. पश्चात्तु गोमतौ। न तिष्ठति व्यक्तमव्यक्तं वा विधृतं विष्णुलिन
भिनत्त्येव लक्ष्यं वेगेन निर्भरम अध्यात्मो.५४ त्यजन्न शुद्धषेदखिलैरात्मभासा शाट्याय. २६ व्याघ्रचमास
व्याघ्रचर्मासने स्थित्वा स्वस्विकाव्यक्तं वै विश्वं चराचरात्मकम् अव्यक्तो.४
द्यासनक्रमात् ।।...मातृकाव्यक्तं सर्वमुमारूपमव्यक्तंतुमहेश्वरम् रुद्रह. १०
मालया मन्त्री मनसैव मनुं जपेत् रामर. ४।५ व्यक्ताव्यक्तगिरः सर्वे वेदाद्या
' व्याप्रमुखसर्ववृश्चिकाग्निज्वालाविणं ।
निर्गमय निर्गमय... लाङ्गलो. ८ व्याहरन्ति याम् । सर्वकामदुधा धेनुः सा मां पातु सरस्वती सरस्त्र. १९
व्याघ्रो वा शरभो वाऽपि गजो व्यक्ताव्यक्तं भरते विश्वमीशा
गवय एव वा । सिंहो वा श्वेताश्व. १४८
.. योगिना तेन म्रियन्ते व्यक्ताव्यक्तो ब्रह्माब्रह्माऽहं
अ. शिरः. १ हस्तताडिताः
१यो.त.५९/६० न्यजनं निष्फलं ब्रह्म प्राणो
। व्याचक्षतां ते शास्त्राणि वेदानमायेति च स्वरः
रामर. ५/५
ध्यापयन्तु वा। येऽत्राधिकाव्यजनैरेव रात्रीराप्नुवन्ति,
रिणो मे तु नाधिकारो. स्वरैरहानि
१ ऐत. २४३ ऽक्रियत्वतः
१ अवधू. १३ व्यवनैः स्वरसंयोगं विद्धि
. व्याधिरनिर्जलं शस्त्रं बुभुक्षाश्चातत्प्राणयोजनम्
रामर. ५/६
पदो विषम । ज्वरश्च मरणं व्यतिरिक्तंजडंसर्वस्वनवनविनश्यति स्कन्दो. ३ जन्तोरुवाच्च पतनं तथा ।। व्यतिपिक्ता वा इमे लोकास्तस्मा.
निर्माणे यस्य यदृष्टं तेन व्यतिपिक्तान्यतानि भवन्ति नृ. पू. २२ गच्छन्ति हेनुना
भवसं. ११३
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्याचक्षा
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
वजमण्डले
५०
अ. ना. ३६
न भवत्येव बोधजा
व्याचक्षाणस्य तु मे निदिध्यासस्व
व्याप्यव्याप्यं यतः सर्व तं वै [ .स. २।४।४+
४।५।५ पश्यन्ति सूरयः
भवंसं. २४ व्याप्ताननं दीप्तहुताशनेत्रं भ. गी. १०२४ | व्याप्येदं सर्व तिष्ठसीति
गणेशो. श१३ व्याधिशोकगणे घोरे ममत्वं हि
व्यामिश्रेणैव वाक्येन
भ. गी. २२ शरीरके
दुर्वासो. २।९ व्यावहारिकदृष्टिन्तु प्रकाशाव्य. व्याधीयन्ते प्राणा मनं कनीयो
भिचारतः
पा.प्र. २४ भविष्यति
व्यावहारिकदृष्टयेयं विद्याविद्या ध्यानमेवाप्येति यो व्यानमेवास्तमेति सुबालो. ९।३ न चान्यथा
पा. न. २३ (अथ खलु) व्यानमेवोद्गीथ.
व्यासप्रसादाच्छ्रतवान्
भ.गी. १८७५ मुपासीत
छांदो. १।३।३ व्याहृतित्रयमकारोकारमकारेषु व्यानः प्रस्तोता (शारीरयज्ञस्य) प्रा. हो. ४।१ प्रविलाप्य...तत्त्वमस्यादिव्यानः श्रोत्राक्षिमध्ये च ककुद्भधां
वाक्यार्थस्वरूपानुसन्धान गुल्फयोरपि । प्राणस्थाने गले
कुर्वन्नुदीची दिशं गच्छेत् चैव वर्तते मुनिपुङ्नाव जा. द. ४।२८ व्याहृति जागतं छन्दः...दर्शनव्यानः श्रोत्रोरुकटयां च गुल्फ
मितीन्द्रियाण्यन्वभवन् २ प्रणवो. ३ स्कन्धगलेषु च । नागादिवायवः
गायत्रीर. १ पञ्च त्वगरथ्यादिषु संश्रिताः
| व्याहृत्या गायव्यभवत्
त्रि. ब्रा. २८२ व्यानः सर्वेषु चाम्नेषु व्याप्य ।
व्युत्स्थितस्य भवत्येषा समाधिस्थस्य तिष्ठति सर्वदा
चानघ । ज्ञस्य केवलमज्ञस्य (ॐ) व्यानात्मने ॐ तत्सर्भुवः
प. पू. श२६ सुवस्तस्मैवैव्यानात्मनेनमोनमः गोपालो. ३१६ व्यूढं दुर्योधनस्तदा
भ. गी. १२२ व्याने तृप्यति श्रोत्रं तृप्यति छांदो. ५।२०१२ व्याहरन मामनुस्मरन्
भ.गी. ८१३ व्यानो दक्षिण: पक्षः
तैत्ति. २२ व्यूढां द्रुपदपुत्रेण
भ.गी. २३ व्यानो विवादकृत्प्रोक्तो मुने
व्येव त्वा ज्ञपयिष्यामीति बृह. २।१।१५ वेदान्तवेदिभिः
जा.द.४॥३२ व्येव त्वा ज्ञापयिष्यामि(मा.पा.) बृह. २०११५ व्यानो छर्चिस्समप्रभः
अ. ना. ३८ व्याम
व्योमज्वलनेन्दिराकलाबिन्दुव्यापकतया जगव्याप्य तिष्ठति
मेलनरूपा
तारोप. २ यत्तद्ब्रह्म वदन्तितराम् सामर. १ व्योमपञ्चकलक्षणं विस्तरेणानुब्रूहि म. ना. ४१ व्यापको हि भगवान् बटुको
व्योमपुष्पं सुगन्धकम्
ते. बि.६९७ भोगायमानो यदा शेते रुद्रस्तदा
व्योमरन्ध्रगतो नादो
ध्या. बि. १०३ संहरते प्रजाः
बटुको. २७ व्योमवृत्तं च धूनं च हकाराक्षरव्यापको हि भगवान् रुद्रो भोगाय
भासुरम्
१ यो.स. ९८ मानो यदा शेते रुद्रस्तदा
(अथव्योमानिलानलजलानानां संहार्यते प्रजाः अ. शिर::३।१५ पश्चीकरणम्
त्रि. प्रा. ११६ व्यापनाद्वयापी महादेवः
अ. शिखो. २ | व्योग्नि मारुतमारोप्य कुम्भकेनैव व्याप्तं त्वयैकेन दिशश्च सर्वाः
- यत्नवान्
त्रि.ना. २।१४२ व्याप्यव्यापकता मिथ्या सर्व
व्योग्नि व्योम न लक्षयेत् मैत्रा. ४१६ मात्मेति शासनात् । इति ज्ञाते
व्योम्न्यात्मा सम्प्रतिष्ठित:(पा.मा.) मुण्डको. २।२।७ परे तस्थे भेदस्यावसरः कुतः यो. शि. ४४ व्रजमण्डले गोवर्धनो गिरिरास्ते सामर. ९५
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
शचक्रो
-
५९० प्रजस्त्री. ब्रजवीकृष्णसम्भूतः श्रुतिभ्यो
ज्ञानसङ्गतः प्रतमेतच्छाम्भवं सर्वेषु ( देवेषु)
वेदेषु वेदवादिभिरुक्तं भवति
[का. रुद्रो. + प्रतयातपोदानहोमस्वाध्यायवर्जितम्। सत्यशौचपरिभ्रष्ट
सन्यासं नैव कारयेत व्रतं नाम वेदोक्तविधिनिषेधा
नुष्ठाननैयत्यम् अतान प्रमदितव्यम् व्रात्यस्त्वं प्राणैकषिरत्ता विश्वस्य सत्पतिः
व्रात्यस्यापि गृहे भिक्षेच्छ्रद्धाभक्तिगोपालो. २११८ पुरस्कृते
१सं.सो. २०६४ व्रीहियवास्सिलमाषा अणुप्रियङ्गवो
गोधूमाश्च मसूराश्च खल्वाश्च आबाल्यु. ७
खलकुलाश्च तान्पिष्टान्दधनि
मधुनिघृतउपषिश्वत्यास्य जुहोति बृह. ६।३।१३ १ सं. सो. २१५ प्रीहेवा यवादा सर्षपाद्वा श्यामाका.
द्वा श्यामाकतण्डुलाद्वा एष म शांडि. २११ भस्मजा. २१८
मात्मान्तर्हृदये ज्यायान् पृथिव्या
ज्यायानन्तरिक्षाज्यायान्दिवो प्रश्नो. २०११ ज्यायानेभ्यो लोकेभ्यः छांदो. २१४१३
(भगवन् ) शकटमिवाचेतनमिदं
शक्रः प्रविद्वान् प्रदिशश्चतस्रः शरीरं कस्यैष खल्वीदृशोमहि
[ महाना. ३+
चित्त्यु. १२७ मातीन्द्रियभूतस्य येनैसद्विधमिदं
शक्रेण हैमं यक्षराजेन विश्वेदेव रौप्यं चेतनवत्प्रतिष्ठापितम्
मैत्रा. २।३ शकाः खुरा इत्यन्येषां पशूनां
वसुभिः कांस्यकं च । यद्दारुतदूर्ध्वमुदसर्पत् । ता अरू
· कूटं वायुना पार्थिवं तदश्विअभवताम्
भ्यामासीत्स्फाटिकं पाशिनाथ सि. शि. २२
१ऐत. १।४।१ शकुनवन्तं चेन्मन्येत प्राणवंशं
शकरो भगवानाद्यो ररक्ष समधां ३...
३ ऐत. १।४।१ सकलाः प्रजाः
शरभो. १६ शक्तिद्वयं हि मायाया विक्षेपा
शङ्कना सर्वाणिपर्णानि संतृण्णावृत्तिरूपकम्
सरस्व. ४१ न्येवमोकारेण सर्वावाक्सन्तशक्तिः कुण्डलिनी नाम बिसतन्तु.
पणोङ्कार एवेद सर्वम् छांदो. २।२२३ निभा शुभा
योगकुं. १९८२ शङ्खचक्रगदाखगधारिणं वनशक्तिमध्ये मनः कृत्वा शक्ति
मालिनम् ।...कर्मणा मनसा मानसमध्यगाम् । मनसा
वाचा संस्मरेत्प्रजपेत्सुधी: ना.पू.वा. ४।१३ मन मालोक्य शाण्डिल्य
शवचक्रगदापाणे द्वारकानिलयात्वं सुखी भव
शांडि. ११७/१८
च्युत । गोविन्द पुण्डरीकाक्ष शक्तियुक्तो भवेत्
गुह्यषोढा. १
रक्ष मां शरणागतम् [वासुदे.३ गोपीचं. ३ शक्तिसेना कल्पना च ब्रह्मण्येवं हि पवधा
रा. पू. १११०
शङ्खचक्रमहामुद्रापुस्तकाव्यं शक्त्यूर्व शक्तिमिति मानवी विद्या त्रि. ता. २११६ चतुर्भुजम् । सम्पूर्णचन्द्रसङ्काशं शक्य एवंविधो द्रष्टुं भ.गी. १११५३ हयग्रीवमुपास्महे
हयग्री. ४ शकोतीहैव यः सोलु
भ.गी. ५।२३ ' शङ्खचक्रोर्ध्वपुण्डादिधारणं स्मरणं शक्योऽवामुमुपायतः
भ. गी. ६३६ हरेः । तदीयाराधनं चैव भक्ति. शक्रश्च नारायणः [त्रि.म.ना.२/८+ नारा. २ बहुविधा स्मृता
सुदर्श. ८
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
शङ्कतोयेन
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
शतायुषः
शकतोयेन मूलेन भस्सना मिश्रण
भवन्ति सुकृतस्य लोके येषां भवेत्। योजितं चन्दनेनैव
कुले सन्यसतीह विद्वान शाध्याय.३० वारिणा भस्मसंयुतम् । चन्दनेन
शतंचदशचैकश्च सहस्राणिचविंशतिः छांदो. १२६ार समालिम्पेज्ज्ञानदं चूर्णमेव तत् बृ. जा. ४।९ शतं च नव शाखासु यजुषामेव शहादुन्दुभिनादं च न शणोति
जन्मनाम् । साम्नः सहस्रकदाचन (मृतवत्तिष्ठते योगी
। शाखाः स्युः पञ्चशाखा अथर्वणः सीतो. १६ स मुक्तो नात्र संशयः) ना. पि. ५२ शतं च दश चैकं च शङ्खस्य तु ग्रहणेन शङ्खध्मस्य वा
सहस्राणि च...(मा.पा.) छां.उ.४२६२ शब्दो गृहीतः [ बृह.२।४८+ ४।५।५
शतं चैका च हृदयस्य नाड्यस्तासां शङ्ख चक्रं च संसिद्धिं बिन्दुं च
मूर्धानमभिनिःसतैका। तयोसर्वमूर्वनि
कृष्णो. २१ __व॑मायन्नमृतत्वमेति विष्वशङ्ख दध्मौ प्रतापवान्
भ. गी. ११२ न्या उत्क्रमणे भवन्ति
कठो. ६१६ शङ्खान्दध्मुः पृथक्पृथक्
भ.गी. श१८ [छो. उ. ८६६+ यो. शि. ६४ शसिनी चैव गान्धारी तदन
शतं नियुतः परिवेद विश्वा न्तरयोः स्थिते। उत्तरे तु
। विश्ववारः
चिरयु. १११३ सुषुम्नाया इडाख्या निवसत्यसौ वराहो. ५।२६ शतं मा पुर प्रायसीररक्षनधः शङ्खिनी नाम या नाडी सव्य
श्येनो जवसा निरदीयमिति
गर्भ एवैतच्छयानो वामदेव कर्णान्तमिष्यते । गान्धाग
एवमुवाच सव्यनेत्रान्ता प्रोक्ता
२ ऐत. ५५ वेदान्तवेदिभिः
जा. द. ४.२२
___ शतं मालाहस्ताः शतमाअनहस्ताः
शतं चूर्णहस्ताः शतं वासोशहिन्याश्चन्द्रमास्तद्वत्पयस्विन्याः
हस्ताः शतं कणाहस्तास्तं ब्रह्माप्रजापतिः
जा. द. ४।३८ लङ्कारेणालङ्कुर्वन्ति
को. १. १४ शठे शठ इव स्थितः
अ. पू. २।२९ शठो नैष्कृतिकोऽलसः
भ.गी. १८२८.
, शतं विज्ञानवतामेको बलवाना
कम्पयते स यदा बलीभवत्यथोशतकृत्वः प्रयुक्ताशतपर्वणावण
स्थाता भवति
छांदो. ७८१ सम्मिता सर्वार लोकानभिजयति सन्ध्यो. २
शतं शरद यायुषो जीव पुत्र कौ. स. २०११ शतरुद्रियेणेत्येतान्येव ह वा
शतरता अस्य युक्ता हरीणाम् चिच्यु. १११७ अमृतस्य नामानि
जाबालो. ३
शत शुक्राणि यत्रैकं भवन्ति, शतरुद्रेण मन्त्रेण भस्मोद्धलित
सर्वे वेदा यत्रैकं भवन्ति, विग्रहाः । निधूतरजसः सर्वे
सर्वे होतारो यत्रैकं भवन्ति, तत्क्षणाश्च वयं मुने
वृ. जा. ६६
स मानसीन आत्मा जनानाम् चिस्यु. ११११ शतशो गोपभाया वेदऋचः सामर. ३२ शत५ सहस्राणि प्रयुतानि नाव्यानाम् चिस्यु.११११० शतशोऽथ सहस्रशः
भ.गी. १११५ शताक्षरी परमा विद्या त्रयीमयी शतशोऽपि जलैधौतं सुराभाण्ड
साधाणां त्रिपुरा परमेश्वरी त्रि. ता. २४ मिवाशुचि (चित्तमन्तर्गतं
शतायुषः पुत्रपौत्रान्वृणीष्व बहून् दुष्टं तीर्थस्नानैर्न शुद्धयति ) ना. ६.४।५४ पशून्हस्तिहिरण्यमवान् । भूमेशतं कुलानां प्रथम बभूव तथा
महदायतनं वृणीष्व स्वयं व पराणां त्रिशतं समग्रम् । एते
जीव शरदो यावदिच्छसि
कठो. ११२३
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
५५२ शतारं
शतारं शतपत्राढ्यं विकीर्णाम्बजकर्णिकम् । तत्रार्कचन्द्रवहाँनामुपर्युपरि चिन्तयेत्
शब्द एक व्याकाशस्य ( गुणः ) शब्दकाललयेन दिवारात्र्यतीतो
भूत्वा सर्वपरिपूर्णज्ञानेनोन्मन्यवस्थावशेन ब्रह्मैक्यं भवति शब्दमायावृतो यावत्तावत्तिष्ठति
शतादावशतशरः शतशत्रऋाजी. षिणाम् । शतं ब्रह्म तपस्विनां कूपोऽरण्यस्य तिष्ठति शतैर्महाप्रस्थैरखण्डैस्तण्डुलैरभिषिच्य चंद्रलोककामचंद्रलोकमवाप्नोति भस्मजा. २।१२
इतिहा. १५
शत्रून्निहत्य गुरुषङ्कगणान्निपाता
मैत्रा. ७/६
गन्धद्विपो भवति केवलमद्वितीय: वराहो. २/६५ शनिराहुकेतूर गरक्षोयक्ष नरविहगशरमेभादयोऽधस्तादुद्यन्ति शनैरेवं प्रकर्तव्यमभ्यासं युगपन्न हि । युगपद्वर्तते यस्य शरीरं विलयं व्रजेत् शनैः पिङ्गलया तत्र द्वात्रिंशन्मात्रया पुनः । प्राणायामो भवेदेवं ततचैवं समभ्यसेत् शनैः शनैरुपरमेत् शनैः शनैर्यदा प्राणस्तुन्दसन्धि निगच्छति । तुन्ददोषं विनिर्धूय कर्तव्यं सततं शनैः शनैः समस्वमाकृष्य हृत्सरोरुहकोटरे । प्राणापानौ च बढ़ा तु प्रणवेन समुच्चरेत् शनैः सुमथनं कुर्याद्भ्रूमध्ये न्यस्य चक्षुषी । षण्मासं मथनावस्था भावेनैव प्रजायते शबलाच्छयामं प्रपद्ये
पुष्करे (ले)। भिन्ने तमसि चैकस्वमे (क एवा-)कमेवानुपश्यति शब्दब्रह्मणि निष्णातः परं ब्रह्मा
धिगच्छति [ मैत्रा. ६।२२+
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
घ्या. बि. ३४
योगकुं. २ ३९
जा. द. ६।६ भ.गी. ६।२५
योगकुं. ११५०
घ्या. बि. १०० ।
योगकुं. २।४६ छांदो. ८|१३|१ शारीरको ४
मं. बा. २१४
ब्र. वि. १५
प्र. बिं. १७ त्रि. वा. ५/१७
शब्दः खे
शब्दब्रह्मातिवर्तते
शब्दब्रह्माहम् । क्रियायोगोऽहम् । ब्रह्माहम् । विष्णुरहम् । सौरोऽहम् । ब्राह्मोऽहम् शब्दवानाकाशः शब्दाफाशाभ्यां भिन्नः
शब्दस्पर्शमया येऽर्था मनर्था इव ते स्थिताः । तेषां सक्तस्तु । भूतात्मा न स्मरेव परं पदम् शब्दस्पर्शर सरूपगन्धवर्जितो निर्विकल्पो निराकाङ्क्षः सर्वव्यापी सोऽचिन्त्यो निर्वर्ण्यश्व पुनात्यशुद्धान्यपूतानि शब्दस्पर्शरूपरसगन्धा अमिकार्यज्ञानेन्द्रियविषया पत्राश्रिताः शब्द स्पर्शरूपरसगन्धा मे शुध्यन्तां ज्योतिरहं विरजा विपाप्मा भूयास स्वाहा शब्दस्पर्श-रूप-रसाश्चापां गुणाः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धास्तद्विषयाः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः, पचतन्मात्राः, पथ्यपुष्पबाणाः, मन इक्षुधनुः शब्द-स्पर्श-रूप-रस- गन्धाः पृथिवीगुणाः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः सुख• दुःखहेतव:
शब्द - स्पर्श- रूपाण्यमिगुणा: | शब्दस्पर्शस्वरूपाभ्यां सङ्घर्षाज्जन्यते ऽनलः शब्दस्पर्शादयो येऽर्थानर्था इव ते स्थिताः । येष्वासक्तस्तु भूतात्मा न स्मरेच परं पदम् शब्द-स्पर्शाविति वायुगुणौ शब्द बधिरवच्छृणु । काष्ठवत्पश्य वैदेहं प्रशान्तस्येति लक्षणम् शब्दं सर्वमसद्विद्धि स्पर्श सर्वमत्सदा
!
शब्दः खे पौरुषं नृषु
भ.गी. ६।४४
मद्वै. भा. १
गोपालो. ११४
मैत्रे. ११५
१ आत्मो. ३
त्रि. प्रा. ११४
महाना. १४ १३ शारीरको ४ पैङ्गलो. २१४
भावनो. ६
शरीरको ४
सर्वसारो. ५
शारीरको ४
महो. ५/१४९
मैत्रा. ४/२ शारीरको ४
अ. ना. १५
ते. बिं. ३१५७ भ.गी. ७८
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
शब्दाक्षर
उपनिषद्वाक्यमहाकोशा
शरीर
५२
शब्माक्षरं परं ब्रह्म यस्मिन्क्षीणे
| शमेन शान्ताः शिवमाचरन्ति, यदक्षरम् । विद्वानक्षरं ध्याये.
शमेन नाकं मुनयोऽन्वधविच्छेच्छान्तिमाप्नुयात् प्र. वि. १६ विन्दन , शमो भूतानां शब्दादिविषयान् पश्च मनश्चैवाति.
दुराधर्षः शमे सर्व प्रतिष्ठितम् महाना. १७४ चश्चलम् । चिन्तयेदात्मनो
शमेनापिहिता गुहा
इतिहा. १६ रश्मीन्प्रत्याहारः स उच्यते अ. ना. ५ शमो दमस्तपः शौचं
भ.गी. १८।४२ शब्दादिष्वनुरक्तानि निगृह्याक्षाणि
शमो मित्रं सुदामा च सत्यायोगवित् । कुर्याञ्चित्तानुकारीणि
क्रूरोद्धवो दमः
कृष्णोप. १६ प्रत्याहारपरायणः
भवसं. ३१२७ शरणागतदीनानां कृपां कुर्वन्तिसाधवः सागर. २३ शब्दादीन् विषयानन्ये भ. गी. ४।२६ । शरत्प्रतिहारः
छांदो. २११६१ शब्दादीन् विषयांस्त्यक्त्वा भ.गी. १८५१ शरदि क्रीडते तुभ्यं नम शब्दाविषयैस्त्यको लयस्थो
__ आनन्दशालिने
सामर. ४२ दृश्यते तथा (निर्वातस्थो यथा
शरं धनुषि सन्धाय तिष्ठन्तं दीपो भासते निश्चलो यथा ) अमन. १।२७ ।।
रावणोन्मुखम् । वम्रपाणि शब्दानां ज्ञानरूपिणी
देव्यु. २१
रथारूढं रामं ध्यात्वा जपेन्मनुम् रामर. २०७२ शनार्णमक्षरं ब्रह्म तस्मिन्क्षीणे
शरा जीवास्तदङ्गेपु भाति नित्यं
हरिः स्वयम् । ब्रमव शरभः यदक्षरम् । तद्विद्वानक्षरं ध्याये. यदीच्छेच्छान्तिमात्मनः त्रि. ता. ५।१६
साक्षान्मोभदोऽयं महामुने शरभो. २८ शब्देनैवाशब्दमाविष्क्रियते मैत्रा. ६।२२
शरीरत्रयतादात्म्यात्कर्तत्वभोक्तृत्व. तामगमत्
पेङ्गलो. ११५ शम इत्यरण्ये मुनयस्तस्माच्छमे रमन्ते महाना.१६।१२
शरीरत्रयसंयुक्त जीवः सङ्गी (ॐ ऐं ह्रीं श्री) शमग्निरग्निभिः
तृतीयकः ( भ्रमः )
अ. पू. ११४ करच्छं नस्तपतु सूर्यः
वनदु. ३३
| शरीरपुरुष इति यमको वाम स [ .मं. ८।१८।९+तै.प्रा. ३११०५
एवाई दैहिक आत्मा
३ ऐत. २२१ शमदमादिदिब्यशक्त्याचरणे
शरीरपुरुषश्छन्दःपुरुषो वेदपुरूषो क्षेत्रपात्रपटुता
निर्वाणो. ५ महापुरुष इति
३ ऐन. २३१ शमदमादिसम्पनो भावमात्सर्य
शरीरपोषणादिकं समानकर्म शांडि. १९ तृष्णाशामोहादिरहितो दम्भा.
शरीरमादेशाङ्गुठमात्रमणोरप्यगुं हारादिभिर संस्पृष्टचेता वर्तत
ध्यात्वाऽतः परमतां गच्छति
मैत्रा. ६।३८ एवमुक्तलक्षणो यः स एव ब्राह्मणः व. सू. 3. ९ शरीरभेवः द्विविधाः
सामर, १०२ शमवान्याति मुक्तताम्
महो. ५।९४ शरीरमकृतं कृतात्मा ब्रह्मलोकशमश्च स्वाध्यायप्रवचने च तेत्ति. १।९।१ मभिसम्भवामि
छांदो.८।१३।१ शमं विषं विषेणैति रिपुणा हन्यते
• शरीरमन्नादम्
तैत्ति. ३७ रिपुः । ईदृशी भूतमायेयं या
शरीरमस्थिमांसंच त्यक्त्वा युक्ता. स्वनाशेन हर्षदा
महो. ५।१११ द्यशोभनम् । भूतमुक्तावली. शमः कारणमुच्यते
भ. गी. ६३ तन्तुं चिन्मात्रमवलोकयेत् महो. ४।२३ शमाविष्टूसम्पत्तिर्मुमुक्षा, तां
शरीरमिदं मैथुनादेवोतं समभ्यसेत्
। संविदपेनं निरय एव .. मंत्रे. १२४ शमायान्तु ब्रह्मचारिणः स्वाहा ते. ४. १४।४ शरीरमिध्मम् ( शारीरयज्ञस्य) महाना. १८१
a
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९४ शरीरमे
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः शं न इन्द्राशरीरमेवास्या एकमङ्गमदूढं, तस्य
शरीरे पाण्डवस्तदा
भ.गी. १७१३ सुखदुःखे परस्तात्प्रतिविहिता
शरीरे पाप्मनो हित्वा सर्वान्कामान् भूतमात्रा को. त. ३१५ समभुते
तैत्ति. २५ शरीरयज्ञसंशुद्धचित्तस जातघोधतः।
शरीरे सकलं विश्वं पश्यत्यात्मामुनयो यत्पदं यान्ति तद्राम
. विभेदतः
योग. १४९ पदमाश्रये प्रा. हो. शीर्षक शरीरे प्राणः प्रतिष्ठितः
तैत्ति. ३७ शरी यात्राऽपि च ते
भ. गी. ३२८
शरीर्यप्यशरीर्येष परिशरीरलघुना दीप्ति ठराग्निविव
च्छिन्नोऽपि सर्वगः
२मात्मो. १४ धेनम (नाडीशुद्धिचिह्नानि) यो. त. ४५ शर्मि मे भव यत्पापं तनिवारय मारुणि.३ आरोग्लयतावित पादाङ्गनिरोधनात् जा. द. ६२४ शर्वः सर्वस्य जगतो विधाता वर्ता शरीरवाङझनोभियत
भ.गी. १८।१५ हा विश्वरूपत्वमेति त्रियुगे. १५ शरीरस्थं प्राणमग्निना सह योगा
शो विश्वं मायया स्त्रिद्दधार ग. पू. ता. २१८ भ्यासेन समं न्यन वा यः
शल्कैरग्निमिन्धान उभी लोको करोति, स योगिपुङ्गवो भवति शांडि. १।४।२
सनेमहम्
महाना.१३०१२ शरीरस्थोऽपि कौन्तेय
भ.गी. १३१३२
शवपिण्डदेकत्रानं (त्यजेद्यानः) शरीरस्य देहिनो जाग्रत्स्वप्न धुप्ति
[ना. प. ७१+
१सं.सो. १७९ तुरीयावस्थाः सन्ति
ना. पे. ५।१
शशपृष्ठाद्गौतमः, वसिष्ठ उर्वश्यां, शरीरं तावदेव स्यात्षण्णवत्य.
अगस्त्यः कलशे जातः व. सू. उ. ५ गुलात्मकम्
जा. द. ४१
शशशृङ्गेण नागेन्द्रो मृतश्चेजगशरीरंतु एकादशेन्द्रियात्मकम सामर. १०१
दस्ति तत्
ते. विं. ६।७४ शरीः ध्रियते येन वर्तते तत्र कुण्डली वराहो. ५।२२ । शशिमध्यगतो वहिर्वसिमध्यशरी मेचिर्पणम [ना..४।४५+ तत्ति. १।४।१ गता प्रभा
ध्या. वि.२७ शरीरं यदवाप्नोति
भ.गी. १५८
शशिरवी येते पुरुषोत्तमात् _ वि. वि. २ शरीरं यज्ञशमलं कुसीदं
महाना. ५/९
. शशिस्थाने वसे द्विन्दुस्तयोरक्यं शरीरं वेदिः ( शारीरयज्ञस्य) प्रा. हो. ४२
सुदुर्लभम्
पा. वि. ८८ शरीरं सर्वजन्तूनां षण्णवत्यङ्ग
शश्वच्छान्ति निगच्छति
भ. पी. ९।३१ लात्मकम् । तन्मध्ये पायु. देशात ब्यकुलात्परतः परम बराहो. ५।१९
अश्वत् सूयमानत्वात्सूर्यः मंत्रा. ६७ (तथा ) शरीराणि विहाय
शश्वदमितानन्दाचलोपगिविहारिणी जीर्णान्यन्यानि संयाति
मूलप्रकृतिजननीमविद्यालश्लीनतानि देही
भवमा २।३७
मेवं ध्यात्वा...तया चानुज्ञात. शरीगमाणो द्वादशाहनोऽधिको
श्रोपर्युपरि गत्वा महाविराद. भवति
त्रि.म.ना.६३ दि. २४ार
पदं प्राप कारीगतर्गना: सर्व रोगा विन.
शाश्वब्रह्ममयं रूपं क्रियाशक्ति. यन्ति (स्वस्ति काराष्ट्रासन:) शारि, १।३।१२
मदाहता
सीनो. २४ शारीभिमान जीयत्वम्
ना. प.६७ आश्वद्विश्वमिदं जगत्
घृ. जा. २।६ शरीरेण जिताः सर्व शरीरं योगि
शं न इन्द्रामी भवतामवोभिः प्रवा . ११ भिनितम् । तत्कथं कुरुते तेषां
[ .मं.७१३५+
वा. सं. ३६११ सुखदुःखादिक फालम
यो. शि. ११३८ । [अथर्व. १९।१०।१
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
शं न इन्द्रा
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
शान्ता
शं न इन्द्रापूषणा वाजसाती प्रवर्या. ११ । शाङ्करीयं महागास्त्रं न देयं [+र. मं. ७३५/१+ वा. सं.३६।११! यस्य कस्यचित्
ते. किं. ६१०८ शं न इन्द्रो बृहस्पतिः शं नो
शाटीद्वयं कुटीच कम्य, ब. विष्णुरुरुक्रमः [ तैत्ति. १११११,१३+ दस्यैकगाली...
ना. प. ८ [प्रबा . ९+
वा. सं. ३६९ शाट्यायनीब्रह्मविद्याखण्याकार. शं नः कुरु प्रजाभ्योऽभयं पशुभ्यः
सुखाकृति । यतिवृन्दहदागा [प्रवा . २२+ वा. सं. ३६।२२ रामचन्द्रपदं भजे
शाला, शीर्षक शं नः कौलिकः, शं नो वारुणी,
शाच्यायनी हयग्रीवं दत्तात्रेयं च शं नः शुद्धिः शं नोऽग्निः कौलो. शां.
गामडम्
मुक्तिको. ११३९ शं नः शीक्षा सहनौ यश्छन्दसा
शाण्डिल्यो ह वा अथर्वाणं पप्रच्छा_भूः स यः पृथिव्योमित्युतं
ऽऽत्मलाभोपायभूतमष्टाङ्गयोगचाहं वेदमनून्य गं नो द्वादश तैत्ति. १।१३।१ मनुव्रीति
शांडि. १११११ शं नो अस्तु द्विपदे शं चतुष्पदे सहवै. शां.पा. शान्त एव चिदाकाशे स्वच्छे शम[प्रव . ८+ ऋ. मं. १०।१६५।१ समात्मनि । समग्रशक्तिखचिते [+वा.सं.३६।८+अथर्व.६।२७।१
ब्रह्मेति कलिताभिधे । सर्वमेव शं नो दिशतु श्रीदेवी महामाया
परित्यज्य महामोनी भवानघ अ. पू. ५/११३ वैष्णवी शक्तिराद्या
लक्ष्म्यु .४ शान्तमेकं समृद्धं चैकम (ब्रह्मरूपके) मैत्रा. ६३६ शं नो देवीरभिष्टय मापो भवन्तु
शान्तसङ्कल्पः सुमना यथा स्यात् कठो. १।१० पीतये प्रवा. १२+ ऋगं. १०१९।४ ' शान्तसन्देहदौरात्म्यं गतकौतुक. [वा.सं.३६।१२+अर्थव.१।६।१
विभ्रमम् । परिपूर्णान्तरं चेतः 'शं नो देवीरभिष्टये' इत्येवमादि
पूणेन्दुरिव राजते
महो. ५।६८ त्वाऽथर्ववेदमधीयते २ प्रणवो. २१ शान्तसम्यकप्रबुद्धानां यथास्थित. शं नो भवतु भुवनस्य यम्पतिः
मिदं जगत्
म. पू. ५।११० [प्रवर्या. २+
वा. सं. ३६।२ शान्तसंसारकलनः कळावानपि । शं नो मह इत्यादयो नो इतराणि
निष्कलः । यः सचित्तोऽपि त्रयोविशतिः
तैत्ति. १२१३६१ निश्चित्तः स जीवन्मुक्त उच्यते महो. २०६९ शं नो मित्रः शं वरुणः शं नो
शान्तं तपो दमस्तपः शमस्तपो भवत्वर्यमा तैत्ति. ११११ दानं तपो या तपः
महाना. ७८ [प्रवा . ९+ वा. सं. ३६४९ शान्तं ब्रह्मेदमलमम्
म. पू. ५।११२ शंसन्तमनुशंन्ति बढ़चाः
शान्तं शिवमक्षरम् व्ययं
भस्म. २।४ शास्त्रकोविदाः
मंत्रिको. ९ शान्तं शिवमद्वैतं चतुर्थ मन्यन्ते, शाकल्येति होवाच याज्ञवल्क्य
समात्मा स विज्ञेयः [माण्डू.७+ रामो. २।४ स्त्वार बिदिमे ब्राह्मणा
शान्तः प्रसन्नवदनो ह्यक्रोधो मङ्गारावक्षयणमता ३ इति बृह. ३१९६१८ भक्तवत्सलः । अनेन सदृयो शाकायन्यस्य चरणाभिमृश्य
मन्त्रो जगत्स्वपि न विद्यते रामो.ता. ६२७ मानो राजेमां गार्थी जगाद
मैत्रे. १२२ शान्तः प्राणोऽनीशात्मा
मैत्रा. २।४ शाकररवते तिरश्ची
शान्ता दान्ता उपरतास्तितिक्षवः शाखान्तरोपनिषत्स्वरूपमेव
समाहिता:..आत्मानन्दा:.. नृसिंहो. ६३ निरूपित
त्रि.म.ना. ४॥२ शान्ता विद्वांसो भैक्षचयाँ चरन्त: मुण्ड. श२।११
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९६
शान्ता शान्तादिहीनात्मा नादान्तज्योतिरूपकः शान्तिमाप्नोति नैष्ठिकीम् शान्तिसमृद्धममृतम् शान्ति निर्वाणपरमां शान्तिसंसृजन्ति पशुपाशविमोक्षणम् शान्तिस्त्वं, पुष्टिस्त्वं श्रान्तो दान्त उपरतस्तितिक्षुर्योऽनूचानो ह्यभिजज्ञौ समानः शान्तो दान्त उपरतस्तितिक्षुः समाहितो भूत्वाऽऽत्मन्येवाऽऽत्मानं पश्यति शान्तो दान्तोऽतिविरक्तः
सुशुद्धो गुरुभक्तः शान्तोऽपि व्यवहारस्थः कुर्वन्नपि न लिप्यते
शाम्ताशा
शान्तोऽप्राणौ निरात्माऽनन्तः शान्तोऽस्मि पुरुषोत्तमः शान्तौ सुषुप्तविश्वः, शान्त्यतीते सुषुप्ततेजसः शान्त्यतीतं स्वराद्वहिः शान्त्या चित्तं ( शुद्धं भवति ) शाब्दः सौवरस्ते जोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेत्र स योऽयमात्मेदममृतमिदं ब्रह्मेद सर्वम् शाम्भवस्थानमेतत्ते वर्णितं पद्मसंभव शाम्यतीदं कथं दुःखमिति तप्तो
ऽस्मि चेतसा शारीरस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो
ऽयमेव स योऽयमात्मा शारीरं केवलं कर्म
शारीरं तप उच्यते
शारीरोऽग्निर्नाम जरावणुदाविश्वस्कन्दति
शार्कराक्ष्य कं त्वमात्मानमुपास्से शालावंशे सर्वेऽन्ये वंशाः
समाहिताः स्युः शाश्वतस्य च धर्मस्य
शाश्वतं पदमव्ययम्
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
ते. बिं. ५/५ भ.गी. ५/१२
तैत्ति. ११६/२ भ.गी. ६।१५ म. शिरः. ३।१० अ. शिरः. ३३१
शायाय ५
सुबालों. ९/१४
त्रि.म.ना. १/२
१सं. सो. २/३३ मैत्रा. ७१४ मैत्रे. ३।२४
प. हं. प. १०
पं. ब्र. १५ महाना. १७/१२
बृह. २/५/९ यो. शि. ५/१६
महो. ३१६
बृ६. २/५/१ भ.गी. ४।२१ भ.गी. १७/१४
प्रा. हो. २।४ छांदो. ५/१५/१
!
शान
शाश्वतोऽजः स्वतन्त्रः स्वे महिम्नि तिष्ठति शाश्वतं मतम् शाश्वतं परमं पदम् शाश्वतं वै रुद्रमेकस्वमाहुः शाश्वत शिवमच्युतम् शाश्वतं सदाशिवं ब्रह्मादिवन्दितं योगिध्येयं परमं पदम्
शास्ताऽच्युतो विष्णुर्नारायणः शास्त्रज्ञानात्पापपुण्यलोकानुभवश्रवणात्प्रपञ्चपरतः... साधनचतुष्टय सम्पन्नो यः सन्यस्यति स एव ज्ञानसन्यासी [ १ सं. सो. २।१३+ शास्त्रमेतत्प्रयत्नेन सदाऽभ्यस्यं
मुमुक्षुभिः । यस्य धारणमात्रेण स्वयं तत्वं प्रकाशते शास्त्रसज्जन सम्पर्कवैराग्याभ्यासरूपिणी । प्रथमा भूमिकैषोक्ता मुमुक्षुत्वप्रदायिनी
शास्त्रसज्जन सम्पर्कवैराग्याभ्यासयोगवः
शास्त्रसज्जनसम्पर्कवैराग्याभ्यासपूर्वकम् । सदाचारप्रवृत्तिर्या प्रोच्यते सा विचारणा [ महो. ५/२८+ शास्त्रसज्जन सम्पर्कैः प्रशामादौ
विव
शाखं विनापि सम्बोढुं गुरवोऽपि
न शक्नुयुः
शास्त्रं सर्वमसद्विद्धि हाई सत्य
३ ऐत. २|१|१ मम का क्षतिः भ.गी. १४।२७ शास्त्रेण न स्यात्परमार्थदृष्टिः भ.गी. १८/५६
कार्यक्षमं पश्यति चापरोक्षम् ।
मैत्रे. २।४
ते. बिं. ११८
त्रि.म.ना. ७/७
बटुको. २३
महाना. ९३
गणेशो. ५/६ मैत्रा. ७/७
ना. प. ५/३
वराहो. ४|४
प. पू. ५/७१
योगकुं. २/१०
ते. बिं. ३५०
चिदात्मकः शास्त्राण्यधीत्यमेधावी अभ्यस्य च पुन: पुन: । परमं ब्रझ ( विद्यायाः) विज्ञाय उल्कावतः (ना) न्यथोत्सृजेत् म. ना. १ शास्त्रीयेणैव मार्गेण वर्तेऽहं
१ अवधू. २२
अमन. २।१०६
म.पू. ५/८१
शांडि. १७/२६
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
शास्ने मयि उपनिषद्वाक्यमहाकोशः शिवज्ञान
५९७ प्रारब्धनाशाप्रतिभाननाश एवं
शिरसि बाणं बाहुनाभिपीठत्रिधा नश्यति चात्ममाया
प्रकृतिरूपकं देहे धारणं यस्य शाने मयि त्वयोशे व ह्यखण्डैक
न विद्यते हेहं न पश्येत् लिङ्गोप. २ रसो भवान्
ते. बि. २०४२
शिरसीशानमन्त्रेण कण्ठे तत्पुरुषेण शाः सज्जनसम्पर्कपूर्वकैश्च तपो
तु । अघोरेण गले धार्य तेनैव दमैः। आदौ संसारमुक्त्यर्थ
हृदयेऽपि च (रुद्राक्षधारणं) रु. आ. २१ प्रज्ञामेव विवर्धयेत्
महो. ४।४ ।
शिरः कपालं केशान् न कुर्यात् लिङ्गोप. २
शिरःपीठं लिङ्गात्मकं सर्वम् लिङ्गोप. २ शांडिल्यपैनलंभिक्षुमहच्छारीरकंशिखा मुक्ति. ११३५ । शिखरिणां प्रपतनं ध्रुवस्य प्रचलन
'शिरःपाणिपादपायूपस्थं सर्व
लिङ्गोप.१ वृश्चनं वा तरूणां (वातरज्जूनां) मैत्रा. १८
लिङ्गस्वरूपम्
शिरःपाणिपाइपार्श्वपृष्ठोरूदरजकशिखण्डी च महारथः
भ.गी. १।१७ शिभोपस्थपायवो मे शुद्धयंतां शिखा च दीपसङ्काशा
१ प्रणवो. ९ ज्योतिरह विरजा विपासमा शिखा ज्ञानमयी यस्य उपवीतं च
भूयासर स्वाहा
महाना.१४।१० तन्मयम् । ब्राह्मण्यं सकलं
शिरा नद्धयोऽस्थीन्युपग्रहा: छाग. ६२ तस्य इति ब्रह्मविदो विदुः
शिरासु तत्पृष्ठगतासु नित्यं ( वेदानुशासनम्-नेतरेषां तु
__ समातृकाः शक्तिगणा वसन्ति १ बिल्वो. ५ किचनपिरत्र.१८+शाट्या.१७ +ना.प. ३३८६ शिरोमध्यगते वायो
जा. द. ६.३० शिखा ज्ञानमयी वृत्तिर्यमाद्यष्टांग.
शिरो रक्षतु वाराही चैन्द्री रक्षेब्रु. साधनैः
त्रि. प्रा. २।२३ जद्वयम् । चामुण्डा हृदयं रक्षे. शिखा तु दीपसङ्काशा
अ. वि. ९ स्कुक्षिं रक्षतु वारुणी वनदु. ८९ शिखा प्राणमयी वृत्तिर्यमाद्यष्टाङ्ग
शिरोव्रतं विधिवद्यैस्तु चीर्णम् साधनम् । देहेन्द्रियेषु वैराग्यं
(तेषामेवैतां ब्रह्मविद्यां वदेत) मुण्ड.३।२।१० यम इत्युच्यते बुधैः
२ अवधू. १ शिव एकः स्वेन भासेदं सर्वे शिखायामेकरुद्राक्षं त्रिशतं
दृष्टा तप्तायःपिण्डवदेकं शिरसा वत् रु. जा. १५ भिन्नवदवभासते
त्रि.ग्रा. ११ शिखा वर्णाश्रमिणामेककैव परब्र. ६
शिव एको ध्येयः शिवंकरः म. शिखो. ३ शिखाऽस्य मनस्तमोलक्षणं भित्त्वा
शिव एव जङ्गमरूपः
रुद्रोप. २ तमोऽतमाविष्टमागच्छति मैत्रा. ६२४
शिव एव प्राणलिङ्गी
रुद्रोप. २ शिखां यज्ञोपवीतं छित्त्वा
शिव एव रुद्रः प्राणलिङ्गी, नान्यो सम्यस्तं मयेति त्रिवारमुचरेत् याज्ञव. १ भवति
रुद्रोप. २ शिखां यज्ञोपवीतं...विसज्यैव
शिव एव स्वयं साक्षादयं ब्रह्मपरिन नति
ना. प. ३१७७ विदुत्तमः [ महो. ४१८५+ २ आत्मो. २० शिबी मुण्डी चोपवीती कुटुम्बी
शिव एव सदा ध्येयः सर्वसंसारयात्रामानं प्रतिगृहन्मनुष्यात् शाट्याय. १८
मोचकः
शरभो. ३२ शिथिलीकतसर्वाङ्ग आनखान
शिवगुरुस्वरूपो महेश्वरः रुद्रोप. ३ शिखाग्रतः ।...स्वयं प्रकाशिते
शिवज्ञानविदं तस्मात्पूजये. तर स्वानन्दस्तक्षणाद्भवेत् ममन. २१५० । द्विभवर्गुरुम्
शिवो. १३५
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९८
शिवज्ञानं
शिवज्ञानं परं ब्रह्म तदारभ्य न सन्त्यजेत् । ब्रह्मासाद्य च यो गच्छेद्ब्रह्महा स प्रकीर्तितः शिवज्ञानं समभ्यसेत् शिवज्ञानात्महस्तेन कस्तं न प्रतिपूजयेत् । ( अज्ञानपङ्कनिर्ममं यः समुद्धरते जनम् ) शिवज्ञानार्थतत्त्वज्ञं प्रसन्नमनसं गुरुम् । शिवः शिवं समास्थाय ज्ञानं वक्ति न हीतर: शिवधर्माच्छिवज्ञानं प्राप्य मुक्ति
मवाप्नुयात् ( यद्वा ) शिवभक्तिसम्पृष्टं सदापि
तद्भसितं देवताधार्यम् शिवशक्तिसमायोगे आयते परमा स्थितिः
शिवभक्तिविहीनश्चेत् स चण्डाल
उपचण्डालः
शिवयानुषको मध्ये दलेऽहं निवसामि नित्यम्
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
शिवो. ७/६२ शिवो. ७६१
शिवो. ७१४१
शिवमक्षरमव्ययं हरिहरहिरण्य
भस्मजा. २/४
गर्भस्रष्टारं शिवमद्वैतं 'चतुर्थं मन्यन्ते[ गणेशो. ११४ + रामो २४ शिवमात्मनि पश्यन्ति प्रतिमासु न योगिनः
शिवो. ७१४
शिवो. १।३०
रुद्रोप. १
यो. शि. १।११७
रुद्रोप. १
जा. द. ४/५९
१ बिल्वो ३ निर्वाणो. २
शिवयोगनिद्रा व शिवयोगी शिवज्ञानी शिवजापी तपोधिकः । क्रमशः कर्मयोगी च पञ्चैते मुक्तिभाजनाः शिवरूपः प्राणलिङ्गी शिवलिङ्गघरं विप्रं विपन्नं न तु दाहयेत् । यदि ना दाइयेत्तस्य ब्रह्महत्या तदा भवेत् शिवलिङ्गं त्रिसन्ध्यमस्य कुशे
सदानं. १३
यासीनो ध्यात्वा ( जुहुयात्) भस्मजा. २।४ शिवलिङ्गार्चनयुतश्चाण्डालोऽपि
स एव ब्राह्मणाधिको भवति
रुद्रोप. १
शिवो. ११३६ रुद्रोप. २
शिवः सर्व
शिवव्रतधरं दृष्ट्रा समुत्थाय सक्ष द्रुतम् । शिवोऽयमिति सङ्कल्प्य हर्षितः प्रणमेत्ततः
शिवशक्तिमयं मन्त्रं मूलानागरसमुत्थितम् । तस्य मन्त्रस्य वै ब्रह्मञ्छ्रोता वक्ता च दुर्लभः शिवशक्त्यमृतस्पों लब्ध एव कुतो मृतिः
शिवस्त्यात्मकं रूपं चिन्मया
नन्दवेदितम्
शिवश्च नारायणः शक्रश्च नारायणः
[ त्रि.म.ना. २१८+ शिवश्चोर्ध्वमय: शक्तिरूशक्तिमयः शिवः शिवसायुज्यमवाप्नोति
शिवस्य जीवरूपस्य स्थानं तद्धि प्रचक्षते । यत्र कुण्डलिनी नाम पर शक्तिः प्रतिष्ठिता शिवस्य हृदयं विष्णुर्विष्णोच हृदयं शिवः
शिवं तुरीयं यज्ञोपवीतम् शिवं प्रशान्तममृतं ब्रह्मयोनिम् शिवं शक्तिं च सादाख्यामीशं विद्याख्यमेव च
( यत् ) शिवं शान्तमद्वैतं चतुर्थ मन्यन्ते स ब्रह्मप्रणवः... शिवः क्षरति लोकान् वै विष्णुः
1
पाति जगभयम् शिवः पुरुष ईशानो नित्यमात्मेति
कथ्यते शिवः शिव इमे शान्तनाम चाद्यं मुहुर्मुहुः । उच्चारयन्ति तद्भक्त्या ते शिवा नात्र संशयः शिवः शिवाय भूतानां यस्मादानं प्रयच्छति । गुरुमूर्तिः स्थितस्तस्मात्पूजयेत्सततं गुरुम् शिवः शैत्रागमस्थानां कालः कार्लेकवादिनाम्
शिवः सर्वजगत्पतिः
शिवो. ७।७२
यो. शि. २/५
बृ. जा. २११५
पा.प्र. ९ नारा. २+
ना.पू.ता. ५/४
बृ. जा. २/१० रु. जा. ४५
यो.शि. १।१६९
स्कन्दो. ८ निर्वाणो. ६
कैव. ११६
बृ. जा. ४।२०
ना. प. ८/२३
ते. बिं. ५१८७
महो. ६।६१
शिवो. ११९
शिवो. ७/२
प. पू. ३१२१ शिवो. १।१४
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
शिवःसंसा
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
शीकण्ठे
शिवः संसारमोचकः
पञ्चत्र.३६ , शीतवातोष्णवाणकर शिवाग्निना तनुं दग्ध्वा शक्ति
कौपीनमोमिति
ना. प. ४५० सोमामृतेन यः । प्लावयेद्योग
शीतोष्णसुखदुःसदाः
भ.गी. २०१४ मार्गेण सोऽमृतत्वाय कल्पते बृ. जा. २.१ शीतोष्णसुखदुःखमानावशिवाय विष्णुरूपाय शिवरूपाय
मानवर्जितः
प. हं. प. ११ विष्णवे..
स्कन्दो. ८
शीतोष्णसुखदुःखमानावमानं शिवालयस्थमकल्पं शतकल्पं च बृ. जा. ३।३४
निर्जित्य...प्रणनात्मकत्वेन शिवालयस्थं तल्लिङ्गलितं वा मन्त्र
देहत्यागं करोति यः, सोऽवधूनः तुरीया. ३ संस्कारदग्धं वा (भस्म) बृ. जा. ५७ शीतोष्णसखदःखायेाधिभिशिवां तां कुरु मोत्क्रमी:
प्रो. २०१२
निसैस्तथा । अन्य ना. शिवेन वचसा त्वा गिरिशाच्छा
विध : शस्त्राग्निजलमारुतैः ।। वदामसि । यथा नः सर्वमि.
शरीरं पीड्यते तैस्तश्चित्तं जगदयक्ष्म सुमना असत् नीलरु. ११६+ संक्षभ्यते ततः [यो. शि. श२८,२९ [वा. सं. १६१४+
ते.सं.४५।११२ शिव भक्ति प्राप्य तद्भक्तसङ्गान
गीतोष्णसुख दुःखेषु [ भ.गी.६।७+ १२।१८ संसूतौ धोरदुःखात्प्रमजेत् सि. शि. ७
शीतोष्णसुखदुःखेच्छासत्वरजस्तमोशिवेन मे सन्तिठस्व स्योनेन
। गुणा वशिन्यादिशक्तयोऽधी भावनो. ६ में संलिष्ठस्व
म. ना.१६।११ शीतोष्णाहारनिद्राविजयः सर्वदा शिवो गुमः शिवो वेदः शिवो देवः
शान्तिनिश्चलत्वं विषयेन्द्रियशिवः प्रभुः । शिवोऽस्म्यहं
निग्रहश्चैते यमाः
म. वा. १२१ शिव: सर्व शिवादन्यन्न किश्चन राहो. ४।३२
शीतोष्णे क्षुत्पिपासे च सङ्कल्पक. शिवोऽत ओङ्कार मात्मैव नृसिंहो. २१७
विकल्पकम् ।...एतद्भावविनि. शिवो भवेदित्येकः
गुद्यपोडा. १
मुक्तं तदाह्यं ब्रह्म तत्परम् ते.बि.१११३,१४ शिवोमायुनः परमात्मा वरदो देवता ग. पू. २१८ शीर्यन्ते तारका अपि
महो. ३.४९ शिवोमाविशाप्रदाहाय
महाना. १६६३
शीर्यते ह वा अस्य द्विषन् पाप्मा शिवोऽयं परमं देवं शक्तिरेषा तु
भ्रातृव्यः, परास्य द्विषन् जीवजा । सूर्याचन्द्रमसोर्योगा
पाप्मा भ्रातृव्यो भवति १ऐत. ११४।४ द्धंसस्तत्पदमुच्यते
त्रि. ता. ११११ शीर्षकपालं भित्त्वा पृथिवीं भिनत्ति सुबालो. ११२ शिवोऽहं, नानाशक्तयोऽहम् अद्वै. भा. १ शीर्षके च ललाटे च कर्णे फण्ठे. शिगिरे शिशिरं मध्यमानं फेनं भवति अ.शिरः.३।१५ ऽसकद्वये । कूपरे मणिबन्धे च शिशुमेवाप्येति, यः शिशुभेवास्तमेति सुबालो. ९।१०। हृदये नाभिपायोः ।। पृष्ठं
चैकं प्रतिस्थानं जपेत्तत्राधिदेवताः बृ. जा.४१९ शिनं निरभिद्यत, शिभाद्रेता २ ऐत. १२४ शिष्टसंवर्गवज्य तु
दुर्शतो. २५
शीर्षान्तर्गतमण्डलमध्यगं पञ्च. शिष्टाहंकारवा जन्तुः
महो. ५।९४
वक्रमुमासहायं नीलकण्ठं शिष्यस्तेऽहं शाधि माला प्रपत्रम भ.गी. २१७
प्रशान्तमन्तर्लक्ष्यमिति केचित् म.ग्रा. ११५ शिष्याश्च स्वस्वकार्येषु प्रार्थयन्ति...
शीर्षे कण्ठे वक्षसि कक्षदेशे नाभौ स्वाभ्यासेऽविस्मृतो... १ यो. स. ७८ हस्ते सर्वदा प्राणलिङ्गम् । शिष्याणां न तु कारुण्याच्छिष्य
धार्य यथासम्प्रदायं पुरस्ताद्गुरोसह ईरितः
१सं.सो. २।८३ विदित्वा हृदये मुख्यमुक्तम् सि. शि. १२
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
शीर्षोपरि
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
शुचौ देशे
गणेशो.३।११
मन्त्रावर
तक्षति
शीर्षोपरि द्वादशाङ्गुलिमानं
। शुक्रेण ज्योती५ वि समनुप्रविष्टः ज्योतिः पश्यति तदाऽमृतत्वमेव म. ब्रा. ११३ प्रजापतिश्चरति गमें अन्तः शीर्षोपरि द्वादशाङ्गुलसमीक्षितु
[ महाना. ११+
तै.आ.१०।१११ स्मृतत्वं भवति अद्वयता. ३ शुक्लकृष्णे गती घेते
भ. गी. ८।२६ शीष्णो द्यौः समवर्तत [पु.सू. १३ चित्त्यु. १२१६ शुक्लदन्तो भस्मदिग्धो मन्त्रेणानेन शीर्णो द्यौः ( अजायत )
मन्त्रवित् । ॐ तद्ब्रह्मेति शुक पश्यन्न पश्येस्त्वं साक्षी
चोच्चार्य पोलकं भरम सन्यजेत् बृ. आ. ३२४ सम्पूर्णकेवलः
महो. २१७३ शुक्लध्यानपरायणः... सन्यासेन शुकमार्ग येऽनुसरन्ति धीराः ।
देहत्यागं करोति स परमहंससयोमुक्तास्ते भवन्तीह लोके वराहो. ४.३४ पेरिव्राजको भवति
प.हं. प. ८ शुकश्च वामदेवश्च द्वेसृती देवनिर्मिते वराहो. ४.३६ शुक्लध्यानपरायणोध्यात्मनिष्ठोऽशुभशुकेषु मे हरिमाणं रोपणाकासुद्धमसि सूर्यता. २१+ कमनिर्मूलनपरः सभ्यासेन देह
[ऋ. मं. १२५०।१२+३.प्रा. ३७६।२२ त्यागं करोति स परमहंसो नाम जाबालो. ६ शुको नाम महातेजाः स्वरूपा.
शुकृस्य कृष्णस्य पीतस्य लोहितस्येति नन्दतत्परः
महो. २११ . तासु तदा भवति, यदा सुप्तः शुको मुक्तो वामदेवोऽपि मुक्त
वप्नं न कश्चन पश्यति को. त. ४११९ स्ताभ्यां विना मुक्तिभाजो
शुक्लस्य नीलस्य पिङ्गलस्य हरितस्य न सन्ति
वराहो. ४।३४
___ लोहितस्य पूर्णाः (नाड्यः) बृह. ४।३।२० शुको विहङ्गनः प्रोक्तो वामदेवः
शुक्लस्य नीलस्य पीतस्य लोहिपिपीलिका
वराहो. ४।३६ तस्येत्यसौ वा आदित्यः छांदो. ८।६।१ शुक्तिकाया यथा तारं कल्पितं
शुक्लं चन्द्रेण संयुक्तं रजः सूर्यः मायया तथा। महदादि जग.
____समन्वितम् (सूर्येण सङ्गतम् ) न्मायामयं मय्येव केवलम् वराहो. ३४१५ [यो. चू. ६४+
ध्या. बि. ९० शुक्तिकारजसत्यंभूषणंचेजगद्भवेत् ते. बि. ६७६ शुक्लो रक्तः कृष्णो धूम्रः पीतः शुक्रभिन्नेन यो भवति
कपिल: पाण्डर इति गर्भो. २ शुक्रमादाय पुनरेति स्थानर
शुचिर्वाऽप्यशुचिर्वाऽपि यो हिरण्मयः पुरुष एकह सः बृह. ४।३।११ जपेत्प्रणवं सदा । न स शुकशोणितसंयोगादावर्तते गर्भ: गो. २ लिप्यति पापेनपनपत्रमिवाम्भसा यो. चू. ८८ शुक्रशोणितसंयोगान्मातृपित
शुचिःशुचौ देशे गुप्ततीर्थायतनेषु संयोगाच कथमिदं शरीरं
सुप्रक्षालितपाणिपादवदन:.. परं संयम्यते निरुक्तो. १३ इत्यप उत्सृजेत्
साध्यो. १ शुक्रः शुक्रस्य पुरोगाः चित्त्यु. ३११ शुचीनां श्रीमतां गेहे
भ. गी. ६।११ शुक्रः शुशुकां उषो न जारः पप्रा
शुचौ देशेऽप्यासीनो दर्भान्धारय. समीची दिवो न ज्योतिः
___ माणः प्राङ्मुख उपविश्य.. सूर्यता. १८ [वनदु. ३२+ .मं. ११६९१ शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य
भ. गी. ६४१ शुक्रातिरेके पुमान् भवति ।
(ॐ) शुचौ देशे शुचिः सत्त्वस्थः शोणितातिरेके खी भवति ।।
। सदधीयानः सद्वादी सद्ध्यायी द्वाभ्यों समेन नपुंसको भवति निरुक्तो. ११३ सयाजी स्यात
मैत्रा.६।३०
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
रामर. २५
शुचौ देशे
उपनियमहाकोशा शुद्धाद्वैत. शुबी देशे स्वाध्यायमधीयानः
शुद्धसन्मात्रसंवित्तेः स्वरूपान धार्मिकान्विधदात्मनि सवें.
चलन्तिये। रागद्वेषादयो -न्द्रियाणि सम्प्रतिष्ठाप्याहिरस
भावास्तेषां नाशत्वसम्भवः ___ महो. ५३ न्सर्वभूतान्यन्यत्र तीर्थेभ्यः
शुद्धसंविन्मयानन्दरूपा भवति स खल्वेवं यावदायुषं ब्रह्म
पञ्चमी ( भूमिका) ___ अ. पू. ६८३ लोकमभिसम्पद्यते
छांदो. ८।१५।१ शुद्धस्फटिकसहाशं केवलं मोक्षशुद्धचिदानन्दब्रमविलासा
काढया। चिन्तयन्परमात्मानं नन्दाश्चानन्तपरमानन्द
भानुलझ जपेन्मनुम् विभूतयश्चानन्तवैकुण्ठाश्चानम्त.
शुद्धस्फटिकसाशं चन्द्रकोटिसम. परमानन्दसमुद्रादयः सन्त्येव वि.म.ना. ८१३
प्रभम् । एवं ध्यायेन्महाविष्णुशनचेतन एवाइंकलाकलनवर्जितः १सं.सो. २।२० मेवं वा विनयान्वितः ध्या. बि. २९ शुक्रज्ञानामृतं प्राप्य परमाक्षर
शुद्धस्फटिकसाशं किश्चित्सूर्यनिर्णयम् । गुह्याद्रयतमं गोयं
मरीचिवत् । लभते योगप्रहणीय प्रयत्नतः
ब्र.वि. ४६
युक्तात्मा पुरुषोत्तमतस्परः २ योगत. ११ (अथ) शुद्धबुद्धमुक्तसत्यानन्दस्वरूपत्वाच
शुद्धस्फटिकसहाशं स वै ब्रह्म
त्रि.म.ना. ३२ शुद्धबोधमनोरशम् ( पाठगतं) अध्यात्मो. ६३
परमात्मेत्युच्यते
हंसो. ४ शुरुबोधसौधावलिविशेषेरलतं त्रि.म.ना. ७८
शुद्ध बुद्धमनीहशम
मध्यात्मो. ६३ शुसबोधानन्दलक्षणकैवल्यं भवति । त्रि.म.ना. ४९ शुद्ध बुद्ध सदामुक्तमनामकमरूपकम् ते. बि. ६७० शुधबोधानंदविभूतिविशेष...
शुद्धं ब्रह्म शुभाशुभम्
ते. किं. ६६३७ शाश्वतं परमं पदं...स्वय.
शुद्धं शुद्धनेतिसम्मृज्यसंशोध्य(भस्म) भस्मजा. १२४ म्प्रकाशमनिशं ज्वलति वि.म.ना. ७७ शुद्ध सदसतोमध्यं पदं बुद्धाऽवशुद्धबोधानन्दविशेषाकारं (ब्रह्म) त्रि.म.ना.४।१।। लम्ब्य च । सबाह्याभ्यन्तरं शुद्धब्रह्मास्मि सोऽस्म्यहम्
मैत्रे. १९ । दृश्यं मा गृहाण विमुच मा महो. ५।१७२ शुद्धमात्मानमालिङ्गय नित्यमन्त
शुद्धं सूक्ष्म निराकारं निर्विकारं स्थया पिया। यः स्थितस्तंक
निरखनम् । मनन्तमपरिच्छेमात्मेह भोगो बाधयितुं क्षमः म. पू. २।४२
यमनूपममनामयम् ॥ मात्मशुखमानसः शुखचिपः सहिष्णुः
मन्त्रसदाभ्यासारपरसत्वं सोहमस्मि
पैङ्गलो. ४९ प्रकाश
यो. शि. २०१७ शुरुमीश्वरचैतन्यं जीवतन्यमेव
शुद्धः पूतः पुण्यलोको भवति छां. ५।१०।१० पाप्रमाताचप्रमाणे प्रमेय फलं तथा ।। इति सप्तविर्ष
शुद्धः पूतः शून्यः शान्तोऽप्राणी प्रोक्तं भियते व्यवहारतः
निरात्माऽनन्तः [मैत्रा. ६२८+७४ कठरु.४०
शद्वाकाशे बने जाते पलिते तु शुखरूपोऽस्यहं सदा
ते. बि. २५ झाशीचमिति प्रोत मुजालाभ्यां
तदा जगत्
ते. किं. ६९८ तु लौकिकम्
शुद्धाकाशो मनुष्येषु पतिशुखसस्वप्रधानायां मायायां
. तश्चेत्सदा जगत्
ते. विं. ६.९७ विम्बितो पजा
सरस्व. ३८
शुखाद्वैतब्रह्माहमिति भिदागन्धं एखसखे परे लीनो जीवः सैन्धव.
निरस्य स्वान्तर्विजम्भितपिणवत्
त्रि.बा. २१६४ भानुमण्डलभ्यानताकाग.
मैत्रे. २२८
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०२
शुद्धाद्वैता.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
शुष्के मले
कारितपरंब्रह्मकारितमुक्ति
शुनि चैव श्वपाके च
भ. गी. १८५ मार्गमारूढ: परिपको भवति मं. बा. २१७ शुभं यद्यशुभं विद्धि अशुभा. शुद्धाद्वैताजाड्यसहजामनस्कयोग
च्छुभमिष्यते
ते. वि. ५।२३ निद्राखण्डानन्दपदानुवृत्त्या
शुभं वाऽशुभमन्यद्वा यदुक्तं गुरुणा जीवन्मुक्तो भवति
म. प्रा. २।९ भुवि । तत्कुर्यादविचारेण शुद्धा ध्यानेन योगिनः दुर्वासो. श१० शिष्यः सन्तोषसंयुतः
ब्र. वि. २७ शुद्धा नाडिगणा भवन्ति यमिनां
शुभाशुभकर्म निर्मूलनपरः सभ्यस्य मासत्रयादूर्ध्वतः
शांडि. १७/१
...शरीरत्रयमुत्सृज्य सम्यासेशुद्धाभ्यासस्य शांतस्य सदैव
नैव देहत्यागं करोति स गुरुसेवनात् । गुरुप्रसादात्तत्रैव
कृतकृत्यो भवति
ना. ५.३२८७ तत्त्वज्ञान प्रकाशते
अमन,२।१११
शुभाशुभकर्मनिर्मूलनपरः सन्यासेन शुद्धां संविदमाश्रित्य वीतरागः
देहत्यागं करोति स परमहंसः याज्ञव. ३ स्थिरो भव म. पू. ४.९० शुभाशुभपरित्यागी
भ.गी. १२०१७ शुद्धे चेतसि तस्यैव स्वात्मज्ञानं
या. शि. १६५
शुभाशुभफलं कर्ममनोवाग्देहप्रकाशते
सम्भवम् । कर्मजा गतयो शुद्धो ज्ञानमयोऽमलः । यात्माऽहं
नृणामुत्तमाधममध्यमाः भवसं. ५।१ सर्वभूतानां विभुः साक्षीनसंशयः सर्वसारो. १०
. शुभाशुभफलैरेवं
भ.गी. ९।२८ शुद्धो देव एको नारायणः । न
शुभाशुभं च कर्म विन्दति गो .३ द्वितीयोऽस्ति कश्चित् [त्रि.म.ना. ११५+२.८ ।
शुभाशुभातिरिक्तः शुभाशुभैरपि शुद्धो निश्वयवात्मा...सो
__कर्मभिने लिप्यते
परन. २ ऽचिन्त्यो निर्वर्ण्यश्च पुनात्य
शुभाशुभाभ्यां मार्गाभ्यां वृहती शुद्धान्यपूनानि
मात्मोप.६
वासनासरित् । पौरुषेण प्रयत्नेन शुद्धो बुद्धो नित्यो निरञ्जनः
हंसो. ११ शान्तः प्रकाशते
योभनीया शुमे पथि
भवसं. २४७ शुद्धो बोधस्वरूपोऽहं केवलोऽहं
शुभाशुभाभ्यां मार्गाभ्यां वहन्ती अध्यात्मो. ६९
वासनासरित् । सदाशिवः
पौरुषेण शुद्धो भास्वरो गुणभुग्भयो.
प्रयत्नेन योजनीया शुभे पथि मुक्तिको. २१५ ऽनिर्वृतिः (आत्मा)
मैत्रा. ७१
शुभाशुभैः कर्मभियों न लिप्यति मैत्र. उ. ३३२ कदाचन
ना. महो. १५ शुद्धोऽस्मि परमोऽस्म्यहम् शुद्धोऽस्मि शुक्रः शान्तोऽस्मि
शुभेच्छादित्रयं भूमिमेदामेदयुतं शाश्वतोऽस्मि शिवोऽस्म्यहम् ब्र. वि. १०४
स्मृतम् । यथावद्वेव बुद्धयेदं शुद्धोऽहमान्तरोऽहं शाश्वत विज्ञान
जगज्वाप्रति दृश्यते वराहो. ४।११ समरसात्माऽइम्
भा. प्र. ११
शुभेच्छा प्रथमा भूमिका भवति । वराहो. ४१ शुद्धोऽहमदयोऽहं संततभावोऽहमा
शुभोऽस्मिशोकहीनोऽस्मि चैतन्योदिशून्योऽहम्
मा. प्र.१०
ऽस्मि समोऽस्म्यहम् शुद्धौ यतेत माडीनां पूर्वोक्त.
शुभ्रवर्णमाजायतेश्वरात
परन. २ ज्ञानसंयुतः
त्रि.ना.
शुष्कभृङ्गारस्तहगित्युपासीत को.त. २६ शुना वीर्येण सिंहस्तु जितो
शुष्के मले तु योगी च स्यादतियदि जगत्तदा ते. बि. ६६९५ सिता ततः ।
योगकुं. १२६३
मैत्रे. १३
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
शण्वतः
६०३
--
-
शुष्को वृक्षः शुष्को वृक्षः पल्लवैरेति शोभा द्रवी
भावं गण्डशैला लभन्ते । निश्चेष्टाः स्युः शाद्वलस्था हरिण्यो गानानन्दे लीयते विश्वमेतत शुष्यन्ते केवला भावा: शुष्यन्त्यपि समुद्राश्च धुवोऽप्य
ध्रुवजीवनः शूद्रस्यापि स्वभावजम् शूदाणां च परन्तप शूद्राणां श्रोत्रियागारपचनाग्नि
समुद्भवं ( भस्म) शूद्रायां समते रेतः श्राद्धं भुक्त्वाऽथ यो द्विजः । स शूद्रयोनिसब्छिन्नं रेतसा सिधते पितृन् शूद्राः किमु स्वक्रियया विहीनाः शूद्रेण शूद्रः शून्यं तत्प्रकृतिर्मायाब्रह्म
विज्ञानमित्यपि शन्यं न सकेतः परमेश्वरसत्ता शून्यं वै परं ब्रह्म, सत्र सतारं
समायं सामयसभिरेखं भवति शून्याकृतिः शन्यभव: शब्दो
नाहमचेतनः शून्यागारदेव-(मंदिर-)वासिनः
(परमहंसाः ) शून्यागार-देवगृह-तृणकूट-वल्मीकवृक्षमूलकुलालशालामिहोत्रगृहनदीपुलिनगिरिकुहरकंदरकोटर. निर्झरस्थण्डिलेषु सेवनिकेतवास्यप्रयत्नो...सन्यासेन देहस्यागं करोति स परमहंसो
नाम [भाषालो. ६ शम्यागार-देवगृहतृणकूटवल्मीकवृक्षमूलकुलालशालामिहोत्र. शालानदीपलिनगिरिकन्वर. कुहरकोटरनिर्झरस्थण्डिले...
परमहंसाचरणेन सम्यासेन देह. त्यागं कुर्वन्ति ते परमहंसा नाम भिक्षुको. ६ शून्यागार-वृक्षमूल देवगृह-तृणकूट.
कुलालशालाग्निहोत्रशालाग्निदिगान्धर्वो. ९ । गन्तरनदीतटपुलिनभूगृहकंदरमहो. ३१५ निर्झरस्थण्डिलेषु...देहत्याग
करोति स कृतकृत्यो भवति ना. प. ३१८७ महो. ३१५० 'शून्यानां शून्यसाक्षिणी
देव्यु. २१ भ. गी. १८१४४ शून्या प्रेतपुरी तत्र यावदृश्चिक भ.गी. १८।४१ दर्शनात्।
इतिहा. ९२ : शून्यात्मा सूक्ष्मरूपात्मा विश्वात्मा वृ. जा. ५/५ विश्वहीनकः
ते. बि. ४।४३ शून्याशून्यप्रभावोऽस्मि शोभनाशोभनोऽस्म्यहम्
मैत्र. ३. ३१५ शून्येन शून्यमपि विप्र यथाऽम्बइतिहा. २३ रेण, नीलत्वमुल्लसति चारुभवसं. २०६४ तराभिधानम्
महो. ५१५२ वृह. १।४।१९ शून्येष्वेवावकाशेषु गुहासु च
वनेषु च । नित्ययुक्तः सदा महो. ६।६१ योगी ध्यानं सम्यगुपक्रमेत ना. प. ६८
यो. शि. ५।२२ शूरा नाम महानाडी निर्वाणो. ३
शूरो वीरः पुरुषो भूतसंस्थो
विश्वोविश्वेशःप्राणदश्चाव्ययात्मा २ रुद्रो. ५७ ग. पू. ता. ३२१
| शृङ्गप्रोतान् पादान स्पृष्ट्वा इत्वा
तानप्रसास्वयम् । नत्वा च १ सं.सो.२०१५
बहुधा दृष्ट्वा नृसिंहः स्वयमुद्धभौ नृसिंहो. ४३ शृङ्गमिन्द्रः सखा सुरः
कृष्णो . ८ माप्रमो. ४
शृङ्ग शृङ्गार्धमाकृष्य शृङ्गेणानेन योजयेत् । शृणमेनं परे शृङ्गे
तमनेनापि योजयेत् नृसिंहो. ७६ शृङ्गारकलेति विज्ञायते
घवचो. १ शृङ्गेष्वशृङ्गं संयोज्य सिंह शृङ्गेषु ___ योजयेत् । शृङ्गाभ्यां शृङ्गमा
बध्य प्रगो देवा उपासते नसिंहो. ६३ याज्ञ.३ शृणु मे भरतर्षभ
भ.गी. १८६३६ शृणुयादपि यो नरः
भ.गी. १८७१ शृणुयाम शरदः शतं प्रत्रवाम शरदः
शमम् [ प्रवा . २४+ वा. सं. ३६२४ शृण्वत: श्रोत्रेण [पह. ६।१४८, ९,११,१२
12. OCT 27:
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०४
शृणु मे
शृणु मे परमं वचः तो नास्ति मेऽमृतम् शृण्वन्ति विश्वे अमृतस्य पुत्रा बाये धामानि दिव्यानि तस्थुः सोऽपि बहवो यं न विशुः शृण्वन्त्वज्ञातवास्ते जानन् कस्माच्छृणोम्यहम् | मन्यन्तां
वा द्विजः । सङ्क्षिप्य वापयेत्पूर्व केशश्मश्रुनखानि च शेषनागोऽभवद्रामः कृष्णो ब्रह्मैव
संशयापन्ना न मन्येऽहमसंशयः अवधू. १६ nuary तन शृणोति नहि श्रोतुः श्रुतेर्विपरिकोपो विद्यतेऽषिनाशित्वात्
शेमुषी दक्षिणा प्रोक्तका सा यस्यामीक्षणे मुखम् । दक्षिणाभिमुखः प्रोक्तः शिवोऽसौ ब्रह्मवादिभिः द. मू. २१ शेषकर्मप्रसिद्ध केशान्सप्ताष्ट
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः श्यामाच्छ
भ.गी. १८/६४ | शोकस्थान सहस्राणि इर्षस्थानभ.गी. १०।१८ शतानि च । दिवसे दिवसे मूढमाविशंति न पण्डितम् शोकातिगो मोड़ते स्वर्गलोके शोणितातिरेके स्त्री भवति शोणितान्मांसं मासान्मेदः [ गर्भो. १२ +
शोधनं नाडिजालस्य चालनं चन्द्रसूर्ययोः । रसानां शोषणं चैव महामुद्राऽभिधीयते शोधनं मलजालानां घटनं चन्द्रसूर्ययोः । रसानां शोषणं सम्यङ्ग्रहामुद्राऽभिधीयते
शैलूषो वेषखावाभावयोश्च यथा पुमान् । तथैव ब्रह्मविच्छ्रेष्ठः सदा ब्रह्मैव नापर:
शैशवे गुरुतो भीतिर्मातृतः पितृ
तस्तथा । जनतो व्येष्ठबालाब शैशवं भयमन्दिरम् शोकमोह विनिर्मुक्तो विष्णुं ध्यायन्न सीदति शोक विद्ममानसः
श्वेताश्व. २/५ कठो. २१७
६. ४।३।२७
ना. प. ४/३९
शाश्वतम् शेषस्थिर समाधानो येनत्यजसि तत्रज | चिन्मनः कलनाका प्रकाशतिमिरादिकम् शेषायुतफणाजालविपुलच्छत्र
शोभितं... निरतिशयाद्वैतपरमानन्दलक्षणमादिनारायणं ध्यायेत् त्रि.म.ना. ७/१२
शेषो ह वै वासुदेवात्सङ्कर्षणो नाम
सङ्कर्षणो. १ भ.गी. ११५
जात आसीत् शैब्यश्च नरपुङ्गवः शैला अपि विशीर्यन्ते शीर्यन्ते तारका अपि
महो. ३।४९
कृष्णो. १२
महो. ६/६
महो. ३१३३
२ आत्मो. २१ श्यामवर्णे वायुदले यदा विभ्राम्यते
मनः । निद्रालस्यभयं देवि मत्सरे च मतिर्भवेत्
मा. प्र. १
भ. गी. १।४५
मनः । तदा सर्वगुणं ज्ञानं चैतन्यं च मतिर्भवेत्
भवसं. १९ कठो. १११२,१८ निरुक्तो. ११३
निरुको. १२
शोभनः शोभमानः कल्याणः शोभनाशोभनोऽस्म्यहम् शोषयाशु यथा शोषमेवि संसारपादपः
शौचमिद्रियनिग्रहः [ मैत्रे. २/२ + शौच नामद्विविधंबाह्यमाभ्यन्तरंचेति शौनको ह वै महाशालोऽङ्गिरसं
भगवन्तं पिप्पलादमपृच्छन् शौनको ह वै महाशालोऽङ्गिरसं विधिवदुपसन्नः पप्रच्छ शौर्य तेजो धृतिर्वाक्ष्यं श्मशानेषु दिगन्तेषु स एव छलना
स्तनः । श्वभिरास्वाद्यते काले लघु
पिण्डान्धसः [महो. ३ | ४२ + याज्ञव. ११ श्यामवर्णे मध्यवले मदा विश्राम्यते
यो. भू. ६५
ध्या.निं. ९१
नृ. पू. २१७, ११ मैत्रे. ३१५
मुक्तिको २/१८ स्कन्दो. ११ शांडि. १/१११
ब्रह्मो. १
मुण्ड. ११३
भ.गी. १८४३
विश्रामो. १०
विश्रामो ६
श्यामं वीरासनासीनं ज्ञानमुद्रोपशोभितम् ।... चिन्तयन्परमात्मानं भानुलक्षं जपेन्मनुम् श्यामाच्छबरं प्रपद्ये, शबलाच्छ्यामं.. छांदो. ८१३०१
रामर. २४
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्यामा श्याम
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
अवर्ण तु
६०५
बयामा श्यामवपुरी क्स्वरूपा
'श्रद्धायां प्राणे निविश्यामृतर हुतं, ...भक्षणाहयुनप्रदा...प एवं
: प्राणमनेनाण्यायस्व
महाना. १६४ वेद स वैष्णवो भवति (तुलसी) तुलस्यु. २ अदायां प्राणे निविष्टोऽमृतंजुहोमि म.ना. १६२,३ श्याला सम्बन्धिनस्तथा
भ. गी. १३४ श्रद्धायां व्याने निविश्यामृत हुतं, श्येतमदरकमदत्कर श्वेतं
__ व्यानमग्रेनाप्यायस्व
महाना. १६४ लिन्दुमाभिगाम्
छांदो. ८।१४।१ श्रद्धायां व्याने निविष्टोऽमतं जुहोमि म.ना. १६२, श्येनमेवाप्येति यः श्येनमेवास्तमेति सुवालो. ९।१० श्रद्धाया समाने निविश्यामृतं हुतं, श्येनस्त एकं मुखं तेन मुखेन पक्षिणो
समानमनेनाप्यायस्व
महाना. १६६४ ऽसि तेन मुखेन मामनावं कुरु को. त. २।९ श्रद्धायार समानेनिविष्टोऽमृतंजुहोमि म.ना. १६।२,३ श्येनो गृध्राणां स्वधृतिर्वनानारसोमः
श्रद्धायार ह्येव दक्षिणा प्रतिष्ठिता बृह. ३।९।२१ पवित्रमत्येतिरेभन् [ महाना. ८४+१२।३ श्रद्धालुर्मुक्तिमार्गेषु वेदान्तज्ञानअधदेव मनुते श्रद्धा स्वेव
लिप्सया। उपायनकरो भूत्वा विजिज्ञासितव्या छांदो. ७'१९११ गुरुं ब्रह्मविदं ब्रजेत्
ना. प. ६२३ भरपाना मत्परमा: भ.गी. १२।२० श्रद्धावन्तोऽनसूयन्तः
भ.गी. २३१ अद्वया देयम् । भद्धया देयम् ।
प्रद्धावाननसुयश्च
भ.गी.१८७१ प्रिया देयम् । हिया देयम् ।
श्रद्धावान् भजते यो मां
भ. गी. ६४० भिया देयम् । संविदा देयम् तैत्ति. १११११३ श्रद्धावॉल्लभते ज्ञानं
भ.गी. ४३९ असूया परया तप्तं भ.गी. १७५१७ श्रद्धाविरहितं यज्ञं
भ.गी. १७७१३ मन्या परयोपेताः
भ. गी. १२।२ श्रद्धा सत्यं ब्रह्मचर्य विधिश्व मुंब. २०१७ श्रद्रया मेधा
महाना.१७१३ श्रद्धासत्यो महस्वान् सपनोबरिष्ठाः महाना.१७॥१४ प्रयाऽचितुमिच्छति भ. गी. २१ श्रद्धां भगवो विजिज्ञासे
छांदो.४१९१ अवस्व सोम्येति स य एषोऽणिम
- अमणोऽश्रमणस्तापसोडतापसोवदारम्यमिदर सर्व तत्सत्यर
ऽनन्वागतं पुण्येनानन्वागत समात्मा
छांदो. ६।१२।३ पापेन ती! हि तदा प्रधानुरूपा धीदेवता
भावनो.. सर्वान्छोकान्हदयस्य भवति पह. ४२२९ भया पत्नी (यास्य)
महाना. १८३१ श्रवणकीर्तनस्मरणवन्दनसेवनोप. अखा भवति भारत
भ.गी. १७१३ करणदास्यभावेनास्मसमर्पणम् सामर. २ प्रवामयोऽयं पुरुषः
भ.गी. १७१३
श्रवणमनननिर्विचिकित्सेऽय वस्तु. भमा माता, पितरं सत्यमाहुः इतिहा. ११ न्येकतानवत्तया स्थापनं प्रवामधे प्रजाः सन्ददातु स्वाहा महाना. १४/५ निदिध्यासनं भवति पैङ्गलो. १२ प्रदामेषे प्रज्ञा तु जातवेदः
श्रवणं चिन्तनं सेवा सत्कृत्यकरणं सन्ददातु स्वाहा
महाना. १४.६ तथा । असत्कृत्यपरित्यागो श्रद्धायामपाने निविश्यामृतर हुतं,
पायान्तरवर्जनम् ।। ... अपानमभेनाप्यायस्व... महाना. १६४ भानृशंस्यं सतां सङ्गः पाहमैपदापामपाने निविष्टोऽमृतंजुहोमि म.ना. १६२,३ कान्स्यहेतवः
भवसं. ५।११ महापामुवाने निविश्यामसर हुतं,
श्रवणं तु गुरोः पूर्व मननं तदन. ज्यानमभेनाप्यायस्व महाना. १६६४ न्तरम् । निदिध्यासनमित्ये. अशापामुदाने निविष्ठोऽसूतं जुहोमि म. ना.१६।२,३ पूर्णवोधस्य कारणम्
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०३
श्रवर्ण
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
श्रीगोपा.
प्रवर्ण नास्ति मे सिद्धर्मननं च
श्रियं वासय मे कुले मातरं चिदात्मनि
ते. बि. ३।४६ पद्ममालिनीम [श्रीस.११++. खि. ५८७।११ भवणारष्ठयोगेनान्तर्हृदयाकाश
। श्रिया देयम् । हिया देयम् । शब्दमाकणयन्ति
मैत्रा. ६।२२ भिया देयम् । संविदा देगम् तेत्ति. १।११३ प्रवणादेवं प्रतिपद्यन्ते २ प्रणवो. १७ । श्रिया हैवाऽभिषिच्यते
सूर्यता, ११ भवणायापि बहुभिर्यो न लभ्यः
[+नृ. पू. ११३+४।३ शृण्वन्तोऽपि बहवो यं न विद्युः कठो. २७ श्रीकृष्ण रुक्मिणीकान्त गोपीश्रावास्त इन्द्रसोमाः
चिस्यु. ३१ जनमनोहर । संसारसागरे मग्नं श्राद्धकर्ता परश्राद्धं यत्तु भुजीत
मामुद्धर जगद्गुरो
गो. पू. ४।१४ लोलुपः । नष्टं भवति तच्छ्राद्धं
श्रीकृष्णाख्यं परं ब्रह्म गोपिका: रौरवं नरकं प्रजेत्
इतिहा. ४१ श्रुतयोऽभवन् । एतत्सम्भोगभाडं दत्त्वा च भुक्त्वा च अध्वानं
सम्भूतं चन्दनं गोपिचन्दनम् गोपीचं. २९ योऽधिगच्छति । पितरस्तस्य
(ॐ) श्रीकृष्णाय गोविंदाय तन्मासं भवन्ते पांसुभोजना: इतिहा. ३४ गोपीजनवल्लभाय ॐ तत्सश्राद्ध दवा च भवत्वा च भार
भुवः सुवस्तस्मै वै नमो नमः गोपालो. ३।३ मुद्हते द्विजः पितरस्तस्य
(ॐ) श्रीकृष्णाय देवकीनन्दतन्मासं भवन्ते भारपीडिताः इतिहा. ३३
नाय ॐ तत्सद्भूर्भुवः सुवस्तस्मै श्राद्धं इस्वा च भुक्त्वा च संङ्गम
वै नमो नमः
गोपालो. ३०९ न समाचरेत् । पितरस्तस्य
(3) श्रीकृष्णाय रामाय * तन्मासं भवन्ते रेसभोजनाः इतिहा. ३० । तत्सर्भुवः सुवस्तस्मै वै मार्च दत्वा च भुक्त्वा च सपतिः
नमो नमः
गोपालो. ३१७ सहभोजनम् । षण्मासान्पितरो
(ॐ) श्रीकृष्णायानिमद्धाय ऽभन्ति कर्तुरुच्छिष्टभोजनम् इतिहा. ३१
ॐ तत्सर्भुवः सुवस्तस्मै मार्स भुक्त्वा पुनः श्राद्धं भुजीया
वै नमो नमः
गोपालो. १५ लोभमोहितः । नष्टं भवति
श्रीकृष्णो भगवान् नारायणः तच्छ्राद्धं रौरवं नरकं ब्रजेत् इतिहा. ३२
परमात्मा पुरुषोत्तमः त्रिगुणप्राद्धे सप्त पवित्राणि दौहित्रा
रहितः स्वयम्
वि. सि. ३ कुलपस्तिलाः (च्छिष्टं
श्रीकृष्णो वै परमं दैवतम् गो. पू. ११ शिवनिर्माल्य वमनं मृतकपटम्) इतिहा. ५६ ।
श्रीगणपतेरेनं मत्रराजमन्योन्यामाम्यत्येव वाक्, श्राम्यति चक्षुः,
भावात् प्रणवरूपस्यास्य परप्राम्यति श्रोत्रम्..
मात्मनोऽङ्गानि जानीते, ४ भियं च मी च पुष्टिं च कीर्ति
जानाति
ग. शो. ५/१ चानण्यताम्
महाना. १४.५ ()श्रीगुरुः सर्वकारणभूता शक्तिः भावनो. २ श्रियं देवीमुपये श्रीर्मा देवी
| श्रीचूर्ण श्रीकरं दिव्यं श्रियश्चा) र्जुषसामू [ श्रीसु. ३ ऋखि.५।८।३ __ समुद्भवम् । पुण्ड्रं च यस्य मध्ये लिये लक्ष्मीमौपळामम्बिका गां
तु धार्च मोक्षार्थिभिः स्मृतम् अयपुं. ४ पष्टीच यामिन्द्रसेनेत्युदाहु
(ॐ) श्रीगोपालाय निमस्व. स्था विद्या प्रायोनि सरूपा
रूपाय ॐतत मिहायुषे शरणं प्रपद्ये
न. पू. ३२४
सुवस्तस्मै वै नमो नमः गोपालो. ३।११
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीतुलस्ये
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
श्रीवत्सस्य
विन्तयतकाद्या जपे.
श्रीतुलस्यै विद्महे विष्णुप्रियायै
श्रीरामतापिनीयाथै भक्तध्येयकले. . धीमहि । तन्नो अमृता प्रचोदयात् तुलस्यु. ३ वरम् । विकलेवरकैवल्यं श्रीतुलस्यै स्वाहा विष्णुप्रियायै
श्रीरामब्रह्म मे गतिः रा. पू. शीर्षक स्वाहा। अमृतायै स्वाहा तुलस्पु. २ श्रीसमतारकपरब्रह्मविश्वरूपश्रीदेवी त्रिविध रूपं कृत्वा भग
दर्शन..स्थलजलाग्निमर्मभेदिन् वत्सङ्कल्पानुगुण्येन लोक
सर्वशत्रून् छिन्धि छिन्धि लांगूलो. ३ रक्षणार्थ रूपं धारयति सीतो. ९ श्रीरामसन्निधौ मौनी मत्रार्थमनुश्रीपरमधाम्ने स्वस्ति जिग
चिन्तयन् । व्याघ्रचर्मासने युष्योलम इति
स्कन्दो. १३ स्थित्वा स्वस्तिकाद्यासनक्रमात् ।। श्रीपर्वतं शिरस्स्थाने केदारं तु
...अभ्यर्च्य वैष्णवे पीठे जपेललाटके ! वाराणसी महापाज्ञ
दक्षरलश्नकम्
समर. ४.५ भ्रुवोणिस्य मध्यमे
जा. द. ४१४८ श्रीरामसान्निध्यवशाजगदा(नन्द) श्रीभूमिर्नालात्मिका भद्ररूपिनी
धारकारिणी । उत्पत्तिस्थितिप्रभावरूपिणी सोमसूर्याग्निरूपा
संहारकारिणी सर्वदेहिनाम् ।। भवति
सीतो. ८ सीता भगवती ज्ञेया मूलश्रीमत्पुरुषसूक्तार्थ पूर्णानन्दकले
प्रकृतिसंज्ञिता [ सीतो. ४+ रामो. ११५,६ वरम् । पुरुषोत्तमविख्यातं परं
श्रीरामस्य मर्नु काश्यां जजाप अह्म भवाम्यहम् मुद्गलो. शीर्षक वृषभध्वजः
रामो. ता. ३१४ श्रीमर्जितमेव वा
भ.गी.१०॥४१ श्रीरामः शरणं मम (अष्टारमत्रः) रामर, २।३८ श्रीमन्नारायणचरणौ शरणं प्रपद्ये त्रि.म.ना.१० श्रीराम: सामात्मकोऽपि अकारः। श्रीमन्नारायणाकारमष्टाक्षर.
श्रीकृष्णः अर्धमात्रात्मकोऽपि राधो. २२२ महाशयम् । स्वमात्रानुभवा
श्रीरामो ब्रह्म तारकम्
रामर. १२६ सिद्धमात्मबोध हरि भजे पात्मप्र.शीर्षकं श्रीरिति लश्मीरिति लक्ष्यमाणा श्रीमन्नारायणाष्टाक्षरानुस्मरणेन
भगवतीति विज्ञायते सीतो. ९ गायत्र्याः शतसहस्रं जप्तं भवति तारसा. ३२९ भीम भजतु, अलक्ष्मी नश्यतु महाना. ५८ श्रीमन्नारायणे मय्यचला भक्तिश्च
श्रीह वा एषां स्त्रीणां यन्मलोअवति
द्वासाः, तस्मान्मलोद्वासस श्रीमन्नारायणो ज्योतिरात्मा
यशखिनीमभिक्रम्योपमंत्रयेत बृह. ६४।६ नारायणः परः । नारायणपरं
श्रीलक्ष्मीवरदा विष्णुपत्नी वसुप्रदा ब्रह्म नारायण नमोऽस्तु ते । त्रि.म.ना.७११ हिरण्यरूपा
सौभाग्य. ४ श्रीमहालक्ष्म्यै नम इति
| श्रीवत्सकौस्तुभवनमालाङ्कित. सप्ताक्षरो मत्रः
ना.पू.ता.२१ वक्षसं...निरतिशयाद्वसपरमाश्रीमहाविष्णवे तुभ्यं नमो
नन्दलक्षणमादिनारायणं ध्यायेत् त्रि.म.ना.७।१४ नारायणाय च । गोविन्दाय
श्रीवत्सकौस्तुभोरस्कं मुक्तामणिव रुद्राय हरये ब्रह्मरूपिणे ना.पू.ता. ३१५ । विभूषितम् ।...एवं ध्यायेन्मश्रीमानजो धीमाननिदेश्यः
हाविष्णुमेवं वा विनयान्वितः ध्या. बि. २८ _ सर्वसृक् सर्वस्यात्मा मैत्रा. ७१ श्रीवत्सस्य स्वरूपं तु वर्तते श्रीरामचन्द्रसेवक ॐ हां हां हां
लाञ्छनैः सह । श्रीवत्सलक्षणं प्रासय प्रासय
लाङ्गलो. ८
तस्मात्कथ्यते ब्रह्मवादिभिः गोपालो.२।२७
वासुदे. १७
....
तरमा
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीविष्णु
उपनियाममहाकोशः
भेष्ठं सर्व
भीविष्णुं सर्वेश्वरं भमन्ति यझोप. १ । श्रुतो विस्तरशो मया
भ.गी. ११२२ भीवेष्णवा भुवनमाशु पवित्रयन्ति सुदर्श. १३ श्रुत्याचार्योपदेशेन मुनयो यल्पवं भीम लक्ष्मीश्च पुष्टिश्च कीर्ति
ययुः । तत्स्वानुभूविसंसिद्ध चानृण्यतां ब्रह्मण्यं बहुपुत्रताम् ।
स्वमात्र ब्रह्म भावये
मैत्रे. शीर्षक श्रद्धामेधे प्रज्ञा तु भातवेदः
भुत्या यदुकं परमार्थमेव तत्संशयो सन्ददातु स्वाहा
महाना. १४६
नात्र ततः समस्तम् । श्रुत्या श्रीसखि स्वं सदानन्दे मुकुन्दस्य
विरोधे न भवेत्प्रमाणं भवेद. सदा प्रिये । वरदाभयहस्ताभ्यां
नर्थाय विनाप्रमाणम् ब्र. वि. ३२ मां विलोकय दुर्लमे ! तुलस्यु. ५ श्रुत्युत्पन्नात्मविज्ञानप्रदीपो बाध्यते श्रीसरस्वतिरूपा पदक्रममन्त्र
कथम् । मनात्मतां परित्यज्य.. वराहो. २०४९ ब्राह्मणकल्पशरीरा सावित्री
श्रुत्वा दृष्वा न कम्पेत शोकहाँ गोत्रे ब्रह्मदेया भवति सन्ध्यो . २३ त्यजेद्यतिः
ना. प. ४।१० श्री पावका नः सरस्वती वाजे
श्रुत्वाऽन्येभ्य उपासते
भ.गी. १२२६ भिर्वाजिनीवती । यज्ञं वष्टु
श्रुत्वाऽप्येनं वेद न चैव कश्चित् भ. गी. २२२९ घिया वसु [ सरस्व. १०+ ऋ.मं. १।३।१०
श्रुत्वा स्पृष्ट्वा च भुक्त्वा च दृष्ड्डा श्री श्री सोऽहमर्कमहमहं ज्योतिरह
घ्रात्वा च यो नरः। न हृष्यति शिवः । आत्मज्योतिरहं शुक्रः
ग्लायतिवासविशेयोजितेन्द्रियः ना. प. ३२३९ सर्वज्योतीरसोऽस्म्यहम् वनदु. १२२
श्रुत्वा स्पृष्ट्वा च भुक्त्वा च दृष्ट्वा श्रुतं चाश्रुतं चानुभूतं चाननुभूतं
ज्ञात्वा शुभाशुभम् । न लष्यति व सचासच सर्व पश्यति प्रो. ४५
ग्लायति यः स शान्त इतिकथ्यते महोप. ४।३२ श्रुतं मे गोपाय [ तैत्ति. १२४१+ ना. प. ४१४५
भूयते प्रथमाभ्यासे नादो नानाश्रुतं मे मा प्रहासीः
२ऐत. शां.पा. विधो महान् । वर्धमाने तथाश्रुतं श्रुतमेवार्थमनुशृणोति देश
__ भ्यासे श्रूयते सूक्ष्मसूक्ष्मतः ना. वि. ३३ दिगन्तरैश्च प्रत्यनुभूतं पुनः
श्रेयश्च प्रेयश्च मनुष्यमेतस्तो पुना प्रत्यनुभवति
प्रमो. ४५ सम्परीत्य विविनक्ति धीरः । भुतं सर्वमसद्विद्धि वेदं सर्वम
श्रेयो हि धीरोऽभिप्रेयसो सत्सदा । शाखं सर्वमसद्विद्धि,
वृणीते प्रेयोमन्दोयोगक्षेमावणीते कठो. २।२ महं सत्यचिदात्मकः
ते. बि. २५० श्रेयस्त्वं मनसा प्राप्तं तावत्तस्वस्य भुतरखेव मे भगषदृशेभ्यः
का कथा
भमन. २१५६ [छांदो. ४।९।३+
७/११३ श्रेयः परमवाक्यथ
भ. गी. ३१११ श्रुतिवाक्योदितं सूक्ष्म तद्विष्णोः
श्रेयान् द्रव्यमयाद्यज्ञात्
भ.गी. ४१३३ परमं पदम्
भवसं. ३२५ श्रेयान् वस्यसोऽसानि स्वाहा तैत्ति. १०४५ श्रुतिविप्रतिपना ते
भ.गी. २०५३ । श्रेयान स्वधर्मो विगुणः [ भ.गी. २०३५+१८१४७ भुतिशाखाण्यहम् । मनोऽहम् अद्वै. भा. २ श्रेयो धीरोऽभिप्रेयसो..(मा.पा.) कठो. २।२ मुतिस्मृतिसदाचारधारणध्यान
श्रेयो भोक्तुं भैक्षमपीह लोके भ.गी. २१ कर्मणः । मुख्यया व्यारूपया
भेयोविना सर्वे प्रलयं यान्ति त्रि.म.ना. ५४ ख्यातान्छ्यति श्रेष्ठपण्डिताम् मध्युप. १४ श्रेयो हिज्ञानमभ्यासात्
भ.गी. १२।१२ भुतेनापिहिता गुहा
इतिहा. १६ श्रेष्ठं सर्वधातममित्याचामति कोदो. ५।२।
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
भेष्ठा सर्व
उपनिषद्याक्यमहाकोशः
श्रात्र सवः
६०९
श्रेष्ठा सर्वगता ह्येषा तृतीया
श्रोत्रमेवायतनमाकाशः प्रतिष्ठानन्त भूमिका हि अक्ष्युप. ३२ हत्येपासीत
बृह. ४.१५ भोतम्यमेलाप्येति यः श्रोतव्य.
| श्रोत्रमेवास्या एकमङ्गमदूढं, तस्य मेवास्तमेति
सुषालो. ९२ शब्दः परस्तात्पतिविहिता प्रोतव्यस्य श्रुतस्य च भ.गी. २०५२ भूतमात्रा
कौ. त. ३५ प्रोता मन्ता द्रष्टा देष्टा घोष्टा
श्रोत्रयोः शब्दप्रहणं, जिह्वायाः... ना. प. ६।३ विज्ञाता प्रज्ञाता । सर्वेपां
श्रोत्रस्य श्रोत्रं मनसो मनो यद्वाभूतानामन्तरपुरुषः स म
चोह वाचर सउ प्राणस्य मात्मेति विशात्
३ ऐत. २।४८ ___ प्राणश्चक्षुषश्चक्षुरतिमुच्य धीराः भोता मन्ता द्रष्टा देष्टा स्प्रष्टा
प्रत्यास्माल्लोकादमृता भवन्ति केनो. ११२ पोष्टा विज्ञाता प्रज्ञाता सर्वे
श्रोत्रस्य श्रोत्रं मनसो ये मनो विदुः वृह. ४।४।१८ पुरुषाणामन्तःपुरुषः स
श्रोत्रं चक्षुः स्पर्शनं च
भ. गी. १५।९ मात्मा विझेय इति
त्रि. ता. ५।१ । श्रोत्रं च श्रोतव्यं च नारायणः सुबालो. ६१ श्रोता घ्राता रसयिता नेता कर्ता
श्रोत्रं ते मयि जुहोम्यसौ स्वाहा को. त. २।४ विज्ञानात्मा पुरुषः
१ आत्मो . २ | श्रोत्रं त्वक्चक्षुषी जिह्वा नासिका श्रोतुर्वेहेन्द्रियातीतं वस्त्वत्र
चैव पञ्चमम्
दुर्वासो. २०१३ स्वम्पदेरितम्
शु. २. ३६
श्रोत्रं त्वक्चक्षुषी जिह्वा घ्राणं चैव श्रोत्रत्वक्चक्षुर्जिलाघ्राणास्तद्वृत्तयः पैङ्गलो. २४ __तु पश्चमम् (षोडश विकाराः) शारीरको. १३ मोत्रपतिविज्ञानपतिः, एतत्ततो
श्रोत्रं देवर श्रोत्रेण हि तच्छृणोति वृह. ११४।१७ भवति
श्रोत्रं नाम देवतावरोधिनी सा मेतैत्ति. १२६३
___ऽमुष्मादिदमवरुन्धां तस्यैवस्वाहा कौ. त. २३ श्रोत्रमध्यात्म शब्दश्रवणमिती
श्रोत्रं परम्तान्मन मारुन्धे
२ प्रणवो. ३ न्द्रियाण्यस्वभवन्
को. त. २।२ श्रोत्रं प्राविशदशयदेव
१ऐत. श४६ भोत्रमयः पृथ्वीमय मापोमयः
बृह. ४।४।५
श्रोत्रं मे त्वयि दधानीदि पिता, भोत्रमस्मात्सर्वान्छब्दानभि
___ श्रोत्रं ते मयि दध इति पुत्रः __ को. त. २०१५ विसृजते
कौ. स. १४
श्रोत्रं लोको मनो ज्योतिः, यो.. श्रोत्रमाकाशे वायौ त्वगग्नौ चक्षु
पुरुषं विद्यात्...
वृद. ३।९।१३ रप्सु जिह्वा पृथिव्यां घ्राणमिति शारीरको. १
श्रोत्रं वाव सम्पत्
छांदो, ५:१४ प्रोत्रमात्मनि चाध्यस्तं स्वयं
श्रोत्रं वै महः, स शब्देनातिप्रहेण पशुपतिः पुमान् । अनुप्रविश्य
__ गृहीतः श्रोत्रेणहिशब्दाञ्छृणोति वृद. ३२६ मोत्रस्य ददाति श्रोत्रा शिवः पा. ब्र. १६ श्रोत्रं वै ब्रह्म
वृह. ४।२१५ प्रोत्रमुदकामदशवनभन्पिबन्नास्तैव १ ऐत. १।४।४ | श्रोत्रं वै सम्पत्
बृह. ६।१।४ मोत्रमुद्रीथमुपासाश्चक्रिरे तद्धा.
| श्रोत्रं वै सम्राट् परमं ब्रह्म वृह. ४।११५ सुराः पाप्मना विविधुः छांदो. १।२।५ । श्रोत्रं शृण्वत् सवें प्राणा अनु(अय) श्रोत्रमूचुस्त्वं न उद्गायेति
शृण्वन्ति
को. त. ३१२ तथेति तेभ्यः श्रोत्रमुद्गायद्यः
(यः)ोत्रं संश्रावयितृ संश्रावयितृश्रोत्रे मोगस्तं देवेभ्य मागायत् बृह. श३५ । मान्भवति (प्राणस्य ब्रह्मणः) को. त. २०१ भोत्रमेव ब्रह्मणश्चतुर्थः पादः छांदो. ३११८१६ | श्रोत्रं सर्वैः शब्दैः सहाप्येति भोत्रमेवाप्येति यः श्रोत्रमेवास्तमेति सुबालो. ९:२ | (पुरुषं) [ को. त.३।३+ ४१९
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१०
श्रोत्र होच
श्रोत्र होश्चक्राम तत्संवत्सरं प्रोष्य
( आगत्य ) पर्येत्योवाच...
[ छांदो. ५|१|१०+ श्रोत्रः प्रतिश्रुत्कस्तेजोमयोऽमृत
मानन्दाः
श्रोत्रियस्य... वे ये शतं कर्मदेवानां देवानामानन्दाः
श्रोत्रियस्य... ते ये शतं पितॄणां चिरलोकलोकानामानन्दाः
श्रोत्रियस्य... ते ये शतमिन्द्र
स्यानन्दाः
श्रोत्रियस्य... ते ये शतं प्रजापते
मयः पुरुषः श्रोत्राक्षिकटिगुल्फप्राणगल स्फिग्देशेषु व्यानः सध्वरति श्रोत्रादीनि ज्ञानेन्द्रियाणि श्रोत्रादीनीन्द्रियाण्यन्ये श्रोत्राद्दिश: ( निरभिद्यन्त )
श्रोत्राद्वायुश्च प्राणश्च हृदयात्सर्वमिदं जायते
बृह• ६३२
श्रोत्राय स्वाहाऽऽयतनाय स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे सरस्रवमवनयति... श्रोत्रियस्य चाकामहतस्य, ते ये शतं मनुष्यगन्धर्वाणामानन्दाः तैत्ति २८
श्रोत्रियस्य चाकामहतस्य ते ये
तैत्ति. २/८
शतं देवगन्धर्वाणामानन्दाः श्रोत्रियस्य... ते ये शतमाजान
तैत्ति. २१८
जानां देवानामानन्दाः श्रोत्रियस्य... ते ये शतं देवाना
तैत्ति. २८
तैचि २८
तैत्ति. २२८
तैत्ति. २८
तैत्ति. २८
तैत्ति २८ बृह. ६|४|१२
तैचि २८
रानन्दाः
श्रोत्रियत्य... ते ये शतं बृहस्पते
रानन्दाः श्रोत्रियस्य दारेण नोपहासमिच्छेत् श्रोत्रियस्य... स यश्चायं पुरुषे ।
यासावादित्यै । स एकः भोत्रियं ब्रह्मनिष्ठं स्वगुरुं गच्छेद्यधाविधि
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
बृह. ६।१।१०
बृद्द. २/५/६
शांडि. १६४१७
शारीरको १
भ.गी. ४।२६
२. ऐत. १।४
सुबालो. ११५
रुद्रहृ. ३५
श्रोत्रियान्नं न भिक्षेत श्रद्धाभक्ति
बहिष्कृतम् । व्रात्यस्यापि गृहे भिक्षेच्छ्रद्धाभक्तिपुरस्कृते श्रोत्रे आघारौ ( शारीरयज्ञस्य ) श्रोत्रे चित्तस्य संयमाद्यमलोकज्ञानम्
श्वानो वैन
१ सं. सो. २।६४ प्रा. हो. ४/२
श्रोत्रेण सर्वान्छब्दानानोति श्रोत्रेण सृष्टा दिशश्च चन्द्रमाश्च श्रोत्रेण हि तच्छृणोति श्रोत्रेण हि शब्दशब्छृणो श्रोत्रे तृप्यति चन्द्रमास्तृप्यति श्रोत्रे पक्षसी चक्षुषी युक्ते श्रोत्रे हीमे सर्वे वेदा अभिसम्पन्नाः श्रोष्याम्यहमिति श्रोत्रम् श्रौताश्रौतेषु धारणम् । वेदोक्त
विधिना श्रौतं तद्रहितमश्रौतम् लिङ्गोप. २ श्रौतस्मार्ते च विश्वासो यत्तदा
स्तिक्यमुच्यते
लक्षणं बलवदिन्द्रस्य श्लेष्णो रसः । रसाच्छोणितम् । शोणितान्मांसम् । मांसान्मेदः । . ' मेदसः स्नावा । स्नावोऽस्थीनि ।
व्याख्यानानि
श्वयोनिं वा सुकरयोनिं वा
चाण्डालयोनि वा पापाचारा गच्छन्ति वरान सुहृदश्चैव श्वः कार्यमद्य कुर्वीत पूर्वा चापराह्निकम् । नहि प्रतीक्षते मृत्युः कृतं वाऽस्य न वा कृतम् श्वानेन सागरे पीते निःशेषेण
मनो भवेत् श्वानो नया सि
५
शांडि. १/७/५२ कौ. त. ३३४
१ ऐव. १२७१५
बृह. १।४।१७
बृह. ३१२३६ छांदो. ५/२०/२ १ ऐन. ३ ८ ६
बृह. ६|१|४
बृह. ११५/२१
अस्थिभ्यो मज्जा । मज्जातो रेवः निरुको. १/२
श्लेष्म मूत्रपुरीषेषु दुर्गन्धे जन्म
सम्भवे । व्याधिशोकगणे घोरे ममत्वं हि शरीर के श्लेष्मादि धनञ्जयकर्म
लोकाः सूत्राण्यनुव्याख्यानानि
जा. द. २/६ छांदो. २२२११
दुर्वासो. २८ शांडि. १।४।९
बृह. ४/१/२
छांदो. ५/१०१७ भ. गी. १/२६
भवसं. ११३८
ते.बि. ६ ९६
वृह. ३/९/२५
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्वासद्वय.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
पट्सु
श्वासद्वयलयेनापि कूर्मवातादि
श्वेतकेतुई वा पारुणेयः पाञ्चालानां वायवः । न वर्तन्से च साधूनां
परिषदमाजगाम
बृह. ६।२।१ वन्धं कुर्वन्ति धातवः
अमन. ११३७ (3) श्वेतकेतुर्हारुणेय मास श्वासमात्रलयेनापि तेन प्राप्या
ह पितोवाच
छांदो. ६।१।१ हि वायवः
अमन. ११३६ । श्वेतकेतुहरुणेयः पश्चात्मनार श्वाससूत्रसमोपेतमिन्द्रियालय
समितिमेयाय
छांदो. ५।३।१ सकुलम् । त्रोटयित्वा मनोजालं
श्वेतकेतो यन्नु सोम्येदं महामना मीनवजायते सुखी अमन. २१८५ । अनूचानमानी.... छांदो. ६।१।२ श्वासोवासविहीनस्तु निश्चितं मुक्त
श्वेतकेतो वस ब्रह्मचर्य, न वै एव सः
अमन. २।५८ सोम्यास्मत्कुलीनोऽननूच्य श्वासोच्छ्रासात्मकः प्राणः षडिः
ब्रह्मबन्धुरिव भवतीति छांदो. ६२१ प्राणैः पलं स्मृतम् । पलैः
श्वेतमेवाप्येति, यः श्वेतमेवास्तमेति सुबालो. ९।१२ षष्टिभिरेव स्याटिका
श्वेतमद्देवि पापघ्ने विष्णुदेहंसमुद्भवे ।। कालसम्मिता
अमन. १३३ ...धारणान्मुक्तिदा भव ऊर्ध्वपुं. ३ श्वित्री कुष्ठी तथा चैव कुनखी...
श्वेतर रश्मि बोभुज्यमानम् चित्त्यु. १११९ एते गुणा न वक्तव्याः श्राद्धकर्म
श्वेतः खुरविषाणाभ्यां मुखे पुच्छे बहिष्कृताः (प्राह्मणाः) इति. ७२-७६ च पाण्डुरम् । रोहितो वस्तु श्वेतास्तु ब्राह्मणा ज्ञेयाः क्षत्रिया
वर्णेन स लीलो वृप उच्यते इतिहा. ९६ रक्तवर्णकाः । पीतास्तु वैश्या
श्वेतो रश्मिः परि सर्व बभूव चित्त्यु. ११।१० विज्ञेयाः कृष्णाः शूद्रा उदाहृताः रु. जा. ९ श्वोभावा मर्त्यस्य यदन्तकैतत् श्वेतकेतु-ऋभु-निदाघ-ऋषभ
सर्वेन्द्रियाणां जरयन्ति तेजः । दुर्वासःसंवर्तकदत्तात्रेयरैवतक
अपि सर्व जीवितमल्पमेव तदेव वव्यक्तलिङ्गः ना. प. ३१८७ वाहास्तव नृतगीते
कठो. १।२६
षट्कोणेषु वारया हंसः सोऽहमिति सूर्यता. ६१ षट्शतानि दिवारात्रौ सहस्राण्येकषट्चक्रवासिनि वागीश्वरि
विशतिः। एतत्सलयान्वितं जिलाप्रे वस
इंसषोढो. २ मन्त्रं जीवो जपति सर्वदा ॥ षट्चक्राणि परिक्षात्वा प्रविशेष
अजपा नाम गायत्री योगिनां सुखमण्डलं (२)
मोक्षदा सदा
यो. चू. ३२ [.यो. शि.६७४+
षट्शतान्यधिकान्यत्र सहस्राण्येकषट्प षोडशाधारं त्रिलक्ष्य
विंशतिः। अहोरात्रबहैः व्योमपचकम् । म्वदेहे यो न
श्वासैर्वायुमण्डलघाततः... जानाति तस्य सिद्धिः कथं भवेत् यो. चू. ३ । तत्पृश्वीमण्डले क्षीणे वलिराषत्रिंशतं गले दयावालोः ।
याति देहिनाम्
वराहो. ५।३,४ षोडश षोडश ( रुद्राक्षान्) रु. जा. १६ षट्शास्त्राणि जायन्ते पुरुषोत्तमात् सि. वि. २ षट्पत्रं चक्रं भवति
नृ. पू. ५२ । पसु पन्ने षडक्षरं सुदर्शनं भवति नृ. पू. ५।२०
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१२ षट्स्व रा
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः षण्डः पति. घटस्वरारूढेन बीजेन, षड
। पडूसैश्च परित्यकः स्वाश्रमोक्तरक्ताम्बुजसंस्थितम् सूर्यो. २ | विधि चरन् । वनितादिषु वाषडक्षरं वा एतत्सुदर्शनं महाचक्रं न. ५. ५९ कर्ममनोभिनि:स्पृहः शुचिः रामर. ४२ षडोऽयं महामन्त्रः सर्व
षडात्रविलयेनापि महाबुद्धिः सिद्धिप्रदायकः.
सूर्यता. २४ प्ररोहति
ममन. १११६ षडाभयमिति कस्मात् ? मधुरा
षड्रात्रीदीक्षितो भवति
सहवे. १२ म्ललवणतिक्तकटुकषाय.
षडकमपि रुद्राक्षं कार्तिकेयाधिरसान्विन्दतीति
गों . १
दैवतम् । तद्धारणान्महाश्रीः पडूमिरहित: षड्डावविकारशून्यः
स्यान्महदारोग्यमुत्तमम्
रु. मा. २९ सत्यवाक्...गिरिकन्दरेषु
षडा ऋतका, ऋतुभिः सम्मितंभवति नृ.. ५२ वसेदेक एव द्वौ वा चरेत्
पड़ा तवः संवत्सरः
सहवे. १२ प्रामं विभिनंगरं चतुर्भिर्माम
षडान्तराणि वलयानि भवन्ति नृ. षट्च. ४ मित्येकश्वरेत
ना. प. ७२ पडिकारविहीनोऽस्मि षटोशपर्मिषडावेत्यादिसर्वदोषरहितं...
रहितोऽस्म्यहम्
मैत्रे. २१८ करतलामलकवत्साक्षादपरोक्षी
पशिकश्च पुरुषः पशुरझा कृत्य कृतार्थतया कामरागादि
शिवागमे । सप्तविंश इति दोषरहितः...एवमुक्तलक्षणो
प्रोक्तः शिवः सर्वजगत्पतिः शिवो. १११४ यः स एव ब्राह्मण इतिव. स. उ. ९ । परिशको महाविष्णुः सदा बज-ऋषभ-गान्धार-मध्यम
द्रष्टा भवति
सामर. १०१ पञ्चम-धैवतनिषादाश्चेतीष्टा
पशिदलिहंसः प्रयाणं कुरुते निष्ट-शब्दसंज्ञाः प्रणिधानादशविधा भवन्ति
गों. १
बहिः । वामदक्षिणमार्गेण प्राणायामो विधीयते
यो. चू. ९३ षड्जमध्यमसंवाद्या वेदान् गायन्ति सामगा:
गान्धवों. ७
। षडिशः परमात्माऽहमिति निश्चयान्मुको भवति
मं. प्रा. ११५ षड्जोऋषभगान्धारो मध्यमः पञ्चम
पवै नारसिंहानि पक्राणि भवन्ति न. षट्च. १ स्तथा। धैक्तोऽथ निषादश्च स्वराः सप्त प्रकीर्तिताः गान्धवों. ३
पदै बामानि वलयानि भवन्ति नृ. षट्च. ६ षड्भावविकृतिश्चास्ति जायते
पड़े मध्यमानि वलयानि भवन्ति नृ. षट्च.५ वर्धतेऽपि च । परिणाम झयं
पट्टीमे लोकाः पड़ा ऋतवो भवन्ति ग. पू. १ नाशं षड्डावविकृति विदुः वराहो. १२८
पण्डोऽथ विकलोऽप्यन्यो बाळक
नापि पातकी। पतितश्च परद्वारी बडिर्मासैस्तु युक्तस्क नित्यमुक्तस्य
वैखानसहरद्विजो....पते नाईन्ति देहिनः । अनन्तः परमो गुह्या
सन्यासमातुरेण विना क्रमम् ना. पं. शर सम्यग्योगः पर्वते . मैत्रा. ६२८ पण्णवतितत्त्वतन्तुवव्यक्तं चित्सूत्रपतिः संवत्सरैर्भूमेरखण्डं लय.
प्रयचिन्मयलक्षणं चिन्थिसंस्थितः । वायुतत्त्वस्य सिद्धिः
बन्धनम्
पा...३ स्याद्वायुतत्त्वमयो भवेत् नमन. ११४७ षण्णां योगे पोढा भवेत्
षोढोप. २ पभूमिकाचिराभ्यासाद्भेदस्यानु
(मय) षण्डः पतितोऽविकल: पलम्भनात् । यत्स्वभावक
बैणो बधिरोऽर्भको मूका निष्ठत्वं सा ज्ञेया तुर्यगा गतिः बराहो. २०१० । पाषण्डश्चक्री लिङ्गी (कुष्ठी)
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
षण्मास
वैखानसहरद्विजौ भूखकाव्यापकः शिपिविष्टोऽनग्निको (नास्तिको) वैराग्यवन्तोऽप्येते न सन्यासाः [ना. प. ३।१+ षण्मासमभ्यसेन्मृत्युं जयत्येव न
संशयः
षण्मासा उत्तरायणम् षण्मासा दक्षिणायनम्
भूम्यां विहरन्ब्रह्मविद्वरीयान्भवति
षष्ठं सप्तममथ वहिसारथिमस्या मूलत्रिकमा (दे) वेशयन्तः । कथ्यं कविं कल्पकं काममीशं तुष्टुबांसो अमृतत्वं भजन्ति षष्टिं कुलान्यतीतानि षष्टिमागामिकानि च । कुलान्युद्धरते प्राज्ञः सभ्यस्तमिति यो वदेत् षष्ठीच यामिन्द्रसेनेत्युत बाहुस्तां विद्यां... ( ) षष्ठे आत्माम्नायः
परमात्मा मठः षष्ठेन कृतपिण्डेन हृत्कण्ठं तालु जायते
षष्ठे मासे मुखनासिकाक्षिश्रोत्राणि भवन्ति
अणुर्भवति । स वन्यो भवति मागच्छति मुहूर्तान्येष्टिहस्तेऽस्मादपद्रवन्ति
स भागच्छति विश्वक्षणामा सन्दी
आगच्छति विरजां नदीं वां मनसैवास्येति
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
षष्ठश्चन्द्रमा भवति
षष्ठं च तालुकाचक्रं घण्टिका स्थानमुच्यते । दशमद्वारमार्ग तद्रामदन्तं च तज्जगुः । तत्र शून्ये व्यंकत्वामुक्तो भवतिनिश्चितम् योगरा. १३
षष्ठे मुखनासिकाक्षिश्रोत्रं च सम्भवति
नवम्
१ सं. सो. २/३ षष्ठयामिन्द्रस्य सायुज्यं सप्तम्यां वैष्णवं पदम्
षष्ठयां भूमावसौ स्थित्वा सप्तम भूमिमानुयात्
यो. शि. १११०९ भ.गी. ८१२४ भ.गी. ८/२५ | षोडशकलं भारद्वाजः पुरुषं वेत्थ ... (इति) षोडशकलावृतस्य
वराहो. ४।१ ना.पू. खा. १९
स आगच्छ.
त्रिपुरामहो. ९
षोडशदले अत्रे चन्द्रावती षोडशमात्राञ्चतुःषष्टिभेदमेस्य... एकोऽपि ब्रह्मप्रणवः षोडशवपापलानि, नवस्नायुशतानि
१ सं. सो. २७ | षोडशसु पत्रेषु मातृकाद्याः सबिन्दुकाः षोडशस्वरा भवन्ति
मठाम्ना. ८
ग. पू. ता. २१३ | षोडशहलतूर्यस्वरबिन्दुमेलनरूपा षोडशं वर्षशतं जीवति
( अथ ) षोडशारं षोडशपत्रं चक्रं भवति
षोडशारे दिक्पालाः सायुधाः षोडशी (मात्रा) पुनञ्चतुष्षष्टिमात्रा बोढारूपो भवेत्
पिण्डो. ६
गर्भो. ३
ब्रह्मण आवरण...
षोडशकलो व पुरुष:
षोडशकलो वै पुरुषः, पुरुष एवं सर्व
षोडशका (क) लः सोम्य पुरुषः पश्चदशाहानि माशीः काममपः पिब
गणेशो. २२
कौ. स. ११४ को. स. ११५
कौ. व. ११४
स
स भागच्छति विभुप्रमितं ब्रह्मयशः प्रविशति
स आागच्छति सालज्यं संस्थानं तं ब्रह्मरसः प्रविशति समागच्छतीन्द्रप्रजापती द्वारगोपौ
तावस्मादपद्रवतः
६१३
निरुको. ११४
हंसो. ९
ना. बि. १९
अध्युप. ४३ प्रश्नो. ६।१
कलिसं. ५
ग. पू. ३।१
नृ. पू. ५/६
छांदो. ६७११ राघोप. ११५
तुरीयो. २ निरुको. २/१
नृ. पू. ५/७
वारोप. २ छांदो. २।१६।
नृ. पू. ५/५
ग. पू. २/१० ना. प. ८४ गुझषोढा. १
कौ. स. ११९
को. व. ११५
कौ. व. ११५
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१४
स आगच्छ
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
स ईक्षत
-
-
समागच्छति तिल्यं वृक्षं तं
स इतः प्रयन्नेव पुनर्जायते तस्य ब्रह्मगन्धः प्रविशति
को. त. ११५ तृतीयं जन्म
२ऐत. ४४ सभागच्छत्यारं हां
स इत्येकमक्षरं, तीत्येकमक्षरं, तन्मनसाऽस्येति
कौ. . १६४
यमित्येकमक्षरं, प्रथमोत्तरेऽक्षरे समाजगाम गौतमोयत्रप्रवाहणस्य
सत्यं मध्यतोऽनतं तदेतदमृतजैबलेरास
वृह. ६।२।४
मुभयतः सत्येन परिगृहीत समाजगाम जैबलि प्रवाहणं
सत्यभूयमेव भवति
बृह. ५।५।१ परिचारयमाणं...
बृह. ६।२।१ ___ स इत्ये कमेव परं ब्रह्म विभ्राजते समात्मन्येवात्मानं परब्रह्म पश्यति नृसिंहो. ६३ निर्वाणम
त्रि. ता. ५।१ समात्मा तत्त्वमसि [छांदो. ६८७+९।४+ स इदं विश्वं भुवनं विचष्टे ३ऐत. ११६७
[१०१३+१११३+१२।३+ १३।३+१४।३ सइदं सर्वमभ्यपवयत यदिदं कि च १ ऐत. २।२।४ [+१५/३+१६३
स इदं सर्व पाप्मनो त्रायते सवात्मानमभिध्यायन् बद्दी;
___ यदिदं किञ्च
१ ऐत. २०१६ प्रजा असृजत्
मैत्रा. २।६
स इद" सर्वमभिप्रागाद्यदिदं किञ्च १ऐत. २।२।३ सखात्मा परमेश्वरः
महो. ४।११८ स इन सर्व भवति
बृह. ११४।१० स आत्मा प्रजापते: सभां वेश्म
स इदं सर्व मध्यतो दध प्रपद्ये यशोऽहं भवामि छांदो. ८।१११
___ यदिदं किञ्च
१एत. २।२२ स भात्मा स विज्ञेय ईश्वरग्रास
स इदं सर्व स मे ददातु चित्त्यु. ७४ स्तुरीयः
नृसिंहो. १६
स इदित्था बोभवीदाशयध्यै बा. मं. १८ सआत्मासविज्ञेयः[माण्डू.७+नृ.पू.४।२ गमो. २।४
स इद्देवो ऋतमन्व (?त्य) यन्तं स आत्मा विज्ञेयः
गणेशो. ५७
प्रभीमकर्मातपसोऽपविद्धात् वा. मं. ४ स आदित्यस्तदेतदोजोऽन्नाद्यमि
स इन्द्रः स इन्दुः स सूर्यः स त्युपासीत
छांदो. ३११३६१
वायुः सोऽग्निः स ब्रह्मा समादित्य स वैश्वदेवर
अयम् (गणेशः)
गणेशो. २१ ___सामाभिगायति
छां. २।२४।११
स इममेवात्मानं द्वेधाऽपातयत्... बृह. १।४।३ स आदित्यः कस्मिन्प्रतिष्ठित
स इमॉल्लोकानसृजत ( परमात्मा) २ ऐत. १२२ ___ इति चक्षुषीति
बृह. ३।९।२०
स इरामयो यद्धीरामयस्तस्मास आदित्येन चक्षुषा भाति
द्धिरण्मयः
१ ऐत. ११३६१ च तपति च
छांदो. ३।१८।५ स इह कीटो वा पतलो वा शकुनि. समादित्यो विष्णुश्चेश्वरश्च ब्रह्मो. ३
र्वा शार्दूलो वा सिंहो वा मत्स्यो समादिनारायणोऽहमेव त्रि.म.ना. ८६ वा परः श्वा पुरुषो वाऽन्यो स आद्यः सोऽक्षरः सोऽनन्त:
वैतेयु स्थानेषु प्रत्याजायते... कौ. त. श२ सोऽव्ययो महान्पुरुषः गणेशो. २।४ स ईक्षत कतरेण प्रपद्या इति २ ऐत. ३.११. स बापः प्रदुघे उभे इमे अन्त
स ईक्षत कथं विदं मदृते म्यादिति २ ऐत. ३१११ रिक्षमथो सुवः
महाना. ११९ | स ईक्षत यदि वाचाऽभिव्याहतं समाप्तोर्या मेण सर्वैः क्रतुभिर्यजते ग. शो. ५।३। यदि प्राणेनाभिप्राणितं...यदि समायुर्यश.कार्तिज्ञानेश्वर्यवान्भवति न. पू. ११३ शिश्न विमृष्टमय कोऽहमिति २ऐत. ३।११ स बाहादाक्षमिति तत्सत्यं भवति बृह. ४।१।४ स ईक्षत लोकान्नु मुना इति २ऐत. ११
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
सईक्षते
सईते नु लोका लोकपालान्नु सृजा इति सईक्षतेमे नु लोकाश्च लोकपालाश्चान्नमेभ्यः सृजा इति सक्षांचक्रे यस्मिन्नहमुत्क्रान्त उत्क्रान्तो भविष्यामि
सईयतेऽमृतो यत्र काम
हिरण्मयः पुरुष एकह सः ईश्वरो भवति
सई पाहि य ऋजीपी ( तरुत्रः ) तरुद्रः सश्रियं लक्ष्मीमौपलामम्बिकां गाम् । षष्ठीं च यामिन्द्रसेनेत्युदास्तां विद्यां ब्रह्मयोनिवरूपाम् [नृ.पू. ३।४ + उक्थेन यजते
ख उच्छ्रयत्याध्मायत्यात्मातो मृतः शेते
उत्क्रामन् म्रियमाणः पाप्मनो विजहाति
स उत्तमः पुरुषः
स उद्गाता स मुक्तिः, साऽतिमुक्ति:
स उद्गीथः प्रति स्त्री सह शेते उद्गीथोऽङ्गारा भवन्ति सउद्रीय विद्योतते, स्तनयति स
प्रतिहारः [ छांदो. २|३|१+ उपपातकमहापातकेभ्यः पूतो
भवति
स उ प्राणस्य प्राणः
स उल्बावृतो गर्भो दश वा नव
वा मासानन्तः शयित्वा यावद्वाऽथ जायते
स उ छ तूष्णीमेव शिश्ये, तत उ नंष्टा विचिक्षेप
स ऊर्जमुपजीवतीति प्रश५ सा स ऊर्जमुपजीवतीति श्लोकाः ऋग्भिऋग्वेदी ब्रह्मा वसवो गायत्री गार्हपत्यः सा प्रथमः पादो भवति
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
२ ऐत. १/३
२ ऐत. १/३
प्रश्नो० ६ ३
बृह. ४।३।१२ गणेशो. ५३८
ग. पू. २/३ न. पू. ५/१४
बृह. ३/२/११
बृह. ४१३१८ छांदो. ८|१२|३
बृह. ३१११५ छांदो. २/१३/१ छांदो. २/१२/१
२/१५/१
ना.उ. ता. ३।१
केनो. ११२
छांदो. ५/९/१
कौ. त. ४/१८
बृह. ११५/२
बृह. १/५/१
स एको
ऋग्भिऋग्वेदो ब्रह्मा वसवो गायत्री गार्हपत्यः सा साम्नः प्रथमो पादो भवति स ऋचोऽधीते स यजूंष्यधीते स सामान्यधीते सोऽथर्वणमधीते स एक आजानजानां देवानामानन्दः
नृसिंहो. ३१२
स एक आजानदेवानामानन्दः स एक इन्द्रस्यानन्दः
स एक एव वरोहवैद्वितनुर्नारायणो
ऽखिलत्रह्माण्डाधिपतिरेकः
स एकधा भवति, त्रिधा भवति स एकः कर्मदेवानामानन्दः
ये कर्मणा देवत्वमभिसम्पद्यन्ते स एकः पञ्चविंशतिः पुरुषः
स एकः कर्मदेवानां देवानामानन्दः
स एकः पितॄणां चिरलोकलोकानामानन्दः
स एकः पितॄणां जितलोकाना
मानन्दः
स एकः प्रजापतिलोक आनन्दः स एकः प्रजापतेरानन्दः
स एकः श्रेष्ठश्च सर्वशास्ता स एव वरिष्ठश्च
स एकः स य एवंवित्
| स एकाकी नर एव
स एकाकी न रमते स एकैकः साधारः साधिष्ठानो नाधिष्ठानः कं कं कस्मै पदे पदे पातः पादाय पादिते स्वाहा स एको गन्धर्वलोक आनन्दः स एको देवगन्धर्वाणामानन्दः स एको देवः शिवरूपी दृश्यत्वेन विकासते
स एको देवानामानन्दः
स एको बृहस्पतेरानन्दः स एको ब्रह्मण आनन्दः स एको ब्रह्मलोक आनन्दः
६१५
नृ. पू. २/१
नृ. पू. ५/१५
तैत्ति. २८
बृह. ४।३।३३ तैत्ति. २८
राधिको ३
छांदो. ७२६२
बृह. ४/३/३३ महो. ११२
तैत्ति. २१८
तैत्ति. २८
बृह. ४|३|३३
बृह. ४/३/३३ तैत्ति. २८
शरभो. ५ तैत्ति २८
चतु. १
महो. १/१
पारमा ५/१० वृ६. ४।३।३३ तैत्ति. २१८
त्रि. ता. ११५
तैत्ति. २८ वैचि २८
तैत्ति. २८
बृद्द. ४/३/३३
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१६ स एको
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
स एव स एको मनुष्यगन्धर्वाणामानन्दः तैत्ति. २।८ । वृहदमेचो वायोर्यजूर षि स एको मानुष आनन्दः तैत्ति. २८ सामान्यादित्यात्
छांदो. ४११०२ सएको रुद्रो ध्येयः सर्वेषां
स एतास्तेजोमात्राः समभ्याददानः बृह. ४।४।१ सर्वसिद्धये
शरभो.८
स एतां त्रयी विद्यामभ्यतपत्तस्यास एतदेव रूपमभिसंविशत्ये. तस्मादूपादुदेति
स्तप्यमानाया रसान्प्रावृहदूरि
छांदो. ३७१३ [+८।३+९॥३+१०३
स्य॒ग्भ्यो भुवरिति यजुर्व्यः स्वरिति सामभ्यः
छांदो. ४१७३ स एतमानुष्टुभं मंत्रराजमपश्यत् ग. पू. १६ स एतमानुष्टुभं षट्पदं मत्रराज
स एतेन प्रज्ञाने-(प्रज्ञे-)नात्मनाकथयाञ्चके
ग. पू. ११११
स्माल्लोकादुत्क्रम्यामुहिमन स एतमेव पुरुषं ब्रह्म ततममपश्य
स्वर्गलोके सर्वान्कामानावादिदमदर्शमिति
२ ऐत. ३१३ ।
ऽमृतः समभवत् [२ऐत.५।४+ बा. प्र. १ स एतमेव सीमानं विदायनया
स एतेन रूपेण सर्वा दिशो द्वारा प्रापद्यत् २ ऐत. ३।१२ विष्टोऽस्मि
१ऐत. २४ स एतमेवंविद्वारश्चतुष्कलं पादं
| स एतेभ्यो भगवानीललोहितः ब्रह्मणो ज्योतिष्मानित्युपास्ते छांदो.४७४४,४ प्रोवाच
सदानं. १ स एतस्माजीवधनात्परात्परं
स एनमविदितो न भुनक्ति घृह. श४१५ पुरिशयं पुरुषमीक्षते
प्रश्नो. ५५
स एनं यजमानमहरहर्ब्रह्म गमयति प्रभो.४४ स एतं देवयानं पन्थानमाष-(सा.)
स एनान् ब्रह्म गमयत्येष देवपथो चाग्निलोकमागच्छति, स वायु.
ब्रह्मपथ एतेन प्रतिपद्यमाना इदं लोकं स वरुणलोकं, सादि
मानवमावत नावर्तन्ते
छांदो. ४।१५। त्यलोकं, स इन्द्रलोकं, स प्रजा
। स एव कर्माणि करोति देवो धेको पतिलोकं, स ब्रह्मलोकम् कौ. स. १३
गणेशो बहुधा निविष्टः हेरम्बो. १० स एतं प्राञ्चं ग्रावाणमात्मन एवं __ समुदपारयत तेनैनामभ्यसृजत् बृह. ६।४।२४
स एव काद्रवेयो...महावायो
___ रहङ्कारं निराचकार सङ्कषणो. १ स एतं भुसुण्डः कालानिरुद्रमगमत् बृ. जा. ११३ स एतं मंत्रराजं नारसिंहमानुष्टभ
स एव कालातीतः स एवाखिलकर्मातीतः
त्रि.म.ना. ११५ मपश्यत्तेन वै सर्वमिदमसृजत यदिदं किञ्च
नृ. पू. १११
स एव काले भुवनस्य गोप्ता स एतं मंत्रराज नारसिंहमानुछुभं ।
विश्वाधिपः सर्वभूतेषु गूढः श्वेताश्व. ४.१५ प्रतिगृह्णीयात् स मृत्युं तरति, स
स एव गुणातीतः स एव पाप्मानं तरति, स संसारं तरति नृ. पू. २।१।। कालातीतः
त्रि.म.ना. १५ स एताम्पाशान् प्रमुंचन प्रवेदः सहवै. ९ स एव चिरन्तनः पुरुषः प्रणवाद्यस एताश्चोपनिषद्वैवस्वतेन्तरे
खिलमत्रवाचकवाच्य आद्यन्तस गुणं ब्रह्म विधिनाऽऽनन्दैक
शून्य आदिदेशकालवस्तुतुरीयरूपं पुरुषोत्तमरूपेण मथुरायां
संज्ञानित्यपरिपूर्णः
त्रि.म.ना.श५ वसुदेवसद्मन्याविर्भविष्यति गोपीचं. २७ स एव जगद्गुरुः स एवाहं विद्धि प.ई. प. ११ स एतास्तिस्रो देवता अभ्यतपत्,
स एव जपकोट्या नादमनुभवति हंसो. ६ तासां तप्यमानानार रसान्प्रा.
स एव जाग्रत्परितृप्तिमेति
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
स एव जा.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
स एष स.
३१७
स एव जातः स अनिष्यमाण:
स एव भगवान्युगन्धिकाले स्वेन प्रत्यकजनास्तिष्ठति सर्वतोमुखः
रूपेण युगे युगे तेनैव जायमानः [ श्वेता.२।१६+अ.शिरः.३१६+ बटुको. २१ ...'चातुर्वर्ण्यधर्मान्प्रवर्तयति सङ्घर्षणो. २ स एव जीवः स्वपिति प्रबुद्धः कैव. १४ स एव भगवान् विष्णुर्नारायण स एव ज्योतिषां ज्योतिः स एव
उदाहृतः । दासभूतमिदं तस्य परमेश्वरः । स एव हि परब्रह्म
ब्रह्मादिसकलं जगत्
भवसं. २०४१ तमाहं न संशयः स्कन्दो. ५ स एव मन्त्रराजो भवति
ना.पू.वा. २१ स एव तुरीयं ब्रह्म
त्रि.म.ना. १५
स एव मायातीत: स एव गुणातीतः त्रि.म.ना. ११५ स एव तुरीयातीतः स एव विष्णुः त्रि.म.ना. १२५
स एव मायापरिमोहितात्मा स एव द्विविधः प्रोक्तः सहितः
___ शरीरमास्थाय करोति सर्वम् कैव. १२१२ (कुम्भकः) केवलस्तथा योगकुं. ११२० स एव विविधो बिन्दुः पाण्डरो
स एवमास्थाय शरीरमेकम् । माया.
मयं मोहयतीव सर्वम्
ध्या. बि. ८६ लोहितस्तथा
हेरम्बो. ९
स एव यस्य प्रसीदति तस्य करस एव नित्यकूटस्थः स एव वेदपुरुष इति विदुषो मन्यन्ते
तलावकलितं धाम
राधिको. ५ स एव नित्यतृप्तः
प. हं. प. ११
स एव योगी स गुरुः स सेव्यः अमन. २।४३ स एव नित्यपरिपूर्णः पादविभूति
स एव लययोगः स्यात्
१ यो.स. २४ वैकुण्ठनारायणा
त्रि.म.ना. १६ स एव वा एषशुद्धःपूतःशून्यः(मात्मा) मैत्रा. २।४ स एव नित्यपूतः स एव वैराग्य
स एव विदितादन्यस्तथैवाविदिमूर्तिः स एव ज्ञानाकारः स
तादपि । अन्येषामिन्द्रियाणां एव वेदपुरुष इति ज्ञानिनोमन्यन्ते तुरीया. २
तु कल्पितानामपीश्वरः
पा.ब्र.१८ स एव नित्यं सकलाः समूर्तयः
स एव विष्णुः स एव समस्तब्रह्मसुरतास्त्वनन्तास्ते जयन्तो
वाचकवाच्यः
त्रि.म.ना. ११५ वियति क्षयाणां तत्तत्सवित्रे
स एव विष्णुः स प्राणः, स कालोहरते पराय स्वाहा
पारमा. ९।१०। ऽग्निः, स चन्द्रमाः [ कैव.८+ कालिको. ७ एव परमेश्वरः [वि.म.ना.११५+ स्कन्दो.५ स एव वेदपुरुष इति विदुषो स एव परंज्योतिः, स एव
मन्यन्ते मायातीत:
त्रि.म.ना. ११५ । स एव वेदपुरुषो महापुरुषो यस्तस एवबहुधाजायमानःसर्वान्परिपाति सङ्कर्षणो. १ चित्तं मय्येवावतिष्ठते
प. हं. प. ११ स एव भगवान् शेषयुगे तुरीयेऽपि
स एव शिवयोगीति कथ्यते भावनो. १० ब्राह्मण्यां जायमानो रामानुजो
स एव सत्योपाधिरहितः स एव भूत्वा सर्वा उपनिषद उद्दिधीति सङ्कर्षणो. ३
परमेश्वरः
त्रि.म.ना. ११५ स एव भगवान् ब्रह्मा सर्वलोक
स एव सर्वभूतात्मा नर इत्यभिपितामहः
महो. ५/१५८ धीयते । यः परः प्रकृतेः स एव भगवान्युगसन्धिकाले शर
प्रोक्तः पुरुषः पञ्चविंशकः भवसं. २०३२ बमसग्निकाशो रोहिणेयो वासु
स एव सर्व यद्भूतं यच्च भव्यं देवः सर्वाणि गदाद्यायुधशास्त्रा
'सनातनम् । ज्ञात्वा तं मृत्युअन्यमण्डलान्निराचिकीर्षति
__मत्येति नान्यः पन्था विमुक्तये कैव. ११९ भूभारमखिलं निवखान सकर्षणो. २ । स एव सर्वो भुवनस्य साक्षी हेरम्बो . .
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
स एष सं
स एव संसारतारणाय गुरुमा
श्रित्य कामादि त्यक्त्वा ... नहि मदन्यदिति जातविवेकः ... परिपको भवति स एव साक्षाद्विज्ञानी स शिवः स हरिर्विधिः
स एव स्वीकृत वैराग्यात् कर्मफलजन्मालं संसारबन्धनमलमिति विमुक्त्यभिमुखो निवृत्तिमार्गप्रवृत्तो भवति
स एव हि परब्रह्म तद्रह्माहं न संशयः
स एव हि महादेवः स एव हि महाहरिः
स एवं जीवस्त्रिविधो भवति
स एवंवित्सर्वेषां भूतानामात्मा भवति
स एवंविद्वानस्माच्छरीरमेदादूध उत्क्रम्यामुष्मिन्स्वर्ग लोके सर्वान्कामानात्वामृत: समभवत् स एवाभिः सलिले सन्निविष्टः, तमेव विदित्वाऽतिमृत्युमेति नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय स एवात्मा भवति ( गणेशः ) स एवाद्य स उ श्व इवि स एवाद्य स उ श्व एतद्वै तत् स एवाधस्तात् स उपरिष्टात् स एवान्तःकरण सम्भिन्नबोधोSस्मत्प्रत्ययावलम्बनस्त्वंपद - वाच्यो भवति
स एवायं पुरुषः स्वयमेव समाराधनतत्परोऽभूत्
स एवायं पुरुषः स्वरमणार्थ
स्वस्वरूपं प्रकटितवान्
स एवायं मया तेऽद्य
स एवाव्यक्तोऽनन्तो नित्यो गोपालः
स एवाहमस्मि [ छांदो. ४।११।१ + एवाहं विद्धि
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
मं. प्रा. २२७
महो. ४४७६
मं. बा. २/७
स्कन्दो. ५
स्कन्दो. ४
सामर. ९८
बृह. १/५/२०
२ ऐत. ४।६
श्वेताश्व. ६।१५ गणेशो. ५/७
बृह. ११५/२३
कठो. ४|१३ छांदो. ७/२५/१
पैङ्गलो. ३।१
सायर. ३
सामर. ३ भ.गी. ४/३
गोपालो. २।४ १२।१+१३।१ प. हं. प. ११
स एष पु
स एवेद सर्वम् स एवेदावरीवर्ति भूतम् स एवैष बालाकिये एवैष चन्द्रमसि पुरुषस्तमेवाहं ब्रह्मोपास इति स एष इन्द्रः सर्वे यद्गायत्री उद्गीथो वसवः प्रातः सवनमिति स एष इव एव लोकादयं स लोकः सम्प्रतिष्ठितः
छांदो. ७२५११ अ. शिर:. ३ १४
कौ. त. ४१३
शौनको. २४
संहितो. ४११
बृद्द. ११४/७
छांदो. ३११५/१
१ ऐस. ११८/२
छां. स. १२७१६ सङ्कर्षणो. ३
छांदो. ६।११।१
स एष इह प्रविष्ट आनखाग्रेभ्यः स एष कोशो वसुधानस्तस्मिन् विश्वमिश्रितम्
स एष गिरिश्चक्षुः श्रोत्रं मनो वाक् प्राणस्तं ब्रह्मगिरिरित्याचक्षते स एषचैतस्मादर्वा बोलोकाः (मा.पा.) स एष जगदाविर्भावतिरोभावहेतुः स एष जीवेनात्मनाऽनुप्रभूतः पेपीयमानो मोदमानस्तिष्ठति स एष देवः कृतभावभूतः स्वयं विशुद्धो विरजः प्रकाशते स एष देवोऽम्बरगा चक्रे, बन्येऽभ्यधिष्ठेत तमो निरुन्ध्यः । हिरण्मयं यस्य विभाति सर्वे, व्योमान्तरे रश्मिमिवांशुनाभिः एका. उ. ८ स एष निरञ्जनोऽकामत्वेनोज्जृम्भते त्रि. सा. ११५
स एष नेति नेतीति व्याख्यातं
निकुते यतः । सर्वमाद्यभावेन हेतुनाऽजं प्रकाशते स एष नेति नेत्यात्माऽगृह्मो न हि गृहातेऽशीर्यो न हि शीर्यतेसङ्गो नहि सज्ज
रुद्र. ह. ४०
अद्वैत. २६
[बृह. ३९ २६+४।२।४+४|४|२२+४/५/१५
स एष परमानन्दोऽप्यानन्दो ब्रह्म तत्परम्
स एष परोवरीयानुद्गीथः स एष पाङ्क्को यज्ञः पाङ्कः पशुः पाङ्कः पुरुषः पाङ्कमिद५ सर्व यदिदं किञ्च तदिदर सर्वमाप्नोति
स एष पुरुषः पञ्चविधः
२ देव्यु. ३६ छांदो. ११९/२
बृह. १|४|१७ १ ऐस. ३३३३२
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
स एष
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
स ओतः
___६१९
९प.
स एष पुरुष: समुद्रः सर्व लोकमत्ति १ ऐत. ३३१ स एष सर्वेषां मोक्षदश्वासीत् मुद्गलो. २३ स एष प्रहितां संयोगोऽध्यात्मन् १ऐत. १५/१ एप संवत्सरसमानश्चक्षुर्मयः स एष प्राणोधा विहितः बृह. १।२।३ श्रोत्रमयश्छन्दोमयो मनोमयो स एष भस्म ज्योती रुद्राक्ष इति रु.जा. ४४ वाङमय प्रात्मा
३ ऐत. २०१५ स एष मुमुक्षुभिध्येयः
सङ्कर्षणो. ३ स एष संवत्सरः प्रजापतिः स एष मृत्युश्चैवामृतं च १ ऐत. १२८१४ षोडशकल:
बृह. १५।१४ स एष मोक्षप्रद: एतत्स्मृत्या
स एप ह्योङ्कारश्चतुरक्षरश्वतुष्पादसर्वेभ्यः पाप्मभ्यो मुच्यते सङ्कर्षणो. ३ । श्चतुरिशराश्चतुर्मात्रः स्थूलमेतस एष यज्ञः पञ्चविधोऽमिहोत्रं
द्रस्वदीर्घप्लुत इति
म. शिखो.१ दर्शपूर्णमासौ चातुर्मास्यानि
स एषोऽकलोऽमृतो भवति प्रो. ६५ पशुः सोमः
स एषोऽक्षरसम्मानश्चक्षुर्मयः... स एष यज्ञानां सम्पन्नतमोयत्सोमः १ऐत. ३३४ .
___ वाङ्मय मात्मा
३ ऐत. २।२।३ स एष ये चामुष्मात्पराञ्चो लोकास्तार श्वाप्नोति छांदो. श७७
स एषोऽक्षरोऽनन्तः
रामो. ३३२ स एष ये चामुष्मात्प्राञ्चो
स एषोऽग्निदिविश्रितः सौर: काला. ___ लोकास्तेषां चेष्टे
छांदो. १७८
: ख्योऽदृश्यः सर्वभूतान्नमत्ति मैत्रा. ६२ स एष ये चैतस्मादश्चिो लोका
। स एषोऽमेरिव प्रज्वलतो रथस्ये. स्तेषां चेष्टे
छांदो. श६ वोपशब्दितस्तं यदा न शृणुयास एष रसाना र रसत्तमः परमः
त्तदप्येवमेव विद्यात् ३ ऐत. २४६ परायोऽष्टमो य उद्रीथः छांदो. ११११३ से एषोऽनन्तः परोवरीयो हास्य स एष वाचश्चित्तस्योत्तरोत्तरि
छांदो. १९१२ क्रमो यद्यज्ञः
१ ऐत. ३६३४ स एषोऽन्तरे हृत्पुष्कर एवाश्रितोस एष वायुः पञ्चविध:-प्राणो
नमत्ति
मैत्रा. ६१ ऽपानो व्यान उदानः समान: ३२३३३ स एपोऽन्तश्वरते वहुधा जायमानः मुण्ड. २।२।६ स एप विसुकृतो विदुष्कतो ब्रह्म
स एषोऽप्सु प्रतिष्ठितो यत्र क विद्वान्ब्रह्मैवामिप्रति
चैति तदेव प्रतितिष्ठति बृह. १।२।३ स एष वैश्वानरो विश्वरूपः प्राणो
स एषोऽश्वरथः प्रष्टिवाहनो मनो __ऽमिरुदयते प्रो. ११७ वाक्प्राणसंहतः
३ ऐत. ११३ स एष सल्पः , सकुल्पमुपास्वेति छांदो. ७४२ स एषोऽसपत्नो न सपत्नो नास्य स एष सर्वभूतान्तरात्माऽपहत
___ सपत्नो भवति
बृह. १।५१२ पाप्मा दिव्यो देव एको
: स एषोऽधा, स एष प्राणः, स एष नारायणः [सुबालो. ७२+ अध्यात्मो. १
१ऐत. १२८ स एष सर्वस्येशानः सर्वस्याधि
स एषोऽहः सम्मानश्चक्षुर्मयः... पतिः सर्वमिदं प्रशास्ति
। वाङ्गय मात्मा
३ ऐत. २०१३ यदिदं किश्च
बृह. ५६१ स ऐक्षत यदि वा इममभिमरस्ये स एष सर्वस्यै त्रयीविद्याया प्रात्मा कौ. स. २।६ कनीयोऽनं करिष्ये
बृह. १२२५ स एष सर्वात्मका, स एष...ध्येयः सङ्कर्षणो. ३ स ऐक्षत यदिह वाव इमस एष सर्वेभ्यः पाप्मभ्य उदितः,
मभिमस्ये ... (मा. पा.) वृ.स. १RA पदेति
छांदो. ११६७ । स ओतः प्रोतश्च विभुः प्रजासु महाना. २३
भवति
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२०
स ओमिति
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
सतं तु
भवसं. २०४३
प्र. वि. १६ यो. चू. ८२
सीतो. २
यो. चू. ८३ भ.गी. ४२ कालिको. ७
छांदो. ११६७
सहवे. ५
म.शिरःश१६
स ओमिति वा होद्वामीयते स
सकारणं करणाधिपाधिपो न यावक्षिप्येन्मनस्तावदादित्यं
चास्य कश्चिवनिता न गच्छति
छांदो. ८।६५
चाधिपः [ श्वेता. ६।९+ स ओमित्येतदक्षरमपश्यत्
सकारं च हकारं च जीवो २ प्रणवो. २
____ जपति सर्वदा सकलतीर्थानि जायन्ते पुरुषोत्तमात् सि. वि. २
सकारः खेचरी प्रोतः सकलब्रह्माण्डमण्डलं स्वप्रकाशं
सकारः सत्यममृतं प्राप्तिः सोमश्च ध्यायेत्
भावनो. १
कीर्त्यते सकलभुवनमाता सन्ततं श्री:श्रियैनः सौभाग्य. २
सकारो ध्यायते जन्तुईकारो हि सकलविलीनतमोमयाभिमानः अ. पू. २।१६ भवेद्भवम् सकलवेदशास्त्र सिद्धान्तरहस्य
स कालेनेह महता अन्माभ्यस्तात्यन्तोत्कृष्टसुकृत
सकालोऽग्निः स चन्द्रमाः परिपाकवशात्सद्भिः सङ्गोजायते त्रि.म.ना. ५।४ | स कि म एतदुपतपसि योऽहमनेन सकलस्य वा एतद्रूपं यत्संवत्सरः मैत्रा. ६१५ । | न प्रेष्यामीति सफल निष्कलं चैव पूर्णत्वाञ्च
सकुसुको विकुसुको निर्ऋचो यश्च वदेव हि
यो. शि. ११९ निस्स्वनः सकलं निष्कलं सकलनिष्कलं चेति शांडि. ३३२२
सकृजवैव शुचिः स पूतः कर्मण्यो (अथ) सकल: सा
भवति मयश्चतुरात्मा
सकृष्ज्ञानेन मुक्ति: स्यात् सम्यनृसिंहो. २३
रज्ञाने स्वयं गुरुः सकलात्मकाय भीमकर पिङ्गलाक्ष
स कृत्वा राजसं त्यागं ...स्थलजलाग्निमर्ममेदिन्सर्व.
सकृदुश्चारितमात्रः स एष ऊर्वशत्रुन् छिन्धि छिन्धि
लाङ्गलो. ३ :
मनमतीत्योङ्कारः सकले निष्कले भावे सर्वत्रात्मा
सकृदुधारितं येन शिव इत्यक्षरव्यवस्थितः
ध्या. बि.८
द्वयम् । बद्धः परिकरस्तेन सकले सकलो भावो निष्कले
मोक्षोपगमन प्रति निष्कलस्तथा
ब्र. वि. ३९ सकृद्दिवा हैवास्मै भवति य सकलोपनिषन्मयः
ना. प. ८५ एतामेव ब्रह्मोपनिषदं वेद सकषायं विजानीयात् समप्राप्तं न
सद्दिवा हैवास्मै भवति य चालयेत्
अद्वैत. ४४ __ एवं विद्वानेतेन.. संधत्ते सकामभिर्जायते तत्र तत्र । पर्याप्त
सकृहिवा हैवास्य भवति । य एवं कामस्य कृतात्मनस्तु इहैव सर्वे
विद्वानेतनात्मानं सन्धत्ते प्रविलीयन्ति कामाः मुंड. ३१२।२ सद्विभात-सदानन्दानुभवैकसकाम्या निष्काम्या देवानां सर्वेषां
___ गोचरो ब्रह्मवित्तदैव भवति भूतानां भवति
गोपालो. १२१५ सद्विभातो होवैष धर्मो धातुसकाम्या मेरोः शृङ्गे यथा सप्त
स्वभावत: पुर्यों भवन्ति, तथा निष्काम्या:
सद्विभाती होवेष घलोक: सकाम्या भूगोपालचके सप्त
सतं तु दीर्घतपसा मुक्तमप्यतिपुर्यो भवन्ति
गोपालो. १३१५ । बद्धवत्
ते. बि. २।४३ भ.गी. १८८
अ.शिखो. १
शिवो. १२१८
छांदो. ३।११३
१ सं.सो. १२३
कठश्रु. ११
म. ना. १६
म. शां. ८१ छोदो. ४२
प.पू. १२५६
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
सक्ताः कर्म
सक्ताः कर्मण्यविद्वांसः सतुमिव तिराउना पुनन्तो यत्रधीरा
मनसा वाचमकृत । अत्रा सखायः सख्यानि जानते भद्वैषां लक्ष्मीर्निहिताधिवाचि [ ना. पू. सा. ४/६ + सकतून कल्पयति स खलु त एवं प्रजापतिर्या इदमेकमन्नमक्षितायुः पुरुषो वाचमीश्वरोऽभिजायते
स खलु ब्रह्मा सृष्टश्चिन्तामापेदे स खल्वेवं यो विद्वान् सोपनयनादूर्ध्वमेतानि प्राग्वा त्यजेत् स खल्वेवं वर्तयन्यावदायुषं ब्रह्मलोकमभिसम्पद्यते, न च पुनरावर्तते
सखा मा गोपायेति दण्डं परिप्रक्षेत् रखा मा गोपायोजः सखायोsसीन्द्रस्य वचोऽसि वार्त्रघ्नः शर्म मे भव यत्पापं तन्निवारय [ भारुणि. ३+ना. प. ४ । ४९+ सलेति मत्वा प्रसभं यदुक्तं स गणेश अव्यक्त: स गणेश आत्मा विज्ञेयः स गणेशो महान्भवति समदं भीतभीतः प्रणम्य गुजनिर्गुणत्वमेत्य एकोऽपि
ब्रह्मप्रणवः सगुणनिर्गुणस्वरूपं ब्रह्म सगुण निर्गुणरूपो भवति सगुणं ध्यानमेतत्स्यादणिमादिगुणप्रदम् । निर्गुणध्यानयुक्वस्य समाधिश्च ततो भवेत् सगुण मूर्तिष्यानं, निर्गुणमात्मयाथात्म्यम् सगुणान् समतीत्यैतान् सगुणो विराट्प्रणवः, संहारो निर्गुणप्रणवः, उभयात्मकोत्पत्तिप्रणवः
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
भ.गी. ३।२५
ऋ.मं.१०।७१।२ चिन्त्य ७३
संहितो. ५/१ २ प्रणवो. १
आरुणि. ४९
छांदो. ८/१५/१ १ सं. सो. २/९
तुरीयो. २ त्रि.म.ना. ११३
त्रि.म.ना. २२६
१ यो. त. १०५
शांडि. १२८/३ भ.गी. १४।२६
ना. प. ८३
सङ्कल्प
सगुणो विराट्प्रणवः
स गुरुः सर्वेषां मत्राणामुपदेष्टा भवति
सङ्कल्पनं स्पर्शन दृष्टिमो हर्मासावृष्टया ( चात्मविवृद्धिजन्म । कर्मानुगाम्यनुक्रमेण देही स्थानेषु रूपाण्यभिसम्प्रपद्यते [ श्वेवा. ५।११+ सङ्कल्पनं मनो विद्धि सङ्कल्पस्तत्र विद्यते । यत्र सङ्कल्पनं तत्र मनोऽस्तीत्यवगम्यताम् सङ्कल्पनं हि सङ्कल्पः स्वयमेव प्रजायते । वर्धते स्वयमेवाशु दुःखाय न सुखाय यत्
प. हं. प. ६ भ.गी. ११।४१ गणेशो. २३ गणेशो. ११४
गणेशो. २२
भ.गी. १९३५ | सङ्कल्प निश्चयस्मरणाभिमानानु
स गोपा जीवानात्मत्वेन सृष्टिपर्यन्तमाला ति
स प्रामाद्वामं पृच्छन् पण्डितो मेधावी गान्धारानेवोपसम्पद्येत स घोषो धार्तराष्ट्राणां
सङ्करस्य च कर्ता स्यां सङ्करो नरकायैव
सङ्कर्षणाच प्रद्युम्नो मनोभूतः स उच्यते
सङ्कल्पत्वं हि बन्धस्य कारणं तत्परित्यज
सन्धानास्तद्विषयाः
सङ्कल्पपादपं तृष्णालतं छित्त्रा मनोवनम् । विततां भुवमासाद्य विहरामि यथासुखम् सङ्कल्पप्रभवान् कामान्
सङ्कल्पमनसी भिन्ने न कदाचन केनचित् । सङ्कल्पजाते गलिते स्त्ररूपमवशिष्यते सङ्कल्पमात्रकलनेन जगत्सम
सङ्कल्पमात्र कलने हि जगद्विलासः । सङ्कल्पमात्रमिदमुत्सृज निर्विकल्पमाश्रित्य मामकपदं हृदि भावयस्व
६२१
तुरीयो. १
नृ. पू. ९१८
गोपालो. २१३
छांदो. ६।१४ २ भ.गी. १।१९
भ.गी. ३१२४
भ.गी. १।४२
ना. महो. ३०
अ. पू. ५/१०२
भवसं. २|२४
महो. ४/५२
महो. ५/१८१
पैङ्गलो. २|४
१ सं. सो. २२५४ भ.गी. ६।२४
महो. ४/५ ३
बराहो. २/४५
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२२
सङ्कल्प
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
स चन्द्रमाः
सङ्कल्पमात्रसम्भवो बन्धः निरा. उ. २१ सङ्कल्पाः कल्पतरवः
भावनो. २ सलामूलध्यानादिचिन्ताशत.
सङ्कल्पाद्वाव भूयोऽस्तीति तन्मे समाकुलाः । क्लेशेनापि न
भगवान्ब्रवीतु
छांदो. ७४३ विन्दन्ति प्राप्तव्यं स्थानमीप्सितम अमन, २०३८ सङ्कल्पोऽध्यवसायश्च अभिमानोसङ्कल्पमेव यत्किश्चित्तत्तन्नास्तीति
। ऽधारणा ( मनोधर्माः ) वराहो. १३१३ निश्चिनु
ते.बि.५।१०५ (यः) सङ्कल्पाध्यवसायाभिमानसङ्कल्परहितोऽस्म्यहम्
मैत्रे. ३७ लिङ्गःप्रजापतिर्विश्वाक्षः [मैत्रा.+ २५+४५ सङ्कल्पसङ्ख्यवशाद्गलिते तु चित्ते
सङ्कल्पो वाव मनसो भूयान् छांदो. ७४१ __ संसारमोहमिहिका गलिता भवन्ति महो. ५।५३ संकेशस्योपलब्धेश्च परतन्त्रा. सङ्कल्पात्मकानि सङ्कल्पे प्रतिष्ठितानि छांदो. ७४।२
स्तिता मता
अ. शां. २४ सङ्कल्पादिकं मनो बन्धहेतुः,
सङ्कोचविकासात्मकमहामायातद्वियुक्तं मनो मोक्षाय भवति मं. बा. २१८
विलासात्मक एव सर्वोऽप्य. सङ्कल्पादेवास्य गन्धमाल्ये समु
विद्याप्रपञ्चः
त्रि.म.ना. ३३ त्तिष्ठतस्तेन गन्धमाल्यलोकन
सङ्गत्याग विदुर्मोक्षं सत्यागा. सम्पन्नो महीयते
छांदो. ८।२।६ सङ्कल्पादेवास्य गीतवादिते समु
दजन्मता । सङ्गं त्यज त्वं त्तिष्ठतस्तेन गीतवादितलोकेन
भावानां जीवन्मुक्तो भवानघ अ. पू. ५४ सम्पन्नो महीयते
छांदो. ८।२।८ सङ्गरहितोऽभ्यानयत्
गो. पू. ३।१० सङ्कल्पादेवास्य पितरःसमुत्तिष्ठन्ति,
| सस्तेषूपजायते
भ. गी. २०६२ तेन पितृलोकेन सम्पन्नो
सङ्गं त्यक्त्वा करोति यः भ.गी. ५.१० महीयते
सङ्गं त्यक्त्वाऽऽत्मशुद्धये छांदो. ८।२।१
भ. गी. ५।११ सङ्कल्पादेवास्य भ्रातरः समु
सङ्गं त्यक्त्वा धनखय
भ.गी. २०४८
सङ्गं त्यक्त्वा फलं चैव त्तिष्ठन्ति, तेन भ्रातृलोकेन
भ. गी. १८१९ सम्पन्नो महीयते
छांदो. ८२।३ सङ्गं त्यक्त्वा फलानि च
भ. गी. १८६ सकुल्पादेवास्थ मातरः समुत्तिन्ति,
सङ्गात् सञ्जायते काम:
भ.गी. १८०६२ तेन मातलोकेन सम्पन्नो महीयते छांदो. ८।२।२
सङ्गीतताललयवाद्यवशं गताऽपि सङ्कल्पादेवास्य सखायः समु
मौलिम्थकुम्भपरिरक्षणधीत्तिष्ठन्ति तेन सखिलोकेन
नटीव (पुङ्गानुपुलविषयेक्षण. सम्पनो महीयते
छांदो. ८ारा५
तत्परोऽपि ब्रह्मावलोकनधियं सङ्कल्पादेवास्य स्वसार: समु
न जहाति योगी)
वराहो. २१८२ त्तिष्ठन्ति तेन स्वसृलोकेन
सङ्कामं न करिष्यसि
भ. गी. २१३३ सम्पनो महीयते
छांदो. ८।२।४ सङ्घातश्चेतना धृतिः
भ.गी. ११६ सल्पादेवास्यानपाने समुत्तिष्ठत
सङ्घाताः स्वप्नवत्सर्वे आत्ममायास्तेनानपानलोकेन सम्पन्नो
विव(स.)र्जिताः
अद्वैत. १० महीयते छांदो. ८।२।७ स चक्षुषः पंक्ति पुनाति
अ.शिरस.२१६ सकल्पादेवास्य लियः समुत्तिष्ठन्ति,
स चतुर्भिश्चतुर्भिरक्षरैरष्टौ वसूतेन स्नीलोफेन सम्पन्नो महीयते छांदो. ८४२१९ नजनयत्
भव्यको.६ सङ्कल्पाशानुसन्धानपर्जनं घेत्प्रति
स चन्द्रमसमागच्छति।
बह. १/१०११ क्षणम् । करोषि सदचित्तत्वं
स चन्द्रमाः स नक्षत्राणि स प्राप्त एवासि पावनम् महोः ६ चराचरात्मक जगत्
गान्धयों, २
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
सच प्राणा
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
सचिदान
६२३
सच प्राणायामप्रत्याहारधारणा
! सम्भाव्याहमित्यात्मानमादाय ध्यानसमाधियोगानुमानात्म
मनसा ब्रह्मणकीकुर्यात् नृसिंहो. ४२ चिन्तकवटकणिका वा १ मात्मो. ३ सच्चिदानन्दपूर्णात्मा सर्वप्रेमास्पदो. सच पादनारायणो जगत्स्रष्टं
ऽस्म्य हम्
प्र. वि. १०८ प्रकृतिमजनयत्
मुगलो. २।४ सचिदानन्दमद्वैतं सच्चिदानन्दसच मे न प्रणश्यति भ.गी. ६३० मद्वयम्
ते. बि. ६१ स व यो यत्प्रभावश्च
भ.गी. १३१४ सच्चिदानन्दमात्मानमद्वितीयं ब्रह्म स च सर्वस्मान्महिनो ज्यायान् मुद्गलो. २।३ । ___ भावयेत्
व.सु. ९ स चाक्षुषः पुरुषः, दर्शनाय चक्षुः छांदो. ८।१२।४ सच्चिदानन्दमात्रमेकरसं पुरमेव स पानन्तकोटिब्रह्माण्डानामुदय
ब्रह्म मकारेण जानीयात नृसिंहो. ५७ स्थितिलयाद्यखिलकार्यकारण
सच्चिदानन्दमात्रं हि सच्चिदानन्दजालपरमकारणकारणभूतो
मन्यकम्
ते. बि. ६२ महामायातीतस्तुरीयः पर
सच्चिदानन्दमात्रः स स्वराडुवति नृसिंहो. ७१,४ मेश्वरो भवति
त्रि.म.ना. २६ सच्चिदानन्दमात्रोऽहं स्वप्रकाशोस चानन्तमहामायाविलासाना
ऽस्मि चिद्वनः
ब्र. वि. १०९ मधिष्ठानविशेषनिरतिशयाद्वैत
सच्चिदानन्दमात्रोऽहमनुत्पन्न मिदं परमानन्दलक्षणपरब्रह्मविलास
जगत् [ते. बि. ६५८,
६३,७१ विग्रहो अवति
त्रि.म.ना. २।६ सचिदानन्दमात्रोऽहमिति निश्चित्य स चानन्तशीर्षा पुरुष अनन्ताक्षि
तत्त्यज
ते. बि. ६।१०७ पाणिपादो भवति
त्रि.म.ना. २१६ सच्चिदानन्दमेव त्वं सच्चिदानन्द. स चानन्त्याय कल्पते [श्वेता.५/९+ भवसं. २०३५ कोऽस्म्यहम्
ते. बि. ६३ स चापि तत्प्रत्यवदद्यथोक्तमथास्य
सच्चिदानन्दरूपमिदं सर्व सद्धीदं मृत्युः पुनरेवाह तुष्टः ___ कठो. १११५ सर्व सत्समिति चिद्धीदं सर्व स (ओकारः) चाष्टधा भिद्यते
काशते प्रकाशते चेति
नृसिंहो. ३ भकारोकार-मकारार्ध-मात्रा
सच्चिदानन्दरूपं तदवाङ्मनसगोचरम् अ. पू. ४।२९ नाद-बिन्दु-कला-शक्तिधेति ना. प. ८।२ सच्चिदानन्दरूपाय सर्वधीवृत्तिस चार शिक्य पुरोवाचोपनिषत् महाना. ७६ । साक्षिणे । नमोवेदान्तवेद्याय सचेतनो निचेतनो भवति,
ब्रह्मणेऽनन्तरूपिणे
व. सू. शीर्षक सर्व भवति
गणेशो. २।२ सच्चिदानन्दरूपाय ज्ञानायामित. सचेताः प्रकृतिं गतः
भ.गी. ११५१ तेजसे । ब्रह्मस्वरूपाय नारायण सप त्यचाभवत् तैत्ति. २६ नमोऽस्तु ते
ना. उ. २१ सब सद्धेतुकंनास्ति सद्धेतुकमसत्कुतः प. शां. ४०, सच्चिदानन्दरूपोऽस्य परमात्मार्थ (सः) सपासच सर्व पश्यति सुबालो. ४।२। उच्यते । व्यसनं निष्कलं ब्रह्म सपासच सर्व पक्ष्यति सर्वः पश्यति प्रश्नो. ४।५ । प्राणो मायेति च स्वरः रामर. ५.५ सचित्सुखपरिपूर्णतास्मरणं गन्धः भावनो. ८ । सच्चिदानन्दलक्षणः । सर्वतीर्थस्व. सचिदानन्दघनज्योतिरभक्त नृसिंहो. ६१ रूपोऽस्मि परमात्माम्यहं शिवः मैत्रे. ३३१२ सचिदानन्दघनयोतिर्भवति नृसिंहो.६१ सचिदानन्दलहरी महात्रिपुरसुन्दरी सचिदानन्दपूर्णात्मसुभवात्मकं
बहिरन्तग्नुप्रविश्य स्वयमेकैव सचिदानन्दपूर्गात्मानं परं ब्रह्म
विभाति
पडलो. २
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
सविदान
सच्चिदानन्दविग्रह: ( श्रीरामः ) सच्चिदानन्दस्वरूप पर वस्तु भवति [ सुखमिति व-] सच्चिदानन्दस्वरूपं ज्ञात्वाऽऽनन्दरूपा या स्थितिः सैव सुखम् सचिदानन्दस्वरूपं ब्रह्मैव सच्चिदानन्दस्वरूपाय महात्मने... सच्चिदानन्दं स्वप्रकाशं ब्रह्म सच्चिदानन्दात्मकाः स्युर्विष्णो नित्ये प्रकल्पिताः ( तथैव ) सच्चिदानन्दात्मोपासकः सर्वपरिपूर्णाद्वैतपरमानन्दलक्षणे परब्रह्मणि नारायणे मयि सच्चिदानन्दात्मकोऽहमजोऽहं परिपूर्णोऽहमस्मीति प्रविवेश सच्छब्दवाच्यम विद्याशवलं ब्रह्म सच्छन्दः पार्थ युज्यते स छन्दोभिछनो यच्छन्दोभि
६२४
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
मुक्तिको ११४ ना.पू.वा. १/१
निरा. उ. १७
अद्वयता. ६
ना.उ. ता. २/३ त्रि.म.ना. ११३
ना.पू.ता. ५/७
त्रि.म.ना. ८३ त्रि. बा. १
भ.गी. १७/२६
छन्नस्तस्माच्छन्दांसीत्याचक्षते छादयन्ति ६ वा एनं छन्दांसि स जन्मान्तरितान् पापान्नाशयति स जाग्रत्स्वप्नसुषुप्यवस्थाः प्राप्य घटीयन्त्रवदुद्विमो जातो मृत इव स्थितो भवति स जात
वैङ्गलो. २२६
सादुत जामिशंसात्
ज्यायसःशर सादुत वा कनीयसः सहवे. ३ सजातीयप्रवाह विजातीयति
रस्कृतिः । नियमो हि परानन्दः.. ते. बिं. १११८
सजातीयविशेषविशेषितं निरवयवं
निराधारं निर्विकारं ... शाश्वतं परमं पदं निरतिशयानन्दानन्तडित्पर्वताकारमद्वितीयं स्वयम्प्रकाशमनिशं ज्वलति सजातीयं न मे किश्विद्विजातीयं न मे कचित्
स जातो अत्यरिष्यत [ऋ. मं. + [ वा.सं.३१/५+ [ अथर्व. १९/६/९+ स जातो भूतान्यभिव्यैख्यत् किमिहान्यं वावदिषदिति
१ ऐत. १।६।१ रामो- ४|४
त्रि.म.ना. ७/७
ते. बिं. ३।४७ १०/९०१५+
साम. ६।४/७
चिन्त्यु. १२/३
१ ऐत. ३।१३
सञ्ज्ञान
स जातो यावदायुषं जीवति तं प्रेतं दिष्टमितोऽमय एव हरन्ति
यत एवेतो यतः सम्भूतो भवति छांदो, ५/९/२
कौ. त. १२
महो. ३|१३
बृह. ६/२/१३
दत्तात्रे. ३०१ यो. शि. १।११ मैत्रे. २१
स जायमान उपजायमानो द्वादश त्रयोदश उपमासः
स जीवति मनो यस्य मननेनोपजीवति
स जीवति यावज्जीवत्यथ यदा म्रियते
स जीवन्मुक्तो भवतीत्याह भगवन्नारायणो ब्रह्माणम्
स जीवः शिव उच्यते
स जीवः केवलः शिवः सजोषा इन्द्र सगणो मरुद्भिः सोमं पिब वृत्रहन्छूर विद्वान् सज्जन्ते गुणकर्मसु
स ज्ञायते येन तदस्तदोषं शुद्धं परं निर्मलमेकरूपम् । सन्दृश्यते वाप्यवगम्यते वा तज्ज्ञानमज्ञानमतो यदन्यत्
भवसं. २/५५
ज्येष्ठ ज्येष्ठ व्यवधान रहितः (विष्णु) प. हं. प. ११ सभ्वरन्वनमार्गेण शुचौ देशे परिभ्रमन् । वायुभक्षोऽम्बुभक्षो वा विहितैः कन्दमूलकैः ॥ स्वशरीरे समाप्याथ पृथिव्यां नाश्रु पातयेत् सवारधर्मरहिते मयि स्वप्नो न विद्यते
सञ्चितकर्मणि चित्तसंयमात् पूर्वजातिज्ञानम्
सच्छद्दवाच्यमविद्याशबलं ब्रह्म
सच्छिन्नाध्यायिन आचार्याः पूर्वे बभूवुः 'सज्ञानमनन्तं ब्रा' इत्यादि
वाक्यविचारः सज्ञार्थं तान् ब्रवीमि ते सज्ञानमाज्ञानं विज्ञानं प्रज्ञानं मेघा इष्टिर्धृतिर्मतिर्मनीषाजूतिः
महाना. ५।११ भ.गी. ३।२९
कुण्डको ३
वराहो. २/६१
शांडि. ११७/५२
त्रि. बा. १११
२ प्रणवो. १६
मठाना. ७ भ.गी. ११७
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
स त एष
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
सतो बन्धु.
६२५
स्मृतिः सङ्कलाः क्रतुस्सुः
स तस्मिन्नेवाकाशे नियेमाजगाम कामो वश इति...पज्ञानस्य
बहुशोभमानामुमा हैमवती तार नामधेयानि
२ऐत. ५/२ होवाच किमेतद्यक्षमिति केनो. ३११२ स स एष रसो यश्चक्षुः, सतो
स तस्या माद्यैर्वादशभिरक्षरैह्येष रसः बृ. उ. २।३४ ह्मिणमजनयत्
अव्यको.६ स सज्जो बालोन्मत्तपिशाचवजड
सतं परं पुरुषमुपैति दिव्यम् भ.गी. ८.१० वृत्त्या लोकमाचरेत् म. ब्रा. ५२ सता सोम्य तदा सम्पनो भवति सतत एव निववृते, नैतदशकं
स्वमपीतो भवति तस्मादेनर विज्ञातुं यदेतद्यक्षमिति केनो. ३।६,१० : स्वपितीत्याचक्षते
छांदो. ६८१ मततमनुभवेऽहं तो बलाति
सतां हि सत्यं तस्मात्सत्ये रमन्ते महाना.१६।१२ ब(लेशौ)लान्ती
सावित्र्यु. ११ सति दीप इवालोकः सत्यर्क इव सततमात्माभ्यासरतो भवेत् अमन. २।४७ वासरः । सति पुष्प इवामोदसततं कीर्तयन्तो मां
भ.गी. ११४ श्चिति सत्यं जगत्तथा ॥ प्रतिसततं पूजये द्विष्णुं दिवारानं
भासत एवेदं न जगत् न पूजयेत् शांडि.११७॥३८ परमार्थतः
महो. ५।१०७ सततं ब्रह्मवादिनाम्
भगी. १७१२४ सति वज्रासने पादौ कराभ्यां सततं ह्येतद्ब्रह्मोप्रत्वाद्वीरत्वान्मह
धारयेदृढम्...कन्दंतत्रप्रपीडयेन् योगकुं. ११४८ वाद्विष्णुत्वाज्वलत्वात्सर्वतो.
. सतीषु युक्तिष्वेतासु हठानियमयन्ति मुखत्वान्नृसिंहत्वादीषणत्वाबद्र
ये । चेतसो दीपमुत्सृज्य त्वान्मत्युमत्युत्वान्नमामित्वादिति नृसिंहो. ७।५ विचिन्वन्ति तमोऽजनः मुक्तिको. २१४६ स तत्र तपसा ब्रह्मचर्येण श्रद्धया
स तूष्णीं मनसा ध्यायन्कथमिमेसम्पन्नो महिमानमनुभवति प्रो. ५।३
नाद्याः स्युः
ग. पू. १३,६ स तत्र परमं तप आस्थायादित्य
स तेजस्वतो लोकान्भास्वतोऽपहतमीक्षमाण ऊर्ध्वबाहुस्तिष्ठति
__तमस्कानभिसिद्धयति छांदो. १०२ [मैत्रा. ११२+
मैत्रे. ११२
स तेजस्वी, स मे ददातु चिस्यु. ७४ स तत्र पर्येति जक्षन्क्रीडनममाणः
स तेनैव संवेदितस्तूर्णमेव जग. स्त्रीभिर्वा यानैर्वा ज्ञातिभिर्वा
त्यामभिसम्पद्यते
प्रो . ५।३ नोपजन र स्मरनिदं शरीर.. छांदो. ८।१२।३ स ते प्राणा वाऽऽपो गृहीत्वा हृदस तदभिमानी स्पष्टवपुः सर्वस्थूल
यमन्वालभ्य जपेत्
प्रा. हो. २१२ ___ पालकोविष्णुःप्रधानपुरुषोभवति पैङ्गलो. ११३ स तेषां तुर्यभागेनकर्मेन्द्रियाण्यसृजत् पैङ्गलो. २४ स तन्मयो ह्यमृत ईशसंस्थो ज्ञः
स तेषां सत्त्वतुरीयभागेन ज्ञानेसर्वगो भुवनस्यास्य गोप्ता श्वेता. ६।१७ ___न्द्रियाण्यसृजत् स तपस्तत्वा इद सर्वमसृजत् तैत्ति. २६ स तेषां सत्त्वांशं चतुर्धा कृत्वा स तपस्तत्वा स मिथुनमुत्पादयते प्रश्नो. ११४ भागत्रयसेमष्टितः पञ्चक्रियास तपोऽतप्यत [प्रो. ११४+ तैत्ति.२।६+३१ वृत्त्यात्मकमन्तःकरणमसृजत् पैङ्गलो. २४
[-५+नृ.पू.१।१+ग.पू.१३+ बृ. जा. १३ | सतो बन्धुमसति निरविन्दन् हृदि स नया वाचा तेनात्मनेदर
प्रतीष्या कवयो मनीषेति उपैनं सर्वमसजत
बृह. १५ । तदुपनमति यत्कामो भवति सतया श्रद्धया युक्तः भ. गी. ७।२२ । [बृ. जा. शर+
नृ. पू. ११
पैङ्गलो. १।४
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२६
सतोऽस
सवोऽसत्ता स्थिता मूर्ध्नि रम्याणां रम्यता । सुखानां मूर्ध्नि दुःखानि किमेकं संश्रयाम्यहम् सतो ह्येष रसः सत्कर्मपरिपाकतो बहूनां जन्मनामन्ते नृणां मोक्षेच्छा जायते पैङ्गलो. २/९
सत्कर्मपरिपाकात्तुस्वविकारं चिकीर्षति । कोऽहं कथमयं दोषः संसाराख्य उपागतः सत्कारमान पूजार्थ सत्कुलभवोपनीतः सम्यगुपनयन
पूर्वकं ... शान्तो दान्तः सन्यासी..... देहत्यागं करोति स मुक्तो भवति सत्ता ब्रह्म न चापरा सत्तामात्रप्रकाशैकप्रकाशं भावनाति
गम् (परमात्मानं ध्यायेत् ) सत्तामात्रस्वरूपोऽहं शुद्धमोक्ष
स्वरूपवान् सतामात्रं चित्स्वरूपं प्रकाशं व्यापकं तथा । एकमेवाद्वयं ब्रह्म सतामात्रं हीदं सर्व सदेव
पुरस्तात्सद्धम्
सत्ता सर्वपदार्थानां नान्या 'संवेदनाहते
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
महो. ६।२४ बृ. उ. २।३।४
योगकुं. ३१२८ भ.गी. १७/१८ |
ना. प. ११
पा. ब्र. ४९
मैत्रे. ११४
d. बि. ३।३०
गोपालो. २०१४
नृसिंहो. ९/६
महो. ५१४७
सच्चा सामान्यकोटिस्थेद्रागित्येव पदे यदि । पौरुषेण प्रयत्नेन 1 बळात्सन्त्यज्य वासनाम् ॥ स्थिति बध्नासि तत्वज्ञ क्षणमदक्षयात्मिकाम् | क्षणेऽस्मि
भेव तत्साधु पदमासादयश्यलम् म. ४।७४ सत्तासामान्यपर्यन्ते यत्तत्कलन
योज्झितम् । पदमाद्यमनाद्यन्तं तस्य बीजं न विद्यते सत्तासामान्यमेवैकं भावयन्केवलं विभुः । परिपूर्णः परानन्दी तिष्ठापूरितदिग्भरः सचासामान्यरूपे वा करोषि
स्थितिमादरात् । तत्किवि
दधिकेनेह यत्नेनानोषि तत्पदम् म. पू. ४७६
प. पू. ४/६८
प. पू. ४।६७
सत्यभूय
सत्तु व्यापकतयाऽस्ति, तेजोमयी चित्
मत्परानन्दरूपोऽस्मि चित्परानन्द
मस्म्यहम् सत्पुण्डरीकमयनं मेघाभं वैद्युताम्बरम् !.. चिन्तयंश्चेतसा कृष्णं मुक्तो भवति संसृतेः सत्यकामः सत्यसङ्कल्पः ( आत्मा ) सोऽन्वेष्टव्यः [ छांदो. ८/१/५ + सत्यकामोऽगुणो ह्येष बृहद्धामा -
ऽयमीश्वरः सत्यकामोहजाबालोजाबालां... (मा.) सत्यकामो ह जाबालो जबालां मातरमामंत्रयाच्चक्रे ब्रह्मचर्य भवति विवत्स्यामि किं गोत्रोऽहमस्मीति सत्यचिद्धनमखण्डमद्वयं सर्वदृश्यरहितं निरामयम् । यत्पदं विमलमद्वयं शिवं तत्सदाऽहमिति मौनमाश्रय सत्यज्ञानं सात्त्विकम्, धर्मज्ञानं राजसम् तिमिरान्धं तामसम् सत्यज्ञानानन्दपूर्णलक्षणं तमसः परम् | ब्रह्मानन्दं सदा पश्यकथं वध्येत कर्मणा सत्यज्ञानानन्दं परिपूर्ण सनातनमेकमेवाद्वितीयं ब्रह्म सत्यज्ञानानन्दानन्तस्वरूपं
( आत्मानमपरोक्षीकृत्य ) सत्यज्ञाने निवध्यन्ते पुरुषाः पाश
बन्धनैः । मद्भावाच विमुच्यन्ते ज्ञानिनः पाशपखरात् सत्यत्वमस्ति चेत्किच्चिदसत्यं न च सम्भवेत्
सत्यत्वेन जगज्ञानं संसारस्य प्रवर्तकम् सत्यभामा घरेति वै
सत्यभूयमेव भवति नैनं विद्वास
मनृत हिनस्ति
सामर. ९७
ते. बिं. ३१८
गो. पू. १५
७/१, ३
२ देव्यु. २६ छांदो. ४|४|१
छांदो. ४|४|१
वराहो. ३१६
शारीरको ९
वराहो. २।१६
पैङ्गलो. १।१
वज्रसू. उ. ९
शिवो. १११३
ते. बिं. ५/२२
२ आत्मो. ४ कृष्णो. १५
बृह. ५/५/१
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
सत्यम
सत्यमभवत्, यदिदं किभ्व सत्यमवादिषं, तन्मामवीत् सत्यमविनाशि । अविनाशि नाम
सत्यमिति सत्यवचा राथीवरः सत्यमीशानं ज्ञानमानन्दमद्वयम् सत्यमृद्धं स्वतम्सिद्धं शुद्धंबुद्धमनोदृशम् । एकमेवाद्वयं ब्रह्म नेह नानास्ति किश्वन
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
देशकालवस्तु निमित्तेषु विन
श्यत्तु यनविनश्यति तदविनाशि सर्वसारो. ६ सत्यम स्किर्तव्यमकर्तव्य मौदासीन्य
भावनो. ६
नित्यात्मविलापनहोम: सत्यानन्दरूपोऽहं चिद्वनानन्द
विग्रहः । अहमेव परानन्दः सत्यमिति सत्यलोक:
तैत्ति. २/६
तैत्ति. १।१२
ते. बिं. ६/५९ गायत्री. २
तैत्ति. ११९/१
जा. द. ९१३
मध्यात्मों. ६३
सत्यमेकं ललिताख्यं वस्तु तदद्वितीयमखण्डायै परं ब्रह्म
बह्वृचो. ३
सत्यमेव जयते, नानृतं; सत्येन पन्था विततो देवयानः
मुण्ड. ३/१/६
सत्यमेव परंब्रह्म, सत्यंज्ञानमनन्तं ब्रह्म त्रि.म.ना. ३।३ सत्यमों सत्यमों सत्यपोम् अ. शिरः. ३।१६ सत्यवाति तत्सर्वे रज्जुसर्पवदा
स्थितम् । तदेतदक्षरं सत्यं सद्विज्ञाय विमुच्यते सत्यवाक्छुचिरद्रोही... स्थिरमति
रुद्रह. ३४
नृतवादी गिरिकन्दरेषु वसेत् ना. प. ७/२ सत्यवाग्ज्ञानवैराग्याभ्यां विशिष्ट
देहावशिष्टो वसेत् ( यतिः ) सत्यविज्ञानमात्रोऽहं सन्मात्रा
नन्दवानहम्
सत्यसङ्कल्प आत्मारामः कालत्रयाबाधितनिजस्वरूपः
सत्यसङ्कल्पः सत्यकामः सत्यसिद्धयोगो मठः
ना. प. ६।१
ते. बि. ३।४१
त्रि. म. ना. १/५ मैत्रा. ७७ निर्वाणो. ३
सत्यस्य सत्यमनु चत्र युज्यते तत्र देवाः सर्व एकं भवन्ति सत्यस्य सत्यम् [ बृह. २/१/२० + सत्यस्यात्मा विद्युत व्यात्मा तेजस
मात्मेति वा इमेतमुपास इति कौ. त. ४।१७
१ ऐत. ३।८।१ मैत्रा. ६३२
सत्यहविरध्वर्युः
सत्यं च नारायणः
सत्यं चानृतं च
सत्यं व
[छांदो. १/२/३+७/२/१+७/६ सत्यं च स्वाध्यायप्रवचने च सत्यं ज्ञानमनन्तमानन्दं सर्वोपाधिविनिर्मुक्तं कटकमुकुटापरहित सुवर्णघनव द्विज्ञानचिन्मात्रस्वभावात्मा यदा भासते तदा त्वंपदार्थः सत्यं ज्ञानमनन्तं च... वेदान्तश्रवणं [ जा. द. २/९+ सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म
[ सर्वसारो. ६+ना. उ. १५
सत्यं ज्ञानमनन्तम्
सत्यं ज्ञानमनन्तं मत्परं ब्रह्माह
सत्यं रसः स्वादुतमो रसानाम् सत्यं वद, धर्म चर, स्वाध्याया
मेव तत्
सत्यं ज्ञानमनन्तं हि यज्ज्ञात्वाऽमृतमश्रुते
सत्यं ज्ञानं सच्चिदानन्दरूपं ध्यायेदेवं तन्मही भ्राजमानम् सत्यं तदेतत्पण्डिता एव पश्यन्ति सत्यः तु पञ्चमे मासे परं ब्रह्म चतुर्थके सत्यं त्वेव विजिज्ञासितव्यमिति सत्यं भगवो विजिज्ञासे सत्यं नाम मनोवाक्कायकर्मभिर्भूतहितयथार्थाभिभाषणम् सत्यं परं पर५ सत्य - सत्येन न सुवर्गालोका यवन्ते कदाचन सत्यं प्राणो हंसः शास्ताऽच्युतो विष्णुर्नारायणः
सत्यं प्रियहितं च यत् सत्यं ब्रह्म प्रभुर्हि सः सत्यं ब्रह्मेति सत्य होव ब्रह्म
न्मा प्रमदः सत्यं वदन्त्यनृतमुद्वहन्ति क्षीरं पिबन्ति मधु ते पिबन्ति । सोमं
६२७
चिन्यु. ५/१ ना.उ. ता. ११५ तैत्ति. २६+
तैत्ति. १/९/१+
सर्वसारो. ६
दर्शनो. १/३२
तैत्ति. २।१।१ त्रि.म.ना. ३।३ गान्धर्वो १
वराहो. ३१२
गान्धर्वो ४
शु. र. ३१५ नृसिंहो. ९/९ मृत्युलां. ३
छांदो. ७/१६।१
शांडि. १|१|३
महाना. १६।१२
मैत्रा. ७७७ भ.गी. १७/१५
ते. बिं. ६।३५
बृह. ५/४११
इतिहा. ४४
तैत्ति. १|११|१
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
सत्यं व
पिन्त्यमृतेन सार्धं मृत्योः परस्वादमृता भवन्ति
६२८
सत्यं वदिष्यामि
सत्यं विज्ञानमनन्तं ब्रह्म यस्मिन्नि
दमतं च प्रोतं च सत्यं वै चक्षुरक्षिण्युपस्थितो हि पुरुषः सर्वार्थेषु वदति सत्यं वै तद्रसमापो ज्योती रसोमृतं ब्रह्म भूर्भुवः स्वरोम् सत्यं वै सद्रसमापो ज्योती रसोऽमृतं ब्रह्म भूर्भुवः सुवरोम् सत्यं शाण्डिल्य परं ब्रह्म निष्क्रियमक्षरमिति
सत्यं त्रैष्ठयं व्याहृतीनां वचैव प्रज्ञानं सप्तमं जीवानाम्
सत्यं सत्यं ह्यमृतः सम्बभूव सत्यं सम्मार्जनं स्मृतम् सत्यं सूक्ष्मं परिपूर्णमद्वयं (ब्रह्म) सत्यं हीत्थं पुरस्तादयोनि सत्यं हीन्द्रः स होवाच मामेव विजानीहि
सत्य ह्येव ब्रह्म
सत्यः सत्यं पुण्यमासीत् पुण्यो वादैविकं सत्यं सत्त्वमार्ष
सत्यं सर्वं सत्पथाय स्वाहा सत्यः सूक्ष्म संविभुश्चाद्वितीयः सत्यारो दमेोद्धव:
स त्यागः साविको मतः स त्यागीत्यभिधीयते सत्यात्तत्र कदाचिन्न प्रमदितव्यं
तन्त्रोद्धूलनत्रिपुण्ड्राभ्याम् सत्यात्म प्राणारामं मनआनन्दम्, शान्तिसमृद्धममृतम् सत्यादिरूपं शिवमेवंविदानो विष्ण्वादिबुद्धया दीयतेऽज्ञानसङ्गात्
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
[ तैत्ति, १।१।१+१।१३
सत्यानन्दस्वरूपोऽहं ज्ञानानन्दघोऽस्म्यहं सत्यानन्दोऽस्म्यहं सदा
सत्यं वाचः प्रतिष्ठा, सत्ये सर्वे प्र
विष्ठितं, तस्मात्सत्यं परमं वदन्ति महाना. १७११ सत्यानृतोपभोगार्थो द्वैतीभावो
महात्मनः
शांडि० २२
मैत्रा. ६।६
वनदु. १२१
इतिहा. ७ ऐतरे. शां.
कौलो. शां.
महाना. ११।१०
शांडि. ३१/२
इतिहा. ४४
गुह्यका. ७४
शिवो. १/२५ नृसिंहो. ९१९ नृसिंहो. ९/६
कौ. स. ३१ बृह. ५/४/१
परिमा ५/१ मैत्रे. १।११ कृष्णोप. १६ भ.गी. १८/९
भ.गी. १८ । ११
भ. जा. २८
तैत्ति. ११६/४
सि. शि. ३
सत्यो ज्योतिः
सत्यानन्दचिदात्मकं सात्त्विकं मामकं धामोपास्व
सत्यान्न प्रमदितव्यम् । धर्मान्न प्रमदितव्यम् । कुशलान्न प्रमदितव्यम् | भूत्यै न प्रमदितव्यम् । स्वाध्यायप्रवचनाभ्यां न प्रमदितव्यम् सत्यमेवाप्येति यः सत्यामेवास्तमेति सुबालो. ९/७ सत्यासत्यादिहीनोऽस्मि सन्मात्रा
तैत्ति. १।११।१
नास्म्यहं सदा सत्ये ज्योतिषि जुहोमि स्वाहा सत्येन तिष्ठासेत्, सत्योऽयमात्मा सत्येन न सुवर्गाल्लोकाच्यवन्ते
कदाचन
दत्तात्रे. ११
ते. बिं. ३।३१
ते.बि. ३९
मैत्रा. ७/११
मैत्रे. ३२३
महाना. ११।३ सुबालो. १३/३
महाना. १६।१२
मुण्ड. ३।१।६
सत्येन पन्था विततो देवयानः सत्येन लभ्यस्तपसा ह्येष आत्मा
सम्यग्ज्ञानेन ब्रह्मचर्येण नित्यम् मुण्ड ३३११५
सत्येन वायुरावाति सत्येनादित्यो
रोचते दिवि
सत्येनापिहिता गुद्दा सत्येनैनं तपसा योऽनुपश्यति सत्येनैनं मनसा साधु पश्यति,
सत्येनैनं मनसा वाचं नयति सत्ये सर्वे प्रतिष्ठितं, तस्मात्सत्यं परमं वदन्ति सत्ये होव दीक्षा प्रतिष्ठिता सत्यो जेनातिः सत्यान्तरात्मा सत्योद्योगः सत्यः सत्कर्मा सत्यं सत्यं वितानमासीत्सत्यं सत्याय स्वाहा सत्यो ज्योतिः सत्वं प्राणाः
वाधाराः सत्त्वं संयानाः
सत्यः सत्वंप्रकाश ज्योनिषेस्वाहा पारमा. ५५२
महाना. १७/१ इतिहा. १७
श्वेताश्व. १।१५
इतिहा. ५०
महाना. १७/१ वृद. ३/९/२३
पारमा. ४।१०
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
सत्यो नित्यः
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
सत्सम्म
६२९
सत्यो नित्यः सर्वसाक्षी महेशो
सत्त्वनुष्णगुविश्वश्वेदग्नीषोमात्मक नित्यानन्दोनिर्विकल्पोनिराख्यः शरभो. २१ जगत्
रा. पू. ४६ सत्योऽसि सिद्धोऽसि सनातनोऽसि
सत्त्वं प्रकृतिजैर्मुक्त
भ.गी.१८४० मुक्तोऽसि मोक्षोऽसिमुदामृतोऽसि ते. बिं. ५।६१
स त्वं प्रियान् प्रियरूपाश्च सत्योऽहं गौरहं गौर्यहमृगई
कामानभिध्यायन्नचिकेतोयजुरहं सामाहमथर्वाङ्गिरसोऽई म.शिरः. १।१ सत्रासाहमवसे जनानां पुरुहूत
ऽत्यस्राक्षीः
कठो. २॥३ __ मृग्मिणं विश्ववेदसम् आ. १०२
सत्त्वं भवति भारत
भ.गी. १४।१० स त्रेधात्मानं व्यकुरुत[बृह.१।२।३+ मैत्रा. ६३ सत्त्वं रजस्तम इति
भ.गी. १४.५ सत्रेधा व्यभजदूर्भुवः स्वरिति ग. पू. १३ सत्त्वं रजस्तम इति अहङ्कारस त्वमग्निं स्वाऱ्यामध्येषि..प्रब्रूहि तं कठो. १११३ । श्चतुर्भुजः
गोपालो. २१२९ स त्वमेव, त्वमेव तत् (ब्रह्म) कैव. १११६ । सत्त्वं रजस्तमश्चैव न गुणास्तं सस्वमाहो रजस्तमः
भ.गी. १७१ ! भजन्ति वै। यश्च सर्वगतः सत्त्वप्रधाना प्रकृतिर्मायेति
साक्षी लोकस्यात्मेति कथ्यते ना. महो. ११ प्रतिपाद्यते
सरस्व. ३८ सत्त्वात्सजायते ज्ञानं
म. गी.१४।१४ सस्वमथास्य पुरुषस्यान्तःशिखो.
सत्त्वात्सम्प्राप्यते मनः । मनसा पीतत्वं ब्राह्मणस्य
परब्र. २
प्राप्यते ह्यात्मा [ मैत्रे. १७+ मैत्रा. ४।३ सस्वमध्ये स्थितोऽच्युतः
मैत्रा. ६३८ सत्त्वादधि महानात्मा महतोसत्त्वरजस्तमांसि च गुणत्रयम् वराहो. १११ ऽव्यक्तमुत्तमम्
कठो. ६७ सस्वरूपपरिप्राप्तचित्तास्ते ज्ञान
सत्त्वानुरूपा सर्वस्य
भ. गी. १७१३ पारगाः। अचित्ता इति
सत्त्वानुबन्धादभ्यासाज्ज्ञानयोगात कध्यन्ते देहान्ते व्योमरूपिणः स. पू. ४५३
पुनः श्रुतात् । दृष्टश्रुतानुभूतानां सत्त्वशुद्धपैव सत्कर्मनिरतो
स्मरणात्स्मृतिरुच्यते
मायुर्वे. २१ वर्जयत्यसत्
भवसं. ४।९ सत्त्वान्तर्वतिनो देवाः कर्बहकारसत्त्वशुद्धौ ध्रुवा स्मृतिः, स्मृति
चेतनाः
त्रि. प्रा. २१७ लम्मे सर्वप्रथीनां विप्रमोक्षः छांदो. ७२६२
। सत्त्वापत्तिश्चतुर्थी स्यात्ततोऽसं. सत्वसमष्टित इन्द्रियपालका
सक्तिनामिका । पदार्थभावना नसृजत्
पैङ्गलो. १२५
षष्ठी सप्तमी तुर्यगा स्मृता महो. ५।२५ सस्त्र रजस्तमश्चेति गुणानेतान प्रचक्षते
ना. महो. १६
। सत्त्वापत्तिस्तुरीया (भूमिका ) वराहो. ४१ सवं वा उद्रेकमासीद्यत्सत्त्व
सत्त्वावशेष एवास्ते पेञ्चमी मुभयोरनुगोप्ता तत्सत्यं सत्यं
भूमिकां गताः
अध्युप. ३६ पदाय सत्याय स्वाहा
सत्त्वेव सोम्येदमन बासीदेकसस्वं सत्त्ववतामहम्
भ.गी. १०३६
मेवाद्वितीयम् (ब्रह्म) छांदो. ६।२।२ सस्त्वं सस्वात्मकं वा रजो रजस
सत्समृद्धं स्वतस्सिद्धं शुद्धं मात्मकस्तमस्तमस आधारः
बुद्धमनोदृशम्
अध्यात्मो. ६३ साकृतं निरीश्वरमीश्वराय स्वाहा पारमा. १०६ सत्सम्प्रदायस्थं...सद्गुरुमासाद्य... सत्वं सुखे सचयति
भ.गी. १४०९ स्वकुलानुरूपामभिमतकन्यां सत्वं स्थावरजङ्गमम्
भ.गी. १३३२७ विवाह...गाईरध्योचितपश्च
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
सत्संसर्गः
विंशतिवत्सरं तीर्त्वा... साधनचतुष्टयसम्पन्नः सन्यस्तुमर्हति [ स्वर्ग इति च - ] सत्संसर्गः स्वर्गः स दक्षिणतः स उत्तरतः स एवेद सर्वम्
सदसचामृतं च यत् सदसचाहमर्जुन सदसत्फलमयैर्हि पाशैः पशुवि बद्धं सदसत्सदसद्वापि न किञ्चिद्वस्तु
जायते सदसद्भदहनोऽस्मि सङ्कल्परहितो
ऽस्म्यहम् सदसद्यो निजन्मसु
सदसद्वरेण्यं परं विज्ञानाद्यद्वरिपुं
१३०
प्रजानाम्
सदसस्पतिमद्भुतं प्रियमिद्रस्य काम्यम् । सनिं मेघामयासिषम ऋ. मं. १११८/६ + [ +सा. वे. १।१०1१+ सदा मानन्दमयोऽयं लोको वेदविदो यं वदन्ति सदाचारतो भूत्वा द्विजो नित्यमनन्यधीः ॥ मयि सर्वात्मके भावो मत्सामीप्यं भजत्ययम् । सैव सालोक्यसारूप्यसामीप्या मुक्तिरिष्यते सदाचारादखिलदुरितक्षयो भवति सदा चैतन्यरूपोऽस्मि चिदानन्दमयोऽस्म्यहम्
सदा जनानां हृदये सन्निविष्टः सदा जामवस्थायां सुप्तवद्योऽवतिष्ठति । श्वासोच्छ्रासविद्दीनस्तु निश्चितं मुक्त एव सः सदा तद्भावभावितः सदात्मकत्वविज्ञानदग्धावियादि
वर्मणः । अमुष्य ब्रह्मभूतत्वाद्रह्मणः कुत उद्भवः सदादत्तोऽहमस्मीति प्रत्येतत्संवदंति ये, न ते संसारिणो भवन्ति
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
ना. प. २/१ निरा. १९
छांदो. ७/२५/१ प्रश्नो. २/५
भ.गी. ९।१९ मैत्रा. ४/२
अ. शां. २२
मैत्रे. ३/७
भ.गी. १३/२२
मुण्ड. २२/१
महाना. २/८+ वा.सं. ३२/१३ तै. आ. १०।१।४
सामर. ५
मुक्तिको ११२२ त्रि.म.ना. ५/४
ते. चिं. ३ श्वेताश्र. ४।१७
अमन. २/५८ भ.गी. ८/६
२ आत्मो. २५
दत्तात्रे. १।१
सदाशिवः
सदादी तिरपारामृतवृत्तिः खानम् सदादीप्तिराचमनीयम् सदानन्दचिन्मात्रमास्मैवा
व्यवहार्य.. ब्रह्मात्मैवात्र होव न विचिकित्स्यमित्यों सत्यं तदेतत्पण्डिता एव पश्यन्ति
सदानन्दघनः परिपूर्ण स्वात्मैक्रूपा देवता
सदानन्दं परमानन्द५ सम शाश्वत सदाशिवं ब्रह्मादिवन्दितं योगिध्येयं परमं पदं चिन्मात्र
सदानन्दं परमानन्दं शान्तं शाश्वतं सदाशिवं ब्रह्मादिवन्दितं योगिध्येयं परमं पदं यत्र गत्वा न निवर्तन्ते योगिनः सदा नादानुसन्धानात् संक्षीणा वासना भवेत् ( तु या ) [ ना. बि. ४९+ सदा बुद्धिमता भाव्यं योगिना
योगसिद्धये
सदाभ्यासे स्थिरीभूते न विधिर्नैव
च क्रमः
सदाऽमस्कमर्घ्यम् [मं. बा. २/५+ सदा योगं समभ्यसेत् सदा रसनया योगी मार्ग न परिसङ्क्रमेत् सदा रामोऽहमस्मीति तत्त्वतः प्रवदन्ति ये । न ते संसारिणो नूनं राम एव न संशयः सदाविचाररूपोऽस्मि निर्विचारों
Sस्मि सोऽस्म्यहम् सदा वेदान्तवाक्यार्थ शृणुयात्सुसमाहितः
सदाशिवः शक्त्यात्मा सर्वत्रावस्थितः स्वययोतिः शुद्धो | बुद्धो नित्यो निरञ्जनः शान्तः प्रकाशत इति
मं. प्रा. २१५
आत्मपू. १
नृसिंहो. ९९
भावनो. ९
गणेशो. ५/६
नृ. पू. ५/१६
यो. शि. ६/७१
१ यो. त. ७५
अमन. २/५२
आत्मपू. १ अ. ना. २३
यो. कुं. २।४८
रामो. २/५
मैत्रे, ३।१०
ना. प. ६।२४
हंसो. ११
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३१
=
हेतुकीम्
सदाशिवः
उपनिषवाक्यमहाकोशः सद्योजाता(मय) सदाशिवः संहारकाले
स देवानां निधनमनिधनम् ब्रह्मो. १ संहारं कृत्वा संहाराक्षं
सदैकरसरूपोस्मिसदाचिन्मात्रविग्रहः ते. वि. ३७ मुकुलीकरोति
रु. जा. ४४ सदैवात्मा विशुद्धोऽस्मि
यो. शि. ४२० सदाशिवाय विद्महे सहस्राक्षाय
सदैवानुज्ञेकरसो अयमोङ्कारः, नृसिंहो. ८५ धीमहि। तन्नः साम्बः प्रचोदयात् वनदु. १४१ सदोज्वलोऽविद्यातत्कार्यहीन: सदाशिवोऽई, परमप्रकतिरहम्
स्वात्मबन्ध-(रहितः)-हरः सदाऽसङ्गस्वरूपोऽस्मि निर्विकारो.
[गणेशो.१।४+नृसिंहो. २८+ रामो. २।४ ऽमव्ययः
ते. बि. ३१६
सदोपनिषदं विद्यामभ्यसेन्मुक्तिसदा सचिन्मयोऽस्म्यहम मैत्रे. ३१६
ना. प. ३१७२ सवासन्तोषो विसर्जनम् मात्मपू. १ सदोषमपि न त्यजेत्
भ.गी. १८१४८ सदा समाधि कुर्वीत हंसमन्त्र
। सद्रुसमीपे सकलविद्यापरिश्रमझो __ मनुस्मरन्
ब्र. वि. ६५
भूत्वा... ब्रह्मचर्य समाप्य सदा साक्षिस्वरूपत्वाच्छिव एवास्मि
गृही भवेत्
प. ह. प. १ केवलः । इति श्री मुनिश्रेष्ठ
सद्धनं चिद्धनं नित्यमानन्दघनस समाधिरिहोच्यते
जा. द. १०५ मव्ययम्
अध्यात्मो. ६१ सदा साङ्गहणेष्टयाऽश्वमेधमन्तं योगं यजते, स महामखो महायोगः मवधू. ६
सद्धीदं सर्व सत्सदिति
नृसिंहो. ७१३
सद्भावभावनादाद्विासनास दिग्भिज्योतिषा भाति च
लयम श्रुते
मध्यात्मो. १३ पति च
छांदो. ३११८१६ ।
सद्भावेन यजं सर्वमुच्छेदस्तेन सदिति प्राणा, तीत्यन्नम् , यमित्य
..नास्ति वै
अ. शां. ५७ सावादित्यः । (तत्सत्यम्)
। सद्भावे साधुभावे वा
भ.गी. १७॥२६ सदित्येतत् स युज्यते
भ.गी. १७१२६
सद्यःकुमारिकारूपैः पाके सिद्धे
. सदित्येवाभिधीयते
भ.गी. १७२७ जगद्भवेत्
ते. किं. ६७९ साशं चेष्टते स्वस्याः
भ. गी. ३३३३ , सद्योजातमुत जहात्येषः
चिच्यु. १४१ सदृशं त्रिषु लिनेषु सर्वासु च
सद्योजातशिशुज्ञानं विभक्तिषु । वचनेषु च सर्वेषु
म. पू. ३१६
सद्योजातं प्रपद्यामि सद्योजाताय या व्येति तव्ययम् २ प्रणवो. १५
वै नमो नमः [महाना.१०॥४+त. भा. १०४३३१ सदेतद्राधिका गान्धीति राधिको. ५
सद्योजातं मही पूषा रमा ब्रह्मा सदेव पुरस्तात् सिद्धं हिब्रह्म नृसिंहो. ९६
त्रिवृत्स्वरः सदेव समः स मुनिसमः स
सद्योजाता तु या कन्या भोगनागसमः
गणेशो. ५।४ सदेव सोम्येदमम मासीत्
__ योग्या भवेजगत्
ते. बि. ६९१ [छां. स. ६।२।१+ पैङ्गलो. १११
सद्योजातात्पृथिवी
बृ. जा. ११५ स देवानपि गच्छति स ऊर्ज
सद्योजातादिपञ्चब्रह्ममत्रैः परिगृह्य मुपजीवति
बृह. १२५२
...रेखाः प्रकुर्वीत ___ का. रुद्रो. २ सदेवानपि यच्छति स ऊर्म
सद्योजातादिपथब्रह्ममत्रैर्भस्म मुपजीवति
बृह. १२५१ सप...रेखाः प्रकुर्वीत आबास्यु.६ स देवानाकर्षयति, स यक्षाना
सद्योजातादिभिर्मचैनमस्कृत्य पुनः कर्षयति, स नागानाकर्षयति,
पुनः। प्रदक्षिणत्रयं कृत्वा स प्रहानाकर्षयति
शिवरूपमिति स्फुटम्
१ बिल्यो. ८
न. ३.५१२
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३२
सद्योजाता.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
सन्तुष्टो
सद्योजातादाह्मणाः सम्बभूवुः सि. शि. ९ स निर्गुणः स निरहङ्कारः स सद्योजातेन वै पादान् सर्वाङ्ग
निर्विकल्पः स निरीहः स प्रणवेन तु[बृ. जा. ३।३२+ ४१
निर्विकार:...
गणेशो, २४ सदूपत्वं सदा मम
वराहो. ३।९ स निर्देष्टुमशक्यो यो वेदवाक्यैसद्रूपया माययोत्पादिताः काम
रगम्यत: । यस्य किश्चिदहि. क्रोधादयो गुणाः संसारोत्पत्ति
नास्ति किश्चिदन्तः कियन्नच ते. बि. ५/९ प्रयोजका भवन्ति सामर. १०२ स निश्चयेन योक्तव्यः
भ.गी. ६२३ सद्रूपं परमं ब्रह्म त्रिपरिच्छेद
: स निष्कर्ममार्गीयो भवति सामर. ९८ वर्जितम्
कठरु.३० स नैव व्यभवत् , स शौद्रं वर्णसद्वाऽसद्वा स्थितिर्वापि यस्य
मसृजत
बृह. ११४१३ नास्ति क्षराक्षरम्
ते. बि. ६।११ स नैव व्यभवत् , स विशमसृजत बृह. १२४१२ सद्वैतमनिर्वाच्यं ब्रह्म
त्रि.म.ना. १३ स नैव व्यभवच्छ्रेयोरूपममृजत .४. १२४।१४ स द्वितीयमैच्छत्
बृह. २४।३ स नोत्तस्थौ, तं पाणिनापेषं सदृत्तमिव सर्वे देवास्तं सेवन्ते । त्रि.म.ना. ८७
बोधयाञ्चकार
बृह. २।१।१५
स नो बन्धुर्जनिता स विधाता स ध्यातपूर्वामुखो भूत्वा भूरिति व्याहृतिर्गायत्रं छन्द ऋग्वेदः। चतुर्वे. १
धामानि वेद भुवनानि विश्वा महाना. २।५ स न इन्द्रः कामवरं ददातु चित्त्यु. ११३८
स नो बुद्धथा शुभया संयुनक्तु [श्वेता. ४.१+४|१२ सनत्सुजातादिसनातनाद्यैरीड्यो
स नो भूतो यो वाऽमृतात्मा महेशो भगवानादिदेवः
शरभो. २०
सुपुष्टिमस्मत्पितरं पवित्रं स
नोऽस्तु भूत्यैकमलं परायस्वाहा पारमा. ९/९ सन दह्यतेऽथ मुच्यते
छांदो. ६।१६।२
स नो मुञ्चतु दुरितादवद्यात् सहवे. ९ स न साधुना कर्मणा भूयान् , नो
स नो मृत्योस्त्रायतां पावर हंसो एवासाधुना कनीयान्
बृह. ४॥४॥२२
...ज्योग्जीवा जरामशीमहि महाना. १३१९ स नः पर्षदतिदुर्गाणि विश्वा क्षामद्देवो मतिदुरितात्यग्निः
स नो हि मायया जन्म युज्यते महाना. ६।१७ । न तु तत्त्वतः
मद्वैत. २७ स नः सुवः संशिशाधि
महाना. ६५ सन्तत: शिलाभिस्तु लम्बत्यासनातनस्त्वं पुरुषो मतो मे भ.गी. ११।१८ कोशसन्निभम् । तस्यान्ते सुषिरर स नारमतैकः स आत्मानम
- सूक्ष्म तस्मिन्सर्वे प्रतिष्ठितम् महाना. ९८ भिध्यायन बह्वीः प्रजा असृजत् मैत्रा. २१६ सन्तमेनं सतो विदः
तेत्ति. २६ स नारायणो भवतीत्युपनिषत् त्रि.म.ना. २।९ सन्ति पत्राः सबहवो दरिद्राणाम. स नारायणो विराट्पुरुषो भवति । ना.उ.ता. ३१ निच्छताम नास्ति पुत्रः समृद्धानां स नाराशरसीरधीते स
विचित्रं विधिचेष्टितम
भवसं. २१२ प्रणवमधीते ग. शो. ५।४ सन्तिष्ठेभियमेन
लिङ्गोप.१ स निधीनां त्वं निधिपतिः
ग. शो. २।१
सन्तीन्द्रियाणि सन्त्या ...योगो स निन्दामर्षसहिष्णः । स पडूमि
न च नास्ति रुक
मायुर्वे. ३ वर्जितः प. हं. प. ११ सन्तुष्ट इति कथ्यते
महो.४.३६,३७ स नियच्छति मधुकरः श्वेव
सन्तुष्टः सततं योगी
भ.गी. १२।१४ विकर्मकः
पेरन, १ : सन्तुष्टो येन केनचित
भ.गी. १२।१९
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
सन्ते पयां
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
सध्यस्त
६३३
सन्ते पयांसि समु यन्तु वाजा.. कौ. त. २६८ सन्धौ जीवात्मनोरक्यं सन्यासः सन्तोषामतपानेन ये शान्ता
परिकीर्तितः
मैत्रे. २०१७ स्तृप्तिमागताः । आत्मारामा
सन्धौ सन्धौ मिश्रितानां यदा महात्मानस्ते महापदमागताः महो. ४.३५ विश्राम्यते मनः । तदा देहो सन्तोषामोदमधुरा प्रथमोदेति
महं राज्यं निदोषा च भूमिका । भूमिप्रोदितमात्रो
___ मतिर्भवेत्
विश्रामो. ९ ऽन्तरमृताङ्कुरिकेव सा अध्युप. ३० सन्ध्ययोर्ब्राह्मणः काले वायुमाकृष्य सन्तोषो नाम यदृच्छालाभ
यः पिबेत् । त्रिमासात्तस्य सन्तुष्टिः
शांडि. १२२१ कल्याणी जायते वाक्सरस्वती शांडि. ४६ सन्त्यक्तवासनान्मौनाहते
- सन्ध्ययोझिकालेऽपि मध्याह्न नास्युत्तमं पदम्
मुक्तिको.२।२१
वाऽथवा सदा । बाह्यं प्राणं सन्त्यजेत्सर्वकर्माणि लोकाचारं
समाकृष्य पूरयित्वोदरेण च । च सर्वशः । कृमिकीटपतङ्गांश्च
नासाग्रे नाभिमध्ये च पादातथा योगी वनस्पतीन्
ना. प.६४१
ङ्गुष्ठे च धारयेत् ॥ सर्वरोगसन्त्यज्य हृदुहेशानं देवमन्यं
विनिर्मुक्तो जीवेद्वर्षशतं नरः प्रयन्ति ये। ते रत्नमभिवा
जा. द. ६।२१ छन्ति त्यक्तहस्तस्थकौस्तुभाः महो. ६२०
सन्ध्यं तृतीयर स्वप्रस्थानम् बृह. ४३०९ सन्त्वा सिधामि मन्त्रेण गोमूत्रं
सन्ध्याक्रिया मनोयागस्य लक्षणम् पा.प्र.३ गोमये क्षिपेत्
बृ. जा. ३१९ : सन्ध्यामुपास्य कुर्वीत नित्यं देहसन्दिग्धः सर्वभूतानां वर्णाश्रम
प्रसाधनम् । स्पृशेद्वन्देच कपिलां विवर्जितः । अन्धवजडवञ्चापि
प्रदद्याञ्च गवां हितम् शिवो. १९२ मूकवच महीं चरेत् ___ ना. प. ४॥३६ । सनिधानात्समस्तेषु जन्तुष्वपि च सन्दिग्धायामपि भृशं शुभामेव
सन्ततम् । सुचकत्वाच रूपस्य समाचर । शुभायां वासना
सुत्रमित्यभिधीयते
यो. शि. २०१० वृद्धौ न दोषाय मरुत्सुत मुक्तिको. १९ मनियम्येन्द्रियग्राम
भ. गी. १२४ सन्दृश्यन्ते चूर्णितैरुत्तमाङ्गैः भ.गी. ११।२७ सन्मात्रमहमेव हि
ते. बि. ३१५९ सन्देहस्त्वेष आत्मन इति होवाच छांदो. ५।१५।२ सन्मात्रानाम्यहं सदा
मैत्रे. ३२२३
सन्मात्रो नित्यः शुद्धो बुद्ध: सन्देहस्ते व्यशीर्यद्यन्मां नागमिष्य इति
छांदो. ५।१५।२ सत्यो मुक्तो निरचनो विभ
व्ययानन्दः परः प्रत्यगेकरस: सन्धां च यार सन्धे ब्रह्मणेषः चित्त्यु. १४।२
प्रमाणैरेतैरवगतः
नृसिंहो. ९५ सन्धिनी तु धामभूषणशय्यासना
दिमित्रभृत्यादिरूपेण परीता नाशिको । सन्मात्रोनिरस्ताविद्यातमोमोहोऽहं.. नृसिंहो. २८ सन्धि कृत्वा तु मनसा चिन्तये
सन्मूलाः सोम्येमाः सर्वाः प्रजाः दात्मनाऽऽत्मनि म. ना. ३२
छांदो.६।८४,६ सन्धि समाधावात्मन्याचरेत् आरुणि.२ सम्यस्तमिति यो ब्रूयात्कण्ठस्थसन्धीयते प्रजया पशभिब्रह्मवर्चसे
प्राणवानपि। तारिता: नानाधेन सुवर्येण लोकेन तैत्ति. १।३।९ पितरस्तेन इति वेदानुशासनम् शाट्याय. ३२ सन्धुः सन्धुक्षणानां संयोगः
सन्यस्तसवेन्द्रियवर्गोऽनेकजन्मासन्दधानः
पारमा. ४६ । जितपुण्यपुजपककैवल्यफलो.
८०
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३५ सब्यस्त.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
सध्यासे. ऽखण्डानन्दनिरस्तसर्वक्लेश
| सन्यासयोगिनी दान्तौ विद्धि कश्मलो ब्रह्माहमस्मीति
शान्तौ मुनीश्वर
महो. ६१४७ कृतकृत्यो भवति म. ब्रा. २३ सन्यासस्तु महाबाहो
भ.गी. ५/६ सभ्यस्तसर्वसङ्कल्पः समः शान्त.
सन्यासस्य महाबाहो
भ.गी. १८०१ मना मुनिः। सन्यासयोग
सन्यासं कर्मणां कृष्ण
भ. गी. ५१ यक्वात्मा ज्ञानवान्मोक्षवान्भव म.पू. ५१४७ सन्यासं कवयो विदुः
भ. गी. १८२ सम्यस्तं मया सभ्यस्तं मया
सन्यासं पातयेद्यस्तु पतितं न्याससभ्यस्तं मयेति मन्द्रमध्यम
येत्तु यः । सन्यासविघ्नकर्ता तारध्वनिभित्रिवारं त्रिगुणीकृत.
चत्रीनेतान्पतिवान्विदुः १ सं. सो. १२ प्रेषोचारणं कृत्वा...तत्वमस्या
सन्यासः कर्मयोगश्च
भ.गी. ५२ दिवाक्यार्थस्वरूपानुसन्धानं
(सः) सन्यासः षडिधो भवति कुर्वन्नुदीची दिशं गच्छेत्
कुटीचक-बहूदक हंस-परमसब्यस्तं मया, सभ्यस्तं मया,
हंस-तुरीयातीतावधूताश्चेति १.सो. २०१३ सभ्यरतं मयेति त्रिरुक्त्वाऽभयं
सभ्यासः षड्डिधों भवति-कुटीसर्वभूतेभ्यो मत्ता प्रवर्तते मारुणि. ३ चको बहूदको हंसः परमहंसः सभ्यस्त मयेति त्रिवारमभिमंत्रयेत् १ सं. सो. २०६ तुरीयातीतोऽवधूतश्चेति ना. प. ५।५ सन्यस्तं मयेति त्रिवारमुच्चरेत् याज्ञव. १ सन्यासिनं द्विजं दृष्टा स्थानाचलति सभ्यस्ता यद्यपि महापाक्योपदेशे
भीस्करः । एष मे मण्डलं नाधिकारिणः [ना.प. ३१+ १ सं. सो. २३ भित्त्वा परं ब्रह्माधिगच्छति १ सं. सो. श६ सम्यस्यामि न पुनरावर्तनं यन्मन्यु
सन्यासिनां पण्डितशास्त्रिणां च ऑयामावदिति
२सन्यासो. १० पाण्डित्यमस्तीह परोपदेशे । सम्यस्याग्निं न पुनरावर्तयन्मृत्युर्जय
स्वयं न कुर्वन्ति विधि न मावहमित्यध्यात्ममन्त्रान्पठेत् कठरु.४
सान्ध्यं भवन्तु लोकाः खलु सभ्यस्यानि न पुनरावर्तयेत् ।
सावधानाः
भवसं. ११५८ यन्मन्यु यामावहेदित्य
सन्यासिनोऽपि दृश्यन्ते देवसध्यात्ममन्त्रालपेत् कठश्रु. २२ न्दूषिताशया:
याज्ञव. ५ सम्यस्यास्ते सुखं वशी
भ.गी. ५।१३ सम्यासेन देहत्यागं करोति स सन्यस्याध्यात्मचेतसा
भ.गी. ३१३०
परमहंसपरिव्राजको भवति प, हं. प. ८ सभ्यासकालेऽप्यलंबुद्धिपर्यन्तमधीत्य
सन्यासेन देहत्यागं करोति स तदनन्तरं कटिसूत्रं कौपीनं
परमहंसो नामेति
याज्ञव. ३ दण्डं वखं कमण्डलुं सर्वमप्सु
सभ्यासेनाधिगच्छति
भ.गी. १८१४९ विसज्याथ जातरूपधरश्वरेत् ना. प.५६ सन्यासे निश्चयं कृत्वा पुनर्न १ सण्यासभेदैराचारभेदः कथं ?
करोति यः । स कुर्यात्कृच्छ्रमात्रं इति चेत्-तत्त्वतस्त्वेक एव
तु पुनः संन्यस्तुमर्हति १सं. सो.२।१ सायासा, भज्ञानेनाशक्तिवशा
सन्यासोपनिषद्वेद्यं संन्यासिपटलाएकमलोपश्च त्रैविध्यमेत्य...
श्रयम् । सत्तासामान्यविभवं चातुर्विध्यमुपागतः
ना. प. १२ स्वमात्रमिति भावये १सं.सो. शीर्षक सन्यासयोगयुक्तात्मा
भ.गी. ९।२८ सन्यासेनैव देहत्यागं करोति स सध्यासयोगाद्यतयः शुद्धमरवाः मुण्ड. ३१२६ कृतकृत्यो भवति
ना. प. ३२८७
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
स पञ्चधा
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
सप्तयुञ्ज.
६३५
स पश्चधाऽऽत्मानं प्रविभज्योच्यते
| सप्तकोटिमहामत्रं जन्मकोटियः प्राणोऽपानः समान उदानो
शतप्रदम्
ते. बि. ३७३ व्यान इति
मैत्रा. २।६ सप्त च वै शतानि विंशतिश्च स पश्चभूतानां रजोंशांश्चतुर्धा
संवत्सरस्याहोरात्रा:
३ ऐत. २०१२ कृत्वा भागत्रयात्पश्चवृत्त्यात्मकं
सप्तजन्मकृतात्पापान्मुच्यते यस्तु प्राणमसृजत्
पैङ्गलो. ११४ पर्वभिः। कन्यागते यदा सूयें स परमहंसः सोऽवधूतः स ब्राह्मणः निरा. ३२ तिष्टन्ति पितरो गृहे इतिहा. ८८ स परमानन्दस्य ब्रह्मणो नाम ब्रोति नृसिंहो. ७.३ सप्तद्वीपवती भूमिर्दक्षिणार्थ नावस परिव्राट् सर्वक्रियाकारकनिवर्तकः ना. प. ९।२२ कल्पते तस्माच्छ्रद्धया यां स परेऽक्षरे आत्मनि सम्प्रतिष्ठते प्रश्नो. ४१९
काञ्चिद्रांदद्यात्सा दक्षिणाभवति न. पू. ५।८।
सप्तधातुमयं देहमग्निना रखयेसपर्परीरमति बाधमानां बृहन्मिमाय जमदग्निदत्ता। बा सूर्यस्य
ब्रुवम् । व्याधयस्तस्य नश्यन्ति.. यो. शि. ११५६ दुरिता सतानश्रवो देवेष्वमृत
सप्त प्राणाः प्रभवन्ति तस्मात् मजुर्यम् [ ऋक्सं.३।३।२२।१+ हयग्री. ९
सप्तार्चिषः समि(धा)-धः सप्त स पर्यगाच्छक्रमकायमव्रणं मस्ना
होमाः [ मुण्ड. २।१८+ महाना. ८२ विर र शुद्धमपापविद्धम् ईशा. ८
सप्तभूमिषु जीवन्मुक्ताश्चत्वारः वराहो. ४।१
सप्तमभूम्यां विहरन्द्रह्मविद्वरिष्ठो स पश्चात् स पुरस्तात् स दक्षिणतः
भवति
वराहो. ४१ स उत्तरतः स एवेद५ सर्वम् छांदो. ७२५११
सप्तमं परमं तत्वं यो जानाति स पुत्र-मित्र-कलत्राप्तबन्ध्वादीनि...
स मोक्षभाक्
अमन. १३१३ संन्यस्य...कटिसूत्रं च कौपीनं
सप्तमं भ्रूचक्रमंगुष्टमात्रम्
सौभाग्य. ३० दण्डं वस्त्रं कमण्डलुं सर्वमप्सु
सप्तमः सूर्यो भवति
ना.पू.ता. १११ विसृज्याथ जातरूपधरश्वरेदा
सप्तमी तुर्यगा स्मृता (ज्ञानभूः) महो. ५/२५ स्मानमन्विच्छेत्
ना. पं. ३२८७
सप्तमे गूढविज्ञानं परावाचा तथाऽष्टमे हंसो. ९ स पुत्रेणैवास्मिल्लोके प्रतितिष्ठति । बृह. १।५।१७
सप्तमे चलनसमर्थो भवति निरुक्तो. १४ स पुत्रः प्रत्याहाहं ब्रह्माहं यज्ञोऽहं
(ॐ) सप्तमे जम्बूद्वीपः सम्य. लोक इति
बृह. १।५।१७ रज्ञानं शिखा
मठाम्ना. ९ स पुनििवधो बिन्दुः पाण्डरो
सप्तमे धामनि तृतीयमेतस्या एवं लोहितस्तथा । पाण्डरं शुक्ल.
पूर्वोक्तायाः कामाद्यं द्विधाध:मित्याहुलौंहिताख्यं महारजः यो. चू. ६० । के मदनकलाद्यं शक्तिबीज स पूजितः सन् सुमुखोऽभिभूत्वा
वाग्भवाद्यं तयोरर्धावशिरस्कं दन्तीमुखोऽभीष्टमनन्तशक्तिः हेरम्बो. १० कृत्वा नन्दिविद्येयम्
त्रि. ता. १११६ स पूर्णः खलु वा अद्धाऽविकलः
: सप्तमेन तु पिण्डेन दीर्घमायुः सम्पद्यते यज्ञः
प्रजायते
पिण्डो. ७ स पूर्ववज्जनयजन्तवे धनम् चित्त्यु. १०६४ सप्तमे मासे जीवेन संयुक्तो भवति गर्भो. ३ मस इमे लोका येषु चरन्ति प्राणा
सप्तमे रक्तवर्णो विष्णुरिति गुहाशया नि-(नि.)-हिताः सप्त
द्वारपाला:
राधोप. २१ सप्त [मुण्ड. २।८+
महाना. ८२ सप्तयुजन्ति रथमेकचक्रम् चित्यु. १२८ सप्तकोटियोजनविस्तीर्णो विष्णुलोकः राधोप. ११३ .मं.१११६४।२+अथर्व.९।९।२+ तै.मा. ३२११३८
मैत्रा. १११
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१६
सप्तरात्र
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
स ब्रह्म
-
ह
सप्तरात्रलयेनापिपरेलीनस्य योगिनः।
| स प्रणवमधीते, यः प्रणवमधीते मा ब्रह्मविश्वनेतृत्वं श्रुतिज्ञानं
ॐ सर्वमधीते
नृ. पू. ५।१५ च वर्तते
अमन. ११५७ ! स प्रणवमेवास्याः पुरोगमकरोत् शौनको. ११३ सप्तरात्रोषितं बुद्रुदं भवति गो . ३
स प्रणवया तयैवर्चा हविर्ध्यात्वासप्तर्षीणां ध्रुवस्यापि लोका ऊर्ध्व
ऽऽत्मानमात्मन्यमौ जुहुयात् अव्यक्तो. ५ रदावली
गुह्यका. १६ स प्रणवं सर्व पञ्चमं भवति न. पू. २।२ सप्तवकं तु रुद्राक्षं सप्तमालाधि
स प्रयोजनता तेषां स्वप्ने विप्रतिदैवतम् । तद्धारणान्महाश्रीः
___ पद्यते [वैतथ्य. ७+ अ. शां. ३२ स्यान्महदारोग्यमुत्तमम् रु. जा. ३१
२१ सप्रशान्तः सकृज्जोतिः समाधि(मथ) सप्तविधस्य वाचि सप्त
रचलोऽभयः
अद्वैतो. ३७ विध सामोपासीत
छांदो. २८१
स प्राणमसृजत, प्राणाच्छ्रद्धां खं सप्तविंश इति प्रोक्तः शिवः सर्व
वायुज्योतिगपः पृथिवीन्द्रियम प्रो. ६४ जगत्पतिः
शिवो. १११४ स प्राणस्तदु वाङ्नः
मुण्ड. २।२।२ सप्तशतं पुरुषस्य मार्गाणि निरुक्तो. २११
स प्राणस्य प्राणः
चित्यु. ७.३ सप्त सागरा जायन्ते पुरुषोत्तमात् सि. वि. २
स प्रियाणां त्वं प्रियपतिः
गणेशो. २।१ सप्तस्वरमयो नादो लौकिका
स बाह्यमभ्यन्तरनिश्चलात्मा लोकिकात्मकः । ब्रह्मानन्दानु
ज्ञानोल्कया पश्यति चान्तरात्मा पैङ्गलो. ४।१२ सन्धायी येनेदं धार्यते जगत् गान्धर्वो. २
स बाद्याभ्यन्तरव्यापि निष्कलोऽहं सप्तद्विषतो भ्रातृव्यानवरुणधिः बृह. २।२।१
निरञ्जनः
१ सं.सो.२।२१ सप्तहोता सप्तधा विकृप्तः चित्यु. ११६६
स बाह्याभ्यन्तरान्भावान् स्थूलान सप्तात्मानं चतुरात्मान चतुस्सप्ता
सूक्ष्मतरानपि । तुर्यमालम्ब्य स्मानमोकार ( सर्वेश्वरं द्वाद
कायान्तस्तिष्ठामि स्तम्भितस्थितिः अ. पू. ३११३ शान्ते) तुरीयमानन्दामृतरूपं
स बाह्याभ्यन्तरे देहे ह्या ऊर्य च षोडशान्ते
नृसिंहो. ३।४
दिक्षु च । इत आत्मा ततो. सप्ताचिषः समिधः सप्त होमाः
मुण्ड. २।११८
ऽप्यात्मा नास्त्यनात्ममयं जगत् महो.६।१० सप्तात्मानं चतुरात्मानं मकारं
स वाद्याभ्यन्तरेऽपरिमितातिनिभं ब्रह्माणं नाभौ
नृसिंहो. ३।४ तत्त्वं महाकाशम्
म. ना.४।१ समात्मानं चतुरात्मानं मकार रुद्र
स बाह्याभ्यन्तरे सूर्य निभंसूर्याकाशम् म. प्रा. ४.१ भ्रूमध्ये
नृसिंहो. ३।४
स बाह्याभ्यन्तरो ह्यजः मुण्ड, २०१२ सतात्मानं चतुरात्मानमुकारं
स बिन्दुः सोऽपि पुरुप: शिवविष्णुं हृदये
नृसिंहो. ३४ सूर्येन्दुरूपवान्
रामर. ५/८ समार्चिषः समिधा सप्त जिह्वाः महाना. ८२ स बुद्धिमान्मनुष्येषु
भ.गी.४१८ समास्यासन परिधयः[मुद्गलो.१।६+ चित्त्यु. १२।३ स ब्रह्म, अयमात्मा
गणेशो. २।१ [ऋ. मं. १०१९०।१५+ वा. सं. ३१११५ स ब्रह्मचारिवृत्तिश्च स्तम्भोऽथ सप्रमानन्प्रतिगृभ्णीत विद्वान् सहवे. ९
फलितस्तथा
मंत्रिको.११ स प्रजापतिरानुष्ठभाभ्यामर्थ:
स ब्रह्मण: पर एता भवति भैत्रा.४४ भ्यामहोरात्रावकल्पयत् अव्यक्तो.६ स ब्रह्मयोगयुक्तात्मा
भ.गी. ५/२१ सप्रजापतिरेकः पुष्करपणे
स ब्रह्मवित्स लोकवित्स वेदवित्स समभवत् [. जा. १११+ नृ. पू. १११ भूतविस पात्मवित्स सर्वविदिति बृह. ३७१
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
स ब्रह्मविद्यां
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
समअन
६३७
स ब्रह्मविद्यां सर्वविद्याप्रतिष्ठाम् मुण्ड. ०११ मानः स्वयमेव सौमित्रिरेक्ष्वाके स ब्रह्म स ब्रह्म स ब्रह्म गणेशः गणेशो. २।४ वंशे जायमानो रक्षांसि सर्वाणि स ब्रह्म स हरिः स इन्द्रः स
विनिघ्नंश्चातुर्वर्ण्यधर्मान्प्रवर्तयति सङ्कर्षणो. २ कालाग्निरुद्रः
गान्धर्वो. २ स भाणकरोत्सैव वागभवत् बृह. १।२।४ सब्रह्माणमेव विवेश, स मानसान्
स भाणमकरोत्सववागभवत(मा.पा.) बृ. उ. १।२।४ समपुत्रानसृजत्
सुबालो. १३ सभास्थलं स्मशानमिव...कारागृह. स ब्रह्मालकारेणालङ्कतो ब्रह्म
विनिर्मुक्त वोरवत्पुत्राप्तबन्धुविद्वान्ब्रह्मैवाभिप्रेति
को. त. ११४ भवस्थलं विहाय दूरतो वसेत् ना. प. ७१ स ब्रह्मा स ईशानः (सेन्द्रः)
(एवं) स भिक्षुः सौवर्णादीनां नैव सोऽभरः परमः स्वराट्
परिग्रहेत [ महो. ११९+
चतुर्वे. ६ स भूतर स भव्यं जिज्ञासकुप्त स ब्रह्मा, स मुक्तिः, साऽतिमुक्तिः बृह. ३।११६ ऋतजारयिष्ठा श्रद्धा सत्यो सब्रह्मा स विष्णुः स इन्द्रः स
महस्वान तपसो वरिष्ठा महाना. १७१३ शमनः स सूर्यः स चन्द्रः निरालं.१०
स भूतानामधिपतिः
१ऐत. ३१७१ स ब्रह्मा स विष्णुः स रुद्रः स
स भूतेषु च सर्वात्मा वासुदेवस्तथा इन्द्रः स सर्वे देवाः सर्वाणि
स्मृतः
भवसं. २०५३ भूगनि
शांडि. ३।१।३ स भमिकावानित्युक्तः शेषस्स्वाय सब्रह्मा स विष्णुः स शिवः स
इति स्मृतः। विचारनाम्नीमिप्रजापतिः स इन्द्रः सोऽग्निः
तरामागतो योगभूमिकाम् मयुप. १३ समभवत्
ग. पू. १३ स भूमि विश्वतो (स्पृत्वा) वृत्वास ब्रह्मा स शिवः स हरिः सेन्द्रः
ऽत्यतिष्ठदशाङ्गुलम् [ . मं. १०१९०११ सोऽक्षरः परमः स्वराट् [ केव.८+ ना.पू.ता. ३१ [वा.सं.३१।१+श्वेताश्व.३।१४+ चिच्यु. १२१ [कालिको. +
मुर्यता. श२ स भूय एवेन्धनयोनिगृह्यः श्वेताश्व. १११३ स ब्रह्मा स शिवः....स्वराट् त
स भूतो भ्रियमाणो बिभर्ति चित्यु. १४१ रसानश्चतुर्थ पादं जानीयाद्यो
स भो ३ इति प्रतिशुश्राव बृह. ६।२।१ जानीते सोऽमृतत्वं गच्छति नृ. पू. ११४
सम मात्मा न संशयः
ते. बि. ५।१२ स ब्रह्मा सहरिः सेन्द्रः स काला
सम मात्मेति विद्यात्
को. त. १९ निरुद्रः स चन्द्रमाः स नक्षत्राणि
समलपता द्यावापृथिवी समकल्पेतां स चराचरात्मकं जगत् गान्धों . २
वायुश्चाकाशं च समकल्पन्तासनीति हि विज्ञेय ऋषिद्ध
मापश्च तेजश्च तेषार सत्य मयो महान् कौ. त. १७ वर्षर सङ्कल्पते
छांदो. ४२ सबूयात्प्राणा वसव इदं मे
समप्रं प्रविलीयते
भ.गी. ४२३ प्रातस्सवनम्
छांदो. ३।१६।२ समग्रीवशिरोकायः संवृतास्यः सयायावान् वा भयमाकाश
सुनिश्चला
जा. द. ५/५ स्तावानेषः
छांदो. ८।११३ (विद्वान् ) समग्रीवशिरोनासाप. सध्यानास्य जरयतज्जीति, न
हाभ्रूमध्ये शशभृद्विम्बं पश्यत् __ शांडि. १।५।२ वधेनास्य इन्यते
छांदो. ८।१५ (तद्यथा-)समजनवता पूर्णरवेण स भगवान् युगसन्धिकाले स्पेन
(समाहितेन) रथेन यं काम रूपेण युगे युगे तेनैव जाय
कामयते समभ्य भुते... संहितो. १६७
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३८
(तद्यथा ) समञ्जनवता रथेन यं कार्म कामयते तमभ्यश्रुते एवमेवैतया..
समजन
समता सर्वभावेषु याऽसौ सत्यपरा स्थितिः । तस्यामवस्थितं चित्तं न भूयो जन्मभाग्भवेत् समता स्वच्छता सौम्या सप्तमी
भूमिका भवेत् समवावशिष्यते समत्वं योग उच्यते समदुःखसुखं घोरं
समदुःखसुखः क्षमी
समदुःखसुखः क्षान्तो हस्तप्राप्तं च भक्षयेत्
समदुःखसुखः स्वस्थः
स मनसा वाचं... अशनायां मृत्यु: ... ( मा. पा. ) स मनसा वाचं मिथुनं समभवत् स मनुष्याणां परम मानन्दः स मनुष्यानाकर्षयति सर्वाना - कर्षयति समन्ताद्देवताः सर्वाः सिद्धचारणपन्नगाः । यन्मूले सर्वतीर्थानि यन्मध्ये ब्रह्म देवताः ॥ यद वेदशास्त्राणि तुलसी तां
नमाम्यहम्
समप्रधानौ समसत्त्वौ समोजो
वयोः शक्तिरजरा विश्वयोनिः समबुद्धिर्विशिष्यते समभ्यसेतथा ध्यानं घटिका
पष्टिमेव च
समं धनमुद्धृत्य महा यः प्रयच्छति । स वै वार्धुषिको नाम ब्रह्मवादिषु गर्हितः समय बिल्वं च सहस्रनामभि
मित्रवेण बिल्वैः.. समलं समम च साभासं च सदां त्यज समलोष्टाश्मकाञ्चनः
[ भ.गी. ६।८ + १४/२४
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
संहितो. ११९
महो. ६४
अ. पू. ५/८५ महो. ६ २, ३ भ.गी. २।४८
भ.गी. २।१५
भ.गी. १२/१३
ना. प. ५१४८
भ.गी. १४।२४
बृह. ११२/४
बृह. ११२१४
बृह. ४/३/३३
नृ. पू. ५/१२
तुलस्यु. ९
त्रिपुरो १४ भ.गी. ६६९
इतिहा, ७०
१ बिल्वो . १०
समवस्थितमीश्वरम् समवेतान् कुरूनिति समवेता युयुत्सवः
अमन. २१२६
ना. प. ३१३५
स महत
समस्तपातको पपातक... समस्त
पापहरणार्थ (गायत्री) संस्मरेत् गायत्रीर. ९ समस्तभुवनस्याधोभागे जलाकारात्मिका मण्डूकमयेति भुवनाधारेति विज्ञायते समस्तयातायातवर्ज्य नैवेयम् समस्त वेदशास्त्रेतिहासपुराणानि समस्त विद्याजालानि ब्रह्मादयः सुराः सर्वे त्वद्रूपज्ञानान्मुक्तिमाहुः
समस्तवेदान्तसार सिद्धान्तार्थकले - वरम् । विकलेवरकैवल्यं रामचन्द्रपदं भजे
समस्तसाक्षिं तमसः परस्तात् समस्तसाक्षिं सदसद्विहीनं प्रयाति
शुद्धं परमात्मरूपम् समस्तसाक्षी सर्वात्मा सर्वभूत..
गुहाशयः
समस्ता वासनास्त्यक्त्वा निर्विकल्प. समाधितः । तन्मयत्वादनाद्यन्ते तदप्यन्तर्विलीयते
भ.गी. १३/२९ भ.गी. १२५
भ. गी. ११
प्र. वि. १०७
समस्तस्य खलु साम्ना उपासन साधु छांदो. २/१/१ समस्तस्वरूपविरोधकारिण्यपरि
च्छिन्नतिरस्करिण्याकारा
वैष्णवी महायोगमाया
समस्तयागानां रुद्रः पशुपतिः कर्ता समस्तविषयाणां मनसः स्थैर्येणानुसन्धानं कुसुम् १ यो. त. १०४ समस्तं खल्विदं ब्रह्म सर्वमात्मेदमाततम् समस्तावयवेभ्यस्त्वं पृथक् भूप व्यवस्थितः
समस्ता विद्याण्डव्यापको भवति स महत्तत्त्वाभिमानी स्पष्टास्पष्टवपुर्भवति
सीतो. १०
भावनो. ८
वराहो. १/१
सर्वसा. शीर्षक कैव. ७
कैव. २४
त्रि.म.ना. ६१५
पा. प्र. २
भावनो. ८
महो. ६ १२
भवसं. २।२९
म.पू. ४१६२ त्रि.म. ना. २/६
बैङ्गलो. १११
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
समहम्य
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
समानवा
समहन्यन्त सा पृथिव्यभवत् वृह. १।२।२ । समाधि सर्वदा कुर्यादृदये वाऽथवा समहात्मा सुदुर्लभः भ.गी. ७१९ बहिः ।
सरस्व. ४९ स महामखो महायोगः
१ अवधू. ६ समाधिः समतावस्था साष्टांगो योग समं कायशिरोधी भ.गी. ६१ । उच्यते
१ यो. स. २५ समं पश्यति योऽर्जुन
भ. गी. ६३३२
समाधिः संविदुत्पत्तिः परजीवैसमं पश्यन् हि सर्वत्र
भ.गी. १३१२९ ___ कतां प्रति
प. पू. ५/७५ समाधिस्त्वेकरूप:
शांडि. १२२ समं सर्वेषु भूतेषु
भ.गी. ५३२८ समाधिस्थस्य केशव
भ.गी. २०५४ समः शत्रो व मित्रे च
भ.गी. १२।१८
(अथ) समाधि:-जीवात्मपर. समः सङ्गविवर्जितः
भ. गी. १२।१८
मात्मैक्यावस्थात्रिपुटीरहिता समः समरसाभासस्तिष्ठामि
परमानन्दरूपा शुद्धचैतन्यास्वच्छतां गतः प. पू. ३११२ । स्मिका भवति
शांडि. श८४ समः सर्वेषु भूतेषु
भ.गी. १८५४ समाधिः समतावस्था जीवात्मपरमासमः सिद्धावसिद्धौ व
भ. गी. ४.२२ । त्मनोः । यदि स्वदेहमुत्रष्टुसमागमस्तयोरेव हृदयान्तर्गते सुषौ मैत्रा. ७।११
१ यो. त. १०५ समागादिती३ तत्सायमभवत् १ऐत. ११५।१ : समाधिः संविदुत्पत्तिः परजीवैस मा ज्येष्ठपार श्रेष्टथर राज्यमा
कतां प्रति
जा. द. १०११
| समाधो क्रियमाणे तु विनान्याधिपत्यं गमयत्वहमेवेदर सर्वमसानीति
छांदो. ५।२६ । यान्ति वै बलात्
ते. बि. २४० समाधौ न विधीयते
भ. गी. २।४४ समाधाय स सात्त्विकः
भ.गी. १७।११
११ समाधौ परमं ज्योतिरनन्तं समाधावचला बुद्धिः
भ.गी. २०५३ विश्वतोमुखम्
यो. चू. १० समाविकालात्प्रागेव विचिन्त्याति
समाधौ मृदिततमोविकारस्य प्रयत्नतः । स्थूलसूक्ष्मकमात्सर्व
तदाकाराकारिताखण्डाकारचिदात्मनि विलापयेत्
अक्ष्युप. ४८
वृत्त्यात्मकसाक्षिचैतन्ये प्रपन. समाधिनि)(क)वमलस्य चेतसो
लयः सम्पद्यते
म. बा. २० निवेशितस्यात्मनि यत्सुखं
। समाधो मोक्षमाप्नोति त्यक्त्वा भवेत् । न शक्यते वर्णयितुं
कर्म शुभाशुभम
यो. चू. ११० गिरावदा स्वयंवदन्तःकरणेन
'समान उ एवायं चासो चोष्णोऽय. गृपते [ मैत्रा. ६३३४+ भवसं. ३।३१ ।
मुष्णोऽसौ स्वरः
छांदो. १२२ समाधिमय कार्याणि मा करोतु
समानप्राण एकस्तु जीवः स एक करोतु वा । हृदयेनारसर्वेहो
एव हि । रेचकादित्रयं कुर्यादृढमुक एवोत्तमाशयः मुक्तिको. २०१९ चित्तः समाहितः
ध्या. बि. ९९ समाधिमेकेन समममृतं यान्ति
समान मज्मापरियाति जागृविः चिस्यु. १०१४ योगिनः
योगकुं. ११४ समानमशीतयोऽध्यात्म चाधिदेवत समाधिस्थ मात्मकाम मातकामो
चानमेव
१ ऐत. १२२ निष्कामोजीर्णकामो हस्तिनि
। समानमेवाप्येति समानमेवास्तमेति सुबालो. ९५ सिंहेशे मशके नकुळे सर्प
समानवायुना सह सर्वासु नाडिषु राक्षसगन्धर्वे मृत्यो रूपाणि
रसं व्यापयासरूपेण देहे विदित्वा न बिमति कुतश्चनेति सुबालो. १२२ | वायुभरति
शांडि. ४८
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४०
स मानसा
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
समुद्रान
स मानसान्सप्त पुत्रानसृजत् सुबालो ॥३ समिद्भुमो धूमोऽचिरचिरङ्गारा समानस्तु द्वयोर्मध्ये गोक्षीर
अङ्गारा विस्फुलिङ्गाः
बृह. ६।२।१४ धवलप्रभः।मापाण्डर उदानश्च
समिधर सौम्याहरोप त्वा नेष्ये व्यानो ह्यचिःसमप्रभः अ. ना. ३८ न सत्यादगाः
छांदो. ४४५ समानः सर्वगात्रेषु सर्वव्यापी
समीकरणोन्नयनग्रहण प्रवणोच्छ्रासा व्यवस्थितः
त्रि. ब्रा. २८१ वायुकार्यप्राणादिविषयाः त्रि. प्रा. ११४ समानः सर्वदेहेषु व्याप्य तिष्ठत्य
स मुक्तः परमेश्वरः
महो. ६८ संशयः
जा. द. ४।२९ स मुक्तः स पूज्यः स योगी स समानः सर्वसामीप्यं करोति
परमहंसःसोऽवधूतः स ब्राह्मणइति निरा. ३२ मुनिपुङ्गव
जा. द. ४।३१ स मुक्तो भवति, स स्वप्रकाशोभवति गणेशो. ५८ समानसीन आत्मा जनानाम् चित्यु.११।१।२ स मुक्तो भवति तस्मै स्वात्मानं (ॐ) समानात्मने ॐ तत्सर्भुव
तु ददामि वै
गोपालो. २०३६ स्तस्मै समानात्मने नमो नमः गोपालो. ३३१० स मुक्तोऽहमस्मि
गोपालो. २०१४ समाने तृप्यति मनस्तृप्यति । छांदो. ५।२२।२ स मुखाच्च योनेहस्ताभ्यां चाग्निसमाने वृक्षे पुरुषो निमनोऽनीशया
। मसृजत
बृह. १४६ शोचतिमुह्यमानः मुण्ड.३।१।२+ श्वेताश्व. ४७ समुदस्ताश्रमितोऽई प्रविततसुखसमाने वै तत्परिडूतो मेन
पूर्णसंविदेवा हम्
मा. प्र.३ इत्यागस्त्यः
३ ऐत. ११११ समुदेति परानन्दा या तनुः पारमेसमानो नाभिदेशे तु उदानः
श्वरी । मनसैव मनश्छित्वा सा कण्ठमाश्रितः म. ना. ३५ स्वयं लभ्यते गतिः
म. प. ११५३ समानो मैत्रावरुणः
प्रा. हो. ४१ समुदर मेनो ब्रह्मन् मातङ्गमिव समास्निग्धान्दृढानस्थूलान्क्षौम
कर्दमात्
महो. ५।१३५ सुत्रेण धारयेत् (रुद्राक्षान् ) रु. जा. १३ । समुद्र एवास्य बन्धुः, समुद्रो योनिः बृह. १२१२ स मा भग प्रविश स्वाहा
तैत्ति . १॥४॥६ समुद्रमापः प्रविशन्ति यत् भ.गी. २१७० समासक्तं तथा (यथा-यदा-सदा)
समुद्रमेवाभिमुखा द्रवन्ति भ.गी. ११०२८ चित्तं जन्तीविषयगोचरे (रं)।
समुद्रवेलेव दुर्निवार्यमस्य मृत्योयदेवं ब्रह्मणि स्यारत्को न
रागमनम्
मैत्रा. ४२ मुच्येत बन्धनात्
मैत्रा. ६३४ समदस्योत्तरे तीरे द्विविदो नाम [+शाट्या. २+भवसं. ३।१५ मैत्रे. १२१२
वानरः। चातुर्थिक ज्वरं हन्ति समासेनैव कौन्तेय
भ.गी. १८.५० लिखित्वा यस्तु पश्यति वनदु. ९८ समाहिता नित्यतृप्ता यथाभूतार्थ
समुद्रादर्णवादधि संवत्सरो दर्शिनी । ब्रह्मन्समाधिशब्देन
अजायत [महाना.६।२+R.म. १०।१९०२ परा प्रज्ञोच्यते बुधैः
अ. पू. १६४८
समुद्रादूमिर्मधुमार उदारदुपार समाः निग्धा दृढाः स्थूलाः कण्टकैः
शुना सममृतत्वमानः[महाना.८1८ ऋ.मं. ४५८१ संयुताः शुभाः (रुद्राक्षाः) रु. जा. ११ ।।
[+वा. सं. १७८९+तै. मा. १०११०२ समित्पाणिः श्रोत्रियं ब्रह्मनिष्ठम् मुण्ड. श२।१२ | समुद्रान्सरितः पर्वतान्वनानि मही समिनिसमुत्पन्नं धार्य वै
पातालंच...ततो वै सृष्टिप्रचारिणा ( भस्म) बृ. जा. ५/५ । मचीकरत
गणेशो. १६
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
समुद्रे अ.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
सम्बद्धा
-
-
समुद्रे अन्तः कवयो विचचक्षते चित्त्यु. १११११ सम्पदुदरे न्यस्तः शुक्रविन्दुसमूलोन्भूलिते पुण्यपापाख्ये
रचेतनः । स पित्रा केन यत्नेन कर्मसञ्चये
अध्यात्मो. ३९ । गर्भस्थः केन पालितः शिवो. ४१०६ समूलो वा एष परिशुष्यति
सम्पश्यध्वा एवमा प्रमदत छाग. २।४ । योऽनृतमभिवदति
प्रो . ६३१ स मृत्युं तरति स संसारं तरति
। सम्पश्यन्कर्तुमर्हसि
भ. गी. ३२२० सोऽमृतत्वं च गच्छति न. पू. ३२२ सम्पीड्य सीविनी सूक्ष्मांगल्फेनैव स मृत्युं तरति स पाप्मानं तरति
तु सव्यतः । सव्यं दक्षिणस ब्रह्महत्यां तरति
न. पू. ५।१० गुल्फेन मुक्तासनमुदीरितम शांडि. १३२९ स मृत्युं तरति स पाप्मानं तरति
सम्पूजकः पञ्चमहोपपातकैर्युक्तो स संसारं तरति
नृ. पू. २।१
. विमुक्तः शिवरूपमेति १ बिल्वो. १२ स मृत्युपाशान्पुरतः प्रणोद्य
सम्पूर्ण इव शीतांशुरतिष्ठदमल:शुकः महो. २।२७ शोकातिगों मोदते स्वर्गलोके कठो. ११८ सम्पूर्णकुम्भवदेहं कुम्भयेन्मातरिश्वना त्रि. ना. २।९८ समेन्द्रो मेधया स्पृणोतु
सम्पूर्णकुम्भवद्वायोर्धारणं कुम्भको [तैत्ति. १२४१+
ना. प. ४।४५
____ भवेत् स मे युक्ततमो मतः
जा. द. ६३१३ भ.गी.६१४७
सम्पूर्णहृदयः शून्ये त्वारम्भे योगसमेष्यामि शिलासाम्यं निर्विकल्प
___ वान्भवेत्
सौ. ल. १० समाधिना
१ सं.सो.२०५३
सम्पूर्ण परमात्मनि । भिन्नाभिन्नं न स मोडते मोदनीयर हि लब्ध्वा विवृतर सन नचिकेतसं मन्ये कठो. २०१३
पश्यन्ति तस्याहं पश्चमाश्रयः तत्वो. ४ समे शुचौ शर्करावहिवालुका
सम्पूर्णानन्दैकबोधो ब्रह्मैवाहमस्मि प. हं. प. ११ विवर्जिते शब्नजलाश्रया
सम्प्रज्ञातसमाधिः स्याद्धधानादिभिः। मनोनुकूले, न तु
भ्यासप्रकर्षतः
मुक्तिको.२०५३ चक्षुपीडने गुहानिवाताश्रयणे
सम्प्रत्यवसितानां च महापातकिनां प्रयोजयेत् [ श्वेताश्व. २।१०+ भवसं. ३२२३
तथा । व्रात्यानामभिशस्तानां
संन्यासं नैव कारयेत समोऽहं सर्वभूतेषु भ.गी. ९।२९
१ सं. सो. २४ सम्पत्सुतस्त्रीप्रलये स्वगेहाद्वि
सम्प्रसूतकलत्राणि गृहाण्युप्रानिर्गता मुण्डितशीर्षका ये।
पदामिद
महो. ३७ स्वाची द्विजैस्ते भुवि कारयन्ति
सम्प्राप्यैनमृषयोज्ञानतृमाः कृता. भवन्तु लोकाः खलु सावधानाः भवसं. ११५५ । त्मानो वीतरागा:प्रशान्ताः । (यो ह वै) सम्पदं वेद सर
ते सर्वगं सर्वतः प्राप्य धीरा हास्मै कामाः पद्यन्ते देवाश्च
। युक्तात्मानः सर्वमेवापियन्ति मुण्ड. ३१२१५ मानुषाश्च, श्रोत्रं वाव सम्पत् छांदो. ५श४ सम्प्रेक्ष्य नासिका स्वं
म.गी. ६।१३ सम्पदः परमापदः
अध्युप. २६ सम्बद्धासनमेद्रमझिमुगलं कर्णाक्षिसम्पदे स्वाहेत्यनाराज्यस्य हुवा
नासापुटदारालिभिर्नियम्य मन्थे सम्पातमवनयेत् छांदो. ५।२१५ पक्नं वक्त्रेण वा पूरितम् । बवा सम्पममेवैतत्सम्मितमेव
मार्षे. ५.३ वक्षसि बमानसहितं मूर्धिन सम्परेतोऽस्यात्मा म चिरमिव
स्थिरं धारसेदेव यान्ति विशेष. जीविष्यतीति विपात् ३ ऐत. ४४ वरचसमसा योगीघरास्तन्मना यो. चू. ११४
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४२
सम्बन्ध
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
सम्यग्ब
नोसहा
सम्बन्धे द्रष्टदृश्यानां मध्ये दृष्टिर्हि
सम्मानाब्राह्मणो नित्यमुद्विजेत यद्वपुः । द्रष्टदर्शनदृश्यादि
विषादिव । अमृतस्येव चाकाङ्केवर्जितं तदिदं पदम् महो. ५१४८ दवमानस्य सर्वदा
ना. प. ३१४१ सम्बाहुभ्यां धमति सम्पतत्रैवा
। सम्मायमग्निः सिंचत्वायुषा च भूमी जनयन्देव एकः श्वेता. २३ बलेन चायुष्मंतं करोतमेति सम्बाहुभ्यां नमति सम्पतत्रैवा
प्रतिहास्मै मरुत: प्राणान्दधति सहव. २२ पृथिवी जनयन्देव एकः त्रि. म. ना. ६।४ सम्मूढत्वादात्मस्थं प्रभुं भगवन्तं [२ शि. सं. २६+
महाना. २२ कारयितारं नापश्यत् मैत्रा. ३२ सम्भक्ष्य सिंहेन स एष वीरः ।
४३
सम्मा सिञ्चन्तु मरुतः समिन्द्रः सम्भवत्युत्तमे प्राज्ञः प्राणायामे
सं बृहस्पतिः
ना. प. ४।४१ - सुखी भवेत्
जा. द. ६३१५ सम्मोहमौली तृष्णाकुण्डली सम्भवः सर्वभूतानां
भ.गी. १४॥३ तन्द्रीराघवेव्यभिमानाध्यक्षः मैत्रा. ६।२८ सम्भवामि युगे युगे भ. गी. ४१८
म. गी. २०६३ सम्भवाम्यात्ममायया
भ.गी. ४६ सम्मोहो भयं विषादो निद्रा सम्भवे हेतुफलयोरेषितव्यः
तन्द्री प्रमादो व्रणो जराशोकः क्रमस्त्वया
अ. शां. १६ क्षुत्पिपासा...नास्तिक्यमज्ञानं... सम्भावितस्य चाकीर्तिः
भ.गी. २।३४ निकृतत्वमुद्धतत्वमसमत्वमिति सम्भाषणं च चिन्मात्रं यद्यचि.
तामसान्वितः
मैत्रा. ३५ न्मात्रमेव हि
ते. बि. २।३० सम्यगालोकिते रूपे काष्ठपाषाणसम्भाषणं सह स्त्रीभिरालाप: प्रेक्षणं
वाससाम् । मनागपि न मेदोतथा । नृत्तं गानं सहासंच
ऽस्ति कासि सङ्कल्पनोन्मुखः अ. पू. २।३८ परिवादांश्च वर्जयेत्
ना. प. ६३८ सम्यगालोचनात्सत्याद्वासना सम्भूति च विनाशं च यस्तद्वेदो
प्रविलीयते । वासनाविलये भय सह । विनाशेन मृत्यु
चेतः शममायाति दीपवत् मुक्तिको. २०१५ तीवा सम्भूत्याऽमृतमभुते ईशा. १४ सम्यगुपनयनपूर्वकं चतुश्चस्वारिंशसम्भूतेरपवादाप सम्भवः प्रति
संस्कारसम्पन्नः...सर्वविधाविध्यते । को न्वेवं जनयेदिति
भ्यासं कृत्वा... देहत्यागं कारण प्रतिषिध्यते मद्वैत. प्र. २५ करोति स मुक्तः
ना. प. १११ सम्भूतवायुसंश्रावहृदय तप उच्यत कुडिको. २१ सम्यग्ज्ञानसमालोकः पुमाम् शेयः सम्भूतमेनायक्ष्यसे
चित्त्युप. २१ समः स्वयम् । न बिमति न सम्भूतं पृषदाज्यम् [चित्यु.१२।४+ पु. सू. ६ चादत्ते वैवश्यं न च दीनताम् प. पू. ५।२
[.मं. १०१९०८+ वा. सं. ३६६ सम्यग्ज्ञानं च वैराग्य धर्मोऽयं सम्भोजनी नाम पिशाचभिक्षा
भिक्षुके मतः
ना. प. ५।४५ नैषा पितृमाच्छति नोत देवान् ।
सम्यग्ज्ञानावरोधेन नित्यमेकइहैव सा परति क्षीणपुण्या
समाधिना । साय एवावशालान्तरे गौरिव नष्टवत्सा इतिहा. २२ बुखा ये ते साया सम्माननं परां हानि यागः
योगिनः परे
म.पू. ५१४९ कुरुते यतः । अनेनावमतो
सम्यग्बन्धत्रयस्थोऽपि लक्ष्यलक्षणयोगी योगसिद्धिं च विन्दति ना. प. ५।४० कारणम् । घेद्यं समुद्धरेन्नित्यं.. वराहो. ५/५६
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्यग्वा.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
सय पता
६४३
-
सम्यग्वासनया त्यकं मुक्तमि
स य एतदेवममृतं वेद रुद्राणास्यभिधीयते
मुक्तिको. २०१६ । मेवैको भूत्वेन्द्रेणैव मुखेनैतसम्यग्व्यवसितो हि सः भ.गी. ९।३० देवामृतं दृष्टा तृप्यति
छांदो. ३१७३ सम्यक्तिमीलिताशः किश्चिदुन्मी
। स य एतदेवममृतं वेद साध्याना. लिताक्षः...परं प्रशावलोकयं.
___ मेवैको भूत्वा ब्रह्मणैव मुखेनैत... छांदो. ३।१०।३ स्तद्रूपो भवति (योगी) अद्यता.१ । स य एतदेवममृतं वेद मरुतामेवैको सम्यन्यासःसन्न्यासः । न तु
। भूत्वा सोमेनैव मुखेन... छांदो. ३।९।३ __ मुण्डितमुण्डः [गुरषो. २+ पीतां. २ स य एतदेवममृतं वेदादित्यासम्यश्वि हास्मै सर्वाणि भूतानि
नामेवैको भूत्वा वरुणेनैव श्रेष्ठपाय कल्पन्ते
बृह. ५.१३३३ मुखेनैतदेवामृतं दृष्ट्वा तृप्यति छांदो. ३ ८३ सय भाकाशं ब्रह्मेत्युपास्ते
स य एतदेव रूपमभिसंविशमाकाशवतो वै स लोकान्प्रकाश
___ त्येतस्माद्रूपादुदेति
छांदो. ३.६३ पतोऽसम्भाधानुरुगायवतो.
स य एतदेव विद्वानक्षरं प्रणौऽभिसिद्धपति
छांदो. ७।१२।२ त्येतदेवाहर स्वरममत. स य आत्मानमेव प्रियमुपास्ते न
मभयं प्रविशति
छांदो. ११४५ हास्य प्रियं प्रमायुकं भवति
बृह. १४८ सय एतदेवं विनादित्यं सय आत्मानमेव लोकमुपास्ते न
ब्रह्मेत्युपास्ते...(मा. पा.) छांदो. ३।१९।४ हास्य कर्म क्षीयते
बृह. १।४।१५ स य एतदेवं विद्वारा सामेत्युसय माशां ब्रोत्युपास्ते आश
पास्तेऽभ्याशो हसदेन साधवो ___ याऽस्य सर्वे कामाः समृद्धयन्ति छांदो. १४२ मा च गच्छेयुरुप च नमेयुः छांदो. २०१४ स य इच्छेत्पुत्रो..अनुप्रवीत(मा.पा.) बृ. उ. ६।४।१४ स य एतदेवं वेदाऽभि हेनं सर्वाणि स य इच्छेत्पुत्रो मे शुक्लो जायेत
भूतानि संवाञ्छन्ति
केनो.४६ घेदमनुब्रुवीत, सर्वमायुरियादिति बृह. ६।४।१४ । स च एतद्गायत्रं प्राणेषु प्रोतं वेद स य इदमविद्वानग्निहोत्रं जुहोति
प्राणी भवति
छांदो. २.११।२ यथाऽङ्गारानपोह्य भस्मनि
स य एतमेवमुपास्ते यात्मन्बी ह जुहुयात्तादृक्तत्स्यात्
छांदो. ५।२४।१ भवत्यात्मन्विनी हास्य प्रजा स य इमास्त्रींल्लोकान् पूर्णान्
भवति
बृह. २।१।१३ प्रतिगृहीयात सोऽस्या एत.
स य एतमेव उपास्ते; तेजस्वी ह स्प्रथमं पदमाप्नुयात्
बृह. ५।१४।६
भवति तेजस्विनी हास्य सय इहान्वायत्तमिदमविद्वाने.
प्रजा भवति
बृह्. २१११४,५ वैतदुपास्ते पापीयान्भव
। स य एतमेवमुपास्तेऽतिष्ठाः त्यार्तिमा त्यवम्रियते
आर्षे. ४३ सर्वेषां भूतानां मूर्धा राजा प्रय एतदनमन्ने प्रतिउित वेद
भवति [बृह. २।१।२,३, ६,७,८,९ प्रतितिष्ठति
तैत्ति. ३७,८,५ स य एतमेवमुपास्ते द्वितीयवान्ह स य एतदुपास्ते न स पाप्मनो
___ भवति नास्माद्गणश्चिछद्यते बृह. २।११११ व्यावतेते
बृह. १।५।२ स य एतमेवमुपास्तेऽहरहर्ह सुतः स य एतदेवममृतं वेद वसूनामेवैको
प्रसुतो भवति नास्यान्नं क्षीयते बृह. २।११३ भूत्वाऽग्निनेव मुख तदेवामृतं
__स य एतानेवं पञ्च पुरुषान् स्वर्गस्य दृष्ट्वा तृप्यति छांदो. ३।६।३ द्वारपान्वेद
छांदो. ३११३१६
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४५
स य पत.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
सय एवं
स य एतमेवं वायु दिशां वत्सं वेद छांदो. ३।११।२ स य एवमेतद्वामदेव्यं मिथुने प्रोतं स य एतमेवं विद्वानादित्यं
वेद मिथुनीभवति
छांदो. २।१३।२ ब्रह्मेत्युपास्तेऽभ्याशो ह यदेन ५
स य एवमेतद्वैराजमृतुषु प्रोतं वेद साधवो घोषा आ च गच्छेयुरुप
विराजति प्रजया पशुभिब्रह्मच निम्रेडेरन् छांदो. ३११९।४ वर्चसेन सर्वमायुरेति
छांदो. २।१६।२ स य एतमेवं विद्वानुपास्तेऽपहते
स य एवमेतद्वैरूपं पर्जन्ये प्रोतं पापकृत्यां लोकी भवति, सर्व
वेद विरूपा५श्व सुरूपार श्व मायुरेति [ छांदो. ४।११।२+ १२।२+१३।२ पशूनवरुन्धे
छांदो. २।१५।२ स य एतमेवं विद्वानुपास्ते
छांदो. १।९।४ स य एवमेतमक्षरसम्मान चक्षुर्मयं स य एतमेवंविद्वांश्चतुष्कलं पाद
श्रोत्रमयं छन्दोमयं मनोमयं ब्रह्मणोऽनन्तवानित्युपास्ते
वाङ्यमात्मानं वेद अक्षराणां ऽनन्तवानस्मिल्लोके भवति छांदो. ४६४ सायुज्यं सरूपता सलोकतामभुते ३ ऐत. २।२।३ स य एतमेवं विद्वाश्चतुष्कलं पादं
स य एवमेतमहः सम्मानं चक्षुर्मयं ब्रह्मण आयतनवानित्युपास्ते
...आत्मानं वेद अह्रा सायुज्यं आयतनवानस्मिल्लोके भवति छांदो. ४।८।४ सरूपता सलोकताम श्रुते ३ ऐत. शश३ सय एतमेवं विद्वांश्चतुष्कलं पादं
स य एवमेतमिन्द्रं भूतानामिन्द्रं - ब्रह्मणः प्रकाशवानित्युपास्ते
वेद विस्रसाहेवास्माल्लोकात् प्रकाशवानस्मिल्लोके भवति छांदो.४।५।३ प्रेतीति ह स्माह महिदास स य एतां संहितां वेद सन्धीयते
ऐतरेयः
१ ऐत. ३७११ प्रजया पशुभिर्यशसा ब्रह्म
स य एवमेतमुपास्ते रोचिष्णुई वर्चसेन स्वर्गेण लोकेन सर्वमा
भवति
बृह. २।१।९ युरेति [३ ऐत. १२५।४+ ११६२+११६६४ स य एवमेता रेवत्यः पशुषु प्रोता स य एनं प्राणं वंशमुपवदेत ३ ऐत. ११४१
वेद पशुमान्भवति
छांदो. २११८२ स य एवमिमा महिम्न एवास्य
स य एवमेत संवत्सरं समानं पश्यन्नुपास्ते महिम्न एवानोति
चक्षुर्मयं श्रोत्रमयं छन्दोमयं सर्वमायुरेति वसीयान्भवति आ. ८२ मनोमयं वाक्यमामानं परस्मै स य एवमेतत्साम सर्वस्मिन्त्रोत
शंसति
३ ऐत. २।३२ __ वेद सर्व ५ ह भवति छांदो. २।२१।२ स य एवमेतां संहितां वेद सन्धीयते स य एवमेतद्ब्रहदादित्ये प्रोतं
प्रजया पशुभिर्यशसा... ३ ऐत. १।१।३ __ वेद तेजस्व्यन्नादो भवति छांदो. २।१४।२ [१।२।३+१।५।१,२+
श६७ स य एवमेतद्यज्ञायज्ञीयमङ्गेषु
स य एवमेताः शक्कों लोकेषु प्रोतं वेदाङ्गी भवति छांदो. २।१९।२ प्रोता वेद लोकी भवति छांदो. २।१७१२ स य एवमेतद्रथन्तरमन्नौ प्रोतं
सच एवमेनमुपास्तेऽतीव सर्वा वेद ब्रह्मवर्चस्न्यन्नादो भवति छांदो. २।१२।२ भूनानि तिष्ठति, सर्वमायुरेति आर्षे. ६२ स य एवमेतद्राजनं देवतासु प्रोतं
स य एवं वित् अस्माल्लोकात्प्रेत्य वेतासामेव देवतानार
एतमन्नमयमात्मानमुपसङ्कामति सलोकवा र साष्टिनार
[तैत्ति . २।८।१+
३३१०१५ सायुज्यं गच्छति
छांदो. २।२०१२ सय एवंविद्वानेते आत्मान स्पृणते तैत्ति. २१९
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
सय पवा.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
स थधा
६४५
स य एवायं देहिक आत्मा
३ऐत. २।३१ स यत्र मनराक य: वा स य एषोऽणिमा छांदो. ६८७+ १/४+१०१३ वाक्तन्मनस्ते २ योनिरहेकं स य एषोऽन्तर्हृदय आकाश: तैत्ति. १।६।१ । मिथुनम्
सावित्र्यु. स यजुभिर्यजुर्वेदो विष्णुरुद्रास्त्रिष्टु
। स यत्र वरुणस्तदापो यत्र वा __दक्षिणाग्निः [ नृ. पू. २१+ नृसिंहो. ३१२ आपस्तदरुणस्ते द्वे योनि
- स्तदेकं मिथुनम् स यजुषां मण्डलं, स यजुषां लोक: महाना. १०१
साविश्यु. २
। स यत्र वायुस्तदाकाशो यत्र वा स यज्जुहोति यद्यजते तेन
आकाशस्तद्वायुस्ते द्वे योनिदेवानां लोकः
बृह. ११४१६ स्तदेकं मिथुनम्
सावित्र्यु. ३ स यज्ञा, स मे ददातु प्रजा
स यत्र स्तनयित्नुस्तद्विद्युत् , यत्र पशून् पुष्टिं यशः
चित्त्यु. ७१
वा विद्युत्तत्र स्तनयित्नुस्ते द्वे स यत्करणीयं मन्येत तत्कुर्वीत ३ ऐत. २।४।४
योनिस्तदेकं मिथुनम्
सावित्र्यु. ५ स यत्कुमारं जन्मनोऽग्रेऽधि.
स यत्राग्निस्तत्पृथिवी, यत्र वै पृथिवी भावयत्यात्मानमेव तद्भावयति २ ऐत. ४३ तत्राग्निस्ते द्वे योनिस्तदेकमिथुनम् सावित्र्यु. ? स यत्तत्र किश्चित्पश्यत्यनन्वागत.
स यत्रादित्यस्तदद्यौर्यत्र वा स्तेन भवत्यसङ्गो ह्ययं पुरुषः बृह. ४।३।१५ द्योत्तदादित्यस्ते द्वे योनिस यत्पूर्वोऽस्मात्सर्वस्मात् सर्वान्
स्तदेकं मिथुनम्
सावित्र्यु. ६ पाप्मन औषत्तस्मात्पुरुषः बृह. ११४१ स यत्रायमणिमानं न्येति जरया स यत्प्रमाणं कुरुते
भ. गी. ३२२१ वोपतपता वाऽणिमानं निगच्छति बृह. ४।३।३६ स यत्प्राणो गृत्सोऽपानमस्तस्मा
स यत्रायमात्माऽबल्यं न्येत्य गृत्समदः
१ ऐत. २।११३
सम्मोहमिव म्येत्यथैनमेते स यत्र चन्द्रस्तनक्षत्राणि यत्र वा
प्राणा अभिसमायन्ति
बृह. ४।४।१ नक्षत्राणि स चन्द्रमास्ते द्वे
स यत्रतत्स्वप्नायाचरति
ते हास्य लोकाः योनिस्तदेके मिथुनम् सावित्र्यु. ७
बृह. २।१।१८
स यत्रैष चाक्षुषः पुरुषः पराङ् स यत्र पुरुषस्तत्त्री यत्र वा स्त्री
पर्यावर्ततेऽथारूपज्ञो भवति। बृह. ४।४।१ स पुरुषस्ते द्वे योनिस्तदेकं
स यत्रोपाकृते प्रातरनुवाके पुरा मिथुनम्
सावित्र्यु. ९
परिधानीयाया ब्रह्मा व्यव. स यत्र प्रस्तुयात्तदेतानि जपेदसतो
। वदति
छांदो. ४।१६।२ मा सद्गमय तमसो मा ज्योति.
स यत्सर्वमोङ्कर्याद्रिच्यादात्मानं र्गमय मृत्योर्मामृतम् बृह. ११३।२८
सकामेभ्य
१ ऐत. ३६६ स यत्र प्रस्वपिति, अस्य लोकस्य
स यत्सव नेति बयात् , पापिकासर्वावतो मात्रामुपादाय स्वयं
ऽस्य कीर्ति येत
१ऐत. ३१६६ विहत्य स्वयं निर्माय स्वेन भासा
स यथाकामो भवति तत्क्रतुर्भवति, स्वेन ज्योतिषा प्रस्वपित्यत्रायं
यत्क्रतुर्भवति तत्कर्म कुरुते, पुरुषः स्वयज्योतिर्भवति - बृह. ४।३।९ यत्कर्म कुरुते तदभिसम्पद्यते बृह. ४।४।५ स यत्र यज्ञस्तत्र छन्दांसि, यत्र वा
स यथा कुमारी महाराजो वा छन्दांसि स यज्ञस्ते द्वे योनि.
महाब्राह्मणो वातिधनीमानन्दस्य स्तदेकं मिथुनम् सावित्र्यु. ४ गत्वा शयातैवमेष एतच्छेते
बृह. २०१११९
नालं स्यात्
.
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४६
स्र यथा तत्र... ऽघरावादो प्रामायीत - ( मा. पा . )
स यथा तत्र नादा ह्येतैतदात्म्यमि सर्व तत्सत्य स आत्मा तत्त्वमसि श्वेतकेतो
स यथा तत्र प्राङ्कोवाऽधराजा प्रत्यङ्का प्रध्मायीताभिनद्धाक्ष मानीतोऽभिनद्धाक्षो विसृष्टः स यथातुरा भिषग्रहणकाले बाला अपथ्याहितगुडादिना जनन्या वविता इति नानादेवता गुरुकर्मतीर्थनिष्ठाश्च ते भवन्ति
स यथा दुन्दुभेर्द्दन्यमानस्य न बाह्याञ्छन्दान् शक्नुयाद्ग्रहणाय दुन्दुभेस्तु ग्रहणेन दुन्दुभ्वाघातस्य वा शब्दो गृहीतः [बृह. स यथा प्रचोदयित्रापोज्झितो नेत्ररुरुवतैवं हैष प्राज्ञेनात्मनापोज्झितो न ते स यथा प्रयोग्य आचरणे युक्त एवमेवायमस्मिन्छरीरे प्राणो
स यथा
युक्तः a यथा महाराजो जानपदान् गृहीत्वा स्वे जानपदे यथाकामं परिवर्तेतैवमेवैष एतत्प्राणान् गृहीत्वा स्वेशरीरे यथाकामं परिवर्तते
स यथा मृत्पिण्डे घटाना तन्तौ पटानां तथैवेति भवति
स यथार्द्रेन्धाग्रभ्या हितात् ( मा. पा. ) स यथाssधारभ्याहि (तात् ) तस्य पृथग्धूमा... विनिश्वरन्त्येवं वा अरेऽस्य महतो भूतस्य निःश्वसितमेतद्यदृग्वेदो यजुर्वेदः सामवेदोऽथर्वाङ्गिरस इतिहास: [ बृद्द. २|४|१०+
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः स यथैक.
स यथा वीणा वाद्यमानायै न
छां. उ. ६ १४ १
छांदो. ६।१६।३
छांदो. ६।१४।१
स्वसंवे. ३
२|४|७+४|५१८
छाग. ६३
छांदो. ८/१२/३
बृह. २|१|१८
स्वसंवे. १
घृह. २।४।१०
४/५/११
बाह्याञ्छब्दाच्छक्नुयाग्रहणाय वीणायै तु ग्रहणेन वीणावादस्य वा शब्दो गृहीतः [बृह. २1४1९+ ४/५/१० स यथा शकुनिः सूत्रेण प्रबद्धो दिशंदिशं पतित्वाऽन्यत्रायतनमध्वा बन्धनमेवोपश्रयते एवमेव खलु सोम्य तन्मनो दिशं दिशं पतित्वाऽन्यत्रायतनमलब्ध्वा प्राणमेवोपश्रयते स यथा शकुनिः बन्धनमेवोपाश्रयते ( मा. पा. ) स यथा शङ्खस्य ध्मायमानस्य न बाह्याच्छब्दाच्छकुयाद्हणाय शङ्खस्य तु ग्रहणेन शङ्खध्मस्य वा शब्दो गृहीतः स यथाश्मानमुत्वा लोप्टो विध्वंसतैवं ( मा. पा. ) स यथा सर्वासामपार समुद्र एकायनमेव सर्वेषा स्पर्शानां त्वकायनं [ यह. २|४|११ + ४/५/१२ स यथा सुय: पडीशशङ्कनसङ्खिदेदेवमिरान्प्राणान्समखिदत् स यथा सैन्धवखित्य उदके प्रास्त उदकमेवानुविलीयेत, न हास्य प्रहणायेव स्यात्
स यथा सैन्धवधनोऽनन्तरोबाह्यः कृत्स्नो रसघन एवं वा भरेऽहमात्मा
स यथा सोम्य वयांसि वासो वृक्षं सम्प्रतिष्ठन्ते, एवं ह वै तत्स पर आत्मनि सम्प्रतिष्ठते स यथेमा नयः स्यन्दमानाः समुद्रायणाः समुद्रं प्राप्यास्तं गच्छन्ति भिद्येते चासां नामरूपे समुद्र इत्येवं प्रोच्यते
पात्रो वैकेन वक्रेण वर्तमानों रिष्यत्येवमस्य यज्ञो रिष्यति
छांदो. ६८२
छांदो. छाटार
[बृह. २२४/८+४|५ १९
बृ. उ. १।३।७
छांदो. ५/१/१२
बृह. २/४/१२
बृह. ४/५/१३
प्रश्नो. ४/७
प्रो. ६।५
छांदो. ४/१६/३
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
स यथैai
( एवं ) स यथैतां देवता सर्वाणि भूतान्यवन्त्येव हैवंविद सर्वाणि भूतान्यवन्ति स यथैषां प्राणानां मध्यमः प्राणः, एवमेतासां देवतानां वायुः स यथोभयपाद्वजत्रयो वोभाभ्यां चक्राभ्यां वर्तमानः प्रतितिष्ठत्येवमस्य यज्ञः प्रतितिष्ठति स यदवोचं प्राणं प्रपद्य इति, प्राणो वा इ५ सर्वे भूतं यदिदं किश्व, तमेव तत्प्रापत्सि स यदशिशिपति यत्पिपासति यन्त्र रमते ता अस्य दीक्षाः स यदा तेजसाऽभिभूतो भवत्यत्रैष देव: स्वप्रान्न पश्यत्यथ सदैतस्मिञ्छरीरे एतत्सुखं भवति स यदा प्रतिबुध्यते स यदा प्रतिबुध्यते तदेतत्सर्वमस्मादेवोत्तिष्ठति
स यदा प्राणेन सह संयुज्यते तदा
पश्यति नद्यो नगराणि बहूनि विविधानि च
स यदा बली भवत्यथोत्थाता भवति
स यदा मनसा नमस्यति मत्रानधीयीयेत्यथाधीते
स यदा मृत्युमत्यमुच्यत स वायुरभवत्सोऽयं वायुः परेण मृत्युमतिक्रान्तः पत्रते
स यदा विज्ञाय दत्वाऽसुरान्वि जित्य सर्वेषां भूतानां श्रेष्ठयं स्वाराज्यमाधिपत्यं पर्येति स यदाऽस्माच्छशरीरादुत्क्रामति, वागस्मात्सर्वाणि नामान्यभिविसृजते वाचा नामान्याप्नोति
सर्वाणि
स यदाहासतो मा सद्गमयेति मृत्युर्वा असत्सदमृतं मृत्योर्मामृतं गमयामृतं मा कुरु
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
बृह. १/५/२०
बृह. १/५/२२
छांदो. ४।१६५
छांदो. ३१५१४
छांदो. ३/१७/१
प्रश्नो ४/६ कौ. त. ३।३
नृसिंहो. ७/६
सुवालो. ४/२
छांदो. ७१८१
छांदो. ७|३|१
वृद. १३/१३
कौ. त. ४/२०
कौ. त. ३३४
वृ.उ. १/३/२८
स यदेवं
स यदि तस्य कर्ता भवति (मा.पा.) छां.उ. ६।१६।२
स यदिदमत्रान्वायत्तं वेदाथ तथैवोपास्तेऽत्रैवान्वायत्तो भवति स यदिदमेतस्मिन्नन्वायत्तं वेदाथ तथोपास्तेऽन्वायत्तो हैवास्मिन भवति
स यदिदं सर्वमभिप्रागाद्यदिदं किव तस्मात्प्रगाथाः स यदिदं सर्वमभ्यपत्रयत यदिदं किञ्च तस्मात्पावमान्यः स यदिदं सर्व पाप्मनो त्रायत यदिदं किव तस्मादुत्रयः स यदि परेण वोपसृतः स्वेन वाडयेनाभिव्याहरेत् । अभिव्याहार्थन्नेव विद्यात् स यदि पितरं वा मातरं वा भ्रातरं वा स्वसारं वाssचार्य वा ब्राह्मणं वा किचिद्भृशमित्र प्रत्याहविक्त्वास्त्वित्येवैनमाहुः स यदि पितृलोककामो भवति सङ्कल्पादेवास्य पितरः समुतिष्ठन्ति तेन पितृलोकेन सम्पन्नो महीपते स यदिमानि भूतानि सर्वाणि भूतानि पादि तस्मात्पदम् स यदि विचिकित्सेत्स णकारं त्रवाणी अणकाराएँ इति स यदि स्त्रियं पश्येत्समृद्धं कर्मेति विद्यात्
स यदि ह वा अपि मृषा वदति सत्यं हैवास्योदितं भवति स यदेभ्यः सर्वेभ्यो भूतेभ्योऽर्चत, तस्मादृक् स यदेभ्यः सर्वेभ्योऽर्वेभ्योऽर्चव तस्मादर्धर्चः
स यदेभ्यः सर्वेभ्यो भूतेभ्यः क्षरति, न चैनमतिक्षरन्ति स यदेवंविदस्माल्लोकात्प्रत्यथैभिरेव प्राणैः सह पुत्रमाविशति
६४७
आ. ४१३
मर्षे. २/३
१ ऐत. २/२/३
१ ऐत. २२/४
१ ऐन. २२/६
३ ऐव. १२६|४
छांदो. ७११५/२
छांदो. ८|२०१
१ ऐत. २/२/९
३ ऐत. २/६/२
छांदो. ५२८
१ ऐत. १/५/३
१ ऐत. २२/७
१ ऐव. २२/८
१ ऐव. २२/१०
बृह. १/५/१७
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪૮
सदैत
स यदेतत्सर्वमपेक्षते तदैतत्सर्वमस्मिन्प्रविशति
नृसिंहो. ७/६
स यत्क्रमिष्यन् भवति, नैनं
घोष शृणोति [ बृह. ५/९/१ + मैत्रा. २२८
स यद्वैनचक्षुषाऽग्रहिष्यद्दृष्ट्वा
२ ऐस. ३१५
२ ऐत. ३1९
२ ऐत. ३।६
२ ऐत. ३।७
वनमन्त्र
स यद्वैनच्छिनाप्रष्यद्विसृज्य हैवान्नमत्रप्स्यत् स यच्छ्रोत्रेणायच्छ्रुत्वा हैवान्नमत्रप्स्यत्
स यद्वैनत्वचाऽमष्यत्स्पृष्ट्रा
वास्त
स यद्वैनत्प्राणेनाप्रहष्यदभिप्राण्य हैवान्नमत्रस्यत् स येद्वैनद्वाचाऽमध्य
दभिव्याहृत्य हैवान्नमत्रप्स्यत् स यद्वैनन्मनसाऽप्रहष्यद्धधात्वा हैवान्नमत्रप्स्यत्
स यद्यगदः स्यात् पुत्रस्यैश्वर्ये पिता वसेत्
स यद्यदेवासृजत तत्तदत्तुमधियत स यद्यनुरुद्धयते तद्भवति
स यद्यनेन किचिदक्ष्णया कृतं भवति तस्मादेन सर्वस्मात्पुत्रो मुध्यति
कमात्रमभिध्यायीत स तेनैव संवेदितस्तूर्णमेव जगत्यामभिसम्पद्यते
स यद्येतेषां (स्व) किश्चित् पश्येत्, उपोष्य पायसं स्थालीपाकं श्रपयित्वा रात्रि सूक्तेन प्रत्यृचं हुत्वाऽन्येनान्नेन ब्राह्मणान्भोजयित्वा चरुं स्वयं प्रानीयात् स यश्चन्द्रमसो देवानां भूर्भुव:स्वरादीनां सर्वेषां लोकानां च स यश्च सङ्क्रामत्येक पश्चाशत् स यश्चायमशरीरः प्रज्ञात्मा यश्चासावादित्य एकमेतदिति
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
२ ऐत. ३।४
२ ऐत. ३ | ३
२ ऐत. ३।८
कौ. त. २/१५
बृद्द. १/२/५ निरुक्तो. १
बृह. ११५/१७
प्रश्नो. ५/३
३ ऐत. २४/७
भस्मजा. २२५ तैत्ति. २।१०
३ऐत. २३२
स यावद
स यश्चायं पुरुषे । यश्चासावादित्ये स एकः [ तैत्ति. स यश्चित्तं ब्रह्मेत्युपास्ते चित्तान्वै
स लोकान्धुवान्धवः प्रतिष्ठितान् प्रतिष्ठितोऽव्यथमानानव्यथमानोऽभिसिद्ध्यति
स यस्तान् पुरुषान्निरूह्य
प्रत्यूहा ( मा. पा. ) से यस्तान्पुरुषान्निरूह्य प्रत्युद्दा
त्यक्रामत्
यस्तं न विद्यात्कथं कुर्यादथ विद्वान्कुर्यात्
स यः सङ्कल्पं ब्रह्मेत्युपास्ते कुप्तान्वै
स लोकान्वान्वः प्रतिष्ठितान् प्रतिष्ठितोऽव्यथमानानव्यथमानोऽभिसियति
स यः स पाप्मा
स यः स्मरं ब्रह्मेत्युपास्ते यावत् स्मरस्य गतं तत्रास्य यथाकामचारो भवति
स यः कामयेत महत्प्राप्नुयामित्युदगयन आपूर्यमाणपक्षस्य पुण्याहे... पु५ सा नक्षत्रेण मन्थर सन्नीय जुहोति सयः कामयते महत्प्राप्नुयां (मा.पा.) स याति परमां गतिम्
स यामिच्छेत्कामयेत मेति... स यामेवामु ५ सावित्रीमन्वाहैषैव स यस्मा बन्वाहवस्य प्राणा५. स्त्रायते
स यावतीयं त्रयी विद्या ताबद्ध जयति
स यावत्येन्मनस्तावदादित्यं गच्छति
स यावदप्येतेषामेकैकं न प्राप्नोत्यकृत्स्न एव तावन्मन्यते स यावदस्माच्छरीरादनुत्कान्तो भवति तावज्जानाति
२१८+३|१०|४
छांदो. ७/५/३
बृह. ३१९/२६
वृद. ३१९/२६
छांदो. २१२४/२
छांदो. ७१४/३ बृ६. ११३/२
छांदो. ७/१३२
बृह. ६|३|१
बृह. ६/३/१ भ.गी. ८।१३ बृह. ६|४|९
बृह. ५/१४|४
बृद्द. ५/१४/५
छांदो. ८२६६५
बृह. १।४।१७
छांदो. ८२६४
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
स यावदा
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
स यो ह
स्तृप्यति
स यावदादित्य उत्तरत उदेता
स योऽन्नं ब्रह्ममुपास्तेऽनवतो लैस दक्षिणतोऽस्तमेता
छांदो. ३।१०।४ | लोका-पानवतोऽभिसिद्धयति छांदो. ७।९।२ स यावदादित्यः पश्चादुदेता
स योऽन्यमात्मनः प्रियं वाणं पुरस्तादस्तमेता
छांदो. ३।९।४ ब्रूयाप्रिय रोत्स्यतीश्वरः वृह. ११४८ स यावदादित्यः पुरस्तादुदेता
स योऽपो ब्रह्मेत्युपास्ते आप्नोति । __ पश्चादस्तमेता [छांदो. २६४+७४ सर्वान्कामा स्तृप्तिमान्भवति छांदो. ७।१०।२ स यावदादित्यो दक्षिणत उदेनो.
स यो बलं ब्रहोत्युपास्ते यावद्वलम्य त्तरतोऽस्तमेता
छांदो. ३.८४ गतं तत्रास्य यथाकामचारो भवति छांदो. ७८२ स यावदिदं प्राणि तावद्ध जयति बृह. ५/१४:३ स यो मायुस्मृतमित्युपास्ते । स यावदेषु त्रिपुलोकेपु तावद्ध जयति बृह. ५।१४।१
___ सर्वमायुरस्मिल्लोक एत्याप्नोति को. त. ३२ स यावद्ध वा इन्द्र एतमात्मानं न
। स यो मनुष्याणार राद्धः समद्धो विजज्ञेतावदेनमसुरा अभिवभूवः को. त. ४.२० भवत्यन्येषामधिपति: ।
बृह. ४॥३॥३३ सयावन्मनसोगतंतत्रास्य..(मा.पा.) छां. . ७।३।२ स या मना ब्रह्मेत्युपास्ते याव
न्मनसो गतं तत्रास्य यथास यावान् ह वै वाजपेयेन
कामचारो भवति यजमानस्य लोको भवति
छांदो. ७।३२
स यो मां विजानीयानास्य केन च तावानस्य लोको भवति बृह. ६।४।३
कर्मणा लोको मीयते
कौ. त. ३११ स यां प्रथमामाहुतिं जुहुयात्तां
स यो वाचं ब्रह्मेत्युपास्ते याव. जुहुयात्प्राणाय स्वाहेति प्राण.
द्वाचो गतं तत्रास्य यथाछांदो. ५.१९।१
कामचारो भवति
भ.गी. ४१८ स युक्तः कृत्स्नकर्मकृत्
छांदो. ७।२।२
स यो विज्ञानं ब्रह्मेत्युपास्ते विज्ञानस युक्तः स सुखी नरः
भ.गी. ५।२३
वतो वै स लोकाज्ञानवतोस येन यज्ञक्रतुना याजयेत्सोऽरण्यं
ऽभिसिद्धधति
छांदो. ७१७२ परेत्य शुचौ देशे स्वाध्यायमेवैन
स यो ह वै तदच्छाधमशारीरम
सहवै. २१ मधीयन्नासीत
लोहितं शुभ्रमक्षरं वेदयते यस्तु स योगी परमो मतः
भ. गी. ६.३३ स योगी ब्रह्मनिर्वाणं
भ. गी. ५।२४
___ सोम्य समवज्ञः सर्वो भवति प्रश्नो. ४।१० स योगी मयि वर्तते
भ.गी. ६।३१ स यो ह वैद्भगवन्मनुभ्येषु स योत एकैकमुपास्ते न स वेद बृह. ११४१७ । प्राणानगोङ्कारमभिध्यायीत प्रश्नो. ५।९ स योऽतोऽशुतोऽगतोऽमतोऽनतो
स योऽस्य प्राइसुधिः स प्राणस्त. ऽदृष्टोऽविज्ञातोऽनादिष्टः श्रोता
चक्षुः मादित्यस्तत्तेजोऽन्नाद्यमन्ता द्रष्टा देष्टा घोष्टा विज्ञाता
सियपासीत
छादो. ३।१३।१ प्रज्ञाता सर्वेषां भूतानामन्तर.
स यो हद पाहावेद वियति मुण्ड. ३।२।९ पुरुषः सम मात्मेति विद्यात ३ ऐत. २।४।८ स्यो ह वै मनुष्याणा रादा, स यो ध्यानं ब्रह्मेत्युपास्ते याव
समृद्धो भवति.---- ( मा. पा.) बृह. ४॥३॥३३ द्धयानस्य गतं तत्रास्य यथा
सयो ह वै तत्परमं ब्रह्म यो वेद कामचारो भवति छांदो. ७६२ वैमुनिः
रुद्रह. ५२ स यो नाम ब्रह्मेत्युपास्ते याव
स यो ह वै सावित्रस्याष्टाक्षरं नाम्नो गतं तत्रास्य यथा
पदं श्रियाभिषिक्तंतत्साम्नोऽदं कामचारो भवति
छांदो. ७१५ । वेद श्रिया हैवाभिषिच्यते नृ. पू. ११३
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५०
स यो हैत.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
सर्गादिकाले
३ ऐत. २।६।१ भ.गी. १०१२४
महाना. १४.५
जा. द. ४।१४
जा. द. ४२१
यो. शि. ५।२३
सि. शि. २५ गायत्रीर.१
स यो हैतमेवमुपास्त एतेषां
| स यो हैतौ णकारषकारावनुसंहितसर्वेषामात्मा भवति
कौ.स.४।१६।१७ मृचो वेद सबलां सप्राणां स यो हैतमेवमुपास्ते जिष्णुर्ह
संहितां वेदायुष्यमिति विद्यात् वाऽपराजिष्णुरन्यतस्तज्यायान्
सरसामस्मि सागरः
, सरसार सपिष्टान् गन्धार मम
को. त. ४७ भवति
- चित्ते रमन्तु स्वाहा स यो हैतमेवमुपास्तेऽतिष्ठाः ।
सरस्वती कुहूश्चैव सुषुम्नापार्श्वयोः सर्वेषां भूतानां मूर्धा भवति को. त. ४२
स्थिते । गान्धारा हस्तिजिह्वा स यो हैतमेवमुपास्ते तेजस
च इडायाः पृष्ठपार्श्वयोः आत्मा भवति
को. त. ४।४
सरस्वती तथा चोर्ध्वगता जिह्वा पयोहतमेवमुपास्तेनाम्नमात्माभवति को. त. ४९
तथा मुने । हस्तिजिह्वा तथा स यो हैतमेवमुपास्तेऽन्नस्यात्माभवति को. त. ४३
सव्यपादाङ्गुष्ठान्तमिष्यते स यो हैतमेवमुपास्ते पूर्यते प्रजया
सरस्वती तु या नाडी सा जिलान्तं पशुभिनों एव स्वयं नास्य प्रजा
प्रसर्पति पुरा कालात्प्रवर्तते
कौ. स. ४६ सरस्वती रत्नरूपं च दुर्गा हैमं स यो हैतमेवमुपास्ते प्रतिरूपो
लिङ्गं पूजयामास भक्त्या हैवास्य प्रजायामाजायते
सरस्वत्याः सर्वे वेदा अभवन नाप्रतिरूपः
४।१०
सराणां सप्तकं वापि बिभृयात स यो हैतमेवमुपास्ते प्रजायते
कण्ठदेशतः । मुकुटे कुण्डले प्रजया पशुभिः
४।१४ चैव कर्णिकाहारकेऽपि वा स यो हैतमेवमुपास्ते विन्दते
स रात्रिभिरेवा च पूर्यते अप द्वितीयाहितीयवान्भवति
४।११ च क्षीयते स यो हैतमेवमुपास्ते विषासहिर्वा
स राम इति लोकेषु विद्वद्भिः ___ एष भवति
प्रकटीकृतः स यो हैतमेवमुपास्ते सर्व हास्मा
स रावण इति ख्यातो यदा इदं श्रेष्ठयाय यम्यते । को. त. ४।१५ गवाध रावणः स यो हैतमेवमुपास्ते नो एव स्वयं
स-रि-ग-म-प-ध-नि-स-संज्ञेनास्य प्रजा पुरा कालात्सम्मोह
वैराग्यबोधकरैः...परमहंसामेति ( कालात्प्रमीयते) को.त.४।१२,१३
अमेणास्खलितस्वस्वरूपध्यानेन स यो हैतं महद्यक्षं प्रथम वेद
देहत्यागंकरोति समुक्तोभवति
सरूपोऽसौ मनोनाशो जीव. सत्यं ब्रह्मेति
वृह. ५।४।१
न्मुक्तस्य विद्यते स यो हैतानन्तवत उपास्तेऽन्त
स रौद्रर सामाभिगायति वन्तर स लोकं जयति बृह. १।५।१३
सर्गाणामादिरन्तश्च (मथ) स यो हैताननन्तानु
सर्गादिकाले भगवान् विरिश्चिपास्तेऽनन्तर स लोकं जयति बृह. १।५।१३
रुपास्यैनं सर्गसामर्थ्यमाप्य । स यो हैतामवरपर संहिता वेद ३ ऐत. ११६३
तुतोष चित्ते वाञ्छितार्थाश्च म यो हैतां देवीं वीणां वेद श्रुत
लब्ध्वा धन्यः सोपास्योपासको वदनो भवति
३ ऐत. २।५।३ भवति धाता
रु.जा. १८
बृह. ११५।१४
१. ४८
रा.पू. ता. २२
रा.प.ता. ४॥१८
ना. पं. २१
म.पू. ४११८ छांदो. २०२४७ भ. गी. १०३२
द. मू. २२
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गेऽपि
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
सर्वजन
६५१
सर्गेऽपि नोपजायन्ते
भ. गी. १४।२ सर्वकर्मविनिर्मुक्तः काम-क्रोध-लोभसर्गे यान्ति परन्तप
भ. गी. ७१२७ मोह-मद-मात्सर्यादिकं दग्ध्वा सर्पति सर्पविदः (उपासते) मुगलो. ३२ त्रिगुणातीतः...स्थिरमति - सर्पत्वेन यथा रज्जू रजतत्वेन
नृतवादी गिरिकन्दरेषु वसेत् ना. प. ७२ शक्तिका । विनिर्णीता विमूढेन
सर्वकर्माणि मनसा
भ. गी. ५।१३ वेहल्वेन तथाऽऽत्मता यो. शि. ४.२२ सर्वकर्माण्यपि सदा
भ.गी. १८५६ सा गन्धः पितरम्तभिधनमेत.
सर्वकर्मा सर्वकामः सर्वगन्धः स्साम सर्वस्मिन्प्रोतम् छांदो. २।२१।१ सर्वरसः सर्वमिदमस्यात्तः छांदो. ३३१४।४ साणामस्मि वासुकिः
भ. गी. १०।२८ सर्वकारणकार्यात्मा कार्यकारणसादौ रम्जुसत्तेव ब्रह्मसत्तैव
___ वर्जितः
ते. चिं. ५१ केवलम् । प्रपश्चाधाररूपेण
सर्वकारणं परं ब्रह्म
मं. ब्रा. ३११ वर्ततेऽतो अगमहि आ. प्र. १३ सर्वकालं हंसं प्रकाशकम्
पा. ब्र.४ सर्व मारमा जायते पुरुषोत्तमान सि. वि. २
सर्वकालाबाधितं ब्रह्म
त्रि.म.ना. ११३ सर्व इन्मामुपयन्ति विश्वतः बा. मं. २०
सर्वक्षेत्रेषु भारत
भ.गी. १३३ सर्व ऊष्माणः प्रजापतेरात्मनः छांदो. २२२॥३
सर्वगं सच्चिदात्मानं ज्ञानचक्षुसर्व एते पुण्यलोका भवन्दिर छांदो. २।२३।१
निरीक्षते । अज्ञानचक्षुक्षेत सर्व पते विष्णुलिग्निनः शिखिन
भास्वन्तं भानुमन्धवत् वराहो. २०१८ उपवीतिनः शुद्धचित्ताः...
सर्वगः सर्वसम्बन्धो गत्यभावान्न पुण्यश्लोका भवन्ति
शाट्याय. ११
गच्छति । नास्त्यसावाश्रया
तेत्ति. २।३ सर्व एव त मायुर्यन्ति सर्व एव महारथाः
भ.गी. ११६
भावात्सद्रूपत्वादथास्ति च महो. २१८ सर्व एव विमुच्यन्ते ये नराः
सर्वगुह्यतमं भूयः
भ.गी. १८/६ शिवमाश्रिताः
शिवो. ११३२
सर्वगो ह्येष ईश्वरः क्रियाज्ञानात्मा नृसिंहो. ९।४ सर्वकरणानि मनसि सम्प्रतिष्ठाप्य
सर्वचिन्तावधिर्गुरुः
ते. बि. ५।१ ध्यानम्
अ. शिखो. ३ सर्वचिन्तां परित्यज्य चिन्मात्र. सर्वकरणोपसंहाराद्धार्यधारणा
परमो भव
शांडि.११७२. प्रय तुरीयम्
अ. शिखो.३ सर्वचिन्तां परित्यज्य सावधानेन सर्वकर्ता च योगीन्द्रः स्वतन्त्रो.
चेतसा । नाद एवानुसन्धेयो ऽनन्तरूपवान् यो.शि. १११५० योगसाम्राज्यमिच्छता
वराहो. २१८३ सर्वकर्मकदप्यहम्
मैत्रे. ३११५ सर्वचिन्तां समुत्मृज्य सर्वचेष्टासर्वकर्मनिराकरणमाषाहनम्
विवर्जितः । नादमेवानुसन्ध्या[म.ग्रा. २५+
नादे चित्तं विलीयते
ना. बि.४१ सर्वकर्मपरित्यागी नित्यतृप्तो
सर्वजगदात्मत्वेन पश्यस्त्यक्ताहनिराश्रयः । न पुण्येन न पापेन
कारो ब्रह्माहमस्मीति चिन्तयनेतरेण व लिप्यते
अ. पू. ५।९७ निदं सर्व यदयमात्मेति भावयसर्वकर्मफलत्यागं [भ.गी.१२।११ +१८।२
न्कृतकृत्यो भवति
म. प्रा. २८ सर्वकर्मफलादीनां मनसैव न
सर्वजनविश्वजनशत्रुजनवश्य जनकर्मणा। निपुणो यः परित्यागी
सर्वजनस्य दृशं लं लां श्रीं हां सोऽसंसक्त इति स्मृतः अ. पू. २६ ह्रीं मनः स्तम्भय स्तम्भय
लाङ्गलो. ८
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वज्यानीं
सर्वज्यानी यास्यतीति विद्याद्यस्तथाऽधीते
सर्वज्वरोबाटनीं च सर्वमन्त्रप्रभञ्ज नीम् ।... मातङ्गी मदिरामोद वन्दे तां जगदीश्वरीम् सर्वज्ञता हि सर्वत्र भवतीह महाधियः
६५२
सर्वज्ञत्वं परेशत्वं सर्वसम्पूर्णशक्तिता । अनन्तशक्तिमत्त्वं च मदनुस्मरणाद्भवेत् सर्वज्ञं महामायं महाविभूति सर्वज्ञं सर्वगं शान्तं सर्वेषां हृदये
स्थितम् । सुसंवेद्यं गुरुमतात् सुदुर्बोधमचेतसाम्
सर्वज्ञः पञ्च कृत्य सम्पन्नः सर्वेश्वर ईशः पशुपति:
सर्वज्ञः सर्वेश्वरः सर्वभूतान्तरात्मा सर्वभूताधिवासः सर्वभूतनिगूढो भूतयोनियों कगम्यः सर्वज्ञानविमूढांस्तान्
सर्वज्ञाना निव्याकरणमुदरं ( गायत्र्याः) सर्वज्ञानित्वतृत्यनादिबोधस्वतन्त्रनित्य मलुतानन्तं षट्रोणशक्तयः सर्वज्ञेशो मायाले समन्वितो
व्यष्टिदेशं प्रविश्य तया मोहितो जीवत्वमगमत् सर्वज्ञो मघोऽप्रमेयोऽनाद्यन्तः सर्वज्ञोऽसौ भवेत्कामरूपः पवनवेगवान्
सर्वतत्त्वसद्विद्धि ह्यहं भूमा सदाशिवः सर्वतन्त्रेषु गोप्यमहाविद्या भवति सर्वतः खल्वयं मुखवान्विश्व
रूपत्वात् सर्वतः पाणिपादं तत्सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम् । सर्वतः श्रुतिमलोके सर्वमावृत्य तिष्ठति [ श्वेताश्व. ३।१६+
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
संहितो. १/२
वनदु. २०
अ. शां. ८९
यो. शि. ३।२५ नृसिंहो. ५/६
यो. शि. ३।२०
जाबाल्यु. २
शांडि. २|१|४ भ.गी. ३१३२ सन्ध्यो २३
ना.पू. ता. ६।१
पैङ्गलो. ११५ मैत्रा. ७/१
यो शि. १।१४८
ते. बिं. ३।५१
मं. बा. १।४
अव्यक्तो. ३
सर्वत्र दा
सर्वतः पाणिपादान्ता सर्वतोऽक्षिशिरोमुखा । सर्वतः श्रुतिमत्येवश सर्वमावृत्य तिष्ठति सर्वतः श्रुतिमल्लोके सर्वतः सम्प्लुतोद
सर्वतः स्वरूपमेव पश्यञ्जीवन्मुक्ति
भ.गी. १३/१४
मवाप्य प्रारब्धप्रतिभासनाशपर्यन्तं चतुर्विधं स्वरूपं ज्ञात्वा देहपवनपर्यन्तं
स्वरूपा
नुसन्धानेन वसेत् सर्वतीर्थस्वरूपोऽस्मि परमात्मास्म्यहं शिवः
सर्वतेजः प्रकाशात्मा नादानन्द
सर्वत्र चतुर्थस्वरा मन्द्रस्वराश्च
प्रस्तावा चतुर्थमन्द्रातिस्वार्याच स्वराश्च भवन्ति
मयात्मकः
सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम् सर्वतो मां पाहि पाहि समन्तात् सर्वतोमुखत्वान्नृसिंहत्वाद्भीषणत्वाद्भद्रत्वात्... मन आदिसाक्षिणमन्विच्छेत् सर्वतोमुखमसर्वतोमुखं नृसिंहमनृसिंहं भीषणमभीषणं.. नृसिंहानुष्टुभैव बुबुधिरे सर्वतोमुखमित्याह - सर्वतः खल्वयं मुखवान् विश्वरूपत्वात् सर्वतोमुखं पञ्चमं स्थानं (जानीयात् ) नृ. पू. २/३ सर्वतो वितता दृष्टिः प्रत्यग्भूता
नृसिंहो. ६।१
अव्यक्तो. ३
अमन. २/६३
शनैः शनैः सर्वत्र गतास्तोभावः सर्वत्रनिवृत्ताः सर्वत्र प्रवृत्ताः सर्वत्रगमचिन्त्यं च
संहितो. २/१ भ.गी. १२/३
सर्वत्र जडहीनात्मा सर्वेषा
मन्तरात्मकः
सर्वत्र तृप्तिरूपोऽहं परामृतसोऽस्म्यहम् सर्वत्र दानप्रतिग्रहः सोमयाज्यपूतो
भवति
गुद्यका. ४८ भ. गी. १३।१४ भ.गी. २१४६
ना. प. ७/३
मैत्रे. ३।१२
ते.बि. ५/३
भ.गी. १३/१४
गणप. ३
नृसिंहो. ७/५
संहितो. २२
ते. विं. ४।४४
ते. चिं. ३।३९
संहितो. ५/१
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वत्रानि
सर्वत्रानिकेतः स्थिरमतिः...कटिसूत्रं च कौपीनं दण्डं वस्त्रं कमण्डलुं सर्वमप्सु विसृज्याथ जातरूपधरश्वरे दात्मानमन्विच्छेत् सर्वप्रनीरसमिह तिष्ठत्यात्मरसंमनः सर्वत्र पुण्यापुण्यवर्जितः ज्ञानाज्ञानमपि विहाय... प्रणवात्मकत्वेन देहत्यागं करोति यः सोऽवधूतः तुरीया. ३ सर्वत्र भानुवन्मुमुक्षूणामाधारः स्वययोतिर्ब्रह्माकाशः सर्वदा विराजते
सर्वत्र भावना गन्धः सर्वत्र युग्मकृत्या ब्राह्मणानर्चयेत् सर्वत्र रोह पूर्वेष्वरोद्दपूर्वायुदात्तेष्वनुदात्तान्यभिगीतेवनभिगीतानि
सर्वत्र समबुद्धयः
सर्वत्र सर्वतः सर्वब्रह्ममात्रावली
कनम् । सद्भावभावनादाढर्या
द्वासनालयम
सर्वत्र सुखवानहम्
सर्वत्र सौष्ठव्यं लुपेषु रेफसन्धयः
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
ना. प. ३१८७
प. पू. २१९
सर्वत्र वर्तते जाग्रत्स्वप्नं जामति वर्तते । सुषुप्तं च तुरीयं च नान्यावस्थासु कुत्रचित् सर्वत्र विगतस्नेहो यः साक्षिवदवस्थितः । निरिच्छो वर्तते कार्ये स जीवन्मुक्त उच्यते सर्वत्र विचरेन्मौनी वायुवद्वीतकल्मषः । समदुःखसुखः भ्रांतो प्राप्तं च भक्षयेत्
सर्वत्र विनामितप्रणामितेष्वविना
मितेष्वविनामितान्यप्रणामितानि संहितो. २1१
सर्वत्र विसर्गोपगृहेष्वविसृष्टान्यनुपगृहीतानि संहितो. २२ सर्वत्र शुभाशुभ योरनभिस्नेहः [तुरीया ३+प इं. ९
सर्वत्र समदर्शनः
भ. गी. ६।२९ भ.गी. १२।४
ना. प. ८/२३
मं. बा. २३५ ना. प. ४/३९
संहितो. २/१
त्रि.ना. १२/१०
महो. २/५१
ना. प. ५।४८
अध्यात्मो १३ ते बिं. ३१३८ मंहितो. २/१
सर्वदा स
सर्वत्र ह्रस्वकर्षणेषु दीर्घ कर्षणानि दीर्घकर्षणेषु मन्द्रकर्षणानि सर्वत्रान्तः पदार्थविवेचने मनोयुक्ताभ्यास इष्यते सर्वत्रावस्थितं शान्तं चिद्रोत्यनुभूयते सर्वत्रावस्थितो दे सर्वत्राहमकर्तेति दृढभावनया
ऽनया । परमामृतनाम्नी सा समतैवावशिष्यते
i
सर्वदा द्वैतरहित मानन्दरूपः सर्वाधिष्ठानः... परं ब्रह्मानु
सन्दध्यात्
सर्वदाऽनवच्छिन्नं परं ब्रह्म तस्माजाता परा शक्तिः स्वयजोतिरात्मिका
महो. ६२
सर्वथा वर्तमानोऽपि [भ.गी. ६।३१ + १३।२३ सर्वदहनोऽयमात्मेत्याचक्षते
सर्वदा पूर्णरूपोऽस्मि नित्यतृप्तोऽस्म्यहं सदा सर्वदा मनोवाक्कायकर्मभिः सर्वसंसारमुत्सृज्य प्रपञ्चावाङखः
स्वरूपानुसन्धानेन भ्रमरकीटन्यायेन मुक्तो भवति सर्वदा यमामनन्ति यन्नमस्यन्ति देवाः स ब्रह्मा स शिवः सर्वदा शुचिरशुचिर्वा पठन्त्राह्मणः सलोकतां समीपतां सरूपतां सायुज्यता सर्वदा समरूपोऽस्मि शान्तोऽस्मि पुरुषोत्तमः
सर्वदा समस्तेन साम मां प्रति मां प्रतीति सर्वेण समस्तेन साम शून्योऽहं सर्वात्मा
सर्वदा
_ऽऽनन्दवानहम्
सर्वदा सर्वसोम्येति प्रणवपूर्वकं कमण्डलुं परिगृह्य... चारपरो भवेत्
..स्वाश्रमा
६५३
संहितो. २२
अद्वयता. ६
अ. पू. ५/२१ भ.गी. १३/३३
सुबालो. ९।१४
नृसिंहो. २८
यो. चू. ७१२
ते . बि. ३।१५
ना. प. ५/५२
सूर्यता. १२
कलिसं. ५
मैत्रे. ३२४
छांदो. २९/१
ते. बिं. ३ २७
ना. प. ४/५०
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वदा सु.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
सर्वप्रत्य
सर्वदा सुलभोऽस्यहम
मैत्रे. ३।१५ सर्वद्वन्द्वैर्विनिर्मुक्तो ब्रह्मण्येवाव. सर्वदा हजरूपोऽहं नीरागोऽस्भि
तिष्ठते
ना. प. ३२५४ निरञ्जनः ते. बि. ३४२ सर्वद्वाराणि संयम्य
भ.गी. ८/१२ सर्वदिव्यदेहमध्ये परमात्मा प्रकाशित:
सर्वद्वारेषु देहेऽस्मिन्
भ.गी.१४।११ विनिर्मुक्तभवसागरः स्वर्ग
सर्वधर्मान् परित्यज्य
भ.गी. १८६६ देवमध्ये उत्तमस्वरूपस्य
सर्वधर्मान्परित्यज्य निर्ममो बुद्धिप्रकाशः अस्मिन्मध्ये
निरहङ्कारो भूत्वा ब्रह्मेष्टं मायामोहं परित्यजेत्
अद्वैतो. ४ शरणमुपगम्य तत्त्वमसि... सर्वदुष्टप्रशमनं सर्वेश्वर्यफलप्रदम् ।
इत्यादिमहावाक्यार्थानुभवज्ञानावामदेवं महाबोधदायक
द्वौवास्मीति निश्चित्य निर्विपावकात्मकम्
पश्चन. ५
कल्पसमाधिना स्वतन्त्रो यतिश्वरति स सन्यासी
निरा. ३२ सर्वदृश्यविहीनोऽहं पोऽस्म्यहमेव हि
ते. बि. ३११५
सर्वध्यानयोगज्ञानानां यत्फलसर्वदेवमयं ब्रह्म तथा प्रीणाति
मोङ्कारः
अ. शिखो. ३ विश्वभुक्
गान्धर्वो. ७ सर्वनयनः प्रशस्तानमयो भूतात्मा सर्वदेवमयं शान्तं शान्त्यतीतं
प्राणमय इन्द्रियात्मा
सुबालो. ५१५ __ स्वरादहिः
पश्चन. १५ सर्वनादमयः शिवः
ते. वि. ५२ सर्वदेवमयः सर्वप्रपञ्चाधारगर्भितः ।
सर्वनिरामयपरिपूर्णोऽहमस्मीति सर्वाक्षरमयः कालः सदस
मुमुक्षणां मोक्षैकसिद्धिर्भवति । आत्मपू. १ शक्तिवर्जितः
तुर्गयो. ३ सर्वपरिपूर्णतुरीयातीतब्रह्मभूतो सर्वदेवस्य मध्यस्थो हंस एव
___ योगी भवति
मं.प्रा.२।९ महेश्वरः ब्र. वि.६२ सर्वपरिपूर्ण ब्रह्म
त्रि.म.ना.११३ सर्वदेवात्मकं रुद्रं नमस्कुर्यात्
सर्वपरिपूर्णानन्तचिन्मयस्तम्भाकारं पृथक्पृथक् । एभिमन्त्रपदैरेव
(ब्रह्म)
त्रि.म.ना. ४१ नमस्यामीशपार्वतीम्
रुद्रह. २४ सर्वपरिपूर्णो नारायणस्त्वनया सर्वदेवात्मको रुद्रः सर्वे देवाः
निजया क्रीडति स्वेच्छया सदा त्रि.म.ना.४।१० शिवात्मकाः
सर्वपरिपूर्णोऽहमेव
त्रि. म. ना.८६ सर्वदेवात्मा वै स एकः
गणेशो. ४९ सर्वपरीक्षा देवसर हिता भवति संहितो. १११ सर्वदेशिकवाक्योक्तियेन केनापि
सर्वपर्वसु यत्नेन ह्येषु सम्पूजये. निश्चितम् । दृश्यते जगति
च्छिवम्
शिवो. ७५ यद्यत्सर्व मिध्येति निश्चिनु ते. बिं. ५५४ सर्वपापविशुद्धात्मा परब्रह्माधि. सर्वदेशेष्वनुस्यूतः चतूरूप:
गच्छति । मासि मासि शिवात्मकः । यथा महाफले
कुशाग्रेण जलबिन्दुं च यः पिबेत् योगो. १० सर्वे रसाः सर्वप्रवर्तकाः त्रि.प्रा. शरा११ सर्वपापैः प्रमुच्यते
भ. गी. १०३ सर्वदेहेषु लिङ्गधारणं भवति लिङ्गोप. २ सर्वपूर्णस्वरूपोऽस्मिसच्चिदानन्दलक्षणः मैत्रे. ३११२ सर्वदोषरहित आनन्दरूपः गणेशो. १४ सर्वप्रकाशरूपोऽस्मि
मैत्रे. ३२१ सर्वदोतो जीवः कयं ज्ञानेन
सर्वप्रकाशरूपोऽई परावरसुखोयो. शि. १।१६ ऽस्म्यहम्
ते. बि. ३३० सर्वदृष्टा सर्वानुभूरहम्
ब्र. वि. ११० सर्वप्रत्यक्षाऽसुरसंहिता भवति संहितो. १२१
मुच्यते
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वप्रप.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
सर्वमय
सर्वप्रपश्चभ्रमवर्जितोऽसि, सर्वेषु
। सर्वभूतान्तरस्थाय नित्यनुक्त. भूतेषु च भासितोऽसि ते. बिं. ५/६३ चिदात्मने । प्रत्यक्चैतन्यरूपाय सर्वप्रयत्नेन कुर्याच्छाद्धं महालयम् इतिहा. ९१
मह्यमेव नमोनमः
वराहो. २।३३ सर्वबन्धाः प्रविनश्यन्ति त्रि. म. ना. ५।४ सर्वभूतान्तरात्माऽहमहमस्मि सर्वभावपदातीतं, ज्ञानरूप
सनातनः
ब. बि. १०५ निरनम्
यो. शि. १७. सर्वभूतान्तर्वती हंस इति सर्वभावान्तरस्थाय चैत्यमुक्त
प्रतिपादनम्
निर्वाणो. १ चिदात्मने । प्रत्यवचैतन्यरूपाय
सर्वभूतानि कौन्तेय
भ. गी. ९७ मह्यमेव नमोनमः १सं. सो.२।२५ सर्वभूतानि चात्मनि
भ. गी. ६३२९ सर्वभावेन भारत [भ. गी. १५॥१९
भ.गी. ७२७ सर्वभूतानि सम्मोहं +१८१६२ सर्वभूताशयस्थितः
भ. गी. १०१२० सर्वभूतस्थमात्मानं
भ. गी. ६२९
सर्वभूतेभ्योऽभयं दत्त्वाऽरण्यं सर्वभूतमसत्सदा
ते. बि. ३१ सर्वभूतातिगश्वात्मा
२रुद्रो. ५२
गत्वा...स्वाच्छरीरादुपलभेतैनम् (आत्मानम् )
मैत्रा.६८ सर्वभूतस्थमात्मानं सर्वभूतानि
सर्वभूतेषु चात्मानं ततो न पात्मनि । सम्पश्यन्ब्रह्म परमं
विजुगुप्सते । यस्तु सर्वाणि याति नान्येन हेतुना
केव.१०
भूतान्यात्मन्येवानुपश्यति ईशा. ६ सर्वभूतस्थमेकं (वै) नारायणं
सर्वभूतेषुचात्मानं ब्रह्मा सम्पद्यतेतदा जा. द. १२।१० कारणपुरुषमकारणं परं
सर्वभूतेषु येनैकं
भ.गी. १८२० ब्रह्मों [मा. प्र. १+ नारा. ४
सर्वमग्राह्यभावेन हेतुना सर्वभूतस्थितं देवं सर्वेशं
प्रकाशते
अद्वैत. २६ नित्यमर्चयेत्
प्र. वि. ७७ सर्वमङ्गलमाङ्गल्ये शिवे सर्वार्थसर्वभूतस्थितं यो मां
भ. गी. ६।३१ साधिके । शरण्ये त्र्यम्बके सर्वभूतहितः शान्तस्त्रिदण्डी
गौरि नारायणि नमोऽस्तु ते वनदु. १५,९१ सकमण्डलुः । एकारामः
सर्वमजीजनत् ( दैवी शक्तिर्माया) बल्लचो. १ परिणज्य भिक्षार्थ प्राममाविशेत् ना. प. ३१५५
सर्वमनुष्टुप् । एतं मन्त्रराजं यः पश्यति, स पश्यति
ग. पू. ११६ सर्वभूतहिते रताः [भ.गी.५।२५+ १२।४
सर्वमन्तः परित्यज्य शीतलाशय. सर्वभूतातिगश्चात्मा कोशातीतः
वर्ति यत्। वृन्तिस्थमपि - परात्परः
२रुद्रो. ५२
सचित्तमसद्रूपमुदाहृतम् न.पू. ४५१ सर्वभूतात्मभूतात्मा
भ.गी. ५/७
सर्वमान् समुत्सृज्य एतं (महं सर्वभूतात्मभूतो हि वासुदेवो
ब्रह्मास्मि) मन्त्रं समभ्यसेत् । __ महाबलः
ना. महो. २२
सद्यो मोक्षमवाप्नोति नात्र सर्वभूताधिवासं च यज्ञेषु वसत्यधि प्र. बि. २२ सन्देहमण्यपि सर्वभूताधिवासः सर्वभूतनिगूढो
सर्वमन्यत्परित्यज्य समम्ताथर्वभूतयोनियोंगैकगम्यः
शांडि. २।४ शिखैतामधीत्य द्विजो गर्भवासासर्वभूताधिवासोऽहं सर्वव्यापी
. विमुक्तो विमुच्यते स्वराडहम्
ब. बि. १०६ सर्वमयस्तधदेत दिदम्मयोऽदोमय इति वर्वभूतानां माता मेदिनी महाना.१०।१४ यथाकारी यथा चारी तथा भवति पर. ४४
म. शिलो. ३
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५६
सर्वमस्ती
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
सवलोका.
% 3D
सर्वमस्तीति नास्तीति निश्वयं
सर्वसु ह्येष रज उपर्युपरि तपैति गायत्र्यु. २ त्यज्य तिष्ठति
ते. किं ४।३९ सर्वमेकमजं शान्तमनन्तं ध्रुवमसर्वमस्मीत्युपासीत, तद्वतम् छांदो. २१२११४ व्ययम् । पश्यन्भूतार्थचिद्रूपं सर्वमस्यान्नं भवति य एवमेत
शान्त पास्व यथासुखम् अक्ष्युप. ५ ददितेरदितित्वं वेद
वृह. १।२।५ सर्वमेकमिदं शान्तमादिमध्यान्तसर्वमस्यान्नं भवति य एवं वेद वृह. २।२।४ वर्जितम् । भावाभावमजं सर्वमहोगत्राभ्यामभिपन्नम् बृह. ३।११४
सर्वमिति मत्वा सुखी भव
म. पू. ५/६७ सर्वमाकाशतामेति नित्यमन्त
सर्वमेकं परं व्योम को मोक्षः मुखस्थितेः अ. पू. १।३२ कस्य बन्धता
अ. पू. २।३७ सर्वमात्ममयं जगत
ते. वि. ६४६ सर्वमेतत्सन्दहति एवंविद्यापसर्वमात्मा जानीत मैत्रा.६७ वहीद पापं करोति
गायत्र्यु. ५ सर्वमात्मानं पश्यति नैनं पाप्मा
सर्वमेतदृतं मन्ये
भ.गी. १०।१४ तरति
बृह. ४।४।२३ सर्वमतद्धिया त्यक्त्वा यदि तिष्ठसि सर्वमात्माऽहमात्माऽस्मि परमात्मा
निश्चलः। तदाहङ्कारविलये परात्मकः। नित्यानन्दस्व
त्वमेव परमं पदम्
प. पू. ५/५४ रूपात्मा वैदेही मुक्त एव सः ते. बि. ४।६२ सर्वमेतद्विश्वमधितिष्ठत्येको सर्वमात्मेदमत्राहं किं वाञ्छामि
गुणांश्च सर्वान्विनियोजयेद्यः श्वेताश्व. ५.५ त्यजामि किम्
अ. पू. २१३ सर्वमेव तत्सम्प्साय शुद्धः । सर्वमात्मेदमाततम् । अहमन्य इदं
पूतोऽजगेऽमृतः संभवति बृह. ५/१४।८ चान्यदिनि भ्रांति त्यनानघ महो. ६।१२ सर्वमेव परित्यज्य महामौनी सर्वमात्मैव कौ दृष्टौ भावाभावी
भवानघ । निर्वाणवान्निर्मननः क वा स्थिती
अ. पू. २०३६ क्षीणचित्त: प्रशान्तधीः प. पू. ५।११४ सर्वमात्मैव शुद्धात्मा सर्व
सर्वमोङ्कार एव
माण्डू. १ चिन्मात्रमद्वयम् ते. विं. ६१३९ सर्वमौनफलोऽस्म्यहम्
मैत्रे. ३१६ सर्वमायुरस्मिल्लोक एवाप्नोति को. त. ३२ सर्वयोनिषु कौन्तेय
भ.गी. १४।४ सर्वमायुरेति [३ ऐत. ११११३+ १।५।१ । सर्वरोगनिवृत्तिः स्यान्नाभिमध्ये तु • [आ.४।३+६।२,३+८२,४+ गोपीचं. ८ धारणात्
जा. द. ६।२४ सर्वमायुरति ज्योग्जीवति महान्
सर्वलिङ्ग स्थापयति पाणिमन्त्रं प्रजया पशुभिर्भवति महान्
पवित्रम्
लिङ्गोप. १ की... [छांदो. २।११।२+ २।१२।२। । सर्वलोकगुरुश्चास्मि सर्वलोकेऽस्मि सर्वमावृत्य तिष्टति भ.गी. १३०१४ सोऽस्यहम्
मैत्रे, ३१ समित्याकाशे, तत्प्रतिष्ठेत्युपासीत तैत्ति. ३२१७३ सर्वलोकमध्ये ब्रह्म द्विधारूपं विचरति अद्वैतो. १ सर्वमिदमभ्यात्तोऽवाक्यनादरः छां. ३३१४२,३ सर्वलोकमहेश्वरम -
भ.गी. ५।२९ सर्वमिदं तत्त्वदितो वहामि बा, में. २१
सर्वोकस्तुतिपात्रः सर्वदेशसञ्चारसर्वमिदं प्रशास्ति, यदिदं किञ्च बृह. ५६१
शोलः...जीवन्मुक्तो भवति म.ना. २१९ सर्वमिदं रक्षति ( माया ) सहमिदं
सर्वलोका आत्मनि ब्रह्मणि मणय _संहरति [ नृ. पू. ३२+ म. प्र. १३ स्वीताश्च प्रोताति
सुबालो. १०१ सर्वमिदं शिर एव विजानीहि...
कात्मकः कस्मादनुतिष्ठामि सर्वमु वैष र उपर्युपरि तपति बृह. ५।१४३ कथम्
१ मवधू. १२
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वलोका
सर्वलोकानां सुष्टिस्थित्यन्तकृत्रि भुरीशः कथं जीवश्वमगमदिति सर्वलोकेषु विहरन्नणिमादिगुणावितः । कदाचित्वेच्छया देवो भूवा स्वर्गे महीयते सर्ववर्णे महादेवि सन्ध्याविधे सरस्वति सर्ववर्णेषु धारणं कैलाससिद्धिर्भवति सर्ववस्तुभ्युदासीनभाव
( मासनमुध्यते ) मासनमुत्तमम् [ भि. प्रा. २/२९+ सर्ववपरित्यागे शेष आत्मेति
मध्यसे सर्वदा सर्वचिन्ताबधिर्गुरुः
सर्ववयवस्तु प्रणवामकम् सर्वदा प्रणयः सर्वदोषहा
सर्वविमहरो मन्त्रः प्रणवः सर्वदोषहा
स्वरूप गोपमिवा.. प्रणवात्मक० स्वेन देवस्यागं करोति यः सोडवत:
विषय प्रत्याहारः
सर्वासमोर सर्वदा
सुखभोम्यहम्
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
पैङ्गलो. २११
१ यो. द. ६४
विज्ञापविषसःसरण: (आत्मा) बाषे. ९/२ सर्वविद्यपाण्डित्यप्रपा भस्मीकृत्य
१ यो. त. १०९
महाना. १९१६ लिङ्गोप. २
२ अवधू. २
प. पू. ११४५
ते. बिं. ११९
अ. शिखो. १ बराहो. १/७१
तुरीया. ३ शांडि. ११८/१
मैत्रे. ३१५
सर्ववेदवेदाम्लामा नारायण परब्रह्मयेनापर्यम् सर्वे वापस
सर्वदा समस्य मिश्रीयते सर्ववेद्यः सर्वः सर्वसिद्धिदः सर्वेश्वरः सोऽह सर्वव्यापिनमारमान धीरे सर्पिरिवार्चितम् [ ११६+ मझो. २३ सर्वव्यापिनमोहार मरना पीरो न शोचति
८५
ना.पू.वा. ५/११
महाना. १८/१
ना.उ. वा. १९
ना. प. ९/२२
आगम. २८
पुनात्यशुद्धान्यपूतानि सर्वशक्त देशस्य विलासो हि मनो भवेत् । संयमासंयमाभ्यां च संसार: शान्तिमन्वगात् [ उपास्य इति च ] सर्वशरीरस्थचैतन्यब्रह्मप्रायको गुरुरुपास्यः सर्वशरीरिणां जीवस्यैकरूपत्वात् । तम्मान्न जीवो ब्राह्मणः सर्वशरीरेषु चैतन्यैकतानताध्यानम् सर्वशः पृथिवीपते
i
1
सर्वसङ्क
सर्वव्यापी स भगवांस्तस्मात् सर्वगतः शिवः सर्वव्यापी सर्वभूतानां हृदये मत्रिविष्टः मायावी मायया क्रीडति सर्वव्यापी सर्वभूतान्तरात्मा [ ता. ६।११+ सर्वव्यापी सोचिन्यो निर्वर्ण्यश्व
1
सर्वशून्यस्वरूपोऽहं सकलागगगोचरः
सर्व श्रुत्युत्तम मृग्यः सकलोपनिषन्मयः सर्वसङ्कल्परहितःसर्वनादमयः शिवः सर्वसङ्कल्परहिता सर्वसंज्ञाविवर्जिता । सैषा चिदविनाशात्मा स्वात्मेत्यादिकृताभिधा सर्वसङ्कल्पशून्यत्वात्सर्वकार्यवि वर्जनात् । केवलं ब्रह्ममात्रत्वान्नात्यनात्मेति निश्चिनु सर्वसङ्कल्पसन्यासश्वेवसा
यत्परिग्रहः सर्वसङ्कल्पसन्यासी सर्वसङ्कल्प संशान्तं
प्रशान्त
घनवासनम्। न किविनावनाकारं यत्तद्ब्रह्म परं विदुः सर्वसङ्कल्पहीनात्मा चिन्मात्रीSस्मीति सर्वदा सर्वसङ्कल्पहीनात्मा वैदेही मुक्त एव सः । निष्कलात्मानिर्म
लात्मा बुद्धात्मा पुरुषात्मकः
६५७
श्वेताश्व. ३।११
शांडि. ३१/३
गोपालो. ३|१९
१ आत्मो. ३
महो. ४८७
निरा. उ. २३
व. सु. ३
मं. बा. १ / १ भ.गी. १।१८
ते. बिं. ३।४०
ना. प. ८/६ ते. बिं. ५/२
महो० ५/१००
ते. बिं. ५।१६
महो. २१९ भ. गी. ६।४
म.पू. ५४८
ते. बिं. ४।४४
ते.बि. ४।६८
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५८ सर्वसंक्षो.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः सर्वखल्विसर्वसंक्षोभिण्यादिचतुर्दशारगा
| सर्वस्य प्रभुमीशानं सर्वस्य देवताः भावनो.४ शरणं बृहत्
श्वेता. ३३१७ सर्वसङ्गनिवृत्तात्मा स मामेति न
सर्पस्य प्रणवो पादिमध्यमन्त- संशयः वराहो. २०३६ ___ स्तथैव च
मागम. २७ सर्वसन्तोषो विसर्जनम्
मं. वा. २५ सर्वस्य प्रभवाप्ययौ (आत्मा) ना. प. ८१७ सर्वसन्धिस्थ उदानः
शांडि. २४७ सर्वस्य मेदोमांसक्लेदारकीर्णे सर्वसंसारदुःखानां तृष्णैका
शरीरमध्येऽत्यन्तोपहिते दीर्घदुश्खदा । अन्तःपुरस्थमपि
चित्रभित्तिप्रतीकाशे गान्धर्व. या योजयत्यतिसङ्कट महो. ३३२५ नगरोपमे कदलीगर्भवन्निस्सारे सर्वसंसारेषु विरक्तो ब्रह्मचारी गृही
जलबुद्धवचञ्चले निस्सृतं वानप्रस्थो वा...तदु तथा
आत्मानं...पश्यन्ति विद्वांसः सुबालो. ८०१ न कुर्यात्
सर्वस्य वशी सर्वस्येशानः सर्वस्यासर्वसंहारसमर्थः परिभवासहः
धिपतिः स न साधुना कर्मणा प्रभुयातः...निरस्ताविद्या
भूयानो एवासाधुना
बृह. ४।४।२२ तमोमोहोऽहमेवेति
नृसिंहो. २८ सर्वस्य वशी सर्वस्येशानः सर्वसाक्षिणमात्मानं वर्णाश्रमवि
सर्वमभिक्षिपन्
पार्षे. ९२ वर्जितम् । ब्रह्मरूपतया
सर्वस्यात्मनः परायणं यमात्थ बृह. ३।९।१० पश्यन्ब्रह्मैव भवति स्वयम् वराहो. २०१३ सर्वस्यात्मा भवति य एवं वेद । सुबालो. ९।१४ सर्वसारं निरालम्ब रहस्य
सर्वस्याऽऽत्मा सर्वभुक्
मैत्रा. ७१ वजसूचिकम्
मुक्तिको. १२३३ सर्वस्याभिमतं वक्ता चोदितः सर्वसिद्धिप्रदा देव्यो बहिर्दशारगा
पेशलोक्तिमान् । आशयज्ञश्च देवताः
भावनो.४
भूतानां संसारे नावसीदति महो. ६१६५ सर्वसौख्यरुपाध्यमानो न च सर्व
सर्वस्येशानः सर्वस्याऽऽन्तरान्तरः मैत्रा. १ सौख्यान्युपास्यति सुबालो. ५।१५ सर्वस्यैतस्याता भवति
बृह. १२२५ सर्वसौभाग्यवं नृणां सर्वकर्मफल
। सर्वस्यैतस्यैव कालस्य विभागविशेषाः प्रदम् । ...मष्टाक्षरसमायुक्त
प्रकाशरूपाः कालरूपा भवन्ति सीतो. ७ मष्ठपत्रान्तरस्थितम्
पश्चन.९ कर्माखिलं पार्थ
भ. गी. ४.३३ ( वता) सर्वस्मादन्यो विलक्षण
सर्व कार्णायसं शातं तदभिन्नं श्चक्षुषः साक्षी नृसिंहो. २२ स्वभावतः
पथन.३१ सर्वस्मादपतिरिक्तोऽहं वालाप्राद
सर्व कारणवहुःखमस्वं चानित्यप्यहं तनुः । इति यः संविदो
मेव च । न चात्मकृतसद्धि ब्रह्मन् द्वितीयाऽहंकृतिः शुभा महो. ५।९० ।
तत्र चोत्पद्यते स्वता
पायुर्वे. २४ सर्वस्य पाहं हदि सन्निविष्टः भ.गी. १५५ सबै किश्चिदिदं दृश्यं दृश्यते सर्वस्य धातारमचिन्त्यरूपम् भ.गी. ८९ य-(चि) जगद्गतम् । चिनिसर्वस्य धातारमचिन्त्यरूपमादित्य.
रुपन्दांशमात्रं तला(न्यदस्तीतिवर्णपरंज्योतिस्तमस उपरि
भावयन )न्यत्किश्चन शाश्वतम् विभाति त्रि.म.ना. ४३
[महो. ४.१०+
म. पू. ११४७ सर्वस्य धातारमचिन्त्यशक्ति
सर्वं खल्विदं ब्रह्म
त्रि.म.ना. १३ सर्वागमान्तार्थविशेषवेद्यन् ना. प. ९।१६ [निरालं. ११+
गान्धों .६
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वखवि.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
सर्व भूत
-
---
-
--
सर्व खल्विदं ब्रह्म तज्जलानिति
सर्व पश्चात्मकं विद्यात्पश्चब्रह्मात्मशान्त उपासीत
छांदो. ३१४।१ तत्त्वतः सर्व च ग्खल्विदं ब्रह्म नित्यचिद्धन
(अतः) सर्व परित्यज्य तत्प्रसक्तं मक्षतम्
महो. ४|११९ मनोदण्डं करपात्रं दिगम्बरं सर्व वन परं शून्यं न परं
दृष्ट्रा परिवद्भिक्षुः
ना. प.५।११ नापरात्परम् । अचिंत्यमप्रबुद्धं
सर्व पश्यति सर्वः पश्यति
प्रो. ४५ चन सत्यं न परं विदुः ते. बि. १११ सर्व पाप्मानं तपति
बृह. ४।४।२३ सर्व च मयि पश्यति भ.गी. ६३० सर्व पाप्मान तरति
बृह. ४।४।२३ सर्व च मे भूयात्
चित्त्यु. ७४
सर्व पाहि शतक्रतो स्वाहा महाना. ७४ सर्व च सद्रूपमसत्यनाशात् वराहो. ३४
सवे पुनातु मामापोऽसतां च सर्व चाम्यहमेवेति निश्चयो
प्रतिग्रहर स्वाहा
महाना. १९६२ यो महामते । तमादाय
सर्वे पूर्वपक्षापरपक्षाभ्यामभिपन्नम् बृह. ३२११५ विषादाय न भूयो जायते मतिः महो. ६६०
सर्व प्रतिष्ठितं तस्मिन् सर्वगं सर्व चिन्मात्रमद्वयम्
ते. बि. ६:३९
विश्वतोमुखम् । तस्य मध्यसर्व चिन्मात्रमेव हि [ते.बि.२।२५, २७-२९
गताः सूर्यसोमाग्निपरमेश्वराः यो. शि. ६।१० सर्व चेदं क्षयिष्णु पश्यामः मैत्रा. ११५
सर्व प्रकृतिजैर्गुणैः
भ. गी. १५ सर्व चोदरपोषणस्य नटनं न
सर्व प्रशान्तमजमेकमनादिमध्यमा. श्रेयसः कारणम्
अमन. १६६
भास्वरं स्वदनमात्रमचैत्यचिह्नम् । सर्व जगदानुष्टुभ एवोत्पन्नमनुष्टु.
सर्व प्रशान्तमिति शब्दप्रतिष्ठितं प्रतितिष्ठति यश्चैवं वेद भव्यक्तो. ६
मयी च दृष्टि धार्थमेव हि सर्व जगदिदं त्वत्तस्तिष्ठति गणप. ५
मुधैव तदोमितीदम्
महो. ४९ सर्व जगदिदं त्वत्तो जायते गणप. ५
। सर्व प्रोक्तं त्रिविधं ब्रह्ममेतत् श्वेताश्व. १२१२ सर्व जगदिदं त्वयि प्रत्येति गणप.५
सर्व ब्रह्ममयंप्रोकं सर्व ब्रह्ममर्यजगत् ते. वि. ६३८ सर्व जगदिदं त्वयि लयमेष्यति गणप. ५
सर्व ब्रोति यस्यान्तर्भावना सा सर्व जगद्वितं वा एतदक्षर प्राजापत्यम्
हि मुक्तिदा । मेवदृष्टिरवियेयं अ. शिरः. २३
सर्वथा दां विसर्जयेत् महो. ५।११३ सी जनयति प्राणश्चेतोऽशून्पुरुषः
सर्व ब्रह्मेति वै ज्ञानादिन्द्रियग्रामपृथक्
भागम.६ सबै जहाति सर्वः शुष्यति छांदो. ६।१२२
संयमः । यमोऽयमिति सम्प्रोको.
ते.किं. १६१७ सर्व ज्ञानप्लवेनेव
म.गी.४॥३६
ऽभ्यसनीयो मुहुर्मुहुः सर्व बदन गत्वा विन्दतेऽत्र छांदो. ८२ ख
| सर्व ब्रह्मेति सङ्कल्पात्सुहढासर्व सदमिसमेति
छांदो. ४।११४ न्मुच्यते मनः
महो. ४१२४ सर्व त परादायोऽन्यत्रात्मनः
सर्व ब्राव केवलम्
ते. बि. ६४ सर्व वेद
बह. ४.५७
[+६६५+६।१०५,६+ यो. शि. ४१८ सर्व परादायोऽन्यत्रात्मनो
सर्व प्रसव सततं सर्व प्राव केवलम् ते. बि. ६६५ प्रय वेद
बृह. २।४॥६ सर्व ब्रह्मोपनिषदं माहं ब्रमनिराकुयों केनो. शां. पा. गई देवी मनवे विश्वमेतत्
गुनका. ५४
भूतमयं चेति त्यक्त्वा सर्व नश्वरमेव तत् महो. ३३५३ नास्तीति भावयेत्
अमन. १११७ सर्व नारायण एव भवतीति विज्ञायते ना. उ. वा.३१ सर्व भूतं भव्यं जायमानं च गणेशो. ३२१
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६० सर्व भृग्व
उपनिषद्वाक्यमहाकौशः सर्वाणि सर्व भृग्वशिरोमयं अन्तरैते
। सर्व हि पश्यन्पश्यति सर्वमाप्नोति त्रयो वेदा भृगूनङ्गिरसः श्रिताः २ प्रणवो. २१ सर्वशः
मैत्रा. ७।११ सर्व मृत्युनाऽभिपन्नम्
बृह. ३१११३
सर्व हीदं नामानी सर्व वाचा. सर्व वा अत्तीति तददितेरदितित्वम् बृह. १२२५
___ऽभिवदति
१ ऐत. १६।१
सर्व हीदं प्राणेनावृतं सोऽयमाकाशः सर्व वा एतदिन्द्रो यज्जगद्यथैवेति शौनको. २।४ सर्वे वा एष सर्वमश्नोतीति शौनको. ११५
प्राणेन बृहत्या विष्टब्धः १ ऐत. ११६३
सर्वर हैवास्मिल्लोक आयुरेति नैनं सर्व विश्वमिदं नारायणः, य एवं वेद ना.उ.ता. २१५
पुराकालाप्राणो जहाति बृह. २।१।१० सर्व वै तेऽनमाप्नुवन्ति, येऽन्नं
सर्वर हैवास्मिलोक आयुरेति नैनं ब्रह्मोपासते
तैत्ति. २।२।२
पुराकालान्मृत्युरागच्छति बृह. २।१।१२ सर्व शाक्तमजीजनत्
बढचो. १
सर्व ह्ययमात्मा हि सर्वान्तरः नृसिंहो. २ सर्व शान्त निगलम्बं व्योमस्थं शाश्वतं शिवम्
सर्व ह्येतद् [मांडू. २+ रामो. २१+ महो. ५।४५
[ नृ.पू.४ार+नृसिंहो. १२२+ गणेशो. १११ सर्व सञ्चिन्मयं ततम् [महो.६।११+ ते. बि. ६१,९
सवे ह्येतद्ब्रह्म आत्मा
राघोप. २।२ सर्व सञ्चिन्मयं विद्धि सर्व सच्चि
सर्वः ( शर्वः) सर्वस्य जगतो न्मयं ततम्
ते. बि. ६१
विधाता धर्ताहर्ताविश्वरूपत्वमेति त्रि. म. १५ सर्व सत्यं परं ब्रह्म न चान्यदिति
सर्वाक्षरमयःकालःसदसद्भक्तिवर्जितः तुरीयो. ३ या मतिः। तच सत्यं वरं
सर्वाक्षरमयः कालः सर्वागममय: प्रोक्तं वेदान्तज्ञानपारंगः जा. द. ११० सर्व सन्त्यज्य दूरेण यच्छिष्टं
शिवः । सर्वश्रुत्युत्तमो मृग्यः सकलोपनिषन्मयः
ना. प. ८.५ तन्मयो भव
म. पू. ११४६
सर्वाजीवे सर्वसंस्थे बृहन्ते (वहते सर्व सन्मात्ररूपत्वारसच्चिदानन्द
अस्मिन् ) तस्मिन्हंसो भ्राम्यते मात्रकम्
६।३०
ब्रह्मचके[श्वेता.श६+ना.प.९/५+ भवसं. २।४ सर्व समतया बुद्धया यः कृत्वा
सर्वाज्ञानमसन्मयम्
ते. बि. ३१५८ वासनामयम् । जहाति निर्ममो
सर्वाग्छब्दान्विजानाति, स देहं नेयोऽसौ वासनाक्षयः महो. ६४४ ।
___ सम्प्रसाद इत्याचक्षते सुबालो. ४३ सर्व सर्वमयं सर्वे जीवाः सर्वमयाः नृसिंहो. ९४ सर्वाणि च भूतानि प्रज्ञायते(मा.पा.) बृह. ४.१२ सर्व समाप्नोषि ततोऽसि सर्वः भ.गी. १११४० सर्वाणि च भूतानि वाचव सम्राट सर्वसहाः समलोटाश्मकाञ्चना
प्रज्ञायन्ते; वाग्वै सम्राट् परमं ब्रह्म बृह. ४.१२ ययोपपन्नचातुर्वर्ण्यभक्षाचर्य
सर्वाणि च भूतानि...यदेनजरा. चरन्त पात्मानं मोक्षयन्त इति पाश्रमो. ४ । मवानोति (मा. पा.) छां. स. ८।१४ सर्व सुखं विद्धि सुदुःखनाशात्
सर्वाणि च भूतानि च सर्वे च सद्रूपः सत्यनाशात् ।
कामास्तस्मात्तस्योदयं प्रति चिद्वपमेव प्रतिभानयुक्तं तस्मा
प्रत्यायनं प्रति घोषा उलूलयः छांदो. ३११९१३ दखण्डं मम रूपमेतत् वराहो. ३४ सर्वाणि च भूतानि सर्वे च कामा सर्व सौभाग्यदं नृणां सर्वकर्म
___यौनजरामाप्नोति छांदो. ८।११४ फलप्रदम्
पं. क्र. ९ सर्वाणि चेन्द्रियाणि सहभूतैर्न सर्वर ह पश्यः पश्यति सर्वमानोति छांदो. ७।२६।२ कारणं कारणानां ध्याता कारणं स. शिखो. ३ सर्वरह का एदि भम्प
भ्रमता: १४ सर्वाणि छन्दोसि, आपः स्थानं २ प्रणयो. २९
नि
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वाणि
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
सर्वात्मा
सर्वाणि छन्दांसि नारायणादेव
| सर्वाणि ह वा इमानि भूतान्यहरहः समुत्पद्यन्ते
प्रपतन्त्यन्नमभिजिघृक्षमाणानि मैत्रा. ६३१२ सर्वाणि जगन्ति नारायणमयानि
| सर्वाणि ह वा इमानि भूतान्या. प्रविभान्ति त्रि. म. ना. ५/५ काशादेव जायन्ते ।
नृ. पू. ३२५ सर्वाणि तत्र भूतानि वसन्ति
[वि. ता. ५/२२+
ग. पू. २।९ परमात्मनि
भवसं. २०५३ सर्वाणि ह वा इमानि भूतान्यासर्वाणि धर्मशास्त्राणि विस्तारयिष्णुः सङ्कर्षणो. २ । काशादेव समुत्पद्यन्ते छांदो. ११९।१ सर्वाणि बृहयतीति ब्रह्मा
अ. शिखो.२ सर्वाणि ह वा इमानि भूतान्या. (ए) सर्वाणि भूतानि मणौ सूत्र
: दित्यमुचः सन्तं गायन्ति छांदो. २११७ इवात्मनि । स्थिरबुद्धिरसम्मूढो
सर्वाणि ह वा इमानि भूतान्येब्रह्मविद्रमणि स्थितः
ध्या. बि.६ तदक्षरमन्वायत्तानि
शौनको. ११५ सर्वाणि भूतानि रमन्ते सर्वाणि
। सर्वाणि हास्मै भूतानि श्रेष्ठयाय ह वा परिमन्भूतानि विशन्ति
__ सन्नमन्ते तच्छ्रीत्युपासीत सर्वाणि भूतानीत्येव पञ्चमं मुखं
तत्सामेत्युपासीत
को. त. २६ तेन मुखेन सर्वाणि भूतान्यत्सि को. त. २।९।। सर्वाणि हास्मै भूतानि श्रेष्ठयायासर्वाणि भूतान्यभ्यात्तं यदनेकमेकं
भ्यर्च्यन्ते तद्यजुरित्युपासीत को. त. २१६ नानावण नानारूपं नानाशब्दं
सर्वाणीत्युपधारय
भ.गी. ७६ नानागन्धं नानारसं नाना
सर्वाणीन्द्रियकर्माणि
भ.गी. ४२७ स्पर्शमिति
शौनको. १५ सर्वाण्डेष्वनन्तलोकाश्चानन्तवैकुण्ठाः । सर्वाणिभूतान्यस्यैवैतानि सर्वाणि
सन्तीति सर्वेषां खल्वभिमतम् त्रि. म. ना.८.२ निश्श्वसितानि
बृह. ४।५।११
सर्वाण्येनं भूतान्यभिरक्षन्ति बृह. ४।१।२,३ ( एवं ) सर्वाणि भूतान्यापि
सर्वाण्येनं वामान्यभिसंयन्ति छांदो. ४।१५२ पीलिकाभ्यो बृहत्या विष्टब्धा
सर्वाण्येवैतानि प्रज्ञानस्य नामनीत्येव विद्यात्
धेयानि भवन्ति १ ऐत. १।६।३
२ ऐत. ६२ सर्वाणि भौतिकानि कारणे
सर्वातीतपदालम्बी परिपूर्णैकभूतपश्चके संयोज्य भूमि जले..
चिन्मयः । नोद्वेगी न च क्रमेण विलीयते
पैवलो. ३३
तुष्टात्मा संसारे नावसीदति महो. ६।६३ सर्वाणि रूपाणि विचित्य धीरः
सर्वातीतोऽस्म्यहं सदा ।
ते. बि. ३११२ नामानि कृत्वाऽभिवदन् यदास्ते महावा. ३
सर्वात्मकत्वमात्माधारो भवति भा. पू. १ सर्वात्मकत्वं दृश्यविलयो गन्धः
मा. पू. १ [+चित्त्यु. १२७+ पारमा.७५ सर्षाणि ह वा इमानि भूतानि
( तस्मात् ) सर्वात्मकेनाकारेण प्रणव एवं प्रतितिष्ठन्ति शौनको. ४५
___ सर्वात्मकमात्मानमन्विच्छेत् नृसिंहो. ७२ सर्वात्मकोऽहं सोऽहं
कुण्डिको. २६ सर्वाणि ह वा इमानि भूतानि
सर्वात्मवेदनं शुद्धं यदोदेति प्राणमेवाभिसंविशन्ति छांदो. १२११५
तवात्मकम् । भातिप्रमृतिदि. सर्वाणि हास्मै भूतानि श्रेष्ठयाय
कालबाह्यं चिद्रूपदेहकम् महो. ४।४२ सन्नमन्ते तच्छ्रीत्युपासीत को. त. २६ सर्वात्मा समरूपात्मा शुद्धात्मा त्वहसर्वाणि ह वा इमानि भूतान्यन्नमेव
मुत्थितः । एकवर्जित एकात्मा प्रतिहरमाणानि जीवन्ति छांदो. १।११।९। सर्वात्मा स्वात्ममात्रक: ते. बि. ४.३४
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६२ सर्वा दिश
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः सर्वासा. सर्वा दिशश्चोर्ध्वमधश्च तिर्यक्
सर्वान्प्राणानसद्विद्धि सर्वान्भोगाप्रकाशयन्ती भ्राजते गुह्यकाली गुह्यका. ६४ नसत्तिति
ते. बि. ३१५४ सर्वा दिशो बलिमस्मै हरन्ति छांदो. २।२४ सर्वान् बन्धूनवस्थितान्
भ. गी. श२५ सर्वाद्या सर्व विद्या च वृंदावन
सर्वापदां पदं पापा भावा विभवविहारिणी
राधिको.. भूमयः
महो. १४ सर्वाधारमनाधारमनिरीक्ष्यं भस्मजा. २।९ , सर्वारम्भपरित्यागी[भ.गी.१२।१६+ १४॥२५ सर्वाधिव्याधिभेषजम् । पं. ब्र.१२ सर्वारम्भा हि दोषेण
भ. गी. १८१४८ सर्वाधिष्ठानरूपोऽस्मि सर्वदा
सर्वार्थवासनोन्मुक्ता तृष्णा चिद्धनोऽस्म्यहम् ते. बि.३।१३ __मुक्तेति भण्यते
महो. ६५० सर्वाधिष्ठानमद्वन्द्वं परं ब्रह्म
सर्वार्थान् विपरीतांश्च
भ. गी. १८३३१ सनातनम् । सच्चिदानन्दरूपं
सर्वाश्चर्यमयं देवं
भ. गी. ११३१२ तदवाडनसगोचरम् [रुद्रहृ.२६+ प. पू. ४।२९ सर्वांस्तथा भूतविशेषसंघान् भ.गी. ११५ सर्वाधिष्ठानमद्वयपरब्रह्मविहार
सर्वाः प्रजा ब्राह्मणत्वं नरेन्द्र न मण्डलं...चिद्रूपादित्यमण्डलं
ब्राह्मणत्वात्परमस्ति किश्चित् इतिहा. १४ द्वात्रिंशब्यूहमेदैरधिष्ठितम् त्रि.म.ना.७८ सर्वाः प्रजः यत्रैक भवन्ति चित्यु.११।२ सर्वाननशिरोग्रीवः सर्वभूत
सर्वाभिलापविगतः सर्वचिन्तागुहाशयः । सर्वव्यापी स भगवा
समुत्थितः। सुप्रशान्तः स्तस्मात्सर्वगतः शिवः श्वेताश्व. ३१११
सकृजोतिः समाधिरचलोऽभयः अद्वैत. ३७ सर्वानपि वैष्णवान्धर्मान्विजृम्भयन्
सर्वा भूतानि तिष्ठन्ति सर्वमायुरेति सर्वानपि पाखण्डान्निचखान सङ्कर्षणो. २
वसीयान्भवति
आफै. ६।२ सर्वानिन्द्रियकृतान्पापानाशयतीति
सर्वावस्थाविनिर्मुक्तः सर्वचिन्तातेन नाशी ( वरणा) भवति
विवर्जितः
ना. बि. ५१ [जाबालो. २+
रामो. ३११
सविस्थासु साक्षी स्वेक एवावतिष्ठते ना. प. ६७ सर्वानुग्रहार्थाय तेषां ( रुद्राक्षाणां)
सर्वा वृद्धा वायोः, सर्ववृद्धेन्द्रस्योनामोच्चारमात्रेण दशगोप्रदानफलं
त्सेधपरोक्षवृद्धाऽनः
संहितो. १२८ दर्शनस्पर्शनाभ्यां द्विगुणं फलम् रु. जा. १
सर्वाशासङ्ख्ये चेताक्षयो मोक्ष सर्वानुग्राहकत्वेन तदस्यहं वासुदेवः ब. बि. २३. । इतीप्यते
प. पू. २।२३ सर्वानन्दमयः परः
ते. बिं. ५२
तैत्ति. २१५ सर्वान्कामान् समश्रुते
__! सर्वाश्च मधुमतीः सर्वाश्च
व्याहृतीः (मा. पा.) [ विद्वानिति च-] सर्वान्तरस्थ
वृद. ६३६ निरा. २५
सर्वाश्चर्य हि चिन्मानं देहं ___ स्वसंविद्रूपविद्विद्वान्
चिन्मात्रमेव हि
ते. बि. २१३२ सर्वान् पार्थ मनोगतान् भ. गी. २१५५ सर्वान्तर्यामिरूपोऽहं सर्वसाक्षित्व
| सर्वाश्रयोऽहमेव
त्रि.म.ना. ८६ लक्षणः
ते. बि. ६६६
सर्वासर्वविहीनोऽस्मि सात्विकोसर्वान्तरः स्वयं ज्योतिः सर्वाधि
ऽस्मि सदाऽस्म्यहम्
मैत्रे. ३.६ पतिरस्म्यहम्
अ. वि. १०६ (स यथा) सर्वासामपार समुद्र सर्वान्पाप्मन औषत्तस्मात्पुरुष
। एकायनं, एवर सर्वेषार औषति
बृह. १।४।१ । रसानां जिकैकायनम् बृह. ४।५।१२
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वासामे
सर्वासामेव नाडीनामेष बन्धः प्रकीर्तितः
( एवं ) सर्वासां विद्याना५ हृदयमेकायनमेव सर्वेषां कर्मणा हस्तावेकायनम् बृह. ४/५/१२ सर्वास्वपञ्चविध सामोपासीत छांदो, २|४|१ सर्वास्मिन्देवताः शरीरेऽधिस
प्रा. हो. ४१४
३ ऐल. २/५/१
माहिताः सर्वा ह्येवेमाः सर्वस्यै वाच उपनिषद इमां त्वेवाचक्षते सर्वोच सावित्रीमन्वाह, सर्वाश्च मधुमती रहमेवेदर सर्वे भूयासं भूर्भुव: स्व: स्वाहा सर्वांश्च वेदान् सर्वाश्च यज्ञान् सर्वांश्च शब्दान्सर्वाश्च व्युष्टीः सर्वाणि च भूतानि स्थावरजङ्गमान्यनुमत्रेयमिति सर्वाश्च वेदान् साङ्गानपि ब्रह्म ब्राह्मणैश्च... सत्यं धर्मेण धर्म वर्पयामि स्वेन तेजसा सर्वे मानन्दरसा यस्मात्प्रकटिता भवन्ति सर्वे ऊष्माणोऽप्रस्ता अनिरस्ता विवृत्ता वक्तव्याः प्रजापतेरात्मानं परिददातीति सर्वे कामा मनोगता व्यावर्तन्ते सर्वे कुर्वन्ति कर्माणि विकृशाः पूर्वकर्मभिः सर्वेच्छाकलनाशान्तावात्मलाभोदयाभिधः । स पुनः सिद्धिवाव्छायां कथमर्हत्यचित्ततः सर्वेच्छाजालसंज्ञान्तावात्मलाभो भवेन्मुने । स कथं सिद्धिजालानि नूनं वान्छत्यचित्तकः सर्वेच्छाः सकलाः शङ्काः सर्वेद्दाः सर्वनिश्चयाः । धिया येन परित्यक्ताः स जीवन्मुक्त उच्यते सर्वे जीवाश्च स्वस्वरूपं भजन्ते
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
वराहो. ५/४२
बृद्द. ६ ३०६
२ प्रणवो. २
अ. शिरः १1१
सामर. ३
छांदो. २|२२|५
प. हं. ९
वराहो. ३।३०
प. पू. ४1८
महो. २/५८ त्रि.म.ना. ३/७
सर्वे जीवाः सुखैर्दुःखैर्मायाजालेन वेष्टिताः । तेषां मुक्तिः कथं देव कृपया वद शङ्कर सर्वे जीवाः सुखैर्दुःखैर्मायाजालेन वेष्टिताः । तेषां मुक्तिकरं मार्गे मायाजाल निकृन्तनम् तु शक्तिजालेन रोगा नश्यन्ति निश्चयम्
सर्वे
सर्वे देवा ऋषयो मुनयः सिद्धगन्धर्वयक्षरक्षः पिशाचाः सर्वे
शिवो. ७/१२५ | सर्वेन्द्रियगुणाभासं
सर्वेऽप्ये
नारायणः
सर्वे देवाः शिवात्मकाः
सर्वे देवा: संविशन्तीति विष्णुः सर्वे धर्मा मृषा स्वप्ने कायस्यान्तनिदर्शनात् । संवृतेऽस्मिन्प्रदेशे भूतानां दर्शनं कुतः सर्वे धर्मास्तथा ज्ञानं नैतद्बुद्धेन भाषितम्
सर्वे धर्माः समाभिन्ना अजं साम्यं विशारदम्
सर्वे नमस्यन्ति च सिद्धसङ्घाः
सर्वे नादसमुद्भवाः
सर्वे निमेषा जज्ञिरे विद्युतः पुरुषादधि सर्वेन्द्रियगुणाभासं
सर्वेन्द्रिय
विवर्जितम् । सर्वस्य प्रभुमीशानं सर्वस्य शरणं बृहत्
सर्वेन्द्रियगुणाभासः सर्वेन्द्रियविवर्जितः सर्वेन्द्रियगुणाभासा सर्वेन्द्रियविवर्जिता । सर्वेषां प्रभुरीशानी सर्वेषां शरणं सुहृत सर्वेन्द्रियविवर्जितम् सर्वेन्द्रियविहीनोऽस्मि सर्वकर्म
कृदप्यहम् सर्वे पाप्मानोऽतो निवर्तन्ते सर्वेऽप्येते यज्ञविदः
દર
यो. शि. १।१
१ यो. त. ४
योगकुं. १।१८
ना.पू. ता. ५/६ रुद्रहृ. ४ म. शिखो. २
म. शां. ३३
अ. शां. ९९
अ. शां. ९३
भ.गी. ११।३६
यो. शि. ३१८
महाना. ११८
श्वेताश्व. ३।१७ भ.गी. १३।१५
प्र. वि. १०७
गु. का. ४९ भ.गी. १३१५
मैत्रे. ३११५ छांदो. ८|४|१
भ.गी. ४३०
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६४ सर्वे बन्धाः
उपनिषद्वाक्यमहाकोशा सर्वेषां है. सर्वे बन्धाः प्रविनश्यन्ति त्रि. म. ना.८१७ , सर्वेषामात्मानुसन्धान विधिरित्पेष मा. प. ७११ सर्वे ब्रह्म वदिष्यन्ति सम्प्राप्ते
| ( एवं ) सर्वेषामानन्दानामुपस्प तु कलौ युगे। वैदिके नानु
एकायनर सर्वेषां विसर्गाणी तिष्ठन्ति शिनोदरपरायणाः भवसं. ११५७ पायुरेकायनम् [बह.२।४।११+ ४ १२ सर्वेभ्यः पापकृत्तमः
भ.गी. ४॥३६ सर्वेषामिन्द्रियाणां गतिरुपरमवे सर्वेभ्योऽन्तस्थानेभ्यो ध्येयेभ्यः
य आत्मन्येवावस्थीयते प्रदीपवत्प्रकाशयतीति प्रकाशः अ. शिखो. २ सर्वेषामेव गतीनामव्यक्त हवपस् सुपातो. १३॥४ सर्वेभ्यो लोकेभ्यः सर्वे प्राणिनो
सर्वेषामेव गन्धानां प्रथिवी हरये सुषालो. ११४ ऽभवन्
गायत्रीर.१ सर्वेषामेव पापानां समाते सर्वेभ्यो वेदेभ्यः सर्वे लोका अभवन् गायत्रीर.१ समुपस्थिते । तारं द्वादशसाहल. सर्वे मरुद्गणा अजीमनन् (देव्याः) बढचो. १ मभ्यसेच्छेदनं हि वत् १.सो.२॥१०॥ सर्वे युद्धविशारदाः
भ. गी. ११९ सर्वेषामेव भूतानां महासौभाग्पसर्वे वयमतः परम्
भ. गी. २०१२ दायिनी। महालक्ष्मीमहादेवी.. ना. पू. ता. २९ सवें वाक्यात्मका मन्त्रा वेद.
सर्वेषामेव भूतानां विष्णुरात्मा.. हाह. १५ शास्त्राणि कृत्स्नशः
यो. शि. ३७ सर्वेषामेव रूपाणां तेजो दयम् सुवाको १४ सर्वे वेदा यत्पदमामनन्ति तपारसि
सर्वेषामेव शब्दानामाकाशं लपम् सुषालो. १६४ सर्वाणि च यद्वदन्ति
सर्वेषामेव रसानामापो हदयस् सुषाको. १३॥ [कठो. २।१५+
गुह्यका. ३९ सर्वेषामेव शर्म भवाम्
२ प्रणवो. १९ सर्वे वेदा यत्रैकं भवन्ति चिस्यु. ११११
सर्वेषामेव सत्स्वाना मूल्युस्वियम् सुषालो. १३ सर्वे वेदाः प्रणवादिकास्तं प्रवणं
सर्वेषामेव स्पर्शानां वायुदयम् मुषाको. ११४ तत्याम्नोऽङ्गं वेद स आयुर्यश:
सर्वेषामेव त्रीणि शरीराणि वर्तन्ते पो. पू. ७२ कीर्तिज्ञानेश्वर्यवान्भवति
नृ. पू. १३
( एवं ) सर्वेषां कर्मणा हस्तासर्वे वेदाः सर्वे यज्ञा इत्यथ खल्विन्द्रमन्वायत्तं
शौनको. ११५
___ वेकायनम् [पृह. २।४।११+ ४५१५
सर्वेषां खलु भूतानामाश्मा सस्ये (सदनु) सर्वेशमप्रमेयमजं शिवं
प्रतिष्ठितः (मा. पा.) परमाकाशं निरालम्बमयं...
( एवं) सर्वेषां गन्धानां नासिके परं ब्रह्म प्राप्नोति
म. प्रा. ३१ सर्वेश: सर्वसाक्षी च
२ रुद्रो.४४ एकायनम्
पुर. ४।५।११ सर्वेश्वरं सर्वदेवरुपास्यम् ना. प. ९।१७
सर्वेषां च महीक्षिताम्
भ.गी. १२२५ सर्वेषणाविनिर्मुक्तश्छित्त्वा तं तु
(तस्मात् ) सर्वेषां जीवानामिन बध्यते
क्षुरिको. २५
विषये...सुखपुखि... वि.म.ना. ५ (तस्मात् ) सर्वेषामधिकारिणा
सर्वेषां ज्योतिषां ज्योतिस्तमसः मनधिकारिणांच भक्तियोग
परमुच्यते
नि.म.मा. . एव प्रशस्यते
त्रि.म.ना.८४
सर्वेषां दिव्याना (वियाना) ( एवं)सर्वेषामध्वना पाहा
प्रेरयिता ईशानः
था. बेकायनमेवर सर्वेषां वेदानां
सर्वेषां देवानां साकि सालोक्यता वागेकायनम् [बृह.२।४।११+ ४।५।१२
सायुज्यतां गच्छति
कठमु. १५ सर्वेषामपि पापानां प्रायश्चित्तं
सर्वेषां देवालयस्य भस्म शिवानिज त्वमेव हि
तुलस्यु. १३ शिवयोगिनाम्
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
सबर्षा
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
सर्वोप
सपा पोषरस्नानां सुसमुद्रिकया
| सर्वेषां शरीराणां समानगुणाभवन्ति सामर. १०१ ऽनया । दुखालया नित्य
। (एवं) सर्वेषां सङ्कल्पानां मन मछमस्तु मम लिया [याज्ञव.१६+ महो. ३१४७ ___ एकायनम् [बृह. २।४।११+ ४।५।१२ सोपा पुरुषाणामन्तःपुरुषः स
| सर्वेषां समवायेन सिद्धिः स्यापारमा स विशेयः त्रि. ता. ५.१ द्योगरक्षणा
योगो. ३२ सषां पूर्वोकामयज्ञक्रम मुक्ति
(एवं) सर्वेषां स्पर्शानां कममिति ब्रह्मपुत्रा प्रोवाच पा. न. ५ ___ वगेकायनम् [बृह.२।४।११+ ४।५।१२ सपी प्रणवो बीज स: शक्तिः
सर्व स्पर्शा मृत्योरात्मानः छांदो. २।२२।३ प्रकीर्तिता
गुह्यका.८1१ । सर्वे स्पर्शा लेशेनानभिनिहिता सषी प्राणित प्रारब्धसश्चिता
वक्तव्या मृत्योरात्मानं गामिकर्मशाधर्म्यदर्शनात्कर्मा
परिहराणीति
छांदो. २।२२।५ भिप्रेरिताः सन्तो जनाः
सर्वेऽस्मै देवा बलिमावहन्ति तैत्ति . ११५।३ क्रियाः कुर्वन्ति
व. सू.७
सर्व स्वरा इन्द्रस्यात्मानः छांदो. २।२२।३ (*) सर्वेषी प्राणियुनुदाना
सर्वे स्वरा घोषवन्तो बलवन्तो निरखनाध्यक्तामृतनिधी
_ वक्तव्या इन्द्रे बलं ददानीति छांदो. २।२२।५ विकपविलासः स्थितिर्विजृम्भते स्वसंवे. १ । सर्वे होतारो यत्रैकं भवन्ति चित्त्यु. १२१ बपी वीजामा हयग्रीकाक्षर
। सर्वेषु कालेषु लाभालाभौ समो पीजमनुत्तमं मन्त्रराजात्मकंभवति हयग्री. ६ कृत्वा...ध्रुवशीलोऽष्टौ मास्ये. पषी प्रमादीनां देवर्षीणां
काकी चरेत् (?) मनुष्याणां मूतिरेका
परत्र.६
सर्वेषु तीथेषु स्नातो भवति ऊर्ध्वपुं. ६ सली भूतानामन्तरपुरुषः स म
सर्वेषु भूतेषु गणेशमेकं विज्ञाय तं मास्मेति विचात्
३ ऐत. २।४८ मृत्युमुखात् प्रमुच्यते हेरम्बो. ८ पषी भूताना मूर्षा भवति कौ..४२ सर्वेषु भूतेष्वेतमेव ब्रह्मेत्याचक्षते ३ ऐत. २०३२४ वर्षेषी भूतानां मूर्षा राजा भवति बृह. २१११२ सर्वेषु वेदेष्वारण्यकमावर्तयेत् मारुणि. २ बा भूतानां मूति वा महमेत
सर्वे सहैवावनिपालसङ्घः भ. गी. १११२६ मुपास इति
कौ. स. ४।२सर्वैरेव ( अक्षरैः) स इन्द्रोऽभवत् अव्यक्तो. ६ (पर्व) सषी रसानां जिहै.
सवैरेव (अक्षरैः) स विष्णुरभवत् अव्यक्तो. ६ कायनम् [पह. २।४।११+ ४।५।१२ सर्वोत्कृष्ट परमद्युतिप्रद्योतमान (प) सर्वेषां रूपाणां चक्षु
___ तत्त्वाकाशं भवति
अद्वयता.४ रेकापनस् [बह. २।४।११+ ४।५।१२
सर्वोत्कृष्टपरमाद्वितीयप्रद्योतमानं संषा परतूनां मुरूपवस्तु भवति ना.उ.ता. ३१ ।
___ तत्वाकाशं भवति
म. प्रा. १३ सषी वा पतसूतानामाकाशः
सर्वोपनिषदभ्यासं दूरतस्त्यज्य पराषणम् न.पू.३।६+त्रि.ता. पा२२+ग.पू.२।९
सादरम्। तेजोबिन्दूपनिषद(प) सर्वेषां विसर्गाणां पायु
मभ्यसेत्सर्वदा मुदा । सकृदभ्यास. कापनम् [ पह. २।४।११+ ४५०१२ मात्रेणब्रौवभवतिस्वयम् [ते.बि. ६।११०,११ (4) पपा बेदानां वागेकायनं
सर्वोपकारी मोक्षी भवति दत्तात्रे. श६ [...९४१११+
४।५।१२ सर्वोपनिषदां मध्ये सारमष्टोत्तरं (प) सर्वेषां शम्दाना श्रोत्र
शतम् । सकृच्छ्रवणमात्रेण मेकापनम् [ह. २।४।११+ ४।५।१२
सर्वाधौघनिकृन्तनम्
मुक्तिको. ११४४
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोपसं.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
सवा एष
सर्वोपसंहारेण संहारप्रणवः तुरीयो. १ स वा अयं पुरुषो आयमानः सर्वोपाधिविनिर्मुक्तं स्वात्मानं
शरीरमभिसम्पद्यमानः भावयेत्सुधीः कठरु. ४४ पाप्मभिः संसृज्यते
बृह. ४।२८ सर्वोपाधिविनिर्मुक्तं परं तत्वं
स वा ऋषे तृतीयं शंस
१ऐत. २०३३ तदुच्यते अमन. १११ स वा ऋषे द्वितीयं शस
१ ऐत. २२२ सर्वो योगाग्निना देहो ह्यजडः
स वा एवं प्रवरणीय आत्मका. __ शोकवर्जितः
यो. शि. १२२६ मेनेत्याहुब्रह्मवादिनः मैत्रा. ६७ सो वै रुद्रस्तस्मै रुद्राय नमो अस्तु महाना.१०।११ स वा एष मारमा परः
नृसिंहो. ९१ सर्वोऽसि सर्वहीनोऽसि शान्ता
स वा एष मात्मा हदि
छांदो. ८३३३ __ शान्तविवर्जितः
ते. बि. ५।६८
स वा एष आत्मेत्यदो वशं नीत सर्वो. ह्येष रुद्रस्तस्मै रुद्राय नमोस्तु शिव. सं. ३१
___ एव सितासितैः कर्मफलाभि[+महाना. १०।११ सर्वोषधस्य मन्थं दधिमधुनो
भूयमान इव प्रतिशरीरेषु चरति मैत्रा. २०१० रुपमथ्य ज्येष्ठाय श्रेष्ठाय स्वाहे.
स वा एष एकविधाभूतोऽष्टधैका. त्यनावाज्यस्य हुत्वा मन्थे
दशधा द्वादशधाऽपरिमितधा सम्पातमवनयेत्
छांदो. पा२।४
वोबूत उबूतत्वाबूतेषु परति सलिल एको द्रष्टाऽद्वैतो भवति बृह. ४।३।३२ प्रतिष्ठा सर्वभूतानामधिपतिर्वसलिल एवेदं सलिलं वनं भूयस्तेनैव
भूवेत्यसावात्मान्तर्बहिश्चान्तर्बहिश्च मैत्रा. ४५ मार्गेण जाग्राय धावति सुबालो. ४।४ । स वा एष एतस्मिन्बुद्धान्ते रवा सलिलऋण इवाम्बुधौ महात्मा
चरित्वा दृष्दैव पुण्यं च पापं च विगलितवासनमेकतां जगाम महो. २१७७ पुनः प्रतिन्याय प्रतियोन्या सलिलमिति लोहित्य कारणं सत्त्वम् भावनो. ७ द्रवति स्वप्नान्तायव
वृह. ४२१७ सलिलास्फेनमभवत्
गायत्रीर. १ सवा एष एतस्मिन्सम्प्रमाई रवा.. बृह. ४॥३॥१५ सलिलेधारयेचित्तनाम्भसापरिभूयते यो.शि. ५।५० सवा एष एतस्मिन्स्वप्नान्ते रत्वा सलिले सैन्धवं यद्वत्साम्यं भवति
चरित्वा दृष्टैव पुण्यं पापं.. बृह. ४।२३४ योगतः । तथाऽऽत्ममनसोरक्य
स वा एष एतस्मिन्स्वप्ने रत्वा... ह. ४।३.१६ समाधि-(रिति कथ्यते)
स वा एष एतेन देवेन चक्षुषा रभिधीयते [ सौभाग्य. १८+ वराहो. २।७५ . मनसैतान्कामान्पश्यत्रमते छांदो. ८।१२।५ स लोकमागच्छत्यशोकमहिमं तस्मिन्वसति शाश्वतीः समाः
बृह. ५/१०1१ . स वा एष एवं पश्यन्नवं मन्वान सवनात्सविता
मंत्रा. ६७
___ एवं विजाननतिवादी भवति छांदो. ७।१५४ सवस्तु सोपलम्भं च द्वयं लौकिक.
स वा एष एवं पश्यन्ने मन्वान मिष्यते। अवस्तु सोपलम्भं च. अ. शां. ८७ एवं विज्ञानमात्मरतिरात्मक्रीड सवा अयमात्माऽनन्तोऽजरो.
आत्ममिथुन आत्मानन्दः स पारो न वारे बाझो नांतरः भाषे. ९२ स्वराट् भवति
छांदो. २५/२ सवा अयमात्मा ब्रह्म
बृह. ४।४।५ । सवा एष ओमित्येतदात्मा. स स वा अयमात्मा सर्वेषां भूता
वेधात्मानं व्यकुरुत मैत्रा. ६३ नामधिपतिः
बृह. २१५/१५ । सवा एष दिव्यः शाकरः शिशस वा अयं पुरुषः सर्वासु पूर्षु
मारस्तर हय एवं वेदाप पुरिशयः वृह. २।५।१८ . पुनर्मृत्युं जयति
सहवै. २३
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
स वा एष
उपनिषवाक्यमहाकोशः
सविता व
सवा एष निरिन्द्रियो विसुकृतो.
| स वाजपेयेनसोऽतिरात्रेणसोप्तोर्याऽस्माल्लोकात्पैति
बृह. ६।४।१२ मेण स सर्वैः क्रतुभिर्यजते ग. शो. ५।३ स वा एष पञ्चधाऽऽत्मानं प्रवि.
स वायुना ज्योतिषा भाति च भज्य निहितो गुहायां मनो
तपति च, भाति च तपति मया प्राणशरीरो बहुरूपः सत्य
च कीर्त्या यशसा ब्रह्मवर्चसेन छांदो. ३११८१४ सङ्कल्प मात्मेति
मैत्रा. २।९ स वायुपूतो भवति, स मादित्यपूतो स वा एष पुरुषविध एव
तैत्ति. २।२
भवति । मरोगी भवति । स वा एष पुरुषः पञ्चधा पश्चात्मा महाना. १७११४ ।।
श्रीमांश्च भवति
मुद्गलो. ५१ स वा एष पुरुषोऽनरसमयः तेत्ति. २।१११ स वायुप्रतिष्ठा, आकाशात्मा स वा एष भूतानीन्द्रियाणि
स्वरेति स तद्भवति
कौ. स. २।१४ विराज देवताः कोशांश्च मृष्ट्वा
स वायुमिवात्मानं कृत्वाऽभ्यन्तरं प्रविश्यामूढो मूढ इव
प्राविशत्
मैत्रा. २६ व्यवहरमास्ते
नृसिंहो. ९५ स वायुः स आकाशस्तदेतदोजश्च स वा एष महानज मात्माऽजरो.
महश्चेत्युपासीत
छांदो. ३।१२५ अमरोऽमृतोऽभयो ब्रह्माभयं वे
स वासुदेवो न यतोऽन्यदस्ति गो. पू. ४३ प्रक्षाभयरहि वै ब्रह्म भवति बृह. ४।४।२५ | स वां मधु प्रवोचहप्तायन्त्वाष्ट्र स वा एष महानज मात्माऽभादो
यहस्रावपि फक्ष्यं वामिति बृह. २।५।१७ वसुदामो विन्दते वसु बृह. ४।४।२४ सक्किल्पो निर्विकल्पः समाधिस वा एष महाना भात्मा योऽयं
विविधो हृदि (कुर्यात् ) सरस्व. ४९ विज्ञानमयः प्राणेषु य एषो
सविकारमुदाहृतम्
भ.गी. १३१७ ऽन्ताईदय माकाशस्तस्मिन्छेते बृह. ४।४।२२ सविकारस्तथा जीवो निर्विकारस वा एष यज्ञः प्रादक्षिणोऽनन्त.
स्तधा शिवः । कोशास्तस्य दक्षिण: समृद्धतरः
विकारास्ते ह्यवस्थासु प्रवर्तकाः त्रि. ना. २०१३ स वा एष यज्ञः सद्यः प्रतायते
स विजायमानः स जनिष्यमाणः सद्यः सन्तिष्ठते
सहवे. १७ प्रत्यङ्गख स्तिष्ठति विश्वतोमुखः महाना. २।१ स वा एष वाचः परमो विकार,
| [+तै.मा.१०।१।३+ सूर्यता. १३ यदेतन्महदुक्थम्
१ ऐत. ३६३ स विज्ञानो भवति स विज्ञातमेवा. स वा एष शुद्धः स्थिरोऽवलश्चा
न्ववक्रामति तं विद्याकर्मणी पोऽव्ययो निःस्पृहः प्रेक्षकव.
समन्वारभेते पूर्वप्रज्ञा च बृह. ४।४।२ दवस्थितः
मैत्रा. २०११
| सविता पश्चात्तात्सविता पुरस्तात्स. स वा एष सूक्ष्मोऽप्रायोऽदृश्य:
वितोत्तरात्तात्सविताऽधरात्तात् । पुरुषसंज्ञो बुद्धिपूर्वमिदैवावर्तते मैत्रा. २५
सविता नः सुवतु सर्वताति सविता स वा एषा देवता दूर्नाम दूर
नोरासतां दीर्घमायुः [सूर्यो.८+ ऋ.मं.१०॥३६।१४ स्या मृत्युर्दूर रह वा भस्मा.
सविता प्रसविता दीप्तो दीपयन् न्मृत्युर्भवति बृह. १।३९ दीप्यमान:
नृ. पू. २१७ सवा एषोऽभिभूतः प्राकृतैर्गुणैः मैत्रा. ३१२ सविता प्राणिनः सूते प्रसूते शक्तिम् त्रि. ता. ११६ सवा एषोऽस्मदृदन्तरे तिष्ठन
सविता वै देवस्ततो योऽस्य भर्गाकवार्थोऽमन्यत
मैत्रा. २१९ रुपस्तं चिन्तयामि
मैत्रा. ६७
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૬૮
सविता
सविता श्रियः प्रसविता श्रियमेवा
प्नोति । अथो प्रज्ञातयैव प्रतिपदा छन्दा ५ सि प्रतिपद्यते सवितुरिति सविता, सावित्रमादित्यो वै
तमाहुरम्यं पुरुषं महान्तम् [ +ना. प. ९।१४+ स वेदैतत्परमं ब्रह्म धाम यत्र विश्व निहितं भाति शुभ्रम् । उपासते पुरुषं ये कामास्ते शुक्रमेतदतिवर्तन्ति धीराः
(अथ ) संवेश्यायायै हृदयमभिमृशेत्
सवितुर्वा योग्यों जीवात्मपरमात्मसमुद्भवस्तं प्रकाशशक्तिरूपं जीवाक्षरं स्पष्ट मापद्यते .. स वित्तेनैवा च पूर्यतेऽप च क्षीयते सवित्रा प्रसवेन जुषेत ब्रह्म पूर्व्यम् स विशृङ्ग एवाभवत् स विश्वकृद्विश्वविदात्मयोनिर्झः कालकालो गुणी सर्वविद्यः । प्रधान क्षेत्रज्ञपतिर्गुणेशः संसारमोक्षस्थितिबन्धहेतुः
[ भवसं. २१४६ स विश्वकृत् स हि सर्वस्य कर्ता तस्य लोकाः स उ लोक एव विश्वरूप त्रिगुणविवर्मा प्राणाधिपः सञ्चरति स्वकर्मभिः श्वेताश्व. ५/७
बृह. ४|४|१३
सविषयं मनो बन्धाय, निर्विषयं मुक्तये भवति
मं. बा. ५/१
स विष्णुः सशिवः सब्रह्मासेन्द्रः सेन्दुः
स सूर्यः स वायुः सोऽग्मिः स ब्रह्म ग. शो. २/१
स वेत्ति वेद्यं न च तस्यास्ति वेत्ता
स वृक्ष कालाकृतिभिः परोऽन्यो यस्मात्प्रपञ्चः परिवर्ततेऽयम् । धर्मावहं पापनुदं भगेशं ज्ञात्वाSSत्मस्थममृतं विश्वधाम सवै खलु प्रस्तोता साम प्रस्तौति सवै गणेशः सर्वात्मा विज्ञेयः
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
सहवे. १५
गायत्रीर. २
त्रि. ता. १।१४
बृह. ११५/१५ श्वेताश्व. २/७ शौनको. २/३
श्वेता. ६।१६
श्वेता. ३।१९ भवसं. २४५
मुण्ड. ३/२/१
कौ. त. २१०
सध्ये द
सवै गौतम तीर्थेनेच्छसी ३ इत्युपैम्यहम् (मा. पा. ) वै त्रिविधः सात्त्विको राजसस्तामसश्चेति । सात्त्विकी ज्ञानशक्तिः, राजसी क्रियाशक्तिः, तामसी द्रव्यशक्तिः सवै दैव: प्राणो यः सध्वरंश्चासवरंश्च न व्यथते न रिष्यति सवै नैव रेमे तस्मादेकाकी न रमते म्र वै ब्रह्म परमात्मेत्युच्यते सवै बलं बलिनामप्रगण्यः पुण्यः शरण्यः सकलस्य जन्तोः । तमेकदन्तं गजवक्त्रमीशं विज्ञाय दुःखान्तमुपैति सद्यः
श्वेता. ६।६ बृद. १/३/२८ गणेशो. ४।१०
स
ब्रह्मण मानन्दः स वै वाचमेव प्रथमामत्यवहत् सा यदा मृत्युमत्यमुच्यत सवै वेदा स्याद्याज्ञवल्क्य वेद वा [ बृह. ३।९।१०, ११,
स वैष्णवं धाम भित्वा परं ब्रह्म प्राप्नोति सव्यदक्षिणनाडीस्थो मध्ये चरति
मारुतः । तिष्ठतः खेचरी मुद्रा तस्मिन्स्थाने न संशयः सव्यहस्त आज्यस्थाली ( शारीरयज्ञस्य ) सव्याहृतिं प्रणवां गायत्री शिरसा सह । त्रिः पठेदायतप्राण: प्राणायामः स उच्यते सव्ये तु शङ्खं बिभृयादिति ब्रह्मविदो विदुः सव्ये दक्षिणगुल्फं तु पृष्ठपार्श्वे नियोजयेत् । दक्षिणेऽपि तथा सव्यं गोमुखं गोर्मुखं (गोमुखं) यथा [ त्रि. ब्रा. २/३६+ सव्ये दक्षिणगुल्कं तु पृष्ठपार्श्वे नियोजयेत् । दक्षिणेऽपि तथा सव्यं गोमुखं तत्प्रचक्षते
बृह. ६/२/७
गणेशो. ४ | ३
बृह. ११५/२० बृद. १४/३ हंसो ४
हेरम्बो. ११ गान्धर्वो ६
बृद्द. १।३।१२
१२-१७
त्रि. ता. १/१५
शाण्डि. ११७/४०
प्रा. हो. ४/२
म. ना. ११
सुदर्श. ११
शाण्डि. ११३१२
जा. द. ३१४
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्ये द
सन्ये दले तिष्ठति पद्मयोनिः स्वरान्वितो दक्षिणपत्रगो हरिः । श्रिया समेतः शिवयाऽनुषको
मध्ये दलेऽहं निवसामि नित्यम् ५ बिल्वो ३ सव्योरुदक्षिणे गुल्फे दक्षिणं
दक्षिणेतरे । निदिध्यादृजुकायस्तु
1
चक्रासनमिदं मतम् स शब्दस्तुमुलोऽभवत् सशरीरं समारोप्य तन्मयत्वं तथोमिति । त्रिशरीरं वमात्मानं परं ब्रह्म विनिश्चिनु स शान्तिमधिगच्छति स शान्तिमाप्नोति न कामकामी सशिखं वपनं कृत्वा बहिस्सूत्रं त्यजेदुधः । यदक्षरं परं ब्रह्म तत्सूत्रमिति धारयेतू [ +ना. प. ३२७८+ सशिखान् केशान् निकृत्य
विसृज्य यज्ञोपवीती निष्क्रम्य पुत्रं दृष्ट्वा त्वं ब्रह्मा एवं यज्ञस्त्वं सर्वमित्यनुमन्त्रयेत् सशिखान् केशान्निष्कृष्य विसृज्य यज्ञोपवीतं भूः स्वाहेत्यप्सु जुहुयात् शिखान्केशान्विसृज्य यज्ञोपवीतं छित्वा पुत्रं दृष्ट्वा स्वं यज्ञस्त्वं सर्वमित्यनुमन्त्रयेत्
स शिवः सचिदानन्दः सोऽन्वेष्टव्यो मुमुक्षुभिः
स शिवः स शिवः स शिवो गणेशः
स शीतोष्ण-सुखदुःख - मानावमानवर्जितः
स शुकः स्वकया बुद्धधा न वाक्यं बहु मन्यते
स शुद्धः स शुद्धः स शुद्धो गणेश: शुष्यति स उद्धर्तते तस्मादनृतं न वदेत् स शौद्रं वर्णमसृजत
उपनिषद्वाक्य महाकोशः
वराहो. ५/१७ भ.गी. १।१३
ना. प. ८१८ भ. गी. २७१
भ.गी. २७०
ब्रह्मो. ६
परब्र. ७
कठश्रु. ४
कठरु. ३
१ सं. सो. ११२
पं. म. ३५ गणेशो. २/४
प. ई. प. ११
महो. २१७ गणेशो. २।४
१ ऐव. ३/६/५ बृह. ११४/१३
स सर्वशः
स पकारं वाणी अषकारा इति, स षकारमेव ब्रूयात्
३ ऐत. २/६/२
स षट्पदो भवति, साम एव षट्पदः ग. पू. १1११ स षडूर्मिवर्जितः । षड्भावविकारशून्यः प. हं. प. ११ स षोडशिना यजते, स वाजपेयेन
यजते, सोऽतिरात्रेण यजते, सोप्तोर्यामेण यजते, सोऽश्वमेधेन यजते, स सर्वैः क्रतुभिर्यजते स सकलभोगान् भुङ्क्ते देहं त्यक्त्वा शिवसायुज्यमेति सच्चिदानन्दाद्वय चिह्ननः सम्पूर्णानन्दैक बोधो वाहमस्मीत्यनवरतं ब्रह्मप्रणवानुसन्धानेन यः कृतकृत्यो भवति सह परमहंसपरिव्राट् स सततं सकलरुद्रमन्त्रजापी
भवति, स सकलभोगान्भुङ्क्ते, देहं त्यक्त्वा शिवसायुज्यमेति, न स पुनरावर्त
स सत्याभिसन्धः सत्येनात्मानमन्तर्धाय परशुं तप्तं प्रतिगृह्णाति, स न दह्यतेऽथ मुच्यते स सन्यासी च योगी च
स सन्यासी शिव एव सर्वदेवमयो भवति
स समानः सत्रुभौ लोकावनुसंश्वरति
स समुद्र एव भवति ( मा. पा.) स सैमृद्धकायः सन् सृष्टिकर्म न जज्ञिवान्
६६९
स सर्वज्ञः सर्ववित् यस्य ज्ञानमयं तपः । तस्यैषाऽऽहुतिर्दिव्याऽमृतत्वाय कल्पतामिति
नृ. पू. ५/१४
का. रुद्रो. ५
छांदो. ६।१६।२ भ.गी. ६।१
वारोप. ४
बृह. ४१३१७
छां. उ. ६।१०।१
मुगलो. २४
स सम्यग्ज्ञानं च लब्ध्वा विष्णुसायुज्यमवाप्नोति
वासुदे. १७
स सर्वकर्मकृत् स ब्राह्मणः
प. हं. प. १९
स सर्वकारणमूलं विराट्स्वरूपो भवति त्रि. म. ना. २२६ प्रश्नो. ४।११
स सर्वज्ञः सर्वमेवाविवेश
प. हं. प. ११
का. रुद्रो. ५
२ सध्यासो १
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७०
स सर्व
स सर्वभयनिर्मुक्तः साक्षाच्छित्रमयो
भवेत
सर्वलोकस्य शुभाशुभस्य तं वै ज्ञात्वा मृत्युमत्येति जन्तुः स सर्वविद्भजति मां
स सर्ववेत्ता सुवनस्य गोप्ता ताभिः प्रजानां निहिता जनानाम् । प्रोता त्वमोता विचितिः क्रमाणां प्रजापतिश्छन्दमयो विगर्भः स सर्ववेदव्रतचर्यासु चरितो भवति स सर्वशः सर्वे भवति ( मा. पा. )
स सर्वसम्पत्तिभूतं प्रथमं ... महाविद्येश्वरीविद्यां.. त्रिपुरेश्वरी५.. स सर्व वानिकेतः स्थिरमतिरेवं स
लोकानामोति सर्वा५ क्ष
कामान्यस्तमात्मान
मनुविध विजानाति [ ८|१२|६+पैङ्गलो. ४/२४+ स संसारं वरति सोऽमृतत्वं च गच्छति, महतीं श्रियमश्रुते स संस्तुतो देवतदेवसूनुः सुतं भृगोर्वाक्यमुवाच तुष्टः । मवेहि मां भार्गव वक्रतुण्डमनाथनार्थं त्रिगुणात्मकं शिवम्
स साक्षी भवति, स एव भवति, स सर्वो भवति सागरां सपर्वतां सप्तद्वीपां वसुन्धरां
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
वज्रपं. ६
त्रि. वा. २.१२
भिक्षुः सौवर्णादीनां नैव परिग्रहेत् प. हं. ९
स सर्व लोकाजित्वा ब्रह्म परं प्राप्नोति
स सर्वान्वेदानधीतो भवति
स सर्वा वाचो विजृम्भयति स सर्वा
हेरम्बो. ८
४. गी. १५/१९
एका. ९
पैङ्गलो. ४३२४
प्रश्नो० ४।१०
व्यक्ती. ५ का. रुद्रो. ५
त्रि. वा. १।१५
छांदो.८/७/१३ महो. ६६८
नृ. पू. ३१२
ग. पू. सा. १1९
गणेशो. ५/८
वत्साम्नः प्रथमं पादं जानीयात् नृ. पू. १/२ सागरां सप्तद्वीपां सर्वां
वसुन्धरां वत्साम्नः प्रथमं पादं
जानीयात् रायस्पोषस्य दातेति ग. पू. १।१२ स साम भवति, ऋग्वै गायत्री,
यजुरुष्णक्, मनुष्टुप् खाम
ग. पू. १।११
स स्वर्लो
स सामभिः सामवेदो रुद्रा आदित्या जगत्याहवनीयः सा साम्नस्तृतीयो पादो भवति स सामभिः सामवेदो रुद्रादित्या जगत्याहवनीयः सा तृतीयः पादो भवति
स सिद्धिसाधनैयस्तानि साधयति क्रमात्
स सारः सर्वसाराणां तस्मात्सारो न विद्यते
स सार्वभौमवव्यवहाराच्छ्रान्तोऽन्तर्भवनं प्रवेष्टुं मार्गमाश्रित्य विष्ठति
सूर्यः स चन्द्रः सुरास्ते ते असुरा: (परमात्मैव ) सूर्यः स वायुः सोऽग्निः स ब्रह्म सूर्यो भगवान्सहस्रांशुः तं सूर्य भगवन्तं सर्वस्वरूपिणं निगमा बहुवर्णयन्ति
स सोमलोके विभूतिमनुभूय पुनरावर्तते
स सोमः कस्मिन्प्रतिष्ठित इति । दीक्षायामिति सत्रिय ससृजे, ता सृष्ट्वाऽघउपास्ते
स खियं ससृजे वां सृष्ट्राऽय उपास्ते... (मा. पा.) सस्यमिव मर्त्यः पच्यते सस्यमिवाआयते पुनः
स स्वराद्भवति, तस्य सर्वेषु लोकेषु कामचारी भवति
स स्वग्यो भवति ब्रह्मचारी वेदमधीत्य वेदोका चरितब्रह्मचर्यो दारानाहृत्य पुत्रानुत्पाद्य ताननुपाधिभिर्वितत्येष्ट्वा च शक्तितो यः
स स्वर्लोकं स महर्लोकं स जनोलोकं, स तपोलोकं, स सत्य
नृ. पू. २/१
नृसिंहो. २
अ. पू. ४/५
प. पू. ४७०
वैङ्गको २२७
निरा. १० गणेशो. २/१
सूर्यता. ११२
प्रभो. ५/४
बृह. ३/९/२१
बृह. ६/४/२
गृह. ६/४/२
कठो. ११६
छांदो. ७/२५/२
फठ रु. ५
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
स स्वव्यति
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
सहवै दे-
६७१
लोकर स सप्तलोकर स सर्व.
सह पञ्चदशाहानि नाशाथ हैनलोकर सर्वलोकं जयति ग. शो. ५।२ । मुपससाद
छांदो. ६७२ स स्वव्यतिरेकेण नान्यद्रष्टा
सह पुत्रं श्वेतकेतुं प्रजि-(गाय) स स्वाधीनमायः सर्वज्ञः सृष्टि
घाय याजयेति
कौ. स. १११ स्थितिळ्यानामादिकर्ता जग
सह प्रजापतिरीक्षांचक्रे, हन्तास्मै बहररूपो भवति पैङ्गलो. १२२ प्रतिष्ठां कल्पयानीति
बृह. ६४२ सहमविदूर एव शवशयित
सह प्रणव उवाच-यदहं सर्वभवानि शौनको. २१२ ___ मात्रेयमच्छावदमुपदर्शयनुवाच छाग. २१ सह प्रणवपर्यन्तदीर्घनिःस्वनस य एषोऽणिमैतदात्म्यमिदं सर्वम् छांदो. ६।१२।३ तन्तुना । जहाविन्द्रियसह कामप्रभमेव पत्रे, तर
___ तन्मात्रजालं खग इवानिल: म. पू. १४ हास्मै ददौ
बृह. ४॥३१
सह प्रणवमेवोवाच-पुरोगायसह कृच्छ्री बभूव तह चिरं
मेवारभस्वेति
शौनको. ३२ वसेत्याज्ञापयाश्चकार छांदो. ५।३७ । सह प्रवाहणो जैवलिरुवाच साक्षत्ताऽविदमिति प्रत्येयाय छांदो. ४.१८ भगवन्तावप्रेवदतां ब्राह्मणयो. स ह क्षचाऽन्विष्य नाविदमिति
वदतोचिर श्रोष्यामीति छांदो. १२८२ प्रत्येयाय
छांदो. ४११७ सह प्रातः सजिहान उवाचसहगवार सहस्रमवरुरोध दश
न मे स्तेनो जनपदे न कदयों दश पादा एकैकस्याः
न मद्यपः । नानाहिताग्निर्नावृनयोराबद्धा बभूवुः
बर. ११ विद्वान्न स्वैरी, स्वैरिणी कुतः छांदो. ५।११।१ सहक्षतस्विष्याविमिति
| सह प्रातः सजिहान उवाचप्रत्येयाय (मा. पा.) छां. .४|१८ यद्वतान्नस्यलमेमहि धनमात्रार सह गायत्रीमेव प्रतिसन्दिदेश शौनको. २२ राजासौ यक्ष्यते सर्वैरात्विज्यै
देणीति सहज कम कम्तिय भ.गी. १८१४८
छांदो. १३१०६ (ए) सहजानन्दे यदा मनो
सह प्रातः सभाग उदेयाय तर लीयते तदा शान्तो भवी भवति मं. प्रा. २३
होवाच मानुषस्य भगवनगौतम सहजेनामनस्केन मनश्शल्यं
वित्तस्य वरं वृणीथा इति छांदो. ५३।६ वियोजयेत्
अमन. २२८१
सहमाना नाम दक्षिणा, राझी नाम सह तेनैव वोणासुरान्
प्रतीची, सुभूता नामोदीची, पराभावयन्
शौनको. ४।४
तासां वायुर्वत्सा, स य एवमेवं सह त्रिष्टुभमेव प्रतिसन्ददत् शौनको. ३२
वायुं दिशां वत्सं वेद न पुत्रसह द्वादशवर्ष उपेत्य चतुर्विर
रोदर रोदिति
छांदो. ३२१५।२ शतिवर्षः सर्वान्वेदानधीत्य
सहयज्ञाः प्रजाः सृष्ट्वा
भ.गी. ३.१० महामना मनूचानमानी
सह रक्षांसि यरेवा: सप्तदश सहवै. २९ स्तब्ध एयाय छांदो. ६२ स हरिर्वसुवित्तमः
चिस्यु. ११७ सह नाववतु सह नौ भुनक्तु
सह वा एतस्य स्वधा न यजुषा सह वीर्य करवावहै
शांतिपाठः न सानामर्थोऽस्ति
सूर्यता. २१ सह नौ यशः । सह नौ ब्रह्म
सह वै देवानां चासुराणां च यज्ञो पर्यसम् सैसि. शां. पा. । प्रसतावास्ताम्
सहवै, १
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७२
स ह व्याधि
स ह व्याधिनाऽनशितुं दधे, तमाचार्यजायोवाच ब्रह्मचारिनशान, किं तु नाश्नासीति स ह शान्तहृदय एव विरोचनोSसुराञ्जगाम तेभ्यो हैतामुपनिषदं प्रोवाचात्मैवेह महय्य आत्मा परिचर्यः... स ह श्वोभूते गा अभिप्रस्थापयाश्चकार, ता यत्राभिसायं बभूवुस्तत्रामिमुपसमाधाय गा उपरुध्य समिधमाधाय पश्चादमेः प्रामुखोपविवेश [छांदो. ४/६/१+७/१८/१
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
एवागूयत् सह सहस्रं समा ब्रह्मचर्यमध्युवास सहसैवाभ्यहन्यन्त
छांदो. ४११०१३
स ह षोडशं वर्षशतमजीवत् प्रह
,
षोडशं वर्षशतं जीवति यएवंवेद छांदो. ३।१६।७ स ह षोडशं वर्षशतं जीवति (मा.पा.) छां.उ. ३।१६।७ सह सहिान एव क्षत्तारमुवाचाङ्गारे ह सयुग्वानमिव रैक्वमात्थेति
यो 'नु कथ सयुग्वा रैक्व इति छांदो. ४२११५ सह समित्पाणिचित्रं गार्ग्यायणि
प्रतिचक्राम उपायानीति
कौ. त. १११
सह सम्पादयाश्वकारं प्रक्ष्यन्ति
मामिमे महाशाला महाश्रोत्रियाः छांदो. ५.११।३ सह सम्पायास्त्वमाशिषमाशिभूताभूतमाशिषमाशिराशीरा शिरनुभूमिः स्वाहा
पारमा ४/५
स ह सर्वत आवसथान्मापयाञ्चक्रे छांदो. ४|१|१ सह सर्वमेवात्मानमुपसंहृत्य शृङ्ग
छांदो. ८८४
शौनको. ३१४ अव्यक्तो. २
भ.गी. १।१३
स ह स्मयमान उवाच सम्पश्यध्वा एव मा प्रमदव स ह स्मान्यानन्तेवासिनः समावर्तयंस्त ह स्मैव न समावर्तयति स ह स्माइ पाणिना मा मातृदः स ह स्मैभ्यः कामानागायति सहस्रकमले शक्तिः शिवेन सह
मोदते । सेवावस्था परा ज्ञेया.. योगकुं. ११८६
सदर्भ व.
सहस्रकलावयवकल्याणं दृष्टमात्रेण मोक्षदं वेपमाददे
सहस्रकृत्वः प्रयुक्ताग्निष्टोमाप्तोमादीनां फलमवाप्नोति सहस्रदलसंख्यातं ब्रह्मरन्ध्रे महापथिम् । बाधारं प्रथमं चक्रं स्वाधिष्ठानं द्वितीयकमू सहस्रधा नैकधा चासमत्र । मया तवमितीदमश्रुते तदन्यथा सद्यदि मे सद्विदुः सहस्रपरमा देवी शतमूला शताङ्कुरा । सर्व । हरतु मे पापं दूर्वा दुस्स्वप्ननाशिनी [ वनदुः १५५
सहस्रपादेकमूर्ध्ना व्याप्तं स एवेदमावरीवर्तिभूतम् सहस्रबाहो भव विश्वमूर्ते सहस्रमेकं व्ययुतं षट्शतं चैव सर्वदा । उच्चरन्पठितो हंसः सोऽहमित्यभिधीयते सहस्रयुगपर्यन्तं
सहस्ररश्मिः शतधा वर्तमानः
प्राणः प्रजानामुदयत्येव सूर्यः [+मैत्र. ६८+ सहस्रशीर्ष देवं विश्वाक्षं विश्व
छाग. २।४
सहस्रपात् [ऋक्.मं. १०/९०।१+ [+ चित्त्यु. १२/१ सुबालो. ११२ + छांदो० ४।१०।१ । सहस्रसङ्ख्यया जाताः शाखाः बृह. ५/१२/१
साम्न: परन्तप
छांदो. १|१|१३ सहस्रं दग्रस्त एतस्यां वाचि जनको अनक इति वा उ
अना धावन्तीति
मुद्रखो. २२५
सम्प्पो २
यो. पू. ६
बा. मं. १९
महाना. ४|१
म. शिरः. ३११४ भ.गी. १९४६
प्र. वि. ७९ भ.गी. ८ १७
शम्भुवम् । विश्वं नारायणं देवमक्षरं परमं पदम् सहस्रशीर्ष देवं सहस्राक्षं विश्व
महामा. ९।१
शम्भु (सम्भ) वम् [महो. ११५+ चतुर्वे. २ सहस्रशीर्षा पुरुषः सहस्राक्षः
प्रनो. ११८
मस्सु. १
ता. ३।१४ g. सु. १+
मुक्तिको, १/१२
कौ. उ. ४११
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
सहस्रं
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
स होषाध
-
सहस्रं वा यस्य वै वितानमादधानः
स हि खादित्वाऽतिशेषाखायाया सहस्रं वा आशिषः सहस्रं यस्य
आजहार
छांदो. १३१०५ वे सासिका: सहस्रं सहस्रायस्वाहा पारमा. ४७ । स हिज्यतः श्रेणो राजाऽधिपतिः छांदो.५।२।६ सहस्रं समा आद्यन्तनिहितोङ्कारेण
स हि प्रज्ञानेन सम्पन्नतमो पदान्यगायत्
अव्यक्तो. ३ विज्ञातं वदति
१ ऐत. ।।३ सहस्राङ्करशाखात्म-फल-पल्लव
स हि सर्वकाममयः पुरुषोऽध्यवसाशालिनः । अस्य संसारवृक्षस्य
यसङ्कल्पाभिमानलिङ्गो बद्धोमनोमूलमिदं स्थितम गुक्तिको. २॥३७ ऽतस्तद्विपरीतो मुक्तः मैत्रा. ६.३० सहस्रारे जलज्योतिरन्तलक्ष्यम मं. ना. श५
स हि स्वप्नो भूत्वेमं लोकमतिसहस्रार्णमतीवात्र मन्त्र एष
___ कामति मत्यो रूपाणि
बृह. ४।३७ प्रदर्शितः । एवमेतां समारूढो
स हिंकारो मघो जायते
छांदो. २।१५।१ हंसयोगविचक्षणः ।। न भिद्यते
स हीदमन्नं धियाधिया जनयते बृह. १।५।२ कर्मचारैः पापकोटिशतैरपि ना. वि. ५ स हीदमन्नं पुनः पुनर्जनयते बृह. १।५।२ सहस्व मन्यो अभिमातिमस्मे
स हेभ्यं कुल्माषान् खादन्तं बिभिक्षे छांदो. १।१०।२ रुजन्मृणन्प्रमृणन्प्रेहि शत्रून् वादु. १०९ सहेलं सलीलं वा स्मरणाद्वरदानेषु [ऋ. मं. १०१८४६३+ ३. अथर्व. ४।३१।३ चतुरा
गुह्यषोढा. २ सह स्वेनैव रूपेणादित्यानगच्छत् शौनको. ४।४ सहेश्वरो यशस्वी कल्याणकीर्तिसह घेतावस्मिञ्छरीरे वसतः कौ. त. ३४ भवितोरीश्वरो ह तु पुरुषायुषः सहान्तत एवात्मानमुपसंहृत्य
प्रैतोरिति ह स्माह
१ ऐत. २५२ तावदेवाग्राह्यत्
शौनको. २१३
स हैतयैव निविदा प्रतिपदे बृह. ३।९।१ सहाम्नमित्यभिव्याहृत्य
स हैतावानास यथा स्त्रीपुमार सौ वृहतीसहस्रं शशंस
१ ऐत. २६३१ सम्परिष्वक्तौ स इममेवात्मानं स हापश्यत् -सर्व एव न्यूझ्यन्तो
द्वेधा पातयत्ततः पतिश्च पत्नी मामभिचक्षीरन्निति शौनको. ३।३
चाभवताम्
बृह. ११४१३ स हापश्यदादित्यो वा उदीयोऽतो
स हैतैः सर्वैरस्माच्छरीरादुत्क्रामति को.त. २०१४ __खल्वादित्यो ब्रह्म
शौनको. ४३ स हैन पप्रच्छ त्वं नु खलु नो । स हापश्यनैतदञ्जसैवसर्वारूपाण्येव
याज्ञवल्क्य अमिष्ठोऽसीति बृह. ३३१०२ मभिचक्षीरन
शौनको. २२
स हैव सन्तं न विज्ञानन्ति देवाह स हात्राप्यैव देवानेतद्यं ददर्श छांदो. ८।१०।१
____ इन्द्रस्यात्मानर शतधा चरन्तम् चित्त्यु. १११५ सहायमीक्षाञ्चके यन्मदन्यनास्ति
स हैवालं भार्येभ्यो भवति वृह. १२२१८ करमान्नु बिभेमीति
बृह. १४२ स हायस्त: पितुरर्धमेयाय ळांटो.
स होता स मुक्तिः साऽतिमुक्तिः बृह. ३२११३ सहाविपरिहृतो मेने न मेऽस्य
स होवाच-पातमिवेदं ते विज्ञानपुत्रेण समगादिति
३ ऐत. १११ मपिस्विदेनद्रोदस्योरेव सहास्मदीयैरपि योधमुख्यैः भ.गी. १०२६. पर्यायेणोपवन्वीमहि
आर्षे. ४३ सहाई यशसां यशः
छांदो. ८।१४१ स होवाचर्किमेप्रतीवाहोभविष्यतीति २ प्रणवो. ८ सहाशाथ हैनमुपससाद तरह
स होवाच किं मेऽनं भविष्यतीति छादो. ५।२।। यत्किय पप्रच्छ सर्वरह प्रतिपेदे छांदो. ६।१४ स होवाचर्किमे वासो भविष्यतीति छांदो. ५२९
पार
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७४
स होवाच
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
संपूर्ण
स होवाच-कुरुक्षेत्र एवोपसमेत्य
| स होवाच-ब्रह्मपुत्रस्तपस्तेपे सिद्धये बालिशास्तानुपाध्यै ते व
क्षेत्रे महायशाः
ग. पू. ११६ इदं प्रवक्ष्यन्तीति
छाग. ३१ । स होवाच- भगवंतो यदिदं सप. स होवाच-कैषा त्वं ब्रह्मवाग्यवसि
माध्वं यदृचोऽधीध्वै यद्यपि शंसात्मानमिति
अव्यक्तो. २ यत्सामानि कस्यायं महिमति छाग. शर स होवाच-गार्गि माऽतिमाक्षी
स होवाच भगवान ब्रह्मा मानन्द मा ते मूर्या व्यपतत् बृद. ३६१ ब्रह्मणो विद्वान्सचिदानन्दस होवाच-गार्य उप त्वा यानीति बृह. २।१।१४ स्वरूपो भवति
ना.उ.वा. १२१ स होवाच-गाोय एवासावादित्ये
स होवाच भगवान ब्रह्मा नारायणपुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति बृ. उ. २०१२
यन्त्रमन्त्रावरणपूजामाचचक्षे ना. पू. ६।१ स होवाच-जनको वैदेहोऽभयं ।
, स होवाच भगवान् उपासनविधि त्वागच्छताद्याज्ञवल्क्य यो नो
व्याचष्टे
ना. पू. ४३११ भगवन्नभयं वेश्यसे
बृह. ४।२।४
स होवाच यदिदमिच्छाचिदिच्छास होवाच-जपत्रमानुष्टभं मंत्रराज
चिदीक्षध्वे किं तद्येन ब्राह्मण इति छाग. ११३ षट्पदं सषडक्षरम्
ग. पू. १।१०
स होवाच-यदेतदस्मिन्मण्डलेसहोवाच-तपस्यन्तं सिद्धारण्ये भृगुपुत्रं पृच्छध्यमिति ग. पू. १६
ऽचिर्दीप्यते बम्भ्रम्यमाणमित्र, स होवाच-तां हि वै पूर्व नारायणो
चाकश्यमानमिव, जाज्वल्ययस्मिल्लोका ओताश्च प्रोताश्च
मानमिव, देदीप्यमानमिव,
लेलिहानं तदेव मे ब्रह्म पार्षे. ५२ तस्यहृत्पद्माजातोऽब्जयोनि
स्वपस्तत्वा तस्मै ह वरं ददौ गोपालो. १११४ स होवाच- याज्ञवल्क्यः प्रिया सहोवाच-स्वामेव जानीयामिति १ऐस. २१३१४.
बतारे नः सती
बृ. उ. २।४४ स होवाच नारदः...निरः शान्तो
स होवाच याज्ञवल्क्यः - सोदान्तः सन्यासी परमहंसा.
विमुक्त उपास्यः..
जाबालो. २ श्रमेणास्खलित-स्वस्वरूपध्यानेन
सहोवाचाजातशत्रु काश्यं ब्रह्म देहत्यागं करोति स मुक्तो भवति ना.प. १११
ते प्रवाणीति
वृह. २०११ स होवाच पितरं, तत कस्मै मां
स होवाचाजातशत्रः सहस्रोतस्यां दास्यसीति । द्वितीय तृतीयं तर
__ वाचि दद्मो जनको जनक इति होव, मृत्यवे त्वा ददामीति कठो. १२४ वै जना धावन्तीति
बृह. २०११ होवाच-प्रजापतिः स यो ह वै
| स होवाचेन्द्रो यत्त्वामुद्गीथेनोपावसावित्रस्याष्टाक्षरं पर श्रिया
नेष्यन्ते तेनैवते कल्पयिष्यन्तीति शौनको. ४ार भिषिक्तं तत्साम्नोऽहं लेद
स होवाचोषस्तवाक्रायणो यथा श्रिया हैवाऽभिषिच्यते नृ. पू. १३ । विद्रूयादसौ गौरसावश्व इत्येवस होवाच प्रतर्दनस्त्वमेव वृणीष्व यं
मेवैतव्यपदिष्टं भवति बृह. ३४२ स्वं मनुष्यायहिततमं मन्यस इति को. त. ३१ स होह वैतद्भगवन्मनुष्येषु (मा.पा.) प्रमो. ५।१ स होवाच- बहव इमेऽस्मिन्पुरुपे
सोननेदिष्ठं पस्पर्श, स ह्येनं कामा नानात्ययाः
०३ प्रथमो विदाञ्चकार ब्रह्मेति केनो.४३ महोबाच-बालाकिर्य एवैष मादित्ये
संपूर्ण कुम्भवदेहं कुम्भयेपुरुषस्तमेवाहमुपास इति कौ. १.४२ नमातरिश्वना
त्रि.ब्रा. २१९८
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
सं मा सि.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
संविश.
६७५.
सं मा सिञ्चन्तु मरुतः समिन्द्रः
संवत्सरो वै प्रजापतिः, तस्यायने ___ संवृहस्पतिः सहवै. २२ दक्षिणं चोत्तरं च
प्रो. १९ संयमासंयमाभ्यां च संसारः
। संवत्सरोऽसावादित्यः
म. ना. १७४१२ शान्तिमन्वगात्
महो.४८७ संवर्गोऽसि पाप्मानं मे संवृड को. त. २१७ संयमामिषु जुहति
भ. गी. ४।२६ संवर्चसा पयसा संतनूभिरगन्महि संयुक्तमेकतां याति तथाऽऽत्म
मनसा सर शिवेन
सहवै, ५ न्यात्मविन्मुनिः
२यात्मो. २५ । संवतकोऽग्निमरुतो विराडेकति संयुक्तमेतत्क्षरमक्षरं च व्यक्ताव्यक्त
र्भास्वती स्मृता सा साम्नभरते विश्वमीशः । अनीशश्चात्मा
श्चतुर्थः पादो भवति
नृ. पू. २०१ संवादमिममद्भुतम्
भ.गी. १८७६ बध्यते भोक्तृभावाज्ज्ञात्वा देवं
संवादमिममश्रौष
भ.गी. १८७४ मुच्यते सर्वपार्श:
श्वेता. ११८
संविञ्च सदसञ्चापि चाहं [+ भवसं. २।५+
ना. प.९७ विश्वमिदं ध्रुवम्
२ देव्यु. ४ संयोग एषां न स्वात्मभावादात्मा
संवित्संरोधनं श्रेयः प्राणादिह्यनीशः सुखदुःखहेतोः ना. प. ९।१
स्पन्दनं वरम्
अ. पू. ४।४३ संयोगो योग इत्युक्तो जीवात्म
संविदपेतं निरय एव मूत्रद्वारेण परमात्मनोः
भवसं. ३११३
निष्क्रान्तम् (शरीरं) मैत्रे. १।३ संवत्सर बात्माऽश्वस्य मध्यस्य बृह. २१
संविदा देयम्
तैत्ति. ११११३ संवत्सरत्रयादूर्ध्व प्राणायामपरो नरः त्रि. ग्रा. १०२ संवत्सरत्रयेणाऽपि लयस्थस्यापि
संविदितमनोन्मन्यनुभवः
म.ग्रा.३१ योगिनः। तेजस्तत्त्वस्य सिद्धि:
संविद्याश्च तन्मध्ये शक्तिरुद्धा स्यात्तोयतत्त्वमयो भवेत् अमन. १६७६
स्थिता परा । तत्र पूर्णा गिरौ संवत्सरश्च यजमानश्च लोकाः
पीठे शक्ति ध्यावा विमुच्यते योगरा. १८ सोमो यत्र पवते यत्र सूर्यः मुण्ड, २०१६ संविद्वस्तुदशालम्बः सा यस्येह संवत्सरस्य तेजोभूतस्य भूतस्यात्म
न विद्यते । सोऽसंविदजडः भूतस्य वमात्माऽसि
को. त. ११६ प्रोक्तः कुर्वन्कार्यशतान्यपि
म. पू. ४५८ संवत्सरं दीक्षितो भवति संवत्सरा
संविन्मात्रपरोऽस्म्यहम्
१ सं.सो. २०४७ देवात्मानं पुनीते सहवै. १२ संविन्मात्रमहं महत्
महो. ६८१ संवत्सरं पयसा जुहदपपुनर्मृत्यु
संविन्मात्रस्थितश्वाहमजोऽस्मि जयतीति
बृह. ११५२ किमतः परम् । व्यतिरिक्तं संवत्सरं मझो नाभीयात्तद्भतम् छांदो. २११९२ जडं सर्व स्वप्नवश्व विनश्यति स्कन्दो. ३ संवत्सरः प्रजननम्
सहवै. २३ संविन्मात्रं परं ब्रह्म तत्स्वमात्र संवत्सराखल्वेताः प्रजा:प्रजायन्ते
विजृम्भते
स्कन्दो. शीर्षक संवत्सरेणेह वै जाता विवर्धन्ते
| संविभज्य सुतानये प्राम्यकामान् संवत्सरे प्रत्यस्तं पन्ति मैत्रा. ६।१५ विसृज्य च
कुण्डिको. ३ संवत्सरादादित्यमादित्याचन्द्रमसं
संविभज्य सुतानाम्यकामाचन्द्रमसो विद्युतं तत्पुरुषो
न्धिमृज्य च । चरेत वाममार्गेण उमानवः [छांदो. ४११५५+ ५१०२
शुचौ देशे परिभ्रमन्
२ सन्यासो.४ संवत्सरादेवात्मानं पुनीते
सहवे. १२ संविशत्यात्मनाऽऽ-मानं य एवं वेद नृसिंहो. २१७
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७६
संवृत्त्या
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
संसृज्य
-
66
संवृत्त्या जायते सर्व शाश्वतं
संसारपारं मुनयोऽपि यान्ति हेरम्बो . ७ नास्ति तेन वै
अ. शां. ५७ संसारमण्डलं दुःखं पच्यन्ते संवेद्य वर्जितमनुत्तममाद्यमेक
___यत्र जन्तवः
इतिहा. १२ संवित्पदं विकलनं कलयन्
संसारमेव निस्सारं दृष्ट्रा सारमहात्मन् । हृद्येव तिष्ठ कलना
दिदक्षया । सन्यसेद्वन्धनाशाय रहितः क्रियां तु कुर्वन्न
परं वैराग्यमाश्रितःभिवसं.१११+ नार. पे. ३११५ कर्तृपदमत्य शमोदितश्री: प. पू. ४।९१ । संसाररात्रिदुस्स्वप्ने शून्ये देहमये संवेद्यसम्परित्यागात्प्राणस्पन्दन.
भ्रमे । सर्वमेव पवित्रं तदृष्टं वासने । समूलं नश्यतः क्षिप्रं
संस्मृतिविभ्रमम्
महो. ६२२ मूलच्छेदादिव दुमः
अ. प. ४.५४ संसागडम्बरमिदं कथमभ्यदितं संवेधन हृदाकाशे मनागपि न
मुने । कथं व प्रशमं याति लिप्यते । यस्यासावजडा
किं यकाय कदा वद महो. २०१५ संवित् जीवन्मुक्तः स कथ्यते स. पू. ४।५९ संसागम्बरमिदं कथमभ्युत्थितं संशयात्मा विनश्यति
भ.गी. ४।४० । गुरो । कथं प्रशममायाति संशये समनुप्राप्ते ब्रह्मनिश्चयमाश्रयेत् ते. बि. ६:१०१ यथावत्कथयाशु मे
महो. २०३० संशान्तदुःखमजडात्मकमेक.
संसागम्युनिधावस्मिन् वासनाम्बुसुप्तमानन्दमन्थरमपेतरजस्तमो
परिपते। ये प्रज्ञानावमारूढास्ते यत् । आकाशकोशतनवो.
तीः पण्डिताः परे महो. ५।१७६ ऽतनवो महान्तस्तस्मिन्पदे
संप्तागर्णवतजातं सेवितं मम गलितचित्तलया भवन्ति भ. पू. ४।२४
___ मानसे । चन्द्रसूर्यत्विषो दिव्या संशान्तसर्वसङ्कल्प: प्रशान्तसकले
ध्वजा मेकाहिरण्मयः
गोपालो. २।२६ षणः। निर्विकल्पपदं गत्वा
संसारितोऽयपानन्दमयो रस स्वस्थो भव मुनीश्वर महो. ६८२
मात्मानमानन्दमयतया प्रपद्यते सामर. १०२ संशान्तसर्वसङ्कल्पा या शिलावदव
संसारे च गुहायाच्ये मायाज्ञानास्थितिः। जाग्रन्निद्राविनिर्मुक्तासा
दिसंज्ञके । निहितं ब्रह्म यो स्वरूपस्थितिः परा [महो.५।६+ मैत्रे. २।३०
वेद परमे व्योम्नि संज्ञिते ॥ सर शाम्यति ननिधनम् छांदो. २।१२।१ ।
सोऽअते सकलान्कामान्क्रमेणैव संशितं मे ब्रह्म संशितं वीर्य बलं सहवै. ८
द्विजोत्तमः
कठश्रु. १३ संशितं क्षत्रं मे जिष्णु यस्याह
संसारेपु नराधमान्
भ. गी. १६:१९ __ मस्मि पुरोहितः
सहवै. ८
संसिद्धिमपि गच्छेद्विद्यया सह संसार एव दुःखानां सीमान्त
ज्ञानवान
संहितो. ३८ इति कथ्यते । तन्मध्ये पतिते
संसिद्धिं परमां गताः
भ. गी. ८.१५ देहे सुखमासाद्यते कथम् संसारदुःखानि न मां स्पृशन्ति वराहो. ३३
संसिद्धि लभते नमः
भ.गी. १८१४५ संसारदोषदृष्टथैव विरक्तिर्जायते
| संसिद्धोऽयं जीवसङ्घो मायोपाधिसदा । विरक्तस्य तु संसारात्
भेदेन नानाशरीरभावमाप्नोति सामर. ५०० सन्यासः स्यान्न संशयः ना. प. ६२६ । संसिद्धौ कुरुनन्दन
भ.गी. ६४३ संसारनिवृत्तिमार्गप्रत्तिः कदापि
| संसृज्य विश्वा भुवनानि गोपाः
श्वेताश्व. श२ न जायते
त्रि. म. ना.५।३ । संमृज्य विश्वा भुवनानि गोता बटुको. २२
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
संमृति
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
साग्निका
६७७
(मय) संमृतिबन्धमोक्षयो.
साक्षाच्छक्तिर्भगवतः स्मरणमात्रविद्याविद्य चक्षुषी उपसंहत्य महावा.१
रूपाविर्भावप्रादुर्भावात्मिका सीतो. २५ संस्कारसहितं धार्चम् (भस्म) बृ. जा. ३११ साक्षात् कथयतः स्वयम्
भ.गी. १८७५ संसृष्टं धनमुभयं समाकृतमस्मभ्यं
साक्षादपरोक्षाद्रह्म
बृह. २०४२,२ दत्तां वरुणश्च मन्युः
वनदु. ११३ साक्षाद्विधिमुखो ह्येष समाधिः [ऋ. म. १०८४७+ अथर्व. ४।३१७ पारमार्थिकः
मुक्तिको. २१५६ संस्तभ्य सिंह स्वसुतान्गुणार्थान
साक्षानारायणो देवः परं ब्रह्मासंयोज्य शृङ्गक्रषभस्य हत्वा।
भिधीयते
ना. पू. ता.५७ वश्यां स्फुरन्तीमसती निपीड्य
(महो) साक्षानारायणोऽयं सम्भक्ष्य सिंहेन स एष वीरः नृसिंहो. ४३ परं ब्रह्म
सामर. ५४ संस्तभ्यात्मानमात्मना
भ. गी. ३।४३ साभाद्रा गोपालपुरी भवति गोपालो. २१५ संस्थितानि पूर्वाणि दारूपात्राण्यग्नो
साक्षाद्ब्रह्मस्वरूपो जगमायः राधोप.४१ जुहुयात् (यतेः)
कठरु.२ साक्षाद्ब्रह्मैव, नान्योऽस्तीत्येवं संहारप्रणवः सृष्टिप्रणवश्चान्त
ब्रह्मविदां स्थितिः
वराहो. २०२१ बेहिश्चोभयात्मकत्वाभिविधो
। साक्षादयात्तु मङ्गलम्
शिवो. ७१८० ब्रह्मप्रणवः
ना. प. ८३१ साक्षिण्येषा केवला निर्गुणा च गुटका. ६९ संहाररूपा रुद्राणी भवति
ना. पू. ता. २।१
साक्षिभूते समे स्वच्छे निर्विकल्पे संहारो निर्गुणप्रणवः
तुरीयो. १
चिदात्मनि । निरिच्छं प्रतिसं हास्मै पद्यते यं कामं कामयते,
बिम्बन्ति जगन्ति मुकुरे यथा महो. ५५५ य एवं वेद
बृह. ६।१।४,४ । साक्षी चेता केवलो निर्गुणश्च श्वेता. ६।११ सा कलहंसी सृष्टयादौ ब्रह्मणः
[+राधोप. ४।३+ब्रह्मो. १६+ गोपालो. ३२१९ पुत्री सरस्वती सामर. ९२ साक्षी सम्पूर्णकेवलः
महो. २१७३ सा कारणं कारणकारणाधिपा
साक्षी स्वप्रकाशः
नृसिंहो. ९६ __नास्याश्चकश्चिजनिसान चाधिपः गुह्यका. ६८ साक्ष्यनपेक्षोऽहं निजमहिम्नि साकारमनित्यं नित्यं निराकारं त्रि. म. ना.२।१ संस्थोऽहमचलोऽहम्
मा.प्र. ४ साकारस्तु द्विविधः सोपाधिको
साक्ष्यविशेषोऽनन्योऽसुखदुःखोनिरुपाधिकश्च
त्रि. म. ना.२। १ ऽद्वयः परमात्मा
नृसिंहो. ९७ साकार सावयवो निरवयवं
. साक्ष्यहं किश्चिदप्यत्र न कुर्वे निराकारम्
त्रि. म म. ना.२।१ नापि कारये
१ अवधू. २५ सा कालपुत्रपदवी सा महावीचि
साक्ष्यहं सर्वदा नित्यश्चिन्मात्रोऽहं बागुरा । सासिपत्रवनश्रेणी या
न संशयः
सर्वसारो. ८ देहेऽहमिति स्थितिः ना. प. ३१५० सा गतिलोक एव सः
मैत्रा. ६।२४ साकं स एको भूतश्चरति प्रजानां
सा गौरभवहषभ इतरस्तां समेवातस्मादुच्यत एकः बटुको. २० भवत्
बृह. ११४४ सा काष्ठा सा परा गतिः
कठो. ३११ साग्निका अग्निव्रतधारकाः सामुण्डलिनीकण्ठोयभागे
कर्मजडास्तै: सह कदाचिससप्ता योगिनां मुक्तये भवति शाण्डि.१७३७ शर्मालापनं न कुर्यात्
सामर. २२
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७८
साऽम एव
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
साधरेव
-
साऽप एव सुभिक्षा बभूव तान्प्रति
सात्त्विकांशेन जायन्ते कर्मण्या गृह्य निदधौ
छांदो. १३१०५ द्रव्यसम्पदः। रजस्तम:साङ्घय एवावबुद्धा ये ते साडया
स्वरूपेण भावा यज्ञबहिष्कृताः भवसं. ४७ योगिनः परे
अ. पू. ५१४९ सात्त्विकी ज्ञानशक्तिः । राजसी साक्षयोगौ पृथग्बालाः
भ.गी. ५४
क्रियाशक्तिः । तामसी द्रव्यशक्तिः ग. शो. ४।३ सायं योगं समभ्यस्ये पुरुष
सात्त्विकी गजसी चैव
भ. गी.१२ पशिकम्
निरुक्तो. ११७ साङ्ख्थे कृतान्ते प्रोक्तानि
भ.गी. १८।१३
सात्त्विकोऽस्मि सदाऽस्म्यहम् मैत्रे. ३१६ सा चेदस्मै न दद्यात् काममेना
सात्त्विक्या दिशो वायुःसूर्योवरुणोमवक्रीणीयात् , सा चेदस्मै
___ऽश्विनाविति ज्ञानेन्द्रियदेवताः गणेशो. ४।४ नैव दद्यात्काममेनां यष्टया वा
। सार्थकार्णद्वयं रामो रमन्ते यत्र पाणिना वोपहत्यातिकामेत बृह. ६.४७
योगिनः
रामर. ५१४ सा चेदस्मै दद्यादिन्द्रियेण ते
सा देवी त्रिधा भवति, शक्त्यासना यशसा यश बादधामीति बृह. ६।४।८ इच्छाशक्तिः क्रियाशक्तिः सा चैवाग्निः , सा च सूर्य:, सा
साक्षाच्छक्तिरिति
सीतो.६ वायुः, सा च चन्द्रमाः गुधका. ५२
साधक: साधयेत्सर्वमिह लोके सा जीवन्मुक्ततोदेति स्वरूपानन्द
परत्र च
सूर्यता. ६३ दायिनी
महो. ४।३८
साधनचतुष्टयसम्पन्नः सत्यस्तुमर्हति ना. प. २११ साज्यं हविरनामयं मोदमिति शिखां
साधनचतुष्टयसम्पन्न: सर्वसंसारोपरि यज्ञोपवीतं पितरं पुत्रं कलत्रं
मनोवाकायकर्मभिर्यथाशानिवृत्त: ना. प. १२१ कर्म चाध्ययनं मन्त्रान्तरं
साधनचतुष्टयसम्पन्नो यः सत्यस्यति विसृज्यैव परिव्रजत्यात्मवित् ना. प. ३१७७ स एव ज्ञानसन्यासी
१ सं. सो.२।१३ सा तु (सुषुम्ना )मूलाधारादारभ्य
साधनसम्पन्न एव सभ्यस्तुमर्हति १ सं. सो. २।१ - ब्रह्मरन्ध्रगामिनी भवति अद्वयता. २
साधनं प्रभवेत्युंसां वैराग्यादिसा त्वं वीरवती भव याऽस्मान्
चतुष्टयम्
वराहो. २२ वीरवतोऽकरत
बृह. ६।४।२८
साधयन् वनकुम्भानि नव द्वाराणि सात्यकिश्चापराजितः
भ.गी. १११७ बन्धयेत्
ब्र. वि. ७५ सा त्याज्या सर्वयत्नेन सर्वनाशे
साधवो दीनवत्सला एवासते ऽप्युपस्थिते । स्पष्टव्या सान
सामर. ३७ भव्येन सश्वमांसेव पुल्कसी ना. प. ३५०
साधिभूताधिदेवं मां
भ.गी. ७३० सा त्रिविधा व्याप्य तिष्ठति (माया) सामर. ९८
साधियज्ञं च ये विदुः
भ.गी. ७.३० सात्विकत्वात् समष्टित्वात् साक्षि
साधुकारी साधुर्भवति
बृह. ४।४।५ त्वाजगतामपि । जगत्कर्तुमकर्तु
साधुत्वे नियोगं सुलभं पवित्रं वा चान्यथा कतुमीशते... सरस्व. ४० सुलभं सुकरं तद्विष्णुक्षेत्रं नारदो. १ साविकमायात्मको विष्णुः पा. ब्र. २ . साधुनमुरागादित्येव तदाहुः छांदो. २।१।२. साविक-राजस-तामस-लक्षणानि
साधुभिः पूज्यमानोऽस्मिन् पीड्य. यो गुणाः
शारीरको. ५ । मानेऽपि दुर्जनः । समभावो सास्विकं निर्मलं फलम् भ.गी. १४।१६ भवेद्यस्य स जीवन्मुक्त इत्यते मध्यात्मो. ४७ साविक परिचक्षते भ.गी. १७/१७ । साधुरेव स मन्तव्य:
भ.गी. ९.३०
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
साधुवेशं
साधुवेशं समाश्रित्य जीवन्ति बहवो नराः । नरके रौरवे घोरे कर्मत्यागात्पतन्ति ते साच्या उत्तरत उद्यन्ति तपन्सि वर्षन्ति स्तुवन्ति साधुष्वपि च पापेषु साध्यानामेव तावदाधिपत्य५ स्वाराज्यं पर्येता साध्या मनुष्याः पशवो वयांसि । प्राणापानौ व्रीहियवौ तपश्च सानन्दं निश्चलं चेतस्ततः सुश्लिष्टमुच्यते । अतीव निर्मलीभूतं सानन्दं च सुलीन कम् सा निशा पश्यतो मुनेः सान्निध्ये विषयाणां यः समर्थो विकलेन्द्रियः । सुप्तवद्वर्तते नित्यं स भिक्षुर्मुग्ध उच्यते सानोसमाहिता प्राज्वाली त्तयै
एतद्विजये महीयध्वमिति सा भक्तित्रिविधैव भवति
सा भावयित्री भावयितव्या भवति
उपनिषद्वाक्यमहाकोश :
साम्नः स
साम तु जानीयाद्येो जानीते सोऽमृतत्वं च गच्छति सामतो गायत्र्युष्णिग्वृहती त्रिष्टुद्विपदे सि सामन्तश्चेन्द्रियाक्रान्तेर्मनो मन्ये विवेकिनः
साम प्राणं प्रपद्ये [ प्रवर्या. १ + छांदो. ३|१०|४ | साम-प्राणो वै साम, प्राणे हीमानि सर्वाणि भूतानि सम्यवि सामर्थ्यशक्तिः सर्वसिद्धिप्रदा भवति सामवेद एवोद्यजुर्वेद गीः ऋ
मुण्ड. २/१/७
ग्वेदस्थं दुग्धेऽस्मै वाग्दोहम् सामवेदस्तथा द्यौश्वाहवनीयस्तथैव च । ईश्वरः परमो देवो मकारः परिकीर्तितः सामवेदेनास्तमये महीयते सामवेदे हस्वोदात्त एकाक्षर उकारः साम वै स्वः, स हिरण्यगर्भो भवति सामहंसकूजितैरतिशोभित
भवसं. १५४
मैत्रा. ७१४
भ. गी. ६।९
अमन. २।९७ भ.गी. २१६९
वर्हि वेदाननुभवति सा पुनर्विकृर्ति प्राप्य सत्त्वोद्विक्ताऽव्यक्ताख्यावरणशक्तिरासीत् सा प्रसिद्धाऽतिदुःखाय सुखायोच्छेदमागता ( वासना
तन्तुबद्धोऽयं लोको विपरिवर्तते ) महो. ५/८७ साऽब्रवीत्तपसा मां विजिज्ञासस्वेति मव्यक्तो. २ arsaatदज्ञेयं हि तत्सौम्य तेजः ।
यदविज्ञेयं तदव्यक्तम साsari ब्रह्मस्वरूपिणी साऽजवीद्विभेमि वा एतदेभ्यो
यथौजीयांसो बलीयांस इमे पराभवन्निति साग्रवीद्विभेमि वा एतदेतेभ्यो थीयांसो बलीयांस इमे परावृतन्निति
सा ब्रह्मणः पुत्री व्याप्त यौवनैवास्त सा ब्रह्मेति होवाच ब्रह्मणो वा
ना. प. ३१६८
छांदो. ६७१६
पैङ्गलो. ११२
अव्यक्तो. २ देव्यु. १
शौनको. ३१२
शौनको. ४/२
सामर. ९२
केनो. ४।१ सामर. २
२ ऐन. ४ | ३
मानन्दमयानन्तशिखरैरलङ्कृतं.. प्रणवाख्यं विमानं विराजते
सामाथी यः कश्च गेष्णः स स्वर: सामानि यो वेद स वेद सर्व, यो मानसं वेद स वेद ब्रह्म सामानि सम्राडुसुरन्तरिक्षम् सामान्येव मधुकृतः, सामवेद एव पुष्पं, ता अमृता आपः सा माया स्ववशोपाधिः सर्व
ज्ञस्येश्वरस्य हि । वश्यमायत्वमेकत्वं सर्वज्ञत्वं च तस्य तु सामैवाहं संहितां मन्य इति सामैचिदन्तो विरजच बाहुं
हिरण्मयं वेदविदां वरिष्ठम् सामोत्तरः पक्षः, आदेश आत्मा साम्न उद्गीथो रसः
साम्नः सहस्रशाखाः स्युः, पचशाखा अथर्वणः
BE
नृ. पू. ११५
१ ऐव. ३/४/२
महो. ५/७९
वा. सं. ३६।१
बृह. ५/१३/३ सौभाग्य. २६
छांदो. ११३७
ब्र. वि. ६ सूर्यता. ११५
२ प्रणवो. १२
ग. पू. ३१
त्रि. म. ना. ७१९ १ ऐत. ३।६।४
इतिहा. ९ एका ७
छांदो. ३१३|१
सरस्व. ३९ ३ ऐव. १/५/३
एका १० तैत्ति. २/३ छांदो. १|१|१
सीवो. १६
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८०
साम्नः सा.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
सा धाक
साम्नः सायुज्य सलोकतां जयति,
सारस्वतो वा एष देवो न हि य एवमेतत्साम वेद
बृह. शश२२ पारमात्मिकः ह योऽभयो वा साम्नः सायुज्यर सलोकतां
सर्व सन्धुषे स्वाहा
पारमा. २७ जयति, य एवं वेद
बृह. ५।१३।३ सारादपि महासारं शिवोपनिषद साम्नामादित्यो देवतं तदेव ज्योतिः २ प्रणवो. २१ परम् । अल्पग्रन्थं महार्थ च साम्नामेव तद्रसेन साम्नां वीर्येण
प्रवक्ष्यामि जगद्धितम् । शिवो. १८ साम्नां यज्ञस्य विरिष्ट
सार्धत्रिकोटितीर्थेषु स्नात्वा सन्दधाति
छांदो. ४.१७१६
गृहमुपागतः । स्वोदन्तं कथयासाम्बरा वा दिगम्बरा वा न तेषां
मास ऋभुं नत्वा महायशाः महो. ३१२
सार्वत्रिकोटितीर्थेषु स्नानपुण्य. धर्माधर्मी, न मेध्यामध्यौ १ अवधू. ६
प्रभावतः । प्रादुर्भूतो मनसि मे साम्बं भामव वृषभारूढं...पशु
विचारः सोऽयमीदृशः महो. ३३३ पाशविमोचकं पुरुष... भरमजा. २४ सार्धसंवत्सरेणापि लयस्थस्यापि साम्येन मधुसूदन
भ.गी. ६३३ योगिनः । तोयतत्त्वस्य सिद्धिः साम्राज्यदायिनी नित्यं सर्ववेद
स्यात्तोयतत्वमयो भवेत् अमन. १७५ स्वरूपिणी । महाविद्या अग.
सायिं श्रविष्ठार्धान्तं सौम्यम् मैत्रा. ६१४ न्माता मुनीनां मोक्षदायिनी ना. पू. ता.२॥३ सार्वकामिकं मोक्षद्वारमृज्य सा यदा मृत्युमत्यमुच्यत सो
यजुर्मयं साममयं ब्रह्ममयममृतऽनिरभवत् बृह. ११३॥१२ मयं भवति
नृ. पू. ५/७ सायंप्रातस्तु यः सन्ध्यामस्काना
सार्वकामिकं मोक्षद्वारमुद्योगिन मुपतिष्ठते । स तया पावितो
उपदिशन्ति
नृ. पू. ५।१ देव्या ब्राह्मणः पूतकिल्बिष: सन्ध्यो . ७ सालज्य संस्थानमपराजितमायानं कौ. स. १३ सायं प्रानीयात्सोऽयं सायंहोमः
सालम्बस्तु समस्तकर्मातिदूरतया यत्प्रातः सोऽयं प्रातः (होमः) कठ श्रु. २१
__करचरणादिमूर्तिविशिष्टं
मण्डलाद्यालम्बनं सालंबयोगः त्रि.म. ना.८.४ सायं ये नोपतिष्ठन्ति ब्राह्मण्यं
सालोक्यादिविभागेन चतुर्धा प्राप्य दुर्लभम् । अब्राह्मणांस्तु
मुक्तिरीरिता
मुक्तिको. १३१७ तान्विद्याथथा शूद्रास्तथैव ते सन्ध्यो . १५
सावधानो भव त्वं च ग्राह्यग्राहक. सायं सन्ध्यामुपासीत कृतवीरासनो
सङ्गमे । अजस्रमेव सङ्कल्पदशाः द्विजः । कृतोत्थानस्तथा प्रातः
परिहरन्छनः
अ. प. ५।१०३ प्रालिः सुसमाहितः सन्ध्यो .५
सावयवत्वादश्यमनित्यं भवत्येव त्रि. म. ना. २११ सायं सन्ध्या सरस्वती वृद्धा
सा वा एषा देवतासां देवतानां कृष्णाजी कृष्णवासिनी गायत्रीर.६
पाप्मानं मृत्युमपहत्य यत्रासां सा या दीनतयाऽसम्पूर्णाऽसंसृष्टा
दिशामन्तस्तद्गमयाञ्चकार बृह. १।३।१० __ऽसंय्यता वाक् सा पुज्यपशव्या संहितो. ११३
सा वा एषा सर्वाणि छंदांसि अव्यक्तो. ६ सा या ब्रह्मणि चितिर्या व्यष्टिस्तां
सा वाक् संवत्सरं प्रोष्यागत्योवाच चिति जयति तां व्यष्टिं व्यभुते को. त. १७
___कथमशकत मदृते जीवितुमिति बृह. ६।११८ मा या यदा मृत्युमत्यमुच्यत[मा.पा.] बृ.ह. १।३।१२ सा वाक्-सोऽग्निस्तदेतद्ब्रह्मवर्चस' सारमेव रसं लब्ध्वा ...सुखी भवति कठरु. २६ मन्नाद्यमित्युपासीत . छांदो. ३।१३३
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
सावित्री
उपनिषवाक्यमहाकोशः
सा होवाच
(अ)सावित्री गायच्या यजुषा
| सा साम्नः प्रथमः पादो भवति नृ.पू. २।१ प्रोका तया सर्वमिदं व्याप्तं नृ. पू. ४।३ | सा साम्नो द्वितीयः पादो भवति नृ. पू. २१ सावित्री प्रवेशपूर्वकमप्सु...वेदमातरं
स. सृष्टिर्द्विमेड़ा भवति; एका क्रमाद्धाहृतिषु त्रिषु प्रविलाप्य
संसिद्धा, अन्या साधनसिद्धा सामर. ६ ...ब्रह्माहमस्मीति तत्त्वमस्यादि
साऽस्य तमात्मानमत्र गतं भावयति २ ऐत. ४२ ताक्यार्थस्वरूपानुसन्धान
साहकारेण वा पुनः -
भ.गी.१८२४ कुर्वनुदीची दिशं गच्छेत्
साऽहं ब्रह्म न संसारी न मत्तोऽन्यः सावित्री प्रणवं यजुर्लक्ष्मी
कदाचन । यथा फेनतरङ्गादि स्त्रीशुदाय नेच्छन्ति ___ नृ. पू. १३ समुद्रादुत्थितं पुनः
जा. द. १०६ सावित्री लक्ष्मी यजुः प्रणवं यदि
सा हि वाचामगम्यत्वादसत्तामिव जानीयात् खी शूद्रः स मृतो.
शाश्वतीम् । नैरात्मसिद्धात्मऽधो गच्छति
नृ. पू. ११३ दशामुपयातैव शिष्यते १सं.सो. २०२८ सावित्र्यात्मा पाशुपतं परं
सा हि सर्वगता संवित् प्राणस्पदेन प्रझावधूतकम्
मुक्तिको. ११३७ ___ चाल्यते । चित्तैकाम्याधतो सावित्र्या: सरस्वत्यभवत्
गायत्रीर. १ ज्ञानमुक्तं समुपजायते मुक्तिको. २१४९ सा वेत्ति वेद्य न च तस्यास्तु वेत्ता
सा हि सर्वगता संवित् प्राणतामाहुरभ्यां महती महीयसीम् गुह्यका. ५१ स्पदेन बोध्यते। संवित्संरोधनं मा वै देवी वाग्यया यद्यदेव वदति
श्रेयः प्राणादिस्पन्दनं वरम् अ. पू. ४।४३ तत्तद्भवति
बृह. ११५:१८ सा हेयमीक्षाञ्चक्रे कथं नु माssrमान सा शक्तियन चालिसा स्यात्स तु
एव अनयित्वा सम्भवति
बृह. ११४४ मुक्तो भवति [शाण्डिल्यो. १७३७
सा हैषा गयांस्तत्रे, प्राणा वै सा शिखा नीरैः सर्वत्रावस्थितैः
गयास्तत्प्राणांस्तत्रे
बृह. ५।१४।४ कार्य निवर्तयेत्
कठश्रु. ९
सा हैषा गायंस्तते प्राणा वै गाया(पथ) सा शुष्यति द्वितीयां
स्तान्प्राणांस्तते उद्यदायस्तते जहाति, अथ सा शुष्यति
तस्माद्गायत्री नाम
गायत्र्यु. ३ तृतीयां जहाति, अथ सा
सा होवाच गान्धर्वी कथं वाशुष्यति सर्व जहाति,सर्वः शुष्यति छांदो. ६१११२
ऽस्मासु जातो गोपालः कथं वा सा षोडशी सषोडशीक
ज्ञातोऽसौ त्वया मुने कृष्णः गोपालो. ११३ पामध्यं बिभर्ति
त्रि.म. ना. १० सा होवाच नमस्तेऽस्तु याज्ञ. सा सत्यता सा शिवता साऽवस्था
वल्क्य यो म एतं व्यवोचो. पारमात्मिकी सर्वज्ञता
ऽपरस्मै धारयस्वेति
बृह. ३३८५ सा सम्तृप्तिन तु यत्र मनः क्षतम् १सं. सो. २।४६ सा होवाच-बिभेमि वा एतसा (सीता) सर्ववेदमयी
देतेभ्यो यथैतत्परावृतन्निति शौनको. ११३ __ सर्वदेवमयी
सा होवाच मैत्रेयी-यन्नु म इयं सा (वाक् )संवत्सरं प्रोष्य पर्येत्यो
भगो सर्वा पृथिवी वित्तेन पूर्णा वाच कथमशकतमज्जीवितुमिति छांदो. ५।११८
स्यात्कथं तेनामृता स्यामिति बृह. २।४ा२ सा साम्नचतुर्थपादो भवति
सा होवाच- यदूर्ध्व याज्ञवल्क्य... (सकारात्मिका पृथिवी)
यद्भूतं च भवञ्च भविष्यश्चत्यामा साम्नस्तृतीयः पादो भवति
चक्षते कस्मिस्तदोतं च प्रोतं चेति वृह. ३३८६
सीतो. ६
पू.
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८२
सा होवाच
सा होवाच यदेष पुरागा उदेष मे भागधेयी स्यादिति -सा ह्येव काले भुवनस्य गोप्त्री विश्वाधिपा सर्वभूतेषु गूढा । यस्यां मुक्ता ब्रह्मर्षयोऽपि देवा ज्ञात्वा तां मृत्युपाशाञ्छिनत्ति गुह्यका. ५८
सांसारिक क्रियायुक्तं ब्रह्मज्ञो
ऽस्मीति वादिनम् । कर्मब्रह्मोभयभ्रष्टं तं त्यजेदन्त्यजं यथा सांसिद्धिकी स्वाभाविकी, सहजा अकृता च या । प्रकृतिः सेति विज्ञेया स्वभावं न जहाति या सिक्त्वा ततः स्वाभिमुखं च कृत्वा लिङ्गेऽर्पयेत्पृष्ठमध्यं दलानाम् सितया शर्करयाऽभिषिच्य सर्वजीवधात्पूतो भवति
सितासिता च रक्ता च सर्वकामदुधा विभोः
सिद्धत्वासिद्धत्वाभ्यां स्वतन्त्रास्वत्वेन सैषा वटबीजसामान्यत्रने कवक्शक्तिरेकैव सिद्धमन्नं यदानीतं ब्राह्मणेन मठं प्रति । उपपन्नमिति प्राहुर्मुनयो मोक्षकाङ्क्षिणः सिद्धधे सर्वकर्मणाम्
सिद्धये सर्वभूतादि विश्वाधिष्ठानमद्वयम् । यस्मिन् सिद्धिगताः सिद्धास्वत् सिद्धासनमुच्यते सिद्धलक्ष्मी राजलक्ष्मीर्जयलक्ष्मी: सरस्वती । श्रीलक्ष्मीरलक्ष्मीश्च प्रसन्ना मम सर्वदा सिद्धविद्यानामासां फलं दक्षिणावत् ( सतः ) सिद्धस्य कृपया योगी भवति, नान्यथा
सिद्धं पद्मं तथा सिंहं भद्रं चेति
चतुष्टयम् सिद्धं हि ब्रह्म मात्र किध्वानुभूयते सिद्धा अपि विनश्यन्ति जीर्यन्ते
दानवादयः
उपनिषद्वाक्य महाकौशः
सिद्धानां कपिलो मुनिः सिद्धानां सिद्धलक्ष्मीर्भवति सिद्धा नित्या महावीर्या इच्छारूपाः स्त्रयोगजाः । चिरकालात् प्रजायन्ते वासनारहितेषु च यी. शि. १।१५५ सिद्धान्तश्रवणनाम वेदान्तार्थविचारः शांडि. ११२/१ सिद्धान्तोऽध्यात्मशास्त्राणां सर्वा
पह्नव एव हि । नाविद्याऽस्तीह
अ. शां. ९
नो माया शान्तं ब्रह्मदमलमम् मं. पू. ५/११२ सिद्धासने स्थितो योगी मुद्रां सन्धाय वैष्णवीम् । शृणुयाद्दक्षिणे कर्णे नादमन्तर्गतं सदा सिद्धा हि ते महाभागा नरा ह्येकान्तिनोऽभवन् । तमोरजोभ्यां
ना. बि. ३१
१ विल्वो ८
यो. शि. १।१९९
मंत्रि को. ५
यो. शि. १।१६०
निर्मुक्ताः प्रवेक्ष्यन्ति च मां मुने ना. महो. ३८ भस्मजा. २।११ | सिद्धिभिर्लक्षयेत्सिद्धं जीवन्मुक्तं तथैव सिद्धिभिः परिहीनं तु नरं बद्धं तुलक्षयेत् सिद्धिमार्गेण लभते नान्यथा पद्मसम्भव । नानामार्गेषु दुष्प्रापं कैवल्यं परमं पदम् सिद्धिर्भवति कर्मजा सिद्धि प्राप्तो यथा ब्रह्म सिद्धिं विन्दति मानवः सिद्धिं समधिगच्छति सिद्धोऽई बलवान सुखी सिद्धौ चित्तं न कुर्वीत चलत्वेन चेतसः
शौनको. ११३
अमन. २/१०१
नृसिंहो. ९/२
१सं. सो. २७० भ.गी. १८/१३
ते. बिं. १।२६
वनदु. ४ तारोप. ५
यो. शि. ११५०
१ यो. व. २९ नृसिंहो. ९१६
महो. ३२५०
सिंहनादं
सिद्धौदनं त्रिमासं तु जुह्वद्मावनन्यधीः । तावज्जुह्वत्पृथुकान्हि साक्षाद्वैश्रवणो भवेत् सिद्धयन्ति सिद्धयो यास्तु
कल्पितास्ताः प्रकीर्तिताः सिद्धयसिद्धयोर्निर्विकारः सिद्धयसिद्धयोः समो भूत्वा सिंहनादं विनद्योचैः
भ.गी. १०।२६ ना. पू. ता. २११
यो. शि. १।४
भ. गी. ४।१२
भ.गी. १८१५०
भ.गी. १८४६ भ.गी. ३।४
भ.गी. १६।१४
यो. शि. ५/६२
ग. पू. २/१२
यो. शि. १।१५२ भ.गी. १८/२६ भ.गी. २।४४ भ.गी. १।१२
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
मुखं दुःखं
६८३
-
-
अध्या
सिन्दुरवातसाशं रविस्थान
सुखदुःखादिमोहेषु यथा संसारिणां स्थितं रजः। शशिस्थान
स्थितिः ॥ तथा ज्ञानी यदा स्थितं शुक्लं तयोरक्यं सुदुर्लभम् योगचू. ६१ तिष्ठेद्वासनावसितस्तदा । तयोसिन्दूरवर्णः पुरुषः पुराणः हेरम्बो. ५ नास्ति विशेषोऽत्र समा सिंहारूहां श्यामकान्ति शा.
संसारभावना [यो. शि. श२२,२३ चक्रधरी हृदा। दुर्गा देवी तथा
सुखदुःखे मे त्वयि दधानीति पिता, ध्यायेच्छरचापौ च बिभ्रतीम् वनदु. ७ सुखदुःखे ते मयि दध इति पुत्रः को. स. २०१५ सिंहो वा कुजरो वाऽपि तथाऽन्यो
सुखदुःखे समे कृत्वा
भ.गी. २।३८ वा मृगो बने। नवमाहो
सुखमक्षयम श्रुते
भ.गी. ५२१ दुराधों विश्वस्तश्च प्रजायते योगो. ७ सुखमात्यन्तिकं यत्तद्बुद्धिमानमतीसौता इति विवर्णात्मा साक्षा
न्द्रियम्। एतत्क्षराक्षरातीतन्मायामयी भवेत् सीतो. २ मनक्षरमितीयते
यो. शि. ३१५ सीता भगवती शेया मूलंप्रकृति
सुखमास्यन्तिकं यत्तत्
भ.गी. ६२१ संज्ञिता मोतो.५ सुखमानन्त्यमुत्तमम्
शिवो. ७११८ सीतारामौ तन्मयावत्र पूज्यौ
सुखमात्रियते नित्यं दुःखं विवियते जातान्याभ्यां भुवनानि द्विसप्त रा. पू. ३२१ सदा । यस्य कस्य च धर्मस्य सीदन्ति मम गात्राणि
अ. गी. १।२८ प्रहेण भगवानसो
म. शां. ८२
सुखमेव लब्ध्वा करोति सुखं स्वेव सीवनीपार्श्वमुभयं गुल्फाभ्यां
विजिज्ञासितव्यमिति छांदो. ७।२२।१ व्युत्क्रमेण तु। निपीडयासन
सुखरूपत्वमस्त्येतदानन्दत्वं सदा मेतच मुक्तासनमितीरितम त्रि. प्रा. २०४६
मम (निरुपाधिकनित्यं सीवनी गुल्फदेशाभ्यां निपीड्य
यत्सुप्तो सर्वसुखात्परम् ) वराहो. ३।१० व्युत्क्रमेण तु । प्रसार्य आनुनो.
सुखरूप: स्वयम्प्रभः (मात्मा) जा. द. ५।१३ ईस्तावासनं सिंहरूपकम् त्रि.प्रा. २१४४
सुखसङ्गेन बध्नाति
भ.गी. १४॥६ (६) सुकृतदुष्कते सर्वाणि च
सुखसंसेवितं स्वप्नं सुजीणमितद्वन्द्वानि
__ भोजनम् । शरीरशुद्धिंकृत्वाऽऽदौ सुखदं संविदा स्वास्थ्य प्राण
सुखमासनमास्थितः ॥ प्राणस्य संरोषनं विदुः
शोधयेन्मार्ग रेचपूरककुम्भकैः यो. शि. ५१३६ मुखदुःखदशाधीरं साम्यान प्रो.
सुखस्थापितसर्वाङ्गः सुस्थिरात्मा दरन्ति यम् । निःश्वासा इव
सुनिश्चलः । बाहुदण्डप्रमाणेन शैलेन्द्र चित्तं तस्य मृतं विदुः भ. पू. ४।१२ कृतदृष्टिः समभ्यसेत्
अमन. २।४९ सुखदुःखबुद्धथा श्रेयोऽन्त:कर्ता
सुखस्यानन्तरं दुःखं दुःखस्यायदा तदा इष्टविषये बुद्धिः
नन्तरं सुखम् । न नित्यं लभते सुखबुद्धिरनिष्टविषये बुद्धि
दुःखं न नित्यं लभते सुखम् भवसं. ११० सर्वसारो. ५ सुखस्यैकान्तिकस्य च
भ.गी. १४।२७ सुखदुःखमोहसंझं प्रमभूतमिदं
सुखं त्विदानी त्रिविधं
भ.गी. १८१३६ अगत्
मैत्रा.६१०
सुखं दुःखं न जानाति शीतोष्णे मुखदुःखं यथा यत्तु बोद्धव्यं
च न विन्दति । विचारं चेन्द्रिउसयोच्यते
मायुर्वे. ४ । याणां च न वेत्ति हि लयं गतः अमन. १।२४
को. त. १।४
म. पू. ४।४५
दुःखबुद्धिः
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८४
सुखं दुःखं
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
सुवन्मां
-
-
-
सुखं दुःखं भवोऽभावः
भ, गी. १०६४ । सूर्यनारायणोऽमितापरिच्छि. सुखं, बन्धात्प्रमुच्यते
भ. गी. ५३ माद्वैतपरमानन्दलक्षणतेजोसुखं भगवो विजिज्ञासे
छांदो. ॥२२॥१ राश्यन्तर्गत मादिनारायणसुखं मोहनमात्मनः भ. गी. १८३९ स्तथा सन्दृश्यते
त्रि.म. ना.१४ सुखं वा यदि वा दुःखं
भ.गी. ६३२
सुदर्शनपुरुषो महाविष्णुरेव त्रि.म. ना. सुखं ह्यवमतः शेते सुखं च प्रति.
सुदर्शनामेवाप्येति यः सुदर्शनाबुद्धयते । सुखं चरति लोके
मेवास्तमति
सुचालो. ९।२ ऽस्मिन्नवमन्ता विनश्यति ना. प. ३४२ सुदर्शनाय विद्महे हेतिराजाय सुखादि दुःखनिधनां प्रतिमुश्चस्व
धीमहि । तमश्चक्रः प्रचोदयात् त्रि.म.ना.७१० स्वां पुरम् अरुणो. १ सुदामा नारदो मुनिः
कृष्णोप. २४ सुखाद्यनुभवो यावत्तावत्प्रारब्ध.
सुदुर्दशमिदं रूपं
भ.गी. ११०५२ मिष्यते । फलोदयः क्रियापूर्वो
सुपर्णोऽसि गरुत्मांत्रिवृत्ते निष्क्रियो नहि कुत्रचित अध्यात्मो. ४९
शिरोगायत्रं चक्षुः स्तोम सुखानां मूर्ध्नि दुःखानि किमेकं
मात्मा साम ते तनू वामदेव्यम् गारुडो. १४ संश्रयाम्यहम् । (सतोऽसत्तास्थिता
सुपर्णोऽसि गरुत्मान्दिवं गच्छ मूनि रम्याणां मूधय॑रम्यता) महो. ६।२४ । सवः पत ओमी...
गारुडो. १५ सुखाभ्युदयिकं चैव नःश्रेयसिक
सुपुण्यं पुण्यात्मकं वितानं दाधार मेव च । प्रवृत्तं च निवृत्तं च
देवाय स्वाहा
पारमा. ६२ द्विविध कर्म वैदिकम् भवसं. ५६
| सुप्तेरुत्थाय सुध्यन्तं ब्रह्मैकं प्रवि. सुखासनवृत्तिश्चीरवासाश्चैव
चिन्त्यताम्
वराहो. २०६४ मासननियमो भवति म. ना. ११
सुभगां त्रिगुणितां मुक्तासुभगां... सुखासनस्थो दक्षनाडया बहिस्थं
बीजसप्तकमुच्चार्य बृहसानु जायामुच्चरेत्
कालिका.१ पवनं समाकृष्य केशमानखाग्रं
कुम्भयित्वा सव्यनाडयारेचयेत् शांडि. १७१४ सुभूतेन मे सन्तिष्ठस्व ब्रह्मवर्चसेन सुखासने समासीनस्तत्त्वाभ्यास
मे सन्तिष्ठस्त्र
महाना. १६३११ समाचरेत् । सदाऽभ्यासेन
सुमित्रा न माप ओषधयः सन्तु तत्कुर्यात्परंतत्त्वप्रकाशनम अमन. ११६
दुमित्रास्तस्मै भूयासुर्योऽस्मा. सुखिनः क्षत्रियाः पार्थ
भ.गी. २१३२
न्द्वेष्टि यं च वयं द्विष्मः । महाना.६११ सुखिनः स्याम माधव
भ. गी. ११३७ सुमित्रिया न माप ओषधयः सुखेन ब्रह्मसंस्पर्श
भ.गी. ६।२८ सन्तु दुर्मित्रियास्तस्मै सन्तु सुखेनैव भवेद्यस्मिन्नजस्रं ब्रह्म
[प्रवा . २३+
वा. सं. ३६।२३ चिन्तनम् । आसनं तद्वि
सुरभिविद्या अक्षमालाश्रुतिरिव जानीयादन्यत्सुखविनाशनम् ते. किं. १२२५ __ परमा सिद्धा सात्त्विकी राधो. २१ सुखेषु विगतस्पृहः
'भ. गी. २५६ सुरेशः सकलं विभर्ति तस्मै सुघोषमणिपुष्पको
भ.गी. १११६ सुरेशाय सकलं सुपुण्यं स्वाहा पारमा. ८३१ . सुजीर्णोऽपि सुजीर्णासु विद्वांस्त्रीषु
सुलभश्चायमत्यन्तं सुज्ञेयश्चातन विश्वसेत । सुजीर्णास्वपि
बन्धुवत् । शरीरपद्मकुहरे कन्यासु सजते जीर्णनम्बरम् १ सं. सो.२।९० सर्वेषामेव षट्पदः १ सं. सो.२।३४ सुदर्शनदिच्यतेजोन्तगतः सुदर्शन
सुवन्मह्यं पशून विश्वरूपान् । पुरुषो यथा सूर्यमण्डलान्तर्गतः
पतङ्गमक्तमसुरस्य मायया (१) चित्त्यु. १९१०
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुपरस.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
सुषुप्ति
६८५
सुबरप्रमादित्याय दिवे स्वाहा महाना. ७१ सुषारथिरश्वानिव यन्मनुष्याननीसुवरिति प्रतिष्ठा, द्वे प्रतिष्ठे (मा.पा.) बृह. ५।५।३ यतेऽभीषुभिर्वा जिन इव । सुपरिति यजूर षि, महरिति ब्रह्म तैत्ति. १।५।२ हृत्प्रतिष्ठं यदजिरं भविष्ठं तन्मे सुवरिति व्यान:, मह इत्यनम् तेति. १।५।३ मन:..[१शिवसं.६+२शि.सं.५ +वा.सं. ३४॥६ सुवरित्यसो लोकः, मह इत्यादित्यः तैत्ति. १२५।१
सुषिरं मण्डलं विदुः
म. ना. २७ सुवरित्यादित्या, मह इति चन्द्रमाः तैति. १।५।२
सुषिरो ज्ञानजनकः पञ्चस्रोत:सुवरादित्याय दिवे स्वाहा
महाना. ७२ * समन्वितः
शांडि. ११७३९ सुवरादित्याय च दिवे च महते स्वाहा महाना. ७३
सुषुप्तस्थान एकीभूतः प्रज्ञानघन सुवर्ण कालकूट मिव सभास्थलं
एवानन्दभुक्चेतोमुखः प्राज्ञस्मशानस्थलमिव...कारागृह
स्तृतीयः पादः
गणेशो. ११३ विनिर्मुक्तचोरवस्पुत्राप्तबन्धुभव
सुषुप्तस्थान एकीभूतः प्रज्ञानघन स्थलं विहाय दूरतो वसेत् (यतिः) ना. प. ७१
एवा-(एका.) नन्दमयो यानन्दसुवर्ण कालकूटमिव सभास्थलं
भुक्चेतोमुखः प्राज्ञस्तृतीयः स्मशानस्थलभिव...न देवता
पादः [ माण्डू. ५+ नृ. पू. ४।२ चनम् । प्रपञ्चवृत्ति परित्यज्य जीवन्मुक्तो भवेत् (यतिः) १सं. सो. २१७९
सुषुप्तस्थानश्चतुरात्मा प्राज्ञ ईश्वर
श्वतूरूपो मकार एव नृसिंहो. २६ सुवर्ण कोशर रजसा परीवृतम्
सुषुप्तस्थान एकीभूतः प्रशानधन [चित्यु. १११४+ तै.मा. २१११४ |
एवानन्दमयो ह्यानन्दभुक् सुवर्ण खादित्वाऽपगिरति (दुःस्वप्ने) ३ ऐत. २०४७
चेतोमुखश्चतुरात्मा प्रास सुवर्ण धर्म परिवेदवेनम्
ईश्वरस्तृतीयः पादः
नृसिंहो. ११३ [चित्त्यु. १३१+
तै.मा. ३१११११ सुषुप्तस्थानः प्राज्ञो मकारस्तृतीया सुवर्णाजायमानस्य सवर्णत्वं च
मात्रा, मितेरपीते; मिनोति शाश्वतम् । ब्रह्मणो जायमानस्य
ह वा इदं सर्वमपीतिश्च भवति माण्डू. ११ ब्रह्मत्वं च तथा भवेत् यो. शि. ४७ सुषुप्तस्थैर्यमासाद्य तुर्यरूपसुवर्सने सुवसनः परिष्कृते परिष्कृत
मुपाययो । निरानन्दोऽपि एवमेवायमस्मिन्नन्धेऽन्धो भवति छांदो. ८।९।१
सानन्दः सचासच बभूव स: म.पू. २०१८ सुविभातं सद्विभातं पुरतोऽस्मा.
सुषप्तं च तुरीयं च नान्यावस्थासु सर्वस्मात्सुविभातमद्वयम् नृसिंहो. ९९ कुत्रचित्
त्रि.ग्रा. १११० सुशेवमिवमसि प्रपश्यन्निस्था
सुषुप्तं हृदयस्थं तु तुरीयं मूर्ध्नि न कश्चोरणमाच वक्षे बा. मं. २ __ संस्थितम्
ना. प. १।१३ सुशोभनमठं नास्युच्चनीचायत
सुषुप्तिकाले सकले विलीने तमसामल्पद्वारं गोमयादिलिप्तं सर्व
वृते । स्वरूपं महदानन्दं भुते रक्षासमन्वितं कृत्वा तत्र वेदान्त.
विश्वविवर्जितः
वराहो. २१६२ श्रवणं कुर्वन्योग समारभेत् शांडि. १।५।१ । सुषुप्तिकाले सकले विलीने तमोसुशोभनं मठं कुर्यात्सूक्ष्मद्वारं
भिभूतः सुखरूपमेति कैवल्यो. १११३ तु निर्वणम्
१ यो. त. ३२ सुषुप्तिमात्राचतुष्टयं मकारांशं मुश्लिष्टं सात्विकं प्रोक्तं सुलीनं
तुरीयमात्राचतुष्टयमर्धमात्रांशम् प.ई. प. १० गुणवर्जितम्
अमन. २।९३ | सुषुप्तिवद्यश्चरति स्वभावपरिसुश्लिष्टं च सुलीनं च विकल्प.
निश्चलः । निर्वाणपदमाश्रित्य विषयापहम् (मनः) समन. २२९४ योगीकैवल्यम श्रुते[त्रि.प्रा.२।१६५+ २ अवधू. ८
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८६ सुषुप्ति
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः सुषुप्तिसमाध्योर्मनोलयाविशेषेऽपि
सुषुम्नायां यदा यस्य म्रियते __ महदस्त्युभयो दः
म. प्रा. २६ मनसो रयः ।...भिद्यते च सदा सुषुप्ते जाग्रतमस्वप्नं (मात्मानं ) नृसिंहो. २११ प्रन्थिः ...तेयान्तिपरमां गतिम यो. शि. ६।३७ सुषुप्ते सुषुप्त्यादिचतस्रोऽस्था:,
सुषुम्नायां यदा योगी क्षणार्धमपि न त्वेवं तुरीयातीतस्य ना. प. ९७
तिष्ठति ।...भिद्यते च तदा
ग्रंथिश्छिद्यन्ते सर्वसंशयाः सुषुप्तौ सुखमात्राया भेदः
यो. शि. ६।३८ केनावलोकितः
अध्यात्मो. २५
। सुषुम्नायां यदा हंसस्त्वध ऊर्व
प्रधावति । सुषुम्नायां यदा सुषुप्तौ सुषुप्त्यादिचतस्रोऽवस्थाः प. हं. प. ९
प्राणं भ्रामयेद्यो निरन्तरम्... सुषुप्त्यवस्थायां प्राज्ञस्य चातुर्विध्यं
तदासमरसंभावं वो जानाति प्राज्ञविश्वः प्राज्ञतेजसः प्राज्ञ.
स योगवित्
यो. शि. ६३५ प्राज्ञः प्राशतुरीय इति
१. ह. प.९
सुषुम्नायां सदा गोष्ठी यः कश्चि. सुषुप्यैव बुद्धिपूर्व निबोधयति मैत्रा. २५ त्कुरुते नरः । स मुक्तः सर्वसुषुम्णा पश्चिमे चारे स्थिता
पापेभ्यो नि.प्रेयसमवाप्नुयात् यो. शि. ६.४४ नाडी सरस्वती
(सुषुम्नायाः पृष्ठभागे इडा तिष्ठति, सुषुम्ना कालभोक्त्री भवति शांडि. १२४६ दक्षिणभागे पिङ्गला..
शांडि. श४६ मुषुम्ना तु परे लीना विरजा
सुषुम्नायाः शिवो देव इडाया ब्रह्मरूपिणी । इडा तिष्ठति.
देवता हरिः
जा. द. ४१३५ वामेन पिङ्गला दक्षिणेन च क्षुरिको. १६ सुषुम्नायाः सव्यभागे इडा तिष्ठति शांडि. ११४१६ सुषुम्नान्तर्गतं विश्वं तस्मिन्स
सुषुम्नाय कुण्डलिन्यै सुधायै प्रतिष्ठितम् । नानानाडीप्रसवगं
चन्द्रमण्डलात् । मनोन्मन्यै सर्वभूतान्तरात्मनि यो. शि. ६।१३
नमस्तुभ्यं महाशक्त्यै चिदात्मने यो. शि. ६३ सुषुम्ना पिङ्गला सददिडा चैव
सुषुम्नावनालेन पेवमानं असेत्तथा यो.शि. १२११८ सरस्वती । पूषा च वरुणा चैव
यो. शि. ६१८
सुषुम्ना शाम्भवी शक्तिः हस्तिजिह्वा यशस्विनी ॥
सुषुम्नैव परं तीर्थ सुषुम्नैव परो मलम्बुसा कुहूश्चैव विश्वोदरी
जरः । सुषुम्नैव परं ध्यान
यो. शि.६४५
सुषुम्नैव परा गतिः तपस्विनी । शशिनी चैव गान्धारा इति मुख्याश्चतुर्दश
ब्रह्मो. १ सुष्वपे श्येनाकाशवत् जा. द. ४७
सुसमो यः परित्यागी सोऽसं. सुषुम्ना पूर्वभागे मेदान्तं कुहूर्भवति शांडि. ११४५
सक्त इति स्मृतः
म. पू. २१५ सुषुम्नापृष्ठपार्श्वयोः सरस्वतीकुहू
सुसंवेद्यं गुरुमतात्सुदुर्बोधमचेतसाम् यो. शि. २२० (१) भवतः
शांडि. श४६ | सुसुखं कर्तुमव्ययम्
भ.गी. ९२ सुषुम्नाया इडा सव्ये इक्षिणे
सुसूक्ष्मः सार्वः सर्वेषामन्तरात्मा पिनाला स्थिता
जा. द. ४१३ तस्थुस्तस्थुषां जनमो जङ्गमानां सुषुम्नायां यदा प्राणः स्थिरो
विभुर्विभूनां विभवोद्भवाय स्वाहा पारमा. ११२ भवति धीमताम् । सुषुम्नायां
सुस्निग्धमधुराहारश्चतुर्थीशवि. प्रवेशेन चन्द्रसयौं लयं गतो॥
वर्जितः । भुजते शिवसम्प्रीत्यै सदा समरसं भावं यो जानाति
मिताहारीसउच्यते [यो.चू. ४३+ योगकुं. १२३ स योगवित् यो. शि. ६३६ द सर्वभूतानां
भ.गी. ५/२९
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुम्मिश्रा
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
सूर्यमण्डल.
६८७
सुहन्मित्रायुदासीन-मध्यस्थ
सूचनात्सूत्रमित्याहुः सूत्रं नाम द्वेष्यबन्धुषु
भ.गी. ६९ ।
परं पदम् । तत्सूत्रं विदितं येन सुहष्टः सुदृढः स्वच्छः सुक्रान्त:
स विप्रो वेदपारगः
ब्रह्मो. ७ सुप्रबोधितः । स्वगुणेनार्जितो
सुचनान्सुत्रमित्युक्तं सूत्रं नाम भाति हृदि हृद्यो मनोमणिः महो. ५।८२ । परं पदम् । तत्सूत्रं विदितं येन सूक्तं बतावोचतेति सत्सूक्तमभवत् १ऐत. २।२।६ स मुमुक्षुः स हि भिक्षुकः सूक्ष्म इति सूक्ष्मविदः स्थूल
(स वियो वेदपारगः) [परत्र.८+ ना. प. ३१७९ इति च तद्विदः
वैतथ्य. २३
सुचिवद्णमादाय व्रजत्यूर्व सूक्ष्मतन्मात्राणि भूतानि स्थूली
सुषुम्नया । उद्धाटयेकपाटं कर्तुं सोऽकामयत
पैङ्गलो. ११४
तु यथा कुश्चिकया हठात् ध्या. वि.६७ सूक्ष्मत्वात्कारणत्वाच लयनाडूमना
सुते त्रिपुरा शक्तिराद्ययं त्रिपुरा दपि । लक्षणात्परमेशस्य लिङ्ग
परमेश्वरी। महाकुण्डलिनी देवी.. त्रि. ता. श६ मित्यभिधीयते
यो. शि. २।९सूत्रमन्नगेतं येषां ज्ञानयज्ञोपवीतिसूक्ष्मत्वात्तदविज्ञेयं
भ.गी.१३।१६
नाम् । ते वै सूत्रविदो लोके ते
च यज्ञोपवीतिनः [ब्रह्मो.१०+ ना. प. ३८३ सूक्ष्मभुक् चतुरात्माऽथ तैजसो
सूत्रात्माऽक्षर उच्यते, अक्षरं भूतराडयम् । हिरण्यगर्भः
परमं ब्रह्म
यो. शि. ३२१६ स्थूलोऽन्तद्वितीयः पाद उच्यते ना. प. ८।१३
सूत्रे मणिगणा इव
भ.गी. ७७ सक्ष्म सावित्रं स्वयमाधानः
सूदितस्त्रातिरिक्तारिसूरिनन्दात्मसावित्ररूपं परमं सुपुण्यं स्वाहा पारमा. ७७
भावितम् । सूर्यनारायणाकारं सूक्ष्माङ्गं कर्मेन्द्रियाणि प्राणांश्च
नौमि चित्सूर्यवैभवम् सो. शीर्ष. झानेन्द्रियाण्यन्त:करणचतुष्टयं
सूयते पुरुषार्थ च तेनैवाधिष्ठितं जगत् मंत्रिको.४ चैकीकृत्य...क्रमेण विलीयते पैङ्गलो. ३।१।। सूयते सचराचरम्
भ.गी. ९।१० सूक्ष्माच तत्सूक्ष्मतरं विभाति
सूरिः सुराणां सुरसोऽप्यसुन्दः [मुण्ड. ३१+
गुह्यका. ३६ । समूह्य देवा वरदाय पित्रे स्वाहा पारमा. १०१२ सूक्ष्मातिसूक्ष्म सलिलस्य मध्ये
सूर्य मात्मा जगतस्तस्थुषश्चेविश्वस्य स्रष्ट्रीमनेकाननाख्याम् ।
त्येतदुईवोपेक्षेतोपेक्षेत १ ऐत. २४३ विश्वस्य चैकां परिवेष्टयित्री
सूर्य मात्माजगतस्तस्थुषश्च [ सूर्यो.३+ ३ ऐत. २१३१३ ज्ञात्वा गुदां शान्तिमत्यन्तमेति गुपका. ५७
[+सहवै.१७३.म.१।११५:१+ वा. सं. ७१४२
[+ते. सं. १।४।४३६१ अथर्व. १३।२।३५ सूक्ष्मातिसूक्ष्मं कलिलस्य मध्ये विश्वस्य स्रष्टारमनेकरूपम् ।
। सूर्यकोटिद्युतिरथं नित्योदित.
मधोक्षजम् । हृदयाम्बुरुविश्वस्यक परिवेष्टितारं ज्ञात्वा
हासीनं ध्यायेद्वा विष्णुरूपिणम् त्रि.बा.२।१५३ शिवं शान्तिमत्यन्तमेति श्वेताश्व. ४।१४
.सूर्यग्रहे महानद्यां प्रतिमासन्निधौ सुक्ष्मात्सूक्ष्मतरं नित्यं स त्वमेव
वा जत्वा सिद्धमन्त्रो भवति गणप. १४ त्वमेव तत्
पंद्वारेण ते विरजाः प्रयान्ति सक्ष्यासक्ष्मतरं शेयं तन्मे मनः
यत्रामृतः स पुरुषो झयमात्मा मुण्ड. ०२।११ शिवसङ्कल्पमस्तु
२शिवसं. १२ । सूर्यमण्डलमध्येऽथ प्रकारः सूक्ष्मांशे तत्तैजसः वराहो. ४।१ । शङ्खमध्यगः
ब्र. वि.७
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
मध्यस्य
६८८ सूर्यमण्डल.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः सेनाम्यास्तु सूर्यमण्डलमाभाति ह्यकार
सूर्याश्चन्द्रमसो नक्षत्राणि गणेशो. श६ श्वन्द्रमध्यगः
१ प्रणवो. ७ सूयाँ हिरण्मयी लक्ष्मी जातवेदो सूर्यराज्यं षोडशिना ( यजति) मैत्रा. ६३६ ___ म आवह [ श्रीसू. १३+ ऋखि.८७११३ सूर्यश्चक्षुर्वातः प्राणो व्यात्तमग्नि
सूयें चित्त संयमा वनज्ञानम् शांडि. ११७५२ वैश्वानरः संवत्सर आत्माऽश्वस्य
सूर्य ज्योतिषि जुहोमि स्वाहा महाना. १११४
बृह. ११।१ सूर्येण रेचयेद्वायुं सरस्वत्यास्तु चालने योगकुं. १।१६ सूर्यश्व मा मन्युश्व मन्युपतयश्च
सूर्येण सयुजोषसः
अहणो. १ ___ मन्युकतेभ्यः पापेभ्यो रक्षन्ताम् महाना. १११४
| सूर्योदये नवखेटस्तृतीये सूर्यता. ५१ सूर्यस्त्वं ज्योतिषां पतिः प्रश्नो. २१९
सर्यो न तत्र भाति न शशाकोऽपि सूर्यस्यग्रहणंवत्सप्रत्यक्षयजनंस्मृतम् ब्र. वि. ५७
न स पुनरावर्तते
ना. पं. ९।२२ सूर्यस्योपासनंकार्यगच्छेत्सूर्यसरमदम् सूर्यता. ६५ सूर्यो यथा सर्वलोकस्य चक्षुर्न सूर्यनाड्या समाकृष्य वायुमभ्यास
लिप्यते चाक्षुषर्वाह्यदोषः । योगिना । विधिवत्कुम्भक
एकस्तथा सर्वभूतान्तरात्मा कृत्वा रेचयेच्छीतरश्मिना यो. शि. १९१
न लिप्यते लोकदुःखेन बाह्यः कठो. ५।११ सूर्य ते चक्षुः
चित्यु. ४१ सयों योनिः कालस्य
मैत्रा. ६१४ सूर्याचन्द्रमसोरनेन विधिनाऽभ्यासं
सूर्यो रश्मिभिराददात्य
मैत्रा. ६१२ सदा तन्वतां शुद्धा नाडिगणा।
सूर्योऽस्माद्भीत उदेति
गणेशो. ४ार भवन्ति यमिनां मासत्रयादूर्ध्वतः शांडि. ०७१
मृण्येव सितया विश्वचर्षणिः सूर्याचन्द्रमसोरक्यं हठ
पाशेनैव प्रतिबध्रात्यभीकाम् । त्रिपुरो. १३ इत्यभिधीयते
यो.शि. १११३३
सृष्टिनिमित्ताय तस्मै परब्रह्मणे सर्याचन्द्रमसोयोगो जीवात्म
परजोतिषे स्वाहा
पारमा. १०४ परमात्मनोः
यो. शि. १२६८ सृष्टिरूपा सरस्वती भवति
ना. पू. २११ सूर्याचन्द्रमसौ धाता यथा पूर्वम
सृष्टिस्थितिलयानामादिकर्ता कल्पयत् [महाना.६३+२.मं. १०१९०११
जगदङ्कुररूपो भवति पैङ्गलो. १२२ सर्यात्मकत्वं दीपः
मात्मप. १ सूर्यादिसकलभुवनप्रकाशिनी सीतो..
सृष्टिस्थितिलयादीनां कारणं(सवस्तु) पं.प्र. १२ सूर्याजवन्ति भूतानि सूर्येण
सष्टिस्थित्यन्तकरणाद्रह्मविष्णु
शिवात्मिकाम् । स संज्ञां याति पालितानि तु । सूर्ये लयं
भगवानेक एव जनार्दनः भवसं. २०५४ प्राप्नुवन्ति यः सूर्यः सोऽहमेव च सूर्यो. ६
सृष्टेः परिमितानि भूतान्येकमेकं सूर्याधज्ञः पर्जन्योऽनमात्मा, नमस्त।
द्विधा विधाय...तत्तद्धवनोआदित्य त्वमेव प्रत्यक्षं कर्मकर्ताऽसि
सूयों. ३
चितगोलकस्थुलशरीराण्यसृजत् पैङ्गलो. ११४ सूर्याद्वै खल्विमानि भूतानि जायन्ते सूर्यो. ३
सृष्ट्यार हास्यैतस्या भवति, सूर्यान्मयूखाश्च तथैव तस्य ।
य एवं वेद
बृह. २४५ प्राणादयो वै पुनरेव तस्मात् मैत्रा. ६.३१ । सुंको स्वर्णमयी मालां (मा.पा.) कठो. १११६ सूर्यामेवाप्येति यः सूर्यामेवास्तमेति सुबालो. ९।११ | सुंकां च मामनेकरूपां गृहाण कठो. १११६ सूर्यालोकपरिस्पन्दशान्तो व्यव
सेनयोरुभयोर्मध्ये [भ.गी.१।२१+ ११२६+२।१० हतियथा । शास्त्रसज्जनसम्पर्क
सेनान्यास्तु प्रथमजानाप्यायवैराग्याभ्यासयोगतः शांडि. १२६ । यिष्यसीत्योमिति
शौनको. १४
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
सेनानीना
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः षा भार्गसेनानीनामहं स्कन्दः भ.गी. १०२४ सैषा त्रस्य रोनियब्रह्म
बृह. १।४।११ सेनाल्यो हि तादित्यान
सैषा गणेशविद्या
गणप. ७ कल्पयंस्तस्माज्जागतं.. शौनको. ४।३ । सैषा गान्धर्वप्रयी महाविद्या गान्धवों. २ सेन्द्रः सोऽक्षरः परमः स्वराट् महो. २९ सैषा गायत्र्येतस्मिस्तुरीये दर्शते सेयं देवतेमास्तिस्रो देवता मनेनैव
पदे परो रजास प्रतिष्ठिता
बृह. ५।१४।४ जीवेनात्मनाऽनुप्रविश्य
सैषा ग्रहा नक्षत्रज्योतीषि कलानामरूपे व्याकरोत्
छांदो.६।३।३ । काष्ठादिकालस्वरूपिणी देव्यु. १२ सेयं देवतैक्षत, हताहमिमास्तिस्रो
सैषा चतुरूपड़ा षड्धिा गायत्री छांदो. ३२१२२५ देवता अनेन जीवेनानुप्रविश्य
सैपा चित्रा सुदृढा बहकुरा स्वयं नामरूपे व्याकरवाणीति छांदो..६३।२ सेयं षटूला परा परात्परा परात्परा
गुणभिन्नाऽङ्करेष्वपि गुणभिमा तीता चित्परा चित्परात्परा
सर्वत्र ब्रह्मविष्णुशिवरूपिणी
चैतन्यदीप्ता चिस्परात्परातीता पोढो. १
नृसिंहो. ९३
सैषा चिदमलाकारा निर्विकल्पा सेवनान्मृत्युनाशिनी वैकुण्ठार्चना.
निरास्पदा द्विपद्धन्त्री...य एवं वेद स
महो. ५१०३
सैषा दशान्नं न निंद्यात् प्राणः वैष्णवो भवति
तुलस्यु. २.
- शरीरमन्नं न परिचक्षीतापो सेवादिभिः परितोष्यैनं (गुरु).. ना. प. ६२४
- ज्योतिरन्नं बहु कुर्वीत सेवायां पाशुपाल्ये च वाणिज्ये
तैत्ति. ३।११
सैषा देवता प्रतिहारमन्तायत्ता छषिकर्मणि । तुल्ये सति परि. क्लेशे बरं क्लेशो विमुक्तये शिवो.७११९
तां चेदविद्वान् प्रत्यहरिष्यो मूर्धा ते व्यपतिष्यति
छांदो. १११११९ सैबक्सेत्साम तदुक्थं सघजस्तदा छांदो. १७१५
सैषा देवता प्रस्तावमन्वायत्ती तां सेव कौबेरी (पथमे धामन्युका)
चेदविद्वान् प्रास्तोष्यो मूर्धा षष्ठे धामनि व्याचक्षते त्रि.वा. १२१६
ते व्यपतिष्यति
छांदो. २११५ सैव पुरत्रयं शरीरत्रयं व्याप्य
सैषा देवतोद्गीथमन्वायत्ता तां बहिरन्तरवभासयन्ती देश
चेदविद्वानुदगास्यो मूर्धा कालयस्त्वन्तरसडान्महात्रिपुरसुन्दरी वै प्रत्यक्षितिः
ते व्यपतिष्यति बट्टचो. २ .
छांदो. १११११७
सैषा द्वादशादित्या सैव प्रकृतिरिति गणेश इति प्रधान
१ देव्यु. १२ मिति च माया शबलमिति गणेशो. ४।२। सैषाऽऽनन्दस्य मीमारसा भवति तैत्ति. २८ सैव सायुज्यमुक्तिः स्याद्रह्मा
: सैषा परा शक्तिः
बडचो. २ नन्करी शिवा
मुक्तिको. १।२५ सैषाऽनस्तमिता देवता यदायुः बृह. १२५।२२ सैवसालोक्यसारूप्यसामीप्या
। सैषा नास्तमिता देवता मुक्तिरिष्यते
मुक्तिको. २२३ यद्वायुः ( मा. पा.) बृह. १।५।२२ सेवामा ततोऽन्यदसत्यमनात्मा बढ़चो. २ सैषा प्रजापतीन्द्रमनवः
१ देव्यु. १२ सैषावस्था परा शेया सैव
सैषा प्राणे सर्वाप्तिः, यो वै प्राणः नितिकारिणी
योगईं. ११८६ सा प्रज्ञा, या वा प्रज्ञा स प्राणः कौ. स. २४ सैषाविचारूपेण जीवबन्धभूता
सैषा ब्रह्मणोऽतिसृष्टिर्यच्छ्रेयसो क्रियाशक्तिय लीलाशक्तिश्चरति राधिको. ९
देवानसृजत
बृह. शाप सेवेयं भगवती त्रिपुरेति व्यापठयते त्रि. ता. १।१ . सैषा भार्गवी वारुणी विद्या तैत्ति. शक्ष
20
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९०
सेवा यातु
सैषा यातुधाना असुरा रक्षांसि पिशाचयक्षाः सिद्धाः सेवा ( माया ) वटबीजसामान्यवदनेश तिरेकैव
सैषाऽवरपरा संहिता सैषा विदृतिर्नाम द्वास्तदेतन्नान्दनं सैषा विराडनादी तयेद५ स दृष्ट५ सर्वमस्येदं दृष्टं भवति सैषा विश्वेदेवाः सोमपा असोमपाश्च सैषा शाम्भवी विद्या का दिविद्येति वा हादिविद्येति वा सादिविद्येति वा रहस्यम् सैषा षोडशी श्रीविद्या पश्वदशाक्षरी श्रीमहात्रिपुरसुन्दरी
सैषाऽष्टौ वसवः सैषा सत्त्वरजस्तमांसि सैषा त्रस्येव विद्या तपति सैषा स्पर्शोष्मभिर्व्यज्यमाना बही नानारूपा भवति सैषां सावित्री विद्यां न किञ्चिदपि न कस्मैचित्प्रशंसयेत्
सैबैकाक्षर ब्रह्मणस्तपसोऽमे प्रादुर्बभूव
सैबैकादश रुद्राः
सैषोऽस्य प्रहो यद्वायुरन्नमायुर्वा
एष यद्वायुः सोऽकामयत द्वितीयो म आत्मा जायेत
सोऽकामयत प्रजाः सृजेयेति सोऽकामयत बहु स्यां प्रजायेयेति सोऽकामयत भूयसा यज्ञेन भूयो यजेय
सोऽकामयत मेध्यं म इद स्यादात्मन्व्यनेन स्यामिति सोऽकामो निष्काम आप्तकामः आत्मकामो न तस्य प्राणा रत्नामन्त्यत्रैव समवलीयन्ते [ नृसिंहो.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
१ देव्यु. १२
नृसिंहो. ९/२ ३ ऐत. १/६/३
२ ऐत. ३।१२
छांदो. ४ ३३८ देव्यु. १२
बहूचो. २
बह्वृचो. ४ १ देव्यु. १२ १ देव्यु. १२ महाना. १०/१
१ ऐत. ३२६/७
सूर्यो. ९
२ प्रणवो. ४
१ देव्यु. १२
२ ऐव. ३।१०
बृ. ११२१४ सङ्कर्षणो. १ तैत्ति. २/६
बृद्द. ११२१६
बृह. ११२/७
५१२+१८
सोऽन्तरा
सोऽक्षरः परमः स्वराट् [ कैव. ११८ + महाना. ९/१३ [नृ.पू. १/४ + महो. १ ९ + गान्धर्वो २ + कालिको ६ सोम एव कुमारं जन्मनोऽमे
२ ऐत. ४ | ३
ऽधिभावयति सोऽप्रभुग्विभ जंस्विष्टन्नाहारमजरः कविः सोऽग्रे भूतानां मृत्युमसृजत् सोङ्कारेण पत्रकूचैन स्नपयित्वा - इष्टभिर्गवैरा लिप्य सुमन:स्थले निवेश्याक्षतपुष्पैराराध्य प्रत्यक्षमा दिक्षान्तैर्वर्णैभवियेत्
सोऽङ्गिरसमधीते स शाखा अधीतें स पुराणान्यधीते स कल्पानधीते [ नृ. पू. ५११५+ सोऽमिष्टोमेन यजते, स उक्थेन यजते सोऽचित्योऽनिर्वर्ण्यश्च पुनात्यशुद्धान्यपूतानि सोऽजः शेते मायया स्विद्रुहाचां - विश्वं न्यस्तं विष्णुरेको विजज्ञे सोsनिगूढ अव्यक्तव सोऽथर्वणैर्मन्त्रैरथर्वणवेदः सोदकैर्बिल्वपत्रैश्व यः
कर्षमाणमुपोपविवेश
सोत्रः, स मुक्ति, साऽतिमुक्तिः सोनाधृष्यः । स मे ददातु । मना
धृष्यश्च भूयासम् सोऽनिरुद्ध नारायणस्तस्मै सृष्टिमुपादिशत्
सोऽनिरुद्धः स ईशानो व्यक्तः सर्वकर्म सोऽनृताभिसन्धोऽनृतेनात्मानमंदपरशुं तप्तं प्रतिगृह्णाति सोऽन्तरादन्तरं प्राविशद्दिशवान्तरं प्राविशत्
महाना. ९/९ सुबालो. ११३
अ. मा. ३
गणेशो. ५/४
कुर्यान्मम
पूजनम् । मम सान्निध्यमाप्नोति प्रमथैः सह मोदते २ बिषो. १८ सोऽद्भथ एव पुरुषं समुद्धृत्या मूर्च्छयत् २ ऐव. १।३ सोऽधस्ताच्छकटस्य पामानं
नृ. पू. ५/१४
मात्मो. ६
ग. पू. २२८ मं. बा. २।१
नृ. पू. २/१
छांदो. ४२११८ बृह. ३|१|४
चिरयु. ७१३
मुगलो. २२५
ना. महो. २८
छांदो. ६।१६।१
अ. शिरः. १।१
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोऽन्तरिक्ष
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
सोमा रुद्रा
% 3D
सोऽन्तरिक्षं यजुभिरुन्नीयते स
सोममध्ये हुताशनः (स्थितः) मैत्रा.६१३८ सोमलोकं स सोमलोके
सोमराज्यमुक्थेन ( यजति) मैत्र ६३६ विभूतिमनुभूय पुनरावर्तते प्रो . ५।४ सोमरूपकला सूक्ष्मा विष्णोस्तत् सोन्लवेलायामेतमयं प्रतिपद्येत छांदो. ३११७६ परमं पदम्
ते. बिं. ११५ सोऽन्ते वैश्वानरो भूत्वा सन्दग्ध्वा
सोम संज्ञोऽयं भूतात्माऽग्निसंज्ञो. सर्वाणि भूतानि
सुबालो. २२ ऽप्यव्यक्तमुखः
भैत्रा. ६।१० सोऽन्वेष्टव्यः स विजिज्ञासितव्यः
सोमसूर्यद्वयोर्मध्ये निरालम्बतले । स सर्वार श्व लोकानाप्नोति छांदो. ८१७१ पुनः। संस्थिता व्योमचके. सोऽन्वेष्टव्यो मुमुक्षुभिः
पञ्चब. ३५
सा मुद्रा नाम्ना च खेचरी शांडि. १७४२ सोऽपश्यदात्मनात्मानं गजरूपधरं
सोमसूर्यपुरस्तात् सूक्ष्मः पुरुषः अ. शिरः. ३।३ देवं शशिवर्ण चतुर्भुजम ग. पू. १।३ । सोमसूर्यपूर्वजगदधीतं वा यदक्षरं सोऽपि प्रणवाख्यः प्रणेता भारूपो
प्राजापत्यं...सूक्ष्म सुक्ष्मेण विगतनिद्रो विजरो विमृत्यु.
प्रसति तस्मै महापासाय नमः चतुर्वे.८ विशोको भवति
मैत्रा. ६२५ सोमं पिबन्त्यमृतेन सार्ध मृत्योः सोऽपि मुक्तः शुभल्लोकान् भ.गी. १८७१ परस्मादमृता भवन्ति
इतिहा.७ सो पुनरेकैव देवता भवति बृह. ११२७ सोमः पवित्रमत्येति रेभन् सोऽपोऽभ्यतपत्ताभ्योऽभितप्ताभ्यो
महाना. ८४+
त्रिसुप. ४ मूर्तिरजायत
२ ऐत. ३।२ [+ऋ, मं. ९।९६६+ तै.मा.१०११०११ सोऽबिमेत्तस्मादेकाकी बिभेति बृह. १।४।२ सोमःशक्त्यमृतमयः शक्तिकरीतनूः बृ. जा. २१२ सोऽब्रवीत् कबन्ध मार्वण इति बृह. ३१७१ सोमः सोमस्य पुरोगा: चित्त्यु. ३३१ सोऽब्रवीत्-कि मेडन: स्यादिति । शौनको. ३२३ । सोमारपर्जन्य ओषधयः पृथिव्याम् मुण्ड. २०११५ सोप्रवीदहमेकः प्रथममा वामि
सोमात्मकः परः प्रोक्तः सदा च भविष्यामि च नान्यः
__ साक्षी सदाऽच्युतः
यो. शि. ५१२९ कश्चिन्मत्तो व्यतिरिक्त इति अ. शिरः. २१ सोमात्मिका ओषधीनां भवति सीतो. ७ सोऽब्रवीद्वरदोऽस्म्यहमिति
ग. पू. ११६ सोमान स्वरणं कृणुहि ब्रह्मणस्पते महाना. ५।९ सोऽभयस्यास्य देवस्य विग्रहो
[+ऋ.मं.१११८।१+वा.सं.३।२८+ तै.आ.१०१११११ यन्त्रकल्पना । विना यन्त्रण
सोमा पूपणा जनना रयीणां जनना। चेपूजा देवता न प्रसीदति रा. पू. १०१३ दिवो जनना पृथिव्याः [लिकोप.१ वर.मं.२।४०१ सोऽभयं गतो भवति
तैत्ति. २७ [+ते. सं. १।८२२।५ सोऽभिजिज्ञासतं किं मे कुलं
सोमाय वासः, रुद्राय गां, वरुणा. कि मे कृत्यमिति
अव्यक्तो. १
याऽश्वं, प्रजापतये पुरुषम् चित्यु. १०१२ सोऽभिमानादूर्ध्वमुत्कमत इन
सोमाय स्वाहेत्यनौ हुत्वा मन्थे सरस्रवमवनयति
बृह. ६।३।३ तस्मिनुत्क्रामत्यथेतरे सर्व एवोत्क्रामन्ते
प्रश्नो . २।४
सोमाय स्वाहेति मन्त्रेण ततस्तिलसोऽभिमानो यया निवर्तते सा विद्या सर्वसारो. २
ब्रीहि भिः साज्यर्जुहुयात भस्म जा. १२
सोमायेति शिवं नत्वा ततः प्रक्षाल्य सोऽमन्यत पृथिवीमपि कयमपां
तद्भस्मापः पुनन्त्विति पिबेत् भस्मजा. ११५ अयेयमिति
भव्यक्तो. ८
सोमा रुद्रा युवमेतान्यस्मे विश्रा सोऽमन्यतैतासां प्रतिबोधनाया.
तनूषु भेषजानि धत्तम् । लिझोप. १+ भ्यन्तरं प्राविशानीति
मैत्रा. २६
[ऋ. म.६७४।३३+ अथर्व. ४२।२
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९२
सोमावा
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
सोऽविमुक्तं
सोऽमावास्यार रात्रिमतया षोडश्या
सोऽयमात्मा... बहिःप्रज्ञः सप्ताङ्गः... कलया सर्वमिदं प्राणभृदनुप्रविश्य
व स्थूलभुग्वैश्वानरः प्रथमः पादः । ततः प्रातर्जायते बृह. ११५।१४ [गणेशो. १११
रामो. २११ सोऽमृतत्वाय कल्पते - भ.गी. २०१५ सोऽयमात्मा चतुष्पाज्जगतः (?) सोमेन मुखेन न वै देवा मनन्ति, न
स्थानं न बहिःप्रज्ञं नोभयतःप्रज्ञ पिबन्त्येतदेवामृतं दृष्ट्वा तृप्यन्ति छांदो. ३।९।१ सप्ताङ्ग एकोनविंशतिमुखः श्रीवि. ता. ११७ सोमेनैव मुखेनैतदेवामृतं
सोऽयमात्मा सर्वतः शरीरैः परिवृतः १ ऐत. ३।५।३ दृष्ट्वा तृप्यति
छांदो. ३।९।३ सोऽयमात्माऽध्यक्षरमोङ्कारोऽधिमात्रं सोमोऽत एव योऽहं सर्वेषामधिष्ठाता,
पादा मात्रा मात्राश्च पादा सर्वेषां च भूतानां पालक: भस्मजा. २१६ : अकार उकार मकार इति माण्डू. ८ सोमो धेनुं सोमो अवन्तमाशु
. सोऽयमात्मेममात्मानममुष्या सोमो वीरं कर्मण्यं ददाति वनदु. ४५,५८, यात्मने सम्प्रयच्छति
१ऐत. ३१७३ [७०,८१+ऋ.मं. १९१२०+ वा. सं.३४।२१ सोऽयमितिहासो धन्यः पुण्यः सोमो भूत्वा रसात्मकः
भ.गी. १५/१३ , पुत्रीयः पशव्य यायष्यः स्वर्यः इतिहा. १ सोमो यत्र पवते यत्र सूर्यः मुंड. २।१।६ । सोऽयमुशीनरेषु संवसन्मत्स्येषु सोमो राजाऽन्नस्यात्मेति वा
कुरुपाञ्चालेषु काशीविदेहेमहमेतमुपासे
को. त. ४३ विति स हाजाता काश्य. सोमो यत्रातिरिच्यते तत्र
मैत्योवाच ब्रह्म ते ब्राणीति कौत. ४.१ सञ्चायते मनः
श्वेताश्व. २।६ सोऽयं मनुष्यलोकः पुत्रेणैव सोमोऽस्मि सकलोऽस्म्यहम्
___ जय्यो, नान्येन कर्मणा
बृह, १।५।१६ सोमोऽहमेव जनिता स यश्चन्द्रमसो
सोऽयं वायुः परेण मृत्युदेवानां भूर्भुवःस्वरादीनां
मतिक्रान्तः पवते
बृह. ११३१३ सर्वेषां लोकानां च भस्मजा. २१५ सोऽयं विश्वात्मा देवता
ग. पू. २१८ सोमोऽहं जनिताऽः
भरमजा. २५ सोऽरण्यं परेत्य द्वादशरात्रं सोमोऽहं जनितेन्द्रस्य
भस्मजा. २।५ पयसाऽग्निहोत्रं जुहयात कठरु.२ सोमोऽहं जनिता पृथिव्याः भस्मजा. २१५ । सोऽचन्नचरत्तस्यार्चत आपोऽसायन्त बृह. श२१ सोमोऽहं जनिता मतीनां भरमजा. २।५ सो वा स्वरूपः समदृक् समग्रो सोमोऽहं अनितोत विष्णोः भस्मजा. २१५ विधुदं तुदन् यो विधत्पदं वा सोमोऽहं अनिता सूर्यस्य
भस्मजा. २।५ वियति प्रकाशं बृहते गुहेन सोम्य शुङ्गेन तेजोमूलभन्विच्छ छांदो. ६।८।६ तं विम्बवन्तं समदं समग्र स्वाहा पारमा. ८.५ सोऽयमग्निः परेण मृत्युमतिकान्तो
सोऽविकम्पेन योगेन
भ. गी. १०७ दीप्यते
बृह. १।३।१२
सोऽविद्यामन्थि विकिरतीह सोम्य मुण्ड. २।११० सोऽयमात्मा चतुष्पात्
माण्डू.२ सोऽविमुक्त उपास्य इति
जाबालो.२ सोऽयमात्मा चतुष्पाजागरित
सोऽविमुक्त उपास्योऽयम्
रामो. ३३१ स्थानः स्थूलप्रशः सप्ताङ्ग एकोन
सोऽविमुक्त उपास्यो य एषो. विंशतिमुखः स्थूलभुक् चतु.
ऽनन्तोऽव्यक्त आत्मा सोरात्मा विश्वो वैश्वानरः
अविमुक्ते प्रतिष्ठित इति जाबालो. २ प्रथमः पादः
नृसिंहो. १३ सोऽविमुक्तं ज्ञानमाचष्टे यो सोऽयमात्मा समात्मानमुपासीत सुबालो. ५१ ! वैतदेवं वेद
जाबालो. २
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
सोऽविमुक्तं
सोऽविमुक्तं ज्ञानमाचष्टे, यो वा एनदेवं वेद सोऽविमुक्तः कस्मिन्प्रतिष्ठितः सोsवेददं वाव सृष्टिरस्मि सोऽश्रुते सर्वान् कामान् सह ब्रह्मणा विपश्चितेति
सोऽश्राम्यत्स तपोऽतप्यत तस्य श्रान्तस्य तप्तस्य यशो
मुकाम सोष्यत्यसोष्टेति पुनरुत्पादनमेवास्य तन्मरणमेवास्यावभृयः सोष्यन्तीमद्भिरभ्युक्षति । यथा वायुः पुष्करिणीं समिङ्गयति सर्वतः
सोऽसङ्ग इति सम्प्रोक्तो ब्रह्मा
स्मीत्येत्र सर्वदा सोऽसावादित्यः परेण मृत्युमतिक्रान्तस्तपति सोऽसौ चन्द्रः परेण मृत्युमति - क्रान्तो भाति
सोsस्तुवत नमो ब्रह्मणे नमो ब्राह्मणेभ्यः
सोऽस्मादान्तं महाभूमिकावच्छरीरान्निमेषमात्रैः प्रक्रम्य... पुनरिमं लोकं प्रतिपद्यते सोऽस्या एतत्तृतीयं पदमाप्नुयात् सोऽस्या एतत्प्रथमं पद्माप्नुयात् सोऽस्या एतद्वितीयं पदमाप्नुयात् सोऽस्यायमात्मा पुण्येभ्यः कर्मभ्यः
प्रतिधीयते
सोऽहमपापो विरजो निर्मुक्तो मुक्तकिल्विषः
सोऽर्कः परं ज्योतिः
सोऽहमस्मि इति धीमहि चिन्तये महि
सोऽहमस्मि स एवाहमस्मि सोऽहमस्मि सहिष्णुः सोहमस्मीति प्राप्ते ज्ञानेन विज्ञाने शेये परमात्मनि हृदिसंस्थिते
सोऽहं भ
देहे लब्धाशान्तिपदं गते तदा प्रभामनोबुद्धिशून्यं भवति सोऽहमस्मीति वा या भाष्यते सैषा षोडशी श्रीविद्या सोऽहमस्मीति जानीयाद्विद्वान् ब्रह्मामृतो भवेत् सोऽहमस्मीति निश्चित्य यः सदा वर्तते पुमान् । शब्दैरुच्चावचैवैर्भाषितोऽपि न लिप्यते सोऽहमस्मीति प्रथमं सोऽहमस्मि द्वितीयकम् । तदस्म्यहं तृतीयं । च महावाक्यत्रयं भवेत् सोऽहमस्मीत्य व्याहरत्
बृ. उ. ६।४।२३ सोऽहं पृथिवी सोऽइमापः, सोऽहं तेजः, सोऽहं वायुः, सोऽहं कालः, सोऽहं दिशः, सोऽहमात्मा । मयि सर्व प्रतिष्ठितम् सोऽहमिति यावदा स्थितिः स निष्ठा भवति सोऽहमित्येतद्विधेऽस्मिन्संसारे किं कामोपभोगैः सोऽहमेकोsपि देहारम्भभेदवशाद्बहुजीव: सोऽहमेतमेवं वायुं दिशां वत्सं वेद मा पुत्ररोदर रुदम् सोऽहम्भावेत् पूजयेत् सोऽहम्भावो नमस्कारः [ मं. बा. २५+ सोऽहं चिन्मात्रमेवेति चिन्तनं ध्यानमुच्यते [ त्रि.ना. २ । ३१+ सोऽहं नित्यानित्यो व्यक्ताव्यक्तो ब्रह्मा ब्रह्माहं
सोsहं ब्रह्म न संसारी न मत्तोऽन्यः कदाचन
उपनिषद्वाक्य महाकोशः
रामो. ३।४ जाबालो. २
बृद्द. १/४/५
तैत्ति. २।१।१
बृह. १/२/६
छांदो. ३।१७१५
अ. पू. २/४
बृह. ११३/१४
बृह. १।३।१६
ग. पू. ११५
निरुक्तो. २२ बृह. ५११४/६ बृद्द. ५/१४/६ बृह. ५/१४/६
२ ऐन. ४|४
महाना. ५/१९
महावा. ५
राघोप. २९ सोऽहं भगवते विदेहान् ददामि छांदो. ४।११।१ | सोऽहं भगवते सहस्रं ददामि
[ बृह. ४१३ १४, १५,१६,३३+ सोऽहं भगवः शोचामि वं मा भगवाच्छोकस्य पारं तारयतु
६९३
पैङ्गलो. ४/९
बहूचो. ४
पश्चत्र. २३
योगकुं. ३२०
गुद्यका. ७९
बृद्द. १/४/१
भस्मजा. २/६
द. मू. १६
मैत्रे. ११२
निरा. ७
छांदो. ३३१५/२ स्कन्दो. १०
आत्मपू. १
२ अवधू. ४
म. शिरः. १
आ. द. १०/६ वृ६. ४/४/२३
४/४/७
छांदो. ७११३
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९४
सोऽहं भ
सोऽहं. भगवः सत्येनातिवदानीति
स्तनायत्येषाऽस्य तनूः
सत्यं त्वेव विजिज्ञासितव्यमिति छांदो. ७/१६/१ स्तनं वाऽनुधापयन्त्यथ वत्सं सोऽहं सोऽहमिति प्रोक्तो
जातमाहुरतृणाद इति यो. शि. १।१३२ स्तम्भशासेवेतराण्यनेनो भाग्भवत्यन्यथाऽधः पतति स्तम्भिनी मोहिनी वशीकरिणी तन्त्रकसारावयवनगरराजमुखबन्धनबलमुखमकर मुखसिंहमुखजिह्वामुखानि बन्धय बन्धय
मंत्रयोगः स उच्यते सोहेयमीमांचक्रे कथं नु मात्मान एव जनयित्वा सम्भवति सोहम् । ह्रौ ( हौं ) नमो भग वते इयमीत्राय सर्ववागीश्वरेश्वराय सर्ववेदमयाय सर्वविद्यां मे देहि स्वाहा सोऽशोऽयं यश्चेतन मात्रः प्रतिपुरुष क्षेत्रज्ञः सङ्कल्पसङ्कल्पाध्यव सायाभिमानलिङ्गः प्रजापतिः सौक्ष्म्यत्वादेतत्प्रमाणमनेनैव
बृ. उ. १|४|४
तोमया वरदा वेदमाता स्तुवते सततं यस्तु सोऽवतीर्णो महीतले । वने वृन्दावने क्रीडन्गोपगोपीसुरैः सह स्तुवन्ति त्वां स्तुतिभिः पुष्कलाभिः तुहि श्रुतं गर्तसदं युवानं मृगं न भीममुपहन्तुमुप्रम्
प्रमीयते हि कालः
[ ऋ. मं. २।३३।११ + अथर्व. स्तूयते मंत्रसंस्तुत्यैरथर्वविदितैर्विभुः मंत्रिो. १३ स्तूयमानो न तुष्येस (तु)
कठ. २७
निन्दितोनपेत्परान् [कुंडिको १२ +कठरु. ७ [ २ सन्यासो. १४+ स्तेनः सुरापो गुरुतल्पगामी मिश्रधुगेते. निष्कृतेर्यान्ति शुद्धिम् स्तेनो हिरण्यस्य सुरां पिवर श्व
सौभद्रश्च महाबाहुः सौभद्रो द्रौपदेयाश्च सौमदत्तिस्तथैव च
सौम्यामेवाप्येति यः सौम्या
मेवास्तमेति
सौम्ये आदित्याय ईशान्ये नमो महसे.. सौवर्ण राजतं ताम्रं चेति सूत्रत्रयम् ( मालायाः ) सौवर्णाम्बुजमध्यगां त्रिनयनां सौदामिनीसन्निभां... ध्यायेद्विन्ध्यनिवासिनीं शशिमुखीं पार्श्वस्थपञ्चाननाम्
उपनिषद्वाक्य महाकोशः
त्रि.म.ना. ७११०
मैत्रा. ५/५
मैत्रा. ६।१४ भ.गी. १११८
भ.गी. ११६
भ.गी. ११८
सुत्रालो. ११४
सूर्यता. ४ । १
अ. मा. २
वनदु. ६
सौवर्णे राजते ताम्रे धारयेन्मृण्मये
घंटे (उत्थाप्य गां प्रयत्नेन गायत्र्या मूत्रमाहरेत् ) स्तनयति स प्रतिहार उद्गृहाति.. स्तनयित्नुरेव सविता, विद्युत्सावित्री, स यत्र स्तनयित्नुस्तद्विद्युत्, यत्र वा विद्युत्तत्र स्तनयित्नुस्ते द्वे योनिस्तदेकं मिथुनम् स्तनयित्नुरेवेन्द्रो यज्ञः प्रजापतिरिति
कतमः स्तनयित्नुरित्यशनिरिति कतमो यज्ञ इति पशव इति बृद्द. ३ ९ ६
बृ. जा. ३।६
छांदो. २/१५ ॥१
सावित्र्यु. ५
1
स्त्रियं त्यक्त्वा
गुस्तल्पमा सन्ब्रह्महा च स्तेयनार्थीत् परशुमस्मै तपतेति स्तोकेनानन्दमायाति स्तो
नायाति खेदाम् स्तोमतो गायत्रं रथन्तरं बृहद्ध राजनमिति
जगत्त्यक्त्वा सुखी भवेत् 1 [महो. ३|४८+
मैत्रा. ६/५
बृह. १५/२ मैत्रा. ४ ३
लाङ्गलो. ८
महाना. १९१९
कृष्णो. ७ भ.गी. १९१२१
नृ. पू. २१४
१८/११४०
शाख्याय २६
स्तोमं महदुरुगायं प्रतिष्ठां दृष्ट्वा
धृत्या धीरो नचिकेतोऽत्यस्राक्षीः कटो २।११ खिय ( स अ ) नपानादिविचित्र
भोगैः स एव जामत्परितृप्तिमेति स्त्रिय महिमित्र त्यजेत्
[ १ सं. सो. २७९ + स्त्रियं त्यक्त्वा जगस्यक्तं
छांदो. ५/१०१९ छांदो. ६।१६११
महो. ३१२६
१ ऐव. ३/४/२
कैव. १२ ना. प. ७/१
याज्ञव. १७
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रियं न
उपनिषद्वाज्यमहाकोशः
स्थित्यम्ते
--
-
-
--
त्रियं नपुंसकं...बिडालं...
स्थानं वीरासनं चैषां पृथ्वी चैव स्पृष्ठा...भस्मस्नानं समाचरेत् बृ.जा. ४७ प्रदक्षिणाम् । अग्निहोत्रं हुतं स्त्रियः किमिव शोभनम्
महो. ३१३९ चैषां ये वै सन्ध्यामुपासते सन्ध्यो . ९ खिया सह शेते स उद्रीथः छांदो. २।१३।१ स्थानादपसरणं सुराणां
मैत्रा. २८ खियो हि नरकाग्नीनामिन्धनं
स्थानानि स्थानिभ्यो यच्छति सुबालो. ५१ मारु दारुणम् [महो. ३१४४+ याज्ञव. १३ . स्थाने हृषीकेश तव प्रकीय भ.गी. ११३६ त्रियो वैश्यास्तथा शद्राः भ.गी. ९३२ स्थापयित्वा रथोत्तमम्
भ.गी. १२२४ स्त्री चव पुरुषश्च प्रजनयतो यो
स्थाप्यासनं गुरोः पूज्यं शिव. वा एतां सावित्रीमेवं वेद
ज्ञानस्य पुस्तकम्। तत्र तिष्ठेत् स पुनर्मृत्युं जयति
सावित्र्यु. ११
प्रतीक्षेस्तरोरागमन क्रमात शिवो. ७३५ स्त्रीणामवाच्यदेशस्य क्विन्ननाडी
स्थालीपाकस्योपघातं जुहोति
बृह. ६।४।१९ व्रणस्य च । अभेदेऽपि मनो
। स्थावरस्वरूपवान् भवति, भेदाजनः प्रायेण वश्चयते ना. प. ४।२९ । अङ्गमस्वरूपवान्भवति
गणेशो. २२ खीपुनपुंसकं लैङ्गाः परापरमथापरे वैतथ्य. २७ स्थावरं जङ्गमं बीजं तेजसं स्त्रीपुंसयोर्वा इहैव स्थातुमपेक्षते
विषमायुधम् । षडेतानि न तस्मै सवैश्वर्यं ददाति
नृ. पू. १७
गृह्णीयाद्यतिर्मूत्रपुरीषवत् १सं. सो.१९१ स्त्रीप्रसव तर्हि कात्यायनी बृह. ४।५।१ स्थावराणां हिमालयः
भ.गी. १०२५ खीभिर्वा यानै ज्ञातिभिर्या
स्थितधीर्मुनिरुच्यते
भ.गी. २०५६ नोपजन स्मरन्
छांदो. ८।१२।३ स्थितधीः किं प्रभाषेत
भ.गी. २०५४ स्त्रीलिङ्ग भमवत्युमा
रुद्रह. ९ स्थितप्रज्ञस्तदोच्यते
भ.गी. २१५५ स्त्रीशुदबालिशादिभ्य उच्छिष्टं न
स्थितप्रज्ञस्य का भाषा
भ.गी. २०५४ प्रदापयेत् । यदि दद्यात्प्रमादेन
स्थितप्रज्ञो यतिरयं या न तद्गच्छति तानिपतन इतिहा. ३६ ___ सदानन्दमभुते
अध्यात्मो. ४२ स्त्रीषु दुष्टासु वाष्र्णेय भ.गी. ११४१ स्थितश्चलति तत्त्वतः
भ.गी. ६२१ स्थाणुभूतेन लकारेण ज्योतिर्लिंड
स्थितः किं मूढ एवास्मि मात्मानं धियो बुद्धयः परे
प्रेक्षेऽ(क्ष्योs)हं शास्त्रसजनैः । वस्तुनि ध्यानेच्छारहिते निर्वि
वैराग्यपूर्वमिच्छेति शुभेच्छे. कल्पके प्रचोदयात्प्रेरयेत् त्रि. सा. ११९ . त्युच्यते बुधैः [ महो. ५।२७+ वराहो. ४॥३ स्थाणुमन्येऽनुसंयन्ति यथाकर्म
- स्थिता देवी च मध्यतः
शिवो. २५ यथा श्रुतम्
कठो. ५७ स्थितिरिच्छाक्रियान्वितम् पचन.४ स्थाणुरयमच्छेद्योऽयं योऽसौ सूर्ये ।
स्थितिरिति स्थितिविदः सर्वे तिष्ठति योऽसौ गोषु तिष्ठति गोपालो. १११२ चेह तु सर्वदा
वैतध्य. २८ स्थाणुनित्यः सदानन्दः शुद्धो
स्थितिरित्येनदुपासीत
बृह. ४३१७ ज्ञानमयोऽमलः । मात्माऽहं सर्व
स्थितिरूपा महालक्ष्मीर्भवति ना. पू. २११ भूतानां विभुः साक्षी न संशयः सर्वसारो. १० स्थितिः सदिति चोच्यते
भ.गी. १७२७ स्थानत्रय-(या)-व्यतीतस्य पुनर्जन्म
स्थितोऽस्मि गतसन्देहः
भ.गी. १८७३ न विद्यते [.बि..११+ त्रि. ता. ५।११ स्थित्वन्ते मादिविराट् पुरुषः स्वांशस्थान प्राप्स्यसि शाश्वतम
भ.गी. १८६२ मायोपाधिकनारायगमभ्येति त्रि.म.ना. ३१५
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थित्यन्ते
स्थित्यन्तेऽण्ड विराट् पुरुषः स्वांशं हिरण्यगर्भमभ्येति स्थित्यन्ते त्रिपाद्विभूतिनारायणस्वेच्छावशान्निमेषो जायते स्थित्यन्ते ( विष्णुः ) स्वांशं महाविदाद् पुरुषमभ्येति स्थित्वाऽसौ बैन्दवस्थाने घ्राणरन्ध्रे निरोधयेत्
६९६
स्थित्वाऽस्यामन्तकालेऽपि स्थिरजङ्गममध्येऽद्वैतं ब्रह्म प्रकाशितम्
स्थिरबुद्धिरसम्मूढ:
स्थूलत्वात्सूक्ष्मत्वाद्वीजत्वात्
स्थिरमात्रा दृढं कृत्वा अङ्गुष्ठेन
समाहितः । द्वेगुल्फे तु प्रकुर्वीत.. झुरिको ६
स्थिरमासनमात्मनः
भ.गी. ६।११
साक्षित्वाचाप्नोति ह वा इदं सर्वमादिश्व भवति
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
स्थिरस्थायी विनिष्कम्पः सदा
योगं समभ्यसेत् स्थिरैरङ्गैस्तुष्टुवा सस्तनूभि
र्व्यशेम (हि) देवहितं यदायुः नृ. पू. २/११ [+ऋ.मं.१।८९/८+वा.सं. २५/२१ +तै. आ. १|१|१
त्रि.म.ना. ३४
त्रि.म.ना. ३|६
त्रि.म.ना. ३१५
योगकुं. ३३८
भ.गी. २/७२
अद्वैतो. १
भ.गी. ५/२०
स्थूलसूक्ष्म कारणदेहोद्भवपूर्वकं जीवेश्वरस्वरूपं विविच्य कथ
नृसिंहो. २४
स्थूलत्वाःस्थूलभुक्त्वाच सूक्ष्मत्वात्
सूक्ष्मभुक्त्वा चैक्यादानन्दभोगाच नृसिहो. ११२ स्थूल देहविहीनात्मा सूक्ष्मदेह
अ. ना. २३
विवर्जितः । कारणादि
विहीनात्मा तुरीयादिविवर्जितः ते. चिं. ४।७३ स्थूलभुक्चतुरात्माऽथ विश्वो वैश्वानरः पुमान् स्थूलभुग्वैश्वानरात्मिकां काम
पीठालयां मित्रेशनाथात्मिकां जामद्दशाधिष्ठायिनी मिच्छाशक्त्यात्मिकां कामेश्वरों प्रथमकूटां मन्यन्ते
श्रीवि. ता. १1७
( तथा ) स्थूलमनाकाशमसं
पृश्यमचाक्षुषम् [अ.पू. ५/७३ + आ. व. ९॥४
ना. प. ८/११
स्नात्वा
यामीति सावधानेनैका
प्रतया श्रूयताम्
स्थूलसूक्ष्मकारणरूपैर्विश्व-तैजसप्राज्ञेश्वरैः सर्वावस्थासु
साक्षी त्वेक एवावतिष्ठते स्थूलसूक्ष्मवीजसा क्षिभिर्द्वितीया. अन्तरिक्षं स उकारः
स्थूलसूक्ष्मची जसाक्षिभिर्मात्रा
मात्रा: प्रतिमात्राः कृत्वोतानुज्ञात्रनुज्ञा विकल्परूपं 'चिन्तयन्यसेत् स्थूलसूक्ष्म बीज साक्षिभिस्तृतीया द्यौः स मकारः स्थूलसूक्ष्मबीज साक्षिभेदेनाकारादयश्चतुर्विधाः... स्थूलसूक्ष्मत्री जसाक्षिभिर्याऽवसानेऽस्य चतुर्धमात्रा सा सोमलोक ओङ्कारः स्थूलसूक्ष्मेषु भूतेषु स एव रसतेजसी
स्थूलं तर्पयतं विश्वं प्रविविक्तं
स्थूलं सूक्ष्मं परं चेति त्रिविधं त्रह्मणो वपुः । स्थूलं शुक्लात्मकं बिन्दु: सूक्ष्मं पश्चाभिरूपकम् स्थूल सूक्ष्मं परं चेति त्रिविधं ब्रह्मणो वपुः । पञ्चब्रह्ममयं रूपं स्थूलं वैराजमुच्यते । हिरण्यगर्भ सूक्ष्मं तु नादं बीजश्रयात्मकम् स्थूलानि सूक्ष्माणि बहूनि चैत्र रूपाणि देही स्वगुणैर्वृणोति । क्रियागुणैरात्मगुणैश्च तेषां संयोगहेतुरपरोऽपि दृष्टः स्थैर्यमात्मविनिग्रहः
स्नातको वाऽस्नातको वोत्सन्नाभिरनमिको वा यदहरेव विरजेतदहरेव प्रब्रजेत् स्नात्वाऽम्भसा भस्मना वा शुछवोपवीतवान् । दुर्वागर्भस्थितं पुष्पं गुरुः शिरसि धारयेत्
बैङ्गलो. २1१
ना. प. ६/७
नृसिंहो. शर
नृसिंहो. ३१३
नृसिंहो. ३२
वराहो. ४३१
नृसिंहो. ३२
बृ. जा. २१२
आगम. ४
यो. शि. ५/२८
यो. शि. २।१४
श्वेताश्व. ५/१२ भ.गी. १३।१८
ना. प. ३७७
शिवो. ७४३
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्त्रानं कु.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
स्मरो वा.
1)
ना. प. ३।५१
स्नानं कुर्यात्परेच्छया ( यतिः) ना. प. ५।१५ स्पर्शवान्वायुः स्पर्शवायुभ्यां भिन्नः गोपालो. १२४ स्नानं कृत्वा शिवतीर्थे च देहं
| स्पर्श सर्वमसत्सदा
ते. बि. २०५७ सर्व भस्मोद्धूलनात्पावयित्वा ।
स्पर्श रूपं रसं गन्धं कोशाः पञ्च त्रिपुण्ड्रं धार्य भर्त्सनात्पातकौ
मनोभवाः । जाप्रत्स्वप्नसुषुघगिरेभस्म प्राहुरत्यर्थमेतत् सि. शि. १३ त्यादि मनोमयमितीरितम् ते. बि. ५।१०३ स्नानं त्रिपुण्ड्रस्य शिरोललाटवक्ष
स्पर्शान् कृत्वा बहिर्वाह्यान् भ.गी. ५।२७ स्कन्धमणिबन्धेषु करें।
स्पृहां गोमांसमिव...कारागृहनाभिप्रदेशे पार्श्वयोर्गण्डदेशे
विनिर्मुक्तचोरवत्पुत्राप्तबन्धुभवगुदप्रदेशे गुल्फयोश्च क्रमात्स्यात् सि. शि. १४ ।
स्थलं विहाय दूरतो वसेत् स्नानं त्रिपवणं प्रोक्तं बहूदकवन
ना. प. ७१
स्प्रष्टव्या सा न भव्येन सस्थयोः। हंसे तु सकृदेव स्यात्परईसे न विद्यते
श्वमांसेव पुल्कसी (अहंता) ना. प. ४।२३
स्फटिकरजतवर्ण मौक्तिकीमक्षस्नानं दानं (पान)तथा शौचमद्भिः पूताभिराचरेत् । स्तूयमानो
मालाममृतकलशविद्यां ज्ञानन तुष्येत निन्दितो न
मुद्रां कराग्रे । दधतमुरगकक्ष्यं शपेत्परान् [ कुंडिको. १२+ २सन्यासो. १४ । चन्द्रचूण्डं त्रिनेत्रं विधृतविविधस्नानं पानं तथा शौचमद्धिः
। भूपं दक्षिणामूर्तिमीडे द. मू.४ पूताभिराचरेत् । नदीपुलि.
स्फटिकः प्रतिबिम्बेन यथा नायाति नशायी स्यादेवागारेपु वा स्वपेत् कठरु. ६
रजनम् । तज्ज्ञः कर्मफलेनास्नानं मनोमलत्यागः शौचमिन्द्रिग
न्तस्तथा नायाति रजनम्
अ. पू. ५/९८ निग्रहः [ मैत्रे. २।२+ स्कन्दो. ११
स्फुत्प्रिज्वलसवालापूज्यमादित्यस्नायुभ्योऽस्थीनि
गर्भो. २
मण्डलम् । ध्यात्वा हृदि स्थितं स्नुहि पत्रनिभं शस्त्रं सुतीक्ष्णं
योगी प्राणायामे सुखी भवेत् यो. चू. ९७ स्निग्धनिर्मलम् । समादाय
स्फुरत्यात्मभिरात्मैव चित्तसतस्तेन रोममात्रं समुच्छिनेत् योगकुं. २।२९ ।
रब्धीव वीचिभिः
म. पू. २।४१ स्नेहप्रणयगर्भाणि पेशलान्युचितानि
स्फुरन्ति हि न भोगाशा च । देशकालोपपन्नानि
मृगतृष्णासरस्स्वपि
महो. ३५६ वचनान्यभिभाषते
अक्ष्युप. १० स्मरन् मुक्त्वा कलेवरम्
भ. गी. ८५ स्नेहः स्नेहेन भवति
सामर. ९५
म्मरन्नारायणं देवं चतुर्बाहुं किरीस्नेहो यथा पललपिण्डं शान्तमूल
टिनम् । शुद्धस्फटिकसङ्काशं मोतं प्रोतमनु व्यासं व्यतिषिक्तो व्याप्यते व्यापयते...
पीतवाससमच्युतम् ।। धारयेत्
नृ. पू. २१६ स्पन्दाच फलसम्प्राप्तिस्तस्मादेवं
पञ्च घटिकाः सर्वपापैः प्रमुच्यते १ यो. स. ८९ निरर्थकम्
भवसं. १२४४ स्मराद्वाव भूयोऽस्तीति तन्मे स्पर्शनेन्द्रियसंस्पर्शः स्पर्शो मानस
भगवान्ब्रवीतु
छांदो. ७।१३२ एव च । द्विविधः सुखदुःखानां
स्मरेण वै पुत्रान्विजानाति, स्मरेण वेदनानां प्रवर्तकः
आयुर्वे. ४५ पशन , स्मरमुपास्स्वेति छांदो. ७११ स्पर्शयति सर्वमात्मा जानीत मैत्रा. ६७ स्मरो वावाकाशाजूयस्तस्माद्यस्पर्शयितव्यमेवाप्येति यः
द्यपि बहव मासीरनस्मरन्तो स्पर्शयितव्यमेवास्तमेति
सुबालो. ९५
नैव ते कश्चन शायः.. छांदो. ७११
.
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९८
स्मरो वै
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
स्वव्यति
स्मरो वै आकाशाद्भूयान्-(मा.पा.) छां उ. ७।१३।१ स्वकर्मणा तमभ्यर्च्य
भ. गी. १८१४६ स्मशाने अनाहताङ्गी निर्वाणो. ६ स्वकर्मनिरतः सिद्धि
भ.गी. १८१४५ स्मृतिभ्रंशाद्वद्धिनाशः
भ.गी. २।६३ स्वकं रूपं दर्शयामास भूयः भ.गी. ११५० स्मृतिर्जायते पुरुषोत्तमात् सि. वि. २ स्वकार्य घटमित्युक्तं यथा जीवो स्मृतिर्दया क्षान्तिरहिंसा पत्नी
(दीपो) हि तत्पदम् । गुरुवाक्यसंयाजाः
प्रा. हो. ४.३ समाभिन्ने ब्रह्मज्ञान प्रकाशते स्मृतिमेधा कृतिः क्षमा
भ.गी. १०१३४ (स्फुटीभवेत् )[यो.शि.६७८+ योगकुं. ३३१६ स्मृतिलम्भे सर्वग्रन्थीनां विप्रमोक्षः छांदो. ७२६२ : स्वकुलानुरूपामभिमतकन्यां स्मृतिः सत्सेवनाद्यैश्च अत्यन्तै
विवाह्य...साधनचतुष्टयरुपलभ्यते । स्मृत्या स्वभावं
सम्पन्नः सभ्यस्तुमर्हति ना. प. २११ भावानां वरन् दुःखात्
• स्वगतं च न मे किञ्चिन्न मे प्रमुच्यते आयुर्वे. १९ . भेदत्रयं कचित्
ते. बि. ३१४७ स्मृतेनापिहिता गुहा, शमेनापि
' स्वगमननिरोधग्रहणं न कुर्यात् ना. प. ७१ हिता गुहा
इतिहा. १६ स्वगृह्योक्तविधानेन प्रतिष्ठास्मृत्या स्मार५ स्मारेण विज्ञानं
प्याग्निमीजयेत्
बृ. जा. १११ विज्ञानेनात्मानं वेदयति महाना. १७/१३ स्वचित्तबिलसंस्थेन नानाविभ्रमस्यातां हिमाद्रिकैलासौ तस्या
कारिणा । बलात्कामपिशाचेन देव्यास्तु कुण्डले । स्वलोकश्च
विजापरिभयते
नहो. ३१३४ भुवोको देव्या ओठाधरौ मतो गुह्य का. १३ स्वचैतन्ये स्वयं स्थास्ये स्वात्मराज्ये स्यां न्वहं तेनामृताऽऽहो ३ बृह. ४।५।३ सुखे रमे । स्वात्मसिंहासने स्योनापृथिवि(नो) भवा नझरा
स्थित्वा स्वात्मनोऽन्यन्न चिन्तये ते. चिं. ३।२५ निवेशनी । यच्छा नः शर्म
स्वच्छतोर्जितता सत्ता हृद्यता सप्रथाः [महाना.५/६+ प्रवा . १३ सत्यता ज्ञता
१ सं. सो.२०५६ [+र.मं.१।२२।१५+वा.सं. ३५।२१+३६।१३ स्वच्छं स्वत:सिद्धमित्याचमनीयम् भावनो. ८ स्योनेन मे सन्तिप्ठस्त्र
महाना. १६.११ स्वच्छ विभाति शरदीव खमागस्रवत्यामघटाम्बुवत् (ज्ञान) शाट्याय. ३६ तायां चिन्मात्रमेकमजमास्रष्टकामो जगद्योनिस्तमोगुण.
द्यमनन्तमन्तः
महो. ५/५३ मधिष्ठाय सूक्ष्मतन्मात्राणि
स्वच्छं निराकारमसङ्गमजुतम् १ बिल्वो. ११ भूतानि स्थूलीकर्नु सोऽकामयत पैङ्गलो. ११४ स्वजन हि कथं हत्वा
भ.गी. ११३७ स्रामे सामः परिवृणे परिवृणः छांदो. ८९।१ स्वज्ञोऽपि यत्प्रसादेन ज्ञानं तत्फलस्रुतो मया वरदेति विसृज्योदीरणा
माप्नुयात्। सोऽयं हयास्यो उत सूर्यस्यावृत्तमसम्पन्नं पुरस्ता
भगवान्हदि मे भातु सर्वदा हयग्री. शीर्षक द्यस्मात्कोशादिति यथार्थमुपतिष्ठते संध्यो. ३ स्वतः पूर्णः परात्माऽत्र प्रह्मशब्देन सुवेण वा चमसेन वा कसेन वैता
वर्णितः
शु. र. ३४ __ आहुतीर्जुहोति
कौ. त. २३ स्वतः शिवः पशुपतिः साक्षी स्रोतसा नीयते दारु यथा निनोन्नत
सर्वस्य सर्वदा
पा. ब्र. १२ स्थलम् । देवेन नीयते देहो
स्वव्यतिरिक्त सर्व त्यक्त्वा मधुकरतथा कालोपभुक्तिषु
२मात्मो. १८ वृत्त्याऽऽहारमाहरन्कृशीभूत्वा स्रोतसामपि जाह्नवी
भ. गी. १०.३० मेदोवृद्धिमकुर्वन्विहरेत १ सं.सो. २५०
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वतेजसा
स्वतेजसा विश्वमिदं तपन्तम् स्वतो वा परतो वाऽपि न किविद्वस्तु जायते । सदसत्सदसद्वापि न किश्चिद्वस्तु जायते स्वदारनिरत ऋतुकालाभिगामी
सदा परदारवर्जी प्राजापत्यः स्वदेशमुत्सृज्य ज्ञातचरदेशं विहाय विस्मृतपदार्थे पुनः प्राप्तर्ष इव... विहाय दूरतो वसेत्
स्वदेहमरणिं कृत्वा प्रणवं चोत्तरारणम् । ध्यान निर्मथनाभ्यासादेवं पश्येन्निगूढवत् स्वदेह मल निर्मोक्षो मृज्जलाभ्यां महामुने । यत्तच्छौचं भवेद्वाह्यं मानसं मननं विदुः स्वदेहस्य तु मूर्धानं ये प्राप्य परमां गतिम् । भूयस्ते न निवर्तन्ते परावरविदो जनाः स्वदेहाशुचिगन्धेन न विरज्येत यः पुमान् । विरागकारणं तस्य किमन्यदुपदिश्यते
स्वदेहे यो न जानाति तस्य सिद्धिः कथं भवेत् । षट्चक्रं षोडशाधारं त्रिलक्ष्यं यमपञ्चकम्
स्वधर्म एव सर्व धत्ते
स्वधर्ममपि चावेक्ष्य
स्वधर्मे निधनं श्रेयः
स्वामहम्
स्वधां पितृभ्यः, आशां मनुष्येभ्यः, तृणोदकं पशुभ्यः स्वधेति पितरः ( उपासते ) स्वपूर्णात्मातिरेकेण जगज्जीवेश्वरादयः । न सन्ति नास्ति माया च तेभ्यश्चाहं विलक्षण: स्व पूर्वापन्ना श्रमाचारविद्याधर्म
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
स्वप्नस्था
महो. ४९०
भ.गी. ११।१९ स्वपौरुषैकसाध्येन स्वेप्सितत्यागरूपिणा । मनःप्रशममात्रेण विना नास्ति शुभा गतिः स्वप्न इत्र मिथ्यादर्शनम् (पुण्यापुण्यं) मैत्रा. ४/२ स्वप्र इव यः पश्यतीन्द्रियविले मैत्रा. ६।२५ निर्माणी ३
स्वप्नजगदभ्रगजादितुल्यम् स्वप्नजागरणोपेता जन्तवो जागृति
गताः । योगिनस्तत्त्वसम्पन्ना न जाग्रति न शेरते स्वप्नजागरिते स्थाने ह्येकमाहुर्मनीषिणः । भेदानां हि समत्वेन प्रसिद्धेनैव कर्मणा
स्वजाग्रदिति प्रोक्तं जाग्रत्यपि
म. शां. २२
आश्रमो. १
ना. प. ७/१
श्वेताश्व. १।१४
जा. द. ११२०
ततः पृथकू । तथा तद्दृश्यमेवेदं स्वप्नदृक्चित्तमिष्यते स्वदृक् चरन् दिक्षु वै दशसु स्थितान् । अण्डजान्स्वेदजान्त्राऽपि जीवान्पश्यति यान्सदा मुक्तिको २/६६ स्वप्नदृप्रं च यद्वस्तु जागरे चेज्जग
द्भवेत् । नदीवेगो निःघलचेन् केनापीदं भवेजगत् स्वप्नदेो यथाऽभ्यस्तस्तथैवायं
कुण्डिको २२
प्रो. चू. ४ मैत्रा. ४ ३
भ. गी. २।३१
भ.गी. ३।३५
भ.गी. ९:१६
छांदो. २२२२ मुगलो. ३१२
वराहो. २।११
प्राग्भवमननुस्मरस्त्यक्तवर्णाश्रमाचार:... प्रणवात्मकेन देहत्यागं करोति यः सोऽवधूतः तुरीया. ३
1
वैतथ्य. ५
परिस्फुरत्.. सौपुप्तिः सोच्यतेगतिः महो. ५/१८ स्वप्नदृक्चित्तदृश्यास्ते न विद्यन्ते
हिदेहकः स्वप्रनिद्रायुतावाद्य प्राज्ञस्त्वस्वप्ननिद्रया । न निद्रां नैत्र व स्वनं तुर्ये पश्यन्ति निश्चिताः स्वप्नमाये यथा दृष्टे गन्धर्वनगरं यथा । तथा विश्वमिदं दृष्टं वेदान्तेषु विचक्षणैः स्वप्रवृत्तावपि त्वन्तचेतसा कल्पितं वसन् स्वप्नस्थ-राज्यतिक्षाभ्यां प्रबुद्धः स्खल
स्वप्नस्थानञ्चतुरात्मा तैजसो हिरण्यगर्भधतूरूप उकार एव
६९९ |
अपन. २/५९
अ. शां. ६४
अ. शां. ६३
ते. चिं. ६।८८
ना. बि. २४
आगम. १४
वैतथ्य. ३१
वैतथ्य ९
वराहो. २५८
नृसिंहो. २२५
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वप्नस्था
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
स्वभाव
स्वप्रस्थानस्तैजस उकारी द्वितीया
स्वप्ने स जीवः सुखदुःखभोक्ता मात्रोत्कर्षादुभयत्वाद्वोत्कर्षति ह
स्वमायया कल्पितजीवलोके । वे ज्ञानसन्तति समानश्च भवति माण्डू. १० सुषुप्तिकाले सकले विलीने स्वप्नस्थानः सूक्ष्मप्रज्ञः सप्ताङ्ग
तमोभिभूनः सुखरूपमेति एकोनविंशतिमुख: सूक्ष्मभुक्
स्वप्रकाशचिदानन्दं स हंस चतुरात्मा तैजसो हिरण्यगभो
इति गीयते
ब्र. वि. २१ द्वितीयः पादः
नृसिंहो. ११३ स्वप्रकाशब्रह्मतत्त्वे शिवशक्तिस्वप्नस्थानेऽनन्त: संज्ञासप्ताङ्ग
सम्पुटितप्रपञ्चच्छेदनम् निर्वाणो. ५ एकोनविंशतिमुखः
स्वप्रकाशमधिष्ठानं स्वयम्भूय प्रविभक्तोऽभूत्
श्रीवि. ता. २१ सदात्मना । ब्रह्माण्डमपि स्वस्थानोऽन्तःप्रज्ञः सप्ताङ्ग
पिण्डाण्डं त्यजतां मलभाण्डवत् अध्यात्मो. ८ एकोनविंशतिमुखः प्रविविक्त
। स्वप्रकाशं तमात्मानमप्रकाशः भुक तैजसो द्वितीयः पादः माण्डू. ४
कथं स्पृशेत्
वराहो. २।९ [+ रामो. ता.२।२+
ग.शो. ११२
'स्वप्रकाशं विश्वेश्वराभिधं स्वप्रस्थानो बहिःप्रज्ञः सप्ताङ्क
पातालमधितिष्ठति
भस्मजा. २०१० एकोनविंशतिमुखः प्रविविक्त
स्वप्रकाशः परं ज्योति: स्वानुभुक तैजसो द्वितीयः पादः
भूत्यैकचिन्मयः । तदेव राम
नृ. पू. ४।२ स्वप्रान्त उच्चावचमीयमानो
चन्द्रस्य मनोरायमरः स्मृतः रामो. ५१ रूपाणि देवः कुरुते बहूनि बृह. ४।३।१३
स्वप्रकाशापरोक्षत्वमयमित्युक्तितो स्वप्नान्तं जागरितान्तं चोभौ
मतम्। अहङ्कारादिदेहान्तं येनानुपश्यति । महान्तं विभु
प्रत्यगात्मेति गीयते
शु. र. ३७ मात्मानं मत्वा धीरो न शोचति कठो. ४४ स्वप्रकाशे निरानन्दे तमो स्वप्नावस्थायां तैजसस्य चातुर्विध्यं
मूढस्य जायते
था. प्र.२६ तेजसविश्वस्तैजसतैजसस्तैजस
स्वप्रकाशैकसंसिद्धे नास्ति माया प्राज्ञस्तैजसतुरीय इति प. हं. प. ९ परात्मनि । व्यावहारिकदृष्टयेयं स्वप्ने चावस्तुक: कायः पृथगन्यस्य
विद्याविद्या न चान्यथा पा. ब्र. २३ दर्शनात् । यथा कायस्तथा
स्वप्रकाशोऽप्यविषयज्ञानत्वाजानसर्व चित्तदृश्यमवस्तुकम् अ. शां. ३६ न्नेव ह्यन्यत्रान्यन्न विजानाति नृसिंहो. ९।१ स्वो चिदंशशन्यत्वं जागरे
स्वप्रकाशोऽस्मि चिद्धनः
ब्र. वि. १०९ विषयग्रहः । स्वप्नजागरणा
स्वप्रभं सच्चिदानन्दं भक्त्या तीता अतस्तवं विदुर्बुधाः अमन. २१६० जानाति चाव्ययम्
वासुदे. ८ स्वप्ने जागरितं नास्ति जागरे
स्वभावजेन कौन्तेय
भ.गी. १८६० स्वप्नता नहि । द्वयमेव लये
स्वभावनियतं कर्म
भ.गी. १८१४७ नास्ति लयोऽपि ह्यनयोन च यो. शि. ४।११ स्वभावप्रभवैर्गुणैः
भ.गी. १८१४१ स्वमेन शारीरमभिप्रहत्याऽसुप्तः
स्वभावमेके कवयो वदन्ति काल सुप्तानभिचाकशीति
बृह. ४।३।११ तथाऽन्ये परिमुह्यमानाः। स्वमेऽपि यो हि युक्तः स्याजाप्रतीव
देवस्यैष महिमा तु लोके येनेदं विशेषतः। ईदक्चेष्टः स्मृतः
भ्राम्यते ब्रह्मचक्रम्
श्वेताश्व. ६३१ प्रोटो बरिष्ठो ब्रह्मवादिनाम् ना. प. ५/१६ स्वभावस्तु प्रवर्तते
भ. गी. ५.१४
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वभावं
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
स्वयमे
स्वभावं भावसङ्कायमसनातं
स्वयं लोकमवधारमवधारयन्स्वाहा पारमा. ६३१ पदाच्युतम् ते. बि. २७ । स्वयमिन्द्रः स्वयं शिवः
भण्यात्मो. २० स्वभावेनामृतो यस्य भावो (धर्मो)
स्वयमीश्वर स्वयम्प्रकाशश्वतरात्मो. गच्छति मर्त्यताम् । कृतके
तानुज्ञात्रनुशाविकल्पैरोतो नामृतस्तस्य कथं स्थास्यति
ह्ययमात्मा
नृसिंहो. २७ निश्चलः [ मद्वैत. २२+ अ. शां. ८ स्वयमुचलिते देहे देही नित्य. स्वभावोऽध्यात्ममुच्यते
समाधिना । निश्चलं तं विस्वमसङ्गमुदासीनं परिज्ञाय नमो
जानीयात्समाधिरभिधीयते सौभाग्य. २२ यथा। न मिलष्यत यतिः
स्वयमेव कृतं द्वारं रुद्राक्षं किश्चित्कदाचिद्भाविकर्मभिः अध्यात्मो. ५१ स्यादिहोत्तमम्
रु. जा. १२ स्वमात्मनि स्वयं तृप्तः स्वमात्मानं
स्वयमेव तु सम्पश्ये देहे बिन्दु स्वयं चर । आत्मानमेव मोवस्त्र
च निष्कलम्
ब्र. वि. ५४ वैदेहीमुक्तिको भव
ते. बि. ४१८१ स्वयमेव त्वया ज्ञातं गुरुतश्च पुनः स्वमानन्दमनुस्मरन् स्वशरीरा
श्रुतम्। स्वसङ्कल्पवशाद्वद्धो भिमानदेशविस्मरणं मत्वा...
निःसङ्कल्पाद्विमुच्यते महो. २१७० दूरतो वसेत् (यतिः) ना. प. ७१ स्वयमेव परं ब्रह्म पूर्णमद्वयमक्रियम् अध्यात्मा. २१ स्वमायावैभवान्सर्वान्सहत्य स्वात्मनि
स्वयमेव प्रजायन्ते लाभालाभस्थितः। पश्चब्रह्मात्मकातीतो
विवर्जिते । योगमागें तथैवेदं भासते स्वस्वतेजसा पश्चन. १७ । .सिद्धिजालं प्रवर्तते
यो.शि. १२१५५ स्वमुखेन सदा-( समा-) वेष्टय
स्वयमेव मया पूर्वमभिज्ञातं ब्रह्मरन्ध्रमुखं मुने। सुषुम्नाया
विशेषतः । एतदेव हि पृष्टेन बडा सव्ये दक्षिणे पिडला स्थिता जा. द. ३१३ पित्रा मे समुदाहृतम्
महो. २।३२ स्वमेव सर्वत: पश्यन्मन्यमान:
स्वयमेव सच्चिदानन्दस्वरूपो स्वमद्वयम् । स्वानन्दमनु
भवेन्न किम्
रामर. १६९ भुखानो निर्विकल्पो भवाम्यहम् कुण्डिको. २७ । स्वयज्योतिब्रह्माकाशः सर्वहां
स्वयमेव सौमित्रिरवाके वंशे
जायमानो रक्षांसि सर्वाणि वि. विराजते परं ब्रह्मत्वात् ना. प. ८२४ स्वयशयोतिः प्रकाशः सर्ववेद्यः सर्वज्ञः ।
निघ्नंश्चातुर्वर्ण्यधर्मान्प्रवर्तयति सवर्षणो. २ सर्वसिद्धिः सर्वेश्वरः सोऽहमिति ना. प. ९।२२
स्वयमेव स्वयं भामि स्वयमेव सयमनिन्द्रियोऽपि सर्वतः पश्यति
सदात्मकः । स्वयमेवात्मनि सर्वतः शृणोति सर्वतो गच्छति
स्वस्थः स्वयमेव परा गतिः ते. वि. ०२२ सवेतादत्तेसर्वगःसर्वगतस्तिष्ठति नृ. ५. २८ । स्वयमेव स्वयं भुजे स्वयमेव स्वयमनुभूयत एव देवदेवः
अ- पू. ११५५
स्वयं रमे । स्वयमेव स्वयस्वयममनस्कमश्रोत्रमपाणिपाद
ज्योतिः स्वयमेव स्वयं महः ते. वि.२३ ज्योतिर्विदितम्
ब्रह्मो. ३ स्वयमेव स्वयं हंसः...स्वात्मानन्द.. स्वयमवतीणों अयमात्मा ब्रह्म
स जीवन्मुक्त उच्यते ते. बि. ४।३१ सोऽहमात्मा चतुष्पात् ग. शो. ५६ स्वयमेवाऽऽत्मनाऽऽत्मानमानन्द स्वयमादिः सर्वान्तरात्मा देवस्य
पदमाप्स्यसि
महो. ६७८ स्वयं क्रीडास्मकमवासृजत् । यः
, स्वयमेवाऽऽत्मनाऽऽस्मानं भ.गी. १०।१५
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०२
स्वयमे
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
स्वरुपा
स्वयमेवात्मनि स्वस्थः स्वयमेव
। स्वयं भातं निराधारं ये जानन्ति परा गतिः
ते. बि. ३१२२ सुनिश्चितम् । ते हि विज्ञानस्वयमेवैकवीरोऽने स्वयमेव प्रभुः
सम्पन्ना इति मे निश्रिता मतिः बगहो. २०१० स्मृतः । स्वस्वरूपे स्वयं स्वप्स्ये.
स्वयंभानः पर एको ज्योतिरेव.. २ रुद्रो. ६२ त्स जीवन्मुक्त उच्यते ते. बि. ४३२ स्वयं मृत्वा स्वयं भूत्वा स्वयमेवास्वयम्प्रकाशमनिशं ज्वलति त्रि. म. ना.७७ वशिष्यते
कठरू.४६ स्वयम्प्रकाश: स्वयं ब्रह्म भाति अ. शिखो.३ स्वयं यत: कुतश्च न विभेति । न.. २।१० स्वयं कल्पिततन्मात्रा जालाभ्य
स्वयं विहत्य स्वयं निर्माय स्वेन न्तरवर्ति च । परां विवशतामेति
भासा स्वेन ज्योतिषा प्रम्वशृङ्खलाबद्धसिंहवत्
महो. ५।१२९ । पित्यत्रायं पुरुष स्वयज्योतिर्भवति ह. ४।३।९ स्वयं गुणभिन्नाऽङ्करेष्वपि गुणभिन्ना
श्मया बुद्धया स्वयं (माया) सर्वत्र.. नृसिंहो. ९।३ विज्ञातवाञ्छुकः
महो. २०१२ स्वयं चैव ब्रवीति मे
भ.गी. १०११३ वयोनायुपशान्तस्य मनसः सत्यस्वयंज्योतिब्रह्माकाशः सर्वदा विराजते ना. प. ८.२३ (गामिनः) कामतः । इन्द्रियार्थस्वयं तस्मात्पशुपतिर्बभूव शरभो. १३ विमूढस्यानृताः कर्मवशानुगाः स्वयं दाता स्वयं भोक्ता स्वयं
. [ मैत्रा. ६३३४+
मैत्रे. २९ देवो महेश्वरः । निर्विकल्प
स्वर इति प्रत्यास्वर इत्यमुं तस्माद्वा स्वयं ब्रह्म तस्याहं पञ्चमाश्रयः २ तत्त्वो. ८
एतमिमममुं चोद्गीथमुपासीत छांदो. १३३२२ स्वयं धीराः पण्डितं मन्यमानाः ।
स्वरवतां रथन्तरस्य स्तोभानां
स्वरवन्त: प्रयोक्तव्या इति संहितो. २।४ दम्द्रम्यमाणा: (जङ्घन्यमाना:) परियन्ति मूढा अन्धेनेव नीय
स्वरस्य का गतिरिति प्राण माना यथान्धा : [कठो.२।५+ मुण्ड. २१८
इति होवाच
छांदो. १८४ स्वयं निर्विकल्पमशेषकल्पाचार.
स्वरान्वितो दक्षिणपत्रगो हरिः। मशेषभूतान्तर्यामित्वेन...दम्मा.
श्रियासमेत:...
१ बिल्वो. ३ हङ्कारादिभिरसंस्पृष्टचेता वर्तत
स्वरितलिङ्गविभक्तिवचनानि च २ प्रणवो. १६ एवमुक्तलक्षणो यः स एन
स्वरिति स्वर्गालोकः स सामवेदः सन्ध्यो. २० ब्राह्मण इति
व. सु. ९ स्वरित्यस्याः ( व्याहृत्याः ) शिरः, स्वयं प्रकाशिते तत्त्वे तत्क्षणा
नाभिर्भुरो भूःपादाआदित्यश्चक्षुः मैत्रा. ६६ त्तन्मयो भवेत्
यमन. २।५४ । स्वरूपध्यानेन निरालम्बमवलम्य स्वयं ब्रह्म न सन्देहः स्वस्मादन्यन्न
स्वात्मनिष्ठानुकूलेन सर्व किश्चन । सवैमात्मैव शुद्धात्मा
विस्मृत्य... प्रणवात्मकत्वेन सर्व चिन्मात्रमद्वयम्
ते. विं. ६।३९ ।
देहत्यागं करोति यः सोऽवधूतः तुरीया. ३ स्वयं प्रकाशिते तत्त्वे स्वानन्द
स्वरूपव्याप्तदेहस्य ध्यानं कैवल्यस्तक्षणाद्भवेत् अमन. २५१ सिद्धिदम्
त्रि. बा. २०१४८ स्वयं ब्रह्मात्मकं विद्धि स्वरा
स्वरूपसूर्येऽभ्युदिते स्फुटोक्तेदन्यन्न किञ्चन
ने. चिं. ६२५२ ___ गुरोर्महावाक्यपदैः प्रबुद्धः शु. र. ३१९ स्वयं ब्रह्मा स्वयं विष्णुः स्त्रयमिन्द्रः
स्वरूपाज्ञानमानन्दमयकोशः पैङ्गलो. २।५ स्वयं शिवः । स्वयं विश्वमिई
स्वरूपानुसन्धानब्रह्मप्रणवथ्यानसर्व स्वस्मादन्यन्न किञ्चन अध्यात्मो. २० । मार्गेणावहितः सन्यासेन देह
साक्षस
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वरूपा
त्यागं करोति स परमहंसपरिव्राजको भवति स्वरूपानुसन्धानव्यतिरिक्तान्यशास्त्राभ्यास उष्ट्रकुङ्कुमभारद्वयर्थः [ ना. प. ५/१५+ स्वरूपानुसन्धानं कुर्वन्सर्वमनन्यबुद्धा स्वस्मिन्नेव मुक्तो भवति स्वरूपानुसन्धानेन सर्वप्रपञ्चं विदित्वा ... देहत्यागं करोति यः सोऽवधूतः स्वरूपावस्थितिर्मुक्तिस्तद्धंशोऽन्ववेदनम् स्वरेण सन्धयेद्योगमस्वरं भावयेत्परम् स्वरेण सर्वाणि व्यञ्जनानि
व्याप्तानि एवं सर्वान्कामानवाप्नोति
उभयमन्तरेण स्वर्गद्वारमपावृतम् स्वर्गसर स्वावं हि सामेति स्वर्गलोकं गच्छति यस्तथाऽधीते स्वर्ग लोकं यजमानायानमात्मन मागायानीत्येतानि मनसा ध्यायनप्रमत्तः स्तुवीस स्वर्ग वयं लोकर सामाभिसंस्थापयामः स्वर्गापर्गयोरेकं यः शीघ्रं न प्रसाधयेत् । याति तेनैव देहेन स मृतस्तप्यते चिरम् लोकाच्यवतेऽश्राद्धमित्र: स्वर्गलोकान् कामानवाप्नुहि स्वर्गे लोके न भयं किञ्चनास्ति स्वयै पर्णाशनाद्दिविचरः पयोभनः स्वर्णजां रौप्यजां वापि लोहजां वा. शलाकिकाम् । नियोज्य नासिकारन्धं दुग्धसिक्तेन
उपनिषद्वाक्य महाकोशः
प. हं. प. ८
१ सं. सो. २/५९
ना. प. ९/२१
तुरीया. ३
महो. ५/२
प्र. बिं. ७
स्वरेण सँलयेद्योगीश्वरं सम्भावयेत्परम् त्रि. ता.
स्वर्गकामः प्रतृष्णं उभयकाम
संहितो. २/३
५/७
३ ऐन. १/३/२
भ. गी. २/३२ छांदो. ११८१५
संहितो. १३१
छांदो. २२२१२
छांदो. १/८/५
शिवो. ७।१२०
इतिहा. १९
कौ. त. २/१५
कठो. १३१२ संहितो. ४/१
1
स्वव्यति
तन्तुना ||... पण्मासं मथनावस्था भावेनैव प्रजायते स्वर्णाभागम्बुजकरां रामालोकन
तत्पराम्...
स्वर्गो लोको ज्योतिपाssवृतः स्वर्भू ज्योतिर्मयोऽनन्तरूपी स्वेनैव भासते
स्वर्लोकच भुवर्लोको देव्या ओष्ठाधरौ मतौ
!
स्ववंशवृद्धिकामः पुत्रमेकमासाद्य ... साधनचतुष्टय सम्पन्नः सभ्यस्तुमर्हति स्वव्यतिरिक्तवस्तुसङ्गरहितं स्मरण विभूषणम् स्वव्यतिरिक्तं सर्वमन्तर्बहिरमन्यमानः कस्यापि वन्दनमकृत्वा ... जातरूपधरश्वरेदात्मनमन्विच्छेत् स्वव्यतिरिक्तं सर्वे कृतकं नश्वरमिति मत्वा विरक्तः पुरुषः सर्वदा ब्रह्माहमिति व्यवहरेत्
७०३
योगकुं. २।४४
रामर. २/९७ अरुणो. १
स्वल्पमप्यन्तरं कृत्वा जीवात्मपर मात्मनोः । यस्तिष्ठति विभूढात्मा भयं तस्यापि यापितम् स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य
स्वल्पस्पन्दो द्रव्यनिष्ठो रसो नामचेतनः स्वल्पाऽपि दीपकलिका बहुलं नाशयेत्तमः । स्वल्पोऽपि बोथो निविड बहुलं नाशयेत्तनः स्ववर्णाश्रमधर्मेण तपसा गुरुतोषणात् । साधनं प्रभवेत्युंसां वैराग्यादिचतुष्टयम् स्वपुः कुपमित्र दृश्यते स्वपु: कुणपाकारमित्र पश्यन् ... प्रणत्रात्मकत्वेन देहत्यागं करोति यः सोऽवधूतः स्वत्रपुः शत्राकारमिव स्मृत्वा ...
तुरीया. ३
जातरूपधरश्वरेदात्मानमन्विच्छेत् ना. प. ३८७
रा. पू. २/१
गुद्यका. १३
यो. शि. ४।८ भ.गी. २।४०
१ सं. सो. २।१७
आ. प्र. २९
वराहो. २२ प. ई. ३
ना. प. २/१
भावनो. ८
ना. प. ३३८७
ना. प. ६२
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
७०४ स्वव्यति
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः स्वस्ति न स्वव्यातरिक्तं सर्व त्यक्त्वा
स्वसहा वै त्वमस्याचार्यहा वै मधुकरवृत्स्याहारमाहरन्कृशो
त्वमसि ब्राह्मणहा वै त्वमसीति छांदो. ७१५२ भूत्वा मेदोवृद्धिमत्राज्यं
स्वस्ति सर्वजीवेभ्य इत्युक्त्वा. रुधिरमिव त्यजेत्
ना. प. ७१ त्मानमनन्यं ध्यायंस्तदूर्वस्वशब्देन भवेत्प्राण: स्वाधिष्ठानं
बाहुर्विमुक्तमार्गो भवेत् कठरु.४ सदाश्रयः (म्)[यो. चू. ११+ ध्या. विं. ४७ स्वस्थक्रमेणैव चेदात्मश्राद्धं विरजास्वशरीरव्यतिरिक्तं सर्व त्यक्त्वा
होमं कृत्वा...तत्वमस्यादिषट्पदवृत्त्या स्थित्वा स्वरूपानु
बाक्यार्थस्वरूपानुसन्धान सन्धानं कुर्वन्सर्वमनन्यबुद्धथा
कुर्वन्नुदीची दिशं गच्छेत् स्वस्मिन्नेव मुक्तो भवति ना. प. ९।२१ । स्वस्थं शान्तं सनिर्वाणमध्यं स्वशरीरं शवमिव हेयमुपगम्य
सुखमुत्तमम् । अजमजेन कारागृहविनिर्मुक्तचोरवत्
शेयेन सर्वज्ञ परिचक्षते अद्वैतो. ४७ पुत्राप्तबन्धुभवस्थलं विहाय
'स्वस्तिक-गोमुख-पश्न-वीर-सिंहदूरतो वसेत्
ना. प. ७१ __ भद्रमुक्तमयुराख्यान्यासनान्यष्टौ शांडि. १।३।१ स्वशरीरे यहं परिवर्तयामि प्रा. हो. २१३ स्वस्तिकं गोमुख पनं वीरसिंहास्वशरीरे यथाकाम परिवर्तते बृह. २।११८ . सने तथा । भद्रं मुक्तासनं चैव स्वशरीरे स्वयज्योतिस्स्वरूपं
मयूरासनमेव च ।। सुखासन(पारमार्थिकम् ) सर्वसाक्षिणम् ।
समाख्यं च नवमं मुनिपुङ्गव आ. ६. ३३२ क्षीणदोषाः प्रपश्यन्ति, नेतरे
। स्वस्तिकं नाम-जानोरन्तरे सम्य. माययाऽऽवृताः
प. पू. ४३६ कृत्वा पादतले उभे । अजुकायः [पा. क्र. ३८+
रुद्राह. ४९
समासीनः स्वस्तिकं तत्प्रचक्षते शांडि. १२२१ स्वशाखानुगतमंत्रैरष्टश्राद्धा
स्वस्तिकासनमास्थाय समाहित. न्यष्टदिनेषु ना. प. ४.३९ मनास्तथा...
जा.द.६०३२ स्वशिरश्छेदः सुखनिद्रेव म्की
स्वस्तिको दक्षिणं पाई वामपाद करणमाननमुद्रेव बाधिर्य
तु कुचिताम् । प्राअलीकृतमहानुपचय इदं नावहेलनया
दोयुग्मं गार्ड हरिवल्लभम्
गारुडो. १ भवितव्यमेवं दृढवैराग्या
स्वस्तिदा विशस्पतिवृत्रहा दोषो भवति
महो. ४२६
विमृधो वशी। वृषेन्द्रः पुर स्वसङ्कल्पवशादद्धो निःसल्पा.
एतु नः स्वस्तिदा अभयङ्करः द्विमुच्यते
महो. २१७०
[महाना. ५२+१३।१७+ वनदु. १५४ स्वसङ्कल्पे क्षयं याते समतैवावशिष्यते महो. ६३
[ .मं. १०११५२।२+ मथर्व. १।२१११ स्वसमानाधिकरणशून्या स्वसमाना
तै. भा. १०।२९ धिकशन्यः...शुद्धो देव पको
स्वस्ति न इन्द्रो वृद्धश्रवाः स्वस्ति नः नारायणः, न द्वितीयोऽस्ति
पूषा विश्ववेदाः । स्वस्ति नकश्चित्
त्रि.म.ना. १२५ स्वाक्ष्यो अरिष्टनेमिः स्वस्ति नो स्वसिद्धान्तव्यवस्थासु द्वतिनो
बृहस्पतिर्दधातु [शां. पा. म. ना. ५३ निश्चिता दनुम् । परस्परं
[+ऋ.म.१७८९६+सा.वे. २।१२।२५ विरुध्यन्ते तैरयं न विरुध्यते बत. १७ [+मा. सं. २५१९.
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वास्त ना
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
स्वात्मन्य
७०५
मस्ति नो मघवा करोतु हन्तु
। स्वहृदि चैतन्ये तिष्ठति पाप्मानं योऽस्मान्द्वेष्टि महाना. ५९
त्रिविधं ब्रह्म
पात्रो .. [ते. सं. ११४।४१+ौ. आ. १०१११११ स्वस्वं विषयमुद्दिश्य प्रवर्तन्ते स्वस्ति नो मिमीतामश्विना भगः महाना.
निरन्तरम् । प्रवर्तकत्वं [+%. मं. ५.५११११
चाप्यस्य मायया, न स्वभावतः पा..१५ स्वस्ति वः पाराय तमस: रस्तात् मुण्ड. २।२६
स्त्ररूपं ध्यायन्पुनः पृथक् प्रणव. स्वस्ति सर्वजीवेभ्य इत्युक्त्वा
व्याहृतिपूर्वकं...तत्त्वमस्यादि. दीक्षामुपेयात्
कउयु२२
वाक्यास्वरूपानुसन्धानं स्वस्ति सर्वजीवेभ्य इत्युक्त्वा
कुर्वन्नुदीची दिशं गच्छेन् ऽऽत्मानमनन्यं ध्यायंस्त
स्वर ह्यपीतो भवति
छांदो. ६८१ दूर्ध्वबाहुर्विमुक्तमार्गो भवेत् कठरु.४
स्वः पश्यन्त उत्तरम् ।
छांदो. ३३१७ स्वस्तीत्युक्त्वा महर्षिसिद्धसङ्घाः भ. गो. १११२१ स्वः स्वाहेत्यमौ हुत्वा मन्थे स्वस्मिन्विलीनं सकलं जगदा
स५ सवमवनयति
वृह. ६३२३ विभावयति (प्रकृतिः) पैङ्गलो. ११२ स्वः प्रपद्येऽमुनामुनामुना छांदो. ३।१५।३ स्वस्यात्मनि स्वयं रंस्ये स्वात्मन्येव
स्वाचाग्ने तनुवं पिप्रयस्वास्मभ्यं विलोकये। स्वात्मन्येव सुखा.
च सौभगमायजस्व[म.ना.६।१८ *.मं.८।१०।१० सीनः स्वात्ममात्रावशेषकः । ते. चिं. ३।२४
[+अथव.६।११०११+ ते.आ. १०१२।१
स्वातीका गुप्तयो गुप्तिः सत्त्वं स्वस्वरूपतया सर्व वेद स्वानु
सत्वाना(सत्यं सत्यानां)सावं. भवेन यः । स धीरः स तु
पदं वत्सत्स वमासीत सावं विज्ञयः सोऽई तत्त्वं ऋभो भव वराहो. २१३०
सात्वं वै सत्त्वमादधानाय स्वाहा पारमा. ४१८ [ अग्राह्यमिति च-] स्वस्वरूप
स्वाज्ञानासुररामासस्वज्ञानव्यतिरिक्तमायामयबुद्धी
नरकेसरी। प्रतियोगिविनि न्द्रियगोचर-जगत्सत्यत्व
मुक्तं ब्रह्ममात्रं करोतु माम् अव्यक्ती. शीर्षक चिन्तनमग्राह्यम्
निग.३१
स्वात्मनि व्योमनि स्वस्थ स्वस्वरूपज्ञः परिवाद परित्रांडे.
जगदुन्मचित्रकृत
महो. २६ काकी चरति भयत्रस्तसारङ्ग
- स्वात्मनिष्ठानुकूलेन सर्व विस्मृत्य वत्तिष्ठति
ना. प. ९४२१
तुरीयातीतावतवेषणाद्वैतस्वस्वरूपं चिन्मानं सर्वदा
निष्ठापरः प्रणवात्मकत्वेन देहसर्वदेहिनाम् । नव देहादि
त्यागं करोति यः सोऽवधूतः तुरीया. ३ सजातो घटवदृष्टिगोचरः बगहो. २०२४ स्वात्मनि स्वपरिस्पन्दैः । स्वस्वरूपं स्वयं भुले नास्ति
स्फुरत्वच्छैश्विदर्णवः महो. ५:१५७ भोज्यं पृथस्वत:
राहा. २।२६ स्वात्मनेत्र सदा तुमः स्वयं सर्वातास्वस्वरूपानुसन्धानात्यन्तं सर्व
ना स्थितः । निर्धनोऽपि सदा साक्षिणम् । मुहत चिन्तये
तुष्टोऽप्यसहायो महाबल; २ आत्मो , १२ यः सर्वबन्धैः प्रमुच्यते राहो ॥३२ स्वात्मनैव सदानन्दम.पेणास्मि स्वस्वेतरद्वितीयांशैः पक्षधा
वलक्षण:
अध्यात्मो. ६७ संयोज्य पचीकृतभूतैरनन्त
स्वात्मन्यवरियत: साथकोटिग्रह्माण्डानि
रज्ञानिभित्र सुशिक्षितः जा. द. ५३
पैङ्गलो. ५१४
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०६
स्वात्मन्या
स्वात्मन्यारोपिताशेषाभासवस्तुनिरासतः । स्वयमेव परं ब्रह्म पूर्णमद्वयमक्रियम् स्वात्मन्येवं सदा स्थित्या मनो नश्यति योगिनः
स्वात्मप्रकाशरूपं तत् किं शास्त्रेण
प्रकाश्यते
स्वात्मन्येव स्वयं सर्वे सदा पश्यति निर्भयः । तदा मुक्तो न मुक्तश्च बद्धस्यैव विमुक्तता स्वात्मन्येवावतिष्ठेऽहं तुर्यरूपपदे
Sनिशम् | अन्तरेव शशामास्य क्रमेण प्राणसन्वतिः स्वात्मबन्धहरः ( रहित: ) [ रामो. ता. २/४+ स्वात्ममंत्रं सदा पश्येत्स्वात्म
मन्त्रं सदाऽभ्यसेत् स्वात्मयोगैकनिष्ठेषु स्वातन्त्र्यादीश्वरप्रियाः । प्रभूताः सिद्धयो
यास्ताः कल्पनारहिता: स्मृताः यो. शि. १।१५४
यो. शि. ११५
ते. बिं. ५/७३
स्वात्मानं च श्रियं ध्यायेदमृत
प्लावनं ततः [ वराहो. स्वात्मारामः सुखासनः स्वाधिनं ततकं मेढ्रमेव निगद्यते । मणिषत्तन्तुना यत्र वायुना पूरितं वपुः स्वाधिष्ठानं द्वितीयं स्याच
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
अध्यात्मों. २१
मध्यात्मो. ४
पा. ब्र. ३६
स्वात्मराज्ये त्वमेवासि स्वयम्भावविवर्जितः स्वात्मवत्सर्वभूतेषु कायेन मनसा गिरा । अनुज्ञा या दया सैव प्रोक्ता वेदान्तवेदिभिः स्वात्मसिंहासने स्थित्वा स्वात्मनोऽन्यन्न चिन्तये
स्वात्मानन्दानुभवतरङ्गिण्याः प्रवाहैरतिमङ्गलं... चिद्रूपविलासनिभचिन्मयानंविराजते सि. सा. ४/५
स्वात्मानमेवैषा ददाति
नृसिंहो. ७१६
प्र. पू. ३।१०
गणेशो. १६४
ते. बिं ३।५९
आ. द. १।१५
ते. बिं. ३१२५
५।३४,३९ ते.बि. ४।४७
स्वान्तवि
स्वाधिष्ठानाह्वयं चक्रं लिङ्गमूले पडसके 1 (कम् ) । नाभिदेशे स्थितं चक्रं दशा ( स्रं ) रं मणिपूरकम् [ यो. शि. १।१७२ +
घ्या. त्रि. ४८ योगरा. ७
स्वाध्यायज्ञानयज्ञाश्व
५१८ भ.गी. ४।२८ स्वाध्यायप्रवचनाभ्यां न प्रमदितव्यम् तैत्ति. १।११।१ स्वाध्यायप्रवचने एवेति नाको मौद्गल्यः
स्वाध्याययुक्ता ब्राह्मणाश्चरन्ति स्वाध्याय - शौच-सन्तोष-तपांसि नियतात्मवान् ।
कुत
ब्रह्मणि तथा परस्मिन्प्रवणं मनः स्वाध्याय संयमाभ्यां स दृश्यते पुरुषोत्तमः । तत्प्राप्तिकारणं राजंस्तदेतदिति पठ्यते
स्वाध्यायस्तप आर्जवम्
स्वाध्यायान्मा प्रमदः स्वाध्यायाभ्यसनं चैत्र
स्वानन्दमयानन्ताचिन्त्यविभव
आत्माऽन्तरात्मा परमात्मा
ज्ञानात्मा तुरीयात्मा..शुद्धो देव •एको नारायणः स्वानन्दानुभवाच्छान्तिरेषैवोपरतेः फलम् स्वानुभूतेश्च शास्त्रस्य गुरोश्चकवाक्यता । यस्याभ्यासेन तेनात्मा सततं चावलोक्यते स्वानुभूत्या स्त्रयं ज्ञात्वा स्वमात्मानमखण्डितम् । स सिद्धः... स्त्रानुभूत्यैकमानं च यत्तत्त्वं
तदसौ स्थितः । यदेकं चाप्यनेकं व साजनं च निरञ्जनम् ॥ यत्सर्वं चाप्यसर्व च यत्तत्वं तदसौ स्थितः
स्वान्तर्विर्जुभितभानुमण्डलध्यानतदाकारा का रितपरम्ब्रझाकारितमुक्तिमार्गमारूढः परिपक्कों भवति
तात्त. ११९११
पा. ब्र. ५
भवसं. ३३१७
भदसं. ३२६
भ. गी. १६ । १
तैत्ति. १।११।१ भ.गी. १७११५
त्रि. म. ना. १९५
अध्यात्म. २८
महो. ४/५
अध्यात्मो ६४
अ. पू. ३१२३
मं. प्रा. २७
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वान्तःस्थितः
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
हकारेण
स्वान्तास्थितः स्वयमेवेति य एवं
स्वाहान्ते जुहुयात्तत्र वर्णदेवाय वेद स मुक्तो भवति
ना. प. ९/२० पिण्डकान् । माघारावाज्यभागो स्वाभ्यं परस्वरूपं स्याहास्य जीवस्य
च प्रश्निपेद्वयाहती: सुधीः ७. जा. ३१३ सर्वदा । प्राक्प्रत्यगात्मनो रूपं
स्वाहा स्वधा यच्च वषटगेति नद्रः स्वाम्यं दास्यमिति स्थितिः भवसं. २।५७
पशूनां गुहया निमग्नः एका. उ, ५ स्वायत्तमेकान्तहितं स्वेप्सित
स्विष्ट र सुहुतं यज्ञकतूनां प्रायण' त्यागवेदनम् । यस्य दुष्करतां
सुवर्गस्य लोकस्य ज्योतियातं धिक्तं पुरुषकण्टकम् महो. ४१८९ म्तस्मादग्निहोत्रं परमं वदन्ति महाना. १७९ स्वाय लोकायारिष्टिमिन्छेदेवर
स्वेच्छाचारस्वस्वभावोमोक्ष:परं ब्रह्म निर्वाणो. ८ हैवंविदे सर्वाणि भूतान्य.
स्वेदजाः क्रिमिकीटादयः ना. प. ता. ५६ रिष्टिमिच्छन्ति
बृह. १४।१६ स्वेन भासा वेन ज्योतिषा प्रस्वपि. स्वाराज्यमतिरात्रेण ( यजति) मैत्रा. ६३६ ____त्यत्रायंपुरुषःस्वयसयोतिर्भवति बृह. ४।३१९ स्वार्थसंयमात्पुरुषज्ञानम्
शांडि. १७५२ खेन रूपेणाभिनिष्पद्यते एष स्वाथे स्वाभाविकेऽर्थे च बहुधा
मात्मेति [छांदो. ८१३।४+ मैत्रा. २१२ संस्थितिस्त्वयि
मैत्रा. ५२
स्वेनावृतं सर्वमिदं प्रपञ्चं पच्चात्मक स्वालोकतः शास्त्ररशा स्वबुद्धया
पञ्चसु वर्तमानम् । पञ्चीकृतास्वानुभावाः । प्रयच्छति परां
नन्तभवप्रपञ्चं पश्चीकृतस्त्रासिद्धिं त्यक्त्वात्मानं मनःपिता महो. ५/८१ वयवरसंवृतम्
ना. प. ९:१८ स्वावगम्यो लयः कोऽपि यो
स्वे महिम्नि तिष्ठमानं दृष्ट्राऽऽवृत्तमनोवागगोवरः (जायते वाग
चक्रमिव संसारचक्रमालोकयति मैत्रा. ६।२८ गोचरः) [ वराहो. २१८१+ अमन. २।२२ स्वे महिम्नि सदा समासते स्वावबोधकलालापकुशला
तस्मादेनमकाराथेन परेण दुर्लभा भुवि अमन, २०२३ ब्रह्मणकीकुर्यात्
नृसिंहो. ७६ स्वाविद्यातत्कार्यमातं यद्विद्यापहवं
स्वे स्वे कर्मण्यभिरतः
भ.गी. १८१४५ गतम् । तसविद्यानिष्प
स्वरं न विगायेत्तन्महाव्रतम् । न स रामचन्द्र भने अ. वि. शीर्षकं मूढवल्लिप्यते
अवधू. ६ स्वाविपादयतत्वार्यापलवज्ञान
स्वैरं स्वैरविहरणं तत्संसरणम् अवध.६ भासुरम् । मन्त्रिकोपनिषदेय
स्वौजसा सर्वमादधाति यः पापीयांगसचन्द्रमहं भजे
मन्त्रिको. शीर्षकं समनुपदमाहिंसत्सुपुण्यं स्वाश्रमेष्वेवानुक्रमणं स्वधर्म
पुण्यात्मकं पुण्यं वितान एक सर्व धने
मैत्रा. ४३ दाधार देवाय स्वाहा पारमा.६३
यो.शि. १३१३३
हकार वियत्स्वरूपं च समानं
स्फटिकप्रभम् । हन्नाभिनासा
कर्ण पपादासष्ठादिसंस्थितम् ध्या. बि. ९७ इकारः परमशः स्यात्तत्पदं चेति निश्चितम् । सकारो ध्यायते जन्तुहकारो हि भवेद्धवम् यो. चू. ८३
हकारेण तु सूर्यः स्यात्सकारेणेन्दुरुच्यते । सूर्याचन्द्रमसो.
रैक्यं हठ इत्यभिधीयते हकारण बहिर्याति सकारेण विशेत्
पुनः । हंस हंसेत्य, मन्त्रं जीवो जपति सर्वदा । हंस हंसेति
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
हवारों
मन्त्रोऽयं सर्वेजीवैश्च जप्यते [ ध्या. बि. ६९+ हकारों सकामकारों त्रयमेकस्वरूपं भवति इन ग्रस्यते ब्राडगं सर्वदोषसमुद्भवम् । क्षेत्रज्ञः परमात्मा
७०८
च तयोरैक्यं यदा भवेत् ॥ तदैक्ये साधिते ब्रह्मंश्रित्तं याति विलीनताम् हतो वा प्राप्यसि स्वर्ग
हत्वाऽपि स इमॉलोकान् हत्वा कामांस्तु गुरूनि हैव हत्वा स्वजनमाहवे हरवतानाततायिनः
हनिष्याम वा एतद्वो यवान्न पराभावयिष्यथ
हनिष्ये चापरानपि
हन्तारं मनुष्याः स्वधाकारं पितरः ( उपजीवन्ति ) हन्त चित्तमहत्तायां कैवा विश्वासता
तव (चित्तमूलं हि संसार: ) हन्त स इदं प्रवक्ष्यामि गुह्यं ब्रह्म
सनातनम्
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
यो. शि. १।१३० इयमीवैकाक्षरजपशीलाशया
हयश्री. ६
यो. शि. १११४ भ.गी. २ ३७ भ.गी. १८/१७ भ.गी. २/५
भ.गी. १।३१
भ.गी. ११३६
शौनको. १।१ भ.गी. १६।१४
घृह. ५/८/१
गो. ३१२१
कठो. ५/६
हन्तनमित्येतद्वयाख्यास्यामि ते
ज्याचक्षाणस्य तु मे निदिध्यासखेति बृह. ४/५/५
हन्त ते कथयिष्यामि
भ. गी. १०।१९
हन्त तेऽनया कात्यायन्याऽन्तं करवाणि
बृह. २/४/१
हन्ता चेन्मन्यते हन्तुं हतश्चेन्मन्यते हनम्। उभौ तौ न विजानीतो नायं हन्ति न हन्यते हन्तात् वेदानीति हन्ताहमेतद्गव वेदानीति (मा.पा.) हन्ति पाप्यानं जहाति च य एवं वेद हन्तुं स्वजनमुद्यताः हन्तेन्द्रियगणा यूयं त्यजताकुलतां शनैः । चिदात्मा भगवान्सर्वसाक्षित्वेन स्थितोऽस्म्यहम् हन्यान्मुष्टिभिराकाशं क्षुधार्तः खण्ड | नाहं ब्रह्मेति
कठो. २/१९ छांदो. ११८७ छांदो. ११८/७ बृह. ५/५/३,४ भ.गी. १।४५
हसत्यु
• जानाति तस्य मुक्तिर्न जायते पैङ्गलो. ४।२२
प. पु. ३1८
सूर्यादयः स्वतः स्वस्वकर्मणि प्रवर्तन्ते
हयभी. ६
यो भूत्वा देवानवहत् हरन्ति प्रसभं मनः हरमायात्मकेन हीङ्कारेण हल्लेखाख्या
बृद्द. १/१/२ भ.गी. २/६०
त्रि. ता. १।१
भगवती त्रिपुरेति व्यापठपते हरमुवाच कुरु हर संहारम् । जगद्धरणाद्धरो भव हग्तिस्य नीलस्य पीतस्य लोहितस्य
गणेशो. ३/१३
श्वेतस्य नाडयो रुधिरस्य पूर्णाः सुबालो. ४
हरिहर हिरण्यगर्भस्रष्टारमप्रमेय
मनाद्यन्तं रुद्रसूक्तैरभिषिच्य हरि हरन्तं पादाभ्यामनुयान्ति सुरेश्वराः हरिहरन्तमनुयन्ति देवा विश्वस्येशानं वृपमं मतीनाम् [ महाना. १३/११ + हरिः पतङ्गः पटरी सुपर्ण: हरे राम हरे राम राम राम हरे हरे । हरे कृष्ण हरे कृष्ण कृष्ण कृष्ण हरे हरे हरो वै विलोक्य रुदति
स्म । रोदनाद्रसंज्ञः शोकान्वितः कर्ता हर्षा भयको कामकार्पण्यदृष्टिभिः। न परामृश्यते योऽन्तः स जीव. न्मुक्त उच्यते हर्षामर्ष भयक्रोध कामकार्पण्य
दृष्टिभिः । न हृष्यति ग्लायति यः परामर्शविवर्जितः हर्षा भयोः हविर्गुणा न वक्तव्याः पितरो यावदर्पिताः । तृतैस्तु पितृभिः पश्चात शोभनं हविः हविर्मेऽजस्रं विहति इसत्युल्लसति प्रीत्या क्रीडते मोदते तदा । तनोति जीवनं प्रीत्या विमेति सर्वतो भयात्
भस्मजा. २१४
शरभो. ६
चि. १५/१ चिरयु. १११८
कलिसं. २
गणेशो. ३।१३ भ.गी. १८/२७
महो. २४४
महो. ६४९ भ.गी. १२/१५
इतिहा. ८२ इतिहा. ८५
यो. शि. ६।६७
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
हसन्ति
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
हंसह
न. पू. ११५
हसन्ति लोकायतिका हसन्ति
हंमी तृतीयस्याद्यानित्यं मृत्यु कुटिला जनाः
सूर्यता. १६१२ । चतुर्थस्याद्यानित्यं साम तु हसौं हयग्रीवस्वरूपो भवति हयग्री. ६
जोनीयाद्यो जानीते मोऽमृतत्वं हस्तप्राप्तं च भक्षयेत् ( यतिः ) ना. प. ५१४८ : च गच्छति हस्तमेवाप्ये ति यो हस्तमेवास्तमेति सबालो. ९६
हंस एव परं वाक्यं इंस एव तु हस्तं हस्तेन सम्पीडय दन्तैर्दन्ता.
वादिकम् । हंस एव पगे रुद्रो विचूर्ण्य च । अङ्गान्यङ्गैः
हंस एव परात्परम्
ब्र. वि. (वाक्रम्य ) समाक्रम्य जये.
हसज्योतिरनूपम्यं मध्ये देवं व्यवदादौ स्वकं मनः [महो. ५।७५+ मुक्तिको. २४२
स्थितम् । दक्षिणामुखमाश्रित्य हस्ताभावास्क्रिया न च
ते. वि. ५।१९
बानमुद्रां प्रकल्पयेत् प्र. वि. ६४ हस्ताभ्यां चाग्निममृजत
बृह. ६१४६ हस्ताभ्यां नदात्तरणं न कुर्यान्न
हंसपरमहंसयोरान्तरप्रणवः, (वृक्षारोहणमपि)वृक्षमागेहेत् ना.प.५/८+७१
__ तुरीयातीतावधूतयोर्ब्रह्म प्रणवः ना. प. १० हस्तावध्यात्म, भादातव्यमविभूतं,
हंसपरमहंसयोानाधिकार
स्तुरीयातीतावधूतयोर्न ना. प.७९ इन्द्रस्तत्राधिदेवतं, नाडी तेषां निबन्धनम्
सुबालो. ५११ हंसपरमहंसयोर्मननं, तुरीयाहस्तावेवास्या एकमङ्गमुदूढं, तयोः
तीतावधूतयोनिदिध्यास: ना. प. ७११ कर्म परस्तात्प्रतिविहिता भूतमात्रा को. त. ३।५ हंसपरमहंसयोर्मानसार्चनं, तुरीयाक्षस्तिजिहा तथा सव्यपादाङ्गुष्टान्त
तीतावधूतयोः सोऽहम्भावना ना. ५.७९ मिष्यते __ भा. द. ४।२१ हंसप्रणवयोरभेदः
पा.प्र.३ इस्तिजिहाभिधायास्तु वरूगो
'हंसविद्यामिमां लब्ध्वा गुरुशुश्रूषया देवता भवेत्
जा. द. ४।३६
नरः ।। यात्मानमात्मना साक्षाहस्ति हिरण्यं दासभार्य क्षेत्राण्या
ब्रह्म बुद्धा सुनिश्चलम् । देह___ यतनानीति
छांदो. ७२४२
जात्यादिसम्बन्धान्वर्गाश्रमहस्तिनि सिंहे देशे मश के नकुल
समन्वितान् । वेदशास्त्राणि सर्पराक्षसगन्धर्वे मृत्यो रूपाणि
चान्यानि पदपांसुमिव त्यजेत् । विदित्वा न विमेति कुतश्चनेति सुबालो. १३१२
हंसविद्यामृते लोके नास्ति हस्तेन दक्षिणेनैव पीडये नासिकापुटम् त्रि. बा. २।९५ ,
नित्यत्वसाधनम्
ब्र. वि. २६ हस्तौ च दातव्यं च -(मा. पा.) प्रभो. ४।८।। इस्तो चादातव्यं च
प्रो. ४ाट सस्य तपोलोकः परमहंसस्य सत्यइस्तो चादातव्यं च नारायणः सुबालो. ६१ लोकाना. प. ५।९+ १सं. सो. २०५९ इस्वो पादावुपस्थं च जिह्वा
हंसस्य प्रार्थनास्त्रिकाला।
पा.प्र.३ पायुस्तथैव च । कर्मेन्द्रियाणि
हंसस्याष्टगृहेष्वष्टकवलं परमहंसस्य पञ्चव राजन्नस्मिन्छरीरके भवसं. २०१८ पञ्चगृहेषु करपात्रं फलाहारो इस्तो वै प्रहा, स कर्मणाऽतिप्राहेण
गोमुखं तुरीयातीतस्याजगरपृत्तिः ना. प. ५/७ गृहीतो हस्ताभ्या५ हिकर्मकरोति बृह. ३।२।८ हंस हंस वदेद्वाक्यं प्राणिनां देहइस्त्यषभर सहस्रं ददामीति होवाच
माश्रितः। स प्राणापानयो. जनको वैदेहः
बृह. ४।१।२-७ प्रन्थिर जपेत्यभिधीयते ब्र.वि. ७८ नमः शिरसि प्रोतं वेद शिवो
हंससाय विद्महे सोहं हंसाय भवेत्
हंसषोढो. २ धीमहि । तन्नो हंसः प्रचोदयात् वनदु. १४९
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
हंसहसति
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः पर
हिका का.
ईसहंसेति मन्त्रोऽयं मीश्च
ण्डलुहस्ता प्रामै करात्रवासिनो जप्यते । गुरुवाक्यात्सुषुम्नायां
नगरे तीर्थेषु पञ्चरात्रं वसन्त विपरीतो भवेज
यो.शि. १११३१ एकगत्रद्विगत्रकृच्छवांद्रायहसहसेति यो बृयाद्धंसो
णादि चरन्त मात्मानं प्रार्थयन्ते बाश्रमो. ४ ब्रह्मा हरिः शिवः
ब्र. वि. ३१
हंसात्मकं ते विरमा भवन्ति मा. बि. २४ ईसहंसेति सदा ध्यायन्सर्वेषु
(अथ) हंसा नाम प्राम एकरात्र देहेषु व्याप्य वर्तते
हंसो. ४
नगरे पश्चरात्र क्षेत्रे सप्तगत्रं इंसहसेत्य, मंत्रं जीवो जपति सर्वदा
तदुपरि न वसेयुः-गोमयाहा[ध्या. विं. ६२+ यो. चू. ३१. यो. शि. ६।५४ णिो नित्यं चान्द्रायणपरायणा हंसः के खं गं घं ई महामुण्ड
योगमार्ग मोक्ष मेव प्रार्थयन्ते भिक्षुको. ३ मालाधारिणि महाकालप्रिये
( अथ ह)हरसा निशागामनिपेतुः छांदो. ४।१२ ... मां रक्ष रक्ष
हसषाढा. २, हंसेति वर्णद्वयेनान्त:शिवोपतित्वं हंसः चं छं जं झंचं महात्रिपुर
निश्चित्य...चतुशिति तत्वा. भैरवि पुस्तकाक्षमालाधारिणि
। पादनतन्तुकृत्त्वं नवंतत्त्वमेकमेव परन. ५ शत्रुमुखस्तम्भनं कुरु कुरु
हंसे तु सकदेव स्यात् स्वाहेति महापर्छ
हंसपोढो. २
__परमहंसे न विद्यते ( स्नानं ) ना. प. ४।२३ हंसःर्ट 3 ड ढं गं डां डीडं
हंसो जटाधारी त्रिपुण्ड्रोर्ध्वपुण्ड्रडाकिनि मां रक्ष रक्ष स्वाहेत्यनाहते न्यसेत्
धारी असङ्कप्तमाधुकरानाशी
इंसपोढो. २ हंसः तं थं दं धनं महामारि
कोपीनखंडतुंडधारी [ना.प.५।५+ १ सं.सो. २०१३ मारहारिणि हुं हुं दारिद्र्यं
हंसो भगवान्छुचिरप्रतिरूपः चाक्षुषो. २ हंसषोढो. २
हंसो भगवाछुचिरूपः प्रतिरूप: हर हर स्वाहा
अध्यु. २ इंसः परमहंसो भूत्वा स्वरूपानु
। हंसो विशोको अजरः पुराणो सन्धानेन सर्वप्रपश्चं विदित्वा
- ऋतीयमानो बहमस्मि नाम बा. मं. २४ ...प्रणवात्मकत्वेन देहत्यागे
। हंसो समभ्युवाद हो होऽयि करोति यः सोऽवधूतः तुरीया. ३ भल्लाक्ष भल्लाक्ष जानश्रुतेः हंसः फ ब भ मं मार्जारि वीग
पौत्रायणस्य सम दिवा ज्योति___ वलि ममालस्यं नाशय नाशय हंसपोटो. २ । राततं तन्मा प्रसाडीः छांदो. ४।१।२ हंसः य र ल व श ष संह
हानिरस्योपजायते
भ. गी. २०६५ लम्बोदर मातर्महामङ्गलप्रिये
'हानोपादानचेष्टादि व्यानकर्म शांडि. १५४९ मम भाडपं छेदय छेदय हसषोढो. २ हारे त्वा शूद्र तवैव सह गोभि. हंसःशक्तरविष्ठानं चराचरमिदंजगत् वराहो. ५/५५ । रस्विति
छांदो. ४३ हंसः शिखा, प्रणय उपवीतम् पर.६ हास्यनिष्ठीवनास्फोटमुच्चभाष्य१५ सः शुचिषद्वसुगन्तरिक्षसद्धोता
विजृम्भणम् । पादप्रसारणं वेदिपदतिथिदंगेणसत् कठो. ५२. गीतं न कुर्याद्गुरुसान्निधौ शिवो. १३ [ महाना. ८६+१२।३+ नृ. पृ. ३२६+ हिका कासस्तथा श्वास: शिर:
[ना.प.५।४+ग. पू. ता. २१९+ ऋ.मं.४४०५ कर्णाक्षिदनाः। भवन्ति हंसा एकदण्डधराः शिखावर्जिता
विविधा रोगा: पवनव्यत्यय. यज्ञोपवीतधारिणः शिक्यकम
क्रमात्
यो. १. ११७
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
हिङ्कार
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
हिरण्य.
-
-
हिवार इति व्यक्षरं प्रस्तार इति
। हिरण्यगर्भस्रिरूप ईश्वरवव्यक्तयक्ष तत्समम् छांदो. २।१०।१ चैतन्यः
नृसिंहो. ९४ हितं मितं च भोक्तव्यं स्ताक
हिरण्यगर्भस्तैजसः सूक्ष्मश्च उकारः यो. चू. ७५ स्तोकमनेकधा
वराहो. ५।९ हिरण्यगर्भः स्थूलोऽन्तर्दिनीयः हिवा नाम नाड्यो द्वासप्ततिसह
पाद उच्यते
ना. प. ८।१३ स्राणि हृदयात्पुरीततमभि
'हिरण्यगर्भस्य कारणं परमात्मानप्रतिष्ठन्ते ताभिः प्रत्यवसृप्य
- मण्डपरिपालकनारायणमभ्येति त्रि.म. ना. २४ पुरीति शेते (आत्मा) बृह. २०१११९ हिरण्यगर्भ जनयामास पूर्व हितानाम हृदयस्य नाडपो हृदयात्
स (सा) नो बुद्धया शुभया पुरीतमभिप्रतन्वन्ति
को. त. ४.१९ संयुनक्तु [ श्वेताश्व. ३४+ गुह्यका. ५६ हिताहितं मनोरामं वचः शोकावई
हिरण्यगर्भ पश्यति जायमानर तु यत् । श्रुत्वाऽपि न शृणोतीव
स नो देवः शुभया स्मृत्या बधिरः स प्रकीर्तितः ना. प. ३६७ संयुनक्तु
महाना. ८।१२ हित्वा पापमवाप्स्यसि
भ. गी. २।३३ हिरण्यगर्भ पश्यति जायमानं स हिस्वकारं तुरीयस्वरं सर्वादो
नो बुद्धया शुभया संयुनक्तु श्वेताश्व. ४.१२ सुर्याचन्द्रमस्केन कामेश्वर्ये
हिरण्यगर्भः स्थूलोऽन्तर्द्वितीयः वागस्त्यसंज्ञा त्रि. ता. १६१६ पाद उच्यते
ना. प. ८।१४ हिरण्मयं पुरुषं ज्योतीरूपं तपन्तम् चाक्षुषो. ४ हिरण्यगर्भादीनहं जायमानान् हिरण्मयं यस्य विभाति सर्व
पश्यामि
भस्मजा. २१५ म्योमान्तरे रश्मिमिवांशुनाभिः एका. उ. ८ हिरण्यगर्भाधिष्ठितविक्षेपशक्तिहिरण्मयं वेदविदां वरिष्ठं यमध्वरे
तस्तमाद्रिक्ताऽहङ्काराभिधा ब्रह्मविदः स्तुवन्ति
एका. उ. १० स्थूलशक्तिरासीत्
पैङ्गलो. १०३ हिरण्मयं सौम्यतर्नु स्वभक्ताया__ भयप्रदम्
गोपालो. २।२३ हिरण्यगर्भो भगवानेष च्छन्दसि हिरण्मयः पुरुष एकह सः बृह.४।३।११,१२
सुष्टुतः । सोऽहं योगरतिब्रह्म
न्योगशास्त्रेषु शब्दितः । हिरण्मयः सर्वेभ्यो भूतेभ्यो ददर्श १ ऐत. ११३।१ ।
ना. महो. ५८ हिरण्मयी अरणी याभ्यां
हिरण्यगर्भो लोकादिश्वतुर्वक्त्रो निर्मन्यतामश्विनौ
बृह. ६४।२२
निरुक्तगः । ब्रह्मा सनातनो हिरण्मयेन पात्रेण सत्यस्यापिहितं
। देवो मम बह्वर्थचिन्तकः ना. महो. ३९
हिरण्यज्योतिर्यस्मिन्नयमात्माऽधिमुखम् । तत्त्वं पूषन्नपावृणु सत्यधर्माय दृष्टये [वृह.५।१५।१+ मैत्रा. ६३५
भयंति भुवनानि विश्वा सुबालो. २१ हिरण्मये परे कोशे विरजं ब्रह्म
हिरण्यज्योतिः शरीरस्य मध्ये चित्त्यु. ११४८ निष्कलम् । तच्छुभं ज्योतिषां
हिरण्यदर ष्ट्रो बभसोऽनसूरिज्योतिस्तद्यदात्मविदो विदुः ___ मुण्ड. २।२।९
___महान्तमस्य महिमानमाहुः छांदो. ४।३७ हिरण्मयोहका समुटिमल्लोके
हिरण्यबाहुं हिरण्यरूपं हिरण्यवर्ण सम्भवति
१ ऐत. १।३।१
हिरण्यनिधिमद्वैतं...भगवन्तं हिरण्मयोऽहं शिवरूपमस्मि
शिवं प्रणम्य मुहुर्मुहुरभ्यर्च्य... [कैव. २०
+२ बिल्वो. १३ कृतालिपुटः पप्रच्छ भस्मजा. ११ हिरण्यगर्भस्तदाया सूक्ष्माण्य
हिरण्यवाहुं हिरण्यवर्ण हिरण्यरूपं पालयत्
पैङ्गलो. १५ । पशुपाशविमोचकं पुरुष कृष्ण
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१२
हिरण्ययो.
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
हृदयं ब्रही
पिङ्गलमूर्ध्वोतं विरूपाक्षं...
। हृत्युण्डरीकमध्ये तु भावयेत्परमेरुद्रमुक्तरभिषिच्य...
भस्मजा. २।४ श्वरम् । साक्षिण बुद्धिवृत्तस्य हिरण्ययोवेतसोमव्यमासाम्[त्रिसु.३ महाना. १२।३ परमप्रेमगोवरम्
मैत्रे. १११३ हिरण्यवर्णः शकुनो हृद्यादित्ये
हृत्पुण्डरीकं विरजं विशुद्ध प्रतिष्ठितः
मैत्रा. ६१३४ विचिन्त्य मध्ये विशदं विशोकम् कैव. ६ हिरण्यवर्णो हरिणी सुवर्णरजत
। हृत्स्थं ज्ञानासिनाऽऽत्मनः भ. गी. ४६४२ रजाम् । चन्द्रां हिरण्मयी
हृदयग्रन्थिरस्तित्वे छिद्यते ब्रह्मलक्ष्मी जातवेदो ममावह श्री. सू. १
चक्रकम् । संशये समनुप्राप्ने [ ऋ. खि. ५/८७।१
ब्रह्मनिश्चयमाश्रयेत् हिरण्यवर्णो हिरण्यश्मश्रुरानखा
ते. किं. १०१
- हृदयग्रन्थिहीनोऽस्मि हृदया. ग्रेभ्यो दीप्यमान इव
मार्ष. ६२ म्भोजमध्यगः
मैत्रे. ३११७ हिरण्यशृङ्ग वरुणं प्रपद्ये तीर्थ मे
हृदयज्ञं चाहृदयज्ञं च यद्वै देहि याचितः
महाना. ५/१५
वाडाभविष्यन्न धर्मो नाधर्मो (त्र) हिंसा नाम मनोवाकाय. कर्मभिः सर्वभूतेषु सर्वदा
व्यज्ञापयिष्यत्
छांदो. ७२।१ केशजननम्
शांडि. श१३ हृदयज्ञ चाहृदयज्ञं चान्नं च रस हीनानपानवस्त्रः स्यानीचशय्या
चेमं च लोकममुं च विज्ञानेसनो गुरोः । न यथेषश्च सन्तिष्ठे.
नैव विजानाति
छांदो. ७७१ कलहं च विवर्जयेत्
शिवो. ७१४ हृदयमेव सम्राडिति होवाच
बृह. ४।१० हीयतेऽर्थाद्य उ प्रेयो वृणीते कठो. २१
हृदय मेवान्ववक्रामति
बृह. ४।४।१ हुतमन्नं समं नयति
हृदयमेवायतनमाकाश: प्रतिष्ठा
बृह. ४१७ (समुन्नयति मा. पा.)
प्रभो. ३५
। हृदयंस्त्वं भूतभव्यः पुराणो ह्येको
- वीरो वेदगुणकवेद्यः हुतमहुतं दत्तमदत्तं सर्वमसर्व
२ रुद्रो. ६० विश्वमविश्वं कृतमकृतं परमपरं
हृदयस्य दश च्छिद्राणि भवन्ति परायणं च त्वम् अशिम:.३.१+ चर्व
येषु प्राणाः प्रतिष्ठिता: सुबालो. ४१ हुताशनश्चापि हि सर्वभक्षः
हृदयस्य मध्ये लोहितं मांसपिण्डं, ह इत्येकमभरमभिहान्ति...(मा.पा.) बृ. इ. ५।३।१ ।
यस्मिस्तहहरं पुण्डरीकं कुमुदहत्पदं वेदिकात्रलिङ्गमोहारमिष्यते शिवो. ०२४
मिवानेकचा विकसितं
सुबालो. ४१ हृत्पनकर्णिकामध्ये स्थिरदीप
हृदयस्य रेतो मनः
१ ऐत. ११३२
हृदयं कुण्डली भस्म रुद्राक्ष. निभाकृतिम् । अङ्गुष्ठमात्रमचलं ध्यायेदोङ्कारमीश्वरम्
गणदर्शनम्
गुक्तिको. ११३७ ध्या. वि. १५ हत्यामध्ये सर्व यत्तत्प्रज्ञाने
हृदयं न हि सत्यं आनाति हृदये
ह्येव सत्यं प्रतिष्ठितं भवति प्रतिष्ठितम् मा. प्र. १
बृह. ३।९।२३ हृदयं निरभिदात
२ऐत. ११४ हत्पुण्डरीकमध्यस्थं चैतन्यज्योति.
हृदयं निर्मलं कृत्वा चिन्तयित्वा. रव्ययम्
वि.प्रा. ११५६
ऽप्यनामयम् । अहमेव परं इत्पुण्डरीकमध्यस्था प्रात:सूर्यसम.
सर्वमिति पश्येत्परं सुखम् पैालो. ४ाए प्रभाम् । पाशाङ्कुशधगं सौम्यां
। हृदयं यूपः ( यज्ञस्य)
महाना. १८१ वरदाभयहस्तकाम् ।। त्रिनेत्रां
। हृदयं वै ब्रह्मोति
बृह. ४१७ रक्तवसनां भक्तकामदुशं भजे १ देव्यु. १८ हृदयं ब्रह्मत्यारुणेया
१ऐत. ११४१
नया
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
हृदयं
हृदयं विश्वमस्य
हृदयं वै सम्राट् परमं ब्रह्म नैन हृदयं जहाति
हृदयं वै सम्राट् सर्वेषां भूताना
हृदयाद्धृदयं मृत्योः
हृदयानि व्यदारयन् यान्मन: ( निरभिधत ) हृदयाम्बुरुहासीनं ध्यायेद्वः
विष्णुरूपिणम्
हृदयेन हि रूपाणि जानाति हृदयेन हि श्रद्धां जानाति हृदये ह्येव श्रद्धा प्रतिष्ठिता भवति हृदयेनात्तसर्वेहो मुक्त एवोत्तमाशयः हृदये व्यज्यते घोषो गर्जत्पर्जन्यसन्निभः । तत्र स्थिता सुरेशान मध्यमेत्यभिधीयते
मायतनम्
बृह. ४/१/७ हृदयं वै सम्राट सर्वेषां भूतानां प्रतिष्ठा बृह. ४१२७ हृदयं पटकपालानि निरुक्तो. रा? हृदयाकाशे महोज्वलाज्ञानरूपाभवति शांडि. १/४/५ हृदयात्सम्परित्यज्य सर्ववासन
हृदये ह्येव रूपाणि प्रतिष्ठितानि भवन्ति
हृदये हो रेतः प्रतिष्ठितम्
९०
उपनिषद्वाक्यमहाकोश:
मुण्ड. २/११४
बृ. उ. ४।१।७
दाकाशे चिद्दादित्यः सदा भासति भासति । नास्तमेति न चोदेति कथं सन्ध्यामुपास्महे
पङ्कयः । यस्तिष्ठति गतव्यमः स मुक्त: परमेश्वरः
हृदा पश्यन्ति मनसा मनीषिण: हृदा मनीषा मनसाऽभिकृप्ता ये तां विदुरमृतास्ते भवन्ति
हृदयात्सर्वमिदं जायते हृदयादायता तावचक्षुष्यस्मिन् प्रतिष्ठिता । सारणी सा तया - डी द्वयोरेका द्विधा सती हृदयादिकण्ठपर्यन्तं सस्वनं नासाभ्यां शनैः पवनमाकृष्य यथाशक्तिः कुम्भयित्वा इडया विरेच्य गस्तिष्ठन्कुर्यात् । तेन
ऋदा मनीषा मनसाऽभिक्तां य एनां दिदुरमृतास्ते भवन्ति हदा मनीषी मनसाऽभिकृप्तो य ( एवं एनं विदुः ) एतद्विदुरमृतास्ते भवन्ति [ कठो. ६ ९+ +४।१७+ म. ना. १।११+
श्लेष्महरं जठराग्निवर्धनं भवति शांडि. १७११४ ह्रदासन-नाभि-कण्ठ-सर्वाङ्गानि
हृदयादिव मोहदयादिव निर्मित
इति हृदये त्वेत्र रेतः प्रतिष्ठितं भवति
महो. ६८ सुबालो. १/२
मैत्रा. ७१११
बृह. ३१/२२
चि. १५/२ भ.गी. १११९ २ ऐत. १।४
त्रि. बा. १५३ बृद्द. ३१९/२०
हृदिस
हृदये ह्येव श्रद्धा प्रतिष्ठिता भवति हृदये व सत्यं प्रतिष्ठितं भवति हृदये ह्येव सम्राट् सर्वाणि भूतानि
बृह. ३।९।२१ मुक्तिको २।१९
यो. शि. ३।४
बृह. ३१९, २० बृद. ३/९/२२
प्रतिष्ठितानि भवन्ति हृदयोर्श्वभागे वित्तसंयमान् महलोक ज्ञानम्
स्थानानि
हवा हृदिस्थं मनसा य एनमेवं विदुरमृतास्ते भवन्ति हृदि चित्तस्य संयमात्स्वलोकज्ञानम् हृदि दक्षिणा: ( शारीरयज्ञस्य ) हृदि प्रतीष्या कवयो मनीषेति
उपैनं... [ बृ. आ. १ २+ हृदिस्था देवताः सर्वा हृदि प्राणाः प्रतिष्ठिताः । हृदि प्राणः स्थितो नित्यमपानो गुदमण्डले हृदिस्था देवताः सर्वा हृदि प्राणे प्रतिष्ठिताः । हृदयं पुरुषोऽसि त्वं तिस्रो मात्राः परश्व सः हृदिस्था देवताः सर्वा हृदि प्राणाः प्रतिष्ठिताः । हृदि प्राणाश्च ज्योतिश्च त्रिवृत्सूत्रं
द्विदुरिति हृदि सर्वस्य धिष्ठितम्
७१३
बृह. ३/९/२१
बृह. ३१९/२३
बृद्द. ४/१/७
शांडि. १७१५२
मैत्रे. २।१४
चियु. ११।११
गुयका. ६०
गुद्यका. ६३
वाश्व. ३|१३ त्रि. म. ना. ६/४
पैङ्गलो. २/३
श्वेताश्व. ४२०
शांडि. १२७१५२ गर्भो. ११
नृ. पू. १1१
२१
२ रुद्रो. ५४
ब्रह्मो ४ भ.गी. ३३१८
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१४
हृदिस्था
हृदिस्था देवताः सर्वा हृदि प्राणाः प्रतिष्ठिताः । हृदि त्वमसि यो नित्यं तिस्रो मात्रा: पररतु स: [ अ. शिरः ३।४+ हृदिस्थाने अष्टदलपद्मं वर्तते हृदि स्थाने स्थितं पद्मं तस्य वक्त्रमधोमुखम्
हृदिस्थाने स्थितं पद्मं तच्च पद्ममधोमुखम् । ऊर्ध्वनालमधो बिन्दुस्तस्य मध्ये स्थितं मनः हृदि ह्येष आत्मा । यत्रैतदेकशतं नाडीनां हृदीन्द्रियाणि मनसा सन्निरुध्य ब्रह्मोडुपेन प्रतरेत विद्वान् देशेऽर्जुन तिष्ठति हारं वायुद्वारं च मूर्धिन द्वारमथापरम् । मोक्षद्वारं बिलं चैव सुषिरं मण्डलं विदुः हृयन्तःकरणं ज्ञेयं शिवस्यायनं परम् । हृत्पद्यं वेदिका तत्र लिङ्गमोक्कार मिष्यते हृद्याकाशमयं कोशमानन्दं परमालयम् । स्वं योगश्च ततोऽस्माकं तेजश्वामि सूर्ययोः हथाकाशस्तेजोमयोऽमृतमयः
नाश [ सूर्यता. २/१+ होत्येकमक्षर मभिरन्त्यस्मै स्वाश्वान्ये च य एवं वेद
उपनिषद्वाक्य महाकोशः
बटुको. १८
घ्या. बि. ६४
१ यो. त. १३७
२ योगत. ९
प्रश्नो. ३१६
श्वेताश्व. २८ भ. गी. १८/६१
अ. ना. २७
शिवो. १।२४
पुरुषोऽयमेव सः योऽयमात्मेदममृतमिदं प्रोद सर्वम इथाकाशे परे कोशे दिव्योऽयमात्मा स्वपिति । यत्र सुमो न कश्वन कामं कामयते न कश्चन स्वप्नं पश्यति हृद्यादित्यमरीचीनां पदं षण्णवतिः हृद्येव तिष्ठ कलनारहितः क्रियां तु
कुर्वन्नकर्तृ पदमेत्य शमोदितश्री: अ. पू. ४ / ९१
हृद्रोगं मम सूर्य हरिमाणं च
ऋ.मं. ११५०।११
मैत्रा. ६ २७
बृह. २/५/१०
सुबालो. ४/४
पा. ब्र. ४
बृह. ५/३/१
हेरम्यत
हृषीकेशं तदा वाक्यं हृष्टरोमा धनञ्जयः हृष्यामि च पुनः पुनः हृष्यामि च मुहुर्मुहुः हे कृष्ण हे यादव हे सखेति हेतुद्वयं हि चित्तस्य वासना च समीरणः । तयोर्विनष्ट एकस्मिस्तावपि विनश्यति हेतुनाऽनेन कौन्तेय तुमद्भिर्विनिश्चितैः
हेर्न जायते ऽनादेः फलं चापि स्वभावतः । व्यादिर्न विद्यते यस्य तस्य ह्यादिर्न विद्यते हेतुस्तु सुखदुःखस्य योगो दृष्ट चतुर्विधः हेतुः प्रकृतिरुच्यते तोरादिः फलं येषामादिर्हेतुः फलस्य च । हेतोः फलस्य चानादिः कथं तैरुपवर्ण्यते हेतोरादिः फलं येषामादिहेतुः फलस्य च । तथा जन्म भवेत्तेषां पुत्राज्जन्म पितुर्यथा तो: किं नु महीकृते प्रख्यामिन्दुखण्डान्तमौलि शङ्खारिप्राभीतिहस्तां त्रिने त्राम् । हेमाब्जस्थां पीतवस्त्रां प्रसन्नां देवीं दुर्गा दिव्यरूपां नमामि
( अथ ह ) हेममासन्यं प्राणमूचुस्त्वं न उद्गायति, तथेति । तेभ्य एव प्राण उदगायत हेमाभयाद्विभुजया सर्वालङ्कृतया चिता । लिष्टः कमलधारिण्या पुष्टः कोसलजात्मजः रम्त परमात्मसारे नो वै योगान्नैव तपोबलेन | नैवायुधप्रभावतो महेशि दग्धं पुरा त्रिपुरं दैवयोगात्
भ. गी. १।२१
भ.गी. ११।१४
भ.गी. १८७७
भ.गी. १८/७६ भ.गी. १९४१
योगकुं. ११२ भ.गी. ९।१०
भ.गी. १३१५
अ. शां. २३
मायुर्वे. २ भ. गी. १३।२१
म. शा. १४
अ. शां. १९ भ.गी. १३५
वनदु. २
बृद्द. ११३/७
रा. पू. ४1९
हेरम्बो. ३
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैरण्यो
गो
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
ह्वयामि वां
७१५
दरण्यो गोपवेषमधाभ्रं
( तस्य ) हादुनयो विस्फुलिङ्गाः कल्पद्रुमाश्रितम् गो. पू. ११५ [छां. उ. ५।५।१४
बृह. ६।२।१० होता ऋय साममयमुद्राता.. को. त. २।६ ह्रियते ह्यवशोऽपि सः
भ. गी. ६४४ होता भोक्ता हविर्मन्त्री यज्ञो विष्णुः
ह्रिया देयम् । भिया देयम् । प्रजापतिः । सर्वः कश्चित्प्रभुः
संविदा देयम्
तैत्ति. १।११।३
हीम वेदलौकिकमार्गकुत्सितसाक्षी योऽमुष्मिन्भाति मण्डले मैत्रा. ६।१६ होतृषदनाद्वैवापि दुरुद्गीथ
कर्मणि लज्जा
शांडि. १।२।१ मनुसमाहरति
छांदो. १।५।५ (श्री-) ह्रीश्च ते लक्ष्मीश्च पत्न्यौ। होत्रविजाऽमिना वाचा, वाग्वै यज्ञस्य
अहोरात्रे पार्थे । नक्षत्राणि होता, तधेयं वाक्सोऽयमग्निः स
रूपम् । अश्विनौ ध्यात्तम चिंत्यु. १३३ होता स मुक्तिः साऽतिमुक्तिः बृह. ३।११३
[+वा. सं. ३१।२२+ तै.आ. ३।१३।२ होमशेषं तु निर्वृत्य पूर्णपात्रोदकं
ह्रीं आनो दिवो बृहतः पर्वतादा तथा । पूर्णमसीति यजुषा
सरस्वती यजतागन्तु यज्ञम् सरस्व. ८ अलेनान्येन बृहयेत्
ब. जा.३११७हाँ पद्मावत्यत्रपणे माहेश्वरी स्वाहा त्रि.म.ना. ७९ हस्वो वहति पापानि दीर्घः सम्पत्प्रदो
ह्रौं ( हसौं ) हयग्रीवायं नमो ऽव्ययः । अर्धमात्रा समायुक्तः
ह्रौं ( हसौम्)
त्रि. म. ना. ७९ प्रणवो मोझदायकः
ध्या. बि. १७ हयामि वां ब्रह्मणा तूर्तमेतम् चित्त्यु. १४.३
अयं कोश आमोददैः पूर्णगात्रो मनोहारिसिद्धान्तवाक्यैः श्रुतीनाम् । ददात्वात्मतोषं विपश्चिवरेभ्यो यथा हेमकुम्भोऽमरेभ्योऽमृताप्तः ॥
इत्युपनिषद्वाक्यमहाकोशस्योत्तरार्धः समाप्तः ।
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिशिष्टम् ।
ॐकार ज्वलद्रूपं मन्मस्तकम् २ तारो. १ । ॐ परोरजसे सावदोम्
त्रि.म.ना.७।११ ॐ क्रतो स्मर कृतं स्मर ईशा. १७ ॐ पृथिवी वाममापोऽादाः सुबालो. १४।१ ॐखं ब्रह्म खं पुराणं वायुरं
ॐ भूमिरन्तरिक्षं द्यौरित्यष्टा__ खंमिति
बृह. ५।९।१
___ क्षराणि [बृ. ५।१४।१+ गायत्र्यु. १ ॐ चत्वारिंशत्संस्कारसम्पन्न:
ॐ भूर्भुवः सुवरिति व्याहृतयः २ प्रणवो. १८ सर्वतो विरक्ता...साधन
ॐ योऽसाविन्द्रियात्मा गोपाल चतुष्टयसम्पन्न एव सभ्यस्तुमईति १ सं. सो. २६१ .
__ ॐ तत्सत् भूर्भुवः सुवस्तस्मै ॐ जाप्रत्स्वप्नसुषुप्तितुरीय
गोपालो. ३२१३
_ वै नमो नमः तुरीयातीतोऽन्तर्यामी गोपालो. ३।१८
ॐ योऽसावुत्तमपुरुषो गोपाल ॐ जानश्रुतिह पौत्रायणः श्रद्धादेयो बहुदायी बहुपाक्य भास छांदो. ४।१।१
ॐ तत्सत्
गोपालो. ३१५
ॐ योऽसौ प्रधानात्मा गोपाल ॐ सत्सद्भह्मतद्रूपं प्रकृतिपरं गगनाभं २ तारो. १
ॐ तत्सत्
गोपालो. ३११२ ॐ तत्सर्भुवः सुवस्तस्मै प्राणात्मने नमो नमः गोपालो. ३२
ॐ योऽसौ ब्रह्म परं वै ब्रह्म ॐ वयः सुपर्णा उपसेदुरिन्द्र प्रिय.
। ॐ तत्सत्
गोपालो. ३११६ मधा ऋषयो नाधमानाः म. ना. १६७
| ॐ योऽसौ भूतात्मा गोपाल
याऽसा भूतात्मा गापाल [चाक्षुषो. ५+ *.मं. २०७३।११
। ॐ तत्सत्
गोपालो. ३।१४ [+ साम.१।३।१९+ तै.मा. ४।४२१३ ॐ योऽसौ सर्वभूतात्मा गोपाल ॐ देवा ह वै सत्यं लोकमायन् नृ. षट्च. १ ॐ तत्सत्
गोपालो.३३१७ ॐ नमो विश्वरूपाय विश्व
ॐ यो ह वै श्रीवेङ्कटेश्वरी देवो भगवा. स्थित्यन्तहेतवे
गो. पू. ४।४
| भूर्भुवः सुवस्तस्मै वे नमो नमः व्यङ्कटेशो. ३ ॐ नमोऽस्तु शर्व शम्भो त्रिनेत्र
| ॐ यो ह वै श्रीवेङ्कटेश्वरो देवो पारुगात्र
२ शिवो. १
___ भगवान्यश्च ब्रह्मा तस्मै ॐ नित्यं शुद्धं बुद्धं निर्विकल्प निराख्यातमनादिनिधनमेक
वै नमो नमः
व्यक्लटेशो. ३ ...सर्वदाऽनवच्छिन्नं परं ब्रह्म यो. चू. ७२ वृषादर्विकुल ह वै ॐ नृसिंहाय विग्रहे वननखाय
शिबिकुलं बभूव
इतिहा. १ धीमहि । तनः सिंहा प्रचोदयात् नृ. पू. ४३ ॐ श्रीगुरुः सर्वकारणभूता शक्तिः भावनो. २
.पवादुपलब्धानामुपनिषदा वाक्यानि पूर्वाधोंत्तरार्धयोवानवधानतया गलितानि वाक्यान्यस्मिन्परिशिष्टे सनिवेशितानीति विदाकुर्वन्तु विपश्चितः ।
,
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपानपदाक्यमहाकोशः
आपो हि
७१७
मकार सकारमध्ये ब्रह्म परिपूर्ण अद्वैतो.५ अवधूतानां परमहंसानां शीतोष्णममावाज्यस्य हुस्वा मन्थे
सुखदुःखमानावमानसहन बहुसम्पातमवनयेत्
छांदो. ५।२।४ जन्मान्तरेषु योगसिद्धानाम् भत्कियो. १ भग्राह्यः सर्वभूतेषु सर्वेन्द्रिय
अवस्थातीतः पर आत्मा त्वमेव २ रुद्रो. ६६ गुणातिगः
२ रुद्रो. ४५ भव्यक्तैकाक्षरं पूर्णा सूर्याक्ष्यअभ्यश्च धाम्नां स्वमेव अग्भिः
ध्यात्मकुण्डिका
मुक्तिको. ११३६ सुभाण्ड ज्योऽसि
विष्णू. ५ मस्मिन्मूर्तिश्चतुर्थी या साऽसृजअज त्वनाभौ जगदेतद्विचित्रं मन्ये
___ च्छेषमव्ययम् । स हि सर्षणः ऽपितं यस्मिन्विश्वं भुवनं च त्वमेव २ रुद्रो. ७ प्रोक्तः... अनिरुद्धाचथा ब्रह्मा अजस्त्वेको जुषमाणोऽनुशेषे जहा
तन्नाभिकमलोद्भवः। ब्रह्मणः स्येनां भुक्तमोगामजस्त्वम् २ रुद्रो. ४७
नि चराणि स्थावराणि च ना. म. ६० मजां मायां लोहितशुल्कष्णां
महमेव वात इव प्रवाम्यारभमाणा बहूनस्माअनयन्ती सरूपाम्
__मुवनानि विश्वा [२देव्यु.६+२.मं. १०।१२५।८
२ रुद्रो. ४७ अजो नित्यः शाश्वतश्व निर्गुणो
महमेव स्वयमिदं ददामि निष्कलस्तथा
ना. म. १२
ज्ञानमैश्वरम् (देवी) २ देव्यु. ५ मणोरणीयान्महतो महीयानात्मा
अहमेवाखिलाराध्या महं गुहायां निहितोऽस्य जन्तोः .वे. सारो. २४
___ ध्येयाऽखिलैरपि ( देवी) २ देग्यु. ३ मतिरावामिहोत्रभस्मनाने सित
महं दधामि द्रविणं हविष्मते मिदं...प्रणवेनोद्भुलनं कुर्यात् वासु. १६ (सुप्राव्ये ) सुवीर्याय सुन्वते बस्याश्रमस्थाः परिमुच्यन्ति धीरा
[२ देव्यु. ७+. म. १०।१२५।२ स्तेषां सुखं शाश्वतं नेतरेषाम्
महं विश्वं भुक्नं चेतयामि २ देव्यु.६ अत्याममस्थो हि हिरण्यगर्भः वे. सारो. ५ | महं विश्वेभि(रुद्रेभि-)वसुभि-श्वराम्यहमथ परमात्मा नाम यथाक्षर
मादित्यैरुत विश्वदेवः [२देव्यु.६+ऋ.मं. १०११२५।१ मुपासनीयः
मात्मोप. ७ महं सर्वत्रगो ब्रह्मन् भूतअथ येनेवाः शिरा अनुम्याप्ता
__ प्रामान्तरात्मकः
ना. म. ३७ एष वापस ब्यानः
मैत्रा. २७.
महं हयशिरा भूत्वा समुद्रे पश्चिभयान्तरात्मा नाम पृथिव्याप...
मोत्तरे । पिबामि सुहुतं हव्यं कर्मविशेषणं करोति
मात्मोप. २ कव्यं च श्रद्धयाऽन्वितम् ना. म. ४९ भतं कथितं येन पुरुषोऽमूढो भवति अद्वैतो. ५
महं हि जीवसंज्ञातो मयि जीवः मम्पचपन्तु हेतयो घोररूपा भक्केषु
समाहितः
ना. म.३६ त्वं शिवो भव शत्रूनस्मा महि.. २ रुद्रो. ६९ अहं हि पुरुषो यो निष्क्रियः मदीनाः स्याम शरदः शतं भूयश्र
पञ्चविंशकः । निर्गुणो निष्कलशरदः शतात् [ प्रवा . २४+ वा. सं. ३६२४ | श्चैव निर्द्वन्द्वो निष्परिग्रहः ना. म.३२ अयममिवैश्वानरो योऽयमन्तः पुरुषः वे. पू. ३७. महानि शं भवतु नः शर रात्रीः अयमेव परा काष्ठा समस
प्रतिषीयतां [ प्रवा . ११ वा. सं. ३६।११ शिवः स्वयम्
२ देव्यु. ३५ आपो वा इदमासन् सलिलमेव बेटो. १ अयं वाव खत्वस्य प्रतिनिधि कें.पू. ४८ | आपो हि ष्ठा भयोभुवः... प्रवार्या. १४ भरजोऽयममृतो वै विशोकः २ देव्यु. २७ [वा. सं. ३६।१४+
. मं. १०१९४१
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
७
माजवं
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
ओङ्कार
मार्जवं नाम मनोवाकायकर्मणां
एनमात्मानं गूढमनुपविष्टं २ देव्यु.८ विहिताविहितेषु जनेषु...
एवं विदित्वा परमात्मलिङ्गमस्याएकरूपत्वम्
शांडि. १२१२३ ___ अमस्थाः परिमुच्यन्ति सर्वे के सारो. ४१ आवहन्ती वितन्वाना कुर्वाणा
एवं स्थित्वा संसृतो वर्तमाना बीरमात्मनः । वासांसि मम
संसारीव सुखदुःखादिभोक्ता । गावश्चान्नपाने च सर्वदा। तै.भा. ७।१४।१। उन्मत्तमूकबधिरान्धवत्सदा ततो मे श्रियमावह
वे. सारो. ३१ विभाव्यमानो मूढधीभिर्षिमुक्तः निर्लेपो. १३ माश्रमेष्वेवावस्थितस्तपस्वी मुच्यते वे. पू. ४८ एष आत्मा तपसाऽऽलोक. पाहादिनी गरीयसीयमन्तरे भूत्वा
नीयो नान्यैर्षमैः..
२ देव्यु. १९ राधा कृष्णेनाराधिता
एष आत्माऽपहत पाप्मा विरजो राधाकृष्णमाराधयत्
राधिको.४ विशोको विमृत्युरजिघृस्सो. इदं सार्वकामिक मोक्षद्वारं यद्योगिन
ऽपिपासः
२ रेग्यु. २५ उपदिशन्ति
वेकटो. ३ एष आदित्ये तपति तेजसेद्धः २ देन्यु. २८ इन्द्रो विश्वस्य राजति
एष एव हि भूतात्मा भूते [प्रवा . ८+ वा. सं. ३६८ भूते व्यवस्थितः
२ देव्यु. १२ शिानो भगवो भगवाम् रुद्रो
एष धाता विधाता व स्वराट् महादेवस्त्वमीश्वरः। परंब्रक्षा
सम्म्राट् प्रजापतिः
२ देव्यु.१० परं धाम परः पारः परायणः २ रुद्रो. ५६ एष दिव्यो देव एकः पुराण: २ देण्यु. ११ सभयात्मको विराद् प्रणवा ना. प. ८१ एष देवः शीर्यमाणैर्न शीर्णः २ देण्यु. २६ उत्पन्न एव भवति शरीरं
एष देदेवेंदसौश्व विगैरभिष्टुतोचेष्टयन् प्रभुः
ना. म. २४ प्रतक्यों हीन्द्रियैश्च २ देव्यु. २७ अचं वाचं प्रपये [प्रवा . १+ वा. सं. ३६१ एष ब्रह्मेष एवेन्द्र एष सर्व चराचरम् २ देश्यु. २५ प्रचो अक्षरे परमे व्योमन्
एष भूतपतिरेव सेतुर्विधरणो... २ वेन्यु. ९ यस्मिन्देवा भधि विश्वे निषेदुः ।
एष सुप्लेषु जागति भूतंभूसं.. २ देव्यु. ९ यस्तं न वेद किमृचा करिष्यति.. वेटो. ३
एषोऽनन्तश्चेष्टते देहमालैर्ययोअतं सत्यं नामरूपातिगस्त्वं. २ रुद्रो. ६७ नामिः सृजते तन्तुमालम.. २ देव्यु. २८ एकमेवाद्वितीयं यद्रोर्वाक्येन
एषोऽनन्तो महिमाधार ईशो भूपा.. २ देव्यु. २४ निश्चिवम् । एतदेकान्तमित्युक्तं
एषोऽन्तरादित्ये अमृतो श्यते न मठो न बनान्तरम् मैत्रे. २०१५ हिरण्मयः पुरुषः शिवः २देव्यु. १० एको रुद्रस्त्वं हि सर्वस्य कर्ता.. २ रुद्रो. ५१
एषोऽन्तर्याम्यमृतः पुराणः सदा एतत्खलु वाव सर्ववरिष्ठः श्रयते
जनानां हृदये सन्निविष्टः २देव्यु.८ सत्तमपुरुषः
वे. पू. १५
एषोऽशरीरो विश्वकर्ता गुणेशः २देण्य. २६ एतस्वया न विज्ञेयं रूपवानिति
एषो हि देवः प्रदिशो नु सर्वः पूर्वो दृश्यते । इच्छन्मुहूर्तावश्येय
हि जातः सउ गर्भअन्तः । म मीशोऽहं जगतो गुरुः ना. म. ३४
एव जात: स जनिष्यमाणः प्रत्यपतदमृतमभयमेतत्परायणमेद्रोति में.५.२३
खस्तिष्ठति विश्वतोमुखः श्रुतिर. ४. एवमेवाक्षरं ब्रह्म
वे. सारो. १५ पदैराट महपुर मज्जलं सत्त्वं
मोहारः प्रणवो व्यापी मनन्तोबिन्दुस्वरूपं महाकारस्वरूपं
ऽनन्तविक्रमः। तारं सूक्ष्म जोतिर्मयं विद्धि
२वारो.१
वैद्युतरस्व.. शुद्धं सर्वशरीरगम् २ वद्रो. १५
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
मोदनं
उपनिषद्वाक्यमहाकोशः
तिलेषु
मोदनं तव भूतेश ब्रह्मक्षत्रं अगत्तथा २ रुद्रो. ५३ जलस्य चलनादेव यथा चलति कया त्वं न ऊत्याभि प्रमन्दसे
भास्करः । तथैष सर्वभूतेषु वृषन् [प्रवा . + वा. सं. ३६७ तद्धमै व लिप्यते
२देव्यु. १३ कयानश्चित्रमा भुवदृती सदावृधः
भगवन् ! ) जीवलोका अविद्या सखा। कया शविष्ठया वृता
संवृता भवाम्भोधौ निमज्योन्मज्य [प्रर्वग्या. ४+वा. सं. ३६४ . मं. ४।३१।१ कुतश्चिद्विश्रामं न यान्ति चिदम्बरो. १ कविः प्रधानो रसवोऽयमात्मा २ देव्यु. २४ . ज्योक्ते सन्दशि जीव्यासं कस्त्वा सत्यो मदानां मर हिष्टो
[प्रवा . १९+
वा. सं.३६।१९ मत्सबन्धसः। दृढा(ह)चिदारुजे.. प्रवर्या. ५ ज्ञात्वा हि देवं शुद्धभावैरुपास्यमुपास्य [वा. सं.३६५+
प्र.मं. ४॥३२ धीराः परिमुव्यन्ति पाशान् । कस्त्वां वेद भूतगर्मविहीनं वेदैविश्वं
महेश्वरं वै प्रणवार्थरूपं... वे. सारो.४ यत्र लीलं त्वयीशे
२ रुद्रो. ७६ तच्चक्षुर्देवहितं पुरस्ताच्छुकमुश्चरत् कः सोऽभिध्येयोऽयं य: प्राणाख्यः मैत्रा. श१ . [प्रा . २४+
वा. सं. ३६०२३ कामक्रोबो लोभमोहोमदश्च मात्सये
तच्छास्त्रं शास्त्रितं चेति द्विविधं च त्यज्यते थेन योगी निलेपो. १ पौरुषं स्मृतम्
मुक्तिको. २११ कालाग्निरुद्रमैत्रेयीसुबालक्षु रिमन्त्रिका मुक्तिको. २३२ तत एवाष्टाक्षरेण वा इमानि भूतानि कृतं चारुतमेते च परमं च परायणम् २ रुद्रो. ४३ जायन्ते, अष्टाक्षरेणैव जातानि खल्वियं ब्रह्मविद्या सर्वा सर्वोपनि... वें. पू. ३।४
जीवन्ति, अष्टाक्षरं प्रयन्त्यभिखे वायुः प्रलयं याति
म. १९ । संविशन्ति
वेकटो. २ गर्भो नारायणो हंसो बिन्दुर्नाद
ततो वै तान्त्रह्मिष्ठानवदतोऽवदन् कठश्रु. १३ शिरः शिखा
मुक्तिको. ११३१ ! तत्पुरुषस्य विद्महे महादेवस्य गायत्रिया एवात्मानं पुनीते सहवे. १२ धीमहि । तन्नो रुद्रः प्रचोदयात् वे. सारो. ४० गुरूपदेशाद्विदितात्मतस्वाः शिवस्वरूपं
तथाऽभराद्विविधाः सोम्य भावाः प्रभजन्ति सन्तः चिदम्बरो. ५ प्रायन्ते
मुण्ड. २०११ गोषु गूढः परपारपारः २ देव्यु. १५ तद्यथेदमक्षरमोमित्यक्षरम् । गोपालसपनं कृष्णं याज्ञवल्क्य
तत्परमित्यारं गुह्यम्
संध्यो. २० वराहकम् ३८ तपसा प्राप्यते सत्त्वं...
व.पू. ४८ चक्षुषश्चक्षुः श्रोत्र एष (व) त्वमीश
तमो वा इदमेक आसीत्तस्मात्परणोमनसो मनो बुद्धबोद्धा त्वमेव २ रुद्रो. ५७ दितः । विषमत्वं प्रयात्येत? चक्षुः श्रोत्रं प्रपद्ये [प्रवर्या. १+ वा. सं. ३६।१ रजसो रूपम्
वें पू. ५१ चतुर्भिश्व चतुर्मिश्च द्वाभ्यां पग
तस्मा मरं गमाम वो..
प्रवा . १६ भिरेव च । हूयते च पुनर्वाभ्यां
[वा. सं. ३६।१६+
ऋ. मं. १०१९।३ तुभ्यं होत्रात्मने नमः विष्णू. ११ । तस्माद्यजमानश्चित्वैतानग्मीनावित्तमेव हि संसारस्वत्प्रयत्नेन
स्मानमभिध्यायेत्
मैत्रा. १११ शोषयेत् । यषिसस्तीनंच
| तवावयवसम्भूतैर्व्याप्तं सर्वमिदं जगत् २ रुद्रो. ४८ स एवात्याममी भवेत् वे. सारो.४५ तस्य वा एतस्य यज्ञस्य द्वावनभ्यायो । अन्दसि पत्राणि
वेष्टो . ३ यदात्माशुचियेशः समृद्धिदेवतानि सहवे. १९ जगत्प्रतिष्ठादेव पृथिव्यप्सु
तानृषयोऽर्यमायन्
सहवे. ११ ना. म. १८ तिषु तैलं...एवं प्रोतं त्वय्यद्वितीये.. २ रु. ५९
प्रलीयते
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
७२० तुरीय
उपनिषवाक्यमहाकोशः नसाम्पतुरीयमिद्रं सततोदितं गुणैर्गुणा.
| चौः शान्तिरन्तरिक्षर शान्तिः तीतं विप्नुषं दिव्यधाम २ देव्यु. २३ पृथिवी शान्तिरापः शान्ति. तेजः खल्वीरितं विषमं तं प्रयात्येत
रोषधयः शान्तिः [प्रवर्या.१७+ वा. सं. २०१७ है सस्वस्य रूपम्
वे. पू. ५।१ द्वादशाक्षरा वै जगती ते निलायमचरन् , तेऽनु प्रविशुः
द्विादशेभ्यस्तश्वेभ्यः ल्यायो कूष्माण्डानि
सहवै. ११
- या पञ्चविंशक: त्वत्तो जातं अगच्छम्भो स्थित
ना. म. १३ त्वय्येव...
२ रुद्रो. ४६ धृत्वा ज्योतिनिधि महात्मनो... वे. मारो. १८ स्वमश्वमेधो वरार्थिनां वरदोऽसि त्वम् विष्णू. १०
न कर्मणा न प्रजया शिवं पूज्या
। मृतस्वमाप्नुयुः स्वमाशिषं द्रविणं देहि शम्भो २ रुद्रो. ७१ !
वे. सारो. २
। न च जीवं विना ब्रह्मन् वायवत्वमेव गोरसि मातरिश्वाऽसि धोऽसि होता पोठा हन्ता विष्ण.४
श्वेष्टयन्त्युत
म. ना. २५ त्वयावृतं लोकमिदं समनं को वा
, न आनन्ति सर्वे हदा भासमानं २देव्यु.१६ हीनं चेतते त्वविहीनः २ रुद्रो. ५१ ! न तत्र सूर्यो भाति न चेदं चन्द्रत्वं देवेषु प्रथितो नामतस्त्वेकः... २ रुद्रो. ७३ तारकम् । नेमा विद्युतो भान्ति .. श्रुतिर. ३ त्वं न दिवा नैव रात्रिस्त्वमीशः २ रुद्रो. ६३ न तस्य कार्य करणं च विद्यते न त्वं नो माता त्वं पिता चोपनेता
। त्समयाभ्यधिकश्च दृश्यते निलेपो. ११ ___ माता बंधुः परमो वै गुरुस्त्वम् २ रुद्रो. ७२ न दृश्यश्चक्षुषा योऽसौ न स्पृश्यः स्वामीदृशं गूढमनुप्रविष्टं सहैव
स्पर्शनेन हि
ना. म. १० सन्तं न विजानन्ति देवाः २ रुद्रो. ७८ । नमस्ते अस्तु भगवनस्तु यतः स्वः दक्षिणाशरभंस्कदमहानारायणाहयम् मुक्तिको.११३४ . समीहसे [ प्रवर्या. २१+ वा. सं. ३६२१ दुर्मित्रियास्तस्मै सन्तु योऽस्मान्द्वेष्टि
नमस्ते मस्तु विद्युते नमस्ते यं च वयं द्विष्मः
प्रवर्या. २३ । स्तनयित्नवे [ प्रवा . २१+ वा. सं. ३६।२१ इते सरह मा मित्रस्य मा चक्षुषा
नमस्ते हरसे शोचिषे नम मस्त्वमये । ___ सर्वाणि भूतानि समीक्षतां प्रवा . १८ [प्रवा . २०+
वा. सं. २०२० देवकार्यादपि...पितृकार्यविशिष्यते ना. म. ४० नमः श्रीवेङ्कटेशाय शुद्धज्ञानदेयं राज्यं देयं शिरो न विचार्यषा
: स्वरूपिणे । वासुदेवाय शान्ताय मुद्रा खेचरी देया भवति वेटो. ३
- श्रीनिवासाय मङ्गलम्बे हटो. ३
न योगयुक्तोऽपि न चावधूतः परं देवानां च पितणां च पिता __ोकोऽहमादितः
भावं नयति शिवभक्तस्य लोके भक्तियो. ६
ना.म.४८ देवानां महस्तोमफलप्रदा, अमृतेन
न शैवमन्त्रादपरोऽस्ति मन्त्री
भस्मस्नानं नित्यप्तिदन्तः । तृप्ति जनयन्ती देवानामन्नेन,.. सीतो. ७
रुद्राक्षाणां धारणं रद्रमन्त्रः देवासुरैस्त्वं पुरो मूढगर्भो भूतानां
प्रकीर्तनीयो गुरुमूर्ती प्रणामः भक्तियो.. त्वं महिमा गर्भरूपः
२ रुद्रो. ७९ नविना धातुसहातं शरीरं देवी स्वस्तिरस्तु नः स्वस्तिमानुषेभ्यः
भवति कचित्
ना. म. २५ [. खि. १०।१९११५+ सहव. २५ न साम्परायं प्रविदाम बाला..... देहो देवालयः पोक्ता
मैञ्यु. २।२ । त्वं नो गतिः परमं चासि शम्मो २ रुद्रो. ५०
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
माम्येजा
उपनिषद्वाल्वमहाकोशः भवा सरः
वेस्टो . १
सईश्वरः
नावानन्ति तव भक्त्या
पुष्पहास चरम त्वमेव वौषट् दीना सजातं स्वामीशं
वषद्कारस्त्वामाहुरस्यमखेषु करणं प्रपन्नाः
२ रुद्रो.७९ प्राशिवारम्
विष्णू. २ नारावण:- एवाई कस्त्वमेवासीति।।
पृथिवी वायुराकाशमापो ज्योतिश्व तस्माद्भगवतो नारायणस्य क
पञ्चमम् । ते समेता महारमाना
शरीरमिति संज्ञितम् । तदाइदि मुख्य नाम, तथैव क इति
विशति यो ब्रह्मम्मदृश्यो लघुविक्रमः ना. म. २२,२३ प्राणश्च नामासीत्
प्रजापतिर्वा एकोऽग्रे तिष्ठन वे. पू. १६ नारायणादिजनको झर्यम्णो
प्रसन्नात्माऽऽत्मनि स्थित्वा वरुणस्य हि
२ रुद्रो. ४३ सुखमव्ययमभुते
वे. सारो. ४६ नासौ कलमानोति हेम पत्र
. प्रद्युम्नाद्योऽनिरुद्धस्तु सोऽहकार गवं यथा पू. १३३९
ना. म.३० नास्ति तस्मात्परतरः पुरुषाद्वै
प्रभाऽस्मीह देवी शशीसूर्यो .. २ देग्यु. १० सनावनात्
२०
बाह्यात्माऽन्तरात्मा परमारना चेति बास्मोप. ४ नियहि नास्ति अगति भूतं
ब्रह्मणः कोशोऽसि मेधया पिहिता . मारो. ३० स्वावरजमम्। ऋते
ब्रह्मपुच्छं प्रतिष्ठा त्वं शान्तिसमेकं पुरुष बासुदेवं सनातनम् ना. म. २१ रार्जवमेव च
२ सद्रो. ५१ निर्गुणो गुणमुक्वैष गुणस्रष्टा
ब्रह्मा सनातनो देवो मम गुणाधिक: ना. म. १७ बर्थचिन्तकः
ना. म. ३९ निर्वाणसर्वधर्माणांनिवृत्तिःपरमास्मृता ना. म. ५६ ग्रह्मैव त्वं त्रिधोर्ध्वस्वं गतिस्त्व.. २ रुद्रो. ४२ नेत्रणा नृणव इत्समानो
भस्मालेपः सर्वगात्रेषु नित्यं यमस्य लोके मधिरज्जुराय
रुद्राक्षाणां धारणं लिपूजा। नेह नानाऽस्ति किचिदै
पचाक्षाः सपश्चित्तवृत्या
रुद्राध्याय: पञ्चकत्यं न चान्यत् निपो. २ स्वदधिष्ठितमेव हि
२ रुद्रो. ४९ मोपर्वामीत झुगुप्सेतानृतात् सहवे. १२ ।
भावग्रामोपनीडात्मा भावा
भावकर, शिवः पतिः पशूनां पशवो वयं व २ रुद्रो. ५८
२ देव्यु. १८
भाव्यो गुरुः शिव एव प्रधानः परो दिवा (3) परएना पृथिव्यां
परात्परः श्रुतिसन्दोहवेधः भक्तियो.४ बदा अनानां हृदये समिविष्टः २ देव्यु. ७
भुवो वायवेऽन्तरिक्षाय स्वाहा महाना. ७२ पायेम शरदः शतं जीवेम शरदः शवम् (प्रवर्या. २४+ प्रा. सं. ३६।२४
भूतग्रामशरीरेषु नश्यत्सु न नशाम्यहम्
ना. म. १७ पारको मस्मभ्यं शिवो भव
मकारे संस्थितो रुद्रः
प्र. वि.. (प्रकार्या. २०+
वा. सं.३६।२०
मत्तः सर्व सम्भवति जगत्स्थावरपुरादिः कवयो ये मनीषिणो
जङ्गमम् । अक्षरं च क्षरं चैव.. ना. म. ३१ हालाऽन्येनं निष्पकम्पा
मनो हि परमं भूतं तदव्यक्त कोणम् । सरन्ति शोकंच
प्रलीयते । भव्यकं पुरुषे.. ना. म. १९ विमना....
२ देव्यु. २१ । मया सृष्टः पुरा प्रया मा यामसमत वेष्टो .३
स्वयम...मत्सुत्रत्वंकल्पादी
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२२
महाप्रास
उपनिषवाक्यमहाकोशः
यो हवै
लोकाध्यक्षत्वमव च ॥ अहङ्कार
तत्सवितुर्वरेण्यं प्रज्ञाप कृतं चैव नाम पर्यायवाचकम् ना.म. ४९-५१ तस्मात्प्रसृता पुराणी श्रुतिर. २ महापासस्त्वमेवेश मृत्युस्त्वदुपसेचनः २ रुद्रो. ५२ या पश्यन्ति मनसा मनीषिणो ये माया चाहं ह्येष मायी महेशः २ देव्यु. १८ ब्रह्म मन्वान उपासते त्वाम् २ रुद्रो. ७७ मायावी परमानन्दस्त्यक्त्वा
। यदेतत्कौँ च पिधाय शृणोति च, वैकुण्ठमुत्तमम् । स्वामि
यदाक्रमिष्यन् भवति नेनं पुष्करिणीतीरे रमया सह मोदते वें. पू. ५।२
घोषं तं शृणोति
व. पू. ३८ माया ोषा मया सृष्टा यन्मां
यवतजालं निखिलं वै विसृष्टमेता. पश्यसि नारद
ना. म. ३४
दृशं त्वां न विदन्ति केचित् ... २ रुद्रो. ७४ मायां तु प्रकृति विद्यान्मायिनं
यन्नायणतारार्थसत्यज्ञानसुखातु महेश्वरम्
२ रुद्रो. ४८
कृति । त्रिपानारायणाकारं मां प्रविश्य भवन्तीह मुक्ता
तद्ब्रह्मवास्मि केवलम्
तारसा. शीर्षक __ भकास्तु ये मम
ना. म. ३२
यश्छन्दसामृषभो विश्वरूपः... मोक्षोऽसि योगोऽसि सृजसि धाता
स मेन्द्रो मेधया स्पृणोति । परमयज्ञोऽसि
विष्णू.६
अमृतस्य देवधारिणो भूयासम् . सारो. २८ बइमं विश्वं भुवनं यासि जुड़दृष्टिः.. २ रुद्रो. ७०
यस्मात्परं नापरमस्ति किश्चिधस्मा. य एनं विदुरमृतास्ते भवन्ति
नाणीयो न ज्यायोऽस्ति कश्चित् । प्रथेतरे दुःखमेवाविशन्ति २ देव्यु. ३५
वृक्षवत्स्तब्धो दिवि तिष्ठत्येक. य एष एतस्मिन्मण्डले पुरुषो यश्चार्य
स्तेनेदं पूर्ण पुरुषेण सर्वम् श्रुतिर. ७ दक्षिणेक्षन्पुरुषस्तावेतावन्यो
। यस्य त्रिपुण्ड्रं लसते ललाटे तत्र स्यस्मिन्प्रतिष्टितो
बृह. ५।५।२
त्रिलोके लसते च सत्यम् चिदम्बरो. ८ बएष सम्प्रेत्यास्माच्छरीरात्समुत्थाय पर ज्योतिरूपसम्पद्य स्वेन
यो देवानां प्रथम पुरस्ताद्विश्वाधिको
___रुद्रो महर्षिः रूपेणाभिनिष्पद्यत एष मात्मा . पू. ३।३
वे. गारो.५४ व एषोऽत्यवष्टम्मेनेत्यूर्ध्वमुत्क्रान्तो
यो देवानां प्रथमश्चोरवश्व व्यधमानो व्यवनप्रीतस्तस्य तमः
। विश्वाधिको देवो महर्षिः । वें. पू. ३२
___ हिरण्यगर्भ जनयामास पूर्व भुतिर.५ यतो वाचो निवर्तन्ते...मानन्द
योनौ रेतः सिंचति यदर्वाचीनप्राप्नुवन्त्येते पुनरावृत्तिवर्जितम् वे. सारो. ७ ___ मेनो भ्रूणहत्यायास्तस्मान्मुच्यते सहवे. १२ यथा बिम्बादिवोतं बिम्ब सद
यो ह खलु वा वाशितामात्रः भारायणाद्वेङ्कटेशः
वें. पू. ५।२
प्रतिपुरुषं क्षेत्राः सङ्कल्पाध्यवयथा लोहपिण्डस्त्वमिसम्पर्कालोहमयो ।
सायाभिमानलिङ्गः प्रजापतिलोहगतप्रहारादीननुभवतीति
विश्वोऽक्षरस्तेन चेतनेनेदं शरीरं सदरेहेन्द्रियभूतगुणैरयं
चेतनवत्प्रतिष्ठापितम् पुरुषोऽभिभूयत इव
वै. पू. ४३ । यो ह खलु वाव मशरीर इत्युक्तः बदा चर्मवदाकाशं वेष्टयिष्यन्ति
सभूतात्मा मानवाः । एकदैवमकृत्वा च... वे. सारो. ४२ यो ह वै भगवानात्मा यथाऽन्तर्बहिबदा समस्तन दिवा न रात्रिन सन्न
व्याप्तः प्रसिद्धस्तथा स्वं रूपं पासच्छिव एव केवलः । तदक्षर
परमं देषा चकार
के. प.
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
र
लीलामूर्ते उपनिषद्वाक्यमहाकोशः स ओहारो
७२३ समूतें रुद्रसंज्ञस्य शम्भोरक्ष्युत्पन्नो
शं नः कनिक्रदहेवः पर्जन्यो प्रवर्या. १० बीजकोशो पुराणः । रुद्राक्षाख्यः
शं नः कुरु प्रजाभ्योऽभयंना पशुभ्यः प्रवर्या. २१ सर्वदेवर्षिजुष्टो यस्मिञ्जुष्टे
शाश्वतश्च स्थिर ईशः स्वतन्त्रः सर्वसंसारमुक्तिः
चिदम्बरो. ७
स्वमहिम्नि तिष्ठत्यनेनेदं शरीरं लिहं सत्यं निष्कलं ब्रह्मरूपं धार्य
चेतनवत्प्रतिष्ठापितम् वें. पू. ३५ पूज्यं हृदये ज्योतिराद्यम् ।
शांतिरेव शांतिः सा मा शांतिरेधि प्रवा. १७ सत्तामात्रं वाकुनोतीतमेतत्
शिवद्रोही शिवभक्तैर्विनिन्द्यः शिवपश्चात्मकं भासते येन मुक्तः निलेपो. ३
प्रसादे च पराखेन । दात्रोस्तविमुको विशुद्धाद्वैतभावमाश्रित्य न द्रष्टा नाद्रष्टा न श्रोता
स्मिन्मदमात्सर्य एताभियुजीत नाश्रोता न वक्ता नावक्ता न
भगवानीलकण्ठः
निलपो. १२ कर्ता नाकर्ता नाभिमानो
शिवध्याने शिवपूजाप्रसङ्गे नानावमानः सोऽवधूतः भक्तियो.१ रुद्राक्षाणां धारणे भस्म धार्यम् निलेपो. ११ विश्वभूत विश्वं त्वमेव विश्वगोहाऽसि
शिवः प्राण: शिवभक्तस्य सेवा पवित्रमसि
विष्णू. ८ शिवप्रसङ्गे मतिरस्य सर्वदा। वेदा मदस्ताश्चन्द्रार्कानला मोत्रा: २ तारो. १
शिवप्रसादस्य धृतिनिरन्तरं बेदपर्वतजालोस्थमन्त्रैः
शिवादन्यदेवविचिन्तनं न भक्तियो. २ कृतोऽयमेव हि ___ २देव्यु. ३७ शिवे भक्तिर्जायते पुण्यलेशाद्भक्तिवेदशासपुराणानि पर्यवस्यन्ति
मूलं सर्वसंसारमुक्तः चिदम्बरो.५ शहरे । तावतेषां समभ्यासों
| शिवो हि कर्ता जगतामनादिर्न यावत्सद्भक्तिसम्भवः
चिदम्बरो. ११ जानते यं श्रुतयोऽपि सम्यक् चिदम्बरो. २ वेदान्तसारसर्वस्वं यो जानाति स
स एव काले भुवनस्य मध्ये विश्वस्य ईश्वर
वे. सारो. ५५ व्यष्टिस्वरूपा प्रणवस्तदेतत्संसेवमानो
स्रष्टारमनेकरूपम् । विश्वस्यैकं न पुनर्भवे स्यात्
चिदम्बरो. ९
परिवेष्टितारं ज्ञात्वा शिवं क्षकमिवाचेतनमिदं शरीरं वे. पृ. ३॥
शांतिमत्यन्तमेति
श्रुतिर. १० सदस्पर्शादयो पर्था मनर्था इत ते.. ३. पू. ४६ ।
स एष दहराकाशमादित्यरूपः सम्मुः साक्षादद्वयात्मा स एव
शरीरमित्थं रथीकृत्य स्वयं रहस्यमेतम विदन्ति लोकाः चिदम्बरो. १० |
रथिको भूत्वैवमेव पिण्डब्रह्माण्डशारीरमिदं मैथुनादेवोद्भूतं... वें. पू. ४।४।।
रथरथिको बभूव
३. पू. ३३१० शरीरमेतद्बटव द्विदित्वा चिदम्बरं
स एष पञ्चधात्मानं विभज्य निहितो नित्यमीशं विदित्वा । मृत्यु तीर्वा
गुहायां मनोमयोऽशरीरो सर्वपापं विहत्य शिवे परब्रह्मणि
भारूपः सत्यसङ्कल्प मात्मा यां...तेजः
चिदम्बरो. १२ - दिव्यशरीरः श्रीवेङ्कटेश इति वें. पू. ३२८ शरीर मे विचर्षणं जिला मे मधु
स एवं शुद्धः पूतः शान्तो प्राणोमचमा । कर्णाभ्यां भूरि विश्रुवम् वे. सारो. २९ . ऽनिशमात्मा नो ज्ञेयः . पू. ३२१ कंग इन्द्रा पूषणा वाजसातो
सओङ्कारो महादेवः स विष्णुः स मिन्द्रा सोमा सुविताय शं योः
चतारकः । नातः परं जगद्वाति [प्रवा . ११+ वा. सं.३६।११ .मं. । यस्य भासा निरन्तरम् चिदम्बरो. १५
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थविर
-
بر
पीय परिसंस्थातः शेषः
सम्मूढत्वादात्मानं प्रभु भगवन्तं सहर्षणः प्रभुः
ना. म. २५ कारयितारं नापश्यत् .पू. जानन्दं परमानन्द...परमपदं
| सवा एषोऽस्य हुदन्तरे बेहटेशाख्यं वैष्णवं यदत्वा
तिष्ठमकताओं मन्यते न मिवर्वन्ते योगिनः बेहो.५
6 वा योऽयं हपन्तःपुरुषो प्रजापतिरेक: पुष्करपणे समभव.
भगवान् वेस्टेशस्तुरीयो उगवतोऽस्यान्तमनसि काम: समवर्तत इदं सृजेयमिति
वासुदेवात्मा
३. पृ. ३३१० बेष्टो . १ सामग्रीवशिर:कायः संवृतास्यः
स विश्वकृद्विश्वविदात्मयोनि:.... निपो. १९ मुनिश्चल
बराहो. ५.३२
स सोमः स सत्यं स विष्णुः प: सायं प्रानीयात्सोऽस्य
___स रुद्रः स देवः स सर्वम् सायं होमः
कठश्रु. २१ सहस्रबाहो सहस्रमूर्ते सहस्रास्य सर्वमोहार एव [माण्डू. १+
नृ.प.२।२+४२ सहस्रसम्भव विश्व स्वामाहुः विष्णू. १ [+नृसिंहो. १२+
रामो. २१
सहस्रशीर्षा पुरुषः सहसाक्षः... भूविर. ९ सर्वाननशिरोग्रीवः सर्वभूतगुहाशयः श्रुविर. ८
सुमित्रिया न माप ओषधयः सन्तु प्रवा. २५ सपा एष पास्महात्मनिवसितानि
सोऽहं ममेदमित्येवं मन्यमानो तैःकर्मफल: परिभूयमान इस
निबद्धो मात्मनाऽऽस्मानं शरीरे वा विचरति
कें. पू. २११
जानमेव खबरः कृतस्वानुचरैः सवा एष शुरः स्थिरो पलसा
परभिभूयमान: परिभ्रमति के.पू. पोऽभ्यमो प्रेक्षकवदवस्थिता . पृ. २१२ स्वधर्म एव सर्व धत्ते
३. पू. ४८ स वा एषोऽमिभूतः परतैर्गुणैरि
स्थविर हिरण्यगर्म नारायण... स्यशामिभूतत्वारसम्मूढः प्रयाः
स्वयम्भूर्भूतादिमहाभूतोऽसि विष्णू. .
इति परिशिष्टं समाप्तम् ।
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jain
dapat
Ternational
Fol Private & Persores
CHOng
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ New Relese... SABDARTHA CINTAMANIH BY BRAHMAWADHUTA SRI SUKHA NANDA NATHA शब्दार्थचिन्तामणिः प्रणेता-ब्राह्मावधूतश्रीसुखानन्दनाथः संस्कृत साहित्यानुशीलने शब्दकोशानामत्यन्तं महत्त्वमस्ति। यथा एकस्यैव समानार्थकशब्दानां संकलनं “अमरकोशत्वेन प्रसिद्धम्, तथैव प्रत्येकानां शब्दाना धातु-प्रत्यय-विकारादि-प्रदर्शनपूर्वकमीभिव्यक्तिक्रमे वाचस्पत्यम्दस्तोममहानिधि - बाङ्चयार्णव - अभिधान राजेन्द्र-शब्दकल्पद्गुमादयः कोशाः | भारतीय मनीषिभिरारचिताः। अदसीयेषु कोषग्रन्थेषु प्राचीनतमः कोषः सुखानन्दनाथविरचितः" "शब्दार्थचिन्तामणि" विद्यते। इदमीयस्य शब्दकोशस्य प्रथम प्रकाशनं वैक्रमाब्दे 1921 तः 1941 मध्ये भागचतुष्टये उदयपुराधीश श्रीमहाराणा-सज्जनसिंहाऽज्ञया आगरातो जातम्। कोशेऽस्मिन् / रुऋ-व्याकरणादि-प्रसिद्धाकारग्रन्थानां प्रमाणानि शब्दव्युत्पत्तिपूर्वकं संकलितानि त। कतिपय कठिनशब्दार्थानां विवेचनं समाधानयतं यथादस्मिन कोशे वरीवर्ति, तथादन्यत्र सर्वथा दुर्लभायते। For Privale & Personal use only