Book Title: Khartar Gachha Ka Aadikalin Itihas
Author(s): Chandraprabhsagar
Publisher: Akhil Bharatiya Shree Jain S Khartar Gachha Mahasangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/023258/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharataragaccha kA AdikAlIna itihAsa mahopAdhyAya candraprabhasAgara Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharataragaccha kA AdikAlIna itihAsa Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharataragaccha kA AdikAlIna itihAsa mahopAdhyAya candraprabhasAgara a0 bhA0 bhI jaina zve. kharataragaccha mahAsaMgha dillI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharataragaccha kA AdikAlIna itihAsa mahopAdhyAya candraprabhasAgara sampAdaka: bhaMvaralAla nAhaTA prakAzaka: akhila bhAratIya zrI jaina zve. kharataragaccha mahAsaMgha 1004-mAlIvAr3A, dillI-6 prathama saMskaraNa : 1660 mUlya : 30 rupaye mudraka : surAnA prinTiMga varksa 205, ravIndra saraNI kalakattA-7 Kharatar-Gachchha Ka Adikaleen Itihas/Mahopadhyay Chandra-Prabh-Sagar Akbil Bharatiya Sri Jain Swetamber Khartar-Gachchha Maha Sangh, Delhi/1990/Rs. 30/ Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maNidhArI melA naI dillI 16 sitambara, 1991 graMtha vimacana ke avasara para apane udgAra pragaTa karate hue mAnanIya DA0 balarAma jAkhar3a, kendrIya kRSi maMtrI sAtha meM mahAsaMgha adhyakSa zrI harakhacanda nAhaTA, mahAmaMtrI zrI sunIla zrImAla, dAdAbAr3I prabandhaka zrI mahendra bhaMsAlI tathA zrI mahendra DosI 'kharataragaccha kA AdikAlIna itihAsa' graMtha ko lokArpaNa karake adhyakSa zrI nAhaTA ko prati bheMTa karate hue kendrIya maMtrI DA0 jAkhar3a Page #8 -------------------------------------------------------------------------- Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya svakathya prathama khaNDa anukrama V-VI VII-XIII kharataragaccha : eka siMhAvalokana 1-48 jaina dharma -1, jaina dharma meM paramparA - bheda-2, bhedopabheda - 2, kharataragaccha kA pravartanaH eka pUrva bhUmikA-6, kharataragaccha kA vaiziSTya -8, zithilAcAra kA unmUlanaH eka krAntikArI caraNa-6, zAstrIya vidhAnoM kI punarsthApanA - 12, zAstrArtha - kauzala-16, yaugika zakti prayoga - 16, narezoM ko pratibodha - 17, jaina saMgha kA vyApaka vistAra - 16, gotroM kI sthApanA - 20, prakhara sAhitya - sAdhanA - 25, sAmpradAyika sahiSNutA - 40, anya vizeSatAe~ -44 dvitIya khaNDa kharataragaccha kA AdikAla 46-78 kharataragaccha kA kAla - kramAnusAra vargIkaraNa-52, kharataragaccha kA AdikAla53, caityavAsI-paramparA-53, caityavAsIH zithila sAdhvAcAra ke anugAmI-54, kharataragaccha kA udbhava - 56, zAstrArtha - vijaya : krAnti kA pahalA caraNa 60, zAstrArtha - vijayI : vardhamAna yA jinezvara ? 65 kharatara - nAmakaraNa-67, kharataragaccha kA udbhava -kAla-71 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya khaNDa kharataragaccha ke AdikAlIna aitihAsika puruSa 76-243 kharataragaccha kI guru-paramparA-81, kharataragaccha ke AdikAlIna aitihAsika puruSa-82, amRta-puruSa AcArya vardhamAnasUri-84, mahAmahima krAntadarzI AcArya jinezvarasUri-89, mahAvaiyAkaraNa AcArya buddhisAgarasUri-104, mahattarA kalyANamati-107, mahAkavi dhanapAla-108, mahAprajJa AcArya jinacandrasUri112, zAsana-dhana AcArya dhanezvarasUri-116, ameya medhA-sampanna AcArya abhayadevasUri-117, divya vibhUti AcArya devabhadrasUri-142, arhannItisaMyojaka AcArya jinavallabhasUri-144, vidvatraratna AcArya harisiMhasUri-168, prabuddha-cetA gaNi rAmadeva-168, jinazAsana-sevI padmAnanda-166, sammAnya AcArya azokacandrasUri-170, jagatpUjya AcArya jinadattasUri-171, jinazAsana-ziromaNi AcArya jinazekharasUri-201, maNidhArI AcArya jinacandrasUri-202, mahAvAdajayI AcArya jinapatisUri-211, mahAmanISI upAdhyAya jinapAla-222, zrAvaka-ratna nemicandra bhANDAgArika 225, zAsana-prabhAvaka AcArya jinezvarasUri (dvitIya)-226, dharmAnurAgI zreSThi. abhayacandra-236, upasaMhAra-240 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya jainadharma apanI maulikatAoM evaM naitika mApadaNDoM kI sthApanA ke lie vizva-vikhyAta hai| kharataragaccha eka krAntikArI abhiyAna hai, jisakI buniyAda jainadharma kI pratiSThA ko jarjara hone se bacAtA hai| kharataragaccha zithilAcAra kI vikarAla hotI dAnavIya chAyA ke lie cunautI banakara ubhraa| isalie yaha gaccha apane-Apa meM eka krAntiratha hai, jisa para pUjanIya AcArya zrI jinezvarasUri, yugapradhAna jinadattasUri jaise mhaamhim| dharmarathikoM ne ArUr3ha hokara zramaNa-jIvana meM praviSTa tamas vAtAvaraNa ko apanI prakhara kiraNoM se cIrakara prAmANikatA/maulikatA/svacchatA kA kIrtimAna sthApita kiyaa| isa prakAra isa gaccha ne jainadharma ko nayA netRtva pradAna kiyaa| isalie isakA itihAsa jainadharma kI dhuMdhalI/sudharI chavi ko peza karatA huA apanI nirantara prApta saphalatAoM kA lekhA-jokhA prastuta karatA hai| jarUrata hai ise rU-ba-rU aitihAsika DhaMga se upasthApita karane kii| prastuta itihAsa usI jarUrata kI eka AMzika, kintu uccastarIya abhinava pUrti hai| kharataragaccha ke itihAsa para prakAza DAlane vAle aba taka kucha prayAsa hue haiN| hara prayAsa apane-Apa meM eka-se-eka acche the| para itihAsa aura zodha kA kSetra viziSTa zailI evaM dRSTi kI apekSA rakhatA hai| prastuta itihAsa ke lekhaka pa0 pU0 mahopAdhyAya zrI candraprabhasAgara jI kharataragaccha ke mUrdhanya vidvAnoM meM haiN| unhoMne kharataragaccha ko 'avaDhara dAnI' banakara bahuta kucha diyA hai| unhoMne isa khana ke lie hamAre sAgraha nivedana ko svIkAra kiyA aura prastuta itihAsa ko likhakara unhoMne kharataragaccha ke prArambhika ghaTanAkramoM ko jo zodhaparaka zabda-zailI dI hai, vaha hamArI AvazyakatA kI apekSita sampUrti hai| mahAsaMgha unake isa lekhanakArya ke lie kRtajJa hai / itihAsa ke prakAzana mudraNa meM hameM vidvatraratna zrI bhaMvaralAla jI nAhaTA; samAja-ratna zrI jJAnacanda jI- lUNAkta, kalakattA; zrI AzakaraNa jI gulechA, V Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madrAsa; zrI prakAzakumArajI daphtarI, kalakattA Adi mahAnubhAvoM kA sakriya sahayoga prApta huA hai / hama sabhI sahayogI sajjanoM ke prati apanatva darzAte hue dhanyavAda jJApana karate haiM / AzA hai, isa itihAsa ko khUba par3hA / sarAhA jAegA aura jIvana kI gatividhiyoM meM prazamaratitva kI kharataratA / prakharatA ko pratiSThita kara jyotirmayatA ko sAkAra kiyA jAegA / rAjendrakumAra zrImAla saMyojaka itihAsa prakAzana samiti, a. bhA. zrI jaina zve. kharataragaccha mahAsaMgha. VI Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svakathya jIvana atIta, vartamAna aura bhaviSya kA samanvaya hai| atIta meM ghaTita ghaTanA-krama vartamAna ko prerita aura udbodhita karate haiN| udbodhita vartamAna dvArA sAdhita/sampAdita kArya-kalApa ujjvala bhaviSya kA nirmANa karate haiM / yaha zRkhalA yadi susaMgata banI rahe to jIvana meM eka aisA sauSThava AtA hai jo use sArthakatA pradAna karatA hai| isa pariprekSya meM yadi hama cintana kareM to itihAsa kA sAmAjika, laukika aura sAMskRtika jIvana kI unnati meM bar3A mahattvapUrNa sthAna hai| ___ mAnava bar3A vismaraNazIla hai| jitanA zIghra vaha utprerita aura sphUrta hotA hai, utanA hI zIghra vaha bhUla bhI jAtA hai| vaha na bhUle, yaha Avazyaka hai / smRti banAye rakhane meM itihAsa sahAyaka hai| vaha eka aisA jharokhA hai, jisase jhA~kakara manuSya apane atIta ke kriyA-kalApoM kA jIvanta dRzya dekha sakatA hai / yaha kucha kheda kA viSaya hai ki hama bhAratIyoM meM itihAsa ke prati jAgarUkabhAva kama rahA, jisakA pariNAma Aja vidyA ke kSetra ke aneka sandarbho meM nirAzA utpanna karatA hai| aneka granthakAroM, vidvAnoM, zAsakoM, dAnavIroM, dharmavIroM, karmavIroM kA prAmANika itihAsa upalabdha na hone ke kAraNa kevala kalpanAoM, kiMvadantiyoM aura janazrutiyoM kA AdhAra lekara Age bar3hanA par3atA hai / yadyapi tyAgataponiSTha mahApuruSoM kA yaha bhAva ki apanA vyaktigata paricaya kyA deM, kArya hI unakA paricaya ho, eka apekSA se garimApUrNa to hai, kintu itihAsa kI akSuNNatA isase bAdhita hotI hai| isa bhAva kI upAdeyatA vaiyaktika hai, sAmUhika yA sAmaSTika jIvana meM isase paramparA kI akSuNNatA nahIM banI rahatI, apitu eka riktatA A jAtI hai| ataH Aja ke bauddhika yuga meM jIne vAle hama logoM ko cAhiye ki itihAsa ko jarA bhI khone na deM aura 'purAtana itihAsa ko sa~joe raheM, jisase jIvana kI sAmaSTika samRddhi vikasita hotI jaae| aisI hI kucha preraNAoM ke pariNAmasvarUpa kharataragaccha ke itihAsa ko likhane kA prasaMga upasthita huaa| jaina-paramparA apane-Apa meM eka krAnti hai| jAti, varNa, varga, bhASA Adi sabhI sandarbho kI baddhamUla rUr3ha dhAraNAoM meM jaina saMskRti ne jo abhinava unmeSa kiyA, vaha usakI sajIva cetanA kA paricAyaka hai / guNa-niSpannatA VIT Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yA yathArthatA ko mUla AdhAra mAnakara jaina cintakoM ne satya kI sthApanA aura prakhyApanA kI / paramparA, saMskRti, sabhyatA eka samaSTi hai, jisakI nyUnatama ikAI vyakti hai / vyaktiyoM ke samavAya ke vibhinna vikAsa inake rUpa meM prasphuTita hote haiM, jo sAMskRtika adhiSThAna kA rUpa le letI hai / vyakti sadA eka-sA banA rahe, usakI bhAvanAe~, cintanadhArAe~, kAryakalApa aparivartita raheM, yaha sambhava nahIM hai / samaya, paristhitiyA~, loka-dhAraNAe~ ityAdi aneka kAraNoM se vyakti prabhAvita hotA hai / prabhAva do prakAra ke hote haiM-- UrdhvagAmI aura nimnagAmI / vyakti kI nimnagAmitA dharma, saMskRti, samAja, sAhitya saba para prabhAva DAlatI hai | taba dharma ke siddhAntoM ko loga hAsonmukha mAnasika mApadaNDa se mApane lagate haiM / mUla zabdAvalI ko badala pAne kA sAhasa to unameM nahIM hotA, kintu vikRta vyAkhyAoM dvArA ve dharma ke siddhAntoM ko apane manonukUla DhA~ce meM, sA~ce meM r3hAlane lagate haiM / unake AdhAra para apane AcAra aura kriyA-kalApa ko, jisameM nimnatva vyApta hotA hai, zuddha / adUSita batAne kI viDambanA karane lagate haiM / vaisA yuga sAMskRtika hrAsa yA avanati kA yuga hotA hai | atyanta UrdhvagAmI jaina samAja ne aise yuga bhI dekhe haiM / jaba hama chaThI-sAtavIM zatAbdI ke paravartI dhArmika jIvana para vihaMgAvalokana karate haiM, to hameM aisA pratIta hotA hai ki eka adhomukhI dhArA pravahaNa - zIlA hotI jA rahI thI, jo vastutaH jaina dharma ke ujjvala rUpa ko dhUmila banAne lagI / yaha dhArA nauvIM dasavIM zatAbdI taka kAphI jora pakar3a cukI thI / zrAvakoM ke bAre meM to kyA kaheM, zramaNa-varga bhI isa dhArA meM baha gayA / jaina dharma ke mukhya do aMga haiM- zramaNa aura zrAvaka / zramaNa mArgadarzaka, dharmapatha kA nirdezaka hotA hai / zrAvaka zramaNa se sunakara, samajhakara eka dhArmika jIvana-saraNi apanAtA hai / isa pariprekSya meM zramaNa kA kitanA bhArI dAyitva hai, yaha batAne kI bAta nahIM hai / usakI AsthA, dhAraNA aura cintanA ke AdhAra para sArA gRhI-samAja calatA hai| usake apane sAthI to usake anurUpa hote hI haiM / itane bhArI uttaradAyitva kA saMvahana karane vAlA vyakti yadi apanI bhUmikA ga~vA baiThatA hai, tuccha bhautika eSaNAoM ke lie saMyama aura sAdhanA ke pavitra dharma ko nIce utArane lagatA hai, to eka aisI viDambanA astitva meM AtI hai, jisase phUTane vAle vikAra samAja ke sAMskRtika, dhArmika jIvana kI rIr3ha ko tor3a DAlate haiM / VIII Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bar3A duHkhada huA, kintu jaina paramparA meM aisA huA, zithilAcAra bar3hA, buddhi dvArA use samarthana dene kI pravRtti panapI, jo usase bhI kahIM adhika ghAtaka thii| zAstroM ke arthoM ko tor3A-maror3A gayA, AcAra-vicAra meM itanA parivartana kara diyA ki jena-saMskRti evaM AcAra-paramparA vilupta hone lgii| caityavAsa Adi isake aneka rUpa the| jisa zramaNa ke lie vAyuvat apratibaddha vihArI kA vizeSaNa prayukta hotA rahA hai, vaha yadi khAna-pAna, rahana-sahana Adi kI sukha-suvidhAoM ke roga meM grasta ho caityoM meM simaTa jAye, vahIM rahane lge| nartakiyoM ke nRtya taka dekhane lage, kyA jaina paramparA kA yaha ati vikRta rUpa nahIM hai ? katipaya bhASyoM, cUrNiyoM meM aise saMketa milate haiM, jinheM dekhakara A~khoM se A~sU hulaka par3ate haiM ki oha ! eka vizuddha dhArmika parampararA/utkRSTa AcAravAna dhArA meM logoM ne yo mala gholA ! para kauna kyA kahe, aisA huA / huA bhI taba bahulatA se bahulatA prabhAvakArI hotI hai| yadi yaha asat bhI ho taba bhI caityavAsiyoM kA samAja para dabadabA aura prabhAva thA / unako unake AcAra ke sambandha meM unake dvArA apane AcAra ko diye jAte samarthana ke sandarbha meM kisI ko kucha bolane kA sAhasa nahIM thaa| yadi koI prabuddhajana jo jaina tattvajJAna aura AcAra kA kucha paricaya rakhatA rahA ho, isa visaMgati ko A~ka pA rahA ho, to bhI parvata se kauna TakarAe, yaha socakara kucha kaha pAne kI himmata nahIM kara pAtA rahA ho / eka aura bAta hai, usa para bhI jarA soceM, laukikajana apane laukika kAryoM meM itane race-pace rahate haiM ki ve dhArmika tattvoM aura AcAra kI gaharAI meM jAne kA utsAha nahIM dikhaate| kalpita paritoSa ke lie ve itanA-sA mAnakara samAdhAna kara lete haiM ki jaise bhI hoM, apane se to ye kahIM acche haiM, U~ce haiM, kucha to tyAgA-chor3A hai| yadyapi yaha samAdhAna eka bhUla-bhUleyA hai, kintu adhika loga prAyaH bhUla-bhUleyA meM hI rahate haiN| sabhI yugoM meM kucha aise utkrAnta-cetanA ke dhanI vyakti hote rahe haiM, jo yugIna pratikUlatAoM, bAdhAoM, vipadAoM kI paravAha na karate hue satya para jamI kAlikha ko dho dene ke lie ar3a jAte haiN| 'kAryam vA sAdhayAmi, zarIram vA pAtayAmi'-'karU~ yA marU~' kA saMkalpa liye ve asat ko cunautI dete haiN| dasavIM-gyArahavIM zadI isa dRSTi se nizcaya hI garimAmayI hai, jisase na kevala manISI, varana manasvI utpanna kiye, jo amala-dhavala jaina saMskRti, dharma, darzana aura jIvana-saraNi para parivyApta kAlimA para akulA IX Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uThe, jhuMjhalA uThe / akulAhaTa aura jhuMjhalAhaTa - taba taka kucha karizmA paidA nahIM karatI, jaba taka usake sAtha Atma-zakti, antaHsphUrti, antara-jyoti kucha karanA to dUra rahA, vaha akulAhaTa apane saMvAhaka bujhA bhI DAlatI hai / - kA sambala na ho / kI antazcetanA ko jina mahApuruSoM kI hama bAta karane jA rahe haiM, unameM antara - jyoti kI tIvratA / prakharatA thI / ataeva unakI AkulatA ne eka aisI krAnti kA sarjana kiyA, jisane dhArmika - jagata ko sahasA jhakajhora DAlA / unhoMne nimnagAmI pravahaNazIlA dhArA ko rokA hI nahIM, apitu use UrdhvagAmI bhI banAyA / yaha UrdhvaM gAmitA vastutaH jainadharma ke vAstavika svarUpa taka pahu~cI / vAstava meM kharataragaccha eka krAntikArI Andolana hai, jainadharma kA sudhAravAdI prAtinidhika AmnAya hai, jisane vipathagAmI dharma ke ratha ko sanmArga para lAne kA apratima puruSArtha kiyaa| yAnI paTarI se utarI huI gAr3I ko punaH paTarI para car3hA diyA / hamane prastuta itihAsa meM kharataragaccha ke jina vyaktitvoM ko Akalita kiyA hai, ve vastutaH kharataragacchIya itihAsa ke Adi bIja haiM, jinake AdhAra para kharataragaccha kA bahuzAkhI vaTavRkSa phalA / phUlA / vikasA / jisakI saghana chAyA meM lakSa lakSa / koTi-koTi dharma-prANa naranAriyoM ne vizrAnti kI, Atma-zAnti kI anubhUti kI / - 'kharatara' zabda apane-Apa meM bar3A vizada, sUkSma aura garimApUrNa artha liye hai / 'khara' kA artha tIvra, tejomaya, gatimaya, zaktimaya hai / saMskRta kA 'tara' pratyaya, jisakA 'tara' avaziSTa rahatA hai, 'khara' ke Age jur3akara usakI tIvratA, gatimayatA, zaktimattA ko aura bar3hA detA hai| bar3A preraNAprada hai yaha zabda, jisaneyuga-yuga taka dharmAnuprANita samAja ko sphUrti pradAna kI / jaina darzana na kevala jJAnavAdI hai, na kevala kriyAvAdI hai, vahA~ 'jJAnakriyAbhyAm mokSaH' ke rUpa meM jIvana meM jJAna aura kriyA -- donoM kA anivArya sthAna hai, jinakA vizada rUpa samyag darzana, samyag jJAna aura samyag cAritra ke rUpa meM prasphuTita hotA hai| inhIM ke anuzIlana se jIvana kI samagratA satI hai| kharataragaccha meM prArambha se hI jJAna aura kriyA donoM para vizeSa jora diyA jAtA rahA hai / vastutaH inake udbhAvana aura abhyudaya ke lie hI kharataragaccha astitva meM AyA / mahAmahima AcArya jinezvarasUri isa AdhyAtmika krAnti ke sUtradhAra bane / jahA~ ve mahAna zAstravettA, tArkika evaM cintaka the, vahIM utane hI X Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pavitra/vizuddha AcAravanta the| vaha aitihAsika prasaMga, jahA~ aNahilapura pattana meM vahA~ ke rAjA durlabharAja aura sambhrAnta janoM kI sannidhi meM cetya vAsiyoM ke sAtha AcAra-parIkSaNa, jIvana-parIkSaNa, caryAnuzIlana Adi ve sandarbha meM na kevala vicAra-manthana huA, apitu sAkSAt paryAvalokana bhI huA vahA~ sabako inake vidyA-jIvitavya aura cAritra-jIvitavya kI saccAI ne meM prabhAvita kiyaa| aitihAsikoM ke anusAra rAjA dvArA AcAryavara ke lie abhihita 'kharatara' zabda unake jIvana kI vaicArika aura kArmika pavitrata kA saMvAhaka bana gayA, jo unake AdhyAtmika zakti-puMja para TikI thI vyAkaraNa dvArA prastuta artha ne sahaja hI apanI saMgati sAdha lii| kharataragaccha jaina-paramparA kA vaha jyotirmaya AmnAya hai, jisane AcArya abhayadevasUri, jinavallabhasUri, jinadattasUri, maNidhArI jinacandrasUri, jinakuzalasUri, akabara-pratibodhaka jinacandrasUri, mahopAdhyAya samayasundara, yogIrAja Anandaghana, upAdhyAya devacandra jaise prakhara prajJA evaM gahana sAdhanA ke dhanI sRjanazIla mahApuruSoM ko janma diyA, jinhoMne na kevala jaina-paramparA ko varan bhAratIya cintanadhArA aura jIvana-dhArA ko eka nayA Aloka diyA, pada-darzana diyaa| sAdhvIvarga meM pravartinI vicakSaNazrI jesI mahimA maNDita Adarza sAdhvI aura gRhasthoM meM karamacanda bacchAvata jaise yoddhA evaM * mantrI, nAhaTA motIzAha seTha aura rAyabahAdura badrIdAsa jauharI jaise dAnavIra aura agaracanda nAhaTA jaise rASTrIya stara ke sAhitya-sevI isI gaccha kI dena hai| sacamuca, ve saba bhAratIya itihAsa ke zAzvata prakAza-stambha bana gaye / aparimita jJAna-sampadA ke dhanI AcArya abhayadevasUri ko kauna bhUla sakatA hai, jinake dvArA likhita nava aMga AgamoM kI TIkAe~ hameM upalabdha haiN| unakA kitanA bar3A upakAra rahA dhArmika jagat pr| isI prakAra mahAmahima dAdA gurudevoM kA bhI rAjAoM aura prajAjanoM-sabako dhArmika upadeza dene kI dRSTi se, sAmudAyika rUpa meM, jAtIya rUpa meM, AdhyAtmika evaM cAritrika jyoti jagAne kI dRSTi se jo akathanIya/apratima yogadAna rahA hai, kyA kabhI bhulAyA jA sakatA hai ? Aja aise hajAroM-lAkhoM loga haiM, jinake roma-roma meM dAdA gurudevoM ke prati zraddhA aura AsthA basI hai| Aja jainadharma meM jahA~ eka bhI vyakti ko dIkSita kara pAnA bhArI duSkara pratIta hotA hai, vahA~ jarA kalpanA kIjie, kitanI prabhAvakatA ina mahApuruSoM meM thI ki unhoMne lAkhoM-ke-lAkhoM vyaktiyoM ko jainadharma meM pariNata kiyaa| XI Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kitanI udAratA thI unakI ! jinako bhI unhoMne jainatva meM parivartita kiyA, vahA~ unheM samagra jainatva se jor3A hai, na ki mAtra apane gaccha se / yaha kharataragaccha kI udAravAditA kA anupama udAharaNa hai / isI prakAra anyAnya sandarbhoM' meM bhI kharataragaccha kI nIti sadaiva asaMkIrNa aura vyApaka rahI / 'rAjA no dadate saukhyam' isa vAkya ke ATha akSaroM ko lekara ATha lAkha arthoM ke parijJApaka grantha-ratna 'aSTalakSI' mahAkAvya ke nirmANa karane vAle mahAn vidvAn samayasundara ke samakakSa koI aura lekhaka na kevala bhArata kA varan vizva kA vAGgamaya bhI de sakA hai ! vistAra se pAThaka itihAsa meM par3heMge hI, kevala itanA sA iMgita karanA paryApta hogA ki sAhitya, darzana, nyAya, jyotiSa, Ayurveda, gaNita prabhRti aneka viSayoM para kharataragaccha ke AcAryoM, muniyoM aura manISiyoM ne sahasroMsahasroM graMthoM kI racanA kI / jJAna kI isa udagra ArAdhanA ke sAtha-sAtha ve parama kriyAniSTha rhe| jJAna aura kriyA ke samanvaya ke krAnti ghoSa ko lekara isa gaccha kA udbhava huA / 'jJAta satya kA AcaraNa aura Acarita satya kA jJAna' yahI isa gaccha kA pramukha udghoSa thA / vaha udghoSa kabhI manda nahIM par3A / inhIM saba bAtoM kA lekhA-jokhA itihAsa kA viSaya hai| 1 prastuta grantha isa AmnAya ke itihAsa kA prathama khaNDa hai, jisameM kharatara - gaccha ke AdikAla kA vivecana hai / maiMne kharataragaccha ko abhyudaya, vikAsa aura abhivardhana kI dRSTi se tIna bhAgoM meM vibhakta kiyA hai-AdikAla, madhyakAla aura vartamAna kAla / gyArahavIM zatAbdI se terahavIM zatAbdI taka kA samaya maiMne AdikAla meM parigRhIta kiyA hai| deza kI tatkAlIna sAmAjika, dhArmika evaM sAMskRtika sthiti, jaina dharma kA pracalita rUpa, krAnti kI AvazyakatA ityAdi kI pRSThabhUmi para udbhUta kharataragaccha ke rUpa meM AdhyAtmika krAnti abhiyAna kA lekhA-jokhA, ina tIna zatAbdiyoM ke antargata uttarottara bar3hate pragati-caraNa, sarjita Thosa kArya ityAdi kA vivaraNa prastuta karane kA isa grantha meM prayAsa rahA hai / lekhana meM dRSTikoNa nitAnta aitihAsika rahA hai| jina-jina viSayoM meM Thosa pramANa prastuta hue haiM, unhIM ko prAmANika rUpa meM upasthita karane kA merA upakrama rahA hai| janazrutiyoM yA kiMvadantiyoM ko unake apane rUpa se adhika mahattva nahIM diyA gayA hai, aitihAsikatA ke DhA~ce meM unheM nahIM DhAlA hai / nizcaya hI kharataragaccha kA AdikAla na kevala isa gaccha ke varana XII Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavIM zatAbdI kI uttaravartI Aheta - paramparA ke jJAna evaM sAdhanA kI dRSTi se svarNima kAla kahA jAye to koI atiraMjana nahIM hogA / hameM AzA hI nahIM, apitu pUrI AsthA hai ki kharataragaccha ke AdikAlIna itihAsa ke ghaTanAkrama janamAnasa meM zruta-pradhAna aura saMyama pradhAna dharma kI preraNA jagAyeMge / kharataragaccha kA madhyakAlIna aura vartamAna kAlIna itihAsa bhI yathAsamaya prakAza meM AyeMge, aisI AzA hai / prastuta itihAsa - prabandha ko mUrta rUpa dene meM aneka loga nimitta bane / AcAryapravara zrI jinakAntisAgarasUrIzvarajI ke AzIrvAda ne dIpa banakara mere kArya-patha ko prazasta kiyA / gaNivara zrI mahimAprabhasAgarajI evaM a0 bhA0 zrI jaina zve0 kharataragaccha mahAsaMgha itihAsa-lekhana ke preraNA-srota rahe / zrI bha~varalAlajI nAhaTA, daulatasiMhajI jaina, mohanacandajI DhaDhA, AzakaraNajI gulechA, jJAnacandajI luNAvata, rAjendrakumArajI zrImAla Adi mahAsaMgha - sadasyoM ke Agraha ne vyastatAoM ke bAvajUda mujhase isakI sampUrti karavA lii| prakAza kumArajI daphtarI kA to lekhana se prakAzana taka sArvabhauma sahayoga milA / bandhuvara zrI lalitaprabhasAgarajI kA prastuta lekhana kArya meM agrayoga rhaa| itihAsavid zrI bha~varalAlajI nAhaTA evaM kalama ke sipAhI zrI gaNeza lalavAnI ne isa graMtha kA punarAvalokana evaM mudraNa-zodhana kiyA / maiM una sabhI ke prati sadbhAvanA vyakta karatA hU~, jinakI isa lekhanaprakAzana meM pratyAkSApratyakSa sakriyatA rahI / praNata hU~ una itihAsa-puruSoM ke prati, jo isa grantha ke nAyaka haiM / 1 janavarI 160 XIII --candraprabha Page #20 -------------------------------------------------------------------------- Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A mahAmahima AcArya jinezvarasUri (kharataragaccha ke pravartaka) Page #22 -------------------------------------------------------------------------- Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama khaNDa kharataragaccha : eka siMhAvalokana Page #24 -------------------------------------------------------------------------- Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma jaina dharma parama zreya ke prati samarpita eka AdhyAtmika anuSThAna hai| isane sadA ve hI mApadaNDa apanAye haiM, jinameM jIvana ke naitika mUlyoM ko saMvahana karane kI zakti hai| kamala kI bhA~ti nirlipta jIvana jIne kI kalA sikhAne vAlA yahI dharma hai| yaha jIvana, gaNita evaM vijJAna kI vijaya kA eka cirasthAyI adbhuta smAraka hai| ___ isa dharma-paramparA ko jIvita evaM vizuddha banAye rakhane ke lie samaya-samaya para aneka amRta-puruSa hue, jinhoMne tIrthaMkara aura AcArya padastha hokara dharmasaMgha ko sthApita evaM saMcAlita kiyaa| bhagavAn RSabhadeva se bhagavAn mahAvIra taka hue tIrthaGkaroM evaM AcAryoM ne isa dharma ke pravartana tathA prasAraNa hetu ullekhanIya bhUmikA nibhaaii| cakravatI bharata, sanatkumAra, zrIkRSNa, zreNika, ceTaka, koNika, udAyI, candragupta, samprati, kumArapAla, khemarAja Adi narezoM kA isa dharma ke pracAraprasAra meM mahat anudAna hai| vastutaH AcAryoM, muniyoM, sAdhviyoM, rAjAoM, zrAvakoM, zrAvikAoM ke sAmUhika athak yogadAna ke phalasvarUpa hI isa dharma kA astitva nirantara banA rahA / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma meM paramparA-bheda jaina dharma mukhyataH do paramparAoM meM vibhakta hai - zvetAmbara evaM digambara / yaha bheda evaM nAmakaraNa mukhyataH vastra - sApekSa hai / zvetAmbara paramparA ke anusAra digambara-mata kA abhyudaya vikrama saMvat 136 meM huA aura digambara- paramparA ke anusAra zvetAmbara - mata kA AvirbhAva vikrama saMvat 136 meM huA thA / vaha abhI taka zata-pratizata nirdhArita nahIM ho pAyA hai ki donoM paramparAoM meM pahale zvetAmbara - mata sthApita huA yA digambara- mata / bhedopabheda jaina-dharma-saMgha meM yatkiMcita mAnyatA bheda ko lekara choTI-bar3I kaI paramparAe~ panapIM / na kevala panapIM, apitu kAphI phalI phUlI bhI / ve vividha paramparAe~ gaNa, kula, gaccha, zAkhA, samudAya Adi rUpoM meM vikasita huI / inameM gaNa sarvAdhika mukhya evaM prAcIna hai| tIrthaGkaroM ke pradhAna ziSya gaNadhara kahalAte the / ve gaNa kI vyavasthA kA dAyitva: nibhAte the 1 eka gaNa meM aneka kula aura zAkhAe~ huA karatI thIM / bhagavAn mahAvIra ke zAsana kAla meM jo-jo gaNa Adi hue, unakA lekhA-jokhA kAphI vistRta hai / sthAnAMga sUtra ke nauveM adhyAya meM evaM kalpasUtra ke sthavirAvalI - khaNDa meM una gaNoM kI carcA huI hai / kalpasUtra meM prApta ullekha vistRta evaM prAmANika haiM / isameM bhagavAn mahAvIra ke nau gaNa aura gyAraha gaNadharoM para prakAza DAlate hue mahAvIra kI paramparA Arya sudharma se svIkAra kI hai| mahAvIra kI paramparA meM hue Arya dharma, jambU, prabhava, zayyambhava, yazobhadra, vajra, phalgumitra, devarddhi gaNi kSamAzramaNa Adi ke nAma ullekhanIya haiN| kalpasUtra meM pramukha paTTadharoM kA varNana karate hue unase niHsRta kula, gaNa 4 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura zAkhAoM para jo prakAza DAlA gayA hai, vaha aitihAsika dRSTi se mahattvapUrNa hai| gaNa nau haiM / ve isa prakAra haiM-(1) godAsagaNa, (2) uttara-balissaha gaNa, (3) uddehagaNa, (4) cAraNa-gaNa, (5) uDupATita gaNa, (6) vezapATika gaNa, (7) kAmarddhi gaNa, (8) mAnava-gaNa aura (E) kottik-gnn| godAsagaNa kI cAra zAkhAe~ isa prakAra haiM-(1) tAmraliptikA, (2) koTivarSIyA, (3) pauNDravarddhanikA, aura (4) daasiikrpttikaa| uttarabalissaha gaNa kI cAra zAkhAe~ isa prakAra haiM(1) kauzAmbikA, (2) saumitrikA, (3) koTumbinI aura (4) cndnaagrii| uddehagaNa se cAra zAkhAe~ nikalIM-(1) audumbariyA, (2) mAsapUrikA, (3) mati patrikA, (4) suvrnnptrikaa| isa gaNa se chaha kula janame-(1) nAgabhUta, (2) somabhUtika, (3) Adrakaccha, (4) hastalIya, (5) nAndika aura (6) pArihAsika / - cAraNa gaNa se nimna cAra zAkhAe~ panapI-(1) hArita-mAlA gArika, (2) saMkAzikA, (3) gavedhukA, (4) vana naagrii| isa gaNa se nimna sAta kula nikale-(1) vatsalIya, (2) prItidharmaka, (3) hAridraka, (4) puSpamitraka, (5) mAlyaka, (6) Arya ceTaka aura (7) kRSNa skhaa| uDuvADiya gaNa (bhUtuvATika gaNa) se cAra zAkhAe~ nikalI(1) campArjikA, (2) bhadrANikA, (3) kAkandikA aura (4) mekhlaajiNkaa| isase nimnalikhita tIna kula janame-(1) bhadrayazika (2) bhadragauptika aura (3) yazobhadrIya / __ veSavATika gaNa se cAra zAkhAeM aura cAra kula nikle| zAkhAe~ haiM-(1) zrAvastikA, (2) rAjapAlikA, (3) antaraMjikA aura (4) kssemliiyaa| kula haiM-(1) gaNika, (2) meghika, (3) kAmaddhika aura (4) indrpurk| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnavagaNa se nimna cAra zAkhAe~ prakaTa huI -(1) kAzyavarjikA, (2) gautamIyA (gomAjikA), (3) vAziSThIyA, (4) saurASTrikA / isa gaNa ke kuloM ke nAma isa prakAra haiM-(1) RSigotraka, (2) RSidattika aura (3) abhijynt| koTikagaNa se cAra zAkhAe~ aura cAra kula niHsRta hue| zAkhAoM ke nAma-(1) uccanAgarikA, (2) vidyAdharI, (3) vatrI aura (4) mmikaa| kuloM ke nAma-(1) brahmaliptaka, (2) vatsaliptaka, (3) vANijya aura (4) praznavAhaka / uparyukta bhedopabheda saiddhAntika matabhedoM ko lekara nahIM huA thA, apitu saMghIya vyavasthA ko samucita rUpa se calAne ke lie huA thaa| vivecya kharataragaccha ukta bhedopabhedoM meM se koTika-gaNa kI vana-zAkhA se sambaddha hai| uparyukta sabhI gaNoM, zAkhAoM, kuloM kA kAphI mahimApUrNa itihAsa rahA hogaa| dharma-saMgha para inakA anupama prabhutva evaM varcasva bhI rahA hogaa| inameM se katipaya gaNa, kula, zAkhA to aitihAsika dRSTi se. apanA garimApUrNa sthAna rakhate hai| kharataragaccha kA pravartana : eka pUrva bhUmikA ___ koI dharma sadA eka-sA banA rahe, yaha kama sambhava hai| pratyeka dharma meM hAsa aura vikAsa huA hai, kSINatA aura vyApakatA AI hai| jana dharma ne bhI kaI utAra-car3hAva dekhe haiN| dharma-saMgha ke samaya-samaya para hue vicchedoM ne usakI ekarUpatA tathA ekasUtratA ko kSati pahu~cAyI hai| vibhinna prakAra ke gaNa, kula, zAkhA, gaccha, samudAya eka-se-eka niHsRta hote hue bhI bhagavAna mahAvIra ke patha se cyuta nahIM hue| aura jina kSaNoM meM dharma-saMgha pathacyuta hone lagA, usI samaya kharataragaccha ne prakaTa hokara dharmaratha kI bAgaDora thAma lii| jaina dharma ke lie yaha bAta suprasiddha hai ki yaha eka AcAra-pradhAna Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma rahA hai / vaha tattva- niSThA aura AcAra-niSThA ko samAna mahattva detA hai / isIlie vaha jJAta satya kA AcaraNa aura Acarita satya kA jJAna aparihArya mAnatA hai / cAhe zramaNa ho yA zrAvaka athavA samasta saMgha kA pratinidhitva karane vAlA AcArya ho, sabake lie tAttvika evaM bhAcAramUlaka Adarza anukaraNIya hai / dharma ke nirdeza to sabake lie eka-se evaM cirasthAyI hote haiN| isalie dharma kabhI bhI usa chUTa ke mArga kI anumodanA nahIM karatA, jo jIvana-mUlyoM ko patanonmukha banAtA ho / para manuSya suvidhAvAdI hai / vaha apanI suvidhAoM ke anusAra dharma-nirdiSTa AcAra - paramparA meM AmUla-cUla parivartana to nahIM kara pAtA, kintu usameM uccatA yA zithilatA to svIkAra kara sakatA hai / bhagavAn mahAvIra kA tatkAlIna zramaNa saMgha to samagrarUpeNa AcAra evaM vicAraniSTha thA / unake samasAmayika evaM paravartIkAla meM hue zramaNoM tathA zramaNAcAryoM ne apane yogabala, jJAnabala aura cAritrabala ke dvArA na kevala AtmotthAna kiyA, apitu sadAcAra aura sadvicAra kI gaMgA-yamunA ko grAmAnugrAma pahu~cAne ke lie vyApaka prayAsa bhI kiyA / ise kAla kA duSprabhAva samajheM yA bhAgya kI viDambanA ki tatparavartIkAla meM AcAra - niSThatA dhUmila hone lagI aura zithilatA kI mahAmArI se aneka zramaNa grasita ho gaye / yadyapi zramaNocita dharma kA paripAlana na karane ke kAraNa ve bhramaNa kahalAne ke adhikArI hI nahIM the, tathApi ve svayaM ko zramaNa kahate aura usI rUpa meM hI pratiSThA evaM sammAna prApta karate / yaha varga hI pazcavartI kAla meM caityavAsIyativarga ke rUpa meM prasiddha huA / 1 caityavAsI yatijanoM kI bahulatA ho jAne ke kAraNa jinopadiSTa Agamika AcArara-darzana kA samyakRtayA pAlana karanevAle zramaNa ginatI 7 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke hI raha gaye / zAstrokta yatidharma yA zramaNadharma ke AcAra-vyavahAra meM aura caityavAsI yatijanoM ke AcAra-vyavahAra meM paraspara asaMgati hone se dhArmika krAnti apekSita thI / isa ora sarvaprathama kadama uThAyA AcArya jinezvarasUri ne| inhoMne caityavAsI yatizramaNoM ke viruddha prabala Andolana kiyaa| unhIM ke prayAsoM kA yaha sumadhura phala hai ki Agamika AcAra-darzana ke mArga kA punarpracAra-prasAra prArambha huA aura mahAvIra ke mokSa mArga kI punarsthApanA huI / isake lie gyArahavIM zadI meM zrI varddha mAnasUri ke netRtva meM athavA buddhisAgarasUri ke sahabhAgitva meM jinezvarasUri ne suvihita mArga - pracAraka eka nayA gaNa sthApita kiyA, jo. kharataragaccha ke nAma se prakhyAta huA / yaha gaNa avicchinna evaM akSuNNa rUpa se gatizIla rahA / dharma saMgha ko isane jo anudAna kiyA, usakA apane-Apa meM aitihAsika mUlya hai / kharataragaccha kA vaiziSTya kharataragaccha vaha paramparA hai jisane caityavAsa aura muni-jIvana ke zithilAcAra ke viruddha krAnti kI / isa gaccha meM hue AcAryoM ke dvArA caityavAsakA unmUlana aura suvihita mArga kA pracAra karane ke kAraNa hI Aja taka zramaNa-dharma pratiSThita rahA / kharataragaccha kI yaha to prAthamika sevA hai, sAhitya - sAdhanA aura sAmAjika-sevA bhI kharataragaccha kI anya vizeSatAoM meM pramukha hai / isa mata kA samAja para itanA varcasva evaM prabhutva chAyA ki hajAroM logoM ne isameM nirmanthadIkSA lI aura lAkhoM logoM ne isakA anugamana kiyA / samAja meM sarvAdhika prasiddha osavAla - jAti kA vistAra isI gaccha kI dena hai / vastutaH una sabhI vizeSatAoM ke kAraNa hI kharataragaccha kA nAma gauravAnvita huA aura isakI paramparA meM hue zramaNa evaM zramaNAcArya jana-jana kI zraddhA ke kendra bane / kharataragaccha svayaM meM aneka vizeSatAoM ko sameTe hai / yahA~ hama nimnalikhita vizeSatAoM kI carcA kara rahe haiM C Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) zithilAcAra kA unmUlana / (2) zAstrIya vidhAnoM kI punarsthApanA / (3) zAstrArtha - kauzala 1 (4) yaugika zakti prayoga | (5) narezoM ko pratibodha 1 (6) jaina saMgha kA vistAra | (7) gotroM kI sthApanA / (8) prakhara sAhitya - sAdhanA | (c) sAmpradAyika sahiSNutA / (10) anya vizeSatAeM / AgAmI pRSThoM meM hama ukta binduoM para kucha prakAza DAlane kA prayAsa kareMge 1 (1) zithilAcAra kA unmUlana : eka krAntikArI caraNa * jaise nadI kI dhArA meM ghaTotarI aura bar3hotarI hotI hai, vaise hI jaina dharma meM bhI kSINatA aura vyApakatA AI / kharataragaccha jina paristhitiyoM meM janamA, unakI carcA hama Age kareMge / yahA~ to mAtra itanA hI samajheM ki ve paristhitiyA~ dharma - vikRti kI thI / dharma-paramparA evaM vidhi-vidhAnoM ke amRta meM logoM ne yoM jahara gholA ki amRta kA astitva khatare meM par3a gayA / kharataragaccha ne dharma, saMgha evaM paramparA ko isa jaharIle vAtAvaraNa se na kevala mukta kiyA, varan amRta-jIvana kI pagaDaMDI para ArUr3ha kiyA / kharataragacchIya paramparA meM hue AcAryoM / muniyoM kI dena jainetihAsa meM svarNAkSaroM meM aMkita rhegii| yadi ve zithilAcAra, caityavAsa aura aura avidhivAda kA AmUla vinAza na karate to vartamAna jaina - caitya aura vartamAna zramaNAcAra kA yaha rUpa dikhAI nahIM detA / kharataragaccha kI paramparA prakaTa nahIM hotI to Aja zAyada jaina Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandira / jinAlaya bhogalipsA ke sAdhana aura jaina sAdhu maThAdhIza yA paNDoM ke rUpa meM dRSTigata hote / zAyada yaha bhI sambhava thA ki bhArata jaise bauddha dharma vilAsitA, zithilatA tathA utsAhahInatA ke kAraNa luptaprAyaH huA, vaise hI jaina dharma bhI ho sakatA thaa| paM0 dazaratha zarmA kI yaha mAnyatA hai ki kharataragaccha ke AcAryoM kA maiM to sabase bar3A kArya yaha samajhatA hU~ ki rAjavirodha, jana-virodha zreSThivirodha kI kucha paravAha na kara unhoMne anAcAra evaM anaikya kI jar3a para kuThArAghAta kiyaa| unhoMne jaina dharma kA mArga sarva jJAtiyoM ke lie kholA, sabako samAnAdhikAra dekara aikya sUtra bAMdhane kA prayatna kiyA, maMdiroM meM vezyAoM ke nAca ko banda kiyA, rAtri ke samaya maMdiroM meM strIpraveza kA niSedha kiyA aura caityAdi kA tyAga kara jina zAsana kA pUrNatayA pAlana kiyA aura brAhmaNa kSatriyAdi ko bhI ahiMsA kA upadeza diyA / ' meM zithilAcAra kA unmUlana karane ke lie AcArya jinezvarasUri, buddhisAgarasUri, jinavallabhasUri, jinadattasUri Adi ke nAma ullenIya haiM / kharataragaccha jJAnamUlaka AcAra ko mukhyatA detA rahA hai / ataH gaccha meM yadi kabhI zithilAcAra ke dImaka lage, to gaccha - sthavira jAgarUkatApUrvaka zithilAcAra ko samApta karate / yahI kAraNa hai ki apanI AcAra-paramparA ko nirmala evaM pavitra banAye rakhane ke lie kharataragacchAcAryoM ne samaya-samaya para 'kriyoddhAra' kiyA / samrATa akabara pratibodhaka AcArya jinacandrasUri dvArA kiyA gayA 'kriyoddhAra' kharataragaccha kI AcAra - paramparA ko jIvanta evaM vizuddha banAne kA mahattvapUrNa kadama thaa| jina candrasUri dvitIya jinezvarasUri the| jinezvarasUri ne dharma saMgha meM phaile zithilAcAra ko miTAyA to jinacandrasUri ne gaccha meM phaile zithilAcAra ko / AcAra-mUlaka zithilatA kharataragaccha 1 yugapradhAna zrI jinadattasUri, prastAvanA, pRSTha - 3 10 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke lie asahya hai| sAdhu-jIvana meM AcAramUlaka nirmalatA kharataragaccha kI prathama preraNA hai| kharataragaccha kI yaha mUlabhUta sikhAvana hai ki cAhe vyakti ho yA saMgha ho, use apane bAharI-bhItarI vyavahAroM ko svaccha karanA cAhiye, asvacchatAoM ko bAhara nikAlanA caahie| vastutaH sAdhu-saMsthA hI saMgha meM mukhya sthAna rakhatI hai| ataH isakA Adarza sakala saMgha ke lie prabhAvaka hotA hai| kharataragaccha kA janma isI pRSTha bhUmi para huA thaa| kharataragaccha ke anusAra hameM caritra kI una kasoTiyoM ko sAmane lAnA hogA, jinheM hamAre pUrvAcAryoM ne apane AcaraNa evaM tapa se sIMcA hai| sAdhu kyA hotA hai, kaisA hotA hai, usake kyA kartavya banate haiM, usake kyA dAyitva haiM, use samAja ke sAtha, apane ziSyasamudAya ke sAtha, apane AcArya ke sAtha kaisA salUka karanA cAhiye, Atmahita aura lokahita ke lie kisa taraha ke samAyojana karane cAhie-ye saba bAteM gaharAI se socanI caahiye| kharataragaccha kA kahanA hai ki hameM aise prayatna karane cAhiye, jisase hamArI tamAma khoyI huI bimalatAe~ lauTa Aye aura unakA eka teja asara dharma evaM samAja ke nava nirmANa meM ho| isa gaccha kI pUrvavartI paramparA ko dekhane se lagatA hai ki isake lie 'kriyoddhAra' jaisI Adarza paramparAoM ko punarujjIvita karanA caahiye| kharataragaccha zramaNavarga aura zrAvakavarga ke antaralakSI uddezyoM ko kabhI gauNa nahIM kara sktaa| zrAvaka to khaira eka sImA taka hI sthUlataH tyAgI-vairAgI hai, kintu zramaNa ! vaha to sampUrNa taH tyAga vairAgya kI pagaDaMDiyoM ko pAra karatA hai| zramaNa-varga ke antargata AcArya, upAdhyAya, gaNi, sAmAnya sAdhu, sAdhvI athavA yati sabhI sammilita ho jAte haiN| AcArya, upAdhyAya, gaNi-ye saba to vAstava meM pada haiM, padonnatiyAM haiN| pada prApta hone se Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhu kA mUla rUpa samApta nahIM hotA, apitu usameM aura nikhAra AnA caahiye| sAdhutA vaha viziSTa guNa hai, jo kisI avasthA meM lupta nahIM hotA hai| yaha vaha maulika guNa hai, jo sarvatra vidyamAna hai| sone ke hama aneka AbhUSaNa banavA leM, usake vibhinna nAma bhI rakha leM, upayoga bhI gale, nAka Adi vibhinna sthAnoM meM kareM, kintu hAra, kuNDala, aMguThI Adi sabhI alaMkAroM meM mUla suvarNatva vidyamAna rahatA hai / vaise hI AcArya upAdhyAya, gaNi, pravartinI, athavA zrIpUjya Adi kArya vizeSa evaM dAyitva vizeSa ke calate nAma meM bheda ho sakatA hai, kintu sAdhutA kI zarta sabake sAtha anivArya rUpa se Avazyaka hai| sAdhutva kI garimAoM ko mukhyatA dene ke kAraNa hI kharataragaccha ko krAnti karanI pdd'ii| isake anusAra to sAdhutva ke vaiziSTya se rahita na kisI AcArya kI kalpanA kI jA sakatI hai, na kisI upAdhyAya kii| isake abhimata meM sAdhu vaha hai, jo mahata uddezya kI siddhi ke lie AcAra-vicAra meM ekarUpatA rakhate hue samarpita jIvana vyatIta karatA hai| sAdhutva kI garimA ko najara andAja kara jAne ke kAraNa hI to kharataragaccha ko caityavavAsiyoM ke viruddha Andolana karanA pdd'aa| bhagavatI ArAdhanA ke anusAra to eka lAkha 'pAsatthoM' (zithilAcArI) kI apekSA eka caritravAna aura zIla-sampanna sAdhu zreSTha hai| vAstava meM jJAna aura cAritra ke maNi-kAMcana yoga kA nAma hI sAdhu hai| kharataragaccha kI yaha mAnyatA Aja bhI utanI hI preraNAdAyI hai, jitanI isake AvirbhAva ke samaya thii| (2) zAstrIya vidhAnoM kI punarsthApanA caityavAsI logoM ne apanI suvidhA evaM manobhAvanA ke anurUpa apanA AcAra-vyavahAra banA rakhA thaa| dharma-saMgha se sambaddha pratyeka vyakti ko apanA AcAra zAstra-sammata siddha karanA bhI anivArya hai| anuyAyI loga sAmAnyatayA mole-bhAle evaM zAstroM kI Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gUr3ha bAtoM se anabhijJa hote haiN| caityavAsI yati varga ne isa kamajorI kA lAbha utthaayaa| unhoMne zAstrIya bAtoM kI apane DhaMga se vyAkhyAe~ kI aura bholI-bhAlI janatA ko gumarAha karane kI koziza kii| kharataragaccha kA abhyudaya zAstrokta AcAra-vyavahAra ke pAlana meM AI kamajorI ko dUra karane ke lie hI huA thaa| ataH zAstrIya vidhAnoM kI samyak vyAkhyA evaM punaH sthApanA kharataragaccha dvArA honI svAbhAvika hI thii| kharataragacchAcAryoM ne azAstrIya, akaraNIya aura avAMchanIya kA khaNDana aura vidhvaMza karake zAstrIya, karaNIya evaM vAMchanIya tattvoM kA maNDana aura nava nirmANa kiyA / kharataragacchAnuyAyiyoM kA jaina maMdira ke sambandha meM jo dRSTikoNa thA, usakA ullekha hameM zilAlekhoM se prApta hotA hai| udAharaNArtha jinAlayoM ke sambandha meM kiye gaye katipaya vidhAna prastuta haiM, jo ki cittaur3a ke bhagavAna mahAvIra caityAlaya meM zilAlekhita the (1) azAstrIya tathA unmArga meM le jAne vAlI samasta pravRttiyoM kA tyAga honA caahie| (2) rAtri meM pratimAoM ke snAtra/prakSAlana Adi kRtya nahIM hone caahie| isI taraha rAtri meM pratiSThA, dIkSA, devatarpaNa Adi bhI vayaM haiN| (3) caityAlayoM meM nara-nArI dvArA kRta "laguDarAsa" (rAsa-rAsar3A). bhI niSiddha hai, kyoMki vaha karNa-vikAraka hai, na ki prabhu-bhakti ke saadhn| (4) caitya-maMdiroM meM anucita nArI-nRtya/vezyA-nRtya nahIM hone caahie| kAraNa, yaha vAsanodIpaka hai| (5) rAtri-velA meM jinAlayoM meM nArI-praveza niSiddha hai| sAtha hI caitya ke garbhagRha meM nArI na jAe tAki mUrti kA atizaya surakSita rhe| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) pAna, mukhAvAsa Adi bhakSaNa karate hue caitya meM praveza nahIM karanA caahie| (7) caityoM meM jAti yA jJAti kA kadAgraha nahIM honA caahie| pratyeka bhavya vyakti maMdira meM jA-A sakatA hai| uparyukta sapta vidhAnoM meM paMcama vidhAna ko chor3akara vartamAna meM anya sabhI SaSTha vidhAna kriyamAna haiN| yadyapi paMcama vidhAnAnusAra rAtri ke samaya nAriyoM kA caitya meM praveza niSiddha hai, kintu naye -sudhAravAda ke prabhAva svarUpa nAriyAM rAtri kAla meM bhI caityoM/jinAlayoM meM gamanAgamana karatI huI dekhI jAtI haiN| vastutaH nArI ko mAsika dharma ke cAra dina ke sAtha pUrvavartI tIna dina evaM pazcavartI tIna dina taka mandira meM jina-pUjA hetu nahIM jAnA cAhiye, tAki mandira kI sAtvikatA, pavitratA va atizayatA banI rhe| kharataragaccha ke pUrva nirdiSTa vidhAnoM kA ullekha nimna padyoM ke AdhAra para kiyA gayA hai atrotsUtrajanakramo na ca na ca snAtraM rajanyAM sadA, sAdhUnAM mamatAzrayo na ca na ca strINAM pravezo nizi / jAti-jJAti kadAgraho na ca na ca zrAddheSu tAmbulamityAjJAM'treyamanizrite vidhikRte shriiviircaityaalye| iha na laguDarAsaH strIpravezo na rAtrau, na ca nizi bali-dIkSA-snAtra-nRtya-pratiSThAH / pravizati na ca nArI garbhagehasya madhyenucitamakaraNIyaM gItanRtyAdikAryam / ' caityAlayoM kI bhAMti kharataragacchAcAryoM ne zramaNa sAdhuoM ke lie bhI nimnAMkita kartavyoM kA paripAlana karanA anivArya batAyA, jinake 1 saMghapaTTaka-TIkA, carcarI-TIkA ( uddhRta vallabha bhAratI, pRSTha 66 ) evaM aSTasaptatikA (citrakUTIya vIra caitya-prazasti) . 14 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ binA sAdhu-sAdhu nahIM, apitu sAMsArika vRttiyoM meM racA-pacA gRhastha jaisA hai| __(1) azuddha aura svayaM ke lie nirmita bhojana grahaNa nahIM karanA caahie| (2) caitya Atma-sAdhanA kA sthAna hai| ataH vahAM nivAsa nahIM karanA cAhie / ___ (3) caityoM/jina maMdiroM ke artha kA upabhoga aura vahA~ gRhastha-dharma kA sevana anucita hai| (4) gaddI Adi kA Asana, tatsambandhita kAmoddIpaka sAdhana aura AzravapUrNa kriyAoM kA parityAga honA caahie| (5) siddhAnta mArga kI avajJA, unmArga utsUtra kI prarUpaNA, sanmArga prarUpaka AtmasAdhaka-muniyoM kI avahelanA evaM guNIjanoM kI upekSA kadApi nahIM karanI cAhie aadi-aadi| ukta tathyoM kI ora saMketa karate hue AcArya jinavallabhasUri ne likhA hai yatroddesikabhojanaM jinagRhevAso vstydhmaa| svIkAro'rthagRhasthacaityasadaneSvaprekSitAdyAsanam / sAvadyAcaritAdaraH zrutapathAvA gunnirvessdhiiH| dharmaH karma haro'tra caitpadhi bhavenmerustadAbdho taret // ' isI prakAra anya bhI aneka choTe-bar3e vidhAna "vidhi caitya" aura sAdhugaNa ke lie prarUpita kiye gye| kharataragaccha kI mAnyatAoM, vidhAnoM evaM vyavasthAoM kA vistRta vivaraNa jinavallamasUri racita 'SaTakalyANaka vidhi', maNidhArI jinacandrasUri racita 'padavyavasthA kulaka', AcArya jinaprabhasUri racita 'vidhiprapA', rudrapallIya AcArya vardhamAnasuri racita 'AcAra dinakara', mahopAdhyAya samayasundara racita 'samAcArI-zataka' Adi granthoM meM draSTavya hai| 1 saMghapaTTaka, kArikA 5..- . -- ... ...---15 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) zAstrArtha - kauzala bhArata meM zAstrArtha kI paramparA kAphI prAcIna hai / bhagavAn mahAvIra ke lagabhaga hajAra varSa bAda zAstrArtha kA jAla - sA bhArata meM chA gayA thA / jaina AcArya aura sAdhu loga gA~va-gA~va vicaraNa karate the, apane dharma kI nItiyA~ sikhalAte the / unase una logoM kA bhI sAmanA hotA, jo anya mAnyatAoM kA samarthana karate the| sabhI apane - apane zAstroM kI bAteM karate, ataH zAstrArtha hone svAbhAvika the / kharataragaccha kA to AvirbhAva hI zAstrArthaM mUlaka pariveza meM huA thaa| AcArya jinezvarasUri evaM buddhisAgarasUri ina donoM yugala bandhuoM ne caityabAsI AcAryoM ko zAstrArtha ke lie lalakArA aura vijaya prApta kI / padmacandrAcArya jaise udbhaTa vidvAnoM ko parAsta karane kA zreya kharataragaccha ko hI hai / kharataragaccha kI paramparA meM hue AcAryoM, muniyoM aura vidvAnoM ne anekazaH zAstrArtha kiye / Sant prAtibha manISA ne diggaja vidvAnoM ko zAstrArtha meM parAsta kara jaina dharma kI prabhAvanA meM bar3hotarI kii| ameya medhA ke dhanI AcArya jinapatisUri kA nAma yahA~ vizeSa ullekhya hai, jinhoMne apane jIvana meM chatIsa bAra zAstrArtha meM vijaya prApta kara dharma - prabhAvanA meM cAra cA~da lagAe / (4) yaugika zakti prayoga kharataragaccha ke zramaNasaMgha meM anekAneka yoga-pratibhAe~ prakaTa huiiN| kharataragacchAcAryoM kA sAdhanAmaya jIvana bar3A ojasvI rahA / anaginata kaSToM, bAdhAoM aura vighnoM ke bIca bhI ve avicala rahe / kharataragacchIya itihAsa una mahApuruSoM ke sad vicAra, sadAcAra, tyAga, yoga, vairAgya ke anekAneka ghaTanAkramoM se bharA hai| unhoMne apanI yaugika zaktiyoM kA upayoga karake zAsana-rakSA evaM zAsana - prabhAvanA meM AzAtIta abhivRddhi kI / una amRta puruSoM ke varada hasta kI chatra 16 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chAyA ke puNya-prabhAva se hI yaha gaccha anaginata bAdhAoM ko cIratA huA jaina samAja meM apanA gauravapUrNa sthAna banAye hue hai| kharataragaccha meM hue cAra dAdAgurudevoM kI yaugika zaktiyAM evaM unake camatkAra to prasiddha hI haiN| saikar3oM camatkAra unase jur3e hue haiN| unheM pratyakSa prabhAvI mAnakara pratyeka jaina unake prati zraddhAnvita hai| kharataragaccha ke sarvAdhika prabhAvazAlI AcArya jinadattasUri to mantravidyA meM atyanta niSNAta the| kharataragaccha ke hI eka mahAn yogIrAja Anandaghana ke yaugika camatkAra bhI prasiddha haiN| adhyAtma yogI zrImad devacaMdra, jJAnasAra, cidAnaMda, jJAnAnaMda aura sahajAnandaghana (bhadramuni) bhI acche yogI the / nAmollekha kitane logoM kA kiyA jA sakatA hai| kharataragaccha to yoga-sAdhanA kA ratnAkara hai| andhoM ko A~kheM denA, gUgoM ko vANI denA, amAvasyA ko pUrNimA meM badala denA, aise-aise kitane hI camatkAra haiM jo kharataragacchAcAryoM kI yaugika pratibhA ke jvalanta udAharaNa haiN| (5) narezoM ko pratibodha kharataragaccha kI yaha pramukha vizeSatA hai ki vaha Ama janasamudAya ke sAtha-sAtha rAjyAdhipati narezoM se bhI sambaddha rhaa| pratyeka kharataragacchAcArya ne apane samasAmayika narezoM ko pratibodha diyA aura una para apanA prabhutva jamAkara zAsana ke hita meM kAma krvaaye| ___ AcArya jinezvarasUri aura buddhisAgarasUri ke caritra evaM jJAna se pATaNa-nareza durlabharAja atyanta prabhAvita thaa| ina yugalabandhuoM kA rAjA para prabhAva hone ke kAraNa hI suvihitamArgI muniyoM kA pATaNa evaM sAre gujarAta meM AvAgamana zurU huaa| AcArya jinavallabhasUri kA dhArAnareza naravarma para vizeSa prabhAva thaa| naravarma ne AcArya ke nirdeza se cittaur3a ke do jaina mandiroM meM do lAkha rupaye kharca karake pUjana maNDapikAe~ bnaaii| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAya jinadattasuri kA bhI aneka rAjAoM para prabhAva thA, jinameM tribhuvanagiri ke rAjA kumArapAla aura ajamera ke rAjA arNorAja kA nAma ullekhanIya hai| dillI ke mahArAjA madanapAla maNidhArI jinacandrasUri ke ananya bhakta the| ___ AcArya jinapatisUri se AzikA nagara ke nareza bhImasiMha bar3e prabhAvita the| ajamera ke prasiddha mahArAjA pRthvIrAja cauhAna jinapati sUri ke prabala samarthaka the| pATaNa ke rAjA bhImadeva bhI inake prati zraddhA rakhate the| lavaNakheDA ke rAjA kelhaNa AcArya ke prati sadaiva natamastaka rhe| nagarakoTa ke rAjA pRthvIcandra AcArya jinapatisUri aura upAdhyAya jinapAla ke parama zraddhAlu bhakta the| 'kalikAla kevalI' viruda prApta jinacandrasUri ne cAra rAjAoM ko pratibodha diyA thA / kharataragaccha kA jo dUsarA nAma 'rAjagaccha' prasiddha huA, vaha rAjAoM para vizeSa prabhAva hone ke kAraNa hI huaa| - __ AcArya jinaprabhasUri kharataragaccha ke hI the, jo bAdazAhoM ko pratibodha dene kI zRMkhalA meM sarvaprathama mAne jAte haiN| bAdazAha muhammada tugalaka ko jainadharma ko zikSA dene vAle AcArya ye hI the| bIjApura ke mahArAja sAraMgadeva, mahAmAtya malladeva va upamantrI vindhyAditya AcArya jinaprabodhasUri se prabodhita evaM prabhAvita the| sivANA zamyAnayana-nareza zrIsoma aura jaisalamera-nareza karNadeva jinaprabodhasUri ko bahuta mAnate the| . zamyAnayana ke mahArAja somezvara cauhAna, jaisalamera ke mahArAja jaitrasiMha aura zamyAnayana nareza zItaladeva AcArya jinacandrasUri se bar3e prabhAvita the| unheM dharma mArga para ArUr3ha karane kA zreya inhIM AcArya ko hai| alAuddIna ke putra sulatAna kutubuddIna, mer3atA-rANA mAladeva cauhAna bhI inase jabaradasta prabhAvita hue| bAiDamera ke nareza rANA zikharasiMha para AcArya jinapadmasUri Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA anUThA prabhAva thaa| satyapura/sAcora ke rANA haripAladeva, AzoTA ke rAjA rudranandana, dhUjadrI ke rAjA udayasiMha, trizRGgama ke adhipati rAjA rAmadeva AcArya ke vyaktitva se zatazaH prabhAvita the| dillIpati gayAsuddIna bAdazAha ne dAdA jinakuzalasUri se dharmabodha prApta kiyA thaa| suprasiddha mahAmantrI vastupAla bhI jinakuzalasUri ke prati zraddhAvanata the| bAdazAha akabara caturtha dAdA AcArya jinacandrasuri kA parama bhakta thaa| akabara ne AcArya kI bahumukhI pratibhA se prabhAvita hokara unheM 'yugapradhAna' pada pradAna kara eka mahAn rASTra santa ke rUpa meM svIkAra kiyaa| mugala samrAToM para jaina dharma meM yadi kisI gaccha vizeSa kA prabhAva rahA, to unameM kharataragaccha kA nAma pramukha evaM prathama hai| akabara jaise samartha bAdazAha ko apane caraNoM meM jhukAnA aura amAri-ghoSaNA jaisI ahiMsAmUlaka AjJAoM ko deza meM pracArita karavAnA kharataragaccha kI pramukha vizeSatA hai| apane pitA kI taraha jahA~gIra bhI kharataragacchAcAryoM kI vidvatA evaM pratibhA se prabhAvita thaa| bAdazAha jahA~gIra kI sAdhu-vihArapratibandhajanya AjJA ko miTAne meM bhI jinacandrasUri ke prayAsa saphala rahe / (6) jainasaMgha kA vyApaka vistAra jainIkaraNa kharataragaccha kI abhUtapUrva dena hai / kharataragaccha ne jainasaMkhyA meM jitanA vistAra kiyA, utanA Aja taka kisI anya gaccha yA zAkhA dvArA nahIM huaa| kharataragaccha meM hue AcAryoM meM se eka-eka AcArya ke dvArA hajAroM-hajAroM naye jaina banAye gye| AcArya jinaballamasUri ne eka lAkha naye jaina bnaaye| jainIkaraNa kA vizva kItimAna sthApita kiyA AcArya jinadattasUri ne| AcArya kA jaina saMgha Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko yaha anupama aura advitIya anudAna haiN| prApta ullekhoM ke anusAra jinadattasUri ke haste eka lAkha tIsa hajAra naye jaina bne| isI prakAra AcArya jinakuzalasUri ne apane jIvana meM pacAsa hajAra se adhika jaina bnaaye| jaina dharma ke vyApaka vistAra kI dRSTi se kharataragaccha ne bahuta bar3A kArya kiyA, lAkhoM ajainoM ko jainadharma meM pravRtta kiyaa| kSatriya jAti kA jaina dharma ke sAtha prArambha se hI bar3A nikaTatApUrNa sambandha rahA, kintu Age calakara paristhitivaza vaisA nahIM raha skaa| zatAbdiyoM bAda AcArya zrI jinadattasUri evaM unakI paramparA meM hue AcAryoM ne apane tyAga-tapomaya AdarzoM aura upadezoM se lAkhoM kSatriyoM ko prabhAvita kiyA, unhoMne jainadharma svIkAra kiyaa| osavAla jAti, jo Aja lAkhoM kI saMkhyA meM hai, usI kSatriyaparamparA kI AnuvaMzikatA liye hai| kAza, kharataragaccha ke isa mahanIya kArya kA sampUrNa jaina samAja anukaraNa kara pAtA to Aja jainoM kI saMkhyA karor3oM meM hotii| (7) gotroM kI sthApanA mAratIya samAja aneka vaMzoM evaM gotroM meM vibhakta hai| jainaparamparA ke anusAra saMsAra meM pahalA vaMza-nAmakaraNa bhagavAn RSabhadeva se sambaddha hai| inase ikSvAku-vaMza janmA / bhAratIya-vaMza-paramparA meM yaha sarvaprathama vaMza mAnA jAtA hai| RSabhadeva se hI tIna kula pragaTa hue-ugra, bhoga aura rAjanya / dhIre-dhIre varNa, jAti, varga, kula, vaMza, gotra ityAdi paramparAe~ vikasita huii| brAhmaNa, kSatriya, vaizya evaM zUdra-ye cAra varNa prasiddha haiM / 'sthAnAMgasUtra' meM sAta gotroM kA ullekha prApta hotA hai| pratyeka gotra se sAtasAta zAkhAe~ vikasita huii| sthAnAMga meM unacAsa gotra-zAkhAoM kA varNana milatA hai| kalpasUtra sthavirAvalI-khaNDa meM bhI prAcIna Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gotroM kI carcA kI gaI hai| bhagavAn RSabha aura mahAvIra kA gotra kAzyapa thaa| mahAvIra ke pramukha ziSya indrabhUti kA gotra gautama thA / vIra nirvANa saM0 680 taka prAcIna gotroM kI paramparA avyAbAdha rUpa se calI / tatparavartIkAla meM naye-naye vaMzoM evaM gotroM kI sthApanA ke ullekha milate haiM / zvetAmbara jaina paramparA meM naye gotroM kI sthApanA kA prathama zreya AcArya ratnaprabhasUri aura svayaMprabhasUri ko hai / kharataragacchAcAryo meM AcArya jinavallabhasUri, jinadattasUri, jicacandrasUri Adi AcAryoM ne zatAdhika nUtana gotra sthApita kiye / nAhaTA bandhuoM ke anusAra AcArya zrI vardhamAnasUra se lekara akabara - pratibodhaka zrI jinacandrasUri taka ke AcAyoM ne lAkhoM ajainoM ko jainadharma kA pratibodha diyA / osavAla vaMza ke aneka gotra inhIM mahAn AcAryoM ke sthApita haiM / mahattiyANa jAti kI prasiddhi zrI jinacandrasUri se vizeSa rUpa meM huI / isa jAti ke bhI 84 gotra batalAye jAte haiM / zrImAla jAti ke 135 gotroM meM 76 gotra kharataragaccha ke pratibodhita batalAye gaye haiM / poravAr3a jAti ke paMcAyaNecA gotra vAle bhI kharataragacchAnuyAyI the / ' nAhaTAbandhuoM ne kharataragacchIya gotroM ke prAcIna pramANa saMkalita kiye haiM aura unheM 'kharataragaccha ke pratibodhita gotra aura jAtiyA~' nAma se pustaka rUpa meM prakAzita kiyA hai / una pramANoM meM osavAla - vaMza ke 84, zrImAla ke 76, poravAr3a aura mahattiyANa ke jikra kiyA gayA hai / 1 166 gotroM kA kharataragaccha ne kevala jainIkaraNa hI nahIM kiyA, apitu jaina samAja ke anurUpa nUtana jainoM ko r3hAlA bhii| unheM jainadharma ke anurUpa sAmAjika vyavasthAe~ dI gaI, dhArmika evaM sAMsArika vyAvahArikatAe~ unase jor3I gaI / jaina vidhimUlaka vyavahAra-dharma kA pAlana karane 9 kharataragaccha ke pratibodhita gotra aura jAtiyA~, pRSTha 3 21 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke lie unheM alaga-alaga gotra diye gye| eka-eka gotra se saikar3oMhajAroM logoM kA sambandha jor3A gyaa| kharataragaccha dvArA aba taka do sau se adhika gotra sthApita hue haiN| ___ zrI sohanarAja bhaMsAlI ke anusAra rAjasthAna meM jo osavAla vipula saMkhyA meM dikhAI de rahe haiM, unameM se adhikAMza ke pUrvaja AcArya jinezvarasUri va unake ziSya-praziSya abhayadevasUri, jinavallabhasUri, jinadattasUri, jinakuzalasUri, jinacaMdrasUri Adi dvArA pratibodhita haiN| inameM sabase adhika zreya AcArya jinadattasUri ko hI prApta hai| Aja isI paramparA ke guruoM ke upadezoM kA hI phala hai ki hama nirAmiSAhArI haiM, ahiMsA ke upAsaka haiM, jaina dharma ke anuyAyI haiN| kharataragacchAcAryoM dvArA pratibodhita gotra nimnalikhita haiM, jinakA mUla gaccha kharatara haiostavAla khajAMcI AyariyA khIMvasarA kaTAriyA gaNadhara caupar3A kaThotiyA gAMdhI kavAr3a giDiyA kaMkucaupar3A golecchA kAMkariyA goDavADA kAMsTiyA gulaguliyA kUkaDA gadhaiyA kuMbhaTa gAMga koTecA gelaDA koThArI gaDavANI khaTor3a ghor3Avata 1 osavAla vaMza : anusaMdhAna ke Aloka meM, pRSTha 73 22 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghevariyA ghIyA Dhora Dhelar3iyA caupar3A tAter3a dugar3a dudher3iyA . daka dasANI dAsota dusAja daphtarI dAMtevADiyA dhUpiyA catura copar3a coraDiyA caMDAliyA caudharI capalota chAjer3a chajalAnI jaDiyA jindAnI jogiyA jhAbaka jhAMTa jhAr3acUra jIrAvalA TAMTiyA TAMka DhUMkaliyA ToDaravAla DugarecA DAgA DozI DAkaliyA DhaDDhA dhAr3IvAla nAhaTA nAhara navalakhA nAvar3iyA paTavA pArakha punamiyA puMgaliyA pAlarecA pokaraNa pAlAvata pagAriyA pIcA phophaliyA Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ barar3iyA khUbakiyA bAMThiyA bAphanA baMba balAI buccA bhAMDAvata bhAcAvata mUMdar3A maroTI mAlU mukIma meDatavAla boharA muNota botharA bacchAvata burar3a bAbela badaliyA beMgAnI baDerA bAgarecA bAlar3a bokar3iyA modI batAlA borUMdiyA mRter3iyA bhUrA bhaTanerA caudharI bhaMsAlI bhIr3akacyA bhaMDArI bhar3agatiyA mahimavAla moghA mahatiyANa maMDovarA marar3iyA mIThar3iyA mehatA . muthA rAMkA rAkhecA rAmapuriyA rAtar3iyA rANAvata reDa lUNiyA lUNAvata lAlANI lor3hA lUMkar3a Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lalavAnI vaDera varamevA kHtth vuccA bAghamAra zAha zekhAvata zrIzrImAla saMcetI sAMDa sAvanasukhA sIpAnI saMkhalecA solaMkI seThiyA sonagarA sAMkhalA surANA siyAla sAlecA siMghI siMghavI sonAvata samadar3iyA hAkima harakAvata hU~DiyA huMbar3a prApta jAnakArI ke anusAra kharataragacchAcAryoM dvArA ukta gotroM kI sthApanA huI / anya gotra bhI sambhava hai / (8) prakhara sAhitya - sAdhanA kharataragaccha meM aneka prabhAvazAlI AcArya aura pratibhAzAlI vidvAna muni hue, jinake kartRtva se tatkAlIna tathA vartamAna jaina samAja Atyantika upakRta hai / kharataragaccha kI vidvat paramparA meM bhASA, sAhitya, darzana, itihAsa, anekArtha, vaiyAkaraNa, vRttisAhitya, prakaraNasAhitya, nIti, jyotiSa, vaidyaka Adi vividha vidhAoM para hajAroM kRtiyoM kI racanA huI / aise bhI aneka kharataragacchIya zramaNa va zramaNAcArya hue jinameM eka-eka kI hI hajAroM racanAeM sAhitya-saMsAra ko upalabdha haiM / kharataragacchIya muniyoM ne na kevala sAhitya-sarjana kiyA, 25 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apitu usakA saMrakSaNa aura prasAraNa bhI kiyaa| usI kA phala hai ki Aja jaisalamera jJAnabhaMDAra jase anekAneka jJAnabhaMDAra/pranthAlaya unake prayAsoM se mUrtarUpa liye hue haiN| isa taraha unakI yaha vidyopAsanA na kevala kharataragaccha athavA jaina dharma kI dRSTi se apitu samasta bhAratIya saMskRti aura sAhitya kI dRSTi se bhI nitAnta ullekhanIya aura mahattvapUrNa hai| isa sambandha meM mahopAdhyAya vinayasAgara kA abhimata hai ki kharataragaccha kI paramparA ke manISiyoM ne jitanA sAhitya-sarjana kiyA hai usakI Aja zvetAmbara samAjake samagra gacchoM dvArA nirmita sAhityanidhi se tulanA kI jA sakatI hai| ina manISiyoM ne Agama, karmasAhitya, kathAnuyoga, prakaraNa, vyAkaraNa, darzana, nyAya, lakSaNa, chanda, koSa, sAhitya, jyotiSa, vaidyaka, nATya, nIti Adi sabhI viSayoM para apanI lekhanI calAkara, maulika evaM TIkAe~ racakara kevala jaina-sAhitya kI hI nahIM apitu bhAratIya sAhitya kI anupameya sevA kI hai| ina manISiyoM ne kevala sAhitya-sarjana hI nahIM apitu usa sAhitya ke saMrakSaNa, saMvardhana tathA saMpracalanameM bhI atyadhika yoga diyA hai, jisakI sRSTi janetara vidvAnoM ne kI thii| isa paramparA ke AcArya prAyaH vidvAna hue haiM aura inhoMne apanI 'karanI' aura 'kathanI' ko sadA hI pANDitya kI zAna para penI karake rakhA hai| yahI kAraNa hai ki isa gaccha aura paramparA ke aneka vidvAnoM kI kRtiyAM aura siddhiyAM apane gaccha ke sImita paridhi se Upara uThakara sarvagacchIya sammAna prApta kara sakI haiN| kharataragaccha kA samagra sAhitya sarasvatI kA virATa bhaMDAra hai| isa gaccha ne aise-aise grantha diye haiM, jinakI Takkara ke dUsare grantha sampUrNa saMsAra meM nahIM hai| udAharaNa ke lie assttlkssii| isa prantha meM 'rAjA no dadate saukhyama' isa aSTAkSarIya vAkya ke dasa lAkha bAIsa 1 vallabha-bhAratI, pR0 56 / 40 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hajAra, cAra sau sattAIsa artha prastuta haiM / vizva - sAhitya ko aise pranthoM para garva hai / kharataragaccha kI sAhityika-sAdhanA lagabhaga hajAra varSakI hai / vikrama kI satarahavIM - aThArahavIM zadI meM kharataragaccha ne sarvAdhika sAhitya kA sRjana kiyA / kharataragaccha ke sAhityakAroM meM AcArya abhayadevasUri, jinavallabhasUri, mantri maNDana, Thakkura pheru, mahopAdhyAya samayasundara, upAdhyAya devacandra, agaracanda nAhaTA Adi ke nAma vizeSataH ullekhya haiM / kharataragaccha ne sAhitya-saMsAra ko hajAroM prantha ratna pradAna kiye haiN| zrI agaracanda nAhaTA, bha~varalAla nAhaTA evaM mahopAdhyAya vinaya sAgara ne kharataragacchIya sAhitya kI sUcI taiyAra karane kI koziza kI hai| unhoMne 2061 granthoM kI sUcI taiyAra kI hai / yaha to mAtra una pranthoM kI sUcI hai, jo unakI anusandhAna-dRSTi meM Ae haiN| abhI taka bhI bhArata ke vividha jJAna bhaNDAroM meM anekAneka grantha banda par3e haiM, jinheM prakAza meM lAnA aparihArya hai / hameM upalabdha hue pranthoM se katipaya mahattvapUrNa granthoM kA ullekha karanA cAheMge / (1) Agama-TIkAe~ :- - jaina AgamoM ke TIkAkAroM meM AcArya abhayadevasUri kA nAma bar3e sammAna ke sAtha liyA jAtA hai / abhayadeva kharataragaccha ke tRtIya paTTadhara the / Agama - sAhitya para Aja taka jisane bhI kalama calAI, usane abhayadeva kRta Agama TIkAoM kA avazya Azraya liyA / abhayadeva ne nau aMga-AgamoM para vyAkhyA grantha likhe the / anya Agama- TIkA - pranthoM meM nimna ullekhanIya haiM - jinarAjasUri kRta bhagavatIsUtra TIkA evaM sthAnAMgasUtra TIkA, sAdhuraMga kRta sUtrakRtAMgasUtraTIkA dIpikA, upAdhyAya kamalasaMyama kRta uttarAdhyayanasUtra TIkA sarvArthasiddhi, upAdhyAya puNyasAgara kRta jambudvIpaprajJapti TIkA, matikIrti kRta dazAzrutaskandhasUtra TIkA, sahajakIrti kRta nizItha 27 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrArthaTIkA Adi / kalpasUtra para kharataragacchIya vidvAna muniyoM ne tIsa se adhika vyAkhyA-grantha nibaddha kiye haiM, jinameM mahopAdhyAya samayasundara kRta kalpalatA nAmaka TIkA ullekhanIya hai| samayasundara kRta dazavaikAlika TIkA bhI apanA mahattvapUrNa sthAna rakhatI hai| (2) saiddhAntika-prakaraNa :-kharataragacchIya vidvAnoM ne Agamika vyAkhyA granthoM ke atirikta saiddhAntika evaM dArzanika granthoM kI bhI racanA kI hai| unhoMne etadviSayaka granthoM kI vyAkhyAe~ bhI prastuta kI haiM aura svatantra rUpa se bhI likhA hai| saiddhAntika pranthakAroM meM AcArya abhayadevasUri, jinadattasuri, jinavallabhasUri, jinaprabhasUri, gaNi rAmadeva, mahopAdhyAya samayasundara, upAdhyAya devacandra, upAdhyAya kSamA kalyANa, cindAnanda Adi pramukha haiN| saiddhAntika prakaraNa-pranthoM meM jaina dharma sammata mAnyatAoM kA UhApoha kiyA gayA hai| kharataragaccha ne lagabhaga do sau mahattvapUrNa saiddhAntika prakaraNa grantha likhe haiM, jinameM se nimna prantha ullekhanIya haiM-jinavallabhasUri kRta sUkSmArtha vicArasAroddhAra aura Agamika vastu vicArasAra, upAdhyAya kamalasaMyama kRta siddhAntasAroddhAra, gaNi prabodhacandra kRta, sandehadolAvali vRhadvRtti, jinabhadrasUri kRta dvAdazAMgI pramANa kulaka, nayakuMjara kRta pravacana-vicArasAra, mahopAdhyAya samayasundara kRta gAthA-sahasrI, upAdhyAya devacandra kRta vicArasAra stavaka, nayacakrasAra, dravyaprakAza, adhyAtma-prabodha, upAdhyAya kSamAkalyANa kRta parasamayasArasaMgraha, upAdhyAya zivacandra kRta siddhisaptatikA aadi| (3) vaidhAnika evaM saiddhAntika praznottaramUlaka sAhitya : jaina 'dharma meM vibhinna gacchoM evaM samudAyoM meM bheda mukhyataH vidhi-vidhAna sApekSa hai| pratyeka gaccha kI dhArmika kriyA evaM vidhi-vidhAna dUsare gaccha se kucha bhinnatA liye rahate haiN| kharataragaccha kI paramparA meM 28 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnya vidhi-vidhAnoM ko muniyoM ne sAhitya meM nibaddha kiyA hai / isa gaccha ne apanI mUla mAnyatAoM para aDiga rahate hue dezakAlAnurUpa vidhi-vidhAna parivartana bhI svIkAra kiyA hai / isa upazIrSaka ke antargata hama kharataragaccha ke katipaya mahatvapUrNa vaidhAnika pranthoM ke nAma prastuta kreNge| isa sandarbha meM una granthoM ko bhI sammilita kara raheM haiM jinameM zAstrIya siddhAnta kI gahanatama vivecanA kI gaI hai / ye prantha mukhyataH praznottara - paramparA kA nirvAha karate haiN| inameM mukhyataH ziSya dvArA prastuta kI gaI jijJAsAoM kA nivAraNa evaM samAdhAna hai / etad sambandhita zatAdhika prantha prApta ho cuke haiM / unameM sarvAdhika prantha mahopAdhyAya samayasundara evaM cidAnanda ke prApta hue haiM / katipaya mahatvapUrNa granthoM ke nAma isa prakAra hai - vardhamAnasUri kA AcAradinakara, jinaprabhasUri racita vidhi - mArga prapA, upAdhyAya guNavinaya kRta kumatimata- khaMDana, mahopAdhyAya samayasundara kRta vicAra - zataka, vizeSa- zataka, vizeSa-saMgraha, visaMvAda- zataka, samAcArI - zataka, upAdhyAya devacandra kRta vicAraratna-sAra, jinamaNisAgarasUri kRta muMhapati - nirNaya, payurSaNa nirNaya, bAlacandrasUri kRta nirNaya prabhAkara cidAnanda kRta Atmabhramocchedana- bhAnu, kumatakuliMgocchedana - bhAskara, jinAjJA vidhiprakAza, Adi / (4) yoga evaM dhyAnaparaka sAhitya : - isa sandarbha meM kharatara - gacchAcAryoM kA vistRta sAhitya abhI taka prApta nahIM huA hai| jo prApta huA hai, usameM upAdhyAya merusundara kRta yogaprakAza - bAlAvabodha, yogazAstra bAlAvabodha, upAdhyAya zivanidhAna kRta yogazAstra stavaka, aura suganacandra kRta dhyAnazataka bAlAvabodha ke nAma kathanIya haiM / (5) darzana evaM nyAya - sAhitya :- kharataragaccha meM aneka tatvacintaka, dArzanika evaM nyAyaparaka pratibhA ke dhanI mahApuruSa hue haiM / darzana evaM nyAya ke durUha se durUha viSayoM ko kharataragacchAcAryoM ne 26 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIghrabodhagamya banAne kA prayAsa kiyaa| unhoMne apanI maulika dRSTiyAM bhI pradAna kii| 'pramAlakSma' jaisA advitIya dArzanika prantha kharataragaccha ne hI pradAna kiyA hai| yahAM hama katipaya viziSTa pranthoM kA ullekha kara rahe haiM__ AcArya jinezvarasuri kRta pramAlakSma, devabhadrasUri kRta pramANaprakAza, jinaprabodhasUri kRta paMjikAprabodha, somatilakasUri kRta SaDdarzana samuccaya TIkA, dayAratna kRta nyAyaratnAvalI, sumatisAgara kRta tattvacintAmaNi TippaNaka, guNaratna kRta tarkabhASA prakAza, tarkataraMgiNI, upAdhyAya samayasundara kRta maGgalavAda, cAritranandI kRta syAdvAda-puSpakalikA-svopajJa-TIkA-saha / (6) vyAkaraNa-sAhitya :-vyAkaraNa para pacAsoM kharataragacchIya vidvAnoM ne apanI kalama calAI hai| kharataragaccha meM anekAneka udbhaTa vaiyAkaraNa paMDita hue haiN| AcArya buddhisAgarasUri ne to pANinI aura hemacandra kI taraha svatantra saMskRta-vyAkaraNa parigumphita kiyA thaa| anya bhI aneka choTe-bar3e vyAkaraNa-prantha likhe gye| yathAbuddhisAgarasUri kRta zabda-lakSma-lakSaNa, mantrimaNDana kRta upasargamaNDana, sArasvata-maNDana, jinacandrasUri kRta siddhAntaranikA vyAkaraNa, upAdhyAya samayasundara kRta sArasvata-rahasya, aniTkArikA, haimaliGgAnuzAsana-avacUrNi, upAdhyAya zrIvallabha kRta siddhahemazabdAnuzAsana TIkA, vimalakIrti kRta pada-vyavasthA, sahajakIrti kRta RjuprAjJavyAkaraNa, sAdhusundara kRta dhAturatnAkara-kriyAkalpalatA, vizAlakIrti kRta prakriyA kaumudI TIkA, tilaka gaNi kRta prakRta zabda samuccaya, bhaktilAma kRta bAlazikSA-vyAkaraNa, jJAnatilaka kRta siddhAntacandrikA TIkA saha, jinahemasUri kRta siddhaant-rtnaavlii| (7) koSa-sAhitya :-koSa-sAhitya meM sahajakIrti kRta siddha zabdArNava-nAmakoSa, sAdhusundara kRta zabdaratnAkara, sAdhukIrti kRta Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSa nAmamAlA aura cAritrasiMha kRta abhidhAna cintAmaNi nAmamAlA Adi nAma ullekhanIya haiN| kharataragacchIya vidvAnoM ne vibhinna - kozoM para TIkA - prantha bhI likhe haiM / ullekhanIya TIkAe~ haiM- jinaprabhasUri racita anekArtha-saMgraha- TIkA, dharmavardhana racita amarakoSa TIkA, upAdhyAya zrIvallabha racita haimanighaNTu koSa TIkA / (8) kAvya- lakSaNa - chanda - sAhitya :- sAhitya evaM kAvya-kSetra meM kharataragaccha kA anudAna vizeSa upalabdhipUrNa hai / kAvya ke lakSaNoM, chandoM ke niyamoM kA kharataragacchIya vidvAnoM ne pUrNa vivaraNa diyA hai / 'chandonuzAsana' isa sandarbha meM eka mahattvapUrNa grantha hai / kuzalalAbha kA piGgalaziromaNi saMskRta chanda zAstra kA sabase pahalA aura atyanta mahattvapUrNa grantha piMgalaRSi praNIta chandaH zAstra para AdhArita hai| prasiddha chandazAstrIya grantha 'vRttaratnAkara' para kSemahaMsa, upAdhyAya merusundara aura samayasundara ke mahattvapUrNa vyAkhyA - prantha upalabdha hue 'haiN| 'vAgbhaTAlaMkAra' para jinavardhanasUri, kSemahaMsa, udayasAgara, jJAnapramoda, rAjahaMsa, samayasundara, sAdhukIrti, merusundara Adi vidvAn muniyoM kI TIkAe~ prApta huI haiM / vidagdhamukhamaNDana para jinaprabhasUri merusundara, zrIvallabha, zivacandra, vinayasAgara kI vyAkhyAe~ upalabdha huI haiM / kAvya-lakSaNa chanda se sambandhita jo aura bhI prantha prApta hue haiM, unameM se kucheka ke nAma nimnalikhita haiM-buddhisAgarasUri kA chandazAstra, vAcaka dharma nandana kA dvandastattvasUtra, jinaprabodhasUri kA vRttaprabodha, jJAnasAra kA mAlApiMgala, mantrimaNDana kA alaMkAramaNDana, jJAnameru kA kavimukhamaNDana, guNaratna kA kAvyaprakAzaTIkA, kIrtivarddhana kA caturapriyA, udayacandra kA pANDityadarpaNa, anUpagAra, mahima siMha kA rasamaMjarI Adi / (9) saMgIta - sAhitya : - bAhar3a ke putra mantri maNDana na kevala -kharataragaccha ke, varan samapra bhAratIya vidvat jagat ke anUThe kohinUra 31 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the| unhoMne dharma-nirapekSa vidvatbhogya sAhitya kA nirmANa kiyA thaa| unakI saMgIta se sambandhita eka kRti prApta huI haisaGgIta-maNDana / kharataragaccha kA saMgIta se sambandhita anya koI sAhitya abhI taka prApta nahIM huA hai| __ (10) vAstu-mudrA-ratna-dhAtu-sAhitya :-etad-sambandhita ThakkurapherU kI pAMca racanAe~ prApta huI haiM vAstusAra prakaraNa, dravya parIkSA, dhAtutpatti, bhUgarbhaprakAza, aura rtnpriikssaa| kharataragaccha kI ye pAMcoM kRtiyAM kAphI mahattvapUrNa mAnI jAtI haiN| ___ (11) maMtra-sAhitya :-maMtra sAdhanAmUlaka jIvana kA eka aMga hai| dhyAna, sAdhanA athavA japa karane vAlA pratyeka vyakti kisI na kisI maMtra ko apanI sAdhanA kA aMga avazya banAtA hai| kharataragaccha meM aneka maMtra-siddha-puruSa hue haiN| kharataragacchAcAryoM dvArA samaya-samaya para aneka cAmatkArika ghaTanAe~ huii| vastutaH una ghaTanAoM kI pRSTha bhUmi meM unake mantra bala kA hI prAdhAnya hai| kharatara gaccha kI paramparA meM vividha vidvAnoM ne mantra-sambaddha sAhitya kA sRjana kiyA hai| unameM se katipaya pratiSThita prantha isa prakAra haiM-pUrNakalaza chata mahAvidyA, jinaprabhasUri racita sUrimantrakalpa, saMghatilakasUri racita vardhamAna vidyA klp| (12) Ayurveda sAhitya :-Ayurveda auSadhi-vijJAna hai| kharataragacchIya yati muniyoM ne ise svAsthya-pradAyaka evaM samAja hitakArI kArya samajhA / yadyapi yaha kArya samAja ke lie kalyANakArI hai, kintu muni dharma kI maryAdAoM ke anukUla nahIM hai| isIlie cArucandrasUri racita vAtazitama ko chor3akara eka bhI kharataragacchIya AyurvedIya grantha 18 vIM zatI se pUrva kA nahIM hai| 18vIM zatI athavA usake pazcAta likhita adhikAMza AyurvedIya prantha yativarga dvArA likhita hai, athavA yativarga se prabhAvita haiN| ina granthoM meM pramukha haiM-cArucandra sUri Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ racita vAtazitam, guNavilAsa kRta guNaratnaprakAzikA, raghupati kRta bhojana - vidhi, haMsarAja pippalaka likhita mUtra - lakSaNa, ratnajaya likhita yogacintAmaNi bAlAvabodha, rAmacandra kRta rAmavinoda vaidyaka, cainasukha likhita vaidya jIvana stavaka | (13) jyotiSI - sAhitya :- svAbhAvikatayA mAnava apane bhaviSya ko jAnane kA icchuka rahatA hai| jyotiSa-zAstra isa kArya meM mahattvapUrNa bhUmikA adA karatA hai / yadyapi jaina darzana ke anusAra phalasiddhAnta karmavAda para AdhArita hai, tathApi jyotiSa vidyA ko nirvivAda rUpa se svIkAra kiyA gayA hai / kharataragacchIya sAhityakAroM ne isa viSaya para gahanatama vivecana kiyA hai aura mahattvapUrNa upalabdhi arjita kI hai / jyotiSa sAhitya se sambandhita kharataragacchIya prAcInatama grantha bardhamAnasUra (12vIM zatI) kA zukanaratnAvalI upalabdha hai / jyotiSa sambandhita ullekhanIya evaM sarvAdhika grantha kharataragacchIya muniyoM ne 18vIM zatAbdI meM likhe haiM / isa zatAbdI meM likhita 30 se adhika prantha adhunA upalabdha haiM / jyotiSa sambandhita kharataragacchIya mahattvapUrNa sAhitya nimna hai - vardhamAnasUri racita zukanaratnAvalI, munisundara racita karaNarAja gaNita, lakSmIvallabha razcita kAlajJAnabhASA, rAyacandra racita avayadI zakunAvalI, lAbhavarddhana racita aGkaprastAra, hIrakalaza racita joisahIra, puNyatilaka racita grahAyu, mahimodaya racita jyotiSaratnAkara, paMcAMgAnayanavidhi, prema jyotiSa, janmapatrI paddhati, kIrtivarddhanaH racita janma- prakAzikA - jyotiSa, rAmavijaya racita muhUrtamaNimAlA, bhUdharadAsa racita bhaudharI - prahasAraNI, rAmacandra racita sAmudrika bhASA, cidAnanda racita svarodaya / (14) mahAkAvya tathA TIkA - sAhitya :- kharataragaccha kI vidvadvaparamparA ne mahAkAvya evaM TIkA - sAhitya kI saikar3oM kRtiyA~ mA~ bhAratI ke maNDAra ke lie arpita kI hai, jinakA itihAsa, samAja eka 33 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmotthAna se gaharA sambandha hai| jina mahAkAvyoM evaM TIkA-pranthoM kI kharataragacchIya vidvAnoM ne racanA kI hai, ve jIvana kI viSAktatA miTAne ke lie amRta-varSaNa haiM, zAstrIya zabdArthoM ko samajhane ke lie eka vinamra mArgadarzana hai| pramukha granthoM ke nAma nimnalikhita haiM upAdhyAya candratilaka racita abhayakumAra carita mahAkAvya, maMtrI maMDana racita kAdambarI maMDana, kAvya maMDana, campU maMDana, candravijayA, mahopAdhyAya samayasundara racita aSTalakSI, dharmacandra racita karpUramaMjarI SaTaka TIkA, upAdhyAya lakSmIvallama racita kumArasambhava-TIkA, jinasamudrasUri racita tattvaprabodha-nATaka, vinayasAra racita nalavarNanamahAkAvya, kIrtiratnasUri viracita neminAtha-mahAkAvya, upAdhyAya lakSmItilaka racita pratyeka buddha-mahAkAvya, upAdhyAya zrI vallabha racita vijaya deva mAhAtmya mahAkAvya, vidvad prabodha kAvya, upAdhyAya jinapAla racita sanatkumAra cakrI-caritra mahAkAvya, lalitakIrti racita zizupAlavadha mahAkAvya-TIkA, sndeh-dhvaant-diipikaa| ___(15) kathAmUlaka kAvya-sAhitya :- prAcIna jaina sAhitya aitihAsika evaM preraNAdAyI anupama kathAnakoM se ApUrita hai| jaina Agama evaM Agametara sAhitya aise kathAnakoM se abhimaMDita haiM jo vartamAna jIvana kI udher3abuna ke sAtha bhI apanA sambandha rakhate haiN| kharataragaccha kI vidvad paramparA ne apanI-sazakta lekhanI ke dvArA usa kathA-sAhitya ko prabhAvaka sampreSaNIyatA ke sAtha prastuta kiyA hai| zatAdhika prApta kathAmUlaka kAvya pranthoM meM se kucheka granthoM ke nAma ullekhanIya haiM-vardhamAnasUri likhita upamiti bhava prapaMcakathA, devabhadra sUri likhita kathAratna koSa, somatilakasUri likhita kumArapAla prabandha, saMghatilakasari likhita dhUrtAkhyAna, jinaprabhasUri likhita vividha tIrthakalpa, upAdhyAya jayasAgara likhita pRthvIcandra caritra, upAdhyAya meru sundara likhita aMjanAsundarI-kathA, mahopAdhyAya samayasundara 34 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ likhita kAlikAcArya kathA, kathAkoSa, draupadI-saMharaNa, jinarAjasUri likhita jaina rAmAyaNa, vAdI harSanandana likhita AdinAtha vyAkhyAna, kIrti sundara likhita vAgavilAsa kathA saMgraha, rAjalAbha likhita svapnAdhikAra, upAdhyAya kSamAkalyANa likhita zrIpAlacaritra-TIkA, upAdhyAya labdhimuni likhita jinadattasUri carita, jinacandrasuri carita, jinakuzalasUri carita aadi| (16) rAsa-caupAI Adi kAvya-sAhitya-kAvya ke rUpa meM kharataragacchIya muniyoM ne jo sAhitya hindI jagat ko diyA hai vaha sarala, upayogI aura yuga ke yathArtha darpaNa kA pradarzaka hai / vaha dhArmika, vyavasthAmUlaka tathA naitika pRSThabhUmi meM pratiSThita hai| bhASA, varNanakauzala, sAhityaka tattva, vicAra Adi sabhI dRSTiyoM se kharataragacchIya sAhitya bhAratIya kAvya-paramparA ke gaurava ko bar3hAtA hai| ina kAvyoM meM kharataragacchIya sAhityakAroM ne una vyaktiyoM ko caritranAyaka ke rUpa meM grahaNa kiyA hai, jo jana-samAja ke lie AdarzabhUta haiN| inameM kucha caritra jaina AgamoM evaM Agametara sAhitya meM se prahaNa kiye gaye haiM tathA kucha kAlpanika bhI haiM / rAsa-caupAI Adi ke nirmANa meM kharataragacchIya muniyoM ne abhUtapUrva saphalatA prApta kI hai| kharataragacchIya muniyoM dvArA likhita sahasrAdhika rAsa, caupAI Adi upalabdha haiN| inameM vinayaprabhopAdhyAya dvArA racita gautamasvAmI rAsa ne sarvAdhika prasiddhi prApta kI hai| vikrama kI 17 vI evaM 18 vIM zatI meM kharataragacchIya sAhityakAroM ne vipula rAsa caupAI likhe haiN| etad sambandhita sahasrAdhika pranthoM meM kucheka ullekhanIya hai. vijayatilaka kRta jambUsvAmI phAga, padma kRta zAlimaha-kakka, samayasundara kRta zAmba-pradyumna caupAI, cAra pratyekabuddha-rAsa, zatrujaya rAsa, sItArAma-caupAI, mRgAvatI-rAsa, thAvaJcA-caupAI, nala damadantI rAsa, bhuvanakIrti kRta bharata-bAhubalI rAsa, upAdhyAya guNavinaya kRtaH Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhannA-zAlibhadra-caupAI, karamacaMda-vaMzAvalI-rAsa, aMjanAsundarI prabandha, nayasamudra-ziSya kRta jinapratimA-vRhat rAsa, jayanidhAna kRta kAmalakSmI-kathA-caupAI-prabandha, kanakasoma kRta Ardra kumAra dhamAla, hIrakalaza kRta arhahAsa-caupAI, raMgakuzala kRta amarasena-vayarasena sandhi, jinaharSa kRta harizcandra rAsa, abhayakumAra rAsa, ArAmazobhA caupAI, upamiti-bhavaprapaMca-kathArAsa, kumArapAla rAsa, ratnazekhara-ratnAvatI rAsa, vidyAvilAsa rAsa, nayapramoda kRta arahannaka-prabandha, vidyAvilAsa kRta arjunamAlI caupAI, rAjasoma kRta uMdara-rAso, vinayacandra kRta uttamakumAra caupAI, matikuzala kRta candralehA caupAI, abhayasoma kRta candrodaya-kathA, jinasundarasUri kRta bhImasena caupAI, sumatidharma kRta bhuvanAnanda-caupAI, khetA kRta bhosau rAso, raghupati kRta rugharAsa, kIrtivardhana kRta sudarzana caupAI, abhayasoma kRta vastupAla-tejapAla rAsa, dayAtilaka kRta vikramAditya caupAI, kuzalasAgara kRta vIramANaudayabhANa caupAI, lAlacanda kRta zrIpAla rAsa, phakIracanda kRta buDDhA rAsa, giradharalAla kRta padamaNa rAso, khuzyAlacanda kRta arahadAsa caupAI aadi| (17) bhaktiparaka-sAhitya :-kharataragaccha kA bhaktiparaka sAhitya aparimita hai| bhakta kaviyoM evaM vidvAn munirAjoM ne tIrthakaroM ke prati jo bhAva-urmiyAM vyakta kI haiM, ve itanI jIvanta haiM ki vyakti ko sahaja hI bhakti-sAgara meM rasalIna kara detI haiM / bhAva, alaMkAra, zaMlI, layasabhI AkarSaka evaM prabhAvotpAdaka haiN| kharataragaccha meM hindI bhASI bhakta kaviyoM meM sarvaprathama mahopAdhyAya samayasundara kA nAma ullekhya hai| unake pAMca sau se adhika bhaktiparaka gIta aba taka upalabdha ho cuke haiN| kharataragacchIya bhakti kAvya paramparA meM do kaviyoM ke nAma yahA~ vizeSa ullekhanIya haiM, ve hai yogIrAja Anandaghana evaM upAdhyAya devcndr| samagra jaina bhakta kaviyoM Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM inakI Takkara ke kavi ine-gine mileNge| AcArya kavIndrasAgarasUri kA bhI bhakti-sAhitya pratiSThita hai| kharataragacchIya bhakta kaviyoM ne bhaktiparaka svatantra gIta likhane ke sAtha caubIsa tIrthaMkaroM kA kramika stutiparaka sAhitya bhI nibaddha kiyA hai| kharataragaccha meM stutiparaka sAhitya pRthak-pRthak rUpoM meM prApta hotA hai| __ bhaktiparaka vosI-sAhitya meM jinarAjasUri, jinaharSa, vinayacandra, devacandra jJAnasAra Adi kaviyoM kI 'vIsI' ullekhanIya hai / cauvIsIsAhitya meM jinalAbhasUri, jinaharSa, Anandaghana, devacandra Adi kI caubIsiyoM kathanIya haiN| kSamApramoda kRta cauvIsajina-paMcAzikA bhI draSTavya haiN| pUjAparaka-sAhitya bhI suvizAla hai| kharataragaccha meM pUjA-sAhitya kI racanA karanevAloM meM upAdhyAya devacandra, cAritranandI, sumatimaNDana, ddhisAra, jinaharisAgarasUri, kavIndrasAgarasUri ke nAma pramukha haiN| muni prAmAnugrAma vicaraNa karate hai| ataH unase tIrtha-yAtrAe~ sahajataH ho jAtI haiN| kharataragacchIya kaviyoM ne bhinna-bhinna tIrthoM ke prati apanI AsthAMjali prakaTa karate hue abhinava racanAe~ likhI haiN| unhoMne tIrthoM kI tatkAlIna sthiti evaM zilpa-kalA kA bhI lekhA-jokhA prastuta kiyA hai| jaise-sumatikallola kRta tIrthamAlA, guNavinaya kRta zatrujaya caitya-paripATI, amarasiMdUra kRta jaisalamera paTavAsaMgha varNana, raMgasAra kRta giranAra-caitya-paripATI, dayAratna kRta kAparaher3A rAsa aadi| aneka kaviyoM ne bhakti ke vibhinna aMgoM para sAhitya likhate hue 'bArahamAse' kA bhI lalita varNana kiyA hai| jinaharSa dvArA bAraha mAsoM kA kiyA gayA citrAMkana sabase sundara hai| 7 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18) parva-sambandhita-sAhitya : jainadharma meM prativarSa bhinna-bhinna prakAra ke dhArmika tyauhAra manAye jAte haiN| jaina loga dhArmika paryo ke dina anya dhArmika kriyAoM ke sAtha guru-mahArAjoM ke mukha se parvasambandhita pravacana bhI sunate haiN| kharataragacchIya vidvAnoM ne vizAla paimAne meM parva-sambandhita sAhitya kA gumphana kiyA hai| ullekhanIya pranthoM ke nAma isa prakAra haiM--mahopAdhyAya samayasundara kRta dIpamAlikA-kAvya, upAdhyAya kSamAkalyANa kRta cAturmAsika-vyAkhyAna, Anandavallabha kRta aSTAhnikA vyAkhyAna, AnandasAgarasUri kRta dvAdaza parva-vyAkhyAna Adi / (19) gurvAvalI evaM paTTAvalI-sAhitya :-kharataragaccha kI paTTaparamparA suvizAla hai| aneka vidvAnoM ne apanI guru-paramparA kA vistRta vivecana prastuta kiyA hai| katipaya vidvAnoM ne apanI guruparamparA kA utsa bhagavAn mahAvIra se jor3A hai| bahuta se vidvAnoM ne AcArya jinezvarasUri aura AcArya vardhamAnasUri se apanI guru-paramparA kA sambandha yojita kiyA hai| vastutaH AcArya jinezvarasUri yA vardhamAnasUri bhagavAna mahAvIra kI ziSya-paramparA kI hI eka kar3I hai| aitihAsika dRSTi se gurvAvaliyoM evaM paTTAvaliyoM kA mahattva nirvivAda hai| kharataragaccha kI sarvAdhika prAmANika paTTAvalI/gurvAvalI upAdhyAya jinapAla kRta kharataragacchAlaMkAra-yugapradhAnAcArya-gurvAvalI mAnI jAtI hai| upAdhyAya kSamAkalyANa likhita kharataragaccha-paTTAvalI bhI kAphI mahattvapUrNa hai| inake atirikta gurvAvalI evaM paTTAvalIsAhitya ke antargata upAdhyAya samayasundara kRta kharataragaccha-paTTAvalI, upAdhyAya guNavinaya kRta kharataragaccha gurvAvalI, RddhisAra kRta mahAjanavaMza muktAvalI ullekhanIya haiN| _ (20) aupadezika sAhitya :-isake antargata hama kharataragaccha ke usa sAhitya kI carcA karanA cAheMge jisameM vairAgyamUlaka evaM nIti 38 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 paraka upadezoM kA Akalana kiyA gayA hai| janahita ke lie upadeza denA muni kA dharma hai, ataH usake sAhitya meM upadezaparaka tathyoM kI bahulatA honI svAbhAvika hai / yoM to pratyeka munikA sAhitya kisI-nakisI aupadezika uddezya se samanvita hotA hai / para yahA~ hama mAtra usI sAhitya kA ullekha karanA cAheMge jo vizuddha AdyopAnta upadezaparaka hI hai / yathA - jinezvarasUri likhita upadezakoSa, jinacandrasUri likhita saMvegaraMgazAlA, jinavallabhasUrilikhita dharma zikSAprakaraNa jinadattasUri racita gaNadhara sArdhaM zataka-prakaraNa, jinaratnasUri likhita uttamapuruSa kulaka, rAjahaMsalikhita jinavacanaratna- koSa, abhayacandra likhita ratnakaraNDa, puNyanandI likhita rUpakamAlA, cAritrasiMha likhita zIla kalpadruma-maMjarI, upAdhyAya lakSmIvallabha kRta bhAvanA-vilAsa, puNyazIla likhita jJAnAnanda- prakAza, jinalAbhasUri likhita Atmaprabodha Adi / ukta sabhI grantha vRhat evaM saMskRta nibaddha haiM / marugurjara - bhASA (prAcIna hindI bhASA) meM bhI aupadezika sAhitya kI racanA huI / yaha sAhitya gItoM evaM padoM meM racita hai / upadezaparaka hajAroM pada mileMge / eka-eka kavi ne saikar3oM upadezaparaka pada evaM gIta likhe haiM / svatantra padoM evaM gItoM ke alAvA sAmUhika rUpa meM bhI mileNge| kaviyoM ne unheM paccIsI, battIsI, bAvanI, sittarI, bahuttarI, saIkI Adi nAma diye haiM / pramukha kRtiyoM ke nAma nimnAMkita haiM lAlacanda racita rAjula paccIsI, jinasamudrasUri racita kautuka - paccIsI, raghupati racita upadeza - paccIsI, bhImarAja racita saptabhaMgIpaccIsI Adi / jirAjasUri racita karma - battIsI, guNalAbha racita jIbha - battIsI, jayacandra racita navakAra-battIsI, amara vijaya racita akSara-battIsI, upadeza-battIsI, pUjA-battIsI, kIrtivardhana racita bhramara-battIsI, kSamA 36 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANa racita hitazikSA - battIsI, lakSmIvallabha racita rAjabattIsI, jinaharSa racita RSi - battIsI / jinaharSa racita AhAra - doSa - chattIsI, zrIsAra racita AgamachattIsI, jJAnameru racita kuguru-chattIsI, dharmavardhana racita guruziSyadRSTAnta chattIsI, savA sau sIkha chattIsI, samayasundara racita prastAva savaiyA chattIsI, satyAsiyA duSkAla varNana - chattIsI, kSamA-chattIsI, zIla- chattIsI / jayacaMda racita kavitta bAvanI, dharmavardhana racita chappaya bAvanI, kuMDaliyA - bAvanI, munivastA racita anyokti - bAvanI, raghupati racita chappaya - bAvanI, jinaharSa racita mAtRkA - bAvanI, mahimasiMha racita yoga - bAvanI | sahajakIrti racita vyasana sattarI, zrIsAra racita upadeza - sattarI, jinaharSa racita samakita -sattarI / zrIsAra racita utpatti bahuttarI, jinaharSa racita naMda bahuttarI, cidAnanda racita pada - bahuttarI, jJAnasAra racita pada- bahuttarI, jinaraMgasUri racita raMga bahuttarI / jayacaMda racita saIkI / (e) sAmpradAyika sahiSNutA kharataragaccha svayaM eka sampradAya hai, kintu vaha sampradAya - vizeSa meM Abaddha nahIM hai / vaha na kevala anya gacchoM ke prati, apitu anya dharmaparamparAoM ke prati bhI apanatva rakhatA hai / sAmpradAyika sahiSNutA aura udAratA kharataragaccha kI nijI vizeSatA hai / isake anusAra jaba taka A~khoM se sAmpradAyika saMkIrNatA evaM AgrahavAditA kI paTTI nahIM haTAI jAyegI, taba taka vyakti yA samAja satya- darzana nahIM kara pAyegA | 40 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharataragaccha ke muniyoM kI sAmpradAyika udAratA sabhI gacchoM ke lie eka Adarza hai / kharataragaccha ke bahuta se vidvAn AcAryoM ne - anya gacchoM ke sAdhuoM ko vidyAdAna diyA hai, unake sahayoga evaM sahakAra se sAhitya kA nirmANa evaM saMzodhana kiyA hai, unake vividha zAsana-prabhAvaka kAryo meM apanI sannidhi dI hai / aneka kharataragacchIya muniyoM ne digambara- tIrthoM kI bhI yAtrAe~ kI haiN| anya gacchIya yA anya liMgI sAdhuoM ko yathocita sammAna denA bhI isa gaccha kA pramukha vaiziSTya hai| kharataragaccha ke vidvAna muniyoM ne anya dharma ke pranthoM para vidvatA - pUrNa vyAkhyA - prantha likhe haiM / kharataragacchIya muniyoM ne tapAgacchIya pratibhAoM kA bhI guNagAna kiyA hai / upAdhyAya zrIvallabha ne AcArya vijayadevasUri ke sambandha meM 'vijayadeva - mAhAtmya' aura mahopAdhyAya samayasundara ne mahAtapasvI puMjA RSi ke sambandha meM zrI puMjA RSi rAsa likhakara kharataragaccha kI udAravAditA kA prakRSTa udAharaNa prastuta kiyA hai| itanA hI nahIM, samayasundara ne apane samakAlIna tapAgacchIya prabhAvaka AcArya hIravijayasUri kI mukta kaMTha se stuti bhI kI hai / jinaharSa ne satyavijaya nirvANa rAsa likhA hai / isa gaccha kI mAnyatA hai ki hameM AgrahavAdI nahIM bananA cAhiye / - dUsare ke satya ko asvIkAra nahIM karanA cAhiye evaM vaicArika saMgharSa kI bhUmikA taiyAra nahIM karanI cAhiye / 'vItarAga - satya vacana- gIta' meM likhA hai ki jainadharma, jainadharma sabhI cillAte haiM, lekina sabhI apaneapane matoM kI hI sthApanA karate haiM, na ki jainadharma ke siddhAntoM kI / sabhI jainadharma ke anuyAyI haiM, lekina sabakI samAcArI, sabakA AcaraNa alaga-alaga hai / loga itane AgrahavAdI haiM ki dUsare ke satya ko mAnya hI nahIM krte| aise logoM kA kahanA haiM ki hama hI kevala -sacce haiM, dUsare jhUThe haiM / svamata kI prazaMsA aura dUsaroM kI nindA 41 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanA kharataragaccha ke anusAra anucita hai| isake anusAra to hama hI sacce ; dUsare saba jhUThe haiM-yaha kahanA chor3a denA caahiye| satya to vahI hai, jo vItarAga deva-kathita hai|' kharataragacchIya eka pramukha tattva cintaka mahopAdhyAya samayasundara ke vicAra yahAM ullekhanIya hai / unake vicAra isa bAta ko spaSTa kara deMge ki kharataragaccha eka sampradAya-vizeSa hote hue bhI kitanA udAra, anAgrahI aura samanvayavAdI hai| samayasundara kahate haiM ki isa samaya caurAsI gaccha mukhya rUpa se dekhe jAte haiM, lekina una sabake bhinnabhinna AdhAra haiN| sabhI gacchAnuyAyI apane-apane gaccha ko ekadUsare se zreSTha batA rahe haiN| aba aisI sthiti meM vyakti socatA hai ki hameM kisa gaccha kI vidhi karanI caahiye| isa samaya parama jJAnI koI vidyamAna nahIM hai, jisase zaMkA kA nivAraNa kiyA jA ske| ataH unakA sujhAva hai ki sabhI ko apane-apane gaccha kI kriyA karanI caahiye| AkSepa-pratyAkSepa kabhI nahIM karanA caahiye| kisI bhI gaccha ke prati aprIti nahIM rakhanI cAhiye / AkSepa-pratyAkSepa kabhI nahIM karanA caahiye| kisI bhI gaccha ke prati aprIti nahIM rakhanI caahiye| samayasundara batAte haiM ki jinazAsana meM gacchoM ke kAraNa bahuta saMgharSa hue haiM aura patA nahIM abhI taka kitane saMgharSa hoNge| sabhI loga apane-apane gacchoM ke prati itanA mamatva rakhate haiM aura use hI pakar3a kara baiTha gaye haiN| yaha kauna jAnatA hai ki satya kyA hai aura asatya kyA hai ? sUtra siddhAnta sabake vahI haiN| isalie tuma paramArtha ko samajho / apane hRdaya meM maMthana karake soco ki tumane gacchavAda meM par3akara kitanA rAga-dveSa kiyA hai| tapAgacchavAle kahate haiM 'iriyAvahI' sAmAyika-pATha uccAraNa karane 1 vItarAga-satyavacana gItam, samayasundara kRti kusumAMjali, pRSTha 447 2 vItarAga satyavacana gItama, samayasundara kRti kusumAMjali, pRSTha 447 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se pahale hotI hai, jabaki kharataragacchavAle kahate haiM, 'iriyAvahI' sAmAyika-pATha grahaNa karane ke bAda hotI hai| acalagacchavAle mu~hapatti (mukhavastrikA ) ke bAre meM anya dRSTikoNa rakhate haiM, laukAgacchavAle jinapratimA-pUjana kA virodha karate haiM, to hu~bar3a (digambara) strI-mukti ko nahIM mAnate haiN| samayasundara kA kathana hai ki inameM se koI bhI yadi kevalI ke samIpa jAegA to usakA saMzaya dUra ho jAegA aura yathArtha sthiti jAna jaaegaa| kharatara, tapA. AMcaliyA, pArzva candra, AgamiyA, pUnamiyA, digambara, luMkA Adi caurAsI gacchoM ke bhI aneka prakAra haiN| ahaMkAravaza ye sabhI apane-apane gaccha kI sthApanA karane ke lie prayatnazIla haiM, kintu kharataragaccha ina AgrahoM ke pare satya kA darzana karate haiN| usakA kathana hai ki bhagavAn ne jo kaha diyA hai, usI ko kahA karo tathA usI kI sthApanA karane kA prayatna kro| yaha gaccha kevala dUsaroM ko hI udAra banAne ke lie nahIM kahatA, apitu apane anuyAyiyoM ko bhI sAvadhAna karatA hai| samayasundara ne likhA hai ki yadyapi hamArA gaccha sabase bar3A hai aura vyAkhyAna meM sabase adhika isI gaccha meM upasthiti hotI hai, kintu isa bAta kA kabhI bhI garva mata krnaa| samaya kA khela bar3A vicitra hai| samayasamaya para hAni bhI hotI hai| kauna jAnatA hai ki kauna-sA gaccha. pramANabhUta evaM jIvita rahegA? gacchanAyakoM ke sambandha meM ve likhate haiM ki pUrvavartI gacchanAyaka ati mahAn , kSamAzIla aura gambhIra huA karate the, parantu sampratikAlIna gacchanAyaka svecchAnusAra AcaraNa karate haiM aura yadi koI unheM kucha kahatA hai, to ve usa para koI dhyAna nahIM dete / vastutaH una para koI haTaka nahIM hai| unake anusAra ve gacchanAyaka tarkasa meM thothe tIra ke samAna haiM aura rAta-dina khinna rahate haiN|' 1 prastAva-savaiyA chattIsI (6, 7, 11, 12-14) 43 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ ukta sandarbha se kharataragaccha kI sAmpradAyika sahiSNutA ujAgara ho jAtI hai| sAmpradAyika kaTTaratA kA viSa isa gaccha kI dhamaniyoM meM pravAhita nahIM hai / isa sandarbha meM yaha sadA-se jAgarUka rahA hai| (10) anya vizeSatAe~ ___ jaina dharmasaMgha ko kharataragaccha kI dena bahu AyAmI hai / jahA~ usane samyag darzana, jJAna aura cAritra samanvita sAdhanA ke dvArA apane antara-vyaktitva ko nikhArA, to vahIM vizvahita ke lie bhinna-bhinna naitika mApadaNDoM ko apnaayaa| kharataragaccha ne zAsana-hita evaM mAnava jAti ke abhyudaya ke lie jo-jo kArya kiye, unameM se katipaya binduoM para hamane carcA kI hai| inake atirikta bhI sAmAjika, 'dhArmika tathA rASTrIya maMca para kharataragaccha kA anudAna kathanIya hai| bhagavAn mahAvIra ke zAsana ke unnayana hetu to kharataragaccha samagrarUpa se samarpita hai| kharataragacchAcAryoM kI pAvana nizrA meM hajAroM jina-pratimAoM kI pratiSThAeM huI haiN| bhArata ke vibhinna jaina tIrthoM kI caturvidha saMghIya pada-yAtrAe~ huI haiN| jaina tIrthoM kI samucita cyavasthA ke lie zrI Ananda jI kalyANa jI peDhI jaisI rASTrIya prabandha samitiyAM isa gaccha ne hI sthApita kI haiN| prAcIna hastalikhita dharmazAstroM kA sabase mahattvapUrNa granthAlaya 'jaisalamera jJAnabhaNDAra' kI saMsthApanA bhI kharataragaccha dvArA hI huI hai| jainoM ke pramukha tIrthoM meM nAkor3A tIrtha eka hai| isakI sthApanA bhI kharataragaccha dvArA hI huI hai| tIrtharAja sammetazikhara, pAvApurI, kSatriyakuMDa, campApurI, rANakapura Adi tIrthoM meM bhI kharataragaccha kA hI prabhutva thA, aura hai bhii| mahAtIrtha zatrujaya para bhI eka samaya meM kharataragaccha kA sarvAdhika prabhAva thaa| vahAM nirmita 'kharataravasahI kI TuMka' isI gaccha kI dena hai| tIrthaMkaroM kI pratimAe~ to sarvatra pUjanIya haiM, kintu guruoM kI 55 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUrtiyoM ko pratiSThita evaM prasArita karane kA zreya kharataragaccha ko hI hai / kharataragaccha bhale hI eka paramparA ho, kintu isameM hue dAdA gurudevoM ke prati niSThA pratyeka jaina ke mana meM hai / Aja bhArata meM dAdA gurudevoM ke dasa lAkha se bhI jyAdA bhakta haiM / kharataragaccha meM kebala dharmAcArya hI nahIM paidA hue, varan bar3e-bar3e dAnavIra bhI janme haiM / karma canda bacchAvata jaise prabuddha mahAmantrI aura motIzAha seTha jaise mahAdAnavIra isI gaccha ke samarthaka the / kharataragaccha sAdhvI-samAja ke vikAsa ke lie bhI udAra dRSTikoNa' rakhatA hai / bhArata puruSa-pradhAna deza hai, kintu kharataragaccha ne kabhI bhI nArI jAti athavA sAdhvI samAja ke sAtha upekSAmUlaka vyavahAra nahIM kiyA / yadyapi puruSa ke samakakSa sthAna dene kA sAhasa yaha gaccha na juTA pAyA, kintu anya gacchoM kI apekSA kharataragaccha adhika udAra rahA / samagra zvetAmbara jaina mUrtipUjaka paramparA meM kharataragaccha ne hI sabase pahale sAdhvI ko pravacana dene kA adhikAra diyA / paravartI kAla meM dUsare gacchoM ne bhI isa krAntikArI caraNa kA anumodana evaM anusaraNa kiyA / kharataragaccha kA sAdhvI samAja zikSaNa evaM prazikSaNa kAphI bar3hAcar3hA hai / isane gaccha ke dharmaratha ko prANapaNa se khIMcA hai / nizcaya hI gaccha ko sAdhvI-samAja ne kAphI bala diyA / 'jJAnakriyAbhyAm mokSaH' kharataragaccha kA prathama nArA hai| jJAna kI avahelanA tathA cAritra kI upekSA hI eka sanmArga ko naSTa karane ke upAya haiM / kharataragaccha isa dRSTi se apane abhyudaya kAla se hIM jAgarUka rahA hai / eka samanvaya ke prati yaha gaccha sadA se niSThAvAn rahA hai / sAmpradAyika audArya isa gaccha kI anyatama vizeSatA hai / bhAvanAtmaka 45. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekatA, cAritrAtmaka niSThA evaM jJAnAtmaka zrama ke lie yaha gaccha samarpita hai| anta meM saM0 1856 meM 'ratnasoma racita-kharatara paccIsI' se kharataragaccha kA mAhAtmya darzAne vAle katipaya padyoM ko prastuta kiyA jA rahA hai, jinameM pUrvakathita vaiziSTya kA saMkSipta ullekha hai kharatara karaNI sAdhu kI, kharatara vidyA siddha / kharatara lacchI thira rahe, kharatara moTI buddha / kharo mArga kharatara kahai, kharo je pAle dharma / kharavAte sujaza lahai, kharatara kATe karma // kharatara kharatara kyA karo, kharatara hai jinarAja / kharatara dharma pAlyA thakI, saresu Atama kAja // kharI bAta kharatara kahai, kharI kriyA paalNt| ..... kharA sAdhu jinarAja nA, tiNa kharatara kht|| kharatara zuddha kriyA kare, kharatara bole sAMca / kharatara sAmI dharma nA, kharatara gurU ne jaaNc|| kharatara suM khUba hetakara, kharatara gurU ne seva / kharatara devatA jike, kharatara sarakhI Teva / / kharatara nAma samaro sadA, kharatara dekho aap| kharatara mArge cAlatAM, lAge koI na pApa // kharatara kahalAya liyo, kharatara na pAlyo maarg| kharatara nAma dharAyake, kahA jAyego bhaag| kharatara zuddha sAdhu taNI, sevA kIjo aap| kharatara jIta jaga meM bhalA, kApe bhava-bhava nA paap| kharatara kharatara kyA karo, kharatara hai jina dharma / kharatara khUba kiyA karo, kharatara kATe karma / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharatara jina bhajana kare, kharatara sAdhu zIla / kharatara tapa dhyAnI huA, kharatara sarga salIla // kharatara jaga meM jANIye, zrIjina kero maarg| kharatara sAdhu pUjatAM, karma jAe saba bhAga / kharatara jati jaina kA, kharatara batAva tattva jeh| tapa dhyAna zIla saMtoSa thI, nahiM iMdriyoM thI neh|| kharatara paMca vrata pAlasI, kharatara indriya jIta / kharatara muni ke dhyAna se, nahiM upaje koI bhiit| kharatara mada gAle sahI, kharatara pAle maarg| kharatara zuddha kriyA kare, jAe karma saba bhAga // kharatara jAti jaga meM bhajI, kharatara sAdhu jeha / kharatara kror3a gaurI taje, nahIM kisI se neha // kharatara zuddha saMjama bise, cale saradahe sAra / kharatara mArge cAlasI, jaba utaraMsI pAra // kharatara sAdhu ke laya ke, damar3I camar3I dAma / buddha nAma dharAya ke, nahIM sare koI kAma // kharatara mAyA tyAgI, kharatara tajasI krodh| kharatara vANI sAMca kI, jIte ATha karma jodha // kharatara jIva dayA parA, kharatara dUSaNa ttaal| kharatara zuddha saMjama se, Tale duHkha arU kAla / / kharatara jogI jaina kA, kharatara sAdhu santa / kharatara mahAvrata pAlasI, sohi mukti vadhu kanta // kharatara mAraga dAkhiyo, dAkhI kharatara cAla / vANI hai jinarAja kI, mata dejo koI gAla // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnasoma kharatara gurU, bhAkhI sukhakara vANa / mAgha zIta caTatI kalA, nahIM kisI kI kAMNa // kharatara paccIsI kharI, kahI catura cidrUpa / azAnI suNa dukhI husI, par3asI andhAre kUpa / ' / kharatara paccIsI, abhaya jaina granthAlaya, bIkAnera / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya khaNDa kharataragaccha kA AdikAla Page #72 -------------------------------------------------------------------------- Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharataragaccha vaha sarit pravAha hai, jisameM itihAsa kI anekAneka dhArAeM samAhita haiN| unameM kaI dhArAe~ nirmala bhI haiM to kaI kaluSita bhii| itihAsa sabako sameTe calatA hai| kharataragaccha ne jaina-dharmasaMgha meM samAgata vikRtiyoM kA parihAra karane ke lie hI krAnti ko janma diyA thaa| svayaM kharataragaccha ne bhI apane jIvana meM aneka utAra-car3hAva dekhe haiM kintu itanA nizcita hai ki isa gaccha meM aise kucha jIvanIya tattva nihita haiM, jinase yaha Aja bhI eka Adarza, jIvanta aura AcaraNIya dharma ke rUpa meM vidyamAna hai| isa gaccha kA itihAsa lagabhaga hajAra varSoM ke sudIrgha kAla meM tanAbunA hai / itane lambe antarAla meM usakI ekarUpatA kaise akhaNDita raha sakatI hai| kintu AtmatoSa yaha socakara hotA hai ki isa gaccha ne sadA mAnavatA ko sammAna diyA, ekatA aura prema ke lie apanI garimAoM kA balidAna kiyaa| jIvana-vizuddhi ke lie svayaM ko samarpita kiyaa| Atma kalyANa, svArtha-tyAga aura dharma-vikAsa kI trividha nIti ke balabUte para hI yaha gaccha svayaM meM aitihAsika mUlyoM ko saMjoe samunnata hai| - -- Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharataragaccha kA kAla-kramAnusAra vargIkaraNa itihAsa vizva kA darpaNa hai| jisakA jaisA bimba hogA usameM vaisA hI pratibimbita hogaa| kharataragaccha kI chavi ko bhI hameM itihAsa ke darpaNa meM nihAranA hogaa| adhyayana kI suvidhA ke lie kharataragaccha ke itihAsa ko kAlakramAnusAra vargIkRta karanA apekSita hai| kharataragaccha ke itihAsa kA anuzIlanAtmaka adhyayana1. AdikAla 2. madhyakAla 3. vartamAnakAla - ina tIna mukhya zIrSakoM meM rakhakara kiyA jA rahA hai| AdikAla ke antargata hama kharataragaccha ke prArambhika kAla ko grahaNa karate haiN| yaha kAla vikrama kI gyArahavIM zadI se terahavIM zadI taka kA hai| ila kAla meM mukhya rUpa se caityavAsa evaM zithilacAra kA unmUlana huA aura zramaNocita mArga kA prasAra huaa| yaha kArya vikrama kI terahavIM zadI taka nirantara claa| kharataragaccha kA bIjAropaNa, siMcana evaM aMkuraNa isI kAla meM huaa| pazca kAla meM kharataragaccha rUpa suvihita mArga/vidhipakSa kA vikAsa ke carama zikhara para ArohaNa huaa| prastuta grantha meM kharataragaccha kA AdikAlIna itihAsa Akalita hai| ___ kharataragaccha kA vikrama kI caudahavIM zadI se aThArahavIM zadI taka kA itihAsa hama madhya kAla ke antargata grahaNa karate haiN| madhyakAlIna itihAsa suvistRta hone ke kAraNa isa zIrSakAntargata itihAsa kA vizleSaNa hama do upazIrSakoM meM kareMge-(1) pUrva madhya kAla aura (2) paravartI madhya kAla / vikrama kI caudahavIM se solahavIM zadI paryanta Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA itihAsa pUrvavartI madhya kAlAntargata grAhya hai aura vikrama kI satarahavIM se aThArahavIM zadI taka kA itihAsa paravartI madhya kAlAntargata vivecya hai| yaha madhyayugIna kAla kharataragaccha kA utkarSa yuga hai| vikrama kI unnIsavIM se ikkIsavIM zadI kA itihAsa hama vartamAna kAlAntargata svIkAra karake vivecana kreNge| prastuta grantha meM hama kharataragaccha ke usa itihAsa kA anuzIlanAtmaka adhyayana prastuta karane kA prayAsa kareMge, jo AdikAla se sambaddha hai| kharataragaccha kA AdikAla kharataragaccha kA AdikAla vikrama kI gyArahavIM zadI se terahavIM zadI kA hai| yaha samaya krAnti kA yuga thaa| usa samaya kharataragaccha ne tamas ke sAye meM DhakI jA rahI duniyA ko abhinava jyoti pradAna kii| jaina dharma vizva ke lie eka Adarza rahA hai| kAla ke duSprabhAvavaza yA samAja kI Antarika kamajoriyoM ke kAraNa ve Adarza jarjarita aura vizRMkhalita ho ge| usa paristhiti meM jInevAle munijana caityavAsI kahalAte the| kharataragaccha caityavAsa kA prabala virodhaka banakara upasthita huA aura usane samAja ke sAmane jyotirmaya jIvanamUlyoM kI mazAla jalAkara saMsAra ko samyagmArga-darzana diyaa| caityavAsI-paramparA caityavAsI paramparA kA astitva kaI sadiyoM taka rhaa| isakA prabhAva Akasmika na hokara anukramika hai / caityavAsa mukhyataH suvidhAvAda yA paramparAgata bhASA meM zithilAcAra kA pratinidhitva karatA hai| AcArya devadhi gaNi ke bAda vikrama kI gyArahavIM zadI taka yaha paramparA kramazaH vyApaka rUpa se phailii| ........ caityavAsa kI prArambhika avasthA ko prastuta karane ke lie sAmA Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyatayA hamAre pAsa akATya pramANa upalabdha nahIM hai, tathApi jo upalabdha hote haiM unheM hI hameM AdhArabhUta mAnanA hogA / upAdhyAya dharmasAgara ke ullekhAnusAra "vIrAt 832 caitya sthiti hai | AcArya jinavallabhasUri racita "saMghapaTTaka" meM vIra nirvANa saMvat 850 kA saMketa prApta hotA hai| etihAsika paramparA kI dRSTi se dekheM to caityavAsa ke prAdurbhAva kA yaha samaya adhika samIcIna nahIM lagatA / vastutaH ukta samaya meM to caityavAsa paryApta pragati kara cukA thA / AcArya svAmI ke kAla meM caityavAsa ke saMketa prApta hote haiN| AcArya pAdaliptasUri ke samaya meM caityavAsa kA ullekha spaSTa rUpa se prApta hotA hai, jo ki vikrama kI prathama zadI kA hai| paravartI kAla meM chaThI-sAtavIM zatAbdI taka caityavAsa kI paristhiti ko prastuta karane ke lie hamAre pAsa pramANa prApta haiM / AcArya haribhadrasUri ke samaya caityavAsa paryApta vistRta evaM vikasita thA / caityavAsI : zithila sAdhvAcAra ke anugAmI yaha caityavAsI sampradAya muni-liMga se sambaddha thA, kintu muni liMga kI vimalatAe~ usane naSTa kara dii| isakA prabhAva itanA adhika phaila gayA ki kaThora caryA kA pAlana karane vAle zramaNa isake sAmane Tika na ske| cU~ki rAjya ke adhikAriyoM para bhI inakA prabhutva thA, ataH zramaNa nagaroM meM praveza nahIM kara paate| zramaNa caityavAsiyoM ke viruddha bolanA to cAhate the, kintu rAjasattA ke dhanI caityavAsiyoM ke dabadabe ke kAraNa ve bola na pAte / muni-jIvana ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha ke mahAvratoM kA niraticAra pAlana karatA hai, kintu caityavAsI yati loga sAdhvAcAra kI maryAdAoM ko vizRMkhalita kara baitthe| muni kA dharma hai ki vaha deza meM pada yAtrAe~ karate hue sadAcAra evaM sadvicAra kI gaMgA 54 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yamunA ko ghara-ghara phuNcaae| sadupadeza denA muni kA anivArya karttavya hai, para vaha vaisA na kara paataa| usakI sArI preraNAe~ rAjanIti evaM vilAsa-pradhAna ho gii| vaha vihAra-caryA kI ugratA kA sahiSNu na hokara sthAnapati aura maThAdhIza ho gyaa| caityavAsI cUMki eka hI sthAna para rahate, ataH usa kSetra meM unakA samparka adhikAdhika hotA calA jaataa| samparka parigraha kA hI eka aMga hai| caityavAsI rAjyAdhikAriyoM se apanA samparka dRr3ha karane kI adhika ceSTA krte| rAjaguru kA pada pAne ke lie ve yantra, mantra, tantra kA bhI bejhijhaka upayoga krte| chatra, cAmara, aMgarakSaka Adi rAjakIya sammAna janaka cIjeM bhI ve dhAraNa krte| caityavAsI yati zramaNa-jIvana kI Adarza bhUmikA se cyuta ho gaye the / adhyAtma kA rAjamArga unase kosoM dUra ho gyaa| sAdhujIvana kI nirmalatA unake lie gauNa ho gii| lokaraMjana unakI jIvana-caryA kA eka abhinna aMga bana gyaa| kahane ke lie bhale hI kaha de ki parigraha pApa kI jar3a hai, para vAstavikatA to yaha thI ki unakA jIvanavRkSa usI jar3a para phala-phUla rahA thaa| svayaM dhana-sampati, aizvarya-sAmagrI kA bhoga krte| ___ isakI AcAra-saMhitA meM itanA zaithilya A gayA thA ki isakA apanA mUlabhUta vyaktitva hI samApta ho gayA thaa| dharma ke karNadhAroM meM vilAsitA kA dhuna samA gayA thA, parigraha kA bhUta savAra ho rahA thA, sarvatra ADambara kA bolabAlA thA, zAstrIya arthoM ko bhI tor3amaror3akara apane manonukUla vyavahRta kiyA jA rahA thA, dhArmika saMghasamudAya kiMkartavyavimUr3ha thaa| isa samasyAgrasta viSama paristhitiyoM meM dhArmika jIvana meM tejasvitA evaM prakharatA lAne ke lie kharataragaccha kA prAdurbhAva huaa| AcArya haribhadrasUri ne caityavAsa kI tatkAlIna paristhiti kA 55 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AMkhoM dekhA hAla likhA hai| unhoMne usa yuga meM chAye zithilAcAra para karArA prahAra kiyA hai / yathA: "ye kusAdhu caityoM aura maThoM meM rahate haiM, pUjA karane kA ArambhasamArambha karate haiM, devadravya kA upayoga karate haiM, jina maMdiroM aura zAlAoM kA nirmANa karavAte haiN| raMga-biraMge sugaMdhita dhUpavAsita vastra pahanate haiM, svacchandI vRSabha ke samAna striyoM ke Age gAte haiM aura bhinna-bhinna prakAra ke upakaraNa rakhate haiN| jala, phala, phUla ityAdi sacitta jIvanayukta vastuoM kA upabhoga karate haiM, do-do, tIna-tIna bAra bhojana karate haiM aura pAna, lavaMga Adi bhI khAte haiM / ... ye muhUrta nikAlate haiM, nimitta batalAte haiM, AhAra ke lie khuzAmada karate haiM aura pUchane para bhI satya dharma nahIM batalAte / ...svayaM paribhraSTa hote hue bhI dUsaroM se AlocanA aura pratikramaNa karavAte haiM / snAna, tela-mardana, zrRMgAra aura itra kA upayoga karate haiN| apane zithilAcArI mRtaka guruoM kI antyeSTi-bhUmi para stUpa banavAte haiM / akelI striyoM ke samakSa vyAkhyAna dete haiM aura striyAM unake guNoM ke gIta gAtI haiM / 1 ... vezyAgamana, kraya-vikraya aura pravacana ke bahAne vikathA kiyA karate haiM, ziSya banAne ke lie nanheM-nanheM bAlakoM ko kharIda kara bhole logoM ko Thagate haiN| jina pratimAoM taka ko bhI ve kharIdate aura becate haiM / uccATana karate haiM tathA vaidyaka, yantra, maMtra, gaMDA, tAbIja ityAdi meM kuzala hote haiM / * * * ye suvihita sAdhuoM ke pAsa zrAvakoM ko jAne se rokate haiM, abhizApa Adi kA bhaya dikhAte haiM, paraspara virodha rakhate haiM aura ziSyoM ke lie eka-dUsare se lar3a par3ate haiM / " " caityavAsa kA yaha aMkana AThavIM zadI kA hai / AcArya haribhadrasUri ke ukta abhivacanoM se jJAta hotA hai ki usa samaya caityavAsa evaM zithilAcAra vistRta pramANa meM thA / svayaM haribhadrasUri to isa zithilA 1 sambodha prakaraNa | 56 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAra se itane dukhita ho gaye ki ve apanI Atma-pIr3A ko vyakta karate hue kahate haiM ki oha ! maiM apane mastiSka ke zUla kI pukAra kisake Age jAkara karU?' ___purAtatvAcArya jinavijaya ne likhA hai ki usa samaya meM zvetAmbara jaina sampradAya meM una yatijanoM ke samUha kA prAbalya thA, jo adhikatara caityoM athavA jina mandiroM meM nivAsa karate the| ye yatijana jaina mandira, jo, usa samaya caitya ke nAma se vizeSa prasiddha the, meM aharniza rahate, bhojanAdi karate, dharmopadeza dete, paThana-pAThanAdi meM pravRtta hote aura sote-baiThate / arthAta caitya hI unakA maTha yA vAsasthAna thA aura isalie ve caityavAsI ke nAma se prasiddha ho rahe the| inake sAtha unake AcAra vicAra bhI bahuta se aise zithila athavA bhinna prakAra ke the, jo jaina zAstroM meM varNita nirgrantha jaina muni ke AcAroM se asaMgata dikhAI dete the| ve eka taraha se maThapati the| caMtyavAsiyoM kA rAjyAdhikAriyoM para bhI atyadhika prabhAva thaa| prabhAvaka-caritra meM prApta ullekhoM ke anusAra gujarAta kI rAjadhAnI aNahilapura pattana ke sthApaka cApotkaTa vanarAja (vikrama saM0 802) AcArya zIlaguNasUri ke ziSya the| AcArya caityavAsI the| AcArya ke nirdezAnusAra vanarAja ne yaha AjJA ghoSita kara rakhI thI ki usake rAjya meM caityavAsI muniyoM ke atirikta anya suvihita muni Thahara nahIM sakate caityagaccha yativAta, sammato vasatAn muniH / nagare munibhirnAtra vastavyaM tdsmmteH|| ye caityavAsI yatijana asAmAjika, anaitika evaM adhArmika tattvoM sambodha prakaraNa 76 / . 2 maNidhArI zrI jinacandrasUri aSThama-zatAbdI smRti-grantha, pRSTha 1 / pravAvaka-caritraH 186 pRSTha 163 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko binA kisI saMkoca ke apanA lete| ye loga samAja aura saMskRti donoM ke lie ghAtaka ho gaye the / mahopAdhyAya vinayasAgara kA abhimata hai ki caityavAsiyoM kA AcAra uttarottara zithila hotA hI gayA aura kAlAntara meM caityAlaya bhRSTAcAra ke aDDe bana gaye tathA ve zAsana ke lie abhizApa rUpa ho gye|' muni jinavijaya kA vaktavya bhI isa sambandha meM ullekhanIya hai / unhoMne likhA hai ki zAstrakAra zAntyacArya, mahAkavi sUrAcArya, maMtravAdI vIrAcArya Adi jaise prabhAvazAlI, pratiSThA-sampanna aura vidvadguNI caityavAsI yatijana usa jaina samAja kI dharmAdhyakSatA kA gaurava prApta kara rahe the| jaina samAja ke dharmAdhyakSatva kA Ama janatA meM aura rAjadara* bAra meM bhI ina caityavAsI yatijanoM kA bahuta prabhAva thaa| jaina zAstroM ke atirikta jyotiSa, vaidyaka aura maMtra, taMtrAdika zAstroM aura unake vyAvahArika prayogoM ke viSaya meM bhI ye jaina yatigaNa bahuta vijJa aura pramANabhUta mAne jAte the| dharmAcArya ke khAsa kAryoM aura vyavasAyoM ke sivAya ye vyAvahArika viSayoM meM bhI bahuta kucha yogadAna kiyA karate the| jaina gRhasthoM ke baccoM kI vyavahArika zikSA kA kAma prAyaH inhIM yatijanoM ke adhIna thA aura unakI pAThyazAlAoM meM jenetara gaNamAnya seTha-sAhUkAroM evaM ucca koTi ke rAja-darabArI puruSoM ke bacce bhI bar3I utsukatApUrvaka vidyAlAbha prApta kiyA karate the| isa prakAra rAjavarga aura jaina samAja meM ina caityavAsI yatijanoM kI bahuta pratiSThA jamI huI thI aura saba bAtoM meM inakI dhAka baiThI huI thii| para inakA yaha saba vyavahAra jaina zAstra ke yatimArga ke sarvathA viparIta aura hInAcAra kA poSaka thaa| caityavAsI AcArya AcAra ke dRSTikoNa se bhale hI suvidhAvAdI 1 ballabha-bhAratI, pRSTha, 17 2 kathA koSa, prastAvanA, pRSTha-3 58 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho, kintu zikSA ke dRSTikoNa se ve kAphI bar3he-car3he the| caityavAsiyoM meM aneka sAhityakAra evaM rAjaguru hue / tantra kI sAdhanA meM bhI ve pahu~ce hue the| caityavAsI AcAryoM meM AcArya zIlaguNasUri, devacandrasUri, droNAcArya, govindAcArya, sUrAcArya Adi ke nAma ullekhanIya haiN| isa prakAra hama dekhate haiM ki usa yuga meM caityavAsI vistRta rUpa meM thA evaM usakA prabhAva bhI thA, kintu isakA abhiprAya yaha nahIM ki usa zithilAcArI-yuga meM Adarza zramaNa-dharma kA pAlana karane vAle zramaNa muniyoM kA sarvathA abhAva thaa| inhIM ine-gine zramaNoM meM kucha zramaNa aise hue jinhoMne caityavAsiyoM ke viruddha Andolana calAyA aura dharma-mArga meM AI huI vikRtiyoM ko dUra karane kI nirmala bhAvanA se krAMti mcaaii| usI krAnti kI pariNati thI, kharataragaccha kI utptti| kharataragaccha kA udbhava caityavAsI paramparA ne jaina-saMskRti kI ujjvalatA ko nirvivAdataH kSati phuNcaayii| vikrama kI gyArahavIM zatAbdI unake utkarSa kI velA thii| jo sIr3hiyAM vyakti ko Upara car3hAtI hai, ve hI nIce bhI utAratI haiN| krAMti ke svara ubhre| sAdhu-samAja evaM zrAvaka-samAja ne dharmasaMgha meM zithilAcAra ke bhrUNa ko samApta karane kI pratijJA lii| __ isa ora sarvaprathama kadama uThAne kA sAhasa kiyA gyArahavIM zadI ke uttarArddha meM AcArya jinezvarasUri evaM AcArya buddhisAgarasUri bandhu-yugala ne| donoM AcArya caityavAsiyoM ko prabuddha karane kI bhAvanA se aNahilapura pattana phuNce| caityavAsiyoM kA sarvAdhikAra evaM prabhAva hone ke kAraNa unheM usa nagara meM rahane ke lie kisI ne bhI sthAna nahIM diyaa| isakA kAraNa vahA~ ke rAjamAnya caityavAsiyoM ne suvihita Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muniyoM kA pattana meM ThaharanA varjita karA rakhA thA, parantu vahAM kA rAjapurohita donoM AcAryoM ko vidvattA tathA pratibhA se atyanta prabhAvita huA aura usane apanI pAThazAlA/azvazAlA Thaharane ke lie de dii| jaba caityavAsiyoM ko vastu sthiti kA patA calA, to unhoMne donoM AcAryoM ko nikAlane ke lie ucita-anucita upAya kiye, kintu unheM saphalatA nahIM milI / anta meM rAjapurohita kI preraNA se mahArAjA durlabharAja kI sabhA meM AcArya jinezvarasUri aura caityavAsiyoM ke bIca paraspara zAstrArtha huaa| zAstrArtha-vijetA jinezvarasUri ko durlabharAja ne kharatara viruda se sammAnita kiyA, jisakA artha hotA hai-kharA, spaSTavAdI, zuddha, hRdayazIla aura ati tejsvii| vastutaH kharataragaccha ke nAmakaraNa kA sambandha usI zAstrArtha-vijaya se hai| zAstrArtha-vijaya : krAnti kA pahalA saphala caraNa kharataragaccha ke Adi pravartaka AcArya jinezvarasUri ne jo krAntikArI kadama bar3hAe, usameM unheM zata pratizata saphalatA milii| caityavAsiyoM ke virodha meM unake krAntikArI svara abhedya rahe / unheM sarvaprathama saphalatA milI caityavAsiyoM ke sAtha hue zAstrArtha meN| unakI sphUraNazIla manISA ne caityavAsiyoM ko pagabhUta kara diyaa| do pakSa meM eka ko zreSTha siddha karane ke lie usa samaya zAstrArtha pramukha thaa| AcArya jinezvarasUri apane prathama caraNa meM saphala evaM vijayI siddha hue| vaha zAstrArtha itihAsa ke pannoM meM apanA mUlya rakhatA hai| ___ AcArya jinezvarasUri kA zAstrArtha kisa caityavAsI AcArya ke sAtha huA, yaha bhI ullekhanIya hai| vRddhAcArya prabandhAvalI meM likhA hai ki AcArya jinezvarasUri kA culasIgaccha (caurAsI gaccha) ke bhaTTAraka dravyaliMgI caityavAsI ke sAtha durlabharAja kI sabhA meM vAda huaa| usameM caityavAsI AcArya parAjita hue aura jinezvarasUri vijita / ' . kharataragaccha vRhad gurvAvalI, pRSTha 60 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdhyAya jinapAla ke ullekhAnusAra zAstrArtha ke samaya caityavAsI paramparA ke caurAsI AcArya upasthita the, jinakI adhyakSatA sUrAcArya ne kii| __sUrAcArya vyAkaraNa, nyAya ke vizeSajJa evaM zAstrArtha-nipuNa the| unhoMne rAjA bhoja kI sabhA meM vAda-vijaya kara khyAti arjita kI thii| gurjara-nareza bhIma bhI unase prabhAvita huaa| ye aNahillapura meM hI janme, dIkSita hue| eka prabhAvazAlI AcArya hote hue bhI zAstrIya maryAdAoM ko vizRMkhalita kara baiThe aura zAstrIya AcAramUlaka carcA meM unheM parAjita honA pdd'aa| prabhAvaka caritakAra ke anusAra sUrAcArya ne apane jIvana kI sAMdhya-velA meM anazana saMlekhanA vRtta svIkAra kiyA thaa| prabhAvaka caritra meM sUrAcArya kA paricaya 'sUrAcAryaprabandha' nAma se 256 padyoM meM prastuta hai| jinezvara evaM sUra ke madhya jo zAstrArtha huA, usakA upAdhyAya jinapAla ne isa prakAra varNana kiyA hai_AcArya varddhamAnasUri evaM jinezvarasUri (anya pramANoM ke anusAra AcArya jinezvarasUri aura AcArya buddhisAgarasUri ) rAjasamA meM zAstrArtha karane ke lie phuNce| yahAM unhoMne rAjA dvArA nivedita sthAna para pramArjana karake Asana grahaNa kiyaa| rAjA caityavAsiyoM kI taraha unheM bhI sammAnArtha tAmbUla (pAna) bheMTa karane lge| yaha dekhakara jinezvarasUri ne kahA rAjan ! sAdhu puruSoM ko tAmbUla kA sevana anucita hai / kyoMki zAstroM meM kahA hai brahmacAriyatInAM ca vidhavAnAM ca yoSitAm / tAmbUla bhakSaNaM viprA ! gomAMsanna viziSyate // arthAt brahmacArI, yati evaM vidhavAoM ko tAmbUla bhakSaNa karanA gomAMsa ke samAna hai| 1 yugapradhAnAcArya gurvAvalI, pRSTha 3 -- Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha sunakara vahAM upasthita vivekavAn jaina saMgha kI AcArya ke prati bar3I zraddhA utpanna huii| zAstrArtha-vicAra ke samaya varddha mAnasUri ne kahA ki hamArI ora se paNDita jinezvarasUri uttara pratyuttara kareMge aura ye jo kaheMge, vaha hameM mAnya hogaa| yaha sunakara sabhI ne kahA ki yaha ucita hai| isake bAda pUrva pakSa grahaNa karate hue sUrAcArya ne kahA-jo muni vasati meM nivAsa karate haiM, ve prAyaH SaDadarzana se bAhara haiN| SaDdarzanoM meM zravaNaka jaTI Adi kA samAveza hai, kintu ye loga inameM se koI bhI nahIM hai| apane tathya kI prAmANika puSTi ke lie unhoMne nUtana "vAdasthala" nAmaka grantha prastuta kiyaa| jinezvarasUri ne "mAvI kA atIta kI taraha upacAra hotA hai -isa nyAya kA avalambana lekara kahA, nRpendra durlabharAja! Apake rAjya meM pUrva puruSoM dvArA nirdhArita nIti calatI hai yA vartamAna puruSoM dvArA nirmApita navIna nIti ? rAjA ne kahA-"pUrva puruSoM kI banAI huI nIti hI hamAre deza meM pracalita hai, navIna rAjanIti nhiiN| tadanaMtara jinezvarasUri ne kahA-mahArAja! hamAre jaina mata meM bhI isI taraha hI pUrvakAlIna gaNadhara aura caturdaza pUrvadhara Adi dvArA nirdiSTa mArga hI pramANa svarUpa mAnA jAtA hai, dUsarA nhiiN| rAjan ! hama loga bahuta dUra deza se Aye haiM, ataH hamAre pUrvAcAryoM dvArA racita siddhAnta-grantha hama apane sAtha nahIM lAye haiN| isalie ina caityavAsI AcAryoM ke maThoM se hamAre pUrvAcAryoM dvArA viracita siddhAnta granthoM ko maMgavA dIjiye, tAki unake AdhAra para mArgaamArga satya-asatya kA nirNaya kiyA jA ske| taba rAjA ne una caityavAsI yatiyoM ko sambodhita karake kahA-ye vasativAsI muni Thoka kahate haiN| pustakeM lAne ke lie maiM apane rAjakIya karmacArI puruSoM ko bhejatA huuN| Apa apane yahA~ sandeza bheja deM, jisase unheM ve puspake sauMpa dI jaayeN| caityavAsI yati yaha jAna gae the ki hamArA Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakSa durbala rahegA aura inakA pakSa prabala, ataH unhoMne koI pratyuttara nahIM diyA aura cupacApa rahe / taba rAjA ne hI rAjakIya puruSoM ko siddhAnta granthoM kA veSTana / gaTharI lAne ke bhejA / ve gae aura zIghra hI pranthoM kI gaTharI le aae| gaTharI ke kholane para sarvaprathama vaha pRSTha dikhAI diyA, jisameM nimnalikhita gAthA prathama thI anaTTha pagaDaleNaM, vaijjasayaNasaNaM / uccAra-bhUmi- saMpannaM, itthIpasuvivajjiyaM // arthAt sAdhu ko aise sthAna meM ThaharanA cAhie jo sAdhu ke nimitta nahIM, kintu anya kisI ke lie banAyA gayA ho, jisameM khAna-pAna aura sone kI suvidhA ho, jisameM mala-mUtra tyAga ke lie upayukta sthAna nizcita ho aura jo strI, pazu, napuMsaka Adi se varjita ho / - isa prakAra 'vasati (vastI) meM sAdhuoM ko rahanA cAhie, na ki deva maMdiroM meM' - yaha sunakara rAjA ne kahA- yaha to ThIka hI kahA hai| sAre adhikAriyoM ne jAna liyA ki hamAre caityavAsI guru niruttara ho gaye haiM / taba vahA~ para upasthita sAre adhikArIgaNa evaM maMtrI zrIkaraNa rAjA se prArthanA karane lage-ye caityavAsI sAdhu to hamAre guru haiM / ina logoM ne samajhA thA ki rAjA hameM bahuta mAnate hai / isalie hamAre saMkoca se sAdhuoM ke prati bhI ve pakSapAta kareMge hI / parantu rAjA niSpakSa aura nyAyapriya thA / yaha dekhakara jine - zvarasUri ne kahA- mahArAja ! yahA~ koI maMtrI zrIkaraNa kA guru hai, to koI pazvoM kA guru hai| adhika kyA kaheM, inameM sabhI kA paraspara guru-ziSya kA sambandha banA huA hai| hama Apase pUchate haiM ki isa lAThI kA sambandha kisake sAtha hai ? rAjA ne kahA - isakA sambandha mere sAtha hai / jinezvarasUri ne kahA - mahArAja ! isa taraha saba koI kisI na kisI kA sambandhI banA huA hai, kintu hamArA koI sambandhI nahIM hai / yaha sunakara rAjA bolA- Apa mere Atma-sambandhI guru haiM / 63 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acAnaka rAjA ne apane adhikAriyoM se kahA- are ! anya sabhI AcAryoM ke lie ratnapaTTa se nirmita sAta gaddikA / gaddiyA~ baiThane ke lie haiM aura ye caritrazIla guru nIce sAmAnya Asana para baiThe haiM, kyA hamAre yahA~ tadanukUla gAdiyA~ nahIM ? inake lie bhI viziSTha gaddikA laao| yaha sunakara AcArya jinezvarasUri ne kahA - rAjan ! sAdhuoM ko gar3ikA para baiThanA ucita nahIM hai / zAstroM meM kahA hai bhavati niyata mevA saMyamaH syAd-vibhUSA, nRpati kakuda / etalloka hAsazva bhijoH / sphuTatara iha saMgaH sAtazIlatvamucce zitina khalu mumukSoH saMgataM gaddikAdi // arthAt mumukSu ko gAdI Adi kA upayoga karanA yogya nahIM hai| 1 yaha to zRMgAra aura zarIra sukha kA eka sAdhana hai jisase asaMyamita mana avazya caMcala ho jAtA hai| isase loka meM sAdhu kI ha~sI hotI haiM / yaha spaSTatayA AsaktikAraka hai aura isase atyaMta zArIrika sukhazIlatA bar3hatI hai| isalie he rAjan ! isakI hameM AvazyakatA nahIM hai / ye paMktiyA~ suna rAjA unake prati zraddhAbhibhUta ho gayA aura usane pUchA - "Apa kahA~ nivAsa karate haiN| jinezvarasUri ne kahAmahArAja ! jisa nagara meM aneka vipakSI ho, vahA~ sthAna kI prApti kaisI ? unakA yaha uttara sunakara rAjA ne kahA - nagara ke " kara DihaTI " " nAmaka mohalle meM eka vaMzahIna puruSa kA vizAla bhavana khAlI par3A hai, usameM Apa nivAsa kareM / rAjA kI AjJA se usI kSaNa vaha sthAna prApta ho gyaa| rAjA ne pUchA- Apake bhojana kI kyA vyavasthA hai ? sUri ne uttara diyA mahArAja ! bhojana kI bhI vaisI 1 prabhAvaka carita ke anusAra vrIhihaTTI / 64 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThinatA hai / rAjA ne pUchA- Apa kitane sAdhu haiM ? jinezvarasUri ne kahA - aThAraha sAdhu haiN| taba rAjA ne kahA ki isakI vyavasthA ho jaaegii| Apa rAjapiNDa kA sevana kreN| taba jinezvarasUri ne kahAmahArAja ! sAdhuoM ko rAjapiNDa kalpya nahIM hai / rAjapiNDa kA sevana zAstra meM niSiddha hai / rAjA bolA - astu ! aisA na sahI / bhikSA ke samaya rAjakarmacArI ke sAtha rahane se ApalogoM kI bhikSA sulabha ho jaaegii| ... isa prakAra vAda-vivAda meM vipakSiyoM ko parAsta karake anta rAjA aura rAjakIya adhikArI puruSoM ke sAtha vardhamAnasUri, jinezvarasUri Adi ne sarvaprathama gujarAta meM vasati meM praveza kiyA aura sarvaprathama gujarAta meM vasati-mArga' kI sthApanA huI / " ukta ullekhoM se spaSTa hai ki AcArya jinezvara ne sUrAcArya evaM rAjA kI sabhI yuktiyoM kA bar3I kuzalatApUrvaka khaNDana karate hue yathArthatA kA nirUpaNa kiyaa| jinezvarasUri ne caityavAsiyoM kA jIvana kaluSita evaM atyanta apavAdapUrNa btaayaa| jinezvarasUri ke vAkcAturya ke kAraNa tathA prakhara pANDitya se na kevala unake vipakSI hI parAjita hue apitu tatrastha AsIna vidvAna evaM gaNamAnya loga bhI prabhAvita hue the| jinezvarasUri kI spaSTavAditA, AcAra-niSThA tathA prakhara tejasvitA ko dekhakara hI unheM " kharatara " viruda pradAna kiyA gayA athavA "kharatara " sambodhana se sambodhita kiyA gayA / zAstrArtha vijayI : vardhamAna yA jinezvara ? kharataragaccha ke abhyudaya meM zAstrArtha - vijaya kI mahattvapUrNa bhUmikA mAnI jAtI hai / katipaya paTTAvaliyoM ke anusAra zAstrArtha carcA ke daurAna vipakSI caityavAsiyoM ke sAmane AcArya vardhamAnasUra aura 1 1 yugapradhAnAcArya - gurvAvalI, pRSTha 3 65 5 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya jinezvarasUri the, to katipaya paTTAvaliyoM ke anusAra AcArya jinezvarasUri aura AcArya buddhisAgarasUri the| . . ___prAcIna pramANoM meM yugapradhAnAcArya-gurvAvalI, vRddhAcArya-prabandhAvalI aura prabhAvaka-carita ke sandarbho ko pramukhatA se grahaNa karanA cAhiye / yugapradhAnAcArya-gurvAvalI ke anusAra gurubhiH ( AcArya vardhamAnasUri ) bhaNitama-eSa paNDita jinezvara uttara-pratyuttaraM yadbhaNiSyati tadasmAkaM sammatameva / ukta sandarbha ke AdhAra para jinezvarasUri ne zAstrArtha meM AcArya vardhamAnasUri kA pratinidhitva kiyaa| jabaki prabhAvaka carita meM likhA hai jinezvarasUristataH sUriraparo buddhisaagrH| nAmabhyAM vizrutau pUjyavihAre numatau tadA / dade zikSeti taiH zrImatpattane caitysuuribhiH| vighnaM suvihitanAM syAt tatrAvasthAnavArANAt / isa pramANa ke anusAra AcArya vardhamAnasUri kI anumati lekara jinezvarasUri evaM buddhisAgarasUri caityavAsI AcAryoM ko majA cakhAne ke lie aNahilapura gye| 'vRddhAcArya-prabandhAvalI' ke ullekhAnusAra to yaha zAstrArtha-vijaya kA prasaMga AcArya vardhamAnasUri ke svargArohaNa ke bAda huA pacchA vaddhamANasUrI aNasaNaM kAUNa devalogaM ptto| tao jiNesarasUri gacchanAyago viharamANo vasuhaM aNahillapura paTTaNe gao / tattha culasIgacchavAsiNo bhaTTAragA davaliMgiNo maDhavaiNo ceiyavAsiNo pAsai / pAsittA jiNa sAsaNunnaikae siri dullaha rAja samAe vAyaM kAyaM / / 1 vRddhAcArya-prabandhAvalI, jinezvarasUri prabandhaH Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uparyukta sandarmoM ke anusAra eka bAta to nirvivAda siddha hai ki zAstrArtha-vijetA AcArya jinezvarasari hI the| zAstrArtha ke samaya ve AcArya vardhamAnasUri ke sAtha the, yA buddhisAgarasUri unake sAtha the, yaha kucha vivAdAspada ho sakatA hai| merI vinamra buddhi ke anusAra to AcArya jinezvarasUri ke sAtha buddhisAgarasUri hI the| pahalI bAta to AcArya vardhamAnasUri svayaM itane prakANDa vidvAn the ki unake rahate AcArya jinezvarasUri ko zAstrArtha kA pratinidhitva sauMpane kI AvazyakatA hI nahIM thii| dUsarI bAta yaha hai ki jinezvara evaM buddhisAgara donoM bhAI-bhAI the| ataH unakA sAtha-sAtha rahanA svAbhAvika hai / jJAna-prakharatA kI dRSTi se buddhisAgara jinezvara se bhI adhika bar3hecar3he the| yadi vardhamAnasUri apane ziSyoM meM se hI kisI ko zAstrArtha kA pratinidhitva dete to zAyada buddhisAgarasUri kA krama pahalA A jaataa| aisA lagatA hai ki jinezvara aura buddhisAgara yugala-bandhuoM meM jinezvara bar3e bhAI the, ataH jinezvarasUri ne hI zAstrArtha kiyA aura zAstrArtha ke samaya vardhamAnasUri kI sannidhi na ho kara jinezvara evaM buddhisAgara yugalabandhu kI hI upasthiti thii| kharatara-nAmakaraNa 'kharatara' zabda prakharatA kA paricAyaka hai| kharataragaccha 'yathA nAma tathA guNa' kI ukti ko caritArtha karatA hai| jisa prakAra IsAI samAja meM "pyUrITana" nAma kI utpatti upra sudhAravAda ke vAtAvaraNa ko lekara huI, usI prakAra "kharataragaccha" ke nAmakaraNa kA AdhAra hai| 'kharatara' zabda-sambodhana mahArAja durlabharAja ne AcArya jinezvarasUri ke lie kiyA thaa| jinezvara vajrazAkhA ke anugAmI the| unhoMne caityavAsiyoM ko jisa bhUmikA para parAsta kiyA, isase unakI sAre samAja meM yazogAthA phailii| durlabharAja ne sabhI sabhAsadoM ke bIca jinezvara kI pratibhA kA guNagAna kiyA aura unheM kharatara prakhara Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ btaayaa| ataH jinezvarasUri kA anuyAyI-varga yA prabhAvita varga unake lie 'kharatara' sambodhana vyavahRta karane lgaa| jinezvarasUri kA prabhAva vistRta rUpa se phailaa| unakA anuyAyI-varga vizAla ho gyaa| ataH unakI paramparA ke lie 'kharataragaccha' zabda kA upayoga hone lgaa| kharatara-viruda prApti kA ullekha hameM aneka aitihAsika granthoM meM milatA hai| AcArya jinadattasUri ne "tumhaihu pahu cAhila dasiu hiyaMi bahuttu kharau vimasau" isa kharataragaccha-sUcaka paMkti kA ullekha kiyA hai| isI tathya ke sambandha meM paNDita lAlacanda bhagavAna dAsa gAMdhI ne likhA hai-uparyuktameva gAthAyAM bahutu kharau padaM prayujya granthakartAH nijAbhimatasya vidhi pathasya "kharatara" iti gaccha saMjJA dhvanitAM vity'te| vidhi pathasyaiva tasya kAlakrameNa pracAlitA "kharataragaccha" ityabhidhAyavadhi vidyate / vRddhAcArya prabandhAvalIkAra ne spaSTataH yaha likhA hai ki durlabharAja ne parituSTa hokara jinezvarasUri ko 'kharatara' viruda diyA-rannA tuDeNa 'kharatara' iha virudaM dinnaM / tao paraM kharataragaccho jaao| yaha saMdarbha kharataragaccha ke lie eka aitihAsika mUlya lie hai| kharatara-viruda kI prApti ke bAda kharataragaccha utpanna huaa| kharataragaccha paramparA meM nimna prakAra se ullekha kiyA gayA hai tatpaTTa paMkerUha rAjahaMsA jinezvarasUri zizevataM saaH| jayantu te ye jina zaiva zAsana-zruta-pravINA bhavavAsamakSiyat // 1 apabhUza kAvyatrayI, bhUmikA, pRSTha 116 vRddhAcArya prabandhAvalI, jinezvarasari prabandha Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpattane durlabharAja rAjye vijityavAde maThavAsisRriNA varSAbdhi pakSAprazazi pramANaM lebhe'pi ye kharatarau viruda yugmam / ' sumati gaNi ne saM0 1265 meM gaNadhara sArddha zataka vRhada vRtti meM kharatara viruda prApti viSayaka varNana nimna prakAra se kiyA hai kiM bahunetyaM vAdaM kRtvA vipakSAnirNitya rAjAmAtya zreSThi sArthavAha prabhRti pura-pradhAnaH puruSaH saha bhaTTacaTTeSu vasati mArga prakAzana yazaH patAkAyamAna kAvya bandhAna durjana jana karNazUlAn sATopaM paThatsu satsu praviSTA vasato prApta kharatara viruda bhagavantaH zrI jinezvarasUrayaH evaM gujaraya deze zrI jinezvarasUriNA prathama cakre / 2 AcArya jinacandrasuri kA ullekha bhI yahAM varNanIya hai : yaiH pUjyairaNahillapattanapure dyosidi zUnya kSamA varSe durlabha rAjaSAdi parAjitya prmaannoktibhiH| sarIna caityavAsinaH kharatara khyAti janezcArpita zrImat sUrijinezvarAH samabhavattatpaTTa shobhkraaH|| abhidhAna rAjendra-koza meM saMkalita sandarbha ke anusAra vaikrama saMvat 1080 zrIpattane vAdino jitvA kharataretyAkhyaM virudaM prAptena jinezvarasUriNA pravartite gaccheH -Atmaprabodha (141) AsIta tatpAdapaMkajaikamadhukRt zrIvardhamAnAbhidhaH sUristasya jinezvarAkhyagaNabhRjAto vineyottmH| yaH prApat zivasiddhipakti (saMvata 1080) zaradi zrI pattane vAdino jitvA sadviruddha kRti kharataretyAkhyAM nRpAdermukhAta ( aSTa0 32, aSTa0) upAdhyAya kSamAkalyANa ne bhI kharatara viruda kA ullekha kiyA hai . kharataragaccha sari paramparA, prazasti, 37-38 lekhana kAla 1582 2 gaNadhara sArddha zatakAntargata prakaraNa, pRSTha 11 3 kharataragaccha paTTAvalI, lekhana kAla saM0 1830 4 abhidhAna rAjendra koza, tRtIya bhAga, pRSTha 723 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaM suvihita-pakSadhArakAH jinezvarasUrayo vikramataH 1080 varSe "kharatara" viruddhArakA jaataa| .. eka anya paTTAvalI ke anusAra-saMvat 1080 durlamarAja samAye 84 maThapatIn jItvA prApta kharatara virudH| uparokta pramANabhUta ullekhoM se yaha nizcita hai ki durlabharAja kI adhyakSatA meM AcArya jinezvarasUri aura sUrAcArya kA zAstrArtha huA thA aura jinezvara ko vijayazrI ke rUpa meM kharatara viruda kI samprApti huI thii| __ katipaya vidvAnoM ke anusAra yahAM na to zAstrArtha huA thA aura na hI kharatara viruda diyA gyaa| sAmpratika vidvAnoM ne hI nahIM apitu zadiyoM pUrva bhI yaha samasyA upasthita kI jA cukI thii| AcArya jinacandrasUri ke samaya meM upAdhyAya dharmasAgara Adi ne isa sambandha meM AkSepa lagAye haiN| ___ ataH isa sandarbha meM eka vizAla saMgIti kA Ayojana kiyA gayA, jisameM sarvasammati se kharataragaccha kI utpatti jinezvarasUri se mAnya kI gaI / mahopAdhyAya samayasundara ne isa ghaTanA kA samAcArI zataka meM vistAra pUrvaka varNana kiyA hai| isI sambandha meM agaracanda nAhaTA evaM bhaMvaralAla nAhaTA ke yugapradhAna jinacandrasUri prantha meM 'pATaNa meM carcAjaya' khaMDa avalokya hai| AcArya jinadattasUri, sumati gaNi, upAdhyAya jinapAla' Adi ke prAcInatama ullekha apane-Apa meM akATya pramANa haiN| 1 kharataragaccha paTTAvalI, lekhana kAla saM0 1030 2 uddhata-yugapradhAna zrI jinacandrasUri, bhUmikA, pRSTha 40 3 draSTavya-(ka) gaNadhara sArdha zataka, 65, 66 (kha) gurupAratantrya stotra, 10 4 draSTavya-jinezvara caritra, kathAkoSa, pariziSTa, pRSTha 12 5 draSTavya-yugapadhAnAcArya-gurvAvalI, pRSTha 3 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samprati katipaya vidvAnoM ko chor3akara anya sabhI vidvAnoM ne isa bAta ko eka svara se svIkAra kiyA hai ki jinezvarasUri hI kharataragaccha ke pravartaka haiN| ina vidvAnoM meM AcArya harisAgarasUri, AcArya maNisAgarasUri, AcArya AnandasAgarasUri, AcArya kavIndrasAgarasUri, upAdhyAya labdhi muni, mohanalAla dalIcanda desAI, muni jinavijaya, muni kAntisAgara, AcArya udayasAgarasUri, agaracanda nAhaTA, pravartinI sAdhvI zrI sajjanazrI, paM0 lAlacanda bhagavAna dAsa gAMdhI, DA0 jeTalI, gaNi maNiprabhasAgara, bhaMvaralAla nAhaTA, mahopAdhyAya vinayasAgara Adi ke nAma ullekhanIya haiN| vistAra-maya se hama yahA~ kevala mahopAdhyAya vinayasAgara kA abhimata hI ullekhita karate haiM kharataragacchIya paramparA ke anusAra kharatara-viruda jinezvarAcArya ko tatkAlIna rAjA durlabharAja dvArA diyA gayA thaa| isa bAta ko lekara bahuta nirAdhAra vivAda calA hai, parantu merI samajha meM isameM vivAda ke lie koI sthAna nahIM hai| rAjA ne yaha viruda diyA ho athavA na diyA ho, AcArya jinezvara kI vicAradhArA kI vaha mUlabhUta vizeSatA jisake kAraNa isa viruda kI kalpanA kI jA sakatI hai, janatA ke hRdaya para avazya hI apanA prabhAva jamA cukI hogI aura usIke phalasvarUpa janatA ne unakA jo nAmakaraNa kiyA vaha samAja ke mastiSka para amiTa akSaroM meM likha gyaa| isalie samAja ke mAnasa-paTala para AcArya jinezvara ke sudhAravAda kI kharataratA ne jo prabhAva DAlA, usakI sthAyI abhivyakti honA nizcita thA / ' kharataragaccha kA udbhava-kAla. kharataragaccha kA janma gyArahavIM zatAbdI meM huaa| zvetAmbaragacchoM meM yaha sarvAdhika prAcIna hai| zrI agaracanda nAhaTA jaise mUrdhanya 1 vallabha-bhAratI, pRSTha 27 -- 71 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihAsavidoM ke anusAra tapAgaccha, aMcalagaccha Adi prAcIna gacchoM kA prAdurbhAva kharataragaccha ke bAda huA / ' aitihAsikatA kI dRSTi se aba yaha prazna upasthita hotA hai ki jinezvarasUri evaM sUrAcArya ke madhya yaha zAstrArtha kisa samaya huA thaa| isa sambandha meM hameM do prakAra ke ullekha upalabdha hote haiM, jinameM katipaya vidvAnoM ne isa ghaTanA ko saMvata 1024 meM huI svIkAra karate haiM aura katipaya vidvAna vi0 saM0 2080 meM / kharataragaccha sUriparamparA prazasti meM saMvat 1024 kA ullekha upalabdha hotA hai zrI pattane durlabharAja rAjye vijityavAde maThavAsi surin / varSasor pakSA zazi pramANe lebhe'pi yeH kharataroviruda yugmam // 1 jabaki anya vidvAna yaha carcA saMvat 1080 meM huI mAnate haiM saMvat 1080 durlabharAja sabhAyAM 84 maThapatIna jItvA prApta kharatara virudaH / kintu ye donoM hI ullekha arvAcIna pATTavalI ke haiM / isa sambandha adhika prAcIna ullekha eka bhI nahIM miltaa| AcArya jinadattasUri, upAdhyAya jinapAla, sumati gaNi, prabhAva - caritrakAra prabhRti ne anya samagra prasaMgoM kA varNana kiyA hai, parantu carcA ke saMvata kA kahIM bhI saMketa nahIM diyA / isakA kAraNa yaha hai ki sabhI prabandhakAra paravartI haiM, samasAmayikI eka bhI nahIM hai| unhoMne gItArtha zruti ke AdhAra para hI prabandha likhe / ataH saMvatollekha meM antara honA svAbhAvika hai / vastutaH durlabharAja ne pATana para saMvat 1066 se 1078 taka rAjya kiyA thA, aisA ullekha merutuMgasUri kI vicAra zreNI kI sthavirAvalI 1 2 3 - draSTavya - - kharataragaccha kA itihAsa, pRSTha 6 kharataragaccha-sUriparamparAprazasti, 38 kharataragaccha paTTAvalI, uddhRta yugapradhAna zrI jinacandrasUri, bhUmikA, pRSTha 40 72 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM aura rAjAvalI koSTaka meM kiyA hai, jise paM0 ojhA prabhRti itihAsajJoM ne svIkAra kiyA hai / ataH yaha carcA isI ke madhyavartI kAla meM hI huI hogii| prasiddha itihAsavida agaracanda nAhaTA ke anusAra yaha carcA saMvata 2066 ke lagabhaga huI thI / ' yadyapi zrI nAhaTA kA yaha saMvatollekha sahI ho sakatA hai kintu unhoMne yaha ullekha kisa AdhAra para kiyA hai, koI saMketa nahIM diyA / mahopAdhyAya vinayasAgara ke ullekhAnusAra kharataragaccha kA udbhavakAla 1074 hai / sohana rAja bhaMsAlI bhI isI mata ke samarthaka haiM / yaha saMvata-bheda honA svAbhAvika hai / kharatara viruda kA samaya saM0 1080 pracalita hone kA yahI kAraNa honA cAhiye ki jinezvarasUri evaM buddhisAgarasUri ke grantha isI saMvata ke milate haiN| yaha kathana vaisA hI hai, jaisA ki AcArya bhadrabAhu vIrAt 170 meM hue kahanA / 'vRddhAcArya prabandhAvalI' meM 'jinezvarasUri prabandha' likhate hue kharataragaccha kI utpatti evaM zAstrArtha - vijaya kA kAla batAyA gayA hai| usake anusAra "dasa saya cavIse bacchare te AyariyA macchariNo hAriyA / 42 ukta 'dasa saya caDavIse' ko 'dasa sau cauvIsa' kI saMkhyA AMkI gaI hai| jabaki yaha saMzodhanIya hai / isakA phalana aisA honA cAhiye 10x100+4x20 = 1080. astu ! saMvata ko lekara matabheda bhale hI ho / kintu itanA nizcita hai ki kharatara viruda prApti yA kharataragaccha kI utpatti 1 kharataragaccha kA itihAsa, prathama khaNDa, kharataragaccha kA zramaNa-samudAya, pRSTha 6 kharataragaccha vRhad gurvAvalI, pRSTha 60 2 P osavAla vaMza, pRSTha 35 73 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavIM zadI meM ho cukI thii| durlabharAja kA zAsana 1066 se 1074 kA madhyavartI thA / ataH isI kAla ke madhya kharataragaccha AvibhUta huA hogaa| yadyapi kisI ajJAta lekhaka likhita tapAgacchIya eka paTTAvalI meM kharataragaccha kA udbhava kAla 1204 nirdiSTa hai, upAdhyAya dharmasAgara ne bhI isI saMvat kA ullekha kiyA hai, kintu vaha sarvathA nirAdhAra hai| isakI prAmANikatA ke lie aneka akATya pramANa diye jA sakate haiN| isa sambandha meM sohanarAja bhaMsAlI ne vizeSa anusaMdhAnaparaka tathya prastuta kiye haiN| unhoMne likhA hai ki kucha eka anya gacchIya paTTAvaliyoM meM jo bahuta hI arvAcIna haiM unameM kharataragaccha kI utpati saM 1204 meM honA likhA hai para yaha mata sarAsara bhAmaka va vAstavikatA se pare hai| jaisalamera durga meM pArzvanAtha maMdira meM prApta zilAlekha jo saM0 1147 kA hai| usameM spaSTa likhA hai "kharataragaccha jinazekharasUribhiH / " saM0 1968 meM racita devabhadrasUrikRta pArzvanAtha caritra kI prazasti meM 1170 meM likhita paTTAvalI meM kharatara viruda milane kA spaSTa ullekha hai| isI taraha jaitAraNa rAjasthAna ke dharmanAtha svAmI ke maMdira meM saM0 1171 mAgha sudI paMcamI kA saM0 1166 va saM0 1174 ke abhilekhoM meM spaSTa likhA hai, "kharataragacche suvihitA gaNAdhIzvara jindttsuuri|"3 mInAsara (bIkAnera) ke pArzvanAtha ke maMdira meM pASANapratimA para saM0 1181 kA lekha aMkita hai, usameM bhI "kharataragaNAdhIzvara zrI jinadattasUribhiH" likhA hai| isa taraha yadi saM0 1204 meM hI kharataragaccha kI utpatti hotI to saM0 1147, saM0 1169, saM0 1171, saM0 1174, saM0 1181 ke zilAlekhoM meM aura saM0 1168 va saM0 1170 ke 1 jaina lekha saMgraha, nAhara, lekhAMka 2124 jaisalamera jJAna bhaMDAra, tAr3apatrIya grathAMka 265-66 kAparaDA svarNa-jayanti aMka, pRSTha 136 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 tAr3apatrIya pranthoM meM kharatara viruda milane kA ullekha kaise saMbhava hotA ? binA pitA kA putra kaise ? muni jinavijaya, pUrNacandra nAhara, sukhasampattirAja bhaMDArI, DA0 RSabhacandra, agaracanda nAhaTA, bhaMvaralAla nAhaTA " muni maNiprabha sAgara Adi sabhI vidvAna kharataragaccha kI utpatti vi0 saM0 kI 11 vIM zatAbdI mAnate haiM / upAdhyAya dharmasAgara ne jo kharataragaccha kI utpatti kA kAla saM0 1204 likhA vaha vAstava meM kharataragaccha kI utpatti kA nahIM hai, apitu saM0 1204 meM to kharataragaccha se anya zAkhA nikalI jisakA nAma rudrapallIya kharataragaccha hai / katipaya vidvAnoM ke anusAra to yaha zAstrArtha durlabharAja kI sabhA meM jinezvarAcArya evaM sUrAcArya ke madhya nahIM huA thA / isa tathya kI siddhi ke lie prAyaHkara prabhAvaka - caritra kA ullekha kiyA jAtA hai jisameM sUrAcArya Adi prabhAvaka puruSoM kA vistRta vRtta varNita hai, kintu. zAstrArtha kA koI saMketa nahIM diyA hai / yadyapi yaha satya hai ki prabhAvaka caritra meM usa zAstrArtha kA saMketa nahIM diyA hai, parantu isakA abhiprAya yaha nahIM ho sakatA ki yaha zAstrArtha huA hI nahIM / mUlata: prabhAvaka caritra ke lekhaka haiM prabhAcandra sUri, jo eka caityavAsI AcArya the evaM sUrAcArya kI paramparA ke samarthaka the / candra dvArA apane pUrvAcArya kI parAjaya kA ullekha karanA lekhaka kI ataH prabhA 1 kathAkoSa, prastAvanA 2 jaina lekha saMgraha, prastAvanA, bhAga 3 3 osavAla jAti kA itihAsa jinavANI, jaina saMskRti aura rAjasthAna, pRSTha 256 kharataragaccha kA itihAsa * 5 6 dAdA citra saMpuTa 75 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garimA ke viruddha thaa| sAtha hI jisa grantha meM sabhI prabhAvaka caritakAroM kA guNa-varNana ho, usameM sUrAcArya ko zAstra-parAjita batAnA unakI 'prabhAvakatA ko kalaMkita karane jaisA thaa| ataH prabhAcandrasUri ne isa zAstrArtha-prasaMga ko grantha meM sammilita karanA anupayukta samajhA hogaa| hA~! yadi pramAcandra yaha likhate haiM ki jinezvarAcArya evaM sUrAcArya ke madhya koI zAstrArtha huA hI nahIM, taba to yaha tathya vicAraNIya ho jAtA / jabaki prabhAvaka carita, jisakI racanA saM0 1334 meM huI thI, se pahale jinadattasUri, sumatigaNi, upAdhyAya jinapAla Adi ne isa zAstrArtha-prasaMga kA spaSTa varNana kiyA hai / saM0 1305 meM racita yugapradhAnAcArya gurvAvalI meM kharataragaccha kA udbhava evaM usakI paramparA AcArya vardhamAnasUri evaM AcArya jinezvarasUri se spaSTataH sambandha jor3A hai| muni jinavijaya ne isa sambandha meM likhA hai ki "prabhAvaka caritra ke varNana se yaha to nizcita hI jJAta hotA hai ki sUrAcArya usa samaya caityavAsiyoM ke prasiddha aura prabhAvazAlI agraNI the| ve paMcAkSara pArzvanAtha caitya ke mukhya adhiSThAtA the| svabhAva se ve bar3e ugra aura vAda-vivAda-priya the| ataH unakA vAda-vivAda meM agra rUpa se bhAga lenA asambhava nahIM, parantu prAsaMgika hI mAlUma detA hai| zAstrakAra kI dRSTi se yaha to nizcita hI hai ki jinezvarAcArya kA pakSa sarvadA satyamaya thaa| ataH unake vipakSa kA usameM niruttara honA svAbhAvika hI thaa| isameM koI sandeha nahIM hai ki rAjasabhA meM caityavAsI pakSa niruttarita hokara jinezvara kA patha rAja sammAnita huA aura isa prakAra vipakSa ke netA kA mAna-bhaMga honA aparihArya bnaa| isalie sambhava hai prabhAvaka caritakAra ko sUrAcArya ke isa mAna-bhaMga kA unake caritra meM koI ullekha karanA acchA nahIM mAlUma diyA ho aura unhoMne Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prasaMga ko ukta rUpa meM na Alokita kara apanA mauna-bhAva hI prakaTa kiyA ho|' isa prakAra hama isa niSkarSa para pahuMcate haiM ki AcArya jinezvara sUri tathA sUrAcArya Adi caityavAsiyoM ke madhya ahilapura pattana meM rAjA durlabha kI adhyakSatA meM zAstrArtha huA thaa| zAstrArtha-vijaya kara jinezvarasUri ne kharatara viruda prApta kiyA thaa| ataH ve kharataragaccha ke prathama AcArya/Adi pravartaka hue| inhIM jinezvarasUri kI paramparA meM hue muniyoM ne caityavAsiyoM ke viruddha Andolana anavarata cAlU rakhA, jo terahavIM zatAbdI taka calatA rhaa| isa avadhi meM aneka aitihAsika puruSa evaM ghaTanAe~ huI, jinase suvihita mArga vidhi pakSa rUpa kharataragaccha kA abhyutthAna huaa| jinezvarasUri ne Andolana ko zurU kiyA thA, use amayadeva, devabhadra, vardhamAna, jinavallabha, jinadatta, jinapati Adi AcAryoM ne pUrA karane kA prayAsa kiyA aura unheM aparimita saphalatA prApta huii| muni jinavijaya kA abhivacana hai ki isa prasaMga se jinezvarasUri kI kevala aNahilapura meM hI nahIM, apitu sAre gujarAta meM aura usake Asa-pAsa ke mAravAr3a, mevAr3a, mAlavA, bAgaDa, siMdha aura dillI taka ke pradezoM meM khUba khyAti aura pratiSThA bddh'ii| jagaha-jagaha saikar3oM zrAvaka unake bhakta aura anuyAyI bana gye| ajaina gRhastha bhI unake bhakta banakara naye zrAvaka bne| aneka prabhAvazAlI aura pratibhAzAlI vyaktiyoM ne unake pAsa yati muni dIkSA lekara unake suvihita ziSya kahalAne kA gaurava prApta kiyaa| unakI ziSyasaMtati bahuta bar3hI aura vaha aneka zAkhA-prazAkhAoM meM phailI / usameM bar3e-bar3e vidvAna, kriyAniSTha aura guNagariSTha AcArya upAdhyAyAdi samartha sAdhu puruSa hue| caritAdi ke racayitA vardhamAna sUri, pArzvanAtha carita 1 osavAla vaMza, pRSTha 33-14 - Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaM mahAvIra carita ke kartA guNacandra gaNi apara nAma devabhadrasUri, saMgha paTTakAdi aneka granthoM ke praNetA jinavallabhasUri ityAdi anekAneka bar3e-bar3e dhurandhara vidvAna aura zAstrakAra jo usa samaya utpanna hue aura jinakI sAhityika upAsanA se jaina vAGgamaya-bhaMDAra bahuta kucha samRddha aura supratiSThita banA-inhIM jinezvarasUri ke ziSya-praziSyoM meM the| 1 kathAkoSa, prastAvanA, pRSTha 2 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya khaNDa kharataragaccha ke AdikAlIna aitihAsika puruSa Page #102 -------------------------------------------------------------------------- Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharataragaccha kI gauravamayI paramparA meM anekAneka rASTra-santa hue haiM, jinhoMne apane jJAnabala, yogabala evaM tapobala ke prabhAva se mAnavIya bhAvanAoM ko prasArita karate hue jainadharma kI mahatI prabhAvanA kI / itihAsa isa bAta kA sAkSI hai ki yaha paramparA vizva bandhutva evaM jainatva kI garimA ko pratiSThita karane ke lie sarvadA prayatnazIla rahI hai / samAja meM saccaritratA aura ekatA ke unnayana meM isa gaccha ke mahApuruSoM kA anudAna eka aitihAsika pratiSThA hai / isa khaNDa meM hama una Adarza - puruSoM kA silasilevAra adhyayana prastuta karane kA prayAsa kareMge, jinakA sambandha kharataragaccha ke AdikAla se hai | AdikAla meM hamane vaha samaya svIkAra kiyA hai, jisameM kharataragacchAcAryoM ne krAnti ke svara guMjAye / yaha samaya vikrama kI gyArahavIM zadI se terahavIM zadI taka hai / kharataragaccha ke AdikAla meM hue AcAryoM, sAdhuoM evaM zrAvakoM ne jaina dharma saMgha ko dhArmika samasyAoM se unmukti dilAne kA athaka prayAsa kiyA aura niHsandeha unheM AzAtIta evaM uccastarIya saphalatA prApta huI / saMgha unakA rAzi rAzi RNI rahegA / kharataragaccha kI guru-paramparA vi0 saM0 1305 meM racita 'yugapradhAnAcArya - gurvAvalI' meM upAdhyAya jinapAla ne kharataragaccha kI guru paramparA AcArya vardhamAnasUra aura AcArya jinezvarasUri se mAnI hai / kharataragaccha ke Adi pravartaka AcArya jinezvarasUri haiN| unake guru AcArya vardhamAnasUri the / ataH hama prastuta adhyayana - krama meM jinezvarasUri se pUrva AcArya vardhamAnasUri ke itihAsa para bhI eka vihaMgama dRSTi ddaaleNge| vaise kharataragaccha ke prathama guru jinezvara hI hue, kintu unase pUrva guru-paramparA ke Adisrota AcArya sudharmA svAmI haiN| saMkSepa meM kharataragaccha kI Adi guru-paramparA isa prakAra haiM 81 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. bhagavAna mahAvIra 21. AcArya pradyotana 2. AcArya sudharmA - 22: AcArya mAnadeva 3. AcArya jambu 23. AcArya mAnatuMga 4. AcArya prabhava 24. AcArya vIra 5. AcArya zayyaMbhava 25. AcArya jayadeva 6. AcArya yazobhadra 26. AcArya devAnaMda 7. AcArya sambhUti vijaya 27. AcArya vikrama 8. AcArya bhadrabAhu 28. AcArya narasiMha 1. AcArya sthUlibhadra 26. AcArya samudra 10. AcArya mahAgiri 30. AcArya mAnadeva 11. AcArya suhasti 31. AcArya vibudhaprabha 12. AcArya susthita 32. acArya jayAnaMda 13. AcArya indradinna 33. AcArya raviprabha 14. AcArya dinna / 34. AcArya yazodeva 15. AcArya siMhagiri 35. AcArya vimalacaMdra 16. AcArya vana 36. AcArya deva 17. AcArya vanasena 37. AcArya nemicaMdra 18. AcArya candra 38. AcArya udyotana 16. AcArya samantabhadra 36. AcArya varddhamAna 20. AcArya vRddhadeva 40. AcArya jinezvara kharataragaccha ke AdikAlIna aitihAsika-puruSa prastuta khaNDa meM hama kharataragaccha ke aitihAsika puruSoM kA samIkSAtmaka adhyayana kreNge| kharataragaccha ke pravartaka AcArya jinezvarasUri hue| unake guru AcArya vardhamAnasUri hue / ye bhagavAna mahAvIra 1 kharataragaccha-paTTAvalI ke anusAra 82 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI paTTa- paramparA meM unatAlIsaveM - cAlIsaveM AcArya hue haiM / ataH hama prastuta khaNDa meM kharataragaccha ke AdikAlIna amRta-puruSoM meM AcArya vardhamAnasUri ko bhI sammilita kara rahe haiN| ve muni-jIvana kI vimalatAoM ke samarthaka tathA pAlaka the / aba hama AgAmI pRSThoM meM una AdikAlIna aitihAsika puruSoM evaM ghaTanAoM kA vivecana kareMge, jinase kharataragaccha nirantara samunnata evaM gauravAnvita huA / isa zrRMkhalA meM hama nimnAMkita viziSTa 22 vyaktiyoM kA vyaktitva evaM kRtitva prastuta kara rahe haiM (1) amRta-puruSa AcArya vardhamAnasUri (2) mahAmahima krAnta-darzI AcArya jinezvarasUri (3) mahattarA kalyANamati (4) buddhinidhAna AcArya buddhisAgarasUri (5) mahAkavi dhanapAla (6) mahAprajJa AcArya jinacandrasUri (7) zAsana-dhana AcArya dhanezvarasUri (8) ameya medhA sampanna AcArya abhayadevasUri (6) divya vibhUti AcArya devabhadrasUri (10) arhannIti - saMyojaka AcArya jinavallabhasUri (11) vidvat-ratna AcArya harisiMhasUra (12) prabuddhacetA gaNi rAmadeva (13) jinazAsana - sevI padmAnanda (14) sammAnya AcArya azokacandrasUri.. (15) jagatpUjya AcArya jinadattasUri (16) maNidhArI AcArya jinacandrasUri (17) mahAvAdajayI AcArya jinapatisUri (18) mahAmanISI upAdhyAya jinapAla - 83 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (16) zrAvaka-ratna nemicandra bhANDAgArika (20) zAsana-prabhAvaka AcArya jinezvarasUri (21) jinazAsana-ziromaNi AcArya jinazekharasUri ( dvitIya) (22) dharmAnurAgI zreSThi abhayacandra / ___ ukta aitihAsika puruSoM meM zramaNa evaM zrAvaka donoM hI haiN| yaha sUcI kAlakramAnusAra hai| inakA jIvanavRtta itihAsa kA preraka adhyAya hai| ina amRta-puruSoM kI jIvanI likhane meM maiMne itihAsa aura ardha-itihAsa kI jo bhI sAmagrI milatI hai, usakA upayoga kiyA hai| prastuta hai, kharataragaccha ke AdikAlIna aitihAsika puruSoM kI jIvanI aura jIvana kI mukhya gatividhiyAM / amRta-puruSa AcArya vardhamAnasUri AcArya vardhamAnasUri jJAnasAdhanA, yogasAdhanA aura AdhyAtmika sAdhanA ke Adarza pratIka haiN| yaha vaha virala vibhUti hai, jisane zAstrIya maryAdAoM ke anurUpa unnata jIvana jiyA aura jaina saMskRti ke pracAra-prasAra tathA vikAsa meM ananya yogadAna diyaa| AcArya jinezvarasUri ne inhIM se preraNA prApta kara jJAna-saMyama kI UrdhvagAmI bhAvanA ke motI ghara-ghara pahu~cAye the| AcArya vardhamAna caurAsI jina mandiroM ke adhipati the, kintu adhyAtmaniSTha hone ke nAte vizuddha caritra/kriyA kA pAlana karane ke lie unhoMne usa Adhipatya kA parityAga kara diyA thaa| guru-paramparA AcArya vardhamAnasUri ke guru AcArya jinacandra the, jo abhohara deza ke caurAsI caityoM ke adhipati the| yugapradhAnAcArya gurvAvalI ke anusAra vardhamAnasUri savAda deza kUrcapura meM caityavAsI AcArya the aura inakA prabhutva una sabhI mandiroM para thA, jina para unake guru kA Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adhipatya thA / samyak zAstrIya jJAna upalabdha ho jAne se unhoMne vizuddha saMyama jIvana bitAne ke lie apanI guru-paramparA kA parityAga kara diyA aura cAndrakula bar3agaccha ke saMsthApaka AcArya udyotanasUri kI suvihita paramparA ko svIkAra kara liyA / ataH yahI kahA jAnA cAhiye ki vardhamAna AcArya udyotanasUri ke ziSya the / AcArya udyotana bhagavAn mahAvIra kI paTTa- paramparA ke ar3atIsaveM AcArya the / 'vRddhAcArya prabandhAvalI' grantha meM udyotanasUri ko 'araNyacArI - gaccha - nAyaka " batAyA gayA hai / jIvana-vRtta varddhamAna ke gRhastha-jIvana sambandhI kiMcita bhI saMketa prApta nahIM hote haiM / prApta ullekhoM ke anusAra varddhamAna ekadA zAstra - paThana kara rahe the| usI samaya unhoMne zAstra meM varNita jinamaMdira viSayaka caurAsI AzAtanAoM kA vivecana pddh'aa| varddhamAna ko lagA ki jina AzAtanAoM ko zrAvaka ke lie bhI varjya batAyA hai, unheM yati-muniyoM dvArA kriyAnvita karanA vastutaH munitva se cyuta honA hai / yadi maiM ina AzAtanAoM tathA doSoM se svayaM ko tathA dUsaroM ko bhI bacAU~ to isase Atma-zreyasa bhI hogA / varddhamAna ne apane ina vicAroM ko AcArya jinacandra ke sAmane vyakta kiyA / AcArya ne socA ki varddhamAna ne zAstroM se karaNIya evaM akaraNIya AcAra-vyavahAroM ko gaharAI se samajha liyA hai / lagatA hai ki isakI antara-dRSTi khula gaI hai aura yaha hamAre viparIta kArya bhI kara sakatA hai / kyoM na ise koI viziSTa pada bhAra sauMpa dU~, jisase yaha merA samarthaka banA rahe / AcArya - jinacandra ne varddhamAna ko AcArya - pada para sthApita kara diyA / kintu jisa vyakti ne Atma jAgRti ko upalabdha kara liyA vRddhAcArya prabandhAvaliH, zrI varddhamAnasUriprabandha:, patra 1 85 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, vaha aise pralobhanoM meM nahIM pha~sa sakatA / isIlie AcArya - pada prApti ke bAda bhI varddhamAna kA mana caityagRha meM vAsa karane ke lie sthira nahIM huA / anta meM unhoMne paNDita jinezvara Adi ke sAtha dillI, vAdalI Adi pradezoM kI ora prasthAna kara diyA / una pradezoM kI ora AcArya nemicandrasUri ke ziSya AcArya udyotanasUri vicaraNa karate the / varddhamAna ne unake sAnnidhya meM Agama evaM Agametara zAstroM kA samucita adhyayana kiyA aura unhIM ke pAsa puna: dIkSA grahaNa kii| taba se AcArya udyotanasUri inake guru kahalAe / dyotane varddhamAna kI yogya pAtratA ko dekhate hue unheM AcArya-pada pradAna kiyA / 1 aba AcArya varddhamAnasUri para saMgha saMcAlana kA mahAna uttaradAyitva A gayA / eka bAra varddhamAnasUri ne sUri-maMtra ke adhiSThAtAoM kI jAnakArI pAne ke lie arbudagiri para aTThama-tapa / trayopavAsa kiyA / tapa- samApti para dharaNendra nAmaka deva prakaTa huA aura usane kahA ki maiM hI sUrimaMtra kA adhiSThAtA hU~ / deva ne sUri-maMtra ke do padoM kA pRthaka-pRthaka pratiphala bhI btaayaa| isase AcArya - maMtra sphurAyamAna ho gayA, jisase varddhamAnasUri eka prabhAvazAlI AcArya ho gaye / ' mahopAdhyAya samayasundara ke zabdoM meM yakaH zodhayAmAsa vai sUrimantraM, girIndrArbudasyAdbhutezTa Mga bhAge / 1 draSTavya ka) kharataragacchAlaMkAra - yugapradhAnAcArya gurvAvalI, patra 1 kharataragaccha paTTAvalI, patra-2 2 ka) yugapradhAnAcArya - gurvAvalI, patra 1-2 kha) vRddhAcArya prabandhAvaliH, patra 1 - 3, ( isa graMtha meM yaha ghaTanA vistAra pUrvaka dI gaI hai ) 86 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhAyASTamaM sannamannAganAthastato, vardhamAnAbhidhaH sUrirAsIt // 1 vardhamAnasUri pATaNa meM hue zAstrArtha meM sammilita the, aise pramANa milate haiN| AbU tIrtha kA prakaTIkaraNa bhI vardhamAnasUri ne kiyA / inhoMne 6 mAsa taka 'sUri-maMtra' kI sAdhanA kI / sUrimaMtra kA zuddhikaraNa bhI inhoMne hI dharaNendra ke dvArA sImandhara svAmI se karavAyA thA / 'payaDIkayasUrimanta' aura 'Abu upari mAsa 6 sIma, sAdhiu sUri mantrai nIma' Adi pramANoM kA ullekha paravartI vidvAnoM ne kiye haiM / isa prakAra AcArya vardhamAnasUri ne caityavAsa kA parityAga kara AcAra* saMskAra kiyA aura eka Adarza zramaNa jIvana vyatIta karane lage, kintu unhoMne caityavAsa ke virodha meM koI vyApaka kadama uThAyA ho aisA ullekha anupalabdha hai / caityavAsiyoM ke viruddha Andolana kA sUtrapAta jinezvara dvArA huA thaa| hA~, jinezvara ko isa ora kadama uThAne meM evaM Andolana calAne meM inakA pUrNarUpeNa sAnnidhya evaM sahayoga rahA thA / inakA vyaktitva apratima thA / inake aneka udbhaT vidvAna ziSya hue, jinameM AcArya jinezvara evaM buddhisAgarasUri kA nAma ullekhanIya hai / pATaNa kA nareza durlabharAja ApakA parama bhakta thaa| zrI vardhamAnasUri ne rAja-sammAna ke sAtha ziSya-samudAya sahita sampUrNa deza meM vicaraNa kiyaa| unase Takkara lene kA koI bhI sAhasa na juTA paayaa| jana pratibodha evaM gotra - sthApana AcArya vardhamAnasUri kI jJAna- prakharatA tathA cAritra-niSThA kA dharmasaMgha para apratima prabhAva pdd'aa| unake upadezoM se aneka rAjavaMzIya 1 aSTalakSArthI, prazasti-7 2 draSTavya - kharataragaccha vRhad gurvAvalI, pRSTha-5 87 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loga pratibuddha hue| vikrama saMvat 1073 meM vardhamAnasUri ne pIpAr3a nagara ke svAmI gahalota kSatriya karmacandra ko zrAvakocita pratibodha dekara jaina banAyA aura unheM pIpAr3A gotra pradAna kiyaa| vikrama saMvat 1076 meM dillI ke sonigarA cauhAna rAjA ke putra bohitya ko sAMpa ne kATa khaayaa| bohitya ko mRtaka samajhakara zmazAna le jAne lage, kintu vardhamAnasUri kI amRta srAvinI dRSTi par3ate hI use hoza A gyaa| prabhAvavaza rAjA evaM usake putra ne jainadharma svIkAra kiyaa| unhoMne sacetatA prApta karane ke kAraNa jainatva svIkAra kiyA, isalie vardhamAnasUri ne 'sacetI' gotra sthApita kiyaa| isI prakAra lAdAmahezvariyoM ko dharmopadeza dekara unheM jaina zrAvaka bnaayaa| lor3hA gotra unhIM se prakhyAt huaa| svargArohaNa vardhamAnasUri kA svargArohaNa kaba huA, usakA saMvatollekha nahIM milatA hai| upAdhyAya jinapAla ke anusAra vardhamAnasUri ne arbudazikhara tIrtha para siddhAntavidhi-pUrvaka, saMlekhanA vrata grahaNa kara devatva prApta kiyaa| sAhitya AcArya vardhamAnasUri eka samartha vidvAna the| zAstrArtha meM unakI nipuNatA thii| sAhitya-lekhana unakI sArasvata-pravRtti thii| unakI katipaya kRtiyAM prApta huI haiM 1. zrAvakamukhavastrikA-kulaka 2. upadeza-pada-TIkA 3. upadezamAlA vRhad vRtti 4. upamiti bhava-prapaMca kathA 1 kharataragaccha vRhad gurvAvalI, pRSTha-5 2 maNidhArI zrI jinacandrasUri aSTama zatAbdI graMtha, pariziSTa Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya-saMketa : AcArya vardhamAnasUri kA samaya vi0 saM0 1020 se 1088 taka mAnA jAtA hai| ApakA nAmollekhapUrvaka sarvAdhika prAcIna pratimAabhilekha kaTigrAma meM se vi0 saM0 1046 kA prApta hotA hai| unake samaya meM sapAda lakSadeza meM allarAjA ke pautra bhuvanapAla kA zAsana thaa|' mahAmahima krAntadarzI AcArya jinezvarasUri AcArya zrI jinezvarasUri kharataragaccha kI AdhAra-zilA haiN| yahI vaha bIja hai jisase kharataragaccha kA vaTa-vRkSa aMkurita evaM pallavita huaa| jisa gaccha meM bhAratIya saMskRti ko jyotirmaya banAne ke lie samaya-samaya para anekAneka kArya evaM balidAna hue, usa gaccha kA AcArya jinezvarasUri dvArA pravartita honA eka svarNima aitihAsika pahala hai| vAstava meM jaisA bIja hogA tadanurUpa hI usakA vRkSa hogaa| Akhira bIja meM hI to Acchanna hai vizAla vaTavRkSa kA bhaviSya / AcArya jinezvarasUri ke prakhara pANDitya, utkRSTa cAritra, gambhIra vyaktitva aura prabuddha kRtitva ke phalasvarUpa hI unakA gaccha anupameya vyavasthAmUlaka tathA naitika pRSThabhUmi meM pratiSThita rhaa| apane samaya ke sarvAdhika prabhAvazAlI AcArya sUra ko zAstrArtha meM parAjita kara dharma saMgha meM svayaM kI pratiSThA ko adhikAdhika vistArita kiyaa| ve apane samaya ke advitIya prajJA-niSpanna vyaktitva the| jIvana-vRtta prabhAvaka-caritakAra Adi ke anusAra jinezvara gRhastha jIvana meM madhyadeza ke nivAsI the| inake pitA kA nAma kRSNa thA, jo eka brAhmaNa jAti ke the| jinezvara kA janma-nAma zrIdhara thA, aura unake bhAI ' prabhAvakacarita, pRSTha 162 --- ........ Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA nAma zrIpati thaa| donoM mAI kuzAgra buddhi-sampanna evaM pratibhAvAn, the| unhoMne uccastarIya adhyayana kiyaa| deza-bhUmaNa kI bhAvanA se ve ghUmate-ghUmate dhArA, nagarI pahu~ce jo usa samaya kA mahAsAMskRtika kendra thaa| usa nagara ke rAjA adhikArIgaNa evaM nAgarikagaNa Adi. vidyA tathA vidvAn donoM kA sammAna karate the| .. usI nagara meM jaina dharmAnuyAyI eka zreSThi rahatA thA, jisakA nAma lakSmIpati thaa| ye donoM bhAI usI zreSThi ke yahA~ phuNce| lakSmIpati donoM kI AkRti evaM prakRti se atyanta prabhAvita huA aura unheM nitya bhojana karAne lgaa| una dinoM lekhe-jokhe makAna yA dukAna kI dIvAroM para likhane kI prathA thii| una donoM bhAiyoM ne una lekhoM ko divAla para likhA huA dekhaa| unakI smaraNazakti itanI prakhara thI ki par3hate hI sArA lekha unake mastiSka para aMkita ho gyaa| saMyogavaza lakSmIpati ke bhavana meM Aga laga gayI, jisase bhavana ko atyadhika kSati phuNcii| sarvAdhika kSati to yaha huI ki agnikANDa meM vaha dIvAra naSTa ho gaI, jisa para lekhA aMkita thaa| jaba donoM bhAiyoM ne una lekhoM ko akSarazaH sunA diyA to lakSmIpati unakI vidyA se bahuta prabhAvita huA aura unakA Adara-satkAra bhI adhika hone lgaa| eka dina lakSmIpati ne ina donoM bhAiyoM ko AcArya varddhamAnasUri kA darzana kraayaa| AcArya ina donoM bhAiyoM se prabhAvita hue aura donoM bhAI bhI AcArya se atyanta hI prabhAvita hue| paraspara AkarSaNa ho jAne ke kAraNa donoM bhAI pratidina AcArya ke pAsa jAyA karate the aura unake sAtha tAttvika carcA kiyA karate the| satsaMga kA raMga cddh'aa| donoM bhAiyoM ne apane ko zramaNa-patha para niyojita kara diyaa| inhoMne jaina AgamoM kA manoyogapUrvaka adhyayana kiyA aura Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alpa samaya meM hI ve mahApaMDita ho ge| unheM AcArya-pada para abhiSikta kiyA gyaa| ve kramazaH jinezvarasUri evaM buddhisAgarasUri ke nAma se prasiddha hue| __ prabhAvaka-caritra ke anusAra varddhamAnasUri ne jinezvara tathA buddhisAgara ko caityavAsiyoM ke mithyAcAra kA pratikAra karane ke lie prerita kiyA aura Adeza diyA ki ve loga aNahilapurapattana jAe~ aura vahA~ suvihita sAdhuoM ke lie jo vighna-bAdhAe~ hoM, unheM apanI zakti evaM buddhi se dUra kre| ataH ina donoM ne gurjara-deza kI ora vihAra kara diyA aura dhIre-dhIre aNahilapattana meM pahu~ca gye|' jabaki yugapradhAnAcArya-gurvAvalI ke anusAra paMDita jinezvara ne varddhamAnasUri se nivedana kiyA, bhagavan ! yadi kahIM deza-videza meM jAkara jinadharma kA pracAra na kiyA jAya to mere jinamata ke jJAna kA phala kyA hai ? sunA hai ki gurjara deza bahuta vizAla hai aura vahA~ caityavAsI AcArya adhika saMkhyA meM rahate haiN| ataH hameM vahAM calanA caahie| yaha sunakara varddhamAnasUri ne kahA, ThIka hai, kintu zakuna nimittAdika dekhanA parama Avazyaka hai / isase saba kArya zubha hote haiN| pazcAt varddhamAnasUri satraha ziSyoM ko sAtha lekara bhAmaha nAmaka bar3e vyApArI ke saMgha ke sAtha cle| kramazaH vihAra karate ve pAlI phuNce| eka samaya jaba varddhamAnasUri paMDita jinezvara gaNi ke sAtha bahirbhUmikA ( zaucArtha ) jA rahe the, taba unheM somadhvaja nAmaka jaTAdhara yogI milA aura usake sAtha sundara vArtAlApa huaa| vArtAlApa ke prasaMga meM somadhvaja ne prazna pUchA kA daurgatyavinAzinI harivizcyuna pravAcI ca ko, varNaH ko vyapIyanayate ca pathikaikhyadoNa zramaH / candraH pRcchati mandireSu marutAM zobhAvidhAyI cako, dakSipyena nayena vizva vidita ko bhUri vibhAjate / / prabhAvaka caritra (43-45) 89 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt daridratA kA nAza karanevAlI vastu kyA hai ? brahmA, viSNu, ziva kA vAcaka varNa kyA hai ? pathika loga apane kisa zrama ko AdarapUrvaka dUra karanA cAhate haiM ? deva-mandiroM meM zobhA bar3hAnevAlI vastu kyA hai ? aura jagata meM caturatA tathA nyAya Adi guNoM se vizva-vikhyAt hokara kauna prakAzamAna hai ? sUri ne "somadhvaja' kahakara ina pAMcoM praznoM kA uttara eka hI pada meM de diyaa| sAhityakAroM ne isakA nAma 'dviya'sta samasta jAti' rakhA hai| isakA artha yaha hai ki do bAra sandhi-vizleSaNa karake tIsarI bAra samasta vAkya ko par3hanA cAhie, arthAt prathama sandhivizleSaNa meM "somadhvaja' se cauthe evaM samasta vAkya "somadhvaja" se pAMcaveM prazna kA uttara nimnalikhita hai daridratA kA nAza karanevAlI sA-lakSmI hai| om yaha varNa brahmA, viSNu, maheza tInoM kA vAcaka hai| pathika loga "adhvaja" yAnI mArga/jIvana-zrama ko bar3e manoyoga se dUra karanA cAhate haiN| he soma (candra)! devatAoM ke mandiroM meM zobhAvardhaka vastu dhvaja hai| caturAI aura nIti meM vizva-vikhyAt yadi koI hai to vaha Apa (somadhvaja) haiN| yaha uttara sunakara vaha tapasvI bahuta prasanna huA aura usane sUri kI bahuta bhakti kii| phira sUri usI bhAmaha seTha ke saMgha ke sAtha calate hue gujarAta kI prasiddha nagarI aNahilapurapATaNa meM pahu~ce / / prabhAvaka caritra evaM yugapradhAnAcArya gurvAvalI meM varNita ukta donoM ghaTanAoM meM se dvitIya ghaTanA hI anya granthoM meM adhikAMzataH prApta hotI hai| 1 yugapradhAnAcArya gurvAvalI, pRSTha 3.4 12 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvaka caritakAra ne Age yaha batAyA hai ki aNahilapura pattana meM inheM aneka kaThinAiyoM kA sAmanA karanA pdd'aa| caityavAsiyoM kA prabhAva hone ke kAraNa ina logoM ko Thaharane kA kahIM bhI sthAna nahIM milaa| anta meM ye somezvara nAmaka purohita ke ghara phuNce| vahA~ jinezvara ne apanI pratibhA tathA vidvattA ke saMketa svarUpa veda-maMtroM kA uccAraNa kiyA aura veda ke brAhma, paitya aura daivata rahasyoM kA udghATana kiyaa| somezvara Agantuka ke jJAna-gAmbhIrya ko dekhakara stambhita-sA ho gyaa| use aisA pratIta hone lagA ki usakI samasta indriyoM kI cetanatA usakI zrutiyoM meM hI A gaI hai tavAnadhyAna nirmagnacetAH stavibhavata sadA / samagrendriya caitanyaM, zrutyoravesa nIvavAn / ' somezvara ne unakA Adara karane ke lie apanA Asana chor3a donoM AgantukoM ko Asana pradAna kiyaa| AcArya jinezvara ne isa agavAnI para AzIrvAda diyA apANipAdo manograhItA pazyatva cakSuHsaNotyakarNaH sa vetti vizvaM na hi tasya vettAzidho hrArUpIsa jinovtaadk| yaha sunakara purohita somezvara atyadhika AhlAdita huaa| usane unake prati sadbhAvanA evaM sahAnubhUti vyakta karane ke lie unakA paricaya puuchaa| jinezvara ne pratyuttara svarUpa apanA paricaya evaM samagra vastusthiti batA dii| somezvara ne vidvAna santoM kA samAdara karanA apanA kartavya samajhA aura usane candrazAlA meM inheM Thaharane ke lie sthAna de diyaa| donoM AcArya apane zramaNa-varga sahita yathocita zramaNa-dharma kA pAlana karate hue vahAM rahane lge| gaNadharasArdhazataka vRtti evaM yugapradhAnAcArya gurvAvalI meM ukta prasaMga / yuga pradhAnAcArya gurvAvalI --- Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko vistArapUrvaka diyA gayA hai| yugapradhAnAcArya gurvAvalI meM likhA hai ki AcArya vardhamAnasUri apane 18 ziSyoM sahita aNahilapattana gaye aura nagara ke bAhara khulI maNDapikA arthAt rAjakIya cuMgIghara meM tthhre| usa samaya vahAM usake Asa-pAsa koTa nahIM thA, jisase surakSA ho| isake atirikta zahara meM suvihita sAdhuoM kA koI bhakta zrAvaka bhI nahIM rahatA thA, jisake pAsa jAkara sthAnAdi kI yAcanA kI jA ske| anta meM AcAryazrI ko grISma se AkrAnta dekhakara jinezvara ne kahA, pUjyapAda! baiThe rahane se koI kArya nahIM hotaa| AcArya ne kahA, kyA karanA cAhie ? jinezvara ne nivedana kiyA-yadi Apa AjJA deM to sAmane jo bar3A ghara dikhAI de rahA hai vahA~ jAU~, zAyada vahIM sthAna mila jaay| AcAryazrI ne kahA jAo taba / guru ko vandana kara ve vahAM se cle| ___vaha bhavana rAjA durlabharAja ke purohita kA thaa| usa samaya vaha purohita apane zarIra meM abhyaMga mardana karA rahA thaa| jinezvara ne usake sAmane jAkara AzIrvAda diyA zriye kRtanatAMnadA, vizeSa vRSa sNgtaaH| bhavantu tava viprendra! brahma zrIdhara shNkraaH|| arthAt he brAhmaNa zreSTha ! bhaktoM ko Ananda dene vAle, kramazaH haMsa, zeSanAga aura vRSabha para car3hane vAle brahmA, viSNu aura ziva ApakA zreya kreN| yaha sunakara purohita bahuta prasanna huA aura mana meM vicAra kiyA ki yaha sAdhu koI vicakSaNa buddhimAna jJAta hotA hai| purohita ke ghara aneka chAtra veda-pATha kara rahe the| use sunakara paMDita jinezvara ne kahA, isa taraha pATha mata kro| yaha sunakara purohita ne kahA, zudroM ko veda paThana-pAThana kA adhikAra nahIM hai, to tuma kaise jAna sake ki yaha pATha azuddha hai ? gaNi jinezvara ne kahA, sUtra aura Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha se caturveda ko jAnane vAle hama caturvedI brAhmaNa haiN| taba prasanna hokara purohita ne pUchA, Apa kahA~ se padhAre haiM aura yahA~ kahA~ virAja rahe haiM ? jinezvara ne uttara diyA, hama dillI prAnta se Aye haiM aura isa deza meM hamAre virodhI vyakti hone ke kAraNa hameM koI ucita sthAna nahIM milA hai| abhI zahara ke bAhara cuMgIghara meM Thahare haiN| yaha sunakara purohita ne kahA, vaha catuHzAlA vAlA merA makAna hai / isameM eka aura pardA bAMdhakara eka zAlA meM Apa saba sukhapUrvaka viraajeN| bhikSA ke samaya mere karmacArI kA Apake sAtha rahane se brAhmaNoM ke gharoM meM Apako sukhapUrvaka bhikSA prApta ho jaayegii| isa prakAra purohita ke Agraha se ye loga usakI catuHzAlA ke eka bhAga meM Akara Thahara gye| prabhAvaka carita meM prApta ullekhoM ke anusAra ina sAdhuoM ke Agamana se purohita ke bhavana meM nagara ke aneka pratiSThita paMDitoM kA jamaghaTa hone lgaa| pratidina madhyAhna meM yAjJika, smArta, dIkSita, 'agnihotrI brAhmaNa Ate aura zAstra-carcA karate / vahA~ aisA vidyAvinoda hone lagA, jaisA brahmA kI sabhA meM hotA thaa| dekhie, prabhAvaka caritakAra ke zabdoM meM madhyAhna yAjJika smArta dIkSitAgni hotriNaH / Ahya darzitau tatra niyUMTo tatparIkSayA / yA vade vidyA vinodo yaM sthApitAvAzrayenije / ' isa bAta kI khyAti nagara meM phaila gaI aura caityavAsI loga mI vahAM aaye| caityavAsiyoM ko ina vasativAsI muniyoM kI pratiSThA dekhakara bar3I IrSyA huI aura unhoMne una muniyoM ko nagara se bAhara nikala jAne ko kahA, kyoMki unake anusAra caitya-bAhya muniyoM kA nagara meM ThaharanA rAjAjJA se niSiddha thaa| rAjapurohita ne caityavAsiyoM kI isa bAta para Apatti kI aura kahA ki isakA nirNaya rAjyasabhA meM hogaa| / prabhAvaka carita, 62-63 --- . -- Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdhyAya jinapAla evaM gaNi sumati Adi ne uparyukta prasaMga kA ullekha dUsare DhaMga se kiyA hai- yaha bAta sAre zahara meM phaila gaI ki vasativAsI koI navIna yati-muni loga Aye haiM / sthAnIya caityavAsI yatiyoM ne bhI jaba yaha bAta sunI to unheM unakA Agamana acchA nahIM lagA aura yaha socakara unakA pratikAra karane lage ki roga utpanna hote hI use naSTa kara diyA jAya / caityavAsiyoM ne adhikAriyoM ke una baccoM ko jo unake pAsa adhyayana karate the, miThAI dekara prasanna kiyA aura unake dvArA nagara meM yaha bAta phailAI ki ye paradezI muni ke rUpa meM koI guptacara Aye haiM, jo durlabharAja ke rahasyoM ko jAnanA cAhate haiM / phalasvarUpa yaha bAta janasAdhAraNa meM prasArita ho gaI aura kramazaH rAjyasabhA taka jA phuNcii| taba rAjA ne kahA, yadi yaha bAta yathArtha hai aura aise kSudra puruSa Aye haiM to kisane unheM Azraya diyA hai ? taba kisI ne kahA, rAjan ! Apake rAjapurohita ne hI unheM apane ghara meM ThaharAyA hai / usI samaya rAjA kI AjJA se purohita ko rAjyameM 'bulAyA gyaa| rAjA ne purohita se pUchA, yadi ye dhUrta puruSa haiM to Apane inheM apane yahA~ Azraya kyoM diyA ? purohita ne kahA, yaha galata bAta kisane phailAyI hai| ? maiM 'lAkha pAruttha (eka prakAra kI (mudrA) kI zarta lagAne ke lie ye kaur3iyA~ pheMkatA hU~ / inheM doSayukta siddha karane vAlA ina kaur3iyoM ko sparza kare / parantu kisI ne kaur3iyoM kA sparza nahIM kiyA / tadartha purohita ne rAjA se kahA, ve mere ghara meM Thahare hue yatijana sAkSAt dharma-puMja dikhAI dete haiM / unameM kisI bhI prakAra kA doSa nahIM hai| yaha sunakara sUrAcArya Adi sthAnIya caityavAsI yatiyoM ne vicAra kiyA ki ina videzI muniyoM ko zAstrArtha meM jIta kara nikAla denA caahie| unhoMne purohita se kahA ki hama tumhAre ghara meM ruke hue muniyoM ke sAtha zAstra - vicAra karanA cAhate haiM / purohita ne varddhamAnasUri, jinezvara gaNi Adi ko sArI vastusthiti se avagata karAyA / jinezvara ne kahA- ThIka hai, 1 sabhA Apa 66 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhayabhIta na hoM aura unase yaha kaha deM ki yadi Apa loga unake sAtha vAda-vivAda karanA cAhate haiM to rAjA durlabharAja ke sAmane yA jahAM bhI Apa zAstrArtha karane ke lie kaheMge vahAM ve zAstrArtha karane ke lie taiyAra haiN| yaha sunakara caityavAsI yatiyoM ne socA ki yahAM ke saba adhikArI hamAre vazIbhUta hai| ataH hameM inase koI bhaya nahIM hai / isalie rAjA ke samakSa rAjya-sabhA meM hI zAstra-vicAra kiyA jAye, unhoMne khaa| prabhAvaka caritakAra ke anusAra to purohita ne rAjyasabhA meM kevala yahI kahA thA ki maiMne kevala guNagrAhakatA kI dRSTi se hI ina sAdhuoM ko Azraya diyA hai aura ina caityavAsiyoM ne inakA apamAna kiyA hai| isameM yadi koI merA aparAdha ho to maiM daNDa grahaNa karane ke lie taiyAra huuN|2 kintu samadarzI rAjA ne kahA matpure guNinaH kasmAddezAntarata aagtaaH| vasantaH kena vAryeta ko doSastadRzyate // 3 isa para sUrAcArya ne rAjA ko kahA, isa nagara sthApaka capotkaTavaMzIya vanarAja ne "vanarAja vihAra" nAma dheyaka bhagavAna pArzvanAtha maMdira kI sthApanA karake yaha vyavasthA de dI thI ki yahAM kevala caityavAsI yatijana hI Thahara sakate haiN| rAjA ne kahA, ThIka hai, kintu muniyoM kA Adara bhI honA caahie| rAjA ne caityavAsiyoM se bAhara se samAgantuka muniyoM ko vahA~ rahane dene ke lie Agraha kiyaa| isI samaya zaivAcArya jJAnadeva vahAM A pahu~ce / rAjA ne unakA guru ke rUpa yugapradhAnAcArya gurvAvalI / mayAca guNagrAhatvAta sthApitA bAzraye nije / atrAdizata meM kSaNa daNDaM cAtrayathArhatama / zrutvetyAha smitaM kRtvAbhUpAlaM samadarzanaH / / __ ... --- - - -prabhAvaka carita : 68.66 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM svAgata kiyA aura kahA ki ye jaina RSi loga yahAM Aye hue haiM, inheM Apa upAya pradAna kreN| yaha sunakara zaivAcArya ne ha~sate hue kahA, rAjana ! Apa muniyoM kA sammAna kara rahe haiM, yaha bahuta acchI bAta hai| vAstava meM ziva aura jina eka hI haiN| kevala mUrkhatAvaza inako alaga-alaga mAna liyA gayA hai ziva eva jino bAhatyAgAt para pdsthitH| darzaneSu vibhedo hi mithyAmate ridaM / ' yaha kahakara zaivAcArya ne "tripuruSa prAsAda" nAmaka ziva maMdira ke pAsa hI kaNahaTTI meM upAzraya nirmANa hetu svIkRti pradAna kI aura eka brAhmaNa ko yaha kArya karane ke lie niyukta kiyaa| upAzraya kucha hI dinoM meM nirmita ho gyaa| mahopAdhyAya vinayasAgara ke matAnusAra sambhavataH isI samaya se vasatiyoM arthAt upAzrayoM kI paramparA zurU ho gii|2 isake pazcAt donoM pakSoM meM zAstrArtha vAda-vivAda huaa| jisakA vivecana hama pUrva pRSThoM meM kara cuke haiN| yahA~ isakA piSTapeSaNa karanA ucita nahIM hai| ___ aNahilapura pattana se AcArya jinezvarasUri ne kina-kina pradezoM meM vihAra kiyA usakA vistRta ullekha to upalabdha nahIM hai, kintu aSTaka prakaraNa vRtti kI racanA unhoMne vi0 saM0 1080 meM jAlora nagara meM kI thii| jisase siddha kiyA jA sakatA hai ki saM0 1080 meM ve jAlora gaye the| vi0 saM0 1062 meM unhoMne anekArtha evaM saMyukta vaidagdhyapUrNa lIlAvatI kathA nAmaka racanA nibaddha kI thI, jisameM racanAsthala AzApallo nirdiSTa hai / ataH jinezvarasUri ne 1062 meM AzApallI ke kSetroM kI yAtrA kI thii| vi0 saM0 1065 meM ve punaH jAlora gaye 1 prabhAvaka carita, 86 2 vallabha bhAratI, pRSTha 24 SC Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 the, yaha tathya unakI caityavandanaka nAmaka kRti se pragaTa hotA hai / kathAkoSa prakaraNa meM prApta ullekhoM ke anusAra vidita hotA hai ki vi0 saM0 1108 meM ve DiNDiyANA meM gaye the / ( vartamAna meM ise DIDavANA kahate "haiM, jo jodhapura, rAjasthAna, janapada ke parvatasara tAlukAntargata hai / ) yadyapi unhoMne aneka pradezoM meM vicaraNa kiyA hogA, kintu ukta ullekhoM ke atirikta anya koI prAmANika saMketa prApta na hone se unake bAre meM koI varNana nahIM kiyA jA sakatA / AcArya jinezvarasUri ke bAre meM saMkSepa meM hama kaha sakate haiM ki unakA vyaktitva bahuAyAmI thaa| vaha vyaktitva krAntikAritA, ojasvitA, vidvatA, AcAra-niSThatA zraddhAbhibhUtatA Adi guNoM se samanvita thaa| ve kharataragaccha ke pravartaka rUpa meM prasiddha hue / AcArya jinezvara ke athaka prayAsoM ke kAraNa jaina samAja evaM paramparA meM vistRta parimANa meM parivartana huA aura isa taraha eka nUtana yuga kI zurUAta huii| jinezvara ne pracalita paramparAoM kA saMskAra kiyA aura usameM prathama saphalatA prApta kI / gRhastha aura zramaNa donoM vargoM meM naI jAgRti, naI ekatA kI bhAvanA vikasita huI / 'caityavAsI yatijanoM ne bhI kriyoddhAra karake AcAra- saMskAra kiyA aura jo caityavAsI yatijana paramparAgata gaNa / kula ke rUpa meM jina -maMdiroM / caityoM meM nivAsa karate, unakI vyavasthA Adi kA kArya zrAvaka saMgha ko pradAna kara diyA gyaa| aba ve ekatA ke sUtra meM Abaddha hone lge| jinezvara to usa aikya mAlA ke sumerU the| AcAra- saMskArita yatijana vividha aMcaloM meM pAda- vihAra karane lage aura ve loga AtmasAdhana ke sAtha-sAtha Agama adhyayana tathA grantha lekhana- sampAdana ke kArya bhI kriyAnvita karane lage / samAja meM ahiMsA, anAsakti, anAgraha, asaMgraha Adi udAtta amRta bhAvanAoM kA unake dvArA prasAra hone lgaa| ina sabake prayAsa se hI naye jaina bane aura jainoM kI saMkhyA haha Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM abhivRddhi huii| sukhasaMpatarAja bhaMDArI kI zodha ke anusAra jinezvarasUri ne bhIpati, DhaDhDhA, tilaurA, mazAlI (cIla mahatA) Adi gotroM kI sthApanA kii|' isa Adarza kArya kA samasta zreya jinezvarasUri ko pradAna karate hue sabako gaurava kI anubhUti huii| isalie jinezvara ke paravartI vidvAnoM ne inheM "yuga pradhAna" kI mahAn upamA se upamita kiyA hai, jo unake vyaktitva aura kRtitva kI mahanIyatA ko ujAgara karatA hai| inake sambandha meM muni jinavijaya ne likhA hai ki yoM to prAcIna kAla meM jaina sampradAya meM saikar3oM hI aise samartha AcArya hue haiM, jinakA saMyamI jIvana jinezvarasUri ke samAna hI mahatvazAlI aura prabhAvapUrNa thA, parantu jinezvarasUri ke jaisA vizAlaprajJa aura vizuddha saMyamavAn, vipula ziSya samudAya zAyada bahuta thor3e AcAryoM ko prApta huA hogaa| ziSya-parivAra ___ AcArya jinezvara ke vyaktitva kA janasAdhAraNa para itanA acchA prabhAva par3A ki aneka logoM ne unake pAsa dIkSA aMgIkAra kii| prApta sAkSyoM se avagata hotA hai ki unakA ziSya-parivAra ati samRddha thaa| vaha bhI inhIM kI bhA~ti sAdhanAzIla, vaiduSyapUrNa, vAdI, sAhityakAra evaM prabhAvazAlI huaa| unhoMne apane ziSyoM meM se jinacandra abhayadeva, dhanezvara, jinabhadra aura haribhadra ko AcArya pada se vibhUSita kiyA aura dharmadeva, sumati, sahadeva aura vimala ko upAdhyAya padArUr3ha kiyaa| bhalA jisa guru ke ziSyoM meM eka sAtha cAra AcArya padadhArI aura tIna upAdhyAya padadhArI hoM usakA ziSyaparivAra bhI vizAla hogA, isameM koI saMdeha nahIM hai| 'yuga-pradhAnAcArya gurvAvalI' meM jinezvara ke ziSya-parivAra ke sambandha meM kucha mahatvapUrNa 1 osavAla jAti kA itihAsa, uddhRta osavAla vaMza, pRSTha 38. 2 maNidhArI zrI jinacaMdrasUri aSTama zatAbdI smRti grantha, pRSTha 4 100 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullekha prApta hote haiM aura vaha yaha ki AcArya jinezvarasUri ne jinacandra abhayadeva, dhanezvara, haribhadra, prasannacandra, dharmadeva, sahadeva sumati Adi aneka vyaktiyoM ko dIkSA dekara apane ziSya bnaaye| jinezvarasUri ne jinacandra aura abhayadeva ko yogya pAtra jAnakara sUripada se vibhUSita kiyA aura ve zramaNa-dharma kI viziSTa sAdhanA karate-karate kramazaH 'yugapradhAna pada para AsIna hue| isake atirikta unhoMne dhanezvara ko, jinakA nAma jinabhadra bhI thA, tathA haribhadra ko, sUri pada, dharmadeva ko upAdhyAya pada aura sahadeva ko gaNi pada diyaa| dharmadeva aura sahadeva donoM bhAI the| upAdhyAya dharmadeva ne harisiMha, sahadeva-ina donoM bhAIyoM ko aura somacandra ko apanA ziSya bnaayaa| gaNi sahadeva ne azokacandra ko apanA ziSya banAyA jo guru kA adhyayanazIla va priya ziSya thaa| use jinacandra sUri ne samucita zikSita karake AcArya pada para ArUr3ha kiyaa| inhoMne apane sthAna para AcArya harisiMha ko sthApita kiyaa| prasannacandra aura devabhadrasUri upAdhyAya sumati ke ziSya the|' isa sambandha meM purAtatvAcArya muni jinavijaya ke anusAra jinezvara eka bhAgyazAlI puruSa the| inakI yazorekhA evaM bhAgyarekhA bar3I utkRSTa thii| isase inako aise-aise ziSya aura praziSya rUpa mahAna santatiratna prApta hue jinake pANDitya aura cAritrya ne inake gaurava ko diganta vyApI aura kalpAnta sthAyI banA diyaa| aneka prabhAvazAlI aura pratibhAzIla vyaktiyoM ne unake pAsa yati dIkSA lekara unake suvihita ziSya kahalAne kA gaurava prApta kiyaa| unakI ziSya-saMtati bahuta bar3hI aura vaha aneka zAkhAoM-prazAkhAoM meM phailii| usameM 1 yugapradhAnAcArya gurvaaNvlii.| -- . --- * maNidhArI zrI jinacandra sUri aSTama zatAbdI smRti graMtha, pRSTha 4 101 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bar3e-bar3e vidvAn , kriyAniSTha aura guNagariSTha AcArya, upAdhyAyAdi samartha sAdhu puruSa hue| kRtitva __jaba hama jinezvara ke kRtitva-yaza kI ora dRSTipAta karate haiM. . to jJAta hotA hai ki sAhitya-saMsAra ko bhI unakI mahAna dena rahI hai| unake dvArA likhita sAhitya meM se aba taka nimnalikhita prantha upalabdha ho pAye haiM (1) aSTaka prakaraNa vRtti, racanAkAla sambat 1080, racanA sthala javAlipura/jAlaura, prantha parimANa 3374 zloka, prakAzita / ise haribhadrIyA aSTa prakaraNa vRtti bhI kahate haiN| vastutaH yaha AcArya haribhadrasUri chata aSTaprakaraNa kI vyAkhyA hai| (2) caityavandanaka, racanAkAla saMvat 1066, racanA sthala jAlaura, patra 33, TIkA kA padya-parimANa 100 padya haiN| thAharU bhaMDAra meM upalabdha hai| (3) kathA-koSa prakaraNa svopajJa vRttisaha, racanA kAla saMvat 1108, racanA sthala DiNDiyAMNA (DIDavAnA), prantha parimANa 5000 zloka / siMghI jaina granthamAlA dvArA prakAzita / (4) paMcaliMgI prakaraNa, gAthA 101, AcArya jinapatisUri ne isa prantha para bhI vRtti likhI hai, jo ki jinadattasUri jJAnabhaNDAra se prakAzita hai| (5) lIlAvatI kathA, ise 'nivvANalIlAvaI' nAma bhI diyA gayA hai| racanAsthala aashaapllii| prantha prAkRta padyoM meM racita hai| isa prantha ko AdhAra banAkara AcArya jinaratnasUri ne 5350 zloka-pramANa 1 maNidhArI zrI jinacandra sUri aSTama zatAbdI smRti graMtha / .. 102 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta meM kAvya rcaa| lekhaka ne prantha meM sthAna-sthAna para jinezvarasUri 'nivvANalIlAvaI' kRti kI abhyarthanA kI hai| (6) SaT sthAna prakaraNa, racanA kAla evaM racanA-sthala ajJAta, zloka-pramANa 103, prkaashit| isa grantha para abhayadevasUri ne 1618 zloka parimANa bhASya racA evaM thArApadragacchIya zAntisUri ne TIkA racanA kii| (7) "pramAlakSma" vRtti saha, mUla padya 405, pranthAna-parimANa cAra hajAra / (8) sarva tIrtha-maharSi kulaka, 26 gAthA / (6) vIra critr| (10) chandonuzAsana, jaisalamera jJAnabhaMDAra meM pANDulipi upalabdha / ukta graMthoM meM 'lIlAvatI kathA' sAhitya-saMsAra kI eka upalabdhi mAnI jAtI hai| isakA pada-lAlitya prAkRta-sAhitya kI thAtI hai| zleSAdi vividha alaMkAroM ke upayoga ke kAraNa jinezvara kA kavitva mukharita huA hai| inake padalAlitya Adi guNoM kI prazaMsA aneka pranthoM meM kI gaI hai| 'kathAnaka-koza' meM jinezvarasUri ne starIya kathAzailI meM upadezaparaka cAlIsa kathAe~ nibaddha kI haiN| 'paMcaliMgI prakaraNa' eka saiddhAntika grantha hai| isameM mukhyataH samyaktva kI carcA kI gaI hai| 'pramAlakSma' inakA sarvopari mahattvapUrNa prantha hai / jaina dArzanika pranthoM meM isakA sthAna syAdvAdamaMjarI se bhI U~cA hai| isameM pramANa aura tarka para AdhArita vAda prakriyA kA gahana UhApoha huA hai| svargArohaNa AcArya jinezvara sUri kA svargArohaNa kisa samaya aura kisa sthala para huA thA yaha nizcita nahIM kahA jA sakatA, kintu mho| draSTavya : jinaratnakoza, pRSTha 138 103 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAdhyAya vinayasAgara ne jinezvarasUri kI racanAoM evaM paravartI vidvAnoM kI racanAoM ke AdhAra para batAyA hai ki jinezvarasUri kA svargavAsa saMvat 1108 se 1120 ke madhya huA hogaa| unhoMne "vallabha bhAratI" meM likhA hai ki ApakI saM0 1108 meM racita kathAkoSa prakaraNa kI svopajJa vRtti prApta hai| ataH isake bAda Apa isa nazvara zarIra ko chor3a cuke hoM, tathA AcArya amayadeva sthAnAMga sUtra kI vRtti saM0 1120 meM pUrNa kI hai, usameM vidyamAna, rAjya ityAdi zabdoM kA prayoga na hone se saMvat 1120 ke pUrva hI jinezvarasUri kA svargavAsa ho cukA thAmAna sakate haiN| samaya-saMketa AcArya jinezvarasUri kA samaya vikrama kI gyArahavIM zadI hai| saMvatollekha ke sAtha unakI prathama kRti aSTa prakaraNa vRtti hai, jisakA racanA kAla 1108 hai| vibhinna sandarmoM ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki saMvat 1080 meM ve kizorAvasthA ko pAra kara cuke the| AcArya vardhamAnasUri se jaba jinezvara kI bheMTa huI, taba ve yuvaka the| vardhamAna kI ziSyatA svIkAra kara zAstrIya adhyayana meM vizeSa pragati prApta kii| tatpazcAt lagabhaga vi0saM0 1080meM zAstrArtha vijayI bne| isa samaya unakI Ayu 20-25 varSa se adhika kI hI hogii| ataH yaha kahA jA sakatA hai ki vi0 saM0 1060 se pUrva jinezvara kA janma huA aura vi0 saM0 1108 ke bAda vi0 saM0 1120 ke madhya svargArohaNa huaa| mahAvaiyAkaraNa AcArya buddhisAgarasUri . AcArya buddhisAgarasUri vyAkaraNa-kSetra ke ananya vidvAna the| zvetAmbara AcAryoM meM upalabdha sarva prathama vyAkaraNa-grantha kI racanA karane vAle yahI AcArya haiN| kharataragaccha ke prAdurbhAva meM inakA eka 104 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svara sahayoga rhaa| ye AcArya jinezvara ke anuja the, kintu vyAkaraNakSetra meM inakI pratibhA anupameya rhii| sacamuca, ye buddhinidhAna the| jIvana-vRtta prabhAvaka carita ke anusAra Apa kRSNa nAmaka brAhmaNa ke putra the, aura inakA janma-nAma zrIpati thaa| inake bhAI kA nAma zrIdhara thaa| yahI donoM bhAI bhaviSya meM dIkSita hokara zrIpati buddhisAgara ke nAma se evaM zrIdhara jinezvara ke nAma se prakhyAt hue / buddhisAgara ke guru kA nAma vardhamAnasUri thaa| inakI smaraNa zakti zaizava kAla se hI kuzAgra thii| prabhAvaka-caritakAra ke anusAra to AcArya jinezvara evaM AcArya buddhisAgara donoM hI AcArya aNahilapura pattana gaye the aura unhoMne caityavAsiyoM para vijaya prApta kii| ataH buddhisAgara jinezvara jaise hI prakhara vidvAna, tejasvI aura dharmaniSTha the| prabhAvaka carita ke ullekhAnusAra to buddhisAgarasUri bhI jinezvarasUri ke sAtha gaye the aura jaba ve gaye the taba donoM AcArya pada para pratiSThita the| jabaki upAdhyAya jinapAla ne likhA hai ki aNahilapura pattana ke vAda-vivAda meM jItane ke pazcAt buddhisAgara ko AcArya pada pradAna kiyA gayA aura usI samaya unakI bahina AryA kalyANamati ko "mahattarA" pada diyA gyaa| sAhitya __ AcArya buddhisAgarasUri eka udbhaTa vidvAn the| sAhityalekhana unake jIvana kI pramukha pravRtti thii| AcArya vardhamAnasUri racita 'manoramAkahA' kI prazasti se jJAta hotA hai ki buddhisAgarasUri evaM unake agraja jinezvarasUri ne vyAkaraNa, chanda, kAvya, nighaNTu, nATaka, kathA, prabandha ityAdi viSayaka pranthoM kI racanA kI hai, kintu abhI taka etad viSayaka grantha prApta nahIM ho pAye haiN| jinezvara ke to .......... 105 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phira bhI kucheka grantha upalabdha ho gaye haiM, kintu buddhisAgarasUri kA eka hI grantha upalabdha ho pAyA hai-paMcapanthI / ---- __'paMcagranthI' saMskRta-vyAkaraNa kA mahattvapUrNa grantha hai| zvetAmbara AcAryoM meM jina vidvAnoM dvArA racita vyAkaraNa-grantha prApta hote haiM, unameM 'paMcaliMgI-vyAkaraNa' sarvaprathama hai| isakA dUsarA nAma buddhisAgara-vyAkaraNa' aura 'zabdalakSma' hai| isakI racanA jAvAlipura meM vi0 saM0 1080 meM huI zrI vikramAdityanarendrakAlAt sAzItike yAti samAsahasra / sazrIkajAvAlipure tadAdyaM dRndhaM mayA saptasahasrakalpam / yaha grantha gadya aura padyamaya hai, jisakA zloka-pramANa 7000 hai| dhAtupATha, sUtrapATha, gaNapATha, uNAdisUtra padyabaddha haiN| isakI racanA aneka vyAkaraNa-granthoM ke AdhAra para kI gaI hai|' ___ AcArya buddhisAgarasUri ne prastuta grantha kA racanA-uddezya batAte hue likhA hai ki brAhmaNoM ne jainoM para AkSepa kiyA ki jaina loga paragranthopajIvI haiN| unameM zabdalakSma aura pramAlakSma hai hI kahA~ ? isa AkSepa kA nirAkaraNa karane ke lie buddhisAgara ne isa mahA vyAkaraNa grantha kI racanA kii| isa vyAkaraNa kA ullekha saM0 1065 meM dhanezvarasUri racita sura1 zrI buddhisAgarAcAryaiH pANini-candra jainendra-vizrAnta-durgaTIkAmavalokya vRttbndhaiH| dhAtusUtra-gaNoNAdivRtta bandhaiH kRtaM vyAkaraNaM saMskRta zabda prAkRta zabda siddhaye / -pramAlakSmaprAnte / teravadhIrite yat tu pravRttirAbayoriha / tatra durjanavAkyAni pravRtteH sannibandhanam / / zabda lakSma-pramAlakSma yadeteSAM na vidyate / nAdimantastato hya te para lakSmopa jIvinaH / / pramAlakSma, prAnte (403-404), Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sundarI kathA kI prazasti meM AtA hai| isake sivAya saM0 1120 meM abhayadevasUrikRta paJcAzaka-vRtti (prazasti zlo0 3) meM, saM0 1136 meM guNacaMdra racita mahAvIra carita (prAkRta-prastAva 8, zlo0 53) meM, jinadatasUri-racita gaNadharasAda zataka ( padya 66) meM padmaprama kRta kunthunAtha carita aura prabhAvaka carita ( abhayadevasUri carita) meM bhI isa prantha kA nAmollekha AtA hai / isa vyAkaraNa kI hastalikhita prati jaisalamera jJAna-bhaMDAra meM hai| prati atyanta azuddha hai|' buddhisAgara kI eka anya kRti 'chandaH zAstra' kA bhI ullekha milatA hai| isa grantha kA abhI taka patA nahIM lagA hai| AcArya guNacandrasUri ne vi0 saM0 1136 meM 'mahAvIra cariya' kI prazasti meM isa prantha kA ullekha kiyA hai| samaya-saMketa AcArya buddhisAgarasUri vikrama kI gyArahavIM zatAbdI meM hue| ye AcArya jinezvara ke choTe bhAI the| inakA janma-divasa yA svargavAsa divasa ajJAta hai| unhoMne paMcaliMgI-vyAkaraNa grantha kI racanA saM0 1080 meM kI thii| inakA samaya vi0 saM0 1060 se 1110 taka mAnA. jA sakatA hai| mahattarA kalyANamati kharataragaccha kA sAdhvI-samudAya atyanta vistRta rahA, kintu usake bAre meM vizeSa aitihAsika tathya prApta nahIM hote| kharataragaccha kI prathama sarvopari sAdhvI ke rUpa meM kalyANamati kA nAma prApta hotA hai| jIvana-vRtta sAdhvI kalyANamati kharataragaccha kI vaha sAdhvI haiM, jo isa gaccha kI prathama mahattarA bnii| yugapradhAnAcArya gurbAvalI ke anusAra / jaina sAhitya kA vRhata itihAsa, bhAga-5, pRSTha 22 107 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANamati ko mahattarApada AcArya vardhamAnasUri ne pradAna kiyA thA / isa padArohaNa ke bAda hI AcArya ko pratibhA sampanna ziSya mile the| mahattarA sAdhvI kalyANamati AcArya jinezvara evaM buddhisAgara kI bahina thI / jinezvara evaM buddhisAgara janmajAta brAhmaNa the, ataH kalyANamatibhI nizcita rUpa se brAhmaNa kula meM janmI thI / bandhuoM dvArA apanAye gaye patha ko samucita jAnakara kalyANamati ne bhI pravrajyA svIkAra kara lI thI / jJAna-dhyAna - svAdhyAya meM vaiziSTya prApta kara mahattarA - padArUr3ha huI / isake atirikta mahattarA ke jIvana-vRtta ke bAre meM anya koI pramANa upalabdha nahIM hote haiM / samaya-saMketa AcArya jinezvara evaM buddhisAgarasUri ke samakAlIna huI mahattarA kalyANamati / mahAkavi dhanapAla kharataragaccha meM jahA~ zramaNamaNDala meM jinezvarasUri prathama sAhityasarjaka hue, vahA~ zrAvaka maNDala meM dhanapAla ko prathama sAhitya sarjaka kahA jA sakatA hai / dhanapAla eka adhyayanazIla, vidvAna, kathAkAra, kavi aura manISI the / prAkRta, saMskRta aura apabhraMza ina tInoM bhASAoM para inakA varcasva thA / prAkRta koza kI racanA karane vAle jaina gRhastha lekhakoM meM inakA sthAna agraNI hai / 1 jIvana-vRtta prabhAvaka carita ke mahendrasUri prabandha, prabandha - cintAmaNi ke dhanapAla prabandha, ratnamandiragaNi ke bhojaprabandha meM dhanapAla ke sambandha meM kaI AkhyAna diye gaye haiM / 1 draSTavya : yugapradhAnAcArya gurvAvalI, pRSTha 5 108 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla ke pitA kA nAma sarvadeva aura pitAmaha kA devarSi thA / pitAmaha devarSi madhyadeza ke sAMkazya ( saMkisa, jilA pharrukhAbAda ) nAmaka gA~va ke mUla nivAsI the, kintu ujjayinI meM A base / dhanapAla ke choTe bhAI kA nAma zobhana thA aura bahina kA nAma sundarI thA / inameM zobhana to pratrajita ho gayA / dhanapAla ko apanI bahina se kAphI prema thA aura unhoMne usake lie 'tilaka maMjarI' grantha kA nirmANa kiyA / mahAkavi dhanapAla janma jAta brAhmaNa the / yaha eka saMyoga hI hai, kharataragaccha kA vIjAropaNa karane meM brAhmaNa varga kA apratima anudAna rahA hai / dhanapAla ke choTe bhAI zobhana ne AcArya zrI jinezvarasUri se prabrajyA grahaNa kI thI / vAstava meM zobhana muni ke kAraNa hI mahAkavi dhanapAla jaina dharma ke prati zraddhAnvita hue aura kharataragaccha ke ekaniSTha anuyAyI bane / dhanapAla zobhana muni tathA unake guru ko sanmAna kI dRSTi se dekhatA thA / prApta pramANoM ke anusAra dhanapAla ne zobhana muni kI preraNA se jaina dharma tathA usake tattva-darzana kA gahana adhyayana kiyA thA / jaina darzana ke prati vizeSa zraddhA ho jAne ke kAraNa dhanapAla ne jainatva aMgIkAra kiyaa| bhAI ke pratrajita hone se ve sadA kharataragaccha ke prati niSThAvAna bane rhe| Apane 'zrAvaka - vidhi' grantha meM jisa prakAra se zrAvaka kI dinacaryA aura vidhi-vidhAnoM kA vivecana kiyA hai vaha AdyopAnta kharataragaccha se prabhAvita hai / inhoMne mahAkavi kI haisiyata se aneka granthoM kA sRjana kiyA / dhanapAla dhArAnagarI ke mahArAjA muMjarAja kI rAjasabhA ke sammAnya paMDita the / sArI rAjasabhA unheM 'sarasvatI' kahatI thI / bhojarAja ne dhanapAla ko rAjasabhA meM 'kUrcAla sarasvatI' aura 'siddhasArasvata kavIzvara' jaisI mAnaka upAdhiyA~ dekara sammAnita kiyA / 'satyapurIyamaMDana- mahAvIrotsAha' meM kiye gaye ullekhoM ke anusAra bhojarAja aura dhanapAla kI kAphI paTatI thI, kintu bAda meM donoM meM baimanasya ho gayA / bhojarAja ne 'tilaka - maMjarI' prantha kucha badalane kA 106 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adeza diyA / dhanapAla ne vaisA na kiyA, to bhojarAja ne grantha jalA diyA isase dhanapAla ke svAbhimAna ko AghAta lagA aura dhanapAla sAcora meM Akara basa gaye / paravartI kaviyoM evaM vidvAnoM ne mahAkavi dhanapAla kA apane granthoM meM bar3e hI Adara ke sAtha ullekha kiyA hai| jaise - AcArya candrasUri ne sanatkumAracarita ke prArambha meM, AcArya mahendrasUri ne 'anekArtha saMgraha - TIkA' ke prArambha meM / sAhitya dhanapAla ne aneka racanAe~ likhI jinameM tilakamaMjarI nAmaka racanA sarvottama hai / yaha racanA kathA-sAhitya se sambandhita hai / vidvAnoM ne tilakamaMjarI ko kathA sAhitya kA viziSTa ratna batAyA hai aura samprati yaha katipaya vizva vidyAlayoM meM pAThyakrama kI pustikAoM meM svIkRta hai / mahAkavi dhanapAla dvArA racita grantha isa prakAra hai(1) pAiyalacchI nAmamAlA ( prAkRta - koza ) (2) tilaka maMjarI ( saMskRta - gadya ) (3) zrAvaka vidhi ( prAkRta-padya ) (4) RSabhapaMcAzikA ( prAkRta - padya ) (5) mahAvIra stuti ( prAkRta padya ) (6) satyapurIya maMDana- mahAvIrotsAha ( apabhraMza - padya ) (7) zobhanastuti - TIkA ( saMskRta - gadya ) paMDita ambAlAla pre0 zAha ke zodha ke anusAra dhanapAla ne apanI choTI bahina sundarI ke lie 'pAiyalacchI nAmamAlA' koza - prantha kI racanA vi0 saM0 1026 meM kI hai| isameM kI 276 gAthAe~ AryA chanda meM haiN| yaha koza ekArthaka zabdoM kA bodha karAtA hai / isameM 668 prAkRta zabdoM ke paryAya diye gaye haiM / * 110 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya hemacandra ne 'abhidhAna cintAmaNi' koza ke prArambha meM "vyutpattirdhanapAlataH' aisA ullekha kara dhanapAla ke kozagrantha ko pramANabhUta batAyA hai| hemacandaracita 'dezI nAma mAlA' (rayaNAvalI) meM bhI dhanapAla kA ullekha hai| 'zAGgadhara-paddhati' meM dhanapAla ke kozaviSayaka padyoM ke uddharaNa milate haiM aura eka TippaNI meM dhanapAlaracita 'nAmamAlA' ke 1800 zloka-parimANa hone kA ullekha kiyA gayA hai| ina saba pramANoM se mAlUma hotA hai ki dhanapAla ne saMskRta aura dezI zabda koza-granthoM kI racanA kI hogI, jo Aja upalabdha nahIM hai| yaha grantha buhara dvArA sampAdita hokara san 1876 meM prakAzita huA hai|' __ mahAkavi dhanapAla kI tilaka maMjarI nAmaka gadya AkhyAyikA sAhitya jagat kI eka mahAn upalabdhi mAnI jAtI hai| kavi ne prantha ke prArambha meM dhArA ke paramAra rAjAoM kI vairIsiMha se lekara bhoja taka kI vaMzAvalI dI hai jisakA aitihAsika mahatva bhI hai| isa grantha kI racanA rAjA bhoja ke jaina AgamoM meM nibaddha kathA sunane ke kutuhala ko miTAne ke lie kI gii| tilaka maMjarI jaina sAhitya kA eka uccastarIya gadya kAvya mAnA jAtA hai| isakA nAma nAyikA ke nAma se rakhA gayA hai aura isakI racanA zailI mahAkavi bANa kI kAdambarI kI zailI kA anukaraNa karatI hai| samIkSAtmaka adhyayana ke dRSTikoNa se kAdambarI aura tilaka maMjarI apane-apane samaya kI advitIya racanA hai / inakI kathAvastu meM kAphI sAmya hai| kathAnaka se jur3e nAyaka, nAyikA, upanAyikA unake hAvabhAva, unake jIvana kI gatividhiyAM saba meM sAdRzyatA ke cihna dekhe jA sakate haiN| zailI kI dRSTi se bhI donoM kAvyoM meM samAnatA hai| zabdAlaMkAroM evaM arthAlaMkAroM ke dvArA ghaTanA tathA varNana ko bojhila rakhA gayA hai| parisaMkhyAlaMkAra aura virodhAbhASAlaMkAra kA bANa / jaina sAhitya kA vRhat itihAsa, bhAga-5, pRSTha-78-76 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura dhanapAla ne khulakara prayoga kiyA hai| kathA aura zailI meM samAnatA hote hue bhI tilakamaMjarI ko kAdambarI kA upajIvya nahIM kahA jA sktaa| tilakamaMjarI meM aisI kaI vizeSatAe~ haiM jo usako anya gadya kAvyoM kI apekSA zreSThatA dilAtI hai / 1. jaise isake gadya adhika lambe aura aneka padoM se nirmita samAsa kI bahulatA se rahita hai| 2. isameM zleSAlaMkAra kI bahulatA nahIM hai| 3. vizeSaNoM kI bharamAra nahIM hai ataH kathA-AsvAdana meM camatkRti hai| 4. isameM zrutyanuprAsa dvArA zravaNamadhuratA utpanna kI gaI hai / yaha grantha kAvyamAlA sirIja, nirNayasAgara presa, bambaI dvArA saM0 1638 meM prakAzita huaa| dhanapAla kI 'RSabhapaMcAzikA' stotra-sAhitya kI eka pramukha kRti mAnI jAtI hai| isameM bhagavAna RSabhadeva kI bhaktibhAvapUrvaka kAvyAtmaka stuti kI gaI hai| isI prakAra unakI anya kRtiyAM bhI mahattvapUrNa evaM upayogI haiN| samaya-saMketa ___ mahAkavi dhanapAla kA samaya vikrama kI gyArahavIM zadI mAnya hai| ye AcArya jinezvara ke samakAlIna vidvAna the / mahAprajJa AcArya jinacandrasUri 'saMvegaraMgazAlA' ke racanAkAra AcArya jinacandrasUri eka vizruta vyaktitva evaM udAtta cintaka the| jaina dharma ke prabhAvApanna AcAryoM meM ye eka haiN| ahaMnnIti ke unnayana meM inakI bhUmikA mahattvapUrNa rhii| jIvana-vRtta AcArya jinacandrasUri kA jIvana-vRtta abhI taka jJAta nahIM ho pAyA hai| prApta zodha-sandarbho meM mAtra inakI sAhityika sevAoM kA ullekha kiyA gayA hai| yugapradhAnAcArya gurvAvalI ke anusAra ye Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya jinezvarasUri ke paTTa para AsIna hue| inheM sabhI vidvAnoM ne mahAgItArtha AcArya ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| inheM aSTAdaza nAmamAlA Adi grantha kaNThastha the| sarvazAstroM meM inakI pAraMgatatA thii| sAhitya ___ AcArya jinacandrasUri ne saM0 1125 meM saMvegaraMgazAlA jaise mahAna prantha kI racanA kii| jisakA zloka-parimANa 18000 hai| yaha prantha bhavya jIvoM ke lie mokSa mahala kA sopAna hai| inhoMne jAvAlipura| jAlaura meM zrAvakoM kI sabhA meM cIvaMdaNa bhAvastava ityAdi gAthAoM kI vyAkhyA karate hue jo siddhAnta-saMvAda kahe the unakA unhIM ke ziSya ne likhakara 300 zloka parimita dinacaryA nAmaka graMtha nibaddha kiyA jo zrAvaka varga ke lie bahuta upakArI evaM lAbhakArI siddha huaa|2 kintu yaha kRti prApta nahIM ho pAyI hai| inake alAvA jinacandrasUri dvArA racita anya kRtiyAM bhI prApta hotI haiN| yathA-paMcaparameSThI namaskAra phalakulaka, kSapakazikSA prakaraNa, jIvavibhakti, ArAdhanA pArzva stotra aadi| unakA sarvAdhika mahatvapUrNa aura vizad grantha saMvegaraMgazAlA hai| isakI bhASA prAkRta hai| prantha 10053/10050 gAthAoM meM nibaddha hai| isakA racanAkAla vi0 saM0 1125 hai| yaha grantha unhoMne apane laghu guru-bhAI AcArya abhayadeva kI prArthanA se nibaddha kiyA thaa| isa grantha ko sAhitya-saMsAra meM atyadhika pratiSThA prApta huI hai| ___ Upara hamane AcArya jinacandra ke kRtitva ke bAre meM jo jAnakArI dI hai, vaha paravartI vidvAnoM dvArA kiye gaye ullekhoM ke AdhAra para hai| paravartI vidvAnoM ne AcArya jinacandra kI prazaMsA karate hue unakI 1 yugapradhAnAcArya gurvAMvalI, pRSTha 6 2 kharataragaccha paTTAvalI, patra 2 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ racanAoM kI bhI prazaMsA kI hai| udAharaNataH saMvaigaraMgazAlA ke sambandha meM likhA hai ki bhuvana meM zreSTha kIrti pAnevAle abhayadevasUri hue / jinhoMne kubodha rUpa mahAripu dvArA vinaSTa kiye jAte narapati jaise zrutadharma kA dRr3hatva aMgoM kI kRtiyoM dvArA rakSaNa kiyaa| unakI abhyarthanA ke vaza se jinacandra munivara ne mAlAkAra kI taraha mUlazruta rUpa udyAna se zreSTha vacana kusumoM kA cayana kara apane mati guNa se dRr3ha guMthana karake vividha artha-saurabhayukta yaha ArAdhanA mAlA racI hai| ___ AcArya jinadattasUri ne svayaM saMvegaraMgazAlA kI prazaMsA kii| unhoMne likhA hai ki jinhoMne (jinacandrasUri ne) rAgAdi zatruoM se bhayabhIta hokara bhavyajanoM ke rakSaNa-nimitta vizAla kile jaisI saMvegaraMgazAlA kI racanA kii| AcArya jinapatisUri ne saMvegaraMgazAlA kA smaraNa kiyA hai| unake anusAra jinhoMne arthAt jinacandrasUri ne kalikAla se jinakA nRtya lupta ho gayA thA, vaise manuSyoM ke saMvega ko nRtya karAne ke lie vizAla manohara saMvegaraMgazAlA rcii| 1 sira abhaya deva sUri pattakisatI paraM bhavaNe / jaiga kuboha mahAria bihammamANassanarava hasseva / / suyadhammarasa dRr3hataM, nivvattiyamaM gavittIhi / tasamatyaNavasao sira jiNa caMdamunivareimANa / / mAlAgAreNa va ucciaNavaravayaNa kusumAha / mulasuya-kANaNAo guMthittA niyayabhaI guNeNa daMDha / / -saMvegaraMgazAlA 10041-34 2 saMvegaraMgazAlA visAlasAlovamA kayAjeNa / rAgAiverimayamIya-bhavyajaNaraktakhANanimittaM / -gaNadhara sArdhazataka natepitusaMvegaMpunana NAM, luptanRtyamivakAlinA / saMvegaraMgazAlA jaina vizAlA vyaraci rUcira / / -paMcaliMgI vivaraNa 114 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rikta saMkhapura-jaina maMdira kI eka bhitti meM saM0 1326 meM aMkita eka zilAlekha meM likhA hai ki jinakI (jinacandrasUri) kRti saMvagaraMgazAlA sugandhita kalpavRkSa kI kusumamAlA jaisI, pavitra sarasa gaMgAnadI jaisI aura unakI kIrti jaisI jayavaMtI hai|' ___ upAdhyAya candratilaka ke anusAra sUrirAja jinacandra ne hama vizAla zrotA logoM ke lie amRta prapA jaisI 'saMvegaraMgazAlA' kathA kI aura vRhannamaskAraphala tathA saMvega kI vivRddhi ke lie 'kSapaka zikSA' kI racanA kI thii| isa prakAra hama dekhate haiM ki ukta ullekha se yaha pramANita hotA hai ki AcArya jinacandrasUri ne vividha dhArmika sAhitya kI saMracanA kI thI jinameM saMvegaraMgazAlA/ArAdhanA nAmamAlA prantha viziSTa haiN| pratibodha ___ AcArya jinacandrasUri ne apane prabhAva se aneka logoM ko jaina bnaayaa| yati zrIpAla ne likhA hai ki AcArya jinacandrasUri ne zrImAla aura mahattiyANa jAtiyoM ko punaH pratibodha dekara jaina banAyA / 3 samaya-saMketa ___jinacandra kA samaya gyArahavIM sadI ke uttarArdha se bArahavIM zadI ke pUrvArdha taka rahA hai| inakI likhI 'saMvegaraMgazAlA' kRti saM 1125 kI hai| usI ke AdhAra para yaha samaya-saMketa kiyA gayA hai| 1 saMvegaraMgazAlA surabhiH suraviTapi-kusumamAleva / zucisaramA marasaridiva yasya kRtijayati kIrtiriva / / -bIjApura-vRtAnta tasyAbhUtAM ziSyo, tatprathamaH sUrirAja jinacandraH / saMvegaraMgazAlA, vyaghitakayAM yo rasavizAlAm // vRhannamaskAraphalaMnaMdotulokasudhAprapAm / cakre kSapakazikSA ca, yaH saMvegavivRddhaye // -abhayakumAra carita kAvya 3 jena zikSA prakaraNa, uddhRta-osavAla vaMza, pRSTha 38 115 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAsana-dhana AcArya dhanezvarasUri AcArya dhanezvarasUri AcArya jinezvarasUri ke pramukha vidvAna ziSyoM meM eka the| jIvana-vRtta :-dhanezvara ke jIvana-vRtta ke bAre meM koI jAnakArI prApta nahIM huI hai| kharataragacchIya sAhitya meM inheM AcArya jinezvarasUri ke pramukha ziSya ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| inakA apara nAma jinabhadrasUri bhI thaa| kharataragaccha meM pandrahavIM zadI meM eka aura jinabhadrasUri hue haiM, jinhoMne aneka jJAnabhaNDAroM kI sthApanA kI thii| ___ sAhitya :-AcArya dhanezvarasUri dvArA sAhitya-sarjana huaa| jinaratnakoza ke anusAra dhanezvarasUri ne haribhadrasUri carita likhA thaa| AcArya haribhadrasUri ke carita para jo svatantra racanAe~ likhI gaI, unameM yaha sarvopari hai| isakA sampAdana paM0 haragovindadAsa ne vArANasI meM kiyA / dhanezvara kI eka prasiddha kRti hai surasundarI criy| yaha prAkRta bhASA meM nibaddha hai| isameM rAjakumAra makaraketu tathA rAjakumArI surasundarI ke prema kA varNana hai| isameM 16 pariccheda haiN| pratyeka pariccheda meM 250 gAthAeM haiN| isameM kula 4001 gAthAe~ haiN| granthAnta meM 13 gAthAoM kI prazasti hai, jisameM dhanezvarasUri ne svayaM ko AcArya jinezvarasUri kA ziSya mAnA hai / yaha carita caDDAvallipurI (candrAvatI) meM saM0 1065 bhAdrapada kRSNa dvitIyA, guruvAra, dhaniSThA nakSatra meM sampUrNa huaa| / jinaratnakoza, pR. 456 tesiM sIsavaro ghaNesara munI eyaM kaha pAyauM / caDDAvallipurI Thio sa guruNo ANAe pAThaMtarA / / kAsI vikkama vaccharammiya gae bANaka sunnoDupe / mAse bhaddavae gurummi kasiNe bIyA dhaNiTThA dine / -surasundarI cariya, prazasti Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya-saMketa :-dhanezvara ko saMvatollekha yukta kRti vi0 saM0 1065 kI prApta huI ataH anumAnataH inakA samaya vikrama kI gyArahavIM-bArahavIM zadI hai| ameya medhA-sampanna AcArya abhayadevasUri jainAcAryoM meM abhayadevasUri nAmaka aneka AcArya hue haiN| amayadevasUri nAma ke pahale AcArya vikrama kI bArahavIM zatAbdI meM rAjagacchIya pradyumnasUri ke ziSya hue, jinakI prasiddha kRti mahArNava-TIkA hai| isI nAma ke dUsare AcArya navAMgI-TIkAkAra haiN| ye bhI vikrama kI gyArahavIM-bArahavIM zatAbdI meM hue haiN| isI nAma ke tIsare AcArya harSapurIgaccha ke jayasiMhasUri ke ziSya hue haiN| inake lie malladhArI upamA vyavahRta hotI hai| inakA samaya vikrama ko bArahavIM zatAbdI kA uttarArdha mAnya hai| isa prakAra tInoM hI abhayadeva gyArahaveM-bArahaveM vikramAbda meM hue haiN| prastuta prabandha meM hama una abhayadeva kI carcA kareMge, jo navAMgI TIkAkAra ke rUpa meM vikhyAt haiN| Agamika vyAkhyA-granthoM meM aMga-Agama sAhitya ke nava aMgoM para likhita inakI TIkAe~ sarvopari haiM / ve Agama-sAhitya kI amUlya thAtI haiN| kharataragaccha ko isa bAta kA gaurava hai ki usane aisI apratima evaM labdha-pratiSTha pratibhA vizva ko pradAna kii| aba taka ke samasta Agama-vyAkhyAkAroM ke lie AcArya abhayadeva eka Adarza rahe, mArgadarzaka rhe| sacamuca, AcArya abhayadevasUri Agama-jagata ke prakAza-stambha haiN| jainAcAryoM meM jina AcAryoM ko pramANabhUta evaM tathyavAdI mAnA jAtA hai, unameM abhayadeva kA nAma pramukha hai / vAstava meM aise AgamavyAkhyAtA sArasvata mahApuruSa se kharataragaccha kI AcArya-paramparA Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atyanta gauravazAlI huI hai| yadi AcArya abhayadeva ko 'janAgamaprabhAkara' kahA jAye to unake vyaktitva ke lie sahI upamA hogii| abhayadeva kA vyaktitva 'zramameva jayate' ukti ko caritArtha karatA hai| inakI sAmpradAyika udAratA, titikSA, svAda-vijayitA evaM sArasvatatA dUsaroM ke lie AdarzabhUta rhii| yadyapi AcArya jinezvarasUri ke paramparA meM ye tRtIya paTTadhara hue, kintu khyAti garimA aura mahimA kI dRSTi se abhayadeva advitIya paTTadhara hue| ___ AcArya abhayadeva na kevala apane samakAlIna vidvat jagata meM pratiSThA prApta the, apitu paravartI kAla meM hue bahuta se AcAryoM ne niSpakSa bhAva se unake prati apanI AsthA vyakta kI hai| Agama-nigama tarkanyAya Adi aneka viSayoM ke ve vettA the| Apane aneka sAdhuoM ko adhyApana karavAkara udbhaTa vidvAna banAyA thaa| prasannacandrasUri, vardhamAnasUri, haribhadrasUri, devadattasUri prabhRti AcArya unhIM se adhyApita the| ve na kevala eka pratiSThita AcArya the, apitu eka dArzanika, vicAraka, kavi, sAhityakAra evaM TIkAkAra bhI the| Aja unakA sAhitya hI unakA vAstavika paricaya hai| paravartI vidvAnoM ne AcArya abhayadeva ke sambandha meM jo-jo ullekha kiye haiM, unameM se bhI Apake anupameya vyaktitva evaM kRtitva para prakAza par3atA hai| AcArya abhayadeva kA kRtitva to apane Apa meM spaSTa evaM prAmANika hai, kintu unakA jIvana-vRtta yat kiMcita vivAda kA viSaya banA huA hai| abhayadeva kA gaccha AcArya abhayadeva kharataragaccha-pravartaka AcArya jinezvarasUri, / draSTavya : citrakUTIya vIra caitya prazasti 118 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhisAgarasUri ke ziSya the| inake praguru AcArya vardhamAnasUri the / yaha tathya svayaM AcArya abhayadeva ne likhA hai / ' ukta guru- paramparAnusAra yaha spaSTa ho jAtA hai ki abhayadevari kharataragacchIya hI the / vi0 saM0 1617 meM upAdhyAya dharmasAgara ne yaha AkSepa lagAyA thA ki AcArya abhayadevasUri kharataragacchIya nahIM the / upAdhyAya ke anusAra kharataragaccha kI utpatti vi0 saM0 1204 meM huI thI / yadyapi aneka tapAgacchAcAryoM ne evaM anya vidvAnoM ne abhayadevasUri ko nirvivAda rUpa se kharataragacchIya hI mAnA hai / upAdhyAya dharmasAgara ke ukta AkSepoM kA nirAkaraNa karane ke lie saM0 1617 meM eka vizAla saMgIti kA Ayojana kiyA gayA jisameM tatkAlIna aneka mUrdhanya AcAryoM, muniyoM aura vidvAnoM ne sarvasammati se yaha ghoSita kiyA ki abhayadevasUri kharataragacchIya the / isa saMgIti meM lie gaye nirNayoM kA eka patra prApta huA hai, jisameM nirNayakAroM ke hastAkSara hue saMlagna hai / vaha patra isa prakAra hai svasti zrI saM0 1617 varSe kArttika sudi saptamI dine zukravAre zrI pATaNa mahAnagare zrI kharataragaccha nAyaka vAdi kaMdakudAla bhaTTAraka zrI jinacaMdrasUrijI caumAsi kIdhI rahyA hUMtA tivArai RSimati dharmasAgare kUr3I caracA mAMDI jau zrI abhayadevasUri nAvAMgI vRttikAraka zrI staMbhanA pArzvanAtha prakaTa kartA, te kharataragaccha na huA / ehuvI bAta sAMbhalI tivArI zrI jinacaMdra e kharatara sUri, (e vicArI bAta ) 1 taccandra kulIna pravacana -praNItA - pratibaddhavihAra hAri carita - zrIvardhamAnAbhidhAnamunipatipAdopasevinaH pramANAdivyutpAdana pravaNaprakaraNa prabandha praNayinaH prabuddha pratibandha pravaktR pravINApratihata pravacanArtha - pradhAnavAk prasarasya suvihita munijanamukhyasya zrI jinezvarAcAryasya tadanujasya ca vyAkaraNAdi zAstrakarttaH zrI buddhisAgarAcAryasya caraNakamala caJcarIkakalpena zrImadabhayadevasUri nAmnA mayA: / -- - sthAnAMgavRtti, prazasti, pRSTha 466 116 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMsamasta dana ekaThA kIdhA pachai samasta darzana ne pUcha yo je zrI abhayadevasUri navAMgIvRtti kartA sthambhaNai pArzvanAtha prakaTa kartA kiyai (kisai) gacchai huvA ? tivAri samasta darzana milI anai ghaNA prantha joi pachai (e bAta bacArinai ) ima kahyA je zrIamayadevasUri ( navAMgI vRtti kAraka stambhaNai pArzvanAtha prakaTa kAraka ) kharataragacche huvaa| shii| satyaM samasta darzana ghaNA grantha joi nai sahI kiidhii| sahI shii| atra sAkhi bhaTTAraka karmasundarasUri mataM 1 ,, ,, siddhAntiyA baDagaccha zrI thiracaMdrasUri mataM 2 ,, ,, jAvaDiyA gacche zrI harSavinaya mataM 3 nigamiyA tapa gacche zrI bha0 kalyANaratnasUri mataM 4 vRhata tapA gacche zrI siddhasUri mataM 5 vivaMdaNIka vArejiyA khaDakhaDatA tapAgacche paramANanda mataM 6 siddhAntiyA bar3a gacche zrI mahIsAgarasUri mataM 7 kAchelA punamiyA gacche udayaratnasUri mataM 8 pIpaliyA gacche vimalacaMdrasUri mataMha trAMgaDiyA punamiyA gacche zrI vidyAprabhasUri mataM 10 DhaMDheriyA punamiyA gacche zrI saMyamasAgarasUri mataM 11 kutabapurA tapA gacche zrI vinayatilakasUri mataM 12 bokaDiyA gacche zrI devAnandasUri mataM 13 siddhAntiyA gacche panyAsa pramodahaMsa mataM 14 pAlhaNapurA gacche vA0 vinayakIrti mataM 15 pAlhaNapurI sAkhA tapA gacche vA0 raMganidhAna mataM 16 aMcala gacche paNDita bhAvaratna mataM 17 sApariyA punamiyA gacche paNDita udayarAja mataM 18 ,, sAdhu punamiyA gacche vA0 nagA mataM 16 , 120 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atra sAkhi maladhArI gacche paNDita guNatilaka mataM 20 osavAla gacche paMDita ratnaharSa mataM 21 "" r 39 "" " ly R *"" .99 " 95 99 39 "" 35 "" 54 34 "" 39 35 "" 39 99 "" pravala parvIyA A~caliyA (AgamiyA) paMDita raMyAmataM 22 citravAla gacche vA0 kSemA mataM 23 cintAmaNiyA pADA vA0 guNamANikya mataM 24 AgamiyA u0 sumatisekhara mataM 25 begar3A kharatara paNDitapadmamANikya mataM 26 ( u0 dharma merumata ) vRhatkharatara vA0 muniratna mataM 27 citravAla jogIvADai paM0 rAjA mataM ( munirAja mataM ) 28 koraNTavAla gacche celA hAMsA mataM 26 vivaMdaNIka khirAluA ( celA mokala ) mataM 30 AgamiyA mokala mataM 31 kharatara upAdhyAya jayalAbha mataM 32 1 evaM kAtI sudi 4 dine ( kAtI sudi 7 zukravAre ) sarva darzana milI ( sarva saMga samudAyeM ) majalasa kIdhI | dharmasAgara RSi-mati te DAvyaDa, puNi dharma sAgara darzana mA~hi na AvyaDa, bAra tIna majalasa karI teAvyo pachas chipI rahyo ( te zyAma mukha karanaI ) paNa nAvai / tivArai kAtI sudi 13 dine sarva darzana milI nai carcAyai khoTo ( kUDo jhUThau ) jANI nai ( sarvathA ) ninhava thApyo / jinadarzana bAhira kIdhau / sahI-sahI 108 sarva darzana sammata zrI abhayadeva sUri navAMgIvRttikaratA sthaMbhaNA pArzvanAtha prakaTakartA te kharatara gacchai huvA : pattanIya samasta darzana vicArI mata likhataM / upAdhyAya dharmasAgara Adi vidvAnoM ne jo saM0 1204 kharatarotpattikAla likhA, 'kharataragaccha - udbhavakAla' ke antargata hamane isakA nirasana kara diyA hai| saMbhavataH inakI nIyata yaha rahI thI ki 121 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya jinadattasUri ko abhayadevasUri se alaga paramparAvAle batAnA kyoMki abhayadevasUri sarvamAnya the| jIvana-vRtta : - AcArya abhayadeva kA janma vi0 saM0 1072 meM huaa| ve mAlava deza kI dhArAnagarI meM janme / unake pitA zreSThi mahIdhara the aura mAtA dhanadevI thI / unakA apanA nAma abhayakumAra thA / ve vaizya parivAra ke the / prabhAvaka carita ke anusAra usa samaya dhArAnagarI ke rAjA bhoja the / ' abhaya bacapana se hI vivekazIla evaM prabuddha the / dhArmika saMskAra unheM apane abhibhAvakoM se prApta hue / vi0 saM0 1080 meM AcArya jinezvarasUri aura AcArya buddhisAgarasUri jAlora vihAra karate hue dhArAnagarI Ae / unake mArmika pravacanoM se abhaya Atyantika prabhAvita hue / unakA aMga-aMga vairAgya- rasa se bhIga gyaa| mAtApitA kI svIkRti prApta kara abhaya ne AcArya jinezvara ke pAsa jaina bhAgavatI dIkSA aMgIkAra kara lI / abhaya ameya medhA sampanna the / unakI prakhara bauddhika kSamatA ne Agamika evaM zAstrIya jJAna bahuta jaldI hI hRdayaMgama kara liyaa| pratyeka dRSTi se kasAvaTa karane ke bAda AcArya jinezvarasUri ko ye gaccha ke suyogya muni lage / saM0 1088 meM unhoMne abhayadeva ko AcArya pada se vibhUSita kiyA / - prabhAvaka caritakAra ke anusAra unhoMne zAstroM evaM siddhAntoM kA 1 asti zrImAlavo dezaH, sadvRttararazAlitaH / jambUdvIpAkhyamAkandaphalaM tatrAsti nagarI dhArA, maNDalAgrodita sthitiH / mUlaM nRpazriyo duSTavigrahadroha zAlinI // 5 // zrIbhojarAjastatrAsId bhUpAlaH pAlitAvaniH / zeSasyevApare mUrtI vizvoddhAraya yadbhujau // 6 // sadvarNaMvRttasUH / / 4 / / 122 - prabhAvaka carita, pRSTha 161 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gahana adhyayana kiyaa| ve mahAkriyAniSTha abhayadeva dharma saMgha ke kamala ko vikasita karane ke lie bhAskara rUpa the / sa vAvagADhasiddhAnta, tattvaprekSAnumAnataH / babhau mahAkriyAniSThaH zrIsaGghAmbhojabhAskaraH || 1 AcArya abhayadeva mahAn siddhAntavid the / Agama evaM Agametara viSayoM kA unheM tala-sparzI jJAna thA / unhoMne Agama - sAhitya para jo vyAkhyA grantha likhe, ve apane-Apa meM anupameya haiM / isa sambandha meM prabhAvaka carita meM eka ghaTanA kA ullekha prApta hotA hai, jo AcArya vardhamAnasUri ke svargArohaNa ke bAda ghaTI thI rAtri kA samaya thA / AcArya abhayadeva patyapadrapura meM dhyAnastha the| unake mana meM TIkA-racanA ke bhAva paidA hue| isa antaHpreraNA ne hI unheM AgamoM para vyAkhyA grantha likhane ke lie prerita kiyA / prabhAvaka caritra, yugapradhAnAcArya gurvAvalI Adi granthoM ke anusAra yaha preraNA zAsanadevI kI thii| prabhAvaka carita meM likhA hai ki dhyAnasthita abhayadeva ke sAmane devI prakaTa huI aura bolI - mahAmAnya ! zIlAMkAcArya tathA koTyAcArya kRta TIkA - sAhitya meM AcArAGga aura sUtrakRtAGga Agama kI TIkAe~ upalabdha haiM / anya TIkAe~ kAla ke duSprabhAva se naSTa ho gaIM / Apa yaha kSati pUrti kareM, saMgha ke hitArtha TIkA - racanA prArambha kareM vinAnyeSAM aGgadvayaM vRttayastatra kAlAducchedamAyayuH / saMdhAnugrahAmAca kurudyamam // 2 abhayadeva bole- zAsanadevI! maiM sAdhAraNa bauddhika kSamatAvAn / mere dvArA to AgamoM ko sampUrNataH samajhanA bhI duSkara hai, 1 prabhAvaka carita, pRSTha 164 2 prabhAvaka carita, pRSTha 164 523 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to unapara vivecana karanA to asambhava jaisA hai| yadi ajJAna yA pramAdavaza kahIM utsUtra prarUpaNA ho gaI, to vaha mere lie ananta saMsAra kI vRddhi kA kAraNa bana sakatA hai| Apake vacanoM ko TAlanA bhI aucityapUrNa nahIM hai / ataH maiM kiMkarttavyavimUr3ha banA huA soca rahA hU~ ki mujhe kyA karanA cAhiye aura kyA nahIM / devI ne AgamaniSTha abhayadeva kI manaH sthiti ko samajhate hue kahA, AcAryavara ! isa kArya ke lie Apako sampUrNa rUpeNa yogya samajhakara hI maiMne Apase yaha nivedana kiyA hai / Apa siddhAntoM ke grAhya artho kA grahaNa karane meM sarvathA samartha haiM / yadi kahIM Apako koI zaMkA ho jAye, to Apa merA smaraNa kara lenA / maiM sImandhara svAmI se pUchakara praznottara de dU~gI / mahAmanISI abhayadeva ko zAsanadevI ke vacanoM se bala, utsAha aura santoSa milaa| unhoMne atramatta hokara niraMtara AcAmlatapa ke sAtha TIkAoM kI racanA prArambha kara dI / AgamoM ke TIkAlekhana ke prati unakI niSThA apratima thI / manoyoga pUrvaka lekhana karane ke kAraNa ve nau aGgAgamoM para TIkA racane meM saphala hue / TIkAracanA kA kArya pUrNa hone ke bAda unakA dhavalakapura meM Agamana huA / TIkA - lekhana kArya meM abhayadeva itane adhika tallIna ho gaye the ki rAtri jAgaraNa, jalasevana, AhAracaryAdi unake lie upekSaNIya ho gaye / AcAmlatapa vaise bhI cAlU thA / unakA zArIrika bala zithila ho gayA / unheM kuSTha roga ne ghera liyaa| virodhIpakSa kahane lagA - abhayadeva ne utsUtra prarUpaNA kI hai, isIlie unheM kuSTha roga huA hai| zAsana devI ne unheM unake kRta kArya kA daNDa diyA hai / 1 zrutvetyaGgIcakAratha kAryaM duSkaramapyadaH / AcAmlAni cArabdha grantha sampUrNatAvadhiH || 124 - prabhAvaka caritra, pRSTha 164 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhayadeva lokApavAda sunakara vyathita ho gye| unhoMne dharaNendra kA smaraNa kiyaa| dharaNendra ne rAtri ke samaya abhayadeva kI rugNa deha ko jihvA se cATakara roga-mukta kiyaa| nirogIkaraNa ke samaya abhayadeva ko svapna rUpa meM aisA ahasAsa huA ki vikarAla kAla mahAdeva ne unakI deha ko kuNThita aura AkrAnta kara diyA hai ataH abhayadeva ne apane AyuSya ko zeSa prAyaH samajhA, unhoMne socA ki aba mujhe anazana le lenA cAhiye / dharaNendra ne jaba abhayadeva ke isa saMkalpa ko jAnA to svapna meM punaH pragaTa hokara kahA isa samaya aise saMkalpa kI AvazyakatA nahIM hai| maiMne ApakA kuSTha roga zAnta kara diyA hai| abhayadeva bole-nAgendra! maiM mRtyu se bhayabhIta nahIM huuN| mere lie yadi kucha asahya hai to vaha dharma saMgha kA yaha lokApavAda hai| dharaNendra ne abhayadeva kI saMghIya pratiSThA ko punarsthApita karanA atyAvazyaka smjhaa| usane abhayadeva ko stambhana grAma ke pAsa seDhikA nadI ke tIra para tIrthaMkara pArzvanAtha kI pratimA ko prakaTa karane kA nivedana kiyaa| dharaNendra ke saMkeThAnusAra AcArya abhayadeva zrAvaka saMgha ke sAtha stambhana grAma ke samIpa pravAhamAna seDhikA nadI ke tIra para pahu~ce aura dharaNendra dvArA anudiSTa sthala para antaHprerita bhakti kAvya kA saMgAna prArambha kiyaa| 32 padyoM meM saMgAyita yaha stotra 'jayatihuaNa stotra' ke nAma se vikhyAt huaa| isa stotra kI racanA evaM saMgAna se vahAM bhagavAna pArzvanAtha kI nayanAbhirAma divya pratimA prakaTa huii| vaha pratimA Aja mI khambhAta meM hai| ___prApta ullekhoM ke anusAra kisI samaya zrI kAntAnagarI meM dhaneza nAmaka Avaka ko vahAM kI adhiSThAyaka devI kI anukampA se tIna pratimAe~ samudra meM prApta huii| dhaneza ne unameM se eka pratimA cArUpa grAma meM sthApita kI to dUsarI ko pATaNa meM aura tIsarI ko ser3hikA nadI ke kinAre vRkSa samudAya ke bIca bhUmigRha meM sthApita kI thii| kahA jAtA hai ki nAgArjuna ne ssa siddhi vidyA kI sAdhanA isI Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarI pratimA ke samakSa baiThakara kI thii| yaha tRtIya pratimA atizaya prabhAvApanna thI / jayatihuaNa stotra ke dvArA pratimA pragaTa hone ke kAraNa stotra bhI atyadhika prabhAvazAlI mAnA jAne lgaa| abhayadevasUri dvArA seDhikA nadI ke kinAre stotra-prabhAva se pratimA ko pragaTa kara dene ke kAraNa na kevala lokApavAda miTa gayA apitu unakI yazogAthA bhI abhivardhita huii| aba to sarvatra logoM ke mu~ha se prazaMsA aura vAhavAhI hone lgii| logoM ne bhI apane-apane manovAMchita kArya siddha karane ke lie jayatihuaNa stotra kA Alambana liyaa| dharaNendra ne stotra ke una do sarvAdhika prabhAvazAlI padyoM ko lupta kara diyA jinameM dharaNendra ko AhvAna karane kA bIja mantra samAhita thaa| kharataragaccha vRhada gurvAvalI grantha ke anusAra AcArya abhayadeva ko gujarAta rAjya ke khambhAta nagara meM TIkA racanA se pahale hI kor3ha roga ne ghera liyA thaa| zAsanadevI ke dvArA TIkA kI racanA kA nivedana kiye jAne para abhayadeva ne kahA-devI ! mere zarIrake sAre aMga galita ho cuke haiN| ataH maiM AgamoM kI TIkAoM ko likhane meM asamartha huuN| zAsanadevI ne kahA-jinAgama sindho! Apa cintAkrAnta na hoN| Ane vAlA kala Apake vartamAna meM TIkA racanA kA mahAna bhaviSya pratibimbita hotA huA dekha rahA hai| Apa navAMgI TIkA kareMge aura jaina dharma ke mahAna prabhAvaka AcArya ke rUpa meM samAhata hoNge|' vRddhAcArya prabandhAvali meM bhI ukta tathya kI puSTi kI gaI hai / vividha tIrthakalpa prantha ke anusAra AcArya abhayadeva ko khambhAta nagara meM atisAra roga ne jakar3a liyA thaa| roga vardhana dekha AcArya ne anazana svIkAra karane kI mana meM tthaanii| samIpavartI gAMvoM se jo zrAvaka pAkSika pratikramaNa karane Ate the unheM do dina pahale hI 1 yugapradhAnAcArya gurvAMvali, pRSTha 6 2 vRddhAcArya prabandhAvali, pRSTha 60 126 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ane ke lie sUcanA dilavA dI gaI tAki AcArya abhayadeva saMbaMdhita zrAvaka - samAja se kSamata-kSamApana kara sake / prApta sUcanA ke anusAra trayodazI ke dina zrAvaka samAja ekatrita huaa| usI rAta AcArya abhayadeva ko zAsana devI ne TIkA- racanA kA kArya prArambha karane kI preraNA dI / ' vRddhAcArya prabandhAvalI ke anusAra devI se samprerita hokara abhayadeva zrAvaka saMgha ke sAtha ser3hikA nadI gaye / vahI~ para unhoMne jayatihuaNa stotra kI racanA kI aura pArzvanAtha kI pratimA AvirbhUta kii| pratimA ke snAtra jala se abhayadeva kA kuSTha roga samApta ho gayA aura zarIra svarNa varNIya ho gayA / 1 AcArya abhayadevasUri ko kyA roga huA thA, isa sambandha meM bhI bhinna-bhinna prakAra ke saMketa milate haiM / prabhAvaka caritakAra ke anusAra inheM rakta vikAra roga huA thA / upadeza saptatikA ke anusAra kuSTha roga, tIrthakalpa ke anusAra atisAra roga huA thA / prabandhakAroM ke ullekhoM meM bhale hI antara ho, kintu itanA to nizcita hai ki AcArya abhayadevasUri kisI roga se pIr3ita the / AcArya abhayadeva sUri sAhitya sAdhanA se pUrva roga pIr3ita hue yA usake madhya samaya meM yA usake bAda meM isa vAre meM prabandhakAroM ne bhinna-bhinna ullekha kiye haiN| sumati gaNi, upAdhyAya jinapAla aura jinaprabhasUri dvArA 1 1 terasI arate ya bhaNiA pahuNo sAsaNadevayAya bhayavaM / jaggaha suaha vA ? tao mandasareNaM vRttaM pahuNA - kao me niddA | devIe bhaNiaM eAo navasuttakukkuDIo ummohe | -- vividha tIrthaMkalpa, patrAMka- 104 2 tappamAvAo abhaya devassa kucha gayaM / suvaNNavanno sarIro jAo / B prabhAvaka carita, pRSTha 160 4 tIrthakalpa, pRSTha 104 127 - vRddhAcArya prabandhAvalI, patra-3 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiye gaye ullekhAnusAra AcArya abhayadeva sAhitya - sAdhanA prArambha karane se vyAdhigrasta hue the| prabhAvaka caritakAra, prabandhacintAmaNi, purAtana prabandha saMgraha Adi granthoM ke anusAra AcArya abhayadevasUri TIkA kI pUrNAhuti ke bAda rugNa hue the 1 AcArya merutuMgasUri ke ullekhAnusAra stambhana pArzvanAtha- pratimA ke prakaTIkaraNa kA samaya vi0 saM0 1931 hai / jaba ki abhayadeva ne TIkA- racanA kA kArya vi0 saM0 1920 se 1128 taka kiyA / paTTAvaliyoM ke anusAra vi0 saM0 1935 ( saM0 1936 kA bhI ullekha milatA hai ) meM abhayadeva kA svargavAsa huA thA / ukta ullekhoM meM yadi merutuMgakA saMvatollekha sahI hai to abhayadeva ne rugNa hone se pUrva hI TIkA- racanA kA kArya kara liyA thA / pratimA- pragaTana kA saMvatollekha anya kisI prantha meM prApta na ho pAne ke kAraNa merutuMga ke ullekha kI puSTi nahIM kI jA sakatI / meM 1 'prabhAvaka - carita' pranthAnusAra TIkA- racanA kA kArya 'pavyapura' nagara huA thA, jaba ki svayaM abhayadeva ke pranthoM ke anusAra yaha bAta khaMDita hotI hai / unake anusAra yaha kArya pATaNa meM huA thA / upAdhyAya jinapAla ne likhA hai ki AcArya abhayadeva ne pATaNa ke 'karaDI haTTI" kSetra meM pravAsa kara nava aMgoM para vRtti likhI thii| abhayadeva ke anusAra na kevala TIkA racanA kA kArya pATaNa meM huA, varan pATaNake saMgha 1 zrI madabhayadeva sUrinavAMgavRttikAraH so pikarmodayena kuSTI jAtaH zrutadevatAdezAta dakSiNadigvibhAgAta dhavalakke samAgatya saMghAyAtrayA zrI stambhanAtha kR praNaMtu sa sUrirAgataH / 1131 varSe zrI stambhanAyakaH prakaTIkRtAH stambhapArzvanAtha caritra, uddhatamaNidhArI zrI jinacandrasUri aSTama zatAbdI smRti grantha, pRSTha 18 tatsthAnAt pattane samAyAtAH / karaDihaTTI vasatau sthitAH / tatra sthitairnavAMgAnAM sthAnaprabhRtInAM vRttayaH kRtAH // - yugapradhAnAcAryaM gurvAvalI, pRSTha 7 2 128 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 pramukha droNAcArya prabhRtine unakA Avazyaka saMzodhana bhI kiyA / droNAcArya vAstava meM caityavAsI paramparA ke bahuzruta AcArya the abhayadeva suvihita mArgI the 1 paraspara viruddha paramparA ke hote hue bhI donoM kA eka-dUsare se dharma sneha thA / caityavAsI paramparA ke pramukhoM kI parAjaya ke pazcAt unakA dharma saMgha se gurutva-sattAgata ekAdhipatya samApta ho gayA / suvihita sAdhuoM kA samasta gujarAta meM nirApada / nirvighna vicaraNa hone laga gyaa| AcArya abhayadevasUri ne zithilAcAra kA virodha karate hue bhI unake sAtha saujanya- pUrNa vyavahAra banAe rakhane kI udAratA dikhAyI / * caityavAsI paramparA ke AcArya - pramukha droNa AgamavettA the / Agama kI vAcanA lene ke lie unake pAsa vizAla vidvat-samudAya upasthita hotA thA / AcArya abhayadevasUri bhI AgamoM ke coTI ke vidvAna the / AcArya droNa kI Agamika vivecana zailI kA samIkSaNa karane ke lie AcArya abhayadeva unake pAsa gye| donoM kA madhura milana huA / yadyapi drauNa apanI paramparA ke caurAsI AcAryoM ke pratinidhi / pradhAna AcArya the; kintu kharataragaccha ke taponiSTha prAjJa-puruSa abhayadeva kA sammAna karanA unhoMne apanA kartavya samajhA / svayaM droNa ne unakI bhAva ullasita agavAnI kii| abhayadevasUri ne unakI vivecana zailI ko dhyAna se sunA / ve svayaM bhI AgamoM ke viziSTa vyAkhyAtA the / unheM droNa kI vivecana zailI meM kucha viziSTatAe~ bhI lagIM to kucha kamiyA~ bhI / AcArya abhayadeva ne apanI Agamika vyAkhyAoM ko droNa ke sammukha prastuta kiyA / droNa unakA paThana kara AcArya abhayadeva kI vivecana kSamatA para camatkRta evaM abhibhUta hue / droNa kA abhayadevasUri ke prati pragAr3ha Adara bhAva ho gayA / unhoMne abhayadevasUri kI Agama 126 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAoM ko par3hA, sujhAva bhI diye, saMzodhana-sampAdana bhI kiyaa| yaha vAstava meM do jJAna-manasviyoM kA sAhityamUlaka sadvyavahAra thaa| AcArya abhayadeva ke prati droNa kA yaha sArasvata vyavahAra anya caityavAsI AcAryoM ke lie prakSubdha hone kA kAraNa bnaa| ve droNa ke prati ruSTa hue; kintu droNa ne kahA ki abhayadeva ke prati hamArI paramparA ke AcAryoM kI ruSTatA dhRSTatA nahIM to aura kyA hai ? vizva meM AcArya to anekAneka haiM ; kintu abhayadeva kI tulanA anya kisI AcArya se nahIM kI jA sktii| ve atulanIya haiM, sarvopari haiN|' TIkA-lekhana meM abhayadeva ko jina vidvAnoM kA sahayoga milA thA, unameM droNAcArya kA nAma vizeSataH ullekhanIya hai| svayaM abhayadeva ne apane TIkA-pranthoM kI prazasti meM droNAcArya kA sAbhAra sAdara ullekha kiyA hai| abhayadeva ko TokA-lekhana ke kArya meM AcArya ajitasiMha ke antevAsI yazodeva gaNi kI bhI sahAyatA milI thii|' AcAryAH pratisadma santi mahimA yeSAmapi prAkRtemAtuM nA'dhyavasIyate sucaritesteSAM pavitraM jagat / ekenA'pi guNena kintu jagati prajJAdhanaH sAmprataM, yo dhatte'bhayadevasa ri-samatAM so'smAkamAvedyatAm / -AcArya droNa 2 tathA sambhAvya siddhAntAda, bodhyaM mdhysthyaadhiyaa| droNAcAryAdibhiH prAzeranekairAhataM yataH / -sthAnAMgavRtti, prazasti 6, pRSTha 500 saMvigna munivarga zrImajitasiMhAcAryAntevAsi-yazodeva gaNinAmadheyasAdhoruttarasAdhakasyeva vidyA kriyA pradhAnasya sAhAyyena samarthitam / -sthAnAMgavRtti, pRSTha YEE (2) 130 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhayadeva ne jo TIkAe~ likhIM, unakI pratilipiyA~ taiyAra karavAne meM aneka dAnavIra zrAvakoM kA hAtha rhaa| prabhAvaka carita ke anusAra unake TIkA-sAhitya kI pratilipiyA~ taiyAra karavAI dhavalaka nagarI ke caurAsI zrImanta zrAvakoM ne / ' usa usaya caurAsI pratiyA~ taiyAra huI / prabhAvaka carita aura purAtana prabandha ke ullekhAnusAra TIkA - prati lekhana meM tIna lAkha dramaka ( mudrA - vizeSa ) kA kharcA huA / zAsanadevI dvArA nikSipta AbhUSaNoM ko zrAvakoM ne nareza bhIma ko pradAna kiye nareza ne unake badale meM tIna lAkha dramaka diye, jisase zrAvakoM ne abhayadeva ke TIkA grantha likhavAe / 1 prabhAvaka carita kA yaha ullekha saMdigdha hai| kyoMki TIkAe~ saM0 1120 se 1128 taka likhI gaI, jabaki pATaNa nareza bhIma kA rAjyakAla saM0 1084 taka mAnA gayA hai / upAdhyAya jinapAla ke matAnusAra pratilekha kArya meM pAlhaudrA grAma ke zrAvakoM kA mahattvapUrNa yogadAna rhaa| TIkA-lekhana ke bAda abhayadeva pAlhaudrA gA~va meM vicaraNa kara rahe the / usa samaya sthAnIya zrAvakoM ko acAnaka sUcanA milI ki unake mAla se bhare jahAja samudra meM DUba gae haiN| isase ve khinna aura udAsa ho 1 pattane tAmraliptyAM cAzApalyAM ghavalakke / caturAzcaturazItiH zrImantaH zrAvakAstathA // pustakAnyaGgavRttInAM vAsanA vizadAzayA / pratyekaM lekhayitvA te sUrINAM pradadurmudA / / - prabhAvaka carita, pRSTha 165 131 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ge| jaba ve yathA samaya upAzraya meM dharma-kriyA karane ke lie nahIM Ae to abhayadeva svayaM unake AvAsa gRhoM meM ge| abhayadeva ne pUchA, kyA bAta hai ? vandana-velA kA atikrama kaise huA ? zrAvakoM ne jahAja DUbane kI bAta batAI to abhayadeva ne kSaNabhara dhyAna karake kahA, Apa kisI prakAra kI cintA na kreN| dharma ke prabhAva se paristhiti Apake anukUla rhegii| AcArya ke isa kathana se saba santuSTa hue| dUsare dina unake jahAja jaba surakSita A gae to ve AcArya se atyadhika prabhAvita hue aura kahA ki isa mAla ke vikraya se jo lAbha hogA, usakA AdhA bhAga TIkA - sAhitya lekhana meM vyaya kareMge / ' upAdhyAya jinapAla ke anusAra pAlhaudrA grAmavAsiyoM ne isa prakAra TIkA-sAhitya-lekhana meM artha - saujanya pradAna kiyA / vAstava meM zrAvaka varga ke sakriya anudAna ke kAraNa hI AcArya abhayadeva ke TIkA - sAhitya kA prasAraNa ho sakA / 1 AcArya abhayadevasUri kI bhAvI gati ke sandarbha meM yugapradhAnAcArya gurvAvalI meM eka ghaTanA ullikhita hai / usameM likhA hai ki AcArya abhayadevasUri ne zrutasAdhanA kAla meM do gRhasthoM ko pratibodha dekara samyaktvamUla dvAdazavratadhArI bnaayaa| ve donoM dharma kA pAlana karate hue anta meM marakara deva bane aura devaloka se tIrtha kara vandana ke lie mahAvideha kSetra meM gaye / vahA~ para unhoMne sImandhara svAmI kI dharmadezanA zravaNa kara pUchA ki hamAre gurudeva AcArya pravara abhayadevasUri 1 yAvallAbhaH krayANakena bhaviSyati, tadardhena siddhAnta lekhanaM kArayiSyAmaH / -- yuga pradhAnAcArya gurvAvalI, pRSTha 8 132 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kauna se bhava meM mokSa padhAreMge / sImandhara ne kahA ki AcArya abhayadeva tIsare bhava meM mukti ko varaNa kareMge / ' yaha sunakara donoM deva pramudita hue aura abhayadeva ko isa tathya se avagata karAyA bhaNiyaM titthayarehi mahAvidehe bhavaMmi taiyaMmi / tumhANa caiva guravo mutti sigdhaM gamissaMti // arthAt mahAvideha kSetra meM tIrtha karoM ne yaha bAta kahI hai ki tumhAre guru tIsare bhava meM zIghra hI mokSa jAyeMge / prabhAvaka carita meM abhayadevasUri ke svargavAsa kI samayaparaka sUcanA nahIM dI gaI hai / usameM kevala itanA hI likhA gayA hai ki 've pATana meM karNarAja ke rAjya meM svargavAsI hue|' paTTAvaliyoM meM abhayadevasUri kA svargArohaNa samaya sUcita hai / eka mata ke anusAra abhayadeva kA svargavAsa vi0 saM0 1935 meM huA to dUsare mata ke anusAra vi0 saM0 1936 meN| paTTAvaliyoM meM pATaNa ke sthAna para kapar3abaMja grAma meM unake svargavAsa hone kA ullekha milatA hai / gotra-sthApana : - AcArya abhayadevasUri eka Adarza AgamavettA santa the| samAja para unakA amiTa prabhAva thA / kSatriyoM - rAjapUtoM ko saddharma kI preraNA dekara unheM jainadharma kA anuyAyI banAyA / prApta pramANoM ke anusAra abhayadeva ne khetasI, pagAriyA, mer3atavAla Adi gotra saMsthApita kiye the / vi0 saM0 1991 meM abhayadeva ne bhinnamAla meM sanADhya brAhmaNa jAti ke zaMkaradAsa ko pratibodha dekara use evaM usake vaMzajoM ko jaina banAyA thA / sAhitya :- AcArya abhayadevasUri eka kavi, vicAraka, pravacanakAra evaM Agama-paramparA ke bahuzruta vidvAn the / unhoMne AgamoM para 1 tRtIye bhave setsyatI / - vahI, pRSTha-7 133 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to. vyAkhyA-prantha likhe hI, apanI Agametara maulika kRtiyAM bhI sAhitya-saMsAra ko pradAna kii| AcArya abhayadeva ke sAhitya ko samAja meM Aptavacana ke rUpa meM svIkAra kiyA jAtA hai| ___ sAhitya-jagat ko abhayadeva kA sabase bar3A anudAna TIkA-racanA kA hai| prAcIna jaina TIkA-sAhitya meM abhayadeva kRta TIkA-pranthoM kA ati mahattvapUrNa sthAna hai| yoM to saikar3oM vidvAnoM ne AgamoM para TIkA-prantha likhe haiM, jinameM AcArya haribhadrasUri, zIlAMkasUri, vAdivetAla zAntisUri, abhayadevasUri, malayagiri, maladhArI hemacandra Adi prasiddha nAma haiN| inameM abhayadevasUri kI TIkAoM kI vizeSa mAnyatA hai| abhayadevasUri navAMgITIkAkAra ke rUpa meM vikhyAt haiN| inhoMne nimnalikhita AgamoM para TIkAe~ racI haiM-1. sthAnAMga, 2. samavAyAMga, 3. vyAkhyAprajJapti, 4. jJAtAdharmakathA, 5. upAsakadazA, 6. aMtakRddazA, 7. anuttaraupapAtika, 8. prazna vyAkaraNa, 6. vipAka / ina nau AgamoM ke atirikta aupapAtika nAmaka upAMga para bhI TIkA likhI hai| abhayadeva ne TIkAntargata mUlaprantha ke pratyeka zabda kI vivecanA evaM AlocanA kii| unhoMne vizeSa rUpa se pAribhASika zabdoM kI vyAkhyA kI ora adhika dhyAna diyaa| ye TIkAe~ zabdArthapradhAna hote hue bhI vastu vivecana kI dRSTi se bhI mahattvapUrNa haiN| TIkA-racanA ke atirikta bhI unakA sAhitya hai| saMkSepa meM, unake sAhitya kA paricaya isa prakAra hai 1. sthAnAMgavRtti:-prastuta vRtti' sthAnAMga ke mUla sUtroM para hai| isameM mUla sUtroM kA tathA sUtra sambandhita viSayoM kA vistRta vivecana evaM vizleSaNa huA hai| prantha meM abhayadeva kI dArzanika dRSTi sarvatra (ka) rAyabahAdura dhanapatasiMha, banArasa, san 1880 (kha) Agamodaya samiti, bambaI, san 1918-20 (ga) mANekalAla cunIlAla, ahamadAbAda, san 1937 134 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dikhAI detI hai / unhoMne vRtti meM nikSepa-paddhati kA bhI vyavahAra kiyA hai / vRtti meM niyuktiyoM aura bhASyoM kI zailI kA prabhAva dRSTigocara hotA hai / dRSTAntoM ke rUpa meM saMkSipta kathAnakoM kA bhI isameM upayoga huA hai / isa vRtti kI racanA meM abhayadevasUri ko saMvignapAkSika ajitasiMhasUri ke ziSya gaNi yazodeva kI sahAyatA prApta huI thI / vRttikAra ko AcArya droNa kA sahayoga bhI isa vRtti ke saMzodhana meM prApta huA thA / isakI racanA vikrama saMvat 19120 meM huI thI / isakA pranthamAna 14250 zloka - pramANa hai / 4 2 2. samavAyAMgavRtti :- prastuta vRtti aMgAgamoM meM caturtha aMga samavAyAMga ke mUla sUtroM para hai| yaha vRtti na to adhika vistRta hai aura na hI adhika saMkSipta / vRtti meM aneka sthaloM para prajJApanA 2 tathA sambhAvya siddhAntAd, bodhyaM madhyasthayA dhiyA / droNAcAryAdibhiH prAjJa yataH / / 3 4 saMvignamunivargazrImajitasiMhAcAryAntevAsiyazodevagaNinAmadheyasAghoruttarasAdhakasyeva vidyAkriyApradhAnasya sAhAyyena samarthitam / - sthAnAMgavRtti, prazasti, pRSTha 466 5 rA - sthAnAMgavRtti, prazasti, (6) pRSTha 500 zrI vikramAditya narendrakAlAcchatena viMzatyadhikena yukte / samAsa sahasre'tigate virabdhA sthAnAGgaTIkA 'lpadhiyo'pi gamyA // - sthAnAMgavRtti, prazasti (7), pRSTha 500 pratyakSaraM nirUpyAsyA granthamAnaM vinizcitam / anuSTubhAM sapAdAni sahasrANi caturddaza // -- sthAnAMgavRtti, prazasti, pRSTha 500 (ka) rAyabahAdura dhanapatasiMha, banArasa, san 1880 (kha) Agamodaya samiti, sUrata, san 1616 (ga) maphatalAla jhaveracanda, ahamadAbAda, san 1938 (gha) gujarAtI sAnuvAda, jainadharma pracAraka sabhA, bhAvanagara, vi0 saM0 1665 135 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra kA ullekha milatA hai| 'gandhahastyAdiSvapi tathaiva dRzyate prajJApanAyAMtvekatriMzadukteti matAntaramidaM'- isa sandarbha meM 'gandhahastI' bhASya kA ullekha hai| prastuta vRtti vi0 saM0 1120 meM aNahilapura pATaNa meM racI gii|' isakA pranthamAna 3575 zloka-parimANa hai| 2 3. vyAkhyAprajJaptivRtti :-vyAkhyAprajJapti bhagavatI sUtra kA hI dUsarA nAma hai| prastuta vRtti vyAkhyA prajJapti ke mUla sUtroM para likhI gayI vyAkhyA hai| prastuta vRtti zabdArtha pradhAna hai| isameM vyAkhyAntargata anya pranthoM ke uddharaNa bhI uddhRta kiye gaye haiM, jisase pratipAdya kA spaSTIkaraNa evaM puSTIkaraNa huA hai| AcArya ne jina pAThAntaroM aura vyAkhyAparaka bhedoM ko diyA hai, ve mahattvapUrNa mAne jAne cAhiye / vyAkhyA prajJapti para yaha sarvAdhika prAcIna upalabdha TIkA hai| AcArya ne mUla grantha ke pratyeka zataka kI TIkA kA samApana eka-eka zloka ke sAtha kiyA hai| unake anusAra aNahilapATaka nagara meM vi0 saM0 1128 meM yaha vRtti likhI gaI evaM isakA pranthamAna 18616 zloka-pramANa hai| 1 ekAdazasu zateSvatha viMzatyadhikeSu vikramasamAnAm / aNahilapATakanagare racitA samavAya TIkeyam / / -samavAyAMgavRtti, prazasti 8, pRSTha 148 pratyakSaraM nirUpyAsyAH granthamAnaM vinizcitam / trINi zloka sahasrANi pAdanyUnA ca SaTzatI // -samavAyAMgavRtti, prazasti 6, pRSTha 148 aSTAviMzatiyukte varSa sahasra zatena cAbhyadhike / aNahilapATakanagare kRteyamacchuptadhanivasatau / . .. -vyAkhyAprazaptivRtti, prazasti 15 aSTAdazasahasrANi SaT zatAnyatha SoDaza / ityevaM mAnametasyAM zlokamAnena nizcitam // -vahI, prazasti 16 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 4. jJAtAdharmakathA vivaraNa :- yaha eka zabdArtha pradhAna sUtrasparzI vRtti hai / AcArya ne pratyeka adhyayana ke anta meM usakA upasaMhAra bhI pradAna kiyA hai, usase phalita hone vAlA viziSTa artha bhI diyA hai evaM usakI paripuSTi ke lie tadartha sambandhita pramANa bhI diye haiM / vivaraNa ke parizodhana meM droNAcArya kA sahayoga evaM sahakAra prApta hone kA lekhaka ne ullekha kiyA hai / 2 isakA racanAkAla vi0 saM0 1120, vijayAdazamI hai aura racanAsthala aNahilapATaka nagara hai / isakA granthamAna 3800 padya - parimANa batAyA gayA hai / 4 5. upAsaka dazAMgavRtti : - yaha vRtti na to ati vistRta hai aura na ati saMkSipta / mUla sUtra - sparzI zabdArtha pradhAna yaha vRtti 812 padya - parimANa hai / prastuta vRtti kI apekSA jJAtA dharma kathA para racita vRtti adhika vistRta hai| AcArya ne prastuta vRtti meM aneka sthAnoM para yaha nirdeza diyA hai ki etadsambandhita vivecana jJAtAdharmakathA vivaraNa avalokanIya hai / 1 Agamodaya samiti, mehasAnA, san 1616 2 nirvRtakakula nabhastala candradroNAkhyasUri mukhyena / paMDitaguNena guNavatpriyeNa saMzodhitA ceyam // 3 4 -jJAtAdharmakathA vivaraNa, prazasti 10 .5 ekAdazasu zateSvatha viMzatyadhikeSu vikramasamAnAm / aNahilapATakanagare vijayadazamyAM ca siddheyam // pratyakSaraM gaNanayA granthamAnaM vinizcitam / anuSTabhAM sahasrANi trINyevASTa zatAni ca // - vahI, prazasti 12 -vahI, prazasti 11 (ka) rAyabahAdura dhanapatasiMha, kalakattA, san 1876 (kha) Agamodaya samiti, bambaI, san 1920 1. (ga) gujarAtI - anuvAda, jaina sosAyaTI, ahamadAbAda, vi0 saM0 1662 137 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta vRtti kA racanA-kAla evaM racanA-sthala ajJAta hai| . 6. antakRddazAvRtti :-yaha vRtti' mI - mUla sUtrasparzI evaM zabdArthapradhAna hai| jina padoM kI vyAkhyA AcArya jJAtAdharmakathA meM kara cuke haiM, unakI punarAvRtti isameM nahIM kI gaI hai| vRtti ke anta meM AcArya likhate haiM : yadiha na vyAkhyAtaM tajjJAtAdharmakathA vivaraNAdavaseyam-jisakA yahA~ vyAkhyAna na huA ho, vaha jJAtAdharmakathA ke vivaraNa se jaaneN| vRtti kA pranthamAna 86 zloka-parimANa hai| racanA sthala evaM racanAkAla ullikhita nahIM hai| 7. anuttaraupapAtika dazAvRtti :-prastuta vRtti' 'anuttaraupapAtika dazA' sUtra para eka saMkSipta vyAkhyA hai| abhayadeva ke TIkAsAhitya meM yaha sarvAdhika laghu TIkA hai| isakA pranthamAna mAtra 100 zloka pramANa hai| 8. praznavyAkaraNavRtti:-prastuta vyAkhyAmUlaka grantha praznavyAkaraNa para likhA gayA eka zabdArtha pradhAna vivecana hai| AcArya ne prantha kI duruhatA ko svIkAra kiyA hai| isameM AsravapaMcaka evaM saMvarapaMcaka kA pratipAdana huA hai| isakA pranthamAna 4630 padya parimANa hai| droNAcArya ne isa vRtti kA saMzodhana-sampAdana kiyA thaa| 1 (ka) rAya bahAdura dhanapatasiMha, kalakattA, san 1875. (kha) Agamodaya samiti, sUrata, san 1920 (ga) gUrjara grantharatna kAryAlaya, ahamadAvAda, san 1932 2 vahI sandarbha jJAtavya (ka) rAyabahAdura dhanapatasiMha, kalakattA, san 1876 (kha) Agamodaya samiti, bambaI, san 1916 4 azA vayaM zAstramidaM gabhIraM prAyosya kUTAni ca pustakAni / sUtra vyavasthApyamato vimRzya vyAkhyAnakalpAdita eva neva // -praznavyAkaraNavRtti, prArambhaH 138 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. vipAkavRtti :- prastuta vRtti' meM bhI AcArya ne anya vRttiyoM meM apanAyI gayI zabdArtha zailI kA anugamana kiyA hai| unhoMne isameM paribhASika zabdoM kA saMtulita artha prastuta kiyA hai| 1 isakA saMzodhana droNAcArya ne aNahilapura pATaNa nagara meM kiyA thA / vRtti kA granthamAna 3125 padya - parimANa batAyA gayA hai 1 10. aupapAtika vRtti :- yaha vRtti bhI zabdArtha pradhAna hai / isameM AcArya ne jina zatAdhika sAMskRtika evaM prazAsana viSayaka zabdoM kI vyAkhyA kI hai, vaha vizeSa mahattvapUrNa hai / droNAcArya ke sahayoga se AcArya ne aNahilapATaka nagara meM ise pUrNa kiyA / isakA granthamAna 3125 zloka parimANa batAyA hai / 1 11. paMcaniyaMThI (paMca nirgranthI) :- yaha kRti jaina mahArASTrI meM 107 padyoM meM nibaddha hai / isakA dUsarA nAma 'paMcanirgranthI vicArasaMgrahaNI' hai / isakA pranthana 'vivAhapaSNatti' ke AdhAra para huA hai isameM pulAka, bakuza Adi nirgranthoM ke pA~ca bhedoM kA pratipAdana huA hai / isa kRti para viracita eka avacUri bhI prApta hotI hai, jisakA karttA ajJAta hai / yaha avacUri jaina AtmAnanda sabhA se prakAzita huI hai / rAyabahAdura dhanapatasiMha, kalakattA, san 1876 (kha) Agamodaya samiti, bambaI, san 1920 (ga) muktikamala jaina mohanamAlA, bar3audA, san 1920 (gha) gurjara grantha ratna kAryAlaya, ahamadAbAda, san 1635 (mUla, AMglAnuvAda, TippaNa sahita) 2 Agamodaya samiti, bambaI, san 1616 1 3 4 aNahilapATakanagare paNDitaguNena guNavatpriyeNa zrImadroNAkhyasUrimukhyena / saMzodhitA ceyam // - aupapAThikavRtti, prazasti 3, pRSTha 116 jaina AtmAnanda sabhA, vi0 saM0 1974 136 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. paMcAzaka vRtti :-vi0 saM0 1924 meM gholakA meM likhita yaha kRti 'paMcAzaka' para eka sundara vyAkhyA hai| isameM 16 paMcAzaka haiM evaM pratyeka viSaya ke lie 50-50 padya haiN| grantha-parimANa 7480 zloka hai| 13. ArAdhanAkulaka:-yaha racanA 85 padyoM meM hai| isakA racanA-sthala tathA racanAkAla jJAta nahIM hai| 14. jayatihuaNa stotra :-AcArya abhayadeva kI yaha eka prasiddha racanA hai| paTTAvaliyoM ke anusAra isI stotra ke prabhAva se stambhanakapura grAma ke nikaTa ser3hikA nadI ke pAsa pArzvanAtha kI pratimA prakaTa huI thii| kharataragaccha meM sAndhya-pratikramaNa ke samaya isa stotra kA niyamita paThana hotA hai / vRddhAcArya prabandhAvalI meM prApta pramANa ke anusAra yaha paramparA kAphI prAcIna hai / ' 15. prajJApanAtRtIya pada saMgrahaNI :-yaha eka saMgraha-kRti hai, jo jaina mahArASTrI bhASA ke 133 padyoM meM hai| isameM saMgrahakartA ne prajJApanAsUtra ke 36 padoM meM se 'alpabahutva' nAmadheyaka tRtIya pada ko lakSya meM rakhakara jIvoM kA 27 'dvAroM' dvArA alpabahutva darzAyA hai| yaha grantha 1332 zloka-pramANa hai| isa para vi0 saM0 1471 meM AcArya kulamaNDanasUri ne avacUrNi likhI thI aura vi0 saM0 1784. meM jIvavijaya ne bAlAvabodha likhA thaa| AcArya abhayadeva kI anya kRtiyAM isa prakAra haiM16. saptatikA bhASya, bhASya parimANa 112 zloka / 1 kharataragacche 'jayatihuaNa' namokAra viNA paDikkamaNaM na labbhai / -vRddhAcArya prabandhAvalI, 3 2 jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, vi.saM.1974 140 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17. bRhad vandanaka bhASya, bhASya parimANa 332 zloka / 18. navapada prakaraNa bhASya, bhASya parimANa 1512 shlok| 19. Agama assttottrii| 20. nigoda tttriNshikaa| 21. pudgala sstttriNshikaa| 22. AloyaNA vidhi prakaraNa gAthA 25 / 23. svadharmI vAtsalyakulaka, gAthA 25 / 24. pArzva stava, devadutthiya ke nAma se bhI prasiddha gAthA 16 / 25. staMbhana pArzvastava, gAthA 8 / 26. paarshv-vijnyptikaa| 27. vijJaptikA, patra 26 / 28. SaTsthAna bhASya, gAthA 173 / 26. vIra stotra, gAthA 22 / 30. SoDa dazaka TIkA, patra 37 / 31. mhaadnnddk| 32. tithi pynnaa| 33. mahAvIra caritra apabhraMza bhASA meM racita, gAthA 108 / 34. upadhAnavidhi paMcAzaka prakaraNa, gAthA 50 / isa prakAra hama dekhate haiM ki abhayadeva kA sAhitya 60,000 se adhika zloka-parimita prApta pramANoM ke anusAra vi0 saM0 1120 meM unhoMne 21625 zloka parimita grantha rce| mAtra eka varSa meM itanA vistRta sAhitya-lekhana kara lenA vAstava meM unakI racanAtmaka kSamatA kA nidarzana hai| samaya-saMketa :-AcArya abhayadevasUri ne TIkA-nirmANa kA kArya vi0 saM0 1120 se 1128 taka kiyaa| vi0 saM0 1135 athavA 1136 meM unakA svargavAsa huaa| isa AdhAra para yaha siddha hotA hai ki abhayadeva 11 vI-12 vIM sadI meM hue the| 141 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divya vibhUti AcArya devabhadrasUri AcArya devabhadrasUri saumya svabhAvI, vairAgya ke mUrta rUpa aura vizada mati sampanna the / 'kathAratnakoSa' aura 'mahAvIra cariyaM' jaise viziSTa granthoM kI racanA ke kAraNa sAhitya - jagat meM unakA nAma samAhata hai | yugapradhAnAcArya gurvAvalI meM AcArya devabhadrasUri kA samAveza kiyA gayA hai| unake anusAra ye kharataragacchIya the / jIvana-vRtta :- AcArya devabhadrasUri ke gRhastha jIvana ke bAre meM koI jAnakArI prApta nahIM ho pAI hai| racanAoM meM dI gaI prazastiyoM ke anusAra AcArya devabhadra ke guru kA nAma vAMcaka sumati thA / AcArya pada para AsIna hone se pUrva inakA nAma guNacandra thA / inheM AcArya pada se pahale gaNi pada bhI diyA gayA thA / 'mahAvIra cariyaM' grantha meM inhoMne apanA paricaya isI nAma se karavAyA hai / inheM AcArya abhayadevasUri jaise vidvAn AcArya ne adhyayana karAyA thA aura abhayadeva kI ina para kRpA evaM sneha thA / jinavallabhasUri kRta citrakUTa - prazasti meM isa tathya ko ujAgara kiyA gayA hai / gaNi guNacandra ko AcArya prasannacandrasUri ne AcArya pada pradAna kiyA thA aura usa samaya unakA nAmakaraNa devabhadra huA / 'saMvegaraMgazAlA' prantha- prazasti ke anusAra devabhadrasUri aura prasannacandrasUri kA paraspara ghaniSTha sambandha thA aura donoM eka-dUsare ke prati AtmIyatA rakhate the / ' devabhadra ne svayaM ko prasannacandrasUri kA sevaka svIkAra kiyA hai| inake zrAvaka ziSyoM meM chatrAvalI (chatrAla) nivAsI 1 tadvineya zrI prasannacandrasUri samabhyarthitena guNacandra gaNinA / 2 (ka) tassevagehiM - kathAratnakoza, prazasti (kha) payapauma sevagehiM - pArzvanAtha, prazasti 142 - saMvegaraMgazAlA, puSpikA Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ seTha ziSTa aura vIra ke nAma ullekhanIya haiN| AcArya devabhadra ne jinavallabha aura somacandra ko AcArya padArUr3ha kiyA thaa| candragaccha ke AcArya devendrasUri ke ziSya zrI candrasUri ne 'sanatkumAra carita' ke prArambha meM devabhadrasUri evaM anya AcAryoM kI kRtiyoM kA smaraNa kara unakI guNa stuti kI hai| sAhitya :-AcArya devabhadra ne dArzanika evaM bhaktiparaka sAhitya kI racanA kI thii| jinaratnakoza evaM maNidhArI zrI jinacandrasUri aSTama zatAbdI smRti granthAnta meM dI gaI sUcI ke anusAra Apake nimna prantha prApta ho cuke haiM 1. mahAvIra caritra, saM0 1136, jyeSTha sudi 3 / 2. saMvegaraMgazAlA jo mAtra jinacandrasUri kRta saMvegaraMgazAlA kA parizodhana hai| zodhana kAla saM0 1125 hai / 3. pArzvanAtha carita, racanA kAla vi0 saM0 1168, racanA sthala Amadatta mandira, bharUca / / 4. kathAranakoza, racanA kAla saM0 1158, racanA sthala bharauMJca / 5. prmaann-prkaash| 6: anantanAtha stotr| 7. stambhana pArzvanAtha stotra / 8. vItarAga stv| 'mahAvIra cariyaM' bhagavAna mahAvIra ke jIvana caritra para prakAza DAlane vAlI, prAkRta meM dvitIya racanA hai| yaha prantha 3000 zloka parimita hai| isameM kula 2385 padya hai| isakI racanA seTha ziSTa aura vIra kI prArthanA para vi0 saM0 1136 meM jyeSTha zuklA tRtIyA, somavAra ko pUrNa huI thii| devabhadra kA 'kathAratnakoza' prasiddha hai| ise kahArayaNakoSa bhI kahA jAtA hai| isameM 50 kathAe~ haiM, jo do vRhad adhikAroM meM vibhakta haiN| 143 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA adhikAra hai-dharmAdhikArI sAmAnya-guNa-varNana aura dUsarA adhikAra hai-dharmAdhikArI vizeSa guNa vrnnn| pahale adhikAra meM hai samyaktva paTala kI tathA 24 sAmAnya guNoM kI kula 33 kathAe~ haiN| dUsare adhikAra meM 17 vizeSa guNoM para 17 kathAeM dI gaI haiN| grantha prAkRta-padyabaddha hai, kahIM-kahIM prAkRta-gadya, saMskRta aura apabhraMza ke zabda bhI samAviSTa kiye gaye haiN| grantha kA parimANa 12300 zlokapramANa hai| isakI racanA vi0 saM0 1158 meM bharukaccha (bhar3auca) nagara ke munisuvrata caityAlaya meM unhoMne samApta kI thii| 'saMvegaraMgazAlA' ko 'ArAdhanA ratna' bhI kahA jAtA hai| isakI hastalikhita mUla prati abhI taka prApta nahIM huI hai| 'pArzvanAtha caritra' meM prApta ullekha ke anusAra isakI racanA saM0 1125 meM huii| pArzvanAtha carita saM0 1168 meM viracita hai| isakA racanA sthala hai Amadatta mandira, bharucca / 'saMvegaraMgazAlA' grantha ko chor3akara zeSa sabhI racanAe~ muni puNyavijaya jI ke sampAdana meM AtmAnanda jaina granthamAlA dvArA san 1944 meM prakAzita huI haiN| ina para vistRta zodha-jAnakArI hetu draSTavya hai DaoN. jagadIzacandra jaina kA prAkRta sAhitya kA itihaas| arhannIti-saMyojaka AcArya jinavallabhasUri ___ AcArya jinavallabhasUri AcArya abhayadevasari ke paTTadhara hue| jinavallabhasUri mahAkavi, cAritraniSTha evaM krAntikArI AcArya the| inhoMne jahAM eka ora vidhi-mArga ke pracAra meM prabala puruSArtha kiyA, vahIM dUsarI ora aneka viziSTa granthoM kA praNayana kara bhAratIya sAhitya ke gaurava ko dviguNita kiyaa| mahopAdhyAya vinayasAgara ne inake sambandha meM kiye gaye vistRta zodha ke AdhAra para likhA hai ki 1 vasubANa ruddasaMkhe 1158 vaccaMte vikkamANo kAlammi / lihio paDhamammi ya potthayammi gaNiamalacandeNa / / -kathAratna koza, prazasti, 6 144 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadyapi abhayadevAcArya ne apane prakANDa pANDitya evaM vipula sAhitya se vidvatsamAja meM sadA ke lie apanA sthAna banA liyA aura isa kArya dvArA zrI vardhamAna aura zrI jinezvara dvArA pracArita suvihita saritA ko pragati pradAna karane meM unhoMne eka atyanta Thosa kArya kiyA / suvihita krAnti kI jo pracaNDa jvAlA zrI jinezvara ne ekAeka utpanna kara dI thI, vaha kucha dinoM ke lie manda par3a gaI aura janatA ke lie citta se baha lagabhaga utara sI gii| usI krAnti kI suSupta aura vismRtaprAyaH cinagAriyoM ko lekara jaina samAja ke jana-jana ke mana meM punaH Aga lagAne aura suvihita vicAra-dhArA ke lie adamya utsAha evaM lagana utpanna karane tathA caityavAsa ke viruddha eka vyApaka aura vikarAla Andolana ko punaH jAgarita karane kA zreya zrI jinavallabhasUri ko hai / ' jinavallabhasUri kA kRtitva isI taraha bahuvyApI evaM mahatvapUrNa hai / AcArya jinadattasUri ne inakI tulanA mahAkavi kAlidAsa, mAgha aura vAkpatirAja jaise uccakoTi ke kaviyoM ke sAtha kI hai / yathA sukavimAdyaM te prazaMsanti ye tasya zubhagurAH, sAdhu na jAnate jJA matijitasuraguroH / kAlidAsaH kavirAsIdu yo lokervaNyaM te, tAvad yAvajinavallabha kavirnAkarNyate / sukavi vizeSitavacano yo vAkyapatirAjakaviH / so pijinavallabhapurato na prApnoti kIrti kAMcit / 1 jIvana-vRtta :- jinavallabhasUri ke vyaktitva evaM jIvana-vRtta para paravartI vidvAnoM ne paryApta prakAza DAlA hai / prabhAvaka caritakAra evaM 1 vallabha bhAratI, adhyAya-1, pRSTha 35-36 2 carcarI TIkA, pRSTha 5.. 145 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdhyAya jinapAla ke ullekhAnusAra usa samaya AsikA nagarI meM kUrcapura gacchIya caityavAsI jinezvara nAmadheyaka eka AcArya maThAdhIza rahate the| unake pAsa aneka chAtra vidyAdhyayana karane Ate the| bAlaka vallabha bhI unhIM meM se eka thaa| svayaM AcArya ne dekhA ki bAlaka vallabha apane anya sahapAThiyoM se adhika kuzAgra hai| eka dina eka adbhuta ghaTanA bhI ghttii| jinavallabha ko caityAlaya ke bAhara eka patra par3A milA, jisameM 'sarpAkarSiNI' aura 'sarpamocinI' nAmaka do vidyAe~ ullikhita thiiN| vallabha ne patra kA upayoga kiyaa| usameM nirdiSTa vidhi ke anusAra jinavallabha ne sarvaprathama pahalI vidyA kA maMtroccAraNa kiyA, jisake prabhAva se 'cAroM ora se sarpa hI sarpa Ane lge| vallabha ne samajha liyA ki yaha vidyAmantra kA prabhAva hai| vaha nirbhaya hokara dUsare mantra kA uccAraNa karane lagA, jisase samAgata sarpa vApasa lauTa gye| yaha samAcAra jaba jinezvarAcArya ne sunA to ve usake prati adhika AkRSTa hue aura unhoMne use adhikRta karane kA saMkalpa kara liyaa| tadnusAra jinavallabha ko dIkSita kara apanA ziSya banA liyaa| AcArya jinezvara ne jinavallabha ko zramapUrvaka adhyayana karAyA aura use sarka, nATaka, nyAya, vyAkaraNa, jyotiSa, koSa Adi vividha viSayoM meM pAraMgata kiyaa| eka bAra AcArya jinezvara ko prAmAntara jAne kA saMyoga upasthita huaa| jAte samaya unhoMne vahAM kI vyavasthA evaM saMrakSaNa kA kArya jinavallabha ko sauNpaa| apane guru ke pravAsa kAla meM jinavallabha ne vahAM pranthoM se bharI eka sandUka dekhii| utsukatAvaza vaha use kholakara eka grantha nikAlA jisameM sAdhu ke AcArapatha kA varNana thaa| vaha use par3ha gyaa| usase use jJAta huA ki caityavAsiyoM kA jo AcAra hai vaha zAstra ke sarvathA viparIta 146 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| usameM likhA thA, sAdhu ko 42 doSoM se rahita hokara gRhastha-gRhoM se madhukarI vRtti se thor3A-thor3A AhAra lAnA cAhie / isa vRtti se sAdhu kI zarIra dhAraNA ho jAtI hai aura kisI ko kaSTa bhI nahIM hotaa| sAdhuoM ko eka hI sthAna para nivAsa nahIM karanA cAhie aura na sacitta phala-phUlAdi kA sparza karanA caahie| yaha bAta jinavallabha ke marma ko sparza kara gaI aura vaha udvigna ho utthaa| usane socA, aho ! jisase mukti prApta hotI hai vaha to vrata aura AcAra koI dUsarA hI hai, hamArA to yaha AcAra bilkula Agama viruddha hai| hama to spaSTa hI durgati ke garta meM par3e hue haiM aura hama pUrNatayA nirAdhAra haiN| jinavallama ne grantha punaH sandUka meM rakha diyaa| jaba AcArya jinezvara vApisa lauTa Aye to yaha jAnakara ve prasanna hue ki jinavallabha ne unakI anupasthiti meM sampUrNa prabandha kuzalatApUrvaka kiyaa| jinezvara ne socA ki maiMne jinavallabha ko sabhI viSayoM meM pAraMgata kara diyA hai| kintu yaha abhI taka jaina siddhAntoM se anabhijJa hai| isa siddhAnta ke jJAtA to AcArya abhayadevasUri haiN| ataH ise unhIM ke pAsa bhejA jAe aura tadanaMtara ise apanI gaddI para AsIna kara diyA jaae| yaha nizcaya karane jinavallabha ko vAcanAsvAmI pada se vibhUSita kara jinezvara nAmaka eka anya sAdhu ke sAtha aNahilapura pattana bheja diyaa| aNahilapura jAte samaya jinavallama ne mArgavartI marukoTa nagara meM mANU zrAvaka dvArA nirmApita caityAlaya kI pratiSThA kii| __vahAM se calakara vaha aNahilapura pATaNa meM AcArya abhayadevasUri ke pAsa pahu~cA / abhayadeva sAmudAyika cUDAmaNi jJAna ke dhanI the| ataH unhoMne jinavallabha ko dekhate hI pahacAna liyA ki yaha koI bhavya jIva hai| abhayadeva ne pUchA-tumhArA yahAM kisa prayojana se AnA huA hai ? jinavallama ne kahA, hamAre gurudeva AcArya zrI jinezvara ne Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAnta - adhyayana ke lie mujhe Apake pAsa bhejA hai| yaha sunakara abhayadevasUri ne vicAra kiyA ki yadyapi yaha caityavAsI guru kA ziSya hai, tathApi yogya hai / isakI yogyatA, namratA aura ziSTatA dekhakara vAcanA dene ko hRdaya svayameva cAhatA hai kyoMki zAstra meM batalAyA hai-- marijA saha vijAe, kAlaMmi A gae biU / apattaM ca na vAijA, pattaM ca na vimANae || arthAt mRtyu- samaya Ane para bhI vidvAna manuSya apanI vidyA ke sAtha bhale hI mara jAe, parantu kupAtra ko zAstra vAcanA na de aura pAtra ke Ane para use vAcanA na dekara usakA apamAna bhI na kare / isa prakAra zAstrIya vAkyoM se pUrvAgraha kA nirasana kara AcAya labha ko siddhAnta vAcanA kI anumati de dI aura usake bAda abhayadevasUri ne jinavallabha ko mahAn AgamajJa banA diyA / eka jyotiSAcArya ne jinavallabha ko jyotiSa kA uccatam jJAna bhI diyA / anta meM jaba adhyayana samApta ho gayA to jinavallabha ne abhayadeva se jinezvarAcArya ke pAsa jAne kI AjJA mAMgI to abhayadeva ne kahA, vatsa ! maiMne tumheM manoyogapUrvaka siddhAnta vAcanA dI hai / merA eka hI kahanA hai ki tuma kabhI siddhAnta viruddha AcAra-vyavahAra na karanA / jinavallabha ne abhayadeva kI AjJA ko zirodhArya kara vahA~ se prasthAna kara diyA / mArgavartI marukoTa meM jahA~ unhoMne caityAlaya kI pratiSThA kI thI, vahA~ pahu~ce to mandira meM vidhivAkya ke rUpa meM nimnalikhita padya likha diyA, jinakA pAlana karake avidhi caitya vidhi caitya hokara mukti kA sAdhana bana sake atrotsUtrijanakramo na va na va snAtraM rajanyAsadA sAdhUnAM mamatAzrayo na ca na ca strINAM pravezo nizi / 148 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAti jJAti kadAgraho na ca na va zrAddheSu tAmbUlami tyAnA treyamanizrite vidhi kRte zrI jaina caityAlaye 11 1 arthAt isa mandira meM utsUtrabhASI vyaktiyoM kA AvAgamana / vyavahAra nahIM hogA, rAtri meM snAtra mahotsava bhI nahIM hogA / sAdhuoM kA mamatA bhAva / adhikAra isa mandira meM nahIM hogA, na rAtri meM striyoM kA praveza / jJAti jAti kA durAgraha bhI nahIM hogA arthAt kisI jAti-jJAti kA Adhipatya isa mandira para nahIM rahegA aura isa mandira meM zrAvaka loga paraspara tAmbUla kA AdAna-pradAna va bhakSaNa nahIM kreNge| isa prakAra kI ye zAstra vihita AjJAyeM kisI kI nizrA rahita aura vidhipUrvaka sthApita isa jaina mandira meM paravartI kAla meM bhI rahegI / abhiprAya yaha hai ki isa vidhi kA pAlana karanA cAhiye, jisase dharma kriyA mukti-sAdhaka bane / tadanantara jinavallabha ne AzikA nagarI kI ora vihAra kiyaa| ve AzikA nagarI se tIna koza pUrva mAiyar3a nAmaka grAma meM jAkara Thahara gaye aura eka vyakti ko patra dekara apane guru ke pAsa bhejA, jisameM likhA thA - ApakI kRpA se sadguru AcArya abhayadevasUri se siddhAnta vAcanA grahaNa karake maiM mAiyar3a grAma meM AyA hU~ / Apa kRpAkara yahIM padhArakara mujhase mileM / patra par3hakara jinezvarAcArya ne vicAra kiyA ki jinavallabha ko yahAM AnA cAhiye thaa| mujhe vahA~ bulAne jaisA anucita kArya usane kisaliye kiyA ? khaira ! dUsare dina jinezvarAcAyeM aneka nAgarikoM ke sAtha apane priya ziSya se milane ke liye mAiyar3a grAma phuNce| jinavallabha guru kA svAgata karane sAmane gaye aura vandanA kii| guru ne kSemakuzala puuchaa| jisakA unhoMne samucita uttara diyA / isI samaya vahA~ eka brAhmaNa AyA / aura usane jyotiSa kI kaI samasyAoM ko upasthita kiyaa| jinavallabha dvArA unakA samyak samAdhAna dekhakara 146 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinezvarAcArya svayaM cakita raha ge| anta meM jinezvara ne pUchAjinavallabha ! yaha kyA bAta hai ki tuma sIdhe-AzikA ke apane caityavAsa meM na Akara mujhe yahAM bulAyA ? vaha samaya jinavallabha ke saMkalpa, saMyama aura dhairya kI parIkSA kA thaa| unhoMne atyadhika dhairyatA ke sAtha savinaya kahA-bhagavan , sadguru ke zrImukha se jinavacanAmRta kA pAna karake bhI aba isa caityavAsa kA sevana kaise karU~, jo ki mere liye viSavRkSavat hai| jinavallabha kA yaha vacana jinezvara kI AzAoM para tuSArapAta karane vAlA thaa| ve bole-jinavallabha ! maiMne socA thA ki maiM tumheM apanA sArA uttarAdhikAra dekara svayaM sadguru ke pAsa jAkara vasativAsa ko svIkAra kruuNgaa| jinavallabha bole-yaha to bahuta sundara bAta hai / caleM, apane donoM hI calakara sadguru ke pAsa sanmArgArUr3ha hoveN| kintu jinezvara bole-vatsa ! mujhameM itanI niHspRhatA kahAM ki gaccha, kula, caitya Adi ko aise hI chor3a duuN| hA~! jaba tumhArI abhI vasativAsa svIkAra karane kI prabala icchA jAgRta ho gaI hai to tuma bhale hI use svIkAra kara lo| isa prakAra guru se sammati prAptakara ve vApasa pattana meM gae / AcArya abhayadeva atyanta prasanna hue aura apane Apako kahA ki maiMne isake sambandha meM jaisA socA thA, vaisA hI siddha huaa| unhoMne socA ki yadyapi jinavallabha merA paTTadhara hone kI pUrNa kSamatA rakhatA hai parantu samAja kabhI bhI ise svIkAra nahIM karegA ki merA paTTadhara koI caityavAsI AcArya kA ziSya bne| ataH unhoMne vardhamAna ko AcAryapada dekara jinavallabhagaNi ko upasampadA pradAna kI aura sarvatra vicaraNa karane kI AjJA dii| jinavallama ne amayadevasUri se upasampadA grahaNa kI isakA ullekha yugapradhAnAcArya gurvAMvalI 150 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unhoMne svayaM bhI kiyA hai ki suvihita ziromaNi aura zreSTha gItArtha abhayadevasUri se lokoM meM ayaM kUryapuragacchIya jinezvarasUri kA ziSya gaNi pada dhAraka jinavallama ne upasampadA aura siddhAnta jJAna prApta kiyaa| jinavallama ke hI paTTadhara AcArya jinadattasUri ne bhI isa tathya kI puSTi kI hai| jinavallabha abhayadevasUri kI AjJA se vividha aMcaloM meM bhUmaNa karane lge| udhara eka dina abhayadevasUri ne AcArya prasannacandrasUri ko ekAnta meM bulAkara kahA-mere pATa para zubha lagna dekhakara jinavallabhagaNi ko sthApita kara denaa| kintu devayoga se isa prastAva ko kriyAnvita karane kA avasara prApta nahIM huA aura prasannacandra kAladharma ko prApta ho ge| mRtyu se pUrva unhoMne AcArya devabhadrasUri ko abhayadevasUri ke prastAva se avagata karA diyaa| jinavallabha abhayadevasUri ke svargavAsa ke pazcAt gurjara pradeza gaye kintu gurjara pradeza meM suvihita siddhAnta-pracAra meM unheM apekSita saphalatA nahIM milii| gujarAta caityavAsiyoM kA gar3ha kendra thaa| ataH vahA~ caityavAsI unake viruddha the aura vasativAsiyoM ne unakA samucita sammAna isaliye nahIM kiyA kyoMki ve caityavAsa se saMsargita the| antataH jinavallama ne anya sAdhuoM ko sAtha lekara medapATa (mevAr3a) kI ora vihAra kiyaa| vaha kSetra mI caityavAsiyoM se prabhAvita thA kintu jinavallabha ko vahAM apanI pratimA kI chApa jamAte adhika samaya nahIM lgaa| yadyapi jinavallama ko aneka virodhoM kA sAmanA karanA par3A kintu ve virodha unake liye anarthakAraka nahIM apitu anAgata meM lAbhadAyaka siddha hue| 1 aSTa saptatikA, 1 2 draSTavya vizikA, 1-2 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janavallabha ne rukane ke lie bhAvakoM se sthAna yAcanA kI to unhoMne kahA ki yahA~ yaha caNDikA maTha hai / vahA~ yadi ThaharanA cAheM to Thahara sakate haiM / jinavallabha unake duSmiprAya ko samajha gaye, parantu yaha vicAra kara ki deva, guru aura dharma kI kRpA se saba anukUla hogA, usI maTha meM Thahara gaye / caNDikA devI jinavallabha ke Atmabala, jJAnabala aura yogabala se atyadhika prabhAvita huI aura jinavallabha kI siddhidAtrI banI / isase zrAvakavarga cakita raha gyaa| kyoMki unhoMne to samajhA thA ki caNDikA ke krodha se jinavallabha bhayabhIta ho jAyeMge / ? jinavallabha kI vidvatA se prabhAvita hokara aneka paNDita evaM manISIjana unake pAsa Ane lge| jinavallabha ke pANDitya / cAritra se na kevala brAhmaNa Adi AkarSita hue, apitu caityavAsa samarthaka zrAvaka bhI AkarSita hue| saDDhaka, sAdhAraNa, sumati, palhaka, vIraka, mAnadeva, bandheka, somilaka, vIradeva prabhRti bhAvakoM ne jinavallabha ko apanA sadguru svIkAra kiyA / jinavallabha ke prakhara jyotiSa jJAna ne aneka logoM ko sahaja prabhAvita kiyaa| eka bAra sAdhAraNa nAmaka zrAvaka ne jinavallabhasUri ke pAsa bIsa hajAra rupayoM kA parimANa vrata aMgIkAra karanA cAhA / parantu jinavallabha ne jyotiSAdhAra para usake anAgata jIvana ko vizeSa vaibhavapUrNa jAnakara use kahA ki yaha parimANa to atyanta alpa hai aura adhika bddh'aao| dharmaniSTha kintu nirdhana zrAvaka jinavallabha ke vaktavya para Azcaryita huA / antataH usane eka lAkha kA sarvaparigraha nizcita kiyA / kAlAntara meM sAdhAraNa eka lakhapati banA / isa taraha jinavallabha kI bhaviSyavANI sArthaka siddha huI, jisase citrakUTastha zrAvaka prabhAvita hue / jaba jinavallabha ke jyotiSajJAna kI prasiddhi sarvatra phailane lagI to eka jyotiSa paNDita 152 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unake pAsa AyA aura kahA ki maiM binA gaNanA kiye hI do-tIna lagnoM kA pratipAdana kara sakatA hU~ kyA Apa bhI aisA karane meM sakSama haiM ? jinavallama ne kahA ki thor3A sA sakSama huuN| batAiye kitane lagnoM kA prarUpaNa karUM-dasa yA bIsa ? isI ke sAtha jinavallabha ne lagAtAra vividha lagnoM kA nirUpaNa kiyaa| anta meM jinavallama bole-bhUdeva! dekheM vaha AkAza meM jo do hAtha kA abhrakhaNDa dRSTigocara ho rahA hai, usase kitanI varSA hogI? vipra ko niruttara dekha kara jinavallabha ne kahA vaha do ghar3I ke bhItara virATa rUpa dhAraNa kara ati jala vRSTi kregaa| satyataH aisA hI huaa| tadartha jinavallamagaNi kIrtimAna hue| Azvina kRSNa trayodazI ke dina jinavallabha ne zrAvaka saMgha se kahA ki Aja hameM bhagavAna mahAvIra kA chadrA kalyANaka manAnA hai, to vaha cakita huaa| kyoMki usa samaya saMgha cyavana, janma, dIkSA, kaivalya aura mokSa-ina pAMca avasthAoM ko hI kalyANaka mAnatA thA, kintu jaba use Agamika pramANa dekara samajhAyA gayA to vaha garbhApahAra nAmaka cha8 kalyANaka ko mAnane ke lie saharSa taiyAra ho gyaa| jinavallabha caturvidha saMgha ke sAtha caityAlaya darzana-vandanArtha gae, kintu caityAlaya kI eka AryA ne caityadvAra yaha kahakara banda kara diyA ki bhagavAna mahAvIra kA garmApahAra kA utsava kisI ne nahIM manAyA isalie maiM yaha utsava isa mandira meM nahIM manAne duuNgii| anta meM eka zrAvaka ke gRha meM hI bhagavAna mahAvIra kI pratimA sthApita kara vaha utsava sampanna kiyA gyaa| isa ghaTanA se suvihita zrAvaka varga ne svatantra mandira nirmANa karane kI yojanA banAI aura tadanusAra cittaur3a parvata para do mandiroM kA nirmANa huaa| eka mandira parvata para aura dUsarA 'parvata kI talahaTi meN| jisakI pratiSThA jinavallabha gaNi ne krvaaii| citrakUTIya vIra caitya prazasti meM jinavallama gaNi ne ina nava Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirmApita vidhi caityoM kA pratiSThA samaya zaka saMvat 1028 arthAt vikrama saMvat 1163 nirdiSTa kiyA hai| jisake AdhAra para mahopAdhyAya vinayasAgara ne anumAna kiyA hai ki vi0 saM0 1158 aura 1160 ke pUrva hI jinavallabhagaNi gujarAta se calakara cittaur3a Aye aura vahA~ rahate hue tatrastha zreSThiyoM ko Ayatana vidhi (vidhipakSa) kA upAsaka banAyA evaM upadeza dekara nUtana vidhi caityoM kA nirmANa krvaayaa| isI bIca arthAt vi0 saM0 1960 ke AsapAsa cittaur3a meM hI mahAvIra svAmI kI SaT kalyANakoM kA saiddhAntika rUpa se pratipAdana kiyA gayA hogaa| ekadA municandrAcArya ne apane do ziSyoM ko zAstrAdhyayana karane ke lie jinavallama ke pAsa bhejaa| jinavallabha bhI unako adhikArI samajhakara siddhAntoM kI vAcanA dene ke lie sahamata ho ge| yadyapi pratyakSa meM to ve siddhAnta vAcanA ke lie Aye the, kintu parokSataH ve eka Sar3ayantra kA Ayojana kara rahe the| ataH ve sarvadA jinavallabha kA ahita hI socA karate the| unake zrAvakoM ko bahakAne ke vicAra se ve unase prIti vyavahAra karane lge| eka dina unhoMne apane guru municandrAcArya ko eka patra likhA aura usa patra ko eka pustaka meM rakha diyaa| vAcanA grahaNa karate samaya vaha patra pustaka se gira pdd'aa| jinavallabha kI dRSTi usa patra para par3a gaI / basa sArA bhaNDAphor3a ho gyaa| usa patra meM likhA thA ki gaNi jinavallabha ke kaI zrAvakoM ko to hamane apane anukUla kara liyA hai| kucha dinoM meM hI apane adhIna sabako kara lene kA dRr3ha saMkalpa hai| jinavallabha ko unakI manovRtti para kheda huA aura unake mukha se anAyAsa hI nikala par3A AsIjjanaH kRtaghnaH kriyamANaghnastu sAmprataM jaatH| iti me manasi vitarko bhavitA loka-kathaM bhvitaa|| 1 vIra caitya prazasti, padya 78 2 vallabha-mAratI, pRSTha Ye 154 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt kiye hue upakAra ko na mAnane vAle kRtaghna puruSa pahale bhI the, kintu pratyakSa meM kiye jAne vAle upakAra ko na mAnane vAle bhI kRtaghna puruSa to isa samaya dekhe jAte haiN| isase mujhe punaH punaH vicAra AtA hai ki bhaviSya meM hone vAle loga kaise hoMge? eka bAra jinavallabha bahibhUmikA jA rahe the| mArga meM eka paNDita milA aura usane unake sAmane eka samasyA pada prastuta kiyA kuraGga kiM bhRGgo marakata maNiH kiM kima zaniH / jinavallabha ne tatkAla samasyA pUrti use sunA dIciraM cittodyAne vasati ca mukhAjaM pibasi ca, kSaNA deNA kSINAM viSayaviSamohaM harasi ca / nRpa! tvaM mAnAdi dalayasi rasAyAM ca kutukI, kuraGagaH kiM bhRGago marakata maNiHki kima shniH|| arthAt he rAjan ! Apa mRganayanI sundariyoM ke citta rUpI udyAna meM vicarate haiM, isalie Apake prati udyAnacArI hariNa kA saMdeha hotA hai| Apa unhIM sundariyoM ke mukha-kamaloM kA rasAsvAdana karate haiM, isalie Apake viSaya meM bhramara kI AzaMkA hotI hai / Apa kAminiyoM kI viyoga-viSa se utpanna mUrchA ko dUra karate haiM / ataH Apa marakatamaNi jase zobhita haiN| Apa abhimAniyoM ke mAna rUpI parvata ko cUra-cUra kara dete haiN| ataH Apake viSaya meM vajra kI AzaMkA hone lagatI hai| sundara abhiprAya aura alaMkAra pradhAna samasyA pUrti ko sunakara vaha paNDita atiprasanna huA aura kahane lagA ki loka meM ApakI jaisI prasiddhi ho rahI hai, vaha pUrNataH satya hai| ___ isI taraha gaNadeva nAmaka bhAvaka yaha sunakara jinavallama ke pAsa cittaur3a se AyA ki unake pAsa svarNa siddhi hai / jinavallabha ne usake 155 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manobhiprAya ko parijJAta kara aura use yogya pAtra samajhakara dhIre - dhIre aisI dharmadezanA dI ki jisase alpa samaya meM hI vaha vairAgya-vAsita ho gayA / eka dina jinavallabha ne gaNadeva se kahA- "bhadra ! kyA tumheM svarNasiddhi kI vidhi batAU~ ?" gaNadeva ne kahA - "bhagavan ! aba mujhe svarNa siddhi se koI prayojana nahIM hai| mere pAsa jo bIsa rupaye haiM, vahI paryApta hai| unake dvArA hI maiM vyApAra karatA huA gRhasthocita zrAvakadharma kA paripAlana kruuNgaa| adhika parigraha to antataH duHkha kA kAraNa hai / " jinavallabha ne vicAra kiyA ki isakI janmakuNDalI aura hasta rekhA se vidita hotA hai ki isake dvArA bhavya puruSoM meM dharma-vRddhi hogI / gaNadeva kI vaktRtva-zakti uttama thI, isIlie use dharma-tatvoM kA upadeza dekara dharma-pracAra ke lie bAgar3a deza kI ora bhejA / sva-nirmita " kulaka" lekhoM kA bhI use adhyayana karA diyA, jinake dvArA usane vahA~ logoM ko vidhimArga kA pUrNa svarUpa batAkara aneka logoM ko kharataragacchIya mantavyoM kA anuyAyI banA diyA / jinavallabha kI pravacana zakti atyanta prabhAvotpAdaka aura vilakSaNa thii| unakA pravacana zravaNArtha aneka prAtibha vidvAna AyA karate the / jaba jinavallabha vikramapura ke aMcaloM meM vicaraNa kara rahe the, usI samaya ve marukoTTa bhI phuNce| vahA~ jinavallabha ne gaNi dharmadAsa kRta upadezamAlA kI nimnAMkita gAthA para chaH mAsa taka vyAkhyAna diyA saMvaccharamusabhajiNo, chammAsA vaddhamANajiNakhando | iya vihariyA nirasaNA, jaija eovamANeNaM // jinavallabha kI spaSTavAditA bhI Azcaryacakita karane vAlI thI / eka dina pravacana krama meM nimnokta gAthA AI dhijAINa gihINaM jANaM, (jaI) pAsatthAINa vAvi daTaThUNaM / jassa na mujjhaI diTThI, amUDhadiTThi taya biMti // 156 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta padya kI jinavallama ne savistAra carcA kI, jisameM brAhmaNoM kI AlocanA huii| brAhmaNa-paNDita isase kupita hue aura socA ki jaise-taise unheM vivAda meM parAsta kreN| kintu jinavallabha se Takkara lenA koI haMsI-khela nahIM thaa| unhoMne pradhAna brAhmaNa paNDita ko bhojapatra meM eka vRtta likhakara bhejAmaryAdAbhaGgabhIteramRtamayatayA dhairyagAmbhIrya yogAt / na kSubhyante va tApanniyamitasalilAH sarvadete smudraaH|| Aho ! kSobhaM brajeyuH kvacidapi samaye daivayogAt tadAnIM / na kSoNI nAdricakraM na ca ravizazinau sarvamekArNavaM syAt / / arthAt amRta jaise svaccha niyamita jala se paripUrNa sAgara dhIratA, gambhIratA aura maryAdAbhaGga ke Dara se kSobha ko prApta nahIM hote haiN| yadi daiva yoga se kSobha utpanna ho jAye to pRthvI, parvata, sUrya, candraina sabakA to patA bhI na cle| sArA jagat jalamaya hI ho jaaye| yaha padya par3hakara pradhAna brAhmaNa paNDita ne anya paNDitoM ko samajhA kara zAnta kara diyaa| jinavallabha kI eka anya ghaTanA kA ullekha bhI aneka paravartI pranthoM meM upalabdha hai| ghaTanA yaha hai ki dhArAnagarI meM rAjA naravarma kI rAja sabhA meM paradeza se do paNDita Aye aura unhoMne paNDitoM ke sammukha eka samasyA pada prastuta kiyA kaNThe kuThAraH kamaThe tthkaarH| rAjasabhA ke aneka paNDitoM ne isa samasyA kI pUrti kI kintu una donoM paNDitoM ko Atma-toSa nahIM huaa| taba upasthita paNDitoM meM se kisI ne kahA ki citrakUTa (cittaur3a) meM jinavallabha nAmaka zvetAmbara sAdhu haiM, ve sarva vidyAoM meM nipuNa haiN| unake dvArA isa samasyA kI pUrti karavAnI caahiye| naravarma ne sAdhAraNa nAmaka zreSThike pAsa 157 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka anurodha patra preSita kiyA jisameM yaha sUcita thA ki " kaNThe kuThAraH kamaThe ThakAraH" isa samasyA kI pUrti jinavallabhagaNi se zIghra karavAkara bhejeM / jinavallabha ne isa prakAra usakI samasyA pUrti kI - re re nRpAH zrI naravarma bhUpa prasAdanAya kriyatAM natAGgaH / kaNThe kuThAraH kamaThe ThakAra zcakre yadazvograkhurAgraghAtaiH // isa samasyA pUrti ne na kevala paradezI vidvAnoM ko prasanna kiyA apitu svayaM naravarma bhI AhlAdita huA aura vaha jinavallabha kA bhakta ho gayA / upalabdha sAkSyoM ke AdhAra para ukta ghaTanA vi0 saM0 1163 ke lagabhaga huI thI / tadanantara jaba jinavallabha dhArAnagara gaye taba rAjA ne unheM tIna lAkha 'pArutthaka' mudrA/tIna gA~va lene ke liye atyadhika Agraha kiyA / jinavallabha ne use svIkAra nahIM kiyA / kAraNa ve aparigrahI aura nispRha muni the / anta meM rAjA ne jinavallabha ko cittaur3a meM nirmApita do vidhi caityoM kI pUjA ke liye yaha dhana / grAma dAna meM de diyA | yugapradhAnAcArya gurvAvalI ke anusAra rAjA dvArA punaH punaH dhana grahaNa kA Agraha kiye jAne para jinavallabha ne kahA ki yadi ApakA yahI Agraha hai to cittaur3a meM zrAvaka saMgha dvArA nirmApita mandiradvaya meM pUjA - 1 - nimitta isa vRhat rAzi meM se do rupaye pratidina pradAna karate raheM / rAjA jinavallabha kI tyAga - vRtti se prabhAvita huA aura unake nirdezAnusAra niyama vyavahRta kara diyA / citrakUTa se jinavallabha nAgaura- saMgha kI vinatI svIkAra kara nAgapura (nAgaura) gaye / vahA~ unhoMne bhagavAna neminAtha ke mandira aura mUrti kI savidhi pratiSThA karavAI / yaha mandira zreSThI dhanadeva 158 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne banavAyA thA, jisakA ullekha tatkAlIna devAlaya ke nirmApaka zreSThI dhanadeva ke hI putra kavi padmAnanda ne kiyA hai| jinavallabha vahA~ se naravarapura padhAre, jahAM unhoMne navanirmita mandira kI pratiSThA karavAI | nAgapura aura naravarapura donoM hI sthAnoM ke mandiroM para rAtri meM bhagavAna ke naivedya Adi car3hAnA, rAtri meM rAsa,. nRtya Adi ke niSedha ke lie zilAlekhoM ke rUpa meM vidhi aMkita karavA dI, jise zilAlekha meM "mukti sAdhaka vidhi" nAma diyaa| marukoTa kI ghaTanA hai ki eka bAra jinavallabha ne mArga para jA rahe eka azvArUr3ha vara ko dekhA, jisake sAtha meM kauTumbikajanoM kA vizAla samudAya thaa| striyA~ vaivAhika maMgala gIta gA rahI thiiN| yaha dekhakara jinavallabha ne upasthita zrAvakoM se kahA ki dekho| saMsAra kI sthiti kaisI vicitra hai ? ye striyAM jo isa samaya utsAhapUrvaka maMgala gAna gA rahI haiM, rotI huI lautteNgii| vara vadhugRha pahu~cA aura ghor3e se nIce utarakara makAna meM jAne ke liye sIr3hI para car3hane lgaa| akasmAt usakA paira phisala gayA aura vaha girakara gharaTa kI kIla ke Upara pdd'aa| tIkSNa AghAta ne vara ke prANa kA haraNa kara liyaa| striyA~ rotI-bilakhatI lauTa par3I, jise dekhakara zrAvakoM ne socA ki jinavallabha bhI trikAlajJa haiN| gaNijinavallabha' marukoTa se nAgapura pratyAvartita hue| unakI prasiddhi aura pratibhA ko dekhakara AcArya devabhadrasUri ko apane guru prasannacandrasUri kA antima vAkya smaraNa ho AyA ki abhayadevasari kA paTTadhara gaNijinavallabha ko bnaanaa| yaha vicAra vyutpanna hone para 1 siktaH jinavallabhasya suguroH zAntopadezAmRteH / zrImannAgapure cakAra sadana bhI neminAthasya yaH / / zreSThI zrI dhanadeva ityabhidhayA khyAtazca tasyAGgajaH / padmAnanda zataM vyadhatta sudhiyA mAnanda sampattaye // -vairAgya zataka 156 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unhoMne jinavallabha ko patra likhA ki tuma zIghra apane samudAya sahita citrakUTa pahu~co, maiM bhI vihArakara vahAM pahuMca rahA huuN| jinavallabha ne Adeza kA anugamana kiyaa| devabhadrasUri ne jinavallabha ko vidhivat AcArya pada pradAna kara abhayadevasUri ke paTTa para sthApita kiyaa| usI samaya se gaNi jinavallama AcArya jinavallamasUrike nAma se kIrtimAna hue| jinavallabha ke AcArya padArUr3ha hone kA samaya vi0 saM0 1167, ASAr3ha zukla 6 aura sthAna vIraprabhU caityAlaya, cittaur3a hai| vi0 saM0 1167, kArtika kRSNa 12 kI rAtri ke caturtha prahara meM jinavallabhasUri kA zukladhyAna meM svargagamana huaa| paTTAvaliyoM meM likhA hai ki unhoMne caturtha devaloka prApta kiyaa| zithilAcAra-unmUlana :-kharataragaccha kI tejasvitA isI meM hai ki isane AcAraparaka zithilatAoM ko kabhI protsAhana nahIM diyaa| caityavAsiyoM kI zithilAcAramUlaka vRttiyoM kA kharataragaccha ne khulakara virodha kiyaa| jinavallabhasUri ne bhI caityavAsa aura zithilAcAra ke unmUlana meM athaka prayAsa kiyA thA / yadyapi AcArya jinezvarasUri aura abhayadevasUri Adi ne zithilAcAra ke per3a ko kATa pheMkane kA stutya prayatna kiyA thA, kintu ve use jar3a se na ukhAr3a pAe / kAraNa bArahavIM sadI meM bhI zithilAcAra kA prabhutva spaSTa dikhAI detA hai| vikrama saMvat 1147 meM nADola ke cauhAna nRpati jojaladeva ne apanI AjJA ghoSita karavAyI aura use aneka sthAnoM meM utkIrNa bhI karavAyA thA ki eka mandira se sambaddha vezyAoM ko apane varga sahita dUsare mandira kI yAtrA meM bhI bhAga lenA pdd'egaa| kisI AcArya muni ne isakA virodha kiyA to use daNDa diyA jaaegaa| jinavallabhasUri ne rAjAjJA hote hue bhI ina sabakA virodha kiyA aura use AmUla naSTa karane meM AzAtIta saphalatA prApta kii| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratibodha evaM gotra-sthApana:-jinavallabha ne prAmAnuprAma vihAra kara jana-jAgRti kA kAma kiyaa| Ama janatA para to unakA prabhutva thA hI, rAjAoM para bhI kama nahIM thaa| prApta pramANoM ke anusAra dhArAnagarI kA nareza naravarma jinavallama kI vidvat pratibhA se kAphI prabhAvita thaa| usane jinavallabha ke upadeza se dharma kArya meM lAkhoM rupaye vyaya kiye| prasiddha nareza mahArAja siddharAja jayasiMha bhI jinavallama ke prati anurAgI thaa| Abhudurga ke rAjA Anar3adeva aura kaMkarAvatA ke rAva bhImasiMha par3ihAra ne inake upadezoM se prabhAvita hokara hI jainadharma meM dIkSA lii| - jinavallabhasUri ne jo gotra sthApita kiye, unameM katipaya isa prakAra haiM-dhAr3IvAhA, koThArI, TaoNTiyA, lAlANI, bAMThiyA, braha mecA, mallAvata, harakhAvata, sAhajI, bhaNasAlI, kharabhaNasAlI, caMDAliyA, kacchavA, rAyabhUrA, pugaliyA, saMghavI, navalakhA, pallIvAla, phasalA, ninavANA, kAMkariyA Adi / - inameM DIDA nAmaka khIcI rAjapUta dhAr3a mArane kA dhandhA karatA thA, kintu gurudeva ke upadeza se usane dhAr3a mAranA banda kara diyA / 'dhAr3IvAhA' gotra kA sambandha isI se hai| rAjA lAlasiMha se lAlANI, baMThadeva se bAMThiyA, brahmadeva se baha mecA, malla se mallAvata, harakhacaMda se harakhAvata Adi gotra prakaTa hue| rAjA Anar3adeva ne bhANDazAlA meM samyaktva grahaNa kiyA thA, ataH unakA gotra bhaNasAlI sthApita huaa| rAva bhImasiMha par3ihAra ne jinavallabhasUri dvArA abhimantrita kaMkar3a zatrupakSa para pheMke, nisase zatruoM ke zastra kuMThita ho gye| kaMkar3a dvArA vijaya prApta ho mAne ke kAraNa rAva ke vaMzaja kAMkariyA khlaaye| ziSya-saMtati:-jinavallabhasUri ke kitane ziSya the isakI nizcita saMkhyA prApta nahIM hai| prApta ullekhoM ke anusAra to do-tIna 161 : Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziSya the| vi0 saM0 1140 meM jinavallama jaba citrakUTa pahuMce the usa samaya yA to inake do ziSya the yA unake sAtha meM kevala do ziSya the / sumati gaNi ne "Atma tRtIya" ke rUpa meM isakA saMketa diyA hai ki ve tIna the arthAt do ziSya aura ve svayaM / ____una do ziSyoM meM eka jinazekhara the aura dUsare ziSya sambhavataH gaNi rAmadeva the| gaNi rAmadeva jinavallabha ke hI ziSya the, aisA ullekha svayaM rAmadeva ne "SaDazIti TippaNaka" meM "tassissalaveNaM" ke rUpa meM kiyA hai| __ sAhitya-sevA :-jinavallabha kA sAhitya-sarjana vipula hai| yadyapi prAcya vidvAnoM ke anusAra unhoMne zatAdhika racanAe~ likhii|' kintu vartamAna meM unakI adholikhita kRtiyAM upalabdha hotI haiM(ka) prAkRtabhASA meM nibaddha kRtiyA~ : 1. sUkSmArtha vicArasAroddhAra sArddhazataka prakaraNa, karma-siddhAnta, - padya saMkhyA 152 2. AgamikavastuvicAra sAra SaDazItiprakaraNa, karmasiddhAnta, padya saMkhyA 86 3. piNDavizuddhi prakaraNa, AcAra-siddhAnta, padya saMkhyA 103 4. sarvajIvazarIrAvagAhanA stava, karma siddhAnta, padya saMkhyA 8 5. zrAvakavrata kulaka, AcAra-pakSa, padya saMkhyA 28 6. pauSadhavidhi prakaraNa, vidhi, gadya paramadyApibhagavatAmavadAtacaritanidhInAM zrImarukoTTasaptavarSapramitakRtanivAsaparizIlitasamastAgamAnAM samagragacchA hatasUkSmArtha siddhAntavicArasAraSaDazIti-sArddhazatakAkhya-karma grantha - piNDavizuddhi-pauSadhavidhi-pratikramaNasAmAcArI-saMghapaTTaka-dharmazikSA-dvAdazakulaka-rUpaprakaraNa - praznottarazatakazRGgArazataka - nAnAprakAravicitracitrakAvyazatasaMkhyastutistotrAdirUpakIrtipatAkA sakalaM mahImaNDalaM maNDayantI vidvajanamanAMsi pramodayati / -sumati gaNi, gaNadharasArddhazataka vRtti 162 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. pratikramaNa-samAcArI, vidhi, padya saMkhyA 40 8. dvAdazakulaka, upadeza pradhAna racanA, padya saMkhyA 233 6. svapnasaptatikA, svapnazAstra, padya saMkhyA 71 10. AdinAtha caritra, caritra pradhAna racanA, padya saMkhyA 25 11. zAntinAtha caritra, caritra pradhAna racanA, padya saMkhyA 33 12. neminAtha caritra, caritra pradhAna racanA, padya saMkhyA 15 13. pArzvanAtha caritra, caritra pradhAna racanA, padya saMkhyA 15 14. mahAvIra caritra, caritra pradhAna racanA, padya saMkhyA 44 15. vIra caritra (jaya bhavamava), caritra pradhAna racanA, padya saMkhyA 15 16. caturvizati jina stotrANi (bhImabhava), stotraparaka racanA, padya saMkhyA 145 17. caturviMzati jina stuti (marudevI nAmitaNayaM), stutiparaka racanA, padya saMkhyA 66 18. paMcakalyANaka stava ( samma nabhiuNa), stotraparaka racanA, padya saMkhyA 26 16. sarvajina paMcakalyANaka stava (paNaya sura), stotraparaka racanA, padya saMkhyA 20. laghuajitazAntistava, stotraparaka racanA, padya saMkhyA 17 21. stambhana pArzvajina stotra, stotraparaka racanA, padya saMkhyA 11 22. kSudropadravahara pArzvajina stotra (namie surAsura), stotraparaka racanA, padya saMkhyA 22 23. mahAvIra vijJaptikA (suranaravara ), stotraparaka racanA, padya saMkhyA 12 24. mahAbhaktigarbhA sarvavijJaptikA (loyAloya), stotraparaka racanA, padya saMkhyA 36 25. nandIzvara caitya stava (vaMDiya naMDiya), stutiparaka racanA, padya saMkhyA 25 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (kha) saMskRta bhASA meM nibaddha kRtiyA~ : 1. dharma zikSAprakaraNa, upadezaparaka racanA, padya saMkhyA 40 2. aSTasaptati apara nAma citrakUTIya-vIra-caitya-prazasti, prazastikAvya, padya saMkhyA 78 3. praznottaraikaSaSTizata, kAvya, padya saMkhyA 161 4. zRGgArazataka, kAvya, pradya saMkhyA 121 5. paMcakalyANakastotra (prItadvAtriMza), stotraparaka racanA, ___ padya saMkhyA 13 6. kalyANaka-stava (purandara pura), stotraparaka racanA, padya saMkhyA - 7, sarvajina stotra (prIti prasanna), stotraparaka racanA, padya saMkhyA 23 8. pArzvajina stotra (namasyadgIrvANa), stutiparaka racanA, padya saMkhyA 33 6. pAzva stotra (pAyAtyapA), stutiparaka racanA, padya saMkhyA ha... 10. pArzvajina stotra (devAdhIza, stutiparaka racanA, padya saMkhyA 10 11. pArzvajina stotra (samudhanto), stutiparaka racanA, padya saMkhyA 24 12. pArzvajina stotra (vinayavinamad ), stutiparaka racanA, padya saMkhyA 17 13. pArzvajina citrakAvyAtmaka (zaktizUleSu), stutiparaka racanA, padya saMkhyA 10 14. pArzvajina cakrASTaka (cakre yasya natiH), stutiparaka racanA, padya saMkhyA 8 15. sarasvatIstotra (sarabhasalasad), stutiparaka racanA, padya-saMkhyA 25 (ga) samasaMskRta-prAkRta bhASA meM nibaddha racanA : 1. bhAvArivAraNa stotra, stutiparaka racanA, padya saMkhyA 30 (gha) apabhUzabhASA meM nibaddha racanA : 1. prathama jina stava (sayala yuvaNikka), stutiparaka racanA, padya saMkhyA 33 164 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. navakAra-stava (kiM kiM kappatarU), stutiparaka racanA, padya saMkhyA 13 uparyukta kRtiyoM ke atirikta do anya kRtiyoM ke nAma mAtra prApta hue haiM, jinakA ullekha carcarI TIkA meM huA hai| 1. AgamoddhAra aura 2. pracuraprazasti jinavallamasUri dvArA likhita sAhitya meM praznottaraikaSaSTizatam aura zRGgAra-zataka ye donoM kRtiyAM sAhityika tatvoM kI dRSTi se vizeSa ullekhanIya haiM aura pahalA tathA prasiddhi kI dRSTi se sArddhazataka, SaDazIti evaM piNDavizuddhi hai| inake sAhitya para aneka vidvAnoM ne vyAkhyA-grantha likhe haiN| mahopAdhyAya vinayasAgara kA abhimata hai ki jinavallabhasUri kI mRtyu ke lagabhaga tIna varSa uparAnta se lekara zatAbdiyoM paryanta taka inake granthoM para jitanI TIkAyeM likhI gayI utanI sambhavataH kisI bhI jainAcArya kI kRtiyoM para nhiiN|' jinavallama-sAhitya para AcArya dhanezvarasUri, haribhadrasUri, yazodevasUri, malayagiri jaise mUrdhanya vidvAnoM ne bhI TIkA arthAt vyAkhyA grantha likhe| jinavallama sAhitya para vyAkhyAyita prantha nimnAnusAra haiM1. sUkSmArtha-vicAra-sAroddhAra ( sAdha zataka ) bhASya, ajJAta 2. sUkSmArtha-vicAra-sAroddhAra TippaNa, TippaNakAra rAmadevagaNi 3. sUkSmArtha-vicAra-sAroddhAra cUrNi, cUrNikAra municandrasUri 4. sUkSmArtha-vicAra-sAroddhAra vRtti, vRttikAra dhanezvarAcArya 5. sUkSmArtha-vicAra-sAroddhAra vRtti, vRttikAra mahezvarAcArya 6. sUkSmArtha-vicAra-sAroddhAra vRtti, vRttikAra haribhadrasUri 7. sUkSmArtha-vicAra-sAroddhAra vRtti, vRttikAra cakrezvarAcArya 8. sUkSmArtha-vicAra-sAroddhAra prAkRtavRtti, vRttikAra ajJAta 1. sUkSmArtha vicAra-sAroddhAra TippaNaka, TippaNakAra ajJAta 10. AgamikavastuvicAra sAra (SaDazIti) bhASya, bhASyakAra ajJAta 1 pallama-bhAratI, pRSTha 137 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. AgamikavastuvicArasAra bhASya, bhASyakAra ajJAta 12. AgamikavastuvicAra sAra TippaNa, TippaNakAra rAmadeva gaNi 13. AgamikavastuvicAra sAra vRtti, vRttikAra haribhadrasUri 14. AgamikavastuvicAra sAra vRtti, vRttikAra malayagiri 15. AgamikavastuvicAra sAra vRtti, vRttikAra yazobhadrasUrI 16. Aga mikavastuvicAra sAra vivaraNa, vivaraNakAra meruvAcaka 17. AgamikavastuvicAra sAra TIkA, TIkAkAra ajJAta 18. Agamika vastuvicAra sAra avacUri, avacUrikAra ajJAta 16. AgamikavastuvicAra sAra avacUri, avacUrikAra ajJAta 20. Agamikavastu vicAra sAra uddhAra, uddhArakAra ajJAta 21. piNDavizuddhivRtti, vRttikAra zrI candrasUri 22. piNDavizuddhi laghuvRtti, laghuvRttikAra yazodevasUri 23. piNDavizuddhi dIpikA, dIpikAkAra udayasiMhasUri 24. piNDavizuddhi TIkA, TIkAkAra ajitadevasUri 25. piNDavizuddhi dIpikA, dIpikAkAra ajJAta 26. piNDavizuddhi avacUri, avacUrikAra ajJAta 27. piNDavizuddhi avacUri, avacUrikAra ajJAta 28. piMDavizuddhi paMjikA, paMjikAkAra ajJAta 26. piMDavizuddhi avacUri, avacUrikAra zrIcandra 30. piMDavizuddhi TIkA, TIkAkAra ajJAta 31. piMDavizuddhi TIkA, TIkAkAra kanakakuzala 32. piMDavizuddhi bAlAvabodha, bAlAvabodhakAra saMvegadevagaNa 33. pauSadhavidhiprakaraNa vRtti, vRttikAra yu0 jinacandrasUri 34. pratikramaNasamAcArI stavaka, stavakakAra vimalakIrti 35. dvAdazakulakaTIkA, karttA upAdhyAya jinapAla 36. dharmazikSAprakaraNa TIkA, karttA upAdhyAya jinapAla 37. saMghapaTTakagRhadvRtti, karttA AcArya jinapatisUri 166 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38. saMghapaTTakalaghuvRtti, kartA upAdhyAya harSarAja 36. saMghapaTTakavRtti, kartA lakSmIsena 40. saMghapaTTaka avacUri, karttA AcArya vivekaratnasUri 41. saMghapaTTaka avacUri, kartA upAdhyAya sAdhukIrti 42. saMghapaTaka paMjikA, karttA devarAja 43. svapna-saptati, TIkA, kartA sarvadevasUri 44. saMghapaTaka-bAlAvabodha, kartA upAdhyAya lakSmIvallabha 45. praznottareka SaSTizatakAvyapaTTIkA, kartA upAdhyAya puNyasAgara 46. praznottaraika SaSTi zatakAvyaM avacUri, kartA AcArya somacandra sUri ke ziSya, nAma ajJAta / 47. praznottaraika SaSTizatakAvyamavacUri, karttA mukticandra gaNi 48. praznottaraika SaSTizatakAvyamavacUri, kartA kaNi kamalamandira 46. praznottaraika SaSTizatakAvyamavacUri, kartA ajJAta 50. praznottaraika SaSTizata kAvya TIkA, karttA ajJAta 51. caritra-paMcakaTIkA, kartA upAdhyAya sAdhusoma 52. caritra paMcakAvacUri, kartA upAdhyAya kanakasoma 53. caritra paMcakabAlAvabodha, kartA kamalakIrti 54. mahAvIra caritra TIkA, kartA upAdhyAya samayasundara 55. mahAvIra caritrAvacUri, kartA gaNi kanakakalaza 56. mahAvIra caritrabAlAvabodha, kartA vimalaratna 57. mahAvIra caritrabAlAvabodha, kartA upAdhyAya samayasundara 58. mahAvIra caritrastavaka, kartA gaNisumati 56. laghu ajitazAntistava TIkA, kartA upAdhyAya dharmatilaka 60. laghu ajitazAntistava TIkA, kartA upAdhyAya samayasundara 61. laghu ajitazAntistava TIkA, kartA upAdhyAya guNavinaya 62. laghu ajitazAntistava bAlAvabodha, kartA upAdhyAya sAdhukIrti 63. laghu ajitazAntistavabAlAvabodha, kartA upAdhyAya kamalakIrti Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64. laghu ajitazAntistavabAlAvabodha, kartA upAdhyAya devacandra . 65. nandIzvara stotraTIkA, kartA upAdhyAya sAdhusoma 66. bhAvArivAraNastotraTIkA, kartA upAdhyAya jayasAgara 67. bhAvArivAraNastotraTIkA, kartA upAdhyAya merusundara 68. bhAvArivAraNastotra, kartA upAdhyAya kSemasundara... 66. bhAvArivAraNastotra TIkA, kartA caritravardhana 70. bhAvArivAraNastotra TIkA, kartA matisAgara 71. bhAvArivAraNastotrAvacUri, kartA ajJAta 72. bhAvArivAraNastotra bAlAvabodha, karttA upAdhyAya merusundara 73. bhAvArivAraNa pAdapUrtistotra, kartA gaNi padamarAja ___ samaya-saMketa :-AcArya jinavallabhasUri kA samaya vikrama kI bArahavIM zadI hai| inakA janma-samaya vikrama kI bArahavIM zadI kA pUrvArddha hai| vi0 saM0 1167 meM inakA dehAvasAna huaa| vidvatratna AcArya harisiMhasUri : jIvana-vRtta :-harisiMhasUri eka udbhaTa vidvAna AcArya the| inhoMne AcArya jinadattasUri ko zAstrIya vidyAdhyayana karavAyA thaa| inake guru upAdhyAya dharmadeva the| inake eka bhAI ne bhI pravrajyA grahaNa kI thI, jo gaNi sarvadeva ke nAma se ullikhita hai| paTTAvaliyoM ke anusAra inhoMne mRtyu ke bAda svargArohaNa kiyA aura jinadattasUri ko devasvarUpa meM darzana bhI diyA thaa| pazcAtvatI vidvAnoM ne ukta tathyoM ke vyatirikta anya ullekha nahIM kiye haiN| ___ samaya-saMketa :-ye bArahavIM zadI meM hue the| prabuddhacetA gaNi rAmadeva : jIvana-vRtta :-rAmadeva ke sambandha meM gaNadhara sArddhazataka vRhad vRtti meM sumati gaNi ne likhA hai ki "sa hi bhagavAn jinavallabhasUri 168 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yasya zirasi svahastapadmaM dadAti sa jaDo'pi rAmadevagaNiriva vanakayalAvartIrNa bhAratI koDatyantadurbodha-sUkSmArtha sAraprakaraNa vRtti viracayati / " isase yaha siddha hotA ki gaNi rAmadeva AcArya jinavallabhasUri ke eka vidvAna ziSya the / rAmadeva ke sAhitya kA avalokana karane se vidita hotA hai ki inhoMne prAkRta bhASA evaM siddhAntoM kA gahana adhyayana kiyA thA / karma - siddhAnta kA inheM vizeSa jJAna thA / inake janma dIkSA kAla Adi kA koI pramANa prApta nahIM hai / ye bArahavIM zadI meM hue / mahopAdhyAya vinayasAgara ke ullekhAnusAra inakI dIkSA 1130-67 ke madhya huI hogI / ' sAhitya :- rAmadeva ke nimna grantha upalabdha ho cuke haiM(1) sattarI Tippana ( 2 ) sArddhazataka Tippana (3) SaDazItiTippana / ukta tInoM pranthoM kA racanA - kAla evaM racanA sthala ajJAta hai / samaya- saMketa :- ye bArahavIM zadI meM hue the / jinazAsana-sevI padmAnanda : padmAnanda dharmaniSTha, dAnavIra evaM kavi the| jinamandiroM ke nirmANa meM inhoMne apanA tana, mana, dhana samarpita kara diyaa| saMskRta kA inheM acchA jJAna thA / ye eka vidvAna zrAvaka the / 1 jIvana-vRtta :- inake ki inake pitA kA nAma pitA aura putra donoM hI AcArya jinavallabhasUri ke parama bhakta the evaM kharataragaccha paramparA se sambaddha the / 'vairAgyazataka' ke anusAra padmAnanda ne AcArya jinavallabhasUri -1 ballabha bhAratI, pRSTha 143 sambandha meM mAtra itanA hI jJAta ho pAyA hai dhanadeva thA jo nAgaura ke nivAsI the / 166 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA upadeza sunakara nAgapura ( nAgora) meM bhagavAn neminAtha kA bhavya mandira banavAyA thA / ' sAhitya :- padmAnanda ne 'vairAgyazataka' nAmaka kAvya bhI likhA thA jisameM zArdUlavikrIDita chanda meM 103 padya haiM / isameM vairAgyamUlaka bAteM batAI gaI haiM aura sacce yogI tathA kAmuka logoM kA svarUpa pratipAdita kiyA gayA hai| isakI cauthI AvRtti 'kAvyamAlA' gucchaka 7 meM prakAzita huI haiM / samaya ya-saMketa :- padmAnanda kA kAla vikrama kI bArahavIM zadI hai| sammAnya AcArya azokacandrasUri : azokacandrasUri eka prabhAvazAlI AcArya the / tatkAlIna anya AcArya inheM vizeSa Adara dete the aura gaccha meM honevAle viziSTa kAryoM ko inhIM ke kara-kamaloM se karavAte the / jIvana-vRttaH - azokacandrasUri ke sambandha meM anya jAnakArI mAtra itanI hI upalabdha ho sakI hai ki inake guru kA nAma gaNisahadeva thA aura praguru kA nAma AcArya jinezvarasUri thA / AcArya jinacandrasUri ne inheM vizeSa vidyAdhyayana karavAyA thA / prasannacandra, harisiMha aura devabhadra jaise mahAmuniyoM ko azokacandrasUri ne hI AcArya padArUr3ha kiyA thaa| muni somacandra ( AcArya jinadattasuri ) Adi kI vRhada - dIkSA bhI inhoMne hI karavAI thii| inake ziSyoM meM eka ziSya kA nAma udayacandra thA, jisane vi0 saM0 1954 meM oghaniyukti kI racanA kI thI / sAhitya :- azokacandrasUri dvArA likhita sAhitya abhI taka prApta nahIM huA hai| jabaki inhoMne sAhitya-sarjana nizcita kiyA thA / 1 vairAgya zataka ( 102 ) 170 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyoMki inake dvArA likhita uttarAdhyayana sUtravRtti kI sUcanA pratyekabuddha 'caritra meM prApta hotI hai yacchiSyAH * SaDutarAdhyayanasa duvyAkhyAmazo kendurA / X X X svapUrvaja zrImadazokacandra zrI nemicandrAdima sUtradhAra | dRSTottarAdhyAya vivRttisUtrAnusAra tazcArvati saMghaTTayaH / 1 -- samaya- saMketa :- prApta pramANoM ke AdhAra para azokacandrasUri kA jIvana-kAla vikramasaMvat 1100 se 1175 taka kA honA cAhie / jagatpUjya AcArya jinadattasUri jinadattasUri kA yuga kharataragaccha ke lie svarNa - yuga siddha huA thA / kharataragaccha saMgha kI inhoMne sarvAdhika saMvRddhi kI / pratibhA, prasiddhi evaM katRtva kI dRSTi se jinadattasUri ko na kevala kharataragaccha apitu jaina paramparA kA advitIya AcArya kahA jAe to koI atyukti na hogI / usI yuga meM hemacandrAcArya, vAdidevasUri, malayagiri, kavi-cakravartI zrIpAla jaise mahApratibhAvAn vyakti hue, kintu jinadattasUri ko jitanI janapratiSThA prApta huI, utanI sambhavataH anya kisI ko prApta nahIM ho pAyI thI / jainasaMgha ke punarvardhana evaM punaroddhAra hetu jinadattasUri kA zrama anupameya rahA / jaina samAja meM dAdA gurudeva ke nAma se vizruta yugapradhAna AcArya jinadattasUri ne jainadharma ke vyApaka vistAra kI dRSTi se bahuta bar3A kArya kiyA / lAkhoM ajainoM ko jainadharma meM pravRtta kiyA / kSatriya jAti kA jainadharma ke sAtha prArambha se hI bar3A nikaTatApUrNa sambandha rahA, kintu Age calakara paristhitivaza vaisA nahIM raha sakA / zatAbdiyoM bAda AcArya jinadattasUri ne apane tyAga tapomaya AdarzoM aura 1 pratyeka buddhacaritra, prazasti, pR0 30 171 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upadezoM se lAkhoM kSatriyoM ko prabhAvita kiyaa| unhoMne jainadharma svIkAra kiyaa| osavAla jAti jo Aja lAkhoM kI saMkhyA meM hai, usI kSatriya-paramparA kI AnuvaMzikatA liye hue hai| ___ AcArya jinadattasUri aise rASTrasanta hue, jinhoMne Ama janatA ke duHkha-dardo ko gaharAI se samajhA aura use dUra karane ke lie bharasaka koziza kii| janatA ne AcArya kI AtmA meM svayaM kI AtmA kA darzana kiyA aura unheM 'jana-uddhAraka' evaM 'jana-masIhA' ke rUpa meM svIkAra kiyaa| jinadattasUri ne mAnavatA ko jo sammAna diyA, use saccAI kI rAha se jor3ane kA jo prayAsa kiyA, kyA vizva kA itihAsa use bhulA pAegA 1 hajAroM-lAkhoM loga usa AcArya kI pagaDaNDI para cale aura unhoMne jainatva ke mAnavIya dharma ko bar3e garva ke sAtha apnaayaa| na kevala unhoMne apanAyA, varan unakI pIr3hIdara-pIr3hI bhI isa dharma kI anuyAyI banI rahI hai| Aja bhI aise - lAkhoM jaina haiM, jinheM jainatva AcArya jinadattasUri ke kAraNa hI paitRkasampatti ke rUpa meM milA huA hai| jainatva ke vistAra ke lie AcArya jinadattasUri yuga-yuga taka dharma saMgha ke Adarza rheNge| __ sAdhvI saMghamitrA ke zabdoM meM jinadattasUri kI naI sUjhabUjha ne dharma vistAra ke lie naye AyAma khole| satya ke pratipAdana meM unakI nIti vizuddha thii| unake zAsanakAla meM jainIkaraNakA mahattvapUrNa kArya huaa| jaina saMkhyA kA vistAra unake jIvana kI abhUtapUrva dena hai| saMkhyA vRddhi suvihita vidhi-mArga kI nIMva ko majabUta karane meM parama sahAyaka siddha huii| AcArya jinadattasUri kI isa pravRti kA anukaraNa samasta jaina samAja kara pAtA, to jainoM kI saMkhyA sambhavataH kaI karor3a taka pahu~ca jaatii|' apabhUzabhASA aura prAcIna hindI ke vikAsa meM evaM unako jIva 1 jaina dharma ke prabhAvaka AcArya, pRSTha 620 172 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ntatA pradAna karane meM bhI jinadatta kA sthAna mahatvapUrNa hai / unake adbhuta kArya aura unakA sAhityika jIvana na kevala samakAlIna balki paravartI vidvatvarga tathA samAja dvArA sthAna-sthAna para nirantara prazaMsanIya rahA hai / aneka lekhakoM kaviyoM ne una para vahuta-sI svatantra racanAe~ racI haiM / janasAdhAraNa ne unake upakAroM se upakRta evaM zraddhAbhibhUta hokara bhArata ke aneka aMcaloM meM stUpa, pratimA evaM caraNa-cihna nirmita - pratiSThApita kiye, jo ki dAdAvAr3I ke nAma janavizruta haiN| unakI vartamAna dAdAbAr3iyoM kI sUcI akhila bhAratIya kharataragaccha mahAsaMgha, dillI ne prakAzita kI hai / se samprati jinadattasUri ke mahanIya vyaktitva evaM kRtitva para aneka kArya hue haiM, jinameM agaracanda nAhaTA aura bha~varalAla nAhaTA dvArA likhita yugapradhAna zrI jinadattasUri nAmaka zodhamUlaka prantha aura muni kAntisAgara dvArA usI grantha kI prastAvanA vizeSa ullekhanIya hai / Apa para kiye gaye anya racanA kAryoM meM dhanapatisiMha bhaNasAlI kRta, zrIjinadattasUri jIvanacaritra, zerasiMha gaur3avaMzI kRta zrI jinadantasUri caritra, zAsanaprabhAvaka zrI jinadattasUrijI no jIvanacaritra aura AcArya jinaharisAgara suri kRta jinadattasUri pUjA vizeSa ullekhanIya hai / upAdhyAya labdhimuni ne saM0 2005 meM jinadattasUricaritra nAmaka 468 zloka kA lalitakAvya racA hai| zramaNa bhAratI prakAzana AgarA Adi patra saMsthAoM ne Apa para vizeSAMka bhI prakAzita kiye haiM / Apake nAma para aneka saMghoM, saMsthAoM kA nirmANa bhI huA, jinameM jinadattasUri pustakodvAra phaNDa, sUrata, jinadattasUri sevA saMgha, kalakattA evaM jinadattasUrimaNDala, madrAsa kA nAma ullekhanIya hai / jinadattasUri kA nIvana-vRtta gurvAvaliyoM-paTTAvaliyoM meM savistAra varNita hai jinameM prAmANikatA kI dRSTi se gaNadhara sArddhazataka vRhadvRtti AdhArabhUta haiM / 173 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana-vRtta :- yugapradhAnAcArya gurvAvalI' ke anusAra jinadatta kA janma gujarAta prAntAntargata dhavalakA (gholakA) grAma meM huA thA / inake pitA kA nAma vAliga thA, jo humbar3ajJAtIya zreSThi the aura mAtA kA nAma bAhar3adevI thaa| inakA janma samaya vikrama saM0 1132 hai, kintu yaha tathya anavagata hai ki usa varSa kI kisa tithi ko unakA janma huA thA aura unakA janma nAma kyA thA / upAdhyAya dharmadeva kI AjJAnuvartinI viduSI sAdhviyoM ke satsamparka se udIyamAna vAchigaputra ke antasa meM zramaNa-dharma ke prati AkarSaNa paidA huA thA / sAdhviyoM kA dhavalakA meM cAturmAsa thA aura vAgi tathA bAhar3adevI apane putra ko lekara unake pAsa vandana-pravacanazravaNArtha AyA karate the / eka dina sAdhviyoM ne usa dampatti ko samajhAyA ki yaha bAlaka bhaviSya meM bahumukhI pratibhA kA dhanI hogA aura isake dvArA jinazAsana kI viziSTa prabhAvanA hone kI saMbhAvanA hai / ataH ise hamAre guru mahArAja ko sauMpa do / dampatti ne pradhAna sAdhvI ke vacanoM ko svIkAra kara liyA / anta meM vikrama saMvat 1941 meM nau varSa kI alpAyu meM upAdhyAya dharmadeva jo gaNadhara sArddha zataka vRhadvRtti ke anusAra jinezvarasUri ke ziSya the, ne isa bAlaka ko dIkSita kiyA aura usakA prAthamika adhyayana kA kAryabhAra gaNi sarvadeva ko diyA / dIkSA ke samaya ve somacandra nAma se abhihita hue / yadyapi dhanapatasiMha bhaNasAlI likhita jinadattasUri caritra meM inakA dIkSA-nAma prabodhacandra ullikhita hai, kintu prabodhacandra nAma ko siddha karanevAle anya sAkSya anupalabdha haiM / vividha paTTAvaliyoM meM somacandra nAma hI nirdiSTa hai / muni somacandra kI vRhaddIkSA AcArya azokacandrasUri ke karase huI / * yugapradhAnAcAryagurvAvalI, kharataragaccha vRhad gurvAvalI, pRSTha 16 se 20 174 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka dina gaNi sarvadeva aura muni somacandra donoM zauca-kriyA ke lie bahirbhUmi gaye / somacandra ne bAlasvabhAvAnusAra eka paudhe ko ukhAr3a diyaa| vastutaH somacandra ko yaha jAnakArI nahIM thI ki muni-jIvana meM sacita padArtha ko tor3anA-maror3anA yathArthataH munitva kI virAdhanA hai| somacandra ne hiMsA kI bhAvanA se paudhe ko na ukhAr3akara bAlasvabhAvAnusAra ukhAr3A thA, ataH ve hiMsA Asrava se Abaddha nahIM kahe jaaeNge| kintu sarvadeva ne somacandra ko DAMTA aura isa bhUla kI punarAvRtti na ho isa uddezya se kahA ki sAdhu hokara paudhA tor3ate ho ? ye rajoharaNa aura mukhavastrikA mujhe do aura cale jAo apane ghr| ____somacandra kI pratimA apratima thii| unhoMne usI bAlya-lahaje meM kahA ki maiM ghara to calA jAU~gA, kintu Apa mere gurudeva se mujhe vaha coTI vApasa dilA dIjiye, jo unhoMne dIkSAvidhi meM mere mastaka se grahaNa kI thii| sarvadeva niruttara aura lajita ho gye| malA, TUTI coTI punaH dI athavA sAMdhI jA sakatI hai ? ___ gaNi sarvadeva ke pAsa sAmAnya adhyayana pUrNa hone ke bAda somacandra ne sAta varSa paryanta pATaNa meM rahakara nyAya-darzana Adi kA ucca starIya vidyAdhyayana kiyA evaM alpavaya meM bhI vAdiyoM ko parAsta kara kIrtibhI prApta kii| somacandra kA Agamika evaM saiddhAntika adhyayana harisiMhAcArya ne krvaayaa| somacandra arthAt jinadatta ne svayaM inheM apanA zikSAguru dharma-guru svIkAra kiyA hai| somacandra ne vividha zikSakoM aura dharmaguruoM se vidyA kI usa sImA ko pAra kara diyA thA, jisase ve vaiduSya pratimA kI dRSTi se tatkAlIna mUrdhanya vidvAnoM meM eka mAne jAne lge| / gaNadharasArdhazataka, gAthA 78 --- 175 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikrama saMvat 1166, vaizAkha zuklapakSa 1, zanivAra ke dina AcAryapravara devabhadrasUri ne somacandra ko samasta kharataragacchIya zramaNasaMgha meM parama yogya jAnakara zreSThi sAdhAraNa dvArA nirmApita bhagavAn mahAvIra ke vidhi-caitya meM mahotsavapUrvaka AcArya-padArUr3ha kiyA aura unheM AcArya jinavallabhasUri ke paTTadhara ghoSita kie| isI samaya unakA somacandra nAma parivartita kara jinadattasUri nAmakaraNa huaa| AcArya-padAlaMkRta hone ke pazcAt jinadatta ne svargastha AcArya harisiMhasUri kI ArAdhanA kI aura unase prApta saMketAnusAra unhoMne munimaNDala ke sAtha marudhara deza kI ora maMgala vihAra kiyA / kramazaH vicaraNa karate hue ve nAgapura (nAgora) pahu~ce, jahA~ vividha zAsanaprabhAvaka kArya hue| AcArya ke dvArA Ayatana-anAyatana viSayaka vizuddha prarUpaNA se zreSThi dhanadeva Adi aneka zrAvaka pratibuddha hue| parantu yugapradhAnAcArya gurvAvalI ne to yaha likhA hai ki dhanadeva ne AcArya se nivedana kiyA thA ki yadi Ayatana-anAyatana viSayaka prarUpaNA karanI chor3a de to vaha unheM donoM pakSIya logoM dvArA zraddhA kendra banA degA, kintu jinadattasUri ne usake nivedana ko asvIkAra kara diyaa| dhanadeva ko chor3akara anya sabhI loga jinadatta ke samarthaka hue| nAgapura se prasthAna kara ve ajamera gye| ajamera ke cauhAna rAjA arNorAja ne inakI agavAnI kI aura inake samAgama kA lAbha saMprApta kiyaa| rAjA ne jinadatta sUri se prabhAvita hokara jainasaMgha ko vidhi caitya nirmANArtha vistRta bhUmi bheMTa kii| jinadattasUri ne rAjA ko dharmalAbha kA AzIrvAda diyaa| upAdhyAya jinapAla ke anusAra jinadatta ne nimna zloka ke dvArA rAjA ko AzIrvAda pradAna kiyA thA--- 176 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zriye vRtta natAnandA vizeSavRSasaMgatAH / bhavantu bhavatAM bhUpa! brahmazrIdhara shNkraaH|| arthAt he rAjan bhaktoM ko Ananda denevAle aura kramazaH garur3a, zeSanAga aura vRSabha para savArI karane vAle brahmA, viSNu aura zaMkara Apa ke lie kalyANakara hoN| eka jainAcArya dvArA jainetara mAnya devoM kA isa prakAra ullekha karanA yaha koI sAmAnya bAta nahIM haiN| yaha vastutaH unakI sarvadharma samabhAva hai| ajamera meM jinadattasUri ke ThAkura Azadhara, rAsala, sAdhAraNa ityAdi zrAvaka vizeSa bhaktoM meM se the| ajamera meM nirmANAdhIna jina mandira meM AcArya ke Adeza se ThAkura Azadhara ne vizeSa vitta pradAna kiyA thaa| jinadattasUri ne ajamera se bAgar3adeza kI ora pAda-vihAra kiyaa| bAgar3adeza meM unhoMne aneka dharmodyotakara kArya kiye| unake upadezoM se prabhAvita hokara aneka logoM ne samyaktvavrata, dezavirativrata, sarvavirati-vrata, dIkSA-vrata, upasampadAe~ Adi svIkAra kiye| prApta ullekhoM ke anusAra usa deza meM jinadattasUri ke sAnnidhyameM sAdhvIdIkSA huI aura muni jinazekhara ko upAdhyAya-pada se vibhUSita kara unheM mudrapallIya kSetroM meM dharmapracAra ke lie bheja diyA gyaa| ___ marudeza se vihAra karake jinadattasUri tribhuvanagiri ( tahanagar3ha) padhAre, jahA~ unhoMne mahArAjA kumArapAla yAdava ko pratibodha dekara jainamuniyoM ke sambandha meM lagAye pratibandhoM ko httaayaa| aisA saMketa hameM 'guru guNaSaTpada' meM prApta hotA hai| anukramazaH rUdrapallI, vikramapura, uccanagara, navahara, ujjayanI, citrakUTa (cittaur3a) prabhRti pramukha nagaroM meM zAsana-prabhAvanA karate hue jinadattasUri ne kharatara vidhipakSa kA prabalavega se prasAra kiyA tathA bahuta-se vidhicaityoM kA parinirmANa karAyA evaM prANa-pratiSThA krvaaii| 1 aitihAsika jainakAbya saMgraha, guru guNa SaTpada, pR0 2 177 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya jinadattasUri kI AgamaniSTha cAritrazIlatA se sarvasAdhAraNajana to prabhAvita huA hI, unake vipakSI caityavAsI AcArya, yatigaNa bhI prabhAvita hue binA na raha sake / AcArya jayadeva, AcArya jinaprabha, vimalacandra, jayadattamantravAdI, gaNi guNacandra, gaNibrahmacandra, gaNi rAmacandra, jIvAnanda prabhRti aneka pramukha caityavAsiyoM ne to unakI upasampadA-ziSyatA bhI parigrahaNa kI thii| bhalA, jisa guru ke pAsa bar3e-bar3e AcArya, yatijana anudIkSita hue hoM, unake dvArA lakSAdhika vyaktiyoM kA suvihita pakSa aura jainadharma aMgIkAra karAnA jitanA svAbhAvika hai, utanA hI garimApUrNa bhI hai| yugapradhAna-pada :-AcArya jinadattasUri apane samaya ke apratima pratibhAzAlI rASTra santa the| jainIkaraNa kA jo kIrtimAna jinadatta ne upasthita kiyA, vaha unheM sadA amara banAye rkhegaa| ____ AcArya jinadattasUri ke sambandha meM eka tathya atyanta mahattvapUrNa hai, jo unakI mahanIyatA para sarvopari prakAza DAlatA hai aura jisakA varNana samasta vidvAnoM ne ekasvara se kiyA hai vaha tathya hai yugapradhAnapadArohaNa kaa| yaha eka anokhI ghaTanA hai ki AcArya jinadattasUri ko yugapradhAna-pada kI dena mAtra mAnavIya hI nahIM, apitu daivIya bhI thii| prApta pramANoM ke anusAra nAgadeva nAmaka zrAvaka ke mana meM yaha jijJAsA huI ki isa samaya saMsAra meM yugapradhAna AcArya kauna hai| usane samAdhAna pAne ke lie devI ambikA kA tapobala sahita dhyAnasmaraNa kiyaa| devI ne usake karatala meM eka padya likhA, aura kahA ki jo vyakti isako pragaTa kara de, vahI yugapradhAna hai| vaha Alekhana nAgadeva ke lie to apAThya thA, adRzya thaa| nAgadeva ne aneka AcAryoM kA apanA karatala nidarzita kiyA, kintu antataH mAtra eka hI AcArya usa para vAsakSepa kara pragaTa kara sake aura ve the AcArya jinadattasUri / prApta sandarbho ke anusAra nAgadeva ke karatala meM nimnAMkita zloka aMkita thA 178 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAsAnudAsA iva sarva devA, yadIya pAdAbjatale lutthnti| marusthalI kalpataruH sajIyAt yugapradhAno jindttsuuriH|| alaukika prasaMga :-yugapradhAna jinadattasUri ke yaugika aura cAritrika bala se niSpanna aneka vilakSaNa kArya prasiddha haiN| una kAryoM kA vivaraNa yatra-tatra upalabdha hotA hai| ___ AcArya jinadattasUri eka mahAn camatkArika puruSa mAne gaye haiN| unake bAre meM likhA hai aMbar3a sAvaya kara lihiya, sovana akhara aNb| jugapahANa jagi payaDiyaue, siri sohama paDibiMba // jiNa cosaThi jogiNI jitiya, khittavAla bAvanna | DAiNi sAiNi vibhUsIya, pahuvai nAma na anna / sUri maMtra bali kara sahiya, sAhiya jiNa dharaNida / sAvaya sAviya lakha iga, paDibohiya jaNa vRnda // ari kari kesarI duTTabala, cauviha deva nikAya / ANa na lopi koi jagi, jasu paNamai nararAya / / yugapradhAna padaprApti evaM 64 yoginiyoM ko pratibodha dene jaise ullekha gaNadharasArddhazataka vRtti meM bhI milate haiM, jo ki eka pramANika prantha mAnya hai| paravartI gurvAvaliyoM meM anya aneka ghaTanAoM kA samAveza huA hai, jinheM camatkArika tathA alaukika ghaTanAe~ kahA jA sakatA hai| yathA-prathamAnuyoga prantha prApti, somarAja prabhRti devoM dvArA bhakti karanA, ajamera meM vidyuta-sthaMbhana, mullA-putra ko jIvanadAna 1 vRddhAcArya prabandhAvalI (5) 2 zrI jinadattasari stuti, aitihAsika jaina kAvya saMgraha, pRSTha 4 176 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mRtaka gau ko jIvita karanA, vyAkhyAnazravaNArtha devoM kA Agamana, bUbatI naukA ko tirAnA, kambala para baiThakara nadI pAra karanA Adi / gaNi rAmalAla racita, "dAdA gurudeva kI pUjA" evaM "mahAjana vaMzamuktAvalI" meM to aisI ghaTanAoM kA bharapUra vivaraNa pradatta hai| eka hI ghaTanA kA vidvAnoM dvArA bhinna-bhinna DhaMga se ullekha karanA, eka hI ghaTanA kA ekAdhika AcAryoM ke katR tva meM varNana honA, svayaM jinadatta ke samakAlIna sAhitya athavA nikaTavartI sAhitya meM do-cAra ko chor3akara anya prasaMgoM kA ullekha na rahanA ityAdi kAraNoM ko dekhate hue una saba prasaMgoM kA samIkSAtmaka adhyayana apekSita hai| ujjayanI-pravAsa meM jinadattasUri mAyAbIja/hrIMkAra kA japa kara rahe the| eka dina unakA dhyAna vicalita karane ke lie unheM chalane ke lie 64 yoginiyAM pravacana-sabhA meM phuNcii| jinadatta ke nirdezAnusAra zrAvakavarga ne unheM paTToM para baitthvaayaa| kintu Azcarya kI bAta yaha thI ki pravacana samApta ho jAne para unhoMne khar3e hone kA prayAsa kiyA, kintu ve stambhita ho gayIM, uTha nahIM pAyI / anta meM unhoMne kSamA prArthanA kI ki hama chalane to AI thIM Apa bhI ko, kintu chalI gayI svyN| hama kSamya haiN| jinadatta ne unheM kSamA kara diyaa| gaNadharasArddhazatakavRtti ke AdhAra para yoginiyoM ne jinadattasUri ko bhaviSya meM dharmapracAra meM sahAyatA karane kA vacana de svasthAna lauTa gii| kintu upAdhyAya kSamA-kalyANa Adi vidvAnoM ne apanI paTTAvaliyoM meM yoginiyoM dvArA 7 varadAna dene kA ullekha kiyA hai| sAtha hI sAtha yoginiyoM ne eka bAta aura kahI ki Apake ziSya bharUaccha, dillI, ujjayanI aura ajamera meM hamAre yoginIpITha hone ke kAraNa vahAM na jAe aura yadi jAe to rAtri vizrAma na kreN| 180 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvaprathama hama varadAnoM kI carcA karate haiN| sAta varadAna nimna haiM1. kharataragacchIya sAdhu mUrkha nahIM hogaa| 2. sAdhviyoM ko strIdharma nahIM hogaa| 3. sAdhu-sAdhviyoM kI sarpa se mRtyu nahIM hogii| 4. kharataroM kI vacana-siddhi hogii| 5. Apake nAma-grahaNa se vidyutpAta nahIM hogaa| 6. zAkinI nahIM clegii| 7. kharatara zrAvaka dhanavAna hoNge| ukta varadAna kevala jinadattasUri ke jIvanaparyanta hI kriyAnvita hoMge, yA bAda meM bhI, isakI kisI ne sUcanA nahIM dI hai| hamAre vicArAnusAra ina varadAnoM kA sambandha mAtra jinadattasUri se hI hai, pazcavartI paramparA se nahIM hai| kyoMki vartamAna kAla meM ukta sAta varadAnoM kA prabhAva nahIM dekhA jA rahA hai| jabaki jinadattasUri ke samaya meM ina varoM kA spaSTa prabhAva dikhAI detA hai| ina sAta varoM meM se sAdhviyoM ke strIdharma hone ke vara ko chor3akara anya sabhI varoM ke prabhAva hone ke pramANa milate haiN| sambhavataH yaha bhI ho sakatA hai ki sapta varadAnoM kI kriyamAnatA ke lie nimnalikhita sapta vidhAnoM kI kriyAnviti Avazyaka ho / ve sapta vidhAna nimna haiM 1. paTTadhara paMcanadI sAdhana kre| 2. AcArya pratidina 1000 sUrimantra kA jApa kre| 3. kharatarazrAvaka ubhayakAla saptasmaraNa kA pATha kre| 4. pratyeka gRha meM 200 kSipracaTI (upasargahara stotra/navakAra mantra) mAlA pherI jaaye| 5. eka mAha meM 2 AcAmlatapa (Ayambila) pratyeka kharataraghara meM kiye jaaye| 6. padArUr3ha sAdhu ekAzana kre| 181 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - . 7. hara kharatara-sAdhu 200 bAra namaskAra-mantra kA smaraNa kre|' yoginiyoM dvArA jo dillI Adi nagaroM meM jinadattasUri ke paTTadharoM ke jAne kA niSedha kiyA thA, vaha agaracanda nAhaTA aura bhaMvaralAla nAhaTA ko asaMgatipUrNa lagatA hai| unhoMne likhA hai ki jinadattasUri paramparA ke aneka AcArya samaya-samaya para dillI Adi yAginIpIThoM meM gaye the| yadi saba paTTadharoM ko vahAM jAnA niSiddha hotA to phira unakA jAnA saMbhava na thaa| nAhaTA bandhuoM kA mAnanA hai ki yaha bAta dillI meM jinacandrasUrijI ke yoginI chala se (paTTAvalI ke kathAnAnusAra) svargavAsa ho jAne ke kAraNa prasiddhi meM AI jJAta hotI hai| pUrva varNita sapta varadAna jinadattasUri ko kisane diye the , isake pratyuttara meM bhI vividha ullekha upalabdha hote haiN| prAkRta prabandhAvalI ke anusAra ye vara jinadatta kI ArAdhanA se AcArya kaccholiya ne pradAna kiye the| katipaya paTTAvaliyoM meM yoginI aura ina devoM ke bhinna-bhinna vara dene aura unake phalIbhUta hone meM sapta vidvAnoM kA nirdeza kiyA hai| adhikAMza paTTAvaliyoM meM 64 yoginiyoM dvArA jinadattasUri ko varadAna denekA ullekha hai| prAkRta prabandhAvalI meM 1 vizeSa :-vRddhAcArya prabandhAvalI meM jo sAta varadAna ullikhita haiM, ve yatkicit bhinna haiN| usake anusAra- ...teNa jiNadattagaNINaM satta varA dinnaa| taMjahA-tuha saMghamajjhe ego saDDho mahaDDhio hohI, gAme vA nagare vA-iya paDhama vro|1| tuha gacche saMjaINaM riupuphpha na havissai-bIo vro| 2 / tuha nAmeNa vijjuliyA na paDissaitaio vro| 3 / tuha nAmeNa A~dhIvadhUlAi paribhavo Talissai-cauttho vro| 4 / aggithaMbho paMcamo / 5 / sainyajalathaMbho chaTho / 6 / sappaviso na pahavissai / 7 / -kharataragaccha vRhad gurvAvalI, pRSTha 62 1 yuga0 jinadattasUri, pR0 50 182 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to ukta causaTha yoginiyoM kI ghaTanA jinaprabhasUri ke jIvana-vRta meM ullikhita kI hai| jinadattasUri ke sambandha meM prathamAnuyoga grantha-prApti kA ullekha bhI bhinna-bhinna rUpa meM milatA hai| yaha prathamAnuyoga samavAyAMgasUtra kA prathama anuyoga hai, jisameM arhantoM kA vRtta varNita haiN| upAdhyAya jayasAgara ke ullekhAnusAra zAsanadeva ne prasanna hokara jinadattasUri ko ujjayanI nagarI ke mahAkAlaprasAdastha zilApaTTa meM gupta rUpa se ArakSita prathamAnuyoga siddhAnta grantha pradAna kiyaa| yaha grantha dazapUrvadhara AcArya kAlakasUri dvArA viracita tathA AcArya siddhasena divAkara paThita thaa|' upAdhyAya kSamAkalyANa kRta paTTAvalI meM pranthaprApti kA sAdhana bhinna nirdiSTa hai| usake anusAra citrakUTa ke devagRha ke vanastambha meM eka vividha maMtrAmnAya prantha thA, jise jinadattasUri ne mantrabala se grahaNa kiyaa| isI prakAra ujjayanI ke mahAkAla prAsAda ke. stambha se siddhasena divAkara ke grantha ko auSadhiprayoga se prApta kiyaa|2 gaNi sumati ke matAnusAra jinadattasUri ko mantra-grantha kI prApti AcArya harisiMha se huI thii| ukta pramANoM se yaha to nirvivAda hai ki AcArya jinadattasUri ne ekAdhika adbhuta prantha prApta kiye the, kintu vaha vidyAguru ke dvArA prApta kithe the, yA zAsanadeva ke dvArA athavA mantrabala se yaha nahIM kahA jA sktaa| ___3. sindhudeza ke jaina zrAvakoM ne apanI Arthika sthiti sudhArane ke lie jinadattasUri se nivedana kiyaa| tadartha jinadatta nenirdeza diyA ki tuma makarANA jAo aura amuka velA meM 32 aMgulI parimANa kI pratimA banAkara lAo, kintu madhyavartI mArga meM kahIM bhojana grahaNa mata krnaa| usa pratimA kI pratiSThA se tuma saba / guru pAratantrayavRtti, saM0 1460 " kharatara guru paTTAvalI gaNagharasArddhazatakavRhavRtti 183 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loga samRddha ho jaaoge| pratimA-nirmApita karAkara zrAvaka lauTa rahe the, to mArga meM nAgaura janapada meM vizrAma kiyaa| tatravirAjita zAntisUri ne nAgaura bhAvakoM ko kahA ki tuma loga sindhu deza se samAgata zrAvakoM ko jaise-taise bhojana kraao| sindhu zrAvakoM ne jinadattasUri ke nirdeza ko adhika mahattva nahIM diyaa| ve bhojana karane cale gaye aura pIche se zAntisUri ne pratimA kI aJjanazalAkA kara dii| ( yadyapi eka AcArya ke dvArA aisA kapaTapUrNa kArya AcAryatva kI garimA ke pratikUla hai|) sindhuzrAvakoM ko saphalatA nahIM milii| jinadattasUri ne unheM dUsarA upAya batAyA ki bhaTanera ke bhagavAn mahAvIra mandira sthita maNibhadra kI pratimA prApta karo jisase tumhArA vAMchita siddha hogaa| zrAvaka varga ne AcArya ke nirdeza kA pAlana kiyA aura ve bhaTanera se maNibhadra kI pratimA lekara lauTe, kintu bhaTanera nivAsiyoM ne unakA pIchA kiyaa| ataH unhoMne pratimA ko paMca nadI meM visarjita kara diyaa| jaba AcArya ko vastu sthiti jJAta huI taba ve paMca nadI se pratimA prApta karane ke lie svayaM Aye aura maNibhadra kI stuti kii| maNibhadra ne pratyakSa hokara kahA ki maiM isa sthAna ko chor3akara aba anya sthAna para nahIM jA sakatA, kintu Apa para prasanna hokara maiM yahIM para rahatA huA sAnnidhya pradAna kruuNgaa| prApta ullekhAnusAra maNibhadra ne AcArya jinadattasUri ko pUrva saMketita sAta varoM meM prathama siMdha deza ke prati grAma meM eka zrAvaka vizeSa samRddhizAlI aura dUsaroM ke sarvathA nirdhana na hone kA varadAna thaa| anya ullekhAnusAra tIna anya pIra bhI AcArya ke bhakta the| jaba ve marakara deva bane to AcArya ke nirdezAnusAra ve paMca nadI para nivAsa karane lge| derAvara nivAsI somarAja bhI jo ki AcArya kA paramabhakta thA, bhI svargavAsa hone para AcArya kI AjJA se paMca nadI meM rahane lgaa| paTTAvaliyoM meM ullikhita hai ki sulemAna giri kA adhiSTAyaka 'khoDiyA' kSetrapAla bhI ina pIroM ke sAtha 184 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammilita ho gayA aura isa prakAra paMca nadI para paMca devoM kA nivAsa ho gayA aura unakI pUjA hone lagI / isI prakAra bAvana bIra abhidheyaka devagaNa bhI AcArya jinadattasUri ke bhakta the aisI sUcanA prApta hotI hai / prastuta prasaMga meM yaha ullekhanIya hai ki AcArya jinadattasUri ne jo paMca nadI kI sAdhanA kI thI usakA anya AcAryoM ke caritra meM bhI ullekha milatA hai / zrI abhayajaina granthAlaya meM prApta eka hastalekha ke anusAra AcArya jinasamudrasUri tathA samrATa akabara prati bodhaka AcArya jinacandrasUri ne bhI paMca nadI kI sAdhanA kI thI / 1 yaha paMca nadI sAdhana maMtrI karmacandra se jinadattasUri caritra sunakara akabara ke Agraha se kiyA gayA aura isakA vistAra se varNana 'yuga'pradhAna zrI jinacandrasUri' grantha meM dekhanA cAhie / upAdhyAya kSamAkalyANa kRta paTTAvalI meM varNita hai ki ekadA AcArya jinadattasUri ajamera pdhaare| vahA~ devasika pratikramaNa ke samaya vidyut pAta huA / to Apane use staMbhita kara diyaa| isa paTTAvalI ke anusAra AcArya ne vidyuta ko apane bhikSA pAtra / kASTha pAtra ke nIce dabA diyA aura pratikramaNa pUrNa ho jAne ke bAda use chor3a diyA / kASTha para Aja bhI vidyuta aprabhAvI hai / taba vidyuta adhiSThAtR devI ne AcArya ke samakSa yaha pratijJA grahaNa kI ki "AcArya jinadattasUri kA nAma smaraNa karane para vidyutpAta na hogA / " kintu Age varadAnoM meM bhI pAMcavAM isakA ullekha hai / Aja bhI rAjasthAna meM bijalI camakane para zrI jinadattasUri kI duhAI dI jAtI hai jisase vidyut pAta nahIM hotA / u0 kSamA kalyANajI se sau varSa pUrva dIkSita u0 dharmavarddhana janma saM0 1700 ) kA ati prasiddha chaMda dekhie / bAvana vIra kiye apaNe vasa causaTha jogiNi pAya lagAI / vyaMtara khecara bhUcara bhUtarU preta pizAca palAI | 185 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIja taTakka bhaTakka aTakka rahe ju khaTakka na khaaii| kahai dhamasIha laMghe kuNa lIha diye jinadatta kI eka duhAI // na par3e bijalI jasu nAmai ho| jinadattasUri stavana saM0 17680 __ AcArya jinadattasUri ke hAthI lUNiyA nAmaka eka bhakta zrAvuka thaa| AcArya use sammAnita karate to anya zrAvakoM ko IrSyA hotI, kintu AcArya kA kathana thA ki yaha zrAvaka bhAvI kAla meM saMgha ke lie kalyANakara siddha hogaa| usa samaya vahA~ ka~valAgaccha kA vizeSa prabhAva thA kintu jaba ve kharataragaccha kA adhika prasAra pracAra dekhA to IrSyA se jalabhuna utthe| ataH unhoMne vahA~ ke navAba ko pralobhana dekara kharataragacchAnuyAyiyoM ko hAni pahu~cAne kA prayAsa kiyaa| ve kahe ki jinake tilaka dhAraNa kiyA ho unheM Apa ka~valAgacchIya samameM aura jo tilaka rahita ho unheM kharataragacchIya smjhe| vizvasta sUtroM se hAthIsAha ko ukta tathya kA saMketa prApta ho gyaa| hAthIsAha ne navAba kI patnI ko samajhAkara apanI rakSA kI mAMga kii| AcArya ke AzIrvAda se hAthI ko saphalatA milii| paravartI vidvAnoM ke anusAra jinadattasUri ne usI samaya se pratikramaNa meM 'ajitazAMti stotra' paThana kA hAthIsAha ko Adeza diyaa| botharA gotravAna logoM ko 'jaya tIhUaNa' aura gaNadhara caupar3A gotravAna logoM ko 'upasargahara stotra' paThana kaa| isI prakAra eka bAra AcArya jinadattasUri kA multAnanagara meM praveza bar3I dhUmadhAma ke sAtha huA taba ambar3a vyaMgya kasA ki yadi Apa pATananagara meM isa prakAra praveza kareM to maiM ApakA prabhAva smduuNgaa| AcArya ne kahA aisA hI hogA kintu tuma mastaka para poTalI lie hue/mAra Dhote hue miloge| prAmAnugrAma vihAra karate hue jinadattasUri pATana aaye| vahAM unakA bhavya nagara praveza huA. 186 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura ambar3a unheM usI avasthA meM milaa| vaha bar3A lajjita huaa| apane vaira ko zAnta karane ke lie usane mahArAja ko viSamizrita cInI kA jala diyaa| AcArya ke nirdeza se AbhU bhaNazAlI ne tatkAla apane zIghragAmI U~ToM ko bhejakara pAlanapura se nirvirSa mudrikA/viSApahArI rasa kuMpaka maMgAkara viSa prabhAva dUra kiyaa| aMbar3a ke isa duSkRtya kI sarvatra nindA huii| vaha marakara vyantara huaa| jinadattasUri ne ambar3a ke vyantaropadrava dUra kiye| isI prakAra uccanagara meM AcArya zrI ke praveza utsava meM eka sAta varSe kA bAlaka adhika bhIr3a hone ke kAraNa vyAkula hokara mara gayA/mRta prAyaH behoza ho gyaa| mlecchoM ne jainoM para doSAropa kiyaa| AcArya ne jaina dharma kI garimA ko dhyAna meM rakhakara usa mRta bAlaka ko punaH jIvita kara diyA/behoza bAlaka ko hoza meM lA diyaa| mlecchoM ne prabhAvita hokara AcArya se mAMsa bhakSaNa tyAga kA vrata grahaNa kiyaa| . .... isa prasaMga meM jo mlecchoM kA ullekha hai, anya paTTAvaliyoM meM mugaloM/mugala putroM kA ullekha hai kintu ye ullekha apramANita hai kyoMki isa pradeza meM usa samaya taka mugaloM kA Agamana hI nahIM huA thaa| ekadA AcArya jinadattasUri nAranola gye| vahA~ zrImAla zrAvaka ke dAmAda kA vivAha ke samaya nidhana ho gyaa| logoM ne vadhU ko . usake sAtha citA praveza ke lie Agraha kiyaa| kintu vaha prajvalita citA kI bhISaNa jvAlA se bhayabhIta hokara AcArya ke caraNoM meM A girii| AcArya ne usake pitA ko samajhA kara use sanmArgArUr3ha kiyaa| pazcAt use dIkSA de dii| nava dIkSitA dvArA yaha pUche jAne para ki merI kitanI ziSyAyeM hoMgI, AcArya ne kahA ki jitanI tumhAre zira meM jUM haiM utanI hI tumhArI ziSyAyeM hoNgii| usake sira meM 700 jUM nikalI ataH Age calakara vikramapura meM usakI 187 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAta sau ziSyAyeM huI / isa prakAra AcArya kI bhaviSyavANI satya siddha huI / eka bAra eka gAya bar3anagara ke eka jaina maMdira meM mara gayI / taba brAhmaNoM ne yaha kahakara jainoM kI khillI ur3AI ki jinadeva gau ghAtaka hai / jaina zAsana kI avahelanA hote dekha zrAvakoM ke Agraha se AcArya ne parakAya pravezinI vidyA dvArA gAya ko jIvita kara diyA / gAya svayaMmeva zivAlaya kI ora calI gayI aura vahA~ zivaliMga ke pAsa jAkara gira pdd'ii| isase brAhmaNa hAsya- pAtra bane / aMta meM brAhmaNoM ne AcArya se kSamA prArthanA kI aura yaha pratijJA kI ki bhaviSya meM bar3anagara meM padhArane vAle kharataragaccha ke AcAryoM kA hama loga bhI pravezotsava kreNge| jinadatta ne brAhmaNoM ke nivedana para gAya ko punarjIvita kara diyA / isa prasaMga kA ullekha kharataragacchIya paTTAvaliyoM meM milatA hai / kintu yahA~ yaha bhI ullekhanIya hai ki yahI prasaMga vAyar3a gacchIya AcArya jIvadevasUri ke saMbaMdha meM bhI prApta hotA hai / prabhAvakacaritra, paM0 amaracanda racita bAlabhArata, padmAnanda kAvya prazasti tathA rAjazekharasUri viracita prabandhakoSa Adi granthoM ke anusAra yaha ghaTanA jIvadevasUri se saMbaMdhita hai / paravartI eka paTTAvalI ke anusAra jinadattasUri ke vyAkhyAnoM ko zravaNa karane ke lie devoM kA Agamana bhI hotA thA / muni jJAnaharSa racita jinadattasUri avadAta chappaya meM varNita hai ki AcArya jinadattasUri kI kRpA se sIhojI rAThaur3a ne marubhUmi meM rAjya sthApita kiyA / yahI kAraNa hai ki rAThaur3a nareza sadaiva kharataragacchAcAriyoM ko sammAna dete Aye haiM / ' 1 draSTavya rAThor3avaMzAvalI 188 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sIhojI rAThor3a kI bhA~ti hI anya camatkArika ghaTanAoM kA varNana bhI yatratatra pAyA jAtA hai jaise : bhakta zrAvaka kI DUbatI naukA ko tirAnA, jalataraNI kambala para baiTha kara paMcanadI pAra honA Adi / pratibodha evaM gotra - sthApanA :- AcArya jinadattasUri eka aise rASTrasanta haiM, jinhoMne lAkha se adhika logoM ko jainatva aMgIkaraNa krvaayaa| jaina - paramparA ke samagra itihAsa meM inakI Takkara kA aura koI AcArya huA ho, aisA ullekha prApta nahIM hotA / inhoMne savA lAkha yA eka lAkha tIsa hajAra naye jaina banAye the| jinadatta ne chattIsa rAjavaMzoM ko pratibodhita kiyA / unheM jaina banAkara vividha paricayAtmaka gotra banAye / jinadattasUri ne savA lAkha yA eka lAkha tIsa hajAra naye jaina kisa pradeza meM banAe the isa sambandha meM vibhinna ullekha milate haiM / ajJAta lekhaka kRta eka paTTAvalI ke anusAra jinadattasUri ne osiyAM meM lakSAdhika jaina banAe the| prAkRtaprabandhAvalI meM ullikhita hai ki AcArya jinadattasUri ne sindhupradeza meM vihAra karake eka lAkha assI hajAra gharoM ko pratibodha dekara osavAla banAyA / sUri paramparAprazasti meM likhA hai ki vikramapura meM saMkhyAbaddha mAhezvarI Adi kuTumboM ne jinadattasUri se jainadharma svIkRta kiyA / ' agaracanda nAhaTA va bhaMvaralAla nAhaTA ke niSkarSAnusAra vikramapura 1 savA lAkha kharatara jaM'0 yu0 pra0 jagatguru pUjya zrI pUjya guru zrI jinadattasUrijI kIdhA / - zrI jinadattasUri pratibodhita gotra, patra- 7 18 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ va usake Asa-pAsa ke maru-maNDala aura sindhumaNDala meM Apake pratibodhita zrAvakoM kI saMkhyA lakSAdhika hogii| maiM bhI nAhaTA bandhuoM ke abhimata se sahamata huuN| kAraNa jinadattasUri ne vikramapura Adi kSetroM meM rogopadrava zAnta kiye, Azcaryajanaka ghaTanAe~ ghaTita huI, lagabhaga 500 puruSoM aura 700 striyoM ne zramaNa mArga svIkAra kiyA, vividha dhArmika anuSThAna hue| ahA~ vizeSa dharma-prabhAvanA huI ho, vahIM ke nikaTavartI kSetroM kA AcArya se prabhAvita honA adhika samIcIna jAna par3atA hai| AcArya jinadattasUri ne jina logoM ko jaina banAyA thA, unameM adhikAMzataH rAjapUta the| sAmAjika vyavasthA ke lie jinadatta ne nRtana jainoM ko bhinna-bhinna gotrAntargata Abaddha kiyaa| ina gotroM kI sUcI prastuta karanevAlA eka prAcIna patra prApta huA hai, jo isa prakAra hai zrI sudharma sAmi paramparA kharataragacchanA bhaTTAraka jaMgama yugapradhAna zrIjinadattasUri pratibodhita chatIsa rAjakulI savA lAkha zrAvaka kharatara tehanA gotra likhataM / 1 zrI rAya bhaNasAlI mantrI AbhU sAkhi gotra baddha kharatara solaMkI rAjapUta 2 SaDa bhaNasAlI gotra baddha kharatara devarA rAjapUta 3 kAMkariyA gotra kharatara bhATI rAjapUta 4 kamaradiyA baddha gotra kharatara AkolyA ar3aka kharatara 5 maNahar3A gotrabaddha kharatara zrI pannA ar3aka kharatara 6 navalakhA dasama nI dIhAr3I vAlA gotra baddha kharatara sAhaNo sAthI 7 chAjahar3a dasama rI dihAr3I vAlA gotra baddha kharatara saM0 1245 rAThor3a dhAMdhala udharaNasAhathI kharatara 8 zrAmecA dasama rI dihAr3I vAlA kharatara pamAra rAjapUta 160 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 sAuMsakhA baddha gotra kharatara 10 DAMgI gotra madhye kAjalota sarva kharatara 11 rAMkA, seThiyA tathA kAlA sarva kharatara 12 khuthar3A kuddAla gotra baddha kharatara 13 kUkar3a copar3A gotra baddha kharatara jAti par3ihAra rajapUta maMDovarA ko0 rAva cUMDA...kahANA 14 gaNadhara copar3A gotra kharatara jAti kAyatha hiMsArI gaNa kahANA 15 pItaliyA gotra vaddha kharatara dasami nI dihAr3I mAne te kharatara 16 kAnhaugA gotra baddha kharatara 17 gUMdavachA mU0 dasama nI dihAr3I mAne te gotra kharatara / 18 vetAlA baddha gotra kharatara 16 nAhaTA tathA bApaNA thulla te sarva 10 dihAr3I kre| tere 13 sAkhi te kharatara 20 sonigarA dasama nI dihAr3I vAlA kharatara 21 bohitharA donu bhAI gotra baddha kharatara devar3A rajapUta rAva sAmatasI- rA ker3a sonagara vAsa 22 buccA gotra baddha kharatara sojhatiyA ar3aka kharatara 23 baida bohar3a varddhamAna zAkhAbaddha kharatarasevaDiyA 24 saMkhavAlecA kharatara kocara saMghavI nA ker3a nA kharatara gotra baddha 25 mAlhU gotra baddha kharatara pamAra jAti pralha rAjA rajapUta cauhANa 2 malhAlA ar3aka phophaliyA 26 loDhA 10 dihAr3IvAlA kharatara rAya 1 kaha 2 27 varaDhiyA madhye darar3A baddha kharatara28 caMDAliyA gotra dasama rI dihAr3I kara te kharatara 26 AyariyA gotra baddha kharatara 30 DhIMka baddha gotra kharatara . 31 sIsodiyA naDulAI vAlA kharatara .... 32 DAMgarecA baddha gotra kharatara 161 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 phasalA gotra baddha kharatara 34 siMdhuu kharatara sAuMsa 35 bhATiyA gotra kharatara 36 sonI gotra ar3aka kharatara 37 paMcakuddAla bahurA gotra baddha kharatara 38 navakuddAla bahurA gotra baddha kharatara 36 bhetar3A gotra kharatara 40 mahatIyANa laghu zAkhA Ukeza kharatara 41 khAMTahar3a dasama rI dihAr3I vAlA kharatara 42 mAdhavANI gotra madAriyA madhye kharatara 43 rAkhar3iyA baharA gotra kaTAriyA kharatara 44 lUNiyA gotrabaddha kharatara jAti mUMdhar3A mahesarI 45 DAgA kharatara mUMdhar3A jAti mahesarI 46 mAbhU 1 pArikha 2 chohariyA 3 gadahiyA 4 seluta 5 bhUrA 6 rIhar3a 7 kharatara rAThI mahesarI 47 khuthar3A 1 mAlavIyA 2 DAgaliyA 3 camma 4 golavaLA 5 valAhI 6 bApaNA 7 dasama rI dihAr3I 48 jAMgar3A gotra kharaMtara bubakiyA gotra kharatara 46 magadiyA 1 dhAr3IvAhA 2 veda 3 dosI 4 darar3A gotra kharatara mahesarI 50 koThIphor3A kharatara 51 poravAr3a pAMcAiNiyA gotra kharatara 52 atha sakhA gotra mAMhe itarA milai : buccA 1 camma 2 kakkar3a 3 gAdahiyA 4 golavaLA 5 pArikha 6 bhaTAkIyA 7 nAba TabubakiyA 6 corakher3iyA 10 selhota 11 khuthar3A itarA 12 gotra | 1 uddhRta, kharataragaccha ke pratibodhita gotra aura jAtiyA~, pRSTha 27-28 162 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : gotra - sthApana ke katipaya sandarbhoM ko yahA~ Akalita kiyA jA rahA hai / maNDovara ke rAjA nAnude ke putra ko sarpa ne daMza liyA / jinadatta ke nirdeza se kukar3I gAya kA navanIta copar3ane ke kAraNa nirviSa huA / kUkar3a copar3A gotra kA sambandha isI ghaTanA se hai / mantrI guNadhara ne navanIta copar3A, ataH guNadhara kA gotra 'guNadhara caupar3A' kahalAyA / 'gAMdhI' gotra isI kI eka zAkhA hai / rAjaputra sAMDA se 'sAMDa' hue| cIpar3a putra se 'cIpar3A' hue / isI prakAra koThArI, dhUpiyA, bUbakiyA, jogiyA, baDera, hAkima, doSI Adi gotra sthApita hue / jinadattasUri dvArA sthApita bAphaNA gotra kA prAcIna nAma bahuphaNA prApta hotA hai / jIvana kumAra aura saccU kumAra kA jAlora - nareza ke sAtha yuddha huA / jinadatta ke bahuphaNa pArzvanAtha ke zatruMjayI mantra ke prabhAva se jIvana aura saccU vijayI hue | jinadatta ne unakA gotra bahuphaNA / bAphaNA sthApita kiyA / mahArAja pRthvIrAja ke senApati jayapAla the / jayapAla ne chaha bAra kAbula - bAdazAha para vijaya pAyI / yuddhasthala meM pIche na haTane se jinadatta ne inakA gotra 'nAhaTA' diyA / bAphaNA-gotra se aneka zAkhAe~ anuSyUta huI - rAyajAdA, bhUAtA, ghoDabADa, maroDIyA, huMDiyA, jAMgar3A, thulla, somaliyA, samUliyA, bAhaMtiyA, vasAhA, mIThar3iyA, dhatUriyA, paTavA, bAghamAra bhAbhU, nAhaUsarA, dhAMdhala, nAnagANI, makelavAla, sAhalA, dasorA, kalarohI, khokhA soMnI, tosAliyA, bhRMgarabAla, koTecA, saMbhUAtA, kuceriyA, joTA, mahAjanIyA, DugarecA, magadiyA, kuberiyA~ Adi / caMderI nagarI ke rAjakumAra jinadattasUri ke anuyAyI the / ambadeva dvArA coroM ko pakar3akara unake pairoM meM ber3I DAla dene ke kAraNa coraver3iyA kahalAyA / sambhavataH vartamAna meM pracalita jAti caurar3iyA isI coraver3iyA kA apabhraMza hai| sonI, pIpaliyA, phalodiyA, 163 13 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nANI, dhannANI, tejANI, popANI, rAmapuriyA, kakkar3a, makkar3a, luTakaNa, sIpANI, bhakkar3a, molAjI, devasayANI, koberA, cagalANI, maTTArakiyA, sahANI Adi gotra isI coraver3iyA se prasRta hue haiN| canderI nagarI ke rAjA kharahattha ke putra nimbadeva dvArA bhaTanera gA~va meM nyAya karane se unakA gotra bhaTanerA caudharI prasiddha huaa| ___rAjA bhezAzAha ke pAMca putroM meM jyeSTha putra jyotiSa mArtaNDa thA cittaur3a nareza dvArA zrAvaNa bhAdra pada kA bhaviSya pUche jAne para unhoMne kahA ki sAvana sUkhA jAegA aura bhAdrapada harA hogaa| unakI yaha bhaviSyavANI satya siddha hone para jinadattasUri ne unakA gautra sAvaNasukhA rkhaa| bhezAzAha ke dUsare putra golA aura tIsare putra vaccharAja se golecchA gotra utpanna huaa| bhezAzAha ke caturtha putra pAzu ratnapArakhI hone ke kAraNa pArakha khlaaye| unake pAMcave putra gahAzAha ke vaMzaja gaddahiyA khlaaye| AsANI gotra AsapAla se pragaTa huaa| vastutaH rAjA kharahattha ke sampUrNa rAja-parivAra para AcArya jinadatta kA ameya prabhAva thaa| inase lagabhaga pacAsa gotra utpanna hue yathA-buccA, phAkariyA, ghaMTeliyA, kAMkar3A, sAhilA, saMkhavAlecA, kurakacciyA, siMdhar3a, kuMbhaTIyA, ostavAla, gulaguliyA aadi| sindhu deza nareza abhayasiMha bhATI AcArya jinadattasUri se prabhAvita the| abhayasiMha ne eka bAra AcArya se nivedana kiyA ki deza kI bAr3ha se rakSA kreN| AcArya ke prabhAva se jala-prakopa zAnta ho gyaa| rAjA dvArA 'pAnI A-rayA hai' (pAnI A rahA hai) kahane ke kAraNa abhayasiMha ko AcArya ne 'AyarayA' gotra diyaa| abhayasiMha ne dasa hajAra bhATiyoM sahita jinadatta se jaina dharma aMgIkAra kiyaa| isI rAjA kI paramparA meM lUNA nAmaka rAjA huaa| lUNAvata gotra kA usI rAjA se sambandha hai| . 164 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi0 saM0 1169 meM lodravapura meM bhATI rAjA dhara ne AcArya jinadattasUri se bhANDazAlA meM dharma zravaNa kara bAraha brata aMgIkAra kiye ataH unakA gotra bhANDazAlI/bhansAlI sthApita huaa| ___ ratnapurI nareza dhanapAla kA jinadatta ne sarpa viSa dUra kiyA thaa| dhanapAla ne ratanapurA meM AcArya zrI kA cAturmAsika pravAsa karAyA aura unase tatvajJAna prApta kara jaina zrAvaka ho gayA AcArya jinadatta ne nagara ke nAma se usa rAjavaMza kA gotra ratanapurA sthApita kiyaa| kaTAriyA, rAmasenA, balAI, voharA, koTecA, sAMbhariyA, narANagotA, bhalANiyA, sApadrAha. minI Adi gotra isI ratanapurA gotra kI zAkhAe~ haiN| rAjA dhanapAla ke sAtha anya aneka kSatriyoM ne jainatva svIkAra kiyA thaa| ber3A, sonagarA, hAr3A, devar3A, kAca, nAhara, mAlaDIcA, bAlota, bAgheTA, ivarA, rAsakiyA, sAcorA, dudaNecA, mAlhaNa, kudaNecA, pAbecA, vihala, seMmaTA, kAbalecA, khIcI, cIvA, rApaDiyA, melavAla, vAlIcA ye cautIsa gotra unhIM kSatriyoM se sambandhita hai| ---- ratnapura ke rAjA dhanapAla kA maMtrI mAlhade thA jo mAhezvarI thaa| mAlhade ke eka putra kA addhAMga roga pIr3ita thA / AcArya zrI jinadatta ne yoganiyoM ko Adeza dekara usako roga mukta kara diyaa| mAlhade ne jainadharma aMgIkAra kiyaa| usakA mAlhU gotra prasiddha huaa| ___ dhanapAla rAjA kA bhaMDArI rAThI mAhezvarI bhAbhU ne bhI jinadatta se jainatva svIkAra kiyA jisase buccApArakha hue| mUMdhar3A mahezvariyoM se 'DAgA' gotra udbhUta huaa| ratnapura nivAsI rAThiyoM se hI morA, rIhar3a, chor3iyA, selota Adi lagabhaga pacAsa gotra nikale the| eka bAra rAMkA-bAMkA nAmaka sadgRhastha AcArya jinadattasUri ke pravacana meM aae| pravacana se prabhAvita hue aura bAraha vratadhArI zrAvaka bne| aisA karane se - unheM apAra samRddhi prApta huii| inhI Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA-bAMkA ke vaMzajoM se seThiyA, kAlA, gorA, boMka, seTha daka ye chaH gotra nikale 1 jaisalamera ke rAva jaitasI mATI kA putra kelhaNa kuSTha roga se pIr3ita thA, jaitasI ke nivedana para AcArya jinadattasUri jaisalamera pdhaare| AcArya zrI kI kelhaNa ke zarIra para dRSTi par3ane se usakA zarIra kor3ha mukta ho gayA / kelhaNa AcArya zrI kA parama bhakta bana gayA / AcArya zrI ne saM0 1987 meM kelhaNa se rAkhecA gautra sthApita kiyA / kelhaNa ke vaMzaja pugala gA~va meM jAkara rahane lage / ataH pugaliyA kahalAye / mulatAna nagara meM mUMdhar3A mahezvarI dhIMgar3amala ke putra lUNA ko eka bAra kisI sarpa ne DaMsa liyA thA / AcArya zrI ne usakA viSopacAra kiyaa| ve AcArya zrI ke parama bhakta bane evaM jainatva svIkAra kiyA / AcArya zrI ne 'lUNA' se lUNiyA gotra kI sthApanA kI / vikramapura meM sonigarA ThAkura hIrasena nivAsa karatA thaa| jisakA putra eka kSetrapAla se santrasta thA / jinadattasUri kI kRpA se vaha pUrNatayA svastha ho gayA aura samagra parivAra ne jainatva svIkAra kiyA / saM0 1967 meM AcArya zrI ne sonigarA gotra sthApita kiyA / hIrasena ke putra pIulA se pIpaliyA gotra nikalA / abAMgar3ha meM pamAra kSatriya rAjA borar3a ziva darzanAbhilASI thA / jinadattasUri ne use ziva ke pratyakSa darzana krvaaye| ziva ne jinadattasuri ko hI sadguru khaa| ataH rAjA jinadatta kA bhakta bana gayA / rAjA ne jainatva svIkAra kiyA usakA vaMza borar3a huA / saM0 1976 meM jinadattasUri ne kaThotiyA grAma meM ajamerA nAmaka vyakti ko bhagandara roga se mukta kiyA thA usake jaina banane para usase kaThotiyA gotra panapA / 166 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khATU nivAsI cauhAna budhasiMha evaM ar3apAyatasiMha ne saM0 1201 meM jinadattasUri se jainatva svIkAra kiyaa| unase abor3A gotra prakaTa huA evaM budhasiMha ke putra khATar3a se baTola / khaTer3a gotra nikalA / ajamera ke samIpastha bhAkharI meM gar3havA nAmaka brAhmaNa bhI jinadatta se pratibodhita huA / usase gaDavANI evaM bhaDagatiyA gotra panapA / sapAdalakSa deza ke ruNa gA~va meM pradhAna ThAkura vegA ko jinadattasUri kI kRpA se putra prApti huI / etadarthaM usane jainatva aMgIkAra kiyA / saM0 1210 meM vegA ke vaMzaja rUNa gA~va ke nAma se 'rUNavAla' gotra se prasiddha hue / delavAr3A kA rAjA bohittha thA / saM0 1967 meM jinadattasUri delavAr3A meM pdhaare| guruvara kI mahimA sunakara bohittha bhI saparivAra unake pAsa gayA evaM pratibodhita hokara jainatva svIkAra kiyA / bohitha se bohitharA gotra prakaTa huA / yadyapi janadatta ne anaginata naye jaina banAye, kintu galata tarIkoM se yA jora-jabaradastI se nahIM / galata tarIkoM se samudAya bar3hAne ke ve virodhI the / unhoMne svayaM likhA hai ki sUkarI ke bahuta santAneM hotI haiM, kintu khAne ke lie kyA milatA hai ? asat tarIkoM se zrAvakoM kI saMkhyA meM bar3hotarI karanA kabhI zreyaskara nahIM hai / vaha eka zrAvaka bhI acchA hai, jo sahI pratibodha pAkara banA hai / ziSya parivAra - jinadattasUri kA ziSya-praziSya- samudAya atyanta vistIrNa thA / yadyapi unake ziSyoM kI na to pUrI sUcI hai aura na hI gaNanA kA ullekha hai, kintu prApta ullekhAnusAra unake anumAnataH sahasrAdhika ziSya-praziSya the / mAtra vikramapura meM Apake pAsa 1200 dIkSAe~ eka sAtha huI thiiN| bhalA, jisa AcArya ke dvArA eka samaya meM saikar3oM dIkSAeM hotI hoM, usake ziSyoM kI gaNanA hajAroM meM honI svAbhAvika hai / 167 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinadattasUri ne apane ziSya-praziSyoM meM se jinacandra, jIvadeva, jayacandra, jayasiMha ko AcArya pada, jinazekhara, jIvAnanda ko upAdhyAya pada, jinarakSita, zIlabhadra, sthiracandra, brahmacandra, vimalacandra, varadatta, bhuvanacandra, rAmacandra, maNibhadra ko vAcanAcArya - pada aura zrImatI, jinamatI, pUrNazrI, jinazrI, jJAnazrI ko mahattarA - pada para ArUr3ha kiyA thaa| jisa AcArya kI paramparA meM eka sAtha aneka AcArya, upAdhyAya, vAcanAcArya, mahattarA Adi padadhArI hoM, vaha paramparA nizcita rUpa se samRddhizAlI evaM vikasita kahI jaaegii| svargavAsa - AcArya jinadattasUri kA svargavAsa 76 varSa kI Ayu anazana pUrvaka huA thA / vi0 sa0 1211 ASAr3ha zuklA 11 unakI svargArohaNa tithi hai evaM ajamera unakA svargArohaNa sthala hai|' Aja bhI ajamera meM unakI upAsanA ke lie bhavya dAdAvAr3I vidyamAna hai / sAhitya- jAcArya jinadattasUri ne sAhitya sarjana bhI kiyA thA / yadyapi unakA sAhitya vipula nahIM hai, kintu jitanA bhI hai, vaha Apake sAhityaka jIvana ko ujAgara karane meM kama nahIM hai / agaracanda nAhaTA aura bha~varalAla nAhaTA kA abhimata hai ki sUri mahArAja ne loka hitArtha bahuta se prAkRta, apabhraMza aura saMskRta bhASA ke grantha banAye / ve prantha padya-parimANa meM choTe hote hue bhI artha meM atizaya gambhIra haiN| jisa prakAra ApazrI ke upadeza evaM anya kAryakalApa asAdhAraNa prabhAvazAlI the, usI prakAra Apake grantha bhI bar3e hI saprabhAvI haiM / sUrijI kI racanAoM meM unakI vidvatpratibhA aura apUrva vyaktitva spaSTa jhalaka rahA hai / 1 saMvata bAraha igyAra samai, ajayamerupura ThANa / gyArasa AsAdasudi, saggipatta suha jhANa || - zrI jinadattasUri stuti, aitihAsika jaina kAvya saMgraha, pRSTha 4 2 yugapradhAna zrI jinadattasUri, pR0 55-56 168 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinadattasUri ne nimna pranthoM kI racanA kI thIstutiparaka racanAe~: 1. gaNadharasADhe zataka, bhASA prAkRta, padya 150 2. gaNadharasaptatikA, bhASA prAkRta, padya 75 3. sarvAdhiSThAyI stotra (taMjayaustotra), bhASA prAkRta, padya 26 4. suguru pAratantrya-stotra (mayarahiyaMstotra) bhASA prAkRta, padya 21 5. vighnavinAzIstotra ( sigdhapavaharaDa-stotra ), bhASA prAkRta, padya 14 6. zrutastava, bhASA prAkRta, padya 27 7. ajita zAntistotra, bhASA saMskRta, padya 15 8. pArzvanAtha mantragarmitastotra, bhASA prAkRta, padya 37 8. mahAprabhAvaka stotra, bhASA prAkRta, padya 3 10. cakrezvarI stotra, bhASA saMskRta, padya 10 11. yoginI stotra 12. sarvajina stuti, bhASA saMskRta, padya 4 13. vIra-stuti, bhASA saMskRta, padya 4 upadezaparaka evaM AcArapakSIya racanAe~ 14. sandeha dolAvalI, bhASA prAkRta, padya 150 15. utsUtra padodghATana kulaka, bhASA prAkata, padya 30 16. caityavandanakulaka, bhASA prAkRta, padya 28 17. upadezakulaka, bhASA prAkRta, padya 34 28. upadezadharma-rasAyana, bhASA apabhraMza, padya 80 16. kAlasvarUpa kulaka, bhASA apabhraMza, padma 32 20. carcarI, bhASA apabhraMza, padya 47 anya phuTakara racanAe~ 21. avasthA kulaka 22. vizikA 166 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23. padavyavasthA 24. zAnti parva vidhi, patraka 25. vAr3I kulaka, padya 25 26. ArAtrika vRttAni, padya 13 27. adhyAtma - gItAni ukta sabhI racanAoM meM sabase bar3I kamI yaha hai ki kisI bhI racanA kA racanAkAla ullikhita nahIM hai / ataH racanA nirmANa kA pUrvAparakrama nahIM batAyA jA sktaa| muni kAntisAgara ke adhyayanAnusAra padavyavasthApatra unakI prathama racanA honI cAhiye / kAraNa, isa para caityavAsiyoM kA AMzika prabhAva spaSTa hai / ' pUrva varNita sattAIsa racanAoM ke atirikta vidvAnoM ne jinadattasUri kI aura racanAe~ bhI mAnI / yathA 1. bAvana tolA pAva rattI kalpa - hemakalpa 2. jIvAnuzAsana vRtti 3. mohanalAla dalIcandra desAI ke anusAra piNDaniryukttivRtti 4. dhanapatisiMha bhaNasAlI ke ullekhAnusAra padasthApanavidhi pravodhodaya, adhyAtmadIpikA, paTTAvalI - ye cAra racanAe~ 5. zera siMha goDavaMzI ke anusAra zakunazAstra kintu ina sabhI racanAoM ke sambandha meM agara canda nAhaTA aura bhaMvaralAla nAhaTA kA likhanA hai ki ye racanAe~ jinadattasUri kI nahIM hai| samaya- saMketa - AcArya dinadattasUri kA janma vi.saM. 1132, vi. saM. 1141, AcArya vi. saM. 1966 evaM svargavAsa vi.saM. 1211 meM huA thA / isa AdhAra para ve bArahavIM terahavIM sadI ke zreSThatama AcArya siddha hote haiM / 1 yuga. jinadattasUri, prastAvanA, pR. 38 200 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinazAsana-ziromaNi AcArya jinazekharasUri AcArya jinazekharasUri kharataragaccha kI rudrapallIya zAkhA ke prathama pravartaka the| sAhasa aura svAbhimAna inake vyaktitva kI pramukha vizeSatA dikhAI detI hai| bhale hI vaicArika mAnyatA bheda ke kAraNa inhoMne apanI nayI zAkhA pravartita kI, kintu samAja para inake prabhutva ko asvIkAra nahIM kiyA jA sktaa| jIvana-vRta :-AcArya jinazekharasUri kA janma rudrapallI/rudrolI meM huaa| inake kauTumbika jana isI pradeza meM rahate the| ataH inake isa pradeza meM aneka cAturmAsa hue| ye AcArya jinavallabha ke pramukha ziSya evaM pratiSThita AcArya the| inakA vihAra-kSetra adhikatara yahI pradeza rhaa| rudrapallI meM inhoMne mandira pratiSThA, dIkSA, pUjAdi aneka dharma kArya karavAye / ___ yadyapi inake dvArA pratiSThApita mandira Adi aba vilIna ho cuke haiM, tathApi pratimA-lekhoM se vidita hotA hai ki AcArya jinavallabhasUri pratibodhita dUgar3a Adi aneka gotroM para isa zAkhA kA prabhAva thA, aura paMjAba meM bhI jinazekhara evaM inake ziSyoM kA vicaraNa huA thaa| ziSya-paramparA :-AcArya jinazekhara ke ziSyoM kI saMkhyA kitanI thI, yaha bhI jJAta nahIM ho pAyA hai| kintu prApta pramANoM se itanA to spaSTa hai ki jinazekhara pravartita zAkhA vikrama kI unnIsavIM zadI paryanta vidyamAna rhii| jisameM kharataragaccha ke AdikAla meM nimna pramukha AcArya hue 1. padmacandrasUri 2. vijayacandrasUri 3. abhayadevasUri 4. devabhadrasUri rudrapallIya kharatara-zAkhA kA pravartana :-AcAraparaka mAnyatA 201 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bheda ko lekara kharataragaccha kA janma huA aura vicAraparaka mAnyatA bheda ko lekara rudrapallIya kharataragaccha kaa| rudrapallIya paramparA vAstava meM kharataragaccha kI prathama bheda-zAkhA hai| __ AcArya jinazekharasUri isI rudrapallIya zAkhA ke pravartaka the| eka prabhAvazAlI AcArya hone ke kAraNa inakI zAkhA lagabhaga Der3ha sau do sau varSoM taka jIvita rahI, kintu bAda meM lupta ho gyii| kharataragaccha kI mUla vRhat zAkhA evaM rudrapallIya kharataragaccha zAkhA meM kiMcita tathyoM ko lekara matabheda bhI thaa| donoM paramparAoM meM zAstrArtha hone kA ullekha bhI milatA hai| jinazekhara ke hI ziSya padmacandrasUri kA maNidhArI AcArya jinacandrasUri ke sAtha saM0 1222 meM rudrapallI nagara meM "nyAyakundalI" paThana-prasaMga meM rAjasabhA meM zAstrArtha huA, jisameM padmacandrasUri niruttara ho gye| aisI ghaTanAoM ko dekhate hue yaha lagatA hai ki rudrapallIya zAkhA yadyapi kharataragaccha-vRkSa kI hI eka zAkhA thI, kintu yaha apanI pUrva paramparA se kucha bhinna tathya bhI prarUpita karatI thii| ve bhinna tathya kauna se haiM, isakI sUcanA aprApta hai| ___ samaya-saMketa :-AcArya jinazekhara ke samaya kI sUcanA dene vAle pUre pramANa nahIM haiN| ve jinavallabhasUri ke ziSya the| cUMki jinavallama kA samaya bArahavIM zadI hai, ataH inakA samaya bhI bArahavIM-terahavIM zado honA caahiye| maNidhArI AcArya jinacandrasUri .. jaina dharma ke prabhAvaka AcAryoM meM jinadattasUri, maNidhArI jinacandrasUri, jinakuzalasUri aura jinacandrasUri 'dAdA' ke nAma se / draSTavya : kharataragaccha vRhad gurvAMvalI, pRSTha 21. 202 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikhyAta haiM / ina cAra dAdA guru devoM meM vivecya AcArya kA dvitIya krama hai / ye bar3e dAdA jinadattasUri ke paTTadhara the / ' 2 batAyA jAtA hai ki inake bhAlasthala meM eka adbhuta maNi thI, ataH inakI prasiddhi "maNidhArI" ke rUpa meM huI hai / yadyapi mAtra 26 varSa kI Ayu meM inakA nidhana ho gayA thA, kintu isa alpa samaya meM bhI inakI asAdhAraNa pratibhA ne samAja para amiTa prabhAva DAlA / bhArata meM aneka sthaloM para inakI caraNa pAdukAe~ stUpa evaM mandira Adi nirmita-pratiSThApita haiM / aneka kaviyoM ne ina para stutiparaka racanAe~ likhI haiN| kharataragaccha vRhad guvavilI meM inakA vistRta jIvana-vRtta varNita hai tathA agaracanda nAhaTA evaM bhaMvaralAla nAhaTA ne 'maNidhArI bhI jinacandra' nAmaka zodhamUlaka pustaka likhI hai / upAdhyAya labdhi muni ne ina para eka kAvyaracanA kI thI, jo saMskRtakAvya - sAhitya meM apanA sthAna rakhatI hai / jIvana-vRtti - jaisalamera ke nikaTavartI vikramapura meM sAha rAsala 1 2 jainasamAjavikhyAtA dAdeti nAmadhArakAH / zrI jinadattasUrIzAH zrI jinacandrasUrayaH / jinakuzalasUrIzAH zrI jinacandrasUrayaH / zrI kharataragacchasya catuSvateSu sUriSu // - zrI jinacandrasUricaritam ( 2 - 3 ) (ka) zrI jinacandrasUrIzAH lalATamaNidhArakAH / zAsanodyatakA Asana mahAprabhAvazAlinaH / / (kha) jiNadattasUri paTTe jiNacaMdasUri maNiyAlo jAo / tasya bhAlayale naramaNI dIpai || 203 -vahI (186) - vRddhAcaryaM prabandhAvalI (6) Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmaka zreSTi kI dharmapatnI deNadevI kI kukSi se saM0 1967 bhAdrava zuklA 8 ke dina jyeSThA nakSatra meM jinacandrasUri kA janma huA / ' AcArya jinadattasUri ne vikramapura meM cAturmAsa kiyA / isI avadhi meM unhoMne rAsalaputra ko apane paTTa ke yogya jJAta kiyA / 'kharataragaccha vRhadgurvAvalI' ke anusAra to rAsalaputra jaba garbha meM thA, usI samaya jinadatta ko yaha jJAta ho gayA thA ki yaha merA paTTadhara hai / jinacandrasUri kI dIkSA sa0 1203, phAlguna zuklA 6 ke dina pArzvanAtha vidhicaitya meM jinadattasUri ke kara kamaloM se huI / saM0 1205 baizAkha zukla 6 ko vikramapura ke mahAvIra jinAlaya meM jinadattasUri ne svahasta se inheM AcArya pada pradAna kara jinacandrasUri nAmakaraNa kiyA / AcArya pada mahotsava inake pitA sAha rAsala ne bar3e samAroha pUrvaka kiyA / upAdhyAya kSamAkalyANa kRta kharataragaccha paTTAvalI meM saM0 1205 ke sthala para saM0 1211 likhA hai, lekina upAdhyAya abhayatilaka kRta dvayAzrakAvya vRtti kI prazasti meM, upAdhyAya candra tilaka racita abhayakumAra caritra meM, yugapradhAnAcArya gurvAvalI meM evaM anya paTTAvaliyoM meM bhI AcArya pada kA samaya saM0 1205 hI ullekhita hai / yadyapi vyavahAra sUtra Adi AgamoM meM dIkSAgrahaNa ke mAtra 2 varSa pazcAt 6 varSa kI alpAyu meM AcArya jaisA mahatvapUrNa pada pradAna karane kI AjJA nahIM hai / lagatA hai inake bhAva katRtva ko pramukhatA dekara hI inheM AcArya pada diyA hogA / pUrNabhadra kRta zAlibhadracaritrAnusAra AcArya jinadattasUri ne inheM Agama, maMtra, tantra, jyotiSa Adi kA adhyayana karA kara sabhI viSayoM meM vidvAna banA diyA / 9 1 saMvat siva sattANavayaM, saddaTThabhi sudi Nam / rAsa tAta sumAtu jasu, delhaNa devi sudhamma / -- puNyasAgarakRta zrI jinacandrasUri aSTaka (2) 204 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya jinadattasUri ne jinacandrasUri ko yoginIpura, dillI nagara (dillI) jAne kA sarvathA niSedha kiyA thaa| saMvat 1211 ASAr3ha zuklA 11 ko ajamera nagara meM jinadattasUri kA svargavAsa hone para inhoMne gaccha nAyaka pada prApta kiyaa| saMvat 1214 meM jinacandrasUri tribhuvanagiri padhAre jahA~ jinadattasUrijI dvArA pratiSThita zAntinAtha jinAlaya ke zikhara para svarNa daNDa, kalaza aura dhvajArohaNa aura gaNinI sAdhvI hemadevI ko inhoMne pravartanI pada se vibhUSita kiyaa| vahA~ se mathurA kI yAtrA kara samvat 1217 ke phAlguna zuklA 10 ke dina pUrNadeva jinaratha, vIrabhadra, vIranatha, jagahita, jayazIla, jinabhadra aura narapati ko bhImapallI ke vIra jinAlaya meM dIkSA pradAna kI aura zreSThi kSemandhara ko pratibodha diyaa| vahAM se vihAra kara marukoTa (maroTa ) padhAre jahA~ candraprabhasvAmI ke vidhicaitya para sAdhu gollaka kArita svarNadaNDa, kalaza va dhvajAropaNa kiyA gyaa| isa mahotsava meM zreSThi kSemandhara ne vizeSa artha vyaya kiyaa| marukoTa se vihAra kara jinacandrasUri saM0 1215 meM uccanagarI padhAre vahAM RSabhadatta, vinayazIla, guNavarddhana, mAnacandra jagazrI, sarasvatI aura guNazrI ko dIkSA dii| saMvat 1221 meM jinacandrasUri sAgarapAr3A pdhaare| vahA~ zrI gajadhara kArita pArzvanAtha vidhi caitya meM devakulikA kI pratiSThA kii| isI varSa ajamera meM jinadattasUri stUpa kI pratiSThA kii| vahA~ se vihAra karate ve babberaka gaye, jahAM unhoMne guNabhadra abhayacandra, yazacandra, yazobhadra, devabhadra aura devabhadra kI dharmapatnI ko pravrajyA pradAna kii| AzikA (hA~sI) nagarI meM unhoMne nAgadatta ko vAcanAcArya pada diyA aura mahAvana sthAna ke ajitanAtha vidhicaitya kI pratiSThA kii| indrapura meM unhoMne zAnti 205 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAtha vidhicaitya ke svarNa daNDa, kalaza aura dhvaja kI pratiSThA kii| tagalA prAma meM mahalAla zrAvaka jo guNabhadra gaNi ke pitA the, dvArA nirmApita ajitanAtha vidhicetya kI pratiSThA kii| saM0 1222 meM vAdalI nagara ke pArzvanAtha mandira meM isI mahalAla zrAvaka kArita svarNa daNDa, kalaza kI pratiSThA kI / ambikA-mandira ke zikhara para svarNa-kalaza kI pratiSThA kara ve rudrapallI hote hue narapAlapura padhAre / vahA~ eka jyotiSo se jyotiSa sambandhI carcA karate hue unhoMne use kahA ki cara, sthira, dvisvabhAva ina tIna svabhAva vAle lagnoM meM kisI bhI lagna kA prabhAva dikhaao| jyotiSI ke niruttara hone para unhoMne vRSa lagna ke 1 se 30 aMzoM taka ke samaya mArgazIrSa muhurta meM pArzvanAtha mandira ke samakSa eka zilA 176 varSa taka sthira rahane kI pratijJA se amAvasyA ke dina sthApita kara usa jyotiSI ko parAjita kara diyaa| kharataragaccha vRhada gurvAvalI ke anusAra vaha .. zilA abhI bhI (saM0 1305) vahA~ vidyamAna hai| .... saM0 1222 meM rudrapallI nagara meM AcArya padmacandra ke sAtha jinacandrasUri kA 'nyAyakandalI' paThana ke prasaMga ko lekara 'andhakAra rUpI hai yA arUpI' viSaya para carcA huii| isa carcA ne zAstrArtha kA rUpa grahaNa kara liyaa| anta meM rudrapallI kI rAjyasabhA meM donoM meM zAstrArtha huA, jisameM jinacandrasUri vijita hue evaM unheM vijayapatra samprApta huaa| 'kharataragaccha vRhad gurvAvalI' meM jinacandrasUri ke sambandha meM eka Azcaryakara eka ghaTanA kA ullekha kiyA gayA hai| jaba jinacandrasUri saMgha ke sAtha vora siMdAnaka ( vorasidAna pAmollekha bhI prApta hotA hai) grAma ke nikaTa apanA vizrAma-par3Ava ddaalaa| usI samaya vahAM mlecchoM ke Agamana kI sUcanA prApta huii| mleccha loga saMgha ko na lUTe, isa uddezya se jinacandra ne saMgha ke Age apane daNDa se eka golAkAra rekhAMkana kara usake bhItara saMgha samAviSTa kara diyA / Azcarya yaha thA 206 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ki saMgha ne malecchoM ko jAte hue dekhA, kintu maleccha saMgha ko na dekha skaa| isa prakAra malecchopadrava se jinacaMdra ne saMgha-rakSA kii| ___ saM0 1223 meM dillI (dillI) ke mahArAjA madanapAla ke atyAgraha se icchA na hote hue bhI jinacandasUri ne dillI meM praveza kiyaa| rAjA ko pratibodha diyaa| dharma kI prabhAvanA kii| jinacandrasUri kI kRpA se zreSThi kalacandra karor3apati banA aura do mithyAdRSTi devoM meM se eka ko samyak dRSTi milii| __ isI cAturmAsameM dvitIya bhAdrava kRSNAcaturdazIke dina jinacandrasUri svarga kI ora prayANakara gye| "yugapradhAnAcArya gurvAvalI ke anusAra inakI mRtyu samAdhipUrNa huI thI inhoMne mRtyu se pUrva kSamA-prArthanA evaM anazana-ArAdhanA kI thI, kintu anya paTTAvaliyoM ke ullekhAnusAra yoginIchala se ApakI mRtyu huI thii| inakI svargArohaNa-tithi vi0 saM0 1223, dvitIya bhAdrapada zuklA caturdazI hai|' mRtyu pUrva Apa zrI ne eka bhaviSyavANI kI ki 'nagara se jitanI dUra merA deha-saMskAra kiyA jAyagA, nagarakI AbAdI utanI hI dUra taka bar3ha jAyegI' ataH ApakA anyeSTi saMskAra dillI se dUra kiyA gayA, jo maharaulI meM kutubamInAra ke samIpa hai vahA~ eka stUpa bhI banAyA gyaa| yaha sthAna Ajakala 'bar3I dAdAbAr3I' ke nAma se prasiddha hai| unake sambandha meM eka kiMvadantI hai ki jinacandrasUri kI zavayAtrA jaba maharolI pahu~cI to zrAvaka varga ne vizrAma karane ke lie arthI ko bhUmi para rakha diyaa| kucha samaya bAda jaba arthI ko punaH uThAyA gayA, to vaha uTha na sakI / kahate haiM ki hAthI ke dvArA uThAye jAne para bhI vaha na hilii| ataH vahIM para unakA deha-saMskAra kiyA gyaa| isa ghaTanA kI prAmANikatA saMdigdha hai, kyoMki jinacandra ke samavartI kisI bhI .: mUla sandarbha draSTavya : yugapradhAnacArya gurvAvalI, pariccheda 36 se 43 vaka ................-.-207 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhakoM ne isa ghaTanA kI sUcanA nahIM dI hai| yadi aisI viziSTa ghaTanA ghaTita hotI to jinapAlopAdhyAya to nizcita ullekha krte| jaisA ki maiM prArambha meM hI sUcita kara cukA hU~ ki jinacandrasUri ke lalATa meM maNi thI aura usI ke kAraNa unakI prasiddhi "maNidhArI" ke nAma se huI hai| isa prabhAvazAlI maNi ke sambandha meM paTTAvalIkAroM kA kathana hai ki jinacandrasUri ne apane anta samaya meM zrAvaka varga se kahA thA ki agni saMskAra ke samaya merI deha ke sannikaTa dugdha-pAtra rakhanA jisase vaha maNi nikala kara usameM A jAyagI parantu zrAvaka varga guru-viraha se vyAkula hone ke kAraNa yaha vismRtakara baiThe aura bhavitavyatA se vaha maNi eka yogI ne hastagata kara lii| jinacandrasUri ke sAtha maNi kI jo avadhAraNA kI gaI hai vaisI hI avadhAraNA lalitavijaya viracita 'yazobhadrasUri caritra' meM yazobhadrasUri ke viSaya meM pAyI jAtI hai| yathA___ 'AcArya yazobhadrasUri apane jJAna kA upayoga dekara bole-merI 6 mAha kI Ayu zeSa hai| mere mastaka meM eka prabhAvazAlI maNi hai, use lene ke lie eka yogI aneka upAya karegA, parantu tuma pahale hI mere mRta zarIra meM se usa maNi ko nikAla lenA aura pIche agni-saMskAra karanA-isa taraha kI sUcanA bhakta zrAvaka ko dekara vikrama saM0 1036 meM AcArya yazobhadrasUri samAdhi pUrvaka svargArUr3ha hue| AcArya kA svargavAsa sunakara eka yogI tatkAla apanI svArtha siddhi ke lie vahA~ A phuNcaa| usane AcArya ke mastaka kI maNi grahaNa karane ke lie aneka prayatna kie| parantu jaba use yaha bAta jJAta huI ki maNi to pahale hI kisI ne nikAla lI hai aura vaha mujhe koI upAya karane para nahIM milegI, taba nirAza duHkha ko na sahana karane ke kAraNa usa yogI kI hRdaya gati ruka gyii|' maNidhArI zrI jinacandrasUrijI bar3e pratibhAzAlI the, ataH kharatara 208 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaccha meM prati cauthe paTTadhara kA nAma yahI rakhe jAne kI paramparA inhIM se pracalita hone kA paTTAvaliyoM meM ullekha hai / saM0 1264 meM aMcalagaccha ke AcArya zrI mahendrasUri viracita zatapadI pratha meM jinacandrasUri ke liye tIna bAteM likhI haiM, ve isa prakAra haiM - 1. eka paTTa mAM navagraha, 5. lokapAla, yakSa, yakSiNI, kSetradevatA, caityadevatA, zAsanadevatA, sAdharmikadevatA, bhadrakadevatA, Agantuka devatA tathA jJAna, darzana, ane cAritranA devatA evaM 25 devatA nI kula kuTI UbhI karI / 2. jinadattasUri caityamAM nAnI ke vRddha vaizyA ne nacAvavuM TheharAvI, yubAna vezyA tathA gAnArI striyoM nu niSedha karyo paNa jinacandrasUrie art vezyAnu niSedha kyoM / 3. jinadattasUri zrAvikA ne mUla pratimA ne ar3akavuM niSedhyuM che paNa jinacandrasUrie to ema ThaherAvyuM ke zrAvikAo sarvathA zuci nahIM a hoya mATe temaNe koI paNa pratimA ne nahIM ar3akabuM / ' pratibodha evaM gotra - sthApana maNidhArI AcArya jinacandrasUri eka alaukika pratibhA sampanna AcArya mAne gaye haiN| choTI umra kI bar3I saphalatA - yahI inake vyaktitva kI vizeSatA hai / rAjapUta kSatriyoM ko pratibodha dekara unheM ahiMsA tathA zAnti ke mArga kA anurAgI banAne meM inheM apratima saphalatA prApta huI thI / kharataragaccha ke pratyeka AcArya ne aise kAryoM ko sarvatobhAvena sampUrNa karane kA prayAsa kiyA / maNidhArI ne janapratibodha ke antarAla meM jina-jina gotroM kA parinirmANa kiyA, usakI saMkSipta jAnakArI isa prakAra hai -: 1 zatapada, jinacandrasUri nI AcaraNAo, pRSTha 152 206 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi0 saM0 1214 meM siMdha deza ke rAjA gozalasiMha bhATI ne jinacandrasUri ke pratibodha se jainatva svIkAra kiyaa| jinacandra ne unakA mahAjanavaMza aura AdhariyA gotra sthApita kiyaa| gozalasiMha ke sAtha 1500 gharoM ne jainadharma aMgIkAra kiyA thaa| vi0 saMvat 1217 meM mevAr3a ke AghATa gAMva meM khIcI rAjA sUradeva ke putra dUgar3a-sugar3a rAjya karate the| inake nivedana para maNidhArI jinacandrasUri ne AghATagrAma kI preta-bAdhA mittaaii| dgar3a-sugar3a maNidhArI se Atyantika prabhAvita hue aura unhoMne jainadharma aMgIkAra kiyaa| usa samaya sIsodiyA vairIzAla ne bhI zrAvaka-vratoM ko svIkAra kiyaa| inake vaMzaja sIsodiyA khlaaye| dUgar3a sugar3a se dugar3a sugar3a gotra sthApita huaa| rAjA ke sAtha jina anya logoM ne jainIkaraNa svIkAra kiyA, unameM khetA se khetANI gotra banA tathA koThAra meM kAma karanevAle koThArI prakhyAta hue| mevAr3a ke mohIpura ke nareza nArAyaNasiMha pamAra ke rAjya para jaba cauhAnoM ne AkramaNa kiyA taba nArAyaNasiMha ke putra gaMgA ne svayaM ko parAsta hote dekha AcArya jinacandrasUri kI zaraNa lii| AcArya gaMgA ko zaraNAgata samajha daivika sahAyatA pradAna kI jisase mohIpura nareza kI vijaya huii| rAjA nArAyaNasiMha tathA usake solaha putroM ne AcArya se samyaktva mUla bAraha vrata svIkAra kiye| AcArya ke dvArA jo zAsana-prabhAvaka kArya niSpanna hue unameM nArAyaNasiMha kA sakriya sahayoga rahA / rAjA ke solaha putra tathA unake vaMzajoM ke lie AcArya ne nimna gotra sthApita kiye-gAMga, pAlAvata, dudheriyA, gor3ha, gir3iyA, bAMbhI, gor3havAr3a, tharAbanA, khuradhA, paTavA, gopa, ToDaravAla, bhATiyA, AlAvata, mohIvAla aura vIrAvata / chAjer3a gotra ke sambandha meM "kharataragaccha ke AcAryoM dvArA pratibodhita jaina jAtiyAM va gautra"se yaha sUcanA prApta hotI hai kisa viyANA 210 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gar3ha ke rAThor3a AsthAna ke putra dhAMdhala, tatputra rAmadeva ke putra kAjala ne AcArya jinacandrasUri se saM0 1215 meM svarNa siddhi kI vAstavikatA pratyakSataH batalAne kA sAgraha nivedana kiyaa| jinacandra ne use lakSmImantra se abhimantrita vAsakSepa diyA aura kahA-ise tuma jisa para DAloge vaha sone kA ho jaaegaa| kAjala ne vAsakSepa ko ghara ke channoM para ddaalaa| Azcarya / chajje svarNamaya ho ge| kAjala chajjoM ke svarNamaya ho jAne se prabhAvita hone ke kAraNa AcArya ke prati ekaniSTha huaa| aura isa prakAra AcArya ne chAjehar3a gotra kI sthApanA kii| saM0 1215 meM jinacandra ne sAlamasiMha daiyA ko pratibodha diyaa| siyAlakoTa meM voharagata karane se sAlecA voharA gotra prasiddha huA / zrImAla gotra kA punaruddhAra evaM punarsthApana bhI jinacandrasUri ke karakamaloM se hI huA thaa| sAhitya :-maNidhArI jinacandrasUri eka samartha vidvAna the| unhoMne zAstrIya granthoM kA gambhIratA se adhyayana kiyA thA, kintu unhoMne koI vistRta sAhitya-sarjana kiyA ho, aisA ullekha prApta nahIM hotA hai| aba taka 'vyavasthA-zikSA-kulaka' nAmaka eka mAtra kRti upalabdha ho pAI hai| samaya saMketa:-dvitIya dAdA jinacandrasUri kA janma vi0 saM0 -1167, dIkSA saM0 1203, AcAryapada saM0 1211 aura svargavAsa saM0 1223 meM huA thaa| isa prakAra ke bArahavI-terahavIM zadI ke AcArya pramANita hote haiN| mahAvAdajayI AcArya jinapatisUri AcArya jinacandrasUri ke paTTadhara hue AcArya jinapatisUri / inheM mAtra bAraha athavA caudaha varSa kI bAlya Ayu meM AcArya jaisI sarvocca upAdhi aura vizAla kharataragaccha kA gaNanetRtva/saMcAlana kA bhAra prApta 211 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho jAnA vaiziSTyapUrNa hai|' prApta pramANoM se vidita hotA hai ki jinapatisUri eka pratibhAvAn, vyaktitva sampanna aura udbhaTa vidvAna AcArya the| inakI prasiddhi SaTtriMzata vAda vijetA' ke rUpa meM AkhyAyita hai| unhoMne zAkaMbharI nareza pRthvIrAja ke darabAra meM jayapatra prApta kiyA thaa| jIvana-vRtta :-'zrI jinapatisUri paMcAzikA' kRti ke anusAra jinapatisUri kA janma saM0 1210 caitra kRSNA 8, mUla nakSatra meM vikramapura nivAsI yazovardhanamAlU kI patnI sUhavadevI (eka paTTAvalI meM jasamaI nAmollekha bhI huA hai) kI ratnakukSi se huA thA / unakA nAma narapati thaa| saM0 1216, phAlguNa kRSNa 10 ko jinacandrasUri ke kara-kamaloM se dIkSA grahaNa kii| jabaki 'kharataragaccha vRhad gurvAvalI' meM inakA dIkSA-kAla saM0 1217, phAlguna zuklA 10 nirdiSTa hai| isa gurvAvalI ke anusAra inakA dIkSAnAma narapati thA / ___ isI paTTAvalI meM sUcita hai ki saM0 1223, kArtika zukla 13 ko utsavapUrvaka AcArya jayadevasUri ne narapati ko AcArya padavI pradAnakara ninacandrasUri kA paTTadhara ghoSita kiyA aura inakA jinapatimUri nava nAmakaraNa huaa| AcArya-padotsava kA vyayabhAra mAnadeva ne vahana kiyA, jo jinapatisUri ke cAcA the| jinapatisUri ne saM0 1223 meM padmacandra aura pUrNacandra nAmaka do / so vi bAravarisavaiThio paTTe tthaavio| -vRddhAcArya prabandhAvalI, (6) 2 pAmIu jetra chatIsa vivAdihi, jayasiMha pahaviya paraSadai / -zAha rAyaNa kRta zrI jinapatisUri dhavala gItam (12) 3 bAra trevIsae nayari banberae, kAtiya sudI dina tersiie| zrIjiNacandrasari pATe saMThAviu, zrIjayadevasUri aayriie| guruya nAmeNa jinapatisUri udayaDa, candra kulambara candalaue -zAha rayaNa kRta zrI jinapatisari dhavala gItam (6-10) 212 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhasthoM ko pratibodha dekara zramaNadharma meM dIkSita kiyaa| tatpazcAt saM0 1224 meM vikramapura meM guNadhara, guNazIla, pUrNaratha, pUrNasAgara, vIracandra aura vIradeva ko krama se tIna nandiyoM kI sthApanA karake dIkSA dii| aura muni jinapriya ko upAdhyAya pada pradAna kiyaa| ___ saM0 1225 meM jinapatisari uccAnagarI meM Aye jahAM unhoMne dharmasAgara, dharmacandra, dharmapAla, dharmazIla, dhanazIla, dharmamitra aura inake sAtha dharmazIla kI mAtA ko bhI dIkSita kiyA tathA muni jinahita ko vAcAnAcArya kA pada diyaa| vahAM se marukoTa Aye, marukoTa meM vinayasAgara aura zIlasAgara kI bahina ajitazrI ko saMyama vrata diyA / saM0 1228 meM jinapatisUri sAgarapAr3A pahu~ce / vahA~ para senApati ambar3a tathA dusAjha gotrIya zreSThi sADhala dvArA banAye hue ajitanAtha svAmI tathA zAntinAtha svAmI ke mandiroM kI pratiSThA krvaaii| isI varSa babberaka grAma AzikA nagarI meM bhI vihAra karane ke ullekha milate haiN| . ___ AcArya jinapatisUri AzikA ke nRpati bhImasiMha evaM zrAvakasaMgha ke anurodha para AzikA padhAre / nagara pravezotsava meM svayaM rAjA bhI sammilita huaa| AzikA meM digambarAcArya mahAprAmANika ke sAtha ApakA zAstrArtha huA aura inhoMne zAstrArtha meM vijaya prApta kii| jinapatisUri kA yaha prathama vAda-vijaya thaa| phAlguna zuklA tRtIyA ke dina jina mandira meM pArzvanAtha pratimA kI sthApanA karake ve sAgarapATa padhAre aura vahA~ devakulikA kI pratiSThA kii| vahAM se saM0 1226 meM ve dhanapAnI pahuMce, jahAM unhoMne saMbhavanAtha svAmI kI pratimA kI sthApanA aura zikhara kI pratiSThA kii| sAgarapATa meM inhoMne paMDitamaNibhadra ke paTTa para vinayabhadra ko vAcanAcArya kA pada diyaa| saM0 1230 meM vikramapura se vihAra karake sthiradeva, yazodhara, zrIcaMdra aura abhayamati, jayamati, Azamati, zrIdevI Adi ----- 213 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko dIkSA dekara saMyamI bnaayaa| saMvat 1232 meM punaH vikramapura Akara phAlguna sudi ko bhAMDAgArika guNacaMdragaNismAraka stUpa kI pratiSThA kii| isI varSa meM jina mandira kI pratiSThA karavAne ke lie jinapatisUri phira AzikA nagarI meM Aye / unakA nagara-praveza bar3e samAroha ke sAtha kiyA gyaa| nagara-praveza kA varNana kharataragaccha vRhada gurvAvalI meM savistAra huA hai| prApta ullekhAnusAra jinapatisUri ke sAtha usa samaya 80 muni the| jyeSTha zuklA tRtIyA ke dina pArzvanAtha svAmI ke mandira ke zikhara para svarNa dhvaja kalaza Aropita kiyA gyaa| usI avasara para jinapatisUri ne dharma sAgara aura dharmamaci ko sAdhu vratI bnaayaa| kanyAnayana ke vidhi caityAlaya meM Apane ASAr3ha mAha meM vikramapura vAsI sAha mAnadevakArita zrImahAvIra bhagavAna kI pratimA sthApita kii| isI varSa vyAghrapura meM pArzvadeva ko dIkSA dii| saM0 1238 meM Apane phalavaddhikA (phalaudI) ke vidhicaitya meM pArzvanAtha svAmI kI pratimA sthApita kii| aura gaNi jinamata ko upAdhyAya pada aura guNazrI nAmaka sAdhvI ko mahatarA kA pada diyaa| vahIM para sarvadeva aura jayadevI ko dIkSA dI gii| saM0 1235 meM jinapatisUri kA cAturmAsa ajamera meM huaa| vahA~ para unhoMne jinadattasUri ke prAcIna stUpa kA jIrNoddhAra karAkara vizAla rUpa dilvaayaa| isake alAvA devaprama aura usakI mAtA caraNamati ko dIkSA dii| ajamera meM hI saM0 1236 meM zreSThi pAsaTa nirmApita bhagavAn mahAvIra-mUrti kI sthApanA kI aura ambikA zikhara kI pratiSThA krvaaii| vahAM se jAkara sAgarapAr3e meM bhI ambikA zikhara kI sthApanA kii| ___ saM0 1237 meM ve babberaka prAma meM jinaratha ko vAcanAcArya kA pada dekara saM0 1237 meM AzikA meM Aye aura do mandiroM evaM do bar3I jina pratimAoM kI pratiSThA kii| 214 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saM0 1236 meM jinapatisUri ajamera pdhaare| vahA~ samrATa pRthvIrAja cauhAna kI adhyakSatA meM phalavaddhikA nivAsI upakezagacchIya AcArya padmaprabha ke sAtha ApakA mahatvapUrNa zAstrArtha huA thA / jinapatisUri ne jina zAstrArthI meM bhAga liyA, unameM yaha zAstrArtha sarvopari thA / yaha zAstrArtha ajamera rAjya sabhA meM huA thA / rAjya sabhA meM mahAmantrI maNDalezvara kaimAsa, paM0 vAgIzvara, janArdana gaur3a, vidyApati prabhRti pramukha vidvAna sammilita the / prativAdI AcArya padmaprabha abhimAnI, avivekavAna, anargala pralApI thA / vistRta vAda-vivAda ke bAda padmaprabha parAsta ho gayA / jinapatisUri kI asAdhAraNa pratibhA evaM pANDitya se sArI sabhA pramudita huI aura rAjA cauhAna ne pRthvIrAja cauhAna ko vijaya-patra hAthI ke haude para rakhakara svayaM upAzraya meM jAkara jinapatisUri ko pradAna kiyaa| isa avasara para zrAvakasaMgha ne vizAla paimAne meM mahotsava manAyA / 1 usake bAda AcArya jinapatisUri ajamera se vihAra kara vi0 saM0 1240 meM vikramapura Aye / vahA~ para jinezvarasUri evaM unake 14 ziSya muniyoM ne chaH mAsa taka gaNiyoga tapa kiyA vi0 saM0 1242 meM phalaudI Akara jiNanAga, ajita, padmadeva, yamacandra aura dharmazrI, dharmadevI ko dIkSA dii| vi0 saM0 1243 meM kher3A nagara meM jinapatisUri ne cAturmAsa kiyA / vahA~ se prAmAnugrAma vicaraNa karate hue punaH 1 ajamera kI ora padhAra gaye / saM0 1244 meM AcArya jinapatisUri kI sAnnidhyatA meM ujjayanta, zatruMjaya Adi tIrthoM kI yAtrA ke lie eka saMgha nikalA / jisake saMghapati zreSThi abhayakumAra vazyAya the 1 vikramapura, uccA, marukoTa, jaisalamera, phalaudI, dillI, vAgar3a, mAMDavyapura Adi nagaroM ke zrAvakavarga ne isa yAtrA meM bhAga liyA / zatruMjaya jAte samaya mArga meM candrAvatI nagarI padhAre, jahA~ pUrNimA gacchIya AcArya 215 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akalaMkasUri pAMca AcArya evaM pandraha sAdhuoM ke sAtha saMgha-darzanArtha aaye| jinapati se akalaMkadeva kI "jinapati" nAma evaM "saMgha ke sAtha sAdhu-sAdhviyoM kA gamanAgamana zAstrokta hai yA nahIM" ina praznoM para zAstra-carcA huI, jisakA vistRta varNana "kharataragaccha vRhad gurvAvalI meM draSTavya hai / zAstra-carcA meM akalaMkadeva niruttara ho gye| jinapati ne prathama praznoM kA uttara dete hue batAyA ki jinapati kA tAtparya hai jina hai pati jisakA, vaha hai "jinapati" yaha artha bahuvrIhisamAsa ke AdhAra para kiyA gyaa| dvitIya prazna kA uttara dete hue jinapati ne yaha siddha kiyA ki yadi saMgha kisI tIrtha kI yAtrA karane ke lie jAtA ho aura vaha sAdhu-sAdhviyoM ko tIrthATana karane ke liye nivedana kare to sAdhusAdhvI kA saMgha ke sAtha jAnA zAstra sammata hai| akalaMkadeva jinapati ko apratima vidvatA dekhakara atyadhika prabhAvita hue| saMgha jaba candrAvatI se kAsahRda pahu~ca to vahA~ bhI jinapatisari ke sAtha AcArya tilakaprabhasUri kI zAstrIya carcA huI / yaha carcA mukhyataH "saMghapati" tathA "vAkyazuddhi" se saMbaddha thI, jisameM jinapatisUri ne Agamika evaM Agametara granthoM ke pramANoM dvArA tilakaprabhasUri ko parAjita kiyaa| isI prakAra saMgha jaba AzApallI pahuMcA, taba vahA~ bhI jinapatisUri ko zAstrArtha karanA pdd'aa| yaha zAstrArthe jinapatisUri aura AcArya vAdideva paraMparIya AcArya pradyumna ke madhya huA thaa| zAstrArtha kA viSaya "Ayatana' anAyatana" se sambandhita thaa| zAstrArtha meM jinapati ne vijaya prApta kI aura yaha sapramANa siddha kara diyA ki jisa jinamandira meM sAdha nivAsa karate haiM, usakI sambhAla karate haiM, vaha anAyatana hai| isa zAstrArtha kA nimnakRtiyoM meM savistAra varNana kiyA gayA hai1 Ayatana = mandira, caityatulya-amarakoSa (2. 2.7) 216 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. vAdasthala, lekhaka AcArya pradyumna 2. prabodhodayavAdasthana, lekhaka AcArya jinapatisUri isa zAstrArtha-vijaya ke upalakSa meM bhANDAzAlika (bhaNazAlI) saMbhava, vaidya sahadeva, ThAkura haripAla, zreSThi kSemandhara, vAhitrika uddharaNa, zreSThi somadeva ityAdi zrAvakoM kI ora se eka vijayotsava manAyA gyaa| saMgha vahAM se calakara aNahila pATana phuNcaa| vahA~ para jinapatisUri ne apane gaccha ke cAlIsa AcAryoM ko apane maMDala meM milAkara vastra Adi pradAnakara unakA sammAna kiyaa| ___ isake bAda jinapatisUri saMgha ke sAtha lavaNakheTaka nAmaka nagara meM gye| vahAM para gaNi pUrNa deva, gaNi mAnacandra, gaNi guNabhadra Adi ko vAcanAcArya kI padavI dii| isake bAda puSkariNI nAma kI nagarI meM jAkara saM0 1245 ke phAlguna mAsa meM dharmadeva, kulacandra, sahadeva, somaprama, sUraprama, kIrticandra, zrIprabha, siddhasena, rAmadeva aura candraprabha, tathA saMyamazrI, zAntimati, ratnamati ko dIkSA dii| saM0 1246 meM zrI pattana meM bhagavAna mahAvIra kI pratimA kI sthApanA kii| saM0 1247 aura 1248 meM lavaNakher3A meM rahane kI sUcanA milatI hai| isI varSa muni jinahita ko upAdhyAya pada diyA / saM0 1246 meM punaH puSkariNI Akara malayacandra ko dIkSA dii| saM0 1250 meM vikramapura meM Akara sAdhu padmaprabha ko AcArya pada diyA aura sarvadevasUri nAma se unakA nAma parivartana kiyaa| saM0 1251 meM ApakI nizrA meM mANDavyapura meM zreSThi lakSmIdhara kA abhinandana huA aura zreSThi ko mAlyArpaNa kiyA gyaa| __ vahA~ se ajamera ke lie vihAra kiyaa| ajamera meM musalamAnoM ke upadrava ke kAraNa do mAsa bar3e kaSTa se bitaaye| tadanantara pATaNa Aye aura pATaNa se bhImapallI Akara cAturmAsa kiyaa| kuhiyapa ....... - 217 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grAma meM gaNi jinapAla ko vAcanAcArya pada diyA / lavaNakher3A meM rAjA kalhaNa kI ora se vizeSa Agraha hone ke kAraNa "dakSiNAvartta ArAtrikAvatAraNa" utsava bar3I dhUma-dhAma se manAyA / saM0 1252 meM Apane pATaNa Akara vinayAnanda ko dIkSita kiyaa| saM0 1253 meM prasiddha zrAvaka bhaNDArI nemicandra ko pratibodha kiyA / isake bAda musalamAnoM dvArA pATaNa nagara kA vidhvaMza hone para jinapatisUri ne ghATI grAma meM cAturmAsa kiyaa| saM0 1254 meM ApazrI ne dhArAnagarI meM jAkara prabhu zAntinAtha mandira meM vidhi mArga ko pracalita kiyA / apane tarka sambandhI pariSkAroM se mahAvIra Satta digambara ko prabhAvita kiyA aura vahIM para ratnazrI ko dIkSita kiyaa| Age calakara yahI sAdhvI pravartinI padArUr3ha huI / tatpazcAt jinapatisUri ne nAgadraha nAmaka grAma meM varSAvAsa kiyA / saM0 1256 kI caitra kRSNa paMcamI ko lavaNakheTa meM nemicandra, devacandra, dharmakIrti aura devendra nAmadheyaka puruSoM ko dIkSA dekara vratI bnaayaa| saM0 1258 kI caitra kRSNA 5 ko zAntinAtha deva ke vizAla vidhi mandira kI pratiSThA kI aura vidhipUrvaka mUrtti sthApanA tathA zikhara - pratiSThA bhI kI gii| vahA~ para caitra kRSNA 2 ke dina vIraprabha tathA devakIrtti nAmaka do zrAvakoM ko sAdhu banAyA / saM0 1260 ASAr3ha kRSNA 6 ke divasa vIraprabha aura devakIrtti ko bar3I dIkSA dI gaI aura unake sAtha hI sumati evaM pUrNabhadra ko cAritramArgArUr3ha kiyA gayA tathA AnandabhI nAma kI AryA ko " mahattarA " kA pada diyA / tadanantara jaisalamera ke jina mandira meM phAlguNa zuklA dvitIyA ko pArzvanAtha svAmI kI pratimA kI sthApanA kI / sthApanA- utsava zreSThi jagaddhara ne bar3e vistAra ke sAtha kiyA / saM0 1263 phAlguna kRSNA caturthI ko lavaNakher3A meM mahAmantrI kuladhara kArita mahAvIra 218 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratimA kI sthApanA kI / ukta sthAna meM hI naracandra, rAmacandra, pUrNacandra aura vivekazrI, maMgalapati kalyANazrI, jinazrI ina sAdhusAdhviyoM ko dIkSA pradAna kI aura dharmadevI ko pravarttinI pada se vibhUSita kiyaa| isa avasara para vAgar3a deza se ThAkura Abhula Adi pramukha zrAvaka samudAya bhI AyA thA / lavaNakher3A meM hI saM0 1265 meM muni candramaNi, mAnabhadra, sundaramati aura Asamati ina cAra strI-puruSoM ko munivrata meM dIkSita kiyA / saM0 1266 meM vikramapura meM bhAvadeva, jinabhadra tathA vijayacandra ko zramaNa-vratI banAyA, guNazIla ko vAcanAcArya pada diyA aura jJAnazrI ko dIkSA dekara sAdhvI banAyA / saM0 1266 meM jAbAlIpura meM mahAmaMtrI kuladhara dvArA kArita mahAvIra pratimA ko vidhi caityAlaya meM bar3e samAroha se sthApita kii| aura gaNi jinapAla ko Apane upAdhyAya pada diyA / pravarttinI dharmadevI ko mahattarA pada dekara prabhAvatI nAmAntara kiyA / isake atirikta mahendra, guNakIrtti, mAnadeva, candrazrI tathA kevalazrI ina pA~coM ko dIkSA dekara ve vikramapura kI ora vihAra kara gaye / - prApta ullekhAnusAra jinapatisUri " vAgar3a " deza meM gaye the / vahA~ dAridreraka nAma ke nagara meM zatAdhika zrAvaka-zrAvikAoM ko samyaktva mAlAropaNa, parigraha- parimANa, dAna, upadhAna, udyApana Adi dhArmika kAryoM meM lgaayaa| isa upalakSa meM sAta nandiyoM kI / saM0 1271 meM bRhadvAra nagara meM AsarAja rANaka Adi mukhya samAjanetAoM ke sAtha ThAkura vijayasiMha dvArA kArita vistArapUrvaka kiye gaye pravezotsava ke sAtha praveza huA aura vahA~ mithyAdRSTi gotra deviyoM kI pUjA Adi asaMkhyaka kriyA ko banda karAyA / saM0 1273 meM bhI jinapatisUri bRhadvAra meM the / kAraNa, isa varSa unhIM kI AjJA se upAdhyAya jinapAla aura paM0 manodAnanda ke bIca bRhadvAra meM zAstrArtha huA thA / 216 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saM0 1274 meM jinapatisUri ne bhAvadeva ko dIkSA dI / zreSThi sthiradeva ke atyAgrahavaza " dAridre raka" gA~va meM cAturmAsa kiyA / vahA~ bhI pUrvavat nandI sthApanA kii| saM0 1275 meM jAbAlipura Akara jyeSTha zuklA 12 ke dina bhuvana zrI jagamati tathA maMgalazrI ina tIna sAdhviyoM ko aura vimalacandra, padmadeva ina sAdhuoM ko dIkSA dii| saM 1277 meM pAlanapura meM Apane aneka prakAra kI dharmazAsanaprabhAvanA kI / kintu vedanIyakarma ke prabhAva se unake mUtrAzaya meM granthi ho gaI aura mUtrAvarodha ho gayA / ataH ASAr3ha zuklA 10 ko jinapatisUri ne gaccha saMcAlana kA bhAra gaNi vIraprabha ko dene kA saMketa kara anazanapUrvaka samAdhimaraNa ko prApta kiyA / prahlAdanapura meM inake nAma kA bhavya stUpa banA thA / ' AcArya jinapatisUri kA ziSya samudAya vistRta thA / prApta saMketAnusAra unake zatAdhika ziSya the / unhoMne aneka dIkSAe~, pratiSThAe~, dhvajadaNDasthApanA, padasthApanA mahotsava evaM zAstrArtha kiye the / upalabdha sAkSyoM ke AdhAra para hamane unakA vivecana bhI kiyA hai| cAmatkArika prasaMga :- vRddhAcArya prabandhAvalI meM jinapatisUri ke lie eka Alaukika prasaMga Akalita hai| usake anusAra AsInagara meM pratiSThA mahotsava thA / eka vidyAsiddha yogI mahotsava meM bhikSA-prApti hetu AyA, kintu kisI ne use bhikSA nahIM dI / isase vaha ruSTa ho gayA / vaha mUlanAyaka bimba ko kIlita kara calA gayA / pratiSThA ke samaya jaba sAre saMgha ne pratimA ko uThAnA cAhA, zrImatprahlAdanapuravare pronnatastu paratne, sphUrjanmUrti jinapatiMguruM ratnasAnojanandA | - zrI jinapatisUri stUpa kalazaH, (3) 220 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to vaha hila taka na paaii| saMgha kAphI cintAtura huA / taba mahattarA sAdhvI ne AcArya se jAkara sArI vastusthiti batalAI / AcArya jina patisUri tatkAla mandira pahu~ce aura abhimantrita candana - cUrNa DAlA / Azcarya ! usake bAda to mAtra eka vyakti ne hI vaha pratimA uThA lii| isase AsInagara meM AcArya kI evaM kharataragaccha kI kAphI prazaMsA huI / sAhitya :- AcArya jinapatisUri kA vAda kauzala apratima thA / unhoMne sAhitya ke kSetra meM bhI apane vaiduSya evaM anubhava kA upayoga kiyA / aba taka unakI nimna racanAe~ prApta huI haiM 1. saMghapaTTaka vRhadvRtti 2. paMcaliMgIprakaraNaTIkA 3. prabodhodayavAdasthala 4. kharataragaccha samAcArI 5. tIrthamAlA 6. paMcakalyANakastotra 7. caturviMzatijinastuti 8. virodhAlaMkAra RSabha - stuti 6. ajitazAntistotra 10. ajitazAntistuti 11. nemastotra 12. cintAmaNi pArzvanAtha stotra 13. pArzvanAtha stotra 14. pArzvasta 15. stambhatIrtha ajitastava 16. mahAvIrastava 1 kharataragaccha vRhad gurvAvalI, pRSTha 63 221 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17. mahAvIra stotra 18. mahAvIra stuti ___ samaya-saMketa :-AcArya jinapatisUri kA janma vi0 saM0 1210 meM tathA svargArohaNa saM0 1277 meM huA thaa| ve 67 varSa jiiye| isa prakAra jinapatisUri terahavIM zadI ke mahAna vAdajayI siddha hote haiM / mahAmanISI upAdhyAya jinapAla jinapAla kharataragaccha ke mUrdhanya vidvAnoM meM eka hue| ve eka tarkavAdI, siddhAntajJAtA aura sAhityakAra the| nyAya, alaMkAra, kAvya Adi kA inheM gahana jJAna thaa| inhoMne 'sanatkumAra carita' jaisA zreSTha mahAkAvya racakara sAhitya-jagata meM mahAkavi ke rUpa meM kIrti prApta kii| inakI citra-kAvya meM vizeSa ruci thii| inhoMne aneka muniyoM ko prazikSita kiyaa| sumati gaNi ne inakI prazaMsA karate hue likhA hai : nAnAtarka vitarkakarkakazalasadavANIkRpANIspurat tejaH prauDhataraprahAra ghttnaanissvipssttvaadivjaaH|| zrI jainAgamatattavamAvitAdhiyaH prItiprasannAnanAH santu zrIjinapAla ityalamupAdhyAyAH kSitau vishrutaaH|| jIvana-vRtta :-upAdhyAya jinapAla ke gRhastha jIvana ke bAre meM prabandhakAroM ne koI sUcanA nahIM dI hai| yadyapi inhoMne apane sAdhujIvana saMbandhI katipaya ullekha to kiye haiN| gaNi sumati evaM svayaM jinapAla ke ullekhAnusAra jinapAla ke guru kA nAma AcArya jinapatisUri thaa| inakI dIkSA saM0 1225 meM puSkara nagara meM huI thii| jinapatisUri ke ziSya-samudAya meM jinapAla pramukha the| vi0 saM0 1269 meM jAbAlipura (jAlora) ke vidhicaitya meM jinapatisUri ne inheM 221 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdhyAya padArUr3ha kiyaa| saM0 1273 meM bRhadvAra nagarakaTIya rAjA pRthvIcandra kI rAjasabhA meM kAzmIrI paNDita manodAnanda ke sAtha jinapAla ne zAstrArtha kiyaa| zAstrArtha kA viSaya thA jainadarzana ghaDadarzana se bAhya hai yA nhiiN| isa zAstrArtha meM paNDita manodAnanda burI taraha parAjita hue| pRthvIcandra ne jinapAla ko vijayapatra pradAna kiyA thaa| isa zAstrArtha kA ullekha svayaM jinapAla ne yugapradhAnAcArya gurvAvalI meM savistAra kiyA hai|' 'abhayakumAracarita' mahAkAvya ke racayitA gaNi candratilaka ko jinapAla ne hI adhyayana karavAyA thaa|2 inakA svargavAsa saM0 1311 meM huA thaa| sAhitya-lekhana :-upAdhyAya jinapAla ne sAhitya-saMsAra ko aneka grantha-ratna pradAna kiye| abhI taka inake nimna grantha mila sake haiM1. SaTsthAnaka vRtti, racanAkAla saM0 1262 2. sanatkumAra cakri carita, racanA-kAla saM01262 se 1278 ke bIca 3. upadezarasAyana-vivaraNa, racanA-kAla saM0 1262 4. dvAdazakulaka-vivaraNa, racanA-kAla saM0 1263 5. paJcaliMgI vivaraNa-TippaNa (saM0 1263) 6. dharma zikSA-vivaraNa, racanAkAla saM0 1263 7. carcarI-vivaraNa, racanAkAla saM 1294 (aprApta) 8. svapnaphalavivaraNa 6. svapnavicAramASyavRtti 10. yugapradhAnAcArya gurvAvalI, racanAkAla 1305, dillI 11. jinapatisUri paMcAzikA 12. saMkSipta pauSadhavidhi prakaraNa 1 draSTavya : kharataragaccha vRhad gurvAvalI, pRSTha 44-50 2 abhayakumAra carita, prazasti, zloka-30-40 223 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uparyukta granthoM meM 'kharataragaccha vRhad gurvAvalI' evaM ' sanatkumAra carita' " mahAkAvya vizeSa mahatvapUrNa haiM / 'kharataragaccha vRhad gurvAvalI' 4000 zloka - pramANa hai| isameM kharataragaccha - paramparA meM 11vIM se 14vIM sadI meM hue AcAryoM ke katRtva kA vistRta carita varNita hai / DaoN0 gulAbacanda caudharI ke zabdoM meM guru paramparA kA itanA vistRta aura vizvasta carita varNana karanevAlA aisA koI aura grantha abhI taka jJAta nahIM huaa| isameM pratyeka AcArya kA jIvana caritra bar3e vistAra se diyA gayA hai / kisa AcArya ne kaba dIkSA lI, kaba AcArya padavI prApta kI, kisa-kisa pradeza meM vihAra kiyA, kahA~-kahA~ cAturmAsa kiye, kisa-kisa jagaha kaisA dharmapracAra kiyA, kitane ziSya - ziSyAe~ dIkSita kiye, kahA~ para kisa vidvAn ke sAtha zAstrArtha yA vAda-vivAda kiyA, kisa rAjA kI sabhA meM kaisA sammAna Adi prApta kiyA, ityAdi aneka Avazyaka bAtoM kA isa grantha meM bar3I vizada rIti se varNana kiyA gayA hai| gujarAta, mevAr3a, mAravAr3a, siMdha, bAgar3a, paMjAba aura bihAra Adi aneka dezoM, aneka gA~voM meM rahanevAle saikar3oM dhArmika aura dhanika zrAvaka-zrAvikAoM ke kuTumboM kA aura vyaktiyoM kA nAmollekha milatA hai, sAtha hI unhoMne kahA~ para kaise pUjA - 5 - pratiSThA evaM saMghotsava Adi dharma kArya kiye, isakA nizcita vidhAna milatA hai / aitihAsika dRSTi se yaha grantha apane DhaMga kI eka anokhI kRti hai / isameM rAjasthAna ke aneka rAjavaMzoM se sambaddha itihAsa - sAmagrI, rAjakIya halacaleM evaM upadrava tathA bhaugolika bAteM dI gaI haiM / " ' sanatkumAra carita' para DaoN0 zyAmazaMkara dIkSita ne zodha dRSTi se sindhI jaina granthamAlA, sindhI jaina zAstra zikSApITha, bambaI, san 1956 2 jinaratna koza, pRSTha 412 3 jinaratna koza, pRSTha 101 jaina sAhitya kA vRhad itihAsa, bhAga-6, pRSTha 452-53 4 224 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivecana kiyA hai / ' nizcayataH yaha eka uttama koTi kA mahAkAvya hai / isameM cakravartI sanatkumAra kA caritra atyanta sundara DhaMga se peza kiyA gayA hai / 24 sargoM ke isa mahAkAvya meM rasaprada ghaTanAoM kA bAhulya, unakA samucita vikAsa tathA pAtroM kA AkarSaNa ise nATaka jaisA rUpa de detA hai / aura Ananda bhI nATaka par3hane jaisA hI AtA / yaha kAvya sAhityika tattvoM ke dRSTikoNa se bhI eka utkRSTa koTi kA mahAkAvya hai / 1 hai samaya saMketa : - mahAmanISI upAdhyAya jinapAla kA janma samaya ajJAta hai / unakA dIkSA - samaya saM0 1225 evaM svargArohaNa samaya 1311 hai | ataH ye terahavIM-caudahavIM zadI ke vidvAna siddha hote haiM / zrAvaka-ratna nemicandra bhANDAgArika memicandra bhANDAgArika eka prabuddha zrAvaka the / ve kharataragaccha kI AcAra saMhitA ke prati niSThAvAn the / ve eka dAnavIra tathA sAhityasevI vyakti the / jIvana-vRtta :- nemicandra kA gotra bhANDAgArika thA / inakA janma - kAla anupalabdha hai / 1 kharataragaccha vRhad gurvAvalIkAra ke matAnusAra ye mAravAr3a meM mAroTha meM rahate the / ye AcArya jinapatisUri ke bhakta the aura inhoMne unase samyaktvamUla bArahavrata grahaNa kiyA thA / ye vivAhita the / unakI patnI kA nAma lakhamiNi thA / inake putra kA nAma AMbar3a / ambar3a thA, jisane jinapatisUri se dIkSAvaraNa kI thI / yaha ambara gaNi vIraprabha/ AcArya jinezvarasUri dvitIya ke nAma se varNita hai / nemicandra dAna dharma ke prati abhirucizIla the / inhoMne zAstra1 draSTavya : terahavIM - caudahavIM zatAbdI ke jaina saMskRta mahAkAvya, pRSTha 222-246 / .... 225 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhana, mandira nirmANa / jIrNoddhAra Adi dhArmika kAryoM evaM anuSThAnoM meM acchI artha - rAzi vyaya kI thI / sAhitya :- zrAvaka - ratna nemicandra bhANDAgArika vidvAna vyakti the / sAhitya-lekhana ke prati inakI rUci thI / inake sAhitya meM sAhityika tatvoM kI U~cAiyA~ bhI dekhane ko milatI hai / unakA eka grantha " SaSTI sataka" vizeSa ullekhanIya hai / isa grantha para lagabhaga 12 vyAkhyA - grantha milate haiN| agaracanda nAhaTA kA abhimata hai ki zvetAmbara samAja meM kisI zrAvaka dvArA racita kisI bhI grantha kI itanI adhika TIkAe~ nahIM huI / isa grantha kI mAnyatA zvetAmbara aura digambara donoM paramparAoM meM hai| ukta grantha ke atirikta bhAMDAgArika kI jinavallabhasUri guNavarNana (padya 35) aura pArzvanAtha stotra (padya) ye racanAe~ milI hai / 'jinaratna koza' ke anusAra nemicandra ne saM0 1216 meM 'dharmanAtha caritra' evaM saM0 1213 meM 'anantanAtha caritra' grantha likhe the / samaya- saMketa : - nemicandra bhANDAgArika kA samaya terahavIM zadI hai| zAsana-prabhAvaka AcArya jinezvarasUri (dvitIya) kharataragaccha ke prArambhikakAla meM jinezvarasUri nAma se do AcArya hue hai, jinameM prathama gyArahavIM zadI meM hue the aura dvitIya terahavIM zadI meM / terahavIM zadI meM hue jinezvarasUri 'dvitIya' ke nAma se sambodhita kiye gaye haiM / AcArya jinezvarasUri 'dvitIya' eka mahAn zAsana prabhAvaka AcArya hue| inake kara kamaloM se jina pratimAoM kI vipula pratiSThAe~ huI, mumukSuoM kI dIkSAe~ huI / 1 kuzala nirdeza, aMka 4, 1681 / 226 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inake pitA evaM guru bhI eka acche lekhaka the, ataH inameM sRjanAtmaka kSamatA janmajAta saMskAragata thI / ye lakSaNa, pramANa aura zAstra-siddhAnta ke pAragAmI the / inheM 34 varSa kI Ayu meM gacchAdhi pati pada milA thaa| inake zAsanakAla meM kharataragaccha meM dUsarA zAkhA-bheda huA / inake jIvana-vRtta ke sambandha meM "zrIjinezvarasUri catuHsaptatikA meM parilikhita hai ki inakA janma vikrama saMvat 1245, mArgazIrSa zuklapakSa 11 ko huA thA / inake pitA kA nAma nemicandra bhANDAgArika thA, jo maroTa nivAsI the aura inakI mAtA kA nAma lakhamaNi/ lakSmaNA thA / inakI dIkSA vi0 saM0 1258 caitrakRSNa 2 ko kher3anagara meM bhagavAna zAntinAtha jinAlaya kI pratiSThA ke avasara para AcArya jinapatisUri ke karakamaloM se huI thii| inakA dIkSA-nAmakaraNa vIraprabha huA / inakA gRhastha-nAma Ambar3a / ambar3a thA / ye prathama vIrapramaNi aura pazcAt jinezvarasUri ke nAma se hI kIrtimAna hue the / vi0 saM0 1260 ASAr3ha kRSNapakSa 6 ko inakI vRhaddIkSA huI thI / vi0 saM0 1273 ke pUrvavartI kAla meM hI inheM gaNipada pradAna kiyA jA cukA thA, yaha anavagata hai / hamane ukta saMvatollekha vRhadvAra meM saM0 1273 meM upAdhyAya jinapAla aura paMDita manodAnanda ke bIca hue zAstrArtha ke AdhAra para kiyA hai / prApta ullekhoM ke anusAra vIraprabha bhI usa zAstrArtha meM upasthita the aura unheM "vIraprabhagaNi" ke rUpa meM sUcita kiyA gayA hai / I yugapradhAnAcArya gurvAvalI ke saMketAnusAra AcArya sarvadevasUri ne gaNi vIraprabha ko vi0 saM0 1278, mAgha zukla 6 ke dina AcArya pada se alaMkRta kara jinapatisUri ke pATa para sthApita kiyaa| aba inakA nAma parivartana kara jinezvarasUri rakhA gayA / yaha pATa mahotsava aneka dRSTiyoM se anupama huA thA, jisakA vistRta varNana yugapradhAnAcArya gurvAvalI meM avalokya hai / 227 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAya - padArohaNa ke bAda mAgha zuklapakSa 6 ke dina jinezvara ne sAta vyaktiyoM ko dIkSA pradAna kI, jo yazaH kalaza, vijayaruci, buddhisAgara, ratnakIrti, tilakaprabha, ratnaprabha aura amarakIrti nAma se jAne jAte haiN| pazcAt ina sAtoM muniyoM ko gaNi jaise gaurava pUrNa pada se vibhUSita kiyA gayA / jinezvarasUri zreSThi yazodhavala ke sAtha jAbAlIpura se bhinna mAlapura gye| vahAM unhoMne jyeSTha zukla 12 ke dina zrIvijaya, hemaprabha, tilakaprabha, vivekaprabha ko sAdhu- vrata aura cAritramAlA, jJAnamAlA, satyamAlA ko sAdhvI vrata pradAna kiyA / inameM cAritramAlA aura satyamAlA ko bAda meM gaNinI padArUDha kiyA gayA pazcAt zreSThi jagaddhara kI prArthanA svIkAra kara jinezvarasUri zrImAla nagara Aye, jahA~ unhoMne ASAr3ha zukla dazamI ko jagaddhara dvArA nirmANita samavazaraNa kI pratiSThA karavAI tathA usameM tIrthaMkara zAntinAtha kI pratimA sthApita kI gaI / zrImAlanagara se jinezvarasUri puna: jAbAlipura pratyAvartana kiyA / vahA~ unhoMne jAbAlipura meM nUtana jinAlaya kI racanA bhI prArambha krvaaii| isI nagara meM hI vi0 saM0 1276 mAgha zukla pakSa 5 ke dina unhoMne arhadatta, vivekazrI, zIlamAlA, candramAlA, vinayamAlA ko saMyama mArgArUr3ha kiyA / jinheM bhaviSya meM gaNi aura gaNinI pada se abhiSikta kiyA gayA, kyoMki inake nAmollekha padayukta prApta hote haiM / jAbAlipura se jinezvarasUri punaH zrImAlanagaraM lauTe, jahA~ unhoMne saM0 1280 mAgha zukla 12 ke dina bhagavAn zAntinAtha ke mandira para dhvajAropaNa kiyA aura bhagavAn RSabhadeva, gautamasvAmI, jinapatisUri, meghanAda, kSetrapAla aura padmAvatI devI kI mUrtiyoM kI pratiSThA karavAI / isake atirikta phAlguna kRSNa pratipadA ko kumudacandra, kanakacandra, pUrNa zrI aura haimazrI kI pravrajyA huI / inameM pUrNazrI aura 228 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemazrI-ina donoM sAdhviyoM ko pazcakAla meM gaNinI pada se muSita kiyA gayA thaa| ___ vahAM se vihAra kara jinezvarasUri prahlAdanapura (pAlanapura ) meM aaye| jahA~ para zukla caturdazI ke dina paMcAmatI stUpa meM jinapatisUri kI pratimA kI sthApanA kii| prApta ullekhAnusAra vi0 saM0 1281 vaizAkha zukla 6 ke dina jAbAlIpura meM jinezvarasUri ne aneka dIkSAe~ krvaaii| dIkSitoM meM vijayakIrti, udayakIrti, guNasAgara, paramAnanda aura kamalazrI, kumudazrI ke nAma prApta hote haiN| isake atirikta jyeSTha zukla 6 ko mahAvIra svAmI ke maMdira para jinezvara ne dhvajAropaNa kiyaa| vi0 saM0 1283 mAgha kRSNa 2 ke dina jinezvarasUri ne bAr3amera meM RSabhadeva caitya para dhvajArohaNa kiyaa| mAgha kRSNa 6 ke dina jinezvara ne sUraprama ko upAdhyAya-pada tathA gaNinI maMgalamati ko pravartinI-pada dekara sammAnita kiyaa| jinezvara ziSya gaNi vIrakalaza, gaNi nandivardhana evaM gaNi vijayavardhana kA dIkSA-divasa evaM sthala bhI yahI hai| ___ saM0 1284 meM jinezvarasUri ke bIjApura jAne kA pramANa milatA hai, jahAM unhoMne bhagavAna vAsupUjya-mUrti kI sthApanA kI evaM ASAr3ha zukla 2 ko amRtakIti, siddhakIrti, cAritrasundarI aura dharmasundarI ko dIkSita kiyaa| ye cAroM paravartI samaya meM gaNi/gaNinI padArUr3ha hue| gaNi kIrtikalaza, gaNi pUrNakalaza tathA gaNinI udayazrI ko jinezvarasUri ne vi0 saM0 1285, jyeSThazukla dvitIya ko nimrantha/nirgranthanI banAyA thaa| aisA ullekha gurvAvalIkAroM ne kiyA hai| jyeSTha zukla : ko bIjApura meM hI vAsupUjya svAmI ke mandira ke zikhara para dhvajAropaNa kiyaa| 226 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saM0 1286 meM bhI jinezvarasUri bIjApura meM hI the, kyoMki isa nagara meM hI saM0 1286, phAlgunakRSNa 5 ke dina unhoMne vidyAcandra, nyAyacandra tathA gaNi abhayacandra ko zramaNa dharma meM pravrajita kiyaa| saM0 1287 meM jinezvarasUri prahlAdanapura gaye the aura phAlguna zuklA 5 ko jayasena, devasena, prabodhacandra, azokacandra aura kulabhI, pramodanI ko dIkSA pradAna kii| saM0 1288, bhAdrazuklA 10 ke dina jAbAlipura meM stUpa-dhvaja kI pratiSThA krvaaii| pauSa zuklA ekAdazI ko jAlora meM zaracandra, kuzalacandra, kalyANakalaza, prasannacandra, gaNi lakSmItilaka, vIratilaka, ratnatilaka, dharmamati, vinayamati, vidyAmati, cAritramati prabhRti ne jinezvarasUri se pravrajyA grahaNa kI thii| jyeSTha zuklA 12 ke dina jinezvara ne cittaur3a meM ajitasena, guNasena, amRtamUrti, dharmamUrti, rAjImati, hemAvalI, kanakAvalI, ratnAvalI tathA muktAvalI ko jaina bhAgavatI dIkSA anudAna kii| vahIM para ASAr3ha kRSNa dvitIyA ke dina tIrthaMkara RSabhadeva, neminAtha pArzvanAtha kI mUrtiyoM kI pratiSThA kii| ye mUrtiyAM zreSThi lakSmIdhara evaM zreSThi galhA dvArA arthapradAna kara banavAI gayI thii| inameM lakSmIdhara ne pratiSThAvasara para bhI vizeSa rAzi vyaya kii| vi0 saM0 1286 meM jinezvarasUri ne ThAkura azvarAja aura zreSThi rAlhA kI sahAyatA se ujjayanta, zatrujaya, stambhanaka tIrtha (khambhAta) meM yamadaNDa nAmaka digambara vidvAna ke sAtha unakI paNDita goSTha huii| yahIM para vikhyAta mahAmAtya vastupAla ne apane kuTumba ke sAtha Akara jinezvarasUri kI arcanA kii| aisA saMketa paTTAvaliyoM meM diyA gayA hai| - saM0 1261 meM jinezvarasUri punaH jAbAlipura Aye the| kyoMki usI varSa vaizAkha zuklA dazamI ke dina jAbAlipura meM inhoMne yati 230 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalaza, kSamAcandra, zIlaratna, dharmaratna, cAritraratna, gaNi meghakumAra, gaNi abhayatilaka, zrIkumAra, gaNinI zIlasundarI, candanasundarI ko vidhIvidhAna pUrvaka dIkSA dene ke ullekha milate hai| jyeSTha kRSNA dvitIyA ravivAra ko unhoMne vijayadeva ko AcArya pada se vibhUSita kiyaa| saM0 1264 meM jinezvarasUri ne muni saMghahita ko upAdhyAya pada diyaa| ___saM0 1266, phAlguna kRSNA paMcamI ko prahalAdanapura meM Apane pramodamUrti, prabodhamUrti aura devamUrti ko pravrajyA pradAna kI aura jyeSTha zuklA dasamI ko usI nagara meM bhagavAna zAntinAtha mUrti kI pratiSThA krvaaii| yaha mUrti samprati pATaNa meM hai| ___ saM0 1267 meM bhI jinezvarasUri prahalAdanapura meM hI 'pravAsita the| kAraNa, devatilaka aura dharma tilaka ina donoM kI dIkSA isI varSa kI caitra zuklA caturdazI ke dina prahalAdanapura meM huI thii| __saM0 1268 vaizAkha zuklA ekAdazI ko jAbAlipura meM ApakI sAnnidhyatA meM mahAmantrI kuladhara ne jinacaitya meM svarNadaNDa dhvajAropaNa kiyaa| yahI kuladhara vairAgyavAsita hokara saM0 1266, prathama Azvina mAsa kI dvitIyA ko jinezvarasUri se dIkSita huaa| kuladhara kA dIkSAvasthA kA nAma muni kulatilaka ghoSita huaa| dIkSA-mahotsava anupameya rhaa| vi0 saM0 1304, vaizAkha zuklA 14 ke dina jinezvarasUri ne gaNi vijayavardhana ko AcArya padArUr3ha kiyA, jinakA nAma parivartita kara AcArya jinaratnasUri rakhA gyaa| isa avasara para trilokarahita, jIvahita, dharmAkara, harSadatta, saMghapramoda, vivekasamudra, devagurubhakta, cAritragiri, sarvajJabhakta aura trilokAnanda ko saMyamamArgArUr3ha kiyaa| saM0 1305, ASAr3ha zuklA 10 ko prahalAdanapura meM jinezvarasUri 231 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne RSabhadeva, neminAtha, pArzvanAtha, mahAvIra svAmI kI pratimAoM tathA naMdIzvara tIrthapaTTa kI pratiSThA krvaaii| isI pratiSThA kI bhagavAn RSabha kI do pratimAe~ ghoghA ke jaina mandira meM vidyamAna haiN| jinake abhilekha ghoghAnA aprakaTa jaina pratimA lekho, nibandhAntargata mahAvIra jaina vidyAlaya, bambaI ke svarNa jayantI-mahotsava grantha meM prakAzita hai| _ saM0 1306, jyeSTha zuklA 13 ke dina zrImAlanagara meM jinezvarasari ne kunthunAtha aura aranAtha kI mUrtiyoM kI prANa-pratiSThA kii| zreSThi dhIdhAra ke nivedana para dubArA dhvajAropaNa kiyaa| saM0 1306 mArgazIrSa zuklA 12 ko jinezvarasari ne samAdhizekhara, guNazekhara, devazekhara, sAdhubhakta vIravallabha aura muktisundarI ko dIkSA dI aura usI varSa mAgha zuklA 10 ko zAntinAtha, ajita. nAtha, dharmanAtha, vAsupUjya, munisuvrata, sImandhara svAmI, padmaprabha prabhRti tIrtha kara pratimAoM kI pratiSThA krvaaii| jisameM zreSThi vimalacanda sA0 hIrA Adi ne vizeSa artha vyaya kiyaa| vi0 saM0 1311 vaizAkha zuklA 6 ko praha lAdanapura meM candraprabha svAmI ke vidhicaitya meM bhImapallI nagara ke mandira meM sthita mahAvIra kI pratimA kI pratiSThA zreSThi bhuvanapAla ne apane nijopArjita dhana ke vyaya se kraaii| saMgha samudAya kI ora se RSabhadeva svAmI kI, bohitya bhAvaka kI ora se anantanAtha svAmI kI, molhAka nAmaka zrAvaka dvArA abhinandana svAmI kI, AmbA bhrAtA bhAvasAra kelhaNa kI ora se bAhar3amera ke lie neminAtha svAmI kI, seTha haripAla ke laghu bhAtA zreSThi kumArapAla kI tarafa se jinadattasUri kI pratimAoM kI pratiSThA jinezvarasUri dvArA karavAne ke ullekha prApta hote haiN| saM0 1311 meM vaizAkha zuklA 11 ko jAbAlIpura (jAlora) meM, jinezvarasari ne cAritravallabha, hemaparvata, acalacitta, lobhanidhi, modamandira, gajakIrti, ratnAkara, gatamoha, devapramoda, vIrAnanda, 232 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vigatadoSa, rAjalalita, bahucaritra, vimalaprajJa aura ratnanidhAna ina pandraha sAdhuoM ko pravrajyA dhAraNa kraaii| inameM cAritravallabha aura vimalaprabha pitA-putra the| isI varSa vaizAkha kI trayodazI ke dina unhoMne bhagavAna mahAvIra ke vidhicaitya meM rAjA udayasiMha Adi logoM kI upasthiti meM rAjamAnya mahAmantrI ke tatvAvadhAna meM prahlAdanapura (pAlanapura), vAgar3a Adi sthAnoM ke pramukha zrAvakoM kI sannidhi meM caubIsI jinAlaya, eka sau sattara tIrthaMkara, sammetazikhara, nandIzvara dvIpa, mahAvIra svAmI, sudharmA svAmI, jinadattasUri, sImaMghara, yugamaMdhara Adi kI nAnA pratimAoM kI pratiSThA krvaaii| isa avasara para gaNinI pramodamI ko mahattarA upAdhi dekara lakSmInidhi nAma diyA tathA jJAnamAlA gaNinI ko pravattinI pada pradAna kiyA gyaa| yaha pratiSThA kriyA jAlora meM huI ho, aisA sambhava hai| tatpazcAt saM0 1312 vaizAkha sudi pUrNimA ke dina jinezvarasUri dvArA gaNi candrakIrti ko upAdhyAya pada pradAna kiyA gayA aura candratilakopAdhyAya nava nAmakaraNa kiyA gyaa| usI avasara para gaNi prabodhacandra aura gaNi lakSmItilaka ko vAcanAcArya pada se sammAnita kiyA gayA isake bAda jeTha kRSNA pratipadA ko upazamacitta, pavitracitta, AcAranidhi aura trilokanidhi ko pravrajyA dhAraNa karavAI gii| saM0 1313 phAlguna sudi catuthIM ko jAlora meM Apane svarNa giri zikhara sthita mandira meM vAhitrika uddharaNa nAmaka zrAvaka dvArA kArita bhagavAn zAntinAtha kI mUrti kI sthApanA kii| caitra sudi caturdazI ko Apake dvArA kanakakIrti, tridazakIrti, vibudharAja, rAjazekhara, guNazekhara tathA jayalakSmI, kalyANanidhi, pramodalakSmI aura gacchavRddhi kI dIkSA huii| isake bAda svarNagiri zikhara sthita mandira meM prabhU aura mUliga nAmaka zrAvakoM ne Apake kara kamaloM se vaizAkha 233 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRSNA pratipadA ko ajitanAtha kI pratimA kI sthApanA krvaayii| prahalAdanapura meM ASADhazuklA 10 ke dina inake dvArA bhAvanAtilaka aura bharatakIrti ko dIkSA dI gaI aura usI dina Apake dvArA bhImapallI meM mahAvIra svAmI kI pratimA kI sthApanA huii| saM0 1314 mAgha sudi 13 ko isa nagarI ke kille para nirmita mukhya mandira para dhvajA caDhAI gii| yaha kArya rAjA udayasiMha kI upasthiti meM sampanna huA thaa| tadanantara prahalAdanapura meM agrimavarSa kI ASAr3ha zuklA 10 ko sakalahita, rAjadarzana evaM buddhisamRddhi, ddhisundarI, ratnavRSTi ko dIkSA dI gii| ___saM0 1316 mAgha zuklA 14 ke dina jinezvarasUri ne jAlora meM dharmasundarI gaNinI ko pravartinI pada tathA mAgha zuklA 3 ko pUrNazekhara, kanakalaza ko pravrajyA dii| mAgha zuklA 3 ke dina nareza cAcigadeva ke rAjatva meM pabhu aura maliga nAmaka bhAvakoM ne inase svarNagiri meM zrI zAntinAtha svAmI ke mandira para svarNa mayakalaza aura dhvajadaNDa kA AropaNa kraayaa| isI prakAra somacandra nAma ke mantrI ne bIjApura meM ASAr3ha zuklA 11 ke dina bhagavAna vAsupUjya ke mandira para svarNa kalaza aura svarNa dhvajadaNDa cddh'aaye| ___ saM0 1317 migasira zuklA 7 ke dina jinezvarasUri dvArA gaNi abhayatilaka ko upAdhyAya pada diyA gyaa| usI varSa paM0. devamUrti Adi sAdhuoM ko sAtha lekara upAdhyAya abhayatilaka ujjaina gaye, vahAM para paMDita vidyAnanda ke sAtha hue vivAda meM "prAzukaM zItalaM jalaM yati kalpyam" isa tathya ko aneka siddhAntoM ke bala se apane pakSa kA sthApana karake abhayatilaka ne rAjasabhA meM jaya-patra prApta kiyaa| saM0. 1317 pauSasudi tRtIyA ke dina Apane saMghabhakta ko dIkSA aura dharmamUrti gaNi ko vAcanAcArya pada diyaa| saM0 1317 mAgha kRSNA paMcamI ko sAdhvI vijayasiddhi kI dIkSA huii| mAgha kRSNA 6 ko 234 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko candraprabhasvAmI ajitanAtha aura sumatinAtha kI pratimA kI zreSThi budhacandra ne Apa se pratiSThA krvaaii| zreSThi bhuvanapAla ne RSabhadeva svAmI kI pratimA, zreSThi jasadhara ke putra jIviga ne dharmanAthasvAmI kI pratimA, ratna aura pethar3a ne supArzva svAmI kI pratimA, zreSThi haripAla aura usake bhAI kumArapAla ne jinavallabhasUri pratimA aura siddhAntayakSamUrti kI sthApanA evaM pratiSThA kraaii| zreSThi abhayacandra ne zrIpattana meM akSaya tRtIyA ke dina zAntinAtha deva ke mandira para daNDakalaza cddh'aaye| saM0 1317 mAgha sudI 12 ko jinezvarasUri ne gaNi lakSmItilaka ko upAdhyAya pada pradAna kiyA tathA padmAkara nAma ke vyakti ko dIkSA dI gii| mAgha zuklA 14 ke dina AcArya kI AjJAnusAra jAvAlIpura ke zomAvarddhaka mahAvIra jinendra ke mandira meM sthApita caubIsa devakulikAoM para paMcAyata kI ora se suvarNakalaza aura svarNadhvajadaNDa car3hAye gye| phAlguna zuklA 12 ko zAntapura meM inakI sAnidhyatA meM ajitanAtha svAmI ke mandira meM dhvajadaNDa kI pratiSThA aura dhvajArohaNa kiyA gyaa| isI prakAra bhImapallI meM rAjA mAMDalika ke rAjatvakAla meM vaizAkha sudI 10 somavAra ke dina rAjya ke pradhAna daNDanAyaka zrImIlagaNa (1 sIlaNa ) kI sannidhi meM zreSThi khImar3a ke putra zreSTha jagaddhara aura pautra bhuvanarAya ne apane kuTumba va saMgha samudAya ke sAtha varddhamAna svAmI ke "mandiratilaka" nAmaka mandira para svarNadaNDa aura svarNakalaza car3havAye aura unakI pratiSThA bhI usI dina krvaayii| isake atirikta vahA~ para aura bhI aneka jina pratimA va devI-devatAoM kI pratiSThA karavAI gayI thii| jinameM zreSThi haripAla aura kumArapAla dvArA nirmApita subuddhi denevAlI aura ekAvana aMgula pramANa "sarasvatI" pratimA kA nAma ullekhanIya hai / zreSThi rAjadeva ne bhagavAna zAntinAtha pratimA, zreSThi mUladeva aura kSemaMdhara ne RSabhadeva pratimA, zreSThi sAvadeva ke putra pUrNa siMha ne mahAvIra 235 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAmI kI pratimA, pUnANI UhA ne caubIsa tIrthaMkaroM ke paTTa aura ajitanAtha svAmI kI pratimA, zreSThi bAlacandra ne RSabhadeva kI pratimA, zreSThi bhAvar3a ke putra dhAMdhala ne zAntinAtha kI pratimA, botharA zAntiga ne RSabhadeva kI pratimA, AsanAgane mahAvIra svAmI kI tIna pratimAe~, zreSThi sADhala ke putra dhanapAla ne zAntinAtha kI pratimA, zreSThI bhAjAka ne dAdAjinadattasUri aura candraprabhasvAmI kI pratimA, zreSThi haripAla tathA kumArapAla ne neminAtha kI pratimA zreSThi rUpacanda ke putra narapati ne staMbhanaka pArzvanAtha kI pratimA, zreSThi dhanapAla ne caNDe kI pratimA aura ambikA devI kI pratimA zrI saMgha ne sthApita krvaaii| dvAdazI ke dina saumyamUrti aura nyAyalakSmI nAmaka sAdhviyoM kI dIkSA karavAI gii| saM0 1321 phAguna zuklA 2 guruvAra ko cittasamAdhi aura zAntinidhi nAmaka AryAoM kI dIkSA huii| saM0 1321 phAlguna kRSNa 11 ko praha lAdanapura meM jinezvara ne tIna pratimAoM aura dhvajadaNDa kI pratiSThA kii| bAda meM jaisalamera ke zrIsaMgha kI prArthanA se jaisalamera pahuMce aura vahAM para jyeSTha zuklA 12 ke dina zreSThi yazodhavala dvArA nirmita jinamaMdira ke zikhara para daNDadhvaja ropaNa kiyA aura pArzvanAtha svAmI kI pratimA ko sthApita kii| saM0 1321 jyeSTha zuklA pUrNimA ke dina vikramapura meM cAritrazekhara, lakSmInivAsa tathA ratnAvatAra nAmaka tIna sAdhuoM ko dIkSA dii| saM0 1322 mAgha zuklA 14 ko vikramapura meM jinezvarasUri ne tridazAnanda, zAntamUrti, tribhuvanAnanda, kIrtimaNDala, subuddhirAja, sarvarAja, vIrapriya, jayavallama, lakSmIrAja hemasena tathA muktivallabhA, nemibhakti, maMgalanidhi, priyadarzanA ko tathA vikramapura meM hI vaizAkha sudi 6 ko vIrasundarI ko dIkSita kiyaa| saM0 1323, vaizAkha zuklA 13 ke dina gaNi devamUrti ko Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAcanAcArya pada diyaa| ASAr3ha kRSNA 1 ke dina Apane hIrAkara ko sAdhu pada pradAna kiyaa| ___ saM0 1323 mArgazIrSa kRSNA paMcamI ko jinezvara ne nAmadhvaja ko sAdhu aura vinayasiddha tathA Agamasiddhi ko sAdhvI bnaayaa| ___ saM0 1324 mArgazIrSa kRSNA 2 zanivAra ke dina kulabhUSaNa, hemabhUSaNa, anantalakSmI, vratalakSmI, ekalakSmI, pradhAnalakSmI ko dIkSita kiyaa| yaha dIkSA mahotsava jAvAlIpura (jAlora) meM huA thaa| saM0 1325 baizAkha zuklA 10 ko jAvAlIpura meM hI mahAvIra vidhi caitya meM prA lAdanapura, khaMbhAta, mevAr3a uccA, vAgaDa Adi sthAnoM se samAgata samudAyoM ke madhya vrata grahaNa, mAlAropaNa, tathA sAmAyika grahaNa vistAra se kI gii| vahA~ para gajendrabala nAmaka sAdhu tathA padmAvatI nAma kI sAdhvI banAI gii| baizAkha zuklA 14 ke dina jinezvarasUri ke karakamaloM se mahAvIra vidhicaitya meM caubIsa jinapratimAoM kI, caubIsa dhvajadaNDoM kI, sImaMdhara yugamaMdhara, bAhu-subAhu evaM anya aneka jimamUrtiyoM kI pratiSThA bar3e vistAra se huI aura jyeSTha kRSNA 4 ke dina svarNa giri kille meM sthita zAMtinAtha. vidhicaitya meM una pratiSThita pratimAoM kI sthApanA kI / usI dina gaNi dharma tilaka ko vAcanAcArya kA pada diyA gyaa| baizAkha zuklA 14 ko jaisalamera ke pArzvanAtha vidhicaitya meM zreSThi nemikumAra aura zreSThi gaNadeva dvArA nirmApita suvarNa daNDa aura suvarNa kalazAropaNa mahotsava kiyA gyaa| vi0 saM0 1326 meM saMghapati zreSThi abhayacanda aura mani ajita suta dedAka ne prahlAdanapura se ApakI adhyakSatAmeM zatrujaya, ujjayanta Adi tIrthoM kI yAtrArtha eka mahAsaMgha nikaalaa| usa saMgha meM 23 sAdhu 13 sAdhvI aura saikar3oM zrAvaka sammilita the| isameM lAkhoM rupaye vyaya 237 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hue| isa caturvidha saMgha kA varNana paTTAvaliyoM meM savistAra varNita hai| jinezvarasUri ne "yugapradhAnAcArya gurvAvalI" Adi paTTAvaliyoM meM saMgha meM bhAga lene vAle vyaktiyoM, unake dvArA kiye gaye kAryoM aura Aya-vyaya ke sambandha meM etihAsika jAnakArI dI hai| usake bAda saM0 1328 baizAkha zuklA caturdazI ke dina jAlora meM ApakI nizrA meM zreSThi kSema siMha ne candraprabhasvAmI kI bar3I mUrti kI, mahAmantrI pUrNa siMha ne RSabhadeva pratimA kI aura mantrI brahmadeva ne mahAvIra pratimA kI pratiSThA kA mahotsava kiyaa| jyeSTha kRSNA 4 ke dina hemaprabhA ko sAdhvI vnaayaa| saM0 1330 baizAkha kRSNA 6 ko gaNi prabodhamUrti vAcanAcArya ko pada aura gaNinI kalyANa Rddhi ko pravartinI kA pada diyaa| tadanantara baizAkha kRSNA aSTamI ko suvarNa giri meM candraprabha svAmI kI bar3I pratimA kI sthApanA caitya ke zikhara meM kii| eka dina jinezvarasUri ne apanA nidhana-kAla nikaTa jAnakara vAcanAcArya prabodhamUrti ko saM0 1331 Azvina badi paMcamI ko apane pATa para svahasta se abhiSikta kara unakA nAma jina prabodhasUri diyaa| aneka prakAra se zAsana-pramAvanA karate hue saM0 1331, Azvina kRSNA 5 (6 kA bhI ullekha milatA hai ) ko ApakA svargavAsa ho gayA / prApta ullekhAnusAra jinezvarasUri kI antyeSTi-bhUmi para zreSThi kSamasiMha ne eka vizAla stUpa banavAyA thaa| sAhitya :-AcArya jinezvarasUri ne jisa prakAra apane jIvana meM aneka dIkSAe~ aura pratiSThAe~ karAI, usI prakAra unhoMne aneka grantha bhI nibaddha kiye the| unakA nimna sAhitya prApta hai : 1. zrAvakadharma vidhiprakaraNa 2. AtmAnuzAsana 3. dvAdazabhAvanAkutaka 238 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. sarvatIrthamaharSikulaka 5. candrapramacaritra 6. yAtrAstava 7. rucitarucidaNDakastuti 8. caturvizatijinastotra 6. caturvizati jina stavastotra 10. vAsupUjya yamakamaya stotra 11. pArzvanAtha stotra 12. pArzvastotra 13. bAvarI 14. vIrajanmAbhiSeka 15. pAlanapuravAsupUjya volI 16. vIsalapuravAsupUjya bolI 17. zAntinAtha bolI svatantra lekhana ke atirikta jinezvara 'dvitIya ne anya lekhakoM ke granthoM ko saMzodhita bhI kiyA thaa| 10130 zloka-parimANa meM nibaddha 'pratyeka buddha carita' mahAkAvya kA saMzodhana inhoMne hI kiyA thaa| isa prantha ke kartA jinaratnasUri lakSmItilaka haiN| samaya-saMketa:-ApakA janma saM0 1245 meM huA evaM svargArohaNa saM0 1331 meM / ataH ye terahavIM-caudahavIM zadI ke zAsana-pramAvaka AcArya siddha hote haiN| dharmAnurAgI zreSThi abhayacandra zreSThi abhayacandra atyanta dhanADhya, karmavIra tathA dAnavIra hue| ApakI dharmaniSThatA kI chApa svayaM kharataragacchAcAryoM para thii| unhoMne inakI dharma-bhAvanA kI muktakaNTha se abhyarthanA kI hai| 236 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana-vRtti :- zreSThi abhayacandra kA janma samaya ajJAta hai / inake pitA kA nAma zreSThi bhuvanapAla thA aura ve prahlAdanapura nivAsI the| inhoMne saM0 1326 meM AcArya jinezvarasUri "dvitIya" ke sannidhAna meM zatruMjaya ujjayanta Adi vividha tIrthoM kI yAtrArtha eka caturvidha mahAsaMgha nikAlA, jisameM zreSThi ne lAkhoM rupaye vyaya kiye / pratiSThA, dIkSA Adi samArohoM meM bhI inakA artha sahayoga rhaa| zreSTha abhayacandra ke sambandha meM anya koI vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hai, kintu paTTAvaliyoM meM inakI guNa-gAthA mukta kaNTha se gAyI hai de sumerau nimererapi sapadi jagme tarughare, ghugavyA divyante salilaniyau cintAmaNi gaNeH / kalaukAlevIkSyA navadhimabhito yAcakagaNama na tasthau kenaDipa sthiramabhathacandrastu vijayI / dhairya te sa vilokatAma bhaya' yaH zailendra dhaiyatminA gAmbhIyaM sa tavekSatAM jalanidhergAmbhIrya miccharaca yaH / bhaktiM devagurau sa pazyatu taba zrI zreNikaM ya stute, yAtrAM tIrthapateH sa cettu bhavato yaH sAmpratI jhIpsati / samaya- saMketa :- zreSThi abhayacandra kA samaya terahavIM zadI kA uttarArdha evaM caudahavIM zAdI kA pUrvArdha hai / upasaMhAra : - pUrvavartI pRSThoM meM kharataragaccha ke AdikAlIna itihAsa ke anuzIlanAtmaka adhyayana ke uparAnta niSkarSataH yaha kahA jA sakatA hai ki kharataragaccha jaina dharma kI vizuddha mAnyatAoM ko prasthApita evaM prasArita karane vAlA eka jAgarUka AmnAya hai / vikrama kI gyArahavIM zadI meM krAntikArI pariveza meM vikasita isa gaccha ne 1 yugapradhAnAcArya guvarvAli 240 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI amRta gaMgA se samAja ke upavana ko siMcana dekara sarasabja banAyA hai| dharma saMgha meM parivyApta viSaile vAtAvaraNa ko svastha karane meM isa gaccha kA anudAna apratima hai| bhAratIya saMskRti isake abhAva meM svayaM ko apUrNa pAegI aura isake avadAnoM ke lie kRtajJatApUrvaka abhinandana karatI rhegii| bhAratIya cintana, sAhitya evaM sAdhanA ke kSetra meM kharataragaccha kI chavi sadA sarvatomukhI ujalI rhii| isameM hue mahAn gurujana AcArya, samAja-sudhAraka prANapaNa se bhAratIya saMskRti evaM sabhyatA ke lie samarpita rhe| bhAratIya cintana, sAhitya evaM sAdhanA ke kSetra unakA kartRtva timira meM digbhramita jIvana ke lie zAzvata prakAza stambha hai| jahAM eka ora unhoMne bhAratavarSa ke itihAsa ko prabhAvita kiyA, vibhinna pradezoM meM pada-yAtrAe kara sadvicAroM kI varNa-zailI meM sadAcAra kA pravartana kiyA, rAjAoM bAdazAhoM ko samprerita kara unake rAjyoM ko ahiMsAmaya banAyA, jainIkaraNa evaM gotra nirmANa kA vizvakIrtimAna sthApita kiyA, vahIM unhoMne darzana; sAhitya, kAvya-zAstra, vyAkaraNa, mantra-zAstra Adi vAGmaya ke samasta mahattvapUrNa pahaluoM ko ujAgara kiyaa| unake sabhI kArya dhArmika, vyavasthAmUlaka tathA naitika pRSThabhUmi para pratiSThita haiN| nizcaya hI, prastuta itihAsa isa Arya deza kI saccaritratA ko banAye rakhane ke lie sadA-sarvadA Aloka-vartikA rUpa rhegaa| yadi hama kharataragaccha ke AdikAlIna itihAsa ko vartamAna paripekSya meM dekheM, to hameM lagegA ki hamArA atIta jitanA ujjvala, jitanA ucca, jitanA mahAna thA kyA usa ujjvalatA, uccatA tathA mahAnatA ko hama Aja yathArthataH saMjokara rakha pAe haiN| hamAre pUrvajoM ne jo jJAna kI akhaNDa jyoti prajvalita kI, sAdhanA kA divya Aloka bikherA, yoga kI nirupama vibhUtiyAM upalabdha kI, -------- 241 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa zrRMkhalA meM hamArI gatizIlatA kisa sImA taka hai ? avazya hI hameM AtmAvalokana karanA hogA / hama usa anupama - apratima virAsata ke dhanI haiM, jisane kabhI samagra bhAratIya jIvana ko Andolita kara DAlA thA / usa virAsata se yadi hama hI preraNA na leM, to auroM se AzA hI kaise kareM / ataeva apane pUrva puruSoM ke parama pavitra jIvana se preraNA ke rUpa meM zakti-saMcaya kara hama jJAna aura sAdhanA ke patha para agrasara hoe~, jise sthApita karane ke lie kharataragaccha ne krAnti kI thI aura apanA astitva pAyA thA / 90000 00000 10000 Poose 242 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya candraprabhasAgara Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharataragaTa AdikAlIna itihAsa akhila bhAratIya kharataragaccha mahAsaMgha, dillI