Book Title: Bhartiya Vidya Part 03
Author(s): Jinvijay
Publisher: Bharatiya Vidya Bhavan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003403/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAnazIla-sAhityarasika-saMskRtipriya kha0 bAbU zrI bahAdura siMhajI siMghI nma tA. 28 / 6 / 1885] ajImagaMja-kalakattA [mRtyu tA. 7 / 7 / 1944 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. bAbU zrI bahAdurasiMhajI siMdhI smRti grantha bhAratIya vidyA (saMzodhanAtmaka hindI-gujarAtI vividha nibandha saMgraha) nibandha saMgraha. bhAratI RK bhavana saMpAdaka zrI jina vijaya muni [pradhAna niyAmaka- bhAratIya vidyA bhavana] * prakAzaka pro0 jayantakRSNa, ha0 dave, ema. e., elaela. bI. oNnararI rajiSTrAra bhA ra tIya vidyA bhavana-muMbaI (zrI bahAdurasiMhajI siMdhI prathama svargamana vArSika dinaprakAzita) [tA. 7-7-45] RAK+KKAKKARAK+ mudraka- rAmacaMdra yesU zeDage, nirNayasAgara presa, 26 / 28 kolabhATa sTrITa, muMbaI. 2. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya vidyA-bhAga 3-viSayAnukrama 1 prajJAkara gupta aura unakA bhASya (hindI) le0 - zrIyuta mahApaNDita rAhula sAMkRtyAyana 2 pratibhAmUrti siddhasena divAkara (hindI) le0 -- AcArya paM0 zrI sukhalAlajI saMghavI gujarAtamA naiSadhIya caritano pracAra tathA te upara lakhAyelI TIkAo. le0 - zrIyuta adhyApaka bhogIlAla ja0 sAMDesarA, em. e. 21 4 nANapaMcamI kahA - tenA lekhako, pratio ane vastuno paricaya le0 - zrIyuta pro0 amRtalAla sa0 gopANI, em. e., pIec. DI. 31 5 zuM vikramAditya mahAn samrAT hato? le0- zrIyuta DuMgarasI dharamasI saMpaTa 6 gujarAtamA bauddha dharmano pracAra le0- zrIyuta dhanaprasAda candAlAla munazI 7 sAdRzya (ANALOGY ) nuM svarUpa le0-pro0 zrIyuta harivallabha bhAyANI, em. e. 8 dharmAbhyudaya mahAkAvya ane mahAmAtya vastupAla tejapAla le0 - zrIyuta kanaiyAlAla bhA0 dave 9 prAcIna gujarAtI sAhityamAM gujarAtanA ullekho le0-pro. zrIyuta bhogIlAla ja. sAMDesarA, em. e. 95 mahAkavi daNDinA samayano hiMdu samAja le0 - zrIyuta candramaNizaMkara jeThAlAla paNDita hemacandra ane virahAGka le0-pro0 zrIyuta harivallabha bhAyANI, em. e. 108 123 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 12 vAcaka umAsvAtikA sabhASya tattvArtha sUtra aura unakA saMpradAya (hindI) le0 - zrIyuta paM0 nAthUrAmajI premI 125 13 zrIsiddhasena divAkaranA samayano prazna le0 - AcArya paM. zrI sukhalAlajI saMghavI 152 14 kavi abdula rahamAnakRta sandeza rAsaka le0- adhyApaka zrIyuta paM0 becaradAsa jI0 dozI 15 snehassaraNaviSayaka keTalAMka prAcIna subhASito -saMpAda kI ya16 buddha ane mahAvIranuM nirvANa ane temanA samayanI magadhanI rAjakIya paristhiti (pro0 ec . yAkobInA jarmana nibandhano gujarAtI anuvAda) 177 17 bhASyakAra jinabhadra gaNino sunizcita samaya -saMpAda kI ya18 cAlukya bhImadeva prathamarnu saMvat 1120 nuM eka aprasiddha tAmrapatra -saMpAda kI ya19 bhImadevano saMvat 1087 no eka aprakAzita zilAlekha -saMpAda kI ya - 20 kavi AsigakRta jIvadayArAsa -saMpAda kI ya 201 21 prItiviSayaka keTalAMka prAcIna bhASA subhASito -saMpAda kI ya22 zRGgArazata-zRGgArarasa varNanamaya eka prAcIna gujarAtI kAvya -saMpAda kI ya 791 197 200 211 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 23 lallabhATakRta sidharAya jesiMgade kavitta -saMpAda kI ya24 guNADhya kavinI bRhatkathAno Adizloka -saMpAda kI ya25 AjaDe karelI prAkRta bhASAnI vyAkhyA -saMpAda kI ya26 citraparicaya-saMpAda kI ya 228 231 2 3 3 anu pUrti 1 siddhasena divAkarakRta vedavAda dvAtriMzikA vivecaka - adhyApaka paM. zrIsukhalAlajI 2 zrIvahAdurasiMhajI siMghIke sAthake mere puNya saraNa -saMpAda kI ya- zrIsiMghIjIke kucha saMsmaraNa le0- zrIyuta paM. sukhalAlajI saMghavI azuddhi saMzodhana prastuta aGkameM, zrIyuta paM. nAthUrAmajI premI likhita 'tattvArtha sUtrakAra umAkhAti' viSayaka jo lekha prakAzita huA hai usake pRSTha. 134 para prupha saMzodhanakI galatIse kucha azuddhi chapa gaI hai, pAThaka usakA isa prakAra saMzodhana kara leN| paMkti 18 meM 'kyoM ki unhoMne kI jagaha 'unake gurune' . , 20 ,, "unake guru vIrasenAcAryane to' ye zabda nikAla deN| , 22 ,, 'apanI jayadhavalA' kI jagaha apanI dUsarI kRti jayadhavalAmeM' * * Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Education International sa DI sidhIjI - apane tInoM putroMke sAtha [ siMghIjIkI bAI ora zrIrAjendra siMhajI tathA dAhinI ora zrInarendra siMhajI aura zrIvIrendra siMhajI khaDe haiM ] Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HIMIRE ImmmmmIITHSSC! m ymsunpur siMghIjIke jyeSTha putra-zrIrAjendra siMhajI siMghI, bI. koma. kaoNnsala oNpha polAMDa, san 1936-1938. presiDenTa oNpha mAravADI esosiezana (saM. 1998) DAyarekTara-jhagarAkhaNDa koliyArI li. kalakattA nezanala baiMka li. hindusthAna koTana milsa li. moDarna hAUsa eNDa lenDa DevalapamenTa kaM. li. +PSPrimum metun SummentMRATHIINTHIS UTIOMIntemational Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIMITHUNTRVIIIIIII siMdhIjIke dvitIya putra-zrInarendrasiMha siMghI, em. essI., bI.ela. Anarari mejIsTreTa-lAlabAga-murzidAbAda ra sekreTarI-jiyAgaMja hAIskUla , , -siMghIpArka melA (1943) DAyarekTara-jhagarAkhaNDa koziyArI li. , navayuvaka li. (kalakattA) ration International TEmainmEARRIATI Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMghIjIke laghu putra - zrI vIrendrasiMhajI siMghI [ kalakattA yunivarsiTImeM inTara sAinsa pAsa karake injIniyariMga kAlejameM paDhAI kI. svAsthya ThIka na rahanese parIkSA pAsa na kara sake ] tion International www.jalnelibra Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ METRIM siMdhIjIke pautra aura zrI rAjendrasiMhajIke jyeSTha putra zrI rAjakumArasiMha siMghI ( abhI kAlejameM bI. e. kA adhyayana kara rahe haiM) BRUALLLLIUNITM BAHRUARILADSHAHILIATION HIRTHAILAINTINire Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMghIjIkI vRddha mAtA ( apane pautra zrI rAjendra siMhajIke sAtha vArtAlApa ___ kara rahI haiM) siMghIjI baMgAlake vartamAna gavarnarakI patnI leDI kesIkA apane pArka meM svAgata kara rahe haiM ( yaha unakA antima citra hai) 4 SHRIMALINIRMIREORAMInil Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SRIRRIAADATTIBRIDHARTI MAHATMIRITTARITATISH siMghI pArka meM-siMghI sadana [jisakI DIjhAina siMghIjIne apane hAtase banAkara purAne makAnako ___ Adhunika rUpa diyA ] munmunnaeunamamyr sret Timt...Animal Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Emattem MARATHIBHABHIHARIHI +5 Hindi IHARI siMghIpArkameM makarAneke mArbalakA sundara phavvArA [siMdhIjIne apane hAthase plAna banAkara nijakI dekha bhAlameM banavAyA] Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMghIjI - suprasiddha jainasAhityajJa jarmana vidvAn DaoN0 harmana yAkobI ke sAtha ( siMghIjI ke hAthameM chaDI hai, san 1913-14 ) Jainucation International Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMghIjI - bihArake bhUtapUrva gavarnara vhIlara aura leDI vhIlarase jaina tIrtha pAvApurI meM milanevAle jaina DepyuTezanake sAtha Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zru 1.2.43. zradheya zrI muni jI ki sevA me savinaya praNAma, ApakA kRpApaca mA0 20-1-43 kA. jaisalamera se likhA AyA yaMtra vizeSa utsAha janaka aura manoraMjana hai isakA un to avasara milanevara khisa~gai vartamAna meM to Apane rupaye maMgavAyA isake pahuMcane meM vilamba na ho, isa vicAra se yaha choTA sA noTa likhakara bheja rahAU sau sau ke noTa vahAM jaise sthAna meM bhujA namU kaSTa na ho isa vicAra se hasa hasa ke hI bheje bhAI zaMbhU ko - 1500) Apake likhe anu sAra Ava lekha diyA hai pUjya mAjI ki tabiyata vaisI hI hai, unakA tatha aura sarvoM kA prnnaam| yahAM saba maje me haiM Apa apane kuzala samAcAra se anugRhIta karate rhe| isase Apako apane manovAMchita kArya to mila gayA hai bhagara usake Aveza me Apa apane svAsthya kA dhyAna nabhujAde usI para saba nirbhara hai, vizeSa phira, zrI muMzijI se paca vyavahAra caTana rahA hai| sIra 1988 mAgha ba - 11 siMghIjI ke sundara devanAgarI hastAkSara Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMghIjIke saMgraha meM ziva-pArvatIkI bahumUlya ratnakI mUrti [ jisakI pUjA chatrapati zivAjI mahArAja karate the ] Clintonsillin LAMIN Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MHILIATIMILAIMIL inn H siMdhIjI-baMgAlake bhUtapUrva gavarnara sara harbarTako apane pArka meM le jA rahe haiM. [jaba ki unhoMne reDa kraoNsa phaMDakI sahAyatAke liye apane pArkameM sana 1942 ke DIseMbarameM siMghIpAka melAkA eka bahuta baDA Ayojana kiyA thA jisameM usa samayake kamAnDara-in - cIpha ( vartamAna vAyasarAya ) laoNrDa vAvela bhI upasthita hue the] .. PRIHIUTIRMIRIHIRISHIDABALILLIO P . MARRIATInternational W.TERRIERamlilm Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THIARIm HIMILIARRRRIN Twimultant HIROHIUTA IMERenue R ABIRATNARIEBRUARY siMghIjI-baMgAlake bhUtapUrva gavarnara aura leDI harbarTa ke sAtha [bAIM ora siMghIjIke jyeSTha putra zrI rAjendra siMhajI tathA dAhinI 2 ora jyeSTha pautra ci. rAjakumAra siMha khaDe haiM ]. IRIHANIHIMIRELIMARITANTRIERREE Timinatimes Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OTORO siMghIjI - murzidAbAdake navAba aura baMgAlake bhU. pU. gavarnara tathA leDI harbarTa ke sAtha cation International Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMghIjI kI ora se duSkAla pIDitoMko pratidina bhojana deneke samaya ekatrita hue bubhukSita manuSyoM kA eka dRzya siMghIjIke svayaMsevaka - kSudhAtako bhojana deneke liye utsuka ho rahe haiM usakA eka dRzya Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svargavAsI bAbU zrIbahAdura siMhajI siMghI ke sambandhake puNya smaraNa * lekhaka AcArya zrI jinavijayajI muni tathA paNDita zrI sukhalAlajI saMghavI [ siMghIjIkI prathama svargamana zrAddhatithi nimitta prakAzita ] bhAratIya vidyA - tRtIya bhAga 'siMghI smRti grantha meMse uddhRta * bhAratIya 55 vidyA amRtaM nu vidyA baMbaI bhavana phra prakAzaka pro0 0 jayantakRSNa ha0 dave, em. e., elel. bI. oNnararI rajiSTrAra bhAratIya vidyA bhavana muMbaI vi.saM. 2001] [ I. sa. 1945 mudraka - rAmacaMdra yesU zeDage, nirNayasAgara presa, 26 / 28 kolabhATa sTrITa, muMbaI. 2. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMghIjIkI pahalI zrAddha tithi videza yAtrA se merA pratyAgamana siMghIjIkA pahalA AmaMtraNa zAntiniketanakA prathama darzana siMghIjI se pahalI bheTa merA manomanthana aura kArya nirNaya siMghajI kuTumbakA dhArmika bhAva siMghIjIke vyaktitvakA mere manapara prabhAva merA kArya svIkAra aura sthAna nirNaya kalakatte se merA pratyAgamana aura jelanivAsa anukrama siMghIjIkA patra aura manobhAva nAsika jelake anubhava zAntiniketana meM jaina chAtrAvAsa siMghI jaina granthamAlAkA prAraMbha jaina chAtrAlayakA kAryAraMbha zAnti niketana meM svataMtra sthAna banAnekA vicAra chAtrAlayakI niSphalatA granthamAlAkA pahalA grantha prakAzita huA mere svAsthya kI zithilatA kezarIyAjI tIrtha sambandha meM zrIzAntivijayajI mahArAjakA anazana merA udayapura jAnA merA kucha samaya bambaI meM nivAsa siMghIjIke sAtha phira udayapura jAnA kezarIyAjI kesake svarUpakA parijJAna sakI kArravAI kA sArA bhAra siMghIjI para kaoNnsaloM kA badalanA udayapura meM zrI motIlAlajI setalavaDa zrImunzIjIkA udayapura AnA kesake kAmakI samApti udayapurake kucha sthAnoMkA nirIkSaNa siMghIjIkI udayapurameM Arthika udAratA udayapurase cittoDako prasthAna nagarI nAmaka prAcIna sthAnakA nirIkSaNa cittoDase bAmaNavADA tIrthako zrI zAnti vijajI mahArAjakI sevAmeM merA zAntiniketana choDanA siMghIjIke nivAsasthAnakA parivartana merA kalakattA jAnA -3 9 2 3 10 11 12 13 15 16 16 20 21 22 23 24 25 26 28 28 29 30 32 33 35 35 36 37 37 39 40 42 42 43 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAn rAjendrasiMha jIke vivAha sambandhakA prastAva siMghIjIko hRdayakI bimArI merA puna: bambaI nivAsa aura bhAratIya vidyAbhavanakI sthApanA granthamAlA ke sTaoNkako kalakattese haTAnekA nirNaya svAsthya kI zithilatA bhAratIya vidyAbhavanake sAtha granthamAlA saMlagna kara denekA vicAra merA siMghIjI se ajImagaMja milane jAnA ajImagaMja meM kiyA gayA granthamAlAkA bhAvI nirNaya jesalamera ke jJAna bhaNDAroMkA avalokana karane jAnA jesalamera narezakA apUrva sadbhAva jesalamera jAnekI siMghIjIko khabara milanA merA jesalamerakA nivAsa jesalamera ke granthoMkI rakSAkeliye siMghIjIkI udAratA jesalamera se prasthAna merA tatkAla bambaI jAnA aura siMghIjIkA bhI vahAM A pahuMcanA siMghIjIkA hAthakA likhA huA antima patra bhavanake liye lAIbrerI leneko merA kalakatte jAnA siMghIjI ke svAsthyakA bigaDanA siMghIjI se merI antima bheMTa siMghIjIkA svargavAsa samApti siMghIjIkI satsaMtati aura unake sarakArya siMghIjIkI likhI huI eka yojanA paNDitavarya zrIsukhalAlajI likhita saMsmaraNoMkA anukrama bIjameMse vaTavRkSa siMdhIjIkI zikSA dharma aura tattvajJAnakI zikSA zraddhA aura tarkakA sumela siMghIjIkI sudhAraka vRtti yogAbhyAsa sauSThavadRSTi aura kalAvRtti mAtR-pitRbhakti siMghIjIkA darabAra atinamra dAnazIlatA antima icchA aura antima mulAkAta siMghIjIkA sarvatomukhI vidyAnurAga upasaMhAra siMghIjI ke jIvana ke kucha smAraka saMvatsara * -4 44 48 48 51 53 54 57 58 63 66 67 70 71 72 73 74 75 79 80 84 85 88 89 99 102 102 104 106 107 108 110 111 111 114 114 116 118 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva0 bAbU zrIbahAdura siMhajI siMghIke sAtha ke mere puNya smaraNa * 'bhAratIya vidyA' kA prastuta 3 rA bhAga, jisameM hindI aura gujarAtI bhASAke choTe-baDe aneka maulika aura vicArapUrNa nibandhoMkA ekatra saMgraha kiyA gayA hai, yogAnuyogase svargavAsI zrImAn bAbU bahAdura siMhajI siMghIkI prathama vArSika maraNatithike avasara para prakaTa ho rahA hai, isaliye hamane isako 'zrIbahAdura siMhajI siMdhI smRti granthAMka' ke rUpameM prakAzita karanA nizcita kiyA hai / siMghIjIkI pahalI zrAddhatithi vigata julAI kI (san 1944 ke) 7 vIM tArIkhako 'siMghI jaina granthamAlA' ke saMsthApaka, 'bhAratIya vidyA bhavana' ke eka parama hitaiSI evaM sthApaka sadasya aura mere ananya AtmIya sahRdaya suhRdara zrImAn bAbU bahAdura siMhajI siMghIkA, 59 varSakI vayameM, kalakattAmeM, unake apane 'siMghIpArka' nAmaka nivAsasthAnameM, duHkhada avasAna ho gyaa| siMghIjIke svargavAsase mujhe apane vyaktigata saMbandhakI dRSTise jo udvega aura avasAda huA hai vaha kabhI nahIM miTanevAlA aura apratikArya / prAyaH pichale paMdaraha ada jo kucha bhI yatkiMcit sAhityopanA maiM kara sakA hUM aura aba bhI kara rahA hUM, vaha sarvathA unhIMke utsAha, Azraya, Adara aura audAryakA phala hai| siMghIjIke sAtha merA vaha sauhArda sambandha na bandhatA aura maiM zAntiniketana meM jA kara 'siMdhI jaina jJAnapITha' kA adhiSThAtA na banatA, to zAyada merA kAryakSetra Aja aura koI dUsarA hI hotA / isaliye isa prasaMga para, siMghIjIke svargamanakI isa pahalI zrAddhatithike upalaiyameM, maiM apane pichale 15 varSoMke ve kucha puNya smaraNa yahAM para zabdAMkita karanA cAhatA hUM jo maiMne samaya samaya para prApta honevAle unake sAthake sahavAsameM saMgRhIta kiye haiN| yoM to ye smaraNa bahuta vistRta haiM / una sabako yadi vyavasthita rUpase likhanA cAhUM to eka baDIsI pustaka hI ho jAya - aura yadi kabhI maukA milA to una sabako likhanekI merI AkAMkSA bhI hai- para prastutameM maiM kucha unhIM smaraNoMko yahAM para Alekhita karanA cAhatA hUM jo vizeSakara sAhityaviSayaka kAryake sAtha saMbandha rakhate haiN| kisa taraha unhoMne merI sAhityika pravRttiko ananya Azraya diyA aura kisa taraha isa pravRttike nimitta atyanta utsukatA ke sAtha udAra arthavyaya kiyA - isIko lakSya kara ye smaraNa likhe jA rahe haiN| ina smaraNoMke paThanase pAThakoM ko bAbU bahAdura - siMhajIke udAra vyaktitva aura udAtta saMskArapremakA paricaya prApta hogA / siMghIjIke sAtha merA jo snehasambandha aura kAryavyavahAra cAlU huA usameM pratyakSa yA apratyakSa rUpale bahuta kucha nimittabhUta, mere jIvanake cira sahakArI evaM sahacArI tathA jo mere aura siMghIjIke samAna sakhA aura zraddheya vyakti hai, paM0 zrIsukhalAlajI hai| siMghajI ke sAtha paNDitajIkA paricaya bahuta varSoMse thA / kalakattA yA anya kisI 3.1. Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2] bhAratIya vidyA anupUrti [tRtIya sthAna para, jaina jJAnaprakAzaka koI saMsthAkI sthApanA karanemeM siMghIjIko paNDitajIkI orase bhI bahuta kucha preraNA milI thii| paNDitajIke prauDha pANDitya aura viziSTa vyavahAra kauzala para siMghIjIkI baDI zraddhA thii| siMdhIjIke saMkalpita kAryakA bhAra apane hAthameM lenekA jo maiMne svIkAra kiyA usameM bhI paNDitajIkI icchA hI bahuta kucha preraka banI thii| mere nivedana karane para, paNDitajI bhI siMghIjIke sAthake apane kucha viziSTa maraNa likhaneko pravRtta hue haiM jo isake sAtha hI pAThakoMko paDhane mileNge| videzayAtrAse merA pratyAgamana san 1929 ke DIseMbara mahinemeM, maiM jarmanIkI yAtrA kara vApasa lauTA aura lAhorakI kA~gresameM draSTAke rUpameM upasthita huaa| yadyapi jarmanI jAnemeM merA mukhya lakSya to thA sAhityika kAryake karane meM kucha viziSTa aura adhika kSamatA prApta karanekA / lekina isa viSayameM to mujhe vahAM koI anapekSita aura ajJAta vastu prApta karane jaisI dikhAI na dI / para usa samayake vahAMke samAjavAdI, sAmyavAdI aura arAjakavAdI Adi vAtAvaraNane merA vaha mUla lakSya hI zithila banA diyA aura maiM samAjavAdI, sAmyavAdI Adi vicAroM aura AndolanoMkA utsuka abhyAsI bana gayA / bhinna bhinna dezoMke, vividha prakArake vicAravAle anekAneka vidvAn manuSyoMke, paricayameM AnekA mujhe vahAM atyadhika prasaMga milatA rahA aura isase mere vicAroM meM vahAM bahuta kucha krAnti hotI gaI / jIvanake bahate Ate hue pravAhameM baDe baDe bhaMvara paDane lge| sAhityika saMzodhana aura saMpAdanake kAryameM uparatisI hone lgii| niSkriya AdhyAtmikatA aura arthahIna dhArmikatA para udvega hone lgaa| jIvanako aba kisI dUsarI hI ora pravRtta karaneke taraMga manameM uchalane lge| isI kSubdha antaraMgake sAtha, maiM jarmanIse yahAM lauTA thA aura zuSka sAhityopAsanAkI apekSA kisI sajIva sAmAjika yA rASTrIya jAgRtikI pravRttimeM apane bhAvI jIvanako saMlagna karanekI manameM ThAna rahA thaa| kA~gresase vApasa lauTa kara ahamadAbAda AyA aura manake naye taraMgoMke anusAra, tadanukUla kAryakSetrakI vicAraNA karane lgaa| kucha vicAra phirase videza meM jAnekA bhI manameM rakhA huA thA aura vahIM koI kAryakendra-jisakA bIja maiM barlinameM DAla bhI bhAyA thA-sthApita karanekA manoratha kara rahA thaa| lAhora kA~gresake prastAvake mutAbika deza meM svarAjyakI siddhike liye koI joradAra Andolana khaDe karanekI tajabIja mahAtmAjI soca rahe the aura dezakI havA usase kAphI uSmA liye huI thii| eka dina yoM hI mahAtmAjIse maiMne apanA punaH videzameM jAnekA bhAva prakaTa kiyA, to unhoMne kahA-'aba to hameM dezakI svataMtratAke liye koI joradAra Andolana zuru karanA hogA; aura usameM tumhAre jaise vidyApIThake pradhAna sevakoMko aguvAnI lenI hogii| aise samayameM to deza hI apanA karmakSetra honA cAhiye, na ki paradeza' ityaadi| mahAtmAjIke vicAra suna kara maiM cupa ho rahA aura paradezameM punaH jAneke vicArako to usI samayase manase haTAne lgaa| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [3 siMghIjIkA pahalA AmaMtraNa mArca mahinemeM, paTanese kucha jaina sajjanoMke AgrahapUrNa AmaMtraNa patra aaye| vahAM para, "pAvApurI tIrthake viSayameM, korTa meM kesa cala rahA thA, jisameM zvetAmbara aura digambara pArTiyAM laDa rahI thiiN| zvetAmbaroMkI orase, sva. vidyAvAridhi kAzI prasAdajI jAyasvAla berisTara, kaoNnsala the| zvetAmbara- digambara saMpradAyake matabheda viSayake kucha aitihAsika praznoMkI carcA unheM mujhase karanI thI, aura itihAsake aise praznoMmeM kucha merI sammati AdhArabhUta samajhI jAtI hai isaliye unhoMne eka 'eksparTa' gavAhake rUpameM merI jabAnI bhI korTameM livAnI thI / so unhoMne apanI pArTIke pramukha vyaktiyoMko kaha kara mujhe vahAM bulAnekA atyAgrahapUrNa AmaMtraNa bhijvaayaa| zrI bahAdura siMhajI siMdhI bhI unhIM pramukha vyaktiyoMmeMse eka the| : zrI siMghIjI, bahuta samayase apane svargavAsI puNyazloka pitA zrIDAlacandajI siMghIkI smRtike nimitta koI jJAnaprasAraka acchA kAryakendra sthApita karanekI bAta soca rahe the; para usake liye unheM koI upayukta niyAmaka athavA yojakakI sahAyatA hastagata ho nahIM rahI thii| paNDitavarya zrI sukhalAlajI dvArA, siMghIjIko merI ahamadAbAdavAle purA. tatva mandiragata kAryapravRtti aura tadanantara paradezagamana AdikI sArI bAteM jJAta hotI rahatI thiiN| merA videzase vApasa AnA suna kara aura paNDitajIkI preraNA pA kara, siMdhIjIkI manobhAvanA huI ki maiM kalakattA athavA udhara hI kahIM anya jagaha jA kara baihUM aura unake saMkalpita kAryakA saMcAlana apane hAthameM luuN| isa bAre meM kucha pratyakSa vicAra-vinimaya karanekA avasara bhI paTanemeM mila jAyagA, aisA soca kara maiM paTanA calA gyaa| para mere paTanA pahuMcaneke pahale hI kisI atyAvazyaka kAryavaza siMghIjIko kalakattA calA jAnA paDA, isase vahAM hamArI mulAkAta nahIM ho paaii| .. paTanemeM korTameM sAkSI vagairahakA kAma kaI dina taka calanevAlA thA aura vahAM para mere paramamitra zrI kA0 pra0 jAyasvAlake sAtha rahanekA mujhe akalpita lAbha prApta ho rahA thA isaliye maiMne vahAM kucha adhika samaya taka ThaharanekA kAryakrama socA / jaba korTameM kAma nahIM hotA thA to jAyasvAlajIke sAtha paTaneke AsapAsake purAne sthAnoMko dekhaneke liye phirA karate the| 5-7 dina hama donoMne, khaNDagirivAle khAravelake zilAlekhakA jo pUrA kAsTa paTanA myujiyamameM rakhA huA hai, usa parase lekhake - sandigdha aura vivAdAspada zabdoM aura akSaroMkA pATha par3hane meM vyatIta kiye| mere sAmAjika aura rASTrIya pravRttiviSayaka vibhinna vicAroMko suna kara jAyasvAlajI baDe camakate the aura mujhase sadA AgrahapUrvaka vAraMvAra kahA karate the ki- 'Apako to apane paramapriya itihAsa aura sAhitya saMpAdanake pavitra kAryake sivA anya kisI pravRtti meM na paDanA caahiye| jAyasvAlajI narama prakRtike vidvAn the| sAmAjika yA rASTrIya ugra vAtAvaraNase ve sadA dUra hI rahate the / rAjakIya arthAt rASTrIya pravRttimeM unheM saccAIkI apekSA kuTilatA hI adhika dikhAI detI thI / ataH isa pravRttise unheM biskula prema nahIM thaa| sAmAjika jAgRtike bAremeM ve calatI-AIko calane denevAle vicAroMke the, isase isa viSayameM ve udAsIna rahate the| isaliye mujhase unhoMne Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4] bhAratIya vidyA anupUrti [tRtIya bahuta hI AgrahapUrvaka kahA ki-'sAhityopAsanAse bar3ha kara koI puNyakArya aura dezahitakArya nahIM hai; aura phira, jo kArya Apa kara rahe haiM vaha to lAkhoMmeMse kisI eka hI se zakya hai| isaliye Apako to isa mahat kAryako choDa kara anya kisI kAryAtarameM saMlagna nahIM honA cAhiye' ityaadi| _ maiM yoM jaba paTanemeM thA taba eka dina kalakattese siMghIjIkA TelIgrAma milA jisameM unhoMne kamasekama eka dinake liye bhI kalakattA AnekA mujhase anurodha kiyaa| merI bhI icchA unase milanekI thI hI-so maiMne kalakatte jAnekA nizcaya kiyaa| zAntiniketanakA prathama darzana paTanAse sAhibagaMja lUpa lAInase ho kara kalakatte jAte samaya rAstemeM zAntiniketana 'AtA thaa| vizvabhAratIke nAmase saMsArake saMskRtipriya janapadoM meM suprasiddha aura bhAratake sarvazreSTha dArzanika kavIndra gurudeva ravIndranAtha ThAkurake vAsasthAnase punIta isa tIrthasthAnake darzanoMkI abhilASA to bahuta varSoMse ho rahI thI, para use saphala karanekA abhI taka koI prasaMga nahIM milA thaa| so kalakatte jAte samaya isa vAra isa sthAnakI yAtrA bhI karanekA suavasara mila gyaa| maiM eka dinake liye bolapura sTezana para utara kara zAnti niketana ho aayaa| mere ciraparicita sahRdaya sanmitra AcArya zrIkSitimohana sena vahIM para the| gurudeva kahIM bahAra gaye hue the so unake darzanakA saubhAgya to nahIM prApta huA, para AzramakA bAhya aura kucha Antarika avalokana kara liyaa| gurudevakI gItAMjalike kAvyoMkA manana aura paThana to jIvana meM bahuta varSoMse ho rahA thA para jisa puNyabhUmimeM baiTha kara gurudevane vAgdevatAkI vaisI lokottara vibhUti prApta kI, usa bhUtimatI bhUmikA cirAkAMkSita darzana jIvanameM prathama vAra hI kara usa dinako bhapane AyuSyakA eka sabase adhika sukhada aura sudhanya mAnA / zAntiniketanake prazAnta, prasphuTita aura pramudita tapovanako dekha kara merA hRdaya bahuta praharSita huA / vahAMke usa anavaya, anADaMbara aura anAkula vAtAvaraNakI anubhUti kara aMtarAtmA mAnandase ucchasita huaa| manameM akalpita rItise bhAva uThA ki yadi kabhI avasara mila jAya to kamasekama 4-6 mahine to jarUra isa tapovanameM A kara vasanA cAhiye aura gurudevakI jJAnagarimAparipUrNa apratima pratibhAkI pratyakSa upAsanA kara, jIvanasamRddhi meM eka mUlyavAn smRtiratnakI vRddhi karanI caahiye| dUsare dina maiM vahAMse kalakatte gyaa| siMghIjIne to tArameM likhA thA ki kalakatte bhAnekI aura gADIkI sUcanA tArase deM; lekina maiM to yoM hI ghoDAgADI kara unakA makAna khojatA huA anapekSita bhAvase unake vahAM calA gyaa| nIce daravAna khaDA thA usane nAma-ThAma pUchA aura Upara jA kara bAbUjIko khabara dI to ve svayaM Uparase utara kara nIce Aye aura mujhe Upara sIdhe apane baiThaneke kamaremeM le gye| bole 'maiM to 3 dinase TelIgrAmakI pratikSAmeM thA- Apa to yoM hI vinA khabara kiye cale aaye| khabara milatI to sTezana para moTara calI AtI' - ityAdi / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [ 5 siMghajI se pahalI bheTa 1 siMdhIjI se, merI yaha eka tarahase pahalI hI bheTa thI / yadyapi isase koI 10 varSa pahale ( san 1921 meM ) kalakatte hI meM, jaba unake svargastha pitA zrIDAlacandajIse koI Adhe ghaMTeke liye merA milanA huA thA, taba ve bhI usa samaya vahAM 'upasthita the, paraMtu usa samaya unase sIdhI bAtacIta karanekA koI prasaMga nahIM AyA thaa| usa prasaMgake agale dina, kalakattekI eka jaina sabhAke sAmane merA vyAkhyAna huA thA, jisameM maiMne apane kucha rASTrIya vicAra prakaTa kiye the aura usa samaya deza meM mahAtmAjIne asahakArakA jo abhinava kAryakrama Andolita kiyA thA usameM jaina samAjako bhI kisa taraha sammIlita honA Avazyaka hai, vaha samajhAyA thA / zrIbahAdura siMha bAbU usa upasthita the, aura unake sAtha, baDodAke svargastha lAlabhAI kalyANabhAI jhaverI, mere eka nikaTa paricita sajjanoMmeMse pramukha vyakti the, ve bhI vahAM hAjara the / vyAkhyAna samApti ke bAda seTha lAlabhAIne mujhe bAbU DAlacandajIse milAneke liye le jAnA caahaa| una dinoM, pUnAmeM nUtana sthApita bhANDArakara rIsarca insTITyUTako jaina samAjakI orase 50000 kA dAna dilAnekA maiMne vacana diyA thA aura usa kArya meM seTha lAlabhAI tathA kalakatte suprasiddha jauMharI bAbU zrIbadrIdAsajI ke suputra sva 0 bAbU zrIrAjakumAra siMhajI ne mujhe sarvAdhika sahAyatA dI thI / lAlabhAI seTha siMghIjIke pitA aura unake nijake sAtha bhI ghaniSTha mitratAkA saMbaMdha rakhate the / isaliye unakI icchA huI, ki maiM bAbU DAlacandajIse bhI milUM aura unako bhANDArakara rIsarca insTITyUTakA paricaya dUM evaM usameM jo jaina sAhityakA saMgraha hai tathA usake dvArA jaina sAhityake prakAzanakA jo kAma honA socA gayA hai, usakA digdarzana karAUM / dUsare dina rAtako ATha baje lAlabhAI seTha mujhe zrIDAlacandajI siMghIke pAsa le gaye / koI Adha ghaMTe taka unase vArtAlApa hotA rhaa| maiMne ukta insTITyUTakA yathocita paricaya karAyA aura jaina sAhityake prakAzana AdikA bhI kucha vicAra sunAyA / sAtha hI meM, ahamadAbAdameM abhinava sthApita gujarAta vidyApITha aura tadantargata purAtattvamandirakA bhI kucha paricaya karAyA / bAbU DAlacandajI siMdhI baDe jJAnapremI aura vidyAnurAgI the hii| jJAnaprakAzanake kArya meM ve hamezAM hI apanI udAratA prakaTa kiyA karate the| mere Agamana ke upalakSya meM, unhoMne bhANDArakara insTITyUTake phaNDameM, usI samaya 1000 ( eka hajAra) rUpayA denA svIkAra kara, lAlabhAI seThako usake le jAne kI sUcanA kI / usa samaya svapnameM bhI kisIko koI kalpanA nahIM ho sakatI thI, ki 10 varSa bAda, ina bAbU DAlacandajI siMghIkI puNyasmRti hI, mere apane zeSa jIvanakI samagra sAhityopAsanAkA mUlAdhAra nimitta banegI aura inake suputra bAbU bahAdura siMhajI hI merI vAGmayatapasyAke ananya . sAdhaka - sahAyaka bneNge| siMghIjIse jaba isa vAra pahale pahala milanA huA, to unhoMne sabase pahale uparyukta prasaMgakA smaraNa dilaayaa| yoM usa samaya thoDIsI aupacArika bAteM huIM aura phira snAna - bhojanAdise nivRtta ho kara, kucha ArAmake bAda, dopahara ke koI 3 - 3 // baje hama donoM uddiSTa kAryake viSaya meM vicAra-vinimaya karane baiThe / bar3e acche DhaMga se aura bahuta vinayake sAtha, unhoMne apane svargavAsI sAdhucarita pitAkI varSa ] Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6] bhAratIya vidyA anupUrti [ tRtIya puNyasmRtike upalakSya meM, jJAna prasArakA athavA sAhitya - prakAzanakA jo koI eka sundara aura sthira kArya karanekA manoratha ve varSoMse kara rahe the usake viSayameM dila khola kara bAteM kIM / itaH pUrva apratyakSarUpameM, isa viSayameM bandhuvara paM0 zrI sukhalAlajIke mAdhyamase, unakI isa icchAkA bahuta kucha jJAna mujhe thA hI tathA unako bhI mere kArya aura jIvanakA kitanA paricaya mila hI cukA thA, isaliye isa viSaya ko samajhane- samajhAne meM hama donoMko koI vizeSa samaya na lagA / vArtAlApakA sArAMza yaha thA ki1. maiM unake najadika kahIM A kara baiThUM aura isa kAryake saMcAlanakA bhAra apane Upara lUM; aura usake nimitta jitanA bhI jarUrata ho utanA Arthika bhAra uThAnekI unhoMne * apanI utsukatA prakaTa kI / isa viSaya meM jo bahutasI carcA paNDitajIke sAtha pahale ho cukI thI usakA bhI sArA bayAna unhoMne sunAyA / unake sAtha honevAle isa prAthamika vArtAlApa meM hI unake aura mere bIcameM eka prakArakA mukta aura anaupacArika* AtmIya svajanake jaisA - sauhArda bhAva sthApita ho gayA / L koI 4 ghaMTe taka usa dina hamArA vaha pahalA vArtAlApa hotA rahA / 'jaina sAhitya 'saMzodhaka' aura 'purAtattva' Adi patroM meM mere aura paNDitajIke jo saMzodhanAtmaka lekha Adi prakAzita hue the, unakA unako paricaya thA aura jaina itihAsakI bahutasI gutthiyoM kA bhI unako acchA jJAna thA / bIcabIcameM ina saba bAtoMkI bhI carcA hotI rahI / isase pahale aise kisI jaina gRhasthako maiMne nahIM dekhA thA jo unake jaisI marmaka aura rahasyakI bAtoMkI gaharI jAnakArI rakhatA ho / unake sAtha 3-4 ghaMToMkI usa pahalI hI mulAkAta meM mujhe mAlUma ho gayA ki - siMghajI bar3e saMskArapriya aura kalAvijJa puruSa haiM / yadyapi yunivarsiTIkA abhyAsakrama unhoMne kabhI nahIM paDhA thA para unakA aneka viSayoMkA jJAna baDe baDe padavIdhAriyoM se bhI bahuta kucha baDha-caDha kara thA / bhAratavarSakI sthApatyakalA aura citrakalAke ve bar3e marmajJa the / niSka- vidyA (prAcIna mudrAzAstra ) ke to pUre niSNAta the / prasaMgavaza isa viSayakA jaba vArtAlApa calA to unhoMne apane saMgraha kiye hue citra aura zikkoMkA vaha khajAnA bhI thoDAsA khola kara batAyA jo sAre bhAratavarSa meM prathama koTike saMgrahoMmeMse eka samajhA jA sakatA hai / isa viSaya meM unakI jAnakArI aura jijJAsA itanI utkaTa thI ki use pradarzita karate ve thakate hI nahIM / usa dina sAyaMkAlakA bhojana Adi karake phira hama bAteM karane baitthe| usameM ve itane tallIna bane rahe ki bAteM karate aura cIjeM dikhAte koI rAtake tIna baja gye| una saba cIjoMko dekha kara maiM to AzcaryamugdhasA ho rhaa| maiMne kahA - 'bAbUjI ! Apake pAsa jo yaha amUlya aura apUrva saMgraha hai usakI kama-se-kama koI choTI-baDI sUci to taiyAra kara Apa chapavA dIjiye jisase isa viSayake jijJAsuoM aura abhyAsakoMko itanA to patA lage kiM amuka cIja amuka saMgraha hai| Apake pAsa kaI cIjeM aisI haiM jo zAyada duniyAmeM kahIM nahIM hoM / ' isake uttara meM bAbUjIne haMsa kara kahA - 'isI liye to hamane Apako bulAyA hai / saMgraha karane kA kAma hamane kiyA hai, ise prakAzameM lAnekA kAma aba Apa kIjiye / ' unake sacce dilase nikale hue ina zabdoM ko suna kara maiM avAka rhaa| ve zabda Aja Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [7 bhI mere kAnoM meM usI taraha gunagunA rahe haiN| usake bAda bhI kaI daphaha unhoMne apanA vaha manobhAva usI taraha prakaTa kiyA thaa| - maiM tIna baje bAda jA kara apane bichAne para so gayA, para mujhe ThIka taraha nIMda nahIM AI / maiM unake vicAroM aura bhAvoMkA apane manameM pRthakkaraNa karatA rahA / kyoM ki dUsare dina mujhe kucha nizcita vicAra karanA thA aura tadanukUla siMdhIjIko uttara denA thaa| merA manomanthana aura kArya nirNaya isake pahale, jaisA ki maiMne Upara sUcita kiyA hai, merA mana sAhityika kAryakSetrase rahaTha kara kisI anya kAryakSetrakI ora khIMcatA jA rahA thaa| dezakI rAjakIya paristhitike anAvazyaka phaMdemeM paDa jAnese ahamadAbAdake purAtattvamandirakI sthiti anizcita ho gaI thii| jisa utsAha, jisa dhyeya aura jisa kAryako lakSya kara, maiMne usake AcArya padakI sevA svIkRta kI thI, usameM aba bahuta parivartana ho gayA thaa| vahAM baiTha kara icchita kArya karanekI koI guMjAiza nahIM thii| apane abhISTa kAryakA koI zraddhAspada samyaka parIkSaka yA protsAhaka jahAM na ho, vahAM mere jaise svAbhimAnI aura svayaMnirmApakake liye anya koI vastu AkarSaka nahIM bana sktii| jaina samAjake eka bahuta baDe mahanta aura uiMDa AcAryadeva bananekI viziSTatara zaktikA apane meM kAphI bhAna aura upAdAna rakhate hue bhI, jisa sAhityopAsanAkI AkAMkSAne merA veSaparivartana aura jIvanaparivartana karavAyA aura jisIkI ekamAtra sAdhanAkI abhilASAne apane aikAntika jIvanakA samUcA pravAha badalavAyA, usIkI upekSA yA anupayogitAkA bhAva jahAM mujhe dikhAI devA mAlUma de, vaha sthAna kisI bhI taraha mujhe abhISTa nahIM laga sakatA / usa samaya taka yadyapi maiMne usa sthAnase apanA sambandha-viccheda nahIM kara liyA thA para usake bAremeM manameM rasa nahIM rahA thaa| idhara yaha bhI bAta kabhI kabhI manameM A jAtI thI ki-jisa vizAla sAhityika sAmagrIko prakAzameM lAnekI dRSTise maiMne jIvanake pichale 20 varSa satata parizrama kiyA aura jisako vyavasthita kara saMpAdita karaneke liye yogya avasarake upasthita honekI mAzA bAndhe baiThA huA thA, usakI upekSA kara yadi isa prakAra kAryAtarake kSetrameM praveza kiyA gayA to phira vaha saba sAmagrI aura vaha saba parizrama vyartha hI raha jaaygaa| aise sAhityake saMpAdana aura prakAzanake kArya meM bahuta kucha dravyakI apekSA rahatI hai, jisako prApta karaneke liye dhanikoMko prasanna karanA caahiye| dhanikoMko prasanna karane ke nimitta unakI icchAoMkA anusaraNa aura unake AdezoMkA abhivAdana karanA caahiye| mujhameM isa kalAkA sarvathA abhAva honese, svayaM kisI dhanikake pAsase yatheSTa Arthika sahAyatA prApta karaneke kAryameM maiM apane Apako sarvathA ayogya samajhatA rahA huuN| aisI sthitimeM siMghIjI jaise sAhityAnurAgI aura samartha dhanika, jaba svayaM calA kara mujhase manurodha karate haiM aura apane ciropAsita jIvanakAryako phalAnvita karanekA AdarapUrNa mAmaha karate haiM, taba phira mujhe kyoM kisI anya naye kAryakSetrakI ora muDanA caahiye| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8] bhAratIya vidyA anupUrti [tRtIya para isake sAtha hI manameM yaha bhI vicAra uThA ki-kisI sArvajanika saMsthAke taMtrake sAtha sambaddha ho kara kArya karanA aura vastu hai aura kisI dhanika yA baDI ginI jAnevAlI vyaktivizeSake sAtha sambaddha raha kara kArya karanA aura hI vastu hai / saMsthAke taMtra meM to ekAdhika vyaktiyoMkA sambandha aura sahakAra rahatA hai aura usameM samAnabhAvakA prAdhAnya rahatA hai, isaliye kahIM kAryameM matabheda honeke avasara para bhI, kisI vyaktivizeSakA hastakSepa utanA kArya vikSepaka nahIM ho sakatA jitanA kevala kisI akele vyaktike vicAra para kisI kAryake hone-na-honekI paristhitimeM ho sakatA hai| siMghIjI yadyapi Aja svayaM kArya karanekA anurodha kara rahe haiM, para yadi kisI kAraNavaza unake sAtha matabheda upasthita ho gayA, to phira usa kAryakI kyA sthiti ho sakatI hai aura apane vyaktitvakA kyA sthAna ho sakatA hai| jaina samAjake acche acche dhanikoMkA mujhe pratyakSa yA parokSarUpameM isa viSayakA bahuta kucha anubhava ho cukA thaa| isake pUrva hI maiMne, pUnAmeM eka baDI jaina saMsthAkA nirmANa kiyA thA jisake banAne meM bahata parizrama bhI uThAyA thA aura dhana bhI juTAyA thaa| parantu andhazraddhAvAle ajJAna vaNikoMke sAtha apane vicArasvAtaMtryakA aura dhyeyakA mela milatA na dekha kara, eka anAtha bAlakakI taraha usa saMsthAko nirAdhAra choDa kara, mujhe usase uparata ho jAnA par3A thaa| aisI hI koI anicchanIya paristhiti yadi siMghIjIkI isa saMkalpita saMsthAke bAremeM upasthita ho jAya to, apane manakI usa samaya kyA pratikriyA hogI? usake bhI kucha uDate vicAra AMkhoMke sAmanese gujara gye| isa taraha, vaha avazeSa rAta yoM hI taraha tarahake vicAroMkI tandrAmeM vyatIta huii| siMghIjIke kuTumbakA dhArmika bhAva ne dekhA ki siMghIjIkA kauTumbika vAtAvaraNa purAne khayAloMkI dRSTi se bahuta kucha dharmaniSTha hai| unakI mAtAjI mAnoM sAkSAt dharmakI mUrti hI hai / tapa, japa, niyama, svAdhyAya Adi unake gharameM acche DhaMgase cala rahe haiM / yadyapi mUDha rUDhipriyatAkA koI vizeSa cinha nahIM dikhAI diyA, taba bhI purAne rIti-rivAjoMkA ThIka ThIka Adara aura vyavahAra dRSTigocara huaa| baDI tithi - aSTamI caturdazI jaise dina gharameM harI tarakArI nahIM banatI hai| AlU vagairaha jaise kaMdamUlameM gine jAnevAle zAka-pAnakA vyavahAra kabhI nahIM hotA hai| gharameM choTese le kara baDe taka koI bhI ina cIjoMkA upayoga nahIM karate / pAvaroTI aura makkhana to kabhI makAnameM ghusane bhI nahIM pAte haiM / parivArameM cahA-kaoNphIkA rivAja bhI prAyaH nahIM hai| albatta, mahemAnoMke liye usakA bandobasta jarUra rahatA hai| isa taraha maiMne dekhA ki siMghIjIke gharameM rUDhikI dRSTi se dhArmika gine jAnevAle bhAcAra - vicArakA acchI tAdAdameM paripAlana hotA rahatA hai| __ yadyapi maiMne suna rakhA thA ki siMghIjI svayaM bahuta kucha udAra vicArake aura sudhArapriya vyakti haiM / para unake gharameM usake cinha mujhe bahuta kama dikhAI diye| isase mere manameM eka yaha bhI vicAra upasthita huA ki -siMghIjI apane pitAkI smRtike upalakSyameM jo kArya karanA cAhate haiM vaha eka prakArakA sAMpradAyika kArya hai-jaina saMpradAyakA hI usa kAryake sAtha mukhya saMbaMdha hai| siMghIjI svayaM jaina samAjake eka Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [9 pramukha vyakti gine jAte haiM aura unake gharameM bhI bahuta kucha paraMparAgata zraddhAkA vAtAvaraNa banA huA hai| aisI sthitimeM merA sambandha inake uddiSTa kAryameM kahAM taka sughaTita ho skegaa| merA AcAra-vicAra, rahana-sahana, khAna-pAna ityAdi bahuta kucha asAMpradAyika hai| saMpradAyarUDha merA koI vyavahAra nahIM hai| na kisI saMpradAya vizeSa para merI ananya zraddhA hai / jaina dharmake siddhAntoMke prati merI jo koI bhakti aura zraddhA hai, to vaha apane svataMtra vicAra aura mananake pariNAmase jaisI bana sakatI hai, vaisI hai / saMpra. dAyagata paraMparAkI vaha anugAminI nahIM hai| merI AMtarika manovRtti samAjavAdI vicAroM aura AcAroMkI ora jhukanevAlI hai| siMghIjIko merI aisI vicAradhArA aura jIvanacaryAkA ThIka patA hai yA nahIM-isakI mujhe koI kalpanA nahIM thii| so maiMne unase apane isa svagata vicArakA bhI yathAyogya manobhAva pradarzita kara denA cAhA aura unake vicAroMkA AbhAsa le lenA cAhA / siMghIjIke vyaktitvakA mere mana para prabhAva tasare dina bhojana kiye bAda hama donoM phira usI taraha vArtAlApa karane baitthe| 5prasaMgavaza maiMne unase uparyukta sabhI vicAra pradarzita kara diye jinako unhoMne bar3I gaMbhIratA evaM ekatAnatAke sAtha sunaa| uttarameM unhoMne apane bhI vicAra bahuta kucha vistArake sAtha kaha sunAe jisase mujhe vizvAsa huA ki siMdhIjI dhArmika andhazraddhAke bilkula anugAmI nahIM hai| samAja aura dezakI pragatike ve baDe icchuka haiN| logoMkI dhArmika aura sAmAjika mUDhatAkA unheM bar3A duHkha hai aura isIliye anyAnya rUDhipriya dhanikoMkI taraha unhoMne apane jIvanameM gatAnugatikatAke poSaNake liye kabhI kisIko dravya AdikI koI sahAyatA nahIM kii| samAjakI gati aura sthitise ve acchI taraha paricita haiN| vyaktivizeSake AcAra-vicArake prati unakI sama dRSTi hai / ve apanA nijakA jo AcAra-vicAra rakhate haiM vaha unakI nijakI paristhitike kAraNa hai| unameM unakA abhiniveza nahIM hai aura nAhI dUsareke bhinna prakArake AcAra-vicArake prati unakA anudArabhAva hai| unameM gaharI vicAraka zakti hai aura hara prakArake vicAroMkA pRthakaraNa ve svayaM acchI tarahase kara sakate haiN| kisI dUsareke vicArakA andha anukaraNa yA anusaraNa karanA unakI prakRti meM bilkula nahIM hai / na ve kisI sAdhu yA AcAryake bahakAnese bahakanevAle haiM aura na kisI dharmAsmA mAnane-manAnevAle bhAIyoMse prabhAvita honevAle haiN| unako apane kAryakA aura lakSyakA spaSTa digdarzana hai aura use kaise siddha kiyA jAya isake upAya aura yojanAke samajhanekA yatheSTa jJAna hai| - isa prakAra do dina taka maiMne unake sAtha dina aura rAta baiTha kara khUba bAteM kii| bhinna bhinna prakArake apane vicAra pradarzita kiye aura unake vicAra sune| manuSyake sAmAnya vArtAlApase hI usake prakRti AdikA yogya parijJAna prApta kara lenekI maiM apanemeM yatheSTa parakha zakti rakhatA hUM-aisA mujhameM kucha vizvAsa hai| isa vizvAsake anusAra maiMne siMghIjIko eka Adarza vicAravAn vyakti aura vizvasta bhAvanAzIla sajanake rUpameM apane manameM sthAna diyaa| unake nirabhimAna vyavahAra, tIvra buddhiprabhAva, gaharI samajhazakti, itihAsa-sAhitya - sthApatya citrakalA Adi viSayoMkI aMDI parakha, sAMpradAyika mUDha vicAra aura rUDhivAdase nirapekSabhAva, vyakti vizeSake Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] bhAratIya vidyA anupUrti [ tRtIya vibhinna AcAra-vicAroMke prati udAra dRSTi, apane vicAroMkA spaSTa darzana aura una para Dha rahane kI manovRtti, bahuta baDe dhanika hone para bhI saba prakArake durvyasanoMse saMpUrNa vimukhatA, vidyA aura kalAke prati utkRSTa anurAga, uttamakoTikI saMskAritA, Adarza dhArmika sahiSNutA, samucita sudhArapriyatA, manaHpUta kAryameM unmukta udAratA, svIkRta kAryako sarvAMgapUrNa banAnekI tatparatA - ityAdi prakArake aneka ucca guNoM kA unameM samanvaya dekha kara, mere dila para unake vyaktitvakA bahuta hI gaharA prabhAva paDA / merA kArya svIkAra aura sthAna nirNaya yoM to merA svabhAva bahuta hI saMkocazIla tathA janasaMsargase dUra rahane kI Adata - vAlA hai / usameM tathA bar3e ginejAnevAloMse karanekI lASA to mujhe prAyaH hI nahIM hotii| apane Apa calakara kisIke pAsa jAnekI yA kisIse saMbandha bAMdhane kI kalA yA vRttikA mujhameM prAyaH abhAva hI hai / jinake sAtha svabhAant nirvyAja sumela nahIM ho sakatA athavA jinake sAtha samAna zIla- vyasanavAlA sakhya nahIM ho sakatA unake sAtha honevAlA milanaprasaMga kvacit hI mujhe rucikara hotA hai / bAbU zrI bahAdura siMhajI se milaneke pUrva, sAdhAraNa dhanikoMke yA bar3e logoM ke prati jo merA svabhAvagata abhiprAya banA huA hai usI abhiprAyake sAtha, maiM bar3e saMkoca bhAvase, unase milane gayA thA / parantu unase pratyakSa mile bAda aura do dina ukta rIti se unake sAtha khUba dila khola kara bAteM - cIteM karane bAda, merA mana unake prati unmuktasA ho gayA aura unake ukta guNAnvita vyaktitva se AkRSTa ho kara maiMne unake abhilaSita pitRsmArakake pavitra kArya meM apanI sevA samarpita karane kI sahaja icchA vyakta kI / isa kAryakA prAraMbha kahAM aura kisa tarahase kiyA jAya isakA jaba vicAra hone lagA to siMghIjIkI kucha icchA kalakatte meM usake zurU karanekI thI ki jahAMpara ve svayaM bhI kucha sakriya bhAga le sakeM / paraMtu merI icchA svAbhAvika hI zAntiniketanameM raha kara kAryakA prAraMbha karanekI rahI jisako unhoMne muktabhAva se svIkAra liyA / kAma kaise aura kyA kyA kiyA jAya usakI saMkSipta rUparekhA bhI banA lI gaI aura kharcakA andAjA bhI kara liyA gyaa| prAraMbha meM 3 varSake liye, zAntiniketanameM "siMghI jaina ceyara" kI sthApanAkA kAryakrama nirNIta kiyA gayA aura usake liye vArSika 6-7 hajAra rupayekA bajaTa banAyA gayA / AnevAle julAIke prAraMbhase kAryakA prAraMbha karanA aura merA zAntiniketana jA kara rahanA prAyaH nizcitasA huA / siMghIjI meM kArya viSayaka nirNAyaka zakti baDI tIvra thI / jo bAta unakI samajhameM A gaI aura unako jaMca gaI, usakA tatkAla hI ve nirNaya kara DAlate aura apanA mata sthira kara lete / dinoM taka kisI bAtako socate rahanA aura usake viSaya meM karanA na karanAke pherameM phaMse rahanevAlI dIrghasUtrI manovRtti unakI bilkula nahIM thI / spaSTavAditA bhI unameM UMcI koTikI thI / kisI bhI viSaya meM ve apanA matAmata baDI spaSTatAke sAtha vyakta kara dete the / buddhi itanI tIkSNa thI ki koI bhI vyakti unheM bhrama meM nahIM DAla sakatA thA / jo koI vyakti apanI caturatA batalAne ke - * Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa ] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [11 liye unake Age sandigdha bhAvase yA dviarthI zabdoMse bAtacIta karanA cAhatA, to usakA vAstavika manobhAva kyA hai, isako ve jhaTa pakaDa lete aura usako usakA spaSTa uttara de dete / tarka aura dalIla meM ve bar3e bar3e vakIla aura berisTaroMko mAta kara dete the / unake sAtha sneha-sambandha sthApita honemeM na kevala unakI udAratA hI mukhya kAraNa banI thI, paraMtu usase kahIM adhika unakI suruci, saMskArapriyatA aura buddhikI tejasvitA usameM kAraNabhUta banI thI / head merA pratyAgamana aura jelanivAsa isa taraha zAntiniketanameM 'siMdhI jaina jJAnapITha' kI sthApanAkA kAryakrama banA kara maiM vahAMse phira paTanA gayA / vahA~kA kArya samApta hone para phira ahamadAbAda apane nivAsa sthAna para pahuMcA / 1 usI bIca meM, mahAtmAjIne dezake sAmane apanA vaha aitihAsika namaka satyAgraha kA kAryakrama upasthita kiyA aura mArca mahinekI tA. 12 ko, apane cira sthApita satyAgraha AzramakA tyAga kara, unhoMne "dAMDI kUca" kii| isase sAre gujarAta meM baDI halacala maca gaI / saiMkaDoM hI satyAgrahI namaka satyAgraha meM bhAga leneke liye gujarAtake gAMva gAMva se taiyAra hone lage / sarakAra bhI una satyAgrahiyoM ko zikSA deneke liye pUrI taraha kaTibaddha ho gaI / 'dhArAsaNA' kA namakakA sarakArI aDDA satyAgrahiyoM kI mukhya AkramaNabhUmi banI / gujarAtake prAyaH saba hI utsAhI aura mukhya mukhya sevaka isa satyAgraha meM sammIlita hue / mahAtmAjIke eka choTese anugAmIke rUpa meM, maiMne bhI ahamadAbAdakI kendrIya kAryasamitike AdezAnusAra, cune hue 75 svayaMsevakoM ke eka baDe dalake sAtha, dhArAsaNAke satyAgrahI durgako sara karaneke liye vijayI prasthAna kiyA / ahamadAbAdakI janatAne bar3e bhArI samArohake sAtha hama satyAgrahiyoMkA prasthAna maMgala kiyA / koI 50 hajArase bhI adhika janatA hameM ahamadAbAdake sTezanapara pahuMcAne AI | ahamadAbAda se rAtako 9 baje gujarAta melase hama ravAnA hue / gADIke calane para, 15-20 hI minITa bAda, eka choTese sTezana para melaTrenako khaDA kiyA gayA aura eka pulIsakI baDI bhArI pArTI, jo hamAre Dibbeke pIche eka spezala DibbA juDavAkara hamAre sAtha A rahI thI, utara AI aura usane hama sabako giraphtAra kara vahIM jaMgalameM gADIse nIce utAra diyaa| phira usI choTese sTezana para, sArI rAta baDe cokI pahareke nIce hamako biThAyA gyaa| dUsare dina 9 baje vahIM pAsahImeM, eka mAmUlI se kisIke baMgale meM, korTa baiThI, aura mejisTreTane - jo hamAre kisI samaya ziSya bhI raha cuke the- hamAre sTeTameMTa le kara, AdheghaMTe meM hamako 6 mahinekI kaDI sajA sunA dI / merA kucha vyaktitva khayAla kara mejIsTreTane mujhe 'e' klAsa de diyA / usa rAtako, phira usI gujarAtamelase, usI sTezana para gADImeM biThA kara, pulIsake pakke baMdobasta ke sAtha hameM baMbaI kI 'varalI caoNla ' kI kAmacalAu jelameM rakhane ke liye ravAnA kiyA / kucha dina bAda merI badalI vahAMse nAsika - seMTrala jela meM kI gaI / isa jagaha mujhako 'e klAsa' ke vaoNrDa meM rakhA gayA jahAM para, svargastha zrI jamanAlAlajI bajAja, tathA karmavIra zrI narImAna, DaoN. cokazI, zrI raNachor3abhAI seTha, zrI mukuMda mAlavIya Adi hama 7-8 vyakti eka sAtha rahA karate the / jelameM maiMne apanA jarmana bhASAkA Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] bhAratIya vidyA anupUrti [tRtIya abhyAsa cAla rakhA aura hindImeM eka jarmana prAimara likhanekA upakrama kiyaa| vIra marImAna tathA DaoN. cokazIne mujhase hindI bhASA aura usakA sAhitya paDhanA zurU kiyA / seTha jamanAlAlajI bajAja apanA gujarAtI bhASAkA vizeSa jJAna baDhAnekI icchAse roja mere pAsa do ghaMTe niyamita gujarAtI sAhitya paDhA karate the| subaha sthAmakI prArthanA bhI hama donoM niyamita sAtha baiTha kara karate aura mIrA tathA kabIrake kucha bhajana sunAnekA mujhase ve sadA anurodha karate / pIchese kavIndra ravIndra nAthakI gItAMjalIke gItoM para bhI unheM bahuta anurAga ho gayA aura phira unameMse bhI do cAra gIta roja sunAnekA ve Agraha karate / isa taraha nAsika jelakA nivAsa mere liye to eka prakArase vidyA mandirakA hI nivAsasA bana gyaa| siMghIjIkA patra aura manobhAva siMghIjIko isa bAtakA taba taka koI patA nahIM calA / nA hI maiMne apane bAremeM "unheM kucha sUcanA dI / yadyapi maiMne unake sAtha parAmarza kara, zAntiniketanameM "siMghI jaina jJAnapITha kI sthApanAkA kAryakrama manameM bahuta kucha sthira kara liyA thA, para manameM raha raha kara kisI sAmAjika yA sArvajanika kArya meM pravRtta honekI dhuna bhI abhI taka uThA hI karatI thI / itane meM ukta satyAgrahakA anivArya prasaMga A upasthita huaa| mahAtmAjIke calAe hue isa rASTrIya Andolanase maiM kisI taraha alipta raha nahIM sakatA thaa| siMghIjI baDe catura aura dezakI paristhitike satarka nirIkSaka the| gujarAtameM jaba yaha Andolana khUba jorazorase zurU huA, to unake manameM sahaja zaMkA huI, ki kahIM maiM isa AndolanameM saMmIlita na ho jAUM aura usake kAraNa jo unhoMne apane cirAbhilaSita kAryake prAraMbha karanekA upakrama nizcita kiyA hai, vaha gaDabaDa na ho jaay| isa viSayameM unhoMne eka patra jo unadinoM (tA. 15-5-30) paNDitajIko likhA usameM unhoMne apane ye vicAra isa taraha spaSTa likhe the "zrIjinavijayajI paTanAmeM pAvApurIjIke kesameM gavAhI de kara ahamadAbAda cale gaye haiN| ...aba ve kahAM hai mAlUma nhiiN| hamako sabase baDA Dara yaha hai ki ve kahIM mahAtmAjIke cheDe hue rASTrIya yuddhameM na phaMsa jAya aura apanA ThaharAyA huA progrAma saba ulaTa palaTa na ho jaay| rASTrIya svAdhInatAkI lar3AI bhI baDe mahattvakI hai| magara vaha rASTrIya honeke kAraNa bhAratakI sarva janatA usameM bhAga le sakatI hai aura apanA kAma dhArmika aura sAmAjika honeke kAraNa phakta jainI hI isako kara sakate haiN| isaliye jainiyoM ke vAste yaha bhI kama mahattvakA nahIM hai| isa kAraNase jainiyoMko khAsa karake isa tarapha bhI dRSTi rakhanA caahie| sAMpradAyikatAkA bhAva isameM jarUra A jAtA hai aura rASTrakI dRSTise isameM saMkucitatA bhI kucha A jAtI hogI, magara sAMpradAyika unnatike vagaira rASTrIya unnati bhI apUrNa raha jAtI hai| aura zAyada sthAyI bhI nahIM hotI hai| jaDa kamajora raha jAtI hai| isaliye jainiyoMko jisa jagaha apane dharmake tattvoMkA pracAra aura sAmAjika unnatike liye kucha kArya karanekA maukA ho to usakI upekSA karake dUsare kAryameM hAtha denA jarUrI ho yaha hamArI samajhameM nahIM AtA hai / isa viSayameM unake kyA khayAlAta hai, kabhI bAta honekA avasara nahIM aayaa| abhI Apako patra likhanA AraMbha karate hI yaha bAta dhyAnameM A gaI so yoM hI likha DAlI hai|" Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa ] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [13 isI patrameM, unhoMne paNDijIko, hama donoMne baiTha kara jo zAntiniketanameM 'jaina ceyara'kI sthApanAkA kArya nizcita kiyA thA usakI rUparekhAkA bhI saMkSipta sUcana karate hue likhA thA ki "zAntiniketanakI 'jaina ceyara' ke liye jo vicAra huA hai usameM abhI ye tIna kAma hoMge(1) jaina ceyara - abhI tIna varSake liye- pUjyazrI pitAjIke smArakameM / (2) jaina lAyabrerIke liye sAlAnA eka hajAra rUpayA / yAne tIna sAlameM tIna hajAra rUpayeke kharcese jaina pustakoMkA saMgraha alaga AlamAri yoMmeM hamArI svargIyA choTI bahana kesarakumArIke smArakameM / (3) jo adhyApaka vahAM raheMge unakI likhI huI yA saMpAdita pustakeM sAlAnA DhAI hajArake kharcase prakAzita karanA-pUjyazrI pitAjIke smaarkmeN| skaoNlarzipake liye bAtacIta calI thI parantu kucha nizcaya nahIM huA-pIche jo kucha nizcaya hogA so kiyA jaaygaa|" isa patrakI likhAvaTase siMdhIjIke rASTrIya aura sAmAjika kArya karaneke bAremeM kaise vicAra the unakA bhI kucha digdarzana ho jAtA hai| paNDitajIko jaba yaha patra baMbaImeM milA, usa samaya maiM ahamadAbAdameM ukta satyAgrahI saMgrAmameM sammIlita honekA nizcaya kara cukA thA aura usake kucha hI dina bAda maiM jelameM pahuMca gayA thaa| isa prakAra usa samaya to siMghIjIkI ukta patra meM likhI huI AzaMkA saca hI ho cukI thI aura AgAmI julAIse zAntiniketanameM 'siMghI jaina ceyara' kI sthApanAkA progrAma sacamuca hI 'ulaTa-pulaTa' ho gayA thaa| nAsika jelake anubhava nAsika seMTrala jelameM hI merI sabase pahalI mulAkAta mitravara zrImuMzIjIse huii| maiM to vahAM ukta prakArase pahale hI se gayA huA thaa| zrImuMzIjI pIchese yaravaDA jelase vahAM para lAye gaye the| hama donoM usa eka hI berekameM aura pAsapAsake kamaremeM ikaTThe ho gye| usa pahale hI dina hama donoMke bIca "samAna-zIla-vyasaneSu sakhyaM" vAlI uktikA bIjAropaNa ho gayA aura hama eka-dUsareke bahuta nikaTase mitra ho gye| muMzIjI una dinoM "gujarAta enDa iTUs liTarecara" vAlI apanI prasiddha pustakakA mazAlA ikaTThA kara rahe the| hama donoM roja ghaMToM sAtha baiTha kara gujarAtake prAcIna itihAsa aura sAhityake aneka pahaluoM para vicAra-vinimaya kiyA karate aura apanA apUrva Ananda lUTA karate / siMghIjIke samAna muMzIjIke sAtha bhI, merA vaisA hI unmukta sauhArdabhAva tatkSaNa sthApita ho gayA, jo pichale 15 varSoM meM zuklapakSake candrakI kalAoMkI taraha, uttarottara vikasita hI hotA rhaa| mere vicArameM, manuSyake jIvana meM aisA sauhArda bhAva hI sabase adhika mUlyavAn saMpatti hai aura sabase adhika AnandadAyaka smRti hai| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14] bhAratIya vidyA anupUrti [tRtIya nAsika jelake smaraNa baDe AlhAdaka aura jIvanatoSaka haiM para unakA vistRta varNana yahAM zakya nahIM / prastutameM jitanA prAsaMgika hai usakA kucha Alekhana maiMne 'siMghI jaina granthamAlA'ke prathama grantha- 'prabandhacintAmaNi'kI apanI prastAvanAmeM kiyA hai jo san 1933 meM prakAzita huI thii| yahAM para usIko uddhRta karanA adhika upayukta mAlUma degaa| maiMne usameM likhA hai ki "sacamuca hI nAsikake seMTrala jelakhAne meM jo cittakI zAnti aura samAdhi anubhUta kI vaha jIvanameM apUrva aura alabhya vastu thii| vaha jelakhAnA, hamAre liye to eka parama zAnta aura zuci vidyA-vihAra bana gayA thaa| usakI smRti jIvanameM sabase baDI sampatti mAlUma detI hai| svanAmadhanya (aba svargastha) seTha jamanAlAlajI bajAja, karmavIra zrInarImAna, dezapremI seTha zrIraNachoDabhAI, sAhityika dhurINa zrIkanhaiyAlAla muMzI Adi jaise parama sajanoMkA ghaniSTha saMbandha rahanese aura sabake sAtha kucha-na-kucha vidyA-viSayaka carcA hI sadaiva calatI rahanese, hamAre manameM ve hI purAne sAhityika saMkalpa, vahAM phira sajIva hone lge| sahavAsI mitragaNa bhI hamArI ruci aura zaktikA paricaya prApta kara, hamako usI saMkalpita kAryameM vizeSa bhAvase lage rahanekI salAha dene lge| mitravara zrImuMzIjI, jo gujarAtI asmitAke sarvazreSTha pratinidhi haiM aura jo gujarAtake purAtana gauravako AbAla-gopAla taka hRdayaGgama karA denekI mahatI kalAvibhUtise bhUSita haiM, unakA to dRDha Agraha hI huA ki aura saba taraMga choDa kara vahI kArya karane hI se hama apanA kartavya pUrA kara sakate haiN|| anyAnya ghaniSTha mitroMkA bhI yahI upadeza hameM vahAM baiThe baiThe vAraMvAra milane lagA aura jelakhAnese mukta hote hI hameM vahI apane purAne bahIkhAte TaTolanekI AjJA milane lgii| saMvat 1986 ke vijayAdazamIke dina, mitravara zrImuMzIjIke sAtha hI hameM jelase mukti milI / hama baMbaI ho kara ahamadAbAda pahuMce / yadyapi jelakhAneke ukta vAtAvaraNane manako isa kAryakI tarapha bahuta kucha uttejita kara diyA thA, to bhI dezakI paristhitikA cAlU kSobha, raha raha kara manako asthira banAe rakhatA thaa| AkhirameM zrIsiMghIjIkA, zAntiniketana A kara, jaina sAhityake adhyayana - adhyApanakI (vaha jo pahale socI aura nizcita kI gaIthI) vyavasthA hAthameM lenekA AgrahapUrNa nimaMtraNa milanese, aura hamAre sadaivake sahacArI paramabandhu paNDita pravara zrIsukhalAlajIkI bhI tadviSayaka vaisI hI balavatI icchA honese (san 1930 ke DIseMbara mAsake madhyameM) apane sAthake kaI vidyArthI evaM sahavAsI gaNake sAtha hama zAntiniketana A phuNce| yahAM para vizvabhAratIke jJAnamaya vAtAvaraNane hamAre manako ekadama usI jJAnopAsa + zAyada bhaviSyake hI kisI saMketane muMzIjIse yaha mujhe kahalavAyA thaa| nahIM to jisakI koI kalpanA bhI na kI jAya aisA yoga usake 8-9 varSa bAda kaise upasthita ho gayA tathA kaise hama donoM eka jagaha mila kara isa 'bhAratIya vidyA bhavana' ke hAtha pAMva bana gaye evaM kaise isa bhavanakI gati-sthitike eka vidhAyakake sthAnameM biThA kara, inhoMne apane usa jelakhAnevAle bhaviSya kathanakA pAlana karAneke liye mujhe akalpita rUpase bAdhya banA diyaa| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [15 nAmeM phira sthira kara diyA aura hamArI jo vaha cirasaMkalpita bhAvanA thI usako yatheSTa samuttejita kara diyaa| sAtha hI meM, usa saMkalpako kAryameM pariNata honeke liye, jisa prakArakI manaHpUta sAdhana sAmagrIkI apekSA hamAre manameM gUDha bhAvase rahA karatI thI, usase kahIM adhika hI viziSTa sAmagrI, saJcaritra, dAnazIla, vidyAnurAgI zrImAn bahAdura siMhajI siMghIke utsAha, audArya, saujanya aura sauhArda dvArA prApta hotI dekhakara, hamane baDe Anandase isa "siMghIjaina jJAnapITha" ke saMcAlanakA bhAra uThAnA svIkAra kiyaa| / yadyapi prAraMbhameM hamane isa sthAnakA, jaina vAyake adhyayana - adhyApana karAnekI dRSTise hI svIkAra kiyA thA, lekina hamAre manastala meM to vahI purAnA saMkalpa rahA huA honese, yahAMpara sthira hote hI vaha saMkalpa phira sahasA mUrtimAn ho kara hamAre hRdayAMgaNameM nAcane lgaa| aura vahI purAnI aitihAsika sAmagrI jisako hamane Aja taka muMjIkI puMjIkI taraha bar3e yanase saMcita rakha kara, bandI banA rakhI hai, hamAre mAnasa-cakSuke Age khaDI ho kara, kaTAkSapUrNa TakaTakI lagA kara tAkane lgii| hamArA vyasanI mana phira isa kAmake liye pUrvavat hI lAlAyita aura utsuka ho utthaa| prasaGga pA kara hamane apane ye saba vicAra jJAnapIThake saMsthApaka zrImAn bahAdurasiMha bAbUse kaha sunAe aura "jJAnapITha' ke sAtha eka "granthamAlA" bhI sthApita kara jaina sAhityake ratnatulya viziSTa granthoMko, Adarza rUpase taiyAra karavA kara prasiddhi meM lAnekA prayatna honA cAhiye- isa bAremeM sahaja bhAvase preraNA kI gii| ina bAtoMko sunate hI siMdhIjIne usI kSaNa, baDe audAryake sAtha, apanI sampUrNa sammati hameM pradAna kI aura aisI 'granthamAlA' ke prAraMbha karanekA aura usake liye yathocita vyavyaya karanekA yatheSTa utsAha prakaTa kiyaa| isake pariNAmameM, siMghIjIke svargIya pitA sAdhucarita zrImAn DAlacandajI siMghIkI puNyasmRti nimitta 'siMghI jaina granthamAlA' kA prAdurbhAva huaa|" (dekho, prabandhacintAmaNi, prastAvanA, pR. 3-4) zAntiniketanameM jaina chAtrAvAsa gAntiniketanameM mere pahuMcane para kalakatte Adise kucha jaina vidyArthiyoMke patra Ane "lage jinameM zAnti niketanameM raha kara vidyAbhyAsa karanekI suvidhAke nimitta koI choTAsA jaina chAtrAvAsa sthApita karane karAnekI mujhase abhyarthanA kI jAne lgii| siMghIjIke najadikake kucha kuTuMbI jana bhI cAhane lage ki unake bacce zAntiniketanameM aura mere sahavAsameM raha kara vidyAbhyAsa kara sakeM to bahuta uttama ho / prasaGga pA kara maiMne siMghIjIse isa viSaya meM parAmarza kiyA to unhoMne baDI utsukatAke sAtha, yadi zAntiniketanake saMcAlaka gaNa jagahakI suvidhA kara deM, to agAmI julAI (san 1931)se zAntiniketanameM eka jaina chAtrAvAsa khola denekI svIkRti de dii| zAntiniketanameM una dinoM jagaha kI baDI taMgI thii| to bhI Azramake saMcAlakoMne tathA svayaM gurudevane isa viSayameM mujhe apanA baDA utsAha dikhalAyA aura sthAna vagaireha dene meM bahuta udAratA batalAI / bAgAna bADIkI do pUrI katAreM jinameM 20-25 vidyArthI raha sakate the mere svAdhIna kara dii| isa taraha jagaha vagairahakA maiMne prabandha kara siMghI Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16] bhAratIya vidyA anupUrti [tRtIya jIse likhA, to ve svayaM eka dina vahAM Aye aura jagaha vagairaha saba dekha kara usake bAremeM gurudevase usakI oNphisiyala svIkRti Adi mAMga lene kA nirNaya kiyA aura chAtrAlayake sAmAna AdikI taiyArIkI bAta ve socane lge| siMghI jaina granthamAlAkA prAraMbha usa grISmakAlake avakAzameM maiM ahamadAbAda AyA aura paNDitajI vagairahako sAtha le kara pATaNake bhaNDAroMmeMse sAhityika sAmagrI ikaTThI karane tathA granthoMkI pratilipiyAM Adi karane karAne ke nimitta do-eka mahine vahAM tthhraa| mere paramapUjya gurusthAnIya pravartakajI zrIkAntivijayajI mahArAja tathA unake sAhityoddhArakArya nirata sucatura ziSya pravara munivara zrIcaturavijayajI mahArAjakI mere prati apratima vatsalatA evaM mamatAke kAraNa, mere apane kAryameM unase saMpUrNa sahAyatA milatI rahI aura usake kAraNa bhaNDAroMkA nirIkSaNa karane meM mujhe yatheSTa saphalatA prApta huI / pATaNake bhaNDAroMkI suvyavasthA aura surakSA Adi karanemeM jitanA parizrama aura jitanA udyama munivarya zrIcaturavijayajIne kiyA, vaisA Aja taka kisI sAdhune, kisI jJAnabhaNDArake nimitta kiyA ho aisA mujhe jJAta nahIM hai| ve baDe kartavyaniSTha aura sAhitya - saMrakSaka sAdhupuruSa the| maiMne pahale pahala apane grantha saMpAdanakA "OMnamaH siddham"kA pATha unhIMse paDhA thaa| pATaNameM saMghavIke pADemeM jo tADapatrakA mukhya bhaNDAra hai usake granthoMkI prazastiyAM Adi lenemeM syayaM ina ziSyavatsala munivarane mujhe bahuta sahAyatA kI / saiMkaDo hI prazastiyAM unhoMne apane hAthase likha likha kara mujhe dii| usa ugra grISmakAlake bhara madhyAhnameM ve sAgaragacchake upAzrayase cala kara saMghavIke pADemeM pahuMcate aura bhaMDArake piTAroMmeM rakhe hue saiMkaDoM hI pustakoMke bastoMko apane hAthase uThA uThA kara idhara udhara rakhate aura abhISTa pothIko khoja kara nIkAlate / bhaNDArakI pothiyoMko rakhaneke liye kucha AlamAriyAM nahIM thI so unake banavAne kI icchA zrIcaturavijayajI mahArAja kara rahe the| maiMne yaha saba hAla siMdhIjIko likha bhejA aura sUcita kiyA ki yadi unakI icchA ho to isa bhaNDArake rakSaNakAryameM kucha madada dene yogya hai| isake uttarameM unhoMne 500rU0 ke noTa bheje jo maiMne zrIcaturavijayajI mahArAjako, jJAnoddhAra kAryameM samarpaNa kara diye| yahIMse 'siMghI jaina granthamAlA' ke saMpAdanakA kAryAraMbha huaa| maiMne baMbaI jA kara nirNayasAgara presake sAtha chapAI vagairahakA prabandha kiyA aura sabase pahalA grantha 'prabandhacintAmaNi' chapaneko diyA / jaina chAtrAlayakA kAryAraMbha julAI ke prAraMbhameM maiM phira zAntiniketana phuNcaa| vahAM pahuMcate hI 'siMghI jaina chAtrAlaya' kI vyavasthAkA kAma zurU kiyA aura usa viSayameM siMdhIjIko vistRta patra likhA / uttarameM siMghIjIne tA. 7. 7.31 ko patra likhA ... ApakA patra tA. 5-6 julAIkA abhI milaa| Apa zAntiniketana pahuMca gaye mAlUma huaa| hama to ummIda kara rahe the ki Apa idharase hote hue jaayNgeN| borDiMgake liye jo donoM makAna Apane pasaMda kiye the ve hamane kavivara TAgorajIse patra likha kara mAMga liye haiM aura unhoMne hamArI mAMgako svIkAra kara liyA hai| vidyarthI aura suparinTenDeMTake rahanekI jagaha to usImeM ho jaaygii| rasoI aura bhojana karaneke liye eka alaga Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vargavAsI sAdhucarita zrImAn DAlacandajI siMghI bAbU zrIbahAdura siMhajI siMghIke puNyazloka pitA janma-vi. saM. 1921, mArga. vadi 6 Wan svargavAsa vi. saM. 1984, poSa sudi 6 ... Jain Education international Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ imharatiliunitialitientialities Pratilithiansitialitiesaili TAMIRPALLIGIBIMALILO TIDHATHIBHIBILITORILLI ElertiliRImtitute munipravarazrIcaturavijayajI mahArAja [pATaNake jaina jJAnabhANDAroMke uddhArakartA, jJAnopAsaka guru-ziSya ] pravartaka zrImatkAntivijayajI mahArAja + P.PATRIm thatmeanilm MIRImanittinuitmanitill T HmmHTRIAtimdi Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya saraNa [17 makAnakI jarUrata hogI jo usIke najadIka honA caahie| zAyada vaisA koI makAna ve nahIM de sakeMmeM / vaha apane hI ko taiyAra (kama kharcemeM) kara lenA hogaa| Apa ina bAtoMkI aura isake sivAya aura aura jo jarUrata ho una bAtoMkI nigAha karake, eka daphaha idhara A jAveM to rUbarUmeM saba bAteM ho jAnese jaldI saba taya ho jAya / patrameM vilaMba ho jAtA hai| 'siMghI jaina granthamAlA' ke chapAIke bAbatameM bhI kucha bAteM Apase karanI haiN|" siMdhIjIkA yaha patra milane para yathAvakAza maiM kalakatte gayA aura jina jina bAtoMkA vicAra karanA Avazyaka thA kiyA gayA / 'jaina chAtrAlaya ke liye sAmAna taiyAra karane kI yAdI kI gaI / bhojanAlayake liye koI yogya sthAna hamako vahAM mila nahIM rahA thA isaliye eka nayA hI makAna apane kharcese banAnekA vicAra taya huA aura vaha makAna kaisA aura kitanA laMbA-cauDA Adi honA cAhiye isakA rapha plAna bhI hama donoMne baiTha kara aMkita kara liyaa| siMghIjIko makAna Adi banAnekA baDA zauka thA aura plAna vagairaha apane Apa soca kara aMkita karate-karavAte the| mujhe bhI isa viSayameM kucha rasa rahA hai aura anekoM plAna maiMne yoM hI apane zaukako pUrA karaneke liye banAye-bigADe haiM / zAnti niketanameM usa samaya to makAna prAyaH kacce hI the| miTTIkI divAreM aura Upara ghAsake chappara yahI vahAMke makAnoMkI racanA thii| hamane bhI usI DhaMgakA plAna banAyA para daravAje aura khiDakiyAM Adike liye kucha TikAu lakaDIkA upayoga karanA taya kiyA aura vaha saba kalakatte hI se banavA kara bhejA jAnA socA gayA / isa eka choTese jhoMpaDekA plAna banAneke liye hama donoMne pUrA eka dina kharca kiyaa| maiM to khaira nikammA hI thA isaliye mujhe to usameM utanA samaya denemeM koI vizeSa nahIM lagatA thaa| para siMdhIjI to baDe vyavasAyI the, unakA isa prakAra aisI mAmUlI laganevAlI bAtameM isa taraha samaya kharca karanA, dUsaroMkI dRSTimeM kaisAsA laga sakatA hai / para unakI yahI to vizeSatA thii| cAhe koI bAta choTI ho yA baDI ho, parantu usa para pUrI sAvadhAnIke sAtha vicAra karanekI unakI prakRti thii| jo kAma karanA usako acchI taraha karanA yaha unakA siddhAnta thaa| paisA kharca karanA dila khola kara karanA, para usakA kahIM durupayoga na ho isakI pahale yatheSTa jAMca kara lenekA unakA pUrA lakSya rahatA thaa| vidyArthiyoM ke upayogake liye Deska, bukaselpha, soneke paTTe Adi saba cIjokA mAla aura DijhAina Adi apane hAthase banA kara phira kArIgarako bulAyA gayA aura usako una cIjoMke banAnekA oNrDara diyA gyaa| isa taraha 3-4 dina unake sAtha raha kara maiM punaH zAntiniketana calA gayA aura vahAM apanA kArya karane lgaa| thoDe hI dinameM kalakattese sAmAna taiyAra ho kara zAntiniketana pahuMcane lgaa| vidyArthI bhI kucha vahAM pahuMca gaye the aura unako skUla bagairahameM bhartI karAnekA kArya AraMbha ho gayA thaa| khAna-pAna AdikI cIjoMkI bhI jyoM jyoM jarUrata upasthita hotI jAtI thI tyoM tyoM ve kalakatte se hI pahuMcAI jAtI thiiN| zAntiniketanameM ina cIjoMke milanekI koI acchI suvidhA nahIM thii| siMdhIjI isa viSayameM baDe nipuNa the aura svayaM bar3I dilacaspIse saba bAtoMkA khayAla kara kara unako vahAM 3.3. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] bhAratIya vidyA anupUrti [ tRtIya pahuMcAne kA prabandha kara rahe the / isa viSaya meM, samaya samaya para unake jo patra mere pAsa Aye the unameM se eka-dokA kucha aMza yahAM diyA jAtA hai jisase unakI kAryapravaNatAkA aura rasavRttikA khayAla A sakegA / tA. 10. 8. 31 ke patra meM ve likhate haiM / ... praNAma / ApakA patra tA. 4. 8. 31 kA milaa| baratana TaMkI vagairaha jo kucha bAkI thA Aja ravAne kara diyA gayA hai / takhtapoza 12 aura bana gaye haiN| jala barasa rahA haiM isaliye raMga hone meM dera ho rahI hai| tIna cAra rojameM ravAne ho jAyeMge Deska to Dajuna bhI usIke sAtha A jAyagA / sAmAnake liye selpha banAne de diye haiM / bAkI pharanIcara ( Tebila, khurazI Adi ) taiyAra hI kharIda leMge / rasoI ghara ke liye daravAje aura jaMgale taiyAra ho kara raMga ho cukA hai / jo rasoI ghara abhI apaneko milA hai vaha agara chor3anA paDe aura usImeM apanA gujArA ho jAya to ina daravAje jaMgaloMse koI dUsarA makAna chAtroM ke liye yA aura kisI kAma ke liye bana sakatA hai / agara rasoI ghara banAnA paDe to usake liye to ye banavAye hI gaye haiN| dAla, ATA vagairaha kala-parasoM taka ravAnA kiyA jAyagA | cAvala do borI aura sarasoMkA taila- dasa serakA eka TIna - ajImagaMjase bhejane ko likha diyA hai / ye do cIjeM hamAre yahAM bhI vahIM se AtI haiN| relakA kirAyA bhI vahAM se Ane meM kama lagegA / borDiMga hAUsakA nAma "siMghI jaina chAtrAlaya " Apane socA so ThIka hI dikhatA hai / baratanoMmeM hamane J. B. ( jaina borDiMga ) khudavAyA hai usameM kucha harjA nahIM hogA / ThAkura (rasoyA ) jo pahale soca rakhA thA usakA dUsarA patra AyA hai / vaha ajamera meM naukarI lagA huA hai so chor3a kara AnA nahIM cAhatA hai / dUsarA eka AdamI yahAM milA hai / umara to jyAdA nahIM haiM 25-30 ke bIca meM hogaa| magara AdamI jAnA huA hai - acchA hai / mIThAI vagairaha khAnekI cIjeM saba banAnA jAnatA hai / lekina usakI janAnAko sAtha liye bagaira vaha nahIM jAyagA / apaneko eka AdamIke khAnekA kharca bar3hegA magara evaja meM vaha kucha kAma bhI de sakegI / kamase kama agara kabhI ThAkura bImAra ho gayA to vaha kAma calA legI / itanA subhItA bhI hai| hamane to usako rakhanA pasaMda kiyA hai| Apake yA zAntiniketana Othorities ko koI Apatti na ho to, ApakA javAba milane para una logoM ko bheja deNge| sIdhA sAmAnakI pheharIsta meM Apane 3 TIna tilakA taila maMgavAyA hai vaha hama nahIM bhejate haiM / murzidAbAda aura kalakatteke laDake loga tarakArI bhAjI yA aura kisI cIja meM tilakA taila khAneke AdI nahIM haiM, aura khA bhI nahIM sakeMge / hamArI rAya meM tarakArI do yA tIna hoM, usameMse eka sarasoM ke tailakI ho aura bAkI ghIkI hoN| hama logoMke yahAM aisA hI hotA hai| isaliye sarasoMkA taila dasa serakA eka TIna aura ghI do TIna bhijavAyA hai / ApakA dUsarA patra tA. 8 kA abhI milA / ' kesarakumArI jaina pustakasaMgraha' ke liye pustaka vagairaha kharIda huA jisakI kimatakA ceka zaMbhulAla aura maganalAlako kala bhejeMge aura Apako sUcita kareMge / isa pustaka saMgraha pustakoMmeM lagAneke liye Apane lebalakA likhA magara hamane to phakta eka rabara sTempake liye hI socA thA jisameM devanAgarI lipi yA devanAgarI va aMgarejI Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa ] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [ 19 donoM lipiyoMmeM 'zrI kesarakumArI jaina graMtha (pustaka) saMgraha - zAntiniketana' itanA likhA ho / ApakI rAya meM yaha ThIka nahIM jaMcatA ho aura lebala hI honA cAhie, to vo kaisA hogA isa bAtakA rUbarU meM ThIka vicAra ho sakegA / takhtapoza dUsare eka uz2ana bhI bana cuke haiM / isase aba laMbAI bar3ha nahIM sakatI / 6 phUTa yAne 4 // hAtha laMbA hai sAdhAraNa AdamiyoM kI laMbAI 3 // hAtha hotI hai vistarake liye kyA eka hAtha jagaha kAphI nahIM hai ? pAlItANA gurukulakI vArSika riporTa 1 Apake pAsa isaliye bhejate haiM ki apane chAtrAlayakA hisAba-kitAba kaise rakhA jAnA cAhie isakA koI idea isase lenA ho to liyA jA sakatA hai / " isa taraha 'siMdhI jaina chAtrAlaya' kA saba sAmAna svayaM taiyAra karavA kara siMdhIjIne kalakatte Adise zAntiniketana pahuMcAyA aura jaba vidyArthI vahAM para vyavasthita ho gaye taba unake khAna-pAna AdikA bhI kaisA prabandha rahanA cAhiye aura vaha kisa taraha diyA jAnA cAhiye isa bAre meM bhI unhoMne eka patra meM vistArase hamako likha bhejA jo unakI saba tarahakI satarkatAkA sUcaka ho kara kartavyaniSTAkA dyotaka hai| isa patrakA vaha aMza isa prakAra hai - ..." laDake logoMke kAryakramakA ruTIna ( Routine ) taiyAra ho gayA hogA / zAntiniketanake skUlameM attend karane ke sivAya jaina dhArmika pATha, khAna-pAna vagairaha saba kAmoM kA TAIma nirUpaNa kara diyA hogaa| eka kApI hameM bheja dIjiyegA, aura ve loga usI mAphIka niyamase saba kAma karate raheM isa bAtakA nigAha rakhiyegA / hAM, una logoMke khurAkake bAremeM jo lIsTa yahAM ApakI upasthiti meM pahale taiyAra kiyA gayA thA vo to zAyada kucha ThAkura kI vajahase aura kucha anya kAraNoMse abhI nirdiSTarUpase kAmameM nahIM AtA hogA aura jaba taka eka acchA ThAkura aura eka yogya suparinTenDeMTa na A jAya taba taka - hama jahAM taka dekhate haiM - kAmameM A bhI nahIM sakatA / vartamAna sthiti meM jo kucha khurAka unake liye bana sakatA hai use soca kara hama eka lIsTa taiyAra karake bhejate haiN| Apa ise dekha kara isI sUrata una saba logoMko khurAka dI jAya isakI sabako tAkIda kara dIjiyegA / pUjAkI chuTTiyoM taka to yahI calegA, bAda usake jo intajAma hogA soca liyA jAyagA / subaha paDhane jAneke pahale do do namakIna khAkhare, DeDhapAva pakkA dUdha / cAya kisI hAlatameM isa vakhta na dI jAya aura dUdha DeDhapAvase kama na ho / rasoIke vasta bhATekA phulakA yA TikaDA jisako jitanA ruci ho, bhAta ruci mAphika, dAla jitanA ruci ho / tarakArI sabjIkI kamase kama do honI caahiye| usameM eka ghImeM aura eka tailmeN| agara kisI kAraNase kisI roja eka hI tarakArI ho to ghImeM ho / haphtAmeM do roja bolapurameM hATa lagatA hai usameM tarakArI kAphI tAdAda meM mila sakatI hai, so hATase maMgA lenese tIna roja cala sakegA / AdhapAva dahI meM AdhA pAva jala aura thoDA namaka milA kara maTTheke mAphika karake yA AdhapAva dahImeM cInI milA kara bhAta usameM DAla kara dahI bhAta / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] bhAratIya vidyA TIphImake vakhta mUDI ke sAtha cAya jisameM AdhA pAva dUdha jarUra rhe| zAmake vakhta - tailakI - jitanI jarUrata ho| jarUrata nahIM / ATekI purI, isaliye hamezAM TikaDA ho / ATekA TikaDA jitanA jisako bhUkha ho / do tarakArI usameM eka dhIkI aura eka halavA yA dUsarI koI mIThekI cIja / zAmake vakhta bhAtakI TikaDA kucha honA cAhiye lekina purI abhI saMbhava nahIM hai subahako kisI dina bhI dUdhake badale cAya nahIM honA cAhiye, dUdha hI ho / Apako isa vyavasthA meM koI parivartana karanA jarUrata na mAlUma paDe to turanta ise kAma meM lAne kA intajAma kara dIjiyegA / parivartanakI jarUrata ho to hameM sUcita kariyegA, dUdhakA intajAma pUrA kara lIjiyegA / " isa patra kI bAtoM se pAThakoMko jJAta ho jAyagA ki - laDakoMke svAsthya, khAna-pAna, rahana-sahana Adi sabhI bAtoMkI kitanI bArIkIke sAtha siMghIjIne vicAraNA kI zrI aura kisa taraha mujhe zAnti niketana meM rahane aura apane kArya meM pragati karaneke nimitta unakA utsAha kAma karatA thA / usa pahale hI varSa meM 'siMghI jaina chAtrAlaya' meM koI 15-17 vidyArthI dAkhala ho gaye / jo sampanna gharoMke laDake the ve apanA bandhA huA kharcA dete the / bAkIke kucha vidyArthI chAtrAlayake kharcese hI rahate the / ina skUlake vidyArthiyoMke atirikta kucha, ucca abhyAsArthI vidyArthI bhI mere pAsa adhyayanakI dRSTise vahAM pahuMce jo yathAniyama vizvabhAratI ke vidyAbhavanameM praviSTa hue aura yathAniyata ucca prakArakA vidyAdhyayana karane lage / anupUrti [ tRtIya zAntiniketanameM svataMtra sthAna banAnekA vicAra usa pahale varSakA vAtAvaraNa bahuta kucha utsAhavarddhaka rhaa| jo makAna hama logoMko mile the ve ArogyakI dRSTise upayukta nahIM the| dUsare makAna vahAM upa labdha ho sake vaisI paristhiti nahIM thI aura hama sabako makAnakA kaSTa anubhUta hone lgaa| siMghIjIse isa viSaya meM bAtacIta hotI rahI to phira unhoMne socA ki yadi aisA hai to kyoM nahIM phira hama hI apanA svataMtra eka acchAsA makAna banA leM jisameM 'siMghI jaina jJAnapITha' aura 'siMghI jaina chAtrAlaya' kA samAveza ho jAya / isake liye koI 10-12 hajAra rUpaye kA kharcA aMdAjA gayA thA / yadi zAntiniketanavAle isake liye koI upayukta acchI jamIna denA svIkAra kareM to isa makAant banAnekA siMdhIjIkA saMkalpa ho gayA thA / maiMne Azramake kAryakartAoMse isa fare parAmarza kiyA aura phira svayaM gurudeva se carcA kii| unhoMne bahuta hI utsA ke sAtha mujhe kahA ki Azramake jisa bhAgameM jo khAlI jamIna Apako pasanda ho, bhApa use le sakate haiM aura vahAM makAna banA sakate haiN| Azrama saba prakArakI ape. kSita sahAyatA karane meM tatpara rahegA / tadanusAra eka acchA laMbA - cauDA jamInakA TukaDA maiMne pasanda kiyA aura usa para pakkA makAna banAnekI taiyArI kI jAne lgii| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [21 sabase pahale eka choTA svataMtra makAna alaga banAnA socA jisameM maiM raha sakU~ aura phira bAdameM dUsare varSa chAtrAlayakA baDA makAna banAyA jAya / isake liye, pUjAkI chuTTiyoMke pahale hI eka choTAsA samAraMbha kiye jAnekI taratIba socI gaI aura usImeM gurudeva ravIndranAthake hAthoMse usa makAnakA khAtamuhUrta karAye jAnekI bhI yojanA kI gii| siMghIjIko yaha kAryakrama bahuta pasanda AyA aura usake liye apekSita saba sAmagrIkI unhoMne taiyArI krvaaii| nizcita dina para ve vahAM pahuMce aura svayaM gurudevake hAthoMse vaha khAtamuhUrta kA kAma sAnanda saMpanna huaa| siMdhIjIkI bhorase zAntiniketananivAsI sabhI janoMko cahApAna Adi karAyA gyaa| isa taraha 'siMghI jaina chAtrAlaya'kA baDe utsAhake sAtha prAraMbha huA aura pUjAkI chuTTiyoM ke bAda, suprinTenDenTa vagairahakI bhI ThIka vyavasthA kara lI gaI / vidyArthiyoMmeMse bahutase siMdhIjIke nikaTake kuTumbiyoMmeMse the isaliye kahIM unake abhibhAvaka kisI prakArakI koI truTi AdikA bahAnA na khoja sake aura tadartha chAtrAlayakA koI doSa na nikAla sake isaliye khAna-pAna mAvikI bahuta hI uttama vyavasthA rakhane-rakhAnekI ora unakA bahuta khayAla rahatA thA aura usake liye yatheSTa kharca karanekI unhoMne svIkRti de dI thii| yadyapi merA isa viSaya meM kucha virodha bhI thaa| kyoM ki zAntiniketana jaise sthAnameM, jahAM anya seMkaDoM vidyArthI bhAzramake sarvasAdhAraNa bhojanAlaya meM bahuta hI sAdA aura sastA bhojana karate haiM vahAM hamAre jaina vidyArthI isa prakArake roja gariSTha pakAna aura mAla-malIdA uDAte raheM yaha asamaMjasasA lagatA hai| para siMdhIjIko apane samAjake logoMkI kSudra aura doSadarzI manobhAvanAkA bahuta anubhava thaa| isa. liye unakA kahanA thA ki-eka to yoM hI ye laDake Aja baka kabhI gharase bAhara mahIM nikale aura na kisI acche saMskArI vAtAvaraNameM kabhI hile-mile, isaliye inakI bhAdateM bahuta hI halake prakArakI aura tuccha bhAvase bharI hotI haiN| choTI choTI bAtoMmeM ye apanA mana bigADate raheMge aura mAM-bApoMse aneka prakArakI zikAyateM karate rheNge| aura dUsarI bAta, mAM-bApoMkI manovRtti bhI aisI hI IrSyAdagdha aura doSa dekhanevAlI hai jo kisI na kisI taraha hamArI truTiko khoja nikAlanemeM tatpara rahatI hai aura hamAre acche kAmako bhI, yadi bana sake to badanAma karane meM mauja mAnanA cAhate haiM / siMghIjIkI yaha bhaviSyadArzatA bilkula ThIka thI aura isakA mujhe bhI thoDe bahuta aMzameM, kAmake Age bar3hane para, pratyakSa apratyakSarUpameM kucha anubhava milA thaa| vaha zItakAla to acchI tarahase vyatIta hubhA aura parIkSAyeM vagairaha de kara, grISmakI puTTiyoM meM vidyArthI apane apane sthAna para cale gye| maiM bhI anthamAlAke kAryake nimitta gujarAtameM calA aayaa| - chAtrAlayakI niSphalatA mase eka varSake anubhavase jJAta huA kI chAtrAlayakA jaisA cAhie vaisA upayoga nahIM ho rahA hai aura kharca isake pIche bahuta adhika uThAyA jA rahA hai / jo vidyArthI praviSTa hue haiM ve bahuta hI sAmAnya koTike haiM aura unameMse Age baDhanekI zAyada hI koI yogyatA rakhatA ho| isa viSaya meM maiM kucha viziSTa vicAra kara hI rahA Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22] : bhAratIya vidyA anupUrti [ tRtIya thA aura apanA abhiprAya siMdhIjIse yathAvasara vidita karanA cAhatA hI thA, ki dUsare varSake prAraMbhameM svayaM chAtrAlayake vidyArthiyoMmeM mandatAkA vAtAvaraNa dikhAI diyaa| kucha vidyArthiyoMko to zAntiniketanake jalavAyu ThIka anukUla nahIM mAlUma diye aura kuchako vahAMkA paThanakrama evaM samUcA rahana-sahana hI mAphaka nahIM mAlUma diyaa| ata: Adhese jyAdaha vidyArthI upasthita hI nahIM hue| chAtrAlayake sthApana karane - karAne meM merA mukhya uddeza thA ki kucha buddhizAlI aura honahAra jaina vidyArthI zAntiniketanake vividha saMskArapUrNa vAtAvaraNameM palakara, ucca zikSA saMskAra aura jIvanopayogI jJAnase paricita baneM aura samAjameM kucha kriyAzIla vyaktike rUpameM Age AveM / parantu jo vidyArthI vahAM para upasthita hue unake saMskAra aura vyavahAra merI bhAvanAke prAyaH viparItase nikale / na unake mAtA-pitAoMke zikSAviSayaka koI acche vicAra the, na unake bacce koI viziSTa saMskArasaMpanna vyakti bane aisI unakI koI bhAvanA thii| unakA to kevala yahI khayAla thA ki laDake zAntiniketanameM raha kara cAhe jisa taraha skUlake sTAMDarDa jaldI jaldI pAsa kara leN| para zAntiniketanakA paThanakrama isa bhAvanAke anukUla na thaa| kevala pustakeM raTAnekI apekSA vidyArthiyoMke saMskAra aura AdarzakA unnayana karAnekI tarapha vahAMke adhyApakoMkI ruci adhika thI aura isI dRSTise vahAMkA sArA paThanakrama calatA thaa| sAhitya, saMgIta, nRtya aura citrakalAke viziSTa adhyayanakA AkarSaNa hI zAntiniketanakI vizeSatA thii| para, kevala dravyopAsaka aura arthapUjaka vaNikaprakRtike jainiyoMko isa prakArake sAMskRtika zikSaNameM yatkiMcit bhI anurAga honekI mujhe saMbhAvanA nahIM dikhAI dI / isaliye maiMne socA ki 'jaina chAtrAlaya ke nimitta vahAM para adhika zrama aura arthavyaya karanA-karAnA koI vizeSa lAbhadAyaka vastu nahIM hogI aura isa vicArase usake nimitta vizeSa pravRtti karanA-karAnA sthagita kiyA gyaa| granthamAlAkA pahalA grantha prakAzita huA chAtrAlayake ukta prakArake skUlake vidyArthiyoMke atirikta "siMghI jaina jJAnapITha" ke uccakakSAke abhyAsI vidyArthI bhI kucha mere pAsa A gaye the jo zAstrIya viSayoMkA adhyayana karate the / idhara granthamAlAkA kArya cAlU ho gayA thA aura 4-5 grantha eka sAtha presameM chapane de diye gaye the / inameM sabase pahalA grantha 'prabandhacintAmaNi' mUla saMskRta 1933 ke maI-jUnameM chapa kara taiyAra huaa| granthamAlAkA TAiTala pRSTha Adi kaisA banAnA aura usakA bAinDIMga Adi kisa prakAra karavAnA, isa viSayameM siMghIjI baDI dilacaspI rakhate the; ataH usako antima svarUpa deneke pahale kaI daphaha unase maiMne parAmarza kiyA thaa| granthamAlAke mukhapRSTha para jo siMghIjIke pitA zrIDAlacandajIkA rekhAcitra aMkita rahatA hai usakI DijhAina bhI siMdhIjIne svayaM apane pAsa acche ArTisTako biThA kara taiyAra karavAI thii| pahale unhoMne eka dUsare ArTisTako apanI kalpanA de kara blAka banavAyA jo unako pasanda nahIM AyA aura usake viSayameM mujhe likhA ki Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [23 'pUjya pitAjIkA lAina blAka hameM pasanda nahIM aayaa| kAma bahuta bhaddA huA hai| magara dera bahuta ho gaI hai isaliye isa daphe to isIse kAma calA lenA hogaa| magara hama dUsarA phirase banavAveMge so usase likha dIjiyegA vo citra hameM vApasa de jAya / __ 'prabandhacintAmaNi' kI pustaka taiyAra hote hI presameMse kucha nakaleM unake avalokanake liye bhejI gaI jisako dekha kara ve baDe prasanna hue / tA. 29.7.33 ke patrameM unhoMne isakI sAmAnya pahuMca likhate hue mujhe likhA ki ... "savinaya praNAma. Apake tIna patra mile| AkhirI patra tA. 8, jUnakA milaa| uttarameM vilaMbake liye kSamA kareM / 'prabandhacintAmaNi' kI cAra pustakeM do pArsaloMmeM aaiiN| pratiyoMkI bAiMDIMga va get up sabako pasanda aaii| eka do bAteM sUcita karanekI haiM ve mulAkAtameM kheNgeN| vikrayake liye jitanI pustakeM bhAI zaMbhUke yahAM rakhanI hoM ve vahAM rakha kara bAkI saba yahIM bhijavA deN| Apake yahAM Ane para muphtameM bhejane kI pustakoMkA lIsTa taiyAra karake yahIMse bheja dI jaaygiiN| baMbaI meM yA aura kisI jagaha becaneke liye rakhavAnA ho so vahIM rakhavA deN| presakA bila dekha kara vApasa bhejate haiN| mainejara nirNayasAgara presake nAmakA ceka 1 ru. 1000 kA bhejate haiM Apa unheM de dIjie / dUsare cAlU graMthoMke pharame hamAre phAIlake liye hoM to Apa sAtha lete aaiye| ... ApakA zarIra aba pUrNarUpase svastha ho gayA hogA / kRpayA aba zIghra hI idhara AnekI vyavasthA kreN| yahAM bhI do rojake liye ThaharanekI AvazyakatA hai / so yA to yahAM ho kara zAntiniketana jAMya yA sIdhA vahAM pahuMca kara pIche yahAM A jAya / jaisA Apako suvidhA ho vaisA kiijiyegaa|" siMghI jaina granthamAlAkA pahalA grantha prakAzita huA vaha 'vizvabhAratI-zAntiniketana' ke nAmase aMkita ho kara prakaTa huaa| isa granthakI 1 prati jaba maiMne guru. devako bheMTa kI to use dekha kara ve bahuta prasanna hue aura granthamAlAke viSayameM aneka jJAtavya bAteM pUchane lge| isake bAda jaba kabhI unase sAkSAtkAra karane kA prasaMga AtA, to sabase pahale ve granthamAlAke kAryake viSayameM hI prazna karate / jaina sAhitya, bhAratIya saMskRtike prAcIna itihAsakA eka bahuta baDA sAdhana * bhaNDAra hai aura prAkRta, apabhraMza tathA rAjasthAnI Adi bhASAsAhityakA vaha eka advitIya khajAnA hai isa bAtakA jaba jaba maiM unake Age varNana karatA taba taba ve baDI utsukatAke sAtha mujhase kahate ki-'Apa bahAdurasiMhajI siMghI jaise koI aura do cAra dhanika jaina vyApAriyoMko preraNA kIjie, aura mujhase kaheM to maiM bhI unheM likhU ki ve do - cAra lAkha rUpaye ikaThe kareM aura isa prakArake jaina sAhityake uddhArakA kArya baDe vegase prArambha kareM, ityAdi / mere svAsthyakI zithilatA rAyapi isa taraha 'siMghI jaina jJAnapITha' aura 'siMghI jaina granthamAlA' kA kArya 'zAntiniketanameM sucArurUpase cala rahA thA, para dhIre dhIre merA svAsthya vahAM para bigaDatA jA rahA thaa| baMgAlake meleriyApUrNa jala- ghAyune merI prakRtiko zithila banA diyA aura mujhe vAravAra asvasthatAkA anubhava hone lgaa| isaliye zAntiniketanake sthAyI nivAsakI jo bhAvanA prAraMbhameM balavatI thI vaha manda hotI calI / siMghIjIkI Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25] bhAratIya vidyA anupUrti [kRtIya icchA bhI mere svAsthyako dekha kara zAntiniketanake liye utsAhapUrNa nahIM rhii| to bhI3 varSa isa taraha vahAM pUre vyatIta hue| zAntiniketanameM rahate bhI merA mukhya lakSya to "siMghI jaina andhamAlA" kI pragati tarapha hI adhika rahA karatA thA aura usIke saMpAdana-prakAzanameM maiM dina pratidina vyasta rahatA thaa| usa kAryake liye mujhe gujarAta hI sabase adhika anukUla thA, isaliye dhIre dhIre zAntiniketanase apanA kArya kendra haThA kara ahamadAbAda yA bambaImeM rakhanekA maiM socane lagA aura tadanusAra kucha vyavasthA bhI socI jAne lgii| kezariyAjI tIrthaka sambandhameM zrIzAntivijayajI mahArAjakA anazana ina dinoM udayapura rAjyameM Aye hue kezariyA nAmaka tIrthasthAnake viSaya meM eka tarapha zvetAMbara-digambaroMmeM aura dUsarI tarapha udayapura rAjyake sAtha, jainiyoMkA svatvAdhikArake viSaya meM ApasI jhagaDA cala rahA thaa| AbU pahADa para rahanevAle aura yogIrAjake nAmase prasiddha zrIzAntivijayajI mahArAjane isa jhagaDekA nibaTArA ApasI melamulAkAta dvArA karAnA cAhA aura usake nimitta unhoMne anazama vrata kara liyaa| isase jaina samAjameM - khAsa karake zrIzAntivijayajI mahArAjake bhaktoM meM bar3I halacala maca gaI aura unameMse kaI eka pramukha ginejAne vAle vyakti udayapura phuNce| siMdhIjI bhI zrIzAntivijayajI mahArAjake bhattoMmeMse eka viziSTa vyakti the| buddhi, samajhadArI, sAdhanasaMpannatA Adi sabhI tarahase siMghIjIkA sthAna una saba bhaktoM meM agraNIke jaisA thaa| isase unako bhI usa samaya udayapura pahu~canA paDA / vahA~kI saba paristhitikA nirIkSaNa karate hue unako mAlUma huA ki- kezariyAjI tIrthakA prAcIna itihAsa andhakArake paDalameM dabA huA hai| kisIko usake svarUpakI ThIka jAnakArI nahIM hai| arddhadagdha aura anadhikArI logoMne usake viSayoM paraspara virodhI aneka bAteM pracalita kara rakhI haiM aura usase samasyA adhika jaTila ho rahI hai| siMghIjIkI icchA huI ki isa viSayameM ve mujhase kucha parAmarza kareM aura kucha tathya jJAta kreN| isa vicArase tA. 22 -3 -34 ke dina udayapurase siMdhIjIne nIce diyA huA patra mujhe likhA aura kucha dina udayapura mAneke liye sUcita kiyaa| ... "savinaya praNAma. zrIkezariyAjI tIrtha va zrIzAntivijayajI mahArAjake anazanake prasaMga para hamArA yahAM AnA huaa| isI prasaMga para hamArA ahamadAbAda jAnekA bhI thAaura isIliye Apako tAra bhI kiyA thA- magara Circumstances change hone para ahamadAbAda jAnA bandha rkhaa| aba jaisA yahAMkA banAva dikhatA hai usameM isa tIrthasaMbandhI koI jAMcakamiTI yA Enquiry Commission mukarrara jarUra hogA aura usameM donoM pArTIko apanA apanA purAvA dAkhila karanA hogaa| hamane sunA hai ki zrIkezariyAjIke mandira va usake irdagirdameM kaI lekha vetAmbarI vA digambariyoMke haiN| kahA jAtA hai ki digambariyoMkA lekha sabase prAcIna hai| hamako yaha nizcaya karanA hai ki hakIkatameM ve prAcIna haiM yA nhiiN| sana tArIkhase ve prAcIna hoM bhI to lipi prAcIna hai yA nhiiN| unameM likhita sana, tArIkha, miti, vAra ApasameM milate hue haiM yA nahIM-yAne jisa sana tArIkhameM jo vAra likhA huA hai, hakIkatameM usa roja vahI vAra thA yA nahIM ? usameM Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa ] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [ 25 ullekhita vyakti usI vakhta the yA nahIM ? Apane kabhI isa viSayakI koI carcA kI ho, yA ina lekhoM kA koI impression liyA ho, yA inako paDhA ho to ina saba bAtoM ko bhI jAnakI jarUrata hai / mukhtasara yaha hai ki isa sambandhI jo kucha sAmagrI Apake pAsa ho yA upara likhI huI bAtoMko jAnaneke liye jo kucha jarUrata ho, use sAtha le kara Apa agara kRpA karake yahAM padhAreM to bahuta acchA ho / zilAlekhoMkA impression lene ke liye jo sAmAna jarUrata ho use bhI sAtha lete AveM / yahAM karIba 4-5 roja Apako laga jAMyeMge / bAbU rAyakumArasiMhajI, seTha narottama jeThA, bAbU tAjabahAdurasiMhajI vagairaha kaI sajjana yahAM upasthita haiM / saba koIkA atyanta Agraha hai ki Apa eka daphaha jarUra yahAM AveM / Aneke pestara hamako tAra yA ciTThIse mAlUma kara deM, tAki sTezana para AdamI calA AyagA / sAtha meM bistara lete AveM / aura zAntiniketana jaina ceyarake bAremeM bhUru bAbUkA eka patra AyA hai usa saMbandhI bhI vizeSa Avazyaka vicAra karanekI jarUrata hai / aura yahAM kuzala haiM ApakA kuzala cAhate haiM / saM0 1990 mi0 caitasu0 7 guruvAra / merA udayapura jAnA vinIta bahAdurasiMha usa samaya siMghIjI ke AmaMtraNAnusAra maiM udayapura gayA / zrIzAnti vijayajI "mahArAja udayapurase 10-12 mIla para eka choTese gAMva meM Thahare hue the / siMghIjI usI dina mujhe unase milAneke liye vahAM le gaye / yadyapi ekAdha daphaha, bahuta varSoM pahale, AbUroDakI jaina dharmazAlA meM unake darzana karanekA mujhe maukA milA thA para vizeSa paricaya nahIM thaa| mere saMpAdita 'jaina sAhitya saMzodhaka' traimAsika patrake ve grAhaka the aura use barAbara maMgavAyA karate the / jaina itihAsa viSayaka likhI huI merI dUsarI-dUsarI pustakeM bhI unhoMne par3hI thI aura mere sAhityika kAryale ve yatheSTa paricita the evaM usake prazaMsaka bhI the / isa bAra jaba unase milanA huA to ve bahuta prasanna hue aura apane pAsa paDA huA eka Asana uThA kara mere baiThaneke liye svayaM bichAyA aura apane samAna pArzvameM, baDe Adarase mujhe biThA kara sukhasAtA Adi praznase merA atyadhika svAgata kiyA / phira ekAntameM baiTha kara kezariyAjI tIrtha ke viSa meM bahutasI bAteM unhoMne jAnanI cAhI aura maiMne unako apanI jAnakArIke mutAfue kitanIka jJAtavya bAteM nivedana kI / phira to prAyaH roja hI 3-4 ghaMTe unake pAsa baiThanekA prasaGga banA rahA / kucha dina bAda ve usa gA~va se udayapura zaharameM Aye aura hAthIpolake bahAra banI huI jaina dharmazAlAmeM Thahare / bhakta logoMne unakA baDA svAgata kiyA / zaharameM praveza karate samaya unakI khAsa icchA rahI ki maiM bhI unake sAtha sAtha calUM / yadyapi mujhe aisI bhIDameM aura dhAMdhalI meM calanA pasanda nahIM thA para unake Agrahake vaza vaisA karanA paDA / dharmazAlA meM praveza karane para unhoMne logoMko thoDAsA mAMgalika pravacana sunAyA / kucha bhaktoMne unako bahumUlya kaMbala or3hAye jinameM se pahalA kaMbala unhoMne apane hAthoMse mere kaMdhepara rakha diyA / unake AzI3.4 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 ] bhAratIya vidyA anupUrti (tRtIya vadike rUpa meM usa kaMbalako maiMne apane sarapara car3hAyA aura baDe Adarase usako apane pAsa rakhA / Aja bhI vaha kaMbala usI taraha surakSita hai aura una sAdhupuruSakI vaha snehapUrNa smRtikI mujhe vAraMvAra yAda dilAtA rahatA hai / udayapura meM usa silasile meM mujhe koI mahinA - DeDha mahinA rahanA paDA / vahA~se phira mujhe kezariyAjI jAnA paDA aura vahA~ke zilAlekha Adi jitane aitihAsika pramANa the una sabakA saMgraha karanA paDA / siMghIjI aura zrIzAntivijayajI mahArAja isa viSaya meM bahuta rasa lete the aura kezariyAjI tIrthakI prAcInatA Adike viSaya meM vAstavika jAnakArI karaneke liye baDe utsuka rahate the / jaba jaba zAntivijayajI mahArAjake pAsa jAnA hotA taba taba ve merI itanI adhika prazaMsA karate the ki jisako sunakara mujhe eka prakArase saMkoca hI nahIM para abhAva taka bhI ho jAtA thaa| first vAraMvAra kahate ki 'dekho jinavijayajIko kisI tarahakA koI kaSTa na hone pAve / inake jAne-AnekA moTara vagairahakA barAbara intajAma rakhA jAve' ityAdi / kezariyAjIke zilAlekha vagairaha jaba saba maiMne le liye aura unakA saba varNana aura avalokana Adi likhakara eka rIporTake rUpameM maiMne use taiyAra kiyA to usakI eka nakala zAnti vijayajI mahArAjane lekara apane vyAkhyAnake pUThemeM rakha lI / kezariyAjI tIrthake mAmale ke bAremeM jo koI khAsa vyakti unake pAsa AtA aura kucha bAteM kahatA to use suna kara ve pahale mujhase bAtacIta karate aura usakA kaisA javAba Adi denA cAhiye isa bAre meM pUcha lete / itanI gADha unakI mere para zraddhA ho gaI thI / phira to aura bhI unakA prema mujhapara bar3ha gayA thA aura bahutasI apane aMtaraMgakI bAteM bhI prasaGgopAtta mujhase kiyA karate the / udayapura meM rahate samaya unakA svAsthya kucha kharAba ho gayA thA aura kezariyAjIkA mAmalA bhI sahajameM sulajhane jaisA dikhAI nahIM detA thA isaliye unhoMne vahA~se vihAra kara denekA vicAra kiyaa| unakI icchA rahI ki maiM kucha dina unake sAtha rahU~ para mujhe zAntiniketana jAnekI aura vahA~ para "siMghI jaina chAtrAlaya" AdikI vyavasthA karanekI anivArya AvazyakatA thI; isase maiMne usa samaya to apanI azakti pradarzita kara kucha samaya bAda unakI sevAmeM upasthita honekI icchA pradarzita kI aura unakI anumati lekara maiM ahamadAbAda gayA / vahA~se phira yathAsamaya jUnake mahinemeM zAntiniketana jAnA huA aura vahA~ke kAryakI vyavasthAmeM juTa jAnA paDA / 'jaina chAtrAlaya' ke bandha kara denekA nirNaya kara liyA gayA thA, so tadanusAra usake vyavahArako sameTane kI vyavasthA kI jAne lagI / granthamAlAkA kAma cala hI rahA thA / isa varSa 'vividhatIrthakalpa graMtha' chapakara taiyAra huA aura 'prabandhakoSa' samAptaprAya thA / aura kaI naye graMthoMkI presakApiyAM taiyAra ho rahI thIM / merA kucha samaya baMbaI meM nivAsa dIvAlI ke avasara para maiM phira ahamadAbAda calA AyA aura phira vahAMse do'tIna mahine baMbaI A kara rahA / graMthamAlAkI chapAIMkA kAma baMbaIke nirNayasAgara presa meM hI pradhAnatayA cala rahA thA aura prupha vagairahake bahArase Ane jAne meM bahuta Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [27 samaya lagatA thA isaliye mujhe dekhanA thA ki baMbaImeM raha kara graMthamAlAkA kArya kucha zIghratAke sAtha kiyA jA sakatA hai yA nhiiN| maiM isa taraha jaba baMbaImeM kucha dina ThaharA huA thA, taba jaina zvetAMbara kaoNnpharansake sekreTarI vagairaha sajjana mere pAsa Aye aura kezariyAjI tIrthakA jo mAmalA cala rahA thA usake bAre meM, parAmarza karanA caahaa| udayapura sTeTane aba usa kAmakI kAnUnI kArravAI karaneke liye eka kamizanakI niyukti kara dI thI aura usake sAmane zvetAMbara aura digaMvara donoM saMpradAyavAloM ko apane apane pramANa upasthita karanekI AjJA jArI kI thii| so isake liye donoM pakSavAle vakIla-berisTaroMko taiyAra karane lage aura apane apane kesakA masAlA juTAne lge| zvetAMbara pakSakI orase jaina kaoNnpharansa aura ANandajI kalyANajIkI peDhI- ina donoM hI saMsthAoMne saMyuktabhAvase isa kesameM sahayoga denekA nirNaya kiyA thA / peDhIne to apane pramukha pratinidhi (svargastha) seTha sArAbhAI DAhyAbhAI tathA seTha pratApasiMha moholAlako isa kAmakI jimmevArI sauMpa dI thI aura jaina zve0 kaoNnpharansane, apane eka bhUtapUrva adhyakSa zrIbAbU bahAdura siMhajI siMghIkI pradhAnatAmeM isa kAmako calAnekA nizcaya kiyA thaa| siMghIjI pahale hI se isa kAmameM dilacaspI le rahe the aura unakI kArya karanekI kuzalatA tathA buddhimattAkA paricaya sabako ThIka ThIka ho gayA thA, isaliye unhIMke jimme yaha kAma sauMpA gyaa| maiM jaba baMbaImeM thA taba unhoMne jaina zvetAMbara kaoNnpharansake sekreTarIko sUcita kiyA ki ve isa kAmake liye mujhase mile aura kucha vicAra-vinimaya kreN| isaliye ve sajana mere pAsa Aye aura kezariyAjIke mAmaleke viSayameM parAmarza karane lage / mere sAtha kI gaI bAtacItase una sajanoMko pratIta huA ki - udayapurameM kamizanake sAmane jaba kArravAI cAlU ho taba merI upasthiti kA vahAM honA bahuta Avazyaka hai| isase unhoMne siMghIjIko likhA ki-ve mujhase udayapura AnekA anurodha kareM ityAdi / isa vRttAMta ko jAna kara siMdhIjIne svayaM baMbaI AnekA nizcaya kiyA aura isa viSayakA tA. 4.2.35 ko kalakattese nimna likhita patra mujhako bhejA / Registered 116, loara sarmyulara roDa, kalakattA, 4. 2.35 zraddheya zrIjinavijayajI, savinaya praNAma. Apake do patra mile / pustakeM bhI milIM / Apake likhe mAphika ceka 1 ru. 1500 kA nirNayasAgara presake nAmakA bhejate haiN| aura cInubhAI solisiTarake patrase mAlUma huA ki una logoMne dhvajAdaMDa kesa saMbaMdhI Apase parAmarza kiyA thaa| una logoMkA mata hai ki baMbaImeM bairisTarake sAtha parAmarza karane ke samaya va udayapurameM sunavAI ke samaya ApakI upasthiti atyAvazyaka hai| unhIMke patrase mAlUma huA ki Apa ahamadAbAda cale gaye haiM isaliye yaha patra ahamadAbAdake patese bheja rahe haiN| hama tA0 14 pharavarI subaha 7 baje baMbaI phuNceNge| caupATI narottamabhAIke yahAM Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28] bhAratIya vidyA anupUrti [tRtIya tthhreNge| cAra roja vahAM raha kara tA. 17 rAtakI gADIse ravAne ho kara tA. 18 rAta udayapura phuNceNge| tA. 20 se sunavAI AraMbha hogii| isaliye hamArA anurodha hai ki Apa kRpayA tA. 14 ko baMbaI pahuMca jAMya va vahIMse hamAre sAtha udayapura cleN| Apake rahanese lekha vagairahake viSayameM hama logoMko vizeSa sahAyatA milegI aura hamako bar3I himmata rhegii| zeSa mulAkAtameM / yahAM saba kuzala Apa sakuzala hoNge| ApakA vinIta bahAdurasiMha - pu. ni. gaye sAla Apa udayapura rahate hue zrIkesariyAjIke maMdirake lekhoMkI jo nakaleM Apane lI thIM unakI eka seTa nakala cInubhAI seThake maMgavAne para hamane unako baMbaI bheja diyA hai|" siMghIjIke sAtha phira udayapura jAnA siMghIjIke isa patrakI sUcanAnusAra yathAsamaya maiM baMbaI pahuMcA / vahAM vakIla berisTaroM Adise parAmarza kara aura unako sAtha le kara hama saba udayapura phuNce| cUM kiudayapura sTeTane isa kesakI sunavAIke liye eka viziSTa kamizana biThAyA thA aura usakA presiDenTa eka aMgreja oNphisara mi. TraeNca thA, isaliye seTha ANandajI kalyANajIke pratinidhiyoMne socA ki kesakI kArravAI calAneke liye koI acchA prasiddha kaoNnsala honA caahiye| isase una logoMne sar cimanalAla setalavaDa jaise sabase bar3e pratiSThita aura nAmI berisTarako isa kAmake liye niyukta kiyaa| isake mukA bile meM, digambara pArTIko bhI koI aisA hI prasiddha berisTara apanI orase rakhanA Avazyaka huA aura isaliye usane mi. mahammada alI jinnAko bulaayaa| udayapura jaise sTeTameM aise baDe baDe berisTaroMkA AnA aura unake dvArA kezariyAjI tIrthakA mAmalA calAyA jAnA-baDI halacala paidA karanevAlI bAta thii| sUrajapolake bahAra Ae hue, phateha memoriyala nAmaka sarakArI musAphara khAnemeM, uparake saba kamare roka liye gaye jinameMkA AdhA hissA zvetAmbara pArTIne aura AdhA hissA digambara pArTIne kabje kiyaa| idhara zvetAmbara pArTIne sar setalavaDako apanA kesa taiyAra karaneke liye madadake rUpameM kucha do-tIna aura vakIla-berisTaroMko niyukta kiyA aura usI taraha digambara pArTIne bhI mi. jinAko madada karaneke liye kucha anya vakIloMko niyukta kiyaa| isa prakAra bar3I bhArI taiyArIke sAtha, udayapurake sarakArI bagIce meM sthita vikToriyA memoriyala haoNlameM kesakI kArravAI zurU huI / sTeTakI orase niyukta kamizanameM, mi. TraeNcake atirikta rAjAdhirAja baneDA, mi. ratilAla aMtANI aura eka aura sajana the| kesake svarUpakA parijJAna jaba taka kesakI vAstavika kArravAI zurU nahIM huI taba taka yaha kisIko patA nahIM thA ki kesakA svarUpa kyA hai aura usameM kisako kyA sAbita karanA hai ? donoM pakSavAloMne socA thA ki jyAdahase jyAdaha 5.6 dina kesa calegA aura eka saptAike Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [29 bhItara-bhItara saba kArravAI pUrI ho jaaygii| isI ginatIse donoM pArTiyoMne sara setalavaDa aura mi. jinnA jaise baDe kaoNnsaloMko, baDI bhArI phIsa para, vahAM bulAyA thaa| para tIna-cAra dinakI kArravAI ke bAda to kucha patA calA ki kesakA svarUpa kyA hai aura usake liye kisa kisa prakArake sabUta peza kiye jAne cAhiye aura kisa taraha unakA parIkSaNa honA caahiye| pahale sabakI yaha kalpanA thI ki kezariyAjImeM jo pUjApaddhati, adhikAravyavasthA aura Aya - vyayavyavahArake saMbaMdhameM paraMparAgata rUr3hi pracalita hai usIke viSayameM vicAra hogA aura usa parase kisa pakSakA vahAM para kitanA adhikAra sAbita hotA hai yaha nirNaya kiyA jaaygaa| para kesakI sunavAIke AraMbha hone para sabase pahale yaha prazna khar3A ho gayA ki vAstava meM yaha mandira kisakA banAyA huA hai, kaba banA hai, isameM jo mUrti pratiSThita hai vaha kisa pakSakI hai ? isa praznakA javAba to eka prakArase khUba gahare aitihAsika saMzodhanakA viSaya thaa| usake liye vahA~ke saba zilAlekhoMkI jAMca honI cAhiye, jitane purAne kAgajapatra haiM unakI jAMca honI cAhiye, jitane bhI sAhityagata ullekha usa tIrthake bAremeM prApta hote haiM unakI AlocanA honI cAhiye, mandirakI sthApatya racanAke viSayameM vAstuzAstroMkA avalokana honA cAhiye, pUjA aura pratiSThApaddhatike liye pratiSThAkalpoMparase parIkSaNa honA cAhiye, mandirameM sthApita anyAnya deva-deviyoMkI mUrtiyoMkA svarUpa jAnaneke liye rUpamaNDana Adi zAstroMkA vidhAna vicAranA cAhiye - ityAdi aneka prakArake prazna isa viSayameM upasthita ho gaye aura vinA ina praznoMkA uttara mile kesakA koI svarUpa nizcita honA saMbhava nahIM thaa| yaha samasyA dekha kara saba koI vilakSitase ho gaye / na isake liye zvetAmbaroMkI koI taiyArI thI na digambaroMkI / 5-7 dinakI kArravAIke bAda phira isakI taiyArI hone lgii| isase mAlUma huA ki kesa kama-se-kama 5-6 saptAha taka calegA aura usake liye bahuta kucha kharcA karanA pdd'egaa| kesakI kArravAIkA sArA bhAra siMghIjI para kesane jo svarUpa pakaDA, vaha eka prakArase merA to abhyasta viSaya thA para aura sabake liye ghora andhakArasA thaa| siMdhIjI isa viSayake niSNAta to nahIM the para unakI samajhameM sArI bAteM bar3I AsAnIse A jAtI thiiN| usa kesakA sArA masAlA taiyAra karanekA bhAra, eka tarahase hama donoMke sara para A paDA thaa| aura siMghIjIko to mArthika bhAra bhI apane sarapara vaisA hI bar3A aura uThAnA paDA / khAne-pIne, rahane karanekA saba intajAma unhoMne apanI jebase kiyA thaa| 15-20 AdamI roja unake rasoDemeM jImate the| cAya, dUdha, miThAI, mevA aura phala Adi sabake liye sadA upasthita rahate the| do-do cAra-cAra dina kesakI sunavAI ho kara phira bIcameM kucha dina kArravAI bandha rahatI thI aura kaoNnsala vagairaha Ate jAte rahate the| / eka dina sabake saba kezariyAjIkA mandira pratyakSa dekhaneke liye bhI vahAM phuNce| jinnA sAhaba bhI usameM zAmila the / sara setalavaDa mUla mandirake garbhAgArameM gaye aura unhoMne mUrti vagairahako dhyAnase dekhA / mandirake andarake bhAgameM jo do-eka zilAlekha the aura jinake viSayameM Age cala kara bahuta kucha vAda-vivAda huA, unako Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30] bhAratIya vidyA anupUrti [ tRtIya bhI unhoMne dekhA aura maiMne unheM par3ha kara, aura sAthameM unakA artha bhI karake sunaayaa| bAhara nikala kara sara setalavaDane mi. jinnAko kahA ki andara kucha kAmake zilAlekha haiM jinako maiMne gaura karake dekhA hai| isa para janAba jinAne kahA ki cUMki maiM andara nahIM jA sakatA aura unako dekha nahIM sakatA, isaliye maiM unake bAremeM kucha noTa nahIM lenA caahtaa| aisI aura bhI bahutasI bAteM vahAM dekhI-sunI gaI jinake viSayameM jinnA sAhabakI samajhameM kucha nahIM AyA aura ve vimanaskase ho gye| usake dUsare dina hama saba loga udayapura rAjyakI sabase bar3I jhIla jayasamudra-jo udayapurale koI 30-40 mIlakI dUrI para hai- dekhane gye| jhIlameM idhara udhara ghUma Aneke liye eka choTIsI naukA rakhI huI thI, jisameM sar setalavaDa, mi. jilA tathA unakI bahana, siMghIjI, maiM aura kucha do-eka aura sajana savAra hue| siMdhIjIne mujhase dhIrese kahA ki 'yaha khUba maukA AyA hai jisameM sar setalavaDa aura mi. jinnA jaise donoM paraspara virodhI rAjakIya dalake netA eka sAtha eka naiyAmeM baiThe hue haiN| para ve donoM paraspara cUpa the| koI bAtacIta karanA pasanda nahIM karate the| maiMne yoM hI makhaula karate hue kahA ki 'jinnA sAhaba! yaha kyA hI acchA ho, yadi Apa aura sara setalavaDa donoM isa ekAnta aura prazAnta sthAnameM hiMdusthAnakI rAjakIya AjAdIkA koI acchA rAstA DhUMDha nikAlanekA tarIkA soceM aura dezakI rAjakIya naiyAko donoM paraspara viruddha dizAmeM dhakelate rahanekI kozIzake badale, apanI isa naiyAko calAnevAle Age aura pIcheke donoM mallAhoMkI taraha, eka hI dizAmeM use calA kara kinAre pahuMcAnekA sat prayatna kreN|' mi. jinnAne ha~sate hue kahA-'usa nAvameM hama akele do hI to nahIM hai. bIcameM (mujhe lakSya kara kahA) Apake jaise khabaradhArI bhI to bahuta baiThe haiM jinako kahAM jAnA hai isakA koI patA hI nahIM hai aura maukA mila jAya to hama donoMko uThA kara jhIlake bIcameM DUbo denA cAhate haiM / isaliye kisI kinAre pahuMcanekI apekSA abhI to hamako apanI jAna hI bacAnekI phikrameM mazagUla rahanA paDatA hai| Is'nt true sir Chimanlal ? (kyA yaha saca nahIM hai sar cimanalAla ?) aisA kaha kara unhoMne sar setalavaDako sambodhita kiyaa| maiM aura siMghIjI donoM haMsa paDe / itane hI meM nAva tAlAvake kinAre pahuMca gaI aura hama saba usameMse utara kara, apanI apanI moTaroMmeM baiTha, rAste pdd'e| kaoNnsaloMkA badalanA jaisA ki maiMne upara sUcita kiyA kezariyAjIke kesakI sunavAI bahuta dinataka hotI rahI aura usameM aneka tarahake aitihAsika aura sAMpradAyika prazna upasthita hote rahe / mi. jinnAne phira Anese inkAra kara diyA aura idhara sara setalavaDa bhI ukatA gye| isaliye unhoMne bhI apanI brIpha apane putra zrImotIlAlajI setalavaDako denekA apanA abhiprAya hama logoMse prakaTa kiyA aura yadi zrImotIlAla na A sakeM to phira zrImuMzIjIko bulAnekA abhiprAya diyaa| hama logoMne anubhava kiyA ki kesako calAnemeM sar setalavaDako bahuta kaSTa ho rahA hai aura jisa prakArake purAvoM aura pramANoMkI vahAM upasthiti hotI rahatI haiM ve bahuta hI pAribhASika aura sAMpradAyika Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [31 arthavAle honese unakA hArda aura bhAvArtha samajhane-samajhAne meM unako bahuta trAsa hotA hai / isaliye kisI adhika utsAhI kaoNnsalako bulAyA jAya to ThIka ho / sar setalavaDako saba pramANa samajhAnekA kAma mere para thaa| korTa meM unake barAbarameM merI kursI lagI rahatI thI aura bAdameM hamAre pakSake anya berisTara vagairaha kii| sandhyAko bhojana vagairaha karake rAtako 8 baje hama sar setalavaDake Dere para jAte aura upasthita pramANoMke pakSa-vipakSameM agale dinake liye praznAvali Adi taiyAra karate / isa taraha roja rAtake bAraha bajate / sar setalavaDa barAbara saba pramANoMko sunate, unake artha vagairaha pUchate aura phira apane liye noTas Adi taiyAra krte| utanI vRddha umrameM bhI, usa prakAra unakA vaisA parizrama dekha kara mujhe bar3A Azcarya hotA thaa| bhAratavarSake eka labdhapratiSTha aura bahuta baDe berisTarake sAtha baiTha kara isa prakAra kAma karanekA, apane jIvana meM akalpita prasaMga milanese mujhe to eka prakArakA kautUhalasA hotA thA aura korTameM sunavAIke samaya beriSTaroM kA paraspara vAgyuddha hotA dekha manameM kucha AnandasA AtA thaa| sara setalavaDane jaba AnekI anicchA pradarzita kI to merI aura siMghIjIkI icchA huI ki hameM aba zrImuMzIjIko bulAnA caahiye| unake Anese kesake kAmakI gati bar3hegI aura usakA jaldI nikAla hogaa| sivAya ye svayaM saMskRta bhASA Adi acchI jAnate haiM aura aitihAsika saMzodhanakA bhI inako utkRSTa jJAna hai isaliye inakI upasthitise viSayakA golamAlapana bhI bahutasA miTa jAyagA aura kliyara AryumeMTakA rAstA sApha ho jAyagA / para, ANandajI kalyANajIke pramukha pratinidhi sva0 seTha sArAbhAI DAhyAbhAIkA- jinakA sambandha sar setalavaDake sAtha aura aura kAraNoMse bhI bahuta ghaniSTha thA-Agraha thA ki jaba taka zrImotIlAla setalavaDa upalabdha hoM taba taka anya kisIko nahIM bulAnA cAhiye / para siMdhIjIkI Agraha pUrNa icchA rahI ki yadi zrImaMzIjI mila jAya to pahale unhIMko nizcita karanA ThIka hogA aura isake liye mujhase unhoMne anurodha kiyA ki maiM khuda baMbaI jAUM aura zrImuMzIjIko udayapura le aauuN| tadanusAra, ANandajI kalyANajIke mainejarako sAtha lekara maiM baMbaI bhAyA aura sara setalavaDakI oNphisameM baiTha kara unase parAmarza kiyaa| unakI icchA huI ki pahale zrImotIlAlase pUcha liyA jAya, kyoM ki unase isabAremeM pahale kucha bAta cIta ho cukI hai| yadi ve na A sakeM to phira zrImuMzIjIko pUchanA cAhiye / unhoMne usI samaya zrImotIlAlako TelIphona kiyA aura unase udayapura jAneke viSayameM bAta cIta kii| zrImotIlAlane jAnA svIkAra kara liyaa| usa rAtako sara cimanalAlake makAna para hama logoMkI mITIMga huI aura zrImotIlAlako unhoMne kesakA sArA hAla samajhAyA aura kahA kI 'munijI isa viSayameM bahuta "eksaparTa" haiM so tumako saba bAtoMmeM inase bahuta kucha sahAyatA milatI rahegI' ityAdi / usI dina mujhe baMbaI meM khabara milI ki-digambara pArTIne zrImuMzIjIko udayapura lAnA nizcita kara liyA hai ! ataH inase milanA bhI aba nirarthaka thA / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32] bhAratIya vidyA anupUrti [tRtIya udayapurameM zrImotIlAlajI setalavaDa usare dina phraMTiyaramelase hama zrImotIlAlajIko sAtha lekara udayapurake liye 5ravAnA hue / siMghIjIne jaba yaha sunA ki-zrImuMzIjIko hama apane pakSakI orase lA na sake itanA hI nahIM varan ve sAmanevAlI pArTIkI orase vahAM A rahe haiM, taba unako bahuta burA lagA aura ve hatotsAhase ho gaye / eka to yoM hI bahuta dinoMse mAmalA astavyastasA cala rahA thA aura usake liye vyarthakA hI bahutasA kharca ho rahA thA, jisase siMghIjI ukatA rahe the| isameM phira unakI icchAnusAra kaoNnsala vagairahakA prabandha nahIM ho rahA thA isase unakI becainI aura bhI adhika bddh'ii| maiMne unheM bahutasI bAteM samajhAI aura unako kahA ki 'zrImotIlAlajI bhI vaise hI baDe buddhimAn prasiddha vakIla aura bahuta pratiSThita vyakti haiM evaM saba bAtoMmeM baDe kuzala haiN| isaliye hamAre kesameM koI truTi na Ane paavegii| aura sAmanekI pArTIkI orase jo zrImuMzIjI A rahe haiM vaha bhI eka prakArase hamAre hakameM acchA hI hai| kyoM ki ve svayaM vidvAn aura itihAsajJa haiM isaliye phijUlakI koI bAtoMmeM ve apanA samaya naSTa na kareMge, aura hamArI dalIloMko samajhanekI aura unakA vAstavika uttara denekI kozIza kareMge jisase hamArA rAstA jaldI sApha ho jAyagA aura hameM unake sAtha jhagaDanemeM eka prakArakA AnandasA AyagA' ityaadi| rAtako hama zrImotIlAlajIke sAtha baiThe aura karIba do baje taka kesakI bAtoMkA punarAvalokana karate rahe tathA unako saba pramANa samajhAye gaye / ve baDI zIghratAse apane noTas taiyAra karate gaye aura aneka naye naye prazna pUchate gye| dUsare hI dina korTa meM jaba sunavAI zurU huI to zrImotIlAlajIne naye hI DhaMgase kAma lenA zurU kiyA aura kamizanako bhI kaI naye mudde vicAranekI sUcanA dii| baMbaI hAIkorTake eka baDe nAmI vakIla honese tathA kAnUnake pAragAmI vidvAn honese unhoMne kamizanakI kAravAIkI bhI kaDI samAlocanA karanI zurU kI aura kaI avAstavika aura bhaprAsaMgika pramANoMko upasthita karanekI ijAjata dekara kesako kisa taraha anAvazyaka laMbA cauDA banA diyA gayA hai isa viSayameM unhoMne koI do ghaMTe bahasa kI, jisase kamizanake meMbaroMko bhI apanI kucha laghutAsI pratIta huii| unhoMne usa dina kamizanako apane kesake kucha mahattvake mudde sUcita kara diye jisameM unhoMne kaha diyA ki hamako apane kesameM sirpha inhIM muddoMke viSayameM kahanA hai aura vicAra karanA hai| kArravAIke khatma hone para zAmako jaba makAna para hama loga Aye to siMdhIjI ThIka prasannase mAlUma diye aura bole ki- 'nahIM AdamI to acchA hoziyAra mAlUma detA hai aura mAmaleko ThIka taraha saMbhAla legA aisI AzA hotI hai|' usa dina rAtako phira hamArI mITIMga huI jo do baje taka calatI rahI / zrImotIlAlajIne kucha naye mudde upasthita kiye jinake viSayameM kucha granthoMmeMse pramANa khoja nikAlanekI jarUrata thii| dUsare dina to unako peza karanA thaa| isake liye mujhe sArI rAta jaganA pddaa| maiM apane kamare meM una pustakoMko TaTola rahA thA aura pramANoMko ikaTThA kara rahA thA / makAnameM macchaDa bahuta ho gaye the aura ve baDe parezAna kara rahe the| siMghIjI tIna baje uTha Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa ] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [ 33 kara mere kamare meM Aye to unhoMne dekhA ki maiM kAma kara rahA hUM aura macchar3a mujhe burI taraha satA rahe haiM / usI samaya apane kamare meM jA kara ve 5-7 agarabattI le Aye aura unako sulagA kara sAre kamaremeM khaDe khaDe idhara udhara unako ghumAte raheM / koI ghaMTe DeDha ghaMTe taka ve isa taraha karate raheM aura mere pAsase macchar3oMko dUra bhagAte raheM / maiMne kahA 'bAbUjI, Apa kyoM itanA kaSTa uThA rahe haiM ? jAiye aura soiye / hamako to aisI bAtoMkI Adata paDI huI hai| hama to sArI rAta isI taraha baiTha kara apanA kAma karate rheNge|' unhoMne kahA- 'hama to 3-4 ghaMTe khUba maje meM so liye haiM aura Apa to sArI rAta isI taraha baiThe baiThe kAma kara rahe haiN| hamase aura kucha nahIM bane to hama itanI sevA to kareM" ityAdi / siMghIjIkI usa rAtakI vaha zuzrUSA-vRtti aura kAryakI utsukatA mujhase kabhI na bhUlI jAya vaisI mere hRdayameM jamI huI hai / unake jaise dhanika, sukhazIla aura rAjasI svabhAvavAle vyaktike dilameM aisI jJAnabhakti aura sevAvRtti ho sakatI hai, isakI mujhe kabhI kalpanA nahIM huI thI / maiM unake kathanako suna kara mugdhasA ho gayA - - aura bahuta dera taka unakI tarapha dekhatA rahA / maiMne dekhA ki unake mukhapara eka prakArakI prasannatA aura namratAkI prabhA phailI huI hai aura ve zAnta evaM sahaja santoSameM nimana hai / zrImunzIjIkA udayapura AnA dUsare dina zrImuMzIjI bhI digambara pArTI ke kaoNnsalake taura para vahAM A phuNce| unhoMne bhI Ate hI korTake kAma meM baDI capalatA paidA kara dI aura apane pakSa jo mudde sAbIta karane the unake viSaya meM spaSTa nirdeza kara diyaa| abhI taka jitane pramANa aura purAve dAkhila kiye gaye the aura jisa DhaMgase una para vicAra huA thA una sabako unhoMne kATa-chAMTa kara unameMse kucha mahatvake pramANoM para hI vicAra karanA Avazyaka batalAyA aura bAkI sabako nikAla alaga kiyA / idhara zrI motIlAlajI aura udhara zrImuMzIjI jaise baMbaI hAIkorTa ke sabase bar3e prasiddha aura akhila bhAratIya pratiSThAvAle kAnUnake pAragAmI vidvAn vahAM upasthita honese, sTeTake sAre atararNameM aura khAsa kara usa kamizanake kAma meM baDI sajIvatA aura tatparatA utpanna ho gaI / zrImotIlAlajI aura zrImuMzIjI donoM sTeTa gesTa the aura sTeTake gesTa hAusameM hI ve Thahare the| donoMke kamare pAsa-pAsa meM the / hama loga rAtako 8 baje apane kaoNnsala zrI motIlAlajI se parAmarza karaneke liye aura agale dinake pramANoM aura dalIloMkI carcAke liye mITIMgake rUpameM vahAM gesTa hAusameM ikaTThe hote / sAmanekI pArTIvAle sajjana bhI usI taraha zrImuMzIjI ke sAtha parAmarza karane ekatra hote / vyAvasAyika kAmakAjake khatma hone para, pahale hI dina maiM zrImuMzIjIkI rUmameM milane gayA, to dekhA ki ve akele baiThe hue apane kesake 500-600 peja uthalA rahe haiM aura unameM kucha tathya hai yA nahIM isakI khoja kara rahe haiN| bole- 'mujhe to isa kesa ke bAremeM isake pahale eka akSarakA bhI patA nahIM thA / baMbaI se Ate gADImeM kala rAtako jo kucha ina kAgajoMmeMse sAra nikAla sakA usake kucha phuTakara noTas kara liye haiM aura isI paraseM 3.5. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34] bhAratIya vidyA anupUrti [tRtIya maiMne apanI AjavAlI dalIleM taiyAra kI thii| kAgajoMke dekhanese patA calatA hai ki isake pahale jo kArravAI ho gaI hai vaha saba vinA matalabakI thI aura kesakA upasthApana ThIka DhaMgase nahIM kiyA gayA hai| hamAre paNDitoMko (arthAt digambara pakSavAloMko) apane pramANoM Adike viSaya meM koI ThIka jAnakArI nahIM hai aura unase jo kucha savAla karatA hU~ usakA ve ThIka uttara nahIM de sakate / ' maiMne zrImuMzIjIse kahA''maiM to siMghIjIke Agrahase baMbaI khuda Apako apane pakSakI orase bulAne AyA thA para sara cimanalAlane zrImotIlAlajIko taya kara liyA isase phira maiM milane nahIM bhaayaa| parantu vidhAtAkA yoga dekhiye ki ApakA yahA~ AnA nizcita thA isaliye usane hamAre sAmanekI pArTIkI orase Apako yahA~ upasthita kara diyaa|' ityAdi prakArakI gapazapa kara hama apane apane sthAna para phuNce| dUsare dina korTa meM jaba kAma zurU huA to eka zilAlekhake bAremeM carcA cala pdd'ii| yaha lekha digambara pakSakI orase eka mukhya pramANarUpameM peza kiyA gayA thA, para lekhameM eka jagaha aisI bhaddI galatI khudI huI thI jisase lekhakA hArda kucha bhI samajhameM nahIM AtA thaa| mujhe to usakI cAbI mAlUma thI para sAmanevAloMko usakI kucha kalpanA nahIM thii| isase galatIkA lAbha uThA kara hamAre pakSake kaoNnsalane usa para khUba apanA bauddhika jora batalAyA aura zrImuMzIjIke saMskRta jJAnakI khUba parIkSA lI gii| unake paNDitoMkI buddhi to kuNThitasI ho gaI thI aura muMzIjI khUba Upara nIce dekha dekha kara apanA peliyogrAphikala (prAcIna lipiviSayaka) jJAna rivAija kara rahe the aura mana hI mana haMsa rahe the / muMzIjIke pAsa hI kamizanake eka meMbara (sva0) zrI ratilAla aMtANI baiThe hue the, jo apane Apako prAcIna lipikA acchA jJAtA samajhate the| unhoMne lekhake usa aMzako bilkula aura hI DhaMgase par3hA aura kahA ki- 'isameM to koI mahAdeva mandirakA ullekha mAlUma detA hai|' muMzIjIse rahA nahIM gayA aura ve mujhako lakSya kara bole ki-'munijI ! batAo na yaha kyA zabda hai ? yoM hI nikammA sara kharAba kara rahA hai|' isa para zrImotIlAlajIne mujhe hAthase dabA kara cupa rahanekA izArA kiyA aura bole ki 'yahAM para nahIM baMbaI jA kara pUchanA, vahAM batAveMge! suna kara saba haMsa paDe / zrImuMzIjIse jela meMse nikale bAda phira merI koI mulAkAta nahIM huI thI so isa prakAra udayapurameM eka sAtha rahanekA maukA mila jAnese hama donoMko bar3A Ananda AyA aura usameM phira siMghIjIkA mela huA / isase itane dina pahale jo udayapurameM khUba parezAnI uThAnI par3I aura manako glAni huI vaha dUra ho gaI aura hamArA samaya eka prakArase baDe AnandameM bItane lgaa| prAyaH roja zAmako eka sAtha ghUmane jAte aura jela- nivAsake saha-smaraNa tathA bhaviSyameM kisI sAhityika saMgaThanake vicAra bhAdimeM ApanA samaya vyatIta karate the| kabhI kabhI siMghIjI bhI sAtha ho lete| usI prasaGgameMse siMghIjIkA bhI zrImuMzIjIke sAtha nikaTa maitrIkA sUtrapAta huA jo Age jA kara bhAratIya vidyA bhavana' ko isa prakAra ananya sahakAra deneke rUpameM pariNata huaa| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ barSa zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [35 kesake kAmake samApti zrImuMzIjIke Aye bAda kezariyAjIke kesa meM khUba tejI AI aura koI 9-10 dina meM hI sArI kArravAI khatma ho gaI / koI DhAI-tIna mahine udayapurameM paDe rahanese baDI meM cainI ho rahI thI so dUra huI aura kesakA mAmalA pUrA hote hI vahA~se ravAnA honekA progrAma taya huaa| siMdhIjIko bhI kalakatte jAnekI bar3I utAvalI thI aura unako apane kArobArakI kitanI hI mahattvakI samasyAyeM unheM vivaza kara rahI thiiN| para kezariyAjIkA yaha mAmalA eka prakArase unhIMke sara para paDa gayA thA, isaliye isakA anta hue vinA ye vahA~se khisakanA nahIM cAhate the| isa mAmale meM jitanA zrama siMghIjIne uThAyA utanA aura kisIne nahIM utthaayaa| bahuta kucha samaya aura zaktike vyayake uparAnta unhoMne mArthika vyaya bhI kAphI kiyaa| koI 10 hajArake lagabhaga unakA vahA~ para kharca huA hogaa| yadi siMghIjI na hote to na mAlUma kezariyAjIkA vaha mAmalA kisa taraha calatA aura kaisA usakA svarUpa hotaa| isakA matalaba yaha nahIM samajhanA cAhiye ki siMghIjI tIrthoM ke aghaDeke bAremeM koI khAsa dilacaspI rakhate the yA anyAnya sAMpradAyika seThoMkI taraha digambara-zvetAmbarakI pakSApakSImeM unako Ananda AtA thaa| ve isa viSayameM bahuta niSpakSa the aura aise saghaDoMse to unheM eka prakArakI napharata thI / kezariyAjIke mAmalemeM ve isa taraha phaMsa gaye usakA kAraNa khAsa zAntivijayajI mahArAja the| unhoMne isa tIrthake nibaTAreke liye ukta rItise jaba anazana kara liyA aura isa mAmaleko vaisA rUpa de diyA, taba unakI tarapha viziSTa bhakti honeke kAraNa siMghIjIko usa pravRttimeM yoga denA par3A aura phira dhIre dhIre isa prakAra kesakA sArA mAmalA saMbhAlanekA unako pharja pddaa| yaha to unakA khAsa khabhAvagata lakSaNa thA ki jisa kAmako ve apane hAthameM lete usako apanI pUrI zakti lagA kara pUrA karate / jaise vaise kAma karanA yA bIcameM hI use choDa denA yaha unakI prakRtike sarvathA viruddha thaa| udayapurake kucha sthAnoMkA nirIkSaNa udayapurameM rahate hue hama donoM AsapAsake aitihAsika evaM darzanIya sthAnoMko prAyaH dekhane jAyA karate the| eka dina ekaliMgajIkA sthAna dekhane gaye / Ate hue jarA dera ho gaI thI aura nAgadAke pAsakI ghATI pAra karate aMdherA ho gayA thaa| ghATI car3hate car3hate moTarameM kucha kharAbI ho gaI aura isaliye vahAM kucha ruka jAnA paDA / hama donoM moTarameM baiThe the aura DrAivara injInakI kharAbI sudhAra rahA thaa| itane hI meM bagalakI jhAr3ImeMse eka baDAsA zera nikala AyA aura vaha hamAre rAste meM koI 20-25 phuTake phAsale para saDakake bIcameM khaDA ho kara, hamArI ora TakaTakI lagAkara dekhane lgaa| DrAivara baDA hoziyAra thaa| vaha ekadama kUda kara apanI sITa para baiTha gayA aura tejadAra battI banA kara khUba joroMse horna bajAne lgaa| nazIbase cakkarake. dhumAte hI moTara bhI sTArTa ho gii| usane bar3I tejIse moTara choDa dii| jaisI moTara Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36] bhAratIya vidyA anupUrti [ tRtIya zerake najadIka pahuMcI ki zerane laMbI chalAMga mArI aura vaha hamArI moTarake Upara hokara pIche kI ora kUda pddaa| itanemeM to moTara pUrI tejIke sAtha Age bar3ha gaI aura zera jhAr3ImeM ghusa gyaa| hama apanI khuzanazIbI manAte hue aura DrAivarakI hoziyArIkI prazaMsA karate hue makAna para phuNce| siMdhIjIne DrAivarako Upara bulAkara use miThAI vagairaha khAneko dI aura phira 21 rUpaye bakSIsake diye / __vahAM udayapurameM isa taraha kezariyAjIke mAmalemeM ulajhe rahane para bhI, unakA jo nijI zokha prAcIna zikke, citra, zilpake namUne- ityAdikakA saMgraha karanekA thA vaha cAlU thaa| nAthadvAre Adise kaI loga purAne citra Adi le Ate the aura yadi upayogI mAlUma diyA to siMghIjI unako yogya mUlya de kara turanta kharIda lete the| - maiM eka dina ghUmaneke liye akelA yoM hI zaharase 4-5 mIlake phAsale para bahuta hI ekAnta pradeza meM calA gyaa| vahAM jaMgalameM eka pahADIkI khINameM eka choTAsA zivAlaya dekhA jo bilkula TUTA huA thA para usake maNDapakA eka toraNa akhaMDa rUpase khar3A thaa| choTAsA nAjUka toraNa thA jo sirpha 4 hI akhaNDa zilAkhaNDoMse banAyA gayA thA para usakA zilpakAma bahuta hI sundara, AkarSaka aura pramANopeta thaa| maiMne siMghIjIse bhA kara usakA jikra kiyA to ve use dekhaneke liye baDe utsuka hue| para maiMne kahA vahAM jAnekA moTara AdikA koI rAstA nahIM mAlUma detA aura 4-5 mIla paidala jAnA aura phira mAnA Apake liye zakya nahIM mAlUma detA / taba ve bole 'kyA Apa hamako itane kamajora aura apaMga samajhate haiM ? dekhiye hamArI parIkSA kara lIjiye hama cala sakate haiM yA nhiiN|' dUsare hI dina savere nAstA-pANI kara hama donoM usa jagahako dekhane cala pdde| patharIle aura UMcenIce pahADI bhAgako pAra karate hue hama vahAM phuNce| siMghIjIne mandirake usa bhagnAvazeSa toraNako baDe dhyAnase dekhA aura ve baDe prasanna hue| bole-'hamArA calanA bilkula sArthaka ho gyaa| isa toraNako dekha kara to mana hotA hai ki yadi hama ise uThA kara kalakattA le jA sakeM to usake liye hajAra-do hajAra rUpayA bhI kharcaneko hama taiyAra ho jAya / ' maiMne kahA- 'yaha to isa mevADa rAjyameM zakya nahIM hai; aura aise to isa darindra mevADameM hajAroM mandira jahAM vahAM TUTe phUTe par3e haiM jinakI tarapha kabhI koI dekhanevAlA bhI nahIM hai aura jinake utkRSTa zilpakA grAmINoMke laDake patthara mAra mAra kara pratidina nAza karate rahate haiN|' isa tarahakI bAteMcIteM karate koI 12 baje hama vApasa makAna para pahuMce aura nahA-dho kara bhojana karane sAtha baiThe / taba bole ki 'kahiye hama calanekI parIkSAmeM pAsa hue yA nahIM!' maiMne sacamuca hI dekhA ki siMghIjIko usakA koI vaisA thAka nahIM mAlUma diyA aura rojakI taraha apanA kAma karate rahe / siMghIjIkI udayapurameM Arthika udAratA siMdhIjIne usa tIrthake mAmale meM jitanA kharcA vahAM para uThAyA thA usakA jikra to Upara kiyA hI hai| usake uparAnta bhI saMsthAoM Adiko unhoMne vahAM kitanA hI dAna diyA thaa| udayapurakI sArvajanika zikSAviSayaka suprasiddha saMsthA 'vidyA bhavana' (DaoN. zrImohanasiMhajI mahetA dvArA sthApita) ko eka hajArakA dAna diyaa| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [37 jaina borDiMga hAusako zAyada do-DhAI hajArakA dAna kiyaa| mahilA vidyAlayavAloMne, vahAM para mere hAthase 'kalAbhavana' kA khAtamuhUrta karAyA, jisameM 500 rUpaye diye| isa prakAra aura bhI kitanI hI phuTakara rakameM unhoMne yathAyogya sthAnoM meM dAnake rUpameM dii| siMghIjIkA dAna karanekA aura kharca karanekA dila bahuta bar3A thA, para ve sadA apanI prasiddhise prAyaH dUra rahate the| kisIko jo kucha dete the usakA jikra prAyaH ve kisIse nahIM karate the| koI khAsa prasaGga A jAne para hI usa bAtakA ullekha ho jAtA thaa| .. usa mAmale meM vahAM para, aura bhI koI do-cAra baDe kahalAnevAle seTha Ate jAte rahate the aura unameMse eka to apane Apako zAntivijayajI mahArAjake vaise hI bhakta mAnate-manAte the| rasoDAkA jo bhArI kharca siMghIjIne vahAM uThAyA usameM ve seTha bhI barAbara apane nokaroMke sAtha khAnApInA karate the aura siMghIjIse zurU meM Agraha bhI karate the ki- 'Apako isa rasoDeke kharce hamako bhI AdhA hissA lene denA hogA' ityAdi / seThajIne socA hogA koI do sau cAra sau rUpaye kharca Age so hama bhI usameM nAma kamA leNge| para jaba dekhA ki kharcekI tAdAda to bahuta bar3I ho gaI haido sau cAra saukI jagaha kaI hajArane le lI hai| taba ve phira kabhI bhUla kara bhI isa bAtako na nikAlate the aura siMdhIjIko AtithyakA puNya barAbara dete rahate the| udayapurase calate samaya siMghIjIne isa bAtakA yoM hI majAkameM mujhase jikra kara diyA thaa| udayapurase cittoDako prasthAna jyoM hI korTakA mAmalA khatma huA, hama saba vahA~se usI dina ravAnA honeko taiyAra hue / para udayapurake jainasamAjane kamizanake meMbaroM evaM bAharase Aye hue vakIloM ityAdike sAtha siMghIjI Adiko eka cAyapArTI dI jisameM zrImuMzIjI, zrImotIlAlajI Adi saba sammIlita hue| dUsare hI dina hama vahAMse saba sAthameM ravAnA hue| rAtabhara cittoDake sTezana para Thahara kara, dUsare dina savere cAya-dUdha le kara maiM, zrImuMzIjI aura siMghIjI tInoM jana ike kara cittoDakA kilA dekhane gye| maiMne aura siMdhIjIne to pahale bhI usa kileko dekhA thA para zrImuMzIjI sAthameM the isaliye phirase dekhane meM aura adhika Ananda aayaa| rANA kuMbhAkA kIrtistaMbha dekha kara hama logoMne paramAra nRpati bhojadevakA vaha zivamandira vizeSa dhyAnase dekhA jisameM bhaNahilapurake caulukya nRpati kumArapAlakA vi0 saM0 1207 kA lekha khudA huA hai| para usa mandirake garbhAgArameM lakaDI aura bAMsa bhare paDe the aura kacarekA Dhera lagA huA thA jisako dekha kara hamako baDI glAni huii|aage calate hue cAmuMDA-kAlIkA mandira dekha kara padminIke mahala vagairaha dekhe aura phira vahAMse jaina kIrtistaMbhako dekha kara tathA dhvaMsAvaziSTa kucha purAne jaina mandiroMko dekha kara hama yathAsamaya sthAna para phuNce| nagarI nAmaka prAcIna sthAnakA nirIkSaNa maMzIjI to dopaharakI gADIse baMbaIke liye ravAnA ho gaye para maiM aura siMdhIjI cittoDake pAsa 6-7 mIlake phAsale para 'nagarI' nAmakA eka purAnA sthAna hai use dekhane gye| maiMne hI siMghIjIse usa sthAna kA paricaya diyA thA aura batAyA thA ki yaha 'nagarI' vahI itihAsa prasiddha 'mAdhyamikA nagarI' hai jisakA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38] bhAratIya vidyA anupUrti [tRtIya ullekha 'aruNad yavano mAdhyamikAm' ityAdi uktike rUpameM pAtAla mahAbhASyameM milatA hai aura jo zibijanapadakI rAjadhAnI thii| isI mAdhyAmikAke nAma parase jaina zvetAMbara saMpradAyake eka munisaMghakI purAtana kAlameM eka zAkhA prasiddha huI thI jisakA ullekha kalpasUtrakI sthavirAvalImeM 'majjhimA sAhA' (mAdhyamikA zAkhA)ke rUpameM kiyA huA milatA hai| isa sthAnameMse bahuta prAcIna zikke bhI mile haiM jo itihAsakI dRSTise baDe mahattvake haiM' ityAdi / isa kathanako suna kara, siMghIjI usa sthAnako dekhane ke liye bahuta utsuka hue aura bole ki 'use dekhe vinA hama yahAMse nahIM jaaNygeN|' maiMne bhI usa sthAnako kabhI AMkhoMse to dekhA nahIM thA, so maiM bhI use dekhaneke liye vaisA hI utsuka thaa| para vahAM jAnA baDA kaThina mAmalA thA / moTara vagairahakA koI acchA sAdhana vahAM upalabdha nahIM thaa| eka tAMgAvAlA milA jo bar3I hicakicAhaTake sAtha bahutasA kirAyA dene para calaneko rAjI huaa| .. bAta yaha thI, ki vahAM jAne kA rAstA bahuta hI kharAba aura bhayaMkara patharIlA thaa| tAMgAvAloMko bhI jAnemeM baDA kaSTa hotA thA aura ghoDeko evaM tAMgeko-donoMko coTeM laganekA khatarA thaa| para hamako kisI taraha jAnA thA isaliye use muMhamAMgA kirAyA de kara hama dopaharake do-DhAI baje cittoDake sTezanase ravAnA hue| phAsalA to 6-7 mIla hI kA thA para vahAM pahuMcane meM hameM pUre DhAI ghaMTe lge| rAstemeM tAMgA uchala uchala kara calatA jAtA thA aura hamArI kamara aura kulloMkI haDDiyoMkI ThIka marammata hotI jAtI thii| haraeka uchala - kUda para hama donoM tAMgeke gadde parase (jo ki nAmakA hI gahA thA aura hamAre nitaMbakI camaDIko yoM hI vaha chIla chIla kara mulAyama kara rahA thA) eka veMta uchala kara phira usa para jamate the / siMghIjIkA apanI jiMdagImeM aise tAMge para saphara karanekA yaha zAyada pahalA hI maukA thaa| maiM unakI ora TakaTakI lagA kara dekhA karatA thA aura ve merI ora / jahA~ kahIM aisI khAsa uchala-kUdakI jagaha AtI to tAMgAvAlA bar3I rahamadilIke sAtha kahatA 'bAbUsAhaba, jarA saMbhala kara baiThanA / sAlA rAstA bahuta hI kharAba hai / isa rAste to Apake jaisA AdamI kabhI koI nahIM AyA gyaa| yaha to jaMgalI bhIla logoMke Ane-jAnekA rAstA hai| vahAM to Apa jaise baDe AdamiyoMke dekhanekI koI cIja nahIM hai| nAhaka yoM hI Apa itanA kaSTa uThA kara vahAM jA rahe haiN| yaha to Apakese zarIpha AdamIko dekha kara maiM calA AyA, nahIM to koI 25 rUpaye bhI de to maiM nahIM aataa| kahIM ghoDekA paira TUTa gayA yA tAMgAkA paiyA TUTa gayA to kitanI muzIbata ho, isakA Apa hI khayAla kara lIjiye' - ityAdi kitanI hI bAteM tAMgevAlA karatA jAtA thA aura hama sunate jAte the| jahA~ kahIM bahuta hI kharAba jagaha AtI to vahAM tAMgAvAlA hamako nIce utaranekI salAha detA aura hama usakA tatkAla amala karate; itanA hI nahIM para bahuta dUra taka paidala hI calanA pasanda karate / kyoM ki usase kucha hamako ArAma hI milatA thaa| tAMgAvAlA bhI hamako bahuta bhale AdamI samajha kara hamArI prazaMsAke phUla bikhere jAtA thaa| - isa taraha hama nagarI phuNce| vahAM jo kucha do-tIna purAtanakAlIna dhvaMsAvazeSa the unako dekhA / hAthIvADeke nAmase prasiddha khaNDaharake bhImakAya zilAkhaNDoMko dekha kara Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa ] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [39 bahuta cakita hue / 'ArkiyolaoNjikala sarve' kI rIpoToM meM maiMne usa purAtana sthAnakA bahuta kucha varNana paDhA thA isaliye una khaNDaharoM AdikA darzana mujhe bahuta hI AlhAdaka huaa| siMdhIjIko bhI unako dekha kara prasannatA huI aura bole ki 'bhApa yadi na hote to yaha sthAna dekhanekA hamako kabhI avasara nahIM aataa|' nagarIke khaNDahara bar3I dUra dUra taka phaile hue the| samaya hotA to hama idhara udhara saba jagaha ghUmate, para sandhyAkAla nikaTa A rahA thA aura usI rAstese ho kara phira gujaranA thA, isaliye bar3I zIghratAke sAtha kucha dekha-dAkha kara hama vApasa phire| jagaha jagaha para purAne zilpake patthara aura prAcIna kAlIna bar3e AkArakI IMTeM dikhAI par3atI thIM, jinako dekha kara siMghIjIkA mana unakI tarapha AkRSTa hotA thA aura icchA ho jAtI thI ki yadi inameM se kucha uThA kara le jA sakeM to le jAya / para vaisI pattharakI cIjeM koI thor3I uThAI jA sakatI thiiN| to bhI vahAMkI smRtike liye 3-4 bar3e AkArakI purAnI ITeM jo eka jagaha akhaNDa rUpase hamAre dekhane meM A gaI, hamane unako uThA lI aura tAMgemeM rakha lii| tAMgAvAlA bhI kahane lagA-'hajUra, ye baDI jUnI ITeM haiN| pAMDavoMke jamAnekI haiN| vaha hAthIvADA jo Apane dekhA vaha bhI pAMDavoMkA banAyA huA hai| pAMDavoMke hAthI vahAM para bAndhe jAte the aura jo bar3e bar3e patthara Apane vahAM dekhe, ve rAmacandrajIne jo laMkA jAneke samaya samudrakA pula bAndhA thA usake haiN| pANDavoMne isa jagaha eka rAkSasako apane kabje meM kiyA thA aura usane ye saba patthara laMkAke samudrase yahAM lA kara yaha hAthIvADA banAyA thA' ityAdi / vApasa lauTate samaya hama donoM prAyaH Adhese adhika rAstA paidala hI cala kara aaye| kyoM ki tAMgekA majA hama khUba cakha cuke the aura usase hamArI haDDiyoMkI acchI kasarata ho cukI thii| paraMtu eka apUrva evaM aitihAsika sthAnake dekhanekA anapekSita maukA milA jisake Ana. mdameM usa kaSTane hamako adhika vyathita nahIM hone diyaa| cittoDase bAmaNavADA tIrthako gatakI gAr3Ise citor3ase ravAnA ho kara hama ajamerakI aura cle| prAtaHkAla "sUryodayake karIba gADI rUpAhelIke sTezana para pahuMcI, jo merI janmabhUmi hai| maiM to bahuta derase jaga cukA thA aura rUpAhelIke najadIka Ane para, khiDakImeMse muMha bAhara nikAla kara, idhara udhara utsukabhAvase dekha rahA thaa| bacapanakI smRtike kaI dhuMdhale, citra sinemAkI philmakI taraha, AMkhoMke sAmanese gujara rahe the| merA bhAvuka hRdaya, apanI jananIkA kucha duHkhada saraNa kara vihvalasA ho gayA aura merI AMkhoMmeMse AMsUkI do-cAra bUMdeM Tapaka pddiiN| itane hI meM siMghIjIkI bhI' nIMda khula gaI aura merI ora dekha kara ve jarA ciMtitase ho gye| pUchA- 'Apa kucha khinnase kyoM dikhAI de rahe haiM? kyA bAta hai ?' maiM saMbhala gyaa| bolA- 'kucha nhiiN| unhoMne khiDakImeMse muMha nikAla kara bahAra dekhA; choTAsA sTezana hai "rUpAhelI" nAma hai| bar3I utsukatAse pUchA- kyA yaha vahI rUpAhelI hai jo ApakI janmabhUmi hai ?' maiMne kahA- 'hAM vhii|' ve bar3I tejIse sITa parase uTha khaDe hue aura DibbekA daravAjA khola sTezanakI ora gorase dekhane lge| bole-'gAMva kidhara AyA?' maiMne kahA 'vaha to pIche raha gayA Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40] bhAratIya vidyA anupUrti [tRtIya hai-koI 2-3 mIlake phAsale para hai|' kahane lage 'hamako Apane jagAyA kyoM nahIM ? hama bhI ApakI janmabhUmike, dUrase hI sahI, darzana to kara lete|' gADIne sITI de dI aura vaha cala pddii| unakI icchA to huI ki mujhase apane bacapanakI kucha bAteM pUche, para merA mana vaisAna dekha kara ve zAnta rahe aura apane muMha para kapaDA DAla kara banAvaTI nIMdase kucha phira so gaye / Adha ghaMTe bAda phira baiTha khaDe hue| maiM bhI hAtha muMha dho kara svastha ho gayA thA aura ve bhI bAtharUmameM jA kara taiyAra hue| itanemeM hama ajamera pahuMca gye| ajamerase gAr3I badala kara hama ahamadAbAda jAnevAlI gADImeM baiThe aura dopaharako sajanaroDa sTezana (sIrohI sTeTa) para utara gye| vahAMse bAmaNavADA tIrthasthAna pahuMce, jahAM para zrIzAntivijayajI mahArAja virAjamAna the aura siMdhIjIkI pUjanIyA mAtAjI bhI usa samaya vahIM una mahArAjakI sevAmeM thiiN| zrIzAntivijayajI mahArAjakI sevAmeM yathAsamaya hama donoM munimahArAjakI sevAmeM upasthita hue| mahArAjane merA 'usI udayapurakI taraha, bar3A Adara kiyA aura apane hAthase Asana bichA kara mujhe pAsameM bitthaayaa| sukhasAtA viSayaka baDe premase kuzala prazna pUchA aura bole'bahuta acchA huA bhApa A gaye / maiM udayapura jAne AnevAloMse hamezA Apake kuzala samAcAra pUchatA rahatA thA aura Apane udayapurameM jo zAsanakI sevA kI hai usakI maiM roja anumodanA karatA thA' ityaadi| phira siMghIjIne udayapurakA sArA kissA saMkSepameM kaha sunAyA aura mere viSayameM kahA ki 'vahAM jo kucha hama kAma kara sake aura apane pakSako acchI taraha upasthita kara sake usakA sArA zreya munijIko hai| agara ye na hote to hamArA kesa bilkula phaila hotA' - ityAdi / suna kara zAMtivijayajI mahArAja aura bhI adhika prasanna hue aura pAsameM jo bhakta loga baiThe the unake sAmane merI atyadhika prazaMsA karane lage / yadyapi unakI prazaMsAkI koI sImA na thI, para use suna kara maiM to mana-hI-mana udvigna ho rahA thaa| kyoM ki maiM jAnatA thA ki ve jo prazaMsA kara rahe haiM vaha sirpha unake saujanya aura sarala svabhAvakI sUcaka hai| unakI prazaMsAke pIche merI kAryazaktikA koI vAstavika jJAna to thA nahIM aura ajJAnamUlaka prazaMsAse praphullita honevAlA maiM vaisA buddha jIva hUM nhiiN| unakI dekhA-dekhI aura unhIMke zabdoMko IzvarIya vAkya mAnanevAle kaI baniye bhI usI taraha kahane lge| taba to mujhe kucha krodhasA bhI Ane lgaa| parantu kyA kiyA jAya- yogIrAjake sAmane baiThe the| unakI AjJAke vinA uTha kara calanA bhI asaMbhava thA aura phira ve becAre bholebhAvase aura baDe premase aisA kara rahe the, isaliye usakI avajJA karanA bhI avinaya thaa| so maiM nIcA mu~ha karake vinA kucha bole cAle Adhe ghaMTe taka vaha saba sunatA rahA / AkhirameM, jaba vahAM kucha 5-10 aura bhaktajana gurudevakI jaya bulAte hue pahuMca gaye aura kooMkI taraha cAroM tarapha kA~ kA~ zurU huI, taba maiM dhIrese unakI AjJA le kara aura phira pIchese sevAmeM upasthita honekI icchA pradarzita kara, uTha khaDA huA / mahArAjane to Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa ] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [41 phira una navAgaMtuka bhaktoMko merA paricaya denA zurU kiyA aura kahane lage 'jAnate ho ye kauna haiM ? baDe bhArI vidvAn haiM, jaina itihAsakA jAnanevAlA inake jaisA aura koI nahIM hai' ityAdi / para maiM vahAMse ekadama saTaka kara apane Dere para A phuNcaa| kucha dera bAda siMdhIjI bhI A gaye / maiMne kahA 'gurumahArAja bahuta hI prazaMsA karate haiM, jise suna kara maiM to eka prakArase manameM prastasA ho jAtA hU~; aura phira ina mUrkha baniyoMke sAmane, jinako na gurumahArAjake kathanakA hI koI rahasya samajhameM AtA hai aura jo na becAre mujhako hI kucha samajha sakate haiM / khaira, yadi Apa ijAjata deM to maiM to Aja hI rAtakI gADIse ahamadAbAda calA jAnA cAhatA huuN| gurumahArAjase milanA ho hI gayA hai aura Apa jA kara unase kaha dIjiye ki ve mujhe jAnekI AjJA de deN|' isa para siMdhIjI bole ki- 'Apake cale Ane bAda gurumahArAjane hamase to eka aura AjJA kI hai, ki yahAM para eka sabhA bulA kara, Apako mAnapatra diyA jAya aura sAthameM 5-10 hajArakI thelI bhI samarpita kI jAya / Aja rAtako aura bhI do- cAra mukhya mukhya vyaktiyoMko bulAneko aura isa bAtakA khAsa vicAra karaneko kahA hai| so hamako to gurumahArAjakI AjJAke anusAra calanA hogaa|' ityAdi / suna kara maiM to aura bhI adhika hairAna ho gyaa| maiMne siMghIjIse kahA- "Apa merA svabhAva jAnate haiM / gurumahArAja to becAre bhole haiN| unakI to bhAvanA rahatI hai ki hama jina. vijayajIkA kucha satkAra karAveM jisase inakA mana prasanna ho / para merA mana aisI bAtoMse prasanna nahIM hotaa| maiM kezariyAjIke isa apriya jhamelemeM paDA vaha kevala bhApake kAraNa / nahIM to mujhe ina tIrthoke jhagaDoMse kyA matalaba / phijUla hI samAjake hajAroM rUpaye vakIla-berisTaroMko luTAye gaye, aura isakA natIjA to kucha AnevAlA hai hI nahIM / gurumahArAjake dabAva aura prabhAvake vaza ho kara ye baniye yoM cAhe hajAroM rUpaye kharca karaneko taiyAra ho jAMya, para inase vAstavika samAjopayogI aura jJAnopayogI kAryake liye kucha kharca karaneko kahA jAya to ye eka pAI bhI deneko rAjI nahIM / udayapurameM hI pichale sAla gurumahArAjane, prasaGgavaza merI upasthitiko lakSya kara, lokoMse kahA thA ki 'jaina dharmake prAcIna itihAsake zilAlekha Adi jo sAdhana haiM unakA saMgraha karAnekA aura chapavAne AdikA kAma karAnA cAhiye / ' taba maiMne kahA thA ki- 'udayapurake yativarya zrI anupacandajIne mevAr3ake aise bahutase jaina zilAlekha ikaThe kiye haiN| yadi unako kucha madada de kara yaha kAma karAyA jAya to bahuta acchA kAma ho sakatA hai' ityaadi| para kisIne usake liye eka paisA bhI denekI icchA pradarzita nahIM kI aura phira gurumahArAja cupa ho gye| yaha hai inakI gurumahArAjake vicAroMke samajhanekI zakti / so meharabAnI karake Apa isa jhaMjhaTameM bilkula na paDeM; aura maiM to Aja hI rAtakI gADIse ahamadAbAda jAUMgA, isaliye sTezana para jAne ke liye vAhanakI vyavasthA kiijiye|" siMghIjI mere svabhAvase paricita the, ve kucha na bole aura naukarako gADIke liye tajavIja karaneko kahA / maiM jhaTapaTa saMdhyAkAlakA bhojana kara, siMghIjIse vidA le gADImeM baiThA aura sTezana para phuNcaa| dUsare dina prAtaHkAla ahamadAbAda, apane sthAna para upasthita huaa| 3.6. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42] bhAratIya vidyA anupUrti [ tRtIya siMdhIjI kucha dina vahIM rahe aura phira zrI zAntivijayajI mahArAjakI AjJA milane para ve kalakattA gye| merA zAntiniketana choDanA udayapurameM rahate hue hI zAntiniketanake nivAsa Adike viSayameM hamane nirNaya kara liyA thA ki granthamAlAke kAryakI dRSTi se aura mere nijake svAsthyakI dRSTise bhI vaha sthAna upayukta nahIM hai, isaliye aba use sarvathA choDa kara granthamAlAkA kAryAlaya ahamadAbAda hI meM sthira karanA ThIka hogaa| tadanusAra maiM san 35 ke julAI meM, zAntiniketanakA saba sAmAna uThA dene aura usakI ucita vyavasthA karaneke nimitta AkhirI vAra vahAM para gyaa| pichale 4 varSake nivAsake kAraNa evaM chAtrAvAsake nimittase vahAM para bahuta kucha sAmAna jamA ho gayA thA / bAsana-vartana Adi choTI choTI cIjoMke atirikta, lakaDIke takhtapoza, rekas , Deska aura anAja bharaneke baDe baDe TIna Adi seMkaDoM hI rUpayoMkA ora ora bhI bhArI sAmAna thA, jisakI kyA gati kI jAya? kyA use kalakattA meja diyA jAya? yA aura kucha vyavasthA kI jAya ?- isake bAremeM maiMne siMghIjIse patra likha kara pUchA to unhoMne javAba meM (tA. 29-7-35 ko) likhA ki ... "savinaya praNAma. ApakA kRpApatra Aja milA, hAla mAlUma huA / borDiMgakA koI sAmAna kalakatte meM kAma Ane jaisA nahIM hai| phijula kharcA karake yahAM bhejane meM koI phAyadA nahIM hai / banArasa paMDitajIke upayogameM Ane lAyaka koI cIja ho to use vahAM bheja deN| bAkI saba vahIM 'zAntiniketana' ko yA kisI khAsa vyaktiko Avazyaka ho to unheM de kara khatma kara deN|" siMghIjIkI isa sUcanAnusAra, jo sAmAna zAntiniketana Azramako dene lAyaka thA vaha to use de diyA aura bAkI kA anyAnya vyaktiyoMko-jinameM AcArya zrIkSitimohana sena Adi kaI sajana sammIlita the-samarpita kara diyaa| isa taraha vahAMkA saba kAma samApta kara phira maiM kalakatte gyaa| siMghIjIke nivAsasthAnakA parivartana siMdhIjIne bhI prAyaH isI samaya apanA nivAsa sthAna bdlaa| kaI varSoMse ve loara saryulara roDa para kirAyekI koThImeM rahate the| aba ve bAlIgaMjameM apanI nijakI baDI bhArI vizAla bADImeM rahaneko Aye / isa bADImeM unhoMne apane parivArake rahaneke liye judA judA makAna banAnekI dRSTise varSoMse plAna banA rakhe the| paraMtu turanta ve saba makAna taiyAra ho sake vaisA nahIM thA aura unakI icchA aba usI bADImeM A kara rahanekI tIvra ho gaI thI-so eka kAma calAu makAna apane tInoM putroMke rahanekI dRSTise, baDI zIghratAse nayA banavA liyA; aura dUsarA jo eka purAnA baDA makAna usa bagIce meM thA usako sudharavA kara, aura usake Ageko hisseko, naye DhaMgase, Adhunika DijhAinakA AkAra de kara, apane rahane lAyaka karavA liyaa| maiM jaba ukta rItise zAntiniketanake sAmAnakI vyavasthA kara rahA thA, taba mujhe mAlUma hubhA ki Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya maraNa [43 siMdhIjI Aja kala isa naye makAnakI pherabadalI meM vyasta haiN| para mujhe zAntiniketanako AkhirI salAma kiye bAda unase milanA jarUrI thA aura eka khAsa vizeSa bAta unako pratyakSameM kahane lAyaka thI, isase maiMne patra likha kara samayakI suvidhAke viSayameM pUchA aura naye sthAnakA patA Adi mNgvaayaa| uttarameM unhoMne likhA ki "Apake Aneke liye hamArA samaya sadA hI anukUla hai| vahAMkI vyavasthA karake Apa yahAM A jA~ya / sthAnakI saMkIrNatA aba taka jarUra hai| parantu do cAra dina kisI surata calA liyA jaaygaa| yahAMkA posTala eDresa Upara likhA hai| TelIgrAphika eDresa vahI Dalbahadur hai / TelIphona naM. "pArka 86" hai| Apake AnekI sUcanA milane para moTara havar3A sTezana para bheja deNge| kisI kAraNa moTara na pahuMca sakA yA Apa sUcanA na de sakeM, to havar3A sTezana para 9 yA 10 nambara BUS meM baiTha kara bAlIgaMjakA TikaTa lenese vagaira badalI kiye vahI BUS Apako isa makAnake daravAje para utAra degA / aura yahAM saba kuzala haiM, ApakA kuzala likhiyegaa|" merA kalakattA jAnA maiM jaba kalakatte gayA to dekhA ki sacamuca hI makAnakI saMkIrNatA hai| makAnameM cAroM ora abhI kAma cala rahA hai aura koI cIja ThIkase jamAI nahIM gaI hai / to bhI mere Thaharaneke liye eka thoDIsI jagaha ThIka kara rakhI thii| sArA dina to prAyaH siMdhIjIke kamare hI meM rahanA hotA thA aura hama ApasameM apanI taraha tarahakI bAteM bIteM kiyA karate the| pahale to uhoMne vaha sArI bADI jo karIba kitane hI ekara jitanI jamIna ghere huI thI aura jisakI kiMmata usa samaya bhI 5-7 lAkha rUpayekI hotI thI, ghUma phira kara btaaii| phira usameM kisa jagaha kyA kyA banavAnekA irAdA hai usakA plAna dikhaayaa| phira una makAnoMke ve vistRta plAna bhI yathAvakAza khola khola kara dikhAte rahe jo unhoMne barSoMse soca soca kara banavAye the| unhIMmeM usa makAnakA plAna bhI zAmila thA jisameM unhoMne apane jIvanameM saMgraha kI huI ve sArI purAnI cIjeM myujiyamake rUpameM sthApita karanekA unakA dhyeya thaa| makAna saba bhAratIya sthApatyake namUneke rUpameM banavAnekA saMkalpa thA / phira eka dina bole- 'hamArI icchA to yaha hai ki Apa bhI yahIM A kara raheM aura yahIM baiTha kara 'siMghI jaina grantha mAlA' kA kArya kiyA kreN| hama Apake liye bhI alaga svataMtra choTAsA makAna banA deMge jisameM Apa, aura jaba paNDitajI AveM taba ve bhI, apanI ekAnta sAdhanA kiyA kareM aura hamArI jaba icchA ho taba hama bhI A kara Apake pAsa baiTha jAyA kreN| phira uTha kara vaha makAna kahAM para, kisa DhaMgase banAyA jAya, isakA bhI digdarzana karAneke liye, usa vizAla bADIkA vaha hissA mujhe pratyakSa btlaayaa| . khaira, isa prakArakI aneka bAteM hamArI roja hotI hI rahatI thIM, para isa vAra eka vizeSa bAta karanekA bhI prasaMga mujhe prApta huA thA, jo siMghIjIke kuTumbameM sAmAjika dise sudhAravAdakI bhAvanAkA aMkurodgama karanevAlA banA / isa prasaGgane mujhe siMghIjIke kuTumbameM aura bhI vizeSa nikaTatAkA sthAna prApta kraayaa| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 ] bhAratIya vidyA zrImAn rAjendrasiMhajIke vivAha sambandhakA prastAva prasaGgakI anyAnya saba bAteM to vyaktigata ho kara, siMghIjIkI apekSA, unake mere anupUrti [ tRtIya TatA rakhatI haiN| para siMghIjI sAmAjika vicAroMmeM kaise pragatizIla bhAvanAvAle the aura udhara baMgAla meM vasanevAle jainasamAja meM ve eka kaise sudhArapriya vyakti the isakA viziSTa paricaya isa prasaGga parase milatA hai / isaliye isakA ullekha yahAM para kiye vinA siMghajI ke sAtha mere ye smaraNa saMpUrNa nahIM bana sakate / prasaGga yaha thA- - siMghIjI ke baDe ciraMjIva zrImAn rAjendrasiMhajIkI dharmapatrIkA kucha mahinoM pahale svargavAsa ho gayA thA / isase unakA punaH vivAha sambandha kahIM honA nizcita thA / hama loga jaba ukta prakArase kezariyAjIke mAmalemeM udayapura meM the taba ANandajI kalyANajIkI peDhIke eka pramukha pratinidhi seTha pratApasiMha moholAla bhAI bhI prasaGgopAtta vahAM Ate jAte rahate the / unhoMne zrI rAjendrasiMhajIkI dharmapatnIke svargavAsake samAcAra vahAM kisIse sune, isaliye unake manameM svabhAvataH hI yaha icchA huI, ki yadi saMbhava ho sake to, ve apanI eka putrI bahana suzIlAkA- jo usa samaya vivAha ho rahI thI aura jisake sambandhake viSaya meM seTha pratApasiMha bhAI prayatnazIla the - zrIrAjendrasiMhajI se sambandha karanekA prastAva kreN| pratApasiMha bhAIko mAlUma thA ki merA snehasambandha siMghIjIke sAtha bahuta ghaniSTha hai, isase unhoMne mere dvArA yaha prastAva upasthita karanekA manameM socA / udayapurase maiM jaba ahamadAbAda pahuMcA to eka dina seTha pratApasiMha bhAI mere pAsa Aye aura unhoMne apane ye vicAra prakaTa kiye| pahale to maiM suna kara bar3e vicArameM paDa gayA / kyoM ki aisI bAtoMse merA kabhI koI sambandha hI nahIM rahA / maiMne kabhI kisIke vyAvahArika jIvanakI koI bAta meM rasa nahIM liyA / siMghIjIke sAtha merA jo snehasaMbandha thA vaha kevala sAhitya viSayako lekara thaa| isake atirikta unake yA unake kuTuMbake vyAvahArika jIvanakA mujhe kucha bhI patA nahIM thA / maiM yaha sAmAnya DhaMgase jAnatA thA ki baMgAla meM basanevAle - khAsa kara murzidAbAdI kahalAnevAle - jaina kuTuMba, sAmAjika vyavahArameM bahuta hI saMkIrNa hote haiN| gujarAta jaina samAjakI taraha vahAM para, abhI taka sAmAjika sudhArakI koI havA nahIM pahuMcI hai| murzidAbAdavAle sivA apane samAjake athavA mAravADI samAjake, kahIM vivAha sambandha karate hoM yA kara sakate hoM, isakI mujhe pUrI zaMkA thI / so zrIpratApasiMha bhAIkA ukta prastAva suna kara pahale to maiMne unase yoM hI kaha diyA ki "isa viSaya meM maiM kucha nahIM jAnatA aura merA unake sAtha isa prakArakA koI sambandha nahIM hai / ' para seTha to bahuta anubhavI, baDe vyavahAracatura aura duniyAdArIke pUre niSNAta rahe, so kahane lage ki - 'Apa yoM hI siMghIjIko likhiye to sahI / likhane meM kyA harja hai| yaha to eka gRhasthake sAmAnya vyavahArakI bAta hai / hama loga to aisI bAteM sadA hI kiyA karate haiM / apanI santAnake vivAha sambandha meM hamako to bIsoM jagaha karanA paDatA hai / yadi unako pasanda nahIM hogA to ve nA likha deNge| isase hamako kucha burA thoDA hI laganevAlA hai| hamArA aura unakA vaisA koI sambandha nahIM hai| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa ] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [45 jisase hama sIdhA hI unako likhe sakeM' ityaadi| isa para maiMne pratApasiMha bhAIko kahA ki- 'patrameM to maiM aisI koI bAta likhanA ucita nahIM samajhatA, para kucha dina bAda kalakatte mujhe jAnA hai, so milane para pratyakSameM maiM ApakA sandezA unase kaha duuNgaa|' vahI yaha khAsa bAta thI jo isa samaya mujhe siMghIjIse kahanI thii| avasara pA.kara maiMne unako uparyukta saba bAta kaha sunaaii| siMdhIjI isa prastAvako suna kara ekadama vismitase ho gye| ci0 zrIrAjendrasiMhajIke vivAhakA prazna to unake manameM ghula hI rahA thA aura zAyada baMgAla tathA mAravADameMse kucha jagahoMse kanyAke bAremeM pUcha - tAcha bhI cala rahI thii| parantu gujarAtameMse aura vaha bhI ahamadAbAda jaise jaina samAjake sabase baDe kendrasthAnameMse, aura phira usameM bhI seTha pratApasiMha jaiseke bahuta bar3e pratiSThita gharAnekI orase, kanyA deneke bAre meM prastAva ho, yaha to unake svapnameM bhI kabhI Ane jaisI kalpanA nahIM thii| isake pahale, ekAdha apavAdake sivA, aisA koI vaivAhika sambandha gujarAtake aura baMgAlake pratiSThita jaina kuTumboMke bIca meM kabhI huA hI nahIM thaa| siMdhIjI isa vicArameM bahuta dera taka nimagna rahe / bole-'hama mAMse jA kara eka daphaha isakA jika kareMge phira Age kucha soceNge|' siMghIjI apanI mAMke bahuta hI bhakta putra the| unake jaise mAtRbhakta maiMne bahuta kama dekhe| unakI mAM bhI vaisI hI putravatsala evaM baDI catura, dharmaniSTha aura kAryanipuNa buddhimatI sannArI thii| sAre kuTumba para unakA baDA prabhAva thaa| unakI icchAke viruddha eka paira bhI koI khisaka nahIM sakatA thaa| saba kuTuMbI jana unakI anumati le kara hI vaisA koI viziSTa kAma karate the| eka rAjarANIkI taraha unakA kuTuMba para teja chAyA huA thaa| siMghIjI jaise sarva kartAdhartA bhI mAMko sUcita kiye vinA kisI mahattvake kAmako nahIM karate the| choTIse choTI bAta bhI ve mAMke Age jA kara kahate the aura jisameM mAMkI sammatikI apekSA ho use jAnanekI icchA vyakta karate the| unhoMne yathAvasara mAMke pAsa jA kara yaha bAta kI / mAM bhI isa akalpita prastAvako suna kara vismayameM garka ho gaI / bolI- 'gaMbhIra prastAva hai, bahuta gaharAIke sAtha, sabhI tarahase isakA vicAra karanA cAhiye / ' do-tIna dina taka una mAM beTekA isa para vicAra hotA rahA / kuTuMbake bahuta nikaTake aura bhI bahana - bahanoI Adi jo svajana the unase bhI kitanIka carcA kI gii| kauTuMbika prazna thA aura bahuta nAjUka prazna thA / samAjake sAtha bhI isakA ghaniSTha sambandha thaa| samAjameM aisA vivAhasambandha rUDha nahIM thaa| kucha bhI anucita na hone para bhI, rUDhipriya samAjake aguA isakA virodha kara sakate haiM aura samAjameM kisI prakArakA bakheDA khaDA kara sakate haiN| aise zaMkAspada bakheDeke kAmameM paDanA ThIka hai yA nahIM, eka to yaha prazna unake sAmane thaa| dUsarA prazna thA gujarAtake aura baMgAlake rItarIvAjoM meM kucha antara honekA / baMgAlake khAnadAna kuTuMboMmeM striyoMke liye paDadekA baDA kaDA rIvAja abhItaka prAyaH vaisA hI calA A rahA hai / para gujarAtameM paDadekI aba kisIko kalpanA bhI nahIM hai| gujarAtakA strIsamAja bahuta kucha pragatizIla hai aura gujarAtakI laDakiyAM mAravADa-baMgAlakI apekSA bahuta hI bandhanamukta haiM / aisI paristhitimeM gujarAtakI kanyAkA baMgAlake Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 ] bhAratIya vidyA anupUrti [ tRtIya kuTuMbameM mela milanA saMbhava hai yA nahIM ? agara vaisA mela nahIM milA, to pIchese kuTuMaa pedA honekI paristhiti utpanna ho sakatI hai| to jAna bUjha kara aisI paristhitikI AzaMkA kAraNameM paira rakhanA ucita hai kyA ? siMghIjIne isa paristhitikA vicAra mere sAmane bhI pradarzita kiyA aura bole - 'hamArA nijakA vicAra to isameM koI pratikUla jaisA nahIM hai / na hama isa rUDha matake pakSapAtI haiM ki gujarAtake sAtha aisA koI vivAha sambandha abhI taka nahIM huA isaliye hameM bhI nahIM karanA cAhiye; aura na hama vyaktigata rUpase paDadeke hI pakSa meM haiM / parantu hama sAmAjika bakheDe se dUra rahanA cAhate haiM aura isameM hameM kucha usa bakheDeke honekI AzaMkA hai' ityAdi / isa para maiMne unase kahA ki - 'yadi aura saba tarahase yaha sambandha karanA Apako area catA ho, to kevala rUDha matake bhayase hI Apa vaisA na karanA cAheM, to vaha eka prakArakI ApakI baDI bhArI kamajorI kahalAyagI / Apa to sudhArapriya vyakti haiM / samAjameM bahutasI rUDhiyAM aisI cala rahI haiM jinase samAjako koI lAbha nahIM pratyuta bahuta kucha hAni hai / unako dUra karanekA prayatna karanA vicArazIla vyaktiyA kartavya hai / Apa to jaina zvetAMbara kaoNnpharansake adhyakSa bhI bana cuke haiM aura usa kaoNnpharansane kaI daphaha aise prastAva kiye haiM, jisameM sUcita kiyA gayA hai ki - jaina samAja meM ekatA aura vizAlatA sthApita karaneke nimitta, jahAM para dharmakI dRSTise koI bAdhA na AtI ho, vahAM para paraspara vaivAhika aura bhojana vyavahArakA sambandha sthApita karanA cAhiye - ityAdi / yadi Apake sammukha aisA prasaMga upasthita hai aura Apa usameM kisI prakArakA anaucitya nahIM samajhate, para ulaTA acchA samajhate haiM, taba ApakA to kartavya ho jAtA hai ki samAjake rUDhipriya kucha loga virodha bhI kareM to usa virodhakI upekSA kara, sudhArake mArgameM eka paira Age baDhAveM / Apake jaise samartha vyakti aisA karane para samAjake anya sAmAnya sthitike sudhArapriya jana bhI kucha kadama Age baDhanekI himmata kara sakate haiN|' isa prakArakA bahutasA vicAra-vinimaya do-eka dina taka hotA rahA / Akhira meM phira unhoMne apanA nizcita abhiprAya dete hue kahA ki - 'isa bAtakA vizeSa vicAra Apa khuda ci0 rAjendrasiMhase kareM, yaha mujhe acchA mAlUma detA hai / kyoM ki ve aba apanA hitAhita samajhane aura usake mutAbika kAma karaneke liye pUrNa svataMtra haiN| pahalI zAdIkA saba vyavahAra karanA hamArA kartavya thA / paraMtu aba to unhIMko saba adhikAra prApta hone cAhiye / hama to salAha mAtra deneke adhikArI ho sakate haiM / Apa svayaM unake svabhAva, zIla, vyaktitva Adise acchI taraha paricita haiM hii| Apa unako ucita parAmarza bhI de sakate haiM aura ve bhI Apake Age hamase kahIM adhika dila khola kara bAteM kara sakate haiN| hamArA nijakA usa kuTuMbake sAtha koI paricaya nahIM hai aura nAhI hameM vahAMke vyavahArakA kucha jJAna hai / yadi ci0 rAjendrasiMhako kuTuMba, kanyA Adi saba bAteM pasanda hoMgIM aura unako yaha sambandha abhISTa hogA, to hamako usameM koI Apatti nahIM hogI / phira idharakA samAja kucha kahegAkaregA to usako hama saMbhAla leMge / ' Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa ] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [ 47 idhara merA aura zrIrAjendrasiMhajIkA bhI paraspara yathocita vArtAlApa hotA hI rahatA thaa| unhoMne isa viSaya meM saba prakArakA ThIka vicAra kara, pIchese kucha sUcita karanekA mujhase khaa| maiM siMghIjI ke sAtha granthamAlA Adike bAremeM vicAra-vinimaya karake vahAMle banArasa hiMduyunivarsiTImeM paNDitajIse milatA huA, ahamadAbAda pahuMcA / * zAnti niketana se granthamAlAkA kAryAlaya uThA kara aba ahamadAbAdameM use rakhanekA nizcaya huA / abhI taka 1 prabandhacintAmaNi (mUla), 2 purAtanaprabandhasaMgraha, 3 prabandhakoSa, 4 vividhatIrthakalpa aura 5 lAIpha oNpha hemacandrAcArya ye pAMca grantha chapa kara prakAzita hue the aura dUsare 5-6 grantha chapa rahe the / banArasa meM . bhI paNDitajIke tatvAvadhAna meM kucha granthoMke taiyAra karane - karavAnekI vyavasthA kI gii| prAyaH do-eka mahine bAda tA. 22. 10. 35 kA likhA huA siMghIjIkA nIce muAphikakA patra mujhe milA - " savinaya praNAma. ApakA patra nahIM so dIjiyegA aura seTha pratApasiMha bhAIkI laDakIke sAtha ci0 rAjendrasiMha ke sambandhake bAremeM, ye usa laDakI ko dekhane ahamadAbAda AyeMge | ApakA abhI vahAM rahanA hogA yA nahIM, so isa ciTThIke milane para kRpA karake tAra dvArA samAcAra likhiyegA / ApakA tAra milane para ye yahAMse ravAnA hoMge / aura hama kala subaha cAra baje pAvApurIke liye moTarase ravAnA hoMge, magasara badi 3 taka vApasa A jAyeMge / aura pUjya mAjIkI tabiyata kucha narama hai. aura saba kuzala hai, ApakA kuzala likhiyegA / mi. kArtika badI 11 rAtako 10 baje / ApakA vinIta bahAdurasiMha isa patra kI sUcanAnusAra merA tAra milane para, ci0 rAjendrasiMhajI ahamadAbAda Aye / unake sAtha siMghIjI kA yaha choTAsA patra thA - " savinaya praNAma. ci* rAjendrasiMha Ate haiM, inake bAremeM Apako pahale saba likha cuke haiM / aura inake sAtha hastalikhita 'zAlibhadracaritra' va Mathura kI kitAba jarUra bheja dIjiyegA / yahAM hamezAM loga dekhane ko cAhate haiN| aura ApakA kuzala likheM / " zrI rAjendrasiMhajI kucha dina ahamadAbAda raha kara, phira bAmaNavADA meM zrIzAntivijayajI mahArAjake darzana kara, ve vApasa kalakatte gye| siMghIjIkA unake pahuMcane para tA. 11. 12. 35 kA likhA mujhe yaha patra milA - " savinaya praNAma. ci0 rAjendrasiMha yahAM rAjIkhuzI se pahuMce jisakA samAcAra Apako mila gayA hai / unake sAtha hastalikhita pustaka 1 va chapI huI pustaka 1 pahuMcI / sambandhake bAbada meM saba bAteM mAlUma huii| bAda usake ApakA patra unake nAmakA AyA vo bhI dekhA / Apa kRpA karake seTha pratApasiMha bhAI se kaha deM ki - hama loga Apasa meM yahAM salAha ThIka karake jo kucha tai hogA, unako final kaha deMge / jyAdaha dera nahIM kareMge / ApakA kuzala likhiyegA aura yahAM yogya kAryasevA likhiyegA / " Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 ] bhAratIya vidyA anupUrti [ tRtIya isI bIca meM zrImAn rAjendrasiMhajI kA vivAha sambandha vahAM honA nizcita huA aura tA. 1 phebruArI i. sa. 1936, ke maMgalamaya muhUrtameM, seTha pratApasiMha bhAIkI suzIla putrI bahana suzIlAke sAtha ahamadAbAdameM, yogya samAraMbhapUrvaka, vivAha kArya sAnanda saMpanna huA / siMghIjIko hRdayakI bimArI janavarI hI meM siMghIjIko hRdayakI baDI sakhta bimArI ho gaI aura baDI muski lase ve usa bimArImeMse pAra hue| isake kAraNa ve apane putrake vivAhakArya meM bhI yatkicit yoga na de ske| isa bimArIne unakI jIvanIzaktiko bahuta hI durbala banA diyA aura eka prakArase ve sadAke liye asvasthase bana gaye / maiM ahamadAbAdameM raha kara granthamAlAkA kAma kiye jAtA thA / isI bIcameM devAnandAbhyudaya, prabhAvakacaritra, bhAnucandracaritra, jaina tarkabhASA Adi grantha mudrita ho kara prakAzita hue aura kaI naye granthoMkI presa kApI AdikA kAma hotA rahA / do tIna varSa taka siMghIjIse milanA taka na huA / patravyavahAra bhI 4 - 6 mahinoM meM ekAdha bAra hotA thA / san 1938 ke jUnameM paNDitajI zrI sukhalAlajIko epenDIsAiTakA kaThina roga ho gayA jisake liye merA bambaI AnA huA aura sara harakisanadAsa haoNspiTalameM unakA oNparezana karAyA gayA / zubhodayase paNDitajIko ArAma ho gyaa| isake samAcAra siMghIjIko jaba maiMne likhe to ve bar3e sacinta hue aura paNDitajIkI pUrI tarahase paricaryA Adi karAnekA unhoMne mujhase bar3e sadbhAvake sAtha bahuta hI anurodha pUrvaka likhA / merA punaH bambaI nivAsa aura bhAratIya vidyAbhavanakI sthApanA maiM isa taraha paNDitajIkI paricaryAke nimitta, ukta haoNspiTalameM thA, taba eka dina zrImuMzIjI - jaba ki ye bambaIkI kA~gresa gavarnameMTa ke homa minisTara ke mAnanIya pada para ArUDha the- haoNspiTalakI vijITake liye zAyada cale aaye| paNDitajI ke kamare meM jAne para inheM mAlUma huA, ki maiM Aja kala yahI bambaI meM hUM, to inhoMne milane kI icchA pradarzita kii| dUsare dina ( julAI tA. 10 ko ) sabere inhoMne apanI moTara bhejI aura maiM inase milane gayA / seTha muMgAlAlajIne do lAkha rUpaye, kisI eka viziSTa aura ucca prakArake vidyAdhyayana ke nimitta, dAna kiye haiM aura usake liye koI 'purAtatvamandira' ke DhaMgakI saMsthA sthApita karanekI yojanA ye soca rahe haiM evaM usameM mere saMpUrNa sahakAra kI ye AzA rakhate haiM - isa viSayakI bAteM - cIteM huI / nAsika seMTrala jela meM jaba hama sAtha meM rahate the taba, bambaI meM eka aisI hI koI saMsthA sthApita karaneke manoratha kabhI kabhI jo kiyA karate the, usakI yAda bhI inhoMne dilAI aura anapekSita rItise aba usake liye aisA suyoga upasthita ho gayA hai to usako saphala karane kI koI sthAyI yojanA hameM banAnI cAhiye aura eka sAtha raha kara aba kucha kAma karanA cAhiye - ityAdi prakArake vicAra inhoMne pradarzita kiye| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [49 zrI muMzIjIke ye vicAra suna kara mujhe baDA akalpita Ananda huA / inakI sarvatomukhI pratibhA, sarvavidyAsparzinI vidvattA, adbhuta kAryapravaNatA, samartha saMyojanAzakti, satata sAhityAnurAga aura apane sAthiyoMke sAtha tAdAtmya sAdhanekI akRtrima tatparatA- Adi guNoMko lakSya kara mere manameM vizvAsa huA ki yadi ye isa taraha isa kAryameM dattacitta ho gaye to aisI saMsthAke nirmANameM jarUra bahuta acchI saphalatA mila sakatI hai| parantu, maiM to apanA lakSya 'siMghI jaina granthamAlA' ke pIche sthira kara cukA thA, isaliye isa saMsthAke nirmANameM zrI muMzIjIko maiM apanI kitanI sevA de sakU~gA isakA mujhe usa samaya koI khayAla nahIM thaa| so maiMne usa samaya to kucha sAmAnya rUpase apanI paristhiti vidita kara, jisa taraha ho sakegA usa taraha apanA yathAyogya sahayoga dete rahanekI icchA pradarzita kI / paNDitajIko ThIka hone para maiM inako ahamadAbAda le gyaa| vahAM kucha samaya raha kara ve 'phira banArasa hiMdu yunivarsiTImeM, apane kAryasthAna para gaye / zrI muMzIjIke isa bIcameM mujha para kaI patra A cuke aura zIghra hI mujhe baMbaI AnekA inhoMne Agraha kiyaa| cUMki graMtha mAlAkA kArya bhI baMbaI meM rahanese adhika vegase hotA rahegA aura sAthameM zrI muMzIjIko bhI, naI saMsthAke nirmANameM yathAyogya apanA sahayoga de sakU~gA, isa vicArase maiMne baMbaIko apanA mukhya nivAsasthAna banAnekA vicAra kiyaa| ___ agaSTa tA. 3 ko maiM baMbaI pahuMcA aura mATuMgAmeM kiMga sarkala para eka makAna kirAye para rakha kara, vahAM rahanA nizcaya kiyaa| zrI muMzIjIke sAtha baiTha kara 'bhAratIya vidyA bhavana' kI yojanA taiyAra kI gaI aura usakA kAryAlaya bhI prAraMbhameM mATuMgA hI meM khAlasA kAlejameM sthApita karanA nirNIta huaa| maiMne yaha saba apanI pravRtti siMghI. jIko tA. 6 sapTembarako eka vistRta patra likha kara jJAta kI / isake uttarameM tA. 15. 9. 38 ko unhoMne nIce diyA huA vaisA hI vistRta patra mujhe likhaa| Calcutta 15. 9. 38 zraddheya zrI jinavijayajI, savinaya praNAma. ApakA patra tA. 6 kA yathAsamaya milA. par3ha kara Anandita huve / sirIjake prakAzanake bAremeM pahale banArasameM aura aba bambaImeM jo vyavasthA Apane kI aura jisakA pUrA vivaraNa Apane likhA so mAlUma huvaa| ThIka hai. kharca eka musta kucha jyAde bhI laga jAyagA magara kucha pustakeM jaldI nikala jAyagI to acchA hogaa| yahAM bhI kaI skaoNlara pUchate rahate haiM, ki aura aura pustakeM kaba nikaleMgI? __ aura mAnanIya mi. muMzIjIkI saMsthAviSayaka skImakI pustikA milii| Apake patrase bhI pUrA vivaraNa jJAta huvA / yaha skIma bahuta hI sarAhanIya hai / aise kAmoMmeM to dila toDa kara kAma karanevAloMkI AvazyakatA hai| skImakI yojanA karanA idialistic AdamIyoMke liye koI muzkila nhiiN| rUpaye bhI prAyaH mila jAyA karate haiN| magara kabhI asaphalatA dekhane meM AtI hai to eka to usameM kAma karanevAloMmeM "prANa' kA abhAva aura dUsare aise kAmoMse lAbha lenevAloMkA abhAva / lekina isameM Apa aura muMzIjI jaise utsAhI puruSa juTa gaye haiM isase isameM saphalatA prApta honA avazya hai| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 ] bhAratIya vidyA anupUrti [ tRtIya hamako isa bAtakA to pUrA bharosA hai ki Apa isa pravRtti meM sahayoga dene para bhI graMthamalA kAma meM kisI prakArakI zithilatA nahIM Ane deMge / parantu utsAhake vaza sira para kAryabhAra jyAdaha le kara svAsthyabhaMga na ho jAya isa bAtakA hamezAM khayAla rakhaneke liye hamArA anurodha hai / muMzIjI hameM yAda karate haiM aura milanekI icchA rakhate haiM- jAna kara khuzI huI / unase merA praNAma kahiyegA / milanA to kabhI saMyogavaza hogA taba hI hogaa| kAraNa unakA kalakatte se aura hamArA bambaI se vizeSa sambandha na honese jyAdA Ane jAnekA maukA nahIM AtA / zraddheya paNDitajIkI tabiyata aba ThIka hai aura do - tIna dinameM ahamadAbAda se banArasa jAyaMge jAna kara baDI prasannatA huI / ekAeka unake bImArIkI khabara pA kara hama logoMko itanI adhika cintA huI thIM ki kucha likha nahIM skte| yaha to hama logoMkA, jaina samAGar aura dezakA saubhAgya kahanA hogA ki isa daphe isa asAdhAraNa vipattise unakI prANarakSA huii| aura pUjya mAtAjI aura hama tA. 21 ko yahAMse nikala kara mAMDolI jA rahe haiM / jAnA to sIdhe rAste dehalI ho kara hI hogA / bambaI hote hue jAnA to taba hI bana sakatA thA jaba hama akele hote| vahAM do tIna mahine rahanekA progrAma hai / magara hama akele divAlI para 10-15 rojake liye kalakattA AnekA irAdA karate haiN| Apase mile bahuta dina ho gaye isaliye milaneko dila cAha rahA hai / isake alAvA AgamAdi tathA kathAvArtAdika grantha isa granthamAlA meM nikAlanA yA nahIM Adi Avazyaka bAteM bhI karane kI hai / mausama bhI usa vakta acchA hai| yadi Apako kisI prakArakI asuvidhA na ho to usa vakta eka daphe Apa kalakatte A jAMya to acchA hogA / aura hamArA svAsthya zrIgurudevakI kRpAse aba prAyaH pUrvavat ThIka ho gayA hai, parantu satarka rahanA paDatA hai| Apake svAsthyake tarpha hamezAM dhyAna rakhate rahiyegA jisase sAhiyakI, samAjakI aura dezakI sevA jyAdese jyAde bana paDe / ci. rAjendrasiMha hamAre sAtha jA rahe haiN| mAMDolImeM 2 - 3 roja Thahara kara ahamadAbAda jAkara apanI strI aura laDakeko le kara kalakatte jAMyeMgeM / ci. vIrendrasiMha aura unakI bahu mAMDolImeM karIba 1 // mahInAse haiM aura abhI kucha roja vahIM raheMgeM / saM0 1995, Akhina vadi 6 ApakA vinIta bahAdurasiMha isa patra paDhane se mAluma hogA ki 'bhAratIya vidyA bhavana' kI yojanA aura sthApanA kA sirpha prAraMbhika paricaya hI maiMne jaba siMghIjIko likha bhejA to use dekha kara veM isake prati kaise sahAnubhUtivAle aura isakI saphalatAke liye kaise AzAvAle ho gaye the / unakI icchAnusAra usa varSake DIsembara ( san 1938 ) meM maiM kalakatte gayA aura kucha dina taka unake sAtha rhaa| isa samaya unake saMgrahameM jo mugala, rAjapUta aura kAMgarA skUla ke saiMkaDoM hI phuTakara citra the unako maiMne ThIka vyavasthita karanekA prayatna kiyA aura Albamake rUpameM unheM sajAyA / siMghIjI bhI isa kAmameM barAbara Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa ] [ 51 apanA yoga dete the aura citroMke viSaya aura parIkSaNa AdimeM apanI pravINatAkA paricaya karAte the / isa saMgrahako ThIka karate samaya yaha bhI nirNaya kiyA gayA ki inameM jo uttama aura viziSTa prakArake citra haiM, unake kucha saMgraha, kramazaH siMghI jaina granthamAlA meM prakAzita kiye jAMya / aisA hI vicAra zikkoMke saMgrahake keTelaoNgake bAre meM bhI kiyA gayA / granthamAlAke sTaoNkako kalakattese haTAnekA nirNaya granthamAlAkI chapI huI pustakoMkA jo sTaoNka abhI taka kalakatte meM siMdhIjIke vahAM 'rakhA jAtA thA use aba vahAM na rakha kara ahamadAbAda bheja denA nizcita huA / kalakattemeM una pustakoMke rakhane kI koI acchI vyavasthA na thI aura vahAM rakhanekA koI artha bhI na thA / pustakoMke vikraya vagairahakI saba vyavasthA karanA mere hI jimme thI isaliye siMghIjIkI icchA huI ki jahAM merA rahanA ho aura jahAM para maiM saralasAke sAtha unakI vyavasthA kara sakUM, vahIM vaha sTaoNka rakhA jAya / para isake sAtha hI mere Age yaha prazna upasthita huA ki - ahamadAbAdameM bhI ina saba pustakoM ko kahAM para rakhA jAya / merA rahanekA jo sthAna hai vaha choTAsA hai aura apanI Avazya tAke anurUpa hai / granthamAlA ke grantha jyoM jyoM chapate jAMyageM tyoM tyoM unakA sTaoNka baDhatA jAyagA / usake liye paryApta jagaha kaise prApta karanI hogI ? isake samAdhAnake liye siMdhIjIne kahA - 'Apa 5-7 hajAra rUpaye kharca kara koI do-eka bar3e kamare apane makAna meM aura naye banA lIjiye / kyoM ki jaba hameM granthamAlAkA kAma kevala cAlU hI nahIM rakhanA hai para isase bhI adhika baDhAnA hai, to phira isake rakhanekI vyavasthA Adi to avazya karanA hI hogA / ' kitanI udAratA, kitanI vizAla dRSTi aura kitanA sAhityAnurAga ! siMghIjIkA yaha kathana suna kara kucha dera taka to maiM mauna rahA aura phira bolA- 'abhI philahAla isa sTaoNkake rakhane jitanI jagaha to makAna meM haiN| Age sTaoNkake bar3hane para dekhA jAyagA / ' bambaI meM navIna sthApita 'bhAratIya vidyA bhavana' ke viSaya meM bhI bahutasI bAteM huI aura usameM merA sahayoga kisa prakArakA hai aura vaha sahayoga 'siMdhI jaina granthamAlA' ke kArya meM bAdhaka na ho kara ulaTA kisa taraha sAdhaka ho sakatA hai isa bAre meM jo merI kalpanA thI vaha unako dI gaI / kyoM ki siMghIjIko bhaya thA ki kahIM maiM isa nUtana saMsthAke kAryabhArameM phaMsa kara granthamAlAke kArya meM mandagati na ho jAUM / unhoMne merI kalpanAkA protsAhana kiyA aura maiM santuSTa ho kara unase bidA huA / I isake bAda granthamAlAkI do-eka pustakeM aura taiyAra huIM to unake puThThepara jisa prakArakA pIlA- kezariyA raMgakA kAgaja lagAnA, prAraMbha hI se nizcita kiyA thA vaha yuddhake kAraNa bAjAra meM milanA kaThina ho gayA / taba maiMne agara usIke raMgaDhaMgakA milatA-julatA koI kAgaja na mile to phira dUsarI jAtikA kAgaja lagAnA ThIka hogA yA nahIM isa viSaya meM unase patra likha kara pUchA / kyoM ki unakA isa viSaya meM bahuta dhyAna rahatA thA aura pustakoMke geTa apa ityAdike bAre meM ve khAsa dilalete the, yaha maiMne Upara pahale hI sUcita kiyA hai| isake uttara meM tA. 3.3.39 kA likhA huA unakA nIce muAphika patra milA / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52] bhAratIya vidyA anupUrti [tRtIya "savinaya praNAma. ApakA patra tA. 26. 2. 39 kA milaa| pustakakA pArsala bhI milaa| 'sAhitya saMzodhaka' meM hariguptakA ullekha dekhaa| vaha aMka rakha liyA hai| gupta zikkoMke bAremeM hamArA Catalogue taiyAra kareMge taba kAma aaygaa| granthamAlAkA kAma acchI taraha cala rahA hai yaha jAna kara pUrNa santoSa huvaa| yahAM rakhI huI pustakoMke ahamadAbAda bhejanekA prabandha zIghra karA deNge| sirIjhake kavarapejake kAgajakA raMga badalaneke pakSapAtI hama nahIM hai / hameM kezariyA raMgase koI moha nahIM hai| magara jo raMga pahalese vyavahAra karane laga gaye haiM usIko kAyama rakhanese usakI eka viziSTatA rhegii| dUrase dekha kara hI loka pahacAna jAyaMgeM ki yaha "siMghI sirIjha' hai| aura inhIM bAtoMko soca vicAra kara apane kezariyA raMga pasanda kiyA thaa| usa vakta bhI dUsare dUsare phezanebala raMga milate the parantu kaI bAtoMko dhyAnameM rakhate hue purAne phezanakA "kezariyA bAgA" hI isake liye pasanda kiyA gayA thaa| hAM raMga yahI yA isase milatA julatA rakha kara jAta yA quality badala diyA jAya to koI harja nhiiN| yaha saba jildake kAgajake liye hai, andarake meTarake liye to jisa granthameM jaisA acchA ho vaisA diyA jA sakatA hai| pU0 mAjIkI tabiyata vaisI hI hai| sAre zarIrameM darda rahatA hai| unhoMne Apako praNAma likhaneko kahA hai| hamArI tabiyata ThIka hI cala rahI hai| aura saba acche haiM / ci. rAjendrasiMha tripurI kA~gresameM jAyaMgeM vahAMse zAyada baMbaI jaay| Apa agara tripurI Aye to vahAM, nahIM to baMbaImeM ve Apase mileNge| aura ApakI tabiyata ThIka rahatI hogI, likhiyegaa|" ___ ApakA vinIta-bahAdurasiMha isake bAda, tA. 29.4.39kA likhA huA unakA nimnagata patra milA, jisameM kalakattese granthamAlAkA jo sArA sTaoNka ahamadAbAda bhejanA nizcita huA thA usake viSayake samAcAra the| "savinaya praNAma. ApakA kRpApatra akSayatRtIyAkA yathAsamaya milaa| granthamAlAkI saba pustakeM Apake pAsa bheja deneke liye ci. rAjendrasiMhase kahA huA thA, magara ina dinoMmeM unako kaI daphe bahAra jAne ke kAraNa tathA aura aura kAmoMmeM vyasta rahane ke sababa vo isa kAmako karA nahIM ske| Aja hama khuda saba pustakeM nikalavA kara dhUpameM dilavA kara sAIjha mAphika pekiMga kesakA ArDara de diyA hai / pekiMga kesa A jAnese apane sAmane peka karavA kara tIna - cAra rojake andara ravAne karA deNge| ApakA rahanA taba taka vahAM ho jaba to ThIka hai, nahIM to hama ahamadAbAda relve sTezanakA buka karake relve rasIda Apako bambaI bheja deNge| Apa phira ahamadAbAdameM jinako bhejanA ho bheja kara pustakeM rakhanekI vyavasthA karavA diijiyegaa| hamane yahAM hareka pustakakI pacAsa-pacAsa kApiyAM rakha lI haiN| aba jo jo pustakeM taiyAra hotI jAya unakI 50-50 kApI yahAM bhejanekI kRpA kiijiyegaa| ___ kavarake liye kezariyA kAgaja naye jAtakA Apane bhejA vo bilkula ThIka hai| Stiff Cover ke upara cipakAneke liye to itane moTe kAgajakI jarUrata nahIM isase patalA hI zAyada ThIka rhegaa| Paper Cover vAloMmeM yaha ThIka rahegA-phira jaisA Apa ucita samajheM / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [53 paMDitajIke yahAM AnekI bAta to Middle of March se cala rahI hai, na mAlUma kaba aayeNge| pU. mAjIne praNAma likhavAyA hai| kuTuMbake aura saba bhI savinaya praNAma kahalAte haiN| hamaloga maje meM haiM ApakA kuzala samAcAra bIca bIcameM dete rhiyegaa| yahAM yogya kAryasevA likhiyegaa|" ApakA vinIta-bahAdurasiMha mere svAsthyakI zithilatA sambaI meM rahanese granthamAlAke kArya meM adhika pragati hone lgii| presa vahIM honese 'aphoMkA AnA-jAnA adhika zIghratAse hone lagA aura isase granthoMkI chapAIkA kAma pahalekI apekSA adhika vegase calane lgaa| idhara 'bhAratIya vidyA bhavana'kA kArya bhI yatheSTa pragati kara rahA thA / yadyapi maiMne usake bAhya kAryakI koI viziSTa jimmevArI apane Upara nahIM lI thI, to bhI usake antaraMga kAmameM tathA granthoMke saMpAdana Adike kAmameM, mujhe yatheSTa yoga denA paDatA hI thaa| 'bhAratIya vidyA' nAmaka saMzodhanAtmaka hindI- gujarAtI traimAsika patrikAke saMpAdanakA saba kAma prAraMbhase mujhe hI apane hAthameM lenA par3A thaa| taduparAnta 'bhAratIya vidyA granthAvalI' antargata kucha granthoMkA saMpAdana bhI maiMne zurU kiyA thaa| adhikArake rUpameM nahIM para sahakArake rUpameM bhavanakI aura aura saba bAtoMkA bhI mujhe pratidina khayAla rakhanA paDatA thaa| __ isI bIcameM, udayapurameM honevAle 'rAjasthAna sAhitya sammelana'ke prathama adhivezanake adhyakSake rUpameM, aura pIchese usakI samitiyoMmeM bhAga leneke nimitta, vAraMvAra rAjasthAnameM jAne-Aneke kAraNa evaM anya sAhityika anveSaNake nimitta samaya samaya para honevAle pravAsAdike kAraNa, mere svAsthyameM bahuta kucha zithilatA dikhalAI dene lgii| bIca-bIcameM kucha bImAriyAM bhI satAne lagIM / niraMtara eka jaisA varSoMse baiThe baiThe kAma karaneke sababase kamara bhI becArI bekArasI hone lgii| isase aba ye saba kAma mana Upara apanA bhArabhUta prabhAva batAne lge| idhara jyoM jyoM granthamAlAkA kAma baDhatA jAtA thA aura usake grantha chapa chapa kara jamA hote jAte the tyoM tyoM unako saMbhAlanA, unakI rakSAkA prabandha karanA, unakI vikrI AdikI vyavasthA karanA aura usake AyavyayakA hisAba rakhanA ityAdi prakArake kAmakA bojha bhI mana para baDhatA jAtA thaa| siMdhIjIne yaha saba jimmevArI, mere hI Upara choDa rakhI thii| ve to sirpha granthamAlAke kArya nimitta jitanA bhI kharcA ho usake bheja deneke sivA aura granthoMkI adhikAdhika prasiddhi ke sivA aura kisI bAtameM hastakSepa karanA nahIM cAhate the| idhara unakA bhI zarIra zithilasA rahA karatA thA aura bIca-bIcameM hRdayakI bImArI AdikA prakopa hotA rahatA thaa| isase granthamAlAkI bhAvI vyavasthAkA khayAla mujhe sadA cintita rakhane lgaa| jaba kabhI merA svAsthya kucha adhika kharAba ho jAtA, to bandhuvara paNDitajIkA yahI Agraha huA karatA ki aba kisI taraha pranthamAlAke kAmako sameTa lo aura jo grantha chapa rahe haiM unheM pUre kara AgekA kAma bandha kara do| (paNDitajIkA yaha Agraha to Aja bhI vaisA hI cAlU hai|) Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54] bhAratIya vidyA anupUrti [tRtIya ina saba kAraNoMse bIca meM maiMne bahuta baDe arse taka siMghIjIko koI patra taka nahIM likhA aura apanI pravRttike viSayameM unheM kucha bhI jJAta nahIM kiyaa| bhAratIya vidyA bhavanake sAtha granthamAlA saMlagna kara denekA vicAra bhAratIya vidyA bhavana'kI pravRtti aura sthiti zrI muMzIjIke satata prayAsa aura viziSTa prabhAvake kAraNa dina pratidina unnati karatI jAtI thI aura pichale tIna-cAra varSoM meM Arthika evaM saMgaThanakI dRSTise usane acchI dRDhabhUmi prApta kara lI thI / muMzIjI kabhI kabhI mujhase preraNA kiyA karate the ki 'siMghI jaina granthamAlA'ko yadi bhavanake sAtha saMlagna kara denekA Apa prayatna kareM to isase bhavanakI prasiddhi evaM pratiSThA aura bhI adhika baDhegI aura Apako bhI kucha bhAvI nizciMtatA prApta hogii| mere dilameM bhI kabhI kabhI aisA vicAra AtA rahatA thaa| koI varSa DeDha-varSa isa vicAra-manthanameM vyatIta ho gyaa| phira jaba merA nizcaya ho gayA ki granthamAlAko bhavanake sAtha saMlagna karanese isakA bhaviSya adhika sthira aura kAryazIla banA rahegA; taba maiMne, siMghIjIko baDe arsebAda, eka vistRta patra (tA. 12.3.42 ko) likhA aura usameM apane ye saba vicAra saMkSepameM sUcita kara, isa viSayameM pratyakSa vicAra karanekI dRSTise unase milanekI icchA pradarzita kii| siMdhIjI bhI isa bIcameM merA koI patrAdi na prApta kara kucha vicAra nimagna ho rahe the / unako bhI zAyada granthamAlAke bhaviSyakI anizcitatAkA kucha bhAbhAsa ho rahA thA / isaliye merA ukta patra prApta kara unhoMne bhI vaisA hI eka vistRta patra mujhe likhA aura usameM apanA manogata bhAva, baDe saujanyake sAtha, para kucha upAlaMbhake rUpameM, vyakta kiyaa| siMghIjIkA yaha patra mere liye eka aitihAsika patra hai| isane granthamAlAke bhaviSyako nayA rUpa deneke liye bhUmi taiyAra kI aura mere manako usake liye adhika utsuka bnaayaa| siMdhIjIkA kalakattese tA. 24.3.42 kA likhA huA yaha patra isa prakAra haizraddheya zrI jinavijayajI, savinaya praNAma. ApakA kRpApatra tA. 12. 3. 42 kA ajImagaMja ho kara yahAM milaa| hama kAryavaza yahAM 4 / 5 rojake liye Aye the parantu 10 roja ho gyaa| aba zAyada 4 / 5 roja aura bhI ThaharanA pdd'e| bAkI parivArake saba ajImagaMjameM haiM, yaha to Apako mAlUma hI hai| __ ahobhAgya ki itane dinoM bAda Apane mereko pratyakSa rUpase yAda kiyA aura siMghI granthamAlAke kAryakI pragatikI kucha rUparekhA sAmAnya rUpase apane patrake dvArA sUcita kii| granthamAlAkA kArya prArambha huA thA usa vakta to hareka pharmA chapane para eka kApI mere pAsa A jAyA karatI thii| isase mAluma ho jAtA thA ki presameM kyA kAma cAlU hai, aura Apake patroMse yaha vidita ho jAtA thA ki Ageke prakAzanake liye kauna kaunase pustaka pasanda kiye gaye haiM aura usa para kAma kitanA Age bar3ha rahA hai| aba avasthAkA itanA parivartana ho gayA hai ki pustakeM chapa kara bAIMDIMga ho kara bAhara A jAtI haiM aura mereko patA bhI nahIM rahatA hai| mAlama taba paDatA hai jaba yA to usakI mAMga mere pAsa AtI hai Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa ] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [ 55 yA usakI samAlocanA kabhI kabhI peparoMmeM, kabhI patra dvArA mere pAsa AtI hai, aura donoM hAla meM hameM mauna rahaneko bAdhya honA paDatA hai / udAharaNake liye "bhAnucandragaNicarita" ko lIjiye / usake chapa jAnekI mereko koI sUcanA nahIM milI - pustakako AMkhoMse dekhI bhI nahIM / dehalIvAle panAlAlajI nAmake koI vyakti (nAma aura patA hama bhUlate na hoM to ) ne usake viruddha meM kucha samAlocanA peparoM meM nikAlI usakA koI uttara na milane para mereko sIdhA patra likhA ki usa pustakameM kaI bAteM bhramapUrNa haiM / avazya unake bhramakA nirAkaraNa karanA mere zaktisAdhya bAta na thI, parantu jisa pustakako apanI najaroMse bhI nahIM dekhA usake viSayameM kucha bhI javAba denA asambhava thA isaliye "cupa" rahanA paDA / usa pustakakI kaI kaoNpI bAdameM milI / pahale jaba pustakeM chapa kara taiyAra hotI thIM to saba kApiyAM yAni 1000/500 yahIM A jAtI thIM / jaba pustakeM bahuta ikaTThI ho gaI, rakhaneke sthAnakA abhAva huA taba Apake sAtha yahI taya huA ki hareka pustakakI 50/50 kApiyAM yahAM rakha kara bAkI kI saba ahamadAbAda bheja dI jAMya / vaisA hI kiyA gayA / aba ve pustakeM baksoM meM banda ahamadAbAdameM rakhI hoMgI / hamane Apase gata 7/8 varSoMmeM kaI daphe vinatI kI hogI ki jisa uddezyako le kara ye pustakeM prakAzita kI jAtI haiM, usako saphala karaneke liye, bhAratavarSa meM aura yUropameM inheM vitaraNa kara dI jAMya / tAki vidvadvarga hamArI aura ApakI hayAtI meM dekheM to sahI ki kisane kyA aura kaisA kAma kiyA hai aura kara rahe haiN| hAM, Apase ghaniSTha sambandha rakhanevAle dasa-bIsa mitroMne inheM dekhA aura prazaMsA jarUra kI; parantu merA aura ApakA uddezya kyA itane hI se siddha ho gayA ? Apa hamArI prasiddhike liye naI naI yojanA soca rahe haiN| kyA bhAratavarSa, yUropa aura amarikAkI vikhyAta vikhyAta lAIbreriyoM meM aura vidvadvargake hAthameM ye pustakeM pahuMca jAtIM to kama se kama usa zreNike logoMmeM, Apake sAtha sAtha merI bhI kucha-na-kucha khyAtI nahIM hotI ? eka vidvAn aura paNDita ke rUpase nahIM parantu aise kAmoMmeM dilacaspI rakhanevAle aura isa kAmako karanevAle vidvavargako utsAhita rakhanevAle ke rUpameM to sahI / isa kAmake yAni vitaraNakAryako karane ke liye alaga sTAphakI jarUrata ho to usake liye bhI hamane maMjurI de dI thii| magara kisI na kisI kAraNavaza vaha bAta aba taka nahIM bnii| Aja to yuddhakI paristhiti aisI A khar3I huI hai ki irAdA karane para bhI nahIM ho sktaa| eka dina aisA bhI AyegA ki jisa roja paM0 sukhalAlajI, Apa aura hama isa saMsAra meM na rheNge| aura parasparake mahAprasthAnakA antara bhI - f daivayogase Aja, yaha tA. 7. 7. 45 kA dina hai, jaba ki maiM siMghIjIke patra kI ina paMktiyoMkI pratilipi kara rahA huuN| yaha ThIka Aja siMghIjIke svargamanakI pahalI vArSika tArIkha hai / bhavanakA saba kArya Aja bandha rakhA gayA hai aura maiM unake smaraNakA yaha aMza baiThA baiThA likha rahA huuN| siMghIjIkA phoTU mere sAmane rakhA huA hai jisakI ora maiM ina paMktiyoMko likhatA huA bIca-bIca meM TakaTakI lagA kara kucha dera taka dekhatA rahatA hUM / mujhe kucha AbhAsa ho AtA hai ki siMghIjIkI yaha pratikRti mAnoM mujhase kaha rahI hai ki 'dekhoM, maiMne 1942 meM Apako likhA na thA ki eka dina aisA bhI AyegA ki jisa roja hama saMsArameM na hoMge, so Aja hama saMsAra meM nahIM hai / hameM to saMsArase vidA hue bhI Aja Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 ] bhAratIya vidyA anupUrti [ tRtIya jyAdA nahIM hogA / kyoM ki hama tInoM karIba karIba eka hI umra ke haiM aura svAsthya bhI zithilasA ho gayA hai / pUrvavat na to manobala hai aura na zarIrabala / hama tInoM ke abhAva meM ina pustakoM ke samUhakA kyA hogA ? Apane zAyada nahIM socA hogaa| kyoM ki Apa to abhI usake nirmANakArya meM vyasta haiM / hamane soca liyA hai aura vaha yaha ki yA to dImaka ke peTameM yA vajanake daroM se bukaselaroM ke peTameM | jaba hamane saba pustakeM ahamadAbAda bhejI thIM usa vakta jo jo pustakeM thIM unakI 50/50 kApiyAM hamane yahAM rakha lI thIM / bAdameM jo pustakeM prakAzita huIM usakI bhI 50/50 kApI mere pAsa AnI cAhiye thIM magara nahIM AIM / 3 - 3 yA 4-4 kApiyAM AIM usakA natIjA yaha huA ki 'devAnandamahAkAvya' aura 'tarkabhASA' kI eka bhI kApI mere pAsa nahIM hai / mujhe ThIka yAda nahIM ki ye pustakeM mere pAsa AI thI yA nahIM ? agara do-do tIna-tIna kApI karake AI bhI hoM to kisI kisIko de denemeM calI gaI hoNgii| mere pAsa aba nahIM hai / dUsare pichale prakAzita pustakoMkI eka-eka do-do kApI haiM / ye saba bAteM yoM hI prasaGgopAta manameM A gaIM so likha diiN| Apa ina bAtoM para vizeSa UhApoha na kreN| ina bAtoMkA manameM Ate hue bhI hamako sabase jyAdaha saMtoSa isa bAtakA hai ki kAma Thosa, acchA, aura bahuta acchA ho rahA hai; aura vaha bhI aise suyogya sajjanoMke dvArA ki jo apane apane viSaya meM bhAratavarSa meM apanI joDa nahIM rkhte| yaha hama dara asala meM apanA ahobhAgya mAnate haiM - aura isameM koI khuzAmadakI bAta nahIM / Apa mere Agrahase isa kAmako karaneke liye tatpara hue aura kAma cala par3A / 'siMghI granthamAlA' ne vidvajjanoMmeM khyAti prApta kii| nahIM to, na to mere mana pasanda mAphika isako karanevAle hI koI milate aura na isa granthamAlAkA janma hI hotA / astu / hamArA rahanA apraila-maI meM ajImagaMja meM honA hI saMbhava hai / kAryavaza kabhI kabhI 2/4 dinake liye kalakatta Ate rahate haiM / Apa apanI icchAnusAra idhara AveM to baDI khuzI hogI / milane ko bahuta arsA ho gayA hai / Apake patra meM aura aura viSayakI jo carcA hai milane para hI veM bAteM hoMgI, patrake dvArA saMbhava nahIM / eka pUrA varSa vyatIta ho gayA hai / ' hamArA vyathita mana, isa apriya AbhAsakA cintana karanA pasanda nahIM karatA, para kAlake balake Age bicAre durbala manakA kyA jora / kAla kahatA hai siMghIjI sacamuca hI Aja saMsArameM nahIM hai / siMghIjIke isa patra meM jo bhaviSya - kathana kiyA gayA hai usakA unake apane viSayakA kathana to siddha ho gayA hai, dekheM hamAre viSayakA kathana kaba siddha hotA hai aura hamAre bhI mahAprasthAnakA dina kaba AtA hai / hameM AbhAsa hotA rahatA hai ki hamAre usa parama AtmIya bandhujanake sUcanake anusAra, unake aura hamAre mahAprasthAna ke bIca meM koI jyAdaha antara to nahIM hogA / parantu kheda itanA hI hai ki siMghIjI hI hamase pahale prasthAna kara gaye aura granthamAlAke jitane grantha pichale 12 varSoM meM prakAzita hue ve dekha gaye unase kahIM adhika grantha, jo hama apane zarIra kI svasthatA aura AyuSyakI kSINatAkI avagaNanA karake bhI, kevala unhIMke santoSake khAtira, saMpAdita kara prakAzita karanekA parizrama uThA rahe haiM unako dekhaneke liye kucha varSa kyoM na Thahare ! Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [57 - zrIyukta muMzIjIse merA sAdara praNAma kahiyegA / apanI bahumukhI kAryAvalImeM bhI unhoMne mereko yAda kiyA isaliye mujha para unakA sneha hai yaha pratyakSa hai| ve pichalI daphe jaba kalakatte padhAre the taba kaI daphe unase milanA huA thaa| eka daphe mere yahAM bhojanakI bhI kRpA kI thii| bambaI jAnekA dilameM lagA huA hai, magara lar3AIke jamAne meM jAnA bana paDe aisI AzA nhiiN| ajImagaMja jAne para pU0 mAjIko ApakA praNAma jarUra kheNge| unake sAre zarIrameM darda dina-para-dina bar3hatA hI jAtA hai| aba to hilane - DolanekI bhI zakti nahIM rhii| koI ilAja kAma nahIM detaa| azAtA vedanIyakA pUrNa udaya hai| unako to isa para bhI saMtoSa hai ki merA bAndhA huA nikAcita karma isI bhavameM bahutasA isa rUpameM kSaya ho rahA hai| - hamArI tabiyata kabhI ThIka, kabhI be-ThIka aisI hI cala rahI hai| Apa apane khAsthyakA saMbhAla rakheM / kRpayA patrottara ajImagaMja deN| ApakA snehI bhaadursiNh| merA siMghIjIse ajImagaMja milane jAnA dhIjIkA yaha patra mile bAda maiM turanta hI unheM milaneke liye jAneko utsuka pahuA para kucha kAraNa vaza jA na sakA / AkhirameM julAI (1942) ke tIsare saptAhameM maiM baMbaIse ajImagaMja jAneko ravAnA huaa| rAstemeM kucha 3 -4 roja banArasa, hiMdu yunivarsiTImeM paMDitajIse milaneko utara gyaa| vahAM para paNDitajIse bhI, granthamAlAke bhaviSyake prabandhake viSayameM, yatheSTa vicAra-vinimaya kiyA aura phira vahAMse (tA. 23 julAIko) ajImagaMja phuNcaa| ajImagaMja siMghIjIkA mUla nivAsa sthAna hai / baMgAlameM basane vAle jainiyoMkA vaha eka choTAsA kendrasthAna hai / murzidAbAdake navAboMke jamAnese aneka jaina kuTumba, rAjapUtAnAse vahAM jA kara, base hue haiM aura vahAMke jagaprakhyAta jagatseTha tathA anyAnya kaI dhanADhya jaina kuTumba, koI do-DhAI sau varSoMse sAre hidusthAnameM, acche prasiddha aura pratiSThita samajhe jAte haiM / siMghIjIkA khAnadAna bhI unhIM kuTumboMmeMse eka hai| vidyamAna jagatseThakI mAtA aura siMghIjIkA mAtA donoM sagI bahane thiiN| siMdhIjIkA janma vahIM huA aura bacapana bhI vahIM bItA / pichalI laDAIke samayameM unakA sArA kuTumba kalakatte A kara basane laga gyaa| isa laDAIke samaya, jaba kalakatte meM jApAnake mAkramaNakI AzaMkA khaDI huI, to ve apane sAre kuTumbako le kara phira ajImagaMja rahane cale gaye aura jaba taka laDAIkA AtaMka dUra na ho jAya taba taka vahIM-sthAyI rahanekA nizcaya kiyA / maiM jaba isa vAra unase milane gayA to sArA kuTumba vahIM thA isaliye mujhe bhI vahIM jAnA pdd'aa| ajImagaMjameM, bhAgIrathIke bilkula kinAre unakI sundara koThI banI huI hai / ThIka daravAjeke sAmane hI bhavya nadI baha rahI hai / koThImeMse dekhane para, nadIke usa pArakA bar3A hI sundara zya, dina-rAta A~khoMko Anandita karatA rahatA hai| unhoMne apanI 3.8. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58] bhAratIya vidyA anupUrti [ tRtIya surucike mutAbika nadIke koTheko eka acchA AkarSaka AkAra de kara use bahuta hI svaccha aura sundara banA diyA hai / daravAjeke sAmane hI eka naukA lagI rahatI hai jisameM baiTha kara usa pAra AnA jAnA hotA rahatA hai| siMghIjIne apane makAna meM bIjalI aura pAnIke nalakA bhI svataMtra prabandha kara liyA aura isa taraha saMpUrNa Adhunika Ava. zyakatAke anukUla usa koThIko sajA liyaa| pAsa hI meM eka aura acchA nayA makAna bhI bilkula Adhunika DhaMgake AkArakA, banAnA prAraMbha kara diyaa| maiM jaba makAna para pahuMcA to ve nadIke kinAre khaDe khaDe usa makAnake kAmako dekha rahe the aura kAma karanevAloMko kucha sUcanA de rahe the| - isa bAra bahuta dina bAda hama donoMkA milanA huA isase eka dUsareke prati manameM baDA utsuka bhAva jaga rahA thA / para maiMne dekhA ki siMghIjIkA zarIra bahuta kucha durbala ho gayA hai aura unake khAna pAnakI mAtrA bhI bahuta hI ghaTa gaI hai| rAtako nIMda ThIka nahIM AtI hai aura manameM sadA glAnisI banI rahatI hai / parivArake sAtha bolane cAlanemeM bhI vaisI koI prasannatA nahIM dikhAI dI / bole- 'merI tabiyata ina dinoM kucha naramasI rahatI hai| koI kArya karanekI icchA nahIM hotI aura mana bhI prasanna nahIM rahatA hai| isIse Apako patra vagairaha likhane meM utsAha nahIM AtA aura pichale do tIna patroMkA ThIka uttara nahIM diyA gyaa| paNDitajIke bhI kaI dina hue do-eka patra Aye paDe haiM, parantu unakA bhI javAba abhI taka nahIM de pAyA' ityaadi| ajImagaMjameM kiyA gayA granthamAlAkA bhAvI nirNaya re pandaraha dina maiM usa samaya siMghIjIke sAtha ajImagaMjameM rahA / varSARtu apane pUre jozameM thI aura khUba bArIsa ho rahI thii| nadIkA pAnI kAphI caDhA huA thA aura vaha mAnoM siMghIjIke dvArakI sIDhiyoMko AliMgana karanekI utsukatA batA rahA thaa| siMdhIjIke baiThane ke kamaremeMse pazcimakI aura koI DeDha - do-mIla takakA nadIkA sthira parantu samunnata evaM vizAla jalapravAha tathA usake donoM kinAroMpara saTI huI saghana vRkSaghaTA aura jhADIkA atyanta manorama dRzya, eka prakArakA bahuta hI bhavya aura ramya citrasA lagatA thA aura A~khoMko animeSabhAvase dekhaneko AkRSTa karatA thaa| mere prakRtipriya cittako yaha dRzya baDA suhAvanA mAlUma detA thA aura maiM ghaMToM khaDA khaDA usakI ora dekhate hue tRpta hI nahIM hotA thaa| rAtako bhI maiM jaga jaga kara makAnakI khulI chatameM jA kara khaDA ho jAtA thA aura ghaMToM usa ekAnta nIrava rAtrikI ananya suSamAkA saMvedana kara AlhAdita hotA thaa| dinameM kabhI siMghIjIke sAthameM aura kabhI zrImAn rAjendrasiMhajI Adike sAthameM, nAvameM baiTha kara AsapAsake sthAnoMko dekha AyA karate the| eka sandhyAko, ajImagaMjase do-eka mIlake phAsale para rANI bhavAnIkA banAyA huA jo aitihAsika mandira hai, usako batAneke liye khAsa taurase siMghIjI mujhe le gye| unhoMne vahAMkA saba itihAsa batalAyA aura usa mandirakI kArIgirI AdikA paricaya kraayaa| siMghIjIko itihAsa aura sthApatya donoM viSayoMkA baDA zauka thA aura usa viSayakI carcA meM ve jaba tallIna ho jAte taba ghaMToM bAteM karate nahIM thkte| murzidAbAdake prAcIna itihAsakI tathA vahAMke navAboM evaM anyAnya prasiddha vyaktiyoM ke viSayakI unakI jAnakArI khUba gaharI thii| prasaGgopAtta isa jAnakArIkA Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa ] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [ 59 unhoMne mujhe bahuta kucha parijJAna karAyA / jagatseThake gharAnekI jitanI bAteM unako jJAta thIM utanI zAyada Aja taka anya kisIko jJAta nahIM huI hoMgIM / unake pAsa ye saba bAteM suna kara maiMne unase kahA, ki 'bAbUjI, Apake pIche ina saba bAtoMkA jAnanevAlA zAyada aura koI nahIM rahegA / isaliye acchA ho yadi Apa apanI isa jAnakArI ke noTas karake yA kisIse karavA karake kahIM chapavA deM / athavA mujhe deM deM to maiM unheM chapavAne kI vyavasthA kara duuN|' isa para ve bole 'hamase khudase to kucha likhA jA nahIM sakatA / vaisA mAnasika svAsthya bhI hamArA aba hai nahIM / aura koI dUsarA hamAre manake mutAbika likhanevAlA hamako milatA nahIM / ' ityAdi aneka prakArakI carcA unase satata hotI rahatI thI / phira eka rAtako jaba unakA mana ThIka svastha thA, taba hama donoM zAntise baiThe aura 'siMghI jaina granthamAlA' ke viSaya meM vicAra-vinimaya karane lage / maiMne granthamAlAke taba takake kAmakA unheM siMhAvalokana karA kara bhaviSyakA vicAra upasthita kiyA / maiMne kahA- 'granthamAlA ke saMcAlanakA samagra bhAra, aba taka mere akeleke vyaktitva Upara hI nirbhara rahA hai| sTaoNka saba ahamadAbAdameM rahatA hai, jahAM aba usake rakhane kI vizeSa jagahakA abhAva hai / merA rahanA adhika bambaI hotA hai aura zarIra bhI na mAluma kisa dina javAba de sakatA hai| aisI hAlata meM granthamAlAkI sthiti kyA ho ? isaliye maiMne socA hai ki usakA saMyojana 'bhAratIya vidyA bhavana' ke sAtha kara diyA jAya to saba taraha se ucita hogA / ' phira 'bhavana' kI sthiti aura zrImuMzIjIkI, abhilASA AdikA bhI maiMne unako yathAyogya paricaya diyA / banArasa meM paNDitajIke sAtha jo kucha parAmarza huA usakA bhI jikra kiyA / saba bAtoMko zAntike sAtha suna kara ve bole-' isa bAre meM to hamAre liye Apa hI sarvathA pramANabhUta haiM / Apako agara isa prakAra bhavanake sAtha isakA saMbandha joDa denA lAbhadAyaka pratIta hotA ho, to hamako usameM koI Apatti nahIM hai / Apa apanI suvidhA aura suvyavasthA kI dRSTise jo koI bhI yojanA hameM sUcita kareMge vaha hamako maMjUra hogii| hamArI to ekamAtra abhilASA ApakI aura hamArI hayAtI meM jitane bhI adhika grantha prakAzita kiye jA sakeM utane prakaTa hue dekhanekI hai| aura phira yadi bAdameM bhI isa granthamAlAkA kAma ThIka DhaMga se calatA rahe to vaha abhISTa hI hai / hamane apane jIvanakA sabase baDA smAraka isI granthamAlAko mAnA hai| aura isakI pragati ke liye jo bhI yogya yojanA yA vyavasthA Apa sUcita yA nirdhArita kareMge vaha hameM svIkArya hogI' ityAdi / phira bhavanake sAtha kisa DhaMgase isa granthamAlAkA sambandha joDA jAya isakI rUparekhA socI gaI / sAthameM, abase isake prakAzanAtmaka kAmako aura bhI adhika vega deneke liye kucha sahAyaka AdikA viziSTa prabandha karanekI aura usake liye yatheSTa kharca karane kI bhI unhoMne apanI icchA prakaTa kii| siMghIjIkA isa samayakA utsAha mere liye atIva uttejanAtmaka thA aura unake vaise utsAhako dekha kara svayaM maiM bhI adhika utsAhita ho rahA thA / koI vArSika 20 hajAra takakA bajaTa aMkita kiyA gayA / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60] bhAratIya vidyA anupUrti [tRtIya ' 'bhAratIya vidyA bhavana' ke andherIvAle vizAla makAnameM (jisako pIchese milITarIne yuddhaviSayaka paristhitike kAraNa apane liye mAMga liyA), sabase Upara eka bar3A haoNla banAnekI hamArI kalpanA thI jisameM prAcIna vastuoMkA myujiyamake rUpameM saMgraha karanekA merA lakSya thaa| usake liye maiMne unase 10 hajAra rUpayoMkI yAcanA kI to usakA unhoMne bar3I prasannatAke sAtha svIkAra kiyaa| banArasameM paNDitajIkA svAsthya ThIka nahIM rahatA thA aura merI icchA ho rahI thI ki paNDitajI aba banArasa choDakara baMbaI yA ahamadAbAda hI meM A kara raheM / so siMdhIjIne paNDitajIke lekhaka-vAcakake kharcake liye bhI, sadAke liye, apanI orase Avazyaka sahAyatA denekA pUrNa utsAha pradarzita kiyA aura usake liye merA jitanA bhandAjA thA usase kahIM adhika hI denekA unhoMne nirNaya kiyaa| isa prakAra vahAMkA saba kAma samApta hone para, maiM siMdhIjIkI anumati lekara, tA. 7 oNgaSTako ajImagaMjase banArasake liye ravAnA huaa| usake dUsare hI dina baMbaI meM kA~gresakI vaha aitihAsika mahAsamitikI baiThaka honevAlI thI aura usameM dezake bhAvike viSayameM koI mahattvakA nirNaya honevAlA thaa| isase sAre dezakA vAtAvaraNa eka prakArase kSubdhasA ho rahA thaa| sarakAra saba jagaha apanI damana-nItikI pUrI taiyArI kara rahI thI / jAnakAra logoMne anumAna kara liyA thA ki sarakAra kA~gresake sabhI choTe-bar3e kAryakartAoMko jelameM DhUMsanekA intajAma kara rahI hai| siMdhIjI jAnate the ki zrImuMzIjIkA aura merA bhI sarakArake kedakhAneke daphtaroMmeM nAma darja huA paDA hai, isaliye saMbhava hai ki usa purAne lISTake mutAbika hamako bhI vaha apanA mahamAna banAve / 'binA hI kucha upayukta kAma kiye yadi vaha aisA kare to usake liye koI nanu-naca karanekA avakAza nahIM hai, para yadi kAma karanevAloMhI ko vaha apanI mahamAnagirikA sammAna denA cAhatI ho, to usa hAlatameM hameM usa sammAnake liye utsuka nahIM honA cAhiye-aisA siMghIjIkA mujhase anurodha thaa| kyoM ki vaisA hone para, yaha jo granthamAlAkA bhAvI Ayojana socA gayA hai vaha saba 'ulaTapulaTa' ho jaaygaa| isakI unako baDI AzaMkA thI / isaliye unase vidA hote samaya bhI unhoMne AkhirameM isa bAtakI ora pUrA lakSya rakhanekI mujhase vijJapti kii| . tA. 8 oNgaSTako maiM banArasa pahuMcA aura paNDitajIse vahAMkA saba hAla sunaayaa| granthamAlAke viSayameM jo vicAra taya huA vaha bhI unako vidita kiyA / siMdhIjIne mere sAtha hI paNDitajIko denekA patra bhejA thA so bhI unako diyA gayA / paNDitajIke prati siMghIjIkI kitanI ucca zraddhA aura samAdara buddhi thI vaha isa choTese patrase acchI taraha jJAta ho jAtI hai| ajImagaMja, 7. 8.42 zraddheya zrIpaNDitajI savinaya praNAma. ApakA pahalekA tIna patra hajama kara leneke bAda cauthA patra pA kara, usI patravAhakake sAtha uttara bheja rahA huuN| zarIra svastha na rahaneke kAraNa koI kAmameM dila nahIM lagatA, isaliye patroMkA uttara yathAsamaya na de sakA, kRpayA kSamA kreN| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 1 zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [ 61 Apake liye eka suyogya lekhaka-vAcakakA prabandha kara denA yaha to mere liye eka saubhAgyakA viSaya hai / yaha to sAmAnya sevA hai jo maiM saharSa svIkAra karatA huuN| isake atirikta sevAkI bhI samaya samaya para jarUrata paDe to hama hAjira haiM / kharcakA koI andAjA Apane nahIM likhA thA / munijIse pUchane para mAluma huA ki karIba 75) mAsika ho sakatA hai / hamane vArSika 1000 bhejanekA sthira kara liyA hai / sirIjhake kAmakA koI bojha Apake sira para nahIM lAdanA cAhate, parantu itanA khayAla to Apa avazya rakheMge ki isake prakAzanakA vega baDha jAya / munijIkI aura hamArI hayAtI meM jitanI jyAdaha pustakeM nikala jAMya yahI iSTa hai / isake liye munijIke sahAyakake rUpa meM bhI eka aura AdamIkI niyukti ke liye 175 - 200) mAhavArakA kharca maMjura kiyA hai / isake bhaviSyake liye bhI eka yojanA kI bAta munijI ke sAtha huI hai / Apa inase mAluma karake isake bAremeM bhI apanA mantavya jarUra likheM / agara yaha yojanA Apako ThIka na jaMce to dUsarI koI yojanAkA dhyAna dilAveM / kyoM ki isakA bhaviSya bhI sthira kara lenA aba jarUrI hai / merA svAsthya ina dinoM ThIka nahIM rahatA hai / hai / varSA ke do mAsa aise hI bIteMgeM / pIche zAyada ThIka rahatA hogA, likhiyegA / arucike sivAya aura koI bimArI nahIM ThIka ho jAyagA / ApakA svAsthya ApakA vinIta - bahAdurasiMha paNDitajIke sAtha Avazyaka parAmarza kara, tA. 9 oNgaSTakI rAtakI gADIse banArasase ravAnA ho maiM baMbaI phuNcaa| bhavanake adhyakSa zrImuMzIjIko siMghIjIke sAtha kiye gaye vicAra vinimayakA sAra vidita kiyA / muMzIjI suna kara atyanta prasanna hue | bhavanake sAtha graMthamAlAkA kisa taraha saMyojana kiyA jAya usakA hama donoMne vicAra kiyA aura phira muMzIjIkI orase siMghIjIko eka oNphisiyala patra likhA gayA (jisakI nakala isake sAtha pariziSTa naM. 1 meM dI gaI hai ). maiMne bhI unako alaga svataMtra patrase saba bAteM bahuta kucha vistArake sAtha likha kara sUcita kIM aura muMzIjIke patrake uttarameM unheM kisa prakArakA oNphisiyala patra likhanA cAhiye isakA sAra likha bhejA / tadanusAra tA. 24.9 42 ko unhoMne zrImuMzIjI ko bhejanekA patra taiyAra kiyA ( jo pariziSTa naM. 2 meM diyA gayA hai) aura usake sAtha, tA. 29. 9.42 ko mujhe bhI, nimnalikhita, eka vistRta patra likhA jisameM granthamAlA viSayaka apane saba manogata bhAva baDI spaSTatA ke sAtha vyakta kiye aura bhavanakA, merA aura granthamAlAkA paraspara sambandha kaisA ho isakI unhoMne apanI kalpanA prakaTa kI / granthamAlAke isa nUtana sambadha-saMyojana kI dRSTise, yaha patra mere liye eka mahatva ke aitihAsika dastAvejasA hai| siMghIjI ne isa patra meM apane jIvanake priyatama uddezya aura dhyeyakA antima bhAva prakaTa diyA thA / isa patra kI saMpUrNa pratilipi isa prakAra hai - ajImagaMja, 29.9. 42 zraddheya zrI munijI savinaya praNAma. Apake tA. 17. 8. 42 aura 20. 8. 42 ke likhe donoM patra mila gaye the / zrImunzIjIkA bhI patra mila gayA thaa| javAba meM derI huI hai usakA eka kAraNa yaha hai ki banArasase zrI paNDitajIke AnekI pratIkSA thI / aba ve tA. 17 9 42 ko Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62] bhAratIya vidyA anupUrti [ tRtIya yahAM Aye the aura tA. 9. 42 ko vApasa banArasa cale bhI gaye haiM / unake sAtha jo parAmarza karanA thA vaha Apake donoM patra sAmane rakha karake kara liyA hai| jaisA Apane sUcita kiyA hai usake anusAra munzIjIvAlA patra bhI Apa hI ko bheja rahA hU~ / Apa par3ha lIjiye taba unheM de dIjiyegA / unake patrameM jo kucha jarUrI likhanA raha gayA ho to Apa usameM merI tarapha se pUrti kara sakate haiM / aura koI naI bAta dAkhila karanI sUjha par3e to Apa usameM dAkhila kara sakate haiN| jo ghaTI bar3hI hogI vaha Apake dvArA mujhako mAlUma to ho hI jAyagI / saMsthAkA savAla hai aura ekjhIkyUTIva baoNDI meM pAsa karA lenA hai / isaliye zurU meM thor3A limba ho jAnA svAbhAvika hai / agara Apake naye sujhAva patrameM dAkhila karake yahIMse zrImunzIjIko bhejanA ho to ApakA patra Ane ke bAda yahA~se dUsarA patra zrImunzIjIko bhejA jA sakatA hai| Apako 'to maiM apane bIca huI bAtacItake anusAra mUla siddhAnta hI likha detA hU~ / byorekI bAteM zrI munzIjI patrameM likhatA hU~ / saMsthA aura sirIjhake naye sambandha tathA bhAvI sambandhakI dRSTise Apako aura bhI byorekI bAteM sUjha sakatI haiM, kyoM ki Apako hamArA aura usa saMsthAkA donoMkA anubhava hai / zrImunzIjIne apane patra meM "siMghI jaina jJAnapITha" kA jo nirdeza kiyA thA usakA bhAva pahale pUrA dhyAnameM AyA na thA; para Apake dUsare patrake vistRta varNanase dhyAna meM A gyaa| apane bIca jo aura jaisI bAta huI hai usake anusAra merA ekamAtra vicAra "siMghI jaina sirIjha" calAnekA tathA usakI gati jitanI Apa bar3hA sakeM bar3hAnekA hai| abhI maiM "siMghI jaina jJAnapITha" kI sthApanA aura usake nirvAhakA prazna mere jimme nahIM lenA cAhatA / Age thor3e anubhava ke bAda aura dUsarI dUsarI paristhitiyoM ko dekha kara, avasara AyA to usa para vicAra kiyA jAyagA / abhI to ApakA aura merA sArA bala sirpha "siMghI jaina sirIjha" kI ora lage yahI merA saMkalpa hai| sirIjhameM prakAzita honevAlI pustakoMke liye jitanA aura jo kucha presa, kAgaja AdikA kharca AvegA vaha karanA mujhe maMjUra hai / isake sivAya Apako sahAyaka rUpase AdamI yA AdamiyoMkI jarUrata ho usake vAste bhI maiMne Apase kaha hI diyA hai / suyogya AdamI jisase ApakA bojha kucha kama ho aura prakAzanakI gati adhika bar3he usake lie thor3A aura bhI jyAdaha kharca karanA par3e to Apake likhane se vaha bhI mujhe maMjUra hogA / kAmakI gati aura phelAva bar3hAne ke lie jude jude sampAdaka Apako pasanda karane hoMge aura unakA jo samucita eDiTiGga cArja hogA vaha Apake likhe yA maMjUra kiye anusAra denA mujhako maMjUra hogA / parantu isa viSaya meM itanA to spaSTa kara denA isa mauke para aura jarUrI hai ki kahIM aisA na ho ki sirIjhakA sampAdana kArya to una sabaeDiTaroM ( Sub-editors ) ke hAthameM hI rahe aura ApakI nijakI kRtiyA~ " bhAratIya vidyA" yA dUsare kisI mAsika patra- * patrikAoM meM nibandhake rUpameM yA pustaka ke rUpameM prakAzita ho kara unake mahattvako bar3hAtI rahe / isako thor3A aura bhI spaSTa kara denA Avazyaka hai; itane dinoM taka to ApakA sambandha " sirIjha " se aura "bhAratIya vidyA bhavana" se alaga alaga rUpameM thA aura alaga alaga nAte donoMkA kAma Apako karanA par3atA thA aura karanA ucita bhI thaa| aba jaba sirIjhako "bhAratIya vidyA Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [63 vidyA bhavana" ke sAtha jor3a diyA gayA hai to "sirIjha" kA prakAzana bhI bhA0 vi0 bha0 kA prakAzana ginA jaaygaa| aisI dazAmeM Apake zramakA phala "sirIjha" ko hI mile to use bhA0 vi0 bha0 ko milA hI samajhA jaaygaa| isase merA Azaya itanA khArthagata nahIM hai ki Apa usa saMsthAkI mAsika patrikA yA anya prakAzanoMmeM kucha bhI sahayoga na deN| kyoM ki ApakA lekhana - viSaya bahumukhI hai; eka nahIM aneka saMsthAe~ usase lAbha le sakatI haiN| parantu mukhyatayA Apake parizramakA phala isa 'sirIjha' ko hI mile mere liye yaha vAMchanIya hai| Apa cAhe ise "svArtha" kaheM to zAyada ApakA kahanA bhI anyAya na hogaa| ___ maiMne zrImunzIjIke patrameM jo likhA hai usase zAyada Apako yaha mAlUma de ki abhI sirIjha calAnekI jo bAta ho rahI hai vaha thor3e samayake lie arthAt ApakI mojUdagI taka hI hai| isa bAremeM maiM apanA Azaya spaSTa kara detA huuN| Apa ucita samajheM to zrImunzIjIko bhI yaha bAta kaha sakate haiN| merA Azaya yaha hai ki ApakI mojUdagImeM hI Apa aisA dUsarA samartha vyakti taiyAra kara leM yA khoja leM, jo ApakI taraha hI sirIjhakA kAma cAlU rakha sake aura jisa para ApakA hara dRSTi se pUrA vizvAsa ho aura jise maiM bhI apane jIvanakAlameM dekha skuuN| aisA ho to ApakA sirIjhake vAste uttarAdhikArI ThIka ho gyaa| mere uttarAdhikAriyoMkI rasavRtti Apa jAnate hI haiN| isase jo kucha mujhako karanekA mana hai aura hogA vaha eka mAtra Apake aura Apake pasanda kiye hue Ageke mukhya kAryakartAke bharose hI karanA hogaa| maiM samajhatA hU~ ki sirIjhakA kAma vegase bar3hAneke sAtha sAtha Apa apane lAyaka AdamIko pA sakeM to saMbhava hai ki Apake rahate hI phirase sirIjhakI vizeSa sthiratAke lie soca sakU~gA aura kara skuuNgaa| Apase maiMne jo kahA thA ki dUsarA aisA sahakArI rakhiye jisase ApakA samaya bace aura bojha kama ho, usakA bhItarI Azaya yaha bhI thA ki Akhirako Apa aura mere rahate hue, yogya AdamI mila jAnese maiM AIndAke lie vizeSa vicAra sirIjhake lie kara skuuN| baoNmbe yA bhavanake sAtha merA yA mere vArisoMkA asalameM koI sambandha nahIM hai| jo kucha hai vaha Apake kAraNa hI hai| Apake bAda agara jarUrata bhI par3I to maiM yA mere uttarAdhikArI zAyada hI koI sirIjhake kAmake lie bambaI jAya / hakakA lAbha lene ke lie zAyada kabhI kabhI patra-vyavahAra kareM to kara sakeM, isase jyAdA to nhiiN| isase merA vicAra yaha rahA hai ki abhI to ApakI mojUdagI takakI hI bAta rahe aura isa bIcameM suyogya vyakti mila jAne para Apa aura maiM phira baiTha kara naye sirese sirIjhake lie vizeSa vicAra kara leMge / ApakI taraha merA bhI dhyeya sirI. z2akI pragati aura sthiratAkA hai| hama loga idhara rahate haiM isalie idharakI kisI saMsthAmeM pratyakSa bhAga lene kA bhI avasara sahaja hai; para bambaI to dUrakI bAta hai| isa para Apa vicAra kareMge to merA dRSTikoNa dhyAnameM A jaaygaa| __ Apa aura munzIjI donoM bAhara hI raheM aisI ummIda hai| phira bhI dina-ba-dina jo paristhiti bigar3atI jA rahI hai usake Uparase yaha to nizcayapUrvaka kahanA saMbhava nahIM hai ki Apa donoM bAhara hI rheNge| jo kucha honevAlA hai vaha to ho kara hI rahegA / merA kahanA to itanA hI hai ki Apa paisekI taraphase bephikra ho kara abhIse kAma teja aura niyantrita kareM aura maiM bAkIkI ciMtA zira para le kara baiThA huuN| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64] bhAratIya vidyA anupUrti [tRtIya ___ maiMne zrImunzIjIke Upara likhe hue patrameM likhA hai ki "bhAratIya vidyA bhavana" munijIkI maMjUrI ke anusAra kharca kare, usakA hisAba rakhe, aura vaha hisAba hara sAla hamako bheje / tadanusAra sabhI paise bhA0 vi0 bha0 ko hI bheje jaayNge| usIke dvArA phira sabhIko paisA milegaa| jisameM Apake kharcekA bhI samAveza ho jAtA hai| maiMne yaha isalie kiyA hai ki Apa hisAbake bojhase bilakula mukta ho jaayeN| aba sIdhe mujhase paise maMgAnA aura sabako cukAnA Apako mAphika ho to itanA kloja badalanA pdd'egaa| jo Apa likheMge to yahA~se sudhAra kara punaH patra bhejA jA skegaa| parantu usa hAlatameM sArA hisAba jo ki abase kahIM jyAdA hogA Apa hI ko rakhanA hogaa| kucha hisAba Apa rakheM aura kucha hisAba vidyAbhavana rakhe yaha rAstA sIdhA aura ucita nahIM hai| isalie Apa isa viSayako bhI dhyAnapUrvaka pUrvApara soca kara apane subhIteke anusAra nirNaya kreN| jo jo pustakeM maiMne kalakattese vApasa pArsala meM ahamadAbAda bhejI thI usakI to 50/50 prati maiMne rakha hI lI thii| bAda usake jo jo pustakeM prakAzita huI haiM usakI eka bhI nakala mere pAsa nahIM hai| koI pUche to maiM yaha bhI nahIM batA sakatA ki kauna kauna pustake prakAzita huii| Apa ucita samajheM to bAkIkI pustakoMkI 50/50 nakaleM rela pArsalase mere pAsa bhijavA deN| pUjya mAtAjIkA praNAma / unakI tabIyata Apa dekha gaye vaisI hI hai| merI tabIyata Agese ThIka hai aura saba maje meM haiM / Apa AnaMdameM hoNge| ApakA vinIta bahAdurasiMha siMghIjIkA yaha patra jaba mujhe milA taba maiM ahamadAbAda thA aura dezameM cAroM aura calate hue rASTrIya AndolanakA unmanaska bhAvase avalokana karatA humA asthiravitta bana rahA thaa| jaisalamerake jJAnabhaNDAroMkA avalokana karane jAnA 4. 9 oNgasTako, sarakArane kA~gresakI varkiMga kamITIko pakaDa kara jelakhAnoM meM tA. bandha kara diyA jisase sAre deza meM baDA ugra aura taMga vAtAvaraNa phaila gayA thaa| usameM hamAre bhavanake bhI kaI vidyArthI apanA abhyAsa vagairaha choDa kara, apanI apanI icchA aura utsAhake anusAra idhara-udhara rASTrIya AndolanameM sammIlita honeke liye cale gaye / sarakAra dvArA jo atyAcAra aura damananItikA krUra cakra ghumAyA jAne lagA usako dekha - suna kara haraeka rASTrapremI manuSyakA dila vyathita ho rahA thaa| merA mana bhI bahuta uttejita hotA rahatA thA aura apane cAlU sAhityika kAryameM baha kisI taraha lagatA nahIM thaa| mana raha raha kara AndolanakI ora khiMcA jA rahA thaa| parantu aGgIkRta kArya, mujhe balAtkArase apane manako aGkuzameM rakhanekI bhAjJA karatA thaa| isase antarameM satata eka baDA bhArI dvandva yuddha cala rahA thA aura usake sababase merI mAnasika aura usake sAtha zArIrika sthiti bhI kucha vyAkulasI ho gaI thii| sthAnaparivartanakI raSTise maiM ahamadAbAda calA gayA / parantu, vahAM to isa Andolanane aura bhI ugra rUpa pakaDa rakhA thaa| ahamadAbAdakA yuvakavarga-skUloM aura kaoNlejoM meM paDhanevAle laDake aura laDakiyoMkA samUha-bhAndolanakA agragAmI sUtradhAra Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ducation We w jainelibrary.org Personal use on WW Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 ate Person Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Private & Personal Use Only www.jai elibrary.org Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lodravAke jainamandirakA toraNa-jisakA jikra siMghIjIne apane patra (pR. 68) meM kina Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa ] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [ 5 banA huA thaa| bhAratavarSake kisI bhI sthAnake yuvakoMne, isake pahale kabhI bhI vaisA zaurya aura rASTraprema nahIM batAyA jaisA ahamadAbAdake yuvakoMne isa Andolanake samaya Paatar | pulIsakI kevala nirdaya lAThiyoM hI kI nahIM, prANaghAtaka goliyoMkI bhI ina yuvakoMne kucha paravA nahIM kii| kaI battIsa lakSaNe yuvaka isa rASTrayajJakI vedI meM balidAna ho gaye / zaharameM mahinoM taka haDatAla calatI rahI / mileM bhI prAyaH saba bandha rahatI thIM aura majadUra loka apane apane ghara jA kara zAnta ho kara baiTha gaye the / jo kucha dauDa dhUpa aura saragarmI dikhAI detI thI vaha sarakArake naukaroMmeM aura pulIsake javAnoMmeM thI / mere antevAsI kucha chAtra bhI phanA honekI taiyArI karake apanI levA isa Andolana meM deneko juDa gaye / sI. AI. DI. vAle purAne mitra, mere sthAnakI khabara rakhaneke liye dinameM do-cAra daphaha cakkara lagA jAnekA kaSTa niyamita uThAne lge| isase merA mana aura bhI adhika uttejita hone lagA / pratidina saiMkaDoM kI saMkhyA meM jela meM jAnevAle bandhuoMke apUrva utsAhako dekha kara, mujhe apane Apako isa taraha udAsIna ho kara baiThe rahanevAlI apanI - niSkriya avasthA para glAni hone lagI / itanemeM mujhe jesalamerase AcArya zrIjinaharisAgarajI mahArAjakA eka patra milA jisameM unhoMne vahAMke jaina jJAnabhaNDArakA avalokana karaneke liye AnekA sAdara AmaMtraNa diyA aura isa kArya meM apanI orase zakya utanA sahakAra denekA sadbhAva pradarzita kiyA / ina AcArya mahArAjake sAtha merA koI 4-6 mahinoMse, isa bAre meM patravyavahAra cala rahA thA / bIcameM caumAseke pahale hI jesalamera jAnekA maiMne vicAra kiyA thA, parantu udhara siMghIjIse milaneke liye ajImagaMja tarapha jAnA jarUrI thA isase abhI taka jAnekA ThIka avasara nahIM milA thaa| aba caumAsA utaraneko thA aura usake bAda kucha hI dinameM AcArya mahArAja vahAMse anyatra vihAra kara jAnekA vicAra kara rahe the, so inhoMne mujhe sUcita kiyA ki - 'yadi ApakI AnekI icchA ho to yaha samaya sabase acchA anukUla rahegA' ityAdi / jesalamera ke jJAnabhaNDArako dekhanekI merI icchA-icchA hI nahIM utkaTa utkaMThA - bahuta varSoMse ho rahI thI / jabase maiMne gujarAta purAtattvamandirakI yojanA hAtha meM lI tabhIse (san 1920 se ) merI abhilASA vahAM jAnekI aura usa bhaNDArake pranthoMko dekhanekI barAbara banI rahI thI / pATaNa vagairahake prasiddha grantha saMgrahoMkA to maiMne bahuta kucha avalokana kara liyA thA parantu jesalamerake bhaNDArake dekhanekA koI yoga abhI taka prApta nahIM huA thA / san 1928 meM maiM jaba jarmanI gayA aura sapTeMbara mahine meM, hAmburga meM, suprasiddha jaina sAhityajJa DaoN. harmana yAkobIse pratyakSa milanekA saubhAgya prApta huA, to bAtacIta meM unhoMne khAsa karake mujhase yaha bhI pUchA ki - 'Apane jesalamerake bhaNDArako ThIka tarahase dekhA hai yA nahIM ?' isake uttarameM mujhe unase yaha kahate hue baDA hI saMkocakA anubhava huA thA ki - 'abhI taka maiM usa sthAnameM jA nahIM pAyA huuN|' isa para unhoMne, san 1874 meM DaoN. byulharake sAtha kisa taraha usa bhaNDArameMke kucha granthoMkA baDI muzkilake bAda jaisA vaisA avalokana ve kara pAye the evaM kisa taraha una granthoMke rakhanekI vahAM durvyavasthA unhoMne dekhI thI - isakI bahutasI bAteM utsukatA 3.9. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66] bhAratIya vidyA anupUrti [tRtIya evaM manoraMjakatAke sAtha sunAI thIM; aura mujhase khAsa karake preraNA kI thI ki 'Apako jA kara eka daphaha usa bhaNDArako ThIka tarahase dekhanA cAhiye aura usameM jo kucha alabhya tathA apUrva sAhitya ho usako prakAzameM lAnA cAhiye' ityAdi / phira jaba maiM zAntiniketana gayA aura siMghI jaina granthamAlAkA kAryAraMbha huA tabase to, isa jesalamerake bhaNDArake darzana karanekI merI utkaMThA barAbara baDhatI hI rahI thI aura usake liye kisI acche saMyogake prApta honekI, sadaiva pratIkSA kiye karatA thaa| kyoM ki itaHpUrva vahAMke nivAsI kisI sajanase merA koI prakArakA yatkiMcit bhI paricaya nahIM thA aura sarvathA aparicita dazAmeM vahAM jAnese merA abhISTa kArya siddha ho sakegA yA nahIM isakI mujhe pUrI zaMkA thii| isaliye jaba AcArya zrIjinaharisAgarajI mahArAjakA vahAM cAturmAsa sunA, to maiMne unase isa viSayameM patravyavahAra zurU kiyA aura usake pariNAmameM, usa bhaNDArake dekhanekA suyoga prApta honekI mujhe, ukta rUpase, unase sUcanA milii| isa sUcanAke prApta hote hI maiMne apane manako ekadama jesalamera jAneke liye ekAgra kara liyA aura ahamadAbAdase tA. 30 navembarako saverekI gADIse apane sAtha 4-5 suyogya sahakArI lekhaka bandhuoMko le kara maiM jesalamerako ravAnA huaa| mAravADake bAhaDamera sTezanapara utara kara, vahAMse 110 mIlakI dUrI para, relakI paTaDiyoMse sarvathA aspRSTa aisI 16000 varga mIla bhUmi para zAsana karanevAlI aura jesANAke priya nAmase rAjaputAnemeM sukhyAta, jesala bhATIkI basAI huI usa jesalamera nagarImeM, moTara laoNrI dvArA tA. 1 DIseMbarakI sandhyAko hama jA phuNce| vahAM jAte samaya maiMne socA thA ki yadi ThIka suvidhA mila gaI, to jyAdahase jyAdaha koI eka mahinemeM maiM usa bhaNDArakA saMpUrNa nirIkSaNa kara lUMgA / ataH usI hisAbase sAthakA saba prabandha kara vahAM pahuMcA thaa| parantu, vahAM pahuMcane bAda eka mahinA to mujhe vahAMkI paristhitise paricita hone hI meM aura vahAMke bhaNDArake saMrakSakoMke sAtha kAryasAdhaka saMparka sAdhanemeM hI vyatIta ho gyaa| usake bAda merA kArya kucha saralatApUrvaka cAlU humaa| phira to jyoM jyoM samaya vyatIta hotA gayA tyoM tyoM mujhe kAma karanekI adhika suvidhA milatI gaI aura pIchese to jesalamerake bandhuoMne itanA sadbhAva prakaTa kiyA ki jisase jesalamera mujhe apanA AtmIya sthAnasA lagane lagA aura jisakI mujhe khamameM bhI AzA nahIM ho sakatI thI vaisI, apane abhISTa kAryameM mujhe saphalatA prApta huI / jyoM jyoM maiM bhaNDArameM surakSita vizeSa vizeSa granthoMkA avalokana karatA gayA, tyoM tyoM bherA vahAM 10-20 yA 25-50 hI kI nahIM parantu choTe baDe saiMkaDoM hI pranthoMkI pratilipi karane-karAnekA lobha baDhatA gyaa| koI 10-12 suyogya lekhakoMkA acchA jhuMDa biThA kara pUre 5 mahinoMmeM maiMne isa pratilipikA kArya saMpanna kiyaa| . jesalamera narezakA apUrva sadbhAva jaisalamerake isa sAhityika anveSaNake sAtha, maiMne vahAMkI kitanI hI anya aiti "hAsika, bhaugolika evaM sAmAjika paristhitike sAtha sambandha rakhanevAlI sAmagrIkA bhI anveSaNa kiyaa| ina saba bAtoMkA to yahAM para paricaya denA prAsaMgika Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya saraNa. [67 nahIM hai, parantu eka bAtakA yahAM ullekha karanA mujhe avazya kartavya hai aura vaha haijesalamerAdhipati yadukulatilaka mahArAjAdhirAja zrI zrImAn javAharasiMhajI mahArAvalajIne mere prati jo apUrva sadbhAva batalAyA usake liye unake prati apanA kRtajJabhAva prakaTa karanA / zrImAn mahArAvalajIne jisa Adara, saujanya aura premase merA Atithya kiyA aura mujhe apanA eka AtmIya janasA mAna kara mere prati vAtsalyabhAva dikhalAyA vaha mere jIvanakI eka advitIya priyatara smRti hai| jesalamerake bhaNDAra AdikA varNanavAlA eka itihAsAtmaka svataMtra nibandha likhanekA anurodha mujhase siMdhIjIne usI samaya kiyA thA aura usake liye maiMne unase vacana bhI diyA thaa| usa nibandhameM jesalamerakA saMkSipta itihAsa, vahAMke jaina mandiroM evaM jaina jJAnabhaNDAroMkA vistRta varNana tathA anyAnya aitihAsika sthAnoMkA paricaya-ityAdi bAtoMke sAtha, jesalamerAdhipati zrImAn mahArAvalajIke saujanyazIla vyaktitvakA kucha paricaya denekI evaM unhoMne mere prati jisa jisa prakAra parama sadbhAva pradarzita kiyA aura vahAMke nivAsa samaya jisa taraha merA snehapUrNa Atithya kiyA, usakA vizeSarUpase ullekha karanekI merI abhilASA thI / parantu avakAzAbhAvase siMdhIjIkI usa icchAkA pAlana maiM zIghra na kara sakA aura usa nibandhake dekhanekI AzA hI meM ve cala base, jisakA Aja mujhe baDA kheda ho rahA hai| jesalamera jAnekI siMghIjIko khabara milanA __ maiMne isa prakAra akasmAt jesalamera jAnekA aura vahAMke bhaNDArakA avalokana karanekA kAryakrama jo nizcita kiyA usakI siMghIjIko pahale kucha bhI khabara nahIM dI thii| maiMne socA thA ki jesalamera jAne para vahAM kucha apane kAryameM saphalatA mile to phira unako isakI khabara dUM, varanA yoM hI khabara denese unako kyA prasannatA hogii| so prAyaH DeDha-ponedo mahine taka to maiMne unako isa viSayameM eka akSara bhI nahIM likhA / maiM baMbaI hUM yA ahamadAbAda hUM isakA bhI unako patA nahIM thaa| parantu, maiM apanI pravRttike samAcAra bIca-bIcameM paNDitajIko banArasa likhatA rahatA thA, so paNDitajIne mere jesalamerake kucha patra prasaGgopAtta siMdhIjIko ajImagaMja paDhane bheja diye / isase unako yaha saba hAla mAlUma huA aura usase unakI jijJAsA baDhI ki maiM kaba jesalamera jA pahuMcA aura vahAM jA kara kisa taraha bhaNDArakA avalokana karanA zurU kiyA evaM usake karanemeM mujhe kaisA anubhava prApta ho rahA hai -ityAdi / kyoM ki ve bhI kucha varSa pahale jesalamerakI yAtrA kara gaye the aura usa bhaNDArake Upara Uparase darzana bhI kara cuke the| ve svayaM baDe catura nirIkSaka the isaliye unako bhaNDArakI avyavasthA Adi dekha kara manameM kheda hI huA thaa| so unhoMne apanA anubhava aura manobhAva batalAneke liye svayaM ajImagaMjase tA. 5. 1. 43 ko acchA laMbAsA, nIce diyA huA, mujhe patra likhAzraddheya zrI munijIkI sevAmeM, 5. 1.43 savinaya praNAma / bahuta dinoMse ApakA koI patra nhiiN| Apane kaba jesalamera jAnekI ThAna lI yaha bhI mujhe mAlUma nhiiN| paMDitajIke patrase mAlUma huA ki Apa vahA~ jA 1 isakA jikra siMghIjIne mere parake apane antima patrameM bhI kiyA hai| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] bhAratIya vidyA anupUrti [tRtIya virAje haiN| balki unhoMne ApakA una para AyA huA patra bhI mujhe dekhaneko bheja diyA hai ki jise par3ha kara vahA~kI sArI paristhitise vAkiphakAra ho jaauuN| vahA~kI paristhitikA anubhava kucha to hameM pahale bhI thaa| hama jaba saM0 1986 meM vahA~ gaye the taba bhoyareke bhaNDArake tIna yA cAra cAbIvAloMko ekatrita karAke bhaNDAra khulakA kara dekhA thA, basa dekhane hI bhara thA, aura to hama bhI kyA samajhate? Adha ghaNTe dekha suna kara bAhara nikala aaye| jJAnakI pUjA kara dii| itanA to jarUra dekhA, prAcInakAlake bhaNDAra sthApana karanevAle ise kitane yatnake sAtha, pASANakI peTiyoM aura AlamAriyoM meM bhoyareke andara, surakSita rakhanekA prabandha kara gaye the aura aba unhIMke vArisa apar3ha aura ujjada logoMke hAthameM A kara isakI kaisI durdazA ho rahI hai| hamAre dharma, sAhitya aura samAjakA amUlya ratna aise logoMke adhIna hai ki jo usake mahattvakA kucha aMza bhI nahIM smjhte| Apane lakSa kiyA ho to jarUra dekhA hogA ki eka konemeM anekoM pustakoMke do do cAra cAra alaga pAnoMkA Dhera jhADUse baTora kara rakhA huA hai| pUchanese mAlUma huA ki jaba kabhI pustakeM dhUpameM dI jAtI haiM taba havAse ur3a kara unake pAne idhara udhara ho jAte haiN| kucha to jahA~ ke tahA~ rakha diye jAte haiM, kucha jo samajhameM nahIM Ate ki kahA~ke haiM, ve aise Dhera kara diye jAte haiM / isa rItise vaha Dhera bar3hatA jAtA hai| na mAlUma unake isa anAr3Ipanase kitanI hI amUlya aura advitIya pustakeM truTita ho gaI hoNgii| pustakeM truTita honekA yahI kAraNa hai| bhaNDAra karanevAlene truTita grantha kabhI bhaNDArameM nahIM rakhavAyA hogaa| aba ApakA khAsthya agara sahAyaka ho, aura Apa vahA~ kucha roja jama kara baiTha sakeM to hameM pUrI AzA hai ki Apa usa apUrva grantha bhaNDArameMse kucha aise ratna cuna kara jarUra lAveMge jo 'siMghI jaina granthamAlA' ko adhika suzobhita kareMge aura jaina sAhityake kitaneka ajJAta tathA aprakAzita granthoMko prakAzameM laaveNgeN| . mAlUma nahIM Apa pahale bhI kabhI jesalamera gaye the yA nhiiN| vahA~kI prAcIna rAjadhAnI lodravAmeM apanA jaina mandira bhI eka sthApatya zilpakA apUrva aura advitIya namUnA hai, jo avazya dekhane yogya hai / usakA toraNa jo aba taka akhaNDa hai bar3A hI sundara hai| pratisAe~ bhI bar3I manohara haiN| parantu una para cakSu, TilA, galabandha (collar ), kapAlapaTTa, ThuDDI meM hIrA Adi Adi na mAlUma kitane upasarga lagA kara unakI manoharatAko naSTa kara diyA gayA hai / mandirameM bhI kabUtara hagate hoMge, sApha karanekA koI prabandha nahIM, parantu phira bhI darzanIya hai| Aja hamane zrImuMzIjIko eka patra likhA hai jisakI nakala ApakI phAIlake lie bhejate haiM / merI taraphase aba koI bAta yAnI kartavya bAkI nahIM rhaa| aba ve loga use kAnUnI taura para le kara (Take over ) kArya cAlU kara deM to ho jAve / __ aura yahA~ saba kuzala hai, Apake svAsthya sambandhI tathA vahA~ke kucha kucha hAlAta bIca bIcameM avasara dekha kara likhanekI kRpA kreN| saba koIkA praNAma mAlUma kareM / __ ApakA vinIta-bahAdurasiMha ... isa patrake par3hanese jJAta hogA ki siMghIjIko hamAre sAhitya aura sthApatyakI mahattAkA, evaM rakSAkA kitanA UMcA khayAla thA aura hamAre ajJAna samAjakI orase Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa ] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [ 69 honevAlI usakI upekSA aura durvyavasthAko dekha kara unako kaisA duHkha hotA thA / jesalamera jAnese aura vahAMke bhaNDArako dekha kara usameMse alabhya - durlabhya granthoMke prApta karanese, mujhe to mAnanda honA svAbhAvika hI thA; para unako bhI isase kitanA Ananda huA thA isakA khayAla isa patrake paDhanese acchI tarahase AtA hai / jJAnake uddhAra aura sAhityake prakAzake liye aisI tIvra utsukatA aura aisI ucca bhAvanA rakhanevAlA anya koI dhanika jaina, vartamAna samayameM mere dekhane sunanemeM to nahIM AyA / siMdhIjIkA yaha patra pA kara, phira maiMne yathAvakAza eka vistRta patra unako likhA jisameM kisa taraha bambaI- ahamadAbAdameM, vartamAna rASTrIya Andolanake kAraNa merA mana kSubdha ho rahA thA aura phira kisa taraha akasmAt jesalamera A pahuMcanA huA evaM kisa taraha yahAM para kAryako gati deneke liye aba taka kyA kyA prayatna karanA paDA - ityAdi saba bAtoMkA khulAsAvAra varNana kiyA gayA thA / kheda hai ki usa patrakI pratilipi mere pAsa nahIM hai / ho tI to usakA uddharaNa yahAM para khAsa karane jaisA thA / usI patra meM unako kharcake liye kucha rUpaye bhejanekI bhI sUcanA kI thI / isa patrake uttara meM unhoMne tA. 1. 2. 43 ko nimnalikhita patra mujhe bhejA jisameM kharcake liye rUpaye bhejanekI tathA mere patrako paDha kara unako jo Ananda AyA usakI sUcanA thI / zraddheya zrI munijIkI sevAmeM savinaya praNAma. ApakA kRpApatra tA. 20 1.43 kA jesalamerase likhA AyA / patra vizeSa utsAhajanaka aura manoraMjaka hai / isakA uttara to avasara milane para likheMge / vartamAnameM to Apane rUpayA maMgavAyA isake pahu~cane meM vilamba na ho, isa vicArase yaha choTAsA noTa likha kara bheja rahA hU~ / sau sauke noTa vahA~ jaise sthAna meM bhuMjAne meM kaSTa na ho isa vicArase dasa dasake hI bheje haiN| bhAI zaMbhUko 1500) Apake likhe anusAra bheja diye haiM / pUjya mAjIkI tabIyata vaisI hI hai / unakA tathA aura sabakA praNAma / yahA~ saba maje haiN| Apa apane kuzala samAcArase anugRhIta karate raheM / isa daphe Apako apanA manovAMchita kArya to mila gayA hai| magara usake AvezameM Apa apane svAsthyakA dhyAna bhulA na deN| usI para saba nirbhara hai / vizeSa phira / zrImuMzIjI se patra - vyavahAra cala rahA hai / saM0 1998 mAgha va0 11 ApakA vinIta- bahAdurasiMha 100 - 100 ke noTakI isa patra meM likhita siMghIjIkI usa vyAvahArika buddhimattA aura anubhavadarzitAkA bhI noTa karane jaisA hai jisameM unhoMne rUpaye bhejate samaya jagaha 10 - 10 ke choTe choTe noTa bhejanA sUcita kiyA hai / sacamuca hI jesalamera meM usa samaya sau rUpaye kA noTa bhaMgAnA baDA takalIpha denevAlA kAma thA / sauke noTake pIche vahAM rUpayA - bAraha AnA baTAvakA denA paDatA thA / kabhI kabhI to kisI becAre bhole bhAle AdamIko 5 rUpaye takakA baTAva denekI nobata AtI thI / kaisI choTI choTI parantu samaya para mahattvakI bana jAnevAlI bAtoM para siMghIjIkA kitanA sUkSma khayAla rahatA thA yaha isase sUcita hotA hai / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70] bhAratIya vidyA anupUrti [tRtIya merA jesalamerakA nivAsa siMghIjI mere svAsthyakI zithilatAse acchI taraha paricita the isase unako hamezA isa bAtakA khayAla rahatA thA ki kahIM utsAhameM A kara maiM apanI zaktise adhika parizrama karane na baiTha jAUM aura bImAra na ho jaauuN| isaliye ve hamezAM isa viSayameM mujhe sAvadhAna kiyA karate the| para merI sthiti isase ulaTI ho jAtI thii| unakA isa prakArakA ananya utsAha aura sadbhAva dekha kara merA utsAha aura bhI adhika baDha jAtA thA aura maiM apane kAryameM vizeSarUpase vyagra ho jAtA thaa| jesalamera jAne para eka to koI mahine - DeDha - mahine bAda mujhe apanI suvidhAnusAra bhaNDArakA avalokana karanekI saralatA prApta huI aura phira usI samaya siMghIjIke aise protsAhanadAyaka patra mile| isase merA mana atyadhika utsAhita huA aura maiM dina-rAta kAma karane meM vyasta ho gyaa| prAtaHkAlake karIba 4 baje uTha kara kAma zurU kiyA jAtA thA jo rAtako 10 baje taka calatA rahatA thaa| bIcameM khAne-pIne Adike nimitta koI saba mila kara do ghaMTe anya kAryameM vyatIta kiye jAte the, bAkIkA saba samaya lekhana-saMzodhanameM diyA jAtA thaa| vahAM para eka - eka baMTA bhI mujhe eka - eka dinake jaisA mahattvakA laga rahA thaa| apanI hamezAMkI Adatake mutAbika maiM hara tIsare cauthe dina dADhI banAnekA AdI banA huA huuN| parantu isa taraha saptAhameM do dina dADhI banA kara, ghaMTA-DeDha ghaMTA usake liye kharAba karanA, vahAM mujhe sahana na hone lgaa| so maiMne, kucha jelanivAsiyoMkI taraha, dADhIkA banAnA bandha kara usakA baDhAnA pasanda kiyaa| vaha dina rAta baDhane lagI prAraMbhameM mujhe apanA ceharA kucha vicitrasA lagane lagA para maiMne yaha soca kara samAdhAna kara liyA ki yahAM jesalamerakI isa nirjana marubhUmimeM, kauna aisA jAna pahacAnavAlA yA milane julanevAlA viziSTa vyakti milegA jo merI isa naI dADhIke kAraNa dikhanevAlI vicitra sUratakI samIkSA karanA caahegaa| isa prakAra do-DhAI mahine meM to merI dADhI ThIka ThIka baDha gii| maiMne usakA phoTU bhI livAyA aura siMdhIjIko tathA anya mere nikaTatama vyaktiyoMko kautUhalakI dRSTise use dekhaneko bhejaa| siMghIjIko use dekha kara bar3A kautUhala huA aura unhoMne apane eka patrameM likhA ki Apane ThIka "jaisA deza, vaisA bheSa" vAlI kahAvatako caritArtha karanA AraMbha kiyA hai|' ___ + taba dilameM yaha bhI khayAla AyA ki yadi 4-6 mahine jo yaha isI taraha vinA vighna bAdhAke baDhatI rahI, to jaba maiM vApasa apane sthAna para pahuMcUMgA taba eka acchA dADhIvAlA ho kara bujurmakI haisiyatase apane snehijanoMke bIca, zAyada aura bhI adhika sammAnakA bhAjana bana sakU~gA aura phira sadAke liye yaha jesalamerakI dADhI merI mahattAko baDhAtI rhegii| hara tIsare-cauthe dina uTha kara seviMga karane kA saMkaTa TalegA-bleDa vagairahakA kharca mittegaa| ye the zekhacillIkese hI vicAra; para ina vicAroMse bhI eka prakArakA manameM Ananda A rahA thA aura mere AnandakA anubhava lene ke liye mere sAthI adhyApaka zrIyuta ke, kA. zAstrI-jinako ahamadAbAdakI gujarAta varnAkyulara sosAyaTIne, mere sahAyakake rUpameM, mere sAtha bhejA thA-ve bhI apanI dADhI baDhAne lge| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [71 - yoM, jyoM jyoM merI dADhI baDhatI gaI tyoM tyoM (zAyada usIke prabhAvale ho) jesalamerameM merI khyAti bhI baDhatI gii| isake pariNAmameM, eka dina mujhe zrImAn mahArAvalajIkI orase, milaneke liye sAdara AmaMtraNa deneko, zrImAnake prAiveTa sekreTarI, mere Dere para A upasthita hue / chatrapatikI AjJAkA pAlana karanA merA kartavya huA aura dUsare dina maiMne rAjamahala meM upasthita honekI icchA pradarzita kI / bicArI dADhI para saMkaTa A gyaa| kyoM ki usa vicitra sUratameM zrImAn mahArAvalajI jaise rAjyAdhipatise milane jAnA mujhe asAMskArika lgaa| 'vinItaveSeNa praveSTavyAni rAjadvArANi' isa rAjanItizAstrakI zikSAkA saraNa karate hue, maiMne usI dina, nApitako bulA kara usa dADhIkA vapana karAyA aura isa taraha phira maiMne apanI usa asalI sUratako apnaayaa| jesalamerake granthoMkI rakSAke liye siMghIjIkI udAratA jesalamerake bhaNDArameM jo tADapatrake grantha rakhe hue haiM ve purAnI paddhatike DhaMgase "mAmulI kapaDeke bastoMmeM bandhe paDe haiN| una para jo lakaDIkI paTTiyAM de rakhI haiM ve bhI baDI beDola aura binA mApakI haiN| pustakoMke bAndhane choDanekA koI acchA intajAma nahIM hai| nAhI koI khAsa AdamI usa kAmako karanevAlA hai| jitanI bhI daphaha ye grantha khole jAte haiM utanI hI daphaha kucha-na-kucha panne inameMse idhara udhara hote rahate haiM aura TUTate rahate haiN| eka pothIke panne dUsarI pothImeM milate rahate haiM aura isa taraha prAyaH bahutase grantha truTita banate jAte haiN| maiMne yaha hAlata dekha kara bhaNDArake saMrakSakoMse kahA, ki jaise pATana aura khaMbhAta vagairaha sthAnoMke tADapatrIya anthoMkI surakSAke liye, pratyeka granthako alaga alaga lakaDIkI acchI sundara peTImeM, Upara nIce saphAIdAra pATalI lagA kara rakhanekA prabandha kiyA gayA hai vaisA hI ina anthoMke liye karanese, inakI rakSA acchI tarahase hogI aura ye yoM burI tarahase naSTa honese baca skeNge| taba una paMcoMne kahA ki- 'yaha kAma to Apa hI yadi kapA karake kara sakeM to ho sakatA hai| varanA hamAre to sAmarthya ke bahArakI yaha bAta hai| kucha dina bAda to ve phira isa kAmake karane - karAnekA mujhase khUba Agraha hI karane lge| zrImAn mahArAvalajIke jAnanemeM yaha bAta AI to unhoMne bhI mujhase isa kAryake karA denekA sAdara anurodha kiyaa| taba maiMne siMghIjIko isa viSayaseM likhA aura bhaNDArake granthoMkI rakSAke liye unakI orase lakaDIkI peTiyAM Adi banA dI jAya to vaha bhI eka baDA puNyadAyaka kArya hogA aura granthoM ke prakAzanakI jitanI hI granthoMke saMrakSaNakI bhI pUrI AvazyakatA hai isakA unako khayAla dilaayaa| isake uttarameM, unhoMne tArase mujhe usa kAryako karane-karAnekI apanI sammati bhejii| usake kharcake liye maiMne koI hajAreka rUpayoMkA andAjA likhA thA so unhoMne maMjUra kara liyaa| jesalamerake saMghane siMghIjIkI isa udAratAke liye unako (tA. 12. 4. 43) dhanyavAdakA eka sAdara patra likhaa| siMghIjIkI svIkRti milane para maiMne vahAMke suthAra mistrIko bulAyA aura usako namUneke liye do cAra peTiyAM banAnekI kalpanA dI, to vaha bolA 'jisa sAgakI lakaDIkI bhApa bAta karate haiM usakA to eka 4-- 6 iMca. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 ] bhAratIya vidyA anupUrti [ tRtIya - 4 peTiyAM jitanA bhI TukaDA Apako yahAM jesalamera meM nahIM mila sakatA; to phira 2 na to bAta hI kaise kI jAya ?" idhara udhara saba jagaha talAza karane para yahI patA calA ki jesalamera meM aisI peTiyAM banAnekI koI sAmagrI nahIM hai / vaha saba sAmagrI kahIM bAhara se lAnI cAhiye aura isa mahAyuddha ke ApatkAlameM vaha saMbhava nahIM hai / ho gayA, bhaNDArake granthoMkI rakSAkA jo manoratha mere manaseM utpanna huA thA vaha tatkAla to vahIM vilIna ho gayA / jesalamerake saMghako maiMne AzvAsana diyA ki laDAIke bAda yadi phira saMyoga banA to maiM A kara isa kAryako karanekI kozIza karUMgA / jaisalamera se prasthAna isa taraha pUre 5 mahine maiMne jesalamera meM vyatIta kiye| itane samaya meM maiMne na kevala kile meMke baDe jJAnabhaNDArakA hI avalokana - anveSaNa Adi kArya kiyA; api tu AcAryagacchIya bhaNDAra, theruzAhakA bhaNDAra, tapAgacchIya bhaNDAra, baDe upAzraya meM rakSita yativarya zrIvRddhicandrajI evaM unake ziSyavarya paM0 zrIlakSmIcandrajIkA bhaNDAra tathA yativarya zrIDUMgarasIjIkA bhaNDAra - ityAdi sabhI choTe baDe bhaNDAroMkA maiMne nirIkSaNa kiyA / loMkAgacchIya upAzrayakA jJAnabhaNDAra, jisako Aja taka kabhI kisIne nahIM dekhA thA, usako bhI maiMne dekhA / ina saba bhaNDAroMmeMse, merI dRSTise mujhe jo kucha navIna aura adhika upayogI sAhityika sAmagrI mAluma dI usakI hasta pratilipiyAM tathA TippaNiyAM vagairaha taiyAra kIM / koI choTe baDe 200 granthoMkI saMpUrNa prati lipiyAM karAI giiN| saMskRta, prAkRta, apabhraMza tathA prAcIna dezya bhASAmeM prathita nyAya, vyAkaraNa, Agama, kathA, caritra, jyotiSa, vaidyaka, chanda, alaMkAra, kAvya, koSa Adi vividha viSayoMkI racanAyeM isameM antarbhUta haiM / tADapatra para likhita prAcInatama pratiyoMkI bhinna bhinna prakArakI lipiyoMkI tathA unameM prApta citra AdikoMkI pratikRtiyAM lene kI dRSTise pacAsoM hI phoTopleTa bhI utaravAye gaye / isa kArya meM, zrIyuta pro0 kezavarAma kA. zAstrI, paM0 amRtalAla, paM0 zAntilAla seTha, paM0 mUlacanda gyAsa Adi mere sAkSara sAthiyoMne tathA anya kaI lekhakoMne pUrNa utsAha evaM baDI ekAgratA ke sAtha merA hAtha baMTAyA aura mujhe saphala manoratha banAyA / prAyaH 3500 lagabhaga isa kAryameM arthavyaya huA / yaha kahanekI jarUrata nahIM ki yaha kArya 'siMdhI jaina granthamAlA' ke liye hI kiyA gayA thA aura isakA yaha sArA kharca siMghIjIkI orase hI huA thA / jesalamera ke kevala jaina saMghane hI nahIM, sabhI grAmavAsiyoMne mere aura mere sAthiyoM ke prati acchI taraha premabhAva pradarzita kiyA / jaina saMghane to hamako eka AtithyapUrNa satkAra samAraMbha se sammAnita bhI kiyA / tA. 29 aprelako sAyaMkAla 4 baje karIba jesalamerase hamane vidAya lI / zrImAn mahArAvalajIne AjJA kI thI, ki ve khuda apane mahaloMmeMse, apanI nijakI moTara meM biThA kara mujhe bidA kareMge / tadanusAra maiM unakI sevAmeM upasthita huA aura bhASA ghaMTA bAtacIta Adi karake unhoMne baDe prema aura sadbhAvase mujhe bidA kiyaa| mere Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jesalamera meM lekhaka [ dADhIvAlA svarUpa ] . Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa ] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [73 sAthakI pArTiko bhI dUsarI darabArI laoNrImeM biThA kara sTezana para pahuMcAnekI AjJA kI / rAtako 10 baje hama mAravADa rAjya (jodhapura)ke rAmadevarA sTezana para phuNce| dUsare dina prAtaHkAlakI gADIse ravAnA ho kara tA. 1 maIko 12 baje vApasa ahamadAbAda phuNce| merA tatkAla bambaI jAnA aura siMghIjIkA bhI vahAM A pahuMcanA ! jaisA maiM ahamadAbAda pahuMcA ki usake dUsare hI dina baMbaIse zrImuMzIjIkA bahuta "jarUrI patra milA jisameM inhoMne bhavanake eka Antarika prabandhakI samasyAke liye mujhe tatkAla baMbaI AnekI sUcanA dii| tA. 3, maIko ravAnA ho kara maiM baMbaI phuNcaa| do-eka dina svastha ho kara maiM siMdhIjIko patra likhanekA vicAra kara rahA thA, utanemeM tA. 6 kI rAtako 8 baje muMzIjIkA mujhe TelIphona milA ki 'siMghIjI Aja kalakattese yahAM para, seThiyA bradharsake vahAM lagnaprasaGgake sababase Aye haiM, aura amuka jagaha Thahare haiN|' maiMne turanta vahAM para phona kiyA aura unakI khabara nikaalii| merI isa taraha bambaImeM acAnaka upasthiti jAna kara unako Azcarya huA / kyoM ki ve samajhate ki maiM to zAyada abhI taka jesalamerameM hI baiThA hUM / isa prakAra akasmAt unakA aura merA baMbaI A pahuMcanA-hama donoMko baDA harSadAyaka huaa| dUsare dina savere hI hama donoM, unake sthAna para mile aura phira turanta muMzIjIke makAna para jA phuNce| usI dina, usI samaya, bhavanake liye yaha jo nayA makAna (hArave roDa para) kirAye para liyA gayA, usameM vAstuvidhi karanekA muhUrta thaa| so hama saba siMghIjIko sAtha le isa makAnameM Aye aura unakI upasthitimeM maMgalakara vAstumuhUrta saMpanna huaa| mere manameM usI kSaNa yaha bhAva uThA thA, ki siMghIjI jaise puNyavAn manuSyakI jo isa prakAra, isa zubha muhUrtameM, aisI akasmAt aura akalpita upasthitikA hamako lAbha prApta huA hai, isase isa sthAnameM, bhavanakA bhAvI jarUra savizeSa abhyudayakAraka honA caahiye| - isake bAda, yathAvasara vAraMvAra merI, muMzIjIkI aura siMdhIjIkI mITIMgeM hone lagI aura siMdhI jaina granthamAlA' kA bhavanake sAtha jo saMyojanIkaraNa karanekA pichale 10.12 mahinoMse vicAra - vinimaya aura patravyavahArAdi ho rahA thA, usakA saba kucha, pratyakSameM baiTha kara AkhirI nirNaya kara lenekI bAteM socI jAne lgii| paNDitajIko bhI banArasa tAra de kara baMbaI bulA liyA gayA aura isa taraha hama cAroMne sAthameM baiTha kara, tA. 11 maIko granthamAlA aura bhavanake sambandhakA antima nirNaya kiyA aura usake liye likhe gaye egrImeMTake dastAveja para, siMghIjIne apane zubha hastAkSara kara usako pramANita bnaayaa| bhavanake saba pramukha sadasyoMkA siMghIjIko paricaya karAneke liye, muMzIjIne eka dina apane vahAM cahApArTIkA bhAyojana kiyA tathA eka dina sabako bhojanake liye bhI AmaMtrita kiyA gyaa| isa taraha apanI granthamAlAko bhavanake hAthameM samarpaNa kara siMdhIjI nizcinta bane aura usakI bhAvI pragatike viSayameM mujhako protsAhita dekha kara prasanna hue| saba kArya saMpanna hone para tA. 12 maIko nAgapura melase ve kalakattAko ravAnA hue| 3.10 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 ] bhAratIya vidyA anupUrti [tRtIya baMbaIkI yaha unakI antima yAtrA thii| 6-7 dina ve yahAM para isa samaya rahe the| bahutasA samaya prAyaH unakA mere aura paNDitajIke sahavAsa hI meM vyatIta hotA thA aura hamAre bIcameM aneka prakArakI bAteMcIteM hotI rahatI thiiN| jesalamerake mere sAhityika aura sAMskRtika Adi kAryakI pUrI hakIkata tathA vahAMke mere vividha anubhava suma kara baDe khuza hue aura una saba bAtoMkA eka vistRta varNanAtmaka prabandha likha kara yathAzakya zIghra chapA denekA mujhase savizeSa anurodha kiyaa| . bhavanakI dinapratidina hotI huI pragatiko dekha kara unako khUba santoSa huA aura bole ki 'isa kAryako dekha kara hamArA bhI mana hotA hai ki hama bhI sAlabharameM kucha mahine yahAM baMbaI A kara raheM aura ApalogoMke sahavAsameM apanA samaya bhAnandameM vyatIta kreN| hameM kalakattemeM aba aura kisI prakArakA to koI baMdhana hai nhiiN| sirpha mAMkA hameM eka viziSTa bandhana hai| jaba taka vaha baiThI hai taba taka hama unako choDa kara kahIM adhika dina raha nahIM skte| jisa dina mAM na hogI usa dina phira hama sarvathA bandhanamukta haiN|' borIbandara sTezana para jaba maiM unako pahuMcAne gayA taba unhoMne apanA yaha bhAva prakaTa kiyA thaa| parantu isake viparIta, krUra kAlake manameM kyA thA isakI kisIko kalpanA thoDI hI thii| kalakatte pahuMca kara unhoMne apane kuzalasamAcAra sUcaka nimnalikhita patra likhA / siMdhIpArka bAligaMja, kalakattA tA. 16, maI. 1943 "savinaya praNAma. hama parasoM tIna baje yahAM phuNce| rAstemeM garamIkA to kahanA hI kyA? Aja ajImagaMja jA rahe haiN| zraddheya zrIpaNDitajIko merA savinaya praNAma nivedana kriyegaa| unakI tathA ApakI tabiyata ThIka hogii| Apa logoMke sAhacaryameM hamAre do-tIna roja baDe Anandase nikala gaye, nahIM to hama zAdIke dUsare hI roja bhAganevAle the| munzIjIko bhI kala eka patra likhA hai| saM0 2000, vaizAkha su0 13" ApakA vinIta bahAdurasiMha siMghIjIkA hAthakA likhA huA antima patra isake bAda tA. 11.8. 43 kA likhA huA siMghIjIkA eka patra mujhe milA jisameM unhoMne khAsa karake jesalamerameM maiMne jo anyabhaNDArakA anveSaNakArya kiyA usakA vivaraNAtmaka eka prabandha likha kara use 'bhAratIya vidyA' patrikAmeM prakAzita karanekI apanI viziSTa icchA pradarzita kI thii| eka prakArase siMghIjIkA mujha para yaha antima patra thaa| isake bAda unake khudake hAthakA likhA huA koI patra mujhe nahIM milaa| hAlAMki usake bAda do daphaha unase pratyakSa bheMTa huI thii| vaha panna isa prakAra hai Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [75 zraddheya zrIjinavijayajI - savinaya praNAma. bambaIse Aneke bAda Apako maiMne zAyada koI patra nahIM likhA / Apane pUjya pitAjIkA nayA lAina blaoNka banavAneke liye, unakA eka lAina DraoNIMga banavA kara bhejaneko kahA thaa| so aba taka nahIM bheja ske| kAraNa hamAre artist kI strIko thAisIsakI bimArI ho gaI hai so vo karIba karIba apane mulkameM hI rahatA hai| hama bhI karIba DeDha mahInese kAryavazAt kalakattemeM haiN| Apa isa vakhta kahAM hai mAlUma nhiiN| yahAM kalakattameM phAIla dekhate dekhate eka lAina blaoNkakA printed copy mila gayA; dekhA to mAluma huA ki yaha nayA banavAyA huA hai| magara bahuta tAlAza karane para bhI na to isakA original drowing milA aura na isakA Block, mAluma nahIM kahAM guma ho gayA / jo kucha bhI ho yaha drowing agara Apako pasanda ho to isIse phira Block banavA kara kAma cala sakatA hai| na mAluma kyoM aura kaba isa Block ko banavA kara . ise yoM hI rakha choDA gayA / hameM to isameM koI aiba najara nahIM AtI / Apa agara pasanda kareM to isIse blaoNka banavA kara kAmameM lAnA zurU kara deN| - hamArI yaha icchA Apase prakaTa kI thI ki Apake jesalamerake pravAsakA eka saMkSipta vivaraNa 'bhAratIya vidyA' meM prakAzita kara deM, tAki isa viSayameM rasa lenevAle logoMko yaha jAhira ho jAya ki Apane vahAM jA kara kyA kyA dekhA, kyA kyA kaThinAIyAM jhelI, kaise kaise una saboMko hala kiyA, kisakI sahAyatA milI, kaise kaise amUlya grantha bhaNDAroMmeM par3e par3e sar3a rahe haiM, unake uddhArakA AMzika rUpameM Apane kitanA kArya kiyA Adi Adi / agara Apane isa viSayameM kucha likhA ho to jarUra prakAzita kreN| . yahAM tathA ajImagaMjameM saba kuzala haiN| ApakA svAsthya ina dinoM ThIka rahatA hogaa| nathamalajI idhara Aye haiM unake sAtha zrIpaNDitajIkA patra milaa| unako Carbuncle ho gayA thA so usI patrase mAluma huA / aba ThIka hai, unako alaga patra de rahe haiN| - nathamalajIko kalakattA yunivarsiTIse nAhAra skaoNlarzipa mila gayA hai isaliye Age para unako risarca tathA Ph. D. ke liye taiyArI karanemeM sugamatA rhegii| zeSa kuzala. ApakA vinIta-bahAdurasiMha bhavanake liye lAIbrerI leneko merA kalakatte jAnA maiM jaba jesalamerameM thA, taba kalakattA yunivarsiTIke eka suprasiddha nivRtta prophesara 'bambaI Aye the aura zrImuMzIjIse mila kara unhoMne apanA nijI vizAla granthasaMgraha (lAIbrerI) yadi bhavana kharIda kareM to, ve use denA cAhate haiM- isa bAremeM kucha bAtacIta kI thii| sAthameM usakI kImata bhI unhoMne sUcita kI thI jo 50 hajAra jitanI baDI rakama thii| bhavanake liye eka acchI lAIbrerIkA honA nitAnta Avazyaka thaa| vAstabameM aisI saMsthAkA to pradhAna prANa, uttama prakArakI lAIbrerI hI mAnI jAtI hai / ucca koTike pustakoMkA acchA saMgrahavAlI lAIbrerIke binA aisI saMsthAkA astitva vandhyasvakA hI ghotaka hotA hai| parantu aisI acchI lAIbrerI prApta karanA koI sulabha vastu nahIM hai| usake liye kAphI dhanakI bhI jarUrata rahatI hai aura satata udyogakI bhii| maiM aura Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 ] bhAratIya vidyA anupUrti [ tRtIya muMzIjI bhavanake pAsa aisI acchI lAIbrerIke honekI zaMkhanA isake janmadinase hI kara rahe the aura yatheSTa udyogameM bhI rahate the / ataH jaba ukta vidvAnane apanI lAIbrerIke bAre meM muMzIjI se bAta kI to inakA mana ekadama usako leneke liye utkaMThita ho gayA aura unako kaha diyA ki - 'munijIke Ane para unase parAmarza karake hama ApakI lAIbrerIko le lenekA prayatna kreNge|' mere Ane para muMzIjIne isa viSayakA jikra kiyA to maiMne bhI usako hastagata kara lenekI tIvra utkaMThA batalAI / lenekA nirNaya kiyA jAya, usake pahale ukta vidvAn mahAzaya ke pAsase pustakoM kA lIsTa maMgA kara dekha lenA ucita mAluma diyA aura unako lIsTa bheja deneke liye likhA gayA / parantu 3-4 mahine vyatIta ho jAne para bhI, aura 2-4 patrAdi likhane - likhAne para bhI, unakI bhorase jaba lIsTa nahIM mila sakA, taba Akhira meM yaha taya kiyA gayA ki maiM khuda kalakatte calA jAU~ aura usa lAIbrerIko pratyakSa A~khoMse dekha kara, ucita jaMce to usakA sodA kara DAlUM / siMghIjI vahAM the hI; isase mujhe isa viSaya meM unase yatheSTa sahAyatA milane kI pUrI saMbhAvanA thI / kyoM ki ukta vidvAn mere bhI pUrvaparicita the aura siMghIjIke sAtha bhI unakI acchI jAnapahacAna thI / jAneke pUrva maine siMghIjI ko isa bAre meM thoDIsI patra dvArA pUrva sUcanA bhI de dI / una dinoM kalakattA yunivarsiTImeM bhI eka jaina ceyara sthApita karaneke liye, yunivarsiTIke pradhAna puruSa DaoN. zyAmAprasAda mukarjI evaM saMskRta vibhAgake mukhya - AcArya ma. ma. zrIvidhuzekhara zAstrI, siMghIjIse preraNA kara rahe the aura isa viSaya meM zAstrI mahAzaya ne mujhako tathA khAsa karake paNDitajI sukhalAlajIko patrAdi likha kara hama logoM se bhI siMghIjIko protsAhita karanekI evaM yathAyogya anya prakArakI Avazyaka sahAyatA prApta karAnekI abhilASA vyakta kI thI / zAstrI mahAzayakA prastAva thA ki siMghIjI usa ceyarake sthApita karanekA prAraMbhika arthabhAra uThAveM aura paNDitajI usake prathama adhiSThAtA bana kara usake saMcAlanakA bhAra uThAveM, to pIchese kAmake jama jAne para, yunivarsiTI bhI svayaM usake arthabhArako uThA leneke nimitta prayatna karanA apanA Ava ika kartavya smjhegii| siMghIjIne isa prastAvake bAremeM apanA kucha manobhAva prakaTa kiyA ki yadi paNDitajI jo isa prastAvita ceyarake saMcAlanakA kAma apane hAtha meM lenekA vicAra kareM to ve usake liye prAraMbhika Arthika bhAra uThAne kA vicAra karaneko svayaM tatpara ho sakate haiM / so isa viSaya meM kucha vicAra-vinimaya karaneke liye siMghIjIne paNDitajIko bhI mere sAtha kalakatte AnekA AmaMtraNa diyA thA / ataH hama donoM sAtha hI bambaI se tA. 16 sapTeMbarako kalakattAke liye ravAnA hue / hama kalakattA pahuMce usake 4-5 dina pahale hI siMghIjI bhI ajImagaMjase vahAM para kAryavaza A pahuMce the| isase uddiSTa kAryake saMbaMdhakA vArtAlApa usI dinase prAraMbha ho gyaa| maiMne unase ukta lAIbrerIke viSaya meM itaH pUrva jo patravyavahArAdi huA thA usakA saba hAla sunAyA aura kahA ki - 'maiM to aisI bAtoMke liye vaisA vyavahArakuzala (prekTIkala ) hUM nahIM, parantu Apa isameM pakke niSNAta haiM aura Apase mujhe isa kArya meM yatheSTa sahAyatA milane kI pUrI zraddhA honese hI maiM yahAM para AyA hU~ / ataH kisa Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa ] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [77 saraha yaha kArya siddha kiyA jAya usake liye Apa udyoga kreN|' siMghIjIko ukta lAIbrerIkA kucha pUrva itihAsa mAluma thA aura bahuta varSoM pahale svayaM unhIMko usake le leneke liye, usake mAlikakI orase eka prastAva bhI unake pAsa pahuMcA thaa| parantu siMghIjIko svayaM usakA kucha upayoga nahIM thA isaliye unhoMne usake lenekI bhAvazyakatA nahIM smjhii| usa samaya to usakI kImata Adhese bhI kama dAmoMvAlI kahI gaI thI-arthAt 20-25 hajArake kriib| isa tarahakI bahutasI bAteM unhoMne mujhako sunAI aura phira aba usakI kImata AdikA ThIka andAjA kisa prakAra lagAyA jA sake, usake liye ve upAya socane lge| do eka dinameM vahAMke anyAnya vidvAn mitroM dvArA usakA kucha upayukta AbhAsa hamako prApta ho gayA aura phira maiM svayaM usa lAIbrerIko pratyakSa dekhane aura usake mAlIkase bAtacIta karane gyaa| eka-do dina taka maiMne lAIbrerIkI saba kitAbeM khUba dhyAnapUrvaka dekhIM aura unakI AnumAnika ginatI kii| isa taraha jaba yaha pUrvabhUmikA taiyAra ho gaI to phira una prophesara mahAzayako siMghIjIke vahAM eka dina dopaharako cahA pIne ke nimitta maiMne AmaMtrita kiyaa| usakI agalI rAtriko phira siMghIjIke sAtha baiTha kara usakI kImata Adike viSayameM hamane vicAra kara liyaa| siMdhIjIne pUchA- 'Apake dhyAnameM isakA kitanA andAjA AtA hai ?' maiMne kahA- 'koI 35 se 40 hajAra takakI kImata isakI ThIka ho sakatI hai aura utanemeM mile to jarUra le lenI cAhiye / isameM kucha 2-4 hajAra zAyada jyAdaha bhI jAte mAluma dete hoM, to bhI eka acche vidvAnakA dIrghajyApI jIvanameM kiyA huA uttama granthasaMgraha hai aura aise saMgraha icchita samaya para milane bahuta durlabha hote haiM, isaliye ise le lenekI merI utkaTa abhilASA hai|' phira siMdhIjIne usakI rakamake bAremeM bhavanane kyA prabandha kiyA hai, isake viSayameM pUchA, to maiMne kahA- 'abhI taka to vaisA koI khAsa prabandha nahIM kiyA gayA hai| parantu muMzIjIkI aura merI zraddhA evaM AzA hai ki Apa jaise bhavanake hitaiSI dAtAoMse yAcanA karane para vaha rakama mila hI jaaygii| aura abhI to maiM korA ceka le kara Apake pAsa yahAM AyA hUM jitanI bhI rakama yahAM denI paDe, use isa cekameM Apako bharanA hai aura bhAratIya vidyA bhavanake nAme mAMDanA hai|' suna kara siMdhIjI jarA muskarAye aura bole- 'eka to isake lene karanekI mahenata bhI hama kareM aura phira Uparase usake liye rUpayAkI vyavasthA bhI hama hI kreN| yaha baDA acchA rojagAra Apa hameM batalA rahe haiN|' phira maiMne unase lAIbrerI athavA granthabhaNDAra, kisI manuSyake liye, eka kaisA uttama smAraka hai aura vaha kitanA pavitra evaM puNya kArya hai isa para kitanIka prasaGgocita carcA kii| phira maiMne antameM unase yaha prastAva kiyA ki Apane apane pitAjIkI puNya smRtike liye to 'siMghI jaina granthamAlA' jaisI jagatprasiddha smAraka vastukA nirmANa kara unake nAmako amara kara diyA hai| parantu apanI pUjanIyA mAtAjIkI smRti nimitta tathA priya dharmapatnIke puNyazreyArtha, abhI taka koI vaisA kArya nahIM kiyA jisake sAtha unake nAmakI sumadhura smRti saMlagna ho| ina donoMke nAmasmArakake nimitta koI viziSTa vastukA nirmANa Apako avazya karanA cAhiye / agara aisI uttama lAIbrerI jaisI pavitra cIjake Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78] bhAratIya vidyA anupUrti [tRtIya sAtha inameMse kisI ekake nAmakA saMyojana ho to usase bar3ha kara anya koI zreSTha smAraka nahIM hogA!' ityAdi / suna kara ve bahuta dera taka cupa rhe| unakI mukhAkRtise mujhe mAluma huA ki ve mere kathana para kucha gaMbhIra bhAvase apane antarameM vicAra karane laga gaye haiN| koI dasa minITa bAda ve bole - 'Apane ina donoM nAmoMke smArakake viSayameM jo abhI kahA, usa para kucha jarUra vicAra karane jaisA, hamAre mana meM isI kSaNa kucha khayAla paidA huA hai| patnIke eka smAraka nimitta to hamane koI 15000 rUpaye, yahAM para jo jaina bhavana bananevAlA hai, usameM diye haiM aura bAkI to usakI smRtike liye viziSTa kArya karanA usake beToMkA (arthAt apane putroMkA) kartavya hai| parantu, hAM, apanI mAMke liye kucha karanA yaha hamArA pharja hai| Apa koI aisI yojanA vicAra karake hamase kahiye jisase usa para hama vicAra karate rheN|' yoM bAteM cIteM karate karate koI rAtake 12 baja gaye aura phira soneke liye utthe| antameM maiMne kahA 'to merA ceka bharanA Apane maMjUra kara liyA hai na?' jarA smita karake bole 'dekhA jAyagA; agara Apako koI nahIM milA to phira hama to hai hii| parantu, maherabAnI karake abhI kisIse isa bAtakI carcA na kariyegA aura una prophesara mahAzayako to aisA bilkula AbhAsa na hone dIjiyegA ki yaha lAIbrerI hama kharIda rahe haiN| varanA ve apanI kImata aura bhI baDhA kara kaheMge aura hamase 50 ke badale 60 maaNgeNge|' dUsare dina ThIka 4 baje ve prophesara cahA pIneke liye aaye| siMdhIjI, maiM aura ve tInoM eka Tebila para baiThe aura phira cahA pIneke sAtha lAIbrerIkI kImatakA vicAra claa| prophesara sAhabane 50 hajArase kucha bhI kama lenA svIkAra na kiyaa| siMdhIjIne pahale 35 hajAra aura phira AkhirameM 40 kI oNphara kI aura unako una purAnI bAtoMkA bhI smaraNa dilAyA; parantu ve rAjI na hue aura saudA na baitthaa| siMdhIjI mujhe ekAntameM le jA kara bole- 'ApakA kyA vicAra haiM ? ye mAnanevAle dikhAI nahIM dete / yadi Apako bahuta jaldI nahIM hai to kucha dina abhI Thahara jAiye aura yahAM para stra. pUraNacandajI nAhArakI jo lAIbrerI hai use bhI dekha liijiye| agara Apako vaha ThIka kAmakI mAluma dI to hama usake dilAnekA prayatna kara, itanI hI rakamameM use dilA deNge| hamAre khayAlameM vaha lAIbrerI isase bhI bahuta acchI hai aura Apako itanI hI kAmakI mAluma degI' vagairaha vagairaha / cUM ki nAhAra lAIbrerI to merI bahuta pahalese aura khUba acchI taraha dekhI huI thI hI, isase maiMne kahA- 'yadi vaha lAIbrerI jo mila sakatI ho to phira maiM isake lenekI bilkula icchA nahIM karanA caahtaa|' so isa taraha usa samaya vaha bAta khatma huI aura maiMne ukta prophesarakI lAIberI lenekA vicAra sthagita kiyaa| nAhAra lAIbrerI leneke viSayameM prayatna karanekA kAma siMdhIjIne apane Upara liyA aura usameM kucha samayakI darakAra hogI isase maiMne baMbaI jAnekA apanA kAryakrama nizcita kiyaa| siMghIjIkA mere sAtha jaisA idhara lAIbrerIke viSayameM vicAra-vinimaya hotA rahatA thA, udhara vaisI hI paNDitajIke sAtha kalakattAyunivarsiTImeM jaina ceyarakI sthApanAke bAremeM carcA hotI rahatI thii| isa silasile meM ma. ma. zrIvidhuzekhara zAstrI AdikA bhI Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [79 vAraMvAra milanA Adi hue karatA thaa| pariNAmameM siMdhIjIne apanI yaha spaSTa icchA pradarzita kI ki yadi paNDitajI kalakatte meM rahanA aura kama-se-kama tIna varSa taka ceyarake saMcAlanakA bhAra apane Upara lenA svIkAra kareM, to maiM usakA Arthika bhAra, jo prAyaH vArSika 6000 rUpaye takakA socA gayA hai, uThAneke liye khuzI huuN|' parantu paNDitajIkI zArIrika sthiti, aba usa bhArako uThAneke liye ThIka anurUpa na honese, inhoMne apanI asamarthatA prakaTa kI aura vaha vicAra vahIM khatma huaa| paNDitajI bhI phira vahAMse banArasa jAneke liye udyukta hue| maiM tA. 28 sapTeMbarako kalakattAse ravAnA ho kara tA. 30 ko baMbaI phuNcaa| muMzIjIse vaha saba vRttAnta kaha sunAyA aura nAhara lAIbrerIke prApta karanekI pratIkSA karane lgaa| siMghIjIne isa prakAra lAIbrerIke liye apanI udAratAkA jo bhAva mujhase prakaTa kiyA thA vaha maiMne apane manameM pUrNa gupta rakhA thaa| maiMne paNDitajI yA muMzIjI takako usakA jikra na kiyA thaa| maiMne socA thA jisa dina yaha kArya solaha AnA siddha ho jAyagA, usI dina isakI prasiddhi karanemeM bahuta svArasya rhegaa| paraMtu vidhikA saMketa isameM kucha aura hI prakArakA thaa| usa saMkalpita udAratAkA yaza pratyakSa siMghIjIko na mila kara, unake svargavAsake pazcAt , unake satputra zrImAn bAbU rAjendrasiMhako milanA nirmita huA thaa| siMghIjIke svAsthyakA bigaDanA mere kalakattese Ane bAda, thoDe hI dina pIche, siMghIjIkA svAsthya kharAba rahane 'lagA, aura vaha dhIre dhIre vikRta rUpa dhAraNa karane lgaa| unako kiDanIkI bImArI thI jo isa samaya ugra avasthAmeM pahuMca gii| kalakatteke sabhI baDe baDe DaoNkTaroMse upacAra karAyA jAtA thA parantu roga kAbUmeM nahIM AtA thaa| dina pratidina sthiti cintAjanaka hotI jAtI thii| bIca-bIcameM kabhI 5-7 dina kucha ThIka mAluma detA aura usake bAda usase bhI adhika kharAba hAlata ho jaatii| isase sabhI kuTuMbI jana khinnamanaska hone lge| bAbUjIkI aisI asvastha prakRtike cintAjanaka samAcAra mujhe zrImAn rAjendrasiMhajIne eka patra likha kara sUcita kiye / unhoMne likhA ki ... "Apake kalakattese gaye bAda, pUjya zrIbAbUjI sAhabakI tabiyata ThIka nahIM rahatI hai| sAMsakA phulanA, peTameM vAyu honA, pezAba kamatI honA, rAtameM nIMda nahIM AnA ityAdi zikAyatoMse takalIpha pA rahe haiM / tA. 8 nabambarase 13 navambara taka hIcakI barAbara banI rahI jisase zarIra bahuta thaka gayA hai| zarIra bhI bahuta jyAdaha durbala ho gayA hai| davAI barAbara cAlU hai| jo bImArI jyAdaha ho gaI thI vaha kama gaI hai, lekina asala bImArI abhItaka eka hI mAphika hai / pUjya zrIbAbUjI sAba 12 sapTeMbarase kalakattemeM hI haiN| Ajakala lakhanaUke hakImakI davAI cala rahI hai / pUjyazrI dAdImAM bhI isIliye 14 navabaMrase kalakattemeM hI hai|" unakI tabiyatake aise udvegakAraka samAcAra jAnakara, merI icchA turanta kalakattA jAnekI huI / parantu DIseMbarake dUsare saptAhameM, kAnapurameM zrImuMzIjIkI adhyakSatA Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80] bhAratIya vidyA anupUrti [tRtIya nIce, vikramotsava samAraMbha manAyA jAne vAlA thA, aura usake sAtha DaoN. tArAcaMda, DaoN. rAdhAkumuda mukarjI, DaoN. sarakAra, DaoN. tripAThI, DaoN. zaraNa Adi bhAratIya itihAsake pramukha jJAtA vidvAnoMkI eka choTIsI kaoNnpharensa bulAI gaI thI, jisameM bhAratIya vidyA bhavana dvArA prastAvita 'bhAratIya itihAsa ke AlekhanakI prAraMbhika rUparekhAkA UhApoha kiyA jAnevAlA thaa| isaliye mujhe muMzIjIke sAtha vahAM jAnA Avazyaka hubhaa| usake bAda, DIseMbarake antameM banArasameM orienTala kaoNnpharensa honevAlI thI, usameM bhI sammIlita honA mujhe bahuta jarUrI thaa| isaliye banArasa ho kara phira kalakattA jAnA maiMne sthira kiyA aura isa viSayakA eka patra maiMne siMdhIjIko kAnapurase likhaa| isa patrameM maiMne kAnapurameM itihAsajJa vidvAnoMke sAtha kiye gaye vicAra-vinimayakA bhI kitanAka vRttAnta likhA thA / kyoM ki unako isa viSayameM bahuta adhika rasa rahatA thA / ata eva maiM unako apanI aisI pravRttikA hAla samaya samaya para likhA karatA thaa| parantu isa patrakA unakI taraphase koI uttara nahIM milA; kyoM ki svAsthyakI kharAbIke kAraNa unakA svayaM patravyavahAra karanA bandha ho cukA thaa| isase maiMne anumAna kiyA ki prakRti jarUra kucha adhika asvastha honI caahiye| siMdhIjIse merI antima bheTa DIsembarake anta meM banArasa-hiMdu yunivarsiTImeM hone vAlI orienTala kaoNnpha "rensameM sammIlita honeke liye maiM vahAM gyaa| vahAM usa kaoNnpharensameM AnevAle itihAsajJa vidvAnoMke sAtha, jinameM, sar rAdhAkRSNan , DaoN. majumadAra, DaoN. AlTekara, pro. puNatAMbekara, DaoN. bAgacI, pro. nIlakaNTha zAstrI, Adi pramukha thebhAratIya itihAsakI yojanA aura kArya-paddhati AdikA vizeSa bhAvase UhApoha kiyA gayA aura hama logoMke bIcameM kucha thoDAsA matabheda thA usakA nikAla kiyA gyaa| banArasameM vaha kArya samApta honepara phira maiM siMghIjIko milanekI dRSTise kalakattA gyaa| rAstemeM DAlamiyAM nagarake pratiSThApaka aura bhAratake eka pramukha prANavAn udyogAdhipati sAhu zrIzAntiprasAdajI jainake Agrahase, eka rAta vahAM para utara gyaa| vidyApremI sAhujIne, 'bhAratIya vidyA bhavana' kI pravRttikA vistRta hAla suna kara apanI prasannatA aura sadbhAvanA prakaTa kI, tathA mere nivedana karane para, bhavanako poSTa grejyueTa sTaDIjake liye mAsika 50-50 rUpayekI 5 skaoNlarzipa denekI bar3I udAratA batalAI / 'siMghI jaina granthamAlA ke dvArA hone vAle granthoddhAra kAryako dekhajAna kara usakI unhoMne prazaMsA kii| unhoMne bhI banArasameM eka aisA hI jJAnaprakAzanakA bahuta baDA kAryAlaya tathA granthAlaya Adi sthApita karanekI yojanA taiyAra kI thI jisake viSayameM mujhase bahuta kucha parAmarza kiyaa|aanndkii bAta hai ki 'bhAratIya jJAnapITha' ke nAmase sthApita hokara yaha saMsthA aba apanA kArya acchI taraha kara rahI hai| tA. 6 janavarI, 1944 ke roja maiM kalakattA pahuMcA / zrImAn rAjendrasiMhajI tathA zrIyuta narendrasiMhajI donoM kahIM kAryavaza bahAra gaye hue the| siMdhIjIke kuTumbake bhAtmIya aura vizvasta DaoNkTara zrIrAmarAva adhikArI vahIM the, so unase bAbUjIke Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [81 svAsthyakA pUrA hAla mAluma huaa| use suna kara mana para bahuta kucha cintAjanaka prabhAva paDA / zyAmako 6 baje unhoMne mujhe apane pAsa bulAyA / uTha kara praNAmAdi kiyA / usa dina unakA svAsthya anyadinoMkI apekSA kucha acchA unako mAluma detA thA so prasannatApUrvaka bAteM cIteM karane lge| - mere dAhine khabemeM 3-4 mahinoMse kucha darda ho rahA thA vaha unako mAluma thA, isaliye sabase pahale unhoMne usIke viSayameM pUchA aura jaba unako mAluma huA ki vaha darda bhabhI taka miTA nahIM hai, taba ve kucha uttejita svarase kahane lage ki-'ApakA zarIra to Age hI aisA hai aura phira ina zardIke dinoMmeM kabhI kAnapura, kabhI banArasa aura kabhI kalakattA Adike isa tarahake kaSTadAyaka pravAsa kara use Apa kyoM aura adhika kharAba kara rahe haiM, aura kyoM apane AyuSyako adhika kSINa banA rahe haiM ? - isa prakArakA bahutasA snehaprapUrNa upAlaMbha unhoMne mujhako diyaa| - isake uttarameM maiMne phira ve saba bAteM unako vistArase sunAI jinakeliye mujhe kAnapura, banArasa Adi sthAnoMmeM jAnA-karanA Avazyaka huA thaa| phira 'bhAratIya itihAsa' ke AlekhanakI yojanAkA paricaya unako diyA aura abhI taka jitanA kAma ho gayA hai usakA digdarzana kraayaa| prAcIna itihAsake viSayameM unakI bahuta hI adhika ruci rahatI thI isaliye ye saba bAteM suna kara ve bahuta prasanna hue / maiMne jaba unase kahA ki 'DaoN. ramezacandra majumadArako hama logoMne isa kAryake pradhAna saMpAdaka banAnA cAhA hai aura kala subaha unase mila kara, apane sAtha hI unako baMbaI le jAnekA vicAra hai'; to ve bole ki 'DA. majumadAra isa kAmake pUrNa yogya haiN| hamArA unase acchA paricaya hai; bahuta acche vyakti haiM'-ityAdi / phira ve bole 'bhAratavarSakA eka aisA vistRta aura pramANabhUta itihAsa likhe jAneke liye to hamAre manameM bhI bahuta bAra vicAra AtA rahA hai aura hamako isameM bahuta hI rasa rahA hai| zrImuMzIjIne jo isa kAmako isa taraha aba uThAyA hai vaha bahuta hI uttama hai aura isameM bhApa logoMko jarUra saphalatA milanI caahiye| hamArA zarIra acchA ho gayA to hama bhI isameM yathAyogya madata deneko utsuka hoMge-ityAdi / phira thor3I dera bAda bole- 'Apane kaI daphaha eka acchA vistRta jaina itihAsake likhe jAnekI bAta kI hai; so isa kAryake sAtha usakI bhI koI yojanA ho jAya to vaha bhI sAthameM taiyAra ho sakatA hai| kyoM ki bhAratavarSake sabhI prasiddha prasiddha vidvAnoMkA sahakAra Apako isa kAryameM milanevAlA hai hii| unhIM se jaina saMskRtike jJAtAoM dvArA jaina itihAsakI sAmagrI bhI sahaja hI meM taiyAra karAI jA sakatI hai|' maiMne kahA 'Apa jarA acche bana jAya aura jaisA ki Apane bambaImeM mujhase kahA thA-sAla bharameM kucha mahine vahAM Akara rahanA pasanda kareMge; taba phira isake bAremeM apane koI yojanA soce vicaareNge|' isa tarahakI vividha bAteM, usI purAnI paddhatike mutAbika, hamAre bIca meM usa rAtako hotI rhii| banArasameM paNDitajIkI paristhiti Adike bAremeM bhI unhoMne pUcha-tAcha kI aura jaba maiMne yaha kahA ki 'aba paNDitajI banArasa sadAke liye chor3a rahe haiM aura yahAMse maiM Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82] bhAratIya vidyA anupUrti [kRtIya jaba vApasa lauTUMgA taba mere sAtha hI baMbaI AnekI unhoMne taiyArI karalI hai| taba unhoMne apanA santoSa prakaTa kiyA aura kahA ki- 'hamArI icchA to yahI hai ki aba Apa donoM sAtha hI raheM to acchA hai|' isI vArtAlApameM unako eka vastu yAda AI aura apane pAsa baiThe hue paricArakako bulA kara kamaremeMse eka phAIla maMgavA kara mujhe dekhaneko dii| kahA 'maiM kaI dinoMse Apako dekhaneke liye isako bhejanA cAhatA thA para bheja nahIM sakA / paNDitajI jaba ajImagaMjameM Aye the taba unake sAtha bAteM cIteM karate hue hamAre manameM 'eka yojanA' utpanna huI thI, jisako hamane isa taraha likha DAlA hai| Apa ise dekha jAIye aura isake viSayameM kucha sUcanA Adi karane jaisI ho use isameM noTa kara dIjiye / hamako isa viSayameM zrIrAjendrasiMha Adise kucha carcA karanI hai| kucha ThIka ho jAne para una logoMse vicAra kara, isa yojanAko koI nizcita rUpa denekA aba hamArA khayAla ho rahA hai|' yaha kaha vaha phAIla mere hAthameM dii| [yaha pUrI yojanA pariziSTa meM isake pIche dI gaI hai|] koI pUre 3 ghaMTe hama sAtha baiThe aura yaha akhaMDa vArtAlApa calatA rhaa| bIca bIcameM zarIrakI sthitiko lakSya kara ve yaha bhI kahate jAte the ki 'na mAluma hama aba kitane dinake mahemAna haiM-zarIrake lakSaNa kucha acche nahIM dikhAI dete' Adi / AkhirameM, DaoN. rAmarAvane A kara kahA ki 'Aja Apane vArtAlApameM bahuta zrama liyA hai aura aba jyAdaha nahIM baiThanA caahiye|' jise suna kara maiM turanta uTha khaDA huA aura apane sthAna para jAneko udyata huaa| taba mujhase kahane lage ki - 'hama abhI taka usa nAhAra lAIbrerIke viSayameM kucha nahIM kara pAye haiM / kyoM ki ApakA pichalI daphaha yahAMse jAnA huA usake kucha hI dina bAda hamArA zarIra isa taraha kharAba ho gayA hai aura yaha abhI taka vaisA hI cala rahA hai / Apa aba Aye haiM to nAhArajIke putroMse isa viSayameM svayaM bAta cIta kara leM aura usakA taya kara leN|' maiMne kahA 'Apa isakI abhI koI cintA na kreN| maiM bhI usake viSayameM prayatna karUMgA aura phira isakA vicAra kreNge|' basa yaha kaha kara maiM apane kamaremeM calA gayA aura jA kara so gyaa| nIMda thoDI hI AnevAlI thI-zeSa rAtri yoM hI zaMkA-kuzaMkAke vicAroM meM vyatIta ho gii| eka tarahase siMghIjIke sAtha merA isa prakArakA yaha AkhirI vArtAlApa thaa| isake bAda unake sAtha phira koI aisA kAryasUcaka vArtAlApa na ho sakA / dUsare dina DaoN. bAbUse mAluma huA ki unakI prakRti Aja phira kucha adhika kharAba mAluma de rahI hai| ye sArA dina soye hI rahe aura kucha vizeSa asvastha mAluma diye / do dina vaisA hI rahA; tIsare dina kucha phira jarA svasthatA mAluma dii| maiM pAsameM gayA aura AdhA ghaMTA baiThA rahA, para kucha vizeSa bole nhiiN| lakhanaUke eka nAmI hakImakI davA cala rahI thI usako bandha kiyaa| dUsare DaoNkTaroMko bulAyA gyaa| unake zarIra aura ceharA AdikA svarUpa dekha kara to mujhe laga rahA thA ki DaoNkTara loga jaisA bImArIkA gaMbhIra rUpa samajha rahe haiM vaisA to kucha abhI hai nhiiN| kucha TrITameMTameM parivartana honA cAhiye aisA merA khayAla huaa| bAbUjI bole 'hamane yahAMke sabhI nAmI Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa ] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [ 83 DAkTaroMko bulA liyA hai paraMtu ye loga kucha ThIka nidAna nahIM kara paate| taba maiMne kahA 'yadi Apa pasanda kareM to maiM bambaIse kisI acche DaoNkTarako bulA lAU~ / kyoM ki bambaI meM Aja kala bahuta nAmI nAmI DaoNkTara haiM aura unakI khyAti sAre hindusthAnameM phailI huI hai / kucha unameMse apane acche paricita bhI haiN|' to ve bole bambaI se koI DaoNkTara yahA~ Ave aura eka do roja raha kara calA jAve, usakA kucha matalaba nahIM hotA / hamArI prakRti kabhI kucha ThIka mAluma detI hai to kabhI bahuta hI khraab| isase do cAra dina kisI DaoNkTarake rahane karanese kucha ThIka upacAra nahIM ho sktaa|' maiMne kahA 'kisI aise hI DaoNkTarako yahAM lAyA jAyagA jo apanI jarUrata ho taba taka nizcintatAse raha ske|' isa prakArakI thoDIsI bAtacIta kara maiM uTha gayA aura phira DaoN. rAmabAbU aura zrIrAjendrasiMhajI tathA zrInarendrasiMhajI se isa viSaya meM vizeSabhAvase parAmarza kiyA gyaa| usake pariNAmameM mujhe turanta bambaI jAkara kisI nAmI DaoNkTarako le AnekA nizcaya huA / tadanusAra maiMne gADImeM apanI sITa rIsarva karAI aura tA. 11 janavarIko maiM vahAMse bambaI Aneko nikalA / siMdhIjIkA mana kucha nizcita nahIM thA; para unake putroMkI khAsa icchA rahI ki kyoM na eka daha kalakatte se bahArake bhI acche DaoNkTarakA upacAra kara dekha liyA jAya ? maiM nikalate samaya phira unase milane gayA / pAsameM mAjI baiThI huI thIM / unake mukhapara glAnikI vedanA pUrNa chAI huI thii| siMghIjI vizeSa nirviNNase dikhAI diye / merA hRdaya gadgada ho gayA aura chAtI daba gaI / ve bole 'kyA Apa jA rahe haiM ?" maiMne kahA 'maiM turanta hI vApasa AnA cAhatA huuN| mere khayAlameM ApakI bImArI koI vaisI asAdhya nahIM hai, jaisA Apa soca rahe haiN| kucha TrITamenTameM parivartana honekI jarUrata hai / isase maiM bambaI ke kucha acche nAmI DaoNkTaroMse parAmarza karanA cAhatA huuN| DaoN0 rAmabAbUne mujhe ApakI bImArIkA pUrA sTeTameMTa likha kara diyA hai / use bambaIke DaoNkTaroMko batalAkara unakA abhiprAya lenA cAhatA huuN|' bole 'aba bambaIkA DaoNkTara kyA aura dUsarI jagahakA DaoNkTara kyA ? paramAtmAke DaoNkTarakI pratIkSA karanI hI ThIka hai / ' itanA kaha kara ve cupa rahe, to maiMne apane manameM DhADhasa bAndha kara kahA 'Apako isa taraha hatAza na honA cAhiye / ApakI bImArI koI vaisI gaMbhIra nahIM hai / IzvarakI kRpAse saba kucha ThIka ho jaaygaa|' isa para ve bole 'hamArA to jo honA hogA so hogA / parantu yadi Apa hamArA kahanA mAneM to Apa isa taraha aba kahIM jyAdaha mAnA jAnA na kariye aura apane svAsthyakI rakSA kIjiye / kauna jAne aba phira kabhI milanA hogA yA nahIM ? / unake ye AkhirI vacana bahuta hI hArdika aura karuNasvarapUrNa the jinako suna kara merA hRdaya TUTa gayA aura merI A~kheM DabaDabA gaI / maiM unako praNAma karatA huA uTha khaDA huA, jisake badale meM unhoMne bhI donoM hAtha joDakara baDe sadbhAvase praNAma kiyA / bahuta hI vyathita hRdayake sAtha maiM unake kamaremeMse bahAra nikaalaa| unake ye zabda 'kauna jAne aba phira kabhI milanA hogA yA nahIM' mere hRdayako mAnoM churIse kATane lage aura A~khoMmeMse AMsU girane lge| usa bhArI vedanAko kisI taraha hRdayameM dabAtA huA maiM moTara meM baiThA aura sTezana para pahuMcA / ' Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84] bhAratIya vidyA anupUrti [tRtIya - bambaI paMhuca kara turanta zrImuMzIjIse milA aura siMghIjIke svAsthya evaM kisI bhacche DaoNkTarake le jAne karanekI bAtacIta kii| do tIna dinameM DaoN. zrInAthUbhAI paTelako le jAnekA ThIka kiyA gayA aura usake liye kalakatte tAra diyA gyaa| vahAM para, mere nikale bAda eka baDe homiyopAtha DaoNkTarakI davAI zurU kI gaI jisakA asara kucha ThIka mAluma huA aura isaliye philahAla bambaIse DaoNkTarako na lAnekA mujhe tAra milaa| mArca 1, 44 kA likhA huA zrInarendrasiMhajIkA eka patra mujhe milA jisameM bAbUjIkI tabiyata kucha kucha ThIka honeke samAcAra the| unhoMne likhA thA__'pUjya bAbUjI sAhabakI tabiyata pahalese bahuta ThIka hai| pAnI nikala gayA hai| kevala muMhameM thoDA hai| kamajorI abhI bhI hai- lekina zAyada out of danger ho gaye haiN| gurudevakI kRpAse isa daphahakA saMkaTa to kaTa gayA mAluma paDatA hai| mAnanIya munzIjI, paNDitajI, DaoN. majumadAra sabase pUjya pitAjIkA praNAma khiyegaa| isase mere manako kucha santoSa huA ki siMghIjI aba isa prANaghAtaka dazAse mukta ho jaayNge| unhoMne mujhe eka daphaha apanI janmapatrikAkA ullekha karate hue kahA thA ki 'hamArI Ayu 62-63 varSakI hamArI patrikAmeM batalAI gaI hai|' isase bhI mujhe vizvAsa baiThA ki ye abhI to jarUra Arogya prApta kara leNge| parantu koI isake eka pakSake bAda zrInarendrasiMhajIkA (tA. 18.3.44 kA likhA huA) dUsarA patra milA jisameM bAbUjIkI tabiyata phira kucha gaDabaDA gaI hai, isake samAcAra the| unhoMne likhA thA ... ApakA patra phuNcaa| pUjya pitAjIko paDha kara sunA diyaa| pitAjI Apa sabako-pUjya paNDitajI motIbahana vagairahako-praNAma likhAte haiN| unakI tabiyata bahuta kamajora hai / bIcameM 2-3 roja bagIcemeM jA kara baiThe the bAdameM inphlyu eMjAkA eTeka ho gayA va bahuta hI kamajora ho gaye haiN|' - eprIlake madhyameM zrIyuta narendrasiMhajI kAryavaza baMbaI Aye to unase bAbUjIkI prakRtike viSayameM mAluma huA ki vaha vaisI hI calI jA rahI hai| kabhI do dina ThIka mAluma detI hai to cAra dina kharAba / suna kara merI cintA baDhI ki isa taraha to aba ye kitane dina nikAla sakeMge / merA mana phira kalakatte jAneko utkaMThita huaa| parantu idhara mujhe kucha rAjapUtAnAmeM, rAjasthAna sAhitya sammelanakI samitimeM upasthita honA Avazyaka thA isaliye usa samaya jAnA bana nahIM paDA / maI, jUnake do DhAI mahine, udayapura, ajamera, pATaNa, ahamadAbAda vagairaha sthAnoM meM jAne Aneke kAraNa maiM kalakattese koI khAsa samAcAra prApta nahIM kara sakA / isase julAIke antameM maiMne vahAM jAnA nizcita kiyaa| siMghIjIkA svargavAsa mA 9 julAIko mujhe zrImuMzIjIkA phona milA ki-seThiyA adharsake vahAMse (tA. mujhe abhI phona AyA hai aura kahA hai ki parasoM, (arthAt 7 tArIkhako) kalakatte meM siMdhIjIkA svargavAsa ho gayA ! usake dUsare dina kalakattese, zrImAn rAjendra Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [85 siMha, zrInarendrasiMha tathA zrIvIrendrasiMha-tInoM bhAIyoMke hastAkSara aMkita apane puNyazloka pitAjIke duHkhada svargavAsakA zoka-patra bhI mujhe prApta huaa| kahanekI bhAvazyakatA nahIM ki yaha zoka-samAcAra mere hRdayako asAdhAraNa rUpase vyathita karanevAlA huaa| yadyapi eka-na-eka dina yaha duHkhada samAcAra mujhe milane vAlA hai isakA AbhAsa mujhe bIca-bIca meM hotA rahatA thA / parantu pichale do-DhAI mahinoMse mujhe kalakattese vaisI koI gaMbhIra bImArIkI khabara milI nahIM thI aura maiM kucha hI dinoM meM vahAM jAnekI soca rahA thA / isase isa prakAra, akasmAt , mujhe unake ekadama divaMgata honekI hI aisI aniSTAniSTa khabara milegI, isake liye maiM sAvaceta na thaa| maiMne apane hRdayako bahuta saMbhAlA, para vaha aise sahRdaya snehIjanake zAsvata viyogako, udAsIna bhAvase sahana kara sake, vaisA virakta, zuSka yA kaThora na honese usane bahuta kucha klezAnubhava kiyaa| mere sAhityika jIvanake sabase baDe protsAhaka, sukuzala parIkSaka, ananya sahAyaka, akRtrima prazaMsaka aura sahRdaya saMvedakake, rAjAke jaise gauravagarimAvAle jIvanakI samAptike dAruNa AghAtakA saMvedana kara, kaI dina taka maiM vyathita aura vimanaska bana rahA / apane priya bandhujanoMke jIvana viyogameM manuSyako aura kucha karanekI prakRtine zakti hI kyA dI hai ! samApti siMghIjIke sAthake mere saMsmaraNoMkI yahAM para samApti hotI hai| isa nibandhameM merA uddezya, unake gauravamaya jIvanakA saMpUrNa paricaya denA nahIM hai| isameM to merA uddeza sirpha unake sAtha, pichale 14-15 varSoM meM maiMne svayaM unakI udAratA, sAhityAnurAgitA, saMskAritA, buddhimattA, kAryaniSThA, kartRtvazakti, kalArasikatA, samAjahitaipitA, vidyApriyatA- ityAdi anekAneka sadguNoMkA jo pratyakSa paricaya pAyA, usIkA prasaGgavarNana karanekA hai| .. isa paricayase jJAta hogA ki bAbU bahAdurasiMhajI siMghI eka mahAna vyaktitvavAle puruSa the| unakA jaisA uttama zarIra - sauMdarya thA vaisA hI udAra hRdaya sauMdarya thaa| AkRti aura prakRtise ve eka rAjAke samAna tejasvI puruSa the| mujhe kalakattemeM eka vidvAn mitrane eka daphaha kahA thA ki-'siMghIjIko janma kisI rAjagharAne meM lenA thA, parantu, pUrvajanmameM tapasyA meM kucha nyUnatA raha jAnese athavA kisI prakAra kucha yogabhraSTa ho jAnese, unako isa prakAra eka sAmAnya vaizyake kulameM janma lenA paDA hai|' unakA rahana-sahana, bola-cAla, khAna-pAna, dAna-mAna Adi sabhI bAteM rAjAkIsI thiiN| unakI prakRti meM vaizyavRttikA prAyaH abhAva thA / yadyapi sammAna unako priya thA, lekina usako prApta karaneke liye unhoMne calAkara kabhI koI prayata nahIM kiyaa| unakA svabhAva ekAntapriya thA isaliye ve apane Apa kisI sabhA, samAja yA samUhameM hilane-milanekI pravRtti karanA jyAdaha pasanda nahIM krte| koI khIMca kara unako le jAnekA prayatna karatA to ve sarala bhAvase cale jAte / paraMtu jisake sAtha unakA dila mila jAtA usake sAtha ve saMpUrNa ekarasa ho jAte the| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86] bhAratIya vidyA anupUrti [tRtIya - unakI bauddhika aura saMyojaka zakti baDe utkRSTa darajekI thii| unhoMne apane akele dimAga aura parizramase apanI jamIMdArI aura koliyArIke kArobArako aisI utsama sthitimeM pahuMcAyA ki jisako jAna kara harakoI cakita hotaa| unakI vyApArika prAmANikatA aisI pratiSThita thI ki iMglaiMDakI markeTAIla baiMkake hindusthAna vibhAgake DAyarekTaroMkI baoNrDane, unako apanA eka DAyarekTara bananeke liye prArthanA kI thii| kisI bhI hiMdusthAnI vyApArIko Aja taka yaha sammAna nahIM milA thaa| dezake anyAnya prasiddha dhanavAnoMkI taraha, yadi unake dilameM bhI yaha bAta AtI, ki ve idhara-udhara hAtha mAra kara, apane paira phelAveM aura kaMpaniyoM Adike DAyarekTarAdi bana kara apanA nAma kamA; athavA konsIloM AdikI ummIdavArImeM khaDe raha kara, rupayA luTA kara, rAjakIya maidAnameM kadama baDhAveM; to unake liye saba jagaha bahuta bar3A sthAna taiyAra hotA aura dezake ve eka baDe agragaNya vyApArI evaM suprasiddha rAjanItijJa puruSakI pratiSThA prApta krte| __ yadyapi bAharase ve bahuta baDe lakSmIpriya lagate the tathApi antarase ve bahuta hI adhika sarasvatIbhakta the| yahI eka viziSTa kAraNa thA ki jisase merA unake sAtha itanA dhaniSTha snehasambandha aura sAhityika kAryasambandha sthApita huaa| maiMne unase anekaguNA adhika dravya dAna karanevAle dhanI vyApArI dekhe sune haiM parantu dAnameM jo viveka unakA dekhA vaisA anya kisIkA mere jAnane meM nahIM AyA / jisa kisI saMsthA yA vyaktiko unhoMne dAna diyA usameM unakA viveka- vicAra sadA kAma karatA rhaa| prasaGga aura AvazyakatAko lakSya kara unhoMne hajAroM-lAkhoM kharca kiye parantu anAvazyaka yA aprAsaMgika rUpameM unhoMne eka paisA bhI jAne denA kabhI pasanda nahIM kiyaa| jahAM, jisa samaya, jaisA viveka batAnA cAhiye usameM ve kabhI upekSA nahIM krte| unakA jIvana aise bIsoM udAharaNoMse bharA huA hai aura jinameMse anekoMkI mujhe pratyakSa jAnakArI hai lekina unake ullekhakI yahAM jagaha nahIM hai| pichale varSa baMgAlameM jo bhayaMkara annakI mahaMgI phailI aura unake janmasthAna ajImagaMja-murzidAbAda AdimeM bicAre garIboMkI jo prANahAraka durdazA honI zurU huI, use dekha kara unakA dila kaMpita ho gayA aura apanI zaktibhara unhoMne kaMgAloMko muphta aura garIboMko alpa mUlyameM dhAnya vitaraNa karanekA prabandha, svayaM apane manuSyoM dvArA kiyA, jisameM koI 4 lAkha rUpaye unhoMne kharca khAte mAMDa diye| parantu auroMkI taraha na unhoMne kisI phaNDa-maNDalakA Azraya liyA livAyA aura na akhabAroM meM usake AMkaDe chapavA kara apane nAmakA bAjA bjvaayaa| dharma, samAja, sAhitya aura dezake kAryameM unhoMne lAkhoM hI rUpaye apane jIvanameM kharca kiye parantu usakA unhoMne koI hisAba nahIM rakhA / mitroM, kuTumbI janoM, sagoM aura AzritoMko bhI unhoMne bahuta kucha dravya diyA, parantu usako kabhI unhoMne prasiddhike rUpameM prakaTa nahIM kiyaa| prAcIna kalAtmaka evaM itihAsaviSayaka sAmagrIkA saMgraha karanemeM unhoMne sabase adhika dravyavyaya kiyA lekina usako bhI, apanA gaurava batAnekI dRSTise, unhoMne kabhI jAhirameM rakhanA pasanda nahIM kiyaa| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [87 unakA jIvana saba tarahase saMyata thaa| 44-45 varSa jaisI sAdhAraNa umrameM unakI dharmapatnIkA svargavAsa ho gayA parantu unhoMne phirase vivAha sambandha karanekA kiMcit bhI vicAra nahIM kiyaa| yogamArgakI tarapha unakI acchI zraddhA aura kucha pravRtti bhI thii| kucha dhyAna aura jApAdi bhI niyamita karate rahate the| itane bar3e dhanavAna hone para bhI unheM kisI vastukA vyasana nahIM thaa| vyasana thA to kevala sAhityAvalokanakA aura kalAtmaka vastusaMgrahakA / sthUlabuddhi aura saMskArazUnya manuSyakI saMgati unako bilkula rucikara nahIM hotI thI / vidvAnoMkA sahavAsa unako sadaiva priya lagatA thaa| kalakattA yunivarsiTI, raoNyala esiyATika sosAyaTI, baMgIya sAhitya pariSad tathA kalakattA rIsarca insTITyuTa Adi saMsthAoMke pramukha saMcAlaka aura sAhityika kAryakartA Adi vidvAnoMse unakA dhaniSTha paricaya aura khAsa melamilApa thaa| zAyada kalakattAke kucha thoDese hI dhanapati unako ThIka jAnate hoMge, lekina vidyApati sabhI bar3e vidvAn unako bahuta acchI taraha jAnate the| isI viziSTa vidyAnurAgitAke kAraNa unako 'siMghI jaina granthamAlA' kA itanA adhika AkarSaNa thA aura isa 'granthamAlA' ko unhoMne apane jIvanakA eka vizeSa priyatara kArya mAna liyA thaa| unake aise jJAnapriya AtmAke utsAhake vaza ho kara hI maiMne bhI isa granthamAlAko apanA jIvanazeSa kArya banA liyA aura isakI pragatimeM apanI sarva zakti samarpita kara denekA sAdhya sthira kara liyaa| merA svAsthya, mujhe isa kAryase mukta honeke liye, vAraMvAra bhayasUcaka ghaMTI bajAtA rahatA hai aura vaha prAyaH aba AkhirI noTIza denekI dazAke bhI najadIka pahuMca rahA hai, taba bhI merA mana siMdhIjIke utsAhako lakSyameM rakha kara, isase nivRtta honeko tatpara nahIM ho rahA hai| yadyapi, granthamAlAmeM jaldI jaldI jitane bhI grantha prakAzita kiye jA sakeM utane prakAzita hote dekhanekI unakI baDI utsukatA aura utkaMThA rahatI thI; parantu sAthameM, merA kRza zarIra, atyalpa AhAra aura bahuta adhika parizrama dekha kara, ve mujhe hamezA usake liye rokate rahate the| maiM khuda aisA zrama karUM usakI apekSA isa kAmameM acche sahAyaka ho sake vaise sahakArI taiyAra karanekA unakA Agraha rahatA thA aura usake liye ve yatheccha kharca karaneko tatpara the / unakA khayAla thA ki merA aisA yaha durbala deha kitane dina taka cala sakatA hai / isase granthamAlAkA kArya mere pIche bhI ThIka calatA rahe vaisI vyavasthA karane karAnekI mujhase AzA rakhate the| maiM, apane pIche isa kAmako ThIka tarahase calAtA rahe aisA koI yogya uttarAdhikArI vidvAn rakha jAUM, isake liye ve mujhase sadA Agraha karate rahate the| parantu vidhikA vidhAna usase viparIta nikalA / maiMne abhI to unakI usa AzAko saphala banAnekA kucha prayatna zurU hI kiyA thA, ki ve mujhe yoM hI bIcameM choDa kara usa dhAmako cale gaye jahAMse phira koI pIchA nahIM AtA aura maiM yahAM baiThA huA unake puNyasmaraNoMko, isa taraha lekhabaddha karanekA, Aja yaha zrAddha karma kara rahA huuN| jisa parama pUjanIyA mAtAkI sevAmeM sadA hAjara rahanekI unake manameM dRDha pranthi baMdhI huI thI aura jisakI jIvanazeSa kriyA apane hAthoMse karake phira yatheccha paribhramaNa karanekI evaM sthAnanirmukta hokara jahAM dila cAhA vahAM nivAsa karanekI, parama Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88] bhAratIya vidyA anupUrti [tRtIya abhilASA kara rakhI thI- usa vyAdhigrasta, jarAjIrNa vRddha mAtAke parama vAtsalya bhAvakI evaM mahAvilApakI bhI koI kalpanA na kara, nirmama bhAvase cala bse| vaha mAtA jo isa putraviyogake asahya bhArase bhagnahRdayA hokara cAra mahine pIche apane putrakI saMbhAla leneko svayaM bhI paramadhAmake liye prasthAna kara gii| . aba to antameM, usa dhAmake adhiSThAtA parama puruSa aura parama zaktirUpa jaganmAtA-pitA ina paralokavAsI AtmAoMko parama zAnti pradAna kareM yahI merI parama abhilASA hai| siMghIjIkI satsaMtati aura unake satkArya siMdhIjI puNyavAn puruSa the| unake janma lene bAda hI unake pitAjIkA vyavasAya baDhA aura ve eka choTese vyApArIke rUpameMse baDha kara kroDapati honekI prasiddhi prApta kara ske| unake kuTuMba aura sage saMbaMdhIyoMkA parivAra acchA samRddha aura suvistRta haiN| ve apane pIche atyanta suyogya aura sarvakAryakSama tIna putra tathA choTe bar3e pAMca pautra aura tIna pautriyAM choDa gaye haiN| unake putra, apane puNyazloka pitAke sarvathA anurUpa aura Adarzake pathagAmI haiN| saMskAra, sadAcAra, zikSaNa aura satsaMgati Adi sabhI bAtoM meM ye apane pitAkA anukaraNa karanevAle haiM / siMghIjIke saMkalpita aura sthApita kAmoMko tadvat cAlU rakhanekI aura usameM yathAyogya vRddhi karanekI bhI inakI pUrI sadicchA hai| / zrImAn rAjendrasiMhajIne apane pitAkI puNyasmRtike nimitta, merI preraNAse, bhAratIya vidyA bhavanako 50 hajAra rUpayoMkA udAra dAna de kara, aura usake dvArA ukta nAhAra lAIbrerIko kharIda kara, bhavanako eka amUlya nidhike khapameM bheMTa kI aura isa prakAra apane svargastha pitAkI usa aprakaTa zubhakAmanAko, jisakA ki inako bilkula patA hI nahIM thA, paripUrNa kiyaa| isI taraha zrImAn narendrasiMhajIne apane pitAke puNyArtha kalakatteke jaina bhavanako 30-35 hajArakA dAna de kara tathA sarAka jAtikI unnatike nimitta, pitAjIkA cAlU kiyA huA sahAyatAke kAryakA bhAra uThAkara, apanI udAravRttikA khAtA zurU kiyA hai| siMdhIjIke svargavAsake bAda ina tInoM bhAIyoMne milakara koI 50-60 hajAra rUpaye dAna-puNyameM kharca kiye aura usI taraha, apanI dAdImA arthAt siMghIjIkI pUjanIyA mAtAkA jaba svargavAsa (navaMbara, 1944) ho gayA to unake pIche bhI ina bandhuoMne gata janavarImeM koI itane hI hajAra rUpaye puNyArtha vyaya kiye| siMdhIjIkI smRtiko amara karanevAlA jo sabase baDA kArya-jisa kAryako siMdhIjIne apane jIvanakA paramapriya kArya mAnA thA vaha-siMghI jaina granthamAlAkA prakAzana usI taraha cAlU rakhanekA zrIrAjendrasiMhajI tathA zrInarendrasiMhajIne udAtta bhAvase mere sammukha svIkRta kiyA hai / isake atirikta siMghIjIkA aura bhI koI viziSTa prakArakA sArvajanika smAraka banAyA jAya isakI bhAvanA ye siMghI bandhu kara rahe haiN| ___ paramAtmAkI kRpAse inakI bhAvanA saphala hoM aura ye dina pratidina aise satkAryoMse apane svargavAsI pitAkI pratiSThAko savAI baDhA kara 'savAI siMghI'kA pada prApta kareM, yahI hamArI Antarika manaHkAmanA hai| tathAstu / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa ] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa anupUrti - siMghIjIkI likhI huI 'eka yojanA' maiMne apane smaraNoMmeM, pR0 82 para, siMghIjIne mujhe apanI AkhirI mulAkAta meM jisa ' eka yojanA' ko dekha jAneke liye denekA jikra kiyA hai, vaha yojanA yahAM para dI jAtI hai| yaha yojanA saMpUrNa siMghIjIke apane hAthakI likhI huI hai| isako maiMne usa samaya to yoM hI dekha kara vApasa kara dI thii| kyoM ki usake bAda, unase isa bAre meM bAtacIta karane jaisI paristhiti hI nahIM rahI / unake svargavAsake pazcAt, jaba maiM pichale sapTeMbara meM kalakattA gayA taba unake kAgajAtoMmeM yaha yojanA milI to unake suputroMne mujhe isakA upayoga, unake puNyasmaraNoMmeM karaneke liye dI / yaha yojanA siMghIjIke jJAnapriya hRdayakI eka vizeSa bhAvanA prakaTa karatI hai / unhoMne jisa prakAra granthoMke uddhAra ke liye 'siMghI jaina granthamAlA' kI sthApanA kI, usI prakAra jaina saMskRti aura jaina sAhityake viSayameM prAvINya saMpAdana karanevAle kucha vidvAnoMko taiyAra karanekI bhI unakI utkRSTa manazA thI aura isa dRSTise ve kaI abhyAsiyoM ko skaoNlarzipa vagairahakI madada sadaiva diyA karate the / parantu banArasameM paNDitajIke rahane se unake pAsa aneka aise vidyArthI Ate rahate the jo isa prakArakI niyamita skaoNlarzipa aura chAtravRttike icchuka aura adhikArI dRSTigocara hote the / aise yogya chAtroMko Arthika uttejana de kara, unako apane adhyayanameM viziSTa prakArakI saphalatA prApta karanemeM utsAhita karanA cAhiye jisase bhaviSya meM hamako - samAjako acche vidvAnoMkI prApti sulabha ho - isa prakArakA parAmarza siMghIjIko paMDitajI vAraM. vAra diyA karate the| idhara 'bhAratIya vidyA bhavana' meM bhI mere pAsa poSTa grejyueTa vibhAga meM aura saMskRta vibhAga meM ucca adhyayanAbhilASI vidyArthI Ane lage aura jinako bhavanane acchI yogya chAtravRttiyAM denekA upakrama cAlU kiyA, taba maiMne bhI siMghIjI se kucha aise chAtroMko unakI orase niyamita aura vyavasthita chAtravRttiyAM dI jAnekI preraNA kI / isake pariNAma meM unhoMne apanI yaha 'eka yojanA' taiyAra kI thI jisako kAryAnvita karaneke pUrva hI ve divaMgata ho gaye aura yaha yojanA yoM hI kAgaja para likhI paDI rahI ! isa yojanAkA uddeza batalA rahA hai ki siMghIjI eka aisA TrasTa banAnA cAhate the jisakI Aya meM se unakI isa prastAvita yojanAkA dhyeya saphala hotA rahe / yadyapi unakA svargavAsa ho gayA hai aura ve aba isa yojanA kI saphalatA dekhaneke liye pArthiva zarIrase hamAre bIca meM vidyamAna nahIM hai, tathApi unakA puNyavAn AtmA paralokake pavitra dhAmameM sthita ho kara apanI Antarika dRSTise hamAre kAryoM kA avalokana avazya kara rahA hogA / unake satputra apane pitAkI isa antima yojanAko kAryAnvita karanekA saMpUrNa sAmarthya rakhate haiM aura maiM AzA rakhatA hUM ki ve jarUra ise saphala kareMge / [ 9 - mujhe yaha likhate hue harSa hotA hai ki unake ciraMjIvoMne bhAratIya vidyA bhavanAntargata 'siMghI jainazAstrazikSA pITha' ke tatvAvadhAnameM jaina sAhitya aura saMskRti viSayaka ucca adhyayana karanevAle vidyArthIyoMke uttejana nimitta, mAsika 100 rUpaye skaoNlarsapa denA nizcita kiyA hai / yahI yathArtha pitRtarpaNa hai / 3.12. Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90] bhAratIya vidyA anupUrti [tRtIya eka yojanA prAstAvika-maiMne apane prArambhika jIvanameM hI apane puNyazloka vargavAsI pitRdevase jaina dharma aura jaina tattvajJAnake viSayameM kucha zikSA pAI thI, jisase merI abhiruci jaina darzana aura jaina sAhityake prati prathamase hI rahI hai| usIke phala svarUpa tathA svargIya pUjya pitRdevakI puNya smRtimeM "zrI siMghI jaina granthamAlA" kI sthApanA huI hai, jo sAhitya rasika itihAsa vettA munijI zrI jinavijayajIke suyogya pradhAna sampAdakatvameM karIba bAraha varSase prakAzita ho rahI hai| jisameM jaina- sAhitya - pArAvArase uddhRta sAhitya, itihAsa aura tattvajJAna Adi viSayake prauDha, apUrva tathA kaI sarvathA ajJAta grantharatna Adhunika paddhatike anusAra saMzodhita - sampAdita hokara prakAzita ho cuke haiM; aura isI svalpakAlake andara hI ina viSayoMke prAcya aura pratIcya viziSTa vidvAnoM kI prazaMsA aura sauhArdapUrNa dRSTi bhI AkarSita kara cuke haiN| vartamAnameM vaise hI uccakoTike kucha grantha chapa rahe haiM aura kucha grantha chapaneke liye taiyAra ho rahe haiM / AzA hai ki abase yaha kArya aura bhI vistAra aura pragatipUrvaka clegaa| zilpa, sthApatya, itihAsa aura purAtattvase saMbaMdha rakhanevAlI anya cIjoMkA zaukha mujhe choTI umrase hI rahA, jo bauddhika vikAzake sAtha sAtha kramazaH vizeSa vRddhiMgata huaa| usake phalakharUpa maiMne apanI zaktibhara prAcIna aura mUlyavAn aneka vastuoMkA saMgraha kiyA hai, jo purAtattva, itihAsa aura kalAkI dRSTi se vizeSa mahattvapUrNa aura upayogI hai| parantu ina vastuoMkA prakRta upayoga aura vAstavika mUlyAMkana una una viSayoMke suyogya vidvAnoMke dvArA hI ho sakatA hai| mere nijake anubhavakI vAta hai ki itane bAhya sAdhanoMkI sulabhatA hote hue bhI ina viSayoMkI carcA, khoja aura adhyayana karake isase lAbha uThAne vAle suyogya vidvAnoMkA apane samAjameM ekAnta abhAva hai aura yaha abhAva mujhe bahuta hI akhara rahA hai| ___ "zrI siMghI jaina granthamAlA meM prakAzanake upayogI granthoMke saMkalana, saMzodhana aura sampAdanake kAryameM sahakAra aura sAhAyya denevAle upayukta vidvAnoMkA abhAva, usa kAryameM agAdha parizrama karanevAle usake pradhAna sampAdaka muni zrI jinavijayajIko itanA khaTakatA hai aura vaise vyaktiyoMko juTAneme paMDitajI aura munijIko itanA bojha aura parizrama uThAnA paDatA hai ki kabhI kabhI unoMke manameM bhI bhaviSyakI pragatike liye nirAzAkI jhalaka dikhAI dene laga jAtI hai| karIba so varSa hue 'isa' dezameM bhAratIya sabhI vidyAoMkA adhyayana aura adhyApana eka naI dRSTise hone lagA hai, jisake puraskartA mukhyatayA videzI vidvAna hI rahe / isake phalakharUpa yUropa aura amerikAkI yUnivarsiTioM, kolejoM aura khAnagI saMsthAoMkI taraha bhAratameM sarakArI, ardhasarakArI, rASTrIya, khAnagI aneka saMsthAoMmeM, aneka prakArakI judI judI bhAratIya vidyAoMkoM paDhane paDhAnevAloMkA tathA una para kAma karanevAloMkA eka suyogya varga taiyAra huA hai jo isa dizAmeM kimatI kAma kara rahA hai| ___ bhAratIya vidyAoMmeM jaina paramparAkA eka vizeSa sthAna hai| usake pAsa aneka prakArakI bahumUlya purAtana sampatti hai jisakA adhyayana adhyApana pAzcAtya dezoMkI taraha isa dezameM bhI mukhyatayA jainetara varga hI kara rahA hai| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa ] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [ 91 jaina 1 jaina paramparAmeM suyogya aura buddhimAna vyaktiyoMkI kamI nahIM hai parantu isa kSetrameM unakA lakSya utanA nahIM gayA hai jitanA ki jAnA Avazyaka ho par3A hai, aura isI kAraNa, samAja purAnI aura naI vidyAoMke bAremeM vizeSa parAvalambI bana gayA hai / vaha dUsaroMkI vidyAsaMbaMdhI tapasyAkA kucha mUlya to AMka sakatA hai parantu khedakA viSaya hai ki khuda utanI tapasyA karanemeM rasa nahIM letaa| isase jaina samAjakA vidyAviSayaka aMga, jo bhUtakAlameM dUsare darzanoMke mukAbilemeM vizeSa balavAna ginA jAtA thA, aba nirbala bana cukA hai, yA bana rahA hai / aura jo bhArata ke samAna rUpase vikAzakI dRSTise bhI akharanevAlA hai / yaha kabhI kisI aMzameM tabhI dUra huI mAnI jA sakatI hai jaba ki vidyAke ucca sabhI kendroMmeM thor3e bahuta suyogya jaina bhI pratiSThita hoM, aura bhinna bhinna viSayameM gauravapUrNa kAma karate hoN| yaha vastu tabhI saMbhava hai jaba ki isa dizA meM aneka honahAra yuvakoMkA manoyoga AkarSita ho| isake vAste sabase pahalI jarUrata hai chAtravRttioMke dvArA vidyArthIoMko uttejana denekI / isa vicArase maiM kucha kAyamI chAtravRttiyoMke nibhAvake nimitta eka sthAyI koSa sthApita karatA hUM, jisake vyAja yA AmadanIse niyamita rUpase chAtravRttiyAM pradAna kI jAyA kreN| AzA karatA hUM ki mere uttarAdhikArIyoMke dvArA isa koSameM yathAsaMbhava vRddhi hI hotI rahegI / jaina samAja ke zvetAmbara - digambara mukhya do phirakoMmeMse digambara paraMparAmeM to aneka gRhastha paMDita aura kucha prophesara bhI haiM / usa samAjameM aneka yogya vidyA - saMsthAyeM bhI haiM; aura gRhastha chAtroMko uttejana denevAle khAsa khAsa udAracetA mahAnubhAva bhI haiM / parantu zvetAmbara phirake, khAsa kara ucca koTike gRhastha vidvAnoMko taiyAra karanekI dRSTise, na to koI saMsthA hai na koI aisA kAyamI uttejana hI hai / isaliye isa aMgakI pUrti ke nimitta merI chAtravRttioM kA kSetra maiM parimita hI rakhatA huuN| terA paMthIoMko choDa kara mUrttipUjaka aura sthAnakavAsI donoM hI zvetAmbara haiM aura donoM hI meM viziSTa gRhastha vidvAnoMkI kamI karIba karIba ekasI hai / isaliye merI chAtravRttiyoMkA kSetra ukta donoM phirake rheNge| koSakI pUrI yojanA nIce likhe anusAra hai nAma - isa koSakA saMkSipta nAma "zrI siMghI jaina koSa" rahegA / usakA pUrA nAma "bAbU bahAdurasiMhajI siMdhI jaina koSa" rahegA / uddezya - isa koSake mukhya do uddezya haiM / 1 adhikArI vidyArthIyoMko nirdiSTa viSayake adhyayanake liye chAtravRtti denA / 2 suyogya lekhakoMkI likhI jainaviSayaka pustakoMke liye puraskAra denA, aura suyogya vidvAnoMke dvArA zikSA saMsthA meM nirdiSTa viSaya para vyAkhyAna dilA kara use lekhabaddha karAnA aura prakaTa karanA / chAtravRttike adhikArI - isa koSa se dI jAnevAlI chAtravRttioMke adhikArI nIce likhI yogyatAvAle aura nIce likhe anusAra adhyayana karanevAle hoMge / (1) jo saMskRtake sAtha meTrIkyulezana parIkSA pAsa hoM aura Age prAcyavidyA vibhAgakI kisI parIkSAke sAtha B. A. kA adhyayana karanA cAhate hoM / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92] bhAratIya vidyA anupUrti [ tRtIya ( 2 ) jo saMskRtake sAtha B. A. pAsa hoM aura itihAsa, tattvajJAna yA saMskRta le kara M. A. honA cAhate hoM / ( 3 ) jo prAcya vidyA vibhAga meM adhyayana karanA cAhate hoM / (4) jo uparokta kisI viSaya meM M. A. ho jAneke bAda Age jaina paramparAse sambaddha kisI viSaya para DaoNkTareTa karanA cAhate hoM / (5) jo prAcya vidyA vibhAgameM kisI bhI viSaya meM AcArya parIkSA deneke bAda jaina paramparAse sambaddha kisI viSaya para saMzodhana (risarca) karanA cAhate hoM / chAtravRttikI rakama - (ka) uparokta naM. 1 ke adhikArIko inTara taka mAsika ru0 15) aura B. A. taka mAsika ru0 20J milegA / (kha) uparokta naM. 2 ke adhikArIko mAsika ru0 30) milegaa| (ga) uparokta naM. 3 vAle adhikArIko pravezikA yA madhyamA taka mAsika ru0 20) tathA zAstrI yA tIrtha taka mAsika ru0 25) aura AcArya taka mAsika ru0 30) milegaa| (gha) uparokta naM. 4 aura naM. 5 ke adhikArIko mAsika ru0 50) do varSa taka milegA / adhyayanakA sthAna - ( 1 ) prAcya vidyA vibhAgake liye banArasa hindu yunivarsiTI, gavarnamenTa saMskRta koleja - banArasa, kalakattA saMskRta koleja; ye sthAna niyata hai. ( 2 ) B. A. aura M. A. ke liye banArasa hindu yUnivarsiTI, kalakattA yunivarsiTI aura baoNmbe yunivarsiTI hai. (3) saMzodhana (risarca) ke lie banArasa hindu yunivarsiTI, kalakattA yunivarsiTI, bhAratIya vidyAbhavana - bambaI, tathA gujarAta varnAkyulara sosAyaTIahamadAbAda hai / - nibandhake liye - jaina tattvajJAna, 'puraskArajaina sAhitya, jaina mUrttikalA, jaina citrakalA, jaina sthApatya, jaina itihAsa ityAdi jaina paramparAse sambandha rakhanevAlI kisI bhI viSaya para likhI huI maulika pustaka, yadi niyukta samiti ke dvArA puraskArapAtra sAbita ho, to usake vAste vArSika ru0 500) denA / gujarAtI aura hindImeM chapI pustakakI pasandagI aura pAritoSika vitaraNa bhAratIya vidyAbhavana - bambaI ke jimme rahegA / aMgrejI aura baMgAlI meM chapI huI pustakoMkI pasandagI aura pAritoSika vitaraNake liye kalakattA yunivarsiTIko utanI hI rakama vArSika dI jAyagI / - vyAkhyAna - tIna varSameM ru0 1000) kI rakama kisI yunivarsiTIko denA jo kisI bhI jaina viSaya para viziSTa vaktAko Amantrita karake cAra likhita vyAkhyAna karAve, jisakA nAma " siMghI vyAkhyAna" rahegA, ve vyAkhyAna "zrI siMghI jaina granthamAlA' meM chpeNge| puraskAra ke liye pasanda kI jAnevAlI pustaka kisI bhI jaina jainetara lekhakakI ho sakatI hai / vyAkhyAnake liye AmantraNakA adhikArI bhI koI jaina jainetara suyogya vyakti ho sakatA hai / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ af ] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya saraNa [93 pariziSTa 1 [zrI munzIjIne bAbU zrI bahAdura siMhajI siMghIko likhA huA oNphisiyala patra 26 Ridge Road, Bombay, 14th Aug. 1942. MY DEAR SINGHIJI, Shri Muniji told me about the conversation that you had with him as regards the Singhi Jain Series as also your intended donation to the Bharatiya Vidya Bhavan. I am deeply obliged to you for the kindly interest that you have taken in this matter. For the last three years and a half, thanks to friends, like you, we have been able to build up a good Indological Institution and a fine building which unfortunately for the moment is with the Military. Muniji also told me that you are willing to give by way of donation to the Bhavan--the copyright in all the works published so far; that you are also willing to pay the expenses incidental to the preparation and publication of further works in this series which are being published under the editorship of Muniji. I understand that you were good enough to consider the question of donating Rs. 10,000/- to the Bharatiya Vidya Bhavan for a hall in the Bhavan to be named after you. In view of your generous intentions I think I would get the Bharatiya Vidya Bhavan to do the following: - If you give us the copyright of the works of the Singhi Jain Series and the Donation the Bhavan can: (a) Name the Jain Shastra Shiksha Pith which the Bhavan is conducting a Shree Singhi Jain Gnyan Pith; Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94] bhAratIya vidyA bhanupUrti [tRtIya (b) The Bhavan will appoint Muni Jinavijayaji as the Head of the Department so long as he is willing to work and as such he would be the Editor of the Singhi Jain Series as he has been hithertobefore; (c) That whatever monies you donate for the Gnyan Pith would be used exclusively for the purpose of that Department and the publication of the Jain Series. (d) That whatever books connected with the Jain Shastra published by the Bhavan also will be included in this Series; (e) That the sale proceeds of the books will also be credited to the account of this Department and will be utilised for maintaining it and publishing further works ; (f) Even if a grant is not received from you for the annual maintenance of this department and the publication of works the Bhavan undertakes to continue the Series from the surplus sale proceeds of the Series and maintain the Singhi Gnyan Pith as part of the Bhavan; (g) That a hall will be named Shree Bahadur Singhji Singhi Hall. On hearing from you on this we will immediately take steps to get this approved by the Committee. I agree with Muniji and yourself that now that we three are collaborating we should strenuously increase our work for the coming five years. Yours sincerely K. M. MUNSHI. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ te] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [95 pariziSTa 2 [siMghIjIke oNphisiyala patra jo zrI munzIjIko likhe gaye] Azimganj, 24-9-42 MY DEAR MUNSHIJI, I was in due receipt of your letter of the 14th ultimo. I am thankful to you for your kindly suggesting to change the name of the Jain Shastra Shiksha Pith which is now being conducted by the Bharatiya Vidya Bhavan to that of the Shree Singhi Jaina Gnyan Pith, in view of my donation to the Bhavan--the copyright in all the works published so far in the Singhi Jain Series. But in the talk that I had with Muniji Shri Jina Vijayaji I had no idea of establishing any connection with the Jaina Shastra Shiksha Pith, and I am still of the same opinion. The Jain Shastra Shiksha Pith should continue its activities as heretofore without any interference or connection by or with me. My only aim and object was to connect the work of the publication of the Singhi Jaina Series with the Vidya Bhavan, and for that purpose in view I propose the following terms, which I hope will be acceptable to the Executive Body of the Bharatiya Vidya Bhavan. 1 I shall give the copyright of the books published hereafter in the Singhi Jain Series, to the Bharatiya Vidya Bhavan. 2 Muniji Sri Jina Vijayaji to remain the Chief Editor of the Singhi Jain Series, as long as he is willing and able to work. 3 I shall pay the emoluments of Muniji as hereto fore and as settled between him and me hereafter. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 93] bhAratIya vidyA anupUrti [ tRtIya 4 I shall pay the emoluments of other Sub-editor or Sub-editors and other employees as will be appointed according to the requirements and selection of the Chief Editor, Shri Muniji. 5 I shall pay all the costs of papers, printing charges, binding charges and other costs incidental to the preparation and publication of the Singhi Jain Series, the accounts of which will be passed by Muniji and will be submitted to me annually by the Vidya Bhavan. 6 The nett sale-proceeds of the books published in the Singhi Jain Series to be included and credited in the account of the said Series and to be utilized towards the publication of the said Series as above. 7 The Bharatiya Vidya Bhavan to remain hereafter as the publisher of the Singhi Jain Series and shall hand over to me 50 copies of each of the books published in the Series free of charge, and shall also distribute free of charge to the person or persons as directed by the Chief Editor. 8 9 The selection of the works to be published in the Singhi Jain Series is to be left entirely to the discretion of Muniji as its Chief Editor, who will do so in consultation with me. Even if a grant or the expenses as mentioned above are not paid or borne by me in future, for the continuation and maintainance of the work of the publication of the books in the Singhi Jain Series, the Bharatiya Vidya Bhavan shall continue the editing and publishing of new works, or reprinting of the books already published in the Series, as directed by the Chief Editor, from the surplus sale-proceeds of the books of the Series published up to that period. Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa ] zrI bahAdura siMhajI siMghIke puNya smaraNa [97 10 In case of the absence of the Chief Editor and the stoppage of a grant or the expenses from me, the selection of the works to be published in the Series from surplus sale-proceeds as provided above, is to be left to the discretion of a suitable person to be appointed by the Bharatiya Vidya Bhavan. 11 Any provision made at the present moment for future when Muniji and myself or any one of us shall not be in the land of the living, will be entirely a hypothetical one and therefore has been left out intentionally. New arrangements shall have to be made with my successor or successors and the Executive Body of the Bharatiya Vidya Bhavan, in case I do not make any permanent provision for the continuation of the publication of the Singhi Jain Series during my lifetime, and my successor or successors elect to continue to bear the expenses of such publication. 12 I shall donate Rs. 10,000/- (Ten thousand) in cash towards the expenses of constructing a Hall in the centre of the second floor of the Bharatiya Vidya Bhavan building, and the said hall to be designated after the name of the person to be suggessed by me. Yours sincerely, BAHADUR SINGH SINGHI Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Bej aty faut anupUrti [tRtIya Azimganj P. O. (Bengal) 5th January, 1943. MY DEAR MUNSHIJI, Adverting to my letter to you dated 24-9-42 to which I have not yet the pleasure of a reply, I wish to add the following terms and provisions in the matter of my donating to the Bharatiya Vidya Bhavan--the copyright of the books in the Singhi Jain Series, hitherto and to be published hereafter. 13 In case the Bharatiya Vidya Bhavan in future for any reason whatsoever indefinately stops or becomes unable to continue publication of books in Singhi Jain Series or in the event of the Bharatiya Vidya Bhavan ceasing to exist, which God may forbid, the copyright of all the books of the Singhi Jain Series published up to that time shall revert back to me or to my heirs and successors and all the books of the said series in stock or in possession of the Bharatiya Vidya Bhavan including in the press, if any, shall be made over to me or my heirs and successors. With reference to your suggestion for changing the name of the Jain Shastra Shiksha Pith to Shree Singhi Jain Gnyan Pith, vide clause(a) of your letter dated 14-8-42. I have no objection to the same, provided I shall not have to bear or contribute any expenses for the post and nothing out of the sale proceeds of the books of the Singhi Jain Series is spent towards the upkeep of the post. I am however willing to pay the remuneration of Professor Gopani or any other incumbent of the post, if and so long as he will be engaged by Muni Shree Jina Vijayaji as his assistant in the publication work, I hope that all the points are now clear and the matter may be placed before the Committee to have their formal sanction. Yours sincerely, BAHADUR SINGH SINGAI. Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khargastha zrIsiMghIjIke kucha saMsmaraNa / [lekhaka-jaina darzanazAstrAcArya, paNDitapravara zrAsukhalAlajI saMghavI] kha0 bAbU bahAdurasiMhajI siMghIke sAtha mere paricayakA sUtrapAta I0 1918meM huaa| I0 1944 takake isa lambe samayameM hama donoM jude jude sthAnoMmeM aneka bAra mile; aneka bAra bahuta dinoM taka sAtha bhI rhe| samAja, dharma, tattvajJAna, sAhitya, kalA, itihAsa aura purAtattva Adi aneka viSayoMpara unake sAtha merI carcA-vArtA bhI huii| kamI kabhI, sAtha pravAsa bhI kiyA / sAhitya aura samAjake utkarSakI dRSTi se kaI bAra kAryasAdhaka yojanAoMke bAremeM unake sAtha vicAra karanekA bhI kAphI prasaMga AyA / ina saba prasaMgoMmeM mere mana para siMdhIjIkI aneka asAdhAraNa vizeSatAoMkI jo gaharI chApa par3I hai, usameMse kucha vizeSatAoMkA nirdeza, yahA~ unake prathama vArSikazrAddhakI smaraNAJjalIrUpase karanA cAhatA huuN| bIjameMse vaTavRkSa I0 1942ke sitambarameM jaba ki siMdhIjI apane janmasthAna ajImagaMjameM the, maiM vahAM gayA thaa| maiMne prazna kiyA ki 'isa ajImagaMja jaise navAbI zaharameM aura vyApArI kuTuMba tathA saMskArameM Apako purAtattva, kalA, itihAsa AdikA zaukha kaise lagA ?' unhoMne jo uttara diyA usameM mujhako eka choTese bIjameMse bar3e baragadakI kahAnI dikhAI dI / ve apane mAtApitAke ikalaute putra the| usa samayakI haisiyatake anusAra unheM unake pitAjI bahuta mAmUlI hAthakharcI dete the| unakA bAhara bahuta jAnA - AnA pitA-mAtA pasaMda kama karate the| to bhI ve apane makAnase saTe hue zrIyuta pUrNacandra nAhara - jo unake mosere bhAI hote the-ke makAnameM jAyA - AyA karate the / nAharajI purAtattvake zaukhIna aura tatsambandhI cIjoMke saMgrAhaka the / siMghIjIne nAharajIke pAsa kucha sikke, citra Adi dekhe aura unase kucha pUchatAcha bhI kI / nAharajIke bar3e cAvake sAtha samajhAne para dhIre dhIre siMghIjIke dilameM purAnI aura kalAmaya cIjoMke saMgrahakI icchAkA bIjavapana huaa| phira to ve apanI hAthakharcI aisI cIjoMko kharIdane aura juTAnemeM hI lagAne lge| pitAjIse khAnagI ve apanI mAtAjIse mI thor3e bahuta paise pAte the| usako bhI unhoMne isI zaukhakI tRplimeM kharca Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 ] bhAratIya vidyA anupUrti [ tRtIya karanA zurU kiyA / kucha sikke, kucha citra Adi cIjeM ikaTThI huI / kamI unheM pitAjIne dekhA to ve bhI prasanna hue aura phira to kahA ki tumheM yadi aisA zaukha hai to calo maiM bhI eka purAnA bhaNDaka dikhAtA hU~ / usa bhaNDakameM se siMghIjIko purAnI bahiyA~ aura ekAdha yAdI milI / jisameM jagat seThake khajA - nekI aneka cIjeM darja thiiN| siMghIjIkI khoja aura saMgrahaviSayaka rasavRtti itanI adhika pradIpta hotI gaI ki phira to unakA vaha pezA hI bana gayA / vyApAra aura kArobArakA kAma bar3hatA gyaa| Age usakA bhAra unake kaMdhoMpara bhI AyA para khoja aura saMgrahakI vRtti ghaTaneke bajAya aura bhI bddh'ii| ve jahA~ rahate aura jAte, jahA~ kahIM pravAsa karate, vahA~ sarvatra unakI dhUna kalA, purAtattva, itihAsa Adi viSayoMse sambaddha nAnA prakArakI cIjoMko dekhane, kharIdane aura saMgraha karanekI hI rahatI thI / jisakI pratItike liye do eka khAsa prasaMgoMkA ullekha karanA ThIka hogA / kalakatte meM koI gRhastha ratnakI mUrtiyA~ lekara AyA hai jo morgeja rakhanA cAhatA hai; aisI jAnakArI eka bAra bAbUjIko milI / udhara usa gRhasthakI bAtacIta svargavAsI darabhaMgA mahArAjAse cala rahI thii| siMghIjIko mAlUma hote hI ve usa gRhastha ke pAsa hoTalameM pahu~ce to darabhaMgA mahArAja bAhara nikala rahe the / mahArAjAkI vyAjakI zarta kucha sakhta thI / siMdhIjIne maukA dekhakara jaisI usa gRhasthane zarta cAhI tadanusAra svIkAra karake vahIM eka lAkhakA ceka de diyA aura una ratnamUrtioM ko le Aye / vaha kImatI to thIM hI para sAtha hI vaha aitihAsika dRSTise bar3e mahattva kI thIM / isaliye siMghIjIne kucha mI AnAkAnI vinA kiye usa gRhasthakI bAta maMjUra kara lI / ye mUrtiyA~ chatrapati zivAjI aura unake kuTumbakI pUjya devatAe~ haiM jina para usa samayakA lagA candanakA aMza aba bhI maujUda hai / I0 1932 meM siMghIjI gujarAnavAlA jaina gurukula paMjAbameM vArSikotsavarme pramukha hokara gaye the / maiM bhI sAtha thA / unhoMne sunA ki amuka kasabemeM jo ki lAhora se kAphI dUra hai, eka jaina gRhasthake pAsa suMdara jaina maNimUrti hai / vaha mila na sake to Akhirako darzana kI dRSTise ve bahuta zrama lekara vahA~ gaye / usa gRhasthane mUrti to na becI para bar3e Adarase siMghIjIko mUrtikA darzana kraayaa| ne A kara mujhase usa mUrtikI khUba tArIpha karane lage aura kahA ki Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa vargastha siMdhIjIke kucha saMsmaraNa [101 agara vaha becatA to dAmakI darakAra na karake mI le letA / isI dhUnase unhoMne dehalIke bAdazAhI bhaNDArakI kahI jAnevAlI aneka mahattvapUrNa aitihAsika aura sacitra pustakeM kharIda kara apane saMgrahameM rakhI haiM jinameMse kucha bAdazAha jahA~gIrakI hastalikhita aura unake prasiddha citereke dvArA citrita bhI haiN| unake saMgrahameM aneka cIjeM lakhanaU aura murzidAbAdake navAboMke bhaNDArameMse bhI AI huI haiM jinake vAste siMdhIjIko bahuta zrama aura kharca karanA par3A hai / ve 1926 I0 kI garamImeM jaina kaoNnpharensake adhivezanapara baMbaI Aye the| para unakI mukhya pravRtti to purAnI cIjoMke saMgrahakI ora hI thI / judA hote samaya kucha paisekA prazna AyA to ve kahane lage ki abhI to hamAre pAsa kharcI kalakatte pahu~cane jitanI hI raha gaI hai| maiMne Azcaryase pUchA ki 'ApakI jeba to bharI rahatI hai phira aisA kyoM? unhoMne kahA 'hamAre vyasanane khissA khAlI kraayaa| kitanI kharIda kI! isa praznake javAbameM unhoMne kahA ki 'karIba 4500) rUpayekI cIjeM kharIda cukA huuN| aba adhika rahanA huA to paisA maMgAnA pdd'egaa|' kyA kyA aura kaisI cIjeM milI ? isake javAbameM unhoMne saba byaurevAra varNana kiyA to maiMne kahA ki 'amuka amuka pothI yA cIja to nikammI hai| unhoMne kahA ki 'una cIjoMmeM jo thor3I vastue~ mujhe milI haiM ve hI merI dRSTise mUlyavAn haiM' - aisI cIjoMke sAtha thoDA kUr3A karkaTa to A hI jAtA hai / ve 1943 kI antima yAtrAke samaya baMbaI Aye the| tabIyata ThIka nahIM thI; para moTara lekara ve apane paricita purAnI cIjoMke vyApArioMke ghara jAte the| pustaka, citra, sikkA kArIgarIke namUne Adi jo kucha nayA-purAnA acchA milA use parIkSApUrvaka kharIda lete / choTI umrameM cittapara par3e khojake bIjane Arthika abhyudaya aura jJAnavRddhike sAtha sAtha itanA adhika vikAsa sAdhA ki jise hama unakA asAdhAraNa saMgraha dekhakara eka vaTavRkSa kaha sakate haiN|| - siMdhIjIkA saMgraha sikkoMkI dRSTise vizvabhara ke aise saMgrahoMmeM zAyada tIsare nambara para AtA hai / jisameM jude jude saba samaya ke, saba dhAtuoM ke sikke haiN| unake saMgrahakI dUsarI cIjeM mI vaise hI mahattvakI haiM / koI mI aitihAsika yA purAtattvavid siMdhIjI ke saMgrahako vinA dekhe apanI kalakattekI yAtrAko pUrNa nahIM mAna sakatA thaa| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102] bhAratIya vidyA anupUrti [tRtIya siMdhIjIkI zikSA siMdhIjIkA aMgrejI, baMgalA, hindI, urdU aura gujarAtI bhASAkA gaharA aura zuddha paricaya dekhakara merI unakI par3hAIke bAremeM jijJAsA huii| maiM nahIM jAnatA thA ki unhoMne skUla - kolejakI tAlIma kitanI lI hai| mere praznake javAbameM unhoMne kahA ki 'maiMne to hAskUlakI tAlIma bhI pUrI nahIM kI / maiM par3hanemeM vizeSa zrama karatA na thA aura aizaArAma tathA khela - kUdameM lagA rahatA thA / mAtA - pitAkA anusaraNa karaneke liye sabakabhara kara letA thA, para paDhAImeM dattacitta na thA / ' to phira ApakA itanA jJAna kaise bar3hA ? isake javAbameM unhoMne apanA kissA sunAyA / ve bole 'mere bar3e sAle mujhase par3hAImeM Age rahate the / ekabAra mujhe cAnaka lagI ki maiM sAlese bhI pIche rahU~ to phira bahanoIkA bar3appana kaise? isa cAnakane mujhe itanA uttejita kiyA ki phira to merA sArA dhyAna par3hAImeM laga gyaa| isakA phala yaha AyA ki mujhe aneka viSaya par3hanekA zaukha lagA, samajha bhI bar3hatI gaI aura skUlI par3hAIke alAvA anya viSayoMkI pustakeM bhI par3hane lagA / aura yaha adhyavasAya Aja taka cAlU hai|' dharma aura tattvajJAnakI zikSA siMdhIjIke pitA jinheM hama bar3e bAbUjI kahate the ve jaise kArobArameM niSNAta the vaise hI jainadharma aura jaina paraMparAse sambandha rakhanevAlI bAtoMmeM bhI niSNAta the| aura sAthameM jaise dhArmika aura zraddhAlu the vaise hI jJAnarasika bhI the / ve khuda hI apane gharameM parivArako dharma aura tattvakI zikSA dete rahe / isase sAre parivArameM dhArmikatA aura jijJAsAkA pUrA vAtAvaraNa Aja taka rahatA AyA hai| siMghIjIne apane pitAjIse hI jaina dharma aura jaina tattvajJAnakI khAsa zikSA pAI thii| ve jaise jaina AcArake mauMko sIkha cuke the vaise hI karmatattva, jIvavicAra, navatattva, naya - nikSepa - anekAnta Adi tAttvika viSayoMko bhI adhikAMza pitAjIse sIkha cuke the| para unakI yaha zikSA umrakI vRddhike sAtha sAtha bar3hatI gaI aura saMpradAyakI sImAko lAMghakara vistRta banI / ve silonI bauddha pracAraka dharmapAla anagArikake vyAkhyAnoMko sunaneke liye niyamita bauddha mandirameM jaate| aura bhI kahIM koI dharma aura tattvajJAna Adi viSayoM para bolanevAlA suprasiddha vidvAn AyA to ve usake vyAkhyAna bhI sunate / itanA hI nahIM para yathAsaMbhava usa usa dharma aura tattvajJAnakI pramANabhUta pustakeM bhI par3hate the| samajha aura Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa ] vargastha siMdhIjIke kucha saMsmaraNa [103 grahaNazakti jaisI unakI tIvra thI vaisI hI unakI tarkazakti bhI tIvra thI / isaliye hara eka bAtako samajhane aura khIkAranemeM unake manameM kyoM aura kaise aise prazna Ate hI the| maiMne aneka bAra dekhA ki vinA dalIlakI koI bhI bAta mAnaneke lie ve taiyAra nahIM / phira yaha bhI dekhA ki satarka aura yuktiyukta bAta jaMcanepara unheM use mAnanemeM bilakula hicakicAhaTa bhI nahIM hotI thii| cAhe vaha cAlU sAMpradAyika mAnyatAse viruddha kitanI hI kyoM na ho| isa kAraNase unakA mAnasa bilakula asAMpradAyika bana gayA thA / ata eva kisI anya saMpradAyake AcAra yA mantavyoMke sAtha unake manameM sAMpradAyika saMgharSa hote maiMne nahIM dekhA / eka bAra kahe ki 'digambara - zvetAmbarakA mUrtikharUpakI mAnyatAviSayaka jhagar3A nipaTAnA sarala hai / kyoM ki ubhayamAnya amuka amuka prakArakI mUrtikA nirmANa saMbhava hai / ' ekabAra tattvajJAnakI carcA calI jaba ki eka buddhizAlI philosophIke M. A. vyakti bhI upasthita the| siMghIjIne kahA ki 'jaina saMmata kevalajJAna agara sarvagrAhI hai to Izvarako vyApaka aura sarvajJa mAnanevAle darzanoMke najadIka jaina darzana itanA adhika A jAtA hai ki phira to vivAda mAtra zabdakA hI raha jAtA hai / ' unakI yaha bAta sunakara usa M. A. pAsa vyaktine mujhase kahA ki 'kahA~ vyApArI mAnasa aura kahA~ philosophIkA gUDha prazna? aisA sumela zAyada hI kisI itane baDe jaina vyApArImeM ho|' tattvajJAnakI kitanI hI gaharI carcA kyoM na ho maiMne unako usase Ubate kabhI nahIM dekhA, balki kaI bAra to ve bIcameM mArmika prazna bhI kara DAlate / yahA~ unakI zakti aura rucikA nidarzaka eka prasaMga nirdiSTa karanA paryApta hogaa| unheM nIMdakI zikAyata thii| 1939 kA jUna mAsa thaa| siMghI sirIjameM usa samaya naI pustaka pramANamImAMsA prakAzita huI thI / sabere maiMne pUchA ki 'rAta kaisI bitI?" unhoMne kahA ki 'maje kI / ' 'kyA Aja nIMda AI ?' aisA jaba maiMne prazna kiyA to unhoMne kahA ki 'nIMda to kyA AtI hai ? para rAtako majemeM pramANamImAMsAkI prastAvanA par3ha gayA / ' maiMne kahA ki 'vaha to bahuta jaTila aura kaMTAlA lAnevAlI hai / to ve kahane lage ki 'maiM to eka hI Asanase pUrI prastAvanA par3ha gayA aura mujhe usameM koI aruci yA kaMTAlA nahIM AyA / ' siMghIjIkI Adata thI ki koI mahattvakI pustaka AI to usakI prastAvanA Adi par3ha jAnA / siMghI sirIjakI pustakoMke liye to unakA yaha sunizcita krama thA ki pustaka prakAzita huI ki Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104] bhAratIya vidyA anupUrti [tRtIya usake prastAvanA Adi mArmika bhAga par3ha lenA / cAhe vaha kisI viSayakI aura kisI bhASAmeM kyoM na ho| isa taraha unakI dharma aura tattvajJAnakI zikSA zurU to huI gharameM aura saMpradAyake gheremeM, para Age jAkara vaha vyApaka aura saMpradAyamukta bana gii| zraddhA aura tarkakA sumela siMdhIjIkI tarkazakti bahuta tIvra thii| parantu usakA zraddhAke sAtha subhaga mela dekhanemeM AtA thA / kuTumba pitRparaMparAse jaina honeke kAraNa tathA mAtApitA donoMkI dRr3ha zraddhAlutAke kAraNa gharameM aise aneka niyama the jo khAsa jaina dharmase sambandha rakhate haiM / amuka amuka niyata tithiyoMpara sabjIkA tyAga, khAsa tithi aura parvake dina maMdirameM pUjA par3havAnA ityAdi prathAe~ niyamita rUpase Aja bhI unake gharameM cAlU haiM / siMghIjI una niyamoM aura prathAoMkA barAbara pAlana karate rhe| phira bhI unake tarkavAdane unheM kaTTara banAnese rokA thaa| ve khuda to dharmaprathAkA pAlana karate rahe para anyAnya andhazraddhAlu jainoMkI taraha ve dUsaroMke bAremeM kaTTara na hokara udAravRtti vAle the| dUsarA apanI icchAse cAhe jaisA barate isameM unheM nArAjI nhiiN| eka bAra sAMvatsarika parva thA jo jainoMkA sarvottama parva hai / usa dina siMghIjI niyamAnusAra apanI mAtA aura kuTumbake sAtha pratikramaNa karane gaye / maiM usameM saMmIlita na thaa| pratikramaNa samAptike bAda hama donoM mile| khamata- khAmanA huaa| maiMne dekhA ki mere pratikramaNameM saMmIlita na honese unake mana para koI asara nahIM huA hai| maiMne pUchA ki 'Apako pratikramaNameM kaisA rasa AyA ?' unhoMne kahA 'thor3A pratikramaNakA aura adhikatara nIMdakA hI rasa, bahutase pratikramaNa karanevAloMmeM dekhA / ' jaba maiMne kahA 'itanI lambI kriyAmeM javAnoMkA ekAgra rahanA sarala nahIM / taba ve kahane lage ki 'yaha sAMvatsarika pratikramaNakI kriyA itanI adhika lambI ho gaI hai ki vaha Apa hI apane bhArase kSINa ho rahI hai / aura maiM dekha rahA hU~ ki naI pIDhiyA~ dina ba dina usa bhArase Uba rahI haiN| aba to sarala aura rocaka Avazyaka karma jarUrI hai / hama to apanI jIMdagI taka jaisA bhI hai karate raheMge; para dUsaroMse vaisI apekSA rakhanA buddhimAnI nahIM / ' payUSaNameM kalpasUtrakA vAcanazravaNa jainaparaMparAmeM asAdhAraNa mahattva rakhatA hai| choTe bar3e strI puruSa sabhI usameM bhAga lete haiN| ajImagaMjameM koI sAdhu 1942 I0 meM cAturmAsa the| sAdhujI Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa khargastha siMghIjIke kucha saMsmaraNa . [105 eka prabhAvazAlI AcAryake ziSya the| bAbUjI kalpasUtra sunaneko to jAte na the para eka dina sAdhujIkA darzana karane cale gaye / taba sAdhujIne kahA ki 'Apa to saMbake mukhiyA haiM, kalpasUtra to jarUra sunanA cAhie aura upAzrayameM AnA caahie|' itane prathApAlaka hote hue bhI bAbUjIne javAba diyA ki 'jisa DhaMgase ghaMToM taka kalpasUtra bAMcA jAtA hai, usa DhaMgase sunanemeM mujhako to koI lAbha nahIM dikhatA / jo prazna hamAre manake haiM, jo samAjake haiM, jo dharmake haiM unakA to koI sparza taka nahIM karatA / aura sAdhumahArAja yaha bhI nahIM dekhate ki kalpasUtrakI kaunasI bAta buddhigrAhya hai aura kaunasI kAlpanika / sunanevAle adhikatara nIMda lete haiM aura bAMcanevAlA bAMcatA jAtA hai / maiM to apane gharameM hI apane Apa kucha yogya khAdhyAya kara letA huuN| yadi Apa loga samaya aura zrotAoMko na pahacAneMge to kalpasUtrakA sthAna ghaTa jAyagA / siMghIjIkI yaha spaSTokti sunakara sAdhujI sama raha gaye / pardUSaNameM dharmasthAnoMmeM sAdhujIke mukhase prathAnusAra kalpasUtra Adi sunanekA rivAja jaina paraMparAmeM bahuta rUr3ha ho gayA hai / usake sthAnameM dhArmika, sAmAjika Adi jIvanasparzI viSayoMke Upara cAlU jamAneke anusAra suvidvAnoMke dvArA vyAkhyAna karAnekI naI prathA gujarAtameM zurU huI hai, jo paryuSaNa vyAkhyAnamAlA kahalAtI hai| sAmAnyatayA kaTTara jaina isa vyAkhyAnamAlAko dharmanAzaka samajhate haiN| kalakattAke samajhadAra jaina yuvakoMne apane yahA~ bhI isa vyAkhyAnamAlAkA prArambha kiyA jisameM sthAnika aura bAharake suprasiddha vidvAn bulAye jAte the / navayuvakoMke isa rUr3hiparivartanameM bAbUjIkA hArdika sahayoga thA / ve vyAkhyAnazreNImeM niyamita jAte the| 1940 I0meM usa prasaMga para maiM bhI kalakattA gayA thaa| vahA~ dekhA to bAbUjIke prabhAvazAlI sahayogake kAraNa sArA jaina samAja usa vyAkhyAnazreNI meM rasa le rahA thA / yahA~ takakI ekadina eka purAne jainasUrine bhI usa vyAkhyAnamAlAmeM eka vyAkhyAna karake sahayoga diyaa| jaba 1931 I0meM ve pAlItAnA gaye to maiM bhI sAtha thaa| siMghIjI, mAtAjI Adi pAlakhImeM baiTha kara roja pahAr3ake Upara darzana-pUjA nimitta jAte the| maiM to calakara talahaTTI taka jAtA thA / Uparase utarate samaya talahaTTImeM yAtrioMke lie nAztA-pAnIkA suprabandha hamezA rahatA hai| jaba yAtrI kucha khAte pIte haiM taba ne becAre pAlakhI uThAnevAle alaga cupacApa baiThe rahate haiM, jinake kaMdhoM para car3ha kara 3.14. Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 ] bhAratIya vidyA anupUrti [ tRtIya 1 ArAmake sAtha yAtrI yAtrAkA puNyopArjana karatA hai aura aMtameM talahaTTImeM khAdu bhojana bhI pAtA hai / maiMne isa betuke bartAvakI TIkA kI ki 'Apako jo loga yAtrA karAte haiM unako chor3a kara talahaTTImeM miThAI khAnA kyA Apako zobhA detA hai ? talahaTTIvAle unake vAste prabandha na kareM to na sahI para kaMdhe para car3hanevAle yAtrioM ko to kucha socanA cAhie / ' mere isa kathana para siMghIjI Adi saba maMDalIkA dhyAna gayA / unhoMne tatkSaNa nirNaya kiyA ki roja apanI pAlakhI uThAnevAloMke liye eka mana gur3a bAMTa denA / siMghIjI aura mAjIkI sadvRtta aura vidvAn sAdhu prati bar3I bhakti rahatI thI / to bhI pAlItAnAkI dharmazAlAoMkI Age pIchekI gaMdagI aura avyavasthA dekha kara ve vahA~ sAdhusAdhvIoMke pAsa jAnA pasaMda karate na the| para jaba sunA ki eka morabIkI rAnIkA acchA anAthAzrama hai taba ve vahA~ gaye / vahA~kI saphAI aura anAthoMkI paricaryA dekha kara unheM dharmazAlAoM kI sthiti aura bhI akharI / ve bhAvanagara gaye to the yAtrA - nimitta; para jaba ve merI sUcanA ke anusAra dakSiNAmUrtiko dekhane gaye taba usake bAlamaMdira Adi vibhAgoMko, zikSakagaNako tathA kAryakramako dekha unake mana para uttama chApa par3I / siMdhIjIkI sudhAraka vRtti siMdhIjIkA janma aura saMvardhana rUr3hicusta zahara aura samAjameM huA thA / phira bhI yogyAyogyakA vicAra karanekI zaktike kAraNa unakI manovRtti vividha kSetroM meM sudhArakakI thii| ve zvetAmbara the, para kahA karate the ki 'digambara Adi dUsare phirakoM ke sAtha uttarottara mela bar3hAnekA prayatna Avazyaka hai / ' isI kAraNa ve bAbU choTelAlajI jaina jo digambara haiM unake sAtha aneka kAryoMmeM sacce dilase mila kara bhAga lete the / sAmAjika prathAmeM bhI unakA vicAra sudhAragAmI thA / isIse unhoMne apane bar3e putra zrImAn rAjendrasiMhajIkA lagna purAnI rUr3ha prathAkA tyAga karake gUjarAta - ahamadAbAdameM kiyA aura virodhI rUr3hivAdI jo unakI birAdarImeM haiM unakI eka bhI bAta na sunI aura na unake tIvra virodhakI paravAha kI / ve sAmAnyataH vaidhavya prathAke samarthaka na the aura yadi koI vidhavA nirbhayatA aura saccAI se punarlagna karatI ho to ve usake sammAnake pakSapAtI the / unheM strIzikSaNako uttejana denA bar3A pasanda thA / eka bAra hama loga jAlandhara AryakanyA vidyAlayameM gaye / usake sthApaka lAlA devarAjajI jo bahuta buDDhe aura Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa ] svargastha siMghIjIke kucha saMsmaraNa [ 107 nivRtta the, unase mile / jaba usa vRddha puruSane kanyA vidyAlayako dikhAyA jisameM eka alaga vighavA vibhAga bhI thA, to bAbUjIne vinA mAMge hI amuka dAna dene ko kaha diyA / parApUrva se ajImagaMja kalakattA AdimeM khAsa kara mAravAr3I samAjameM pardekI prathA hai jo siMghIjIke gharameM bhI calI AtI hai / para pichale varSo meM maiMne dekhA ki unake ghara para vaha prathA bahuta zithila ho rahI hai aura use ve ThIka bhI samajhate the / ve mujhe kahate the ki striyA~ sAhasa kareM to hamako koI Apatti nahIM / yogAbhyAsa siMghIjIne apane pitAse yogaprakriyAkA abhyAsa bhI kiyA thA / bar3e bAbUjI amuka hada taka yogaprakriyA jAnate the aura ve yathAsaMbhava gharameM sIkhAte bhI the / eka baMgAlI mahAnubhAva the jo isa viSaya meM bar3e bAbUjI ke guru the| bar3e bAbUjIkI icchA thI ki bahAdurasiMha unase aura bhI adhika sIkhe / para mujhako siMdhIjI kahate the ki 'maiMne jo abhyAsa kara liyA thA usase Age sIkhaneke liye usa baMgAlI mahAnubhAvake pAsa avakAza na thA / ' siMghIjI AbUnivAsI zAntivijayamahArAjake bhakta the| maiMne unase ukta mahArAjajI aura unakI yogazaktike bAremeM pUchA thA ki 'Apako kaisA anubhava hai ?" to unhoMne kahA thA ki zAntivijayajI mahArAjakA yogAbhyAsa usa baMgAlI mahAnubhAvakI apekSA avazya adhika hai / maiMne unako zAntivijayajI mahArAjake sunAI denevAle camatkAroMke bAremeM bhI pUchA thA to unhoMne saca saca jaisA anubhava ve kara cuke the kaha batAyA thaa| para itanA nizcita hai ki zAntivijayajI mahArAjake prati unakA Adara paryApta thA / phira bhI ve kahate the ki 'mahArAjajI koI kAma vyavasthita kara nahIM skte|' maiMne eka bAra pUchA ki 'Apane yogaprakriyAkA pariNAma apane jIvanameM prayoga karake kabhI dekhA hai ?' unhoMne hA~ kahate hue kahA ki 'kensarake bhayase mukhameM eka bAra mujhe bar3A oNparezana karanA par3A / yUropiyana tathA dezI bar3e bar3e sarjana the / ghara para hI oNparezana huaa| DaoNkTaroMne jaba klorophorma denA cAhA to maiMne kahA ki klorophorma kI koI jarUrata nahIM / Apa loga bedhar3aka apanA kAma kIjie / maiM niSkampa sthira rahUMgA / tisapara bhI bIcameM Apa loga jarUrata samajheM to khuzIse davAI suMghAnA / ' unhoMne apane yogAbhyAsa ke anusAra jIbha AdikA viniyoga amuka sthAnameM kiyaa| oNparezana bahuta sakhta thA; karIba paunA ghaMTA Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108] bhAratIya vidyA [ tRtIya calA / unake mitra baMgAlI DaoNkTara girIndrazekhara jo Ajakala kalakacA yUnivarsiTImeM prAdhyApaka haiM unhoMne nADI pakaDI thii| para Akhira taka klorophorma denekI jarUrata nahIM huI / maiMne kahA ki 'klorophorma denepara bhI maiM to oNparezanameM cillA paDA thaa|' unhoMne kahA ki yadi Apako isa prakriyAkA abhyAsa hotA to zAyada aisA na hotA / ' para mAnasika samatvake bAremeM jaba maiMne pUchA to unhoMne kahA ki 'yaha sAdhanA usa prakriyAse bhI saralatAse siddha honekI nhiiN|' sauSThavadRSTi aura kalAvRtti siMdhIjIkI baiThaka ho yA unake baratanekI koI bhI cIja ho, use dekhakara koI bhI samajhadAra vyakti itanA to vinA jAne raha nahIM sakatA ki siMghIjIkI ruci aura kalAvRttimeM dUsaroMkI apekSA eka khAsa prakArakI vizeSatA hai jo dUsaroMmeM sulabha nahIM / unakI isa vRttikA paricaya mujhe AgarAmeM unake prathama paricayameM hI mila gayA / bar3e bAbUjIkI icchAse maiMne naI dRSTise Avazyaka sUtrakA, jise pratikramaNa bhI kahate haiM, hindImeM anuvAda vivecana Adi kiyA thA / Agareke sumite ke anusAra yathAsaMbhava acche hI DhaMgase chapAI zurU bhI huI thii| maiMne siMghIjIko chape thoDe pharmoko dikhAkara unakA abhiprAya pUchA ki 'isameM kucha sUcanA karanI hai| unhoMne turanta hI kahA ki 'aura to saba ThIka hai, para kAgaja TAIpa isase bhI acche mile to aura bhI acchA / jaba maiMne kahA ki isake liye to baMbaI aura kalakattese TAIpa kAgaja lAne hoMge, aura chape pharme rada bhI karane hoNge| unhoMne usI kSaNa kahA ki 'jo karanA par3e so karo kharcakA prazna hI nahIM hai / para acchese acchA banAnekA dhyAna rkho|' hamane phira vaisA hI kiyA aura unakI sauSThava dRSTi tathA kalAvRttikI tRptikA bharasaka prayatna kiyA / phalataH vaha saMskaraNa itanA AkarSaka nikalA ki Age usake Uparase anyAnya sthAnoMse do saMskaraNa dUsare nikale jinase unake prakAzakoMne khUba phAyadA uThAyA / bAbUjIne to muphta vitaraNa karane hI ke liye vaha AvazyakasUtra taiyAra karAyA thA jisakA usa saste jamAnemeM bhI karIba pAMca hajAra kA bIla AgarAkI saMsthAko unhoMne cukAyA / siMdhIjIko citra, sthApatya AdikA bahuta sakriya rasa thA / ve apanI naI naI kalpanAke anusAra DijhAina taiyAra karavAte the / etadartha ve apane pAsa eka ArTisTa bhI rakhate the| bhagavAn mahAvIrake bihAra kSetrakA nakazA kalpasUtrake varNanAnusAra unhoMne svayaM hI khIMca Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa] svargastha siMghIjIke kucha saMsmaraNa [109 rakhA thaa| use ve acche DhaMgase taiyAra karake chapAnA cAhate the / 1939 I0 meM jaba maiM milA to unase kahA ki 'jaba nakazA taiyAra karanA hI hai to sAtha sAtha una purAne gAMva, kasbe, zahara, nadI, Adi saba sthAnoMkI bhI jAMca kyoM na karavAveM ki unameMse kauna kaisI hAlatameM hai ? Aja kala usakA kyA nAma hai ? aura vaha hai yA nahIM ? -- ityAdi / aisI jAMca karAnese kalpasUtrake usa purAne varNanakI aitihAsikatAkA bhI bahuta kucha patA cala jAyagA aura vaha nakazA eka pramANabhUta vastu bana jAyagA / unako merI bAta pasaMda AI aura turanta hI kahA ki 'isa jAMcake liye AdamI khojie / pUre sAdhanake sAtha vaha pAdavihAra karake jagaha jagaha ghUme aura dekhe| cAhe jitanA kharca ho maiM kruuNgaa| usa samaya kAryakSama suyogya vyakti prApta karanekA merA prayatna saphala hotA to Aja unakI kalpanAkA vaha nakazA logoMke sanmukha hotA / - ve deza paradezake sacitra patra-pustaka dekhate rahate the| unameM dekhI huI aura varNana kI gaI judI judI vastuoMke Uparase siMdhIjIne eka phavArA banAnA cAhA / DijhAIna ke anusAra kAma zurU karAyA, kyA karanA, kaise karanA ityAdi sArI sUcanAe~ kArIgaroMko ve khuda karate the / antameM unakI kalpanAkA vaha phabArA bana gayA jo unake makAna siMghIpArkameM kalakattameM vidyamAna hai aura unakI kalAvRttikA dyotaka hai / koI cIja unheM azobhanaM pasaMda nahIM AtI , thI / isIse dasa hajAra kA bajaTa pacIsa hajAra taka pahuMcA para phabAreko manamAnA banA dekhakara unheM kharca nahIM akharA / siMghIjIne apane tIna putra aura eka khudake vAste isa taraha cAra baMgaloMkA nakazA khayaM hI taiyAra kiyA thA / laDAI chir3a jAnese jo abhI kAgaja para hI hai / paraMtu unakI banavAI eka smaraNIya vastukA ullekha karanA Avazyaka hai / unake baMbaI vAsI eka mitra cAhate the ki pAvApurI jalamaMdirakA purAnA pula yAtrioMke liye ThIka nahIM hai| isase nayA aura acchA pula banavAyA jAya / usa mitrane yaha kAma siMghIjIko sauMpA / siMdhIjIne patthara kArIgarI AdikA nizcaya karake AgarAse kArIgara aura patthara maMgavA kara pAvApurImeM eka suMdara nayA vizAla pula kalakattemeM hI baiThe baiThe apanI sUcanAke anusAra banavAyA / parantu zoka isa bAtakA hai ki ve use apanI AMkhoMse dekhanekA manoratha pUrA kara na ske| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110] bhAratIya vidyA [tRtIya - cAMdI, sonA, lakaDI, patthara, jauharAta AdikI aneka choTI moTI cIjeM siMdhIjI ke dvArA apanI kalAdRSTike anusAra banavAI huI Aja bhI dekhI jA sakatI hai| mAtR-pitRbhakti apane mAtA-pitAke prati siMghIjIkA itanA adhika Adara thA ki aise bar3e aura svatantra mijAjake putroMmeM kama dekhA jAtA hai| apanI icchA kucha bhI ho para ve mAtA-pitAkI icchAko pradhAna sthAna dete the| baDe bAbUjIkA khargavAsa honeke bAda jaba jaba maiM gayA aura dekhA to mere dekhanemeM yahI AyA ki ve dupaharameM niyamase amuka ghaNTe mAtAke pAsa bitAte / kucha bAMcanA, unase kucha sunanA, pattoMse khelanA- para mAtAko hara tarahase prasanna rakhanekI ceSTA karanA / oNphisameM kitanA hI kAma kyoM na ho, milanevAle kitane hI kyoM na baiThe hoM: para unakA mAtAke pAsa baiThanekA niyata samaya prAyaH nirbAdha rahatA thA / mAtAjI bhI dharmaruci aura khAsa kara yogaruci thiiN| unheM jaina zAstrake tattvoMkA paricaya ThIka thaa| aura zAstra sunanA baDA pasaMda thA / maiM jaba kabhI mAjIke pAsa baiThatA to zAstra aura dharma tattvakI carcA cltii| kabhI Anandaghana, kabhI cidAnanda aura kabhI yazovijayajIkI kRtioMkA vAcana-zravaNa cltaa| bahudhA yahI dekhA ki usa mAtRmaNDalakI carcA vArtAke samaya siMdhIjI Avazyaka kAma choDakara bhI baiThate the| siMdhIjIne eka bAra kahA ki 'maiM apanA janma - dina Ane para usakI khuzI mAtAjIkI AratI utAra kara manAtA huuN|' mAtAjIkI paritRptike liye ve zAntivijayajI mahArAjake pAsa mahinoM taka AbU Adi bhinna bhinna sthAnoMmeM kArobAra chor3akara rahate the aura hajAroMkA kharca karate the| yoM to ve apane mAtA - pitAke sAtha jaina -tIyoMkI aneka bAra yAtrA kara cuke the para 1931 I0meM ve mAtAjIko lekara uttara aura dakSiNa hindusthAnake sabhI prasiddha jaina - jainetara tIrthoM meM ho Aye / 1929 I0meM pitAjIke svargavAsake bAda unakI smRti kAyama rakhanekI bhAvanAse unhIMko abhimata vidyA, sAhitya aura dharmakI abhivRddhi aura uttejana denekA siMghIjIkA vicAra sthira huA / kyA kAma karanA, kahA~ karanA, kaise karanA, kisa dRSTi se aura kisakI nigarAnImeM saMcAlita karanA ityAdi mukhya praznoMpara UhApoha honeke bAda, siMdhIjIne taya kiyA ki merI kalpanA aura sama Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa] vargastha siMghIjIke kucha saMsmaraNa [111 jhako saMtoSa de sake aisA vyakti munizrI jinavijayajIke sivAya dUsarA nahIM hai / siMdhIjI khuda itihAsa - sAhitya - kalArasika tathA purAtatvapriya the / aura munijI una viSayoMkI jIvitamUrti haiM, aisA unheM mAlUma thA / phira to unhoMne sArA kAma munijIke supurda karanekA aMtima nirNaya kiyA aura munijIse kahA ki 'baDe bAbUjIkI amuka icchA thI, merI amuka icchA hai, jaina samAjakI aura dezakI kyA kyA jarUrateM haiM aura hamArI icchAke anusAra una jarUratoM kI pUrti kisa taraha ho sakatI hai- yaha vicAra Apa kiijie| hama usameM kabhI sUcanA kareMge para kAma karanA Apake jimme hai| mere jimme Arthika aura dUsare sAdhana ApakI sevAmeM adhikase adhika upasthita karanA itanA hI hai|' aisA kaha kara baDe bAbUjIkI smRtike nimitta borDiMga calAne, sirIja nikAlane AdikA sArA kAma muni zrI jinavijayajIko sauMpa diyA / aura anta taka kabhI hastakSepa nahIM kiyA / jaba bAta hotI yA milate to yahI kahate ki 'mere pitAjI kI bhAvanA aura merI icchA siddha hotI hai / aura hogI to suyogya vidvAnoMke dvArA hii| hama to jitanA apane jIvana meM sadupayoga kareMge utanA hI hamArA / siMghI sirIja aura chAtravRtti dene AdikA kAma to zurU hI thA / para dUsarA eka prasaMga aisA AyA jaba unhoMne anya dhArmika kAma karanekA bhI socA / svargavAsI muni maMgalavijayajI unheM pAvApurImeM mile / ve cAhate the ki hama kucha kAma kareM aura siMghIjI madada kareM / bAbUjIne unakI bAta suna kara kahA ki 'Apa sAdhuloga aisA halavA-pur3I choDakara kaise kAma kareMge ?' siMghIjIkA vAkprahAra kAma kara gyaa| ukta munijI aura unake ziSya donoM kRtanizcaya hue to siMdhIjIne kahA ki 'acchA, hama Apako niyata amuka Arthika madada kareMge / Apa hajArIbAga jilemeM sarAka jAti jo pahale jaina thI usake uddhArakA kAma zurU kIjie / dUsarI madada bhI A jaaygii|' donoM guruziSyane usa jillemeM DerA ddaalaa| siMghIjI kalakattA baiThe barAbara madada dete rahe aura phira to dUsare bhI loga sahAyaka ho gye| jo kAma Aja taka bhI calatA hai / asalameM siMdhIjIkI yaha pravRtti apane pitAjIkI smRtike nimitta hI zurU huI thii| isameM siMdhIjIko apanI mAtAjI tathA putroMkA bhI pUrNa sahayoga rahA / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112] bhAratIya vidyA [ tRtIya siMdhIjIkA darabAra jamIMdArI aura dUsare kArobAra ke kAraNa unake pAsa jo darabAra jamatA thA kaha to dUsarA; para maiM jisa darabArakA nirdeza karatA hU~ vaha alaga hai / citrakAra, itihAsajJa, dArzanika prophesara yA paNDita aura dUsare aneka usa usa viSayake niSNAta unake pAsa aneka kAraNoMse AyA karate aura kalakattemeM jaba maiM unake nikaTa aisA vidvAnoMkA darabAra dekhatA thA to manameM mantrI vastupAlakA smaraNa ho AtA thaa| sabase maunapUrvaka sAdara bAta sunanA aura yathocita satkAra karanA yaha unakA jIvita vidyApUjana thaa| atinamra dAnazIlatA siMdhIjI jitane adhika Atithyapriya the utanI hI unakI dAnavRtti bhI udAra thI / ve dAna to yathAzakti karate the para vizeSatA unakI yaha thI ki usakI jAhirAtakA koI prayatna nahIM karanA / nikaTa paricaya hone para bhI unake bar3e bar3e aura viziSTa dAnoMkA hAla mujhe bahuta pIche mAlUma huaa| aura maiMne usake bAremeM kucha pUchA to bilakula saMkSepameM javAba milA / para unakI khAsa vizeSatA to maiMne yaha dekhI ki dAnase bhI adhika dAnapAtrake prati namratA aura Adara / isa vizeSatAkA sUcaka prasaMga maiM apane aMgata jIvanase likhU to usase koI aucityabhaMga na hogaa| ____ maiM amadAbAda gUjarAta vidyApIThameM kAma karatA thaa| usa kAmako pUrA nipaTAneke bAda merI eka icchA yaha bhI thI ki maiM aura pravRtti baMdha karake aMgrejI pddhuuN| merI isa icchAkA na jAne unheM kahAMse patA claa| 1928 I0 meM jaba maiM kalakattA thA to eka roja acAnaka mere kamaremeM A kara baiTha gye| mujhase pUchA ki kyA ApakI icchA aMgrejI par3hanekI hai ?' maiMne kahA hai to sahI para abhI samaya nahIM aayaa| zAyada do sAlake bAda Ave / ' ve kahe ki 'jaba samaya Ave taba par3hiye aura acchA prabandha karake par3hiye / ' maiMne kahA 'usa samaya dekhA jaaygaa|' unhoMne kahA 'acchA rIDara, acchA zikSaka aura dUsarA bhI sucAru prabandha karoge to kitane kharcakA andAja hai ?' maiM zurumeM sakucAyA / para antameM unhoMne hI acchI jagaha raha kara par3hanekA aMdAja lagAyA ki mAsika DhAI sau to cAhie / maiM cupa thA / unhoMne satvara apane Apa mujhase kahA ki 'DhAI sau ho yA tIna sau jo kharca ho Apa yadi mujhase leMge to maiM apaneko dhanya samajhUgA.' Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa svargastha siMghIjIke kucha saMsmaraNa [113 (yehI unake yathAvat zabda haiM ) maiMne kahA 'samaya Ane para dekhA jaaygaa|' unake khayaM sphUrita, mujha jaiseke prati akAraNa namra zabda, suna kara merA citta aneka lAgaNiyoMse bhara gayA / 1930 I0 ke mArcameM maiMne gujarAta vidyApIThako chodd'aa| taba, cAhe jitane samaya taka apekSita, saba kharca, eka eka sAlakA, ekasAtha pahile hI se maMgA leneko mujhako siMghIjIne kahA thaa| maiM iMprejIkA apanA abhyAsa kahIM baiTha kara ekAgratAke sAtha karanA cAhatA thA para itanemeM mahAtmAjIkI dAMDI kUcase rASTrameM jo halacala paidA ho gaI usameM maiM mI bambaI vagairahameM pracArake kAryameM vyasta ho gayA / usa laharake kucha zAnta hone para maiMne apanA abhyAsa zurU kiyA jo karIba do-DhAI varSa calatA rahA / siMdhIjI usameM apekSita sahAyatA deneke liye sadA utsukatAke sAtha mujhe likhA karate the| parantu maiM apanI cittavRttike anusAra bahuta hI saMkocake sAtha jaba unase kucha rakama maMgavAtA to ve manameM, mere saMkocako dekha kara kucha khinna hI hote the| banArasameM hiMduyunivarsiTImeM jo jaina ceyarakI sthApanA, jaina zvetAmbara kaoNnpharansake prayatnase kI gaI thI usake saMcAlanake liye koI yogya vyakti mila nahIM rahA thA; ataH kaoNnpharansake kucha adhikArI mitroMne, kucha samaya taka, mujhako usa sthAnake saMbhAlanekI preraNA kI / banArasa yoM hI merI parama priya vidyAbhUmi thii| merA citta usake liye AkRSTa ho gayA aura usameM zAntiniketanase zrImunijIkI bhI utsAhajanaka preraNAkA puTa mila gyaa| siMdhIjIko yaha khabara milI to unhoMne mujhako tArase baMbaImeM sUcita kiyA thA ki 'Arthika dRSTise kAzI jAnekI jarUrata nhiiN| cAhe jitanA aura cAhe jahA~ raha kara adhyayana kara sakate ho|' aisI namra aura udAra vRtti maiMne mAtra mere prati hI nahIM dekhI hai / ve bar3e manuSyaparIkSaka the / eka bAra jise parIkSApUrvaka cunate the usake sAtha unakA vaisA hI vyavahAra rahatA thA / maiMne dekhA hai ki munizrI jinavijayajIko apanI parIkSAse cuna kara 'siMghI jaina sirIjha'ke sarvesarvA banAneke bAda unake prati kitanA namra aura AdarazIla udAra vyavahAra rahA hai / ve mujhase anekabAra kahate the ki 'merI sirIjhake liye munijI jaise vyaktikA milanA merA ahobhAgya hai / ' mujhase kahate the ki 'munijI itanA adhika kAma kyoM karate haiM ? aura tabIyata kyoM bigAr3ate haiM ?. sahAyaka suyogya AdamI rakha leM / kharcakA to koI prazna hI nahIM / unakI zakti cirakAla kAma de to paisA kyA cIja hai ?' 3.15. Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 ] bhAratIya vidyA [tRtIya itanI vivekayukta saccI namratA vyApArImeM sulabha nhiiN| aisI namratA dekha kara mujhe bhAravikA 'na bhUri dAnaM virahayya sakriyAm / ' vAkya yAda A jAtA thaa| aMtima icchA aura aMtima mulAkAta - I0 1943 ke oNgasTameM unakA eka patra mere para amadAbAda aayaa| jaba maiM kArabaMkalase mukta ho kara haoNspITalase ghara A gayA thaa| usameM unhoMne likhA thA ki 'DaoN0 zyAmAprasAdajI pahile mile the, aura abhI sar AzutoSa ceyarake prophesara vidhuzekhara zAstrIjI milane Aye the| una logoMkI icchA hai ki kalakattA yunivarsiTImeM jaina -ceyara sthApita ho aura maiM madada kruuN| zAstrIjI Apa hI ko jaina -ceyara para bulAnA cAhate haiM / isaliye yadi Apa kalakattA AveM to jaina-ceyarake liye pUrA kharca karanA mujhe pasaMda hai / Apake kharcakA to prazna hI nahIM / para dUsare sahAyaka adhyApakakA kharca bhI Apa Ave to maiM kara sakatA hU~' ityAdi / maiM svastha honeke bAda bambaI AyA aura AcArya zrI jinavijayajIke sAtha sitambarameM kalakattA gyaa| thor3e hI mahine pahale siMghIjI, siMghI jaina sirIjha, bhAratIya vidyA bhavanako sAre kharcakI apanI javAbadehIke sAtha, sauMpa cuke the| siMghIjI dilase cAhate the ki maiM kalakattA rahU~, para maiMne jaba apanA nirNaya batalAyA ki 'aba to aisI kAyamI javAbadehI leneko maiM taiyAra nahIM huuN| cAhe, kAma zurU karanA ho to thor3e mahine jarUra A jaauuNgaa| maiMne usa samaya rahanA svIkAra na kiyA aura unakI vaha antima icchA yoM hI raha gii| maiM vahA~se kAzIke liye nikalA / vidA hote samaya siMghIjIke udgAra ye the ki 'aba to milanA kaba hotA hai so bhagavAna jAne / ' barAbara usa vakta ve zAntivijayajI mahArAjake svargavAsake nimitta honevAlI zoka sabhAke liye jA rahe the| isaliye mujhase yaha bhI kahA ki 'gurujI mujhase choTe the para pahale gaye / aba dekheM hama kaba taka jIe~ge aura apanA kaba milanA hogaa|' yahI hamArI aMtima mulAkAta / siMghIjIkA sarvatomukhI vidyAnurAga jaisA ki maiMne prArambhameM sUcita kiyA hai siMghIjIke sAtha merA paricaya 25 varSase adhika samaya taka rahA hai| isa sudIrgha paricayake jitane prasaGga mujhako abhI smRtigata rahe unameMse anekoMko sthAna aura samayAbhAva ke kAraNa yahA~ chor3a diyA gayA hai| para jo thor3e prasaGga - smaraNa maiMne Upara diye haiM unake Upara Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa] svargastha siMghIjIke kucha saMsmaraNa [115 se koI bhI pAThaka siMghIjIke bahumukhI vyaktitvako samajha sakatA hai aura sAtha hI jaba vaha munIjIke likhe vistRta paricayavarNanako par3hegA taba usake manameM yaha pratIti aura bhI dRr3hatara aura vizada ho jAyagI ki siMdhIjIkI vidyAbhiruci kisI eka viSayameM sImita na thI / maiM gujarAta, mAravAr3a, paMjAba, yU0 pI0, bihAra aura baMgAlake aneka pratiSThita aura dhanI mAnI jaina kuTuMmboMke paricayameM thoDA bahuta rahA huuN| kaI bar3e bar3e kuTumboMke sAtha to merA sahavAsajanya nikaTa paricaya bhI rahA hai; para siMghIjI jaisI mahAnubhAvatA maiMne abhI taka kisI anya vyaktimeM nahIM dekhI hai / paramparAse vyApArI saMskAravAle samAjameM, vyApArika kuzalatAvAle aura buddhimAna vyaktiyoM kA honA sulabha hai; para vyApArika-kauzala aura buddhipATavake sAtha sAMskRtika vidyAoMkI utkaTa abhiruci aura kuzalatAkA suyoga utanA hI durlabha hai / siMghIjImeM yaha suyoga thA isIlie maiM unheM mahAnubhAva kahatA huuN| itihAsaprasiddha vastupAla maMtrIkI jIvanakathA par3hate samaya mere manameM kaI bAra saMdeha hotA thA ki kyA sacamuca itanI paraspara viruddha dIkhane vAlI siddhiyA~ vyApArI kulake eka saMtAnameM saMbhava haiM ? para siMghIjIke vizeSa paricayane mere usa saMdehako sarvathA nirmUla kara diyA thA ki vyApArI hote hue bhI vaha itihAsa, purAtattva, citrakalA, sthApatya, mUrtiracanA, niSkavidyA aura maNiratna - parIkSAmeM niSNAta ho sakatA hai / 1942 ke sitambarameM eka dina maiMne siMghIjIke mukhase koyale aura pattharakI vividha jAtiyoMke sthAna, utpatti aura guNa-doSa viSayaka tulanAtmaka varNana sune to maiM aMtameM sahasA bola uThA ki 'Apa to isa viSayake adhyApaka ho sakate haiM / / yoM unakA khabhAva alpabhASI thA, bAkIke vyavahArakI bAtoMmeM jahA~ 20 zabda bolanekI AvazyakatA pratIta hotI vahA~ ve use 10meM hI khatama kara denA pasaMda karate the, para ina sAMskRtika viSayoM kI carcA karate ve mAnoM kabhI thakate hI na the| unake aisA sarvatomukhI vidyApremI aura koI dhanika gRhastha mere paricayameM nahIM aayaa| aise utkaTa vidyApremake sAtha unakI cittavRtti bhI bar3I vilakSaNa udAra thI, jo baDe baDe vidyApremiyoMmeM bhI bahuta hI kama dekhI jAtI hai| svayaM aise viziSTa rUDhipriya evaM purAne AdarzavAle samAjake eka sammAnya gharAnemeM janma lene para aura apane AsapAsa saMkucita sAMpradAyika aura saMkIrNa sAmAjika Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116] bhAratIya vidyA [ tRtIya bhAvanAkA ghanIbhUta vAtAvaraNa phailA rahane para bhI usakA unake mana para koI khAsa prabhAva nahIM thA / unakI manovRtti vicArapradhAna thI, AcArajaDa nahIM / vicArazIla vyakti, jisakA bAhya AcAra phira kaise hI mArgakA anugAmI ho, unakI dRSTimeM AdarapAtra rahatA thA / kisIke vibhinna AcArako dekha kara ve saMkucita yA cakita ho jAnekI kSudra vRtti rakhane vAle nahIM the / isase ulaTA, kisI bhI vicArajar3a vyaktike viSayameM unakA kiMcit bhI Adara bhAva nahIM hotA thA, cAhe phira vaha vyakti auroM kI dRSTimeM kitanA hI dharmAtmA kyoM na hoM / upasaMhAra siMghajI ke sAtha eka bAra munijIkA aura merA sambandha honeke bAda vaha kevala sthira hI nahIM huA, balki vaha uttarottara bar3hatA aura vizada hotA gayA / usakA kyA kAraNa ? yaha prazna merI taraha hama logoMko jAnanevAle aura bhI kaiyoMke manameM uThatA hogA / isake uttarake sAtha hI prastuta smaraNakA upasaMhAra karanA cAhatA hU~ | dhyeyakI samAnatA, pArasparika guNadRSTi aura asAmpradAyika svatantra manovRtti - ye tIna hI aisA sambandha baMdhaneke mukhya kAraNa mujhako pratIta hote haiM / kalA, sthApatya, sAhitya, purAtattva, itihAsa aura tatvajJAna Adi mUlyavaMtI bhAratIya paitRka sampattikI - vizeSataH jainaparamparAzrita vaisI sampattikI - surakSA, usakA aitihAsika dRSTi se sampAdana - prakAzana aura yathAsambhava parivardhana karanA yahI ekamAtra munijIkA tathA siMghIjIkA dhyeya rahA hai / jo merI prakRtike liye bhI bilakula anukUla hI thA / isa taraha dhyeyakI samAnatA hone para bhI bAkIke do tattva na hote to ApasI sambandhakI itanI puSTi aura vizadatA zAyada hI hotI / siMdhIjI dhanavAn the para unakI prakRti khuzAmadapriya na thI / hama donoM yathAsambhava vidyopAsaka aura vidyAjIvI rahe, phira bhI hamameM se kisIkI prakRti khuzAmadakhora nhiiN| tInoM kA pArasparika AkarSaNa guNadRSTimUlaka rahA aura vaha mukhya dhyeyakI siddhike sAtha hI sAtha vRddhiGgata hotA gayA / parantu pArasparika sambandhakI vizadatAkA mukhya AdhAra to mujhako asAmpradAyika khatantra manovRttikA sAmya mAlUma hotA hai / isa vRttike udbodha aura vikAsake sAtha hI munijIne to apanA sAmpradAyika veza aura tadanukUla jIvanavyavahAra kabhIkA pheMka- phAMka diyA thaa| siMghIjI yadyapi pAramparika jaina saMskAra meM janme aura saMvardhita hue the; parantu unakI dRSTi bhI purAtattvIya aura aitihAsika anuzIlana ke sAtha sAtha Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa] khargastha siMghIjIke kucha saMsmaraNa [117 sAmpradAyikatAke bandhanase mukta ho kara kAma karatI thii| hAlAM ki ve dekhanemeM vyavahArataH sAmAnya rUpase sAmpradAyika jaise dIkhate the / maiM bhI panthagata saMkIrNa paristhitimeM janmA aura bar3A bhI huA, para eka yA dUsare kAraNase abhyAsa aura ciMtanakI vRddhike sAtha sAtha, mere manameM asAmpradAyikatAkA bhAva hI prabala hotA gyaa| isa satyagaveSaka aitihAsika dRSTine hama logoMke pArasparika sambandhako vizada banAnemeM bar3A kAma kiyA hai| munijI itane adhika nirbhaya aura khatantra prakRtike mujhako mAlUma hue haiM ki unheM koI bhI dhanI yA vidvAn dUsarI tarahase apane nikaTa itanA adhika lAnemeM saphala huA kabhI maiMne nahIM dekhA / jaina aura jainetara paramparAke aneka dhanI mAnI unake paricayameM adhikAtika Ate gaye maiMne dekhe haiM, para unheM jitanA siMghIjI apane nikaTa lA sake utanA koI lA na skaa| isakA pradhAna kAraNa asAmpradAyika khata manovRttikI samAnatA hI mujhako pratIta huI hai / maiM samajhatA hU~ ki koI bhI pArasparika sthAyI kAryasAdhaka sumela cAhatA ho to use Upara sUcita tIna tattvoMkA avalambana lenA caahiye| " siMghIjI pUre rASTrapremI the- yadyapi rASTrakI vartamAna pravRttiyoMmeM unhoMne bAharase koI vizeSa sakriya bhAga nahIM liyA tathApi unakA antara. saMpUrNataH rASTrake utthAna aura jAgaraNameM otaprota thaa| isI taraha ve dhArmika aura sAmAjika sudhArake bhI utsuka abhilASI the- isa viSayakI jitanI bhI satpravRttiyAM jahAM kahIM hotI rahatI thIM unameM unakI pUrI sahAnubhUti aura sanniSThA rahatI thii| unake khargavAsase jaina samAja eka aise mahAn vyaktitvase vaJcita huA hai jisakI pUrti honA sahaja nahIM / unakI usa mahAn AtmAko parama zAnti prApta ho yahI merI Antarika prArthanA hai| * * Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAbU zrIbahAdurasiMhajI siMghIke jIvanake kucha smAraka saMvatsara vi. saM. 1941 meM ajImagaMjameM janma / murzidAbAda, navAba hAIskUlameM meTrIka taka paDhAI / vi. saM. 1954 meM bAlucaranivAsI zrIlakSmIpati siMhajIke putra zrIchatrapati siMhajIkI putrI zrImatI tilaka kumArIke sAtha vivAha sambandha / san 1904 meM jyeSTha putra zrImAn rAjendrasiMhakA janma / 1910 meM dvitIya putra zrImAn narendrasiMhakA janma / , 1914 meM choTe putra zrIyuta vIrendrasiMhakA janma / , 1914 meM sthAyI nivAsake rUpameM kalakattA rahane aaye| usI samayase ___ apane pitAke kArobArako khayaM saMbhAlane lge| , 1918 meM zrIpatisiMhajI aura jagatapatasiMhajIkA ApasI jhagaDekA nikAla karaneke liye ArabITreTara bane / / , 1919 meM koliyArI aura mAinIMgake udyogakA prAraMbha kiyaa| , 1923 meM sabase pahale jamInadArI kharIda karanekA kAma cAlU kiyA / , 1926 meM bambaImeM hone vAlI jaina zvetAmbara kaoNnpharansake presIDeMTa bne| , 1928 meM inake pitA bAbU zrIDAlacandajIkA svargavAsa huA / pitA jIke puNyArtha prAyaH 10000 hajAra garIboMko 1 sera pake cAvalase bharA huA pittalakA baDA kaTorA, maya 4 Aneke sAtha, dAna kiyaa|25 tolA bhAra cAMdIkI rakAbiyAM, karIba 500 kI saMkhyAmeM birAdarIke saba gharoMmeM tathA saba devasthAnoMmeM bheMTa dii| , 1929 meM bAlIgaMjameM prAyaH 5 lAkha rUpayekI jamIna kharIda kI jo aba 'siM ghI pArka' ke nAmase mazahUra hai| , 1930 meM apanI mAtAko sAtha lekara pazcima aura dakSiNa bhAratake tIrthasthAnoMkI yAtrA kii| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa] zrI bahAdura siMhajI siMghIke kucha smaraNa [119 san 1931 meM apane pitAkI smRtimeM zAntiniketanameM 'siMghI jaina jJAna pITha' kI sthApanA kI / 'siMghI jaina granthamAlA'kA prAraMbha huaa| , 1932 meM dharmapatnI zrImatI tilaka sundarIkA svargavAsa ho gyaa| unake puNyArtha anyAnya dAnAdi kAryoMke atirikta kalakattemeM jaina bhavanakI sthApanAke nimitta 15000 rupaye dAna kiye / , 1932 se zrIzAntivijayajI mahArAjake samAgamameM Ane jAne lge| , 1932 meM paJjAbake gujarAnavAlA zaharameM sthApita 'jainaguru kula'ke vArSikotsavake sabhApati bane / , 1934 meM kezarIyAjI tIrthake kesake mAmalemeM viziSTa yoga diyaa| , 1936 meM pahale pahala 'hRdaya roga' kA AkramaNa huA / , 1938 ke akTUbara meM mAravADake mAMDolI gAMvameM honevAlI jainoMkI eka baDI sabhAke presIDeMTa bane / , 1938 ke DIsaMbarameM apane pArkameM nyumesmeTika (bhAratavarSake prAcIna ___ niSkavidyA niSNAtoMkI) kaoNnpharansakA Ayojana kiyA / ,, 1939 meM kalakattemeM honevAle osavAla mahAsammelanake khAgatAdhyakSa cune gye| ,, 1940 meM kalakatteke bhAratI mahAvidyAlaya dvArA sthApita 'jaina sAhitya pariSad ke sthApaka- adhyakSa cune gaye / / , 1941 ke DIseMbarameM kalakattemeM 'siMghIpArka melA'kA bahuta baDA Ayo jana kiyA jisameM kalakatteke sabhI baDe baDe logoMne aura amaladAroMne pUrA sahayoga diyaa| isa meleke nimitta prAyaH 41000 rUpayoMkI bar3I rakama inhoMne reDakraoNsa phaMDako bheMTa kii| , 1941 ke DIseMbara hI meM kalakattAkA nivAsa choDa kara sAre kuTuMbake sAtha ajImagaMja jA kara rahane lge| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120] bhAratIya vidyA [tRtIya san 1942 ke naveMbara mahinese ajImagaMja vagairaha sthAnoMmeM garIboMko saste bhAvase cAvala dene zurU kiye jo 1943 ke DIseMbara taka barAbara 14 mahinoM taka dete rhe| isameM unhoMne koI 300000 (tIna lAkha) rUpaye vyaya kiye| , 1943 ke aprelameM, kalakattAke reDIyo sTezanase mahAvIra jayantI utsava nimitta, 'mahAvIrake upadeza' para saMbhASaNa kiyaa| , 1943 ke maImeM, 'siMghI jaina granthamAlA' bhAratIya vidyA bhavanako sama rpita kii| bhavanako eka haoNla banAneke liye 10000 rUpaye samarpaNa kiye| , 1943 ke akTUmbarameM bImArIkA AkramaNa huaa| , 1944 ke julAImeM kalakattemeM svargavAsa / inake vargavAsa nimitta inake suputroMne ajImagaMja vagairaha sthAnoMmeM koI 50000 rupayekA dAna-puNya kiyaa| "..1944 ke navembarameM inakI pUjanIyA vRddha mAtAjIkA vargavAsa / inake pIche bhI siMghIjIke putroMne koI 60-70 hajAra rUpaye dAna-puNya nimitta vyaya kiye / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3] zrAvaNa, saM0 2000 bhAratIya vidyA 0 amRtaM tu vidyA julAI, san 1944 prajJAkara gupta aura unakA bhASya le0 - zrIyuta mahApaMDita rAhula sAMkRtyAyana * dharmakIrtti bhAratakI apratima pratibhA hai / unakA 'pramANavArttika' bhArata hI nahIM bizvake nyAyagranthoM meM sadA bahuta U~cA sthAna rakhegA / AcAryane apane isa graMthakI 14523 kArikAoMmeM apane gambhIra cintanakA niSkarSa atyanta saMkSepameM ataeva samajhane meM kucha kaThina rUpameM rakha diyA hai / dharmakIrttike nAmase kucha kAvyamaya padya bhI subhASita saMgrAhakoMne uddhRta kiye haiM, magara ve bahuta kama vizvasanIya haiM / nyAya ( = pramANa ) - zAstrapara unake 'sAta nibandha', aura unameM se do para svopajJavRtti vikhyAta haiM -- 1. nyAyabindu 2. hetubindu 3. sambandhaparIkSA (savRtti) 4. vAdanyAya 5. santAnAntarasiddhi 6. pramANavinizcaya 7. pramANavArttika ( tRtIya pariccheda para savRtti ) ina graMthoMmeM 'nyAyabindu' pahile hI se prApta thA / ' vAdanyAya' aura 'pramANavArttika' ko maiM tibbatakI yAtrAoM meM prApta kara sampAdita kara cukA hU~- 'pramANavArttika' svavRttike khaMDita ko bhoTa bhASA se saMskRta meM karake / ' hetubindu' kA [ aMka 1 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2] bhAratIya vidyA [varSa 3 bhI uddhAra bhoTa bhASAke sahAre kiyA hai, aura 'sambandhaparIkSA' kI 25 kArikAoMmeMse 22 jaina graMthoMmeM prApta thIM, tInako maiMne bhoTase saMskRtameM kara diyaa| isakI vRttiko bhI bhoTa bhASAse pUrA karanemeM lagA huuN| 'hetubindu' aura 'saMbaMdhaparIkSA' pustakAkAra nahIM chape haiM, to bhI dharmakIrtike pAMca nibandha saMskRtameM upalabdha haiN| 'santAnAntarasiddhi' meM 'vAdanyAya' kI bhA~ti eka padya aura bAkI gadya hai / padya jaina graMthoM meM upalabdha hai, gadya bhAga 60-65 zlokoMke barAbara honese bhoTa bhASAse saMskRtameM karanA alpazramasAdhya hai; kintu gadyapadyamaya 'pramANavinizcaya' prAyaH 'pramANavArtika ke barAbara hai, aura use bhoTa bhASAse saMskRtameM karanA jyAdA zramasAdhya hai / sAtha hI Dara bhI hai, ki kahIM mUla graMtha kisI jaina bhaMDAra yA tibbatI vihArase na nikala Ave, aura isa prakAra sArA zrama vyartha ho jaave| astu, dharmakIrtike sAtoM nibandhoMkA nyAyake vidyArthiyoMke sAmane honA, atyAvazyaka hai, yaha nirvivAda hai| . pramANavArtika-bhASya-jaisA ki maiMne Upara kahA, pramANavArtika bahuta kaThina graMtha hai, zabdADaMbarake kAraNa nahIM, balki thoDemeM bahuta kaha DAlanekI dharmakIrtikI pravRttike kaarnn| lekina, mUlako lagAneke liye manorathanaMdIkI vRttise suMdara sAdhana nahIM mila sakatA thaa| yaha vRtti hamAre bhAratIya AcArya tibbata le gaye the| zAyada bhoTa bhASAmeM anuvAda karanA cAhate the| magara vaha to nahIM ho sakA, lekina isa taraha unhoMne bhAratameM anyAnya graMthoMkI taraha naSTa honese use bacA liyA / vArtikake zabdoMko samajhaneke liye manorathanandIkI yaha vRtti bahuta upayogI hai, isameM sandeha nahIM; magara vArtikake bhAvoMke samajhaneke liye hameM aura baDe graMthakI jarUrata thii| dharmakIrttike tRtIya pariccheda - khArthAnumAnako samajhAnekA kAma unakI svavRttipara likhI gaI karNakagomIkI vistRta TIkAne kiyA jo hameM tibbatI vihAroMne pradAna kii| anya tIna paricchedoMpara prajJAkara guptakA bhASya - vArttikAlaMkAra - eka anamola nidhi hai / isa prakAra Aja vArtikake bhAvoMko samajhaneke liye hamAre pAsa 35 hajAra graMtha (zloka pramANa) maujUda haiN| 1 kitAbamahala (prayAga) dvArA prakAzita ( 1944 ) / 2 manorathanaMdI 8 hajAra, khavRtti 3 hajAra, karNakagomI 8 hajAra, vArtikAlaMkAra 16 hjaar| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] prakSAkara gupta aura unakA bhAjya [3 saMskRtake bhASyakAroMmeM- pataMjali (150 I. pU. vyAkaraNa mahAbhASya), vAtsyAyana (IsavI tIsarI sadI, nyAyabhASya), zabara (cauthI sadI, mImAMsAbhASya), vyAsa (pAMcavI sadI, yogabhASya)-ke bAda prajJAkarakA naMbara pAMcavA aura vistArameM dUsarA hai; magara gadya - padyamizrita zailI, laukika nyAyapUrNa cubhatI saMskRta bhASA likhanevAloMmeM prajJAkarakA nAma sarvaprathama AtA hai-prajJAkarake bhASyakA tRtIyAMza padyabaddha hai| dharmakIrtine apane dUsare nibaMdhoMke ArambhameM 'vighnavinAzArtha' maMgalAcaraNa likhane kI AvazyakatA nahIM samajhI / pramANavArtikameM maMgalazloka' milatA hai, magara vaha mUlakA hai yA svavRttikA yaha nizcita taurase nahIM kahA jA sktaa| dharmakIrti kucha adhika khataMtra vicArake the| vijJAnavAdake liye jaise unhoMne begAra kATI hai, aura buddhake sarvajJatvako jisa taraha TAla diyA hai, usase bhI yahI siddha hotA hai| kintu, prajJAkara adhika zraddhAlu the| unhoMne ina donoM viSayoMpara khUba likhA hai; aura kitanI hI jagaha vaha naiyAyika nahIM kaTTara dharmAcAryake rUpameM sAmane Ate haiM aura apane graMthake antavAle zlokako bekAra kara dete haiM he vAdino na khalu santatapakSapAtadveSaM manaH svaparapakSakRtAndhakAram / tattvaprabodhanavidhAyi manasvivRttaM, madhyasthabhAva iti tatra matirvigheyA // dignAga aura dharmakIrti ke prati prajJAkarakI agAdha zraddhA thii| dimAgako eka jagaha unhoMne 'sakalanyAyavAdinAM nyAyaparamezvara (41130) kahA aura likhA antarvindhyanivAsisAndravitatadhvAntoddhatadhvaMsipIH atyuccairudyaadrisnttshtprengkhnmyuukhotkrH| AcAryoM na vimArgagaH pratihato nAnyairapUrvo raviH, nAstavyastagabhastihastaviphalaprArambhasambhAvitaH // (4 / 130) aura dharmakIrttike bAremeM-- tIrthyAH zrIdharmakIrtermatamidamamalaM tAdRzAmeva gamyam, yAdRg vyAkhyAtumIzaH kathamiti suciraM cintyatAmatra hetuH / 3 "vidhUtakalpanAjAlagambhIrodAramUrtaye / namaH samantabhavAya samantasphuraNatviSe // Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4] bhAratIya vidyA [varSa 3 asmistvabhyAsamAtrAd yadi bhavati parastatra tattvArthasiddhyai, yukto'smin pakSapAtaH svaparamatiriyaM yuktyayuktyoH kRtArthAH // -granthAnte prajJAkarane apane graMthameM jagaha jagaha jo laukika nyAya (muhAvare) prayukta kiye haiM, unake kucha namUne haiM - . 'mRtenApi kukkuTena vAsitavyam' (2 / 297) 'harItakI prApya devatA virecayiSyati' (4 / 117) 'anyena karkaTikA bhakSyate'nyasya nAsAcchedakriyA' (4170) 'karkaTakasadharmANo hi janakabhakSA rAjaputrAH' (4 / 181) 'yasyaiva bhojanaM tasyaiva bhagnamAMDabhAgitA' (4 / 182) 'so'yaM itastaTarmito vyAghraH' (4 / 192) 'patataH kAzakuzAvalambanam' (1 / 197) prajJAkarakA samaya-tibbatI sAhityameM ullikhita bhArataparaMparA prajJAkarako dharmakIrtike praziSya tathA devendrabuddhike ziSya zAkyabuddhikA ziSya batalAtI hai / nyAsakAra tathA pramANasamuccayaTIkAkAra jinendrabuddhi bhI prajJAkara guptake gurubhAI the| eka dUsareke khaMDanamaMDana tathA bauddha paraMparAke milAnese bhAratIya dArzanika IsavI zatAbdiyoMmeM nimnaprakAra pAye jAte haiM - sadI pAda bauddha jaina 1 2 azvaghoSa, mAtRceTa 2 3 nAgArjuna 4 Aryadeva, zaMkarasvAmI kaNAda akSapAda bAdarAyaNa, jaiminiH IzvarakRSNa 2 saMghabhadra 3 asaMga, vasubaMdhu vindhyavAsI, vAtsyAyana 1 buddhaghoSa zabara, mAThara vyAsa, prazaslapAda dekho mAdanyAya (pariviSTa) brAhANa Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brAhmaNa m mm aMka 1] prajJAkara gupta aura unakA bhASya [5 sadI pAda bauddha jaina 5 2 dignAga (kAlidAsa) (AryabhaTTa 476) 6 2 buddhapAlita uyotakara caMdrakIrti, bhAvya, kumArila, aviddhacaMdragomI karNa, adhyayana 7 1 Izvarasena siddhasena . 2 dharmakIrti, (guNabhadra) vyomaziva, prabhA- jinabhadraH (610), kara, umbeka mallavAdI 3 devendrabuddhi bhartRhari devanandI 4 zAkyabuddhi 8 1 jinendrabuddhi, prajJAkaragupta, dharmAkara(=arcaTa), kalyANarakSita 2 ravigupta, dharmottara 3 yamAri 4 vinItadeva, zAntarakSita maMDana, jayarAzibhaTTa 9 1 karNakagomI, zaMkarAnaMda, zaMkarAcArya(788- akalaMka, kamalazIla, jinamitra 820), zAlika- haribhadrA nAtha,trilocana,zaMkara vAcaspati (841), vidyAnaMda, mANikyanaMdI siddharSika (905) 2 jJAnazrI, jayAnanta devasenA 4 jitAri, rakhakIrti, udayana (984), muktAkalaza zrIdhara (991) 11 1 dubaikamizra, ratnAkara- pArthasArathI amayadeka, pramAcaMdrA, zAMti, ratnakna, azoka zAMtyAcArya, jinezvara 12 4 mokSAkara gupta(1127- gaMgeza (1175), 1225), zAkyazrIbhadra zrIharSa jayanta Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6] bhAratIya vidyA [varSa 3 bhoTa bhASAmeM anuvAda - bhoTa bhASAmeM bauddha nyAyake 68 graMthoMke anuvAda huye / sabase purAne anuvAda navIM sadImeM huye, unakI saMkhyA 16 hai, aura graMtha mI choTe choTe haiM / antima anuvAda terahavIM sadImeM adhikatara sa-skya mahanta rAjoMke kAlameM huye, aura inakI saMkhyA cAra hai, yadyapi inameM tIna dignAgake graMtha yA unapara TIkA honese adhika mahattvapUrNa haiM / nyAyake graMthoMke anuvAdakA sunahalA kAla hai gyArahavIM sadIkA uttarArdha / inhIM pacAsa varSoM meM pazcimI tibbata (mAnasarovara gUge) ke rAjAoMkI saMrakSakatAmeM nyAyake adhikAMza graMthoMkA anuvAda huaa| tattvasaMgraha, tattvasaMgrahapaMjikA, kitanI hI TIkAoM, bhASya tathA bhASyaTIkAoMke sAtha pramANavArttika, pramANavinizcaya (TIkAyeM bhI) isI samaya bhASAntarita kI gaI / prajJAkara guptake bhASyake anuvAdaka the kazmIrI paMDita bhavyarAja aura locava (tibbatI paMDita) kognivAsI byo-ldan-zes-rab / pIche ise paMDita kumArazrI aura locava phags-pa-zes-rabane phirase duharAyA / jahA~taka mUlakI sarvatobhAvena rakSA karanekA savAla hai, tibbatI anuvAda apanA sAnI nahIM rkhte| to bhI anuvAdase saMskRtakI pratike milAnese donoMmeM kahIM kahIM kucha paMktiyAM ghaTI-baDhI milatI haiM, jo zAyada Adarza pratike kAraNa ho| hastalekha- ina graMthoMke anuvAdakA kendra pazcimI tibbata rahA hai, jahA~para usa vaktakA vihAra tholiG Aja bhI maujUda hai| aisI avasthAmeM adhika AzA kI jA sakatI thI, ki saMskRta pratiyAM vahIM mile; magara jAna paDatA hai, terahavIM sadImeM madhya tibbatake bhAga jAganeke sAtha sabhI cIjeM uThakara vahIM calI gaI, bhASyakI donoM hastalikhita pratiyA~ hameM sa-skya vihArameM miloM / jisa vakta bhAratase bauddhadharmakA sUrya asta ho rahA thA, usa vakta madhya tibbatake sa-skya vihArakA sitArA bulanda ho rahA thaa| antima bhAratIya saMgharAja zAkyazrIbhadra vikramazilAke dhvaMsake bAda kucha samaya baMgAlameM dhakkA khAte nepAla hote 1203 meM sa-skya pahu~ce the / sAthameM unake ziSyoMmeM dAnazIla aura vibhUticaMdra bhI the| bhASyake tIna paricchedomeMse DeDhako vibhUtine khayaM 'uttara' meM likhA thA / 'uttara se unakA matalaba bhoTa (tibbata) dezase hai| abhI bhAratameM tAlapatroMkA yuga thA, magara tibbatameM cInase kamIkA kAgaja pahu~ca cukA thA / vibhUticaMdrane 27 iMca lambe 4 iMca cauDe maTamaile kAgajake sADhe 58 patroMpara pustakako likhA hai| mAgacI prabhAvake kAraNa aksara unhoMne za-sa aura na-Na kI galatI kI hai| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] prabhAkara gupta aura unakA bhASya [7 dUsarI prati dAnazIlakI hai| isameM prAyaH 22 iMca laMbe tathA do iMca cauDe 218 tAlapatra haiN| yaha una pustakoMmeM hai, jinheM zAkyazrIbhadra aura unake sAthI nAlaMdA aura vikramazilAke bhasma hote vihAroMse bacAkara apane sAtha le gaye the| dAnazIlane kaI jagaha isameM 'dAnazIlasya pustikA' likhA hai, aura akSarake bhedase jAna paDatA hai ki ise tIna alaga alaga hAthoMne likhA thA / pahile 47 patre suMdara akSaroMmeM likhe gaye haiM, bIcameM (48-83) khaMDita aMzako zAyada dAnazIla hI ne svayaM likhakara pUrA kiyA, antima (84-218) patre dUsare hAthake haiN| prajJAkara guptakA bhASya sADhI sAta zatAbdiyA~ bAhara rahakara aba Ajake bhAratameM prakAzita honeke liye AyA hai / prajJAkara guptakI eka pustaka 'sahAlambanirNaya' (stan-'gyura 112 / 19) kA bhoTa bhASAnuvAda upalabhya hai / bhASyapara mI jayAnanta (18 hajAra) aura yamAri (26 hajAra) kI vistRta TIkAyeM tibbatI bhASAmeM maujUda haiM, lekina ve mUla saMskRta rUpameM zAyada sadAke liye naSTa ho gaI haiN| 'zAyada' hI kahanA hogA, kyoMki tibbatake kone kone tathA usake stUpoM aura mUrtiyoMke udarakoM pUrI taraha DhU~DhA nahIM jA cukA hai aura na hamAre yahA~ke jaina bhaMDAroMkI hI pUrI taurase chAnabIna huI hai| [noTa- bhAratIya vidyA bhavanakI orase isa mahAn graMthakA prakAzana karaneke liye mahApaMDita rAhulajIne ise bhavanako samarpaNa kiyA hai| hama isake prakAzanakA kArya yathAzakya zIghra hI prAraMbha karanA cAhate haiN| -saMpAdaka / ] pAvA aura kAkandI jisa samaya (1930 I.) maiMne 'buddhacaryA' likhI, usa vakta khyAla AyA thA ki isI prakArakI eka 'vardhamAnacaryA' yA 'mahAvIracaryA' likhI jAya, jisameM mahAvIrake caritake sAtha jaina AgamoMmeM prApya tatkAlIna bhUgola, itihAsa, samAjake bAremeM sabhI sAmagrIko jamA kara diyA jAya, magara abhItaka vaisA koI graMtha nahIM likhA gyaa| paMDita kalyANavijayajI gaNi apane 'zramaNa bhagavAna mahAvIra' ke likhaneke vAste usa sArI sAmagrIse gujare, magara unhoMne sirpha dhArmika bhakta pAThakoMkA khyAla kara usameMse adhika aMzako choDa diyA; aura jise istimAla bhI kiyA, use apane zabdoMmeM karake / isase usakA aitihAsika mUlya bahuta kama ho gayA / bauddha piTakoMkI bhA~ti jaina Agama bhI buddha-mahAvIra kAlIna uttarIya bhAratake itihAsa, bhUgola, samAjasaMbaMdhI bhArI sAmagrI apane Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8] bhAratIya vidyA [gharSa 3 bhItara 'chipAye huye haiM, magara abhI unheM ekatrita karanekA prayatna nahIM kiyA gayA / pAlIkI aisI sAmagrIko DAkTara malAlazekhara aura DAkTara vimalAcaraNa lAhAne ekatrita kiyA hai, magara jaina AgamoMke bAremeM usa tarahakA koI vistRta nAmakoza (sabivaraNa) taiyAra nahIM huaa| pAvA- ukta gaNijIne apane graMthameM kitane hI tatkAlIna bhaugolika nAmoMkA Adhunika paricaya diyA hai| pAlI piTaka aura jaina Agama adhikatara eka hI samakAlIna bhaugolika sthAnoMkA varNana karate haiM, isaliye unake tulanAtmaka adhyayanase hama jyAdA satyake samIpa pahu~ca sakate haiM; jaisA ki gaNijIne mahAvIrakI janmabhUmiko vaizAlI (Adhunika baliyA-basADha, jilA mujaphpharapura) nizcita karake kiyA hai| kintu pAvAke bAremeM aba bhI usI magadhakI AjavAlI pAvApurIkA samarthana kara rahe haiN| mallagaNa (sArana, gorakhapura jile) meM hI vaha pAvA thI, yaha bAta to unake isa vAkyase bhI sApha ho jAtI hai 'usa samaya [pAvAke] rAjA hastipAlake rajjuga-sabhAbhavana [-saMsthAgAra] meM bhagavAn mahAvIrakI antima upadeza sabhA huI, jahA~ ameka gaNyamAnya vyakti sammilita huye the, jinameM kAzI-kozalake nau licchavI tathA nau malla evaM aThAraha gaNarAja vizeSa ullekhanIya haiN|' yadi bhagadhakI pAyAmeM yaha bAta huI hotI to vahA~ magadha yA gaMgAke dakSiNake dUsare rAjAoMke AnekA jikra hotA / kAzI-kozala, malla aura licchavI rAjAoMkA nAma batA rahA hai, ki pAvA gaMgAke dakSiNameM nahIM uttarameM thI, aura vaha malloMkI hI pAvA thI, jisakI puSTi dIrghanikAyake 'saMgIti pariyAya tathA 'sAmagAma-suttoM' se hotI hai| pIchekI vizRMkhalita jainaparaMparAne jaise mahAvIrakI janmabhUmiko vaizAlIse haTAkara gaMgAke dakSiNameM bheja diyA, vaise hI nirvANa-sthAnake bAremeM bhI kiyaa| . . kAkandI-kAkandIko gaNijI gorakhapura jileke nUnakhAra sTezanake pAsakA A~khado maoNba mAnate haiM, arthAt kAkandI purAne malladezameM thii| kintu kAkandI muMgera jilekA vahI kAkana gA~va hai, jise Aja bhI sAdhAraNa jaina gRhastha mAnate haiN| kAkanase yoDI dUra pUraba nadIke dAhine taTapara avasthita koharI logoMke gA~vameM kAkanase le jAI gaI eka devIkI mUrti hai, jisapara gyArahavIM-bArahavIM sadIke akSaroMmeM kAkandI likhA huA maujUda hai| - ___-zrI rAhula sAMkRtyAyana / ..1 zramaNa bhagavAn mahAvIra, pRSTha 361 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratibhAmUrti siddhasena divAkara le0 - zrIyuta paM. sukhalAlajI bhAratIya darzana adhyAtmalakSI haiM / pazcimIya darzanoMkI taraha ve mAtra buddhipradhAna nahIM haiM / unakA udgama hI AtmazuddhikI dRSTise huA hai| ve Atmatattvako aura usakI zuddhiko lakSyameM rakha kara hI bAhya jagatakA bhI vicAra karate haiM / isalie sabhI Astika bhAratIya darzanoMke maulika tattva ekase hI haiN| jaina darzanakA srota bhagavAn mahAvIra aura pArzvanAthake pahalese hI kisI na kisI rUpameM calA A rahA hai yaha vastu itihAsa siddha hai / jaina darzanakI dizA cAritra-pradhAna hai jo ki mUla AdhAra Atma-zuddhikI dRSTise vizeSa saMgata hai / usameM jJAna, bhakti Adi tattvoMkA sthAna avazya hai para ve sabhI tattva cAritra-paryavasAyI hoM tabhI jainatvake sAtha saMgata haiN| kevala jaina paraMparAmeM hI nahIM balki vaidika, bauddha Adi sabhI paraMparAoMmeM jaba taka AdhyAtmikatAkA prAdhAnya rahA yA vastutaH unameM AdhyAtmikatA jIvita rahI taba taka una darzanoMmeM tarka aura vAdakA sthAna hote hue bhI usakA prAdhAnya na rahA / isIlie hama sabhI paramparAoMke prAcIna granthoMmeM utanA tarka aura vAdatANDava nahIM pAte haiM jitanA uttarakAlIna granthoM meM / ___ AdhyAtmikatA aura tyAgakI sarvasAdhAraNameM niHsIma pratiSThA jama cukI thii| ataeva usa usa AdhyAtmika puruSake Asa pAsa sampradAya bhI apane Apa jamane lagate the / jahA~ sampradAya bane ki phira unameM mUla tattvameM bheda na hone para bhI choTI choTI bAtoMmeM aura avAntara praznoMmeM matabheda aura tajjanya vivAdoMkA hotA rahanA svAbhAvika hai / jaise jaise sampradAyoMkI nIMva gaharI hotI gaI aura ve phelane lage vaise vaise unameM paraspara vicAra-saMgharSa bhI baDhatA calA / jaise aneka choTe bar3e rAjyoMke bIca car3hA-UtarIkA saMgharSa hotA rahatA hai| rAjakIya saMgharSoMne yadi lokajIvanameM kSobha kiyA hai to utanA hI kSobha balki usase bhI adhika kSobha sAmpradAyika saMgharSane kiyA hai / isa saMgharSameM par3ane ke kAraNa sabhI AdhyAtmika darzana tarkapradhAna banane lge| koI Age to koI pIche para sabhI darzanoMmeM tarka aura nyAyakA bolabAlA zuru huaa| prAcIna samayameM jo AnvIkSikI eka sarva sAdhAraNa khAsa vidyA thI usakA AdhAra lekara 3.1.2. Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] bhAratIya vidyA [varSa 3 dhIre dhIre sabhI sampradAyoMne apane darzanake anukUla AnvIkSikI kI racanA kI / mUla AnvIkSikI vidyA vaizeSika darzanake sAtha ghula mila gaI para usake AdhArase kabhI bauddha-paramparAne to kabhI mImAMsakoMne, kabhI sAMkhyane to kabhI jainoMne, kabhI advaita vedAntane to kabhI anya vedAnta paramparAoMne apanI svatantra AnvIkSikI kI racanA zuru kara dI / isa taraha isa dezameM pratyeka pradhAna darzanake sAtha eka yA dUsare rUpa meM tarkavidyAkA sambandha anivArya ho gayA / jaba prAcIna AnvIkSikIkA vizeSa bala dekhA taba bauddhoMne saMbhavataH sarva prathama alaga svAnukUla AnvIkSikI kA khAkA taiyAra karanA zuru kiyA / saMbhavataH phira mImAMsaka aisA karane lge| jaina sampradAya apanI mUla prakRtike anusAra adhikatara saMyama, tyAga, tapasyA Adi para vizeSa bhAra detA A rahA thA: para AsapAsake vAtAvaraNane use bhI tarkavidyAkI aura jhukAyA / jahA~ taka hama jAna pAye haiM, usase mAlUma par3atA hai ki vikramakI 5 vIM zatAbdI taka jaina darzanakA khAsa jhukAva svatantra tarka vidyAkI aura na thaa| usameM jaise jaise saMskRta bhASAkA adhyayana prabala hotA gayA vaise vaise tarka vidyAkA AkarSaNa bhI bar3hatA gayA / pAMcavIM zatAbdIke pahaleke jaina vAGmaya aura isake bAdake jaina vAGmayameM hama spaSTa bheda dekhate haiN| aba dekhanA yaha hai ki jaina vADmayake isa parivartanakA Adi sUtradhAra kauna hai ? aura usakA sthAna bhAratIya vidvAnoMmeM kaisA hai ? Adi jaina tArkika jahA~ taka maiM jAnatA hU~, jaina paramparAmeM tarka vidyAkA aura tarkapradhAna saMskRta vAGmayakA Adi praNetA hai siddhasena divAkara / maiMne divAkarake jIvana aura kAryoMke sambandha meM 'anyatra vistRta UhApoha kiyA hai; yahA~ to yathAsaMbhava saMkSepameM unake vyaktitvakA sodAharaNa paricaya karAnA hai| siddhasenakA sambandha unake jIvana kathAnakoMke anusAra ujjainI aura usake adhipa vikramake sAtha avazya rahA hai, para vaha vikrama kauna sA yaha eka vicAraNIya prazna hai / abhI taka ke nizcita pramANoM se jo siddhasenakA . 1 dekhie gujarAta vidyApITha dvArA prakAzita sanmatitarkakA gujarAtI bhASAntara, bhAga 6, tathA usIkA iMgliza bhASAntara, zvetAmbara jaina konphransa, pAyadhunI bombe, dvArA prkaashit| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] pratibhAmUrti siddhasena divAkara [11 samaya vikramakI pA~cavIM aura chaTThI zatAbdIkA madhya jAna par3atA hai, use dekhate hue adhika saMbhava yaha hai ki ujjainIkA vaha rAjA candragupta dvitIya yA usakA pautra skandagupta hogA / jo ki vikramAditya rUpase prasiddha rahe / sabhI naye purAne ullekha yahI kahate haiM ki siddhasena janma se brAhmaNa the / yaha kathana bilakula satya jAna par3atA hai, kyoM ki unhoMne prAkRta jaina vAGmayako saMskRta meM rUpAntarita karanekA jo vicAra nirbhayatA se sarva prathama prakaTa kiyA vaha brAhmaNa-sulabha zakti aura rucikA hI dyotaka hai / unhoMne usa yugameM jaina darzana tathA dUsare darzanoMko lakSya karake jo atyanta camatkArapUrNa saMskRta padyabaddha kRtiyoMkI dena dI hai vaha bhI janmasiddha brAhmaNatvakI hI dyotaka hai / unakI jo kucha thor3I bahuta kRtiyA~ prApya haiM unakA eka eka pada aura vAkya unakI kavitva viSayaka, tarka viSayaka, aura samagra bhAratIya darzana viSayaka talasparzI pratibhAko vyakta karatA hai / Adi jaina kavi evaM Adi jaina stutikAra hama jaba unakA kavitva dekhate haiM taba azvaghoSa, kAlidAsa Adi yAda Ate haiM / brAhmaNa-dharmameM pratiSThita Azrama vyavasthAke anugAmI kAlidAsane lagnabhAvanAkA aucitya batalAneke lie lagnakAlIna nagara pravezakA prasaMga lekara usa prasaMgase harSotsuka striyoMke avalokana kautukakA jo mArmika zabda - citra khIMcA hai vaisA citra azvaghoSake kAvya meM aura siddhasenakI stuti meM bhI hai / antara kevala itanA hI hai ki azvaghoSa aura siddhasena donoM zramaNadharmameM pratiSThita eka mAtra tyAgAzramake anugAmI haiM isalie unakA vaha citra vairAgya aura gRhatyAgake sAtha mela khAe aisA hai / ataH usameM buddha aura mahAvIra ke gRhatyAga se khinna aura udAsa striyoMkI zokajanita ceSTAoMkA varNana hai nahIM ki harSotsuka striyoMkI ceSTAoMkA / tulanAke lie nIce ke padyoMko dekhie / apUrva zokopanatakumAni netrodakaklinna vizeSakANi / viviktazobhAnyabalAnanAni vilApadAkSiNyaparAyaNAni // mugdhonmukhAkSANyupadiSTavAkyasaMdigdhajalpAni puraHsarANi / bAlAni mArgAcaraNakriyANi pralaMbavastrAntavikarSaNAni // akRtrima snehamaya pradIrghadInekSaNAH sAzrumukhAzca paurAH / saMsArasAmyajJajanaikabandho na bhAvazuddhaM jagRhurmanaste // ( siddha0 5 - 10, 11, 12 ) Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] bhAratIya vidyA [varSa 3 atipraharSAdatha zokamUrchitAH kumaarsNdrshnlollocnaaH| gRhAdvinizcakramurAzayA striyaH zaratpayodAdiva vidyutazcalAH // vilambakezyo malinAMzukAmbarA niraJjanairbASpahatekSaNairmukhaiH / striyo na rejurmajayA vinAkRtA divIva tArA rajanIkSayAruNAH // arkttaapraishcrnnairnuupurairkunnddlairaarjvkndhrairmukhaiH| svabhAvapInaijaghanairamekhalairahArayoktrairmuSitairiva stanaiH // (azva0 buddha0 sarga 8-20,21,22) tasmin muhUrte purasundarINAmIzAnasaMdarzanalAlasAnAm / prAsAdamAlAsu babhUvuritthaM tyaktAnyakAryANi viceSTitAni // 56 // vilocanaM dakSiNamaJjanena saMbhAvya tdvnycitvaamnetraa| tathaiva vAtAyanasaMnikarSa yayau zalAkAmaparA vahantI // 59 // tAsAM mukhairAsavagandhagarbhAptAntarAH sAndrakutUhalAnAm / vilolanetrabhramarairgavAkSAH sahasrapatrAbharaNA ivAsan // 62 // (kAli0 kumAra. sarga 7.) siddhasenane gadyameM kucha likhA ho to patA nahIM hai| unhoMne saMskRtameM battIsa battIsiyA~ racI thIM, jinameMse ikkIsa abhI labhya haiM / unakA prAkRtameM racA 'sammati prakaraNa' janadRSTi aura jaina mantavyoMko tarka zailIse spaSTa karane tathA sthApita karanevAlA jaina vAGmayameM sarva prathama grantha hai| jisakA Azraya uttaravartI sabhI zvetAmbara digambara vidvAnoMne liyA hai| ___ saMskRta battIsiyoMmeM zurukI pAMca aura gyArahavIM stutirUpa hai / prathamakI pA~cameM mahAvIrakI stuti hai jaba ki gyArahavIM meM kisI parAkramI aura vijetA rAjAkI stuti hai / ye stutiyA~ azvaghoSa samakAlIna bauddha stutikAra mAtRceTa ke 'adhyardhazataka,' 'catuHzataka' tathA pazcAdvartI Aryadevake catu:zatakakI zailIkI yAda dilAtI haiM / siddhasena hI jaina paramparAkA Adya saMskRta stutikAra hai / AcArya hemacandrane jo kahA hai 'ka siddhasenastutayo mahArthA azikSitAlApakalA ka caiSA' vaha bilakula sahI hai| svAmI samantabhadrakA 'svayaMbhUstotra' jo eka hRdayahAriNI stuti hai aura 'yuktyanuzAsana' nAmaka do dArzanika stutiyAM ye siddhasenakI kRtiyoMkA anukaraNa jAna par3atI haiM / hemacandrane bhI una donoMkA apanI do battIsiyoMke dvArA anukaraNa kiyA hai| ___ bArahavIM zadIke AcArya hemacandrane apane vyAkaraNameM udAharaNarUpase likhA hai ki 'anusiddhasenaM kavayaH' / isakA bhAva yadi yaha ho ki jaina paramparAke saMskRta kaviyoMmeM siddhasenakA sthAna sarva prathama hai (samayakI dRSTise Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] pratibhAmUrti siddhasena divAkara [13 aura guNavattAkI dRSTise anya sabhI jaina kaviyoMkA sthAna siddhasenake bAda AtA hai) to vaha kathana Aja takake jainavAGmayakI dRSTise akSarazaH satya hai / unakI stuti aura kavitAke kucha namUne dekhiye svayaMbhuvaM bhUtasahasranetramanekamekAkSarabhAvaliGgam / avyaktamavyAhatavizvalokamanAdimadhyAntamapuNyapApam // samantamarvAkSaguNaM nirakSaM svayaMprabhaM sarvagatAvabhAsam / atItasaMkhyAnamanaMtakalpamacintyamAhAtmyamalokalokam // kuhetutaUparataprapaJcasadbhAvazuddhAprativAdavAdam / praNamya sacchAsanavardhamAnaM stoSye yatIndraM jinavardhamAnam // stuti kA yaha prArambha upaniSadkI bhASA aura paribhASAmeM virodhAlaGkAragarbhita hai| ekAntanirguNabhavAntamupetya santo yatnArjitAnapi guNAn jahati kSaNena / klIbAdarastvayi punarvyasanolbaNAni bhuMkte ciraM guNaphalAni hitApanaSTaH / isameM sAMkhya paribhASAke dvArA virodhAbhAsa garbhita stuti hai| kvaciniyatipakSapAtaguru gamyate te vacaH, svabhAvaniyatAH prajAH samayataMtravRttAH kvacit / svayaM kRtabhujaH kvacit parakRtopabhogAH puna navA viSadavAdadoSamalino'syaho vismyH|| isameM zvetAzvatara upaniSadke bhinna bhinna kAraNavAdake samanvaya dvArA vIrake lokottaratvakA sUcana hai / kulizena sahasralocanaH savitA cAMzusahasralocanaH / na vidArayituM yadIzvaro jagatastadbhavatA hataM tamaH // isameM indra aura sUryase utkRSTatva dikhAkara vIrake lokottaratvakA vyaMjana kiyA hai| na sadAsu vadanazikSito labhate vaktavizeSagauravam / anupAsya guruM tvayA punarjagadAcAryakameva nirjitam // isameM vyatirekake dvArA stuti kI hai ki he bhagavan ! Apane gurusevAke vinA kiye bhI jagatakA AcArya pada pAyA hai jo dUsaroMke lie saMbhava nhiiN| udadhAviva sarvasindhavaH samudIrNAstvayi sarvadRSTayaH / na ca tAsu bhavAnudIkSyate pravibhaktAsu saririsvavodadhiH / / isameM saritA aura samudrakI upamAke dvArA bhagavAnmeM saba dRSTiyoMke astitvakA kathana hai jo anekAntavAdakI jar3a hai| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14] bhAratIya vidyA [varSa 3 gatimAnatha cAkriyaH pumAn kurute karma phalaina yujyate / phalabhura ca na cArjanakSamo vidito yairvidito'si tairmune / isameM vibhAvanA, vizeSoktike dvArA Atma-viSayaka jaina mantavya prakaTa kiyA hai| kisI parAkramI aura vijetA nRpatike guNoMkI samagra stuti lokottara kavitva pUrNa hai / eka hI udAharaNa dekhie ekA dizaM vrajati yadgatimaddataM ca tatrasthameva ca vibhAti digantareSu / yAtaM kathaM dazadigantavibhaktamUrti yujyeta vaktumuta vA na gataM yazaste / * - Adya jaina vAdI divAkara Adha jaina vAdI haiM / ve vAdavidyAke saMpUrNa vizArada jAna par3ate haiM, kyoM ki eka taraphase unhoMne sAtavIM vAdopaniSad battIsImeM vAdakAlIna saba niyamopaniyamoMkA varNana karake kaise vijaya pAnA yaha batalAyA hai to dUsarI taraphase AThavIM battIsImeM vAdakA purA parihAsa bhI kiyA hai| __divAkara AdhyAtmika pathake tyAgI pathika the aura vAda kathAke bhI rasika the| isalie unheM apane anubhavase jo AdhyAtmikatA aura vAda - vivAdameM asaMgati dikha par3I usakA mArmika citraNa khIMcA hai / ve eka mAMsa-piNDameM lubdha aura lar3anevAle do kuttoMmeM to kabhI maitrIkI saMbhAvanA kahate haiM, para do sahodara bhI vAdiyoMmeM kabhI sakhyakA saMbhava nahIM dekhate / isa bhAvakA unakA camatkArI udgAra dekhiye grAmAntaropagatayorekAmiSasaMgajAtamatsarayoH / syAt saukhyamapi zunotrorapi vAdinorna syAt // 8, 1. ve spaSTa kahate haiM ki kalyANakA mArga anya hai aura vAdIkA mArga anya; kyoM ki kisI munine vAgyuddhako zivakA upAya nahIM kahA hai / anyata eva zreyAMsyanyata eva vicaranti vAdivRSAH / vAksaMraMbhaM kacidapi na jagAda muniH zivopAyam // Adya jaina dArzanika va Adya sarvadarzanasaMgrAhaka divAkara Adha jaina dArzanika to hai hI, para sAtha hI ve Adya sarva bhAratIya darzanoMke saMgrAhaka bhI haiM / siddhasenake pahale kisI bhI anya bhAratIya vidvAnne saMkSepameM sabhI bhAratIya darzanoMkA vAstavika nirUpaNa yadi kiyA ho to Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] pratibhAmUrti siddhasena divAkara [15 usakA patA abhItaka itihAsako nahIM hai / eka vAra siddhasenake dvArA saba darzanoMke varNanakI prathA prArambha huI ki phira Age usakA anukaraNa kiyA jAne lagA / AThavIM sadIke haribhadrane 'SaDdarzanasamuccaya' likhA, caudahavIM sadIke mAdhavAcAryane 'sarvadarzanasaMgraha' likhA; jo siddhasenake dvArA prArabhya kI huI prathAkA hI vikAsa hai| jAna par3atA hai siddhasenane cArvAka, mImAMsaka Adi pratyeka darzanakA varNana kiyA hogA, parantu abhI jo battIsiyAM labhya haiM unameM nyAya, vaizeSika, sAMkhya, bauddha, AjIvaka aura jaina darzanakI nirUpaka vattIsiyAM hI haiM / jaina darzanakA nirUpaNa to ekAdhika battIsiyoMmeM huA hai / para kisI bhI jaina jainetara vidvAn ko Azcarya cakita karanevAlI siddhasena kI pratibhAkA spaSTa darzana taba hotA hai jaba hama unakI purAtanatva samAlocanA viSayaka aura vedAnta viSayaka do battIsiyoMko par3hate haiM / yadi sthAna hotA to una donoM hI battIsiyoMko meM yahA~ pUrNa rUpeNa detaa| maiM nahIM jAnatA ki bhAratameM aisA koI vidvAn huA ho jisane purAtanatva aura navInatvakI itanI krAntikAriNI tathA hRdayahAriNI evaM talaspArzanI nirbhaya samAlocanA kI ho / maiM aise vidvAn ko bhI nahIM jAnatA ki jisa akele ne eka battIsImeM prAcIna saba upanipadoM tathA gItAkA sAra vaidika aura aupaniSada bhASAmeM hI zAbdika aura Arthika alaGkAra yukta camatkArakAriNI saraNIse varNita kiyA ho / jaina paramparAmeM to siddhasenake pahale aura pIche Aja taka aisA koI vidvAn huA hI nahIM hai jo itanA gaharA upaniSadoMkA abhyAsI rahA ho aura aupaniSada bhASAmeM hI aupaniSada tattvakA varNana bhI kara ske| para jisa paramparAmeM sadA eka mAtra upaniSadoMkI tathA gItAkI pratiSThA hai usa vedAnta paramparAke vidvAn bhI yadi siddhasenakI ukta battIsIko dekheMge taba unakI pratibhAke kAyala hokara yahI kaha uTheMge ki Aja taka yaha grantharata dRSTipathameM Anese kyoM raha gayA / merA vizvAsa hai ki prastuta battIsIkI ora kisI bhI tIkSNa-prajJa vaidika vidvAn kA dhyAna jAtA to vaha usa para kucha na kucha vinA likhe na rahatA / merA yaha bhI vizvAsa hai ki yadi koI mUla upaniSadoMkA sAmnAya adhyetA jaina vidvAn hotA to bhI usa para kucha na kucha likhatA / jo kucha ho, maiM to yahA~ siddhasena kI pratibhA ke nidarzaka rUpase prathamake kucha padya bhAva sahita detA huuN| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16] bhAratIya vidyA [gharSa 3 kabhI kabhI sampradAyAbhiniveza vaza apar3ha vyakti bhI, AjahIkI taraha usa samaya bhI vidvAnoMke sammukha carcA karanekI dhRSTatA karate hoMge / isa sthitikA majAka karate hue siddhasena kahate haiM ki vinA hI par3he paNDitamanya vyakti vidvAnoMke sAmane bolanekI icchA karatA hai phira bhI usI kSaNa vaha nahIM phaTa par3atA to prazna hotA hai ki kyA koI devatAe~ duniyApara zAsana karane vAlI haiM bhI sahI ? arthAt yadi koI nyAyakArI deva hotA to aise vyaktiko tatkSaNa hI sIdhA kyoM nahIM krtaa| yadazikSitapaNDito jano viduSAmicchati vaktamaprataH / na ca tarakSaNameva zIryate jagataH kiM prabhavanti devatAH // (6.1) virodhI bar3ha jAneke bhayase saccI bAta bhI kahane meM bahuta samAlocaka hicakicAte haiM / isa bhIru manodazAkA javAba dete hue divAkara kahate haiM ki purAne puruSoMne jo vyavasthA sthira kI hai kyA vaha socane para vaisI hI siddha hogI ? arthAt socane para usameM bhI truTi dikhegI taba kevala una mRta purukhoMkI jamI pratiSThAke kAraNa hA~ meM hA~ milAneke lie merA janma nahIM huA hai| yadi vidveSI bar3hate hoM to baDheM / purAtanA niyatA vyavasthitistatraiva sA kiM paricintya setsyati / / tatheti vaktuM mRtarUDhagauravAdahanna jAtaH prathayantu vidvissH|| (6. 3) hamezA purAtana premI, paraspara viruddha aneka vyavahAroMko dekhate hue bhI apane iSTa kisI ekako yathArtha aura bAkIko ayathArtha karAra dete haiN| isa dazAse Uba kara divAkara kahate haiM ki-siddhAnta aura vyavahAra aneka prakArake haiM, ve paraspara viruddha bhI dekhe jAte haiM / phira unameMse kisI ekakI siddhikA nirNaya jaldI kaise ho sakatA hai ? tathApi yahI maryAdA hai dUsarI nahIM aisA ekatarapha nirNaya kara lenA yaha to purAtana premase jar3a bane hue vyaktiko hI zobhA detA hai, mujha jaiseM ko nahIM / bahuprakArAH sthitayaH paraspara virodhayuktAH kathamAzu nishcyH| vizeSasiddhAviyameva neti vA purAtanapremajalasya yujyate // (6. 4) jaba koI naI cIja AI to caTase sanAtana saMskArI kaha dete haiM ki, yaha to purAnA nahIM hai / isI taraha kisI purAtana bAtakI koI yogya samIkSA kare taba bhI ve kaha dete haiM ki yaha to bahuta purAnA hai, isakI TIkA na kiijie| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] pratibhAmUrti siddhasena divAkara [17 isa avivekI mAnasako dekha kara mAlavikAgnimitrameM kAlidAsako kahanA par3A hai ki purANamityeva na sAdhu sarvaM na cApi kAvyaM navamityavadyam / santaH parIkSyAnyatarad bhajante mUDhaH prprtyyneybuddhiH|| ThIka isI taraha divAkarane bhI bhASyarUpase kahA hai ki- yaha jIvita vartamAn vyakti bhI marane para AgekI pir3hIkI dRSTise purAnA hogA; taba vaha bhI purAtanoMkI hI ginatImeM A jAyagA / jaba isa taraha purAtanatA anavasthita hai arthAt navIna bhI kabhI purAtana hai aura purAne bhI kabhI navIna rahe; taba phira amuka vacana purAtana kathita hai aisA mAna kara parIkSA vinA kie usa para kauna vizvAsa karegA ? __ jano'yamanyasya mRtaH purAtanaH purAtanaireva samo bhaviSyati / purAtaneSvityanavasthiteSu kaH purAtanoktAnyaparIkSya rocayet // (6.5) purAtana premake kAraNa parIkSA karanemeM AlasI bana kara kaI loga jyoM jyoM samyag nizcaya kara nahIM pAte haiM yoM tyoM ve ulaTe mAnoM samyag nizcaya kara liyA ho itane prasanna hote haiM aura kahate haiM ki purAne guru jana mithyAbhASI thor3e ho sakate haiM ? maiM khuda mandamati hU~ unakA Azaya nahIM samajhatA to kyA huA ? aisA socane vAloMko lakSyameM rakha kara divAkara kahate haiM ki vaise loga AtmanAzakI ora hI daur3ate haiN| . vinizcayaM naiti yathA yathAlasastathA tathA nizcitavatprasIdati / avandhyavAkyA guravo'hamalpadhIriti vyavasyan svavadhAya dhAvati // zAstra aura purANoMmeM devI camatkAroM aura asambaddha ghaTanAoMko dekha kara jaba koI unakI samIkSA karatA hai taba andhazraddhAlu kaha dete haiM, ki bhAI ! hama Thahare manuSya, aura zAstra to deva racita haiM; phira unameM hamArI gati hI kyA? isa sarva sampradAya-sAdhAraNa anubhavako lakSyameM rakha kara divAkara kahate haiM, ki hama jaise manuSyarUpa dhAriyoMne hI, manuSyoMke hI carita, manuSya adhikArIke hI nimitta prathita kiye haiM / ve parIkSAmeM asamartha puruSoMke lie apAra aura gahana bhale hI hoM para koI hRdayavAn vidvAn unheM agAdha mAna kara kaise mAna legA? vaha to parIkSApUrvaka hI unakA khIkAra-asvIkAra karegA / manuSyavRttAni manuSyalakSaNairmanuSyahetorniyatAni taiH svayam / alabdhapArANyalaseSu karNavAnagAdhapArANi kathaM grahISyati // (6. 7) 3.1.3. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] bhAratIya vidyA [ varSa 3 hama sabhIkA yaha anubhava hai ki koI susaMgata adyatana mAnavakRti huI to use purANapremI nahIM chUte jaba ki ve hI kisI asta-vyasta aura asaMbaddha tathA samajha meM na A sake aise vicAravAle zAstra ke prAcInoMke dvArA kahe jAneke kAraNa prazaMsA karate nahIM aghAte / isa anubhava ke lie divAkara itanA hI kahate haiM ki vaha mAtra smRtimoha hai, usameM koI vivekapaTutA nahIM / yadeva kiMcidviSamaprakalpitaM purAtanairuktamiti prazasyate / > vinizcitA'pyadya manuSyavAkkRtirna paThyate yatsmRtimoha eva saH // ( 6hama aMtameM isa parIkSA-pradhAna battIsIkA eka hI padya bhAvasahita dete haiMna gauravAkrAntamatirvigAhate kimatra yuktaM kimayuktamarthataH / - raatabhavaM hi gauravaM kulAMganAvRttamato'nyathA bhavet // ( 6-28) bhAva yaha hai ki loga kisI na kisI prakAra ke bar3appana ke Avezase, prastuta meM kyA yukta hai aura kyA ayukta hai, ise tattvataH nahIM dekhate / parantu satya bAta to yaha hai ki bar3appana guNadRSTimeM hI hai / isake sivAyakA bar3appana nirAkulAGganAkA carita hai / koI aGganA mAtra apane khAnadAnake nAma para sadvRtta siddha nahIM ho sakatI / antameM yahAM maiM sArI usa vedAnta viSayaka dvAtriMzikAko mUla mAtra die detA hU~ / yadyapi isakA artha dvaitasAMkhya aura vedAnta ubhaya dRSTise hotA hai tathApi isakI khUbI mujhe yaha bhI jAna par3atI hai ki isameM aupaniSada bhASAmeM jaina tattvajJAna bhI abAdhita rUpase kahA gayA hai / zabdoM kA setu pAra karake yadi koI sUkSma prajJa artha gAmbhIryakA sparza karegA to isameMse bauddha darzanakA bhAva bhI pakar3a sakegA / ataeva isake arthakA vicAra maiM sthAna- saMkoca ke kAraNa pAThakoMke Upara hI chor3a detA hU~ / prAcya upaniSadoM ke tathA gItAke vicAroM aura vAkyoMke sAtha isakI tulanA karanekI merI icchA hai, para isake lie anya sthAna upayukta hogA / ajaH pataMgaH zabalo vizvamayo dhatte garbhamacaraM caraM ca / yo'syAdhyakSamakalaM sarvadhAnyaM vedAtItaM vedavedyaM sa veda // 1 // sa evaitadvizvamadhitiSThatyekastamevainaM vizvamadhitiSThatyekam / sa evaitadveda yadihAsti vaidyaM tamevaitadveda yadihAsti vedyam // 2 // sa evaitadbhavanaM sRjati vizvarUpastamevaitatsRjati bhuvanaM vizvarUpam / na caivainaM sRjati kazcinnityajAtaM na cAsau sRjati bhuvanaM nityajAtam // 3 // ekAyanazatAtmAnamekaM vizvAtmAnamamRtaM jAyamAnam / yastaM na veda kiTacA kariSyati yastaM ca veda kiTacA kariSyati // 4 // Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratibhAmUrti siddhasena divAkara [19 sarvadvArA nibhRta (tA) mRtyupAzaiH svayaMprabhAnekasahasraparvA / yasyAM vedAH zerate yajJagarbhAH saiSA guhA gUhate sarvametat // 5 // bhAvAbhAvI niHsvatatvo [vitattvo] nIraMjano [raMjano] yaH prakAraH / guNAtmako nirguNo niSprabhAvo vizvezvaraH sarvamayo na sarvaH // 6 // sRSTvA sRSTvA svayamevopabhukte sarvazcAyaM bhUtaso yatazca / / na cAsyAnyatkAraNaM sargasiddhau na cAtmAnaM sRjate nApi cAnyAn // 7 // nirindriyacakSuSA vetti zabdAn zrotreNa rUpaM jighrati jihvayA ca / pAdairbravIti zirasA yAti tiSThan sarveNa sarva kurute manyate ca // 8 // zabdAtItaH kathyate vAvadUkairjJAnAtIto jJAyate jnyaanvdbhiH| bandhAtIto badhyate kezapAzairmokSAtIto, mucyate nirvikalpaH // 9 // nAyaM brahmA na kapardI na viSNubrahmA cAyaM zaMkarazcAcyutazca / / asmin mUDhAH pratimAH kalpayanto (nte) jJAnazvAyaM na ca bhUyo namo'sti / Apo vahnirmAtarizvA hutAzaH satyaM mithyA vasudhA meghayAnam / brahmA kITaH zaMkarastArkSa (ya) ketuH sarvaH sarva sarvathA sarvato'yam // 11 // sa evAyaM nibhRtA yena sattvAH zazvaduHkhaM duHkhamevApi yanti / sa evAyamRSayo yaM viditvA vyatItya nAkamamRtaM svAdayanti // 12 // vidhAvidye yatra no saMbhavete yannAsannaM no davIyo na gamyam / yasminmRtyurnehate notukAmA (kAmaH) sa so'kSaraH paramaM brahmavedyam // 13 // otaprotAH pazavo yena sarve otaprotaH pazubhizcaiSa sarvaiH / sarve ceme pazavastasya homyaM teSAM cAyamIzvaraH saMvareNyaH // 14 // tasyaivaitA razmayaH kAmadhenoryAH pApmAnamaduhAnAH kSaranti / yenAdhyAtaH paMca janAH svapanti [prodbuddhAste ] svaM parivartamAnAH // 15 // tamevAzvatthamRSayo vAmananti hiraNmayaM vyastasahasrazIrSam / manaHzayaM zatazAkhaprazAkhaM yasmin bIjaM vizvamotaM prajAnAm // 16 // saMgIyate'dhIyate cAdhvareSu mantrAntarAtmA RgyajuHsAmazAkhaH / adhaHzayo vitatAMgo guhAdhyakSaH sa vizvayoniH puruSo naikavarNaH // 7 // tenaivaitadvitataM brahmajAlaM durAcaraM dRSTyupasargapAzam / asminmanA mAnanAmAnazalyairviveSyante pazavo jAyamAnAH // 18 // ayamevAntazcarati devatAnAmasmin devA adhivizve niSeduH / ayamuddaNDaH prANabhuk pretayAnareSa tridhA baddho vRSabho roravIti // 19 // apAM garbhaH savitA vahnireSa hiraNmayazcAntarAtmAnaso devamAnaH / etena staMbhitA subhagA dyaurnabhazca gurvI covI sapta ca bhImayAdasaH // 20 // manaH somaH savitA cakSurasya prANo mukhamasyAdyapivaM dizaH / zrotranAbhiraMdhrAbhAdayAnaM pAdAvilAH surasAH sarvamApa // 21 // Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20] bhAratIya vidyA viSNurbIjamaM bhojagarbhaH zaMbhuzcAyaM kAraNaM lokasRSTau / nainaM devA vindate no manuSyA devAzcainaM viduritaretarAzca // 22 // asminnudeti savitA lokacakSurasminnastaM gacchati cAMzugarbhaH / eSo'jasraM vartate kAlacakrametenAyaM jIvate jIvalokaH // 23 // asmin prANAH pratibaddhAH prajAnAmasminnastA rathanAbhAvivArAH / asmin prIte zIrNamUlAH patanti prANAzaMsAH phalamitra bhuktavRntam // 24 // asminnekazataM nihitaM mastakAnAmasmin sarvA bhUtayazcetanazca / mahAntamenaM puruSavedavedyaM AdityavarNaM tamasaH parastAt // 25 // vidvAnnajJazcetano'cetano vA sraSTA nirIhaH sa ha pumAnAtmataMtraH / kSarAkAraH satataM cAkSarAtmA vIzIryante vAco yuktayo'smin // 26 // buddhioddhA bodhanIyo'ntarAtmA bAhyazcAyaM sa parAtmA durAtmA / nAsAvekaM nApRthak nAbhitobhau sarvaM caitatpazavo yaM dvISanti // 27 // sarvAtmakaM sarvagataM parItamanAdimadhyAntamapuNyapApam / bAlaM kumAramajaraM ca vRddhaM ya enaM viduramRtAste bhavanti // 28 // nAsmin jJAte brahmaNi brahmacarya nahyAjApaH svastayo no pavitram | nAhaM nAnyo no mahAnno kanIyAnniHsAmAnyo jAyate nirvizeSaH // 29 // nainaM matvA zocate nAbhyupaiti nApyAzAste mriyate jAyate vA / nAsmiloke gRhyate no parasmilokAtIto vartate loka eva // 30 // yasmAtparaM nAparamasti kiMcid yasmAnnANIyo na jyAyo'sti kazcit (kiJcit) / vRkSa iva stabdha divi tiSThatyeka stenedaM pUrNa puruSeNa sarvam // 31 // nAnakalpaM pazyato jIvalokaM nityAsaktavyAdhayazcAdhayazca / yasminnevaM sarvataH sarvatattvaM dRSTe deve no punastApameti // 32 // [ varSa 3 * upasaMhAra meM siddhasenakA eka padya uddhRta karatA hU~ jisameM unhoMne dhArzvapUrNa vaktRtva yA pANDityakA upahAsa kiyA hai - daivakhAtaM ca vadanaM AtmAyattaM ca vAGmayam / zrotAraH santi coktasya nirlajaH ko na paNDitaH // sArAMza yaha hai, ki mukhakA gaDDhA to daivane hI khoda rakhA hai, prayatna yaha apane hAtha kI bAta hai aura sunanevAle sarvatra sulabha haiM; isalie vaktA yA paNDita bananeke nimitta yadi jarUrata hai to kevala nirlajjatAkI hai / eka bAra dhRSTa bana kara bolie phira saba kucha sarala hai / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gUjarAtamAM ' naiSadhIyacarita'no pracAra tathA te upara lakhAyelI TIkAo * * [ le0 - zrIyuta adhyApaka bhogIlAla ja0 sAMDesarA. em. 6. ] naLa-damayaMtInA suprasiddha purANokta praNayaprasaMganuM layamadhura, arthagarbha ane vilakSaNa pAMDityapUrNa vANImAM nirUpaNa karatuM zrIharSakRta mahAkAvya naiSadhIyacarita' saMskRta paMcakAvyomAM mahattvanuM sthAna bhogave che. naiSadha viSayam e ukti saMskRta sAhityanA rasikomAM kahevatarUpa che. ane sAhitye sukumAravastuni dRDhanyAyagrahagranthile tarphe vA mayi saMvidhAtari samaM lIlAyate bhAratI / zayyA vAstu mRduttaracchadavatI darbhAGkurairAstRtA bhUmirvA hRdayaMgamo yadi patistulyA ratiryoSitAm // na e rAjazekharakRta prabandhakoza'nA zrIharSe prabaMdha'mAM zrIharSanA mukhamAM mukAyelo zloka kadAca teno na hoya to paNa pAMDitya ane kavitAno saMyoga sAdhavAno saMskRta sAhityamAMye abhUtapUrva evo je prayoga zrIharSe karyo che teno nidarzaka che. naiSadhane pote IrAdApUrvaka khAsa uddezathI kaThina banAvyuM hovAno dAvo kavi 22 mA sarganA aMtamAM kare che granthagranthiriha kacitkacidapi nyAsi prayatnAnmayA prAzaMmanyamanA haThena paThitI mAsmin khalaH khelatu / zraddhArAddhagurulathIkRtadRDhagranthiH samAsAdaya - tvetatkAvyarasormimajanasukhavyAsajanaM sajjanaH // 1 A adbhuta pAMDityapUrNa kAnyagranthanA kartA zrIharSanA jIvanakALa viSe vidvAnomAM ghaNA samaya sudhI matabheda pravartalo hato. parantu rAjazekhara kRta prabandhakoza'nA AdhAre e vastu to have nizcita thaI cUkI che ke zrIharSa e vikramanA teramA saikAmAM paMdaramA gujarAtI sAhityasaMmelanamAM svIkArAyelo nibaMdha, 1. A lokane paNa, keTalAka vidvAno prakSipta mAne che. jIo ema, kRSNamAcArIarakRta Classical Sanskrit Literature, p. 180. 2. A matabhedanA ullekho mATe juo Classical Sanskrit Literature, p. 178-79, pATippaNa tathA 'naiSadha'nI nirNayasAgaranI AvRttinI paM. zivadattanI prastAvanA, pR. 9-13. 3. juo 'pramanyakoza'no zrIharSapramanya. zrIharSanA jIvananI keTalIka laNavA jevI hakIkato emAMthI maLe che. Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22] bhAratIya vidyA [varSa 3 thaI gayelA kanoja ane banArasanA rAjA vijayacaMdranA putra jayaMtacaMdra (je sAmAnya rIte itihAsamAM jayacaMdranAmathI oLakhAya che te) ne Azrita hato. jayaMtacaMdrano rAjatvakALa saM. 1224thI saM. 1250ne nakkI thayelo che. tenA lekho paNa saM. 1225 ane saM. 1243nA maLelA che. I.sa. 1194 (eTale ke 1250)mAM musalamAnone hAthe jayaMtacaMdrano parAjaya thayo hato e itihAsaprasiddha che. eTale zrIharSanuM A mahAkAvya vikramanI teramI zatAbdInA pUrvArdhamAM racAyuM hatuM ema nizcita thAya che. "prabaMdhakoza'mAM varNavAyelI vigatone AdhAre paM. zivadatta e kAvya I. sa. 1174 (arthAt saM. 1230)nI kaMIka pUrve racAyuM hovAnuM mAne che. naiSadhIyacaritano gujarAtamAM pracAra Ama niSadhIyacarita" e paMca mahAkAvyomAM sauthI chelle lakhAyeluM che. chatAM tenI aMtargata viziSTatAone kAraNe thoDA ja kALamAM saMskRtanA abhyAsIomAM e kAvya mAnabharyuM sthAna prApta karI lIdhuM. e kAvyo gujarAtamAM pracAra ghaNe vahelo-enI racanA pachI adhI sadInI aMdara ja thaI cUkayo hato. "naiSadha'nI sauthI prAcIna TIkAo gUjarAtamAM ja racAyelI che, tathA tenI sauthI jUnI hAthaprata paNa gUjarAtamAM ja maLe che, e banne vastuo e rIte sUcaka che. zrIharSanA vaMzamAM ja thayelo harihara nAmano paMDita "naiSadhIyacaritanI hAthaprata pahelaprathama gUjarAtamAM lAvyo hato, eno ullekha rAjazekharakRta prabandhakozanA hariharaprabaMdha'mAM maLe che. e samRddhizALI paMDita gauDa dezamAMthI 200 ghoDAo, 50 UMTa ane 500 mANasono rasAlo potAnI sAthe laImokale hAthe annadAna deto deto gujarAtamAM dhoLakAmAM rANuM varadhavalanA darabAramAM kevI rIte pravezyo, tyAM viradhavalanA mastrI vastupALe teno rasatkAra karyo chatAM "kItikaumudI, "surathotsava vagerenA suprasiddha kartA purohita somezvare ISyane kAraNe tenA tarapha kema udAsInatA batAvI, hariharanI yuktithI somezvarano kevI rIte mAnabhaMga thayo tathA chevaTe vastupAla ane varadhavalanA prayatathI somezvara ane hariharanI kevI rIte maitrI thaI vagere prasaMga temAM varNavelo che. 'naiSadhanI hAthaprata saMbaMdhI hakIkata e pachI Ave che. harihara paMDita zrIharSano vaMzaja haI "naiSadha' kAvya tene saMpUrNa rIte avagata hatuM. prabandhakAra lakhe che - somezvara ane harihara vacce roja ISTagoSTi thavA lAgI. harihara paMDita naiSadha. mAMnAM kAvyo samayAnusAra bolate. AthI vastupAla khuza thate ke-"aho ! A kAvyo amRtapUrva che. ekadA teNe harihara paMDitane pUchayuM-'A kayo grantha che? paMDite kahyuM - naiSadha'. vastupAle kahyuM - "kavi koNa che?" "zrIharSa". vastupAle kahyuM, 4. rAjazekhare jayaMtacaMdrane vArANasInA rAjA govindacaMdrano putra batAvelo che, paNa tAmrapatrone AdhAre nakkI thayuM che ke te goviMdacandrano nahIM paNa govindacaMdranA putra vijayacaMdrano putra che. "naiSadhanA pAMcamA sarganA aMtima zlokamAM zrIharSa tasya zrI vinayajharAtijanatAtA nabhe mahALe vALi naiSadhIyacarite soMsfmapunaH e pramANe potAne "vijayaprazasti'nA kartA tarIke oLakhAve che. A kati atyAre maLatI nathI, paNa temAM jayaMtacandrane pitA vijayacandranI prazasti haze e lagabhaga niHzaMka che. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMja] gujharAtamAM vaiSadhati 35ra lAyelI TIjAne [23 * teno Adarza (mULa prati ) mane batAvo.' paMDite kahyuM - anyatra A grantha nathI, mATe cAra praharane mATe ja huM tamane pustikA ApIza.' ema kahI teNe pustikA ApI. vastupALe rAtre lekhakone rokIne navI pustikA lakhAvI lIdhI. jIrNa dorI vaDe khAMdhI ane vAsanA nyAsa vaDe dhUsara karIne mUkI rAkhI, savAramAM paMDitane pustikA pAchI ApI lyo. A tamAruM naiSadha'. paMDite pustikA lIdhI mantrIe kahyuM -'amArA bhaMDAramAM paNa A zAstra che. evuM amane smaraNa thAya che, mATe bhaMDAra juo,'vilaMkhapUrvaka pelI navIna prati khoLI kADhavAmAM AvI ane jue che to niSIya carca kSitirakSiLaH cAH ItyAdithI zarU thatuM naiSadha' nIkaLyuM. A joIne paMDita harihare kahyuM - mantrI, tamArI A mAyA che, kemake AvAM kAryomAM anyanI mati cAlI zake nahIM. tame pratipakSIone yogya rIte daMDyA che; jaina, vaiSNava ane zaiva zAsano sthApyAM che; svAmInA vaMzano uddhAra karyAM che; jenI prajJA AvI prakAze che' (tene mATe zuM AkI rahe ?)' C A uparathI jaNAya che ke vastupAlanA samayamAM harihara paMDita prabandhanI pahelI hAthaprata gujarAtamAM lAvyo hato ane te uparathI vastupAle nakalo karAvI lIdhI hatI. e kAvyano tyAra pachI ja bahoLo pracAra thayo haze. vastupAla - tejapAle rANA vIradhavalanA mantrIpadano saM. 1276 AsapAsamAM svIkAra karyo hato ane saM, 1295 athavA 1296mAM vastupAlanuM avasAna thayuM hatuM, eTale saM. 1276 ane 1295 vaccenAM varSomAM kyAreka harihara paMDita gUjarAtamAM Avyo haze. e pahelAM 'naiSadha' hindanAM khIjA bhAgomAM paNa jhAjhI prasiddhi nahIM pAmyuM hoya e cokkasa che. kemake vIradhavalanA darabAramAM ane vastupAlanA Azrita tarIke hindanA judA judA pradezonA paMDito AvatA hatA, vastupAla pote tathA purohita somezvara saMskRta bhASAnA sArA kavio hatA, e kALanuM gujarAta saMskRta kAvyasAhityanA adhyayanaadhyApana vaDe zabdAyamAna hatuM ane navA kAvyo paNa moTA pramANamAM racAtAM hatAM. siddharAjanA kALathI rAjakIya granthabhaMDAro sthApavAmAM AvatA hatA ane vastupAle paNa lAkhonA kharce navA granthabhaMDAro sthApyA hatA. AvI sthitimAM je 'naiSadha' jevuM kAvya ThIka ThIka prasiddhi pAmyuM hota to tenI prato gUjarAta sudhI ane temAMye vastupAla jevAnA granthabhaMDAramAM AvyA sivAya rahe e lagabhaga asaMbhavita hatuM. eTale harihara paMDitanI prata ahIM AvyA pachI 'naiSadha'no mahoLo pracAra karavAnuM tathA te durgama kAvya upara TIkAo lakhI tenA adhyApanane vega ApavAnuM mAna gUjarAtanA sAhityarasiko ane paMDitone ghaTe che. gujarAtamAM 'naiSadhIyacarita'nI tADapatrIya prato vikramanA teramA zatakanA aMtamAM 'naiSadhIyacarita'nI pothI harihara paMDita gujarAtamAM lAvyo ane te uparathI vastupAle nakala karAvI lIdhI tyAra bAda e kAvyanI nakalo gujarAtamAM moTA pramANamAM thaI hovI joie ema atyAre maLatI tADapatrIya hAthaprato uparathI jaNAya che. 'naiSadha'nI jUnAmAM jUnI hAthaprato gujarAtamAM ja maLe che Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 mAratIya vidyA [ varSe rU e paNa khAsa noMdhapAtra che. vastupAle 'naiSadha'nI nakala karAvI te pachI rAjakIya pustakAlayamAM paNa enI nakala mukAI hoya ema e kAvyanI sAhityavidyAdharI' TIkAnI eka hAthapratamAM maLatA nIcenA ullekha uparathI jaNAya che - ityaparArjuna - caulukyacUDAmaNi - rAjanArAyaNAvatAra - bhujabalamallamahArAjAdhirAja - zrImadvIsaladevasya bhAratIbhANDAgAre naiSadhasya ekAda zamo'dhyAyaH / " arthAt vIradhavalanA putra vIsaladevanA bhAratIbhAMDAgAramAM naiSadha'nuM pustaka hatuM ane 'sAhityavidyAdharI' TIkA e pustakanA pAne anusaratI hovI joI e. A pustakano atyAre koI sthaLe patto nathI, paNa 'naiSadha'nI bIjI keTalIka tADapatrIya prato gujarAtamAM lakhAyelI maLe che. pATaNamAM saMghavInA pADAnA bhaMDAramAM saM. 1304mAM eTae vIsaladeva vAghelAnA rAjyakALamAM lakhAyelI 'naiSadha'nI eka prata che, jemAM 11 thI 22 sudhInA sarga maLe che. enI puSpikA nIce pramANe che - zazAMka saMkIrtanaM nAma / saMvat 1304 zrA0 zu0 3 zukre Tha0 mUMdhena malekhi // jesalameranA aDA bhaMDAramAM 'naiSadhanI eka tADapatranI hAthaprata che, jemAM saM, 1378mAM jinakuzalasUrinA upadezathI temanA anuyAyI eka zrAvake mUlya ApIne te kharIdI hovAno ullekha che. arthAt saM. 1378 pahelAM te lakhAyelI hovI joie. enI puSpikA nIce pramANe che- saMvat 1378 varSe zrIzrImAla kulottaMsazrIjinazAsanaprabhAvanAkaraNapravINena sA dedAputraratnena sA0 AnAsuzrAvakeNa satputra udAracarita sA0 rAjadeva sA0 chajala sA0 jayaMtasiMha sA0 azvarAjana mukhaparivAra - parivRtena yugapravarAgama zrIjinakuzalasUri sugurUpadezena naiSadhasUtrapustikA mUlyena gRhItA / " pATaNanA saMghavInA pADAnA bhaMDAramAM naiSadha'nI bIjI eka tADapatrIya prata che, je saM. 1395mAM pATaNanI uttare AvelA jaMgharAla gAmanA brAhmaNa kezave koI sthaLethI prApta karelI che, eTale mULa prata to e pahelAM lakhAyelI hovI joie. naiSadha'nA 1thI 14 sarga emAM lakhelA che. enI puSpikA nIce pramANe che- 5. bhAMDArakara insTITayuTanA saMgrahamAM saM. 1442mAM lakhAyelI 'sAhityavidyAdharI'nI hAthamata che, temAM A ullekha maLe che, eTale e hAthaprata athavA tenuM mULa pratIka vIsaladevanA bhAratIbhAMDAgAramAMnA Adarza uparathI utArela haze. 3. Descriptive Catalogue of Manuscripts of the Jain Bhandars at Pattan ( G. O, S. ), p. 64. 7. jesalameranA bhaMDAranI jUnI hAthaprato mULa pATaNamAMthI tyAM gayelI che, eTale e badhI ja gUjarAtamAM lakhAyelI che, jesalameranI hAthapratonI aMtima puSpikAomAM moTe bhAge gUjarAtanAM ja gAmono nirdeza che. 8 Catalogue ef Mss. in Jesalmere Bhandar ( G. O. S. ), p. 14, Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *42] gujarAtamAM naiSadhIyacarita upara lakhAyelI TIkAo [25 saMvat 1395 varSe kArtikazudi 10 zukre zrIbhAratIprasAdena jaMgharAlavAstavya udIcyajJAtIya rA0 dUdAsuta rA0 kesava mahAkAvyanaiSadhapustikA mAsA 1 mAruM mavatu n A sivAya saMghavInA pADAnA bhaMDAramAM naiSadha'nI trIjI tADapatrIya prata paNa che,deg parantu emAM lakhyA saMvat nathI. jesalameramAM paNa upara noMdhelI saM. 1295 vALI hAthaprata uparAMta ' naiSadha'nI mIjI traNa tADapatrIya prato che, emAMnI e pratimAM to 'sAhityavidyAdharI'TIkA paNa lakhelI che.` A traNa paikI eka pratamAM lakhyA saM. nathI, paraMtu e sarve prato tADapatro upara lakhAyelI che, ane sAmAnya rIte vikramanI paMdaramI sadInA aMta pachI tADapatro upara lakhAyelA grantho maLatA nathI, kha e jotAM emAMnI koI paNa prata paMdaramI sadIthI arvAcIna hoI zake nahIM. lipinA maroDanI dRSTie parIkSA karavAmAM Ave to ethI ghaNI jUnI paNa mAluma paDe. naiSadha'nI jAnAmAM jAnI hAtha prato Ama gUjarAte sAcavI che, e vastu paNa gujarAtanA vidvAnomAM 'naiSadha'no je pracAra thayo hato tenI sUcaka che. saMskRta sAhityanA A amUlya ratanAM ATalAM prAcIna ane vizvasta pratIko bIje kyAMya maLatAM hoya ema mArA jANavAmAM nathI. gujarAtamAM lakhAyelI 'naiSadha'nI TIkAo naiSadha'nuM vyavasthita adhyayana-adhyApana pramANamAM gujarAtamAM ja paheluM thayuM hoya ema tenI sauthI prAcIna--tathA sauthI vidvattApUrNa--TIkAo gUjarAtanA vidvAnoe lakhI che te uparathI lAge che. gujarAtamAM lakhAyelI 'naiSadha'nI nIce pramANe cha TIkAo atyAra sudhImAM jANavAmAM AvelI che.4 . Descriptive Catatogue of Mss. of the Jain Bhandar at Pattan, p. 113. 10. Tbid, p. 170. 11 Catalogue of Mss, in Jesalmere Bhandar, p. 13-16-37. 12. jIo-"amAro anubhava che tyAM sudhI paMdaramI sadInA aMta sudhI tADapatra upara lakhavAnuM cAlu rahyuM che. paMdaramI sadInA asta sAthe tADapatra uparanuM lekhana paNa AthamI gayuM che."purAvid muni zrIpuNyavijayakRta 'bhAratIya jaina zramaNasaMskRti ane lekhanakaLA,' pR. 26 13. gujarAtanA e pahelA TIkAkAro vidyAdhara ane caMDu paMDita brAhmaNo hatA. bAkInI TIkAo jainone hAthe lakhAyelI che. gujarAtanA jainomAM 'naiSadha'nuM pirazIlana sArA pramANamAM thatuM hatuM. paMdaramA saikAmAM thaI gayela 'zAntinAtha carita'nA kartA munibhadrasUri potAnA e mahAkAvyamAM 'zrIharSanA amRta sUktavALA naiSadha mahAkAvya'no ullekha kare che. sattaramA saikAmAM thaI gayelA, jaina vizvavidyA (Cosmology )no suprasiddha grantha 'lokaprakAza ' tathA 'kalpasUtra' upara 'subodhikA' nAmanI TIkA lakhanAra pratibhAzALI vidvAna upAzrcAya vinayavijacajIe naiSadhAdri mahAkAvyono abhyAsa karyo hato ane temanA potAnA hAthe 1684nA caitra vada 10 zukrane dine lakhAyelI naiSadhanI khAramA sarga sudhInI rAmacandra zeSanI TIkA sAthenI prata maLe che. arADhamA zatakamAM thayelA meghavijaya upAdhyAye naiSadhIyasamazyA' nAmathI zAntinAthanuM caritra lakhyuM che. te pAdapUrtino eka jabaro prayatna che. 'naiSadhanA pratizlokano eka pAda laI potAnA navA traNa pAda umerI cha sargamAM e kAvya temaNe lakhyuM che. munibhadrasUrie potAnA upayukta zAntinAthacaritra'mAM jaNAvyuM che tema "jainetaroe racelAM paMcamahAkAvyo jainAcAryo prathamAbhyAsIone vyutpattinI prApti arthe satata bhaNAvatA hatA." 14. 'naiSadha'nI 34 TIkAo Classical Sanskrit Literature (pR. 182-83)mAM kRSNa3. 1.4, Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26] bhAratIya vidyA [varSa 3 vidyAdharapa-vidyAdharakta "sAhityavidyAdharI' TIkA e zrIharSanA kaThina kAvyanI sarvaprathama TakA hevAnuM mAna khATI jAya che. sAhityavidyAdharInI hAthaprato uparathI jaNAya che ke vidyAdhara e rAmacandra nAme vaidyano putra hato ane tenI mAtAnuM nAma sItA hatuM. saM. 1353mAM "naiSadha" upara TIkA lakhanAra caMDu paMDita vidyAdharanI TIkAno ullekha kare che eTaluM ja nahIM paNa vidyAdharanI TIkA anusAranAM pAThAntaro paNa keTaleka sthaLe noMdhe che, eTale vidyAdhara saM. 13pa3 pUrve thaI gayo che e to nizcita che. ApaNe AgaLa joyuM tema vidyAdhara potAnI TIkAmAM vIsaladeva vAghelAnA bhAratI-bhAMDAgAramAMnA "naiSadhIya carita'nA pratIkanA pAThane anusaryo che, eTale te vIsaladevane samakAlIna hoya e saMbhavita che. TIkAnI hAthapratamAM vIsaladevane mahArAjAdhirAja' kahyo che. have, vIsaladeva dhoLakAno rANo maTIne saM. 1300mAM pATaNane mahArAjAdhirAja thayo. teno rAjatvakALa saM. 1300thI 1318 sudhIno che, eTale uparanuM anumAna je sAcuM heya te "sAhityavidyAdharI" vikramanA caudamA saikAnA pUrvArdhamAM racAyelI che, ema nizcita thAya. sAhityavidyAdharI" je ke caMDa paMDitanI TIkA jevI pAMDityapravaNa nathI, paNa naiSadhanI te pahelI ja TIkA I pAchaLanA TIkAkAroe teno sAro upayoga karyo che. te kALanA gUjarAtamAM saMskRta abhyAsIomAM kAta- vyAkaraNanuM parizIlana vyApaka hatuM, ane vidyAre paNa kAtantrano havAlo Apyo che. 2-0nI TIkAmAM teNe kuntakanA "vakroktijIvita'no tathA 22-126 tathA 128nI TIkAmAM "saMgItacUDAmaNi" tathA "saMgIta sAgara" e be saMgItane lagatA granthano ullekha karyo che. 2-24nI TIkAmAM "pratApa mArtaDa mAMthI avataraNa ApyuM che. * caMDa paMDita-caMDa paMDite potAnI TIkA saM. 1353mAM lakhI che ema TIkAnA aMtamAM temaNe karelI noMdha uparathI jaNAya che. caMDu paMDita potAne viSe ThIka ThIka mAhitI temAM Ape che. te dhoLakAno vatanI nAgara brAhmaNa hato. enA pitAnuM nAma Aliga paMDita ane mAtAnuM nAma gaurIdevI hatuM. enA gurunuM nAma vaidyanAtha hatuM, paNa teNe naiSadhIno abhyAsa munideva pAse ane mahAbhAratano abhyAsa narasiMha paMDita pAse karyo hato. nyAsa sAthe kArikAno abhyAsa paNa teNe karyo hato. sAraMga (sAraMgadeva vAghelo) jyAre gUjarAta rAjA hato ane mAdhava nAme teno mahAmAtya hato tyAre A TIkA pUrNa thaI hovAnuM temAM jaNAveluM che. saM. 1353 e sAraMgadeva vAghe. lAnA rAjyakALanuM chelluM ja varSa che. Ama chatAM enI pachI gAdIe AvanAra karNadeva vAghelAnA samayanI keTalIka hakIkta paNa emAM maLe che. emAM jaNAveluM che ke sAra mAcArIara noMdhI che, jemAMnI 23nAM nAma Catalogus CatalogorummAM che. e 34mAM nahIM noMdhAyelI racandra ane municaMdanI be TIkAo umeratAM 'naiSadha'nI TIkAonI kula saMkhyA 36 thAya. jemAMnI 6 gujarAtamAM lakhAyelI che. 15. vidyAdhara ane caMdu paMDitanI TIkAo viSenI mAhitI naiSadha'nA aMgrejI anuvAdanI prastAvanAmAM pro. kRSNakAMta hiMdIkIe ApelI vigatone AdhAre saMkalita karavAmAM AvI che, e vastunI sAbhAra noMdha lauM chuM. Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaMka 1] gujarAtamAM naiSadhIyacarita upara lakhAyelI TIkAo [27 gadevanA avasAna pachI mahAmAtya mAdhavadeve koI udayarAjane rAjyagAdIe lAva vAno prayatna karatAM bairAjyane kAraNe gujarAtamAM bhAre aMdhAdhuMdhI cAlI hatI. karNa vAghelAnA samayamAM gujarAta upara musalamAnoe caDhAI karI teno ullekha paNa TakAmAM che. pahelA sagane aMte TIkAmAM jaNAveluM che ke "svecchAe karelA upadravane kAraNe TIkAnuM pratIka baLI gayuM hatuM, tethI tenI ucita pUrti caMdu paMDitanA vidvAna baMdhu TANe karI hatI. (TTe chosTivarjitakatI rAzimAM pUrathati A sanyA ) saM. 1353 mAM caMDa paMDite TIkA pUrI karI ane eja varSamAM sAraMgadevanuM avasAna thayuM hatuM. te samaya pachInA je ullekho dAkhala thayA che te caMDa paMDitanA bhAIne hAthe dAkhala thayA haze ema mAnavuM samucita che. caMDa paMDite veda upara eka TIkA lakhI hovAnuM jaNAya che. 9mA sarganI TIkAmAM A Rgvada-TIkAmAMthI eka vistRta avataraNa teNe ApyuM che. sAyaNAcArya karatAM caMDu paMDita ardhI sadI jeTalo jUno che, eTale A TIkA ghaNuM mahatvanI gaNAya. paraMtu atyAre te upalabdha nathI. caMDu paMDita vaidika karmakAMDane niSNAta hato ane saMskRta kAvyono te ekamAtra TIkAkAra evo che je vAraMvAra zrautasUtronA havAlA Ape che. teNe somasatro tathA dvAdazAha ane agnicayana yajJo karyA hatA. vAjapeya yajJa tathA bRhaspatisava karIne teNe anukrame "samrATa" ane "sthapati'nI padavI dhAraNa karI hatI. A ullekho batAve che ke caMDa paMDita bhAre samRddhizALI hovo joie. bIjuM e paNa jANavA maLe che ke vikramanA caudamA saikAmAM gujarAtamAM vaidika yajJo thatA hatA. caMDu paMDite potAnA purogAmI vidyAdharanI TIkAno nIce pramANe ullekha karyo che TIkAM yadyapi sopapattiracanAM vidyAdharo nirmame zrIharSasya tathApi na tyajati sA gambhIratAM bhAratI / dikRlaMkaSatAM gatairjaladharairugRhyamANaM muhuH pArAvAramapAramambu kimiha syAjAnudaghnaM kvacit // naiSadha" upara to zuM paNa bIjA koI paNa saMskRta kAvya upara caMDu paMDitanA jeTalI vidvattApUrNa TIkA bIjI eka paNa lakhAI nathI. "naiSadha' jevA pAMDityapUrNa kAcanA vivecake potAnI TIkAmAM ApaNuM paraMparAgata vidyAnA pratyeka kSetranA granthomAMthI savistara avataraNa ApyAM che athavA prastuta ullekho karyA che; eTaluM ja nahIM paNa te te sthaLe teNe je mUlagAmI vivecana karyuM che te batAve che ke caMdu paMDita nyAya, vyAkaraNa ane sAhityano prakAMDa paMDita hato. caMDu paMDitanI TakAmAM dArzanika granthomAM prazastapAdabhASya zrIdharanI "nyAyakadalI, kumArikanuM "zlokavAtika bhAsarvasano "nyAyasAra,' AnaMdabodhakRta 16. xxx kathA dvAna mAmAzrImAdhavadevena zrI kyAre rAjJani vArtumAra sati maha. rAjazrIkarNadevasya bhUmau gUrjaradharitryAM sarvatra sarvairjanAnAM vitte'pahiyamANe dvairAjyAt loke virktirani (8-59 uparanI TIkAmAMthI) 17. bAvIsamA sanI TIkAne aMte - yo vAjapeyayajanena babhUva samrATa kRtvA bRhaspatisavaM sthapatitvamApa / yo dvAdazAhaya(bone'micidapyabhUta saH zrIcaNDupaNDita imAM vitatAna TIkAm / / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28] mAratIya vidyA [varSa nyAyamakaraMda," tathA "sAMkhyakArikA" ane mImAMsA sUtronA ullekha che. vaidika sAhityamAM "bRhadevatA, yAskanuM nirakta' tathA te upara durgAcAryanI TIkA, kAtyAyanazritasUtra, "zAkhAnautasUtra" "zAMkhAyanagRhyasUtra, "anukramaNi," tathA "chAMdogya upaniSa'nA ullekho che. smArta sAhityamAM yAjJavalakya uparanI vijJAnezvaranI TIkA tathA vizvarUpa, govindarAja ane harasvAmI" nAme AcAryono ullekha karyo che. purANomAM "viSNupurANa" tathA "bhAgavata'nA ullekho che. kozagranthomAM pratApamADu, dhanvantarIya nighaMTu," hemacandra, halAyudha ane kSIrasvAmInA ullekho che. kAvyanATaka sAhityamAM kAlidAsa, mAgha, bhAravi, mayUrakRta "sUryazataka' murArikRta "anagherAdhava' tathA AnandavardhanakRta "arjunacarita' (atyAre anupalabdha)nA ullekho che. alaMkAragranthomAM mammaTa, Ta, Tyaka, bhadrAja, 'dazarUpaka' "zUratilaka" tathA vAmanakRta "kAvyAlaMkAra'nA ullekho che. piMgalagranthomAM "vRttaranAkara" tathA piMgalasUtro upara halAyudhanI TIkAnA ullekho che. kAmazAstramAM vAsyAyana "kAmasUtra' tathA te uparanI jayamaMgalA TIkA ane "ratirahasyanA ullekho che. vyAkaraNamAM caMDa paMDita pANini temaja kAta- bannemAMthI avataraNo Ape che. kAtyAyanavArtika, kAzikA" tathA "padamaMjarIno tathA "gaNakAra" nAme koI granthano paNa te ullekha kare che. caMdu paMDitanI "naiSadhanI TIkA e gujarAtanA saMskRta sAhityanuM amUlya rata che. durbhAgye e TakA hajI akhaMDita svarUpamAM prApta thaI nathI. pro. kRSNakAnta hindIkIe naiSadha'nA aMgrejI anuvAdanAM TippaNomAM emAMthI keTalAMka avataraNe ApyAM che, parantu "naiSadhanA mUlagAmI abhyAsanI draSTie e TIkAno maLyo che teTalo bhAga paNa prasiddha thavAnI jarUra che. cAritravardhana-A jaina TIkAkAra kharataragacchAcArya jinaprabhasUrisaMtAne kalyANarAjanA ziSya hatA. temaNe saM. 1511mAM "naiSadhInI TIkA lakhelI che, tenI hAthaprata bIkAnera sTeTa lAyabrerImAM che. cAritravardhana eka jANatA jaina TIkAkAra che. temaNe "raghuvaMza, "kumArasaMbhava, "meghadUta," "zizupAlavadha" tathA "rAghavapAMDavIya upara paNa TIkAo lakhI che. cAritravardhananI "naiSadhaTIkA chapAI gaI che ema zrI agaracaMda nAhaTA jaNAve che, paraMtu te mArA jevAmAM Avela nathI tethI e saMbaMdhI vizeSa ahIM lakhI zakyo nathI. jinarAjasUrijinarAjasUri kharataragacchanA AcArya hatA. teno janma saM. 1647 mAM thayo hato tathA temaNe dIkSA saM. 156mAM lIdhI hatI. saM. 1668 mAM 18. vijJAnezvare mitAkSarATIkAmAM potAnA purogAmI tarIke vizvarUpane ullekha karyo che. 19. manusmRti'nA TIkAkAra20. A harasavAmI tathA "zatapathabrAhmaNanA TIkAkAra harisvAmI abhinna hoya ema saMbhave che. 21. juo "bhAratIya vidyA bhAga 2, aMka 3mAM zrI agaracaMda nAhaTAne lekha "jainetara graMtho para ena vidvAna kI TIkA. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] gujarAtamA naiSadhIyacarita upara lakhAyelI TIkAo [29 AsAvalamAM jinacaMdrasUrie temane vAcaspada tathA saM. 1974 mAM meDatAmAM AcAryapada paNa ApyuM hatuM. kharataragacchanA A eka prabhAvazALI AcArya gaNAya che. temaNe saM. 1675 mAM amadAvAdanA vatanI poravADa jJAtinA saMghavI somajIputra rUpajIe karAvelI RSabhAdi jinonI 501 pratimAonI zatruMjaya upara pratiSThA karAvI hatI tathA bhANavaDa gAmamAM zAha cAMpazIe karAvelA devagRhamAM amRtajharA pArzvanAtha pramukha 80 bionI paNa pratiSThA karAvI hatI. A pramANe amadAvAda vagere nagaromAM paNa pratiSThA karAvI hatI. temaNe "naiSadha" upara vRtti tathA bIjA keTalAka navIna grantho racyA hatA evo ullekha paNa paTTAvaliomAM maLe che. jinarAjanI naiSadha" TakA sukhAvabodhA' nAmathI oLakhAya che. tenI saM. 1748mAM lakhAyelI hAthaprata bhAMDArakara InsTITyuTamAM che. jinarAjasUrinI TIkA paNa eka vidvattApUrNa grantha che ane naiSadha'nA TIkAkAromAM tenuM eka viziSTa sthAna che. jinarAje bhaTTajI dIkSitakRta "manoramA'nAM avataraNo ApyAM che tathA hemacandranA vyAkaraNa tathA "abhidhAnacintAmaNi"no havAlo paNa te vAraMvAra Ape che. zrIdhara nAme kozakArane paNa eka sthaLe teNe TAMkyo che. zrIharSanA vedAntagrantha "khaMDanakhaMDakhAdya' upara "khaMDanaprakAza' nAme TIkA lakhanAra vardhamAna mizranA matanuM paNa teNe eka sthaLe khaMDana karyuM che. arthanI bAbatamAM jinarAja moTe bhAge vidyArthIomAM suprasiddha nArAyaNa bhaTTanI TIkAne anusare che eTaluM ja nahIM paNa temAM ucita sudhArA vadhArA kare che. paraMtu vAcanA to teNe prAyazaH gUjarAtanA jUnA TIkAkAro vidyAdhara ane caMdu paMDitanI svIkArI che e yogya che, kemake "naiSadhInI sauthI jUnI ane tethI vizvAsapAtra vAcanA e TIkAomAM jaLavAyela che. municaMdra-municaMdrakRta naiSadhaTIkA" atyAre upalabdha nathI, paNa koI jUnA granthabhaMDAranI sUcimAM teno ullekha che. e sUcimAM mULa "naiSadha tathA te uparanI pAMca TIkAonI nIce pramANe noMdha che, jemAM municaMdrakRta TIkAno paNa ullekha Ave che 82-zrIharSakRta naiSadhakA aM0 4500 83-taTTIkA cAMDavI 24000 84-tathA kamalAkaraguptena zrIharSapautreNa kRtaM bhASyaM 60000 85-tathA vaidyAdharI TIkA 24000 86-zrImunicandrasUrikRtaTIkA 12000 87- mAthura paMjAdhatA 22000 rara. zrIjinavijyajI saMpAdita "kharataragaccha pAvalI saMgraha, pR. 35-36 23. evaMvidhAH jinamatonnatikArakAHxxx samastatarkavyAkaraNachaMdolaMkArakozakAvyAdi vividha zAstrapAriNo naiSadhIyakAvyasaMbaMdhI jinarAjIvRttyAdyanekanavInagranthavidhAyakAH zrIbRhatkhara. tanarzvanAtha zrIvinAnakUyaH saM. 206 gADha su ne tamAkA-eja, Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 ] bhAratIya vidyA [ varSa rU -anyA api bahvyaSTIkAH svadeza- paradezaprasiddha paNDipratakA "jItAH santi pa municandra nAmanA aneka jaina vidvAno granthakAro thaI gayA che, temAMthI kyA municandre 'naiSadha'nI TIkA lakhI te kahevuM muzkela che. bRhad (vaDa) gacchamAM municaMdrasUri nAme eka suprasiddha granthakAra thayA che, paraMtu temano svargavAsa saM. 1178mAM thayo hato, jyAre naiSadha"nI racanA vikramanA teramA saikAnA pUrvArdhamAM thaI che, eTale A TIkA temanI to na ja hoI zake. uparyukta sUcinI prastAvanAmAM zrIjinavijayajIe dhyAna doryuM che ke vikramanA paMdaramA saikA pUrve lakhAyelA granthonAM nAma ja e sUcimAM che. arthAt sUci moDAmAM moDI paMdaramA saikAmAM lakhAyelI haze. A jotAM municandrasUrinI naiSadha'TIkAno samaya paNa tyAra pahelAMno mAnavo joie. - C racandra- vikramanA sattaramA saikAmAM thayelA suprasiddha jaina vidvAn 'kRpArasakoza'kAra zAnticaMdranA ziSya ratacaMdra * naiSadha' upara TIkA lakhI che. A TIkAnI hAthaprata jANavAmAM AvI nathI, paNa teno ullekha ratnacaMdre potAnI 'raghuvaMza'TIkAmAM karyo che N eTalIja mAhitI tenA viSe maLe che. caMdra eka vidvAna granthakAra ane TIkAkAra hatA. temaNe saM. 1671mAM 'prathrusracarita' mahAkAvya, saM. 164mAM munisundarasUriSkRta 'adhyAtmakalpadruma' upara ' kalpalatA' nAmanI TIkA, saM. 1676 mAM 'samyakatvasaRtikA ' upara gUjarAtI khAlAvoSa tathA saM. 1679mAM dharmasAgara upAdhyAyanA matanA khaMDanarUpe 'kumatAhiviSa- jAMguli' nAme graMtha racyo che. A sivAya temaNe potAnA gurunA 'kRpArasakoza' upara tathA keTalAka stotro upara paNa TIkAo lakhelI che. 24. 'purAtattva,' pu. 2, aMka 4mAM zrIjinavijayajIno lekha, 'saMskRtAda bhASAnA vyAkaraNa, koSa, chaMda kAvya ane alaMkArAdiviSayaka keTalAka pradhAna graMthonI eka TuMkI yAdI'. upara ApelA avataraNamAM caMtu paMDita tathA vidyAdharanI TIkAonI noMdha che. zrIharSanA pautra kamalAkaraguptanuM bhASya upalabdha nathI, paNa jo tenuM zlokapramANa sAcuM hoya to e TIkA graMtha keTalo vistRta haze enI kalpanA karavI paNa kaThina che. 25. jaina sAhityano saMkSipta itihAsa, pR. 863 26. eja, pR. 241-43 27. jaina sAhityano itihAsa, pR. 57 28. eja, pR. 57-98 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nANapaMcamI kahA-tenA lekhako pratio ane vastuno paricaya [le0 - zrIyuta pro. amRtalAla savacaMda gopANI, em. e.] prastuta lekhamAM huM je atyArasudhI aprakaTa ane aneka dRSTie apUrva evA artha gaMbhIra kathA - granthano paricaya ApavA mAguM chuM te kathA - granthanuM nAma "paMcamI kathA che. A granthamAM paMcamI - mAhAsyanuM varNana pradhAnapaNe karavAmAM AveluM che tethI tenuM "paMcamI mAha5' evuM susaMbaddha bIjuM nAma paNa rAkhavAmAM Avela che.' A kathA -grantha be hajAra jeTalI gAthAmAM jaina mahArASTra prAkRtamAM lakhAelo che. bhASA upara kavacita apabhraMzanI te kavacit ardhamAgadhInI asara paDelI che paNa ekaMdare jaina mahArANI prAkatamAM A grantha lakhAyelo che ema jarUra kahI zakAya. sAna paMcamInA vratane anulakSI koIe saMskRtamAM, koIe prAkRtamAM, koIe apabhraMzamAM to koIe gUjarAtImAM kathAo lakhelI che. te badhI kathAo kAMto "jJAna paMcamI mAhAo," "paMcamIkahA," "bhavismayatta kahA." "saubhAgya paMcamI kathA' varadatta guNamaMjarI kathA' ItyAdi nAmathI pracalita che. paraMtu te badhAmAM mahezvarasUri racita prastuta kathA upalabdha sAhityamAM kadAca jUnAmAM jUnI heya ema lAge che. paMcamI kathAo mArI pAse mahezvarasUri racita paMcamI kathAnI pATaNanI hastalikhita pratinI je pratilipi che te uparathI ema spaSTa dekhAya che ke te prati jesalamIra bhaMDAranI 1009 (vikrama saMvata) varSamAM lakhelI tADapatrIya prati uparathI vi. saM 1651 mAM ASADha zukala tRtIyA ne somavArane divase puSyanakSatramAM tapAgacchAdhirAja bhaTTAraka paMDita zrI AnaMdavijaya gaNi ziSya buddhivimala gaNIe pUrI karI hatI. paNa jesalamIra bhAMDAgArIya granthonI sUcI tapAsatAM mAlUma paDe che ke uparyukta tADapatrIya pratino lekhana saMvat 119 mukavAmAM Avyo che ane enA varNanamAM sUcIkAra paMDita lA. bha. 1 juo "jesalamIra bhAMDAgArIya granthAnAM sUcI" (je. bhA. gra. sU) gAyakavADa orIenTala sIrIjha (gA. o. sI) naM. 21. vaDodarA, 1923. pR. 44. tene "jJAna paMcamI kathA tarIke paNa oLakhAvela che- juo "pattanastha prAcce jaina bhAMDAgArIya grantha sUcI'- prathama bhAga (5. bhA. gra. sU. bhA. 1) gA. o. sI. naM. 76, vaDodarA, 197, prAstAvika, pR. 57. 2 mArI pAse je pratilipi che te uparathI to tema lAge che. (niriyA 2 tALa vi datya rahANa hoda viyaM jahAjo mALe siMhAluM ya . 20 100) paraMtu eka ThekANe 2004 gAthAno ullekha paNa maLI Ave che. te mATe juo khAsa karIne bRhaminikA" (jaina sAhitya saMzodhaka, vo. 1, e. 2) mAMnuM nIcenuM vAkayaH 'pakSamI kathA dazakathAnakAtmikA prA. madezarasarIyA 2004 3 jaina mAhArASTra prAkRta e nAmakaraNa mATe juo yAkobI saMpAdita "samarAIca kahAnI prastAvana (bIblIothIkA inDikA sIrIjha, volyuma-169) pR. 21-22, Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32] bhAratIya vidyA [varSa 2 gAMdhIe lakhyuM che "asmavi sarjIta saM. 161 varjili pattanI puta "sa. 100 jelanamI prAra" A uparathI barAbara eka saikAno taphAvata nIkaLe che. game tema paNa granthakAra zrI mahezvarasUrinI prAcInatA to spaSTa ja dekhAya che. Aja kathAnI bIjI eka tADapatrIya prati saM. 1313 mAM vIsaladeva rAjya taniyukta nAgaDanA mahAmAtyapaNAmAM thayelI ullekhAyelI che. pATaNabhaMDAra (naM. 1 saMghavI pADA) mAM te che ane eka trIjI tADapatrIya prati paNa tyAM ja che je prAMte kicita apUrNa che. A rIte jesalamIramAM eka ane pATaNamAM be ema kule traNa tADapatrIya pratio jANavAmAM che. A mahezvarasUri racita prAkRta gAthAbaddha "paMcamI kahA" pachI dharkaTavaMza vaNika dhanapALa racita apabhraMza bhASA baddha "bhavismayatta kahA" Ave che. A kathA "jaina granthAvali' (jai. .)mAM maheMdrasUri ke mahezvarasUrine nAma khoTI rIte caDelI che. jana granthAvali'nA pR. 25 6nI pAda noMdamAM ema lakhyuM che ke "A kathA paMcamI mAhAo para racelI che. jesalamIranI hirAlAle karelI potAnI TIpamAM tathA lIMbaDInI TIpamAM enA kartA mahezvarasUri lakhyA che. khaMbhAtanA zeTha nagInadAsanA bhaMDAramAM maheMdrasUrinuM nAma ApIne sadarahu prati (bhaviSyadattAkhyAnanI) lakhyAno saMvata 1214 noMdhelo che. hAlamAM 50 zrI ANaMdasAgarajI jaNAve che ke A sivAya bIjI eka dhanapAlakRta paNa che paNa te amone upalabdha nathI." A pramANenA vAkyo "jaina granthAvali'nA uparyukta pRSThanI pAdanoMdhamAM che. mane ema lAge che ke A kRti ke jenuM nAma "jaina granthAvalimAM bhaviSyadattAkhyAna che tathA jenA racanAra emAM maheMdrasUri jaNAvyA che ane jenI pratio jesalamera, lIMbaDI tathA khaMbhAtamAM che ema temAM jaNAvyuM che temaja jenI gAthA saMkhyA 2000 gaNAvavAmAM AvI che te bIjo koI grantha nahi paNa mahezvarasUrikRta "paMcamI kahA' ja hovI joie. mArA A anumAnanI puSTimAM 50 lAlacaMdra. bha. gAMdhInuM nisrokta vAkya khAsa noMdhavA jevuM che -"P. P. 1167 ityatra 'mahendrasUrikRtaM bhavidattAkhyAnaM' darzitaM tadapyetadeva mahezvarasUriracitaM bhaviSyadattakathAvasAnaM 'paJcamImAhAtmyaM' sambhAvyate / lekhakaskhalanAtaH prekSakasyApi skhalanA vararayAtrAvatIi prekSyane pITarsananA pahelA riporTanA 67. naM.mAM ullekhela pustaka ane jaina granthAvali' nirdiSTa pustaka banne eka ja hoya ema lAge che. eTale mahendra (ke mahezvara) sUri racita bhaviSyadattAkhyAna te bIjuM kAMI nahi paNa paM. lA. bha. gAMdhI jaNAve che tema "mahezvarasUricitaM madhyavathAvasAna "mImA4 uparyukta je. bhA. 2. su. pR. 44 tathA pR. para. 5 juo mohanalAla dalIcaMda desAIta jaina sAhityano saMkSipta ItihAsasacitra (je. sA. saM. i.), muMbaI, 143, pRSa-408 tathA uparyukta 5. bhA. 2. sU. naM. 40. 6 uparyukta 5. bhA. 2. sU. naM 29. 7 A kathA yAkobIe jarmanImAM sane. 1918mI saMpAdita karI ane tyAra bAda gA. o. sI, mAM naM.-20 mA sva. dalAle pro. guNenI prastAvanA ane TippaNa sahita saMzodhita karI bahAra pADI. 8 juo zrI jaina zvetAMbara konpharansa, muMbaI taraphathI vi.saM. 1965mAM "jainagraMthAvali' (je. 2) pR. 228 tathA pR. 256 9 uparyukta je. bhA. 2. sU. pR. 44, Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] nANapaMcamI kahA-tenA lekhako, pratio ane vastuno paricaya [33 du " "jaina granthAvali mahezvarasUri racita "bhaviSyadattAkhyAna' (2000 gAthAlIMbaDI)no bIjo ullekha pR. 228 upara kare che te paNa "paMcamI kahA" viSeno ja samajavo. A "vismayatta kahA" ke jenuM bIjuM nAma "suya paMcamI kahAdeg paNa che teno racanAra dhanapAla che ane te dhanapAla gharkaTa vaMzano hato. tenI bAvIsa saMdhio che. A kathA apabhraMzamAM lakhAyelI che ane teno nAyaka bhaviSyadatta rAjA che. jJAnapaMcamInA phaLanuM temAM varNana kareluM che. teno lekhaka dhanapAla pote ja potAno paricaya ApatAM kahe che ke tenA pitAnuM nAma mAsara hatuM ane mAtAnuM nAma dhanazrI hatuM. tenuM padya lakhANa dhavala ane puSpadaMta kavinA lakhANa sAthe sarakhAvI zakAya tevuM che. tenI apabhraMza hemacaMdranA apabhraMza karatAM prAcIna lAge che paNa te uparathI tenI ane hemacaMdranI vacce be saikAnuM aMtara hoya ema kalpI tene dazamI sadImAM mukavAnuM yuktiyukta lAgatuM nathI. ulaTuM, IsavI sananI bAramI sadI AsapAsa thayo hovAnuM sAmAnyapaNe svIkArAyuM che. dhArAdhIza muMjane ane bhajano paNa ati mAnIto, sarasvatI birUdane prApta thayela, pAIyalacchI""tilaka maMjarI" vagereno racanAra vipra sarvadevano putra dhanapAla uparyukta dhanapAla karatAM bIjo ane tenA pachI thayo hovAnuM manAya che. bhavismayatta kahA'nA racanAra dhanapAlane vinTaranilTa, yAkobIne anusarI, digabara jaina zrAvaka kahe che. gharkaTavaMza eja upakeza- Ukeza vaMza ane Ukeza eTale osavALa vaMza evuM paNa kathana jovAmAM Ave che. sArAMza e ke vikramanI agIAramI sadImAM ke te pahelAM thaI gayelA zvetAMbarAcArya zrI mahezvarasUri racita prAkRta gAthAmaya paMcamI kathAnA dasamA kathAnaka bhaviSyadatta uparathI IsavIsananI bAramI. sadImAM thayela manAtA gharkaTavaMza vaNika digaMbara jaina dhanapAle bhavismayA kahA athavA suyapaMcamI kahA' apabhraMza bhASAmAM racI. 10 mohanalAla dalIcaMda desAI kRta "jaina gUrjara kavio' (jai. gu. ka), prathamabhAga, muMbaI, 1926, pR. 37, 11 AthI viruddha abhiprAya mATe juo uparyukta pustakanuM pR.38. tathA je. sA. sa. I. nuM pR. 230 uparanuM vAkaca " dhanapALa kavi lagabhaga dasamI sadImAM thayo." eja pustakanA pR. 188 upara A paikI bhaviSya datta kathA parathI gharkaTa vaNika dhanapAle apabhraMzamAM bhavismayatta kahA- paMcamI kahA racI jaNAya che" vAkaya lakheluM che. mahezvarasUri I. sa. nA dazamA saikAmAM prAyaH thayA ema to zrI. desAI teja pustakanA pR. 187 upara kabula kare che to pachI mahezvarasUrinA "paMcamI kathA targata bhaviSyadatta kathAnakano AdhAra laI "bhavisayatta kahA lakhanAra dhanapAlane dazamI sadImAM kayAMthI mukaze ? 12 juo uparyukta 5. bhA. gra. sa. nA prAstAvika (aMgrejI) pU. 6ra uparanI pahelI pAdanodha. 13 vinTaraniOkata "hisTarI opha InDIana liTarecara, va. 2. pR. 53ra uparanI cothI pAdanoMdha. 14 uparyukta pustakanuM pR.532. 15 uparyukta. 5. bhA. gra. - pR. 327 tathA pR. 339 / 16 uparyukta je. sA. saM. I.pR.53 uparanI 441 mI pAdanodha. 17 sarakhAvo uparyukta je. bhAM. gra. s.nA pR. 44 uparanuM nisrokta vAkyaH-sAjaM siddhA carkaThavaNigvaMzodravadhanapAlanirmitA.........apabhraMzA bhavissayatta kahA (paJcamIkahA) asyA eva pAnA upara ahiMA eka vAta khAsa spaSTa karI levA lAyaka che. eka "paMcamI caria? rU.1.5. Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34] bhAratIya vidyA [varSa 3 dhanapAlanI "bhavisayatta kahA" pachI teramI ane caudamI sadImAM koIe saMskRtaprAkRtAdimAM paMcamI kathA viSe kAMI lakhyuM hoya tevuM jANavAmAM nathI. paMdaramI sadImAM vibudha zrIdhara nAmanA koI digaMbara jaina vidvAne "bhaviSyadatta carita" saMskRtamAM lakhyuM hevAnuM bahAra AvyuM che. A bhaviSyadatta caritra paMcamI vratane anulakSIne dhanapAlanA "bhavismayatta kahAnI peThe lakhavAmAM AvyuM hoya evo pUrato saMbhava che. bhASA saMskRta che. patra saMkhyA 79 nI che ane lipisaMvata 1486no che. e uparathI ema mAnI zakAya ke te saMvata 1486 pahelA thayela haze. dilhInA dharmapurA mahellAmAM AvelA nayAmaMdiranA bhaMDAramAM A granthanI prati che. juo "anekAMta"jUna, 1941- pR4-350. A pachI vikramanI soLamI sadImAM siMhasena amaranAma raIdhue (digaMbara jaina) mahesara cariya." "bhavismayatta cariyAdi' apabhraMza bhASAmAM racelA jaNAya che. A bhavismayatta cariya" paMcamI vratanA phaLanA draSTAMta rUpe mahezvarasUri, dhanapAla, vibudha zrIdharanI mAphaka siMhasene lakhyuM hoya e taddana svAbhAvika che. A kavinuM nAma "raIdhu" che. te harasiMha siMghaIno putra ane guNakIrti ziSya yazakIrtino ziSya hatuM. A yazaHkI igvAliyaramAM I. sa. 1464 (vi. saM. 1521)mAM rAjakartA tomara vaMzanA kIrtisiMha rAjAnA samayanI AsapAsa vidyamAna hovAnuM jaNAyuM che tethI siMhasena yA raIdhue paNa te ja samaya AsapAsa A graMtho racyA hovA joIe. potAnA granthomAM teNe guNAkara, dhIrasena, devanaMdi, jinavarasena, raviSeNa, jinasena, surasena, dinakarasena, caumuha, svayaMbhU, ane puphiyaMtano ullekha karela che. Aja kavinA racelA "daha lakakhaNa jayamALa" nAmanA granthanI prastAvanAmAM paMDita premI jaNAve che ke "raIdhu" kavie "bhavismacariyAdi' grantha lakhyAnA ullekha maLI Ave che. teo ema paNa jaNAve che ke te sarva graMtho apabhraMzamAM hovA saMbhava che. A "bhavismayatta cariya" mudrita thayuM jANavAmAM nathI. vikramanI sattaramI sadInA lagabhaga madhyabhAgamAM (saM. 1655 mAM) tapAgacchIya kanakakuzale saMskRta bhASAmAM "jJAna - paMcamI mAhAsya" padyamAM lakhyuM. AnI eka tribhuvana svayaMbhu nAmanA AThamA-navamI zatAbdimAM (juo bhAratIya vidyA (mAsika) bhA. 16 a. 2; pR. 177) ela manAtA kavie lakhyuM hovAno ullekha maLI Avyo che (juo bhAratIya vidyA (mAsika) bhA. 2; a. 1; pR. 59). to pachI mahezvarasuri ane dhanapAla pahelAM paNa paMcamI vrata upara lakhAyuM hovAnuM mAnavuM paDe. A grantha jovA maLe ghaNI bAbato upara prakAza paDavA saMbhava che. 18 uparyukata je. sI. e. I. pR. para0. 19 uparyukata je gu, ka. prathama bhAga, pR. 87. 20 na grantha ravAkara kAryAlaya taraphathI prakAzita A graMthanI . nAthurAma premInI prastAvanA. 21 uparyukta je. 2. pR. 264 tathA lIMbaDI jaina jJAna bhaMDAranI hastalikhita prationuM sucIpatra (lIM, bhA. . sa)- zrI Agamodaya samiti granthoddhAra granthAMka - 58-prathama AvRtti, muMbaI, I. sa. 1928, pR.62 tathA uparyukta jai. sA. saM. I. pR. 604. A "jJAna paMcamI sAhAbhya, zrIvijyadharmasuri jaina granthamAlAnA pu. 37 nA eka bhAgarUpe bahAra paDela che. juo "zrIparvazthA saMgraha'(pa.ka. saM.) vijayadharmasUri jaina granthamAlA, 5 37 saMpAdaka-sva. munizrI himAMzuvijaya, ujajaina, vi.saM. 1993. pR-3-16, Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] nANapaMcamI kahA-tenAlekhako, pratio ane vastuno paricaya [35 prati pATaNanA saMghavI pADAnA bhaMDAramAM tathA lIMbaDInA jJAnabhaMDAramAM be prati che. racanA saMvata (vikramIya) 1655 lakhela che. "jaina granthAvali' tenuM zloka pramANa 150 gaNAve che. ane lIMbaDI bhaMDAranuM sUcIpatra 15ra zloka noMdhe che ke jyAre e kathAnA mudrita graMthamAM 140 zloka che. zrIyuta desAI pitAnA "jaina sAhityanA saMkSipta ItihAsamAM lakhe che ke tapAgacchIya kanakakuzale saM. 16papa mAM "varadatta guNamaMjarI kathA "saubhAgya paMcamI kathA" ane "jJAna paMcamI kathA" para bAlAvabodha racyo che. A vAMcatAM ApaNane seja AbhAsa thAya ke zrI desAI A traNeya pustakone judA judA samaje che paNa kharI rIte ema nathI. kanakakuzale eka ja bAlAvabodha racyo che ane te "jJAna paMcamI mahAbhya' upara. ane temAM dRSTAMtarUpe varadatta, guNamaMjarIne lIdhA che tema ja kanakakuzala te graMthamAM nisrokta zloka" lakhe che "jAyate'dhikasaubhAgyaM paJcamyArAdhanAt nRNAm / ityasyA abhidhA jajJe loke saubhAgyapaMcamI // " je uparathI ene "saubhAgya paMcamI" paNa kahI zakAya. arthAta kanakakuzale traNa bAlAvabodha nathI racyA paraMtu eka ja bAlAvabodha racela che. tapAgacchIya kanakakuzala pachI racaMdra ziSya mANikyacaMdra ziSya dAnacaMdra vijayasiMhasUri rAjya saM. 1700 mAM "jJAnapaMcamI kathA" ("varadatta-guNajarI kathA) racI. A kathA mudrita thaI nathI. tenI pratio vagere kyAM che te kAMI jANavAmAM AvyuM nathI. dAnacaMdra pachI "saptasaMdhAna mahAkAvyanA lekhaka upAdhyAya mevavijayajIe (aDhAramI sadI) paNa "paMcamI kathA" lakhI hovAno ullekha maLI Ave che. te haju mudrita thaI jaNAtI nathI. tenI prati paMnyAsa zrIhavijayajI pAse che ema zrI desAI potAnA "jaina sAhityanA saMkSipta itihAsamAM jaNAve che. A pachI ogaNIsamI sadImAM vi. saM. 1829thI 1869nA gALAmAM kharataragacchIya kSamA kalyANa upAdhyAye "saubhAgya paMcamI' nAme paMcamI vratanA mahAmya upara saMskRtamAM gadya padya yukta kathA racI. A pustaka vijayadharmasUri jainagranthamALA taraphathI prakAzita parvathA saMgraha" nAmanA granthathI bhinna paraMtu teja nAmadhArI eka bIjA parvakathA saMgraha" nAmanA patrAkAre mudrita pustakamAM prathama kathArUpe sthAna pAmelI che. tenA saMpAdaka maNisAgarajI che ane jaina chApakhAnA - koTA (rAjaputAnA) taraphathI prasiddha thayelI che. A kSamAkalyANa upAdhyAya kharataraga22 juo uparyukta jai gra. pR. 264. 23 juo uparyukta lI. bhA. 2. sU, pR. 6ra. 24 juo uparyukta 5. ka. se. pRSTho 3-16. 25 juo uparyukata je. sA. saM. I. pR. 591 tathA 604. 26 juo uparyukta 5. ka. saM. pra. 15. sloka 136. 27 juo uparyukta jai. sA. saM. I. pR. 602. 28 juo uparyukta pustakanuM pR. 653. Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36] bhAratIya vidyA [varSa 3 chIya jinalAbhasUrinA ziSya amRtadharmanA ziSya hatA. zrI. desAI noMdhe che ke temaNe cAturmAsika holikA Adi daza parva kathA racI hatI. paraMtu tyAM AgaLa teo e daza parva kathAomAM "saubhAgya paMcamIno ullekha spaSTa rIte karatA nathI. jo ke kSamAkalyANa upAdhyAye saubhAgya paMcamI" racI hatI e nirvivAda che. lIMbaDI bhaMDAramAM AnI eka prati che. "jaina graMthAvali'mAM kSamAkalyANa ta "saubhAgya paMcamI" viSe spaSTa ullekha nathI. "akSayatRtIyA kathA,' 'aThThAI vyAkhyA "cAtumasika parva kathA." "paiSa dazamI kathA." "meru trayodazI thA." "mauna ekAdazI kathA (prA), "rajaH parva kathA." "holikA kathA" ane "rohiNa kathA" vagereno grantha tarIke "jainagranthAvali'mAM ullekha che paNa kartAnuM nAma nathI lakhela. ane e badhAnI pratio amadAvAdanA DelAnA bhaMDAramAM che ema tyAM lakheluM che. A badhA parvone saravALo karatAM nava parva thAya che. ane zrI. desAI daza parvakathAo lakhI hovAno ullekha kare che. te uparAMta jaina graMthAvalimAM teja pRSTha upara "jJAna paMcamI" kathAno ullekha che. kartAnuM nAma nathI ane prati amadAvAdanA DelAnA bhaMDAramAM che ema jaNAvyuM che. to kadAca A jJAna paMcamI kathA" kSamAkalyANa racita hovA saMbhava che kAraNa ke e rIte zrIdesAIno kSamAkalyANe daza parvathAo lakhI hovAno ullekha temaja lIMbaDI bhaMDAramAMthI maLI AvatI kSamAkalyANa racita "jJAnapaMcamI kathA" vALo ullekha e banne bAbate sAcI Thare. "jaina graMthAvali' traNa jJAna paMcamI kathAo noMdhe che. temAMthI eka te spaSTarIte kanakakuzala racita lakhela che. bIjI e kalpanA karI che tema kSamA kalyANa racita hoya ane trIjI sauMdaryagaNi racita pATaNanA saMghavIpADAnA bhaMDAramAM che ema sUcavI pAdanoMdhamAM zaMkA karI che ke sauMdaryagaNi nAmanA koI AcArya thayA jANavAmAM nathI. eka ja lekhaka racita eka ja graMthanI be pratio hovA paNa saMbhava che. saudaryagaNie potAnuM nAma potAnI mAlIkI sUcavavA tyAM lakhyuM hoya ane bhUlathI ene nAme e kRti mAtra tyAM lakhela nAma uparathI caDAvI devAmAM AvI hoya ema paNa bane. kSamA kalyANakRta "saubhAgya paMcamI" (mudrita) tapAsavAthI mAluma paDe che ke emaNe padyo to kanakakuzala racita "jJAna paMcamI mAhAbhya" mAMthI lIdhA che ane gadyavibhAga pote racyo hoya ema dekhAya che, jo ke A gadyavibhAga paNa kanakakuzala racita "jJAna paMcamI mAhAtmyanA bhAvane barAbara anusare che. tyAra bAda vikramanI vIsamI sadImAM AjathI lagabhaga ogaNIsa varSa pahelAM eTale vi. saM. 1982 mAM digaMbara jaina vidvAna brahmacArI rAyamale saMskRtamAM "bhaviSyadattacarita" lakhyAnuM vAMcyuM che. patra saMkhyA 45nI gaNAvI che ane lipi saMvata 1982 29 juo uparyukta je. sA. saM. I. pR. 676. 30 juo uparyukta lIM, bhAga. sU. nuM pariziSTa naM. 1. pR. 4. 31 juo uparyukta je.gra pR. 264. 32 juo uparyukta granthanuM uparyukta pR. 33 juo uparyukta granthanuM uparyukta pR. Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] nANapaMcamI kahA-tenA lekhako, pratio ane vastuno paricaya [ 37 mukela che. hindImAM tenA upara bhagavatadAse TIkA paNa karelI che." A grantha paNa nAma uparathI to paMcamI vrata upara ja lAge che. jovAthI vadhAre mAluma paDe. hajI te prakaTa thayo hoya evuM jANavAmAM nathI. uparyukta dilhImAM dharmapurA mahollAnA nayA maMdiranA bhaMDAramAM tenI prati che. ahiM sudhI to ApaNe paMcamI mAhAtmya upara saMskRta, prAkRta, apabhraMzAdi bhASAmAM koNe kyAre lakhyuM te saMbaMdhe carcA karI. have ApaNe te saMbaMdhe jUnI gUjarAtImAM koNe kyAre zuM lakhyuM che teno paNa vicAra karI laie. sattaramI sadInA aMtabhAgamAM eTale ke lagabhaga vi. saM. 1685 mAM tapAgacchIya hIravijayasUri - mehamuni -kalyANakuzala ziSya dayAkuzale 'jJAnapaMcamI - nemijinastavana' jUnI gujarAtImAM lakhyuM. AdimAM temAM lakhyuM cheH 35 - 66 zAradamAta pasAule nijagurucaraNa namevi paMcamI tavidhi huM bhaNuM hiDe haraSa dharevi." dayAkuzale uparyukta stavana racyuM teja arasAmAM kharataragacchIya jinacaMdrasUri - sakalacaMdra upAdhyAyanA ziSya samayasuMdara upAdhyAye vi. saM. 1685 AsapAsamAM jesalameramAM 'paMcamI vRddha (moDhuM) sta.' (jJAna paMcamIpara 3 DhALa 25 kaDInuM stavana) tathA paMcamI laghu stavana ' 5 - kaDImAM jUnI gujarAtImAM lakhyAM. namUnA nIce pramANe che 31 : 'paMcamI vRddhastavana"nI AdiHpraNamuM zrI gurupAya nirmalajJAna upAya, paMcamI tapa bhaNuM e, janama saphaLa giNuM e. * paMcamI laghustavana 'nI Adi paMcamI tapa turbhe karore prANi, nirmaLa pAmo jJAna. aMta pArzvanAtha prasAda karIne, mahArI pUro umeda re, samayasuMdara kahe huM paNa pAmuM, jJAnano paMcamo bhedare. lagabhaga Aja samaye tapAgacchIya sakalacaMdra upAdhyAya ziSya sUracaMdra ziSya bhAnucaMdra ziSya devacaMdra khIjAe paNa * saubhAgya paMcamI stuti' lakhI che. * aDhAramI sadInA pahelA dasakAmAM tapAgacchIya vijayasiMha-vijaya deva-saMjama harSa guNaharSe ziSya labdhivijaye mauna ekAdazI stavana' uparAMta 'saubhAgya paMcamI - jJAna paMcamI stavana' jUnI gujarAtImAM racyAno dAkhalo maLe cheH 34 juo "anekAMta " - 1941, jUna - pR. 350. 35 jIo uparyukta je, gU, ke, prathama bhAMga, pR. 29. 36 juo uparyuMkta hai, gu. ke. prathama bhAga, pR. 380, 37 jIo uparyaMta je. g. ka. prathama bhAga, pR. 579. 38 juo je, gU, ke, khIne bhAga, pR. 123, Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28] mAratI vidyA [varSa 2 Adi Adi jiNAvara (2) sayala jagajaMta vaMchie suhaMkara pathakamala namavi deva sArA samaria, tima nia sahaguru nAmanaI mujha manni kaji karia bhamaria, kahisya sohaga paMcamI nANapaMcamI timma ArAhataI dUri hoInANAvaraNa kamma. 1 vi. saM. 1731 lagabhaga kharataragacchIya jinaraMge "saubhAgya paMcamI upara sakjhAya lakhyAnuM noMdhAyuM che. vi. saM. 1748 (?) kArtika suda 5 somavAre AgrAmAM tapAgacchIya cAritra sAgara-kalyANasAgara-RddhisAgara ziSya aSabhasAgare "guNamaMjarI varadatta copAI jUnI gujarAtImAM lakhyAnuM ullekhAyuM che - Adi "bhAvika jIva upakAra bhaNi, jayeM kahyo pUravasUri, kAti sudi paMcami taNe, kahisyuM mahimApUra.". 6 aMta RSabhasAgara nijamati anusAre, e kahI INa prakAreM, bhaNe guNe e carita pavita I AnaMda havai tasa cittaIjI . 20 vi. saM. 1799 nA zrAvaNa suda 5 ravivAre pAlaNapuramAM tapAgacchIya vijayaprabhasUri-premavijaya ziSya kAMtivijaye jUnI gujarAtImAM saubhAgya paMcamI mAhAca-garbhita zrI nemijina stavana' racyuM - Adi "paNam pavayaNa devIre sUra bahu sevita pAsa, paMcamI tapa mahImA kahuM, dejyo vacana prakAza. 1 je suNatAM duHkha nikasere vize saMpada heja, Atama sAkhi ArAdhatAM sAdhatAM vAdhe teja." 2. A sivAya jJAna paMcamI upara athavA tene lagatAM viSaya upara gUjarAtImAM baNArasI kRta 'jJAna paMcamI caityavaMdana, "jJAna paMcamI udyApana vidhei svAdhyAya, vijayalakSmI sUri kRta "jJAna paMcamI devavaMdana," "jJAna paMcamI svAdhyAya ane guNavijaya kRta "jJAna paMcamI stavana" vagere vagere lakhAyA che." 39 juo uparyukta je. gu. ka. bIjo bhAga, pR. 273. 40 juo uparyukta je. gu. ka. bIjo bhAga, pR. 380. 41 juo uparyukta je. gU. ka. bIjo bhAga, pR. 531. Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] nANapaMcamI kahA-tenA lekhako, pratio ane vastuno paricaya [39 mahezvara sUrio 43 'jJAna paMcamI kathA' athavA ' paMcamI mAhAtmya'nA racanAra sajjana upAdhyAyanA ziSya mahezvara sUri vi. saM. 1109 pachI to nathI ja thayA e vAta nirvivAda che kAraNa ke jJAna paMcamI kathAnI jUnAmAM jUnI tADapatrIya pratino lekhana saMvata 1109 che te ApaNe Aja lekhamAM AgaLa joI gayA. AnA anusaMdhAnamAM e paNa jaNAvavuM Avazyaka che ke 'jaina granthAvali'mAM ullekhela vidattAkhyAna ke bhaviSyadattAkhyAnakAra mahezvarasUri te khIjA koI nahi paNa 'jJAna paMcamI'nA lekhaka mahezvarasUri. te paNa Aja lekhamAM AgaLa ApaNe tapAsI gayA. 44 apabhraMzabhASAmAM pAMtrIza gAthAmAM saMyamamaMjarI'nA lakhanAra eka bIjA mahezvarasUrino ullekha ahiM karI levo joie.45 tyAra bAda eka trIjA mahezvarasUri te thaI gayA ke jeNe 'pAkSika athavA Avazyaka sakSati' upara 1040 gAthA pramANa TIkA lakhI che. A mahezvarasUri vAdidevasUrinA ziSya hatA ane e hisAbe temano astitvakALa vikramIya teramI sadIno lagabhaga madhyabhAga saMbhave. temaNe racelI vRttinuM nAma 'sukha prabodhinI' che. e vRtti racavAmAM temane vajrasena gaNie sahAya paNa karI hatI (juo kAMtivijayajI pravartakano pustakara bhaMDAra, vaDodarA, naM. 10). r tr cothA mahezvarasUri te thaI gayA ke jemaNe * kAlikAcArya kathA ' khAvana prAkRta gAthAmAM lakhI che. * jaina granthAvali' pR. 250nI noTamAM umere che ke " A mahezvara sUri te kayA te bAbata kAMI cokkasa pUrAvo maLI zakato nathI. paNa te prAcIna vakhatamAM thayelA hovA joie. temanA saMbaMdhamAM pITarsananA khIjA riporTamAM (jaina sAhityanA saMkSipta itihAsa'mAM khIjo nahi paNa pahelo riporTa lakhyo che ) pU. ra9mAM sadarahu kathAnI noMdha letAM prAnte "iti zrI pallIla ('jaina sAhityanA saMkSipta itihAsa'mAM A gacchane pallIvAla gaccha tarIke oLakhAvela che ane te sAcuM che) gacche mahe 43 juo pAdanoMdha 4. teo sajjana upAdhyAyanA ziSya hatA te mATe juo 'jJAna paMcamI kathA'nA prazastigata nisrokta zloko: do pakkhujjoyakaro dosAsaMgeNa vajjio amao / sirisajjaNaujjhAo auvvacadubva akkhattho // sIseNa tassa raiyA dasa vi kahANAi ime u paMcamie / sUrimahesaraeNaM bhaviyANaM bohaNaTThA // 44 jIo pAdanoMdha 9. 45 jIo upapyukta je, gra, pR. 192; upayukta je. sA. saM. I. pR.331; lIM. bhA. gra* sU. pR. 176; uparyukta pa. bhA. gra. s. (aMgrejI prAstAvika) pR. 63; Printed in the introduction of mavizkayattAhA ( gA. o. sI. naM. 20). 46 uparyukta je. gra, pR. 143. 47 uparyukta je, sA. saM. I, pR. 336, 48 uparyukta je gre. pR. 250. 49 umpyukta jai. sA. saM. I. yu. 431. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40] bhAratIya vidyA zvarasUribhirviracita kAlikAcArya kathA samAptA" Avo ullekha che. saMvata 135 no noMdhyo che paNa amArA dhAravA mujaba te prati lakhyAno hovo joIe. A bAbata saMyamamaMjarI'mAM paNa vizeSa khulAso jovAmAM Avato nathI." pAMcamA mahezvarasUri e thaI gayA ke jemaNe "vicAra rasAyana prakaraNa" (amadAvAdanA DelAnA upAzrayanI TIpamAM AnuM nAma "vicAraNa prakaraNa" jovAmAM Ave che paNa te vicAra rasAyana prakaraNa" ja hoya ema saMbhave che) 87 gAthAmAM saMvat 1573mAM racyuM." chaThThA mahezvarasUri te devAnaMda gacchanA mahezvarasUri ke jeo saMvat 1630 mAM thaI gayA. sAtamA mahezvarasUrine ukha lIMbaDInI sUcImAM maLI Ave che. temaNe "zabda bheda prakAza" racyo hato jeno lekhana saMvat vi. sa. 1644 lIMbaDI bhaMDAravALI pratimAM noMdhelo che. nava patra che ane 366 zloka saMskRtamAM che. AThamA mahezvarasUri saMbaMdhenI thoDIka vigata "jaina granthAvalimAM maLI Ave che. teo vardhamAna sUrinA ziSya hatA ane 123 gAthAmAM "siddhAMtoddhAra prakaraNa racyuM hatuM evo ullekha temAM che.pa3 "jaina sAhityanA saMkSipta itihAsamAM ema jaNAvyuM che ke "siddhAMta-vicAra" athavA "siddhAMtoddhAra"(pI. 1,33) vimalasUrinA ziSya caMdrakIrti gaNie racyo hato.54 jaina granthAvali' to bIjA be mahezvarasUrio paNa jaNAve che jemAMnA eke liMgabheda nAmamALA 55 ane bIjAe 3000 zloka pramANa "vizvakoSa' racyo hato. A rIte daza mahezvarasUrio thayA. ane agIAramAM mahezvarasUri lIMbaDI bhaMDAranI sUci pramANe e thayo ke jemaNe saMskRtamAM "zabda prabheda" nAmano 200 zloka pramANu graMtha lakhyo. tenA sAta pRSTha che. pacha A agIAra mahezvarasUrio paikI "jJAna paMcamI kathAnA lakhanAra mahezvarasUrie bIjo koI graMtha lakhyo che ke nahi te tapAsavAthI kayA mahezvarasUri bevaDANA che tenI khabara paDaze. "paMcamI kathA"nA lakhanAra mahezvarasUrie potAne mATe sajjana upA dhyAyanA pote ziSya hatA te sivAya kazuM ja prazastimAM jaNAvyuM nathI. chatAM pote vikramIya agIAramI sadInA prathama dazaka pahelAM thayA hatA eto ApaNe AgaLa 50 uparyukta je. sA. saM. I. pR. 518; uparyukta je. 2. pR. 13551 uparyukta jai. sA. saM. I. pR. 606, para juo uparyukta lI. bhA. 2. su. pR. 140. 53 juo uparyukata jai. 2. pR. 136. 54 juo uparyukta je. sA. saM. I. pR. 276. 55 juo uparyukta je. 2. pR. 312. pa6 juo uparyukta jai. 2. pR. 313. 57 juo uparyukta la. bhA. gra. sU. pR. 140. Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMja 2 ] nALapaMcamI aa tenA helo,matio ane vastuno paricaya [o joI gayA. eTale jyAM gurubheda ane samayabheda spaSTapaNe batAvavAmAM Avyo haze tyAM to paMcamI kathAnA racanAra mahezvarasUri te te mahezvara sUrithI judA ema bedhaDakapaNe kahI zakAze. * Avazyaka saptati' upara TIkA lakhanAra mahezvarasUri vAdideva sUrinA ziSya hatA tethI, 'kAlikAcArya kathA' prAkRtamAM lakhanAra mahezvarasUri pallivAla gacchamAM thaI gayA tethI, 'vicAra rasAyana prakaraNa'nA racanAra mahezvarasUri saM. 1573 mAM vidyamAna hatA tethI, devAnaMda gacchanA mahezvarasUri gabhede tathA saM. 1630 mAM thaI gayA tethI, 'siddhAMtoddhAra prakaraNa'nA racanAra mahezvarasUri vardhamAnasUrinA ziSya hatA tethI, ane 'zabda bheda prakAza,' 'liMgabheda nAma mALA,' 'vizvakoSa,' ane 'zabda prabheda' nA lakhanAra cAreya mahezvarasUrio arvAcIna dekhAya che tethI e naveya mahezvarasUrio 'jJAna paMcamI' kathAnA lekhaka mahezvarasUri karatAM bhinna che e nirvivAda che. have rahyA eka 'saMyama maMjarI'nA lakhanAra mahezvarasUri je prastuta 'jJAna paMcamI kathA'nA lekhaka mahezvarasUri hoya evI saMbhAvanA rahe che, apabhraMza bhASAmAM 'saMyama maMjarI' nAmano prakaraNa grantha lakhanAra mahezvarasUrie te graMthamAM paNa potAnA samaya vagere viSe kazo ullekha karyo nathI. potAnA 'hisTarI opha InDIana liTarecara' bhAga. 2. mAM vinTarani 'saMyama maMjarI'nA lakhanAra mahezvarasUrine hemahaMsasUrinA ziSya bhUlathI mAnIne hemacaMdrasUrinA samasAmayika athavA 1309 pahelAM to avazya thayelA mAne che. 'kAlakAcArya kathAnaka'nA karyAM mahezvarasUri ane saMyamamaMjarInA mahezvarasUri anne eka che ema kalpI, 'kAlakAcArya kathAnaka 'nI tADapatrIya prati I. sa. 1309 mAM lakhAyelI maLI Avela che te uparathI saMyamamaMjarInA racanAra mahezvarasUri 1309 pahelAM moDAmAM moDA thayA hovA joie ema gaNI teo hemahaMsasUrinA ziSya che ema AgaLa kahyuM tema bhUlathI mAnI temane hemacaMdrasUrinA samasAmayika banAve che. A AkhI vicArasaraNi bhUla bharelI dekhAya che. pahelAM to e ke kAlakAcArya kathAnaka'nA racanAra mahezvarasUri teja 'saMyamamaMjarI'nA racanAra mahezvarasUri, meM AgaLa kahyuM tema, mAnavAnuM khAsa kAMI kAraNa nathI. te uparAMta, mahezvarasUri hemahaMsasUrinA ziSya hatA e khoTuM che kAraNa ke ulaTuM hemahaMsasUri (pUrNacaMdrasUri ziSya)nA ziSya 'saMyamamaMjarI' nAmanA prakaraNa grantha upara prAkRta-saMskRta kathAothI alaMkRta vistIrNa vyAkhyA racI prakaraNakAra taraphano potAno AdarabhAva vyakta karyo che. eTale pUrNacaMdrasUri ziSya hemahaMsasUri ziSya to vRttikAra thayA, nahi ke prakaraNakAra; alamatta, potAnI e vyAkhyAmAM vyAkhyAkAra hemahaMsasUri ziSya paNa prakaraNakAra mahezvarasUri saMbaMdhe kazuM ja lakhatA nathI, mahezvarasUri 'saMyamamaMjarI'nA racanAra hatA e paNa kadAca vyAkhyAkAra jANatA no'tA kAraNa ke mahezvarasUri zabda prayogane badale teo prakaraNakAra kahIne ja lekhakane oLakhAve che. A hemahaMsasUri ziSya te kadAca hemasamudra 58 nu ghu, paTaTTu nI sAtamA pAnioMdha, OM... Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42] bhAratIya vidyA [gharSa 3 hoya.pa9 pUrNacaMdrasUri- hemahaMsasUri hamasamudrasUri nAgorI tapAgacchanA hatA ke caMdragacchanA hatA te viSe matabheda che. A "saMyamamaMjarI'nI traNa tADapatrIya pratio pATaNa bhaMDAramAM che. jesalameranA bRhaddabhaMDAramAM paNa eka tADapatrIya prati che ane lIMbaDI bhaMDAramAM paNa eka hastalikhita prati che. bhASA apabhraMza che ane kula gAthA 35 che. tenA upara vistIrNa vyAkhyA pUrNacaMdrasUri ziSya hemahaMsasUrinA ziSya lakhelI che. A graMtha mudrita thayela che. "saMyamamaMjarI'nA racanAra mahezvarasUri agIAramI sadI (vikramIya) mAM thaI gayA tethI "jJAna paMcamI thA'nA lekhaka mahezvarasUri ane A mahezvarasUri eka hoya ema saMbhave che. 5 juo uparyukta je. sA. saM. I. pR. 585. 60 juo uparyukata pustakanuM uparyukta pR. tathA uparyukta pa. bhA. 2. sa. pu. 113. 61 juo uparyukta. pa. bhA. 2. sa. pR. 68, 162 tathA 193, 62 juo uparyukta je. bhA. gra. sU, pR. 38, 63 juo upayukta lIM. bhA. 2. sa. pR. 176. 64 juo gA. o. sI. naM. 20. 6pa juo uparyukta je. sA. saM. I. pR. 331 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuM vikramAditya mahAn samrAT hato ? le0- zrIyuta DuMgarasI dharamasI saMpaTa. saMvatakAra samrATa vikramAditya koNa hato ? kyAre thayo? eNe kevA moTA vijaya meLavyA? te saMbaMdhI itihAsavettAonI vacce moTA matabhedo che; A saMbaMdhI ItihAsa hajI kAMI cokasa nirNaya lAvI zakyo nathI. ItihAsazo A saMbaMdhI judA judA mato dharAve che. hamaNAM zrI vikramAdityanI 2000nI saMvatsarI ujavavAnI hIlacAla cAle che. A samaye judA judA pracIna ItihAsavettAo ane purAtattvajJonA mato saMkSiptamAM ane darzAvyA che. yuropiyana itihAsavettAo guptavaMzanA mahAna samrATa caMdragupta vikramAdityane (isunI cothI sadI) khara vikramAditya tarIke gaNe che. kAlidAsa kavine paNa enA ja samayamAM muke che. ApaNA sanAtanI vidvAno vikramAdityane ujajayinInA mahAparAkramI samrATa ane paropakArI pati tarIkenuM cakravartAipaNuM ApIne mahattA darzAve che. paraMtu e mAnyatAne Teko ApanAra sikkA, smaraNasthaMbho, prAcIna granthonA purAvA ke prAcIna paradezI pravAsIonA ullekho dekhADI zakatA nathI. vikramAditya mahAna samrATa hato evo ekeya aitihAsika purAvo nathI. grIka lekhako, cInA pravAsIo paNa vikramAditya saMbaMdhI koI prakAza pADatA nathI. vikramAdityanA samayano ane mahanAno cekasa nirNaya ApanArA zilAlekho vigere kAMI maLatA nathI. ApaNA Adhunika vidvAno paNa vikramAditya saMbaMdhI jUdA jUdA abhiprAyo dharAve che. e samrA koNa hato ? kyAre thayo? ane zA tenA mahAna parAkrame hatA te saMbaMdhI ItihAsaNo judA judA mato dharAve che. e hiMdu Arya hato ke paradezI vaMzano hato te mATe paNa jUdA jUdA abhiprAyonA anumAno ApaNI samakSa mukAyA che. vikramAdityanA paropakAra saMbaMdhI "vaitALa paMcaviMzatI, "siMhAsana batrIsI,' kathAsaritsAgara,' 'ja prabaMdha ane jaina rAsAomAM aneka kathAo che. paraMtu bhaviSya purANa"nI anaitihAsika kathAonI peThe e sarvane aitihAsika pAyo nathI. mAtra lokaraMjanaWA sivAya koI paNa rIte enA upara AdhAra mukAya tema nathI. "vAyu, viSNu purANa" ane "zrImad bhAgavatamAM ghaNI zraddhA Ave evI aitihAsIka vaMzAvaLIo che. paraMtu e koImAM paNa vikramAditya saMbaMdhI ullekha maLato nathI. enA mATe mauna sevavAmAM AvyuM che. samrA vikramAditya saMbaMdhI jUnAmAM jUno ullekha jainonA kAlikA kathAnakamAM maLe che. ujjayinInA gardabhIlavaMzane rAjA gaMdharvasena eka jaina sAdhvIne potAnA aMtaHpuramAM upADI gayo. e bAInA bhAI kAlakAcArya IrAna jaI tyAMnA zakonA saradArone samajAvIne hiMda teDI lAvyA. emaNe maLIne gaMdharvasenane harAvyo. sAta varasa sudhI A zakonuM rAjya avaMti upara rahyuM (buddhiprakAza pu. 76 pR. 88, di. bA. Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4] mAratA vidyA [varSa 3 kezavalAla bhAIne lekha). e gaMdharvasenanA rAjakumAra vikramAditye paiThaNanA ariSTakarNa-sAtakaNa AMdhrapatinI madada meLavI zakone harAvyA. vikramAditye zakArinuM birUda dhArIne saMvatano AraMbha karyo hoya ema je mAne che. jeno vikramAdityane jaina mAne che. jeno enA saMvatane paNa svIkAre che. pAchaLathI AMdhroe mALavA laI lIdhuM hatuM paraMtu A sarvane svataMtra ItihAsano koI Teko nathI. jenonI mAnyatA mujaba ujjainanuM rAjya moTuM sAmrAjya nahotuM. e TakyuM lAgatuM paNa nathI. prasiddha vidvAna sara jona mArzalanI zodhakhoLa mujaba takSazilA khAte eka kharoSThI bhASAmAM lekha maLe che. te pramANe ajhIja pahelAnA saMvatano e lekha hovAnA cihno temAM che. emAM ajhIja saMvatanuM 136 muM varasa hovAno ullekha che. enA pahelAnA samrA maujhano samaya khrista pahelAM 75 ne barAbara baMdha besato maLe che. ajhIjanA pachIno trIjo rAjA gonDopharasa I. sa. 19mAM rAjya karato hato. grIka sikkAonA sahakArathI banAvelI vaMzAvaLI emAM barAbara maLI jAya che. AthI ajhIja pahele barAbara vikrama saMvatanI zarUAtanA samayamAM AvI jAya che. khrista pahelAnuM 58 muM varasa vikrama saMvatanuM gaNAya che. upalA lekhamAM koI rAjAnuM nAma nathI. AthI A anumAna barAbara nathI ema ghaNAM vidvAno mAne che. A lekhamAM "mahAna samrA, rAjAdhirAja Izvaraputra kuzAna" eTalAM zabdo kharoSThI lipimAM che. A mahAna samrA kaDaphIsasa hovAnuM sara jona mArzala dhAre che, A anumAnane hiMdanA ItihAsaNono Teko nathI. prophesara ke. ema. zaimbavanekara M. A. potAnA jarnala oNpha dhI yunivasITI oNpha e (ve. 1 pArTa, kaMay 1938)nA lekhamAM vikramAdityane I. sa. pahelA 57-58 varasomAM thayAnuM mAne che. eo "kathAsaritsAgarane Azraya le che. pizAca bhASAmAM racAyelI "zrI bRhatkathAnuM kathAsaritsAgara" rUpAMtara che. "kathAsaritsAgara'mAM vikramAditya ane tenA pitA mahendrAditya ba moTA ziva bhakto hatA. zaMkaranA malayAvata gaNanA avatAra tarIke vikramAdityane tyAM gaNavAmAM Avyo che. jeno vikramA. dityane jaina tarIke oLakhAve che. enA pitAnuM nAma gaMdharvasena batAve che. prophesara mbAvanekara meghadUta" ane "vikramorvazIya" nATakamAM Indra mATe vAparelI mahendra upAdhi upara bahu bhAra rAkhatA jaNAya che. enA maMtavya pramANe yuropiyana vidvAnonI mAnyatA che vikramAdityane cothA saikAnA caMdragupta vikramAditya tarIke jaNAve che te pAyA vagaranI che. zrI kAzIprasAda jayasvAla vikrama barAbara thayAnuM mAne che. emanI gaNatarI pramANe I. sa. 57-58mAM vikrama mALavAmAM thayA hatA. paraMtu eo cakrava inahatA. eo jaina gaNatarI pramANe barAbara samaya meLavI Ape che. jainonA sarasvatI gacchanI paTTAvalIomAM zrI mahAvIra svAmIno A jagatamAMthI I. sa. pUrve 549 varasamAM utsarga mAne che. e paTTAvalIo pramANe vikramAditya pahelAM 470 varase emanuM nirvANa manAyuM che. e gaNatarI pramANe - Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavA 2] jhuM vikramAditya mahAn samrAT hato? [45 ( 353 varaso zrImahAviranA nirvANa pUrvanA vyatIta thayA tyAre pAlaka rAjA ava tInI gAdI upara hatuM. e rAjA buddha bhagavAnanA samayAnuyAyI prota rAjAno putra hato. pAlaka rAjA mauryo ane zRMga samrA puSyamitranA sama yamAM hate. 60 varase puSyamitrathI te raMga rAjA bhAnumitra sudhI pasAra thayA hatA (bhAnu mitranA sikkAo maLyA che). 40 varaso pachI samrATuM nahavAna athavA nahapAna thayo. 13 varaso gardabhila rAjA je vikramano pitA hato tenuM rAjya cAlyuM (zrI jAyasvAla e rAjAne gonDopharasa samrATanI sAthe eka ja hovAnuM mAne che). 4 varaso saMvatakAranA saMvata zarU karavAnA varaso. vikrama emanI mAnyatA pramANe 18me varase rAjya siMhAsane beTho hato. vikramano saMvata jaina mata pramANe zrI mahAvIranA nirvANa pachI 488 mA varase zarU thayo hato. (470+18) A 488 varasomAM pa7-58 umeratAM 545-546 khrista pahelAnA varaso barAbara Ave che. zrI vikramAdityanA saMvata sabaMdhI sAthe koI sikkA malyA nathI. e samayanA grIka ItihAsakAroe kAMI ullekha karyo nathI. bauddha samayanA sAhityamAM paNa vikramAditya saMbaMdhI mauna sevAyuM che. enA samayamAM athavA e samayanI 300-400 varasanI maryAdAmAM koI zilAlekha ke tAmrapatra paNa vikramanA saMbaMdhamAM prApta thayuM nathI. purANanI vaMzAvalImAM paNa vikrama saMbaMdhI kAMI IzAro mAtra nathI. mAtra jainonuM kAlikA kathAnaka ja enA saMbaMdhI ullekha kare che. vikramAdityanA paropakAra, mahattA, paraduHkhabhaMjakatA saMbaMdhI bahoLuM daMtakathA sAhitya hiMdanI keTalIka bhASAomAM che. e sarva mAtra rasIlI vArtArUpe kahevAyuM che. enI aitihAsika kiMmata kAMI nathI. vikrama saMvatano sauthI prathama aitihAsika ullekha maMdasoranA lekho (cothI ke pAMcamI sadInA ja) kare che. jaine ane mAlavo A saMvatane I. sa. pa7-18 thI zaruM thatuM hatuM ema mAnyatA dharAvatA AvyA che. vikramanI pahelAM 3pa9 varaso upara pradyotane kumAra pAlaka avantine rAjA hate pachI pATalIputranA mahAna samrATo e pradezanA mAlIka thayA. emanA pachI nahapAna, vikrama vagere sAdhAraNa nAnA rAjAo thayAnuM jaino mAne che. zrI vikramAditya meTo cakravarti samrA hovAnI ekeya sAbItI ke lekha hajI sudhI purAtattvone maLI zakyo nathI. mauryavaMzanA mahAna samrATa priyadarzI azoka (IsunI trIjI sadI)thI te TheTha guptavaMzanA caMdragupta vikramAdiya sudhInA sAtaso varasonI lAMbI mudatamAM koI mahAna cakravatti bhUpati hiMdamAM thayo nathI. alabatta, zaMgavaMzano agnimitra, paThaNane sAtakaNa pahelo ane sAtakaNa bIjo (sAtavAhana ke, zAlIvAhananA nAme oLakhAya che), kuzAna vaMzane kaniSka e vijayI moTA rAjAo hatA. paraMtu emAMthI koI paNa hiMdanA cakravartipaNAnuM birUda meLavI zake tevuM na hatuM. vikramAditya cakravarti ke mahAna purUSa thaI gayA tenI ekeya aitihAsika sAbItI alabhya. Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46] bhAratIya vidyA [ varSa 3 che. alabatta, e avantino sAdhAraNa rAjA hovAnI mAnyatAne jaina sAdhano barAbara Teko Ape che. vikramAditya jarUra thaI gayo hovo joIe nahi te eno saMvata kema cAle? have je je aitihAsika purAvA malyA che te purAvAo pramANe hiMdamAM e samaye koNa koNa rAjyo hatA te ApaNe avalokIe. e samaye zako ane mAlavonI zakti uttarahidanA paMjAba vibhAgamAM vadhatI jatI hatI. A zakoe ujajayinInA gardabhillA rAjAne kADhI mukyo hoya te taddana banavA joga che. paiThaNarAja sAtakaNa bIjAne (sAtavAhana athavA zAlivAhanano) sahakAra meLavIne vikramAditye emane (zakone kADhI mukyA hoya te taddana saMbhavita che. A paradezI zakoe bakaTIAnA grIka lavanonA rAjyano aMta ANyo hato. A banAva Isu pahelAM 135 varase banyAnuM anumAna che. zakonuM rAjya mathurA upara I. sa. agAunA prathama saikAmAM hatuM te emanA sikakAonI prAptithI sAbIta thAya che. zaka samrATu rajubulA ane enA uttarAdhikArI soDAsanA sikkAo malyA che. paMjAbathI te jamanA nadI sudhInA prade. zamAM enuM rAjya I. sa. pahelAnI sadImAM hatuM e jaNAya che. zakone taddana mArI kADhavA mATe te isunI cothI sadIne caMdragupta vikramAditya ja javAbadAra hato. zaMgavaMzane brAhmaNarAja puSyamitra I. sa. pUrve 185-144 mAM thaI gayo che. maurya sAmrATamAMthI chellA rAjA bahadrathane mArIne e siMhAsana upara Avyo hato. yavane (cIko) ne harAvI eNe kaccha, saurASTra ane paMjAba jItI lIdhAM hatAM. eno putra agnimitra mahAna vijetA hato. kAlidAsanA "mAlavikAgnimitro e nAyaka che. teNe azvamedha yajJa karyo hato. I. sa. 73 mAM chellA raMgarAjA devabhUtine mArIne enA kAvavaMzanA brAhmaNa pradhAne rAjaya laI lIdhuM hatuM. eonuM rAjya mALavA pAse ja vidizAmAM hatuM. e vaMza. I. sa. pUrve 73 thI 28 sudhI cAlyo jaNAya che. vikramAditya e vaMzanA rAjAone samakAlIna hato. koI cakava ina hatuM. AMdhra athavA zAlivAhana vaMza khUba lAMbo cAlyo jaNAya che (I.sa. pUrve 320 thI I. sa. 225). e vaMza paiThaNamAMthI Avyo hato. enA pahelA rAjA sAtakarNae puSyamitrane harAvyAnI saMbhAvanA che. ujjayinI eNe jItI lIdhuM hovAno saMbhava che. sAtakaNI pahelAnA pautre mALavA tathA mahArASTra jItI lIdhA hatA. sAtakarNI bIjo vikramAdityanA samayamAM sauthI moTo samrATa hato. eNe vikramAdityane madada ApI mALavA apAvyuM hoya evo saMbhava che. etihAsika purAvo kAMI nathI. pAchaLathI eja rAjAe vikrama ke tenA vaMzaja pAsethI ujajayinI laI lIdhuM hatuM. mALavAmAMthI zakone hAMkI kADhanAra sAtakarNa bIjo hato. bhIlasAnA TIMbA uparathI sAtakarNano naM. 34 vALo zilAlekha malyo che. TheTha I. sa. 225 sudhI AMdhonuM mahAna sAmrAjya cAlyuM hatuM. ene zako upara vijaya chevaTe caMdragupta vikramAditye saMpUrNatAe IsunI cothI sadImAM pahoMcADyo. mahAna azoke kaliMga (orIsA) deza (I.sa. pUrve 262) jItI lIdho hato. paraMtu mauryavaMzanA patana pachI e deza svataMtra thayo hato. e kaliMga vaMzamAM jaina dharma Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMjao ] pALanAra cetavaMzano samrAT khAravela udayagarInI guphAnA lekho ( 1345 thI 1350 ) nA lekhothI ane hAthIgumphAnA lekhathI e moTo rAjA hato te sAkhIta thAya che. e vaMzanA rAjAo vikramAdityanA samayamAM maLavAna hovAno saMbhava che. zuM vikramAditya mahAna samrAT hato ? mathurAmAM e samaye kRSNabhakti ane jainadharma ane pracalita hatA. emAM zarUAtamAM surasenanuM rAjya hatuM. zRMga samayanA bAra rAjAonA nAmo purANomAMthI maLe che. I. sa. nA pahelA saikAmAM chellA rAjA brahmamitranuM nAma ahicchatranA rAjA Indramitra sAthe maLe che. zUgavaMzanA rAjAo emanA cakravatta hatA. zakoe mathurA jItI lIdhuM hatuM. zako paNa vaiSNavo banyA hoya ema emanA sikkAo sUcita kare che. kausaMkhI ( avadha ), videha (uttara bihAra ), kAzI, magadha ( dakSiNu bihAra ), aMga ( soMgIra ane bhAgalapura ) nA rAjAonA sikkA maLe che. paraMtu nAma sivAya bIjI hakIkata maLI zakI nathI. I. sa. pUrve pahelA saikAmAM mahArASTra, nAsIka ane punA jIllAo, gUjarAta, surASTra tathA mALavAnA thoDA bhAgamAM paradezI kSatrapono adhikAra hato. eo zakajAtinA hatA. paMjAbamAM yavano grIko )nI sattA A zakoe toDI hatI. [ 47 bhArazaivonA nAga ( brAhmaNa) rAjao pAchaLathI sAtavAhana vaMzanA rAjAnA khaMDIA thayA hatA. teo budela khaMDanA hatA. A sivAya A samayamAM hiMdamAM aneka rAjAo nAnA nAnA vistAramAM rAjya karatA hatA jemAM keTalAka svataMtra ane keTalAka khaMDIA hatA. rAjapUta vaMzonA e mULa purUSo hatA. AmAMnA keTalAkanA sikkAo paNa maLyA che. A rAjAo koI moTA samrATnI sAme namI paDatA hatA. paraMtu sAdhAraNa rIte svataMtra rahetA hatA. paMjAbamAM yoddheya ane rAjapUtAnAmAM arjuna nAmanA rAjapUtonA samUho hatA. A rIte vikramAdityanA saMvatakAranA mahattva ane parAkramo saMbaMdhI kAMI pAyAdAra hakIkata maLatI nathI. e sAdhAraNa rAjA hoya ema ghaNA mAne che. kAraNa ke moTo cakravatti ane vijetA hovAnuM ekeya pramANu itihAsa ke purAtattva atAvatuM nathI. *** * Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtamAM bauddhadharmano pracAra le0 - zrIyuta dhanaprasAda caMdAlAla munazI. * saurASTra - jUnAgaDhamAM maurya samrAT azokanA zilAlekhathI phaLe che ke mauryonA zAsanakALamAM vartamAna gujarAta-kAThiyAvADamAM bauddha dharma pravartamAna thaI cUkyo hato. mauryonA udaya pUrve ane yuddha bhagavAna nikkhANa - nirvANa pAmyA te vakhate vartamAna gujarAtamAM auddha dharma pracAramAM AvI cUkyo hato ema auddonI sAhitya gUMthaNIthI khabara paDe che. A lekhamAM yuddhanA samayano ane kaiMka te pahelAMno vartamAna gujarAtano aitihAsika, bhaugolika citAra ane yuddha dharma kayAre pracAramAM Avyo e ApavA alpa prayAsa karyo che. IsavI sana pUrve 800-e samaya mahAjanapada yuga kahevAya che. mahAbhAratanA dArUNa yuddha pachI ane mahAjanapada yuga sudhIno saMkalita itihAsa joIe tevo prApta thato nathI. bauddhonA 'aMguttara nikAya'mAM, majhima deza-madhya bhAratamAM soLa mahAjanapada hovAno ullekha che. yuddhadevanA samayamAM paNa A soLa janapada astitvamAM hatA. ' aMguttara nikAya 'mAM soLa mahAjanapadanI nAmAvalI A pramANe che. (1-2) kAzI-kozala, (3-4) aMga-magadha, (5-6) vRji - manna, (7-8) cedI-vatsa, (9-10) hu? - pAMcAla, (11 - 12) matsya-zUrasena, (13 - 14) azmaka - avanti, ( 15-16) gAMdhAra-koja: AmAMnA cauda janapada madhya bhAratamAM AvelA hatA. audonA 'aMguttara nikAya'pramANe jainonA ' bhagavatI sUtra'mAM soLa mahAjanapadanA nAma uparAMta keTalAka khIjA dezonI nAmAvalI vizeSa maLe che ('anuttara nikAya' karatAM 'bhagavatI sUtra' keTalAka saikA pachIno grantha hovAnuM manAya che). mahAbhAratanA karNaparvamAM janapada racavA prAnA sthaLa nivAsano nirdeza che. jUnA bauddha sAhityamAM uttarApatha ane dakSiNApathano ullekha maLe che. DaoN. rAIsa DevIDsa jaNAve che ke soLa mahAjanapada sivAya bIjA nAnA nAnA gaNa rAjyo ane janapado bhAratavarSamAM patharAyelA hatA. A sAhityamAM pAzcAtya deza - aparAntano ullekha maLato nathI; paNa pazcima sAgara taTanA prAcIna nagaro sindhu - sauvIranuM pATana 1 aMguttara nikaca pu. 1, 'pRSTha 213; pu. 4, pRSTha 2para, 256,260. 2 majhimaMdeza - madhya bhArata e prAcIna AryAvarte. khoddha ane brAhmaNa sAhityamAM A pradezanI sImA maLe che. prAcIna sUtra cugamAM- auddhAyananA dharmasUtramAM AryAvartanI-madezanI pUrvasImA jayAM sarasvatI nadI adrazya thaI te sthaLa, pazcime kAlakavana (prayAga AgaLano keTaloka vibhAga-kaniMgahAmanI hiMdanI prAcIna bhUgoLa - esa. ena. majumadAra kRta. prastAvanA noMdha - 1 pRSTha 60) uttare pAricAtra ane dakSiNe himAlaya bauddhAya dharmasUtra 1,1-2-ka ane vaziSTha 1-8], manu bhagavAnanA dharmarAsamAM AryAvartanI dakSiNa tibAdhI uttare himAlaya, pazcima viMnazana athavA aMza ( jyAM sarasvatI paTstha thaI te sudhInuM sthaLa ), ane prayAga pUrnasImADo, purANamAM madhyadezanI sImA manunA dharmazAstra pramANe ja AlekhelI maLeche. Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3% ? ] sujJarAtamAM yauddhadharmano pracAra [ 46 nagara, roka, aparAntanuM bharUca-bhRgukaccha ane suppAraka - sopArAnA nAma upalabdha thAya che. bauddha sAhityamAM avantinA rAjanagara ujjanane pazcima dezamAM gaNyo che. e jotAM avantinA pATanagara ujjaina ane revAtaTanA bharUcanA purAtana aitihAsika dohanamAMthI Adhunika gujarAtanI bhUmikAnA itihAsanI ghaTanAnuM sarjana thaI zake che. dhArmika utthAna majhima deza - madhyadeza ane magadhamAM hatuM, jyAre bhAratanA udyoga ane vyApAranuM kendra hatuM banArasa - kAzI. uttarApathanA gAMdhAranA pATanagara tAzalAthI muzakI mArge - jamIna raste badhA sodAgarI vAhano ane vaNajhArAnI poTho kAzIe AvatA hatA. kAzIthI vatsadezanI rAjadhAnI kauzAmbIe AvI rAjamArga ujjainane maLato hato. ujjanathI dhorI rasto bharUca baMdare ane zUpAraka-sopArA AvI maLato hato. ujjanathI dakSiNApathanA godAvarI taTanA paiThaNa (pratiSThAna ) sudhI vyApArI vahevAra hato. janapadamAM kAzInuM nAma maLe che. sAgara ane nadI taraphano vepArI vahevAra kAMThAnA samRddha nagaroethI cAlato hato. gaMgA, jamanA, sindhu ane narmadA nadIo vATe dariye thaine suvarNabhUmi (vartamAna amAM) ane TheTha rAtA samudra ane bhUmadhya sAgara sudhI sodAgarI vahANo sa jatA hatA. 'samudravANIjya jAtaka', 'averU' ane 'suppAraka jAtaka' kathAnakothI phaLe che ke e yugamAM pazcimanI duniyA joDe vyApArI vahevAra dhamadhokAra cAlato hato. sauvIranA roka aMdaranA asta pachI bharUcanuM aMdara vadhAre pratimAna ane vikhyAti pAmyuM ema DA. rAisa DevIDsa jaNAve che. uttarApathamAM A samaye sArvabhauma sattA na hatI, paNa 'aMguttara nikAya'mAM varNavelA mahAjanapada magadha, kozala, anti ane vatsa samRddha ane zaktizAlI hatA. miMmisAra, prasenadI (prasenajita), 5jjota (caMDapradyota ) ane udayI - udayana A cAra rAjyonA svAmI hatA. teo zAkya gautamanA samakAlIna hatA; ane gaurava ane kIrtithI rAjya karatA hatA. A rAjendronI itihAsa gAthA ane dhArmika bhAvanA bauddha, jaina graMthomAM ane purANomAM maLe che. teo eka athavA khIjI rIte vaivAhika saMbaMdhe joDAyelA hatA; aneuttaranI sArvabhauma sattAsArU paraspara vigraha khelatA hatA. A cAra zaktisaMpanna rAjyo yugadharma pramANe zAsana karatA hatA, e samaye yuvAna gautame mahAbhiniSkramaNa karyuM - zAkya gautame ghara tyAga karyo. niraMjarA taTe auddho jene bodhi kahe che te siddhArthe prApta karyuM. gautama buddha thayA. 3 Buddhist India by T. W. Rhys Davids, p. 38. rauka nagaranA sthaLa viSe ghaNo matabheda che. keTalAka pramANe te nagara hiMdanI uttara pazcime athavA pazcima taraphano eka deza hovAnuM mAne che. kaniMgahAme khaMbhAtanA akhAtanA mathALe IMDara athavA baMdarI prAnta hovAno abhiprAya vyakta karyo che. DA. rAIsa DevIDsa kAThiyAvADanI uttare kacchanA akhAta tarapha mUke che. jayacaMdra vidyAlaMkAra sauvIranI rAjadhAnI rakane vartamAna rorI kahe che. Cunningham's Ancient Geo. p. 569. Buadhist India by R. Davids, p. 330, 'bhAratIya itihAsakI rUparekhA', pu, 1; pR. 328. 3.1.7. Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50] bhAratIya vidyA [varSa 3 odhivRkSa nIce gautamane je bodha thayo e kaMI navo dArzanika siddhAnta na hato; emanA zabdomAM kahIe to e parANika paDitatA (purAtana paDitono)no dharmahatuM. e jamAnAmAM iSTa dharma ADaMbara ane DhoMganA AvaraNamAM dabAI gayo hato. budde joyuM ke dharma nathI banAvaTI karmakAMDamAM, ke nathI vitaMDAvAdamAM ke nathI zarIrasaMpatti ke vyartha sukhamAM. A jamAnAmAM brAhmaNa mAtra karmakAMDamAMja racyA pacyA hatA. bIjA ghaNA navA paMtho (tilviyA) nIkaLI paDyA hatA, je mAtra vAdavivAdamAM jhamakatA hatA. buddhanuM kahevuM hatuM ke je manuSyanuM jIvana sarala, sAcuM ane sIdhuM che e pUro dhArmika che. A sarala dharmamArga jene buddha Arya aSTAMgI mArga kahyo che te janatA samakSa mUkyo. enA ATha aMga che. samyapha (sAcI) dRSTi, samyapha saMkalpa, samyapha vANI, samyaka karma, samyapha AjIvikA, samyapha vyAyAma (udhoga), samyapha smRti (vicAra) ane samyapha samAdhi (dhyAna). A prakAre je AdamInuM jIvana ThIka che te cAhe garIba hoya ke abhaNa hoya paNa yajJayAgI ke zAstrArtha karavA vAlA karatAM dharmAtmA che. suttanipAta'mAM buddhanA A dharmane sarva mArgomAM nipuNa ane sukhano mArga kahyo che.* dhammapadamAM saMyama sahita AvaraNane dharmano sAra kahyo che.* gautamanI pratibhAmAM evuM bala hatuM ke emanA jIvanakAlamAM dhArmika krAnti evI pragaTI ke zatAbdIonA DhoMga, ADaMbara ane aMdha vizvAsanA taraMgono nAza thayo. prajA sIdhI draSTi ane sarala buddhithI jIvananA pratyeka prazna jevA ane vicAravA lAgI. bauddha dharmanuM kSetra majhima deza ane magadha hatuM. tathAgata (buddha)no dharma Aja pradezamAM ucharyo, poSAyo ane satata cAlIza varSe buddha- niyama saMghe (Buddha -- the Law and the Order) triratonuM prabela vyaktitva pragaTAvyuM. aneka dharmanA, vAdanA - brAhmaNa, jaTIla, Avaka ane jana jevAnA-pratikUla AkramaNe hevA chatAM buddhe potAnA prabala zAMtivAdanA siddhAntanA saMskAra prasAryA. nikAya granthozI phaLe che ke bauddha dharma majhima dezanI sImAnI maryAdA vaTAvI avanti, aparAnta ane e pradezanA nAkAnA baMdara supAraka sudhI tathAgatanA jIvana kALamAM dhArmika bhAvanAnI AMca pragaTelI lAge che. bauddha sAhityamAM magadha ane madhya dezanA nagarono ullekha ghaNo maLe che. magadhano rAjA zizunAga biMbisAra zreNika (seNika) ane teno putra ajAtazatru kuNika buddhanA 4 "suttanipAta"381,386. (4*) dhammapada' 24-25, 'jataka" 4,300. bha. I. rU. 51, pR.358. 5 magadha=vartamAna paTaNAM ane bihAranA gayAne pradeza e prAcIna magadha. 6 janapada yugamAM magadhamAM brAhakathI vaMzanuM rAjya hatuM, te vaMzano nAza karI kAzInA zizunAka - zaizunAga (. sa. pU. 727-687) nuM zAsana magadhamAM zarU thayuM. saMskRta zevAzinAganuM prAkRta rUpAMtara zizunAka - zizunAga che; prasiddha jyotiSI graMtha "garga saMhitAnA yuga purANa adhyAyamAM biMbisAranA prapautra aja udayane zaizunAgano Alekhyo che. e jotAM biMbisArano pUrvaja zaizunAga hato. teo kSAtra-badhu - vAya (prajA) kSatriya kahevAtA. bhA. I. rU. pu. 1, pR. 499 ane 501. sItAnAtha pradhAna Chronology of Ancient India ("prAcIna hiMdanI rAjavaMzAvalI") magadhamAM bAtha vAno chello rAja rijaya hato jeno nAza tenA maMtrI punike-pAtanA pitAe - karyo hato ema jaNAve che. Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMda2] gujarAtamA bauddhadharmano pracAra [51 samakAlIna hatA. ane pitA putre buddha devano upadeza svIkArela. magadhanuM pATanagara giritraja athavA rAjagRha hatuM. biMbisAranA prapautra aja udayInA samayamAM magadha sAmrAjyanuM Adhipatya gujarAta svIkAreluM ema aitihAsika sAdhanothI jANavA avanti: soLa mahAjanapadamAM - mahAdezamAM avantinuM sthAna maLe che. vartamAna mALavA, nimAra ane madhya prAMtano keTaloka hisso malI prAcIna avanti janapada gaNAtuM hatuM. janapada nAmAvalImAM avati ane dakSiNApathanA azmaka pradezanuM saMyukta nAma maLe che, e uparathI keTalAka vidvAno avatinI gaNatarI dakSiNApathamAM kare che. avanti janapadanI sImA paNa vizALa hatI. IsunI pUrva - janapada yugamAM, buddhanA samayamAM ane nanda yugamAM gujarAtanI rAjakIya sattA avanti janapada jeDe saMdhAcelI hatI. enA saMskAra paNa gujarAtamAM prasaryA hatA. avanita janapada e samayamAM be vibhAgamAM uttara ane dakSiNe vaheMcAyeluM hatuM ema De. bhAMDArakara jaNAve che. uttara avaninuM rAjadhAnInuM nagara ujana-ujjayinI ane dakSiNanuM pATa nagara mAhimatI hatuM. acutagAmIe ujana vasAvyuM ema "dIpavaMzamAM ullekha maLe che (dIpavaMzane racanA kALa IsunI trIjI athavA cothI sadIno manAya che). azokanA laghu zilAlekhamAM ujajaina nAma che. badhA dharma sAhityamAM ujajananI kathA AlekhelI male che. ujanano sattAdhIza caMDapradyota hato ane buddhano te samakAlIna hato. dakSiNApathanA avantinI rAjadhAnInuM nagara mAhitI hatuM. "dIghanikAyanA mahAgoviMdasuttamAM mAhiSmatImAM vezAbhu nAmano rAjA zAsana karato hato ema ullekha che. mAhitI rAjadhAnInA nagaranI joDe vyApAranuM kendra hatuM ane narmadAne kAMThe kAMThethI bharUca ane mAhiSmatI joDe vyApArI vahevAra cAlato hato. - "masyapurANa pramANe magadha-avanti- ujajanamAM sudhanukulotpanna jarAsaMdha vaMzamAMnA chellA rAjA vizvajitanA putra ripuMjayanuM zAsana hatuM. purANamAM eno rAjyakALa 50 varSane Apyo che. I. sa. pU. 563-513 eno amAtya punika ('bhAgavata 12 mA dhamAM zunaka nAma che) hato. eNe, vRddha ripuMjayano vadha karI potAnA putra pota-protane ujjananI gAdIe besADyo. sItAnAtha pradhAna prAcIna hiMdanI rAjavaMzAvalImAM pradyotanA rAjyAbhiSekanuM varSa IsunI pUrva pa13 Ape che. jAyasvAla avantinA vatihotra vaMzano aMta ANI pradyotanA rAjatilakanuM varSa IsavI sana pUrve pa68 kahe che. pradyota vIra ane parAkramI rAjA hato. eka mahAna sainyanA adhipatino 7 "suttanipAttamAM azmakano ullekha maLe che. godAvarI taTe akSakanI rAjadhAnInuM nagara padanyapotalI hatuM. tenI uttare mULaka jenuM rAjanagara pratiSThAna-paThaNa hatuM. purAtana kALamAM- bauddha samayamAM pratiSThAna-paThaNa ane bharUca vacce vyApArI vahevAra hato. zAtakaNanA rAjakIya itihAsathI (I. sa. pUrve), temaja perIsa opha dhI yurethrIna sImAM (I.sa. 80) ane TolemInI bhUgoLathI (I. sa. 150) A vAtanI sAkSi maLe che. 8 dIpavaMza, olaDanaba prati, pR. 57. 9 "bhAratIya itihAsanI rU5 rekhAI, pu. 1, ghaTanAvalIkI tAlimArthe aura tithiyAM, pR. 463. ja, bi. o. so. sana 1915 ane 1919, Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara] mAratIya vidyA [varSa 3 te garva dharAvato hato, ethI itihAmAM ene mahAsena birUda maLela che. aitihAsika lokakathA pramANe vatsa dezanA rAjanagara kauzAmbI (alhAbAda jIllAnuM kosamagAma)nA rAjA udayananA zvasura tarIke te jANIto che. enI putrI vAsuladattA-vAsavadattA udayana vere paraNuM hatI. mahAna pradyotathI pADozI rAjyo hItA hatA. magadhane ajAtazatru kuNika (The crooked- armed) caMDa pradyota (caMDabhayaMkara)thI gabharAto hato. mahAsena caMDa pradyotano adhikAra-rAjyasImA-avanti, aparAnta-pazcima bhArata sudhI laMbAyelo hato ema paurANika kathAthI teo ItihAsanI maryAdA bAMdhatA jaNAya che. pUrva bhArata, madhya deza ane aparAntanuM saMgama sthAna ujajana hatuM. zUrA caMDapradyote sthApelI mahattA gujarAtamAM lagabhaga eka saikA sudhI rahI hatI. aparAnta e pazcima bhArata yAne pazcima sAgara taTa pradeza ema gejheTiyara vagere graMthathI phaLe che. bhArata varSamAM jyAM prajA sthira thaI vyaktitva jamAvyuM e sthaLo dhIme dhIme janapada kahevAyA. purANamAM aparAntA, bhagukaccha janatAnA sthaLa nivAsano ullekha che. mahAjana padamAM athavA buddhadevanA jamAnAmAM aparAntanI sImAvartula aMkita karavAnA joIe evA sAdhana maLatA nathI. jayacaMdra vidyAlaMkAra potAnA graMthamAM aparAntanI sImAmAM, mAravADa, sidha, gujarAta ane kokaNa sudhI aparAnta pradezanI maryAdA hovAnuM kahe che. IsunI chaThThI sAtamI sadImAM cInI pravAsI hayuena saMganI yAtrAnA AdhAre kaniMgahAmanI "bhAratanI prAcIna bhUgoLamAM zrI majumadAra sindha, pazcima rajapUtAnA, kaccha, gujarAta ane narmadA nadInA nicANa pradezane samAveza aparAtanI sImAmAM thato hato ema kahe che. keTalAka sAhityamAM ujajanane pazcima dezamAM gaNyo che. prAcIna kALamAM bharata khaMDanA pAMca vibhAgo hovAno ullekha maLe che. bharata nATyazAstramAM cAra pravRttiono nirdeza cheH - oDa-mAgadhI prAcya, avanti pAzcAtya, dAkSiNAtya, tathA pAMcAlI arthAta pAMcAla, madhyamAM madhya deza ane uttarApatha. A graMthamAM avantine pazcima dezamAM gaNyo che. nikAya'mAM ane vinayamAM majhima dezanI sImA uparanA dezonI nAmAvalIthI male che. temAM avanti janapadane pazcima dezamAM gaNyo che, nikAya granthomAM aparAnta-pazcima hiMdano ullekha nathI paNa aparAntanA keTalAka nagarono ane avanti janapadano ullekha maLe che. vinayamAM ane divyAvadAnamAM aparAnta nAmanuM digdarzana thAya che. A sAhityadohanathI phaLe che ke buddha bhagavAnanA samayamAM pazcima bhAratanI sImAmAM avanti- urjana, sidhusauvIra, aparAnta, revAtaTanuM bhArUkaccha ane sopArAno samAveza thato hate. 10 Bombay Gazetteer, Part 1, p. 36, note 6. aparAnta vAste juo lekhakano lekha "vartamAna gujarAta gujarAta nAma kayAre dhAraNa karyuM?" agiyAramuM sAhitya pariSada saMmelana, lAThI. 11 aparAntaH garavI gaura sahyAdri parva jehA mAruM to kara deva de mi che. pradeza, arthAt , mAravADa, sindha, gujarAta aura kokaNa, aparAnta yA pacchimI A~calameM gina jAve / 'bhAratIya itihAsa kI rUparekhA', pu. 1, khaMDa 1, pra. 1, pR. 39 mA upara mArata mi. 12 "bhArata nATyazAstra, kAvyamAlA, kara (nirNayasAgara), aMka. 13, loka 25. Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMtta 2 ] gulAtamAM vaudharmano pracAra [12 - 13 auddhonA purAtana sAhityamAM saurASTra nAmano ullekha malato nathI. madhya dezathI aparAnta-saurASTra ghaNA dUra hatAM. e jamAno buddhivAdano ane parivartanano hato. madhya bhArata enuM kendra hatuM. pUrva pradezanI saMskRti, saMskAritA ane sabhyatA, gujarAta - kAThiyAvADamAM pahocyA hoya ema jaNAtuM nathI. sthiticusta brAhmaNono adhikAra samAja upara hoya ema jaNAya che. mAnava jAtanA vargIkaraNa thayA hatA paNa vizALa samUha nAga jAtino hato. pazcima sAgara taTanA eka beTamAM vRSNuioe sabhyatA pragaTAvI hatI, paNa perIplasa opha dhI yurethrIyana sI' pramANe saurASTramAM kaddAvara zarIravAlA kAlA raMganA mAnavI-keTalAka vidvAno pramANe AhIranI AbhIrajAti nivAsa karatI hatI (I. sa. 80).4 aparAnta athavA madhya dezanA vahevArathI saurASTra saMdhAyeluM hoya ema jaNAtuM nathI. mauryonA samayamAM saurASTra pragatimAna banyuM ema azokanA zilAlekhathI, uparakoTanA guphAvihArothI phaLe che. jAtaka kathAmAM - indrIya jAtaka'mAM sura* janapadano ullekha che, sArabhaga jAtaka'mAM soraThane sImADe satodIka nadI vahetI hatA ema nirdeza maLe che. pUrva nanda yugamAM paMjAmathI saurASTra ane vidarbha sudhI svataMtra saMgharASTronuM vartula hatuM ema jayacaMdra vidyAlaMkAra jaNAve che.15 A saMjogo jotAM aparAntathI saurASTra jUduM hoya ema saMbhave che. yuddha bhagavAnanA nirvANa pahelAM yuddhanA upadezano pracAra saurASTramAM pahoMcyo na hato ema nikAya granthothI phaLe che. nikAya granthamAM avanti janapadanuM nAma maLe che. jAtakanI prAcIna saMgrahIta gAthAmAM bhArUkaccha . - bharUcanI hakIkata maLe che. pAlI vADmayamAM jAtaka kathA eka jA huM sAhitya che ane temAM buddha bhagavAnanA arthAta khodhisattva sAthe saMbaMdha dharAvatI, buddhanA janma janmAMtaranI kathAo ApelI che. hiMduomAM avatAranI mAnyatA che tema auddhomAM odhisattvanI mAnyatA che. jAtaka kathAonI saMkhyA ghaNI che ane temAMnI badhI kathA yuddhanA pUrva janma ke jIvana joDe saMbaMdha dharAvatI nathI, paNa ati jUnA kALamAM jajUdI jUdI jAtanI loka kathA ke loka vArtA lokomAM pracalita hatI; temAMthI yuddhanA jIvana joDe koine koI rIte saMparka sAdhI kathAkAroe ane saMgrahakAroe saMkalita 13 vAhikanI dakSiNe saurASTramAM andhaka-vRSNionuM ( sAtvata - yAdavonuM ) dvirAjanya hatuM. (vAhIka = vartamAna pujAba - sindha ), sAtvata rASTra - saMdhamAM eka sAthe e rAjanya (mUkhiyA) cuMTavAnI prathA hatI; ane pratyeka rAjanya eka eka varga (zAkhA)no pratinidhi gaNAto. magadha sAmrAjyanI pazcime paMjAbathI saurASTra ane vidarbhe sudhI svataMtra svarAjyono eka gherAvo hato. pUrvanantra yugameM vAhika ( paMjAba - sindha ) aura surASTra ke saMdharASTro' 'bhAratIya itihAsakI rUparekhA', pu. 1, khaMDa 3, - pra. 12, pR. 414-416. 14 jIo lekhakano lekha gujarAtanA prAcIna kinArAnI bhUgoLa' khAramuM sAhitya saMmelana, itihAsa vibhAga, pR. 56. 15 bhA. i. rU. pu. 1, pR. 416, 16 'aMguttara nikAca'. 17 'bhArUAtaka suragendrIjAtaka', 360. 'sukhAraka jAtaka', 463, 'tika', pu. 3, 189,190, gAthA 57. pu. 4, 137,138,139; gAthA 106,140,108,110,114,116,142, Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 ] bhAratIya vidyA [varSa 2 karI che. AmAM ghaNI ghaNuM kathAo prAcIna che. temAMnI keTalIka buddhanA samayanI ane keTalIka to tethIye ghaNI prAcIna che. jAtakamAM gAthA ke sUtra rUpe che te prAcIna che. IsunI pUrvanA pahelA saikAmAM siMhalanA rAjA vagAmIe jAtaka kathAno saMgraha lekhanamAM ghaTAvyo ema siMhala itihAsathI phaLe che. bhaugolika: A jAtaka saMgrahamAM prAcIna bhArU jAtaka nAmanI kathA maLe che. "prI buddhisTa InDiyA yAne prArabaddha kAlIna bhArata granthamAM zrI. ratilAla mahetAe jAtaka kathAnakanA yuganA aMdAja bAMdhyA che. temAM I. sa. pU. 2000 thI 1400nA aMdAjI yugamAM "bhArU jAtakanI kathAno yuga Alekhyo che. bhRgu zabdanuM pAlI rUpAntara bhArU thAya che. temAM bhArU rAjAnI kathA che. ane e bhArUkaccha kathAmAM bharUca nagaranA astitva ane layanI hakIkta ApelI che. bhArU jAtaka kathAno aMdAja yuga svIkArI laIe te e yugamAM bharUca nagara astitvamAM hatuM ema mAnavAne kAraNa maLe che. AvI ja bIjI eka purAtana "supAraka jAtakakathA che jemAM ApaNe pUrvaja Arya mahAjanone bhaugolika jJAnanuM digdarzana thAya che. taduparAMta bharUca nagaranI prAcIna natAnI hakIkata paNa prApta thAya che. da kALamAM, uttara vaidika kALamAM ane upaniSada yugamAM AryAvartane duniyAnA bIjA dezo jeo vyApArI ane rAjakIya saMbaMdha kevo hato enA keTalAMka prAmANika dRSTAMto ane bIjA dezonA prAcIna avazeSothI phaLe che. bhaugolika vahevAra bAbata "supAraka kathAnI iti valtha A pramANe maLe che - "bharUca baMdarethI sAta so vepArIo eka vahANamAM aMdha supAraka (aMdha bodhisattva)ne potAne niyAmaka niyukta karI mahAsamudronA paryaTane nIkaLyA. teo (1) khamAla samudramAM AvI pahocyA. A sAgaramAM "sI" nAkavAlI moTA AdamInA kada jevaDI mAchalIo DUbakIo mAratI hatI, jyAMnA jaLamAM hIrA hatA; (2) pachI agnimAla samudramAM AvyA, jyAM AganI jvAlA ane madhyAhanA sUrya jevA nIra camakatAM hatAM ane jaLa sone bharelAM hatAM; (3) e choDI dadhimAla samudramAM AvyA, jyAM dUdha ane dahIM jevA jaLa ane garbhamAM cAMdI hatI; (4) pachI kuzamAla samudra Avyo jenA pANImAM nIla ArmAnI puSkaLa nIlama pAktA hatA; (5) pachI Avyo naLamAla sAgara jyAMnA pANu mANeka jevA camakatA ane jemAM mANeka bharelA hatA; (6) aMte teo valabhA samudramAM AvI pahocyA jyAMno sAgara ati tophAnI, gaMbhIra ane tene pANI ghora svara karatA hatA; pANInI choLo sapATIthI gagane uchalatI hatI. samudramAM pravAsa karavAnuM eTaluM jokhamI ane asahya hovAthI sodAgaro gabharAI gayA. bodhisattvanI sacca kiriyAthI - satyakriyAthI teo pAchA sahI salAmata bharUca baMdare AvI pahocyA (jAtaka kathA 463). A kathAnaka saMbaMdhamAM sva. paMDita jayasvAle supAraka kathAmAM varNavelA sAgaronI oLakha ane prAcIna bhAratano videza joDeno saMparka ke vizALa hatuM e viSe suMdara 18 "divyAvadAnamAM preka nagaranuM patana ane bhIrU-bhigu- bharU-kaccha nagara vasAvyAnI hakIkata che. dI, va, Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMva2] gujarAtamA bauddhadharmano pracAra [55 ane sapramANa nibaMdha Alekhana karyo che. paMDitajInA mata pramANe khUramAla samudra e vartamAna phArasanI khADI yAne IrAnano akhAta che. enA taTa upara bAbulIbebiloniyana prajAne nivAsa hato. e loka potAnA deva-saMskRtinA vidhAtA masya mANasane mAnatA ane pUjatA hatA. khara eka bAbulI devatA kahevAto, jenuM nAma abhilekhomAM rAjA khakhkharAbI maLe che (I. sa. pU. ra200 aMdAja). dadhimAla e rAto samudra jenA nIramAM moTI cIkAza vAlI cIja taratI hovAne kAraNe ane tenA raMgIta prakAza uparathI A nAma udbhavyuM lAge che. agimAla e rAtA samudra ane eDana vacce somAlI taTa AgaLane samudra. jAtaka kathAmAM kuzamAlIno nirdeza che te nIlakazatina nAma yogya hoya ema lAge che. A uparathI nIla nadI (vartamAna nAIla nadI)nI nikAsane deza ane kuza dvIpane taTa samudra mAnavAnuM kAraNa maLe che. purANomAM kuza dvIpamAMthI nIlanadInI utpatti mAnelI che, e AdhAre vartamAna biyAne kuza dvIpa mAnavo joIe. purANonA varNana anusAra kaptAna spIke nIla (nAIla) nadIne nikAsa yAne mukhanI zodha khoLa karyAnI hakIkata jANItI che. A pradezamAM kuza loka rAjya karatA hatA. A vigato jotAM nUbiyAnuM purAtana nAma phazadvIpa hovAnuM saMbhave che. kuza prajAne rAjya kALa I.sa. pUrve 2200 - 1800 mAM hate ema teonA abhilekhothI siddha thayuM che. e uparathI kuzamAlI te kuzadvIpa kahI zakAya. naLamAla e naheronI paraMparAno pradeza athavA sAgara taTa. prAcIna kALamAM svejanI naheranI mAphaka eka nahera rAtA samudra ane nAIla nadIne joDatI hatI. A nahera IsunI pUrve 1390 sudhI astitvamAM hatI. IsavI sana pUrvenI pahelI sadIthI I. sa. pUrve 609 sudhInI tavArIkha tapAsatAM A nahera adrazya thaI hovAnI khabara paDe che. valabhA mukha e jvAlAmukhI samudra. jayasvAlanA abhiprAya pramANe ene artha bhUmadhyasAgara ne pUrva vibhAga kahI zakAya. lipi niSNAta paMDitanI zodha khoLanA pariNAme prAcIna bhAratavarSa ane bIjA dezonI lipino uddabhava kema thavA pAmyo e bAbatanA tenA abhiprAyanA dehanamAMthI 5. jAyasvAla bhAratIya ane zabAI (zebA=vartamAna emananuM prAcIna nAma jyAMnI lipi dakSiNa semeTika sAmIno eka bheda gaNAya che) lipionI sAmyatA uparathI banne deza vacce prAcIna kALamAM saMparka hovAnuM mAne che. ghaNA vidvAne A lipi ulaTA svarUpamAM lipi baddha thaI hovAnuM mAne che. kaniMgahAmanA kathana pramANe 98 Journal of Bihar and Orissa. Reserch Society, 1920, pp. 139 ff. bhA. i. rU. pu. 1, khaMDa 1, Ti. 18, yu. 484-85 "prAbuddha bhAratanA pazcimI jagata no saMparka'. 20 "koInsa aopha eziyanTa inDiyA'(prAcIna bhAratanA sika), pR. 39, 1. i. sa. pU. 1400 sudhI semeTika lipinuM astitva na hatuM paNa I. sa. pU. 900mAM A lipi AstatvamAM hatI ema khabara paDe che, e jotAM I. sa. pU. 1200 - 1100mAM A lipinI zarUAta thaI. kAnA (uttara semeTikano eka bheda)nI lipithI zekhAI lipi adhika pUrAtana che. zabAnA pADozI haze- ebisiniyAithiopiyAnI gIya lipi zekhAIne maLatI che. A lipinA aitihAsika ane prAmANika niSNAta lesiyase cokkasa abhiprAya Apyo che ke A lipio bhAratIya paddhatinI che. Telare (AlphAbeTa, pU. 2, 5. 315) jeo semeTikamAMthI brAhmI lipi ubhavI che te mAnanAranA abhiprAyanA javAbamAM Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56] bhAratIya vidyA [rU zabAI lipi bhAratIya lipimAMthI avataraNa pAmI che ane vadhumAM kahe che ke bhArata nivAsIo potAnI lipi soLa so mAIla dUra pUrvamAM jAvAmAM laI gayA eja prakAre pazcimamAM laI gayA che. mIsara ane zabAne paraspara saMbaMdha I.sa. pU. 2000thI tathA bhArata varSano ane zabAno I. sa. pU. 1000 thI nizcitarUpathI mAnavAne kAraNa maLe che ema paMDita jayasvAla jaNAve che. vinaya, divyAvadAna" ane "jAtaka kathAonA ullekhathI phaLe che ke bharUca baMdaranI vyaktigata prAcInatA ane vyavasthA-vyApArI vahevAra - janapada yugamAM cAlu hato. bharUka7 paTTaNa-tIrtha- vyApAranuM kendra hatuM. vArANasI- kAzI, sAvaOI vagerethI vyApArI kAphalAno rAjamArga saLaMga hovAthI sodAgaro ujjana thaI bharUca baMdare AvatA hatA. pazcimanA baMdarethI bArU-bebilona, rAtA samudra ane nAIla (nIla)dvArA bhUmadhya sudhI sodAgarI vahANe saphara karatA hatA. suvarNa bhUmi ane bharUca vacce paNa sAgara vahevAra cAlu hato. tAmrapaNi-siMhala (lakA) e yugamAM pragatimAna athavA samRddhivAna thayuM hoya ema jaNAtuM nathI. ujajana ane bharUca rAjakIya ane vyApArika dRSTie saMdhAyelA hatA. prathama bauddha dharmano upadeza urjAne svIkAryo; e pachI aparAnta, bharUca ane sopArAmAM dharma cakra pravartananI jyota kema pragaTI te joIe. gujarAtamAM bauddha dharma: bauddha dharmanuM kendra magadha hatuM. saMghano vizALa bhikhu samudAya prAcya dezamAM hato. "dIghanikAyanA parinikhANa sutta (sUtra) vagere graMthomAM prAcya dezanI hakIkta maLe che. A sAhitya saMpattinA AdhAra uparathI bauddha dharmanA abhyAsI DaoN. olDanabarge buddha dharmanuM kSetra prAcya deza hovAno abhiprAya aMkita karyo hato. jyAre nikAya granthone bArIka abhyAsI nalinAkSa datta jaNAve che ke buddha bhagavAne prAcyadezanI sImAnI maryAdA vaTAvI pazcimamAM veraMjA (Veranja), madhurA (Madhura = maholI) ane uttara kurUnA nagaro sudhI vihAra karyo hato ema nikAya granthothI phaLe che. A hakIkatanA sAdhanamAM teo lakhe che ke bauddha saMghamAM prAdhya dezane sAdhu samudAya uparAMta pacaMtima janapada (Pageantim Janapada or Border Countries)-sImAMta jana padanA bhikSa praviNa thayelA hatA. bauddhonA majhimadezanI sImAMta uparanA dezo patima janapada kahevAtA ema bauddha sAhityamAM nirdeza che. saMkasa, avanti, gAMdhAra jevA dezo paaitima janapadamAM kaniMgahAme cokhuM lakhyuM che ke bAI lipi brAhmIlipimAMthI ja nIkalI che (prAcIna bhAratanA sikkA pU. 40). jayasvAla ane ojhA A mata svIkAre che ke brAhmI lipimAMthI sAmI akSaronI utpatti hovAno saMbhava che. bhA. I. rU. pu. 1, khaMDa 2, Ti. 14, pR. 2767. "bhAratIya varNamAlAno udabhava. A abhiprAya haju matabhedano che ema jayacaMdra vidyAlaMkAra jaNAve che. 21 mahAjanaka jAtakI, para9. 22 'barU jAtaka', 339. - 23 "susendrI jAtaka majhima nikAya 1, pR. 55, - 24 madhurA = mazurAnI dakSiNa - pazcime pAMca mAIla maholI che te. (Maholi ) C. E, B, By Law pp. 20-21. Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka ] gujarAtamA bauddhadharmano pracAra [57 gaNAtA ema ullekha maLe che. buddha je nIti-niyama potAnA bauddha saMgha vAste zreyA che te majijama deza-madhya bhAratanA sAdhu saMghane lagatA ja ghaDyA che. A AcArapaddhati graMtha te vinaya grantha kahevAya che. A granthathI phaLe che ke saMgha samudAyamAM madhya bhArata sivAya paaitima janapadane sAdhu samudAya paNa hato. bhagavAnanA prema dharmanI preraNA ane upadezanA pracAra arthe bhikhuo magajamAM vihAra karatA hatA te ja pramANe keTalAka bhikhkhao paaitima janapadamAM vihAre jatA hatA. avati janapada dUra hovAthI tyAM bauddha dharmanA anuyAyI ane upAsakonI saMkhyA ghaNuM ochI hatI. upadeza ane preraNAnI pravRtti jAgRta rAkhavA sAdhuo ujajane pagadaMDo karatA ema nikAya sAhityathI phaLe che. ujajane AvavAno rAjamArga vikaTa ane maraDIyAvAlo hato. sAdhuone mArganI viTaMbaNA ghaNI veThavI paDatI hatI. bhagavAne dUra deza jatA sAdhuonI viTaMbaNA dhyAnamAM laI, manjimAM dezamAM bhikhuone joDA paheravAno je pratibaMdha karyo hato te ujajane vihAre AvatA sAdhuone te pratibaMdhamAMthI mukti ApyAno ullekha vinaya granthathI jANavA maLe che. aparAntanA bhikhu mattAnI puttanI vinaMti svIkArI navIna upAsako arthe saMghanA nIti-niyamamAM keTaloka haLavo pheraphAra karyAnI hakIkata bauddhonA rathamAM che. avanti- urjanamAM dharmanI pravRtti jAgrata karanAra bauddha dharmanI pracaMDa preraNA relAvanAra ujajana nivAsI - dharmano pratinidhi zera mahAkassAyana hato. mahAkazyAyananuM pUrva nAma nAlaka hatuM. vidhyAcaLanA RSi kAlA devaLa-asitane bhatrIjo ane avanita-ujajananA caMDapradyatanA purohitano te putra thato hato. RSi asitanI AjJA svIkArI nAlaka buddhanuM pravacana sAMbhaLavA kAzI gayelo. nAlake buddhano upadeza zravaNa karI kAzImAM ja bauddha dharmanI dIkSA lIdhI. enA sAthIo paNa bauddha dharmamAM praviSTa thayA. avantine vedapAraMgata brAhmaNa nAlaka bauddha graMthomAM thera mahAkasyAyana nAme prasiddha che. buddha bhagavAnano upAsaka nAlaka-kacyAyana avani Avyo, ane bauddha maThanI sthApanA karI. A vihAramAM aparAntanA putra mattAnI putta ane sanna kuTikannane ane velu gAmanA sodAgara IsIdattane kaccAane bauddha dharmanA upAsaka banAvyA. buddha bhagavAnanA daza jyotirdharomAM - yAne zreSTha sthaviromAM mahAkAyananuM sthAna dharmabhAsItakAranuM hatuM ema bauddhonA dharmagranthothI phaLe che, mahAkAyana ane aparAntanA sonna kuTikannanI prabala preraNA ane prayAse avanti bauddha dharmanuM kendra banyuM. magadha-madhyadezamAM bhagavAnane dharmacakra pravartamAna karavA jaina, jaTIla, AjIvaka, veda pAraMgata brAhmaNo vagere dharmonA pratikULa AkramaNa sAme jhajhumavuM paDayuM hatuM. tevA AkramaNa sAme mahAkacAyanane ujanathI sopArA rapa "vinaca', 1, pR. 198, "divyAvadAna', pR. 21. 26 mahAvastu 2, pR. 30. 3, pR. 38ra. R 2-26-VWL-4040 (Kucura-graha-papat-pabbata ) 4775&$a (Makkara kets) nAmanA vihAra sthApyAno ullekha che. , rU.1.8. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8] mAratI vidyA [hira sudhI dharmabhAvanAnI jyoti pragaTAvavA kaTIbaddha thavuM paDayuM hatuM. ujajanana saMsarge gujarAtamAM bauddha dharma vyApaka banyo. vinayamAM nirdezelA manjimadezanI sImAthI pazcima bhArata deza dUra hato, paNa rAjakIya, vyApArI ane dhArmika saMrakRtie saMdhAyelo hato ema ItihAsa ane bhUgoLa tavArIkhano samanvaya karatAM jaNAya che. DaoN. olDanabarge keTalAka dhArmika granthone AdhAre bauddha dharma prAdezanI sImAmAM ja pravartamAna thayo hovAnI maryAdA bAMdhI hatI paNa nalInakSa dattanA abhiprAyane mAnya rAkhatAM bauddha dharma prAya dezanI sImA vaTAvI paaitima janapadomAM ujana, aparAnta, -bharUcathI sopArAsudhI buddhanA upadezano saMcAra thayo hato ema nikAya granthothI phaLe che. AmAMnA ghaNA nagaromAM caitya ane vihAronI sthApanA ane bhikhu samudAya sthAyI thayo hovAno ullekha maLe che; I. sa. pU. 544. aparAntamAM yAne gujarAtamAM bauddha dharmanA upadezano pracAra karanAra aparAntano sonna kuTikanna hato. preraNA mahAkaccAyananI hatI. aparAntano sAdhu samudAya dhUta vAdIna- Aratraka bhikhuvAdano anuyAyI hato. dhUtavAdano praNetA mahAkasapa hato. dhArmika graMthonI sAMkaLa gUMthatA phaLe che ke gujarAte bauddha dharmano upadeza svIkAryo hato paNa te saMdeza saurASTa pahoMcyo hoya ema jaNAtuM nathI. sAtvata vRSNionuM e janapada svataMtra hatuM. mauryayugamAM lATa, saurASTra ane Anarta ema traNa vibhAge oLakhAtuM prAcIna gujarAta, buddhanA samayamAM saurASTra ane gujarAta (lATa ane Anarta)mAM vibhakta hoya ema jaNAya che. lATa, saurASTra ane Anarta e maurya yugamAM purAtana gujarAtanA nAmano udbhava thayo hoya ema saMbhave che. maunA zAsanayugamAM athavA samrA azokanA samayamAM vartamAna gujarAtamAM bauddha dharma vyApaka banyo hato ema azokanA jUnAgaDhanA zilAlekhathI ane bAvAyArAnI jUnI bauddha guphAMthI phaLe che. kAThiyAvADa sivAya gujarAta taLamAM bauddha dharmanA avazeSa - e dharma kevA svarUpamAM pracAramAM hato tevA avazeSa maLyA nathI. prIyadarzI azokanA samayamAM bharUca bhugukacchanA saMghArAmano adhiSThAtA sudarzana hato. bhagavAna buddhanA jIvana kALamAM pragatimAna thayelo dharma, IzunA AThamA-navamA saikA sudhI gujarAtanA rATonA amala daramyAna eka yA bIjA svarUpe pracAramAM hato ema kakaka suvarNavarSa ane dhavarAja bIjAnA zaka saMvata 746 ane 806 nA tAmrapatrothI phaLe che. cInI pravAsI hayuena saMganA pravAsa grantha sI-cUkI thI phaLe che ke soraTha, lATa ane siMdhamAM theravAda saMpradAyanA anuyAyI hatA. itihAsanI pUrti avanti-ujajanano caDapradyota mRtyu pAmyo; I.sa.pU. 544. (zrI. pradhAna prAcIna hidanI vaMzAvalI- Chronology of Ancient India mAM pradyotanA rAjavarSa I. sa. pU. 514-490 vAyu ane matsya pramANe Ape che.) e 28 Indriya ane sarabhaMga jAtaka. sArasaMga jAtamAM saurASTrano ullekha che. A kathA ghaNuM karIne maurya cAnI hoya ema manAya che. juo lekhakano-gujarAtanA rASTrakaTo" nAmano lekha, gujarAtI patra saM.192 no dIvAlI aMka pR. 134, temaja prasthAna-5. 19 aMka 5 se. 1991 pR. 405, mAM lekhakano 'gujarAtanA dhruvarAja bInanuM dAnapatra' e nAmano lekha. Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtamA bauddhadharmano pracAra [59 samaye magadhanA ajAta zatrunA zAsananuM chaThThuM varSa hatuM. jaina sAhitya pramANe je rAtrie bhagavAna mahAvIra nirvANa pAmyA te rAtrie caMDaprotanA uttarAdhikArI pAlakano avanti-ujjanamAM rAjyAbhiSeka thayelo ema ullekha che. purANo pradyotano rAjakAla vIza varSano AMke che. (vAyu 9, 311. matsya 272, 3.) pradyotanA dharma vize spaSTatA nathI. jaina, bauddha ane brAhmaNa traNa dharmo pradyotane potAnA dharmano anurAgI hovAno ullekha che. mahAsena pote bauddha dharmano upadeza svIkArelo ke nahIM e vize bauddha granthomAM alpa-nirdeza maLe che. eTaluM nakkI che ke ene rAjya vistAra ghaNo vistRta hatoane magadha, kauzambI jevA zaktisaMpanna rAjyo tenAthI bahItAM hatAM. enA be putra gopALa ane pAlaka. paurANika ghaTanA pramANe avanti vaMzamAM pradyota teno uttarAdhikArI pAlaka ane te pachI vizAkha yupa-gopALa dAraka thayo. keTalAka pAThamAM vizAkha cUpa pachI ujananA sattAdhIza avantivardhananuM nAma maLe che. pAlakano rAjyakAla covIza varSano kahe che. sItAnAtha pradhAna pramANe pradyotano putra gopALa kozInA udayananA rAjadarabAramAM raheto hato. udayananA mRtyu pachI gopALa asitagirimAM jaI sAdhujIvana gALavA lAgyo. tenA putra ajakane pAlake baMdIvAna karyo hato. kathAsaritasAgaranI kaMthA anusAra pAlaka pachI teno bhAI gopALa dAraka (bAlaka) ujjananI gAdIe Avyo ema ullekha che. mRcchakaTika pramANe pAlaka prajA pIDaka hovAthI prajAe pAlakane rAjagAdIethI uThADI mUkI gopALane Ayeka (ajaka) nAma ApI rAjatilaka karyuM. paTaNamAMthI aja udayInI je pratimA malI che tenA pratilekha ane anukRtinuM anusaMdhAna karI paMDita jAyasvAla Aryaka- ajaka te magadhane aja udayI ajAta zatruno pautra hovAnuM jaNAve che. Armaka ujananA gopALa, dAraka yAne vizAkha yupane harAvI magadha ane avantino sattAdhIza thayo hato. pradyotanuM avanti janapada-avantinuM vistRta sAmrAjya pAlake TakAvI rAkhyuM. vizAkhayapanA zAsananA thoDA varSa pachI avati janapadanI svataMtratA magadhe chInavI lIdhI. vizAkha yupane rAjyakAla ghaNe lAMbo hato ema purANo vade che. - magadhano ajAtazatru maraNa pAmyo. I. sa. pU. 518. kaNikano rAjyakAla batrIza varSano kahevAya che. mahAvaMza' pramANe ajAtazatrunA zAsananA AThamA varSamAM buddha bhagavAna nirvANa pAmyA. viSNu purANa pramANe magadhanI gAdIe zaizunAga darzaka Avyo. (jAyasvAla pramANe rAjyakALa I.sa.pU. 518-483) bauddha anuzruti pramANe darzakanAM nAma darzaka zizunAga, nAgadAsaka, kAkavaNuM vagere maLe che. enI bena kauzInA vRddha udayana joDe paraNuM hatI. jaina sAhityamAM magadhanA gAdIvArasa 29 merUtuMga "vicAra zreNI. "jaina kAlagaNanA kalyANavijayajI 30 bhaya, 2, 31 31 mahAvaMza 2, 30. 32 bhAratIya itihAsa kI rU5 rekhA pu. 1. pR.496-497. 33 virAvali 6, 22, 188, roya caudharI purANane AdhAre ajAtazatruno uttarAdhikArI darzaka hato ema ukhe che. jayasvAlanI mAnyatA paNa A pramANe che. Raychaudhari p. 130. Prgiter: Dynasties of Kaliage pp. 21-63. Jayaswal J. B. ORS. 1919. bhAsanA pravAsavadattAmAM magadhanA rAjA darzakano svIkAra karyo che. ane uttarAdhikArI , mavAsavadattAnA zaFaliage Saa pramANe che Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6] AtIya vidyA [ varSa 3 darzakanuM nAma maLatuM nathI, paNa jaina sthavirAvali pramANe aAta zatru pachI udayanaaja udayI magadha sAmrAjyano svAmI thayo ema ullekha che. jAyasvAla magadhanI gAdIe darzaka pachI teno uttarAdhikArI teno putra aja ucI gAdIe Avyo ema jaNAve che. aja udathI tenA pitAmaha ajAtazatru jevo parAkramI hano, eNe biMbisAranA magadha sAmrAjyanI sImA vadhAravAnI jijJAsA ghaNI ja hatI. eno rAjyakAla tera athavA soLa varSano kahevAya che; I.sa.pU. 483-467 ( jAyasvAla pramANe) bauda ane jaina sAhitya pramANe aja udIe navuM rAjanagara pATaliputra (vartamAna paTaNA) vasAvyuM. * itihAsathI phaLe che ke keTalAka saikA sudhI bhAratavarSanA asta ane udayanuM kendra pATaliputra hatuM. 34 IsavIsananA ogaNIsamA saikAmAM bhArata varSanA prAcIna itihAsanA garbhane prakAza ApanAra kaniMgahAma sAhebane paTaNA najIkanA khastI gAmamAMthI keTalIka pratimAo malI hatI. A pratimAo yakSanI hovAno nirdeza temanA graMthamAM maLe che. A pratimAo kalakattA myujhIyamamAM surakSita paDI che. IzunI vIsamI sadImAM jAyasvAle A pratimAomAMthI eka pratimAnA pratilekhanuM vAMcana karI te pratimA magadhanA aja udayInI hovAnuM jAhera karyuM hatuM." A viSayamAM dareka aitihAsika paMDitoe, lipi ane sthApatyanA niSNAtoe potapotAnI kaLAnI mahattAno bhAga bhajavyo che, ane itihAsapaTa upara A pratimA vize aneka lekhodvArA anero prakAza pADyo che. paMDita jAyasvAlano abhiprAya svIkArI laie to, magadha sAmrAjyanA samrATnI pratimA-je samaye gujarAta evA bhUmi pradezanuM nAma nizAna na hovuM- e pradezanA itihAsanA sAdhananA AlekhanamAM gujarAtanA rAjAdhirAjanI prathama pratimA malI ema kahI zakAya. avanti ane magadhe poNA saikA sudhI zAMti bhogavI. zUrA aja ucIe alantinI mahattA toDavA saMkalpa karyo. aja udayIno samakAlIna ujjainamAM vizAkha yUpa zAsana karato hato. magadharAja avanti upara savArI laI gayo ane vizAkha yUpane raNa medAnamAM namAvyo. pradhAna pramANe avantine magadha sAmrAjyamAM joDanAra aja udayIno uttarAdhikArI zaithunAga - nandivardhana hato. kalkipurANa pramANe vizAkha 36 34 vAyu purANa pramANe uddayIe potAnA rAjyanA cothA varSamAM kusumapura-pATaliputra vasAvyuM. roya caudharI. hindano prAcIna itihAsa pR. 131 pAchaiTara pR. 69. pradhAna pR. 216. rUpa astI pratimA upara mane zo chISIro-bhagavAna aja kSoNyadhIza = aja pRthvIpati. ane bIjI pratimA besIvAlInA lekhamAM svapa svare Tanandri sarvakSetrevartananti saMpUrNa sAmrAjyavAlA vata nandi. jAcaravAlanA vAcana upara lipi ane prAkRtanA niSNAtoe, ane bhASA trizArado ane pratimAnirIkSakoe aneka nibaMdho lakhI judA judA mata pradarzita karyAM che. keTalAka paMDito paM. layasvAlanA matane sahamata thayA che jyAre keTalAke A vAMcanamAM matabheda jAhera karyo che. tA. I. 6. rekhA. 36 rAya caudharI jaNAve che ke purANo ane sIlonanA auddhonA graMthonA ullekho ekaja nanda vaMzanuM astitva svIkAre che. A graMtho nandivardhanane zaithunAgavaMzanA rAjA tarIke oLakhe che ane tene nandavaMzathI taddana judoja hovAnuM jaNAve che. rA. cau. pR. 133, Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMka2] gujarAtamA bauddhadharmano pracAra [61 thaze udarI joDe saMdhI karI potAnI rAjagAdI ujajanathI mAhitI khaseDI. mAhika mtImAM eNe daza varSa rAjya karyuM. ekaMdare vizAkha cUpano rAjyakAla pacAsa varSane purANamAM Avyo che. kathAsaritsAgara pramANe vizAkha cUpa pachI avanitane rAjA avantivardhana thayo. eno rAjyakAla trIza varSano kahevAya che. avanti janapadanA rAjakIya patana pachI bhArata varSamAM magadhanuM pratiddhi rAjya koI rahyuM nahIM. aja ukyI pachI zizunAga nandivardhana magadhane svAmi thayo. nandivardhana (nanda) eka digvijayI samrA hato. (I.sa.pU. 458) eNe ujananA avantivardhananA mRtyu pachI avatijanapada magadha sAmrAjyamAM bheLavI dIdhuM. e samayathI pATaliputranA rAjakumAra magadhanA pratinidhi tarIke ujajanamAM zAsana karatA hatA. nandivardhana magadhanA dakSiNa pUrva samudra taTa uparano kaliga deza chatI vijayanA cihna tarIke jana pratimA magadha laI Avyo hato ema zilAlekhathI bauddha sAhityanA dohanamAMthI - mahAvaMzamAM varNavelo kAlAzoka-tArAnAthe saMbodhelo kAmAzoka ane purANoe Alekhela nandivardhana eka ja vyakti hatI ema paM. bAyasvAla mAne che. * sItAnAtha pradhAna purANee nirdezelo zaizunAga-nandivardhana ane mahAvaMzano kAlAzoka banne bhinna vyaktio magadha sAmrAjyanA zAsaka hovAnuM jaNAve che. aja udayI pachI zizunAga-nAnTivardhana te pachI mahAnanDi ane tenA pachI mahApadya anukrame magadhanI pATe AvyA. purANomAM je mahApadyanuM varNana che te ane auddha graMthano kAlAzoka banne eka ja vyakti hovAnuM pradhAna mAne che. paMDita jayacaMdra vidyAlaMkAra bhAratIya ItihAsakI rUparekhA' graMthamAM "nandivardhana (%) ane zaizunAga' samasyA lekhamAM A pramANe jaNAve che, "nandidhane avantino parAjaya karelo e hakIkta nizcita che. khAravelanA lekha pramANe nandadvArA kaliga deza upara vijaya prApta thayelo e paNa spaSTa che. pATaliputramAM nandarAjA dvArA brAhmaNonI maLelI sabhAmAM vyAkaraNakAra pANinI hAjara hatA e prasiddha che. A badhI aitihAsika hakIkata tAravatAM paMDita jayasvAle nirdezelo nandivardhana-kAlAzoka banne eka ja vyakti hovAnuM nizcitarUpe mAnavAnuM kAraNa maLe che. kalAka-nandivardhananA zAsana kALamAM buddha bhagavAnanA nirvANanA eka saikA pachI kAlAzokanA netRtva taLe vaizAlImAM baudhonI bIjI saMgIti (saMgha) maLI hatI. A parAkramI rAjAno rAjya vistAra dakSiNa, pUrva tathA pazcima sAgara taTa sudhI hato. eNe himAlayanA dezomAM 37 munAmAvantivana I kathA-sa-sA, 112, 13, pradhAna pR. 234 vaMzAvalI pR. 235. 38 jayasvAla. ja. bi. o. ri so. pu. 23 pR 245 samItha, ja. ro. e. sI. 1918 pR. 546. cadA: Memoirs of the Are a sological Survey of Indna No. 1 pp. 11-12. Roychaudhari p. 138. 39 jayasvAla. ja. bi. o. 2. so. varSa 1915. pR. 77. 40 bhAratIya itihAsakI rUparekhA. pu. 1 pR. 74, mahAvaMza, divyAvahAna, bI. sI. lo. Buddhist Studios p. 15 ff. Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62] bhAratIya vidyA [ sarvara vijaya prApta karyo hato. kAzmIra ane tenAM pADozI rAjyo nandane AdhIna hatAM. A aitihAsika ghaTanA pramANe kAlAzoka-nandivardhananA sAmrAjyanI sImAmAM apa rAnta- gujarAtano samAveza thato hate. kAlAka-nandivardhana pachI teno pratApI putra mahAnadi magadhanI gAdIe Avyo. (I. sa. pU. 409-37 aMdAjI) eno vArasadAra putra nirbaLa hato. e pachI abhibhAvaka mahApA magadha sAmrAjyano sattAdhIza thayo. purANe ene kSatriyone ghAtaka athavA bIjo parazurAma kahe che. e pachI navananda (navA nando) thayA. A navA nandonA chellA nandanI sattAnuM patana karI mAye (moriya) caMdragupta magadha sAmrAjyano svAmi thayo. maurya sattAnA udaye gujarAta paNa maurya sAmrAjyanI chatrachAyAmAM gaNAyuM. magadhanI saMskRti avanti janapade svIkArI, avani ujajananI saMskRtisaMskAritA aparAnta-gujarAtamAM prasarI. e pramANe IzunI pUrvenA pAMcamA chaThThA saikAnA prAcIna gujarAtanA itihAsanI bhUmikAnuM sarjana ujana-avanti janapada purU pADe che. * Pargitor "Dynasties of the Kali ago' pp. 25, 69. Smith: Early His. of India. p. 41. Raychaudhari p. 40. Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdiraze (ANALOGY) raMe che. - zrIyuta riva sAvALA, muM. . - : * I bhASAnuM saMkula svarUpa vANI ane vicAra vacce rahelA saMbaMdhanI tapAsa karatAM eka vastu tarata ja ApaNuM najaramAM Avaze ke ApaNuM citaMtra asaMkhya ane anekavidha vyApAro ane vRttionA bhaMDAra jevuM che, jyAre jenI dvArA A citaMtranA vyApAro vyakta karavAnA che, te bhASA pAse pramANamAM ghaNAM parimita sAdhano hoya che. A asamAnatAne pahoMcI vaLavA mATe- manovyApAronI saMkulatA ucitapaNe vyakta karavA mATe-svAbhAvika rIte ja bhASAne potAnA jhINAmAM jhINAM tattvono paNa arthasUcakapaNe upayoga karavo paDe che. pariNAme manovyApAromAM je saMkulatA rahelI che te bhASAkIya ghaTanAomAM paNa amuka pramANamAM pratibiMbita thAya che. A hakIkata batAve che ke pahelI najare paNa kaMIka aTapaTI dekhAtI bhASAkIya ghaTanAo temanA kharA svarUpamAM to khuba ja gUMcavaNabharI hovI joIe ane ApaNe koI paNa bhASAnA arvAcIna svarUpane bhASAsAmagrInAM judI judI bhUmikAmAM thayelA rUpAMtaronI tulanA karI aitihAsika draSTie chaNIe chIe tyAre te ApaNane bhASAnA svabhAvamAM rahelI A saMkulatAnI pUrI pIchANa thAya che. AthI ApaNe samajI zakIe ke prAcIna bhASAonA abhyAsIne A draSTie keTalA jAgrata rahevAnI jarUra che. mULa bhASAnA bolAtA svarUpanA mAtra gaNatara likhita avazeSo sAthe tene kAma karavAnuM hoya che, ane A avazevonI daridratA, koI paNa vartamAna bolAtI bhASAnI anargaLa samRddhinI sarakhAmaNamAM taddana ughADI che. bIjI rIte kahIe to, prAcIna bhASAnA abhyAsIne jhINImoTI asaMkhya bhASAkIya ghaTanAothI UchaLatA, jIvanta belacAlanI bhASAnA mahAsAgarane badale lipinA kAMThAthI maryAdita, mRta vAsmayika bhASAnuM baMdhiyAra khAbociyuM tapAsavAnuM zreya che. tethI tene AdhAre te je nirNaya bAMdhe che, temAM khAsa sAvacetInI jarUra rahe che. bhASAzAstramAM sadazyanA siddhAntano praveza ane eka rIte arvAcIna bhASAzAstranA ItihAsamAM sAdrazyanA tattvanI oLakha ane svIkAra A hakIkatanI sAkha pUre che. IsavI ogaNIzamI sadIno AraMbha e arvAcIna bhASAzAstrIya abhyAsane uSa:kALa. bhASAnA svabhAvanI hajI uparachallI ja pIchAna thaI hatI. bhASA para asara karatAM baLonI hajI mAtra thoDI thoDI jhAMkhI thaI hatI. saMskRta, avestA, grIka, leTIna, selTI, TayuTonI, phlAvonI vagerenA tulanAtmaka ane aitihAsika abhyAsane pariNAme, bhASAonuM svarUpa badalavAmAM dhvani * gujarAtI sAhitya pariSada saMmelananA caudamA adhivezananA bhASAzAstra vibhAga mATe rajU karAcelo nibaMdha. Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ] mAratIya vidyA [ varSe rU vyApAro (Phonetie processes) kevI rIte pravarte che teno kaMIka khyAla Avyo hato. abhyAsa vadhatAM temanA parikSaLanI vadhAre ne vadhAre pIchANa thatI gaI. paNa hajI joitI cokkasAino abhAva hato. jema jema abhyAsanuM kSetra vistaratuM gayuM, khIjAM bhASAkuLonAM baMdhAraNa ane itihAsa tapAsAvA lAgyAM, tema tema, phalita thatA nirNayomAM prathama je aspaSTatA hatI, te dUra thavA lAgI. bIjAM zAstromAM je jhINavaTa ane cokkasAI jarUrI gaNAtI temano bhASAzAstrIya abhyAsamAM paNa Agraha rakhAvA lAgyo. eka bhASAnI be pUrvApara bhUmikAonI tapAsaNIdvArA dhvaniomAM thayelA vikArono samAveza karatA je dhvaniniyamo (Phonetic laws) tAravavAmAM AvatA, te pahelAM to 'sagavaDiyA' kahI zakAya tevA hatA; kema ke mAtra mukhya mukhya ghaTanAonI samAnatA dhyAnamAM laI temane AdhAre anumAno dorAtAM, je keTalIka khUMcatI hakIkato A niyamono chaDecoka bhaMga karatI dekhAtI temanI tarapha najIvA apavAdo, aniyamitatAo tarIke durlakSa karavAmAM AvatuM paNa have to AvA apavAdoneya AvarI letA bIjA peTA-niyamonI tapAsa karavAmAM AvatI. hatI Ama dhvani -niyamonI sArvatrikatA para vadhu ne vadhu bhAra mUkAto gayo. pariNAme ogaNI zamI sadInA chellA caraNamAM "dhvani niyamo jANe ke AMkho mIcIne ja - anyanirpekSapaNe-eka prakAranI abAdhita anivAryatAthI pravarte che" evo, dhvaniApArone aNughaTatuM atimahattva ApI deto ane tethI ati-gaNanAnI koTimAM mUkI zakAya tevo nAda ubho thayo. AnuM eka agatyanuM pariNAma e AvyuM ke ni-niyamonA apavAdone zAstrIyapaNe samAvavAmAM sAdRzyanuM tattva kevuM kAma karI rahyuM che e spaSTa thatuM gayuM; ane bhASAnA vikAraka baLonI thaelI talasparzI tapAsane lIdhe dhvanyAtmaka aLo ( Phonetic forces) no paNa bhASA-vikAsamAM keTalo asAmAnya phALo che, e lakSamAM AvyuM. pahelAM jenI " AbhAsI sAdRzya" (false analogy) kahI kutsA karAtI, jenI tarapha dhvani-niyamonA virodhI ane aniyamitatAonA utpAdaka tarIke karaDI najare jovAmAM AvatuM, te sAdRzyano svabhAva kharA rUpamAM jaNAtAM e prakAranA khyAlo dUra thayA, ane dhvani-niyamonA agatyanA sahayogI ane pUraka tarIke tene ucita sthAna apAyuM. AthI bhASAkIya abhyAsanI paddhatimAM paNa dUragAmI parivartana thayuM. zarUAtamAM jyAre thoDA sIdhAsAdA dhvani niyamonI asara nIce, uparachallI samAnatAne aNughaTatuM mahattva ApI, jhINI jhINI vigatonI kaDAkUTa karyAM vinA jhaTa daIne zabdonI vyutpatti rajU karavAmAM AvatI, tyAre bhASAdehano rUpa-palaTo samajAvavo e ramatavAta lAgatI. ethI ulaTuM dhvani-niyamonuM dhoraNa kaDaka thayuM tyAre keTalIka vAra to evI sthiti AvIne ubhI rahelI ke mULa niyamane vaza vartatA zabdo karatAM apavAdo ane aniyamitatAo vadhI paDe. sAdazyanA siddhAnte ja AvIne ghaTatI vyavasthA ANI ane samajAvyuM jema keTalAka zabdo ADuM - avaLuM pagaluM bharyAMvinA saraLa raste utarI Ave che tema bIjA keTalAka zabdo evI aMtarya aTapaTI galIkUMcIomAMthI pasAra thaIne Ave che, ke temanI rakhaDapaTTInA preraka baLo taddana Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMja? ] sAdRzyanuM svarUpa [ 65 asamaMjasa hovAnI ApaNane khAtarI thayA vinA na rahe. vaLI, sAthe e paNa spaSTa thayuM ke zabdone (athavA to jI bhASAsAmagrIne) temanA vAtAvaraNathI chUTA pADIne temano itihAsa tapAsavo e taddana azAstrIya che. kAraNa, koI paNa zabdano itihAsa ghaDavAmAM tenAM dhvanirdeha ane arthasAmagrI sAthe eka yA bIjI dRSTie sAdRzya dharAvatA zabdono khUba ja agatyano phALo hoya che. Ama, bhASAkIya ghaTanAonA saMkula svarUpano kharekharo khyAla sAdRzyanA tattve ja Apyo, ahIM ApaNe A sAdRzyanA svarUpanAM keTalAMka pAsAMnI jhAMkhI karIzuM. sAdRzyanuM svarUpa sAdRzyanuM svarUpa pAule A pramANe spaSTa karyuM che: (1) jananIbhASA bhArata - yuropIya vibhaktadazAne pAmI te pahelAMnA dUradUranA kALanI bhASAbhUmikAmAM paNa pUrNasvarUpe taiyAra thaelA zabdo ja hatA, nahi ke chUTakarUpe rahelA dhAtuo, aMgo ne pratyayo ane e zabdo judAjudA aMzonI meLavaNIrUpa che, evI vAparanArane gaMdha paNa na hatI ---- A sAdI hakIkata kadI lakSa mahAra na javI joie. ane molanAra kholatI veLA, smRtimAM saMgharelA je bhaMDAra para AdhAra rAkhe che te bhaMDAra AvA pUrNasvarUpe taiyAra zabdono anelo hoya che tenI pAse kAMI chUTaka prakRti ane pratyayono jaththo nathI hoto ke jemAMthI te te prasaMge jarUranuM rUpa temanI (eTale ke prakRti ane pratyayanI) meLavaNIdvArA ghaDI kADhe. (2) AmAM evuM kahevAno Azaya nathI ke bolanAra je je rUpa vApare che. te dareka tenuM sAMbhaLeluM ane smRtistha kareluM hoya che. e vAta ja asaMbhavita che. UlaTuM, teNe kadI na sAMbhaLyA hoya ke kAMI khAsa dhyAna ApyuM na hoya tevA vibhaktirUpo, AkhyAtika rUpo, vagere ghaDavAnI paNa tenAmAM zakti hoya che. (3) paNa AvuM ghaDatara, tenA magajamAM chUTaka prakRti ne pratyayonuM astitva ja na hovAthI, temanI meLavaNIdvArA karavuM azakya, eTale tevA dareka ghaDatara mATe, AsapAsanI bIjI vyaktio pAsethI pahelethI zIkhI lIdhelA taiyAra ghaDataranA zabdamImAMno ja AdhAra levAto hoya che. e pahelethI zIkhI lIdhelA taiyAra ghaDataranA zabdo mULa to teNe eka eka karIne jANyA hoya che ane (4) pachIthI vyAkaraNI vibhAgo (Grammatical catagories)ne maLatI temanI vargaNI karI dIdhI hoya che; paNa potAnI smRtimAM rahelI zabdamaMDaLIo vyAkaraNanA vibhAgone maLatI Ave che evo te zabdamaMDanIonI svarUpasthitino spaSTa khyAla khAsa keLavaNI sivAya Avato nathI. A prakAranI ToLAbaMdhI - * judA judA zabdonI amuka sAdRzyane AdhAre karelI vividha vargI--AraNuzaktine ghaNI sahAyaka ane che, eTaluM ja nahi, paNa tene mATe evA khIjA navIna rUpo ghaDavAnuM saMbhavita anAve che. 'sAdRzya ' tarIke je siddhAMta jANIto che te A ja." - 1 mULa pAula (Paul)nA "Prinzipien der Sprachgeschichte'' (1909)mAMthI aMgrejImAM anuvAdita TAMcaNa svITa (Sweet): Collected Papers (1913), pA. 112 upara; yemparsana (Jesperson): Language, pA, 94. 3.1.6. Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara] mAratIya vidyA [varSa Ama, dareka bolanAra bolatA hoya che tyAre sAdrazyamUlaka rUpe satata saraye jato hoya che e spaSTa che. tethI [1] smRti dvArA punaHsarjana ane [2] sAhacarya dvArA abhinava ghaDataraH A be sAdRzyanA anivArya ghaTako che. ane uccAraNaavayavo (vocal organs) dvArA bhASAnuM utpAdana ane A utpAdananA mULamAM pravartI rahelA mAnasika vyApAroH e be vacceno paraspara saMbaMdha-arthAta bhASAnI pAchaLa raheluM mAnasazAstra (psychology of speech)-jarA dhyAnapUrvaka tapAsIe to A sAtRzyanA tattvanuM AvuM svarUpa ane varcasva zA kAraNene lIdhe che te ApaNAthI sArI rIte samajI zakAya. prathama ApaNe pAulanA pRthakkaraNe ApelAM bIjakono ja vistAra karavAno che, ane pachI tene AdhAre AgaLa vicAra karIzuM. zabdautpAdananA pUrvavyApAra zabdono utpAdana vyApAra tapAsatAM be agatyanI ghaTanAo tarapha ApaNuM lakSa kheMcAya che. prathama to je zabdo ApaNA uccAraNavyApArane lIdhe vyakta thAya che, te zabdo koI paNa jAtanA pUrva saMbaMdha vinA, taddana addharathI ja navA sarajAIne bahAra paDe che, evuM nathI. sAmAnyarIte ApaNuM nAnI vayathI AsapAsanA samAjamAM je bhASA pracalita hoya tene ApaNe AMtarika anukaraNazakti dvArA svabhASA tarIke apanAvatA AvIe chIe. je je zabdonA vaparAzathI ApaNe jANatA thaIe chIe, temane ApaNI smRtimAM saMgharIe chIe. sAMbhaLavAmAM AvatA zabdonAM biMba ke AkRti (verbal image) temanI dhvanisAmagrI ane arthasAmagrI sAthe ApaNuM smRti para aMkita thaI jAya che. eTale ApaNe vicArone vANI dvArA vyakta karavA hoya che, tyAre sAmAnya saMjogomAM zabdabiMbonA bhaMDAramAMthI anukULa biMbonI vINaNI karI temane ApaNe mUrta svarUpa ApIe chIe. 2 juo vAMye (Vendryes) Language, pA. 65 ane pachInAM. arvAcIna bhASAzAstranA A vicAronI jhAMkhI ApaNe aDhI hajArathI vadhAre varasa pahelAnAM bhAratavarSanA bhASAzAstrIonAM lakhANomAM karI zakIe chIe. niraktakAra yAska (IsupUrve 6ThThI7mI sadI) potAnA koI pUrvAcArya audumbarAyaNane mata noMdhe che: "vacana mAtra (ucAraNanA) avacomAM ja zAzvata che ema audumbarAyaNa (mAne che)." eTale ke bhASAdhvanio uccAraNaavacavothI chaTA paDI zravaNendrithano sparza kare ane arthabodha thAya eTalA pUratA ja astitvamAM hoya che, temanI aMtaHkaraNa upara koI zAzvata chApa paDatI nathI. A mata te samayathI jANItI thaelI zabdanA niyatva-aniyatvane lagatI carcAno eka pakSa che. zabdanuM kharuM svarUpa zAzvata mAnato bIjo pakSa samaya jatAM vaicAkaraNonA phoTavAda tarIke prasiddha thAya che. vaiyAkaraNomAM pataMjali vageree, mImAMsakomAM jaimini vageree, ane AlaMkArikomAM AnaMdavardhana, mammaTa vageree A viSaya sArI rIte caryo che (juo, lakSamaNa sarUpakRta "nirukatInuM aMgrejI bhASAntara pA. 6 uparanA ullekho ane pA. 203 uparanAM TAMcaNa ). e dhyAnamAM rAkhavA jevuM che ke vRttikAra durgAcArya (A. IsavI 13mI sadI) varNadvArA vyakta thato vinAzI zabda ane tenI buddhi para paDatI avinAzI chApa e be vacce spaSTapaNe bheda pADe che. ane temane mATe anukrame "zabdavyakti" ane "zabdAkRti" (sarakhAvo aMgrejI saMjJA verbal inage) evI saMjJAo yoje che. prAcIna bhAratanA vidvAnonA bhASA vizenA vicAro zabdanI vRttio, abhihitAvaravAda, anvitAbhidhAnavAda, vagere)nI arvAcIna bhASAzAstranI daSTie mulavaNI cavAnI ghaNuM jarUra che. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aM ?] sAdanuM va [67 zabdanuM anekaraMgI arthavartuLa have A zabdabiMbo ke zabdo ApaNA manamAM ekalA aTulA nathI rahetA. eka to ApaNe je anekaraMgI prasaMgo ane paristhitiomAM amuka zabda vaparAto joyo jANyo hoya che, te badhAno pAsa e zabdane lAge che; ane sUkSma arthonA jhINAjADA tAMtaNAonuM jALuM zabdanI cotarapha baMdhAya jAya che. eka dAkhalo laIe. "be mAtA ane bAlaka", "bALakabuddhi", "mAnavI mULa to prakRtinuM bALaka", "kuTuMba jIvananI ane jAhera jIvananI ATaATalI javAbadArIo svIkAravA chatAM tenA hRdayane bALakabhAva hajI jarA paNa ocho nathI thayo", "zrI bALakarAmanI sevAnI joitI kadara hajI thaI nathI", vagere prayogomAMnA bALaka zabdanI vividha arthasUcakatA te zabdano upayoga karanAra jANato hoya che. uparAMta te zabdanA arthanI citravicitra raMgoLImAM vyaktigata anubhavanI paNa bhAta paDe che. sUtikAgrahanI pari. cArikA, anAthAzramanA saMcAlaka, saMtatiniyamanano abhyAsaka, kavi, mAtA, keLava[kAra e saunA "bALaka" zabda sAthe jaDAyelA saMskAro kaMIka aMze ekabIjAthI nirALA ane viziSTa prakAranA hoya che. vaLI koInA jIvanamAM koI bALaka sAthe evo prasaMga banyo heya ke tenI samRtinI sAthe te sadAne mATe jaDAI gayo hoya. tevI vyaktine kAne "bALaka" zabda paDatAM ja teno bhUtakALano anubhava pAMgarI UThe che. eTale tenA mAnase racelA "bALaka" zabdanA arthavartuLamAM A viziSTa tattavo paNa samAsa thaelo hoya che. dareka zabdanuM A pramANe ja samajavAnuM. zabdabiMbono zreNIbaMdha paNuM bIjuM vadhAre dhyAna kheMce tevuM te e che ke ApaNA cittapara chapAyelA zabdo samAjapremI mAnavInI mAphaka potAnA dhvani, rUpa ane artha sAthe thoDI ghaNI sagAI dharAvatA bIjA zabdo sAthe maLIne alAyadI ToLIo jamAvatA heya che. lIdhuM, dIdhuM, pIdhuM, kIdhuM, khAdhuM. caDavuM, paDavuM, laDavuM, raDavuM, daDavuM, jaDavuM. caDasAcaDasI, mArAmArI, gALAgALI, kApAkApI, mukkAmukkI. devadevo, mANasa-mANaso, samAja * samAja, gulAba-gulAbo. caDavuM caDa-caDANa, UtaravuM-Utara - utarANa, mAMDavuM -mAMDa-maMDANa Ama samAnarUpa ane samAna dhvanei zabdonI ToLIo baMdhAya che, koI vyaktie amuka rUpa kadI na sAMbhaLyuM hoya chatAM bIjA tevA saMbaMdhone AdhAre te tene tarata ghaDI kADhe che. dAkhalA tarIke koIe "dIdhuM' evuM rUpa devuM nA bhUtakALa mATe yokyuM, to kAM to teNe "devuM nA bhUtakALa tarIke "dIdhu' vaparAyele sAMbhaLyo hoya, tenuM biMba tenI smRtimAM saMgharAyuM hoya ane A prasaMga AvatAM teno upayoga teNe karyo hoya; (2) kAM to pahelAM sAMbhaLeluM hoya chatAM tenI smRtimAM eTalA jhAMkhA svarUpamAM rahyuM hoya ke je tenA manamAM A "dIdhuM? rUpane sarakhA svarUpavALAM bIjAM rUpe (deglIdhuM', pIdhuM', vagere)no sahayoga na thayo hota to tene A prasaMge "dIdhuM yAda karavAmAM Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68] bhAratIya vidyA [varSa 2 kaI paNa sahAya na maLI hota ane to tene bhUlI javAthI vAparI zakyo na hota. (3) athavA te vAparanAre "dIdhuM" kadI sAMbhaLyo ja na hoya. mAtra "de che, "deze, devuM" vagere sAMbhaLyA hoya. paNa A uparAMta teNe "levuM-lIdhuM pIvuM - pIchuM': kahevuM - kIdhuM" A jANItA rUponI AvI vargaNI karI rAkhI hovAthI, tene AdhAre takSaNa "devuM" nA saMbaMdhe "dIdhu" ghaDI kADhayuM hoya. Ama AvI dareka bAbatamAM skRti ane sajenalakSI taraMga (fancy) no-samRtidvArA punaHsarjana ane sAhacaryadvArA abhinava ghaDatarano-keTakeTalo phALo che teno nirNaya karavo ghaNIvAra muzkela hoya che. AmAMthI eka satya e phalita thAya che ke amuka bolAyelA rUpanI vAstavika svarUpa paoLakha mATe "bhASAmAM te pracalita che?" athavA "vyAkaraNIoe tAravelA bhASAnA niyamonI sAthe enI saMgati che kharI ?" evo prazna nahIM paNa "A hamaNAM vaparAyuM te rUpa vAparanAranI smRtimAM pahelethI ja hatuM ke teNe pahelI ja vAra ghaDI kADhayuM che, ane jo pahelI ja vAra ghaDI kADhayuM hoya to kayA sAthe ?" evo prazna puchA joIe. kAraNa, vAstavika bhASA mAtra bolanAra vyaktimAM ja jIvaMtarUpe rahe che, ane zAstrIya anveSaNamAM paNa bhASAne bolanAra vyaktithI chUTI pADI zakAya nahi. vyAkaraNa ane koSamAM vyakta thatI bhASAne eTale ke zakya hoya tevA badhA zabdo ane rUponA samUhane - nagada vAstavikatA dharAvatI mAnI levI e mAtra eka bhAvAtmaka amUrtatA (abstraction) che e visarI javuM -e moTI bhUla che. rUpataMtranA parivartaka baLa tarIke sadazya paNa ApaNe viSayAntara choDI sAzyanA kAryakSetra para ja AvIe. bhASA samaya jatAM je bhUmikAo badale che, temAM dhvanivyApAronI sAthe sAthe sAdrazyanuM tattva paNa potAne prabhAva pADI rahyuM hoya che. rU5taMtra(morphology)nI kAyApalaTa mukhyatve sAdrazyane AbhArI hoya che. vaidika samayanI bolIonA saMkula vyAkaraNa baMdhAraNanI sarakhAmaNImAM prAkRtinuM baMdhAraNa ghaNuM sAduM che; prAkRtonI sAthe sarekhAvatAM arvAcIna uttara bhAratIya bhASAo vyAkaraNadbhaSTie vadhAre saraLa gaNuM zakAya tevI che. bhASAmAM vipulapaNe vaparAtAM aMgonAM rUponA sAdrazya tethI judA prakAranAM aMgonAM rU5 ghaDAya che, ne tethI apavAdo, vividhatA ane viziSTatA dUra thaI ekarUpatA pravarte che. saMskRtanA mULamAM rahelA bolacAlanA bhASAsvarUpamAM nAmika sakArAnta aMgonA bAhulyane lIdhe ItarasvarAnta ane vyaMjanAnta aMgonAM vadhu vaparAzamAM AvatAM rUpo paNa nakArAnta aMgonA rUpa pramANe thavA lAgyA. vikaraNa 5 ane sa letA AkhyAtanI moTI saMkhyAne lIdhe, gaNada lupta thavA lAgyA. kALa ane artha upara paNa sAdrazyano prabhAva paDyo ane rUpAtaMtramAM pRthakriyAnuM (analytical) tattva vadhye jatAM uttarottara saraLatA AvatI gaI prAcIna bhAratIyaAryamAMthI madhya bhAratIya AryanuM ane temAMthI arvAcIna bhAratIya AryanuM rUpataMtra A rIte vikasyuM. dareka bhASAnA itihAsamAM sAdrazyano Avo prabhAva najare 3 peparsana: Language, pA. 94-5. Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA2] rAjyanuM sANa [ prAsa ane anuprAsa ApaNe upara joyuM tema eka zabda bIjA aneka zabda sAthe vividha saMbaMdhathI saMkaLAelo heya che. AthI eka zabdano prayoga thato hoya tyAre tenA keTalAka sAthIo tenI pAchaLa ja smRtipaTa para tarI Ave che. prAsa ane anuprAsa pAchaLa AvuM dhvanisAdrazya kAma karI rahyuM che. AvuM sAdrazya smRtine jALavI rAkhavuM bahu saraLa paDe che. eTale tenA prayoganAM aneka udAharaNa ApaNane maLI Ave. zAktonA paMca makAra (mAMsa, matsya, mudrA, madirA, maithuna) lAla, Ala ne pAla, suratanA traNa nannA, vageremAM A joI zakAya. kahevato kaMThastha rAkhavAnI hovAne lIdhe kahevatomAM to dhvanisAdRzyanuM tattva khUba upayogamAM levAyuM che. sAmAnya lokamAnasane prAsa-anuprAsane sAro zokha hoya che, e paNa AmAM vadhArenA kAraNa tarIke gaNAvI zakAya. "zirA mATe zrAvaka thavuM" e kahevatamAM zrAvakomAM sAmAnya vaparAzanAM ane tethI tarata yAda Ave tevAM zirA" uparAMta bIjA becAra miSTAnno hoya che, chatAM ziro ja kahevata mATe yogya gaNavAnuM kAraNa eTaluM ja ke "zrAvakanA AkAra sAthe anuprAsa sAdhe tevo "ziroja che. "chokarAMnI TADha bakarAM carI jAya" emAM Itara pazuo karatAM "akarAMnI pasaMdagI thaI tenI pAchaLa bakarAomAM TADha carI javAne koI khAsa guNa che evuM nathI, paNa bIjA koI sAmAnya rIte jANItA pazunA nAma karatAM "bakarAMnA dhvani "chokarAM e dhvanisamUha sAthe barAbara prAsa meLavavAnuM kArya sAdhI zake che, eja kAraNa che. bheMsa AgaLa bhAgavatamAM bIjA prANIo ane purANo karatAM "bheMsa" ane bhAgavata" kahevatakAranI dRSTie eTalA mATe caDhiyAtA che ke teo "bha-bha'no prAsa ApI zake che. AvA aneka dAkhalA TAMkI zakAya. e darekamAM zabdapasaMdagI pAchaLanAM nirNAyaka dhoraNamAM dhvanisAdazya e prAthamika agatyanuM dhoraNa che. prAsa-anuprAsa uparAMta bhaleSa jevA zabdAlaMkAro paNa sAdrazyane lIdhe ja saMbhavita bane che. prastuta viSayane vyakta karavAne yojAyelo zabda je dhvani, rUpa ke arthanA sAdrazya ke sAhacaryathI bIjA koI zabda ke artha sAthe saMkaLAelo na hoya to prastuta uparAMta aprastutanuM sUcana thavAno saMbhava ja na rahe ane pariNAme camatkRti paNa na upaje. "zakuntalAvI"mAM "zakuntalAnA keTalAka dhvani sAthe "zakunta" e avanisamUhanuM sAdrazya hovAthI ja zakuntalAvI" ne "zakuntalA AvI ApaNane kure. "pharIyAda" sAthe "pharI" ane "yAda" ApaNA zabdabibonA bhaMDAramAM varga baMdhuo tarIke saMgharAelA hoya te ja be arthanI zakyatA. laukika vyutpatti ane ahIM ApaNe laukika vyutpatti(folk-etymology)nA pradeza pAse AvI pahoMcIe chIe. jema zleSanA eka prakAra sabhaMga kSeSa ("zakuntalAvI)mAM Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 ] bhAratIya vidyA [ varSa rU re . eka ja dhvanisamudAyanA judI judI e rIte karAtA vizleSane avalaMkhI judA judA be artha sucavAya che, tema laukika vyutpattiomAM amuka zabda ke samAsanA kharA ghaDataranA ajJAnane lIdhe bhaLatI ja vyutpatti ApavAmAM Ave che. amuka zabda, tenA vAstavika ghaTakone badale sAdRzyane AdhAre koI judA ja ghaTakono anelo lAge che, ane tethI e navA kapelA ghaTakonA arthamAMthI mULa zabdano artha tANItUzIne kADhavAmAM Ave che. dareka samayanI ane dareka dezanI bhASAmAM AnAM udAharaNo maLI Avaze. vaidika yuganI bhASAmAM AvAM puSkaLa udAharaNo maLe che, arthavavedanI yAtuvidyA ane abhicArane lagatI kriyA mATe vaparAtA maMtronA zliSTa zabdomAM laukika vyutpattinI spaSTa gaMdha Ave che. A uparAMta brAhmagraMtho to A prakAranA " vyutpattiveDA 'thI ubharAya che. amuka yajJakriyAmAM je maMtra yojAto hoya te maMtranA pomAMthI mArImacaDIne prastuta prasaMgane anurUpa artha kADhavAmAM Ave cheH 'Ahutio ' e kharekhara to 'Ahutio che. kAraNe ke emanA vaDe yajamAna devonuM 'AhvAna' kare che. (aitareya brAhmaNa, Ara ). kAraNa ke hotA 'AnuM AvAhana kara, pelAnuM AvAhana kara ! ema yathAsthAna devatAonuM AvAhana ' karAve che, tethI te 'otA che." (aita. brA, 1Ara ) 'kAraNa ke (vecAtA lIdhelA somanAM cAlyAM gayelAM aLa ane vIrya) ATha (traNa) RcAnuM paNa karavAthI (pAchA) meLavyA (suta) tethI sada e lai kahevAya che." (aMta. brA, 1). AkhA brAhmaNa sAhityamAM AvI vyutpattio verAyalI che. cAkanuM 'nirukta' paNa AvI laukika vyutpattiothI bharapUra che. pachInA sAhityamAM paNa laukika vyutpattiono toTo nathI. nAra eTale pANI, te jenuM layanA (AzrayasthAna ) che te nArAyaLa ( manusmRti, 1510). jenuM mAMsa huM ahIM khAu chuM, mane (mAM) te (sa) paralokamAM khAze' Aja mAMsanuM mAMsapaNuM che." (anu0 pA55) kumArasaMbhavamAM kAlidAsa = (pAdapUraka) ane mA~ (niSedhArtha) {='tapa kara nahi" ] e baMnenA saMyoga vaDe himAlayanI putrI samAnuM nAma sAdhe che, temAM soMghI vyutpattino ja Azaro levAyo che. saMskRta kAvyo ane nATako paranI TIkAomAM AvI saMkhyAbaMdha vyutpattio maLI Ave che. prAkRta 'kumArapAlapratibodha'(pA. 219) saMskRta prAhmaLanA prAkRta svarUpa mALa nI vyutpatti Ape che ke A eTale 'naDiM'dRLa eTale 'hiMsA kara '~~ tethI hiMsA na kare te kharo mALa (AhmaNa) che. ane A vyutpatti mULanA vimalasUrinA paGamariyamAMthI che. gujarAtImAM paNa laukika vyutpattio zodhavA javuM paDe tevuM nathI. ' kalA 'ne 'pI' gayo. te 'kalApI', ' ure' je 'vasI' te 'urvazI', 'vANimA' eTale ' vahANuA' kAraNa ke te vahANa upara besIne AvyA. taramAM tara te 'bhaNatara'. vaiSNavomAM A vyutpatti jANItI che. : 'kRSNAvaLI ? (=DuMgaLI ) eTale ' kRSNa' pAsethI pAchI 'vaLI pa dara 4 jIo blumaphIlDa (Bloomfield): Hymns of the Atharvaveda, sUkta 43617, pA135, pA188, 6aa85, 712aa3, vagere paranuM TippaNa pu koI veLA AmAM buddhicAturya dekhADavAno prayAsa paNa joI zakAya. meM gItAnA eka zraddhALu vAcaka pAsethI jANeluM ke 'gItA' eTale'nAgI 'tAgI kharAkhara 'tyAgI', eTale ke gItA lAgano upadeza kare che, vAcana karanArane tyAgI banAve che ! Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMja] lokakathA ane devakathA : A udAharaNone jhINavaTathI tapAsatAM eka vastu chupI nahi rahe. AvI lauki vyutpattimAMthI koI koI vAra lokakathAo ke devakathAo paNa ghaDI kADhavAmAM Ave che. mAhmaNa granthomAMthI ApelA udAharaNomAM A vadhAre spaSTapaNe dekhAze. 'zacIpati' (=aLano svAmI' rmendra) e zabdamAMthI zacI' (iMndrANI) A rIte ja ghaDANI'. saMskRta kozomAM zIva zabda naTa' e arthamAM Apyo che. zabdanI vyutpatti carcAspada che. A zabdano rAmAyaNamAM AvatA kudarA ane va sAthe ezaka saMbaMdha che. paNa koI ema mAne che ke kuza ane lava rAmAyaNamAM AvA prakAranA vIracarita kAvyanA pahelA pAThaka tarIke rajU thayA che, tethI temane AdhAre thoDAghaNA abhinaya sahita AkhyAna karanAra darekane mATe ane chevaTe naTa mATe, ' kuza' ane 'lava' joDAI anelo ' kuzIlava' zabda pracalita thayo. paNa mane bIjo mata kharo lAge che. mANabhaTa ke cAraNane kaMIka maLatA sUta ane mAdhomAMthI koI viziSTa vargane mATe mULa ruzIhava zabda pracalita haze. pachIthI rAmAyaNa jyAre AdikAnya gaNAvA lAgyuM hoya tyAre ke te pahelAM AkhyAnarUpa kAvyanA sauthI pahelA pAThaka tarIke ruzIva mAMthI rA ane runya upajAvI kADhavAmAM AvyA hoya. rAmAyaNanA ' uttarakAMDa'nI prakSiptatA ane kuza ane lavanA kRtrimarIte thaelA janmanI kathA A anumAnane Teko Ape che. tevI ja rIte, arthavavedanAM eka sUkta(1-11-3)mAM prasavanA adhiSThAtA tarI ke sUcana (sarasU. 'janma Apavo') devano ullekha che. kharI rIte sUcana jevo koI zabda ja nathI; paNa puSTinA deva pUr nA dhvanisAtRzyathI e sUktakAre kSaNika taraMgamAM sUSana deva ghaDI kADhela che. keTalIka lokakathA ke devakathAnA sarjanamAM Adi udbhavasthAna tarIke AvI chokaramatiyA ke asamaMjasa lAgatI laukika vyutpattio hoya che. e AnA ghaNI acaraja pamADe tevI lAge paNa tenAM kAraNo tapAsatAM temAM navAInuM tattva jarA paNa nahi dekhAya. sAmAnya janatAnuM mAnasa hamezAM saraLatApremI ane dhokApaMthI vRttivALuM hoya che. temAM tene kaMIka kaMIka sAdRzyane AdhAre zamiyonI ToLAbaMdhI karI devAnI khAsiyatano AdhAra maLe che. eTale jyAre te zabdo para vyAdhRta zAya che tyAre te lAkaDe mAMkaDuM vaLagADavA jevuM ja kare che. dekhatI rIte moMmAthA vinAnA lAgatA game tevA e zabdone toDIphoDI kaMIka navuM upajAve che ke e arthono khIcaDo kare che. anukULa saMjogo maLatAM AvA zabdAMzo ke saMkarazabdo bhASAmAM sthAna pAme che, AmAM kathAsarjaka kalpanAnuM baLa kAma karI rahyuM hoya to mAtra vyutpatti AgaLa na aTakatAM lokamAnasa kathAsarjana sudhI paNa pahoMcI jAya che. dhvanionI garamaDa AthI zabdanA dhvanirdehamAM thatI garabaDa ke tenA arthamAM ubhA thatA gUMcavADA para paNa prakAza paDe che. parabhASAno viziSTa dhvaniracanAvALo zabda kAne paDatAM 6 A mATe jIo "devakathAsRSTi tenAM sarjaka baLo, sarjana ane vikAsa ", prasthAna ASADha, 6 sarakhAvo mekaDonala ( Modonell): Sanskrit Dictionary, kuzazabda zabda nIce 1996. sAdRzyanuM svarUpa [ 71 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9] mAlA vivA [varSa 3 ApaNe tene maLatA svabhASAnA koI zabda sAthe tene joDavA prerAIe chIe. muMbaInA upanagara "vAMdarAnuM nAmakaraNa mULamAM koI zrI bendra parathI thayuM hoya e saMbhavita che. paNa leka mAnase teno jANItA abhidhAna (vocable) "vAMdarA" sAthe meLa besADI dIdho che. sAntAkrujhane badale "zAntApuruSa" bolAtuM mArA sAMbhaLavAmAM AvyuM che. AmAM paradezI arthavihIna lAgatA dhvanisamudAyane sthAne sArtha (sArca e rIte ke "zAntA" zabda gujarAtImAM che ane puruSa' paNa gujarAtImAM che) zabdono sahaupanyAsa karavAmAM Avyo che. sadazyamUlaka dhvanivikAranI lAkSaNikatA e lakSamAM rahe ke A udAharaNe vanitAddazya(phonetic analogy)nAM che. jyAre AgaLa TakelAM ghaNAMkharAM rUpasAdrazya (formal analogy)nAM hatAM. rUpasAdazyane lIdhe amuka zabda koI viziSTa rUpa mATe pahelAM amuka pratyaya lete hoya paNa pachIthI tevA ja rUpa mATe tenAthI judA prakAranA pratyaya letA bIjA zabdasamUhanI asara nIce potAnA pratyayone badale te zabdasamUhane mATe vaparAtA pratyayo levA mAMDe che. jyAre dhvanisAdRzyane lIdhe eka zabdanA dhvaniomAMthI amukane sthAne, bIjA zabdonA dhvanionI asara taLe bIjA ja dhvani ghusI jAya che. ane zabdanA dhvanidehamAM palaTo thavAnAM kAraNomAM dhvanimiyamo ane sAdrazya baMne vacce je spaSTa bheda che te Aja che. vanibaLonI asara nIce thatA pheraphAromAM amuka dhvaninI uttarottara zreNudvArA kAyApalaTa thAya che- vanino kramabaddha vikAsa thAya che; jyAre sAdrazyamUlaka dhvaniparivartanamAM amuka dhvaninuM sthAna bIje judA prakArano vani sIdhesIdhuM ja laI le che, temAM niyamita vikAsa nathI hoto. temAM te ekane sthAne bIjAno Adeza (substitution) ja thAya che. dAkhalo laIe te prAcIna bhAratIya Arya AMtarastarIya aghoSa spaze madhya bhAratIya-AryamAM luma thAya che, te aghoSasparza > ghoSa sparza > gharSa (fricative) > lopa- e krame ja; paNa "sAntAkrujha > zAntApuruSa" emAM je "ku" ne sthAne "pu." Ave che, temAM koI avAntara vanibhUmikAoe bhAga bhajavyo nathI; "hune sthAne sIdhesIdho ja "pura mukAyo che. AthI e paNa spaSTa thaze ke vanibaLonI asara nIce thatA pheraphAro, te vani dharAvatA bhASAnA badhAya zabdone lAgu paDe cheeTale ke AkhuMya dhvanitaMtra temanuM AlaMbana hoya che; jyAre sAdrazyamUlaka pheraphAro vyaktigata-amuka eka zabda pUratA ja maryAdita heya che. arthasaMkara arthagUMcavADAnAM mULa paNa AmAM ja rahelAM che. sAdrazyane AdhAre amuka zabdamAM mULathI ghaTaka tarIke na hoya tevA dhvanisamUhane ghaTaka tarIke kalpavAmAM Ave tyAre svabhAvika rIte ja navA kapelA ghaTakonAM mULa artha ane te zabdanA mULa artha vacce meLa besAravAnA prayalamAM eka athavA to banne arthavikAra pAme, to koI vAra navA zabdo ja ghaDI kADavAmAM Ave. vidhavA mAM viyuktivAcaka vi. Adi ghaTaka tarIke Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvata 2] rasAdarAnuM svarUpa [72 rahelo che evo bhrama pracalita thatAM e zabda ekAtmaka hovA chatAM vidhavA e rIte eno vibhAga karavAmAM Avyo ane mULa zabdanA arthane avalaMbIne dhava zabda "pati e arthamAM navo ghaDI kADhavAmAM Avyo. AnI asara nIce "madhune vaMzaja' te mAdhava" (= kRSNa), A ne badale mAyAH dhava: "lakSmIno pati" (= "viSNu" eTale pachI "kRSNa") te "mAdhava" evo vigraha karavAmAM Avyo. asura saraane 030ne badale nabaLe che ane surano banelo lAge eTale gura jevo navo zabda ja ghaDAya. varTa "vaDalo, vAri, "vADa" "vADI', vagerenA mULamAM raheluM V- "gheravuM "nuM koI rUpa vRtta bhUlAI jatAM / "gheravuM" evo navo dhAtu ja kapAya. vaLI bolAtI bhASAmAM saLaMga vAkyo ja bolAtAM hovAthI, khoTA zabdavibhAgane lIdhe arthagUMcavADo ghaNI vAra Ubho thato hoya che; dezI rAjyanA eka rAjavI "jarmana kAunTa'ne badale "jarmana ke UMTa" samajyAthI thaelI dhamAla ahIM udAharI zakAya. sAdRzyane kAryapradeza A pramANe zabdono dhvanideha ane temanuM arthavartuLa, bhASAnuM vyAkaraNuM baMdhAraNa ke rUpAtaMtra, prAsa, anuprAsa ne zleSa jevA zabdAlaMkAro, kahevato, laukika vyutpatti, lokakathA ne devakathA-ATalA vizALa kSetra para sAdrazyanuM tattva potAnI kArIgarI calavatuM hoya che, ane e hakIkta bhASAzAstramAM tenuM sthAna prathama koTInI agatyanAM tattvomAM che e spaSTapaNe dekhADI Ape che. rU1,10, Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAbhyudaya mahAkAvya ane mahAmAtya vastupAla-tejapAla * he * zrIyuta kanaiyAlAla bhA0 dave - annadAnaiH payaHpAnairdharmasthAnaizca bhUtalam / yazasA vastupAlena ruddhamAkAzamaNDalam // 1 // upadezataraGgiNI itihAsa zabdano vAcyArtha prAcIna itivRtta evo thAya che. paraMtu vyApaka dRSTie tapAsatAM te zabdanA bhinna bhinna paryAyo mAluma paDe che. temAM ekalAM caritro ja guMthavAmAM Ave che evI rUDha bhAvana! Aje janasamAjamAM pracalita che paNa tenA karatAM itihAsa bIjI keTalIye viziSTa mAmato jevI ke dharma, nyAya, dAna, audArya, rAjadharma, saccaritra, zIla, tapa, viveka, dAkSiNya vagere lokottara dharmonuM zikSaNa Ape che. je itihAsa janasamAjane kartavyanA pATha na zIkhave tene sAco itihAsa kahI zakAya nahi. tevA niHsattva itivRttonI gaNanA itihAsa granthomAM karavAthI ulaTuM itihAsanuM gaurava ghaTe che. gujarAtano madhyakAlIna itihAsa pahela pADelA kAca jevo che, tenA dareka pAsAnuM nirIkSaNa karatAM temAM judA judA raMgo bhAse che. sAdA zabdomAM kahIe to te eka jJAnakoSa che. itihAsanAM keTalAMka viziSTa lakSaNo temAM jovAmAM Ave che. rAjA ane prajAnA gauravAnvita saMsmaraNothI te salara che. temAMthI eka narazArdUlanA caritranI yazagAthAnuM varNana karavAno ahIM prayana karavAmAM Avyo che. te caritra nAyaka koNa ? jeNe samasta gujarAtane devAlaya maMDita karI hatI. potAnuM samasta jIvana je mahAnubhAve lokakalyANa mATe ja niyojyuM hatuM. e dAnezvarImAM karNa ane alinA avatArarUpa hato. jJAtie vaizya hovA chatAM yuddha kalAmAM te samarakesarI gaNAto. rAjakhaTapaTamAM cANakya samAna mutsaddI hovA chatAM vidvattAmAM teNe mahAkavinI upAdhi meLavI hatI. te hato prAgnATakulabhUSaNa dharmadhuraMdhara sacivendra vastupAla - jeNe ekalA jaina dharmanA ja nahi paNa rova, vaiSNava, zAkata ane muslIma dharmonAM paNa chUTA hAthe dharmakAryo karyAM hatAM. tenuM caritra eka jJAnasaMhitA jevuM che jenuM anuzIlana ane zravaNa zrotA, vaktA ubhayanuM kalyANa sAdhe che eTaluM ja nahi paNa mAnavajanmanA sAphalyanuM sAdhana karavAnI preraNA karI sAco rAha sUcave che. tenA sArAya jIvanamAM dharma, dAna, zIla, tapa, viveka, saccaritra, vinaya vagere uttama guNonI suvAsa prasarI rahI che. AvA lokottara guNone laI teo jaina ane jainetara samAjamAM vadhu sanmAnanIya anyA hatA. temaNe rAjA ane prajAnI ananya prIti meLavI potAnuM jIvana dhanya karyuM che eTaluM ja nahi paNa temanAM prAtaHsmaraNIya nAmoe Aje janasamAjamAM amaratA prApta karI che. Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] dharmAbhyudaya mahAkAvya ane mahAmAtya vastupAla-tejapAla [75 vastupAlaviSayaka aitihAsika sAhitya A mahAnubhAvanuM caritra ane tenA sukRta kAryo nirUpita karatA keTalAya grantho Aje upalabdha thAya che. temAM ghaNAkharA saMskRtamAM ane bAkInA bIjA gUrjara bhASAmAM racAyA che. A caritragrantho paikI keTalAka temanI hayAtImAMja racAyA che je temanA Azrita kavivara dvArA temaNe karelA satkAryonI prazaMsA karavA lakhAyA hatA ema jaNAya che. prakhyAta kavi somezvare pativamuvI grantha temanA jIvana ane kavananuM stavana karavA racyo che. A sivAya purazotsava ane kaTTA rAghavanA chellA sagoMmAM potAnI prazasti sAthe vastupALanA jIvanane lagatI TUMka hakIkata ApI che. teNe baMdhAvelA giranAra ane Aba uparanAM maMdironI prazasti racanAra Aja kavi hato. temAM paNa vastupAlanA caritra ane satkarmo mATe TUMka noMdha karI che. bIjA eka arisiMha nAmaka kavie vastupALanA jIvana sAthe teNe karelAM sukRta kAryonuM vivecana karavA satavaMdana nAmaka grantha racyo che jemAMthI cAvaDA ane caulukyono paNa keTalIka itihAsa maLI Ave che. jayasiMha sUrie mImadamana nATaka ane vastupAtra prazasti kAvyo racyAM che. temAM vastupAlanI yuddha kuzaLatA ane hamIra sAthe thayela yuddha prasaMgane nATakanA rUpamAM cojyA che. A badhAmAM navIna bhAta pADatAM temanA gurU udayaprabhasUri viracita dharmaputya ane sutartiyorjinI kAvyo che. emAMnA imyuTara kAvyanuM vistRta vivecana prastuta lekhamAM karavAnuM hovAthI teno paricaya - AgaLa upara vistArathI ApavAmAM Avyo che ja. vIrtistrinI grantha eka sarvetkRSTa kAvya che. tenI prAsAdiktA, AlaMkArikatA ane padyaracanA utkRSTa prakAranA jovAmAM Ave che. sutasaMvartananI mAphaka tenI zarUAta vanarAjathI karavAmAM AvI che. temAM cAvaDA ane caulukyono kramabaddha ItihAsa ApyA pachI vastupAlavaMzavarNana, vastupALa caritra ane tenAM dharmakAryonI TUMka noMdhe AlaMkArika bhASAmAM raju karI che. A badhA kAvyonI racanA vastupALanA samakAlIna thaelI che eTale temanI aitihAsikatAnA viSayamAM zaMkAne avakAza nathI. kadAca prazaMsAtmaka varNanamAM alaMkAyukta hakIkato mUkI hoya te svAbhAvika che. bAlacaMdra sUrie vasaMtavikAsa kAvya racyuM che jemAM vastupALanuM jIvanavRtta ane tenA satkAryonuM vistRta varNana saMskArI bhASAmAM ApyuM che. vastupALanA jIvana bAda tarata ja racAelA granthomAM A mukhya che. kAraNa ke te vastupALanA maraNabAda thoDAka ja varSomAM racAyo che. A sivAya merUtuMgakRta vaMdhaciMtAmaNi, jinaprabha racita tIrthaha5, rAjazekharakRta caturvizati vaMdhamAM paNa vastupAlanA jIvanane sparza karatI keTalIka hakIkta noMdhAI che. chellAmAM chelluM vyavasthita rIte racAyeluM jinaharSakRta varatupAi varitra che jemAM keTalIka ananya hakIkato sacavAI che. te moTe bhAge rtiaumuvI ane caturvarAti vaMdhanA AdhAra upara racavAmAM AvyuM che. gUrjara bhASAmAM hIrAnaMda sUri, lakSmasAgara sUri, pArdhacaMdra ane samayasuMdara vagere. e vastupA rAsAo racyA che je lagabhaga saMskRta kAvya graMthone anurUpa che. vartamAna Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 ] bhAratIya vidyA [varSa rU yugamAM keTalAka vidvAnoe temanA caritrane aitihAsika dRSTie avalokyuM che. sva. cImanalAla DAhyAbhAI dalAle sukRtasaMkIrtana, vasaMta vilAsa, hammIramadamardana ane naranArAyaNAnaMdanI prastAvanAmAM tatsaMbaMdhI vidvattApUrNa saMzodhano karyo che. A sivAyasva. vallabhajI AcArya kIrtikaumudIne gujarAtI bhASAMtaranI prastAvanAmAM, zrI. jhaverI jIvaNacaMda sAkaracaMde janapatranA aMkamAM ane zrI naraharibhAI parikhe madhapUDAmAM vastupALanA jIvana saMbaMdhI lekho lakhyA che. nAgarI pracAriNI patrikA bhA. 4nA aMka pahelAmAM zrI. zivarAma zarmAe "somezvaradeva aura kIrtikaumudI" nAmaka vivecana pUrNa nibaMdha lakhyo che. A badhAno samanvaya sAdhI zrI mohanalAla dalIcaMda desAIe jaina sAhityanA saMkSipta itihAsamAM vastupAla caritra ane tenA sAhityanI suMdara samAlocanA karI che. A badhA graMthonI hakIkata lagabhaga eka bIjAne maLatI Ave che. keTalAkamAM tenAM sukRta kAryo ane varNanonI vadhaghaTa jovAmAM Ave che. uparyukta graMtho paikI ghaNAkharA balka gharmAsyu kAvya sivAyanA badhA grantho prakAzita thayA che. have A aitihAsika ane dhArmika draSTibiMdu raju karate dharmAsyuTa vaMza paramapUjya munivara zrI pravartaka kAMtivijayajInA suziSya - praziSya muni zrI caturavijayajI ane muni zrI puNyavijayajI jevA vidvAna sAdhu purUSo dvArA saMpAdita thaI siMdhIna9mAtrAnA eka mUlyavAna maNi tarIke prakAzamAM mUkAya che je abhinaMdanAhaM che. emAMthI vastupALanA jIvana uparAMta keTalIka ananya hakIkata paNa jANavA jevI maLI zake che. vastupALanAM aneka satkAryomAM zatruMjaya ane raivatakanI saMghayAtrA e mahattvanuM dharmakArya hatuM. A yAtrAnI keTalIka viziSTa hakIkata dharmAnurA pUrI pADe che. dharmAbhyudaya yAne saMghapaticaritra mahAkAvya A mahAkAvya tenA abhidhAna anusAra saMghAdhipationAM kartavyane lagatAM caritro raju kare che jethI samAjanA mAnasa upara dharmAlyudayanI chApa paDe che. tenI bIjI viziSTatA temAMthI vastupAla caritranI saheja jhAMkhI thavA uparAMta saMghapati vastupALe saMghasahita karela zatruMjaya tIrthanI mahAyAtrAnuM vyavasthita varNana che. A Akhoya grantha zuddha saMskRta bhASAmAM racAyo che. tenA kuLa paMdara sarga ane para00 zloka che. tenI racanA mahAkAvyanI paddhatie karavAmAM AvI che. tene pahelo ane paMdaramo sarga itihAsalakSI che. temAM vastupALavazavarNana, vastupALanA kulagurUone paricaya, vastupAle karela saMgha yAtrAnuM varNana ane vastupALanA gurU vijayasena sUrinA nAgendra gacchamAM thayela pUrvAcAryonI rasika hakIkata noMdhAI che. bAkInA sagomAM puNyapavitra mahApurUSonAM paurANika varNano che. A graMthane pahelo ane paMdaramo sarga vividha vRttomAM racAyo che. taduparAMta dareka sarganA aMtamAM mUkAyelA vastupALanA prazaMsAtmaka loko paNa judA judA chaMdomAM che, jyAre paurANika hakIkato raju karatA bAkInA sa maTe bhAge anuchupamAM lakhAyA che. A badhA chaMdomAM zArdUlavikrIDita, stragdharA, dravajA, vasaMtatilakA ane maMdAkrAMtA mukhya che. kAvyanI bhASA prAsAdika ane sAlaMkAra 1 pratyekamatra granthAnaM vigaNayya vinizcitam / dvAtriMzadakSaralokadvipaJcAzacchatImitam // Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] dharmAbhyudaya mahAkAvya ane mahAmAtya vastupAla - tejapAla [ 77 che. Akho graMtha arthagAMbhIrya ane padalAlityanI jhamaka vALo che. dareka sarganA aMte vastupALanI prazaMsA karatA eka be zloko mukavAmAM AvyA che je vastupALanuM apratima gaurava pradarzita kare che. A paddhati puttamaMIrtana, naranArAyaLAnandra ane vasaMtavijJAsakAre paNa akhatyAra karI che. A mahAkAvyanA keTalAka zloko naranArAyananda, verAtaraMginI ane caturvirati vaidhamAM uddhRta thayA che. vastupALa jevA kavivare potAnAja kAvyamAM dharmAbhyudayanA keTalAka zlokone sthAna ApI te graMthanuM mahattva advitIya hovAnuM jAhera karyuM che. AthI vastupAlanA hRdayamAM A grantha mATe ananya sadbhAva hato ema paNa jaNAya che. satpurUSa potAnI zlAghA svamukhe kare te ayogya lekhAya te nyAye vastupAle gurUnI uktio mUkI haze ema sAdhAraNa anumAna thAya che. khIjA koI kavinI tevI uktio nahi grahaNa karatAM gurUnA ja zloko kema dAkhala karyAM te praznanA samarthanamAM ema kahI zakAya ke A granthokta gurUdevanI uktioe vastupALanA mAnasa upara vadhu prabhAva paDayo hato jeno sacoTa purAvo dharmAmbucavAvyamAMthI uddhRta karela gurUprokta uktio Ape che. A granthanuM mukhyanAma saMghapaticaritra che paNa temAM dharmano abhyudaya sAdhanArAM, dharma upara prakAza veranArAM vastupALanAM dhArmika satkarmonuM vivaraNa raju karAyuM hoI tenuM apara nAma "dharmAsyuvaca mahAAvya" che evo abhiprAya graMthakAra dharAve che. graMtha prayojana A graMthanuM samutthAna kevA kAraNane laI thayuM hatuM te mATenA svataMtra ullekho kartAe rajI karyAM nathI. vastupALano ananya dharmaprema suprasiddha che. jagatanI vyAmoha bhAvanAnuM bhAna tene jIvananI zarUAtamAM ja thayuM hatuM. asAra saMsAranI pralobhanajanaka ane vaMcaka bhAvanAothI dUra rahevA tenuM hRdaya haMmezAM prayatna karatu. manuSyajanmanuM sAcuM zreya jagakalyANa ane dharmAcaraNamAM ja che evo gurUdvArA maLelo amUlya upadeza tenI rageragamAM vaheto hato. sattvazuddha bhAvanAonA pratApe teo sadAkALa jIvana sAphalyano sarvotkRSTa mArga zravaNa, manana, satyamAgama ane anuzIlana dvArA meLavavA prayala karatA hatA. eka vakhata vastupALe potAnA kulagurU vijayasena sUrine jijJAsApUrvaka manuSyajanmanI sArthakatAnuM sAdhana pUchyuM hatuM. gurUe teno javAba 2 jIo naranArAyaNAnaMda mahAkAvyanA sarga. 2-8-10nA aMtya zloko tathA catuvati prabaMdha ane upadezataraMgiNImAM saMgrahAyelA dharmAbhyudaya kAvyanA loko. 3 saGghapaticaritametat, kRtinaH karNAvataMsatAM nayata / zrIvastupAladharmAbhyudayamaho mahitamAhAtmyam || dharmAsyuyAnya. sa. , jo. 27. 4 kadAcideSamazrIzaH, kRtaprAbhAtikakriyaH / gatvA puro gurostasya, natvA vijJo vyajijJapat // tadatra kAraNaM kiJcidabhirUpaM nirUpyatAm / kAraNAnAM hi nAnAtvaM, kAryabhedAya jAyate // dharmAmbuvaya. sai. . jo, ra6-26 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78] bhAratIya vidyA [varSa rU. TUMkamAM ja ApatAM dharmanAM gUDha tattvo dAna, zIla, tapa ane bhAvanA (prabhAvanA)mAM samAyelA hovAnuM nidarzana karatAM bhAvanAnI pradhAnatA darzAvI. paraMtu vastupALanA hRdayanuM samAdhAna thayuM nahi. maMtrIzvaranA hRdayamAM chupAyelI AtmakalyANanI utkaTa bhAvanA jotAM gurU zrI vijayasenasUrie pharIthI te ja hakIkatane pUratA vivecana saha vastupALane samajAvatAM kahyuM ke, puNyakAryo karanAra manuSya svaccha buddhi ane paropakAra dvArA potAnuM jIvana dhanya banAve che. kalyANakArI unnata bhAvanA dvArA jagakalyANa kArI prabhAvanA sAdhI zakAya che. vadhumAM RSipraNIta bhAvanAnAM prazasya aMgo nirUpitA karatAM achAddikA mahotsava, rathayAtrA ane tIrthayAtrAno ullekha karI sarva sukRta kAryomAM sasaMgha tIrthayAtrA karavAnuM bhAra pUrvaka jaNAvyuM. tyAra bAda tIrthayAtrAvidhi, tenA niyamo, saMghapatie pALavAnAM vrata ane dharmakarmonuM sazAstra varNana karatAM saMghapati banI tIrthayAtrA karavAno Adeza Apyo. eTaluM ja nahi paNa pUrvakALamAM je dharmadraSTA mahApurUSoe yAtrAo ane dharmakAryo karyA hatA tenA yathAsthita vivecano karyA ane te ja pramANe dharmazAstrakAroe nirdiSTa karela tIrthayAtrA vidhisaha sasaMghayAtrA karI samAjamAM navIna Adarza pedA karavA vastupALane khAsa upadeza Apyo. AthI grantha prayojananuM mukhya kAraNa janasamAjamAM dharmAcaraNanI zuddha bhAvanA pedA karavA mATenuM ja hatuM jene A ja graMthanA keTalAka zlokothI puSTi maLe che. A ja granthakAre vastupALanuM vaMzavarNana ane sukRta kAryonI bhavyanoMdha raju karatuM sutartikasroTina nAmaka kAvya sarvotkRSTa bhASAmAM racyuM che, chatAM pharIthI te ja caritrane viziSTa kAraNa sivAya kartA punaH pratipAdita kare tema mAnI zakAya nahI. vaLI dharma bhudayakAvya, tenuM kathAsAhitya, ane temAM samAelA dhArmika jhoka vagereno vicAra karatAM A grantha dharmapracAranA zubha uddezanA kAraNe ane vastupAlanI tIrthayAtrAnuM atihAsika varNana karavA mATe racavAmAM Avyo hato e spaSTa che. graMthanI phaLazruti paNa tevo ja abhiprAya vyakta kare che. kartA pote ja A mahAkAvyane yaza ane dharmarUpA zarIravALuM tema ja vizvAnaMda lakSmIno prakAza karanAruM sUcave che, tethI graMthakArano uddeza aitihAsika hakIkatane dhArmika draSTie pratipAdita karavAno paNa jaNAya che. tenA aitihAsika vidhAno keTalIka nakakara hakIkato pUrI pADe che. Azrita kavio keTalIka vakhata potAnA AzrayadAtAnI prazaMsA karatAM atizayokti vApare che. paraMtu A kAvyamAM tevA prayogo mUkavAmAM AvyA hovAnuM lAgatuM nathI. tethI aitihAsika draSTie paNa A grantha mahattva dharAve che. vastupAla vaMzavarNana granthanI zarUAtamAM kartA devagurUnuM maMgala stavana karI granthanuM nAmAbhidhAna vyakta 5 etat suvarNaracitaM, vizvAlaMkaraNamanaNuguNaralam / saMghAdhIzvara caritaM, etaduritaM kuruta hRdi sntH|| dhanyuya. . . 47 6 AkalpasthAyi dharmAbhyudayanavamahAkAvyanAmnA yadIyam / vizvasyA''nandalakSmImiti dizati yazo-dharmarUpaM zarIram // // paMcadazasargAnte Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] dharmAbhyudaya mahAkAvya ane mahAmAtya vastupAla-tejapAla [79 karyA bAda potAnA pUrNa bhakta ane jinazAsananA parama anurAgI vastupAlanI oLakhANa ApatAM temanA pUrvajone Treka paricaya noMdhe che. A ja kartAe potAnA putartisrotrinI kAvyamAM vastupAla ane tenA purogAmI vaMzadharonuM bhavya varNana karatA aDhAra zloko racyA che; jyAre A mahAkAvyamAM te pAMca ja lokomAM sameTI de che. graMthakAra A granthane mahAkAvya tarIke jAhera kare che ane mahAkAvyanA niyama mujaba caritra nAyakanuM vivecana vistArathI karavuM joIye chatAM sUrizrIye tene saMkSepamAM mUkavuM ucita mAnyuM che. tenuM kAraNa ema lAge che ke A mahAkAvya vastupAlanI kIrti amara karavAnA kAraNathI racavAno granthakArano uddeza na hato, paNa jana samAjane te dvArA upadeza ApI tenA jevAM satkarmo karavAnI preraNA utpanna karavAno ja hato. AthI sUrizrIe dhArmika vastunuM pradhAna vivecana karavAnA Azayane laI vastupAlanA pUrvajonuM kIrtigAna vistRta rIte A granthamAM nahi niyoryuM hoya ema mAnuM chuM. chatAM tenA AdipurUSathI vastupAla sudhInA mahAnubhAvonI yogya pichAna thoDA zabdomAM paNa saMpUrNataH ApI che. vastupAla caritra varNana ane tenAM sukRta kAryonI AlocanA karavA lakhAyelA putasaMvIrtana, sutarlioTinI, vartivamuvI, ane vasaMtavitrAsa vagere kAvyomAM temanuM vaMzavarNana bhabhakadAra bhASAmAM raju karAyuM che jyAre ahIMA graMthakAra eka ja zlokamAM te badhI hakIkata jAhera karatAM kahe che ke "prAgyA gotramAM aNahilapura nAmaka nagarane viSe caMDapano putra caMDaprasAda thayo. jenAthI soma ane tenAthI AsarAja putra thayo, je kAlakUTane bhakSaNa karanAra zrI kaMTha (rUdra)nA kaMTha sthaLa viSe rahela viSaja maLanA nAzakartA navIna amRta jevA yazavALo thayo." kavi TUMkamAM potAne kahevAnuM badhuM samajAvI de che. "te AsarAjathI lakSmInA dhAmarUpa kumAradevInA kukSisaramAM vastupAla nAmaka putra thayo. temanA agraja (moTAbhAI) maladeva ane anuja (nAnAbhAI) tejapAla nAmaka bhrAtRo thayA. tyAra bAda teoe maMtrIzvaranI mudrA kevI rIte prApta karI teno pUrva paricaya ApatAM kavi lakhe che ke te samayamAM caulukyakulacaMdra lavaNaprasAdanA hulane ujajavala karanAra vIradhavala deva rAya dhurAne dhAraNa karatA hatA. gujarAtanA prAcIna pATanagara aNahilapurano saMsthApaka vanarAja hato te AkhyAyikAne anusarI A graMthakAre paNa aNahilapurane AdirAja vanarAjanI kItiprabhA jevuM jaNAvyuM che. vastupAlamAM uttama prakAranA sAta vi - kAro hatA tenI noMdha letAM sUrizrI kahe che ke "vibhUti, vikrama, vidyA, vidagdhatA, vitta, vitaraNa (dAna), viveka vagere vikAro, guNe vastupALamAM hovA 7 zrImatprAgvATagotre'NahilapurabhuvazcaNDapasyAGgajanmA jajJe caNDaprasAdaH sadanamurudhiyAmaGgabhUstasya somH| AsArAjo'sya sUnuH kila navamamRtaM kAlakUTopabhukta zrIkazrIkaNThakaNThasthalamalavipaducchedakaM yadyazo'bhUt / / 18 // 8 so'yaM kumAradevIkukSisaraH sarasijaM zriyaH sadanam / zrIvastupAlasacivo'jani tanayastasya janitanayaH / / 19 / / yasyAgrajo malladeva, utathya iva vaakpte| upendra iva cendrasya, tejapAlo'nujaH punH|| 20 // sarga. 1. Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80] bhAratIya vidyA [varSa rU. chatAM tenAmAM vikAra (duSTabhAva) na hato. vastupAla nAma "vathI zarU thAya che te Adi zabdane sumeLa sAdhI kartA teja zabdamAM judA judA guNonuM digdarzana karAve che. AvI ja balake Ane maLatI eka ukti vastupAlanA kavi somezvare Abu prazastimAM racI che. jemAM kavi kahe che ke vaMza, vinaya, vidyA, vikrama ane sukRtakAryomAM vastupAla samAna koI paNa purUSa kyAMya mArI dRSTie Avato nathI. A pramANe graMtha racayitA dharmagranthane anukULa vastupAlanuM vaMzavana TUMkamAM paNa alaMkArasaMyojana sAthe noMdhI tenI mukhya mukhya hakIkatane Alekhe che. saMghapati ane tenA dharmoM dharmAcaraNanA mukhya aMgomAM tIrthayAtrA e Avazyaka aMga manAya che. dareka dharmamAM tIrthayAtrAnuM mahattva darzAveluM che. hiMdudharmanAM ghaNAM kharAM purANomAM tIrthamAhAsyanAM bhArobhAra varNana jovAmAM Ave che. A sivAya muslIma, pArasI, krizciyana vagere banahindu dharmomAM paNa tIrthayAtrAnAM vivecana lakhAyA che. jaina dharmazAstrakAroe paNa tIrthayAtrAnuM apUrva mahattva pitAnA dharmagranthamAM noMdhyuM che eTaluM ja nahi paNa dharmanAM sarvotkRSTa sAdhanomAMnuM te eka hovAnuM bhArapUrvaka sUcavyuM che. dharmadraSTA vijayasena sUrie vastupAlane dharmopadeza ApatAM tIrthayAtrA karavAno apratima Adeza Apyo hato ema AgaLa jaNAvI gayA chIe. kevaLa mojazokha ane vividha zaheronI zobhA nihALavAmAM ja tIrthayAtrAnuM kartavya pUrNa thAya che evo bhrAmakra vyavahAra AjanA samayamAM jovAmAM Ave che paNa sAcI rIte te mAnyatA barAbara nathI. jaina ane hindudhamoMmAM yAtrAvidhinAM svataMtra prakaraNe lakhAyAM che, jemAM yAtrike pALavAnA niyamo, vrato, dAna ane AcAra dharmonuM khAsa zikSaNa ApavAmAM AvyuM che. paNa jaina dharmazAsa te tethI paNa AgaLa vadhI tIrthayAtrA karavA jatAM potAnI sAthe hajAro manuSyone laI moTo saMgha kADhI sasaMgha yAtrA karavAnuM advitIya mAhAtmya raju kare che. AvI udAtta bhAvanAnuM darzana jaina dharmanA janakalyANakArI unnata vicArone yaza kalagI apAve che. kAraNa temAM saMghapati potAnA kharce hajAro mAnavone tIrthayAtrAno amUlya lhAvo levarAvI akSaya puNyanI lhANa Ape che. A uparAMta AvI sasamUha saMghayAtrAnA vidhAyake pALavAnA niyamo, vrato, dAna ane AcAradhamene asidhArA vratanI mAphaka custapaNe pALavAno Adeza jaina zAstro Ape che. ane te pramANe tratAcaraNa karanArane ja saMghapati birUda ApavAnuM dharmazAstro kahe che. temAM jaNAvelA saMghapatinA dharmo eka sAcA AtmasaMnyAsa grahaNa karanAra yogIne anurUpa che. emAM lokakalyANanI udAtta bhAvanAone Thera Thera jovAmAM Ave che. vijayasena sUrie tIrthayAtrAvidhi ane saMghapatinAM kartavyane vistRta rIte A granthamAM AlekhatAM kahyuM che ke -saMghapatipaNuM atyaMta durlabha che. je manuSya saMgha 9 vibhutAvikramavidyAvidagdhatA vittavitaraNavivekaiH / yaH saptabhirvi-kAraiH kalito'pi babhAra na vikAram // 23 sarga. 1 10 anvayena vinayena vidyayA vikrameNa sukRtakrameNa ca / kvApi ko'pi na pumAnupaiti me vastupAlasadRzo dRzoH pathi / / risomezvarakatamaprasArita Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] dharmAbhyudaya mahAkAvya ane mahAmAtya vastupAla-tejapAla [81 pati banI tathabhivaMdana kare che tene dhanya che. pUrvanA puNyayoge AtmauddhAraka saMghapatipaNuM prApta thAya che. saMghapatie sauthI prathama gurUnI AjJA laI pUrNa utsAha sAthe saMghaprasthAnanuM muhUrta nakakI karavuM. potAnI sAthe rathayAtrAmAM AvavA mATe sAdharmikone bahumAnapura:sara AmaMtraNa patrikAo mokalavI. temane vAhana vagerenI vyavasthA karI ApavI. jalopakaraNa, chatra, dIpadhAraNa karanArA (mazAlacIyo) dhAnya, vaidya, davAkhAnuM, caMdana, agara, karpara, kesara, vastra vagere mArgamAM upayogI temaja jinArca nAdimAM upayogI sAmagrI taiyAra karI sAthe levI. zubha muhUrta potAnA ISTadevane puNyapavitra tIrtha jaLavaDe snAna karAvI temanI vividha upacArovaDe pUjA racavI. temanI sAme besI gurUpadeza pramANe saMghapati dIkSAne grahaNa karavI. dipALone maMtra sAthe alipradAna karavuM ane puSpa, vastro, tathA maMtrAdikavaDe pUjita rathamAM prabhune pote padharAvavA. gurUne AgaLa karI saMgha caityavaMdana karavuM. kSudropadravono nAza karavA kavaca, maMtra, aDhaprayogo vagerene gurU sannidha abhimaMtraNa karI sAthe rAkhavA ane jayadhvanimaMgaladhvani karatA vAjate gAjate zaheramAMthI nIkalI nagaranI najadIkamAM ja maMgalaprasthAna karavuM. pachI vividha sthAnothI yAtrA karavA mATe AvatA sAdhamikone dhana, vAhana, vagerenI sahAya ApI satkAra karavo. sAthe AvelA baMdI (bhATa, cAraNa va.), gAyaka (gAyana - stavana karanArA) ane mahAtmAone vastra, bhojya, dravya vagerethI satkAravA. mArgamAM AvatAM cetyonuM pUjana karavuM ane khaDita hoya teno jIrNoddhAra karAvavo. caityavagereno vahIvaTa karanAra sAdhamikonuM vAtsalya ane vahIvaTanI tapAsa karavI. dInane dAna ane bhayavALAone abhaya pradAna ApI baMdI (kedI) manuSyone baMdhana mUkta karavA. paMkamagna (kAdavamAM kheMcI gaelAM, zakaTo (gADAo)ne bahAra kaDhAvavA, bhAMgI gayA hoya tene potAnA zilpIo pAse taiyAra karAvavA. kSadhine anna, tRSine jaLa, vyAdhigrastone auSadha, ane zramaniHsahone vAhana vagerene baMdobasta karI Apavo. pote brahmacarya, tapa, zama vagere dhamaunuM yathokta pAlana karavuM. krama pramANe AvatAM tIrthomAMthI pupAdhivAsita pavitra jaLa nA ghaDAo bharI levA ane gailokyapati jina bhagavAnano snAtra pUjA mahotsava racavo. tevA mahotsavomAM dUdha, dahiM, karpara vaDe paMcAmRta snAtra avazya karavuM. prabhune caMdana, kapUra, kastUrI vagerenuM vilepana karavuM. svarNabharaNa, pupamALA ane vastrAdika padArtho arpaNa karI agarU, caMdana Adi sugaMdhi dravyono dhUpa Apavo. karparanI ArAtrika karI puSpAMjali arpavI ane vividha sAdhana sAmagrI sAthe caityavaMdana - devavaMdana karavuM. mAlAdhAraNa ane mukhaghATana mahotsava vakhate deva-dravyanI vRddhi mATe temAM svazakatyanusAra dravya koSAgAramAM arpaNa karavuM ane gadgadvANu vaDe dInatA darzAvI prabhunuM aMtaHkaraNa pUrvaka zuddha bhAvathI stavana karavuM. Ama prabhunA pUjana arcana kAryo karatAM tIrthayAtrA karI tIrthAdhirAjanuM dhyAna karatA karatA zubha muhUrta nagara praveza karavo ane prabhune ghera padharAvavA. ghera AvIne dharmabaMdhuo, mitravaya, paurajano sahita zrIsaMghanuM bhajanAdi vaDe sAmivAtsalya karavuM. sUrizrI vadhumAM kahe che ke saMghapUjA e mahAdAna che ane e bhAvayajJa gaNAya che. paropakAra, brahmavatAcaraNa, 2.1.11. Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82] AvatIrtha vidyA [varSa rU yathAzakti tapa ane anAthone dAna e cAra mahAsthAnonI puNyAnubaMdhI puNyalakSmIne saMghapatie ArAdhavA joIe. je bhavya manuSya uparyukta prakAre vrata niyamasahita sasaMgha tIrtha yAtrA kare che te saubhAgya ane bhAgyavAnane saMghapatitvarUpa lakSmI pote ja vare che. tIrthayAtrAnuM AvuM adbhuta varNana purNayazobhivRddhi mATe kone Aka"tuM nathI ? AvA ja varNano jJAtAdharmazA, vyavahAra sUtra ane bIjA aneka jaina dharmazAstromAM lakhAyA che. temAMthI manuSya svakartavyanA pATha zIkhI zake che. eTaluM ja nahIM paNa janakalyANakArI udAtta bhAvanAnA sacoTa purAvAo pUrA pADe che. vastupALe AvuM ja saMghapativrata dhAraNa karyuM hatuM jenI savistara AlocanA have pachI karavAmAM AvanAra che. prAkkAlIna saMghapatio ane yAtriko sasaMgha yAtrA karavI, tene ucita dharmo AcaravA, potAnI sahamI uparano mithyAmeha tyAga karI tene AvA satkAryomAM niyojavI e eka duSkara kArya che. temAM tapa, dAna, dayA, audArya, zraddhA ane dInatA vagere uttama guNone khAsa karIne pacAvavA paDe che. ApaNe paMcamahAbhautika zarIramAM rahelA paripuo (kAma, krodha, lobha, moha, mada ane matsara) uparyukta gaNAvelA sAttvika guNonA duzmano che. AjanA bhautika vAdamAM te paripuone parAsta karavA e sAdhAraNa kArya nathI. jo ke sAtvika guNono prAdurbhAva thatAM A mahAripuo. Apo Apa cAlyA jAya che paNa tevA daivI guNone hRdayamAM sthira karavA te asAdhAraNa kArya che. sadAcaraNa, satsamAgama, pUrva karma ane prabhunI saMpUrNa sahAya hoya toja manuSya te kAryamAM saphaLatA meLave che. vijayasenasUrie te satyane suMdararIte samajAvatAM vastupALane amUlya upadeza Apyo hato. jemAM saMghapati ane tenA dhamanI prataraNA karatAM prANa kALamAM AvA sakarmo karanArA je je daivI purUSa thayA che temanAM yathocita vRttAMte rasika bhASAmAM sUrizrIe raju karyA che. te badhI hakIkta savistararIte ApatAM te AkhuM eka svataMtra pustaka thavA saMbhave tethI teone TUMka paricaya ApIne ja ahIM saMtoSa mAnavo paDe che. - zatruMjaya tIrthanI aitihAsiktA TheTha purANakALa sudhI laI javAmAM Ave che. tenAM judA judA ekavIsa nAme che. tyAM aneka daivI puru, cakravatio, siddho, munio ane nRpatioe AvI tIrthayAtrAnuM mahapuNya saMpAdana karyuM hatuM. ahIM yugAdIze tepa karyuM hatuM. RSabha, mIzvara vagare ahaMtoe ahIM nivAsa karyo hato. bharatezvare A puNyagiri upara tIthodhirohaNa karI jinAdhIzanuM caitya baMdhAvyuM hatuM. te ja rIte izvAku vaMzIya sagara rAjAe potAnA pUrvajonA uddhAra mATe A mahAtIrthanI yAtrA karI teno jIrNoddhAra karAvyo hato. tyAra bAda te ja vaMzamAM thayela raghukuLatilaka rAmacaMdra rAvaNano saMhAra karI A sarvazreSTha tIrthanI yAtrAe AvatAM jina prabhunuM caitya baMdhAvyuM ane teno samuddhAra karyo. kurukulano vinAza karanAra pAMDavoe paNa vimalAcalanI yAtrAno parama lAbha prApta karyo hato. A sivAya A bhavyatIrthanA suprasiddha yAtrikomAM nami-vinami vagere maharSio, drAviDa, vAlakhilyAdi grupa, Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] dharmAbhyudaya mahAkAvya ane mahAmAtya vastupAla-tejapAla [83 jayarAmAdi rAjavio, nAradAdi munivaro, pradyumra, sAMba pramukha kumAro, AdityayazA tathA sagarAdi rAjavio, ane bhAratanA putra zailaka, zuka vagere mukhya hatA. A tIrthano aneka vakhata uddhAra thayo che. vividha tIrthakalpa ane sukRta kIrtAikallolinImAM te badhA tIrthoddhArakonI noMdha letAM saMprati, vikramAditya, sAtavAhana, pAdalisa, Amadatta, bharata, sagara, dazarathI, jAvali, zIlAditya, ane vAlsaTanAM nAmo jaNAvyAM che. madhumatI (mahuvA)mAM janma lenAra mahAnubhAva zreNI jAvaDe ahIM ghaNuM ja dravya dharmakAryomAM vAparI jyotIrUpa jinabiMbanI pratiSThA karI hatI. te vikramAditya pachI 108 varSa bAda thayo hato ema jinaprabhasUrie ullekha karI tyAM jinabiMbanI pratiSThA karyAnI noMdha lIdhI che. valabhipati zIlAditye A girirAja upara jinAlaya baMdhAvyuM hatuM. gurjarezvara siddharAja ne maMtrivarya Azke A pavitra nagAdhirAja tIrthanI yAtrA karI potAnI ananya bhakti pradarzita karavA neminAthanuM maMdira baMdhAvyuM eTaluM ja nahi paNa tyAM AvanArA yAtrikonI tRSA zAMta karavA eka bhavya vApikA (vAva)nuM sthApatya karAvyuM hatuM. - gurjarezvara siddharAje A tIrthanA pUjana, arcana mATe bAra gAme AvyA hatA. siddharAja pachI gAdI upara AvanAra solakIkulabhUpAla kumArapALe tathA tenA maMtrI udayane A tIrthanI yAtrA karI ahIM aneka dharmakAryo karyA hatA. udayana putra vAgabhaTe A mahAna vimalAcala upara nAbhi prabhunuM nUtana maMdira vizAla zilA ane kapizIrSakothI zobhatA koTa saha baMdhAvyuM hatuM. ane te pavitra mahAtIrthanI najadIkamAM kumArapura vasAvyuM jenI madhyamAM nIlamaNiyukta pArzvajinabiMbanI sthApanA karAyela tribhuvana vihAra baMdhAvyo tema ja te nagaranI pAse prabhunA pUjana, arcana mATe puSpa vATikA karAvI hatI. A pramANe A puNyapAvita tIrthanI yAtrAno amUlya lAbha devo, maharSi, cakravartio, patio, maMtrio, ane lakSmIdharo vagere aneka mahApurUSoe prApta karyo hato ema granthakAre vistArathI noMdhyuM che.13 AnI saMkSipta noMdha Aja granthakAre potAnA sukRtakIrtikalolinI mAM lIdhI hevAnuM AgaLa jaNAvI gayA chIye. e vastupAlanA pitA AzarAje A tIrthAdhirAjanI yAtrA karI hatI ema vasaMta11 (2) sawtirvimAhitya, vAtavAdanavAmA pAdaliptA''madattAzca tasyoddhArakRtaH smRtaaH||35|| zatrujaya tIrthakalpa (2) asminnAbhibhuvaH prabhostanubhavazcakrI sa cakre purA caityaM zrIbharata: pare tu sagarakSmApAlamukhyA vydhuH| devo dAzarathiH prathAsutapatiH prAgvATabhUrjAvaDiH zailAdityanRpaH sa vAgbhaTamahAmatrI ca tasyodhRtim // 166 // sukRtakIrtikallolinI aSTottaravarSazate'tIte zrIvikramAdiha / / bahuvyavyayAd bimbaM jAvaDiH sa nyavIvizat // 71 // vividhatIrdhAra-sAjaMyatIrthanA. 13 juo Aja granthano sa. 7, loka, 67 thI 83, vizeSa mATe juo purAtana prabaMdha saMgrahamAM pAna. 58 upara loka 158 thI 161, 12 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8] ApatIya vimA [varSa 2 vilAsamAM bAlacaMdrasUrie jaNAvyuM che. te samaye vastupAla paNa sAthe hatA. AvA mahAna tIrthAdhirAjanI sasaMgha yAtrA karavAnI advitIya preraNa vastupAlane vijayasenasUri karI hatI jethI temaNe dharmazAstranA niyamAnusAra saMghapatinI dIkSA gurUpAsethI grahaNa karI vimalAditIrthanI pavitra yAtrAnuM saubhAgya prApta karyuM hatuM. vastu pALa pachI paNa samarAzAha ane pethaDazAhe A bhavya tIrthanI yAtrA ane jIrNoddhAra ryAnA ullekho samararAsu, nAbhinaMdanajinIdvAra prabaMdha ane pethaDarAsa uparathI jaNAya che. 4 vastupAlanI sasaMgha yAtrA gurUnA Adeza mujaba vastupAle saMghAdhipati banI zatruMjayanI mahAyAtrA karI hatI. teNe kula ekaMdara tera yAtrA karI hatI ema aneka pramANathI jaNAyuM che." temAM potAnA pitA AsarAja sAthe saMvata 1249 ane 1250 mAM tathA pote saMghapati dIkSA dhAraNa karI saM. 1277- 1290 - 1291-1292 ane 1293 mAM zatruMjaya tathA giranAra banI yAtrAo karI hatI. jyAre ekalA vimalAcaLa (zatruMjaya)nI parivAra sAthe sAta yAtrAo saM. 1283-84-85-86-878889mAM anukrame niyojI hatI. A badhA yAtrA mahotsavonA judA judA vivecano temanuM jIvanacaritra AlekhatA graMthomAM vyavasthita rIte noMdhAyA nathI. A grantha uparAMta sutIrtana, siMaumuvI ane vasaMtaritrAsa hAthamAM tIrthayAtrAnAM varNano ApelA che. paNa te kaI kaI yAtrAnAM varNana che tene spaSTa nirdeza karyo nathI. vatavAsamAM varNana karela yAtrAvarNana tenI chellI saM. 1297nI yAtrAnuM varNana hovAnuM lAge che; jyAre dharmAyu, yutisaMvartana ane timuhInAM varNano saMvata 1290 pahelAMnI koI yAtrAnA hovA joIe ema lAge che. kAraNa dharmAsyurane racanAkALa saMvata 1290 pahelAM Ave che jenI paryAlocanA "racanAkALa"nA zirolekha nIce have pachI karavAmAM AvanAra che. teja pramANe sutIrtana paNa tenA samakALamAM racAyuM hovAnuM sva. cImanalAla dalAle 14 samararAsa (gA. o. sI. mAM chapAyela prAcIna gurjarakAvya saMgraha), maMDalIkakRta pethaDarAsa tathA nAbhInaMdana jinodvAra prabaMdha va. 15 (2) saM. 2242 varSe saMpattivApitR . zrI rAjena samaM marda kIvaratupAna zrI vimalaadrau revate ca yAtrA kRtA / saM. 50 varSe tenaiva samaM sthAnadvaye yAtrA kRtA / saM. 77 varSe svayaM saMghapatinA bhUtvA saparivArayutaM 90 varSe saM. 91 varSe saM. 92 varSe saM. 93 varSe mahAvistareNa sthAnadvaye yAtrA kRtA / zrI zarbujaye amUnyeva paMca varSANi tena saM. 83 varSe saM. 84 saM. 85,86,87,88,89 sata cAtrA parivAre tene tene zrI naminAthavikipASimatA bhaviSyati (2) trayodaza tIrthayAtrAH saMghapatibhUyaH kRtaaH| tIrthakalpa pA. 80 veMTasana myujhIyama rAjakoTano zilAlekha. (3) atha sa maruvRddho devI bhavataH sArdhatrayodazasaMkhyA yAtrA abhihitavatI / du. ke. zAsI saMpAdita prabaMdhaciMtAmaNi pA. 163 16 juo sutasaMrtina, sarga pa-7-8nTa; kIrsiau marI, sarga ; asaMtavikrAsa, sarga 10-11-12. Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1J dharmAbhyudaya mahAkAvya ane mahAmAtya vastupAla-tejapAla [85 tenI prastAvanAmAM jaNAvyuM che. taduparAMta, ghaDuca jAgya nA yAtrA varNanane sutahavIrtana tathA rtiIkI keTaleka aMze anusare che; jyAre vasaMtaviAranuM varNana tethI juduM paDe che. AthI vasaMtavizvAsa ane dharmAsyu vancanAM yAtrAvarNana judI judI tIrthayAtrAonAM haze evuM anumAna thAya che. su2tIrtana ane laurtikraumurAnAM yAtrAvarNana karatAM imyucanuM yAtrAvivaraNa aneka dRSTie utkRSTatA jAhera kare che teTaluM ja nahi paNa badhA yAtrA mahotsava stotromAM udayaprabhanuM A yAtrAvarNana navIna Adarza pedA kare che. te jeTaluM rasika che teTaluM ja bhAvavAhI che. temAM atizayoktine bIlakula avakAza nathI. tenA zabda zabdamAM nisargatA ane dharmabhAvanAno apratima rasa Tapakate jovAmAM Ave che. temaNe Alekhela yAtrAvarNana ane tenI rocaka zailI granthakArane eka sAcA vivecaka tarIke jAhera kare che. tenI TuMka AlocanA ahIM ApavAmAM Ave to asthAne nahi gaNAya ema mAnI tatsabaMdhI keTaluMka vivaraNa atre raju karavA prayatna karyo che. vastupAlanA hRdayamAM rahelI dharmanI udAtta bhAvanAnA pariNAme potAnA gurU zrI "vijayasenasUrinA upadezAmRtathI preraNA meLavI temaNe mahAyAtrAno advitIya prasaMga dharmazAstranA niyama mujaba yojyo hate. zubha muhUrta A yAtrAnuM saMghaprasthAna zarU thayuM. dhoLakAthI nIkaLI saMghe kAsahRda (kAsIMdrA)mAM paDAva nAkhyo. rastAmAM AvatAM dareka gAma ane zaheranAM devamaMdiro, tIrtho ane upAzrayonA pUjana, arcana tathA jIrNoddhAra karI saMghapati temane satkAratA. Thera Thera sAdhamikavAtsalyo thatA. A pramANe dharmAcaraNa karatAM tIrthadhyAnamAM dattacitta vastupAla saMgha sAthe zatruMjaya pahoMcyo. tIrthayAtrAnI preraNA vastupAlane gurU dvArA thaI hatI te hakIkatane prAmANika mAnI dareka yAtrAvarNana lakhanArAe apanAvI che. udayaprabhasUri A yAtrAmAM prakhyAta dharmAcAryo ke bIjA mukhya mukhya yAtriko mATe kaMI paNa nirdeza karatA nathI jyAre sutIrtanakAra vijayadharmasUri sAthe mAladhArIgacchIya naracaMdrasUri, vAyaDagacchIya jinadattasUri, saMDeragacchanA zAMtisUri ane gallaka lokonA vardhamAnasUri vagere prakhyAta dharmAcAryo hatA ema noMdhe che.raraMtavAsanuM yAtrA varNana AthI juduM che. paNa temAM keTalIka hakIkato vistArapUrveka saMgrahavAmAM AvI che. teNe to judA judA 17 nAgendragacchamukuTasya muneranUnamAkarNyakarNyamiti matripatirvicAram / natvA svadhAmani jagAma jinendryaatraanirmaannnirmlmno'timnorthshriiH||44|| sukRtasaMkIrtana, sarga, 4 vizeSamAM juo naranArIyaLa, sa. 16 slo. 32-33. 18 athAcaLan vAyaTagacchavatsalAH kalAspadaM zrIjinadattasUrayaH / nirAkRtazrISu na yeSu manmathaH cakAra keliM jananIvirodhataH // 11 // bhavAmibhUtena manobhuvA bhayAdanIkSitaiH klRptabhavAbhibhUtibhiH / acAli saNDerakagacchasUribhiH prazAntasUrairatha zAntisUrimiH // 12 // zarIrabhAsaiva parAbhavaM smaraH sarannanazyatkila yasya duurtH| savardhamAnAbhidhasUrizekharastatocaladgallakalokabhAskaraH // 13 / / sukRtasaMkIrtana, sargaH 5 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89] mAratIya vidyA [rSa zaheromAMthI te yAtrAmAM Avela saMghapationo nirdeza karatAM lakhyuM che ke cArasaMDalAdhipatio, lATa, gauDa, marU, DAhala, avaMti ane aMga dezanA saMghapatio potAnA saMgha saha A yAtrAmAM AvyA hatA jemanuM yogya sanmAna upAyo-bheMTaNAM vaDe vastupAle karyuM hatuM. saMghe prasthAna karI nAbheya prabhunI bhakti ane kIrti pradarzita karatAM kAsahRdamAM paDAva nAkhyA jyAM vastupALe jinArcAo karI hatI, e udayaprabhanA kathanane sutasaMvartanathI Teko maLe che. vadhumAM te umere che ke vastupALa ahIM nAbhitanuja (RSabhadeva)nA mahAprAsAdamAM mahotsava rahyo hato. jyAre vasaMtavicArano kartA saMghe kAsahRdanA badale valabhipuramAM melANa karyuM hovAnuM kahe che? jyAMthI vijayasenasUrie zatruMjaya parvatane batAvyo. vastupALe ahIM svAmi vAtsalya karyuM hatuM. A spaSTa rIte jaNAya ke dharmAlyudayanA yAtrAvarNanathI vasaMtavilAsanuM yAtrAvivaraNa juduM che. A sivAya paNa bIjAM keTalAMka sUcana maLI Ave che jethI banne graMthakAroe judI judI yAtrAnI noMdha lIdhI hatI te hakIkatane vadhu puSTi Ape che jenuM tulanAtmaka vivecana have pachI karavAmAM AvyuM che. - tyAMthI saMghe prayANa karI vimalAdri upara ArohaNa karyuM. tyAM jaI nAbhijinezanA utkaTa darzanAbhilASI vastupAle pUrNa premabhaktivaDe snAtra mahotsava karyo. viDyoche. daka kapadayakSanuM pUjana, arcana sArI rIte karI temane prasanna kya. saMghamAM Avela yAtrikone zramAnvita thayelA joI maMtrIvaryanuM hRdaya hArTa banyuM. tyAM temaNe bhagavAna AdinAthanA maMdira pAse IMdramaMDapa baMdhAvavAno prAraMbha karyo ema udayaprabhasUri jaNAve che jyAre vasaMtavilAsano kartA saMgha pAlItANA gayo tyAM vastupAle pArzvaprabhunuM pUjana karyuM ane tyArabAda saMghe vimalAcala upara prasthAna karyuM. vimalAdri upara jaI sauthI prathama kapardiyakSanI vividha upacAro vaDe pUjA karyA pachI bhagavAna 18 lATagauDamarukacchaDAhalAvantivaGgaviSayAH smnttH| tatra saMghavataH samAyapustAdhAvi samaSivaH || 26 che. AgatAM vividhadezatastataH saiSa saGghajanatAM pramodabhAk / vastupAlasacivaH zucikriyaH saccakAra vividhairupaaynaiH|| 26 / . vasantavilAsa, sarga 10 20 vitanvataH kAsahRdAkhyapattane mahotsavaM naabhitnuujsmni|| sahAyatAM pratyazRNonmahAmateramuSya drAgvama'ni devatAmbikA // 16 // kutasaMjIrtana, sa. 1 21 utprayANakamacIkaratkRtI saMghalokasukhadaprayANakaH / saMgharATU valabhipattanAvanImaNDale'tisuramaNDalezvaraH // 42 // tatra sar3apataye navenduvatpAvano vimalasaMjJito giriH| aMgulIkisalayAgrasaMzayA darzito vijysensuuribhiH||43|| vasantavilAsa, sargaH 10 taMtra snAtramahotsavavyasaninaM mArtaNDacaNDadyuti, kAntaM sahajanaM nirIkSya nikhilaM saabhvnmaansH| sadyo mAdyadamandameduratarazraddhAnidhiH zuddhadhImaitrIndraH svayamindramaNDapamayaM prArambhayAmAsivAn // 8 // dharmAbhyudaya, sargaH 10 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] dharmAbhyudaya mahAkAvya ane mahAmAtya vastupAla-tejapAla [87 AdinAthanI aSTaprakArI pUjA racI prazaMsanIya cInavastra (cInI rezama)nuM vajAropaNa karyuM hatuM ema noMdhe che. paraMtu arisiMha te dharmagurayanA kathana mujaba vastu pAle zatruMjaya upara jaI padiyakSanuM pUjana karIne bhagavAna AdinAthano mahAmahesava karyo hato ema kahe che. temAM vasaMtaRAsa pramANe pAdaliptapuranI hakIkta jovAmAM AvatI nathI. AthI paNa udayaprabha ane arisiMhanAM yAtrAvarNano eka ja saMghanA vivecano hovAnuM spaSTa jaNAya che. maMtrIzvare ahIM vividha prakArI strotramasava bhavyarIte karyo hato tenuM rasika varNana dharmAlyudayakAre ahIM traNa lokomAM vistAravaDe racyuM che. te dAnavIre tyAM aneka prakAre dAnadharmo ane pUjAmahotsavo racyA hatA. saMgha ATha divasa rahyo tyAM sudhI aSTAhikA mahotsava bhAre dabadabA sAthe karyo. AdinAtha bhagavAnanA maMdira pAse nRtya gAna karavA mATe maMtrIvare idramaMDapa baMdhAvyo hato tenI noMdha vasaMtavilAsamAM paNa levAI che." ananyabhakti vaDe jinezanAM pUjana, arcana karI vastupALe saMgha saha parvata uparathI avarohaNa karI ajAharA (ajArA) tarapha prayANa AdaryuM. tyAMnA ajayapAla nRpatie saMghano suMdara satkAra kayo ane te rAjavIthI vaMghamAna tyAMnA pArzvaprabhunuM pUjana karI saMgha koDInAra gayo ema udayaprabhasUrie jaNAvyuM che. jyAre vasaMtavizvAsano kartA saMghane zatruMjayathI ekadama prabhAsamAM lAve che je ke udayaprabhanuM saMghayAtrAvana varSAvijAtanA karatAM TuMkamAM che paNa temAM je hakIkata noMdhAI che te prAmANikatAnI parAkASTA raju kare che teTaluM ja nahIM paNa keTalIka nakakara hakIkato pUrI pADe che. koDInArathI saMgha devapATaNa (prabhAsa) gayo tyAM iMdrAdidevothI saMtUyamAna (stavana karAyelA) amRtAMzulAMchanavALA kAlAri bhagavAna pinAkapANi somanAtha mahAdevanuM vastupALe sArI rIte yajana karyuM. sarva dharma upara sahiSNubhAvavALA ane vADAbaMdhInA mithyAbhedone nahIM mAnanArA te mahAnubhAve jinezane yAtrA mArgamAM AvanAra somanAtha bhagavAnanuM vinA saMkoce yajana karI jaina ane jainetarone sAMpradAyika asahiSNu mAnasano tyAga karavA Adarza draSTAMta raju karyuM. teja hakIkta sutalaMvartanamAM paNa ApI che. vasaMtavitrAsano kartA vadhumAM ahIM vastupALe priyamelaka tIrthamAM snAna karI suvarNa ane javAharanAM dAna brAhmaNane ApyAM hatA temaja caMdraprabha prabhunuM pUrNa bhaktivaDe yajana karyuM hatuM eTalI navIna hakIkta muke che. A hakIkata bIjA koI yAtrAvarNana karanAra graMthakAre lIdhI nathI. AthI paNa vahetavisAtamAM AlekhAyela yAtrAvarNana dhanyu vagere granthamAM jaNa 23 juo vasaMta vilAsa, sa 10, zloka 58 thI 83 24 sukRta saMkIrtana, loka 12 thI 44 25 prekSaNakSaNamatho vicakSaNastIrghabharturathamagrato vyadhAt / nartakIkucataTatruTanmaNisragmaNiprakarayuJjitAvanI // 84 / / vasantavilAsa mahAkAvya, sargaH 10 26 aMjAharAkhye nagare ca pArzvapAdAnajApAlanRpAlapUjyAn / abhyarcayanneSa pure ca koDInAre sphuratkIrtikadambamambAm // 12 // __ dharmAbhyudayamahAkAvya, sarga 15 27 vasaMtavijAta vAgya, sarga 11, loka 70 thI 72 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8] mAratIya vidyA [zarU velI yAtrA karatAM bIjI yAtrAnuM hevAnuM sUcave che. tyAMthI saMva vAmanasthalI (vaMthaLI) thaI raivata (giranAra) gayo. bIjA koI granthakAre prabhAsathI vAmanasthaLI saMgha gayAnI hakIkata mukI nathI jyAre udayaprabhe tene vyavasthita rIte noMdhI che. AthI udayaprabhanuM varNana keTaluM cokasAIvALuM che te joI zakAya che. saMgrAdhipati vastupALe raivatakArohaNa karI potAnA pApakalmaSane nAza karavA gajedvapadakuMDamAM snAna karyuM ane neminAtha bhagavAnanI vividha prakArI pUjA karI aSTAphrikA mahotsava racyo. A pramANe ATha divasa sudhI saMgheza vastupALe giranAra upara rahI prasanna manavaDe puSkaLa dAnadharmo karyA ane aMbA, pradyumra, sAba vagere dUkonI yAtrA karI tyAMnA tIrthadevatAone pUjana, arcana karI satkAra karyo. pachI pote saMgha saha nIce utaryA. prabhAsathI giranAra tarapha AvatAM revatakanI taleTImAM tejapAle vasAvela tejapAlapuranuM, kumAra sarovara, je temaNe ja baMdhAvyuM hatuM tyAM vastupALe Adizvara bhagavAnanuM pUjana karyuM ema vasaMtavilAsa kAvyane kartA jaNAve che." udayaprabhasUrie mahAdhArmika vastupALanI tIrthayAtrA ane tenA dAnapravAhanI zlAghA karatAM tenuM rasika varNana ahIM sarvotkRSTa bhASAmAM guMcyuM che. temAM yAtrAne eka pavitra nadI sAthe tulanA karatAM jema nadI potAnA pravAha mArgamAM AvatAM prANImAtranuM kalyANa sAdhe che tema A mahApurUSe potAnA dAnapravAhane akhaMDarIte cAlu rAkhI janasamAjanuM parama kalyANa sAdhyuM hatuM evo Azaya vyakta karyo che. je yAtrikavargane aneka prakAre sukhasAdhano ApatA ane AnaMda pramoda ApatA vastupALa saMgha saha ghoLakA gayA. tyAM temanuM sanmAna karavA tejapALa ane parijanonI sAthe viradhavaladeve sAmA jaIjinaprabhune namaskAra karyA. vastupALe tyAM jinaprabhune rathamAMthI nIce padharAvI bhaktivaDe pUjana karyuM ane saMghane bhojana, vastrAdikavaDe saMtoSa Apyo. vIradhavale vastupALane kuzaLa vartamAna puchI viveka darzAvyo. udayaprabhasUriye A yAtrAnuM varNana thoDAka zabdomAM saMpUrNataH ApyuM che. temanI lekhanazailI vidvAna manuSyone paNa moha pamADe che, kAraNa temAM karNakaTutA ke zabdAbaranI chAyA koI paNa ThekANe jovAmAM AvatI nathI. je hakIkata raju karAI che temAM pUratI cokasAI ane prAmANikatA upara khAsa lakSya ApyuM che. tethI ja bIjA badhA yAtrAvarNana karatAM udayaprabhanuM yAtrAvivecana vadhu prAmANika ane sanmAnya che. A graMthanuM dhArmika mahattva anekagaNuM haze paraMtu aitihAsika draSTie paNa tenuM mahatva ochuM nathI ema kahevuM paDe che. A tIrthayAtrAmAM keTalAM manuSyo, ratha, gADAMo, rakSako, sukhAsana ane Itara jana samudAya vagere hatA tenI keTalIka noMdha judA judA granthomAM jovAmAM Ave che. yAtrA pa na mA mnaa2| kIrtikaumudI, sukRtasaMkIrtana, vasaMtavilAsa dharmAbhyudaya 28 vasaMtavisTAra , sarga 11, zloka, 73 thI 76 26 puraH puraH pUrayatA payAMsi dhanena sAnnidhyakRtA kRtiinduH| svakIrtivannavyanadI dadarza grISme'tibhISme'pi pade pade'sau // 21 // dharmAbhyudaya kAvya, sarga 15 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] dharmAbhyudaya mahAkAvya ane mahAmAtya vastupAla-tejapAla [89 granthanA racayitAoe te saMbaMdhI kAMI paNa nirdeza karyo nathI paNa jinaprabhanA tIrthatvamAM tathA pravaMdhaciMtAmaNa ane vastupAtra tejapatra rAsamAMthI tatsaMbaMdhI keTalIka mAhitI upalabdha thaze. jo ke temAM keTaluM satya samAyeluM haze tenuM pRthakakaraNa karavA pUratAM pramANa nathI chatAM temAM keTalIka atizayokti hovAnuM bhAse che. paraMtu te saMbaMdhI nakkara hakIkata jyAM sudhI prApta na thAya, tyAM sudhI tene satya mAnI levAmAM vAMdho nathI ema mAnI jete granthomAMthI tenAM sUcana ahIM raju karyA che. jinaprabhasUri tIrthasandhamAM teno nirdeza karatAM lakhe che ke "vastupALanI prathama tIrthayAtrAmAM 4500 gADAM (zamyApAlako sahita), 700 sukhAsano, 1800 pAlakhI, 1900 hAthI, 2100 zvetAMbaro, 1100 digaMbaro, 4500 jaina gAyako ane 3300 baMdIjano hatA. pravaMtAmaNamAM papa00 vAhano, 2100 zvetAMbaro, 1000 ghoDesvArI rakSako, 700 UMTo ane saMgharakSakAdhikAri cAra mahAsAmata yAtrAmAM hatA ema nedhyuM che. jyAre vastupA tejhapAjha rAsAmAM tenI bAdazAhI sUcI ApatAM saMvata 1273 ane 1285 nI yAtrAonA saMghavarNana raju karyo che temAM nIce pramANe janasamudAya, sAhitya, rakSako ane vAhanonI noMdha ApI che. saMvata 1273mAM saMvata 1285mAM sejavALAM (velaDIyo). papa00 4000 sukhAsana (sIgharAma) 700 pAlakhI 500 507 zrIkaraNa (mahetA) 2900 ghoDA 4000 4000 aLada ghUgharamALavALA 2000 UMTa 200 jaina gAyaka 484 450 baMdIjana (bhATacAraNa) 3300 3300 vAdI (anyadhamI) 3300 bhaTTa 700 AcArya digaMbara sAdhu 1100 1100 zvetAMbara sAdhu 2100 yatI 223ra 700 0 0 0 700 30 tatra prathamayAtrAyAM catvAri sahasrANi paMcazatAni zakaTAnAM sazayyApAlakAnAM saptazatI suratanAna magvarArAtI vAhinInAM inarvirAti: zatAni zrInarI ijayaMtiH sAptAni zvetAMbarANAM ekAdazazatI digambarANAM catvAri zatAni sArdhAni jainagAyakAnAM trayastriMzacchatI bandIjanAnAm / vividhatIrthakalpe vastupAlatejapAlamaMtrikalpa. 31 sarvasaMvAhanAnAmarthapaMcamasahasrANi, ekaviMzatizatAni zvetAMbarANAM, saMghatadrakSAdhikAre sahasraM turaGgamANAM saptazatI raktakarabhINAM, saMgharakSAdhikAriNazvatvAro mhaasaamntaaH| pravaMtAmaNi, pA. 262. zrI du ke. zAstrI saMpAdita. 21.12. Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90] bhAratIya vidyA gADAM vAhinI (DoLI) dAMtanAM siMhAsana .. sAganAM lAkaDAnAM daherAM saMghavI 1500 1000 300 1200 7 4 thamAM che maiM varSa rU 4500 1800 24 d phulamAsa 700000 kula kharaca 331418800 A uparathI saMghanI bhavyatAno kAMIka khyAla AvI zake che. jo ke A sUcImAM atizayoktine avakAza che paNa tenA uparathI eTaluM to samajI zakAya che ke vastupAle hajAro manuSyone sAthe laI paramapunita jaina tIrthAMnI aneka yAtrAo bhAre dabadabAthI karI hatI. A sivAya jinaharSanA vastuvAru caritramAM paNa tenI yAtrAnuM vigatavAra varNana ApyuM che. AthI vastupAlanI dharmabhAvanA, lokakalyANano ucca Adarza ane mahAna tyAga apUrva hato ema kahyA sivAya cAle tema nathI. Aje paNa AvI saMghayAtrAo jaina dAnavIro kare che ane jagatane advitIya tyAga tathA udAtta dharmabhAvanAnA padArthapATho zIkhave che. 120 4 000007 vastupAlanAM sukRta kAryoM vastupAlanI prIti kevA addabhuta guNone laine digaMtavyApI banI hatI tenAM viziSTa kAraNo A mahAnubhAvanA caritramAMthI jJAta thAya che. te narazreSThamAM vidvattA, rAjayavyavahAranI kuzaLatA, vIratA ane advitIya dharmabhAvanA hatI paraMtu te badhA karatAM tene jagatamAM vadhu yaza apAvanAra tenAM dAnakAryo hatAM. tenA jevo udAra dhanI bhUtale pharIthI pAkyo nathI. judA judA graMthomAMthI tenAM dAnakAryonA je ullekho maLe che tethI tenI dAnabhAvanA jagatamAM ajoDa hatI ema lAgyA vagara rahetuM nathI. kavizrI somezvare tenA mATe sAdA zabdomAM lakhyuM che ke "vastupAle annadAna, jalapAna, ane dharmasthAnothI pRthvIne ane te vaDe prApta thayela yazathI AkAzamaMDaLane bharI dIdhuM che." teNe karAvelAM dharmasthAno, mahAdAno ane dharmakAryonI judI judI noMdho sutasaMjItana, kArtiaumurI, vasaMtaviAsa, pradhaciMtAmaLi, prabaMdhoSa, jinaharSakRta vastupAritra ane tIrthapa vagere keTalAya aitihAsika prabaMdho ane rAsAomAM AvelI che. te badhAmAM keTalIka vadhaghaTa jovAmAM Ave che. tenI savistara yAdi pUratA vivecanasAthe karatAM eka svataMtra nibaMdha thavA saMbhava che. udayaprabhasUrie A mahAkAvyamAM paNa tenAM keTalAMka sukRta kAryonI noMdha karI che, jenuM keTaluMka vivecana ahIM karavAmAM AvyuM che. 298020907 32 jIo tiImuddInA samazlokI gujarAtI bhASAMtaranI prastAvanAmAM sva. valllabhajI AcArye rajI karela vastupAha tenapAjI rAsAmAMnI saMdhanA sAhityanI sUci, prastAvanA, pA, 27 A nibaMdhanI zarUAtamAM mukelo dezataniLIno zloka 33 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] dharmAbhyudaya mahAkAvya ane mahAmAtya vastupAla-tejapAla [ 91 34 35 te dAnazUre zatruMjaya upara AdinAtha bhagavAnanA maMdira AgaLa iMdramaMDapa baMdhAvyo hato jenI noMdha AgaLa paNa ApI gayA chIe. graMthakAra pharIthI teno ullekha karatAM te maMDapanI pAse staMbhana pArzvanAtha ane giranAranA neminAtha bhagavAnanAM maMdiro baMdhAvyAM hovAnuM jaNAve che. A ja hakIkatane graMthakAre potAnA mutAtijojinI kAvyamAM paNa mukI che. muddatasaMIrtanakAra paNa A banne graMthonA kzanane puSTI Ape che. pavasaMta vAsa ane tIrthakSvamAM dharmasthAno ane devamaMdiro baMdhAvyAnA moghama ullekho che; paNa kaye kaye sthaLe, keTalAM maMdiro, konAM konAM baMdhAvyAM hatAM tenI pRthak pRthak vicAraNA karI nathI. A iMdramaMDapamAM jItIrtivahohinI nAmaka saMskRta kAvya vividha vRttomAM racAyelA 179 zlokovALuM zilotkIrNa karavAmAM AvyuM hatuM ema keTalAka ullekho uparathI jaNAya che. udayaprabhasUrie paNa A mahAkAvyamAM iMdramaMDapamAM mukavAmAM AvelI vastupALanI yazaHprazastinI prazaMsA rajI karatAM suMdara zabdomAM teno ullekha karyo che.' A maMdiramAM vastupALe guru, pUrvaja, saMbaMdhi, ane mitranI mUrtio tema ja te banne bhrAtRyugalanI azvArUDha pratimAo banAvI mukI hatI. suzrRtIrtijjojinImAM phakta teno ullekha ja che. jyAre sutasaMkIrtanakAra te anne bhAio (vastupALa-tejapALa)nI tathA vIradhavaLanI hAthI upara beThelI mUrtio mukI hatI ema noMdhe che. annenA kathanamAM vadhu taphAvata nathI phakta temAM ghoDAne khale hAthI upara hovAnI jaNAvI che. A sivAya vadhacaMtAmaLimAMthI paNa IMdramaMDapa ane khIjAM vividha caityo baMdhAvyAnI tathA potAnI ane guruvagarenI mUrtio besADyAnI hakIkata maLI Ave che. vastupALe A pavitra tIrthamAM giranAranI sAMbAdikonA jevI racanA karAvI hatI. tyAM jinamaMdiro upara kalazo (zikhara kaLazo) besAryAM ane uparyukta prAsAdo upara suvarNa daMDo (dhvajadaMDo ) mukavAmAM AvyA hatA. AdIzvara bhagavAnanA maMdira upara jJAna, darzana, ane 37 34 vyAtanvannamarendra maNDapamayaM zrIraivatastambhanA laGkAraprabhune mipArzvasahitaM tIrthe'tra zatruJjaye / prAgvATAnvayavAddhiMvardhana vidhurdhAtrIzamantrI zitA zlAdhyaH saGghapatiH satAM vijayate zrIvastupAlo'dhunA // 167 sukRta kIrtikallolinI 35 zatruJjayAdrimukuTasya puro jinasya tenendra maNDapamidaM tadakAri kiJcit / apyekavAramadhigamyajanA yadantarjanmAntare'pi na bhajanti kadApi tApam // 15 sukRtasaMkIrtana, sarga 11 39 zrIvastupAlasacivasya pare kavindrAH kAmaM yazAMsi kavayantu vayaM tu naiva / yenendra maNDapakRto'sya yazaH prazastirastyeva zakrahadi zailazilAvizAle // dharmAbhyudaya mahAkAvya, paMcama sargAnte. 37 mUrtitrayaM harikaristhamapUri tejaHpAlasya vIradhavalasya tathAtmano'sau / sannaddhamuddhurakalipralayAya mUrtamagryaM yugatrayamivAtra pavitradeze // 19 sukRtasaMkIrtana, sarga 11 38 nandIzvarAvatAre prAsAdAn indramaNDapaM ca tanmadhye gajAdhirUDhazrIlavaNaprasAda vIradhavalamUrtiH, turaGgAdhirUDhAM nijamUrti tatra saptapUrvapuruSamUrtIH saptagurumUrtIzca / prabandhacintA0 pU. 163 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92] bhAratIya vidyA [ rU. cAritryarUpI mahArAnidhAna sarakhA traNa suvarNakalazo maMtrIzvare mukAvyA hatA. e uparAMta be atimUlyavAna toraNe tyAM karAvyAM hatAM. zatruMjaya pAse AveluM arthapAlita (aMkevAliyA) gAma je rANaka zrI viradhavaLanI sattAmAM hatuM te temanI pAsethI A maMdironA pUjanArcanArthe apAvyuM. tenI noMdha sutakIrtivakTonimAM paNa ApavAmAM AvI che. paraMtu bIjA granthakAroe te saMbaMdhI kAMI paNa IzAro karyo nathI. vadhumAM tyAM azvAvatAra maMdira baMdhAvI munisuvratanI mUrti besAryAnuM tathA paraba baMdhAvyAnuM jaNAvyuM che. jyAre sutasaMkIrtanakAra tyAM taLAva khodAvyAnuM kahe che. pAlitANAmAM potAnI strI lalitAnA nAma uparathI lalitA sarovara baMdhAvyuM hevAno ullekha karyo che. tenI alaMkArapUrNa bhASAmAM prazaMsA karatAM kavi kahe che ke jANe maMtrIzanI kIrtine prakAza karatuM hoya tevuM A sarovara nirmaLa jaLa yukta che. A sarovaranI noMdha badhA granthakAroe lIdhI che. AdIzvara bhagavAnanI pAchaLa suvarNanuM pRSThapaTTa (puMThIyuM) karAvI arpaNa karyuM. zrInAbhisUnuM prabhunA prAsAdamAM vastupALe suvarNatoraNa karAvyuM. tyAra bAda kavie banne maMtrIvaronI keTalIka yazagAthAo alaMkArapUrNa bhASAmAM raju karI che. vastupALe vastrApathanA mArgamAM rahelA tapasvionA zAsanano uddhAra karI temanI pAsethI levAto kara mApha karyo ane temane prasanna karyA. A hakIkata paNa navIna che. bIjA koI granthamAM te jovAmAM AvatI nathI. chevaTamAM granthartA vastupALe zatruMjaya upara naMdIzvaratIrtha ane anupamAsara baMdhAvyA ullekha karI yogya zabdomAM prazasyuM che. vadhumAM raivatakanA tApane gAmanuM dAna karyAnI hakIkata jaNAvI tenAM sukRtakAryonI noMdha sameTI le che. uparokta kathAnusAra kavi keTalIka navIna hakIkato raju kare che. AthI kavinuM yAtrAvarNana temaja dharmakAryonuM varNana vadhu cokasAIvALuM hovAnuM jaNAya che. aMtamAM graMthakAra vastupALanI ane tenA dAnakAryonI yogya zabdomAM prazaMsA karI dhanyuca mArcanI phala zrutimAM kahe che ke vizvAlaMkRta karanAra ane guNaratnonA bhaMDArarUpa A suvarNa racita saMzAdhIzvara caritra sajjana puruSonA hRdayamAnasamAM rahelAM duritono nAza karo evo Adeza ApI virame che. udayaprabhasUri ane temanA pUrvAcAryo je sAdhu puruSanA punita vacanAmRtathI pavitra banI vastupALe mahAna dAnadharmo karyA hatA te mahAnubhAva ane temanA vidvAna ziSya udayaprabhasUrino te gacchanA pUrvAcAya sAthe TUMka paricaya ApyA sivAya A nibaMdha apUrNa ja lekhAya. tethI temanI yathAyogya pichAna ApavA ahIM prayatna karyo che. A graMthanA racayitA munivarya udayaprabhasUri suprasiddha nAgendra gacchanA hatA. temaNe potAnA gacchano pUrvaparicaya ApatAM kahyuM che ke "nAgendra gacchamAM zAMtisudhAnA kalazasamAna ane saMsAramonsulana tattvAdeza ApanAra mahendrasUri thayA. temanA paTTadhara zrI zAMtisUri thayA jemaNe digaMbaro upara vijaya meLavyo hato. temanA pachI nAgendragacchasiMhAsanAdhirUDha zamadamane dhAraNa karanAra AnaMdasUri ane amaracaMdrasUri thayA. vAdicakravati A banne sUrioe Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] dharmAbhyudaya mahAkAvya ane mahAmAtya vastupAla- tejapAla [ 93 siddharAjanI rAjasabhAmAM vAdione parAsta karyAM hatA. tethI rAjAdhirAja siddharAje annene vyAghrazizu ane siMzizu birudo ApyAM hatAM. udayaprabhasUri ane temanA pUrvAcAryono Avo ja paricaya sutarItithyojinI ane muzrRtasaMkIrtanamAM ApavAmAM Avyo che." Aja amaracaMdre siddhAMtArNava nAmaka mahAgrantha racyo hato evuM anumAna che. kAraNa tattvaciMtAmaNimAM tArkika gaMgeza upAdhyAye siMhavyAghra lakSaNo mukyAM che je A banne mATe haze ema DaoN. satIzacaMdra vidyAbhUSaNa mAne che. 41 temanI pachI dharmagAdI upara zrIharibhadrasUri ArUDha thayA je saccAritra ane khIA prazasya guNone laI kalikAla gautamathI khyAtakIti thayA. temanA ziSya vijayasenasUri thayA je agaNita guNonA bhaMDAra samAna ane vyAkhyAna vAcaspati hatA. temanA saddharma preraka vyAkhyAno mAnavahRdayane sacoTa asara karatAM. temanI punita pAvana vyAkhyAnagaMgA vanarAjavihAratIrtharUpa aNahilapura pATaNanA paMcAsara maMdiramAM vahana karatI hatI. A munirAja vastupALanA paramaguru hatA. vastupALe karelAM dAno, dharmakAryo ane yAtrAonI mukhya preraNA dharmoddhAraka A mahAna AcArya pAsethI ja maLI hatI ema aneka granthakAroye nodhyuM che. vastupALe sthApita karelA keTalAMka jinabiMbonA sthApaka paNa Aja vijayasenasUri hatA ema te bhiMmonI nIcenI prazastio uparathI jJAta thAya che. temaNe koI grantho lakhyA haze ke kema? te saMbaMdhI vadhu mAhitI maLI zakI nathI. temanA vidvAna ziSya udayaprabhasUri thayA je A mahAkAvyanA praNetA hatA. teo ucca koTInA vidvAna hatA ema temaNe racelA aneka grantho uparathI mAlama paDe che. A mahAkAvya temaNe gurU zrIvijayasenasUrinA AdezathI racyuM hatuM. tenI sarva noMdha granthaprazastimAM lIdhI che. A sivAya zatruMjaya yAtrAnuM vivaraNa karatI aitihAsika hakIkatothI sabhara saMskRta kAvya prazasti 34 astAghavAGmayapayonidhimandarAdrimudrAjuSoH kimanayoH stumahe mahimnaH / bAlye'Si nirdalitavAdigajI jagAda yau vyAghra - siMhazizukAbiti siddharAjaH // 4 - dharmAbhyudayakAvya aMtya prazasti / 40 (1) suzrutItichohinI, zloka 154 (gA.o.sI.nA jUnImamarTUna nAdasAthe chapAyela) (2) zaizave'pi madamattavAda viddAravAraNa nivAraNakSamau / yau jagAda jayasiMhabhUpatirvyAghrisiMhazizukAviti svayam // 20 // 41 juo 'jaina sAhiyano saMkSipta', itihAsa po. 250 42 AjInA siMha vasahikAmAMnI neminAtha prabhunI sthApanA vijayasenasUrie karI hatI esa tenI prazasti uparathI jaNAya che. juo 'prAcIna jaina lekha saMgraha'mAMnI tenI prazasti, tAraMgA upara vastupALe ajitavAmi caityamAM AdinAtha bhagavAnanA jinabiMkhano gokhalo baMdhAvyo hato temAM AdinAthanI pratiSThA karAvanAra vijayasenasUri hatA ema tyAMnA saMvata 1285nA zilAlekha uparathI jaNAya che. juo 'prAcIna jaina lekhasaMgraha'mAM te lekha. 43 ityuktvA gatayostayoratha patho draSTe prabhAvakSaNe, vijJApya svaguroH puraH savinayaM namrIbhavanmaulinA / prApyAssdezamamuM prabhoviracayAmAse samAseduSA, prAgalbhImudayaprabheNa caritaM nisyandarUpaM girAm // 12 // sukRtasaMkIrtana, sarga 4 dharmAbhyudayamahAkAvye aMtyaprazasti. Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 ] bhAratIya vidyA [ varSe rU sunnatanItijjojinI racI che. jene zatruMjaya upara vastupALe baMdhAvela iMdramaMDapamAM zilApRSThapara (paththaramAM) kotaravAmAM AvI hatI. te hakIkata AgaLa paNa ApI gayA chIe. A banne grantho uparAMta udayaprabhasUrie jyotiSa viSayaka Armasiddhi graMtha, saMta neminAtha caritra, SaGarIti ane dharmastava upara TippaNa, dharmadAsagaNIkRta 35rAmAhA upara uddezamAAniMga nAmaka TIkA vagere grantho lakhyA che. A mahAkAvya temaNe maladhArI gacchIya naracaMdra muni pAse saMzodhAvyuM hatuM, tenI noMdha laI aMtamAM A dharmasaMhitA cirakALa sudhI vidvajjanonA hRdayakamaLamAM dharmanI saurabha prakaTAvo evo AzirvAda ApatAM sUri zrI granthanI itizrI kare che. AvI ja prazastio A granthakAre svaracita khIjA granthomAM paNa mukI haze. paraMtu te badhA graMtho meLavI tenI pUratI tapAsa karavAno lAbha maLI zakyo nathI. anumAnathI lAge che ke te badhAmAM AvI ja hakIkato judA judA svarUpe alaMkArapracura bhASAmAM guMthavAmAM AvI haze. racanAkALa A grantha kyAre racAyo te mATe granthakAre kAMI paNa ullekha karyo nathI. vastupALe zatruMjayanI aneka yAtrAo karI hatI temAM A kaI yAtrAnuM varNana che te paNa spaSTa nathI. paraMtu A grantha kyAre lakhAyo tenI noMdha grantha prazastinA aMtamAM levAI che. temAM te saMvata 1290nA caitra sudi 11ne vAra ravinA divase staMbhatIrthamAM (khaMbhAtamAM) A mahAkAvya vastupAle lakhAvyuM evo spaSTa ullekha che.44 AthI A grantha te agAu racAyo hato ema cokasa lAge che. vastupALanI aneka yAtrAo karatAM A yAtrAnuM varNana eka karatAM vadhu vidvAnoe AlekhyuM che. tethI badhI yAtrAomAM A tIrthayAtrA ananubhUta haze temAM zaMkA nahI, arthAt te mahAyAtrA haze ema mAnuM chuM. pravaMdha ciMtAmaNimAM vastupALe mahAyAtrAno prAraMbha saMvata 177mAM karyo hato ema jaNAvyuM che.45 A hakIkatane giranAranA saMvata 1293nA zilAlekhathI puSTi maLe che temAM paNa vastupALe saMvata 1277mAM saMghapati anI yAtrA karyAMnuM sUcavyuM che. AthI vastupALe saMvat 1277mAM mahAyAtrA karI hatI ema lAge che. A tIrthayAtrAmAMthI AvyA bAda thoDAka vakhata pachI A granthanI racanA karavAmAM AvI hovI joie eTale te saMvata 1277 thI 90 sudhImAM racAI gayo hato emAM zaka nahI. ane te pramANe dharmAMtyudya kAvyanI racanA saMvata 1279-80mAM thaI haze evuM anumAna thAya che. A anumAna karavAnuM khAsa kAraNa tenA mATe sIdhe sIdhA pramANonA abhAvane laIne che. chatAM te 1290mAM lakhAyo hato evo spaSTa purAvo maLato hovAthI te vastupALanA samakALamAM saMvat 1290 pahelAM racAyo hato ema spaSTa rIte sAkhIta thAya che. * * 44 saM0 1290 varSe caitra zu0 11 ravau stambhatIrthavelAkUlamanupAlayatA mahaM0 zrIvastupAlena zrIdharmAbhyudayamahAkAvya pustakamidamalekhi // 45 atha saM0 1277 varSe sarasvatIkaNThAbharaNalaghubhojarAja mahAkavimahAmAtya zrIvastupAlena --AvayavintAnaLi, pA. 6ra, zrI vu. . zAstri saMvAvita, mahAyAtrA prAreme || Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna gujarAtI sAhityamA 'gujarAta'nA ullekho che. - adhyA moTA . sasarA, . . ApaNA prAntane atyAre sarvasAmAnya pracAramAM che te gujarAta nAma kyAre maLyuM e eka vivAdAspada prazna che. saMskRta ane prAkRta sAhityamAM, zilAlekho ane tAmrapatromAM atyAre maLatA pUrAvAo jotAM to- nirapavAda rIte, tema ja apabhraMza ane prAraMbhika gujarAtInA sAhityamAM sAmAnya rIte gUrjaratrAmag, gUrjaratrAmUne, gujJarttaa, gujaratR, gUrjaratrA, gUrjarAtra, gurjarAda, gurjaradharaNi, gujaradeza, gurjarabhUmi, gujaradhara evA judAM judAM nAmo maLe che. dazamA saikA sudhInA Araba musApharo "jhurga" (Surz) tathA "jhuja" (Juzr) evAM nAmo Ape che. alabata, je te sthaLoe A badhAM ja nAmo atyAranA gujarAtane anulakSIne ApavAmAM AvyAM che, ema nathI. mULarAja solaMkIe vikramanA dasamA saikAnA aMtabhAgamAM pATaNamAM potAnuM rAjya jamAvyuM ane e rAjyamAM "jJAnasaMskAranI parabo" besADavAno prayAsa karyo tyAra pahelAMnuM "gUrjaratrAmaMDala" hAlanA gujarAtanI uttare bhinnamAla tathA jayapura pAsenA nArAyaNanI AsapAsa AveluM hatuM. vikramanA dazamA zataka sudhI hAlanA madhya gujarAta mATe gujarAta ke ene maLatuM gurjaratrA ke gurjaradeza jevuM nAma pracAramAM nahotuM AvyuM, ema zrI. durgAzaMkara zAstrI mAne che. atyAranuM dakSiNa gujarAta athavA lATa te pachI paNa ghaNA samaya sudhI taLa gujarAtathI bhinna gaNAtuM hatuM. paNa gujarAtanI sImAomAM thaelAM A aitihAsika parivartana sAthe atyAre ApaNane saMbaMdha nathI. ApaNuM prAntanuM "gujarAta'e nAma keTaluM jUnuM che, te ja prApta thatAM sAdhano uparathI - khAsa karIne prAcIna gujarAtI sAhityamAMthI maLatA ullekhonA prakAzamAM-tapAsavAno A nibaMdhano uddeza che. sva. narasiMharAva diveTiyA emanA Gujarati Language and Literature (Wilson Philological Lectures), Vol. TI, p. 198 mAM A viSayanI carcA karatAM lakhe cheH "This much, however, is certain, that the name Gujarat did not come into free use till after the Mahomedan conquest; and the first riliable mention of that specific name for our province and our literature is to be found in the Kanhadade - Prabandh." arthAt "gujarAta" nAma muslIma rAjyakALa pahelAM sarvasAdhAraNa pracAramAM nahotuM ane e nAmano pahelo vizvAsapAtra prayoga ApaNA sAhityamAM 'kAnhaDade prabadha'mAMthI maLe che, evo zrI. narasiMharAvano mata che. jo ke "kAnhaDade prabandha" pUrvenA "samarArAsa'mAMthI temaNe "gujarAtano ullekha raju karyo che (pR. 197). Ama chatAM vastupAla-tejapAlarAsa ke je saMbhavataH "kAnhaDade prabaMdha karatAM paNa arvAcIna Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96] bhAratIya vidyA [ che (bake koI rIte kAnhaDade prabaMdha' karatAM jUne to nathI ja) ane temanA potAnA ja mata mujaba IsavI sananA caudamA saikAnA uttarArdhathI jUno leI zake nahIM (pR. 21), temAM maLatA "gujarAtanA ullekhane teo sauthI jUno ullekha zI rIte gaNe che, e barAbara samajAtuM nathI. zrI. narasiMharAve temanAM vyAkhyAnomAM "vastupAla-tejapAla rAsa', "samararAsa" ane "kAnhaDade prabandha mAMthI gujarAtanA prayoga tAravI batAvyA che. ApaNe A tema ja A uparAMta navA maLelA saMkhyAbaMdha prayogo tapAsIzuM. koI saMskRta zilAlekha ke tAmrapatramAM athavA saMskRta sAhityamAM gujarAtano ullekha maLatuM nathI. parantu paradezI lekhakonAM lakhANomAMthI "gujarAtanA be ghaNA jUnA tathA agatyanI ullekho maLe che. ala birunI (I.sa. 970 thI 1031--vi. saM. 1026 thI 1087) e hindustAna viSenA potAnA arabI granthamAM tenI pUrvanA keTalAka musApharonI jema jIja" (Juzr) nahIM, paNa "gujarAta" (Guarat) evuM nAma ApyuM che. gujarAtanI rAjadhAnInuM zahera bajhAna athavA nArAyaNa hatuM ane te kanojathI eMzI mAIla agnikhUNe AveluM che, ema teNe kahyuM che. ala bisanInA samaya pUrve ja nArAyaNa bhAMgI gayuM hatuM, ane tyAMnA vatanIo bIje sthaLe rahevA gayA hatA, ema paNa jANavA maLe che. A zahera te jayapura pAsenuM nArAyaNa che, ema siddha thayuM che. vizeSamAM ala bisanIe nArAyaNanA naiRtya khaNe lagabhaga 240 mAIla (42 pharasAkha) dUra Avela aNahilavADano tathA saurASTranA dariyA kAMThe AvelA somanAthano nirdeza karyo 1 naiSadhIyacaritanI niyasAgaranI AvRttinA saMpAdaka paM. zivadatta zAstrIe potAnI saMskRta prastAvanAmAM "rAvato granthavaSe prasantoDavA-naivIyasya prathamaM putalaM phariho gati rahyAM vayavanAmani ni vasumatI satyAnacatta" " (sAtamI AvRttinI prastAvanA, pR. 9) e pramANe lakhyuM che. narasiMharAvabhAIe A avataraNa lIdhuM che (Vol. II, p. 197). rAjazekhare potAno "prabandhakoza' saM. 1405mAM racyo che, eTale AmAMnA "gujarAtanA prayogane temaNe niHzaMka rIte e kALano gaNyo che. paNa vAstavika rIte ema nathI. rAjazekharanA uparyukta granthamAM gujarAta evo prayoga to kayAMya maLato nathI. emAMno "hariharaprabandha" ke jemAM "naiSadhIyacarita" gujarAtamAM lAvyAnI vAta Ave che temAM paNa zrIrSavo riharaH he siddhasarasvataH sa ragharAM pratyavAhI. e pramANe "gUrjaradharAno prayoga mAtra ekavAra maLe che (phA. gu. sabhAnI AvRtti, pR. 119)-gujarAtano nahIM. arthAta . zivadatte potAnI prastAvanAmAM rAjazekharamAMthI zabdazaH avataraNa ApyuM nathI, paNa "hariharaprabandha"mAMnA tenA kathanano potAnI bhASAmAM mAtra sAroddhAra Apyo che. eTale emAMno "gujarAta" zabda rAjazekharano nahIM, paNa paM. zivadattano che. garga saMhitAmAM gurjara zabdano prayoga maLe che. juo-praznoi mahAvI nitya mAhiSmatIpatim virSana mahata senAM gunarATe samaya 1 (gargasaMhitA, vizvajita khaMDa, 7mo adhyAya, loka 1) tathA purANAAiM vIkRSNanAma maram | tenA vAritucArdi yathA viram (e ja loka 2). AmAMno "gurjarATa" zabda e lokapracalita "gujarAta" zabdanuM saMskRta rUpAntara che emAM zaMkA nathI. Ama hovA chatAM saMskRta sAhityamAM "gujarAtano prayoga maLato nathI, e mata abAdhita rahe che. Dr. Edward Sachau : Alberuni's India, Vol. I, p. 202 3 Bombay Gazetteer, Vol. I, pt. 1; p. 520 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] prAcIna gujarAtI sAhityamA 'gujarAta'nA ullekho [97 che. te lakhe che ke aNahilavADanI dakSiNe lagabhaga 170 mAIla (4ra pharasAkha) lAdeza Avelo che, jemAM bharUca (Bihroj) ane rAMdera (Rihanjur) e be mukhya zahero che. A varNana batAvI Ape che ke vikramanA agIyAramA saikAnA prAraMbhamAM ochAmAM chuM atyAranA uttara tathA madhya gujarAtane te "gujarAta" nAma maLI cUkyuM hatuM. have prAcIna gujarAtI sAhityamAM "gujarAta'nA ullekho tapAsIe. 10 pAhaNakRta "AburAsa (saM. 1289) sauthI jUno ane ghaNo ja mahattvano ullekha saM. 1289mAM pAhaNa nAme kavie lakhela AburAsano che. Abu upara maMtrI vastupAla-tejapAle saM. 1286mAM baMdhAvela suprasiddha mandiro saMbaMdhI vRttAnta 55 kaDInA A TUMkA rAsamAM Apelo che. tenI 11mI kaDImAM nIce pramANe gujarAtano prayoga che soLaMkiya kuLa saMbhamiu sUrau jagi jasa vAu / gUjarAta dhura samudharaNu rANau lUNapasAu // mArkopolothI keTalAMka varSa pUrve A rAsa racAyelo che. paradezI musApharanI noMdhamAM tema ja pAhiNanI A kRtimAM "gujarAta' nAma che, te e zabdaprayoganI sArI evI vyApatA pUravAra kare che. bIjuM, upalA avataraNamAM dhoLakAnA rANu lavaNaprasAdane gujarAtanA uddhAraka tarIke varNavyo che, e paNa batAve che ke have mAtra uttara gujarAta nahIM, paNa Akho prAnta "gujarAta' tarIke oLakhAto hate. vaLI e ja rAsamAMthI "gujara desa" prayoga paNa maLe che gUjaradesaha majjhi pahANaM, caMdrAvatI nayari vakkhANaM / vAvi sarovara surahi suNIjai, bahu yArAmihi Upama dIjaha // 2 // gujarAtanI prAcInatama rAsakRtio saM. 1241mAM racAyela zAlibhadrasUrikRta bharatezvara bAhubalI rAsa tathA e arasAmAM lakhAyela e ja kavino "buddhirAsa' che. e jotAM saM. 1289no "AburAsa' tathA temane "gujarAtano ullekha khAsa mahattvanAM lekhAvAM joIe. 8 Dr. Edward Sachau: Alberuni's India, Vol. I, p. 205 4 Linguistic Survey of India, Vol. IX, pt. 11, p. 333 6 kalakattAnI rAjasthAna risarca sosAyaTInA hindI mukhapatra "rAjasthAnI nA bhAga 3, aMka 1mAM A rAsa chapAyela che. tenI 54mI kaDImAM nIce pramANe racyA sAla che bAra saMvacchari navamAsIe vasaMtamAsu raMbhAuLu dIhe / ehu rAma visatArihiM jAe, rAkhai sayaLasaMgha aNbaae|| kartAnuM nAma pa3mI kaDInA uttarArdhamAM che kevi caDAvaLi nemi namIjai, e su-vayaNu pAlhaNa puja kIjaha // 7 rAsanI mudrita AvRttimAM ahIM tathA bIje sthaLe 4 chApelo che, tethI mULa hAthapratamAM 4 lakhelo che, ema samajavAnuM nathI. "rAjasthAnI nA uparyukta aMkamAM chapAyelA "rAjasthAnI varNamAlA" nAmanA lekhamAM "4-4=4 va mUrdhanya sArA ( gujharAtI marAThI i2)ema jaNAveluM che. eTale A sthaLoe hAthamatamAM 4 hovo joIe, jene saMpAdako 4 athavA ru tarIke chApe che, 2.1.12. Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] mAratIya vidyA [varSa 3 2, rANakadevInA dUhA (saM. 1290 pahelAM) bIje eTale ja agatyano ullekha, siMdhI jaina granthamAlAmAM prasiddha thayela "purAtana prabandhasaMgrahamAMthI maLe che. judI judI hastalikhita pothIo uparathI saMkalita karavAmAM AvelA A prabandhasaMgrahamAM, pR. 34 upara P sa sonavA iaa e zIrSaka nIce, ()jJa nILadudhavato sanena te tabrijA sonI nAr eTalI prastAvanA sahita agIAra prAcIna gujarAtI dUhAo che. "prabaMdhacintAmaNi"mAM jUnAgaDhano rAjA navaghaNa maraNa pAmatAM tenI zakAkula rASTranA mukhamAM je dUhAo mUkavAmAM AvyA che temAMnA keTalAka emAM che. janasamAjamAM tema lokasAhityamAM e dUhAo Aje paNa - alabata arvAcIna bhASAmAM-"rANakadevInA dUhA' tarIke prasiddha che. purAtana prabandhasaMgrahamAM pR. 35 upara 10mA padya tarIke je dUhe chapAyo che temAM "gujarAta'no prayoga che vali gurUA giranAra, dIhU nIjharaNe jharai / bApuDalI gujarAta pANIhai pahurau paDai // A ja dUhAna Azaya atyAre janasamAjamAM pracalita rANakadevInA duhAmAM kaMIka prakArAntare maLe che. juo - saravo soraTha deza, jyAM sAvajaDAM sejaLa pIe; mAsa pATaNa deza, jyAM pANI vinA porA mare. uparyukta purAtana prabandhasaMgraha"mAMnA prabandha judI judI pAMca hAthapratomAMthI maLatA vyavasthita ekIkaraNa che. emAMnI ? saMjJaka hAthapratane aMtima pRSTha upara, AgaLa jaNAvelA dUhAo, kumArapAla rAjyaprAptiprabandha tathA bIjuM eka dRSTAnta lakheluM che. e ja pRSTha upara mULa granthakArano ullekha nIce pramANe che sirivastupAlanaMdaNamaMtIsarajayatasiMhabhaNaNatthaM / nAgiMdagacchamaMDaNaudayappahasUrisIseNaM // jiNabhaddeNa ya vikkamakAlAu navai ahiyabArasae / nANAkahANapahANA esa pabaMdhAvalI riiaa|| arthAta zrIvastupAlanA putra jayaMtasihanA paThana arthe nAgendra gacchanA udayaprabhasUrinA ziSya jinabhadde saM 1290mAM vividha kathAnakapradhAna A prabandhAvalInI racanA karI. jo ke e kRtimAM saM. 1290 pachI banelI ghaTanAonuM jemAM varNana Ave che evA keTalAka prabandho pAchaLathI koIe dAkhala karI dIdhA che; parantu e sivAyano bAkIno bhAga jinabhadranI kRti mAnavAmAM koI paNa bAdha nathI, ema saMpAdaka munizrI jinavijayajIno mata che. TUMkamAM, Psa sonavAAni e zIrSaka nIcenA prAcIna gujarAtI dUhAo saM. 1290mAM jinabhadra karelI saMkalanAno ja eka bhAga che. mArA mAnavA mujaba, e dUhAono samaya vAstavika rIte te saM. 1290 pUrvano gaNavo joIe. merUtuMgAcArya 8 ahIM gujarAta sIliMgamAM che. A viSayanI vadhu carcA mATe AgaLa juo. Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caM] kAna gujarAtI sAhityamAM "gujarAtanA jo [22 saM. 1361mAM "prabandhacintAmaNi lakhyo temAM rANakadevInA dUhA maLe che, paNa sau koI svIkAre che ke e dUhAo lokasAhityamAM te e pUrve pracalita hovA joIe. have e ja dUhA saM. 1290nI A jinabhadranI kRtimAM uddhata thayelA maLe che, eTale tyAre pahelAM lokajIbhe caDyA hevA joIe. siddharAje soraTha upara saM. 1170mAM vijaya meLavyo hato, e siddha hakIkata che, eTale tyAra pachInAM varSomAM lokakavioe A dUhAo janatAmAM vahetA mUkyA haze. eTale zatAbdIo thayAM gujarAte potAnI mRtimAM jALavI rAkhelA A mArmika zokakavitAno samaya vikramanA teramA saikAnA AraMbhamAM mAnIe to jarAye vadhAre paDatuM nathI. e jotAM, upara Takelo "gujarAtano ullekha paNa e samayano gaNavo joIe. Ama "gujarAta"no A prayoga saM. 128nA AburAsanI pUrvano che. saM. 1290mAM racAyelA granthamAMthI te maLe che mATe ja tene "AburAsa'nI pachI mUkyo che. sAhityamAM "gujarAtano prayoga thavA lAgyo tyAra pahelAM e nAma losamAjamAM pracalita thaI cUkeluM, teno A paNa eka pUrAvo che. 3 prabhAcandrasUrikRta "prabhAvaka carita' (saM. 1334) gujarAtano trIjo mahattvano ullekha prabhAcandrasUrikRta "prabhAvacarita'mAM maLe che. gujarAtanA madhyakAlIna sAMskRtika itihAsa mATe ati mahatvano A aitihAsika saMskRta caritra grantha saM. 1334mAM eTale ke sAraMgadeva vAghelAnA rAjyakALamAM racAyela che. emAM bappabhadisUricarita'mAM kanojano Ama rAjA bappabhadisUrinA cAritryanI parIkSA karavA mATe temanA upAzrayamAM eka gaNikAne mokale che. paraMtu gaNikAne A kAryamAM niSphaLatA sAMpaDatAM te rAjA pAse AvIne nIce pramANe eka apabhraMza dU bole che : gayavara kerai sattharai pAya pasAriu sutta / nicori gujarAta jimva nAha na keNai bhutta // arthAta gajavara (bappabhadisUrinuM "gajavara" evuM biruda hatuM)nA sAtharAmAM paga pasArIne sutelA te nAtha niccorI (2) gujarAtanI jema koInAthI bhogavAyA nahIM. A ullekha saM. 1334no eTale ke gujarAtanA svataMtra hindu rAjyane aMta Avyo te samayathI 26 varSa pUrveno che. vaLI 'prabhAvakacarita"nA maMgalAcaraNamAM ja tenA kartA prabhAcandrasUri lakhe che ke "bahuzrata munio pAsethI sAMbhaLIne tema ja prAcIna granthomAMthI ekatra karIne A ItivRtto huM varNavuM chuM." arthAta saMskRta granthamAM utArelo A apabhraMza dUho saM. 1334 pUrveno ja che emAM zaMkA rahetI nathI. saMskRta kAvyo ke prabandhamAM lokoktirUpa apabhraMza ke jUnA gujarAtI dUhAo ApavAnI eka jUnI paraMparA jaina sAhityamAM che. bappabhadrisUrino jIvanakALa "prabhAvakyaritImAM jaNAvyA pramANe vikramanI navamI zatAbdI che. A dUha paNa tenA mULa svarUpe eTale prAcIna haze ke kema e kahevuM muzkela che, paNa "prabhAvaka carita'nA racanA samayathI ghaNA kALa ahIM paNa "gujarAtIsiMgamAM che. A viSayanI vadhu carcA mATe AgaLa juo Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 ] bhAratIya vidyA [ varSa 2 pUrve te dUho lokomAM--khAsa karIne prabhAcandrasUri jemano nirdeza kare che tevA * bahuzruta munio'mAM pracalita thaI cUkyo haze emAM zaMkA nathI. 4. aMdevasUriSkRta 'samarAsa' (saM. 1971) A pachI, saM. 1371mAM lakhAyelo aMkhadevasUriSkRta 'samararAsa' Ave che. zrI. cimanalAla dalAla saMpAdita prAcIna gUrjara kAvyasaMgraha'mAM te chapAyo che. zrI. narasiMharAve . temanAM vyAkhyAnonA bIjA bhAgamAM (pR. 197) A rAsanI racyAsAla sa. 1471 ApI che, te zarata cUka lAge che. saM. 1369mAM pATaNanA sukhA alaphakhAne zatruMjaya uparanA maMtrI mAhaDe baMdhAvelA jaina mandirane toDI nAMkhyuM hatuM. AthI pATaNanA eka dhanika osavAla samarasiMhe alakkhAna pAse jaI jaina saMghanI lAgaNI darzAvI, tathA mAM devasthAnone bhraSTa karavAmAM na Ave e mATenuM pharamAna kaDhAvyuM. samarasiMhe zatruMjayanA mandirano jIrNo dvAra karavAnI paravAnagI meLavI e varSamAM teno jIrNoddhAra karAvyo tathA pATaNathI eka moTo saMgha laI te zatruMjaya gayo tathA tyAMnAM mandira ane mUrtinI pratiSThA karI, e aitihAsika prasaMga A kAvyamAM varNavelo che. tenI bAramI bhASAnI cothI kaDImAM nIce pramANe 'gujarAta'no ullekha che www sohaga Upara maMjariya bIjIya setruji udhAri / ..Thiya e samaraU e samarau e Aviu gujarAta // ahIM jhujharAtano prayoga soraTha saMbaMdhI varNana karatAM thayelo che, e khAsa noMdha mAgI le che. 5. dharmakalazamunikRta 'jinakuzalasUri -paTTAbhiSekarAsa' (saM. 1777) A pachI dharmakalazamunikRta * jinakuzalasUri - paTTAbhiSekarAsa' Ave che. zrI. agaracaMda nAhaTA tathA sa~varalAla nAhaTA saMpAdita aitihAsika jaina kAvyasaMgraha 'mAM A rAsa prasiddha thayelo che. kharatara gacchanA mahAna prabhAvaka AcArya jinakuzalasUri (jemanuM dIkSita nAma kuzalakIttuM hatuM)no paTTAbhiSeka mahotsava pATaNamAM saM. 1370nA jyeSTha vada agIAranA divase osavAla zeTha tejapAla tathA tenA bhAI rudrapAle bhAre dhAmadhUmathI karAvyo hato ane padasthApanA rAjendracandrasUrinA haste karavAmAM AvI hatI, e prasaMganuM vistRta ane chaTAdAra varNana A kAvyamAM che. jaina gUrjara sAhityamAM A prakAranAM saMkhyAbaMdha kAvyo lakhAyelAM che. sAmAnya rIte AvAM kAvyo je te prasaMga vItI gayA pachI turata ja, ghaNuMkharUM to e prasaMga najare jonAra kavinI kalame ja lakhAya che; eTale A paTTAbhiSeka - rAsa paNa dharmakalaze saM. 1377mAM athavA te pachI turata ja racyo haze, ema mAnavuM yogya che. A kAvyanI AvIsamI kaDImAM nIce pramANe 'gujarAta'no prayoga che - sayala saMghaha sayala saMghaha keli AvAsu / aNahilapura vara nayara gujarAtadharamukhaha maMDaNU / desadesaMtari tahi miliya sayala saMgha varisaMta jima ghaNu / ..... 4 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMjU2 ] prAcIna gujarAtI sAhityamAM 'gujarAta'nA ullekho [ 101 pATa dhuraMdhara saMThaviu, miliya milAvai bhUri / saMgha mahochava kArAvara vAjaMtai ghaNatUri // 6. bhASAonAM prAcIna udAharaNa (15mA saikA pahelAM) kalakattAnA rAjasthAnI' traimAsikanA bhAga 3, aMka 3mAM mAtrAntare cAra prAcIna jIvAdaLa e zIrSaka nIce eka rasika ane manoraMjaka prAcIna gadyapadyAtmaka kRti chapAyela che. gujarAta, mALavA, pUrva ane mahArASTra ema cAra pradezanI strIo zatruMjaya upara RSabhanAthanA mandiramAM bhegI thAya che ane potapotAnI bhASAmAM vAtacIta kare che.. A kRtimAM racyAsAla nathI, paNa tenI hAthaprata vikramanA caudamA saikAnA uttarArdhamAM vividhatIrthakalpa' lakhanAra jinaprabhasUrinA ziSyanA hAthe lakhAyela che, AthI A hAthapratano samaya vikramanA paMdaramA saikAnA pahelA pAda karatAM arvAcIna hoI zake nahIM; ane kRti pote to enAthI jAnI ja hovI ghaTe.`` A kRtimAM 'gujarAta'nA traNa prayoga maLe che, jemAMnA pahelA be gujarAtaNunI bhASAmAM ane trIjo marANunI bhASAmAM che. ( 1-2 ) ta prathamAM cAnavA gUjarI nAyakA bhaNai / ahe bAi ehu tumhArA desu kavaNa lekhAmAhi gaNiyai / kisau desu gujarAtu, 12 sAMbhali mAharI vAta / xxx ani kisau ghaNauM bhaNiya mAharI mAi ehu desu gujarAti chADI kari anai dezi kisI pari manu jAi / (3) tari bhAvika jana taM pucchasi mahaM anika desa dezAMtara cAturdizA mAgu mayA dekhuNI / x x x tariyA iki nahIM sAgina puri satari sahasra gujarAtAcA bhItari giri setujaMcA Upari / 7, devaprabhagaNikRta 'kumArapAlarAsa' (15mA saikAno pUrvArdha) A pachIno ullekha devaprabhagaNikRta 'kumArapAlarAsa'no che. A rAsa mArA taraphathI 'bhAratIya vidyA' traimAsikanA pu. 2, aMka 3mAM chapAyo che. 41 roLAmAM chapAyelA 10 jIo gujara taha mAlavaNI pUraviNI taha ya caiva marahaTThI / saMpattA iya nArI sitajje risaha bhavaNaMmi // X X X X iMsajuyala komala kamali jima sari bullara sArasI // tima ramaNi pibikha jiNavara bhavaNi niya niya bullai pArasI // 11 A mAhitI 'rAjasthAnI 'mAM ApelI nathI, paNa purAvid munizrI jinavijayajIe mane aMgata vAtacItamAM ApI hatI. vikramanA caudamA saikAnA AraMbhamAM lakhAyelI AvI eka bhASAnI hAthamata teozrInI pAse che. temAM tathA e ja arasAmAM lakhAyelI bIjI eka kRtimAM 'gujarAta'no prayoga che; parantu A lekha taiyAra thayo tyAM sudhImAM e ullekho prApta karavAno suyoga maLyo nathI, tethI tenI mAtra ahIM noMdha karI che. uparyukta mahattvanA ullekho pratye dhyAna kheMcavA mATe huM munijIno AbhArI chuM. 12-12 A banne sthaLe 'gujarAta' zabda pulliMgamAM che, e tene 'deza' tarIke varNavavAmAM Avyo che tene AbhArI che. 'gujarAta'nA liMga viSe vadhu carcA AgaLa karI che. Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102] bhAratIya vidyA [varSa 3 A TUMka kAvyamAM kumArapAle pravartAvelI amAri ghoSaNA tathA teNe kADhelA zatruMjayanA saMghanuM varNana che. rAsanA aMte kavi racyAsaMvata Apato nathI, paNa potAne samatilakasUrinA ziSya tarIke oLakhAve che. have somatilakasUri sa. 1424 sudhI vidyamAna hatA. sa. 1436nI eka granthaprazastimAM somatilakasUrinA ziSya samudAyamAM "mugdhAvabodha oktika'kAra kulamaMDananI sAthe devaprabhanuM nAma maLe che. eTale vikramanA paMdaramA zatakanA pUrvArdhamAM A kAvya racAyAnuM siddha thAya che. e kAvyanI trevIsamI kaDI nIce pramANe che maMtrIya mokalI desi desi bahu saMgha melAvai, dhAmI bahu AsIsa diI, rAu jAta calAvai / desavidesaha miliya saMgha pahutau gUjarAta, bAhuDa maMtrI vInavai e suNi svAmI vAta // 8. jyazekharasUrikRti "tribhuvanadIpakaprabandha' (1pamA zatakane uttarArdha) upadezacintAmaNi", "dhammilacarita', "jaina kumArasaMbhava' Adi saMskRta granthonA kartA aMcalagacchIya jayazekharasUrie saM. 146ramAM "prabodhacintAmaNi" nAme eka sundara rUpakagranthanI saMskRtamAM racanA karI che. e pachI enA vastumAM nahIM jevA pheraphAro karI temaNe gujarAtImAM "tribhuvanadIpakaprabadha" nAmathI atyaMta chaTAdAra ane prAsAdika kAvya racyuM che. eTale e kAvya saM. 1862 pachI thoDA samayamAM cAyuM hovuM joIe. cokkasa varSa kavie ApyuM nathI. "tribhuvanadIpakaprabandhanI 116mI kaDImAM nIce mujaba "gujarAtano ullekha maLe che karmavasiM jIva cihugati phirai, pitara taNauM tihAM tarpaNa karai / gaMgAtaDi jala UrevIiM, gUjarAta tihAM AMbA pII // 4 9. hIrANuMdasUrikRta "vastupAlarAsa (saM. 1485) prasiddha "vidyAvilAsa pavADA'nA kartA hIrANaMdasUrie saM. 1485mAM "vastupAlarAsa racyo che. temAM vastupAle karelI zatruMjayanI tIrthayAtrAnA saMbaMdhamAM judA judA dezonAM nAma gaNAvyAM che, tyAM nIce pramANe "gujarAtano ullekha paNa maLe che- isau eka zrIzacuMjayataNau vicAru, mahimAnau bhaMDAru, maMtrIzvari manamAhi jANI, utsaraMga ANI, yAtrA upari udyama kIdhau, puNyaprasAda tehanau manoratha sIdhau / hiva aMga vaMga tilaMga kaliMga......marusthala lADa meyavADa gUjarAta pArijAta siMdhujAta...... mAlava marahaTha soraTha kAsI kuMkaNa paMcAla baMgAla pramukha evaM viha desanA caturvidha zrIzramaNasaMgha calAviu / 13 prasiddhaH paM. lAlacaMdra bhagavAnadAsa gAMdhI taraphathI. emAMthI thoDoka bhAga kamI karI tathA pharI vAra saMpAdita karI e kAvya sva. kezavalAla dhruve temanAM paMdaramA zatakanAM prAcIna gurjara kAvya'mAM prabodhacintAmaNi' nAmathI chapAvyuM che. 14 A avataraNavALo bhAga sva. dhruve choDI dIdho che. Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2] vIra punarAtI sAhityamAM "gujarAta'nA vheNo [20] A rAsa hajI aprasiddha che. tenI hAthaprata mane munizrI puNyavijayajI pAsethI maLI hatI. 10. padmanAbhakRta 'kAnhaDade prabandha (saM. 1512) A pachI saM. 1512mAM racAyeluM padmanAbhanuM aitihAsika vIrarasapUrNa kAvya "kAnhaDade prabandha' Ave che. emAM "gujarAtano prayoga nIce pramANe tera vakhata Ave che. A tera paikI bAra prayogo te e prabandhanA pahelA khaMDamAM ja Ave che, ke jemAM mukhyatve alAuddInanA lazkaranI gujarAta upara caDhAI tathA tyAM teNe karelI raMjADa varNavAI che. bIjA khaMDamAM "gujarAta" eka ja vAra Ave che tathA bAkInA be khaMDomAM e prayoga bIlakula nathI. emAMnA pahelA traNa ullekho zrI. narasiMharAve noMdhyA che(1) "kAtir () magana huM taravALuM chuM. mAdhava mahitai kariu adharma navi chUTIi AgilA karma / (1-15) (2) pUchai vAta pAtasAha hasI gUjarAti5 te kahIi kisii| kisyUM khaMbAyata aNahalapura ? kisyUM dIvagaDha mAMgalahUra? / (1-22) (3) gUjarAtisyUM mAMDisi kalahu mAhArai sAthi kaTaka mokalau / surI - vAjuM rAtti, va mAhaM putra zAs vAta (1-27) (4) khUnakAra tUM sAcUM jANi, gUjarAti leI AphU prANi / tatakhiNa tUThau asapati rAu tasa Apyu pacAGga pasAu / (1-28) (5) alUkhAna balavantu bAMdu tAsa dIDaM phuramANa; gUjarAti Upari dala nyudhA; bIDaUM dIU suratANi (1-36) 15 A rathaLe "gujarAta' spaSTa rIte strIliMgamAM che. rANakadevIne dUhAmAM saM. 1290 pUrveno je ati prAcIna prayoga agAu utAryo che, temAM paNa nAhI gaIIG e pramANe "gujarAta" strIliMgamAM che. saM. 1334mAM racAyela "prabhAvakacaritamAMthI uddhata karavAmAM AvelA apabhraMza dUhAmAM paNa nirI garAta e pramANe "gujarAta" zabda spaSTa rIte strIliMgamAM che. "bhASAonAM prAcIna udAharaNumAM "gujarAta' puliMgamAM che, te enI pUrve vaparAyela "deza' zabdanI asarathI che, ema meM kahyuM che (juo Ta, 12). A sivAya bIja saMkhyAbaMdha prayogomAM liMga saMdigdha rahe che athavA AgaLa-pAchaLa mUkAyelA deza zabdane kAraNe puliMgamAM che. "cokhaMDI kaMkAvaTI, ne navakhaMDI gujarAta' e lokagItamAM tathA gAMDI gujarAta, guse lAta, pIchuse bAta" e kahevatamAM "gujarAta" strIliMgamAM che. vaLI "ahu dhari AvI raheze nahi to AkhuM saghalI gujarAti" (madhusUdana vyAsa-"haMsAvatI vikramacaritra vivAha 2. saM. 1606- kaDI 451), "jaya jaya garavI gujarAta' (narmada), "konI konI che gujarAta'(narmada), 'suNa garavI gujarAta, vAta kahuM kAnamAM" (malabArI), 'guNavaMtI gujarAta, amArI guNavaMtI gujarAta" (khabaradAra), "gujarAta morI morI re" (umAzaMkara) vagere ziSya kavionA kAvyaprayogomAM paNa 'gujarAta' strIliMgamAM che. "gujarAtanAM saMskRta tathA prAkRtamAM anukrame gUrjaratrA ane gujharata rUpe maLe che, te paNa strIliMgamAM hoya che. eTale mAruM mAnavuM che ke "ThakarAta", "bhIlAta" ane "maholAta" jema gujarAta' paNa strIliMgamAM haze. tenI sAthe "deza" abhihita ke adhyAhuta rahetAM teno puliMgamAMtathA bIjA keTalAka prAnto ane dezonAM nAma napuMsakaliMgamAM prayojAtAM hoI napuMsakaliMgamAM paNa prayoga karavAmAM Ave che, evo mAro tarka che. Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104] bhAratIya vidyA [varSa 3 (6) gUjarAti soraTha somaI A vAhari visav viituuN| bhaDakamADi rAuli haTha kIghau, alUkhAna dala jItUM / (1-39) (7)dIdhI vATa samarasI rAuli; AbyAM kaTaka banAsi / gUjarAti bUMbAA pahutA; tatakhiNa paDIu trAsa / (1-47) (6) bhAgA desa kAhAnama ciDottara bAvananI kheDa hAri; gUjarAtinu khokhara mAthu ajIya va Avai pAra / (1-58) (9) bhaNI kaTaka UpaDyAM asAuli / gaDha mAMhi mehalU thaannuuN| gUjarAta desa hIlolyUM ati kI-- trkaannuuN| (1-67) (10) gUjarAti mAhi tAkhati kIdhI, sahU sAmaTI liidduuN| ___ vAjI sAna khAna somaImA bhaNI piyA' kiicuuN| (1-71) (11) mAharA dala sAhA kuNa mAMDai ? dekhi mAharI vAta ? ANImuhi maha desa bi lIdhA soraTha nai gUjarAti / (1-114) (12) kaTaka sanAhu, hAtI, ghoDA, sAhaNa saMkha nai paar| gUjarAta, soraThI mANasa jhAlyA bAna apAra / (1-179) (13) ima jANi sAcaha ahinANi, mahaM navi jANiu nizci jANi / pAtasAhi ima kahAvI vAta, 'sAtalanai AphU gUjarAta / (2-161) e ja kAvyamAM "gujarAta ne mATe vaikalpika "gUjara' prayoga paNa maLe che tiNi avasari gUjara dhara rAi, sAraMgade nAmi bolAi / (1-13) lADa deza ni sindhu savAlakha, gUjara soraTha lIdha / (2-63) Aja sudhI paNa "gUrjara" nAma ziSTa lekhanamAM cAlu raheluM che ja. 11. sabhIsAgarasUti '12tupAsa- pAsa rAsa' (16||sht pUrvAdha) lakSamIsAgarasUrikRta "vastupAla-tejapAla rAsa"mAM kartAe rAsAla ApI nathI, paNa teno samaya nakkI thaI zake ema che. lakSmIsAgarasUri e "vimalaprabandhakAra 16 prasiddha bhajana sAhitya saMzodhaka' khaMDa 3, aMka 1. A kRti viSe va. narasiMharAvabhAI potAnAM yANyAno ( 2, pR.20)mA cha : The date of this work is not ascertai. nable nor the author's name." parantu na sAhitya saMzodha: 'i chapAyelA rAsanI 57 bhADAmAM lakSmIsAgarasUri boliu e giruu eha e rAsa / e pramANe kartA potAnuM nAma Ape che, ane tethI upara jaNAvyuM tema, kRtino racanAkALa nakkI thaI zake che. sva. cimanalAla dalAle pAMcamI sAhitya pariSada samakSa raju karelA pATaNanA granthabhaMDAro viSenA nibaMdhamAM A kAvya viSe je TUMka oMdha karelI te ja mAtra sva. narasiMharAvabhAI pAse hatI. dalAle dhelI pratawisit nAma naho. parantu mAyanI mAtra me DImonu pRtha295 412 "anai and oftefors belong to a period not earlier than the latter half of the forteenth century A.D., so for as I can see"-se prabhArI tanA zyanA saMmaMdhA sasa nirNaya upara narasiMharAvabhAI svataMtrapaNe AvI gayA che. Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMza 2 ] prAcIna gujarAtI sAhityamAM 'gujarAta' nA ullekha [ 105 prasiddha kavi lAvaNyasamayanA guru samayaralanA guru hatA. paTTAlio uparathI jaNAya che ke temano janma saM. 1474mAM thayo hato, tathA temane sUripada saM. 1508mAM ane gacchanAyakapada saM. 1517mAM maLyuM hatuM. 'vimalapramandha'nI prazastimAM jaNAvyA mujaba, saM. 1521mAM lakSmIsAgarasUrie lAvaNyasamayane dIkSA ApI hatI. temanuM avasAna saM. 1537mAM thayAnuM manAya che, paNa e sAla zaMkAspada che. game tema, paNa ' vastupAla - teja pAlarAsa ' e temane sUripada maLyA pachInI eTale ke saM. 1508 pachInI racanA che e cokkasa. e rAsa saM. 1512 pachI racAyo hoya to kAnhaDade prabandhathI A taraphano gaNAya. enI bIjI kaDI nIce pramANe che ' vastupAla tejiga taNau amhe bolisa rAso / bharahaSetra dhuri gUjarAta aNahilanivAso // 12. depAlakRta 'jaMbusvAmI paMcabhavacaritra' (saM. 1522) bhojaka kavi depAle saM. 1pararamAM 'jaMSusvAmI paMcabhavacaritra' lakhyuM che. tenI 135mI kaDI nIce pramANe che gaMgA jala UrevI, gUjarAta kima AMbA pIi / jIva marIna cihnagati bhamai, je visa SAi te puNa marai // 'tribhuvanadIpaka'mAMnI AgaLa utArelI paMktio ja depAle thoDAka pADhAntara sAthe lIdhI che. athavA kadAca ema paNa hoya ke A paMktio eka kahevatanA rUpamAM pracalita anI gaI hoya, jeno upayoga depAle karyo hoya. jo ema hoya to te 'gujarAta' zabdaprayoganI vyApakatA sUcave che. upasaMhAra 18 A pachInA samayanA sAhityamAM 'gujarAta'no prayoga tapAsavAnI jarUra mane lAgatI nathI, kAraNa ke vikramanA soLamA zatakanA pUrvArdha sudhInuM sAhitya paNa e zabdaprayoganI vyApakatA batAvI Ape che. bIjuM, ahIM raju karelAM pramANo e paNa 17 mArA mitra p. amRtalAla mohanalAla bhojaka pAsenI saM. 1560mAM lakhAyelI hAthapratano meM upayoga karyo che. kAvya hucha aprasiddha che. depAla kavi mATe juo 'jaina gUrjara kavio' bhAga 1, pR. 37-42 18 uparyukta vi depAlanI pachI thayelA-athavA saMbhavataH enA samakAlIna mAMDaNa aMdhArA kRta prabodhabatrIzImAM- 'naNeziAM tu yama kahi caDI, gUjarAta zerI sAMkaDI' (kI para) e pramANe 'gujarAta'no ullekha che. 'prabodhabatrIzI'nA kartAnI eka pratijJA tatkAlIna kahevatono saMgraha karavAnI che; prastuta sthaLe 'gUjarAta zerI sAMkaDI'no prayoga spaSTa rUpe kahevata tarIke ja thayo che. janasa mAjanA sarvasAmAnya uktibhaMDoLamAM praveza pAmelAM AvAM vAkayo sAmAnyataH ghaNAM jUnAM hoya che, ane temanI pAchaLa ghaNIye vAra prajAjIvananA kaMI kaMI rahasyo chupAyelAM hoya che. prastuta ukti gujarAtanAM jAnA rAheronI racanA paratve suzliSTa saMkSepamAM eka aitihAsika satya raju kare che, e bhAgye ja kahevuM paDe tema che. mAMDaNa vikramanA soLamA saikAmAM thaI gayo, eTale teNe potAnA kAvyamAM vaNI lIdhelo, tenA ja zabdomAM kahIe to A 'ukhANo' tenA samaya karatAM saheje e traNa saikA jeTalo jUno haze, ema mAnavAmAM aitihAsika satyonI avagaNanA nahIM thAya. rU.1,14. Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 ] bhAratIya vidyA [ varSa rU batAvI Apaze ke, "ApaNA prAntanuM 'gujarAta' e nAma muslIma rAjyakALa pahelAM sarvasAmAnya pracAramAM nahotuM, ane e nAmano pahelo vizvAsapAtra prayoga ApaNA sAhityamAM 'kAnhaDade prabandha'mAMthI maLe che '' - e mata have sAdhAra gaNI zakAya ema nathI. vikramanA agIAramA saikAno lekhaka ala birunI 'gujarAtano ullekha kare che, eTaluM ja nahIM paNa lATadeza aNahilavADanI dakSiNe 170 mAIla dUra Avelo che, ema jaNAve che; vikramanA teramA saikAmAM racAyelA 'AburAsa'mAM tathA saM. 1280 pUrvenA rANakadevInA lokadUhAmAM paNa 'gujarAta'no prayoga che; vikramanA caudamA saikAnA pUrvArdhamAM racAyela 'prabhAvakacarita'mAM uddhRta thayelA apabhraMza dUhAmAM paNa ' gujarAta 'no prayoga che tathA e ja samayano iTAliyana musAphara mArko polo potAnA pravAsavarNanamAM 'gujarAta'nI noMdha le che. A cAre ullekho muslIma rAjyakALa pUrvenA che; 'samarA rAsa' tathA 'jinakuzalasUri - paTTAbhiSeka rAsa'mAM maLelA 'gujarAta'nA ullekho muslIma rAjyakALa pachI turatanA ja che. ala birunI ane mArko polo jevA paradezIoe to te kALanI jIvatI bhASAmAMno pracalita prayoga ja sAMbhaLIne noMdhyo hovo joI e. paradezIonI noMdhamAM tema ja tatkAlIna dezabhASAnA ziSTasAhitya tema ja lokasAhityamAM paNa 'gujarAta' zabdano prayoga che. emAM sauthI pahelo ala birunIno ullekha dhyAnamAM letAM, ApaNA prAnta mATe - khAsa karIne uttara ane madhya gujarAta mATe 'gujarAta' e nAma vikramanA agIAramA zatakamAM mULarAja solaMkInA rAjyakALa daramyAna pracAramAM AvyuM hovuM joIe. saMskRta - prAkRta ' 1 , 19 ahIM eka AnuSaMgika prazna Ubho thAya che - A prAntanI bhASAne 'gujarAtI ' nAma kayAre maLyuM ? IsavI sananI aDhAramI sadInI adhavacamAM ApaNI bhASAne A nAma maLyuM ema zrI. narasiMharAva mAne che. alabata, temaNe batAvyuM che te pramANe, vikramanA aDhAramA saikAnA uttarArdhamAM lakhAyelA premAnaMdanA 'nAgadamaNa mAM ane I. sa. 1731 ( saM. 1787)mAM lA koae nAme jarmananI noMdhapothImAM ApaNI bhASA mATe gujarAtI nAma pahelI vAra vaparAyeluM maLe che. paNa agIAramA-bAramA saikAmAM A prAntane mATe gujarAta' nAma pracAramAM AvyA pachI bhASAne 'gujarAtI'nAma maLatAM bIjA pAMca-cha saikA vItI naya e zuM zakaya ane svAbhAvika che? premAnaMda pUrvenA sAhityamAMthI ApaNI bhASA mATe 'apabhraSTa girA'(narasiMha maheto ), ' prAkRta ' ( padmanAbha ane akho ), 'apabrerA ' ane ' gUrjara bhASA" ( bhAlaNa ) evAM nAma atyAra sudhImAM maLyAM che, paNa tethI zuM pUravAra thaI zake ke janasamAjamAM e vakhate 'gujarAtI' nAma nahIM ja bolAtuM hoya ? - tavArikhe phariztA'( I sa. 1610=saM. 1666) ane 'mirAte sikaMdarI'(I. sa. 1611=sa. 1667) e muslIma tavAriSThonA lekhako amadAvAdanA sultAnone ahamadazAha gujarAtI ' * mahammadazAha gujarAtI' evAM nAmathI oLakhAve che. bIjI rIte paNa 'mirAte sikaMdarI'no lekhaka gujarAtavAsI lokone 'gujarAtI' nAma Ape che. sUraja soraThIbAM mAsa phATyAM nAna apAra (1-179) e 'kAnhaDade prabandha ? ( 2. saM. 1512 )nA ullekhamAM vRnatano arthe 'gujarAtI '-gujarAtanA vatanI evo che, e spaSTa che. madhuskana vyArAkRta 'haMsAvatI vikramAOi vivAha '(2. saM. 1606 )nA traMtrasena yurAti rAya ( kaMDI 606 ) e ullekhamAM paNa yujharAtano prayoga vizeSaNa tarIke thayo hoya e azakya nathI. vaLI puSThimArgIya kavi mAhavadAsakRta gokulanAthajIno vivAha" (2. saM. 1624) e kAvyamAM gujarAtI sAya', hADho valo gujarAtino', 'gujarAtiya loka' evA prayoga maLe che (tuo phArbasa sabhAnAM hastalikhita pustakonI nAmAvali, bhAga 2, pR. 259). muni zrIvijayajI pAse kRSNajIvanane lagatA koI jaina rAsAnI eka tUTaka hAthapratanAM mAtra 8 thI 11 sudhInAM cAra pAnAM che. Adi-aMta maLatAM nathI eTale < Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ain 6 ] prAcIna gujarAtI sAhityamAM 'gujarAta' nA ullekha [ 107 sAhitya, zilAlekho ane tAmrapatro jevAM vidnansanmAnya lakhANomAM enAM gUrjarAtrA', 'gUrjaratrA', 'gujjarattA' ke 'gurjaraDha' jevAM saMskArelAM kRtrima rUpone sthAna maLe e samajI zakAya evuM che. kartAnuM ke kRtinuM nAma tathA ramyAsaMvata RNI zakAtAM nadhI. paNa bhASA ane liye uparathI prata vikramanA sattaramA saikAmAM lakhAyelI lAge che. A rAsAnA 11mA pAnA upara 11mI DhALanA AraMbhamAM DhAla 11mI gRjarAtI. phUlaDAMnI" e pramANe dezInA DhALano nirdeza che. have, hariyAlI ' ( TuMkA padomAM vinodAtmaka avaLavANI dvArA gUDha AdhyAtmika arthono nirdeza karato eka jUno kAvyaprakAra )ne ' phUlaDAM' nAmathI oLakhavAmAM Ave che, ane te ja artha ne ahIM uddiSTa hoya to 'gujarAtI phUlaDAM'mAM 'gujarAtI ' e bhASAnuM ja nAma gaNAya, ane e rIte premAnaMda pUrveno A gujarAtI' bhASAno ullekha gaNAya. A ullekhane ghaDIbhara Ajue rAkhIe to paNa jo A prAntanA vatanIo, upara jaNAvyA pramANe, 'gujarAtI' kahevAtA hoya to temanI bhASA paNa e nAme oLakhAya e azakya nathI; ane uparanAM pramANo dhyAnamAM letAM premAnaMdanI pahelAM lokabolImAM paNa bhASA mATe 'gujarAtI' nAma nahIM ja vaparAtuM hoya ema mAnavuM vadhAre paDatuM che. alamata, A dizAmAM vizeSa saMzodhananI jarUra che. 20 gujarAta varnAkayulara sosAyaTI, ucca abhyAsa ane saMzodhana vibhAga ( 1942 -43) mATe taiyAra karelo nibaMdha. Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi daNDInA samayano hiMdusamAja * lekhaka - zrIyuta caMdramaNizaMkara jeThAlAla paMDita, saMskRta graMthonI upayogitA. 'duzakumAracarita'kavi daNDInuM saMskRta bhASAmAM raceluM dazakumAronA caritranuM romAMcaka gadyakAvya che. kartAe temAM je vividha prakAranAM varNano ApyAM che tenAthI tenA samayanI sAmAjika sthiti ane hiMdu saMskRtipara sAro prakAza paDe che. ApaNA prAcIna hiMdu graMthonI e khAsa viziSTatA che ke teo samAja ane saMskRtino sAco ane sAro itihAsa pUro pADe che. ApaNA saMskRta sAhityanA vidvAna abhyAsI ane prakhara ciMtaka sva. ramezacaMdra datta emanA "Civilization in Ancient Tndia' nAmanA graMthamAM A vastu ahu sArI rIte samajAve che. teo kahe che ke prAcIna ijIpta, AsiriyA, mAkhIlona, cIna Adi prajAnA citralipi ane sAMketika citronA lekho te te prajAonA rAjAo, rAjavaMzo, yuddho, vagerenI aitihAsika bInAo Ape che paNa mAnava prati ane saMskRti viSe te mauna seve che, jyAre ApaNA prAcIna hiMdu graMtho aitihAsika vastu ane tenAM varNanothI vimukha hovA chatAM hiMdu saMskRtinI pragati ane manuSyanI vicArasaraNInI vRddhi viSe saMpUrNa, saMyukta ane satya hevAla raju kare che. vAstavika rIte kahIe to saMskRta graMtho je je kALamAM te lakhAelA hoya che te te kALanI sAmAjika sthitinI ArasInuM kAma kare che. "The literature of each period is a perfect picture - a photograph if we may call itof the Hindu civilization of that period......'' pratyeka kALanuM sAhitya te kALanI hiMdu saMskRtinuM saMpUrNa citra-balke teno phoTogrApha che... 'e emanuM kathana saMskRta graMthonI satya sthiti raju karatuM hoI A pustakane paNa lAgu paDe che, tethI te dRSTie jotAM A pustaka upayogI ane rasaprada hoI emAMthI ApaNane ghaNuM jANavAnuM maLe che. . vaidikadharmanuM sthAna paurANika dharma lIdhuM hatuM. kavi dInA kALamAM, eTale isavI sana chaThThA ane sAtamA saikAnA AraMbhamAM, ke je phALane atyAra sudhInA upalabdha pramANAnusAra enA kALa tarIke nakkI karavAmAM Avyo che te samaye ane te pahelAM, hiMdu dharmapara auddha dharmanI asara pUrepUrI thaI cUkI hatI. auddha dharmanI tripuTI-yuddha, dharma ane saMgha-nuM sthAna hiMdu trimUrti brahmA, viSNu ane rudre lIdhuM hatuM. auddha dharmanA pahelAnA kALamAM je vaidika dharma pracalita hato tene sthAne paurANika dharma sthapAI cUkyo hato. bauddha dharmanI asara tarIke mUrtipUjA, devamaMdiro ane yAtrAnAM sthaLo astitvamAM AvyAM hatAM. vaLI, daDI pahelAnA eTale caMdraguptanA ane azokanA kALamAM, tathA tyAra pachInA eTale kadAca, Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2] mahAkavi daNDInA samayano hiMdusamAja [109 lagabhaga enA samakAlIna zrIharSanA kALamAM je AdarzarUpa samAjanAM varNano paradezI pravAsIoe karelAM che tenuM te samaye keTaleka aMze nitika adhaHpatana thaI gayuM jaNAya che. dezanI samRddhi keTalI vipula hatI tenuM graMthanA AraMbhamAM puSyapurI nagarInuM varNana sAruM draSTAMta Ape che. vaLI, rAjAonI ane zreSThIjanonI samRddhinAM varNano paNa sthaLe sthaLe Ave che, tema ja nagaromAM dhanArA loko moTI saMkhyAmAM vasatA hovAne nirdeza karavAmAM Avelo che. sAmAnya janasamAja ekaMdare sukhI ane pravRttimaya jaNAya che ane te cAturvaryamAM vibhakta thayelo che. AdivAsI tarIke kirAta, zabara, bhila, puliMda vagere jAtiono ullekha karavAmAM Avelo che. hiMda aneka sabaLa rAjyomAM vibhakta thayelo che ane temAM magadharAja rAjahaMsa prabhAvazALI ane baLavAna hoI enA rAjakumAra - A vArtAnA nAyaka-rAjavAhanane digvijaya karavA mokalI sArvabhaumapada prApta karavA tenA dvArA bIjAo sAthe yuddha kare che, ane te rAjakumAra aneka mitra rAjakumArInI sahAyathI sAhasakama karIne te rAjAo para vijaya meLave che. sArvabhaumatva prApta thayA pachI rAjahaMsa vAnaprasthAzrama svIkArI araNyavAsa kare che ane tenA kumAra rAjavAhanane rAjagAdI suparata thayAthI te cakravartI rAjA thAya che. rAjakumAra rAjavAhana ane tenA sahAyaka kumAronAM sAhasonuM "dazakumAracaritamAM varNana che. kavi dAkSiNAya hato, "dazakamAracaritamAM zAsanakartA ane sAmAnya jananuM citra ThIka doravAmAM AvyuM che, ane te pramANasara ane yathAyogya che. "dazakumAra'ne lekhaka kavi dAkSiNAtya hato ema jaNAya che. A graMthamAM eNe kUkaDAonI laDAInuM je ramujI ane Abehuba varNana ApyuM che te e vAtanuM samarthana kare che. taduparAMta kaverI tIrthapradezanAM sthaLo, kaliga ane AMdhra dezano nirdeza tathA geminInI vArtAmAM gRhavadhUnI karakasaranuM je. uttama varNana kavi Ape che te pUrepUruM hAlanA samaya sudhI dakSiNa hiMdane lAgu paDatuM hoI kavi te pradezane rahevAzI hato e mAnyatAne puSTi Ape che. pachIthI kavie uttaranA pradezomAM bhramaNa karI tyAM koI sthaLe vAsa karyo hoya e banavA joga che. kauTilyanA "arthazAstrano ane vAsyAyananA kAmasUtra'no kavie uttama abhyAsa karelo jaNAya che. hiMdudharma para bauddhadharmanI asara. ApaNe agAu jaNAvI gayA te pramANe bauddha dharmanI asarathI mUrtipUjA pracalita thaI cUkI hatI. brahmA, viSNu ane zive iSTa devatAonuM sthAna lIdhuM hatuM ane temanI mUrtionuM pUjana thatuM hatuM. ujajayinInA mahAkALezvara ane viMdhyavAsinI devIno mahimA moTo gaNAto hato. devadevIo bhaktone svamamAM darzana daI ISTaphalaprAptino mArga batAvatA hatA; ane ISTaprAptine arthe temanI tuSTi karavAmAM AvatI hatI. naranArAyaNanA acenathI magadharAja rAjahaMsane putra prApti thAya che ane mAlavapati mAnasAra rAjahaMsapara vijaya meLavavA tapathI mahAdevajIne prasanna karI zatramardanane vara Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110] bhAratIya vidyA [ varSa rU meLave che, ane tadartha Ayudha tarIke pracaMDa zatrasaMhAriNI gadA prApta kare che. suhmapati suMgadhanvA viMdhyavAsinInI pUjA karI saMtati meLave che. Ama AkhA graMthamAM sthaLe sthaLe devonI pUjA, arcanAo, yAtrA tathA utsavono nirdeza karelo jovAmAM Ave che. zrAvastImAM zekotsava ujavAya che ane temAM zaMkaralI girisutA aMbikAdevI virAjamAna che. vaLI, phAgaNa mahinAmAM ataHpuranI strI tIrthayAtrotsava ujave che tyAre tIrthasthaLe gaMgAjaLamAM strIo jaLavihAra kare che. vasatasamaye mAnasAranI kuMvarI avantisuMdarI nagaranI sImAe AvelA udyAnamAM sakhIo sAthe AvI vasatotsava ujave che ane kAmadevanI pratimAnuM pUjana kare che. caMpAnagarIno rAjA seMkaDo ramaNIothI vIMTaLAI upavanamAM prakaTa rIte pUravAsIonI hAjarImAM kAmotsava ujave che, ane te utsava viSe nagaravAsIone ghoSaNAthI khabara ApavAmAM AvelI hoya che. vaLI, suhmadezanA rAjA tuMgadhanvAnI putrI kaMkAvatI enA pitAne viMdhyadevInA varadAnathI putra ane putrI maLelAM hoI devInA AdezAnusAra nagarajanonI samakSa asAdhAraNa cAturya ane cApalya darzAvI do uchALavAnI ramata rame che, ke je prasaMgano kavie kaMkotsava nAmathI ullekha karI tene bahu ja rasikatAthI varNavyo che. rAjA rAjahaMsa rANI vasumatIne samatotsava pitAnA mitro ane rAjAone bolAvI ati utsAha sAthe bhavya rIte ujave che. brAhmaNe mAnaprada banyA che, vaidika kALamAM viziSTa jAtipadane nahi pAmelA ane koI viziSTa adhikArane prApta nahi karI zakelA brAhmaNo A kALamAM samAjamAM bahu mAnane pAtra banyA che. temanI gaNanA zreSTha koTimAM thavA mAMDI che, ane temane bhUdeva, mahIsUra, dharaNasUra vagere mAnayukta zabdothI oLakhavAmAM Ave che. rAjA yajJomAM dakSiNAthI temanuM sanmAna kare che, ane temanA gujarAna mATe kSetrAdi (ahAra)nuM dAna Ape che. atharvavedanA brAhmaNone khAsa purohitanA pade niyojavAmAM AvatA, kemake teo maMtrataMtranA jANakAra rahetA. brAhmaNa chatAM niMdavAlAyaka AcaraNa ane cAritravALA, ane brAhmaNonA dharma nahi pALatA hoI pitAne nAmanA brAhmaNa kahevaDAvanAra bahu tiraskArapAtra gaNAtA. dakSiNAthI rAcanAra brAhmaNo para sakhta kaTAkSa karavAmAM Avyo che. eka sthaLe rAjAne purohita pAse kavi kahevaDAve che, "hamaNAMnAM khoTAM svamAM dekhA de che, graha bahu kaThaNa che, zakuna azubha che, zAMti karavI joIe. badhAM temanAM sAdhano suvarNanAM banAvelAM hovA joIe. Ama karavAthI karma phaLadAyI bane che. vaLI, A brAhmaNe brahma jevA che. emanI karelI zubha vidhio bahu kalyANakArI nIvaDe che. vaLI, teo kaSTadAyaka rIte daridrI, ghaNuM bALakovALA, aharniza pUjApATha karanArA, tejasvI ane hajI sudhI tamArI pAsethI dakSiNA nahi pAmelA che. emane ApeluM dAna svargIya AyuSya ApanAra ane ariSTano nAza karanAra nIvaDe che." A dakSiNAmAM purohita bahu moTo bhAga hoya che e bhAgye ja kahevAnI jarUra hoya. pUjavAyogya brAhmaNakumArane sakala vidyAmAM pravINa, devatAne pratyakSa karAvanAra, yuddhamAM nipuNa ane maNi,maMtra tathA auSadhionA jANakAra tarIke varNavavAmAM Ave che. Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMka2] mahAkavi daNDInA samayano hiMdusamAja [111 rAjAo prajAnI saMbhALa rAkhatA rAjAono prajA pratyeno dharma temanAM duHkha jANe tenuM zamana karavAmAM tathA aparAdhIne zikSA karavAmAM rahelo che. teo dharmAsana para besI nyAya ApatA ane prajAjano potAnAM duHkhanA nivAraNArthe rAjAne maLI zakatA. pAMcAlazarmA potAnI kahevAtI putrInuM zILa sacavAvavA tene nyAsa tarIke soMpavA dharmAsana para beThelA dharmavardhana rAjA pAse jAya che. ghanamitra potAnI khovAelI ralathelInI phariyAda karavA aMge rAjA pAse be vakhata jAya che. rAmamaMjarI gaNikAnI bhaginI kAmamaMjarI ane mAtA mAdhavasenA rAmamaMjarI gaNikAdharma pALavA nA kahetI hovAthI tatsaMbaMdhamAM svaduHkha nivedanArthe ane tenA nivAraNArtha rAjAne maLe che. rAjAo azva, gaja, ratha ane padAtinI caturaMga senA rAkhatA ane jAte yuddhamAM caDhatA. yuddhanAM Ayudho tarIke, kavaca, cApa, bANa, bhAlA, caE, lohadaMDa, be dhArI talavAra, barachI ane gadAno upayoga karatA. rAjAnuM mULa sainya arthAta vaMzaparAgata sainya, bahu vizvAsapAtra gaNAtuM, ane rAjA pAse pUratuM baLa na hoya te teo kilAmAM rahIne laDatA, eTale AkramaNakAra taraphathI temanA sAme pAri(pAra )grAmika (gherA ghAlavAnI) vidheino upayoga thato. judA judA pradezanA rAjAo vAraMvAra ekamekanI sAthe yuddho karatA, ane te yuddho mukhyatve karIne sArvabhaumatva prApta karavA mATe, athavA to lagna mATe rAjakumArInI mAgaNI karavAmAM AvatAM te nakAravAmAM AvyAthI tene jorajulamathI meLavavA mATe rAjakumArInA pitAnA rAjyapara AkramaNarUpe, athavA sAmAnuM rAjya paDAvI levA mATe laDavAmAM AvatAM. magadhapati rAjahaMsa mAlavapati mAnasArapara potAnuM svAmitva sthApavA humalo kare che, ane lATapati mattakALa pATalIpuranA rAjA vIraketunI putrI mATe, tema ja utkala nRpati caMDavarmA caMpApati siMhavarmAnI putrI aMbAlikAnA hasta athe temanA pitAnAM rAjyo para AkramaNa kare che. vaLI, mithilApati prahAravamAM enI rAzI priyaMvadA sAthe rAjahaMsanI rANI vasumatInA samatotsavano AnaMda mANavA gayo hato te samaye tenA bhatrIjA vikaTavarmAe tenuM rAjya pacAvI pADyuM ane tenA pariNAme te be jaNa vacce je yuddha thayuM temAM prahAravarmA baMdIvAna thayo. pachI eno mAra upahAravarmA kapaTayuktithI vikaTavarmAne mArIne pitAnuM rAjya pAchuM meLave che. pradezano rAjA naukAomAM ANelA sainyathI vasantane AnaMda mANavA gaelA kaliMgapati kardamane keda kare che ane enI putrI kanakalekhAne paraNavA IcchA rAkhe che. kumAra maMtragupta kapaTayuktithI jayasiMhano saMhAra kare che ane kaliMgapatinuM rAjya pAchuM meLavI ApI enI kuMvarI sAthe paraNe che. azmakendra vasaMtabhAnuM vidarbhapati anantavamapara caDhAI kare che, ane vanavAsInA rAjA bhAnuvarmAne uzkerI tenI sAme laDAve che, ane teno saMhAra karAvI tenuM rAjya chatI le che. kumAra vizrata yuktiprayuktithI mAhiSmatInA rAjA mitravarmAnuM ane utkala nRpati caMDavarmAnuM ema bannenAM rAjya jItI le che, tathA anaMtavarmAnI putrI maMjuvAdinIne paraNI, enA putra bhAskaravarmAne tenA pitAnuM vidarbhanuM rAjya vasaMtabhAnune parAjaya karI punaH saMpAdana karI Ape che. Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112] bhAratIya vidyA [ rAjAone nItizAstra zIkhavuM paDatuM. rAjAone rAjanItimAM nipuNatA prApta karavI paDatI ane ene mATe kauTilyane arthazAstra ane abhyAsa Avazyaka gaNAto. tenA abhyAsathI rAjanItidakSa rAjAo kevI rIte potAnA kAryamAM saphaLatA meLavatA, ane virodhIone parAjaya ApatA teno citAra A graMthanA chellA udghAsamAM sarasa rIte ApavAmAM Avyo che. rAjanItine anusaranArA rAjAone ahorAtra pravRttimaya jIvana gALavuM paDatuM. sArA rAjA tarIke puNyavarmAne dhAmika, pratApI, satyavAdI, udAra, namra, prajAne zikSA ApanAra, nokaravargane saMtuSTa rAkhanAra, kIrtimAna, buddhimAna, rUpaguNasaMpanna, puruSAthI, zAstranI AjJAnusAra vartanAra, vidvAnone Azraya ApanAra, kRtajJa, guNavAna, vidvAna, guNagrAhI, rAjyanA kozAdipara svayaM dekharekha rAkhanAra, zUravIra, zatruono tiraskAra karanAra, prajAnI sarva ApattionuM nivAraNa karanAra ane manunA dhoraNe cAturyanuM pAlana karanAra tarIke varNavavAmAM Avyo che. rAjA tenA amAtyo, senApatio, purohito, dUto vagerenI salAha ane sahAyathI potAnuM rAjyataMtra calAvato. sArA rAjAo gRha sthAzramanI avadhie pahoccethI vAnaprasthAzrama aMgIkAra karatA. rAjyanA salAhakAro ane pAMcamI katAra arthazAstrAnusAra rAjAne nitya vyavasAya nIce pramANe nakkI karavAmAM Avyo hato. divase:-(1) (prathama coghaDIye) Avaka jAvakano hisAba, (2) nyAya karma, (3) smAna ane bhojana, (4) suvarNaparigrahaNa kiMvA bheTono svIkAra, (5) maMtrIo sAthe rAjakAjanI masalata, (6) ArAma, (7) caturaMga senAnuM nirIkSaNa, (8) senApati sAthe vigraha viSe ciMtA. rAtrie:-(1) rAjyata ane guptacaro sAthe maMtraNa, (2) abhyAsa, (3), (4), (5) nidrA, (6) zAstrokta kAryo, (7) maMtrImaMtraNa ane dUtapreSaNa, (8) purohitane ane brAhmaNone dAna. rAjAone sArA tema ja naThArA salAhakAro maLatA. kharAba salAhakAro avaLI zikhAmaNa ApI rAjAone mRgayA, ghata, madirA ane strIonA chaMdamAM nAkhI kharAba karatA. divasanA AThe pahera kAmamAM racyo pacyo rahenAra eka vetarA jevo rAjA kAmamAMthI eka kSaNa paNa navaro paDI ArAma laI zakato nathI ema kahI tene kAmamAM preranAra rAjanItinI hAMsI karatA. vaLI, teo rAjAnA mitro vacce bheda paDAvavAno, navA zatruo UbhA karAvavAnuM ane dagA phaTakAthI sAmAvALAne maLI jaI lazkarano saMhAra karAvavAnA upAyo ajamAvatA, jevA ke azmaka tRpati vasaMtabhAnunA amAtyano putra caMdraSAlita potAnA pitAe tene kADhI mUkyo che evA khoTA bahAnA nIce sAmAvALA bhojapati anantavamanA rAjyamAM jaI te rAjAnA naThArA salAhakAra vihArabhadrane potAnA pakSamAM meLavI laI rAjAne kharAba raste caDhAve che. pachI te atyAre pAMcamI katAranA nAmathI prasiddha thaelI jAsusonI ToLInA jevA upAyo thakI anantavarmAnA lazkarane nAza kare che. te upAya A pramANe che : Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvata 2] mahAkavi daNDInA samayano hiMdusamAja [113 (1) AnaMdadAyaka mRgayAnAM pralobhanothI baMdha mAgavALA araNyomAM sAmAvALAene praveza karAvI dvArapara agni cetAvI bALI nAkhavA; (2) vAghanA zikAranI lAlaca ApI temanI pAse teono jIva levaDAvavo; (3) sArA mIThA phuvAonI AzAe dUra nirjana ane nirjaLa pradezomAM laI jaI bhUkha ne tarasathI jIva levaDAvavo; (4) pAMdaDAM, DALIo vagerethI DhaMkAelA khADAvALA mArge laI jaI temAM pADI nAkhavA; (5) viSamaya soyothI paganA kAMTA kaDhAvI kAsaLa kaDhAvavuM; (6) jude jude sthaLe pheravI potAnA nokarothI chUTA pADI vadha karAvavo; (7) haraNanAM zarIra cUkyAM hoya evo dekhAva karI te ja bANavaDe saMhAra karAvavo; (8) zaratanA bahAne durgama parvato para caDhAvI nIce pheMkI devaDAvavA; (9) jaMgalI manuSyonA vezamAM AvI saMhAra karavo; (10) pAsAnuM jUgaTuM, pakSIyuddha, meLAo vagere jAhera dRzya sthaLomAM ToLAomAM baLathI pesADI mArAmArI karI jIva levaDAvavo; (11) khAnagImAM nukasAna karAvI sAkSIo dvArA tene prasiddha karAvI apakIrtimAMthI bacavA guptapaNe nasADI mUkI marAvI naMkhAvavA; (12) pArakI strIo sAthe meLApa karAvI temanA pationo ane upapationo saMhAra karAvIne temane mAthe pADI zikSA karAvavI; (13) suMdara strIo dvArA saMketa sthaLe ANuM chupAIne ocita humalo karAvavo; (14) dravyanidhi mATe bhUmi khodAvI athavA maMtrasAdhanA karAvI tene lIdhe paDatI aDacaNonA miSe nAza karAvavo; (15) gAMDA hAthI para besADI aMkuzamAM na rakhAvI temano vadha karAvavo; (16) tophAnI hAthIone emanA para choDAvI mUkI nAza karAvo; (17) vArasA mATe laDAvI mArI naMkhAvI ene doSa sAmA pakSepara DhoLavo; (18) vaMThelA lokone mArI nAkhI emanA mAranArA tarIke emane jAhera karAvI marAvavA, (19) viSamaya strIo sAthe rAtadivasa saMbhoga karAvI kSayaroga utpanna karAvI nAza karAvavo; (20) vastro, alaMkAro, mALAo ane caMdanapAdimAM jhera bheLavI saMhAra karAvavo; (21) ane cikitsAnA bahAne roga vadhArI mRtyuvaza karavA. naThArA rAjAo raiyata para atyAcAra karatA ane temanA kharAba sagAo paNa kavacita raiyatane raMjADatA. vaLI, sAmAnI gupta vAto jANavA rAjAo jAsUsone kAme lagADatA ane teo yatio ane jAdugaronA vezamAM duzmananA dezomAM bhramaNa karI bAtamI laI AvatA. rAjAne potAnA para koI viSaprayoga na kare tenI khAsa saMbhALa rAkhavI paDatI. rAjAo mahephilo bharatA ane temAM jAdunI ramata, najarabaMdhI tathA kasaratanA khelo karAvavAmAM AvatA, jevA ke pakSIonA dhvaninuM anukaraNa, hAthapara kUdakA mAravA, paga UMcA karavA, jamInapara hatheLI rAkhI mAthAne goLa pheravavuM, eka paga UMce karI bIjAne saMkucita karavo, bAjue nRtya karavuM, vRzcikanI jema cAlavuM, athavA magaranI jema phALa bharavI, tathA matsyanI jema dhasI AvavuM vagere. mAlavapatinA rAjamahelamAM jAdUgara vidhezvara jAdunA yAne najarabaMdhInA khelone mATe prathama anukULa vAtAvaraNa utpanna kare che. potAnA parijanothI banAvAtAM aneka vAghonA avAja sAthe ane matta kokilAnA dhvanisama gAyikAonA madhura saMgIta sAthe tenA khela zarU thAya che. jAdugara morapicchane goLa pheravate pitAnA sAthIone goLa 2.1.15 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chUka ] mAratIya vidyA [ varSa rU pherave che, ane amilita locana sAthe kSaNavAra Ubho rahe che. pachI te puSkaLa ane tItra viSa vamana karatA, phaNAthI alaMkRta thaelA tathA sarve dizAomAM ratnothI prakAza phelAvatA soM dekhADe che. vaLI, abhinayadvArA daityapati hiraNyakazipuno nAza thato tAvavAmAM Ave che. chevaTe te rAjakumAra rAjavAhanano kumArI atisuMdarI sAthe sAco paNa rAjAne mana kRtrima hastameLApa karI atAve che. vizeSamAM, AvI mahephilomAM gavaiyAo ane cAraNonA jalasA thatA ane nartikAonAM nRtyo karAvavAmAM AvatAM. rAjakumArone sarva zAstro ane kaLAo zIkhavI paDatI. bhaviSyamAM rAjA thavA nirmANa thaelA rAjakumArone vividha prakAranI vidyAo zIkhI temAM pravINatA meLavavI paDatI, ane te zIkhyA pachI digvijaya arthe prayANa karavuM paDatuM. vaLI, temane janmasaMskAra, tathA caula, upanayana Adi saMskAro yathAkALe yathAvidhi ApavAmAM AvatA, tema ja teo saMdhyA, Acamana, sUryapUjA, devAcana vagere nitya karmo karatA. teo moTe bhAge gAMdharva vidhithI ane vaidika vidhithI paraNatA, jo ke anuloma ane pratiloma lagnono vyavahAra cAlu hoya ema jaNAya che. teo saghaLI lipionuM jJAna, judA judA dezonI bhASAomAM pAMDitya, SaDaMga sahita vedonuM adhyayana, kAvyo, nATako, itihAso, AkhyAyikAo, vArtAo, ramya kathAo ane purANomAM nipuNatA, dharmazAstra, vyAkaraNa, jyotiSazAstra, tarkazAstra, mImAMsA ane rAjyanItimAM kauzalya, vINAdi vAdyomAM dakSatA, saMgIta, sAhitya ane citrakaLAmAM naipuNya; maNimaMtra, auSadhi ane kapaTaprabaMdhamAM pravINatA, hAthI vagere vAhanonI savArImAM capaLatA, ane vividha prakAranA zastronA upayogamAM dakSatA saMpAdana karatA. vaLI, caurya, dyUta vagere kapaTakaLAo paNa temane zIkhavI paDatI. A saghaLI vidyAonuM jJAna kumArone bahu upayogI nIvaDatuM. dA. ta. vipra pAMcAlazamAM kumAra pratine dharmavardhana rAjA pAse nyAsa tarIke mUkelI kahevAtI kanyAnA vara, eka brAhmaNakumAra tarIke rAjA pAse rajI kare che tyAre teNe A saghaLI vidyAomAM pravINatA meLavelI hovAnuM jaNAve che, je hakIkata vAstavika hovA vinA te jaNAvI zakata nahi. vaLI, mAra maMtragupta tinA vezamAM AMdhradezanI rAjadhAnImAM kanakalekhAne Andhrapati jayasiMha pAsethI choDAvavA jAya che tyAre potAnAmAM AsthA upAvavAne pote A badhI vidyAomAM niSNAta hovAnI vAta yathArtha rIte nagaramAM badhe pragaTa karAve che. caurya, dyUta vagere kapaTakaLAono keTaleka sthaLe niSedha thaelo hovA chatAM A kumArone tenuM jJAna apAeluM hovAthI temane te kaLAono upayoga ke durupayoga karatA ApaNe sthaLe sthaLe joI e chIe. kumAra apahAravAM caMpA nagarImAM rAgamaMjarIne ane aMbAlikAne meLavavA mATe tathA potAnA mitra dhanamatrane madada karavA mATe corIno, dyUtano tathA anya kapaTa kaLAono upayoga kare che, ane te potAne eka a Mga cora ane dhRtakAra tarIke pUravAra kare che. kumAra apahAravAM paNa kalpasuMdarInI prApti arthe aneka kapaTakaLAo ajamAve che ane rAjamahelanA aMtaHpuramAM praveza kare che. Ama judA judA Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAM ? ] mahAkavi daNDInA samayano hiMdusamAja [ 115 samaye judA judA kumArone A vidyAo temanI samarthasiddhimAM upayogI banI bahu upakAraka nIvaDe che. mAmAphaInAM bALakonAM lagna thatAM, rAjakuLamAM mAmA phoInAM putraputrIonAM lagna sAmAnya hatAM ema jaNAya che. daryasAranI putrI avaMtisuMdarIne teno bhANeja caDavarmA paraNavA Icche che, jo ke te lagna pAra paDatuM nathI. rAjJI kAMtimatI vRtamAM potAnA bhAI caDaghoSanI putrI maNikarNikAne pitAnA putra apALa mATe jIte che, ane Akhare temanuM lagna thAya che. vaLI, kumAra vikRta ane vidarbhanI rANI vasuMdharAnAM cAnukrame bApanA ane mAtAnA mAtAmaha eka thAya eTale te mAmAInAM thayAM. vasuMdharAnI putrI manuvAdinIne vizruta paraNe che, strIo lalita kaLAo zIkhatI. strIo lalita kaLAomAM pravINatA meLavatI, ane rAjakanyAo citra, saMgIta, nRtya Adi kaLAomAM nipuNya dAkhavatI. A citrakaLAnuM prAvINya rAjakanyAone ane rAjakumArone bahu upakAraka nIvaDatuM, kema ke tenA thakI teo potAnA suhRda ane dAsadAsIone ajJAta chatAM jemanI sAthe potAno prema joDelo che evA kAmukano paricaya karAvI zakatAM. kanyAo sAmAnya ramata tarIke agara te deva-devInI tuSTi arthe nRtya karatI, jema ke kaMdukAvatInuM samApIDAdevI samakSa nRtya, ane kAntimatInuM zivanI ArAdhanA arthe pramadAvanamAM kareluM nRtya. kaMdukAvatI kaMduka nRtya karatAM asAdhAraNa kauzalya darzAve che ane gIta mArgano Theko mAre che, eTale ke paDatA daDAne jhIlavAne dasa pagalAM ThekIne AgaLa Ave che, ane daDAnI gati anusAra AgaLa pAchaLa kUdakA mArI (cUrNapadathI) enI gati samajavAmAM nipuNatA darzAve che. vaLI, parityaktA rasavatI potAnA rASTrapati balabhadrane lalacAvavA potAnI sakhI kanakAvatInA vezamAM daDAnI ramata rame che. sAmAnya rIte rAjakuTuMbanI strIone lokonI dRSTie paDavAnI manAI hoya ema lAge che, kema ke kaMkotsava samaye rAjakanyA kaMdukAvatIne darzanano niSedha karavAmAM Avyo nathI ema tenI sakhI jaNAve che, eTale teo banatA sudhI lokonI draSTie nahi paDatI hoya ema pratIta thAya che. vaLI, strIo sAmAnyataH puruSonI sAthe phare e paNa ThIka nahi gaNAtuM hoya, kema ke potAnA putrasama kumAra pramatine sAthe laI zrAvastImAM yaMbaka mahAdevanA utsava samAraMbhamAM javAmAM, "huM kevI rIte A yuvAnanI sAthe meLAmAM jaIza", e zabdothI tArAvalI lokApavAdanuM sUcana kare che. strIo satItvanuM mUlya bahu UMcuM AMkatI, ane patinI avakRpAmAM rahevuM e temane mana jIvatAM mota samAna lekhAtuM. pativiyoga anubhavatI strI kezanI eka ja veNI rAkhatI ane nIlavarganAM vastra ane kaMcukI paheratI. pativratA strI patine devatulya kiMvA pitAnuM daivata gaNatI, ane pitAnI sapatI pratye samabhAva darzAvatI. satItvanI parIkSA mATe camatkArika pArakhAM (divya)no Azraya levAto. vasumatI rANuM rAjahaMsanA kapelA maraNa pAchaLa satI thavAno vicAra kare che, tathA kAMtimatI Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 ] bhAratIya vidyA [ ka rU kAmapAla sAthe citAgamana karavA pravRtta thAya che e draSTAMtothI satI thavAnI rUDhi pracalita thaI hoya ema jaNAya che. gaNikAono dharma, gaNikAone pitAne kuTuMbadharma pALavo paDato ane potAnA saMdaryaviyathI dhanapArjana karavuM paDatuM, kema ke kuladharmAnusAra vartanAra (pachI bhalene te gaNikAno dhaMdho hoya to paNa)ne svargaprApti thAya che evI mAnyatA hatI. satItvanA mArge javA IcchatI gaNikA mATe sanmArga kaSTasAdhya hato, kAraNa ke te tenI mAtA ane mAtAmahInI IcchAnuM ullaMghana karI zakatI nahi. chatAM paNa temanAmAMthI kavacita koI rAgamaMjarI jevI vasaMtasenAne uddabhava thato. temane anekAneka vidyAomAM ane kaLAomAM nipuNatA meLavavI paDatI. temanAM zArIrika sauMdarya ane puSTi pratye khAsa dhyAna apAtuM, ane kAmazAstra, judA judA prakAranI ramato ane dhRtakaLAmAM temane pravINatA prApta karavI paDatI. jAhera jalasAomAM ane utsavamAM temane saMbhALathI zaNagArI lokonI draSTie pADavAmAM AvatI, tema ja paMcavaroSa (town-hall)mAM teo saMgIta ane nRtyanA jalasA karatI. cAkuDA, bhAMDe ane ArjaonI mAraphata lokomAM temanA sauMdaryanuM prakAzana karAvavAmAM AvatuM. vezavATa athavA vezyAvADa nagaramAM alaga rAkhavAmAM Avato. vANijyanI uttama sthiti. vANijya uttama sthitimAM hatuM. vaNajArAonI ToLIo mAlanI poTho sAthe vanamAmAM ane zaheromAM pravAsa karatI. vahepArIo potAnAM mahAjano sthApatA ane teo vyApArIonA rakSaNano prabaMdha karatA. vyApArArthe samudragamana karavAmAM AvatuM. poddhava pradhAnane putra raddhava vyApArArtha kALayavana dvIpamAM (jaMgabAramAM) jAya che ane tyAM rahe che. te kALamAM naukAono upayoga ThIka pramANamAM thato. AMdhrapati jayasiMha kaliMga rAjAnI sAthe laDavA naukA dvArA sainya lAvI tenA para humalo kare che. naukAyuddhamAM paNa teo pAvaradhA hatA, ane madu (yuddhanaukA-battle-ship)no upayoga karatA. te madu, "3narivRtaH' arthAta aneka naukAothI vIMTAelI rahetI, te khAsa dhyAnamAM levA jevuM che. saurASTramAM valabhInA atidhanavAna nAvikapati gRhaguNanI vArtA parathI valabhI naukAnuM moTuM dhAma hovuM joIe ema lAge che. yavanonAM vahANe arabastAnanA kinArA parathI samudrayAtrAe AvatAM. arthaprAptinAM sAdhana tarIke kRSikArya, pazupAlana, vANijya, saMdhi ane vigraha mukhya gaNAtAM. nyAyAdhIza ane gunegAro. nyAyAdhIza nyAya ApavAnuM kArya karatA ane cokiyAto rAtadivasa nagaraparyaTana karI nagararakSaNanuM ane aparAdhIone pakaDavAnuM kArya karatA. gunegArone darogAonA kabajAmAM soMpavAmAM AvatA, ane te gunegAronA zarIrapara gunA kabUla karAvavA jAtajAtanI (aDhAra prakAranI) yAtanAo gujAratA. temane citravadha arthAta hAthInA Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maM ? ] mahAkavi daNDInA samayano hiMdusamAja [ 117 paganIce chUMdAvavAnI, AMkho phoDavAnI vagere atizaya ghAtakI vyathAo karAvavAmAM AvatI ane temanA jIvanano aMta lAvavAmAM Avato. corI mATe gunegArane motanI zikSA karavAmAM AvatI, tathA tenA be hAtha cInanA gunegAronI jema lAkaDAnA DhImacAmAM nAkhavAmAM AvatA. brAhmaNane rAjadroha mATe kaSTadAyaka zikSA karI mArI nAkh. vAmAM Avato, ane vaNikane corInA gunA mATe enuM sarvasva haraNa karI laI dezapAra karavAmAM Avato. DAkinI strIne grAmavAsIonuM paMcadezapAranI zikSA karatuM. pAkhaMDadharma ane vaidika yajJano upahAsa, yatione janasamAjanA upakAraka gaNavAmAM AvatA. teo zAstro zIkhavatA, temanI caraNarajathI rogano nAza thato ane temanI kRpAthI grahonuM naDatara dUra thatuM. jainadharmane pAkhaMDI arthAt pAkhaMDI dharma tarIke gaLelo che. manuSyane mATe niMdavAyogya vezavALo, atizaya duHkhathI bharelo, viSNu, brahmA ane mahAdeva vagere devatAonI niMdA satata sAMbhaLavAthI mRtyu pachI narakanuM phaLa ApanAro, koI paNa prakAranA sArA phaLa vinAno ane vaMcanAyukta dharma tarIke tenI gaNanA thatI. vaLI, patnI, chokarAM vagere sarvasvano tyAga karAvanAra dharma tarIke paNa tenI hAMsI karAvI che. vedavihita agnistoma yajJano, yajamAnanA ziranuM muMDana karAvI, tene darbhanA doraDAthI bAMdhI, carmathI tenuM zarIra DhAMkI, mAkhaNa copaDI khavaDAvyA vinA subADI, khIjA janmamAM sukha maLavAnI AzAe sarva saMpattino tyAga karAvanAra vidhi tarIke nirdeza karI teno upahAsa karavAmAM Avyo che. Ama karIne vaidika yajJane utArI pADyo che. te kALanuM naitika adha:patana te kALamAM lokanItinuM adhaHpatana thavA mAMDyuM hatuM te prathama jaNAvavAmAM AvyuM che. nagaramAM lobhiyA dhanavAna manuSyo vasatA ane dhUrta loko emanA dhananuM koI paNa raste, mukhyatve karIne corI ane jugArathI haraNa karatA. caurya ane dyUtanI kaLAmAM gaNanA thatI, e ApaNe kahI gayA chIe. cauryakAryano adhiSThAtA deva kaNista athavA mULadeva hato, ane dhRtAgArano saMcAlaka athavA adhyakSa sabhika kahevAto. sabhika dhRtakAryapara dekharekha rAkhato ane ene ramanArAonI AvakamAMthI amuka bhAga maLato. corI karavAnAM upakaraNonuM ane dyUtanI ramatanI ustAdInuM 'mRcchakaTika 'nI jema AmAM ThIka varNana ApavAmAM AvyuM che, ane te parathI te dhaMdhAnA anuyAyIo vipula saMkhyAmAM hovA joI e ema lAge che. mRcchakaTika'nA nATakanI jema AmAM dyUta ane cauryakAryanuM zAstrIya kaLAo tarIke varNana karavAmAM AvyuM che. te enI sarakhAmaNI asthAne nahi gaNAya, kema ke e enuM keTaluM sAmya che te AthI jaNAze. pRcchakaTika'no corI karanAra pAtra zarvalika cauryakArya mATe rAtrinA samayanI prazaMsA kare che, ane cauryakAryanI stuti karatAM kahe cheH- * kAmaM nIcamidaM vadanti puruSAH svame ca yadvardhate vizvasteSu ca vaJcanA paribhavazcaurya na zaurya hi tat / svAdhInA vacanIyatApi hi varaM baddho na sevAJjali - rgo hyeSa narendrasauptikavadhe pUrva kRtaM drauNinA // Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118] bhAratIya vidyA khAtara kevI rIte pADavuM tenuM zAstrIya vivecana karI, kaLAmaya AkRtimAM khAtara pADavA saMbaMdhamAM te kahe che, pamavyAkozaM bhAskara bAlacandra vApI vistIrNa svastikaM pUrNakumbham / tatkasmindeze darzayAmyAtmazilpam dRSTvA zvoyaM yadvismayaM yAnti paurAH // corI karavAnA upakaraNomAM adrazyatA ane traNamukti prApta karI ApanAra yogarocanAnuM jAduI malama, aMtara mApavAnuM (pramANa) sUtra, gharamAM manuSyo jAge che ke UMghe che te nakkI karavAne prathama gharamAM dAkhala karavA pratipuruSa, dravyanuM astitva nakkI karavA yAne nidhisthaLa jANavAne mATe jamIna para pANI siMcI, nAkhavAthI phUTe to te sthaLe te hovAne nirNaya karI ApanAra bIja, vagere vastuo jaNAvavAmAM AvI che. zalika pAse te samaye pramANusUtra (mApavAnI dorI) hAjara nahi hovAthI te kAryamAM te yajJopavItano upayoga kare che. yajJopavIta hovAnA lAbha te nIce pramANe darzAve che. etena mApayati bhittiSu karmamArga-- metena bhocayati bhUSaNasaMprayogAt / / uddhArako bhavati yantrahaDhe kapATe, daSTasya kITabhujagaiH pariveSTanaM ca // vaLI, cauryakArya karanArAnuM nItizAstra paNa che. tadanusAra core strIonA nivAsamAM khAtara pADavuM nahi, strIne mAravI nahi, tathA paramAthI daridrI gRhasthanA gharamAM corI karavI nahi. "dazakumAra carita'mAM kumAra apahAravarmA corI karavA jAya che tyAre corI karavAnAM sAdhano tarIke nIcenI vastuo sAthe laI jAya che. prathama te te kArya mATe te atizaya kALI rAtri pasaMda kare che, ane zarIra para kALo aMdherapacheDo oDhI le che. pachI sAthe tINa talavAra, bodavA mATe sarSanI pheNa jevo paLo, sisoTI, sANasI, gharamAM manuSyo jAge che ke UMghe che te jANavA mATe banAvaTI mAthuM, "mR0 ka"nI yogarocanA samAna jAduI bhUkI, manuSyone nidrAmAM nAkhavA ane dhana draSTie paDe eTalA mATe jAduI diveTa, mApavAnI dorI, upara caDhavA mATe peca (haka) ne doraDuM, phAnasa, gharamAM baLato dIvo holavI nAkhavA vAMdAnI dAbaDI, eTalI vastuo laI jAya che. ghUtAgArano adhyakSa sabhika "mRchakaTika'nA varNana anusAra dhruta ramanArAnI chatamAMthI amuka bhAga paDAvato. (100 TakAthI ochA maLatarapara te pAMca TakA leto, ane vizeSa maLatara para dasa TakA leto). te jItanArAnA paisA vasula karAvI Apato. je manuSya paisA na Ape tene vratakara maMDaLInA nAme pakaDAvI zakato, ane tene pagethI laTakAvaDAvato, athavA tenA baraDAnI khAla utArI naMkhAvato, agara to tenI pAchaLa Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMtra 6 ] mahAkavi daNDInA samayano hiMdusamAja [ 119 kUtarAM choDI mUkAvato. Ama paisA na ApanAra para aneka prakAranI yAtanAo gujAravAmAM AvatI. 'dazakumAracarita'mAM pAsA pheMkavAnI tathA calAvavAnI ustAdI vagere dyUtanI sAthe saMbaMdha dharAvatI pacIsa kaLAo hovAnuM jaNAvyuM che. tenAthI thatA lAbhamAM dravyanA tyAgamAM rahelI cittanI udAratA, jayaparAjayanI asthiratAne lIdhe harSazokano abhAva, pauruSanA eka ja kAraNarUpa koIthI na dabAvAnA guNanI vRddhi, pAsA calAvavAnA gUDha dAvapecanA nirIkSaNane lIdhe atizaya buddhicAturya, eka viSayamAM parovelA mananI AzcaryakAraka ekAgratA, udyamasAtatyanA guNanI anuSaMgI sAhasakarmo pratye abhiruci, karkaza loko sAthe khAkarI mAMdhavAne lIdhe parAjaya nahi pAmavAno guNa, svamAna viSe dRDha nizcaya, ane pratiSThA sAthe jIvanayAtrA, eTalA guNo gaNAvavAmAM AvyA che. premakathAo ane premakAryamAM kapaTakaLA. premakAryamAM kapaTaprabaMdhano sthaLe sthaLe chUTathI upayoga thato. kanyAonA aMtaHpuramAM yuvAnone praveza karAvavAmAM Avato, tathA kumArI kanyAo sAthe temano samAgama thato. vaLI, evI rIte samAgama thaelI strIne prasUti thatI, ane prasUta khALakane jIvADavAmAM AvatuM. kAMtimatInI bAbatamAM AvI ghaTanA banI hatI, temAMthI tenI bhatrIjI maNikarNikAne bacAvavA kAMtimatIno bhAI caMDaghoSa potAnI putrIne varSo sudhI bhUgarbhanA prAsAdamAM pUrI rAkhe che. A dAkhalA parathI tema ja pAMcAlazamAM brAhmaNa potAnI veSadhArI kanyAnuM zIla sAcavavA rAjA dharmavardhana pAse tene nyAsa tarIke mUkI jAya che te parathI amuka saMjogomAM kanyAonuM zIla sAcavavA kevA mArga levAtA e mAlUma paDe che. kumAra upahAravamAM potAnI arthasiddhi arthe potAnA kAkAnA dIkarA vikaTavarmAnI patnI priyaMvadA sAthe saMgamana karavA pravRtta thAya che. eno aMtarAtmA e duSkRtya sAme vAMdho uThAve che eTale te kArya sahetu arthe tene karavuM paDe che ane gata janmamAM te strI potAnI patnI hatI ane amuka zApane aMge Ama banavuM nirmANa thaeluM che evA sayuktika acAvathI te potAnA mananuM samAdhAna kare che. AkhA pustakamAM premakathAonAM aneka varNano che, ane premakAryomAM 'mAlatImAdhava'nI kAmaMdakInI jema buddha bhikSukIo ane jaina sAdhvIono dUtI tarIke upayoga thato jovAmAM Ave che. keTalIka mAnyatAo. kAnaitiko kiMvA jyotiSio pratye loko sArI zraddhA dharAvatA. teo sAmudrika cihno joI ne manuSyanuM bhAgyakathana karatA. anArogyAdi aniSTo duSTa grahanI asarathI athavA pAchalA janmanAM kRtyanAM phaLarUpe utpanna thaelAM manAtAM. lokonI punarjanma viSe dRDha mAnyatA hatI, ane tadanusAra manuSyone pApanAM ane puNyanAM phaLa khIjA janmamAM bhogavavA paDatAM. pApanI zikSA tarIke pApIone jamapurImAM narakayAtanAo sahana karavI paDatI. yamarAjA potAnA amAtya citraguptadvArA sau saunA pApa pramANe Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ] bhAratIya vidyA [ varSe rU . zikSA karatA. vaLI, zApane lIdhe ucca yonimAMthI manuSya yonimAM janma dhAraNa karavo paDato, ane te samaye prathama janmanuM smaraNa rahetuM. maNi, maMtra ane auSadhiono prabhAva jANanArAone aniSTanivAraNArthe amuka siddhi prApta thaelI hovAnuM mAnavAmAM AvatuM. teo zarIrAntara karAvI zakatA, sarpanuM jhera utArI zakatA, ane maNinI madadathI bhUkha, tarasa AdinuM nivAraNa karI zakatA. siddha tApaso bhaviSya kahetA. rAkSaso, DAkinIo, preto ane bhUtapizAcone loko mAnatA ane yakSa, bhUta AdinuM manuSyane vaLagaNa thatuM ema mAnavAmAM AvatuM. bhUpizAco ' arebiyana nAiTsa'mAM jema kare che tema ahIM paNa manuSyone addhara UThAvI sthaLAntara karAvatA, tathA teo icchAnusAra game te rUpa dhAraNa karI zakatA. aMjana AMjavAthI manuSyane vAnara anAvI zakAtuM, guptanidhi prakaTa karI zakAto, tema ja adRzya thavAnI vidyAnA jANakAra adRzya thatA. zakha khAnArI DAkinI (ghoul )nuM astitva paNa mAnavAmAM AvatuM. yakSarAkSaso taraphathI utpanna thaelA upadravo mATe maMtrataMtranA jAduI upacAro karAvavAmAM AvatA. raNamAM je yoddhAo paDatA temane apsarAo varatI e mAnyatA paNa A kALamAM pracalita hatI. vaLI, pakSIonAM vacanaparathI bhAvI vastuonI zakyAzakyatA ane kALano nirNaya karavAmAM Avato. vizeSamAM kirAta loko mithilApatinA mALakaputrane devI AgaLa alidAna ApavA pravRtti karatA hovAno ullekha che tethI halakA varNanA lokomAM naraali ApavAno rIvAja te samayamAM hovo joI e. mahAna ApattinA athavA duHkhanA samaye AtmaghAtanuM zaraNa levAtuM, ane vaizvAnara (agni )praveza karIne athavA bhairavajapano kUdako mArIne magara to* pratizayana vA anazana vratathI jIvanano aMta ANavAmAM Avato. A pramANe rAjA kadI bhUkhe marI potAnA jIvanano aMta ANavA gaMgAtaTapara AvelA vanamAM sapatIka jato to tenI sAthe vRddha paurajano paNa maravA taiyAra thatA. gulAmInI prathA te kALamAM cAlu hatI ema jaNAya che, ane dAsa dAsIo vecAtAM maLI zakatAM hatAM. Atithya ane karakasara atithiavo mana e zAsrAdezane pramANarUpa gaNanAra ApaNo deza atithisatkAramAM pAcho paDe ema nathI, eTale paroNAonuM Atithya uttama rIte karavAmAM AvatuM e spaSTa ja che. atithinuM yogya svAgata karI, sAna, bhojana, zayyA, karpUrayukta tAMbUla AdithI tenI sarabharA karavAmAM AvatI. vaLI, gRhiNInI karakasara tathA AtithyanuM dRSTAMta gominInI vArtA yathAsthita pUrUM pADe che, eTale tenuM saMkSipta kathana karyA vinA A lekha apUrNa gaNAze. ApaNA lokonI sAdAI, svacchatA, saMtoSavRtti ane raheNI karaNInuM tAdRza citra te UbhuM kare che. te nIce pramANe cheH - gominInuM vRttAMta kAMcIpurInA zaktikumAra nAmanA yuvakane guNavAna strI sAthe lagna karavuM hatuM tethI tevI strI meLavavAne mATe te dezedeza bhaTakyo. sAthe zAli DAMgeranuM pastAnuM khAMdhI * pratizayanaH deva devatA samakSa khAdhA pIdhA vinA potAnI icchita vastu prApta thatAM sudhI, ane te prApta na thAya to maratAM sudhI paDI rahevuM. Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvata 2] ___ mahAkavi daNDInA samayano hiMdusamAja [121 lIdhuM. pote kArtAitikanA vezamAM hoIne tathA sAmudrika vidyAno jANakAra hovAthI loko tene potAnI kanyAo batAvavA lAgyA. zubha cihno dhAraNa karatI suMdara savarNa kanyA enA jovAmAM AvatAM sAthe lIdheluM pastAnuM batAvI temAMthI sarasa anna banAvI potAne jamADavAnuM kaheto, paNa tenI saghaLe sthaLe mazkarI thatI. pharatAM pharatAM zibi dezamAM kAverI nadInA tIrapara eka zaheramAM te Avyo. tyAM tene eka AchAM alaMkAra dhAraNa karatI ati suMdara kanyA enI dhAre batAvI. enA lAvaNyathI ane enA zarIraparanAM mAMgalika cihnothI te AkarSAyo ane tene zAli pastAnAmAMthI sacira bhojana banAvavAne kahyuM. te kanyAe dhAva sAme dRSTi karatAM tenI anumatI maLethI dhAnyanuM poTaluM laI pANIthI chAMTelA ane lIpelA eka UMcA sthaLapara paga dhovAnuM pANuM ApI ene besADyo. pachI eNe te sugaMdhayukta zAline taDake saheja sUkavI, battAthI chaDI, cokhA bhAge nahi ema choDAM chuTAM karyo. choDAM dhAvane ghareNAM sApha karanArA sonIone vecAtAM ApavA mATe ApyAM. enA paisAmAMthI bALavAnAM lAkaDAM, rAMdhavAnuM pAtra ane e mATInAM pAtra lAvavA sUcanA karI. pachI te cokhAne arjunanA kAchanA khAMDaNiyAmAM cheDA para lokhaMDano pATo jaDelA khadiranA sAMbelAthI AMgaLIvaDe vAraMvAra pheravI pheravIne khAMDyA ane sUpaDAthI jhATakyA. enI kuzakImAMthI kaNa ane dhULa jUdAM karI cokhAne aneka vakhata dhoyA, ane cUlAnI pUjA karI ukaLatA pANImAM oryA. cokhAne dANedANa kaLInI mAphaka chUTo paDI raMdhAyo eTale teNe devatA ocho karI pAtranuM moM baMdha karI osAmaNa nItArI lIdhuM ane kaDachIthI cokhA saheja halAvI bhAta sIdhethI pAtra cUlA parathI utArI lIdhuM. lAkaDAM thoDAM baLelAM levAthI chAMTI nAkhI bujhAelA aMgArAne kolasA banAvI jene tenI jarUra heya tene vecI devA mATe dhAvane ApyA. tenA paisAmAMthI zAka, ghI, dahIM, tela ane AmaLAM vagere lAvavAnI sUcanA karI. temAMthI be traNa mazAlAnA padArtho taiyAra karI bhInI retapara mUkelA navA mATInA pAtramAM bharelA osAmaNane tADapatranA paMkhAthI dhIme dhIme pavana nAkhI ThaMDu karI temAM mIThuM nAkhyuM. pachI aMgArAmAM nAkhelA pathI suvAsita karI tathA AmaLA Adi mazAlAnuM sUkSma cUrNa karI kamaLa jevuM sugaMdhI banAvI, AgaMtukane dhAva mAraphata snAna karavA kahevaDAvyuM. nahAvA gayo tyAM nahAI dhoI zuddha thaelI dhAve tene tela ane AmaLAM eka pachI eka ApyAM ane teNe snAna karyuM. pachI tene chAMTelI ane mArjana karelI pharasabaMdhIvALI jamInapara DhALelA pATalA para besADyo. AMgaNAmAM ugelI keLanA trIjA bhAganA kApelA patrapara be bhInAM vAsaNone sparza karI kSaNavAra te thobho. pachI teNe ANelo kanyAe pIvAno padArtha (osAmaNa) prathama pIdho. te pIvAthI pravAsano thAka utarI gayo ane tene AnaMda thayo eTale zarIre prasvedanAM biMdu kUTavA sAthe te ghaDIbhara beTho. pachI rAMdhelA bhAtamAMthI be kaDachI jeTalo bhAta ane thoDuM ghI, mazAla ane zAkAdi padArtha tene ApyA. trikaTacUrNamizrita dahIM tathA zItaLa ane sugaMdhi chAsa sAthe teNe te ArogyuM. tene atizaya tRpti thavA chatAM rAMdhelA bhAtamAMthI thoDo vadhyo. pachI teNe pIvAnuM pANI mAgatAM kanyAe navA mATInA ghaDAmAM ThAreluM, agara dhapa dIdheluM tathA 2.116. Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 ] bhAratIya vidyA [ varSe rU nAnAM pATalakusumothI ane vikasita kamaLothI sugaMdhita kareluM pANI dhAra karIne ApyuM. jaLakaNothI enI AMkhonAM popacAM chaMTAI ne ratAzavALAM banyAM, dhArAnA dhvanithI karNane AnaMda thayo, sparzanA sukhathI kaThaNa kapoLapradeza romAMcita anyo, tenI ghaTTa sugaMdhanA prasaravAthI naskorA phUlyAM ane jaLanA atizaya mAdhuryathI jIsane parama tRpti thaI. AvuM svaccha pANI teNe cALIne moMe arADI dharAIne pIdhuM. pachI kanyAe tene bIjA pAtramAMthI Acamana ApyuM. pelI vRddhAe eThuM UThAvI lIdhuM ane lIlA chANathI e pharasabaMdhIpara lIMpyuM, eTale potAnuM uttarIya vastra tenApara pAtharI kSaNavAra te tyAM sUI gayo. AthI atizaya saMtuSTa thaI vidhisara e kanyAne paraNI tene potAne ghera laI gayo. upasaMhAra: hiMdusamAjanI rUDhicustatA ane sthitisthApakatA. daDInA dazakumAra caritamAM AlekhelA hiMdu samAjanuM ApaNe vihaMgAvalokana karyuM. atizaya samRddhinA anuSaMgI bhogavilAsonA pariNAme tenuM te samaye naitika adhaHpatana thavA mAMDyuM hatuM. hiMdusamAjanuM e khAsa lakSaNa che ke aneka kALo Ave che ane jAya che, chatAM tenA rItarivAjo, tenI mAnyatAo ane tenAM bAhya svarUpomAM jhAjho pheraphAra paDelo jaNAto nathI. saikAnAM saikAo sudhI te lagabhaga eka ja sthitimAM rahelo jaNAya che. te kALanA rivAjomAM pradhAnapade aneka pakSIo karavAno rivAja, mUrtipUjA, yAtrotsavo, gRhavyavasthAnI rIto, dhArmika vidhio vagere vinA rUpAntare AgaLa cAlyA Ave che. punarjanma, karmAMnusAra phaLa, svarga ne naraka, zApo, svapro, zakuno, bhUtapreto, jAduI upacAro vagerenI mAnyatAo evI ne evI dRDha rahelI mAlUma paDe che. vedanA kALamAM avibhakta ane A samaya pahelAM cAturvaNyamAM vibhakta thaelo janasamAja je AgaLa jatAM vividha peTAbhAgomAM vaheMcAya che te thoDA athavA vattA pramANamAM eka svarUpe dekhA de che. vaLI, dharmamAM parivartana thayuM jaNAya paNa te mAtra bAhya svarUpamAM thaeluM che. buddha dharme mUrtipUjA, devamaMdiro, utsava samAraMbho ane tIrthayAtrAone janma Apyo paNa manunA kALa sudhI trimUrtino svIkAra thayo nathI, tema ja mUrtipUz2a prazaMsanIya gaNAI nathI. vaLI, buddha dharmanA lIdhe dharmanA svarUpamAM je parivartana thayuM tenA pariNAme yajJo lagabhaga baMdha jevA thaI gayA, ane temanuM sthAna maMdiro ane yAtrAonA bhapakAbaMdha samAraMbho ane utsavoe lIdhuM. tema chatAM ekarIte hiMdusamAja eTalo rUDhicusta ane sthitisthApaka che ke A parivartana mAtra bAhya svarUpanuM hatuM, ane tattvataH hiMdudharmanA vicAro navIna paristhitine baMdha esatA Ave evI rIte emanA prathama svarUpamAM jaLavAI rahyA. Ama thavAthI jo ke buddha dharmanI asarathI dharmanuM parivartana thaeluM jaNAya che, chatAM vaidika ane paurANika dharma vAstavika rIte eka ja rahyA. N sadgiA vadudhA yanti evo veda ane upani Sadano mahAna Izvara, vaivAntepu yamATTurepurAm evo sarva sthaLe vyApI rahelo eka paramAtmA, ane sarve vivuM hya evo sarvavyApI ekAkAra brahma, e matono te anne dharmo svIkAra kare che. sakala vizva enAthI udbhavyuM che ane temAM te laya pAmaze Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMda2] hemacaMdra ane vidyA [zarU evI banne dharmanI mAnyatA che. vaLI, te beu punarjanma, tathA karmAnusArI phaLanI mAnyatA svIkAre che, ane vizvanA sakaLa AtmAo e brahmamAM vilIna thaI jaze ema draDhatAthI kahe che. vaidika dharmanA A mahAna siddhAMtamAMthI koInuM leza paNa parivartana yAne khalana thayuM nathI. buddha dharmane aMge mUrtipUjA ane utsavo tathA yAtrAoe je sthAna dharmamAM lIdhuM temAM samAelA AnaMdadAyaka ane bhavya samAraMbhoe manuSyonA dila para jabarI sattA jamAvI. AnA pariNAme purANI vicArasaraNIne anuzIla ane anuSaMgI hiMdudharmanuM navuM svarUpa sarjAyuM, paNa tenI sAthe bauddha dharmane A dezamAMthI dezavaTo maLyo. Ama je dharma sarjAyo te sAmAnya janasamUhane dharma- balake utsavo, samAraMbho ane mUrtimUnAne dharma-banyo. hemacaMdra ane virahAGka sTeTa -o. rivarlDama mAyALa, . . koI paNa mRta bhASAnA prAmANika vyAkaraNanI racanA karavAnuM jeNe hAtha dharyuM hoya tenI AgaLa pote ghaDelA vyAkaraNaniyamonA samarthanamAM TAMkavAnAM udAharaNo meLavavA mATe be ja mArga hoya cheH pUrvanA pramANabhUta vaiyAkaraNoe vINIvINIne saMgharelAM paraMparAgata udAharaNono upayoga karavo athavA to upalabdha sAhityamAMthI pote svataMtrapaNe sUtrapoSaka udAharaNo pasaMda karavA. hemacaMdra potAnA prAkRta vyAkaraNamAM keTaleka aMze apabhraMza vibhAga mATe te te veLA pracalita apabhraMza sAhityane AdhAra lIdho hovAnuM have ApaNe sapramANa kahI zakIe tema chIe. ane tevI ja rIte prAkRta vibhAga mATe paNa potAne suparicita prAkRta sAhityamAMthI teNe udAharaNa pasaMda karyo hovAnuM sUtra 1, 80nI vRttimAM idunA gharamaHpAyumAMthI lIdheluM ne sUtra 1, 211nI vRttimAM hAlanI hAsattamAMthI lIdheluM TAMcaNa puravAra kare che. vadhAre prAkRta sAhitya prakAzamAM AvatAM ne tenuM paSaNa vadhatAM bIjAM udAharaNonuM pageruM paNa kholI zakAze e hakIkata virahAhUnA vRttAtisamuccaya graMtha parathI sAbita thAya che. e prAkRta chaMdograMtha adhyApaka eca.DI. velaNakare saMpAdita karI prasiddha karela che (mAtrAvRttavALA vibhAga * A lekhanA AdhArabhUta graMtho - 1. vAyumAracarita' (AMtarabhAganuM maMthana). 2. sRSTaTanmA 3. R. C. Dutt's Civilization in Ancient India.' 4. R, C. Dutt's "Epochs of Indian History." 4. Weber's History of Indian Literature.' $. Macdonell's 'Sanskrit Literature. Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 ] mAratIya vicA [varSa rU mATe juo Journal of the Bombay Branch of the Royal Asiatic Society (New Series), graMtha 5, aMka 1-2, 1929, pA. 34 - 94). graMthakArano samaya jaNAyo nathI paNa mULa prata saM. 1192mAM lakhANI hovAthI ane TIkAkAronA ullekho vagere parathI velaNakaranuM evuM anumAna che ke virahAGga IsavI 910 sadImAM-- ke tethI pahelAM -- thayo hoya. hemacaMdranA prAkRta vyAkaraNamAM A vRttajJAtisamucayamAMthI e TAMcaNo ~~~ sAmAnya prathA pramANe nAmanirdeza vinA ja -- jaDI Ave che. AthI paNa virahAGganI prAcInatAnuM parokSapaNe samarthana thAya che. sUtra 8, 2, 40 paranI vRttimAM sUtrAnusAra thatA vRddhanA rUpa juThTho uparAMta vikalpe vighna paNa thatuM hovAnA udAharaNa tarIke vidya -nivighna e samasta zabda Apelo che. e vRttanAtisamuyamAMthI levAyo lAge che. juo bhunabhAhiva-sAlAhaNa-buDDhakaI - NirUvidhaM daddae / NihaNa- NirUvibha - dhuvaammi vatthue gIiyA Natthi // vRttajAtisamuccaya 28. ahIM hemacaMdre noMdhelA lAkSaNika rUpa viSNune badale 34 ke vujju (ne ne badale ) maLe che e kharuM paNa eno eja zabdakrama ne enA eja zabdo ( uparAMta sarakhAvo vRttagati. 2. 1 : mubAhita-sAALavu.pha-LivizALa tuphena ityAdi) ghaNuM saMbhavita banAve che ke ahIM hemacaMdranA AdhAra tarIke virahAhu hoya. upara TAMkelI gAthAno pUrvArdha chaMdodRSTie azuddha che e sUcave che ke hemacaMdre Apelo pATha ja vadhAre prAcIna hovAthI zuddharUpe jaLavAyelo hoya. A ja rIte sUtra 8, 3, 134 paranI vRttimAM phArUM bALa jaMtu-avalAphe pAntimiTa-saddikALa e gAthArdha Apelo che. te paNa vRttajJAtisamuSayamAMthI lIdhelo che. juo ita (?) rAi~ jANa lahuakkharAi~ pAantimela-sahiANa / saMgo-paDhama-TrIviSNuvijJA-vaLAna // vRttajAti0] 1. 13. A parathI ApaNane eka dhyAnArha hakIkata e maLe che ke vyAkaraNanA niyamonAM udAharaNo mATe hemacaMdre kavacita chaMdograMthonI prAkRta paNa upayogamAM lIdhI che. ApaNI A zodhanuM eka AnuSaMgika phaLa e ke A parathI virahAhu eka pramANabhUta ane prAcIna graMthakAra hovAnuM sUcita thAya che, nahIMtara prAkRta vyAkaraNaniyamanAM udAharaNa arthe hemacaMdre eno upayoga na karyo hota. ** Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAcaka umAkhAtikA sabhASya tattvArthasUtra aura unakA sampradAya le0-zrIyuta paM0 nAthUrAmajI premI pahalA saMskRta jaina sUtragrantha / AcArya umAsvAti vAcakakA jainasAhityameM eka vizeSa sthAna hai| saMbhavataH ve hI pahale vidvAn haiM jinhoMne vividha Agama-granthoM meM bikhare hue jaina tattvajJAnako, yoga, vaizeSika Adi darzana-granthoMke samAna saMskRta sUtrabaddha jainazAstrake rUpameM prathita kiyA aura use tattvArthAdhigama yA arhatpravacanake rUpameM upasthita kiyA / isake pahale prAyaH sArA jaina vAGmaya ardhamAgadhI prAkRtameM thaa| unhIMne zAyada sabase pahale yaha anubhava kiyA ki aba saMskRtakI pratiSThA bahuta bar3ha gaI hai, vidvatsamudAyakI pradhAna bhASA vahI bana rahI hai, isalie jaina darzanakI ora usakA dhyAna tabhI jA sakegA, jaba ki use saMskRtameM likhA jaay| cUMki ve brAhmaNakulameM paidA hue the aura isalie isa bhASAmeM grantha-nirmANa karanA unake lie sahaja bhI thA / jisa taraha pAlI piTakoMmeM bikhare hue tattvajJAnako saMgraha karake AcArya vasubandhune saMskRtameM 'abhidharma koza' kI racanA kI aura usapara svopajJa bhASya likhA, usI taraha umAkhAtine prAkRta Agama-sAhityaparase saMgraha karake tattvAdhigama sUtra aura khopajJa bhASyakI racanA kii| 1-prAyaH kahanekA kAraNa yaha hai ki tattvArthase bhI pahale saMskRtameM thor3e bahuta jaina vAGmayakI racanA ho gaI thii| tattvArtha-bhASyameM bhI kucha saMskRtake uddharaNa diye hue haiN| dekho, adhyAya 1, sUtra 35 kA bhaassy| 2-zuGga rAjavaMzake kAlameM brAhmaNadharmakA punarjAgaraNa huA aura taba rAjyAzraya pAkara saMskRtakA bhI bhAgya camakA / usI samaya pataMjalikA pANini vyAkaraNapara mahAbhASya likhA gyaa| gRhyadharma zrautasUtroMkA racanA-kAla bhI yahI hai / mahAbhAratakA saMskaraNa bhI tabhI huaa| 3- Age batAyA gayA hai ki umAsvAti yoga-sUtroM aura zAyada usake bhASyase bhI paricita the| 4- kAzI vidyApIThane 'abhidharmakoza' prakAzita kiyA hai| yaha tattvArthakI hI zailIpara racA gayA hai| isameM 9 adhyAya haiN| 5-dekho, muni AtmArAmakRta 'tttvaarthsuutr-jainaagmsmnvy'| isameM jainAgamoMke vAkyoM aura tattvArtha-sUtroMkI samAnatA dikhalAI gaI hai| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 ] bhAratIya vidyA [varSa 3 tattvArthasUtra yA tattvArthAdhigamako jaina-dharmake donoM sampradAya mAnate haiM / isapara jisa taraha digambarAcAryoMne sarvArthasiddhi, rAjavArtika, zlokavArtika Adi aneka TIkA-grantha likhe haiM, usI taraha haribhadra, siddhasenagaNi Adi zvetAmbarAcAryoMne bhI aneka TIkAyeM likhI haiN| tattvArthapara jo khopajJa bhASya hai, zvetAmbara TIkAyeM usIpara aura usIkA anusaraNa karanevAlI haiM jaba ki digambara-TIkAyeM tattvArthakI sabase pahalI TIkA sarvArthasiddhikA anusaraNa karatI haiM, ve bhASyAnusAriNI nahIM haiN| digambara saMpradAya kevala mUla tattvArthako hI umAkhAtikI racanA mAnatA hai jaba ki zvetAmbara sampradAya bhASyako aura prazamarati, zrAvakaprajJapti Adi aura bhI kaI grnthoNko| ___ tattvArthake do sUtra-pATha haiM, eka to digambara-sUtra-pATha jo sarvArthasiddhi-TIkAmeM milatA hai aura jo usake bAdake sabhI digambara TIkAkAroMko mAnya hai aura dUsarA bhASya-mAnya sUtrapATha jo zvetAmbara sampradAyameM pracalita hai| pahale sUtrapAThameM sUtroMkI saMkhyA 357 aura dUsaremeM 344 hai| donoM sUtrapAThoMmeM sirpha tIna hI sUtra aise haiM jinameM arthakI dRSTise mahattvakA antara haiM, zeSa sUtroMmeM jo pharka hai vaha bahuta hI mAmUlI, zabda-racanAkA, eka sUtrake do banAne, do sUtroMko eka kara dene aura saMkSepa yA vistAra karane AdikA hai| arthadRSTise mahattvakA pahalA sUtra hai, cauthe adhyAyakA khargoMkI 12 aura 16 saMkhyA batalAnevAlA / dUsarA sUtra hai, pA~caveM adhyAyakA kAlako svataMtra dravya mAnane na mAnanevAlA aura tIsarA sUtra hai AThaveM adhyAya kA hAsya Adi cAra prakRtiyoMko puNyarUpa mAnane na mAnanevAlA / ina tIna sUtroMke pATha 1-kSetravicAra, jambUdvIpasamAsa, pUjAprakaraNa, Adi aura bhI aneka grantha umAkhAtike batalAye jAte haiM, parantu unake viSayameM nizcayapUrvaka kucha nahIM kahA jA sktaa| hA~, 'prazamarati' avazya prAcIna grantha hai| usakI tattvArtha-bhASyake sAtha bahuta samAnatA bhI hai| kahIM kahIM donoMke zabda aura bhAva bilkula milate julate haiM / bhASyake prAraMbha aura antakI kArikAoMkI racanA-zailI bhI prazamarati jaisI hI hai / isake sivAya prazamaratikI eka kArikA (25vIM) jayadhavalAkArane bhI (pR. 369) uddhRta kI hai / / 2-bhASya-mAnyapAThakA 20 vA~ aura digambarI pAThakA 19 vA~ / 3 -35 vA~ aura 39 vaaN| 4- "sadvedyasamyaktvahAsyaratipuruSavedazubhAyurnAmagotrANi puNyam / " "sadvedyazubhAyurnAmagotrANi puNyam / " Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] umAsvAtikA tattvArtha sUtra aura unakA sampradAya [127 bhedakA kAraNa to matabhinnatA mAnA jA sakatA hai, parantu anya sUtroMmeM jo nyUnAdhika antara hai, usakA kAraNa abhI gaveSaNIya hai / __ granthakArakA paricaya bhASyake antameM nIce likhI prazasti milatI haivAcakamukhyasya zivazriyaH prakAzayazasaH praziSyeNa / ziSyeNa ghossnndikssmnnsyaikaadshaanggvidH||1 vAcanayA ca mahAvAcakakSamaNamuNDapAdaziSyasya / ziSyeNa vAcakAcAryamUlanAmnaH prathitakIrteH // 2 nyagrodhikAprasUtena viharatA puravare kusumanAmni / kobhISaNinA svAtitanayena vAtsIsutenA'ya'm // 3 arhadvacanaM gurukrameNAgataM samupadhArya / duHkhAtaM ca durAgamavihatamatiM lokamavalokya // 4 idamuccai garavAcakena sattvAnukampayA dRbdhaM / tattvArthAdhigamAkhyaM spaSTamumAsvAtinA zAstram // 5 yattattvArthAdhigamAkhyaM jJAsyati ca kariSyate ca tatroktam / / so'vyAbAdhasukhAkhyaM prApsyatyacireNa paramArtham // 6 arthAt-jo vAcakamukhya zivazrIke praziSya, gyAraha aMgadhArI ghoSanandikSamaNake ziSya aura vAcanAse (vidyAgrahaNakI dRSTise) mahAvAcakakSamaNa muNDapAdake praziSya tathA 'mUla' nAmake vAcakAcAryake ziSya the jinakA gotra kaubhISaNi thA, jo khAti pitA aura vAtsI mAtAke putra the, jinakA janma 'nyagrodhikA' meM huA, jo uccanAgara zAkhAmeM hue aura zreSThanagara kusumapura (pATaliputra yA paTanA)meM vihAra kara rahe the, una umAkhAti vAcakane guruparamparAse prApta ahaMdvacanoMko bhale prakAra avadhAraNa karake logoMko duHkhoMse trasta aura durAgamoMse hatabuddhi dekhakara anukampApUrvaka isa tattvArthAdhigama nAmake spaSTa zAstrakI 'rcnaakii| jo isa tattvArthAdhigamako jAnegA aura isake kathanAnusAra AcaraNa karegA, vaha avyAbAdha sukha mokSako zIghra prApta kregaa| .bhASyakI yaha prazasti granthakartIkA pUrA paricaya denevAlI aura vizvasta hai| isameM koI banAvaTa nahIM mAlUma hotI aura isase prakaTa hotA hai ki mUlasUtrake kartIkA hI yaha bhASya hai / 1- prazastike pA~caveM padyakA 'spaSTa' pada 'tattvArthAdhigama' kA vizeSaNa hai aura vaha bhASyakA saMketa karatA hai| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128] bhAratIya vidyA [varSa 3 tatvArtha-bhASya khopajJa hai bhASyakI khopajJatAmeM kucha vidvAnoMko sandeha hai; parantu nIce likhI bAtopara vicAra karanese vaha sandeha dUra ho jAtA hai 1 bhASyakI prAraMbhika kArikAoMmeM aura anya aneka sthAnoM meM 'vakSyAmi' 'vakSyAmaH' Adi prathama puruSakA nirdeza hai aura nirdezameM kI gaI pratijJAke anusAra hI bAdameM sUtroMmeM kathana kiyA gayA hai / ataeva sUtra aura bhASya donoMke kA eka haiN| 2 sUtroMkA bhASya karanemeM kahIM bhI khIMcAtAnI nahIM kI gaI hai| sUtrakA artha karane meM bhI kahIM sandeha yA vikalpa nahIM kiyA gayA aura na kisI dUsarI vyAkhyA yA TIkAkA khayAla rakhakara sUtrArtha kiyA gayA hai / bhASyameM na kahIM kisI sUtrake pATha-bhedakI carcA hai aura na sUtrakArake prati kahIM sammAna hI pradarzita kiyA gayA hai| _bhASyake prAraMbhameM jo 31 kArikAyeM haiM ve mUla sUtra-racanAke uddezyase aura mUla granthako lakSya karake hI likhI gaI haiN| isI prakAra bhASyAntakI prazasti bhI mUlasUtrakArakI hai| bhASyakAra sUtrakArase bhinna hote aura unake samakSa sUtrakArakI kArikAyeM aura prazasti hotI, to ve svayaM bhASyake prAraMbhameM aura antameM maMgala aura prazastike rUpameM kucha na kucha avazya likhate / isake sivAya ukta kArikAoM aura prazastikI TIkA bhI krte| kyoMki bhASya prAcIna hai 1 tattvArthakI suprasiddha TIkA rAjavArtikake kartA bhaTTAkalaMkadeva vikramakI AThavIM zatAbdike vidvAn haiM / ve isa bhASyase paricita the| kyoMki unhoMne apane granthake antameM bhASyAntakI 32 kArikAyeM 'uktaM ca' kahakara uddhRta kI haiM / itanA hI nahIM, ukta kArikAoMke sAthakA bhASyakA gadyAMza bhI prAyaH jyoMkA tyoM de diyA hai| isake sivAya AThavIM 'dagdhe bIje' Adi kArikAko 1- dekho, paM0 sukhalAlajIkRta hindI tattvArthakI bhUmikA pR0 45-50 2- "tato vedanIyanAmagotraAyuSkakSayAtphalabandhananirmukto nirdagdhapUrvopAttendhano nirupAdAna ivAgniH pUrvopAttabhavaviyogAddhatvabhAvAcottarasyAprAdurbhAvAcchAntaH saMsArasukhamatItyA Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] bhI aura eka jagaha 'uktaM ca ' rUpase uddhRta kiyA hai / 2 rAjavArtikameM aneka jagaha bhASyamAnya sUtroMkA virodha kiyA haiaura bhASyake matakA bhI kaI jagaha khaNDana kiyA hai / umAsvAtikA tattvArtha sUtra aura unakA sampradAya [ 129 3 paM0 kailAsacandrajI zAstrI aura paM0 mahendrakumArajI nyAyAcArya digambarasampradAya ke viziSTa vidvAn haiM / ve bhI mAnate haiM ki akalaMkadeva bhASyase paricita the / DA0 jagadIzacandrajI zAstrI ema0 e0 ne bhI bhASya aura vArtikake aneka uddharaNa dekara isa bAtako siddha kiyA hai| ntyAntikamaikAntikaM nirupamaM niratizayaM nityaM nirvANasukhamavApnotIti / evaM tattvaparijJAnAdviraktasyAtmano bhRzaM ......" - bhASya "tataH zeSakarmakSayAdbhAvabandhanirmuktaH nirdagdhapUrvopAdanendhano nirupAdAna ivAgniH pUrvopAttabhavaviyogAddhetvabhAvAccottarasyAprAdurbhAvAtsAntasaMsArasukhamatIla AtyantikamaikAntikaM nirupamaM niratizayaM nirvANasukhamavApnotIti / tattvArthabhAvanAphalametat / uktaM ca- - evaM tattvaparijJAnAdirasyAtmane bhRzaM ..." - rAjavArtika ( jaina jJAnapITha banArasameM rAjavArtikakI jo tADapatrI prati AI hai, usameM 'evaM tattvaparijJAnAdviraktasya' hI pATha hai, chapI prati jaisA 'samyaktvajJAnacAritrasaMyuktasya' nahIM / ) yaha pichalA pATha sampAdakoMdvArA amRtacandrasUrike 'tattvArthasAra' ke anusAra banAyA gayA hai aura tattvArthasArako rAjavArtikakA pUrvavartI samajha liyA gayA hai jo ki bhrama hai / ) 1 - rAjavArtika ( mudrita ) pR0 361 / 2 - tRtIya adhyAyake pahale bhASyasammata sUtrameM 'pRthutarAH ' pATha adhika hai / isako lakSya karake rAjavArtika ( pR0 113 ) meM kahA hai- "pRthutarA iti keSAMcitpAThaH / " cauthe adhyAyake naveM sUtrameM 'dvayordvayoH ' pada adhika hai / isapara rA0vArtika ( pR0 153)meM likhA hai - "dvayordvayoriti vacanAtsiddhiriti cenna ArSavirodhAt / " isI taraha pA~caveM adhyAyake 36 veM sUtra 'bandhe samAdhikau pAriNAmikau" ko lakSya karake pR0 242 meM likhA hai - " samAdhikAvityapareSAM pAThaH...sa pATho nopapadyate / kutaH, ArSavirodhAt / " 3 - pA~cave adhyAya ke antameM 'anAdirAdimAMzca' Adi tIna sUtra adhika haiM / pR0 244 meM ina sUtroMke matakA khaMDana kiyA hai| isI taraha naveM adhyAyake 37 veM sUtrameM 'apramattasaMyatasya' pATha adhika hai, usakA virodha karate hue pR0 354 meM likhA hai, "dharmyamapramattasyeti cenna / pUrveSAM vinivRttaprasaMgAt / " 4 - dekho, nyAyakumudacandra prathamabhAgakI prastAvanA pR0 71 / 5 - dekho, anekAnta varSa 3, aMka 4- 11 meM 'tattvArthAdhigamabhASya aura akalaMka', jaina siddhAntabhAskara varSa 8 aura 9, jainasatyaprakAza varSa 6 aMka 4 meM 'tattvArthabhASya aura rAjavArtika' meM zabdagata aura carcAgata sAmya tathA sUtrapAThasambandhI ullekha / ' 3.1.17. Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 ] bhAratIya vidyA [ varSa 3 4 AcArya vIrasenane apanI jayadhavalA TIkA zaka saMvat 738 ( vi0 saM0 873 ) meM samApta kI thii| isameM bhI bhASyAntakI ukta 32 kArikAyeM uddhRta pAI jAtI haiM' / isase bhI bhASyakI prAcInatA aura prasiddhipara prakAza par3atA hai| isake sivAya vIrasena khAmI umAkhAtike dUsare grantha 'prazamerati' se bhI paricita the / kyoMki unhoMne jayadhavalA ( pR0 369) meM ' atropayogI zlokaH' kahakara prazamaratikI 25 vIM kArikA uddhRta kI hai / 5 AcArya amRtacandra ne apane tattvArthasAra (padyabaddha tattvArthasUtra ) meM bhI bhASyakI ukta 32 kArikAoMmeMse 20 kArikAe~ nambaroMko kucha idhara udhara karake le lIM haiM aura mudrita pratike pAThapara yadi vizvAsa kiyA jAya to unhoMne unheM 'uktaM ca' na rahane dekara apane granthakA hI aMza banA liyA hai / amRtacandrakA samaya nirNIta nahIM hai, phira bhI ve vikramakI bArahavIM sadIke bAdake nahIM haiM aura ve bhI bhASyase yA usakI ukta kArikAoM se paricita the ! 6 akalaMkadeva aura vIrasena ke samAna unase bhI pahale ke AcArya pUjyapAda yA devanandike samakSa bhI tattvArthabhASya rahA hogA / yadyapi unhoMne sarvArthasiddhimeM kahIM bhASyakA virodha Adi nahIM kiyA hai, phira bhI jaba hama bhASya aura sarvArthasiddhiko Amane sAmane rakhakara dekhate haiM taba donoMke vAkyake vAkya, padake 1 - jayadhavalA meM bhASyakI jo ukta kArikAyeM uddhRta pAI jAtI haiM, unake bAda jayadhavalAkArane likhA hai - 'evamettieNa pabaMdheNa NivvANaphalapajjavasANaM" isa vAkyako dekhakara paM0 jugalakizorajI mukhtArane ( anekAnta varSa 3, aMka 4 pR0 311 ) kalpanA kI thI ki pUrvAcArya kA koI prAcIna prabandha rahA hogA jisa parase rAjavArtika meM bhI ve kArikAyeM uddhRta kI gaI haiN| parantu, yaha ' ettieNa pabandheNa' pada jayadhavalAmeM ukta prasaMga meM hI nahIM, aura bIsoM jagaha AyA hai aura saba jagaha usase kevala yahI sUcita kiyA gayA hai ki itane prabandha yA sUtrabhAgake dvArA yA itane kathanase amuka viSayakA nirUpaNa kiyA gayA / ukta 32 kArikAoMke bAda Aye hue ukta padakA bhI yahI artha vahA~ ThIka baiThatA hai / dUsarA koI artha nahIM ho sakatA / 2 - tattvArtha bhASya kI vRttike karttA siddhasena gaNine 'prazamarati' ko umAkhAti vAcakakA hI mAnA hai - "yataH prazamaratau anenaivoktam" "vAcakena tvetadeva balasaMjJayA prazamaratau upAttam / " a0 5-6 tathA 9-6 kI bhASyavRtti / prazamaratikI 120 vIM kArikA 'AcArya Aha' kahakara zrIjinadAsa mahattarane nizItha - cUrNi uddhRta kI hai, aura jinadAsa mahattara vikramakI AThavIM sadIke haiM / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ umAsvAtikA tattvArtha sUtra aura unakA sampradAya [ 131 aMka 1] pada ekase milate cale jAte haiM / 1 - bhASya 1 - samyagdarzanaM samyagjJAnaM samyakcAritramityeSa trividho mokSamArgaH / taM purasvalakSaNato vidhAnatazca vistareNopadekSyAmaH zAstrAnupUrvI vinyAsArthaM tUddezamAtramidamucyate / - 1,1 2 - cakSuSA no indriyeNa ca vyaMjanAvagraho na bhavati / - 1,19 3 - kASThapustacitrakarmAkSanikSepAdiSu so - 3 - kASThapustacitrakarmAkSanikSepAdiSu sthA- | 'yamiti sthApyamAnA sthApanA / - 1,5 pyate jIva iti sa sthApanAjIvaH / - 1, 5 4- nairgranthaM prati prasthitAH zarIropakaraNa vibhUSAnuvartina RddhiyazaskAmAH sAtagauravAzritA aviviktaparivArAzchedazabalayuktanirgranthA bakuzAH / kuzIlA dvividhAH pratisevanAkuzIlAH kaSAyakuzIlAzca / tatra prati sevanAkuzIlAH nairgranthaM prati prasthitA aniyatakriyAH kathaMciduttaraguNeSu virAdhayantazcaranti te pratisevanAkuzIlAH / yeSAM tu saMyatAnAM satAM kathaMcitsaMjvalanakaSAyA udIryante te kaSAyakuzIlAH / - 9, 48 4 - nairgranthaM prati prasthitA akhaMDitavratAH zarIropakaraNavibhUSAnuvartino'viviktaparivArA mohazabalayuktA vakuzAH kuzIlA dvividhAH pratisevanAkuzIlAH kaSAyakuzIlA iti / aviviktaparigrahAH paripUrNobhayAH kathaMciduttaraguNavirodhinaH pratisevanA kuzIlAH vazIkakRtAnyakaSAyodayAH saMjvalanamAtrataMtrAH kaSAyakuzIlAH / - 9 - 47 5 - liGgaM dvividhaM dravyaliGgaM bhAvaliGgaM ceti / bhAvaliGga pratItya paMca nirgranthA liGgino bhavanti / dravyaliGgaM pratItya bhAjyAH / - 9,47 5 - liGgaM dvividhaM dravyaliGgaM bhAvaliGgaM ca / bhAvaliGgaM pratItya sarve paMcanirgranthA bhAvaliGge bhavanti dravyaliGgaM pratItya bhAjyAH / - 9,49 6 - kaSAyakuzIlo dvayoH parihAravizuddha sUkSmasAmparAye ca / nirgranthasnAtakAvekasmin yathAkhyAtasaMyame / zrutam - pulA kaba kuzaprati sevanA kuzIlA utkRSTenAbhinnAkSaradazapUrvadharAH / kaSAyakuzIla -nirmanthau caturdaza pUrvadharau / jaghanyena pulAkasya zrutamAcAravastu / bakuzakuzIlanigranthAnAM zrutamatrAM pravacanamAtaraH / zrutApagataH kevalI snAtaka iti / pratisevanA - paJcAnAM mUlaguNAnAM rAtri - mUlaguNAnAM rAtribhojanavarjanasya ca parAbhibhojanaviratiSaSThAnAM parAbhiyogAdvalAtkAreNA | yogAdvalAdanyatamaM pratisevamAnaH pulAko nyatamaM pratisevamAnaH pulAko bhavati / - 9,49 | bhavati / - 9,47 6 - kaSAyakuzIlA dvayoH saMyamayoH parihAravizuddhisUkSmasAmparAyayoH pUrvayozca / nirgranthasnAtakA ekasminneva yathAkhyAtisaMyame santi / zrutam - pulAkatrakuzaprati sevanAkuzIlA utkarSeNAbhinnAkSaradazapUrvadharAH / kaSA| yakuzIlA nirmanthAzcaturdazapUrvadharAH / jaghanyena pulAkasya zrutamAcAravastu / bakuza kuzIlana - granthAnAM zrutamaSTau pravacanamAtaraH / snAtakA apagatazrutAH kevalinaH / pratisevanA paJcAnAM vizeSa udAharaNoM ke lie dekho DA0 jagadIzacandrajI zAstrIke lekha | sarvArthasiddhi 1 -- samyagdarzanaM samyagjJAnaM samyakcAritramiti / eteSAM svarUpaM lakSaNato vidhAnatazca purastAdvistareNa nirdekSyAmaH / uddezamAtramidamucyate / 1,1 2 -- cakSuSA anindriyeNa ca vyaMjanAvagraho na bhavati / 1, 19 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 ] bhAratIya vidyA [ varSa 3 1 7 bhASyakI lekhanazailI bhI sarvArthasiddhise prAcIna mAlUma hotI hai / vaha prasanna aura gaMbhIra hote hue bhI dArzanikatAkI dRSTise kama vikasita aura kama parizIlita hai / saMskRtake lekhana aura jainasAhitya meM dArzanika zailIke jisa vikAsake pazcAt sarvArthasiddhi likhI gaI hai, vaha vikAsa bhASyameM nahIM dikhAI detA / arthadRSTise bhI sarvArthasiddhi arvAcIna mAlUma hotI hai / jo bAta bhASya meM hai, sarvArthasiddhimeM usako vistRta karake aura usapara adhika carcA karake nirUpaNa kiyA gayA hai / vyAkaraNa aura jainetara darzanoMkI carcA bhI usameM adhika hai / jaina paribhASAkA jo vizadIkaraNa aura vaktavyakA pRthakkaraNa sarvArthasiddhi meM hai vaha bhASya meM kamase kama hai / bhASyakI apekSA usameM tArkikatA adhika hai aura anyadarzanoMkA khaMDana bhI jora pakar3atA hai / ye saba bAteM sarvArthasiddhise bhASyako prAcIna siddha karatI haiN| isa taraha hama dekhate haiM ki bhASya pUjyapAda, akalaMkadeva, vIrasena Adi AcAryoM se pahale kA hai aura usase ukta sabhI AcArya paricita the / unhoMne usakA kisI na kisI rUpa meM upayoga bhI kiyA hai aura usakI yaha prAcInatA svopajJatAkA hI samarthana karatI hai / bhASya svopajJa hI honA cAhie tattvArtha jaise saMkSipta sUtra granthapara khopajJa bhASya honA hI caahie| kyoMki eka to jainadarzanakA yaha sabase pahalA saMskRtabaddha sUtra-grantha hai, jo anya darzanoMke dArzanika sUtroMkI zailIpara racA gayA hai / jainadharmake anuyAyI isa saMkSipta sUtra-paddhati se pahale paricita nahIM the / ve bhASya kI sahAyatA ke binA usase pUrA lAbha nahIM uThA sakate the| dUsare isakI racanAkA eka uddezya itara dArzanikoM meM bhI jainadarzanakI pratiSThA karanA jAna par3atA hai / isalie bhI sUtroMkA bhASya Avazyaka ho jAtA hai / I sUtrakArako usa samaya yaha cintA avazya huI hogI ki yadi maiMne svayaM apane sUtroMkA bhASya nahIM kiyA, apane abhiprAyoMko spaSTa nahIM kiyA, to Age loga unakA anartha kara DAleMge / pATaliputra meM vihAra karate hue unhoMne 1 - udAharaNa ke lie dekho a0 1-2, 1-12, 132, aura 2-1 sUtroM kA bhASya aura sarvArthasiddhi / 2 - dekho, hindI tattvArtha kI bhUmikA pR0 86-88 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] umAkhAtikA tatsvArtha sUtra aura unakA sampradAya [133 apane isa bhASya-granthakI racanA kI thI, isalie ve Arya cANakya yA viSNuguptake suprasiddha grantha kauTilIya arthazAstra (sUtra aura khopajJa bhASya )se avazya paricita hoMge, jo pATaliputrameM hI nirmANa kiyA gayA thA aura jisake anta meM likhA hai dRSTA vipratipatti prAyaH sUtreSu bhASyakArANAm / khayameva viSNuguptazcakAra sUtraM ca bhASyaM ca // arthAt prAyaH sUtroMse bhASyakAroMkI vipratipatti yA virodha dekhakara, sUtrakArakA abhiprAya kucha thA aura bhASyakAroMne kucha likha diyA, yaha samajhakara, viSNuguptane khayaM sUtra banAye aura svayaM hI bhASya / ___ isase yaha dhvanita hotA hai ki cANakyake pahale bhI isa tarahake kucha sUtra aura bhASya rahe hoMge jinameM ukta vipratipatti thI aura unase bhI umAkhAti paricita hoNge| aisI avasthAmeM unakA svayaM hI bhASya nirmANa karanemeM pravRtta honA khAbhAvika hai / ___ apane granthoMpara isa tarahake khopajJa bhASya likhaneke udAharaNa aura bhI milate haiN| prasiddha bauddha dArzanika nAgArjuna umAkhAtise pahale hue haiN| unhoMne apane vigrahavyAvartinI' nAmaka granthakI vayaM vyAkhyA likhI hai / ukta mUla grantha kArikAoMmeM haiM jo sUtrakI hI bhA~ti adhika bAtoMko thor3e zabdoMmeM kahanevAlI aura padya honese kaNThastha karane yogya hotI haiN| isI taraha vasubandhukA 'abhidharmakoza' hai jo tattvArthaM jaisA hI hai aura usapara khopajJa bhASya hai| apane granthapara khopajJa TIkA likhanekI yaha paddhati jaina paramparAmeM bhI rahI hai / pUjyapAdane apane vyAkaraNapara jainendra-nyAsa (anupalabdha), jinabhadragaNine apane vizeSAvazyaka bhASyapara vyAkhyA, zAkaTAyanane apane vyAkaraNa-sUtroMpara amoghavRtti aura tathA akalaMkadevane apane laghIyastraya, nyAyavinizcaya, siddhivinizcayapara khopajJa vRttiyoMkI racanA kii| ina saba bAtoMpara vicAra karanese hama isI pariNAmapara pahu~cate haiM ki tattvArthabhASya bhI khopajJa yA mUlasUtraka kA hI honA cAhie, kisI anyakA nahIM / 1- cANakyakA samaya I* san se 325 varSa pahaleke lagabhaga hai| 2- nAgArjunakA samaya vi0 saM0 223 - 253 nizcita kiyA gayA hai| 3- vinayatoSa bhaTTAcAryake anusAra vasubandhukA samaya vi0 saM0 394 hai| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134] bhAratIya vidyA - [varSa 3 umAsvAti kisa sampradAyake the ? vAcaka umAkhAtiko digambara aura zvetAmbara donoM hI apane apane sampradAyakA mAnate haiM, isalie aba hameM isa bAtakI jA~ca karanI cAhie ki vAstavameM ve kisa sampradAyake the| bhASyakI prazastimeM umAsvAtine apane guruoM aura praguruoMke nAma diye haiM, parantu ve nAma na to hameM kisI digambara-paramparAmeM milate haiM aura na zvetAmbaraparamparAmeM / digambara-paramparAkI jA~ca 1 digambara sampradAyakI jo sabase prAcIna AcAryaparamparA milatI hai vaha vIra nirvANa saMvat 683 (vi0 saM0 313) takakI hai / tiloyapaNNatti, mahApurANa, harivaMzapurANa, jaMbudIvapaNNatti, zrutAvatAra Adi granthoMmeM yaha lagabhaga eka-sI milatI hai| parantu isa paramparAmeM umAkhAti yA unake kisI gurukA nAma nahIM dikhalAI detaa| 2 AdipurANa aura harivaMza vikramakI nauvIM zatAbdike grantha haiN| inameM prAyaH sabhI prasiddha prasiddha granthakartAoMkA stutiparaka smaraNa kiyA gayA hai, parantu unameM umAkhAti smaraNa nahIM kiye gaye aura yaha asaMbhava mAlUma hotA hai ki umAkhAti jaise yugapravartaka granthakartAko ve bhUla jAte / aura AdipurANake . kartA to unake sAhityase bhI paricita the| kyoMki unhoMne apanI dhavalATIkAmeM eka jagaha gRdhrapicchAcArya yA umAsvAtike tattvArtha sUtrake eka sUtrako bhI uddhRta kiyA hai aura unake guru vIrasenAcAryane to jaisA ki pahale likhA jA cukA hai, umAkhAtike bhASyAntake 32 padya aura prazamarati prakaraNakA bhI eka padya apanI jayadhavalAmeM uddhRta kiyA hai| vAstavameM ve unheM bhinna sampradAyakA AcArya jAnate hoNge| ___ 3 digambara sampradAyameM gRdhrapicchAcArya nAmase umAkhAtikI adhika prasiddhi hai / kahA gayA hai. ki ve gIdhake paMkhoMkI picchi rakhate the, isa kAraNa isa nAmase khyAta hue| nandisaMghakI gurvAvalIke anusAra jinacandra ke ziSya 1- taha giddhapichAiriyapayAsida taccatthasutte vi 'vartanA pariNAmaH kriyA paratvAparatve ca kAlasya' idi davvakAlo pruuvido|-jild 4, pR. 316 2- jainahitaiSI bhAga 6, aMka 7-8, pR0 22-28 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] umAkhAtikA tattvArtha sUtra aura unakA sampradAya [135 padmanandi yA kundakunda aura kundakundake ziSya umAsvAti the| sAtha hI kundakundake jo pA~ca nAma (elAcArya, vakragrIva, gRdhrapiccha, padmanandi aura kundakunda ) batalAye haiM unameM kundakundakA bhI eka nAma gRdhrapiccha hai| arthAt isake anusAra gRdhrapiccha umAkhAtikA hI nahIM, unake gurukA bhI nAma thA / udhara zravaNabelagolake zilAlekha naM0 40 (zaka saMvat 1085), naM0 42 (za0 1099), naM0 43 (1045), naM0 47 (1037), 50 (1068), aura 108 (1355) ke anusAra umAkhAti hI gRdhrapiccha the, ve kundakundake anvayameM (ziSya nahIM) hue the aura unake ziSya balAkapiccha the| pUrvokta gurvAvalImeM kundakundakA eka nAma gRdhrApaccha batalAyA hai aura dUsarA vakragrIva / parantu zilAlekha naM0 54 (za0 1050) meM kundakundake bAda samantabhadra aura siMhanandikI stuti karake phira vakragrIvakI prazaMsA kI gaI hai aura unheM bar3A bhArI vAgmI aura vAdI batalAyA hai| ukta lekhameM kundakundake bAda umAkhAtikA nAma hI nahIM hai aura Age bhI unakI koI carcA nahIM hai| .. nandisaMghakI paTTovalImeM kundakundakA samaya vi0 saM0 49 aura umAkhAtikA 101 likhA huA hai para isake viruddha AcArya zrutasAgarane apanI tattvArthaTIkAmeM kundakunda aura umAsvAti donoMkA samaya saMvat (vIra ni01) 770 batalAyA hai| gurvAvalI, paTTAvalI aura zilAlekhoM Adike pUrvokta ullekhoMse mAlUma hotA hai ki unake racayitAoMko umAsvAtikI guruparamparAkA, nAmakA aura samayakA koI spaSTa jJAna nahIM thA aura isIlie unameM paraspara matabheda aura gar3abar3a hai / pUrvokta zilAlekhoMmeM koI bhI za0 saM0 1037 (vi0 saM0 1172) se 1-tato'bhavatpaJcasunAmadhAmA zrIpadmanandI municakravartI / AcArya kundakundAkhyo vakragrIvo mhaamtiH| elAcAryoM gRdhrapicchaH padmanandIti... // 3 2-jainahiteSI bhAga 6, aMka 7-8, pR0 29-33 / 3- varSe saptazate caiva saptatyA ca samanvite / umAsvAmimunirjAtaH kundakundastathaiva ca / -e. pannAlAla sarakhatI-bhavanakI prati naM0 17 'vidvajjanabodhaka' nAmaka bhASAgranthameM bhI yaha zloka uddhRta kiyA gayA hai| Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 ] bhAratIya vidyA [varSa 3 pahalekA nahIM hai aura gurvAvalI-paTTAvalI to zAyada unake bhI bahuta bAdakI haiN| jisa samaya TIkA-granthoM ke dvArA umAkhAti digambara sampradAyake AcArya mAna liye gaye, aura unako kahIM na kahIM digambaraparamparAmeM biThA denA lAjimI ho gayA, usa samayake bAdakI hI ukta paTTAvaliyoM zilAlekhoM AdikI sRSTi hai / vibhinna samayoMke lekhakoM dvArA likhe jAneke kAraNa unameM ekavAkyatA nahIM raha skii| zvetAmbara-paramparAkI jA~ca lAbhaga yahI hAlata zvetAmbarasampradAyakI paTTAvaliyoM AdikI mI hai / unameM sabase prAcIna kalpasUtra-sthavirAvalI aura nandisUtra-paTTAvalI haiM jo vIra ni0 saM0 980 (vi0 saM0 510)meM saMkalita kI gaI thiiN| umAkhAtike viSayameM itanA to nizcita hai ki ve vi0 saM0 510 ke pahale ho cuke the| phira bhI unameM umAsvAtikA nAma nahIM hai / nandisUtra-paTTAvalImeM vAcanAcAryoMkI sUcI dI huI hai parantu usameM bhI umAkhAti yA unake guru zivazrI, muNDapAda, mUla Adi kisI bhI vAcakakA nAma nahIM hai| pichale samayakI racI huI jo aneka zve0 paTTAvaliyA~ haiM unameM avazya umAkhAtikA nAma AtA hai, parantu ekavAkyatAkA vahA~ bhI abhAva hai| duHSamAkAla-zramaNasaMghastotra (vi0 kI terahavIM sadI )meM haribhadra aura jinabhadra gaNike bAda umAkhAtiko likhA hai jaba ki khayaM haribhadra tattvArthabhASyake TIkAkAra haiM aura jinabhadragaNine apanA vizeSAvazyaka bhASya vi0 saM0 660meM samApta kiyA thaa| dharmasAgara upAdhyAyakRta tapAgaccha paTTAvalI (vi0 saM0 1646)meM jinabhadrake bAda vibudhaprabha, jayAnanda aura raviprabhake bAda umAsvAtiko yugapradhAna batalAyA hai aura samaya vi0 saM0 720 / phira unake bAda yazodevakA nAma hai / isake viruddha devavimalakI mahAvIra-paTTaparamparA (vi0 saM0 1656)meM raviprabha aura yazodevake bIca umAsvAtikA nAma hI nahIM hai aura na Age kahIM hai| 1-50 jugalakizorajI mukhtAra inheM vikramakI bArahavIM sadIke bAdakI banI huI mAnate haiN|- svAmI samantabhadra 2- kalpasUtra-sthavirAvalI aura nandisUtra-paTTAvalImeM sabase bar3I kamI yaha hai ki unameM kisI bhI sthavirakA samaya nahIM diyA gayA hai| anya paTTAvaliyoMmeM jo samayakrama milatA hai, vaha bahuta pIche prasthApita kiyA gayA hai / Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] umAsvAtikA tattvArtha sUtra aura unakA sampradAya [137 vinayavijaya gaNine apane lokaprakAza (vi0 saM0 1708 )meM umAkhAtiko gyArahavA~ yugapradhAna batalAyA hai jo jinabhadrake bAda aura puSyamitrake pahale hue| ravivarddhana gaNine (vi0 saM0 1739) paTTAvalI sAroddhArameM umAkhAtiko yugapradhAna kahakara unakA samaya vIra ni0 saM0 1190 likhA hai| unake bAda ve jinabhadrako batalAte haiM jaba ki dharmaghoSasUri umAkhAtiko jinabhadrake bAda rakhate haiN| ___ dharmasAgarane to apanI ta0 paTTAvalI (saTIka)meM do umAsvAti khar3e kara diye haiM, eka to vi0 saM0 720meM raviprabhake bAda honevAle jinakA jikara Upara ho cukA hai aura dUsare AryamahAgirike bahula aura balissaha nAmaka do ziSyoMmeMse balissahake ziSya, jinakA samaya vIra ni0 376se kucha pahale par3atA hai aura unheM hI tattvArthAdikA kA anumAna kara liyA hai| nandisUtra-paTTAvalIkI 26 vIM gAthAmeM 'hAriyaguttaM sAiM ca bande' (hArItagotraM svAtiM ca vande) pada hai| cUMki umA-khAti nAmakA uttarArdha 'svAti' hai, isalie dharmasAgarajIne 'svAti'ko hI umA-khAti samajha liyA aura yaha socanekA kaSTa nahIM uThAyA ki tattvArthakartA umAsvAtikA gotra to kaubhISaNi hai aura khAtikA hArIta / isake sivAya donoM ke guru bhI dUsare dUsare haiN| garaja yaha ki zvetAmbara sampradAyake lekhaka bhI umAkhAtikI paramparA aura samaya Adike sambandhameM a~dheremeM the| unhoMne bhI bahuta pIche unheM apanI paramparAmeM kahIM na kahIM biThAnekA prayatna kiyA hai aura usameM ve saphala nahIM hue haiN| ___ hamArI samajhameM tattvArtha-sUtra aura bhASyake kartA pahale to donoM sampradAyoMke lie anya the parantu pIche jaba apanI apanI TIkAoMke balapara unako AtmasAt kara liyA gayA taba pIcheke lekhakoMko unheM apanI apanI paramparAmeM sthAna deneko vivaza honA par3A, jisameM ekavAkyatA na rahI aura yaha gar3abar3a maca gii| umAsvAti yApanIya the taba umAkhAti kisa sampradAyake the ? sabase pahale mujhe eka zilAlekhake nIce likhe hue zlokase unake sampradAyakA AbhAsa milA 1- maisUrake nagara tAlukekA 46 veM nambarakA zilAlekha / epigrAphiA karnATikAkI AThavIM jild| 3.1.10. Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [varSa 3 138] bhAratIya vidyA tatvArthasUtrakartAraM umAkhAtimunIzvaram / zrutakevalidezIyaM vande'haM guNamandiram // isameM umAkhAtiko 'zrutakevalidezIya' vizeSaNa diyA gayA hai aura yahI vizeSaNa vyAkaraNAcArya zAkaTAyanake sAtha lagA huA milatA hai sAtha hI isI zilAlekhameM zAkaTAyanakI bhI stuti kI gaI hai| ___ yApanIya sampradAyakA aba kevala nAma hI raha gayA hai, sampradAyake rUpameM usakA astitva nahIM hai / hA~, usakA thor3A-sA sAhitya avazya raha gayA hai jo muzkilase pahicAnA jAtA hai aura jisapara vartamAnameM digambara-zvetAmbara sampradAyoMkA adhikAra hai / kisI granthapara ekakA aura kisIpara dUsarekA / udAharaNake lie zAkaTAyana vyAkaraNa vinA kisI sandehake yApanIya sampradAyakA. hai jisapara kaI digambara vidvAnoMne TIkAyeM likhakara apanA banA liyA hai aura zAkaTAyana AcAryakA hI likhA huA 'strImukti-kevalibhukti prakaraNa' zvetAmbara sampradAyameM khapa gayA hai| isI taraha zivAryakI bhagavatI ArAdhanA aura usakI aparAjitasUrikRta vijayodayA TIkA bhI yApanIyoMkI hai, parantu inapara isa samaya digambaroMkA adhikAra hai aura paM0 AzAdhara aura amitagati jaise digambara vidvAnoMkI mUlArAdhanApara kaI TIkAyeM bhI haiN| aisI dazAmeM yadi umAsvAti yApanIya hoM aura unake sUtra-pATha aura bhASyako donoM sampradAyoMne apanA apanA banA liyA ho to kyA Azcarya hai ? tattvArtha-bhASyakI prazastike do AcArya - ghoSanandi aura zivazrI-mI umAkhAtike yApanIya honekA saMketa dete haiM / candranandi, nAganandi, kumAranandi Adi nandyanta nAma yApanIya-paramparAmeM adhika milate haiM, balki yApanIyoMkA 'nandi saMgha' nAmakA eka saMgha bhI thA jaba ki zvetAmbara sampradAyameM isa tarahake nAmoMkA prAyaH abhAva hai / isI taraha umAkhAtike praguru 'zivazrI' bhI Azcarya nahIM jo bhagavatI ArAdhanAke kartA 'Arya ziva' hI hoN| 'zrI' aura . 'Arya' nAmAMza nahIM kintu sammAnasUcaka zabda jAna par3ate haiM / vAstavika nAma 'ziva' hai, jo chandake vajana ko ThIka rakhaneke lie bhASyameM 'zivazrI' aura 1-- dekho 'jaina sAhitya aura itihAsa meM zAkaTAyana aura unakA zabdAnuzAsana' zIrSaka lekha / 2-dekho, vahI pR0 23 - 40 / 3-dekho, vahI pR0 53 - 54 / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] umAsvAtikA tattvArtha sUtra aura unakA sampradAya [ 139 ArAdhanA meM 'sivajja' yA 'zivArya' kiyA gayA hai / jisa taraha zivAryake guruoM meM jinanandi aura mitranandi ye do nandyanta nAma hai, usI taraha umAkhAtike eka guru mI ghoSanandi haiM / vAcanA-guru 'mUla' kA bhI zAyada pUrA nAma 'mUlanandi' ho / bhASya meM yApanIyatva sthala aise haiM jo usake yApanIya honekI spaSTa tattvArtha-bhASyameM kucha sUcanA dete haiM - 1 AThaveM adhyAyakA antima sUtra hai - 'sadvedyasamyaktvahAsya ratipuruSavedazubhAyurnAmagotrANi puNyam' / isameM puruSaveda, hAsya, rati aura samyaktvamohanIya ina cAra prakRtiyoM ko puNyarUpa batalAyA hai / parantu zvetAmbara digambara donoM hI sampradAyoMmeM inheM puNyaprakRti nahIM mAnA hai / isalie zvetAmbarAcArya siddhasena gaNiko isa sUtra kI TIkA karate hue likhanA par3A hai ki "karmaprakRti granthakA anusaraNa karanevAle to 42 prakRtiyoM ko hI puNyarUpa mAnate haiM / unameM samyaktva, hAsya, rati, puruSaveda nahIM haiM / sampradAyakA viccheda ho jAnese maiM nahIM jAnatA ki isameM bhASyakArakA kyA abhiprAya hai aura karmaprakRtigranthapraNetAoM kA kyA / caudahapUrvadhArI hI isakI ThIka ThIka vyAkhyA kara sakate haiM / " vAstavameM ukta cAra prakRtiyoM ko puNyarUpa yApanIya sampradAya hI mAnatA hai aura yaha na jAnaneke kAraNa hI siddhasena gaNi ulajhana meM par3akara ukta TIkA likhaneko vAdhya hue haiM / aparAjitasUri nizcayase yApanIya sampradAya ke the / unhoMne bhI apanI vijayodaya TIkAmeM ukta cAra prakRtiyoMko puNyarUpa mAnA hai / yathA - sadvedyaM 1 - "karma prakRtigranthAnusAriNastu dvAcatvAriMzatprakRtIH puNyAH kathayanti / ... AsAM camadhye samyaktva hAsya rati puruSavedA na santyeveti / ko'bhiprAyo bhASyakRtaH ko vA karmaprakRtigranthapraNayinAmiti sampradAyavicchedAnmayA tAvanna vyajJAyIti / caturdazapUrva dharAdayastu saMvidate yathAvaditi nirdoSaM vyAkhyAtam / " 2 - dekho, 'jainasAhitya aura itihAsa' pR0 45-54 3 - vijayodaya ke kartA tattvArthasUtra se khUba paricita the / unhoMne isa TIkA meM tattvArthake bIsoM sUtra uddhRta kiye haiM aura unameM kucha sUtra bhASyAnusArI haiN| jaise pR0 1521 para 'uttamasaMhananasya' Adi sUtra | vijayodayA TIkA sarvArthasiddhi ke bAdakI mAlUma hotI hai / kyoMki usameM eka jagaha sa0 si0 ke vicAroMkA khaMDana hai - ( Age noTa cAlU hai ) Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140] bhAratIya vidyA [varSa 3 samyaktvaM ratihAsyapuMvedAH zubhe nAmagotre zubhaM cAyuH puNyaM, etebhyo'nyAni pApAni / - bhagavatI A0 pR0 1643, paMkti 4 2-sAtaveM adhyAyake tIsare sUtrake bhASyameM pA~ca vratoMkI jo pA~ca pA~ca bhAvanAyeM batalAI haiM unameMse acaurya vratakI bhAvanAyeM bhagavatI ArAdhanAke anusAra haiM, sarvArthasiddhike anusAra nahIM / "asteyasyAnuvIcyavagrahayAcanamabhIkSNAvagraha-yAcanametAvadityavagrahAvadhAraNaM samAnadhArmikebhyo'vagrahayAcanamanujJApitapAnabhojanamiti / " - bhASya "aNaNuNNadaggahaNaM asaMgabuddhI aNuNNa vittAvi / padAvati ya uggahajAyaNamadha uggahANussa // 1208 vajaNamaNuNNAdagihappavesassa goyraadiisu| uggahajAyaNamaNuvIcie tahA bhAvaNAtaie // 1209 __- bhagavatI ArAdhanA isase bhI mAlUma hotA hai ki bhASyakAra aura bhagavatI ArAdhanAke kartA zivArya donoM eka hI yApanIya sampradAyake haiN| 3-tIsare adhyAyake 'AryA mlecchAzca' sUtrake bhASyameM antaradvIpoMke nAma vahA~ke manuSyoMke nAmase par3e hue batalAye haiM, jaise ekorukoMkA (eka TAMgavAloMkA) ekoruka dvIpa Adi / parantu isake viruddha bhASya-vRttikartA siddhasenagaNi kahate haiM ki ukta dvIpoMke nAmase vahA~ke manuSyoMke nAma par3e haiM, jaise ekoruka nAmaka dvIpake rahanevAle ekoruka manuSya / vAstavameM ve manuSya sampUrNa aMga-pratyaMgoMse __ "agaM mukhaM / ekamagramasyetyekAnaH nAnArthAvalambanena cintAparispandavatI tasyA anyAzeSamukhebhyo vyAvartya ekasminnagre niyama ekAgracintAnirodha ityucyate / " sa0si09-27 "kecitpravadanti 'nAnArthAvalambanena cintAparispandavatI tasyA ekasminnagre niyamazcintAnirodha' iti / ta idaM praSTavyAH- nAnArthAzrayA cintA sA kathamekatraiva pravartate ? ekatraiva cetpravRttA nAnArthAvalambanaM parispandaM nAsAdayatIti nirodhvaacoyuktirsNgtaa| tasmAdevamatra vyAkhyAnaM cintAzabdena caitanyamucyate / " - bha0 A0 pR0 1523 pahale adhyAyake pahale sUtrakI sarvArthasiddhi meM cAritrakA lakSaNa diyA hai-"jJAnavataH karmAdAnanimittakriyoparamaH samyakcAritram / " vijayodayAmeM ThIka yahI aMza uddhRta hai"tathA cAbhyadhAyi-karmAdAnanimittakriyoparamo jJAnavatazcAritramiti / " pR032 1-"ekorukANAmekorukadvIpaH / evaM zeSANAmapi khanAmabhistulyanAmAno veditavyAH |"-bhaassy| Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] umAkhAtikA tattvArtha sUtra aura unakA sampradAya [141 pUrNa sundara manohara the / arthAt isa viSayameM bhASya aura vRttikArakI mAnyatAmeM bheda hai / parantu yApanIyoMkI vijayodayA TIkAmeM bhASyake hI matakA pratipAdana kiyA gayA hai aura yaha bhI bhASyakArake yApanIya honekA sabala pramANa hai| bhASyase zvetAmbara sampradAyakA virodha / bhASyameM aneka mAnyatAyeM aisI haiM jinase zvetAmbara sampradAyakA virodha AtA hai aura jinase zvetAmbara TIkAkAra siddhasena sahamata nahIM haiM / ve unheM AgamavirodhI mAnate haiN| . 2- adhyAya 2, sUtra 17ke bhASyameM upakaraNa ke do bheda kiye haiM, bAhya aura abhyantara / isapara siddhasena kahate haiM ki AgamameM ye bheda nahIM milate / yaha AcAryakA hI kahIMkA sampradAya hai / aura vAstavameM vaha yApanIyoMkA sampradAya hai| ___ 3 - adhyAya 3, sUtra 3 ke bhASyameM ratnaprabhAke nArakIyoMke zarIrakI U~cAI 7 dhanuSa,3 hAtha aura 6 aMgula batalAI hai| siddhasena kahate haiM ki bhASyakArane yaha atidezase kahI hai / maiMne to AgamameM kahIM yaha pratarAdi bhedase nArakIyoMkI avagAhanA nahIM dekhI / 4-a03, sU0 9 ke bhASyameM jo parihANi batalAI hai, usake viSayameM siddhasena kahate haiM ki yaha parihANi gaNitaprakriyAke sAtha jarA bhI ThIka nahIM 1- "dvIpanAmataH puruSanAmAni, te tu sarvAGgasundarA darzanamanoramaNAH naikorukA eva / ityevaM zeSA api vAcyA / - si0 se0 vRtti| 2 -- "abhASakA ekorukA lAMgUlikaviSANinaH / AdarzameSahastyazvaM vidyudulkamukhA api|| hayakarNagajakarNAH karNaprAvaraNAstathA / ityevamAdayo jJeyA antaradvIpajA nraaH|| samudradvIpamadhyasthAH kandamUlaphalAzinaH / vedayaMte manuSyAyuH mRgopamaceSTitAH // " -bha0 A0 pR0 936 3-aisA jAna par3atA hai ki yApanIyoMke Agama vartamAna vallabhI vAcanAke AgamoMse bhinna pahalekI kisI vAcanAke, saMbhavataH mAthurI vAcanAke, the aura isIlie vijayodayAmeM jo uddharaNa haiM ve vartamAna AgamoMmeM jyoMke tyoM nahIM, yatkiJcit pATha-bhedako liye hue milate haiN| umAkhAtikA bhASya usI pUrvakI vAcanAke anusAra hogA aura isIlie vaha kahIM kahIM siddhasenako Agama virodhI mAlUma huA hai|| 4 - "Agame tu nAsti kazcidantarbahirbheda upakaraNasyetyAcAryasyaiva kutto'pi sampradAya iti"| 5-tiloyapaNNattimeM tattvArtha-bhASyake hI samAna avagAhanA batalAI hai - satta-ti-cha hatthaMgulANi kamaso havaMti dhammAe |-a0 2,116 6- "uktamidamatidezato bhASyakAreNAsti caitat na tu mayA kvacidAgame dRSTaM pratarAdibhedena nArakANAM zarIrAvagAhanamiti / " Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142] bhAratIya vidyA [ varSa 3 baiThatI / ArSAnusArI gaNitajJa ise anyathA hI varNana karate haiM" / haribhadrasUriko bhI isameM kucha saMdeha huA hai / 5 a0 3, sUtra 15 ke bhASyakI TIkA karate hue siddhasena likhate haiM, isa antaradvIpaka bhASyako durvidagdhoMne prAyaH naSTa kara diyA hai jisase bhASyapustakoM (bhASyeSu) meM 96 antaradvIpa milate haiM / para yaha anArSa hai / vAcakamukhya sUtrakA ullaMghana nahIM kara skte| yaha asaMbhava hai / 7- a0 4, sUtra 42 ke bhASyapara siddhasena kahate haiM ki bhASyakArane sarvArthasiddhameM bhI jaghanya Ayu battIsa sAgaropama batalAI hai, so na jAne kisa abhiprAyase, AgamameM to tetIsa sAgaropama hai / 8 - a0 4, sU0 26ke bhASyameM lokAntika devoMke ATha bheda haiM / parantu bhagavatI, jJAtAdharmakathA, sthAnAMgAdimeM nau batalAye haiM / 9 - a0 9, sU0 6 ke bhASya meM bhikSupratimAoMke jo 12 bheda kiye haiM, unako ThIka na mAnakara siddhasena kahate haiM ki yaha bhASyAMza parama RSiyoMke pravacanake anusAra nahIM hai kintu pAgalakA pralApa hai / vAcaka to pUrvavit hote haiM, ve aisA ArSavirodhI kaise likhate ? Agamako ThIka na samajhanese jise bhrAnti ho gaI hai aise kisIne yaha raca diyA hai / 1 - " eSA ca parihANiH AcAryoktA na manAgapi gaNitaprakriyayA saMgacchate / gaNitazAstravido hi parihANimanyathA varNayantyAgamAnusAriNaH / " 2 - "gaNitajJA evAtra pramANaM / " 3 - sarvArthasiddhi aura tiloya paNNatti Adi digambara-granthoMmeM bhI 96 hI antaradvIpa batalAye haiM / bhASya meM bhI 96kA hI pATha rahA hogaa| parantu Azcarya hai ki mudrita bhASyapAThoM meM 56 hI antaradvIpa mudrita haiM aura ukta bhASyAMzake nIce hI 96 antaradvIpoMkI sUcanA denevAlI siddhasenakI tathA haribhadrakI TIkA maujUda hai / pratilipikAroM athavA mudrita karAnevAloM kA yaha aparAdha akSamya hai / 4 - " etaccAntaradvIpakabhASyaM prAyo vinAzitaM sarvatra kairapi durvidagdhairyena SaNNavatirantara - dvIpakA bhASyeSu dRzyante / anArSaM caitadadhyavasIyate jIvAbhigamAdiSu SaTpaJcAzadantaradvIpa - kAdhyayanAt / nApi ca vAcakamukhyAH sUtrollaMghanenAbhidadhatya sambhAvyamAnatvAt / ..." ( hAribhadrayavRtti meM bhI bilkula yahI pATha hai / ) 5 - " bhASyakAreNa tu sarvArthasiddhe'pi jaghanyA dvAtriMzatsAgaropamAnyadhItA, tanna vidmaH kena abhiprAyeNa / AgamastAvadayaM... " 6 - "bhASyakRtA cASTavidhA iti mudritAH / Agame tu navadhaivAdhItA / " 7 - " nedaM pAramarSapravacanAnusAri bhASyaM kiM tarhi pramattagItametat / vAcako hi pUrvavit kathamevaMvidhaM ArSavisaMvAdinibadhnIyAt / sUtrAnavabodhAdupajAta bhrAntinA kenApi racitametat / " Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] umAkhAtikA tattvArtha sUtra aura unakA sampradAya [ 143 isa taraha aura mI aneka sthAnoMmeM vRttikArane Agama-virodha batalAyA hai, jisakA sthAnAbhAvase ullekha nahIM kiyA jA sakA / isa virodhase spaSTa samajhameM A jAtA hai ki bhASyakArakA sampradAya siddhasena ke sampradAya se bhinna hai aura vaha yApanIya hI ho sakatA hai / mUla sUtrameM bhI khaTakanevAlI bAteM jaisA ki pahale kahA jA cukA hai, digambara sampradAya tattvArtha bhASyako nahIM mAnatA, sirpha sUtra-pAThako mAnatA hai aura vaha sUtrapATha bhI bhASyamAnya sUtra - pAThase kucha bhinna hai / phira bhI usameM bhI kucha sUtra aise haiM jinapara bArIkI se vicAra kiyA jAya, to ve digambara - sampradAya kI dRSTi se khaTakate haiM - 1 - a0 10 ke 'ekAdaza jine' sUtrakA sIdhA aura sarala artha yaha hai ki teraha - caudahaveM guNasthAna (jina) meM bhUkha-pyAsa Adi gyAraha parISaha hotI haiM parantu cU~ki di0 sampradAya kevalIko kavalAhAra yA bhUkha-pyAsa nahIM mAnatA hai, isalie use isa sUtrakI vyAkhyA do taraha se karanI par3I hai / eka to yaha ki jina sarvajJameM kSudhA Adi gyAraha parISaha vedanIyakarmajanya haiM lekina moha na honeke kAraNa ve bhUkha Adi vedanArUpa na honese sirpha upacArase dravya parISaha haiM / dUsarI taraha yaha ki ukta sUtrameM 'na'kA adhyAhAra karake yaha artha kiyA jAya ki jina bhagavAna meM vedanIya karma honepara bhI tadAzrita kSudhA Adi gyAraha parISaha mohakA abhAva honeke kAraNa bAdhArUpa na honese haiM hI nahIM / parantu vAstava meM yaha khIMcAtAnI hai / sUtrakAra yApanIya haiM, isIlie ve kevalIko kavalahAra mAnate haiM aura unake matase 'jina' ke gyAraha parISaha honA ThIka hai / 2 - cauthe adhyAyakA 'dazASTapaMcadvAdazavikalpAH kalpopapannaparyantAH ' sUtra donoM sUtrapAThoM meM eka-sA milatA hai jisake anusAra bhavanavAsiyoMke dasa, vyantake ATha, jyotiSkoMke pA~ca aura kalpavAsiyoMke bAraha bheda batalAye haiM; parantu Age ke 'saudharmezAna' Adi sUtrameM jisameM kalpavAsiyoMke bheda ginAye haiM, bhinnatA A gaI hai / bhASyamAnyapAThameM jahA~ kalpoMke nAma 12 haiM, vahA~ digambara sUtrapATha 16 haiM, arthAt brahmottara, kApiSTha, zukra aura satAra ye cAra nAma 1 - isa viSayapara DA0 hIrAlAlajI jainane jaina siddhAntabhAskara ( bhAga 10, aMka 2, pRSTha 89-94)meM prakAzita 'kyA tattvArthasUtrakAra aura unake TIkAkAroMkA abhiprAya eka hI hai ?" zIrSaka lekhameM vizeSa prakAza DAlA hai / 2 - yApanIya saMghake zAkaTAyanAcAryane apane 'kevalibhukti' nAmaka prakaraNa meM kavalAhAkA joroMse samarthana kiyA hai| dekho, jainasAhitya saMzodhaka bhAga 2, aMka 3 / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 ] bhAratIya vidyA [varSa 3 aura bar3ha gaye haiN| cU~ki digambara sampradAyameM kalpa 16 mAne jAte haiM, aura tadanusAra hI Ageke sUtrako bar3hAkara unakA nAma nirdeza bhI kara diyA gayA hai, isa lie pahale sUtrameM bhI 'dvAdaza' ke sthAnameM 'SoDaza' pada honA cAhie thA, arthAt sUtrakA rUpa 'dazASTapaMcaSoDazavikalpAH kalpopannaparyantAH' honA ThIka hotA / so nahIM hai aura yaha khaTakanevAlI bAta hai| 3- naveM adhyAyake 'pulAkabakuza' aura 'saMyamazruta' Adi sUtroMmeM jina pA~ca tarahake nirgranthoMkA varNana hai, unakI carcA digambara sampradAyake kisI bhI prAcIna granthameM - tattvArtha TIkAoMke sivAya - nahIM dikhalAI detI / inameMse pahaleke tIna nirgranthoM- pulAka bakuza aura kuzIla muniyoM - kA digambara muniyoMkI caryAke sAtha koI mela nahIM baiThatA / inake anvarthaka nAma, aura bhASyameM jo inake kharUpa batalAye haiM ve, inakI caryAko kAphI zithila prakaTa karate haiM / sarvArthasiddhikArane inake kharUpako kAphI sa~bhAlanekI koziza kI hai, parantu dUsare TIkAkAra zrutasAgarasUrine 'saMyamazruta' Adi sUtrakI vyAkhyA karate hue yaha svIkAra kiyA hai ki asamarthamuni zItakAlAdimeM vastrAdi bhI grahaNa kara sakate haiM aura ise kuzIlamunikI apekSAse bhagavatI ArAdhanAke anukUla bhI batalAyA hai| isa taraha unhoMne eka tarahase yApanIyoM kA hI mata mAna liyA hai jo apa vAdarUpase muniyoMko vastragrahaNakI vyavasthA detA hai| kahanekA abhiprAya yaha ki ye kuzIlAdi muni yApanIya sampradAyake anusAra hI nirgrantha kahalA sakate haiM aura sUtrakAra yApanIya haiN| 4- tattvArthake do sUtroM (a0 7, sU0 21-22) meM jo gRhasthoMke lie sAta uttaravrata yA zIla aura AThavIM mAraNAntikI sallekhanA sevanIya batalAI hai, so bhI digambarasampradAyakI dRSTise khaTakanevAlI hai| digvirati, dezavirati, anarthadaNDavirati, sAmAyika, proSadhopavAsa, upabhogaparibhogaparimANa aura atithisaMvibhAga ye sAta uttaravrata haiM / bhASyameM inako zIla to kahA hai parantu guNavata 1-pulAko niHsAra iti prarUDhaM loke / zabalaparyAyavAcI bkushshbdH| sAticArasvAJcaraNapaTaM zabalayati / aniyamitendriyAH kuzIlAH / 2-liGgaM dvividhaM dravyabhAvaliGgabhedAt / tatra bhAvaliGginaH paJca prakArA api nirgranthA bhavanti / dravyaliGginaH asamarthA maharSayaH zItakAlAdo kambalAdikaM gRhItvA na prakSAlayante na sIvyanti na prayatnAdikaM kurvanti aparakAle pariharantIti bhagavatI ArAdhanA proktAbhiprAyeNa kuzIlApekSayA vaktavyam / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] umAsvAtikA tattvArtha sUtra aura unakA sampradAya [ 145 aura zikSAtratarUpase inako do bhAgoM meM vibhakta nahIM kiyA / parantu digambarasampradAya ke agraNI AcArya kundakunda apane cAritra - pAhur3a meM digvirati, anarthadaNDavirati, aura bhogopabhogaparimANako tIna guNavrata aura sAmAyika, proSadhopavAsa, atithisaMvibhAga aura antasallekhanAko cAra zikSAvrata batalAkara sAta zIloMkI pUrti karate haiM / inameM dezaviratiko koI sthAna nahIM diyA aura usake badale meM sallekhanAko le liyA, jo tattvArtha meM sAta uttaravratoMke atirikta hai / zvetAmbarasampradAya ke aupapAtikasUtra meM bhI dezaviratiko sAta zIloMmeM ginAkara sallekhanAko alaga se sevanIya' batalAyA hai / " isa taraha yaha mata bheda spaSTa hI do sampradAyoMke matabhedako sUcita karatA hai aura paMDitavarya jugalakizorajI mukhtArakI vivecanAke anusAra isakA kAraNa apekSAbheda, viSayabheda, pratipAdakoMkI samajha Adi nahIM mAlUma hotA / digambarasampradAya kundakundakA anuyAyI hai; parantu Age calakara jaba tattvArthasUtra ko bhI usane apanA liyA taba ina guNatratoM aura zikSAvratoMke viSaya meM bar3I gar3abar3a maca gaI aura pichale granthakarttAoM meM se kisIne kundakundakA, kisIne umAkhAtikA aura kisIne donoMkA anusaraNa kiyA / kisI kisIne donoM ke samanvaya karanekA prayatna kiyA aura AcArya jinasenane to sAtakI jagaha ATha zIla mAna liye ! isa taraha sarvArthasiddhi-sammata sUtrapATha meM bhI aneka khaTakanevAlI bAteM maujUda haiM / kyA TIkAkAra yApanIyoMse paricita the ? bhASyake atirikta tattvArthakI jitanI TIkAyeM upalabdha haiM unameM sabase pahalI sarvArthasiddhi hai / isakA racanA - kAla vikramakI chaThI sadIkA prAraMbha hai| saMbhavataH isIke dvArA digambara - sampradAya tattvArthasUtra se paricita huA / isI taraha AcArya 1 - disavidisamANa paDhamaM aNatthadaMDassa vajaNaM vidiyaM / bhogopabhogaparimA iyameva guNavvayA tiNi // 25 // sAmAiyaM ca paDhamaM vidiyaM ca taheva posahaM bhaNiyaM / taiyaM atihIpujaM vatthaM salehA aMte // 26 // 2 - AgAradhammaM duvAlasavihaM Aikkhai, taM jahA paMca aNuvvayAI tiSNi guNavayAIM cattAri sikkhAvayAI / tiSNi guNavvayAI, taM jahA - aNatthadaNDaveramaNaM, disivvayaM, uvabhogaparibhogaparimANaM / cattAri sikkhAvayAI, taM jahA - sAmAiyaM, desAvagAsiyaM, posahovavAse, atihisaMvibhAge / apacchimA mAraNaMtiA saMlehaNA jUsaNArAhaNA / sU0 57 / 3 - dekho, 'jainAcAryoM kA zAsanabheda' pR0 41-64 / 4 - dekho, 'jainasAhitya aura itihAsa' pRSTha 115-20 // 3.1.19. Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146] bhAratIya vidyA [varSa 3 haribhadrakI adhUrI TIkA aura siddhasenagaNikI sampUrNa TIkAke dvArA zvetAmbarasampradAyameM tattvArtha aura usake bhASyako sthAna milaa| ina donoMkA hI samaya vikramakI 8-9 vIM zatAbdi hai| pichalI donoM TIkAyeM sarvArthasiddhi hI nahIM akalaMkadevakI prasiddha TIkA rAjavArtikake bhI bAdakI haiM aura jaisA ki paM0 paramAnandajI zAstrIne sapramANa siddha kiyA hai| unake karttAoMke sAmane sarvArthasiddhi aura rAjavArtika maujUda the / inake sivAya aisA jAna par3atA hai ki siddhasenagaNike sAmane aura bhI choTI moTI TIkAyeM rahI hoMgI; parantu saMbhavataH ve yApanIyoMkI hoMgI jaisA ki siddhasenakI ghRttike eka ullekhase prakaTa hotA hai|' ' jahA~taka hama jAnate haiM haribhadra aura siddhasenake samayameM uttara-pazcima bhAratameM yApanIya sampradAyake pratyakSa astitvakA koI pramANa nahIM hai| isalie unakA 1- yaha TIkA haribhadrane a0 5 sUtra 23 taka likhI thI aura zeSa yazobhadra aura unake ajJAta ziSyane siddhasenakI vRttikI hI prAyaH nakala karake pUrNa kI hai| zurUke adhyAyoMmeM bhI yatra tatra siddhasenavRttike aMza milate haiN| 2- dekho, hindI 'tattvArthasUtra'kI bhUmikA pR. 50 / 3- dekho, anekAnta varSa 3, aMka 11meM "siddhasenake sAmane sa0 si. aura raajvaartik'| 4-dekho, hindI 'tattvArthasUtra'kI bhUmikA pR0 51 / 5- dekho, AThaveM adhyAyake antima sUtrakI vRtti, jisameM kahA hai ki kucha loga samyaktva, hAsya, rati, puruSavedako puNya prakRti mAnate haiM, jo iSTa nahIM hai. -- samyaktva-hAsya - rati-dhavavedAnAM punnytaamushntyeke| na tathA punastadiSTaM mohatvAddezaghAtitvAt // . aura phira 'aparastvAha' kahakara nIce likhI pA~ca kArikAyeM dI haiM jinameM ukta prakRtiyoMkA puNyatva pratipAdana kiyA hai aura bhASyakA 'sarva caitadaSTavidhaM karma puNyaM pApaM ca' aMza uddhRta karake sUtrako bhASyAnukUla batalAyA hai rati- samyaktva-hAsyAnAM puMvedasya ca puNyatAm / mohanIyamiti bhrAtyA kecinnecchanti tacca na // 'sarvamaSTavidhaM kama puNyaM pApaM ca' nivRtam / kiM karmavyatiriktaM syAdyasya puNyatvamiSyatAm // 'zubhAyurnAmagotrANi sadvedyaM' ceti cenmatam / samyaktvAdi tathaivAstu prasAdanamihAtmanaH // puNyaM prItikaraM sA ca samyaktvAdiSu pudglaa| mohatvaM tu bhavAbandhyakAraNAdupadarzitam // moho rAgaH sa ca sneho, bhaktirAgaH sa cArhati / rAgasyAsya prazastatvAnmohatvenApi mohatA // .. isase sApha samajhameM AtA hai ki siddhasenake sAmane kisI yApanIya vidvAnkI hI koI tattvArthavRtti thI jisameMse ukta kArikAyeM uddhRta kI haiM aura usa vRttikArake sAmane'sadvedya zubhAyurnAmagotrANi puNyaM' sUtra jisameM hai, aisA sUtra-pATha bhI thaa| yaha vRtti sarvArthasiddhise pahalekI bhI ho sakatI hai| Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] umAkhAtikA tattvArtha sUtra aura unakA sampradAya [147 yApanIyoMse sAkSAt sambandha to rahA nahIM hogA, kevala unake sAhityase paricaya hogA parantu usa sAhityakI saiddhAntika dRSTi se zvetAmbarasampradAyake sAtha itanI adhika samAnatA hai aura itanI kama bhinnatA hai ki vaha sahasA samajhameM nahIM A sktii| isalie ukta TIkAkAroMne bhASyakArako apane hI sampradAyakA uccainAgarazAkhAkA vAcaka samajha liyA hogaa| parantu cUMki siddhasenagaNi kaTTara Agamika the, isalie unheM bhASyameM jahA~ kahIM Agama-virodha dikhalAI diyA hai vahA~ ve use spaSTarUpase prakaTa karanese bhI nahIM cUke haiM, parantu isake lie unhoMne sUtrapATha yA bhASyameM koI hastakSepa nahIM kiyA hai| "umAsvAti vAcakamukhya haiM, vAcaka to pUrvoke jJAtA hote haiM, unhoMne aisA AgamavirodhI kaise likha diyA, yahA~ avazya hI kisI durvidagdhane bhASyako naSTa kara diyA hai"| unake isa tarahake vAkyoMse pratIta hotA hai ki ve bhASyakArako apane hI sampradAyakA samajhate the / 'vAcaka' padavI bhI zvetAmbara sampradAyameM pahale pracalita thI / parantu AcArya pUjyapAda yApanIya sampradAyase avazya paricita rahe hoNge| kyoMki dakSiNa aura karnATakameM unase pahale, cauthI pA~cavIM sadIse lekara unase bahuta bAda pandrahavIM sadI taka yaha sampradAya jIvita rahA hai| kadambavaMzI rAjAoMke dAnapatroM meM, jo pA~cavIM zatAbdike anumAna kiye gaye haiM, yApanIyoMko jamIna dAna kI gaI hai| unhIM ke eka aura dAnapatrase mAlUma hotA hai ki usa samaya digambara tathA yApanIya pAsa pAsa bhI rahate the aura unheM eka sAtha eka prAmake hisse dAna kiye gaye haiN| yApanIyoMkI 'bhagavatI ArAdhanA' pUjyapAdake 1- kAgavAr3eke jainamandirake bhauhiremeM za0 saM0 1316 (vi0 saM0 1451) kA yApanIyasaMghake dharmakIrti aura nAgacandrakA samAdhi-lekha hai / inake guru nemicandrako tuluvarAjyakA sthApaka batalAyA hai|-(baambe yUnIvarsiTI jarnala, maI 1933kA 'yApanIya saMgha' nAmaka lekha) 2-dekho, rAyala eziyATika sosAiTI bAmbe brAMca jarnala naM0 34, jilda 12 aura jainahitaiSI bhAga 14, aMka 7-8 / ye dAnapatra karajaghI (dhAravAr3a)meM mile the / kadambavaMzake zrImRgezavarmAkA eka aura dAnapatra iMDiyana e. ji. 6, pR0 25 - 26 meM chapA hai jisameM kumAradatta Adi yApanIya muniyoMko grAma-dAna kiyA gayA hai| .. 3- dekho 'anekAnta' bhAga 7 aMka 1-2meM merA likhA huA 'kUrcakoMkA sampradAya / ' aura iMDiyana e0 jilda 6, pR0 24-25 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 ] bhAratIya vidyA [ varSa 3 pahale kI aura usakI vijayodayA TIkA bAdakI likhI huI hai / zAkaTAyana vyAkaraNa aura strImukti - kevalibhuktiprakaraNa amoghavarSa prathama ke samaya meM vikramakI navIM zatAbdike prAraMbhake haiM / isa samaya ke aura isase pehaleke aura bhI kaI dAna-patra mile haiM, jinameM yApanIyoMko grAma yA bhUmi dAna kI gaI hai / garaja yaha ki pUjyapAda ke samaya meM yaha eka sajIva sampradAya thA / isalie unheM unakA aura unake sAhityakA sAkSAt paricaya na rahA ho yaha nahIM kahA jA sakatA / sUtrapAThakA saMzodhita saMskaraNa usa samaya tattvArthasUtra aura bhASyakI karnATakake yApanIyoMmeM avazya prasiddhiM rahI hogI aura usakA paThana-pAThana bhI hotA hogA / use dekhakara AcArya pUjyapAda ke hRdaya meM yaha bhAvanA uThanA svAbhAvika hai ki isa tarahakA sundara grantha hamAre sampradAya meM bhI hotA to kitanA acchA hotA / pANini vyAkaraNako par3hakara jisa taraha unhoMne jainasAhitya meM eka vyAkaraNa-granthakI kamI mahasUsa kI aura usakI pUrti usIke anukaraNapara 'jainendra' kI racanA karake kI, usI taraha yadi yApanIyoMke tattvArthasUtra aura bhASyakI kamIkI pUrti unhoMne sarvArthasiddhi TIkA likhakara kI ho, to koI Azcarya nahIM / tAmrAcAryoMke samAna bhASya kI TIkA to ve kara nahIM sakate the kyoMki usameM saikar3oM sthala aise haiM jo unake siddhAntoMse viruddha jAte haiM aura kisI taraha anukUla nahIM banAye jA sakate / isalie eka svataMtra TIkA likhanese hI unakI icchA kI pUrti ho sakatI thI / sarvArthasiddhikA sUtra- pATha bhI hamArI samajhameM umAkhAtike sUtra - pAThako thor3A-sA saMzodhana parivartana karake taiyAra kiyA gayA hai - kevala utane hI sUtroMmeM pharka 1 - dekho, pRthvIkoMgaNi mahArAjakA zrIpura ( dhAravAr3a ) ke lokatilaka jainamandirako diyA huA za0 saM0 698 kA dAnapatra ( iMDiyana eNTikverI 2 - 156 - 59 ) aura dvi prabhUtavarSakA mAnyapura (maisUra) ke zilAgrAma jinAlayako diyA huA za0 saM0 735kA dAnapatra / ( - iM0 e0 jilda 12 pR0 13 - 16 ) 5 - dekho, satyAzrayavallabhakA za0 saM0 411 kA yApanIya kAkopalAmnAyake jinanandimuniko 'tribhuvanatilaka' mandira ke lie diyA huA dAnapatra ( I0e0 jilda 7, pR0209) / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1 ] umAsvAtikA tattvArtha sUtra aura unakA sampradAya [149 karake jo digambarasampradAya ke sAtha bilakula hI mela nahIM khAte the athavA jina jinameM kucha truTiyA~ najara AtI thIM / ' sUtrapATha saMzodhana aura parivartanakA aisA hI eka udAharaNa pUjyapAdake hI jainendra (vyAkaraNa) sUtra - pAThakA hamAre sAmane hai / tattvArthake hI samAna 'jainendra ' ke bhI do sUtra pATha pracalita haiM / eka pUjyapAdakRta asalI sUtra-pATha jisapara 1 - upalabdha TIkAoMse mAlUma hotA hai ki mUla sUtra - pATha meM unase pahale hI bahutase pAThAntara pracalita the / ina pAThAntaroMkI thor3I bahuta carcA prAyaH sabhI TIkAkAroMne kI hai / sarvArthasiddhi meM do hI pAThAntaroMkA ullekha hai, rAjavArtika meM usase kucha adhika pAThAntaroMkI carcA hai aura siddhasenakI vRttimeM to bIsoM pAThAntaroMkI AlocanA hai / jaise - a0 2 sU0 9,19,24,37,49, a0 5, sU0 2,3, a0 7 sU0 3,23 Adi / adhika pAThAntara bhASya pratiyoMke kAraNa hue jAna par3ate haiM / kyoMki hastalikhita pratiyoM meM mUla aura bhASya lagAtAra - raniMga - likhe rahate haiM / unameM kahA~ taka sUtra- pATha hai aura kahA~se bhASya- pATha zurU hotA hai, yaha jaldI aura sugamatA se samajha meM nahIM A sakatA / isalie bahuta se sUtra bhASyameM mila gaye haiM aura bahuta se bhASya- vAkya sUtra samajha liye gaye haiM / isake sivAya lipikartAoMkI kRpAse bhASyapATha meM bhI bahutase pAThAntara aura golamAla hote rahe haiM / jaise a0 4 sU0 38 ke bhASya meM 'ajaghanyotkRSTA sarvArthasiddha iti' yaha pATha haribhadrako nahIM milaa| siddhasenakI vRttimeM a0 5, sU0 29kA bhASya 3 - 4 paMktiyoMkA hai jaba ki haribhadrakI vRtti meM 25-26 paMktiyoMkA / isI taraha a0 2ke antima sUtrake bhASyameM jahA~ siddhasenako 'ebhya aupapAtikacaramadehAsaMkhyeyavarSAyurbhyaH' pATha milA hai vahA~ haribhadrako "ebhya aupapAtikacaramadehottamapuruSAsaMkhyeyavarSAyurbhyaH" aura pUrvokta pATha meM 'uttamapuruSA' na honese siddhasenane sUtrameM hI uttamapuruSa hone na honekA sandeha kiyA hai - " ato bhASyAdeva sandehaH / " jarUrata isa bAtakI hai ki mUla aura bhASyakI adhika se adhika prAcIna pratiyA~ saMgraha kI jAya~, unameM jitane pATha-bheda milate haiM ve saba chA~Te jAyeM aura phira una sabapara TIkAoMkI pAThabhedasambandhI carcAko sAmane rakhakara bArIkI se vicAra kiyA jaay| isa prayatnase donoM sampradAyoMke jina jina sUtroMmeM sAdhAraNa zAbdika antara haiM, ve to eka jaise hI siddha ho jAya~ge aura zeSa sUtroMke viSaya meM yaha patA laga jAyagA ki unameM se kisa kisameM matabhedake kAraNa bhinnatA huI hai aura kisa kisameM truTiyoM ke kAraNa ucita saMzodhana yA parivartana kiyA gayA hai aura kauna kauna sUtra bistAra ke abhiprAyase yA jarUrata samajhakara bar3hAye gaye haiM / vistAra ke abhiprAya se bar3hAye gaye sUtroMkI carcA siddhasenane tIsare adhyAyake 11 veM sUtrakI TIkAmeM kI hai - " apare punarvidvAMso'ti bahUni svayaM viracayyAsminprastAve sUtrANyaM * dhIyate vistaradarzanAbhiprAyeNa / " aura isI sUtrakA bhASya-vAkya hai - "tatra paMcayojana - zatAni SaDviMzatiSaTcaikonaviMzatibhAgA bharataviSkaMbhaH / " isapara likhA hai- "apare tvidameva bhASyavAkyaM sUtrIkRtyAdhIyate / " Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 ] bhAratIya vidyA [ varSa 3 mahAvRtti, paMcavastu aura zabdAMbhojabhAskara Adi aneka TIkAgrantha likhe gaye haiM; dUsarA guNanandikRta sUtrapATha jisapara prakriyA, zabdArNavacandrikA Adi TIkAyeM milatI haiN| pahale sUtrapATha meM lagabhaga tIna hajAra aura dUsaremeM lagabhaga saiMtIsa sau sUtra haiM / phira bhI donoMke adhikAMza sUtra samAna haiM, donoMkA prAraMbhika maMgalAcaraNa eka hai aura donoMke karttAoMkA nAma bhI TIkAkAroMne devanandi yA pUjyapAda likhA hai, sirpha dUsareko 'guNanandi - tAnitavapuH' vizeSaNa diyA gayA hai / ' aura eka hI sUtra - pAThase yApanIyoM, digambaroM aura zvetAmbaroMke hI samAna apane apane siddhAntoMke pratipAdana karanekA dUsarA udAharaNa 'brahmasUtra' kA hai jisapara zaMkara, nimbArka, madhya, rAmAnuja aura vallabha Adi pA~ca chaha AcAryoMne dvaita, advaita, viziSTAdvaita Adi siddhAntoMkA pratipAdana karanevAle judA judA bhASya likhe haiM / unake sUtrapAThoMmeM bhI bhinnatA hai / kaI sUtra aise haiM jinheM eka mAnatA hai, dUsarA nahIM mAnatA, aura kaIke zabdoM meM bhI nyUnAdhikya hai / sarvArthasiddhi TIkA meM usake karttAne do pAThAntaroMkA nirdeza kiyA hai / ' yadyapi ye pAThAntara bilkula sAdhAraNa se haiM, unase koI bar3A mata-bheda prakaTa nahIM hotA hai; phira bhI kucha vidvAn unake kAraNa yaha anumAna karate haiM ki sarvArthasiddhise pahale bhI digambaramAnya sUtrapATha rahA hogA, tabhI to ye pAThAntara diye gaye haiM / arthAt unake mata se isa sUtrapATha ke karttA svayaM pUjyapAda nahIM ho sakate / : yadyapi abhItaka vAcaka umAkhAtikA samaya ThIka nirNIta nahIM hai; phira bhI moTe taurapara unake aura pUjyapAda ke bIca Der3ha do sau varSakA antara avazya hai / isa lambe samaya meM unake tattvArthasUtra aura bhASyakI bIsoM pratilipiyA~ huI hoMgI aura unapara choTe moTe TIkA-TippaNagrantha bhI likhe gaye hoNge| ina pratilipiyoM aura TIkA-TippaNoMse aneka pAThAntaroMkI sRSTi ho sakatI hai aura unhIM meM se 1 - dekho, 'jaina sAhitya aura itihAsa' meM 'devanandi aura jainendravyAkaraNa' zIrSaka lekha pR0 100-6 / 2 - pahale adhyAyakA 16 vA~ sUtra - " bahubahuvidhakSiprAniH sRtAnuktadhruvANAM setarANAm / " - apareSAM kSipraniHsRta iti pAThaH / dUsare adhyAyakA 53vA~ sUtra - aupapAtikacaramottama dehA'saMkhyeyavarSAyuSo'napavartyAyuSaH ' : "- caramadehA iti vA pAThaH / 13- ye TIkA-TippaNa yApanIya vidvAnoMke hI hoMge, digambara - zvetAmbaroMke nahIM / siddhasenane AThaveM adhyAyake anta meM 'aparastvAha' kahakara jo kArikAyeM uddhRta kI haiM ve nizvayase kisI yApanIya - TIkAkI haiM / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] umAsvAtikA tattvArtha sUtra aura unakA sampradAya [ 151 ukta do pAThAntaroM kA bhI ullekha pUjyapAda svAmI kara sakate haiM / siddhasenagaNine apanI bhASyavRttimeM isa tarahake aneka pATha-bhedoMkI carcA kI hai| isake sivAya bhASyakI pratilipiyoM para se bhI ina sAdhAraNa pAThAntaroMkA janma ho sakatA hai / ataeva kevala ukta pAThAntaroMke kAraNa AcArya pUjyapAdadvArA saMzodhita pAThake taiyAra honekI saMbhAvanAkA virodha nahIM kiyA jA sakatA / phira bhI yadi yahI mAna liyA jAya ki pUjyapAdako yaha sUtrapATha jyoMkA tyoM milA thA, svayaM unhoMne isakA saMskAra nahIM kiyA, aura yadi yaha bhI nizcita ho jAya ki siddhasenane jisa yApanIya-vRttikI kArikAyeM 'aparastvAha' kahakara uddhRta kI haiM, vaha sarvArthasiddhise pahale kI hai, bAdakI nahIM, to bhI hamAreM nirNaya meM koI bAdhA nahIM AyagI / itanA hI aura kahanA hogA ki ise svayaM unhoMne nahIM kintu unake pUrvavartI kisI dUsare digambarAcAryane saMzodhita kiyA hogA aura yaha vAcaka umAsvAtike mUla sUtra - pAThakA hI digambara saMskaraNa hai 1 *** 1 - kecidabhidadhate - nAsti sUtrakArasyottamapuruSagrahaNamiti / katham / ye kilA carama - dehAste niyamata evottamA bhavanti / uttamAstu caramadehatvena bhAjyA vAsudevAdaya iti / tasmAdanArthamuttamapuruSagrahaNamiti / a0 2-53 / 2 - rAyacandrazAstramAlA dvArA prakAzita aura RSabhadeva ke0 saM0 dvArA prakAzita bhASyapAThameM chapA hai - "anizritamavagRhNAti / nizritamavagRhNAti / " aura devacanda lAlabhAI ke saMskaraNameM chapA hai- "nizritamavagRhNAti / anizritamavagRhNAti / " bhinna bhinna pothiyoM meM ina donoM pAThoM kI upasthitimeM kahA jA sakatA hai ki "apareSAM kSipraniHsRta iti pAThaH / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsiddhasena divAkaranA samayano prazna * le0 - AcArya paM0 zrIsukhalAlajI saMghavI . I AjathI lagabhaga bAra varSa pahelA jyAre sanmatitarkanuM gujarAtI bhASAntara gujarAta vidyApITha taraphathI prasiddha thayuM vyAre meM tenI prastAvanAmAM sanmatitarkanA kurtA siddhasena divAkaranA samayano prazna carthyo hato / temAM jUnA maLI AvatA prabandho, paramparAgata mAnyatA ane sAhityika ullekhone AdhAre meM siddhasenano jIvanakAla vikramanI paMcama zatAbdI siddha karyo hato / pyAra bAda jyAre eja sammatitarkanA gujarAtI bhASAntarano iMgrejI anuvAda zrI zre0 jaina konpharansa taraphathI prasiddha thayo tyAre AjathI lagabhaga 6 varSa pahelAM pharI meM e iMgrejI anuvAdanA phoravarDamA siddhasenanA samaya viSeno prazna pharI vicAravAnI sUcanA e dRSTi kahatI ke te vakhate navA prasiddhimAM AvelA keTalAka bauddha grantho jotAM mane ema lAgeluM ke kadAca siddhasenano samaya pAMcamI zatAbdIne badale chaThI ke sAtamI sudhI laMbA / paraMtu tyAra bAda A vicArAspada praznane lagatAM keTalAMka balavat pramANo maLI AvyAM che je UparathI have ema mAnavAne kAraNa che ke siddhasena divAkarano samaya mArI prathamanI kalpanA ane gaveSaNA pramANe vikramanI pAMcamI zatAbdIja vadhAre saMgata che / e navA maLI Avela pramANone AdhAreja ahiM TraMkamA carcA karavA dhArUM chaM / suprasiddha yAkinIsUnu haribhadrasUrino samaya sunirNIta karavAnuM mAna dharAvanAra AcArya zrIjinavijayajIe ja Agamadhara ane mahAbhASyakAra zrIjinabhadragaNi kSamAzramaNanA saMdigdha samayane nizcita koTimAM mUkavAnuM mAna prApta karyu che / teo be 1 varSa pahelA jyAre jesalabheranA prAcIna jaina jJAnabhaNDAro jovA ane temAMdhI sAmagrI meLavAvA gayA tyAre temane tyAMthI zrIjinabhadragaNinA vizeSAvazyaka mahAbhASyanI eka ati prAcIna likhita prati jovA maLI / tene aMte te granthano racanAkAla granthakAre pote ja Apelo che / tadanusAra te grantha vikrama saMvat 666mAM kAThiyAvADa valabhImAM samApta thayo che / eTale ke jinabhadragaNi vikramanA sAtamA saikAnA uttarArdhamA vidyamAna hatA / jinabhadra mahAbhASyakAra kahevAya che ane temaNe ekAdhika Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] zrIsiddhasena divAkaranA samayano prazna [153 mahAbhASyo racyAM che jemAMthI vizeSAvazyakabhASya to temano Akara tema ja sarvazAstrasaMdohanarUpa gaMbhIra grantha cha / anya granthonI racanA sAthe AvA vistRta, gaMbhIra ane paripakka granthanI racanA tema ja sAdhujIvana-sulabha AyuSyano vicAra karatAM ema lAge che ke kSamAzramaNajIno jIvanakAla vikramanA chaThA saikAnA aMtima bhAgathI sAtamA saikAnA trIjA pAda sudhI laMbAelo hoya to e vizeSa saMbhavita cha / jinabhadra kSamAzramaNe potAnA e mahAn granthamAM ane laghu grantha vizeSaNavatImAM siddhasena divAkaranA upayogAbheda-vAdanI temaja divAkaranI kRti sanmatitarkanA TIkAkAra mallavAdInA upayogayogapadya-vAdanI vistRta samAlocanA karI che / A UparathI eTaluM to siddha che ke mallavAdI ane siddhasena divAkara e banne jinabhadragaNi karatAM anukrame pUrva ane pUrvatara cha / e paurvAparya keTalaM hovu joie eja ahiM vicAraNIya che / mallavAdInA dvAdazAranayacakranA vinaSTa mUlanAM je pratIko tenA vistRta TIkAgranthamAM maLe che temAM divAkaranuM sUcana che paNa jinabhadragaNirnu sUcana nthii| eTale mallavAdI jinabhadragaNi karatAM pahelAM thayA che ema phalita thAya che / mallavAdIe siddhasena divAkaranA sanmatitarka Upara TIkA racelI jeno nirdeza AcArya haribhadra kare che / eTale siddhasena mallavAdI karatAM pUrvavartI che e paNa svataHsiddha ch| mallavAdIne vikramanA chaTThA saikAnA pUrvArdhamAM mAnIe to siddhasena divAkarano samaya je pAMcamI zatAbdI dhAravAmAM Avelo te vadhAre saMgata lAge che| vadhAre saMgata kahevAnA pakSamA bIjuM paNa sabala pramANa che ane te pUjyapAda devanaMdIe karela vizvasta ullekhornu / devanaMdIe potAnA jainendravyAkaraNamAM 'vetteH siddhasenasya' e sUtramA siddhasenano matavizeSa noMdhyo che / te e che ke siddhasenanA mata pramANe 'vid' dhAtune 'yU' Agama thAya che; bhale te sakarmaka paNa hoya / devanaMdIno A ullekha bilakula sAco cha, kemake divAkaranI je kAMi thoDIka saMskRta kRtio bacI che temAMthI temanI navamI batrIzInA 22mAM padyamA 'vidrate' evo '' AgamavAlo prayoga maLe cha / anya vaiyAkaraNo 'sam' upasargapUrvaka ane akarmaka vid dhAtune '' Agama svIkAre che tyAre siddhasene anupasarga ane sakarmaka 'vid' dhAtuno 'ra' AgamavALo prayoga karyo che / ATalI vilakSaNatAnI noMdha devanaMdIe lodhI e temanuM bahuzrutatva ane cAturya kahevAya / vaLI devanaMdI pUjyapAdanI manAtI sarvArthasiddhi nAmanI tattvArthasUtra UparanI TIkAnA saptama adhyAyanA 13mA 3.1.20. Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 ] bhAratIya vidyA [varSa 3 sUtramA "uktaM ca" zabda sAthe siddhasena divAkaranA eka padyano aMza uddhRta thaelo maLe che "uktaM ca - viyojayati cAsubhirna ca vadhena saMyujyate / " je padya temanI trIjI batrIzInA 16mAM zlokamAM Ave che / te AkhaM padya A pramANe che viyojayati cAsubhirna ca vadhena saMyujyate, zivaM ca na paromardapu (p)russsmRtervidyte| vadhAyatanamabhyupaiti ca parAnna nighnannapi, tvayA'yamatidurgamaH pratha(za)maheturudyotitaH // 16 // devanaMdI digambara paramparAnA pakSapAtI suvidvAn che jyAre siddhasena divAkara zvetAmbara paramparAnA samarthaka AcArya cha / te vakhatanA kaTokaTIvALA sAmpradAyika vaLaNono vicAra karatAM ema mAnavAnuM prApta thAya che ke eka sampradAyanA game tevA suvidvAnnI kRtine bIjA virodhI sampradAyamAM sAdara praveza pAmatA amuka cokkasa samaya lAge ja / - pUjyapAda devanaMdIno je samaya atyAre mAnavAmAM Ave che te mArI dRSTie to pharI UMDI vicAraNA mAge ja che / chatAM atyAranI mAnyatA pramANe e samaya vikramanI chaThI zatAbdInu pUrvArdha cha / eTale ke pAMcamA saikAnA amuka bhAgathI chaThA saikAnA amuka bhAga lagI pUjyapAdano samaya laMbAya che / pUjyapAde divAkaranAM granthonuM kareluM sUkSma avagAhana ane digambara paraMparAmAM e granthonI jAmelI pratiSThA e badhuM jotAM Upara je siddhasena divAkaranI pAMcamI zatAbdImAM hovAnI vAtane vadhAre saMgata kahI che teno yogya rIte khulAso thaI jAya che / divAkarane devanaMdIthI pUrvavartI ke devanaMdInA vRddhasamakAlIna mAnIe toya temano jIvana samaya pAMcamI zatAbdIthI arvAcIna Tharato nthii| tethI meM je mArA sanmatitarkanA gujarAtI bhASAntaramA dhAraNA bAMdhelI te ja vadhAre salyanI najIka che ane iMgrejI phoravarDamAM je navI sUcanA karelI te nirAdhAra Thare cha / pUjyapAdanI sarvArthasiddhimAthI divAkaranA padyAMzanuM avataraNa meLavI ApavA badala huM paM. mahendrakumArajI nyAyAcAryano AbhArI chu / * * Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi abdula rahamAnakRta sandezarAsaka [eka avalokana] | le0 - adhyApaka zrIyuta paM0 becaradAsa jI0 dozI AcArya zrIjinavijayajI dvArA je anekAneka apUrva ane vividha viSayovALA "saMskRta, prAkRta, apabhraMza, prAcIna gujarAtI Adi bhASAnA grantho atyAre saMzodhita-saMpAdita thaI prakaTa thavA taiyAra thaI rahyA che, temAM eka 'sandezarAsaka' nAmano paNa apUrva grantha che. e apabhraMza bhASAmAM racAelI eka sundara kAvyakRti 2. vaLI vadhAre viziSTatA to enI e che ke eno kartA eka abdula rahamAna nAmano koI bhAratIyetara kavi che je dharmathI kadAca islAmano anuyAyI hoya. saMkSipta saMskRta TippaNI tema ja 3-4 jUnI pratonAM bahuvidha pAThAntaro AdithI samalaMkRta thaI thoDA ja samayamA e grantha prakaTa thavAno che. e mULa granthanAM chapAelA pRSTho gujarAtIbhASA viSenA mArA yunivarsiTInAM vyAkhyAno tayAra karatI vakhate, mArI vinaMtithI AcAryazrIe mane teno upayoga karavA mATe mokalI ApyAM hatAM ane sAthe e granthanA avalokanathI mane je vicAro sphurI Ave tenI eka noMdha paNa lakhI mokalavA teozrIe mane jaNAbyuM hatuM. e kRtinA avalokanarUpe eka nAnakaDo nibandha ja mArAthI lakhAI gayo je AcAryazrInI icchAnusAra A nIce prakaTa karavAmAM Ave che. A nibaMdhamAM vaktavyanI kramayojanA A pramANe che(1) zRGgAra rasanuM sthAna (2) saMdezarAsaka ane meghadUta (3) rAsano racanAkrama ane tenuM vastu (4) rAsakAranuM racanAkauzala ane namratA (5) rAsakArano paricaya, rAsakAranAM nAma, pitA, kula ane deza 6) A rAsanuM nAma ane rAsanI bhASA (7) rAsakArano samaya (8) rAsa aparanuM sAhitya-Tippanaka ane avacUrikA (9) rAsanA chaMdo (10) rAsanAM pAThAMtaro ane prato saMsAramA kusumazara paMcabANa kAmadeva cakravartInuM sAmrAjya prabaLamAM prabaLa che. je, saMsAra AkhAne vaza karI zake che te paNa kAmadeva pAse to (1) 'gulAma' ja hoya che. jagatamAM nAnuM ke moTuM koI paNa prANI evaM zRGgAra rasa, nathI je kAmadevanI AjJAne vaza na hoya- vanaspati jevaM mUDhatama ane sthAna mAnava jevU paMDitavara jaMtu e banne kAmadevane, jotAMja tharatharI UThe che. Ama che mATe ja manue kaDyu che ke 'pravRttireSA bhUtAnAM nivRttistu Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156] bhAratIya vidyA [varSa 3 mahAphalA' -(manusmRti) sarva iMdriyonI tRpti dvArA manamA je ullAsa Ave chai te 'bhRGgAra' nI vyAkhyAmAM samAI zake. zRMgAranAM bAhya sAdhano aneka che ane bhautika sukhanI AsaktimAM zRMgArarnu mULa che. 'Asakti' nuM bIjaM nAma 'kAma' 'vAsanA' paNa che. krodha, mAna, mAyA ane lobha e badhAM bhAsaktinAM saMtAno cha. evo koIka ja virala mahAsamartha mAnava maLaze je Asaktine vaza na hoya. bAkI jati jogI brAhmaNa zramaNa bhikSu kavi paMDita muni saMnyAsI phakIra bAla yuvAna vRddha rogI ema samasta manuSyomAM koIne koI prakAre zaMgAranI cyApti dekhAya che ne dekhAvAnI. A rIte sArA brahmAMDamA pradhAnataH eka zaMgAra rasa ja prasarelo che. bIjA hAsya, karuNA, raudra, vIra, bhayAnaka, bIbhatsa, adbhuta ane zAMta e badhA raso paNa jagatamAM vyApelA che; paraMtu zaMgAranI apekSAe emanI vyApti maryAdita che. vaLI, 'zAMta' sivAyanA e hAsyAdika raso paNa koI apekSAe zRMgAra mUlaka hoya che vA zRMgAranA DALAM pAMkhaDAM jevAM hoya che. ArIte jagatamA vyApakatAnI apekSAe sarva rasomAM zRMga-zikhara-samAna eka zRMgAra-kAma-ja che. Ama che tethI to vAtsyAyana jevA munie paNa 'kAmazAstra'nI racanA karI. saMskRta ke prAkRta sAhityamAM, gadya vA padya evA kAvyasAhityamAM, pradhAnataH 'zaMgArarasa'nI vyAptibharatI-AvelI che. zRMgArapradhAna kavitA karanAra kavi Upara keTalAka, 'caritrahIna' mo AkSepa karavA taiyAra thAya che; paraMtu kharI rIte tema nathI. kavi to brahmAMDanIsamAjanI-paristhitino pratibiMbaka che. je sthiti samAjamA pradhAnataH pravartatI hoya te ja, tenI kavitAnA ArisAmAM jhabake. kAlidAsa ke jagannAtha e badhA to gRhasthAzramI kavio hatA; paraMtu je kAvyo, virakta tapasvI evA jaina muni vA bauddha bhikSuoe racelAM che temAM paNa kAlidAsAdikane TapI jAya evAM zRMgAramaya citraNo hai. eTale ema thavAnaM kAraNa kevala zrRMgAra-pradhAna lokasthiti che. prastuta rAsamAM paNa brahmAMDano pradhAna nAda zRMgAra varNavAyelo che. rAsakAre potAnA abhimata zaMgAranA citraNamATe eka virahavatI nAyikA, saMdezavAhaka pathika tathA pravAse gayelo nAyikAno pati-evI tripuTInI bhittino Azraya laI pachI emAM RtuvarNana vagerenA raMgo pUrI rAsane bhabhakadAra banAvelo che. prAcIna samayamA khepiyAo ke ghaDIe jojanagAmI sAMDhaNInA asvAro saMdezo lAvavA laI javAna kAma karatA. e khepiyA vageremAM gatizakti (2) prabaLa rahetI. vegavAlI gativALo haMsa, damayaMtIno saMdezo naLa pAse saMdezarAsaka laI gayo che jenuM varNana zrIharSe naiSadhamAM ApeluM che. pakSiomAM saMdeza ___ ane vahananuM sAmarthya, jo emane keLavavAmAM Ave to, jarUra pragaTI zake che. meghadUta pArevAM vagere pakSio e dRSTie keTalA mahattvanA che e vartamAnayuddha dvArA ApaNane pratIta thaI gayuM che. saMskRta sAhityamA mAtra saMdezo mokalavA mATeja sarvataH prathama kavi kAlidAse 'meghadUta' racyu. pachI to bIjAM evAM pavanadUta vagere 'dUta kAvyo' racAyAM. meghadUtamAM saMdezo mokalanAra zApabhraSTa yakSa che, saMdezo laI janAra megha che ane saMdezo meLavanAra virahiNI yakSavanitA che. saMdezarAsakamAM saMdezo mokalanAra, koI dhana kamAvA janAra vepArInI, virahiNI patnI che, saMdezo laI janAra Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] kavi abdula rahamAnakRta sandezarAsaka [157 eka pathika cha bhane saMdezo meLavanAra te virahiNIno pati che. megha eka gatimAna padArtha che paraMtu te dvArA saMdezo pahoMcADavo e kevaLa kavitA gaNAya. tyAre A rAsamA saMdeza pahoMcADanArarUpe pathikane kalpatA kadhie kavitA dvArA vAstavikatAne batAvI che. meghadUta ane prastuta rAsa e banne saMdezo mokalavAnAM kAvyo che. meghadUtanuM varNana manovijJAnanI dRSTie ane rasazAstranI dRSTie vizeSa utkarSaprApta che, paraMtu te kevaLa paMDitabhogya che. tyAre nAyikAnA ane pathikanI vRttinA bhAvone vyakta karatuM A saMdezarAsakanI kavitAnuM varNana joke sIdhuM ane sarala che chatAM te lokabhogya che e tenI vizeSatA che. meghadUtamA yakSa meghane saMdezo kahyo vagere varNavyuM che paraMtu te megha, 'e yakSapatnIne maLyo ane pachI zuM thayu' e badhI hakIkato kavinA hRdayamAMja rahI gaI che; tyAre ArAsamAM to chelle e virahiNI ane teno pati banne eka bIjA maLI gayA cha ane te paNa pathikano saMdezo pahoMcatA pahelAMja arthAt saMdezo ApIne virahiNI patnI pathikane vaLAvIne pAchI vaLe che eTalAmA teno pati AvI pahoMce che. e rIte meghadUtanA aMta ane A rAsanA aMtamAM tAratamya cha- meghadUtanA aMtamAM yakSanI iSTa siddhi kavinA manamA che tyAre A rAsanA aMtamAM saMdezo mokalanAranI iSTasiddhi pratyakSa citrita che. rAsakAra virahiNIdvArA kahe che ke jalarahiya meha saMtavia kAi, kima koila kalarau sahaNa jAi / . ramaNIyaNa rasthihi paribhamaMti, tUrAravi tihuyaNa bahirayaMti // 218 1 A padyono anukrame A pramANe artha che: pANI vagaranA megha kAyAne saMtApa Ape che, koyalano kalarava kema karIne sahyo jAya / ramaNIgaNa rathyAomAM- zerIomAM - paribhramaNa kare che, ane vAdyonA avAjavaDe tribhuvanane bheruM banAve che // 218 cAcaramAM-khullA cokamAM ke cAra mArgo jyAM bhegA thAya che, tyAM apUrva vasaMtasamayamAM gItadhvani ane tAladhvani sAthe nibiDa hArane paherelI, mekhalAnI ghUgharIono raNajhaNATa karatI ane cAre bAju khelatI evI yuvatio nAce che. ("cAcaramA rahenArA loko tAla tathA dhvani karIne pUrvoka yuvatio sAthe nAce che" -Tippanakano arth)|| 219 A vasaMta RtumAM navayauvanavALI yuvatio gAje che, ema meM patine pAmavAnI-utkaMThAne lIdhe ukta gAthA kahI che // 220 __ AvA vasaMta samayamAM (ke jyAre loko rasapUrNa -- rasathI taraboLa banelA che) mArA Upara kaMdarpa potAnAM bANo pheMke che ane mArA hRdayane adhika saMtApe che // 221 he pathika ! huM bahu dukkhaNI chu, madananI jvAlA tathA pativirahane lIdhe vizeSa saLagelI chaM. AvI paristhitimAM meM tane je saMdezo kahelo che temAM kaThora vacano paNa AvyAM haze, paraMtu tuM te kaThora vacanone choDIne mArAM komala vacanone, vinayapUrvaka mArA pati pAse pahoMcADaje ane tenI sAthe vinayanI rIte vAta karaje jethI te prakupita na thAya. e rIte te uttama strIe AzISa ApIne te pathikane vidAya ApI // 222 'viMdAya ApIne jevI e strI vegathI pAchI pharI ke teNIe dakSiNadizA taraphathI mArgane Avarato potAno pati Avato joyo ane teNI zIghra AnaMdita thaI. jema e dukkhaNI strIociMtuM kArya siddha thayu tema A rAsane paDhatAM tathA suNatAM loko, paNa iSTa siddha thAo ane anAdi anaMta paramezvara jayavaMtA raho // 223 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158] bhAratIya vidyA [ varSa 3 caJcarihi geu jhuNi karivi tAlu, naccIyai aucca vsNtkaalu|| ghaNa niviDahAra parikhillarIhi, ruNajhuNa rau mehalakiMkiNIhi // 219 gajati taruNi NavajudhaNIhi, suNi paDhiya gAha piakaMkhirIhi // 220 eArisaMmi samae ghaNadiNarahasoyaraMmi loyNmi| aJcahiyaM maha hiyae kaMdappo khivai sarajAlaM // 221 jai aNakkharu kahiu mai pahiya, ghaNadukkhAunniyaha mayaNaaggi virahiNa palittihi / taM pharasau milhi tuha viNayamaggi pabhaNija jhattihi / tima jaMpiya jima kuvai Nahu taM pabhaNiya jaM juttu / AsIsivi varakAmiNihi vahAU paDiuttu // 222 jaM pahuMjivi caliya dIhacchi ai turiyA, itthaMtariya disi dakSiNa tiNi jAma darisiya, Asanna pahAvariTa diTu NAhutiNi jhatti harAsiya / jema aciMtiu kaju tasu siddha khaNaddhi mhNtu| tema paDhaMta suNatayaha jayau aNAi aNaMtu // 223 rAsakAre saMdeza rAsakamAM braNa prakrama kalpelA che. e prakramonu koI vizeSa (3) nAma nathI Apyu. mAtra TippanakarUpa-vRttikAra eka bIjA prakramanuja rAsano raca- 'saMdezapradAna' evaM nAma Ape che. prathama prakramamA 23 payo che, te payo nAkrama ane vipulA gAthA, raDDa, paddhaDI ane DumilA vagere judA judA chaMdomAM racelA tenuM vastu che. TippanakAre TippanamAM te badhAM chaMdonAM lakSaNo spaSTapaNe samajhAvelA che. prakramanA AraMbhamAM-prathama gAthAmAM rAsakAre jaganniyaMtA-jagatanA sarajanahAranu smaraNa karIne budhajanonI kalyANakAmanA vyakta karI che. bInI gAthAmAM e ja eka kartA paramezvarane 'nAgarika jano namana karo' evo bhAva pragaTa karI paramezvara prati namratA dAkhavI che. zrIjI ane cothI gAthAmAM potAno deza, pitA, pitAno vaMzAnugata vyavasAya, potAnuM nAma ane rAsanA nAma sAthe tenI racanA saMbaMdhe sUcana rayaNAyara - ghara - giri - taruvarAI gayaNaMgaNammi rikkhaaii| jeNa'ja sayala siriyaM so buhayaNa vo sivaM deu // 1 // 2 TippanakAre ane avacUrikAkAre 'nAgarika' nI nIce pramANe vyAkhyA ApelI chaH "dvandvA''lApana-bheSaja bhojanasamaye samAgame ca ramaNInAm / anivArito'pi tiSThati sa khalu sakhe ! vyaktanAgarikaH // " arthAt jyAM be jaNa vAta karatAM hoya, auSadhanI vAtacIta thatI hoya, bhojanano vakhata hoya, ramaNIonA samAgama samaye- ekAMtamAM ATalA sthaLe jene Ubho rahetAM koI na vAre te 'vyakta nAgarika' kahevAya. (pR. 2) 3 paJcAesi pahUo puvvapasiddho ya micchadeso tthi / taha visae saMbhUo Araho mIraseNassa // 3 // Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] kavi abdula rahamAnakRta sandezarAsaka [159 karyu che. pAMcamI ane chaTThI gAthAmA pUrvanA chekone- paMDitone ane zabdazAstrakuzala sukavione saMbhAryA che. avahaTTaye - apabhraSTaka, saMskRta, prAkRta ane paizAcI bhASAmAM jeoe racanA karI kavitvane bhUSita karyu che temane yAda karyA che. pAMcamI gAthA dvArA pUrvanA paMDitone sAdhAraNapaNe saMbhArI chaTThI gAthAmA bhASAvizeSanA kavione yAda karyA che; paraMtu koI paMDita ke kavine vizeSa nAma laIne yAda karyA nathI. vaLI bhASAomAM paNa saMskRta, prAkRta, paizAcI ane apabhraMza e cArane ja yAda karelI che. saMbhava che ke mAgadhI vA zaurasenImAM mahAkAvyonI vipulatAna hovAthI,-mahAkavi rAjazekharanI be eka kRtio (karpUramaMjarI ane raMbhAmaMjarI) zaurasenInI kRtio gaNAya, chatAM te mahAkAvya mathI ane mAgadhImAMto koI kavie kavitA-viziSTa kavitA-karI nathI-ethI rAsakAre zaurasenI ane mAgadhIno ullekha nahi karyo hoya e ucita ja che. vaLI, e bhASAonA ullekha UparathI rAsakAra kavino te cAre bhASAnA sAhityano viziSTa paricaya ane pAMDitya paNa vyakta thAya che. rAsakAra pote prAkRta gIto racavAmA vizeSa nipuNa che ema e jAte ja jagAve che ane e sarvathA yathArtha che. sAtamI gAthAmAM potAnI laghutA batAvavAnI sUcanA che : e kahe che ke evA moTA moTA kavionI pAchaLa zruti ane zabdazAstra rahita amArA jevAnuM vyAkaraNa ane chaMdothI vegaLu evaM kukavitva koNa vakhANaze? chatAM koI vakhANe ke na vakhANe to ya ame to amAruM kartavya bajAvavAnA ja chie. A hakIkata, AThamIthI sattaramI gAthA sudhI rAsakAre viziSTa ane manoraMjaka oThAM ApIne sarasarIte raju karI che. te kahe che ke "caMdra jage eTale zeM dIvo pote na prakAze ?" "koyala bole ethI zuM kAgaDA cUpa thaI jAya" "gaMgA vahe ethI zuM bIjI nadIo bahetI aTakI jAya ?" "kamalinI khIle tethI zuM vADa Upara tuMbaDI na khIle ?" 4 kevala avacUrikAkAre paMDita ane kavi vacce aMtara batAvanAeM mayUramahAkavina vAkya A pramANe noMDyuM cheH "tUrNamAnIyatAM cUNa pUrNacandranibhAnane ! / kavaye bANabhaTTAya paNDitAya ca daNDine // " TippanakAranA mata pramANe kavio kartA che ane paMDito saMzodhako che. (pR. 3) "avahaTTaya - sakaya - pAiyammi pesAiyammi bhAsAe / lakkhaNa - chaMdAharaNe sukaittaM bhUsiyaM jehiM // " (pR.3) "taha taNao kulakamalo pAiyakavvesu gIyavisayesu / addahamANapasiddho snehayarAsayaM raiyaM // (pR03) A gAthAnA pUrvArdhanA bIjA caraNano artha avacUrikAkAra rippanakAra karatAM bIjI rIte kare che. "prAkRtakAvye gItaviSayeSu bhogeSu ca" arthAt A rAsakAra, prAkRtagItomAM ane viSayo eTale bhogomA arthAt kAmasUtra vagere zAstromAM vizeSa nipuNa hato. 7 "tANa'Nu kaINa amhArisANa sui - saddasattharahiyANa / lakkhaNa-chedapamukaM kukavittaM ko pasaMsei // 7 // " anukrame gA0 8-9-13-14-15-16-17. A sivAya vacce AvelI 1011-12 gAthAomAM paNa evAja udAharaNo sAthai ukta ekaja Azaya batAvelo che. Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160] bhAratIya vidyA [varSa 3 "zikSita taruNI bharate batAvelI bhAvabhaMgio dvArA nAca kare eTale gAmaDiyaNa nArI tALIo pADI jhuM nAcavU choDI de?" "kyAMya khIranA UkaLavAno avAja Ave ethI jhuM hAMDalImA pAkatI kurAkAnI rAbaDI potAno 'khadakhada' avAja na kare?" cheka challe e rAsakAra kahe che ke, "caturmukhe kaDuM che eTale zuM vIjA koI na kahe ?" tethI kharI vAta to e kahe che ke "jenI- jeTalI kAvyazakti hoya teNe zaramAyA vinA potAnI e zaktine pragaTa karI devI". ane A dRSTie ja rAsakAra pote kAvya karavA tatpara thayo che. tema chatAM prastuta rAsa e koI rAbaDI nathI kiMtu miSTarasapUrNa sugaMdhita kSIra che, e vAta nakkara satya che, e dhyAna bahAra na rahe. rAsakAra bharatanATya zAstrano paNa paMDita che ane rasika che e teNe Upara lakhyA pramANe 'bharata' no nirdeza karatAM sUcaveluM che. rAsakAre sattaramI gAthAmA cheka chelle 'caturmukha' nA nAmano ullekha ko che. TippanakAra ane' avacUrikAkAra e banne 'caturmukha' no artha 'brahmA' kare che ane "brahmAe vedo karyA eTale have zeM koIe koI racanA na karavI?" eno artha samajhAve che. paraMtu A 'rAsa' jotAM rAsakAre prastutamAM 'caturmukha' zabdadvArA 'brahmA'ne yAda karyo hoya ema nathI lAgatuM; kiMtu apabhraMzabhASAno viziSTa kavi mahApaMDita 'caturmukhasvayaMbhU' nAme je prasiddha 'jaina kavi' thayelo che, ane jenuM kAvya vizeSa rasALa ane vidagdhajana-mohaka che tethI rAsakAre e kavine ahIM yAda karyo hoya evI saMbhAvanA thAya che. vedanA praNetA brahmA ane prastuta kavi ebe vacce vizeSa aMtara paDI jAya che- 'brahmA' e IzvararUpa che ane prastuta rAsakAra 'mAnava' che, ethI e be vacce samovaDano saMbhava nathI. kavio je rIte potAnA samovaDiyA kavione saMbhAre che e jotAM A rAsakAre 'caumuha' zabdadvArA e suprasiddha mahAkavi 'caturmukha'ne saMbhAryo hoya e sughaTita che. potAnI laghutA batAvatAM rAsakAre potAne zruti-rahita' kahelo che ethI kadAca ema jaNAya che ke rAsakArane vedono vizeSa UMDo paricaya na hoya. aDhAramI, ogaNIzamI ane vIzamI gAthAomArAsakAra, mahAkavionI pAse pote 'mUrkha cha' ema jaNAvI pachI "pote mUrkhe karela A rAsane sneha karIne budha jano paNa sAMbhaLe" ebuM budhajanone nimaMtraNa Ape che ane sAthe potAnI jAta 'kaulika'nI eTale 'taMtuvAyanI-vaNakaranI che' e hakIkata paNa laghutA darzAvavA mATe batAve che. A sthale rAsana nAma 'saMneharAsau' ema sUcaveluM che. "jeo paMDita "jA jassa kavvasattI sA teNa alajireNa bhaNiyavvA // " (pR06) "jai caumuheNa bhaNiyaM tA sesA mA bhaNijaMtu // 17 // " 'caturmukha' nAme eka mahAkavi thayelo che. jeNe vizeSe karIne apabhraMza bhASAmA manohara racanA karelI che. teno samaya sunirNIta nathI to paNa agIyAramA saikAmAM mahApurANanI samApti karanArA mahAkavi puSpadaMte 'caturmukha'ne graMthAraMbhe yAda karelo che eTale 'caturmukha'no samaya agIyAramA saikAthI pUrve che e cokasa. paraMtu keTaluM pUrve e haju nirNIta nathI. A saMbaMdhe vidyAvilAsI paM0 nAthUrAmajI premI racita 'jainasAhitya aura itihAsa' (pR. 371) avazya jovo joIe. 10 juo TippaNa 7 muM, tyA gAthAmA rAsakAre potAne 'zruti' rahita jaNAvelo che. 'zruti' e vedanu nAma che, Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] kavi abdula rahamAnakRta sandezarAsaka [161 ane mUrkha vaJcenuM aMtara samaje evA mahApaMDito che, eo mATe A rAsa upayukta nathI" (gAthA 20) paraMtu "jeo paMDita nathI tema mUrakha paNa nathI eo mATe A rAsa che. mATe A rAsa evA vacagALAnA loko sAme gAvo" evI bhalAmaNa 2zmI gAthAmAM kare che. prathama prakramanI chellI be DumilA chaMdamAM racelI kaDIomA (22mI ane 23mI) kavi rAsakAra, potAnA rAsane mUlave che. te kahe che : A rAsa, anurAgio mATe 'ratigRha' che, kAmuko mATe 'manahara' che, madanamanasko mATe 'mArgadarzaka dIpa' che, virahiNIo mATe 'makaradhvaja' che ane rasika jano mATe 'saMjIvaka rasa' che - kAnane amRta jevo mITho che tathA atisnehapUrvaka kahevAmAM Avyo che. ATalaM kahI rAsakAra prathama prakramane pUro kare che. , bIjo prakrama 106 padyomA che. teno AraMbha gA0 24thI, ane aMta 129mI gAthAthI thAya che. mA prakramanA AraMbhamAja rAsakAra 'vijayanayara'no ullekha karI tyAMnI virahiNI nAyikAnuM virahAvasthAnuM citra khaDaM karavA sAthe teNIe 'pathikane joyo' 'teNInI saMdezo devAnI utkaMThA vizeSa vadhI' ane 'pathikane joIne saMdezo ApavAnI utAvaLamAM tenA kevA kevA hAlahavAla thayA', 'utAvaLathI saMdezo ApavA jatAM teNIno kaMdoro chUTI gayo, ene gAMThavALI ThIka karyo tyo hAra tuTI gayo, hArane samo koM tyo paganAM jhAMjhara sAthe aphaLAtAM pote ja paDI gaI, mAMDa UbhI thaI tyA oDhaNuM khasI gayu, tene sara kayu tyAM kAMcaLI phATI gaI, kamaLovaDe jema kanakakalaza DhaMkAya tema hAthavaDe chAMtI DhAMkI mAMDa mAMDa teNI pathikanI pAse pahoMcI ane tene kSaNavAra ubho rahevAnuM bhane potAnuM bola sAMbhaLavArnu jaNAvyu'-e badhuM varNavyu che. (gA0 24 thI gA030) pachI te pathika A nAyikAne jotAM ja thaMbhI gayo- eka pagaluM AgaLa vA eka pagaluM pAchaLa te cAlI ja na zakyo. cALIzamI gAthA sudhI pathike joelI e virahiNInA sauMdaryanuM mAthIthI paga sudhI varNana kayu che. e pathika kahe che ke 'A vaumAno racanAra prajApati kA to AMdhaLo che athavA vyaMDala (viyaDDalu) che-tRtIyaprakRti che. nahIM to AvI vAmAne sarajI te potAnI pAse ja na rAkhe.' 40mI gAthAmAM e pathika kahe che ke, "kavio potAnI kRtimA punarukti doSa kare che tethI teo doSapAtra nathI. kAraNa ke punarukti to sarajanahAre paNa karI cha: sarajanahAre pahelAM zailajAnepArvatIjIne sarajyAM ane tyArabAda tenA jevI ja A vAmAne sarajI, e sarajanahAranI punarukti ja che.' saMdezo ApavA AvelI e nAyikA pathikane pUche che ke 'he pathika ! 11 "vijayanayarahu kAvi vararamaNi" ityAdi (gA0 24thI ) 12 devonI strI-devI nuM varNana mAthAthI AraMbhAya cha ema Tippanaka ane avacUrikA bannemAM lakheluM che. mATe ja prastuta rAsakAre A rAsamAM strIcaM varNana mAthAthI AraMbhyuM che. 13 "kiM nu payAvai aMdhalau ahavi viyaTThalu Ahi / jiNi erisi tiya Nimmaviya Thaviya na appaha pAhi // " (pR015) "sayalajja sireviNu payaDiyAI aMgAI tIya savisesaM / ko kaviyaNANa dUsai siTuM vihiNA vi puNaruttaM // " (gA040 pR017) 3.1.21. Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 ] bhAratIya vidyA [ varSa 3 tuM kyAMthI Avyo che ?, have tuM kyoM jaIza ?" ( gA0 41 ) AnA uttaramAM pathika pote jyAMthI Avyo che te sthaLanuM varNana kare che ane cheka chelA vAkyamAM pote je mATe, jyAM javAno che te paNa jaNAvI de che. A mATe rAsakAra, 65mI gAthA sudhIno bhAga rokI rAkhe che. pathika kahe che 'he' zazadharavadani ! mAruM nagara 'sAmoru' che, emAM rahenArA loko 'nAgarika' che, tyAM moTAM moTo mahAlayo che koI mUrakha nathI, badhA jaNa paMDita che. nagaramAM pharo to kyAMya madhura prAkRta chaMdo sAMbhaLavA maLaze, kyAMya vedone sAMbhaLazo, kyAMtha aneka rUpako dvArA racAyelA rAso kahevAya che, kyAMya sudayavacchanI kathA, kyAMya nalacarita, kyAMya bhArata, kyAMya rAmAyaNa - ema aneka kathAo jyAM tyAM cAya che, kyA vividha vAdyo vAge che, kyAMya prAkRta gIto gavAya che ane kyAMya 'cala cala' ema bolatI nartakIo cAlatI rahe che.' A pachI to rAsakAra 'sAmoha' nagaranA vezyAvADAnuM varNana karatAM gA0 46thI 54 sudhI pahoMcI jAya che ane pachI tyAMnA udyAnonuM varNana karatAM vividha vanaspationA varNanamAM ATha gAthAo roke che. e gAthAomAM jANI vA ajANI aneka vanaspatinAM mAtra nAmo kahI jAya che ane chevar3e 'e udyAnonI chAyA daza yojana sudhI pahoMce che' ema kahI pathikanA nagararnu eka vizeSa eMdhANa ApI tenuM bIjuM nAma paNa rAsakAra jaNAve he : "tavaNatitthu cAuddisi miyacchi ! vakhANiyai, mahiyali jANiyai / " - ( gA0 65 ) mUlasthANu supasiddha arthAt 'he mRgAkSi ! jyAMnuM tapanatIrtha - sUrya tIrtha- sUryano kuMDa - vizeSa vakhaNAya ane je nagaranuM bIjaM nAma 'mUlasthANa' evaM suprasiddha che'. Ama kahI pathika kahe che ke " tiha huMta harDa ikkiNa lehau pesiyaDa, saMbhArantaraM vaJcauM pahuA esiyau // " - ( gA0 65 ) arthAta- 'tyAMthI koI eke lekha - kAgaLa - mokalyo che tene laine prabhu - svAmI dvArA Adeza pAmelo huM khaMbhAta tarapha jAuM chu'. nAyikA 'khaMbhAta' nuM nAma sAMbhaLatAM kahevA lAgI : " ruvi khaNaDu phusavi nayaNa puNa vajariu, bhArata NAmi pahiya taNu jajariu / taha maha acchA viraha ulhA vayaru, ahiya kAlu gammiyau Na Ayau Niddayaru // 67 X X x x jiNi hau virahaha kuhari eva kari ghalliyA, atthalohi akayatthi ikalliya milhiyA / saMdesaDara savittharu tuhu uttAvalau, kahi pahiye piya gAha vatthu taha Domilau // 92 arthAt- 'jarAka vAra roIne AMkha luMchIne pachI nAyikA bolIH he pathika ! khaMbhAtarnu nAma laIlaIne huM to jarjarita thaI gaI, mArA virahaagnine olavanAro mAro svAmI rahe che. teNe tyAM vadhAre kAla gumAnyo che ane e nirdaya hajI paNa Agyo nathI. ' 67 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] kavi abadula rahamAnakRta sandezarAsaka [163 . 'ema karIne jeNe mane virahanA khADAmAM ghAlI mUkI che ane arthanA lobhane vaza thaI jeNe manai ekalI karI mUkI che, tene ApavAno saMdezaDo savistara rIte mAre kahaivAno che ane tuM utAvalo thAya cha, pathika! tene A eka gAthA ane Domilaka kahI saMbhaLAvaje.' 92 bhArIte nAyikA e pathikane judA judA chaMdomA eka ja tAtparyavAlo saMdezo judI judI rIte vAraMvAra ko jAya che. vacce vacce potAnI paristhitino-virahavyathAnokhyAla bhApatI jAya che ane pelo pathika 'mAre utAvaLa che' 'tuM moDuM na kara' 'tAro saMdezo hu~ barAbara kahIza' ane 'tuM tArA nAyaka mATe vizeSa kheda na kara, e ternu kArya sAdhyA vinA nahIM Ave ane kArya siddha thatAM ja turata pAcho vaLaze' vaLI 'tArI peThe e paNa tAre mAde jUrato haze' ema tene sAMtvanA bhApato jAya che. A rIte nAyikA bhane pathika vaJcenA saMdezAsaMbaMdhI kathanopakathanamA bIjo prakrama samApta thAya che, ane temAM vacce vacce rAsakAra zleSavALAM ane vividha anuprAsavALAM payo goThavI potAnI pratibhA Thalavato jAya che. tenA saMkSipta namUnA A pramANe che. "tuya samaraMta samAhi mohu visama TThiyau, taha khaNi khuvai kavAlu na vaamkrttttiyu| sijAsaNau na milhau khaNa khaTuMga laya, kAvAliya! kAvAliNi tuya viraheNa kiya" 86 "jai mai Natthi Nehu tAkaM taha, paMthiya ! kaju sAhi maha kaMtahaM / jaM virahaggi majjha NakaMtaha, hiyau havei majjha NakaMtaha // 104 taNu dIunhasAsi sosijai, aMsujalohu Neya sosijai / hiyau paukku paDiu dIvatari / NAi pataMgu paDiu dIvaMtari // 111 mA prakAranAM kAvyacamatkRtinAM aneka padyo A rAsamAM rAsakAre yojelA che. bIjA prakramane aMte nAyikA grISmaRtu Upara potAno roSa ThalavatAM kahe che ke "mukkA he jattha pie ujjhau gihmAnaleNa so giro| malayagirisosaNeNa ya sosijau sosiyA jeNa" // 129 arthAt - 'mArA priye mane grISma RtumA mUkI dIdhI che-te mane choDIne grISmaRtumA cAlyo gayo che. tethI te grISma Rtu, grISmanI dhakhadhakhatI lU varasatI AgavaDe baLIne khAkha thAo ane je grISma Rtue mane sUkavI nAkhI che te grISma paNa malayAcalanA pavanavaDe zoSAI jAo' 129. nAyikA dvArA grISma Upara saMtApa varasAvI rAsakAra tyAra pachInA AkhA trIjA prakramamA chae RtunuM varNana ghaNI ja sarasa rIte kare che. RtuvarNanano AraMbha grISmathI thAya che ane aMta vasaMtamAM Ave che. prathama grISma gAthA 130-138, pachI anukrame varSA gA. 139-156, zarada gA0 157183, hemaMta gA0 184-191, zizira gA0 192-199, vasaMta 200-221. RtuvarNanamAM rAsakAre te te RtunA vRkSo, puSpo, pakSio, jalAzayonI paristhiti kundacaturthI vagere khAsa khAsa RtunA utsavo; hasta, agastya vagere vizeSa RtunA nakSatro, ramaNIonAM Rtune anukUla rAsaramaNo-rAsakrIDAo; RtuomAM ramaNIone Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164] bhAratIya vidyA [varSa 3 thatA ullAso bhane proSitabhartRkAonI viDaMbanAo; vagerenuM varNana sacoTapaNe kareluM che. je RtunuM varNana vAcIe te Rtu ApaNI sAme pratyakSavat nAcavA mAMDe che. temAM eka khAsa bAta e paNa kahI che ke deDakAnA 'DrAuM DrAuM' dhvanio bhane kokilanA kalaravo e banne eke sAthe varSARtumA saMbhaLAya che. sAdhAraNa rIte vasaMtamA kokilanA TahukA varNavAno kavisamaya che ane A rAsakAre vasaMtanA varNanamA tema varNavyu paNa che kharaM. paraMtu tenA e TahukA thAya che vaizAkha-jeThamAM jyAre AMbAM pAkavAnA hoya che. ane e jotAM varSAmAM paNa kokilanA kalanAdAnuM varNana vizeSa laukika ane anubhavagamya che. varSAmAM paNa koyalane aneka vAra sAMbhaLelI che. A badhuM jotAM kavinAM pAMDitya, pratibhA uparAMta teno prakRtisAkSAtkAra paNa adbhuta che ema kahyA vinA cAlI zakatuM nathI. rAsakAranAM 'kokila' mATenAM vacano A pramANe chaH bagu milhavi salilahu tarusiharihi caDiu. taMDavu karivi sihaMDihi varasiharihi raDiu / salilihi vara sAlUrihi pharasiu rasiu sari, kalayalu kiyau kalayaMThihi caDi cUyaha sihari // 144 Nahaha maggi Nahavalliya tarala taDayaDivi taDakA, dadura raDaNu rauhu sadu kuvi sahavi Na skkaa| nivaDa niraMtara nIrahara duddhara dharadhArohabharu, kima sahau pahiya! siharaTThiyai dusahau koila rasaha saru // 148 222 mI gAthAmA nAyikA pathikane bhalAmaNa kare che ke 'he pathika ! huM kAmajvarathI saMtata chu ane tethI ghaNI dukhaNI chu. meM A sthitimA tane ApelA saMdezAmA kaThora vacano paNa mAvI gayAM haze to tuM tene dUra karI vinayabharI rIte mArA nAyakane samajhAvaje ane tuM tene evI rIte kaheje ke te kupita na thAya, hu~ tane AzIrvAda bhApuM chu. Ama kahIne nAyikAe e vaTemAgune vaLAvyo'. (222) A pachI trIjA prakramanI aMtima 223 mI gAthA Ave che. emAM rAsakAre maMgalamaya hakIkata sUcavatAM kahyu che ke 'ema saMdezo ApIne nAyikA pAchI vaLI. eTalAmA dakSiNa dizA tarapha teNInI najara paDatAM rastA para cAlyA AvatA potAnA nAyakane jotA te ghaNI AnaMdamAM AvI gaI.' A pachI rAsakAre jaNAvyuM che ke 'jema e nAyikAnI iSTasiddhi ociMtI rIte thaI tema A rAsane bhaNanArA ane sAMbhaLanArAonI paNa iSTasiddhi thAo bhane anAdi anaMta paramezvarane jaya thAo' A sthale rAsa pUro thAya che. . rAsakAre rAsamA nAyikAnuM nivAsasthaLa 'vijayanagara' batAvyuM che. TippanakAra ane bhava. cUrikAkAra bannee "vijayanagara' no bhartha 'vikramapura' Ape che. e jotAM vartamAna bIkAnera (bhAravADa)anerAsakArarnu 'vijayanagara' e bane eka lAge che. 'bIkAnera' ne saMskRtapaMDitoe 'vikramapura' to kaheluM che paNa tene bhA rAsakAra sivAya bIjA koIe 'vijayanagara kadhuM che ke kema? e zodhanIya raDuM. hamaNAM to ApaNe TippanakAra ane avacUrikAkArane pramANabhUta gaNI 'vijayanagarane 'vikramapura-bIkAnera' samajhI levAnuM che. paraMtu Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] kavi abdula rahamAnakRta sandezarAsaka [165 ethI 'vijayanagara' e 'bIkAnera' ja che ebuM nirdhAraNa karatAM pahelA e mATe bIjA saMvAdo meLacyA sivAya cAlaze nahIM. ApaNA dezamA 'vijayanagara' nAme paNa eka juIM ja nagara che, eTale A bAbatanuM saMzodhana karyA vinA nirNaya na bAMdhI zakAya. ["vikramapura' e bIkAnera nahIM paNa e nAmanuM bIjaM prAcIna sthAna che je jesalameranI hadamA AvekhaM hoI prasiddhache. tema ja 'sAmoru' e sAmbapuranuM apabhraMza rUpa che ane te mUlasthAna- bIjuM mAma che.-jinavijaya] pathika potAnA sthaLane 'sAmora' ke 'sAmora' (ava0) nAma Ape che, teno vizeSa paricaya ApatAM je kaDaM che te vize hu~ Agala lakhI gayo chu. pathika 'sAmora' nI prasiddha saMjJA 'mUlatthANu' che ema jaNAvI tyAMnA 'sUryatIrtha' - 'sUrajakuMDa' - nA vakhANa kare che. ApaNe zabdasAmyanI dRSTie 'mulasthANa' ne 'mulatAna' samajhI zakie. paraMta e mATe paNa vizeSa saMvAda meLavavo joIe. 'sAmora' vize mUlamAM ke Tippana vA avacUrikAmA kazo bIjo paricaya nathI. ethI e vize jhuM kahI zakAya ? rAsakAranA kahevA pramANe 'sAmora' ane 'mUlasthANu' e banne eka ja che, ema jANI zakAya che. pathika mUlasthANu ke sAmorathI koIno saMdezo laI 'khaMbhAta' bhaNI jAya che e hakIkata sarvathA spaSTa che. arthAt 'khaMbhAta' to sarvapratIta hovAthI te vize kazeM lakhavApaNuM rahetuM nathI. 'rAsano racanAkrama ane tenuM vastu' e vIjA muddA vizenI carcA karatAM sAthe ___'rAsakAranuM racanAkauzala ane namratA' no cotho muddo paNa carcAI (4) gayo che ethI cothA muddA vize juhUM lakhavAnI jarUra jaNAtI nathI. racanA kauzala ethI have pAMcamA muddA Upara Avie. rAsakAranuM nAma-rAsakAre rAsamA potAnuM nAma 'addahamANa' ("taha taNao kulakamalo + + + ahahamANapasiddho" - gA0 4, pR0 3)jaNAvela (5) che. TippaNakAre ane avacUrikAkAre te mATe 'abdala rahamAna' zabda rAsakArano vAparyo che. ("abdala rahamAna nAmA"-Ti. "andala rahamAnaH paricaya abhUt" - avacU0 pR0 3) kula-rAsakAre potAnA kula-vaMza mATe 'koliya-kaulika' zabda vAparyo che. bhASAmA je jAtane 'koLI' kahevAmAM Ave che te jAtasUcaka 'koLI' zabda bhane prastuta 'koliya' e bane Ama to maLatA zabdo che; paraMtu arthadRSTie e bane zabdo eka che ke kema, e vicAraNIya khalaM. rAsanA TippaNamAM 'koliya' zabda Upara kazI modha ja nathI tyAre avacUrikAmA ("kaulikena tantuvAyunA"- pR0 8) 'kaulika'no artha 'tantuvAya' karyo che. 'tantuvAya' eTale vaNakara - julAho. bhAratavarSanA prakhara krAntikAra bhaktarAja zrI kabIra, uccapratibhAvAlA kavi hatA ane dhaMdhe vaNakara hatA. tema prastuta rAsakAra, viziSTa pratibhAvALo kavi hoI dhaMdhe vaNakara hato, e vastusthiti bhAratavarSamA navAI pamADanArI nathI. ahIM sonI akho paNa kavi thaI gayA che; ane prAyaH game te dhaMdho karavA chatAM ahIMgeM mAnasa, pratibhArahita raghu nathI. A rAsa vAcatAM paNa kavinI pratibhA vize ApaNane zaMkA rahetI nathI. pitA-rAsakAra, potAnA pitAnuM nAma 'mIrasena' jaNAve che. ("Arado mIraseNassa taha taNao"-gA. 3-4, pR. 2-3) 'Araho' e mIrasenanuM vizeSaNa che, Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 ] bhAratIya vidyA [varSa 3 ane e 'Araho' pada, mIrasenanA jAti-vaMzana dyotaka che. TippanakAra bhane avacUrikAkAra bane 'Araddo' no artha 'tantuvAya-vaNakara' kare che. ("Araho dezIvA[] tantuvAyo mIrasenAkhyaH tasya mIrasya "mIrasenasya" tanayaH"-pR02-3) rAsakAra, vaMzaparaMparAthI 'vaNakara' hoya, ema A UparathI lAge che. 'mIrasena' nAma UparathI evI paNa kalpanA UThe che ke 'rAsakAra' ane vartamAnamAM kAThiyAvADamAM vasatI zUravIra jAta 'mera' e ve vacce kAIka saMbaMdha hoya. A bAbata jarUra zodhanIya che. deza-rAsakAra potAnA deza vize koI spaSTa vAta karatA nathI; paraMtu - - "paJcAesi pahUo puvvapasiddho ya micchadeso thi"(- gA0 3, pR0 2) ema kahIne moghama rIte 'mlecchadeza'ne potAno deza jaNAve che ane sAthe Umere che ke e 'mleccha deza' pazcima dizAmAM Avelo cha bhane pradhAna che. tethI pUrvakALathI suprasiddha che. TippanakAra tathA acUvarikAkAra paNa A bAbata AthI vadhAre kazuMja bolatA nathI. prastutamA 'mleccha deza' evA aspaSTa zabdathI rAsakAranA deza vize kazI khAsa mAhitI sAMpaDatI nathI. saMbhava che ke rAsakAranA samaye 'mleccha deza' zabda, koI vizeSa dezamuM nAma hoya; paraMtu vartamAnamAM to e pada, koI vizeSa dezane sUcavatuM nathI. 'pRthivIrAja rAso' 'kumArapAla rAsa vagere 'rAsa nAM nAmo jotAM 'rAjayaza zabdadvArA 'rAsa' zabda Agyo hoya ema jaNAya che. jemAM rAjAno yaza (6) -kIrti-vijaya ane tenI AkhI kArakirdItuM surekha varNana hoya tenuM rAsanuM nAma nAma rAjayaza-rAyajasa-rAjasa-rAyasa-rAsa-e rIte 'rAsa'nI vyutpatti __ ane karI zakAya. athavA 'rasa' dhAtu dvArA paNa 'rAsa' zabdane nIpajAvI rAsanI bhASA zakAya. 'rasa' dhAtu 'zabda karavo' arthamA cha ["tusa hasa hasa rasa zabde"-dhAtupArAyaNa dhAtu aMka 542] 'rAsa'no artha batAvatAM AcArya hemacaMdra potAnA 'anekArthasaMgraha'mAM ane koSakAra puruSottamadeva potAnA 'trikAMDazeSa' kozamAM eka sarakhI hakIkata lakhe che te A pramANe chaH "rAlaH krIDAsu goduhAm" // 592 // "bhASAgRhalake" (anekArtha) "bhASAzRGkhalake rAsaH krIDAyAmapi goduhAm" 1003 (trikAMDazeSa) arthAt 'rAsa' eTale govALiyAonI krIDA-ramata; athavA bhASAzaMkhalaka-bhASAmA sAMkaLa jevI salaMga racanA (?). 'svAda' arthano 'rasa' zabda, ane prastuta 'rAsa' e bannenuM mULa ukta 'rasa' dhAtumA che. pradhAnataH 'rAsa' zabda yaugika jaNAya che, paraMtu pachIthI lakSaNAbale rUDha arthamA pravartalo che. prastuta 'saMdezarAsa' sAthe lAgelo 'rAsa' zabda rUDha che. rAsakAre graMthanA nAmano nirdeza karatAM AraMbhamAM lakheluM che ke "saMneyarAsayaM raiyaM(gA0 4) bhane "bhAsiau saralabhAi saneharAsau (gA0 19) ema banne sthaLe teNe 'saMdeza' ne badale 'saMneha zabda vAparelo che. TippanakAre ane avacUrikAkAre ukta banne sthaLe 'saMdezarAsa' evI vyAkhyA ApelI che. 'saMdeza'- 'saMneha'e vizeSa vikRta uccAraNa che ethI ApaNe rAsanuM nAma 'saMdezakarAsa'ke 'saMdezarAsa' samajhavAnuM che; 'saMneha' zabdanuM 'saMsneha' uccAraNa paNa thAya che paraMtu prastutamA te aghaTamAna hovAthI tene ahIM Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] kavi abdula rahamAnakRta sandezarAsaka [ 167 grAhya nathI samajhavAnuM. rAsakAre 'saMdeza' mATe, Upara pramANe graMtha nAma jaNAvatAM 'saMneha' zabda vAparyo che; paraMtu bIje aneka sthaLe to 'saMdeza' mATe 'saMneha' uccAraNa na karatA 'saMdesa' zabda ja vAparelo che. "kahauM kiMpi saMdesau piya tucchakkharahi" - gA0 68 "saMdesaDara savittharau hau kahaNaha asamattha" - gA0 80 "saMdesaDara savittharau para mai kahaNu na jAi" - gA0 81 AthI 'saMneha' ne 'saMdeza' kalpatAM zaMkita thavAnuM nathI. eka ja graMthakAranI potAnI kRtimAM eka ja zabdanAM vividha uccAraNo Ave e svAbhAvika che. vaLI, 'saMsneharAsa' karatAM 'saMdezarAsa' nAma vizeSa ucita che mATe te ja nAma prastuta rAsanuM che. bhASA - saMdezaka rAsanI bhASA, caudamA ane paMdaramA saikAnI bIjI bIjI kRtionI bhASA jevI ja vizuddha ane saraLa ugatI gujarAtI (?) che. temAM keTalaoNka eva vilakSaNa uccAraNo che jene lIdhe ja te, navA vAMcanArane aparicita jevI lAge evI che. vyAkaraNanI dRSTIe paNa rAsanI bhASA ane caudamA - paMdaramA saikAnI kRtionI bhASA - e ve vacce khAsa aMtara jaNAtuM nathI, phakta rAsanI bhASA khAsa laukika ane prAMtika hoI temAM vyAkaraNanuM taMtra vizeSa DhIluM jaNAya che, ane e DhIlAza ja rAsanA keTalAka prayogomAM pratibimbI rahI che. rAsakAre, potAnI bhA kRtimAM keTalAka zabdo potAnA prAMtanA vAparelA che, jemane TippanakAre tathA vRttikAre 'dezya' tarIke jaNAbelA che. temAMnA koI koI zabda phArasI jevA paNa jaNAya che. rAsakAre vAparelA vilakSaNadhvanivALA ane prAMtika zabdomAMnA keTalAka, udAharaNarUpe A nIce bhApuM huM - pracalita uccAraNaH rAsakAranaM uccAraNaH ' ( ) ' A nizAnamA mUkelA zabdo arthasUcaka che. dhIma palaMka sAmI dhUmiNa dhUvijai } pajutta nivesiya varisaNeNa Niai z2ima 1 jaiiva mammaha vammaha pautta bapIhiya tAmissa } pR0 77 hAma - ( teja ) pR0 76 palaMva - ( palaMga ) pR0 38 sAia - (sAMi - svAmI ) pR0 78 dhUiNa - ( dhUmADA vaDe ) pR0 77 dhUijai - ( dhUpAya che ) pR0 88 paukka - ( prayukta ) pR0 77 nivehiya - ( nivezita ) pR0 33 varihaNeNa - ( varSaNavaDe ) pR0 11 Nihai pR0 65 yava - (jema ) pR0 58 vacvIhiya - ( bapaiyAo vaDe ) pR0 20 tAmiccha - ( aMdhakAra - kAjaLa ) pR0 32 maNamattha - ( manmatha - kAmadeva ) Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 36 au A | Avala-(Akula) Avala -(A pR. 55 168] bhAratIya vidyA [varSa 3 pacalira} pR0 55 pahalira-(halyA karatuM-halahala karatuM caMcaLa) kappiyai pR0 51 karappiyai-(kharapAya che-kapAya cha ghasAya che) AulA Akula keyai ketai pR. 76 'va' kevai-(ketaki) ketagi zrutivALAM cAyayihi | cAvaihi-(cAtakovaDe) cAyaihi / nIcenA rUpomA rAsakAra 'e' no 'a' ne 'ai' no 'aya' uccAra kare che. [rAsakAranAM A uccAraNo khAsa dhyAna ApavA jevAM che ane tenAM AvAM uccAraNonuM kAraNa paNa zodhavA jevU che]. runayeNa pR. 28 runayaNa-(ruditakena -rovAvaDe) kahiyayeNa pR0 36 kahiyayaNa -(kathitakena-kahevAvaDe) rahiyayeNa pR0 36 rahiyayaNa-(rahitakena - rahitavaDe) selajA / pR. 17 sayalaja-(zailajA-zailanI jAIsailajA / putrI-pArvatI) nIcenA bhASA-zabdo paNa bhASAnA itihAsanI dRSTie samajhavA jevA che. pR0 81 pacchuttANiya-(pastANI) pR0 82 sAva ] pR0 85 savi -(sarva-saba) pR0 43 siva) pR0 89 vahAu-(vaTemArgu) pR0 90 aciMtiu -(ociMtu) pR0 78 ima-(ema) pR0 76 phophala-(pUgaphala-sopArI) pR071 dIvAliya-(dIvAonI oLa pR0 71 kuMDavAla-(kuMDALu baLIne) -dIvALI), ) pR0 68 tilakkivi pR0 66 jalarila-(jalano relo-pravAha) (TIlIne - TIDhaM karIne) nAmadhAtu pR. 12 saralAivi | pR0 58 paudaMDau-(pagadaMDa- keDI) (saraLa thaIne-saraLa karIne) pR0 57 ulhavai-(olave che) pR0 40 boliyato-(boLAto) pR. 58 mAvai -(mAve che-mAya che) pR0 44 sunnAraha-(sonAranI-sonInI) | pR0 76 uyArai-(apavarake- oraDe) pR0 76 vicchAiyA-(bIchAyA pR0 31 bAhaDI-(bAhu-bAMya) bichAvelA) pR0 12 uttAvali-(utAvaLa) pR0 33 baliyaDai-(baloyAM) pR0 29 manAi-(manAva) Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] kavi abdula rahamAnakRta sandezarAsaka [169 rAsakAre vAparelA keTalAMka avyayo:pR0 38 kihu-(kathu) / pR. 11 aru-(ora) pR0 36 ki-(ke) pR. 51 kaiyalaggi-(kyAM lagI) rAsakAre vAparelA keTalAka prAMtika zabdo:pR. 23 piMga-(pAna khAIne 'dhuMkelA rasa' arthe A zabda vaparAyo che. 'thuka nAkhavA'nA pAtranuM nAma 'pikadAna' pratIta che. e 'pikadAna' no 'pika' ane prastuta 'piMga' e banne sarakhAM jaNAya che. mArI smRti pramANe 'thuka' mATe vaparAto 'pika' zabda phArasI che.) pR0 23 caMbA-(caMpala - joDA. amArI zeTha lAlabhAI dalapatabhAI ArTa kaoNlejanA paThANe kaheluM ke paMjAbamA keTaleka ThekANe 'joDA' ___ artha mATe 'caMbA' zabda vaparAya che) pR. 25 bhIDa-bhIDa 'mANasonI ghaNI bhIDa che' e bhIDa. pR0 11 laka-(laMka kaTI-kaDa-keDa. strIne 'siMhalaMkI' kahevAmAM Ave che. 'siMhalaMkI' eTale siMha jevI pAtaLI keDavALI-cAraNonI vAtomA ane rasadhAromA 'laMka' zabda 'keDa' arthamAM vaparAyelo sAMbhaLyo che ane vAMcyo che paNa kharo) pR0 23 jhasura-(tAMbUla-taMbola-nAgaravelarnu pAna. A zabdane dezI zabdasaM grahamA AcArya hemacaMdre noMghelo cha:-"asuraM taMbola'tthesu" gA0 61, varga 3 "asuram tAmbUlam arthazca" arthAt 'jhasura' eTale taMbola ane dhana") pR0 55 jhNkhru| -('daMDuyAlaka' athavA 'iMDayAlaka' nAmano eka khAsa prakArako pR0 78 jhakhaDu) pavana che, je vAya che tyAre virahiNI strIone trAsa thAya che. - avacUrikA tathA Tippanaka) A 'DuMDuyAlaka' vA 'huMDayAlaka' pavana vize bIjI kazI mAhitI nathI. pR. 2 Araha-(tantuvAya - vaNakara) pR0 35 paDillI-(adhika) pR0 81 uvADayaNi-(gardabhI-gadheDI) pR0 79 laMkhara-(zAkharuM-sUkuM ke baLI gayeluM jhADa-ThaMDaM. dezIsaMgrahamA hemacaMdra 'sUkA jhADa' arthano 'jhaMkhara' zabda Apelo cha : varga 3, gAthA54) pR0 68 soraMDa-(krIDAbhAjana) pR0 65 aramaNi-(karavata) pR0 39 varakiya -(paTI-kapaDaM-bUrakho ? "laivi varakiya sasisaubuM phaMsahi vayaNu" gA0 98, pR0 39 arthAt" 'varakiya' ne laIne-dUra karIne caMdra jevA saMpUrNa mukhane sApha kara" A artha jotAM varakiya' zabdano saMbaMdha kadAca 'bUrakhA' sAthe hoya. TipanakAre "varakI 3.1.21. Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 ] bhAratIya vidyA [ varSa 3 paTiM (TI)" ane avacUrikAkAre 'varakoM' ne badale "varAkapaTIM" ema kaheluM che.) rAsakAre 'che' arthano dyotaka dhAtu, A pramANe vAparyo che : pR0 68 acchihi - (che) pR0 15 Ahi - (che, he ke hai athavA Ahe ) pR0 31 acchauM - (DuM) tAdarthya artha mATe - caturthInA artha mATe rAsakAre ( "nahu rahai buhA kuruvittaresi" - gA0 21, pR0 9 ) 'resi' nipAtane paNa vAparelo che. je vize AgaLa kahevAI yuM che. pramANe rAnI bhASAno saMkSipta paricaya karAvavA prastuta A thoDaM nivedana kartuM che. * samaya - rAsakAre potAnA samaya vize kazI mAhitI ApI nathI; paraMtu ferent potAno samaya vikrama saMvat 1456 eTale paMdaramA saikAno (7) madhyakAla spaSTapaNe jaNAvelo che: ( " zrImad - devendraziSyaH zera - rasa rAsakArano - yuga- bhU- vatsare vRttimetAm / lakSmIcandraH cakAra akhilaguNanidhayaH samaya sUrayaH so (zo) dhayantu " - pR0 90 ) arthAt "devendranA ziSya lakSmIcandre 1456nA vikrama varSamAM A vRtti banAvI che. mULa rAsa banyA pachI A Tippana, pacAsa varSa pachI banyuM hoya evI saMbhAvanA karIe to rAsakArano samaya moDAmAM moDo caudasA zatakano prAMtabhAga vA pandaramA zatakano prAraMbha kalpI zakAya athavA esa paNa banavAjoga che ke rAsakAra bhane TippanakAra, e bane samasamayI paNa hoya. TippakAra ane rAsakAranA samasamayI hovA vize pAko saMvAda na gaNAya evaM chatAM kAMIka Teko Ape evaM eka pramANa TippanakAranI prazastimAM maLe che. TippanakAra pote ema lakhe che ke "vRttirnAzya (sya) dazA vi (vya) loki sure ( suguroH ) pArzve na cA'bhANi ca "no karturmukhatastvidaM bhuvi mayA cAzrAvi zAstraM kacit / kintu kSatriyagAhaDasya mukhato yA yA pravRtti ( : ) zrutA sA sAtra mayA vimUDhamatinA vArtA nibaddhA nanu " // 2 " yadanyathA mayA proktaM kazcidarthastathA padam / tadahaM naiva jAnAmi tajjAnAtyeva gAiDaH // 3 arthAt - "A 'saMdezakarAsa'nI vRtti kyAMya najare jovAmAM AvI nathI, huM- TippanakAra - koI sArA guru pAse tene bhaNyo paNa nathI, vaLI kartAnA mukhathI to meM A zAstrAne kyA sAMbhaLyuM nathI, phakta 'gAiDa' nAmanA kSatriyanA mukhathI je je pravRtti sAMbhaLI se se ahIM meM vimUDhamatie goMdhelI che bhane ema che tethI mArAthI koI artha ke zabda anyathA noMdhAI gayo hoya to teno javAbadAra huM nathI paNa te gAhaDa ja jANe." AmA TippanakAre je ema lakheluM che ke "kartAnA mukhathI meM sAMbhaLyuM nathI" e, svAre ja aat aare jyAre kartAnA mukhathI sAMbhaLavAnuM saMbhavita hoya, TippanakArane e Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] kavi abdula rahamAnakRta sandezarAsaka [171 vAtanI khAtrI hoya ke kartA hayAta nathI kiMtu kIrtizeSa thayelo che, to e tenA mukhathI sAMbhaLavAnI saMbhAvanA na karI zake. ethI kadAca TippanakAra ane rAsakAra samasamayI hoya ema banavA joga che. athavA TippanakAra pahelAM alpa samayamAMja rAsakAra akSarazeSa thayelo hoya to paNa e saMbhAvanA thaI zake; paraMtu ghaNA vadhAre vakhata pahelAM divaMgata thayelA kartA vize koI evI saMbhAvanA na karI zake. ethI TippanakAra ane rAsakAra vacce vizeSa aMtara na hoya ema to barAbara jaNAya che. e UparathI ahIM je rAsakAranA samayanI kalpanA karavAmAM AcI che te asaMgata nathI jaNAtI ane bIju koI bAdhaka vA sAdhaka pramANa na maLe tyAM sudhI A kalpanAne abAdhita mAnavAmAM harakata nathI. Tippana ane avacUrikA tathA tenA kartA prastuta rAsano praNetA tenA nAma uparathI eka musalamAna lAge che tyAre tenA Upara Tippana ane avacUrikA karanAra banne jaina sAdhu che. eka samaya evo hato (6) jyAre jainazruta sivAya bIjAM badhAM zruto-zAstro mithyA che ema manAyekheM rAsa UparatuM eTale e jainetara zAstronuM vAcana, manana ke zravaNa niSiddha manAyelu sAhitya joke haju paNa mAnyatA e ja cAlI Ave che chatAM vacce bacce keTalAka jaina bahuzruta gItArtha puruSoe 'sammadihissa savvaM sammaM suyaM, micchaddihissa samvaM micchaM' (jemanI dRSTi vizuddha che emane mATe badhAM zAstro samyak che bhane jemanI dRSTi ja mithyA che emane mATe samIcIna zAstro paNa mithyArUpa che) e nyAye udAratA keLavelI ane bIjI bIjI paraMparAnAM zAstrone avagAhI tenA upara vRtti vivecana vagere lakhavAnuM zarU rAkhavAnI prathA pADelI. te prathA paNa cAlI Ave che. jaina AcArya haribhadre diGnAganA nyAyapraveza Upara TIkA racelI che. eja pramANe bhAcArya mallavAdIe dharmakIrtinA nyAyavindu Upara TippaNa lakheluM che. bhAcArya mANikyacaMdre mammaTanA kAvyaprakAza Upara vivaraNa kareluM che. bhAsarvajJanA nyAyasAra Upara zrIjayasiMhasUrie vRtti lakhelI che. digaMbara paraMparAnA mahAna AcArya vidyAnaMdInI aSTasahasrI Upara upAdhyAya zrIyazovijayajIe vivaraNa lakheluM che. ema aneka jaina AcAryoe bIjI bIjI paraMparAnA aneka graMtho Upara potAnA buddhibaLe ane te te zAstronA agAdha abhyAsane lIdhe potAnI udAra lekhinI calAvI bhAratIya sAhityanI abhinava sevA karelI che. munipuMgava zrIlakSmIcaMdre saMdezakarAsana Tippana 1456 nA vikrama varSamAM raceluM che. A bAbata kartAnA samayanI carcAmAM AvI gayelI che. TippanakAra jAte poravADa jaina hatA, temanA pitAnuM nAma 'hAliga' ane mAtArnu nAma 'tilabvA' lakheluM che 'tilaSvA'zuddharUpa 'tilAkhyA' laIe to temanI mAtArnu nAma 'tilaka-talakabAI' hoI zake, temanuM sAdhu avasthAnuM nAma lakSmIcaMdra, temanA gurunuM nAma devacaMdra ane temano gaccha rudrapallIya; A badhI hakIkata TippanakAre TippananI samApti thatAM ApelI prazastimAM ApelI che. Tippana lakhavAmAM emane 'gAhaDa' nAmanA kSatriyanI ghaNI ja sahAyatA maLelI che e paNa emaNe kRtajJatApUrvaka prazastimA jaNAveluM che. A vizenA zloko kartAnA samayanI carcAvAlA muddAmA ApelA che. Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 ] bhAratIya vidyA [varSa 3 mudrita saMdezakarAsamAM pR0 90 Upara TippanakAranI prazasti bhAvelI che. Tippana 'hisAradurga'mA ASADha zu0 di. AThama ne budhavAre lakheluM che ema Tippanane aMte jaNAvelu ke. paMjAbamA 'hisAra' nAme zahera che teja A 'hisAradurga' hovU joIe. A sivAya TippanakAra vize vadhu koI mAhitI upalabdha nathI. avacUrikAkAranuM to mAtra eka nAma ja avacUrikAne aMte lakheluM che, e sivAya e vize koI hakIkata lakhI nathI. "ityavacUriH zrIsaMdezarAsakaM samAptam / paM0 nayasamudreNa likhitam"-(pR. 90 mudrita rAsa) arthAt 'nayasamudra' mAmanA koI jaina vidvAne avacUri khelI che. 'lakhelI che' eTale 'racelI che' ke 'nakala karelI che' e spaSTa samajhAtuM nathI. saMbhava che ke racelI hoya. eka 'nayasamudra' nAmanA jaina vidvAna sAdhu sattaramA saikAmAM thayelA che. temaNe rUpacaMdakuMvararAsa (1637 saMvat mAgazara zu0 di0 5 ravi, vIjApura), zarbujayauddhArarAsa (saM0 1638 Azo zu0 di. 13 amadAvAda), prabhAvatIrAsa (saM0 1640 Azo zu0 di0 5 budha, vIjApura), surasuMdarIrAsa (saM0 1646 jeTha zu0 di. 13), naladamayaMtIcaritra (saM0 1665 poSa zu0 di00), zIlazikSArAsa (saM0 1669) vagere aneka rAso racelA che. rUpacaMdakuMvararAsamAM kavinA kahevA pramANe (prathama-zRMgAra-rasa thApiyo cheDo zAMtarase vyApiyo") zRMgArane ThIka ThIka sthAna che ethI kadAca zRMgAramaya A saMdezakarAsanI avacUri paNa temaNe racelI hoya. temanA gurunu nAma bhAnumeru ane gaccha vRddhatapAgaccha (rA0 mohanalAla da0 saMkalita jaina gurjara kavio bhAga 1 pR. 257). Tippana ane avacUri sivAya A rAsa Upara koI bIju sAhitya jANyAmAM nathI. A Tippana ke avacUrina hota to saMbhava che ke ArAsa aMdhArAmA ja raheta, eTale TippanakAre ane avacUrikAkAre eka musalamAna sAkSaranI kRtine ciraMjIva karavA je puruSArtha karelo che te bhUri bhUri anumodanIya che ane vartamAna jaina rUDhapaMDito AvI dRSTi keLavI potAnA pUrvapuruSone pagale cAlaze to jainazAsanano prabhAva vizeSa thaze emAM zaMkA nathI.. prastuta rAsamAM aneka chaMdo vaparAyA che te vize AgaLa sUcana karI gayo chu. A nIce rAsakAre vAparelA evA thoDA chaMdonAM nAma jaNAg chu:.. (9) vipulA gAthA. raDDA. paddhaDI. DumilA-DumillA- Domilaka. AbhANaka. rAsanA chaMdo dodhaka. rAsA. caMdAyaNa- candrAyatana. vastuka athavA SaTpada. mAlinI. bhaDillA-aDilla. maDilla. cUDilaka- coDiyAlaka. khaDahaDa. gAthA. khaMdhaya - skaMdhaka. duvaiya-dvipadI. naMdaNi-naMdinI. laMkoDaya-laMkoTaka- ramaNIkarUparAsakanI jAti. AmAMnAM keTalAkanA nAma to mULa rAsamAM ja noMdhelA che ane keTalAkanA nAma Tippana tathA avacUrikA bannemA che. ukta badhA chaMdonAM lakSaNo Tippana bhane avacUrikAkAre pUrNapaNe jaNAvelAM che ane kyAMya chaMdatuM saMskRta nAma bhApavA uparAMta mULa chaMdanA nAmanAM judA judA uccAraNa paNa noMghelA che. ahIM nAmo jaNAvatI vakhate e judA judA uccAraNo paNa jaNAvelAM che. A UparathI rAsakAranuM chaMdapAMDitya paNa pragaTa thAya che. Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] kavi abdula rahamAnakRta sandezarAsaka [173 mudrita rAsamAM pAThAMtaro ApavAmAM AvelAM che temA pratonAM saMketo ABC ema rAkhelA che e UparathI temAMtraNa pratono upayoga thayo hoya ema lAge (10) che. je pAThAMtaro zabdadRSTie, arthadRSTie zuddha hoya te badhAM levA yogya rAsanAM pAThA- che; paraMtu je bhASAnA itihAsamA khapa lAge tevAM hoya, teSAM paNa levAM .taro ane prato jarUrI che. keTalAMka pAThAMtaro mULa karatAM judo artha ane keTalIka vAra viparIta artha batAvanArAM hoya che tene paNa levAM joIe ema mAraM mAnavu che, vaLI, je graMtho TIkA ke vivaraNavALA hoya tevA graMthomAM eka trIjI jAtanAM paNa pAThAMtaro maLavAno saMbhava che. tevA graMthomA TIkAmAM ke vivaraNamA mULano artha Apelo hoya che athavA mULapAThanuM pratIka lIdhuM hoya che. pAThAMtaronuM pRthakkaraNa karatI veLA je pAThAMtase TIkAgata arthane anusaranArAM hoya tene judA tAravavAM joIe ane je pAThAMtaro mULanA pratIka ane mULapAunA bhedamAMthI nIpajelAM hoya tene paNa judA pADavAM joIe. A rIve pRthakkaraNa karyA pachI bAkInAM pAThAMtaro vadhArAnAM hoya te judAM darzAvavAM joIe. ema ekaMdara pAThAMtaronAM traNa vibhAga karavA joIe: 1 TIkAgata arthAnusArI ke TIkAgata arthapratikUla. 2 mULapAThapratIkAnusArI ke mULapAThapratIkapratikULa. 3 vadhArAnAM. mA rAsamA AvAM badhAM pAThAMtaro vidyamAna che paNa vibhAga na hovAthI tenI spaSTa khabara paDatI nathI. mULanI pratio jude jude vakhate judA judA lekhakoe lakhelI hoya che, keTalIka vAra to mULa granthane lekhaka (kartA) pote jAte ja lakhe che. Ama temAM pAThAMtaro nIpaje che. TIkAkAra sAme je prati hoya tene anusAre te pratIka le che ane bhartha paNa te pramANe batAve che. ethI TIkAgata pratIko ane kevaLa mULapAThanI prationA pATha vace pAThabheda ubho thAya che. je TIkA ApaNe chApie chie te TIkA, TIkAkAre ApaNA chApelA mULa pAThavALI pratine ja AdhAre lakhelI hoya to to pratIkomA ane mUla pATha vacce pAThabheda bhAgye ja hoya paraMtu tema na hoya tyAre evo pAThabheda avazya rahevAno. vaLI keTalIka vAra kevaLa TIkAnI ja prato judI maLe che eTale ukta pAThabheda rahevAno ne rahevAno ja. A rAsamAM paNa je jAtanAM pAThAMtaronA vibhAga vize AgaLa jazAgyuM che tevAM pAThAMtaro upalabdha che. tenI saMkSipta yAdI A pramANe chaH dvitIyaprakramanI 90 mI gAthAmAM mUla pATha A pramANe mudrita che - "nivaDaMta bAhabhara loyaNAi dhUmaiNa sicaMti" 90. A sthaLe 'dhUmaiNa' ne badale 'dhU jai Na' evo pAThabheda che. A sthaLe avacUrikAkAre batAvelo artha barAbara pAThAMtarane anusare che tyAre TippanakAra mULa chApela pAThane anusare che. arthanA sauSThavano vicAra karIe to TippanakAra karatAM avacUrikAno artha vizeSa vizada ane saMgata che. prathama prakramanI 19 mI gAthAmAM "maNu muNevi kiMciya payAsiu" evo pAThabheda che. A pAThane avacUrikAkAra nathI anusarato kiMtu TippanakAra anusare che. avacUrikAkAra to mudrita pATha pramANe artha batAve che. . eja gAthAmAM "Nimisiddhu khaNu" evo pATha mudrita che tyAM TippanamA ane avacUrikAmA teno artha "niHzabdam" Apelo che. A artha jotAM mULamAM "nisaI" pATha hovo joIe. vaLI, mULamAM "khaNu" zabda to cha ja ethI "Nimisiddha" (nimeSA Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174] bhAratIya vidyA [varSa 3 dham) pATha punarukta jevo hoI anarthaka che. Ave sthaLe pATho nirNIta karavAmAM TIkAgata arthane lakSyamA rAkhavo jarUrI che. vaLI, "tuNhijai Nava sadda khaNu" e pATha Tippanane barAbara anusare che eTale e ja vizeSa grAhya lekhAvo joIe. mULamA je "Nimisiddha" pATha che te, mane lAge che ke "khaNDa" pada UparanI TippanI jevo che. koI vAMcanAre 'khaNu' pada upara nimeSArdham - "Nimisiddha" evI samajhati pratinI bhAjubAjunA korA bhAga Upara TapakAvI hoya ane tene pachIthI mULapATha rUpe ghaNI vAra lipikaranArA asamajathI laI le che ane A rIte paNa graMthamA ghaNAM pAThAMtaro janme che. gA0 221 (tRtIya prakrama) mAM mULamAM 'accariyaM' pATha che. pAThAMtara 'ahiyayaraM' che. TippanakAra ane avacUrikAkAra banne ahiyayaraM-adhikataram pAThane anusare che tyAre 'aJcariyaM' pATha judo ja paDI jAya che. saMbhava cha ke 'accariyaM' ne badale 'acahiyaM' 'atyadhikam' pATha hoya ane ema hoya to ja Tippana ane avacUrIno artha saMgata thaI zake. A uparAMta Tippana ane avacUrikAmA ghaNe sthaLe arthabheda paNa che. dvitIyaprakamamA gA0 121 'paya jaMpaI' pada che teno artha TippanakAra 'padAni jalpa' evo kare che tyAre avacUrikAkAra 'svAM prati jalpati' evo kare che. 'paya' zabda 'pada' arthane tathA 'svAm' arthane ema banne arthane jaNAve che tathA prati' arthane paNa sUcave che. ahIM avacUrikAkArano artha vizeSa saMgata che. A pramANe ghaNe sthaLe TippanakAra ane avacUrikArakAra vace arthabheda thayelo che ane tyAM vizeSa vicArIne jotAM mane avacUrikAkAra vadhAre vizvasta jaNAyA che. keTaleka sthaLe lipikAre je azuddha lakheluM che tevo ja pATha mudraNamAM jaLavAyo che. dvitIyaprakrama gA0 97 mULa 'guNasaha uttahi' che. TippanamA tathA avacUrikAmA 'guNazabdo'nastayA' che. ahIM 5 avagraha lipikAranA pramAdarnu phala che. 'guNazabdobastayA' pATha barAbara mULAnusArI che. e ja pramANe dvitIyaprakrama gA. 100 mA mULamAM 'muNaMtI' e kriyAtipattirnu kriyApada che. avacUrikAmA teno 'ajJAsyan (m) evo spaSTa artha che tyAre TippanamA 'ajJAsyam' lakhavAne badale lipikAre 'saukhyaM manyAsyam' ebuM bhrAMta lakheluM chekharI rIte 'saukhyam ajJAsyam' ema hovU joIe. ahIM lipikAre 'jJA'ne badale 'nyA' lakhelo che ane mudraNamAM paNa te ja kAyama che. A vize ahIM vadhore lakhavAnI apekSA nathI paraMtu pAThAMtaro ukta rIte pRthakkaraNapUrvaka levAnI prathA svIkArAya to graMthanI spaSTatAmA vizeSa anukULatA thaze evo mAro namra abhiprAya che. prAcIna pratione prAdhAnya ApavA karatAM jyAM TIkA ke vivaraNa hoya tyAM pAThAMtaronA nirNayamA TIkA ane vivaraNanA arthane paNa AdhArarUpe lekhavo joIe ane tema karI badhAM pAThAMtaronuM uktarIte vargIkaraNa karavAneM kArya saMpAdakonA dhyAna bahAra na rahedUM joIe. * * ame kayA dhoraNe prastuta granthanA pATho saMgRhIta karyA che tenI carcA granthanI amArI prastAvanAmAM karavAmAM AvelI che tethI ahiM teno khulAso Avazyaka nabhI. .-saMpAdaka Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sneha - smaraNaviSayaka keTalAMka prAcIna subhASito. * saMdeza saka nAmanA kAvyamAM je prakAranA viSayanuM nirUpaNa kareluM che te viSaya sAtha saMbaMdha dharAvatA asaMkhya prAcIna subhASito - dohA, soraThA, chappaya Adi bhASA muktako - jUnI hastalikhita pratomAM maLI Ave che. evA hajAro subhASito ame saMgRhIta karelA che ane te prakAzananI vATa joI rahyAM che. A nIce evAM thoDAMka subhASito prakaTa karavAmAM Ave che. lagabhaga 400 varSa upara lakhAelA 1 jUnA pAnAmAMthI A utAravAmAM AvelAM che. - saMpAdaka. haMsA te sara sevIiM je bhariyA nikalaMka / UchauM sarovara sevitAM nizcaI caDe kalaMka // jihi jihi laggi nayaNalAM tihAM hIyaDA ma lagesi / nayaNAM roI chUTasi tuMjhuraMta maresi // jiNi hariNAkhI mana harauM sA haraNAkhI ma melhi / suMkaNa lAgI dehaDI jima pANI viNa veli // vAyasaDDu uDADatAM piyu pekhiu jhabakka / addhAM kaMkaNa sari gayAM addhAM gayAM truTaka || rUpaM rUDA mora prIti pArevA bhalA / dhanavinAsaNa Dhora ghara ghara dIse atighaNA // caMdA tuM gayaNaha puriiM dhari priya paradesa / binuM vicAle sAkhi bhare kuMNa jhure kuMNa resi // navaghaNa bhariyAM maggaDAM saghaNa dhaDuke meha / juM varati Avasa tuM jANi sAcuM neha || yA kari vadhAmaNuM sahiji sIdhuM kAja / je sapanAMtare dekhatu te tujha milIu Aja || haMsa parAbhava kima sahe amarakha jeha sarIra / nImAMNA baga bihaDA kSaNa pAli kSaNa tIra // hIDDuM dADima kuMlIya jima samara bhariuM guNeNa / avaguNa eka na saMbhari vIsArIje jeNa // sahI samANAM mANasAM mile tu vihaDe kAMI / dukheM dAjheM jIvaDu to paNa muyAM bhalAI // mama jANisa mana nehaDuM truTe dUra thayAha / bimaNuM vAdhasi sajjanaha UchraM hui khalAha || dina jhuraMtAM nIganuM rayaNi royaMte vihAi / sajjaNa viNa jo jIvAI to jIvuM syA pAhi // 4 5 7 10 11 12 13 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 ] bhAratIya vidyA mANasa pAhi mAchalAM sAco neha sujANa / jo java kIje jujuyA tava te chaMDe prANa // vAhalAM taNe viyogi ju dukha hI Di hoI / te mana jANe ApaNuM avara na jANe koI // koila sarikhI strI nahI jasa mana isiu vibeka aMtra vidduNI avarasiuM bola na bolai eka // deha leI amhe jAisiu jIviya tujjha sarIra / sIdAtuM mama muMje sIce nayaNaha nIra // moruM mana tujhasiuM rami nahI anerai ThAhi / tujha viyogi jIvi to jIvuM syAM pAhi // dIhADA jAve ghaNA mujha mana eka na hoi / je tujha viNa dina nIganuM lekhe na lAgai soi || mana jANe mana vattI kahi Agali na kahAe / saMbhArI savi bolaDA hIyaDuM duHkha bharAe // sajjaNa taNAM saMdesaDA gamatAM huI apAra / jima jima valI valI pUchiI tima tima harSa apAra // kahisiuM kIje goThar3I kahisiuM kIje raMga / tujha viNa sahui vIsare uM dukha dAjhe aMga // te hI kima vIsare jehanA guNa navi pAra / mAhari hI Di koi navi tujha TAlI saMsAra // bolevA savi bolaDA pheDevA mana bhrAMti | eka verIne lahA jo milase ekAMta // tADa samANa sajjaNe kAuM kIje teNa / phala UMcA chAyA nahI mAhari pAsaThieNa // hA AmaNa duma rIiM Ubho kAMI / jeha sarIkhI goThaDI tehaji cAle kAMi // sajjana mANasa dekhi karI dukha ji vIsara jAi / hIyaDuM vihesi kamala jima mana paMjare na mAi // tiNi desaDe na jAIi jihAM ApaNu nahIM koI | serI serI bhamaMta tAM sudha navi pucchara koI || saMdeso kima pAThavuM jo tuM vasi videsa / atest bhItara tuM vasi saMdeso kima resa || *** * [ varSa 3 14 15 16 17 18 or ov 19 29 21 22 23 24 25 26 27 28 29 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddha ane mahAvIranuM nirvANa ane temanA samayanI magadhanI rAjakIya paristhiti * [ svargavAsI mahAn jarmanavidvAn DaoN. harmana yAkobInA eka viziSTa jarmana nibaMdhano gujarAtI anuvAda ] eka pakSe, ema jaNAya che ke paraMparA prApta tema ja pramANa prasthApita tavArIkha pramANe gautama buddha, mahAvIra karatAM keTalAMka varSa agAu nirvANa pAmyA hatA; anya pakSe, bauddha AgamamAM je ullekho maLI Ave che te uparathI jaNAya che ke mahAvIra, buddhI thoDA ja samaya agAu nirvANa pAmyA nahi hoya ? A ekadama bhAsI AvatA virodhamAM satya zuM che te zodhavA A lekha lakhAya che. buddha ane mahAvIra e banne dharmapravartakono samayanI dRSTie vAstavika saMbaMdha; ane e saMbaMdhanI, bauddha AgamagraMthomAM te samayanI rAjakIya paristhiti viSe bhASelA ullekho upara zI asara thaI hatI, te ahIM darzAvavAmAM Avaze. 1 1. buddha ane mahAvIranI nirvANamitio sAmAnya manAtI paraMparAnA mata pramANe buddhanI nirvANamiti i. sa. pU. 543 ane mahAvIrI nirvANamiti i. sa. pU. 526 che. pramANAnvita tArIkhono mULa AdhAra candraguptana rAjyAbhiSeka che. jene mATe vahelAmAM vahelI zakya dekhAtI sAla i. sa. pU. 322 che. (huM jarA Avazyaka sudhArAnI jarura jaNAvI ) te svIkAruM chaM. dakSiNanA bauddha A rAjyAbhiSeka buddhanirvANa pachI 162 varSe thayo ema jaNAve che. e pramANe to buddhanuM nirvANa i. sa. pU. 484mAM thayuM hotuM joIe. A bAbatamAM eka atyaMta upayogI zodha vikramasiMghe karI che. i. sa. 1015 mAM je yuga ( buddha saMvat ) pracalita hato te i. sa. pU. 483mAM zaru thayo hato. i. sa. pU. 543 mAM zaru thayelA saMvatnI paraMparAgata mAhitI to cheka 15 mI sadInA madhya bhAgamAM, prathama vAra maLI Ave che.' jainonI sarvasAmAnya paraMparA pramANe candraguptano rAjyAbhiSeka mahAvIranA mRtyu bAda 215 varSe thayo; paNa hemacandranA mata (pariziSTa parva 339 ) pramANe e rAjyAbhiSeka mahAvIranA nirvANa pachI 155 varSe thayo hato. ane Aja hakIkatane hemacaMdrathI 1. A viSaya uparanI savistara mAhitI mATe juo vilhelma gAyagaranA "mahAvaMza" nA bhASAMtara (laMDana, 1912 ) nuM pUrva vaktavya, pAna 28 vagere. 3.1.23. Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178] bhAratIya vidyA [varSa 3 betraNa peDhI agAu thaI gayelA bhadrezvaranA kahA valI nAmanA graMthamAthI pramANa maLe che. tethI mahAvIranu nirvANa i. sa. pU. 477mAM thayuM ema cokkasa kahI zakAya. 2. nigaNTha nAttaputta buddhanI agAu thoDA ja samaya pahelAM nirvANa pAmyA, AvI hakIkata bauddha Agama graMthomAM vraNa jude jude sthaLe, paNa eka ja rUpamA, maLI Ave che. buddhanA jIvananAM chellAM varSomAM-je vakhate te pote pAvAthI kuzInArA (temanA nirvANasthAna) tarapha paribhramaNa karatA karatAM mAMdA paDyA hatA te vakhate-dezamA je aitihAsika banAvo banI rahyA hatA teno ullekha A vraNe sthaLomAM karavAmAM Avyo che. ahIM e ullikhita bhAgano anuvAda ane phUTanoTamA mULa utArUM chu. __"te samaye nigaNTha nATaputta pAvAmAM taratamA ja (thoDA ja samaya agAu) maraNa pAmyA hatA. emanA maraNathI nigaNThomAM pakSo paDI gayA hatA. pakSApakSI, kalaha ane takarAra pravezyAM hatAM. vivAdagrasta nigaNTho paraspara moDhAnI bAcAbAcI karavA lAgyA." A pachI AvatAM vAkyomAnAM jene meM kauMsamA Apyo che e brahma jAla sutta 18mAthI levAmAM AvyAM che. e vAkyomA dhArmika ane tAttvika vAdavivAda viSe carcA che ane e vAkyo mULa A sthAne na hovAM joIe, kAraNa ke ethI pUrvApara saMbaMdhamAM khAmI Ave che. mULa graMtha have AgaLa A pramANe cAle cha: "mane lAge che ke nigaNTha jatiomAM eka khUna (kadAca mArAmArIne lIdhe) thayu, ane nigaNTha nATaputtanA zrAvako, gRhastho, zvetAmbarone AthI nigaNTha nATaputto pratye kaMTALo, virAga ane zatrubhAva utpanna thayAM. khoTIrIte samajAvavAmAM AvelA dharma ane vinayanI A dazA thAya; je khoTIrIte samajavAmAM AvyA hoya, je mukti na apAve, zAnti na apAve; je asamyaksaMbuddhathI samajAvavAmAM AvyA che ane jeno stUpa bhAgI gayo cha (ane) je koI paNa prakArano Azaro ApI zakatA nathI." ___ ahIM e saMpUrNa spaSTatAthI jaNAvavAmAM AvyuM che ke ni. nA. pAvAmAM buddha pahelo thoDA ja samaya agAu nirvANa pAmyA hatA. arthAt -jema keTalAka mAne che' tema 1. 'evaM ca mahAvIramuttisamayAo paMcAvaNavarisasaye pucchaNNe (vAMco 'vucchiNNe') nandavaMse candagutto rAyA jAo'tti (mAtra eka ja upalabdha thatI prati uparathI). ___ + tena kho pana samayena nigaNTho nATaputto pAvAyaM adhunA kAlakato hoti / tassa kAlakiriyAya bhinnA nigaNThA dvedhikajAtA bhaNDanajAtA kalahajAtA vivAdApannA ajJamanaM mukhasattIhi vitudantA viharanti / [ 'na svaM imaM dhammavinayaM AjAnAsi, ahaM imaM dhammavinayaM AjAnAmi, kiM tvaM imaM dhammavinayaM AjAnissasi ? micchApaTipanno tvamasi, ahamasmi sammApaTipanno; sahitaM me, asahitaM te pure vacanIyaM pacchA avaca, pacchA vacanIyaM pure avaca / aviciNNaM te viparAvattaM / Aropito te vAdo, nigghitosi| cara vAdappa. mokkhAya nibbeThehi vA sa ce pahosI'ti / ] vaho yeva kho majhe nigaNThesu nATaputtiyesu vattati; ye pi nigaNThassa nATaputtassa sAvakA gihI odAtavasanA, te pi nigaNThesu nATaputtiyesu nibbiNNarUpA virattarUpA pativANarUpA yathA 'taM durakkhAte dhammavinaye duppavedite aniyyAnike anupasamasaMvattanike asammAsaMbuddhapavedite bhinnathUpe appaTisaraNe' / 2. olDanabarga, ZDAG 34, pAna 749 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] buddha ane mahAvIranuM nirvANa [179 mahAvIranA mRtyu pachI keTaloka samaya vItyA bAda buddhano dehAMta thayo. A anumAna sAcuM che ke kema e nakkI karavA mATe je hakIkata upara e anumAnano AdhAra mAnavAmAM Ave che e hakIkata viSe zodha thavI joIe. 3. jaina dharmanA saMsthApakanA nirvANa bAda enI kahevAtI hInasthitino hevAla kayA saMbaMdhamAM Apelo che ?. A ullekhanuM udgamasthAna nIce jaNAvelAMtraNa bauddhasUtro che: 1. majjhimanikAya nuM sAmagAma sutta (2,2. pAna 243 vagere) 2. dIghanikAya nuM pAsAdika suttanta (3, pAna 117 vagere) 3. dIghanikAya nuM saMgIti suttanta (3, pAna 209 vagere) aMka 1 ane 2mA prasaMga eka ja che. upAsaka cunde pAvAmAM jainonI hInasthiti viSe sAMbhaLyuM hatuM. tethI te sAmagAmamAM Ananda pAse e viSa prakAza pAmavA jAya che. te banne buddha pAse jAya che ane cunda pAsethI sAMbhaLelI bInA Ananda buddha AgaLa raju kare che. A pachIno AgaLano ahevAla banne sUtromA judo judo che.. pAsAdika suttamA buddha cundane eka lAMbA pravacanathI samajAve che ke jaina zAstramAMnA buddhanI sAme uThAvavAmAM AvelA badhA virodho emanA potAnA siddhAntane sparzI zakatA nathI. te sau A badhAM dRSTibinduomAM taddana ulaTAM ja che. sAmagAma suttamAM buddha potAno siddhAnta AnaMdane upadeze che ane eka vistRta pravacanamA 6 vivAdamUla, 4 adhikaraNa ane 6 sAraNIya dhamma samajAve cha jenuM sAcuM jJAna ja zraddhAnvito (Astiko)mA ekatA TakAvI zake. AthI taddana judI ja jAtano hevAla saMgIti suttano che. pAvAnA malloe eka 'nagarabhavana, baMdhAvyo hato ane temanI vinaMtIthI buddhe temane dharma aMgIkAra karAvyo. vidhinI pUrNAhUti pachI mallo cAlyA jAya che ane buddha ArAma levA mATe ADA sUI jAya che. tyAM upasthita thayelA 500 sAdhuone dhArmika pravacana ApavA sAriputtane emaNe pharamAvyu. teNe jainonI hInasthitino ullekha koM ane pachI samagra dharmarnu avalokana kayu. evI rIte ke aMguttaranikAyanI rIta pramANe pratyeka aMganuM ekathI daza sudhI judA judA vibhAgamA vivaraNa kare che.1 4. A ahevAla upara carcA ___ AtraNe ahevAlo eka bIjAthI atyaMta bhinna che, chatAMya te traNeno uddeza to eka ja che ane te e ke saMghane pakSApakSImAM paDatAM cetavavA mATe dharmanA tAtvika rahasya upara buddhano koI prAmANika abhiprAya Apavo. paNa AtraNe pratIkonI bhinnatA tarata ja sAbIta kare che ke e upara jaNAvelo upadeza buddhathI darzAvelo hoI zake nahi. vizeSamAM sIdhI rIte paNa A sAbIta thaI zake ema che. dA. ta. mahAparinibbAna suttanta mAM buddha (nI jIvanayAtrA)nAM nirvANaparyantanAM chellAM varSonA banAvo uparano junAmAM 1. A vivaraNa- bIju rUpa saMgI ti sutta nA pachI AvatuM da sutta ra su tanta mAM paNa maLI ' Ave che. paNa tyAM A vivaraNa sAriputtanA mukhamAM mUkavAmAM AvyuM che. . Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 ] bhAratIya vidyA [ varSa 3 juno ahevAla maLI Ave che. tenA chaTTA paricchedamAM A pramANe hakIkata ApIche "tyAra pachI bhagavAna (buddha) AyuSmAn AnaMda pratye bolyA : AnaMda ! tame kadAca vicAro ke tamArA guruno dharma have lupta thaI gayo che, kAraNa ke tamArA AcArya have jIvanta nathI. AvuM banI zake kharaM. paNa AnaMda ! tame te pramANe kadI nahi vicAratA. zIkhavyAM che te mArA nirvANa pachI tamane dharma ane je vinaya (zista ) meM tamane tamArA AcArya padanI khoTa pUrI pADaze." A vastu buddhe potAnA nirvANa pahelAM thoDA ja samaya upara kahIM hatI. upara jaNAcyA pramANe pelAM nraNa sUtro sUcave che tevA koI khAsa pravacana viSe to ahIM kaMja kahevAmAM AvyuM nathI. mahAparinibbAna suttanta pramANe buddhe A viSaya upara A uktithI vizeSa kaMI kahyuM ja nathI. kAraNa ke Aja sUtramAM AgaLa upara (6, 5-7 ) e sammilita sAdhuone vAraMvAra ane AgrahapUrvaka pUche che ke koIne koI paNa prasaMgopAta zaMkA hoya to teNe te raju karavI. paNa koI kaI pUcha nathI. tyAre te pote aMte kahe che ke : "A sAdhu saMghamAM, buddha upara, dharma upara, saMgha upara, sAdhana upara ke sAcI paricaryA upara koIpaNa sAdhune saheja paNa zaMkA nathI ke bhinnavibhinna mata nathI. A 500 bhikSuomAM je chelo che tene A dharmamAM dAkhala karyo che jethI ene kleza pIDI zake nahi - ene to e pote ja aMkuzamAM rAkhe che, ene prakAza prApti dRSTi samakSa hoya che." A pachIthI buddhanAM prakhyAta aMtima vacana Ave che bhane temanuM nirvANa thAya che. mahAparinibbAna suttantanA upara utArelA ullekha pramANe to buddhe pote temanA nirvANa samaye sAcA dharmanA temanA mRtyu pachInA phailAvA saMbaMdhe paNa koI paNa prakAranI ciMtA darzAvI nathI. vaLI, tema ja ma0 pa0 su0 mAM evaM saheja paNa sUcana nathI ke mahAvIranA mRtyu bAda jainonI hInasthitinA samAcArathI buddhane koI khAsa zista paLAvavA mATe pagalAM levAnI jarura jaNAI hoya - jethI potAnA saMghamAM evAMja pariNAmo na praveze. tyAre e - jainonI avanativALI bAbata je eka narI kiMvadaMtI ja che ane je buddhanA mRtyu pachI ghaNe lAMbe samaye pracAra pAmI hatI, teNe pelAM traNa sUtronI racanA kAraNa Ayu. kAraNa ke nirvANasamayathI te sUtro cokkasa svarUpa pAmyAM, tyAM sudhInAM 150 varSothI vizeSa samayamAM sUtronI eka mALA temAM umerAI che. 5. mahAvIranA mRtyu samaye jaina dharmanI sthiti jaina paraMparAmAM to mahAvIranA mRtyu bAda, jevI bauddho ApaNane manAvA mAgele tevI koI, hInasthiti saMbaMdhI kaI paNa sUcana nathI. mahAvIranA nirvANarUpI banAve jainonI dhArmika vyavasthA ane zista upara kazI noMdhavA lAyaka asara karI nathI. e vyavasthA ane zista sAcavavAnI pharaja mahAvIranA agiyAra ziSyonI - tenA gaNadharonI - hatI. e pote to 'kevalin' tarIke AvA koI kAryabhArathI para hatA. jo koI gaNadhara mRtyu pAme to tenuM sthAna tenA gaNomAMthI sauthI najIkano le. mahAvIranA mRtyu samaye to mAtra indrabhUti ( gautama ) ane sudharman jIvaMtA rahyA hatA. AmAMthI pahelAe Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] buddha ane mahAvIranuM nirvANa [181 kevalatva prApta karatAM ja emAMthI e mukta thayA. tethI sudharman jainonA AkhA dhArmika vyavasthAtaMtranA uparI thayA. A jagyAe emanI pachI jambU AvyA. jaina sUtromAM mahAvIra potAnI zikSA mukhyatve gautamane upadeze che. ane pAchaLanA samayamAM sudharman teja pravacana potAnA ziSya jambUne zIkhave che. A uparathI jaNAI Ave che ke jaina dharmanA vyavasthAtaMtranA Adi AcAryoM eka bIjA pratye nikhAlasatAthI vartatA ane tethI emanI bacce bheda paDyAnI vAta saMbhavatI nadhI, tyAre mahAvIramA mRtyu samaye jainomAM pakSApakSI ubhI thaI na hatI e saMpUrNa cokasatAthI mAnI zakAya pakSo viSe so ApaNane cokasa mAhitI pUrI pADavAmAM AvI che.' ane pAchaLathI je kharekharA pakSo paDyA te kaI jainadharmanA mULa siddhAntone laine nahi paNa ApaNI mAnyatA pramANe to najIvI bAbatIne lIdhe ja. AdhI jainomAM paDelA pakSI to upara uparanA ane pramANamAM bahu moDA vikAsa pAmyA. ahIM alabatta, zvetAmbara ane digambara rUpI bhAga upara ApaNI dRSTi nathI. jo ke, te bhAgo paNa koI eka samayanI mArAmArIne lIdhe nahi paNa dhIme dhIme utpanna thayA hatA. Marathi aratni AthI taddana judI ja hakIkata banI che. buddhanA mRtyu bAda tarata jasaMvataMtra dhArmika mAnyatAonA UMDA virodhovALA aneka pakSI paDI gayA ane te samayanA vaheNa sAthai vadhatA ja gayA. te eTale sudhI ke mahAyAnarUpamAM eka evA navIna bhede dekhA dIdhI ke jene buddhanA mULa siddhAnto sAthe bahu ja thoDuM sAmya che. bauddhoe mAnI lI ke Aja jainomAM bandhuM haze. emane e mAluma nahi hoya - athavA aMzataH teNe e dhyAnamAM nahi lIdhuM hoya - ke mahAvIra koI eka navA ja dharmanA saMsthApaka na hatA paNa pArzva sthApalA dharmanA sudhAraka mAtra hatA. emanAM mAbApa ane te pote paNa pArzvanA upAsaka hatAM. A uparathI tyAre e to taddana spaSTa bAbata dve ke kevalina tarIke sAMsArika bAbatothI ekadama para evA mahAvIranA nirvANa samayanI paristhiti jotAM temanA mRtyunA pariNAme jainonI koi rote hInasthiti thAya evo saMbhava na hato. bauddhoe e hInasthitinuM vRttAMta khoTAM anumAno upara racyuM che ane pAchaLanA samayamA dhArmika mAnyatA mATe ubhI thayelI AvazyakatA arthe e vRttAMtane pracalitarUpa ApyuM. 6. A bhUlabhareluM vRttAMta zI rIte utpanna thayuM ? upara jaNAvelAM vraNa bauddha sUtro - je jainonI kahevAtI hInasthitinA udgamasthAna che- nirvANa pachI bIjI ke nIjI sadImAM racAelA hovAM joIe. sUtromAM A ati Azcaryajanaka bhUla zI rIte pravezI ? AnuM sAdhuM kAraNa jAle zArpenTIere kyAranuya 1. Leumann, Die alten Berichte von der Schismen der Jaina. Ind. Studen. XVII, p. 91. 3. Jacobi, Uber die Entstehung der S'vetambara und Digambara Sekten. ZDMG. Bd. 38, p. 1. 3. AcArAGgasUtra 2, 15, 16 SBE XXII, p. 194. Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182] bhAratIya vidyA [varSa 3 zodhI kADhayu che ane Indian Antiquary, 1914, P. 128 mAM darzAvyuM che. "jo ke cAlu mata pramANe mahAvIra je sthAne mRtyu pAmyA te pApApurI nAme paTanA jillAnA bihAra bhAgamAM giriyakathI Azare traNa mAIla dUra AveluM nAnuM gAma che to paNa D. N. III, 117 vagere uparathI e tadana spaSTa che ke bauddhoe sene jyAM buddha kuzInArA jatA cundanA gharamA rahyA hatA te pAvAnagarI sAthe eka gaNyu che." mahAvIra majjhamA pAvA-hAlatuM pAvApurI-mAM mRtyu pAmyA hatA. phrAnsIsa bukhAnana' A sthAne san 1812mAM gayo hato ane teNe tenA nakazAmAM aMkita kayu che - te pramANe rAjagIrathI pAvApurI 9, gIrIyaka 7 ane gIrIyakathI pAvApurI 5 mAIla dUra che. __ mahAvIranA mRtyusthAna saMbaMdhI jainonI paraMparA viSe zaMkAne sthAna nathI. ulaTa pakSe, bauddho sthAnanA nAmanI sAmyatAne lIdhe bhulAvAmAM paDyA ane mahAvIranuM mRtyu buddhanA nirvANa agAu thoDA ja samaye zAkyabhUmimAM AvelA pAvAmAM-je emane buddhanI yAtrAnA chellA divasonA ahevAla parathI suparicita hatuM temAM-thayuM ema mAnI beThA. AthI emano A bAbata uparano ahevAla Agama pachInA sUtrasamayano che ane tethI koI paNa rIte buddha ane mahAvIranI vizvAsapAtra nirvANa tArIkho (484 ane 477 i. sa. pU.)nI sAme TakI zakato nathI. tethI A tArIkho ApaNI vizeSa zodhano sAco AdhAra che. 7. A vizeSa zodhano uddeza ane tenAM sAdhana ___ mahAvIra jo buddhanA nirvANa pachI sAta varSa vizeSa jIvyA to te uparathI ema manAya ke jaina AgamamA bauddha Agama karatAM tatkAlIna aitihAsika mAhitI dIrghatara samayanI maLI zake. kAraNa ke bauddha Agama to buddhanA nirvANa pachInA samaya viSe kaI khAsa hakIkata darzAvatAM nathI. A bAbata upara nIce prakAza pADavAmAM Avaze ane khAsa karIne e batAvavAmAM Avaze ke bauddha AgamonI mAhitI tathA enI pUrtirUpa ane ethIya vizeSa lAMbA samaya upara prakAza pADatI jaina AgamonI mAhitI eka sAthe dhyAnamA levAthI magadhano tatkAlIna itihAsa keTaleka aMze cokasa AlekhI zakAya tema che. A vastune kramabaddha goThavavA mATe nIce ApelI vigato ThIka kAma lAgaze. buddha ajAtazatrunA batrIza varSanA rAjyamA AThame varSe nirvANa pAmyA. bauddho ajAtazatrune rAjA mAgadho ajAtasattu vedehiputto kahe che. ane vizeSamA e paNa kahe che ke e rAjagRhamA raheto hato. tenA pitAne teo rAjA mAgadho seniyo biMbisAro kahe che. A ja vyaktione jaino seNiya bimbasAraputta ane kUNiya (athavA koNiya) AvAM nAma Ape che. huM nAmonAM saMskRta rUpa vAparuMchu ane te paNa bauddha ahevAlanI bAbata hoya tyAre bimbisAra ane ajAtazatru ane jaina ahevAlanI bAbatamAM zreNika ane kunika. Ama karavAthI ullekhonA mULa viSe vAraMvAra noMdha karavAnuM maTI jaze. 1. juo tenuM Journal kept during the survey of the districts of Patna and Gaya in 1811-1812" Edited by V.H. Jackson, Patna 1925. Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] buddha ane mahAvIranuM nirvANa [183 8. ajAtazatru vRjione dabAvavAnI yojanA kare che mahAparinibbAna suttanta mAM buddhanI jIvanayAtrAnAM chellAM varSoM daramiyAna banelA banAvonI mAhitI maLe che. te suttanI zaruAtamA ja (1,1) A pramANe varNana ApavAmAM Avyu che: "koI eka samaye bhagavAna (buddha) gRdhrakUTa upara rAjagRhamA paribhramaNa karatA hatA. te samaye magadhano rAjA vedehIputra ajAtazatru hato. vajinone jItavAnI icchAthI e bolyo: 'AvA jabarA, baLavAna vajinono hu~ nAza karIza; vajinone huM kacarI nAkhIza; vajinone huM kamanazIbImA, avanatimAM dhakelI mUkIza.' A 'vajino' gaMgAnI pelI pAra magadhanA pADozIo 'vRjio' che. emanI rAjadhAnI emanA pradezanI pUrva sImA upara AvelI vaizAlI-je hiMdanA A bhAgamAM moTAmAM moTI ane sauthI vadhAre dhanavAna-nagarI hatI; jyAre magadhanuM mukhya zahera rAjagRha to hajI pahADapara bAMdhalo eka kilo mAtra hato, tethI ajAtazatrunI vRjione dabAvavAnI yojanA bahu dhRSTatA bharI hatI-je mATe atyaMta saMbhALapUrvaka taiyArI thavI joIe. teNe je kaMI pagalAM lIdhAM te viSe ma0pa0 su0mA ullekho maLI Ave che. paNa te bahu pAchaLanA vakhatamAM lakhAyA hovA joIe; ane tethI te lagabhaga nirupayogI che. 9. yuddhanI pUrva taiyArI olDanabarga ane hAis DevIDs sAthe 9 sammata thAuM chu ke ajAtazatrue vRjio sAmenI caDhAI vakhate Azraya sthAna tarIke upayogamA levA mATe pATaligrAma nAmaka sthAna sthApyu. je pAchaLathI pATaliputra nAme mukhya zahera thayu. paNa ma0pa00(1,28) pramANe to pATaliputra ghaNA lAMbA vakhatathI vizALatA pAmeluM hatuM, ane tenA saMgrAhaka gaTaliputra viSeno potAno e ullekha sarvatra dAkhala kare che ane mULa paraMparAnI saMpUrNapaNe punarghaTanA kare che. tyAre bauddha upAsakoe pATalinAmamAM eka Azraya sthAna baMdhAvyu hovu joIe, jyAM temaNe buddhane notaryA. AthI manAyuM ke te pATaligrAma kAI narbu ja zahera na hovU joIe! vaLI AthI vizeSa Azcaryajanaka to e che ke 1,26mA jaNAvyA pramANe magadhanA mahAmAtyo sunIdha ane vassakAre pATaligrAma pAse vRjionA nirodha mATe eka zahera baMdhAvyu ! (sunIdhayassakArA magadhamahAmattA pATaligAme nagaraM mApenti vajInaM paTibAhAya). upara jaNAvyA pramANe to tenu nAma pATaligrAmam hovU joIe, paNa saMgrAhake pATaligrAme lakhyu, ane tethI A sthAna pAse te zahera baMdhAvavAmAM AvyuM temamAnyu.paNa tatpazcAt AvatuM varNana spaSTa sAbIta kare che ke te mukhya zahera pATaliputra ja che! saMgrAhakonI AvI asaMbaddhatAone laine emanAM kathanonAM lagabhaga dareka rahasya lupta thAya che. 10. vRjio viSe upara jaNAvyA pramANa gaMgAnA uttaranA pradezamA vasatI eka jAtirnu nAma vRji hatuM. te pradezanI pUrva sImA upara AveluM temanu mukhya zahera vaizAlI.hatu. esanA uparanA Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184] bhAratIya vidyA [varSa 3 bhAgamA licchavio-eka jabbara ucca jAtIvALA loko rahetA hatA, jemane bauddhaAgamamAM bahuja vakhANyA che ane lagabhaga prAyastriMzat devatAonI samAna zreNie mUkyA che (2,17). dIghanikAyanA pATika suttantamAthI hu~ ApaNI zodhane upayogI evAM nIcenAM kathano utArUM chu. ahiM vAraMvAra vajigAme evo zabda vAparavAmAM Avyo che. paNa teno artha "vRjionA eka gAmamA" evo nahi, paNa "vRjionA samUhamAM" athavA "vRjionI sAmAnya samiti pramANe" evo karavAno che. kaMdaramukha (11) pATikaputta (15) viSe Ayu kahevAmAM AvyuM che : "vRjionI sAmAnya samiti pramANe eNe lAbhAra ane yazAgra prApta kI hatA" (lAbhaggappatto ceva yasamgappatto ca vajigAme ) buddha licchaviputta sunakkhattane uddezIne kahe cha ke-buddha, dharma ane saMghano yaza (vaNNo) vajigAmamAM aneka rIte gAvAmAM Ave che.1 tyAM pALavAmAM AvatAM vidhiniyamo eTalAM cokkasa hoya che ke tene AdarzarUpa gaNI zakAya. A uparathI ekarIte ema mAluma paDe che ke vRjionA buddha, dharma ane saMgha viSenA vicAro cokasa hatA ane te viSe sau ekamata hatA; ane bIjI rIte ema paNa mAluma paDe che ke buddha vRjionA A aikyamatano potAnA dharmanA lAbhamA dAkhalo ApatA. buddha ane vRjio vaJce gADha, dRDha maitrI saMbaMdha hato e A paristhiti spaSTa kare che.2 11. buddha sAthe ajAtazatruno vicAra vinimaya buddha jyAre hajI rAjagRhamA viharatA hatA tyAre ajAtazatrue vRjio sAmenI duzmanAvaTanA potAnA nirNayo (juo68) pItAnA amAtya vassakAra brAhmaNa dvArA temanA abhiprAya mATe jaNAvyA (ma0pa0 su0 1.2, vagere). ene pote sIdho javAba ApavAne badale buddha AnaMdane uddezIne sUcave che ke vRjioe sAta sArA guNo keLacyA che, jene laIne teo baLavAna ane ajeya thayA che. vassakAra te uparathI anumAna bAMdhe che ke vRjio jItAya ema nathI. arthAt "chetarapiMDI sivAya ane ekatAnA bhaMga sivAya yuddhamA jItAya ema nathI." (1.5.) rAjagRhathI buddha, aTakatA aTakatA, pATaligrAma tarapha jAya che (juo98). tyAM banne amAtyo sunIdha ane vassakAra emanI AgatA svAgatA kare che ane emane bhojana levA nimaMtre che. mahemAnagirI vizernu varNana rUDha thayelI vigato pramANe ja karavAmAM Avyu che (1, 29 vagere). alabatta amAtyo buddhanA AzIrvAdanI khAtara ja A takalIpha nahotA uThAvatA; emane to emanA rAjyAdhikAranI rUye A karavu paDyu hatuM. emano uddeza kaI sUcavAyo nathI; paNa te e hovo joIe ke potAnA prItipAtra vRjio 1. iti kho te sunakkhatta anekapariyAyena mama (saMbaMdhataH-dhammassa, saMghassa) vaNNo bhAsito vjigaame| 2. ema chatAM nirvANa pachI so varSe bajiputtakoe bauddha dharmamAM bheda pADavAne kAraNa Apyu. 3. ahIM saMgrAhaka 35 guNo viNe ane 6 guNo viSe eka lAMbI carcA umere che; je dvArA bhikSuone "kalyANa meLavavAnuM che; akalyANa nahi." A graMthanA vastu viSenA saMgrAhakanA manasvIpaNAno dAkhalo pUro pADe che. Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] buddha ane mahAvIranuM nirvANa [185 pAse buddha na jAya ane potAnA nAma dvArA emanI naitika kIrti na vadhAre ane e mATe emane magadhamAja rokI rAkhavA. paNa buddha rokAyA nahi. kahevA pramANe jAduthI, paNa mAnavA pramANe yuktithI, e gaMgAne pele kinAre pahoMcI gayA. 12. buddhanI jIvanayAtrAno aMta buddhanA, gaMgAne sAme tIre javA pachI, ApaNe bauddha AgamonA lakhANomAMthI rAjakIya banAvo viSe koI ja sAMbhaLatA nathI; buddhanA nirvANa ane dahana sivAyanA bIjA samAcAra emAMthI maLatA nathI. ghaNe sthaLe paDAva nAkhatA nAkhatA buddha vaizAlI tarapha gayA ane tyAM najIkamAM AvelA beluva nAmaka gAmamAM temaNe aMtima cAturmAsa gALyuM. ApaNe temanA vaizAlInA raheThANa tathA mAra dvArA ubhA thayelA aneka lAlacaprasaMgo vagere bAbato ahiM rahevA daie. vaizAlImA emaNe jAhera kayu: "have taratamAMja buddha abhIpsita nirvANa prApta karaze. AjathI vaNa mAsa sudhImAM tathAgata abhIpsita nirvANamA praveza karaze" (3,48,51). cAturmAsa pachI prathama mAsa kArtika Ave che eTale buddha A Prophesy bhaviSyavANI pramANe mAgha mAsanA prathama paDavAne divase mRtyu pAmyA hovA joie. (Kern, Der Buddhisums, 2, pAna 63). paNa A jaNAvelI tithi viSe zakyatA nathI. kAraNa ke vRddha ane mAMdA buddha vaizAlIthI kuzinagara sudhInI lAMbI musApharI-jemAM aneka sthaLe mukAmo karavA paDelA-traNa aThavADiyAmAM pUrI karI zakyA na hovA johae. vaLI sUcita paristhiti pramANe to e musApharIe chaeka mAsa lIdhA hovA johae - arthAt vaizAkhanI zaruAtamA e uddiSTa sthaLe pahocyA hovA joie ane e ja mAsanA aMtima bhAgamA emaNe deha choDyo hovo joie. ethI ja mahAvaMsa (3,2)mAM vaizAkhanI pUrNimAne nirvANa tithi tarIke jaNAvavAmAM AvI che. mane khabara che te pramANe kamamAM kama dakSiNanA bauddho nirvANotsava vaizAkha mAsamAM ujave che. ajAtazatrue vRjio sAmenI potAnI yojanA buddhanA maraNa pahelA ja amalamAM mUkI ke kema te nakkI thaI zakatuM nathI. bauddha AgamomAM te viSe kaMI sUcana maLatuM nathI. 13. jaina AgamamAM ApelA pramANo jainonA pAMcamA aMga bhagavatI (7,9,2)mAM nIcenI nahiM jevI bInA ApI cha: "vaji videhaputte jaitthA, nava mallai nava lecchai kAsikosalagA aTThArasa vi gaNarAyANo praajitthaa|" videhaputte (kUNike) vRjione jItyA. nava mallakio ane nava liccha. vio, kAzI ane kosalanA aDhAra ekatra thayelA gaNa rAjAo parAjaya pAmyA. 1 'parAjaitthA' kartari (Active) rUpa na hoI zake; kAraNa ke jo tema hoya to karmano abhAva che athavA pUrva bhAgamAMthI vajI levu paDe - je anucita che. kAraNa ke 18 gaNa rAjA ono samUha, nirayAvali sUtramA spaSTa jaNAvyA pramANe, vRjionA pakSamA hato athavA 'kAsikosalage' evo sudhAro karavAnI jarUra che. 3.1.24. Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 ] bhAratIya vidyA [varSa 3 tethI kUNike potAnI yojanA, saMbhavataH ziyALAmAM, jyAre gaMgAnAM pANI utayAM tyAre saphaLarIte pAra utArI. teNe gaMgAnA uttara kinAre zatrubhUmimAM cokasa pagalAM mAMDyAMjeno eka bhAga teNe nivAsa mATe rokyo. kAzI ane kosalanA ekatra thayelA 18 gaNarAjAonA samUha para eNe saphaLa humalo karyo bhane temane harAvyA ane te rIte teNe potAnI jIta cokkasa karI. nava mallakio kAzInA gaNarAjA che. te saMbhavataH zAkyabhUmimAM pAvAmAM ane tenI AsapAsa vasatA malla rAjavaMzIonA sagA che. licchavio to vRjionA zAsako tarIke ApaNane paricita che. ahiM ApaNane mAluma paDe che ke teo kosalonI zAkhAmAM samAna sthAna prApta kare che, -jeo kAzInA gaNarAjAonA pADozI hatA. A yuddhabhUmimAM vijaya prApta karavA chatAMya vaizAlI upara caDhAI karavAnI kUNikanI hiMmata cAlI nahi. 14. vaizAlI buddhanA vakhatamA pUrva hiMdamAM, khAsa karIne je bhAga hAla bihAra kahevAya che te bhAgamAM, vaizAlI sauthI vadhu moTuM ane dhanADhya zahera hatuM. sAce ja te eka aneka upasthAnothI saMkalita thayeluM vizAla zahera hatuM. te zahera viSe maLI AvatA badhA ullekho Ara. honrlee uvAsagadasAonA potAnA bhASAMtaramAM. (Bibl. Ind. 1888) noMdha 8 (pAna 3 vagere)mAM ekaThA karyA che. jainonA ullekho pramANe vaizAlI-mULa vaizAlI uparAMta vANiyagAma ane kuNDagAma ema-traNa sthAnonuM banelaM hatuM. emAMthI kuNDagAmane kollAka nAmarnu paruM tuM, jyAM mahAvIrano janma thayo hato. kSatriyo ane brAhmaNo eka sAthe vasatA na hatA; dA. ta. kuNDagAmano kSatriyavAsa zaheranA uttara bhAgamAM ane brAhmaNavAsa dakSiNabhAgamAM hato; banne bhAga upara hakumata to samAna hatI. ahiM ApaNane i. sa. pU. 6ThA saikAmAMnA hiMdanA eka purAtana zaheranI yojanA viSeno, kamabhAgye mAtra apUrNa, khyAla maLI zake ema che. pATaliputrane je mATe dAkhalA rUpe ApavAmAM AvyuM che evA kauTalIyanA durganivezanA varNana sAthe ApaNe A varNanane sarakhAvIe to mAluma paDe che ke i. sa. pU. cothI sadImA jo ke ghaNu badalAI gayu hatuM chatAM keTaluka to evaM ne eq rahI gayuM hatuM; dA. ta. cAra judI judI dizAmAM cAre varNoe judo judo vAsa karavo. " ___ jyAM abhijAta (aristocratic) svAtaMtrya jAmyuM hatuM ane je buddha ane mahAvIra sAthenA saMbaMdhane lIdhe mahAna sthAna manAtuM hatuM ! dhanADhya mahAnagara vaizAlI. jItavAnuM to ajAtazatru jevA samartha sAmrAjyavardhaka rAjAe mAthe lIdhuM khalaM,. chatAM teNe pATaliputrane caDhAi karavAnA eka sAdhana - sthAna tarIke upayogamA laI, arthAt pazcimadizAethI-humalo laI javAnI himata karI nahi. kAraNa ke ema kara 1 buddhaghoSe enI ma. pa. su. nI TIkAmAM vaizAlInA adhikArIo viSe A karatAM taddana judA ja ullekho ApyA che, juo Lassen, Ind. Alt. p. 80. paNa te, upara ApelA purAtana ullekho karatAM, pramANamAM pazcAtkAlIna hovAthI temane ApaNe ahIM pramANarUpe gaNI zakIe nahi. Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] buddha ane mahAvIranuM nirvANa [ 187 pAthI pAchaLathI mAtra vRjiono ja nahi paNa pelA 18 gaNarAjAonA ekatra samUhano paNa bhaya rahe. AthI pUrva taraphathI humalo laI javAmAM tene vadhAre saphaLa thavAnI AzA jaNAI. 15. kaNikanI yuddha yojanA vRjionA pradezanI ane vaizAlInI pUrva bAjue videhonI bhUmi AvI hatI-jenI rAjadhAnI mithilA hatI. kUNikane mAtRpakSe videhonA rAjA sAthe aMgata sagAI saMbaMdha hato. te potAne videhaputra (juo 613), bauddha Agama pramANe vaidehIputra (juo7) kahevaDAvato. A UMcI jAtanA sagAInA saMbaMdhathI enI zAkha vadhI hatI ema lAge che, kAraNa ke tethI to te tene potAnA eka upanAma tarIke vAparato. AthI videho enA rastAmA aDacaNa ubhI karaze evA bhayanuM ene kAraNa na hatuM. kUNika magadhanI jUnI rAjadhAnI rAjagRhamA rahIne Ipsita yuddhane dorI na zake eTale eNe potArnu raheThANa magadhanA pUrva taraphanA prAMta aMganA mukhya zahera caMpAmA rAkhyu. aMga ghaNA vakhatathI-jarUra ajAtazatrunA pitA seNiya biMbisAranA vakhatathI-te magadha sAmrAjyamAM umerI levAmAM Avyu hatuM. Ama mAnavAnuM kAraNa e che ke eka vakhata buddhe jyAre caMpAmAM vAsa ko hato tyAre emane eka ucca koTino brAhmaNa - soNadaNDa - maLavA Avyo hato; je biMbisAradatta 'rAjadAya' - 'brahmadeyya' bhogavato hato. jainonA mata pramANe kUNike potAnA rAjyAbhiSeka pachI tarata ja potArnu raheThANa caMpAmA rAkhyuM hatuM; kAraNa ke aupapAtika sUtra (jainonuM prathama upAMga)mAM caMpAnA pUrNabhadra caityamAM mahAvIranA eka samavasaraNa upararnu ane te prasaMge kUNikanI potAnI samasta sainyasAmagrI sAthanI dhAmadhUma bharI savArInuM vistRta varNana ApavAmAM AvyuM che. A prasaMganA vistRta varNanane, jainAgamonA saMgrAhako, AvA anya badhA prasaMgo mATe eka namunArUpe letA AvyA che. aupapAtikasUtramAthI amuka bhAganA mAtra pratIka ApI A bAbata badhe noMdhavAmAM Ave che. ane vaNNao vaDe tene nirdiSTa kare che. kUNikanuM caMpAmAM mahAvIra sAthenuM milana jaino mATe keTalA vizeSa arthavALu hatuM e A uparathI samajAya che. 16. vaizAlI mATenuM yuddha .. A yuddha kevI rIte zaru karavAmAM Avyu te viSe jainonA nirayAvalI sUtramA ekadama buddhigamya varNana ApavAmAM Avyu che. bhA viSayamAM ApaNe praveza karIe te pahelAM, ApaNe e cokasa karIe ke jaina paraMparAe mukhya vyaktione anyaprakAre sagAI saMbaMdhathI varNavI che. aneka upanAmo uparathI mAluma paDe che ke je vaDIlo hatA te videha taraphanAM hatA. mahAvIranI mAtAne videhadinnA, temane potAne videhadinne ane videhajacce, 3 1 A varNanamA atyaMta arthapUrNa eka banAvanI mAtra yAdagIrI ja sAcavavAmAM nathI AvI, paNa te vArtAnA vastuno sAco AdhAra paNa bane che. eTale ahiM paNa kUNikanuM rAjyanI zaruAtamAMja caMpAmA raheThANa badalavAnI bAbatano svIkAra thayo che. 2 kalpasUtra, jinacarita 6 109 3 teja sthaLe 110 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188] bhAratIya vidyA [varSa 3 kUNikane videhaputte-prasaMgata: ajAtazatrune videhiputto kahevAmAM AvatAM. ema jaNAya ke ke videhanA rAjAne khAsa uccavaMzIya mAnavAmAM Avato hato bhane tethI tenI sAdhanA sagapaNanA saMbaMdha upara khAsa bhAra mUkavAmAM Avato hato. anyapakSe, jaina Agama paraMparA mahAvIranA janmasthAna vaizAlI sAtheno saMbaMdha zodhavA mathe che, ane nIce ApelI vaMzaparaMparA goThave che. haihaya kulano ceTaka vaizAlIno rAjA che. enI bena mahAvIranAM mAtA thAya. enI putrI cellaNA zreNikanI paTTarANI ane kUNikanI mAtA thAya. A vaMzaparaMparAno AdhAra nirayAvalI sUtramA Apela varNana upara che. tyAM ema kahevAmAM AvyuM che ke zreNikane cellaNA uparAMta bIjI aneka rANIo hatI. dA. ta. nandA jeno putra abhaya rAjyAdhikArI hato. vaLI daza vadhAre : kAlI, sukAlI, vagere, jenA kAla, sukAla vagere putro kUNikanA oramAna bhAio thatA hatA. A temanI sAthe nakkI kare che ke potAnA pitA zreNikane kedamAM nAkhavo ane pote rAjya pacAvI pADavU. zreNikane padabhraSTa karIne rAjyanA agiyAra bhAga pADavAmAM Ave che jemAthI dareka eka bhAga vaheMcI le che. kUNikane bhAge caMpA Ave che. vaizAlI mATenuM yuddha nIce pramANe 17-28mAM varNavAmAM Ave che. kUNikanA nAnAbhAI vehalla pAse gandhahastI ane eka bahu mUlyavAna hAra hato, jene lIdhe te eka sArA rAjA jevo dIpato. tethI kUNike A be vastuone tenI pAsethI laI levAnI icchA karI. paNa cehalle te mATe ardhaM rAjya mAgyu. ane te mATe jyAre kUNike nA pADI tyAre vehalla pelI vastuo sAthe vaizAlInA rAjA ceTakane Azraye nAsI gayo. kUNike eka dUta pAThavI ceTaka pAse vehalla ane pelI vastuo soMpI devA mAgaNI karI. ceTake badalA tarIke vehallu mATe ardhA rAjyanI sAmI mAgaNI karI. vraNa vakhata sAmasAmI dUta mokalAyo paNa vyartha. ceTaka potAnI sAmI mAgaNIne vaLagI rahyo ane chevaTe teNe kUNika sAme yuddhanuM kaheNa mokalyu. kUNike A samAcAra potAnA daza bhAione jaNAvyA.ane emane potapotAnA rAjyapradezamAM lazkara ekahuM karI tene potAnA tarapha ravAnA karavA mokalI dIdhA. te ekatrita sainya aMgonA pradezamAthI videhonI bhUmimAM vaizAlI zahera AgaLa AvI pahoMcyu. Aja pramANe ceTake kAzI AnekosalamAthI naba mallaI ane nava lecchaI gaNarAyANo ne madade bolAvyA. ane temaNe hA pADI eTale temane lazkara ekaTuM karI potAnA pakSa tarapha ravAnA thavA teNe koNa mokalyu. chevaTe te pote madadagAra sAthio sAthe potAnA pradezanI sImA paryaMta zatrunI sAme gayo. have yuddha zarU thayu. jemAM ceTake kRNikanA kAla, sukAla vagere daza oramAna bhAione anukrame potAnA bANothI vIMdhI nAkhyA. eTale kAla, sukAla 1 juo upara $ 15 2 abhidhAnarAjendra koSamA ceDaga, cellaNA, seNia upara ApelI hakIkata juo. 3 mahAvIre ene pAchaLathI dharma dIkSA dIdhI. dIkSA pachI 6 mAse e nirvANa pAmyo. antakRddasA 3,10 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaMka 1] buddha ane mahAvIranuM nirvANa [189 vagere marIne cothI narake cAlatA thayA. kUNikanA A nAstika oramAna bhAionA naraka prayANa- varNana karavU e nirayAvalI sUtrano uddeza cha; bhane tethI tenuM evaM nAma ApavAmAM AvyuM che. ahiM AgaLa yuddhanI vigato viSe vizeSa sUcana karyA sivAya te sUtra aTakI jAya che. 17. vaizAlIne jItI levU upara ApeluM varNana ceTakano pakSa le che e spaSTa che. ceTake daza oramAna bhAione jItI lIdhA eno nirdeza te kare che paNa ceTakanI aMtima hAra, ane vaizAlInA patana viSe te cupa rahe che. arthAt te prasaMga sudhI na jatAM vaccethI aTakI jAya che. paNa Avazyaka kathAnakamAM varNavelI kulavAlayanI kathAmAMthI ApaNane e yuddhanA aMtima pariNAmanI mAhitI maLe che.' ema kahevAya che ke kUNike vaizAlImA paDAva nAkhyo. tyA AkAzavANI dvArA nIcalo zloka saMbhaLAyo. zamaNe jai kUlavAlae mAgahiaM gaNi ramissae / rAyA ya azogacandae vezAliM nagariM gahissae / "jyAre bhikSu kulavAlaya magadhanI gaNikA sAthe raMgabhoga bhogavaze tyAre vaizAlI zaherane rAjA azokacaMdra jItI leze." _A zlokamAM prathamAnA eka vacananu rUpa e dekhAya che. tethI e batAve che ke te purAtana hovo joie. kathAnA vikAsa viSe UMDA utaravAnI e zlokamAM jarUra jovAI nathI; paNa tenuM bIja to e zlokamAM samAyeluM che ja. bhaviSyavANI Akhare sAcI Thare che, ane azokacaMdra (kUNika) vaizAlI jItI le che. tema karIne e potAno nirNaya saphaLa kare che ane vRjionI bhUmine potAnA sAmrAjyamA joDI de che. - ahIM bhApaNe evA yugane aMte AvIe chIe ke jenA itihAsa viSe bauddha Agamomo koI ullekha nathI maLato; paNa jaina AgamomAM keTaluka sUcana maLI Adhe che-ane te sAthe pramANo paNa pUrA pADavAmAM Ave che-jethI jaNAya che ke mahAvIra yuddha karatAM keTalAMka (saMbhavataH sAta) varSoM vizeSa jIvyA hatA. tyAra pachInA najIkanA samayanI paristhiti upara eka DhUMko dRSTipAta nAkhavo e ahiM kadAca asthAne nahi lekhAya. vaizAlIne jItI lIdhA pachI magadhano rAjA caMpAmAM rahe e arthahIna hatuM, tethI kUNikanA anugAmI udAyine potArnu raheThANa pharIthI sAmrAjyanA madhyabhAgamA 1 juo abhidhAnarAjeMdra koSa, kulavAlaya. 2 AvazyakacUrNi ane anya sthaLomAM azokacaMdra e kUNikarnu biruda (upanAma) hatuM ema kahevAmAM AvyuM che. A nAma lIdhA sivAya nirayAvalIsUtra (12) kUNikane e nAme zAmATe bolAvavAmAM Avato te viSe Ama jaNAve che-cellaNA ene enA janma pachI azokavRndamA mUkI de che. AthI AkhaM vRMda adbhuta tejathI jhaLahaLI UThe che ane tethI zreNika tenA tejanI preraNAthI pAcho tene tenI mA pAse laI jAya che. Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 ] bhAratIya vidyA [ varSa 3 badalyuM - paNa te jUnI rAjadhAnI rAjagRhamAM nahi, te mATe eNe eka nayuM zahera pATaliputra sthApayuM. e sthAna vizAlatara sAmrAjyanI jaruriyAtone barobara baMdha besatuM hatuM, ane tethI te satvara atyaMta moTuM nagara thaI gayuM. eTale vaizAlInuM mahatva ghaTatuM gayuM, ane navI rAjadhAnInA AkarSaNathI enI vastI paNa dhIre dhIre ghaTatI gaI. jo ke bhApaNane cokasa mAhitI nathI maLatI to paNa saMbhava che ke udAyine sAmrAjyAne vadhAryu haze . game tema hoya to paNa pADozI rAjyo magadhanA satvara vadhatA jatA sAmrAjyane bahu saMbhALapUrvaka joI rahyAM hatAM udAyinanA khUna viSenI kathA ( udAyimArakakathA' ) mAM avantinA magadha sAthenA kathaLatA saMbaMdha viSe aitihAsika banAvanuM bIja samAyeluM jaNAya che. udAyine padabhraSTa karelA eka rAjAno putra avantinA rAjAnI nokarImA rahyo, ke jene paNa udAyinanI sAthe vera hatuM. pelA putre avantirAjane vacana ApyuM ke te tene udAyinanA taMtramAMthI mukti apAvaze khUna kevI rIte karavAmAM AvyuM te eka dhArmika kavinI suMdara kavitA che, paNa tethI kaI e vivAdano viSaya nathI ke avantirAjane tenI jANakArI nIce eka khUnIe tene tenA dhikkArapAtra zatru udAyinanA taMtramAMthI mukta na karyo hoya ? AvuM kArya rAjanItine kAMI ayogya nathI lAgatuM. paNa kathA varNave che teTalaM sahelAIthI A kAma thayuM hoya ema lAgatuM a. kAraNa ke ahiM udAyinanuM mRtyu eja kaMI mukhya vastu nathI, paNa tenA vaMzano naMdo dvArA karavAmAM Avelo uccheda e khAsa prasaMga che Ane lIdhe badhI paristhiti astavyasta banI gaI hatI. e nando, jyAM sudhI mauryoe temane sattAbhraSTa na karyA tyAM sudhI, rAjya karatA rahyA hatA. " * [ svargavAsI suprasiddha jarmana vidvAn pro. heramAna yAkobIe san 1930 mAM A nibandha mULa jarmana bhASAmAM - BUDDHAS UND MAHAVIRAS NIRVANA UND DIE POLITISCHE ENTWICKLUNG MAGADHAS ZU JENER ZEIT e nAme lakhyo hato ane te SONDERAUSGABE AUS DEN SITZUNGSBERICHTEN DER PREUSSISCHEN AKADEMIE DER WISSENSCHAFTEN, PHIL-HIST. KLASSE 1930, XXVI mAM prakAzita thayo hato. mahAvIra ane buddhanA nirvANa samaya vize navA dRSTibindu sAthai UhApoha karanAro A temano chello nibandha che. - saMpAdaka ] 1 pariziSTaparvan 6, 189-230, Avazyaka kathA, 17, 11, 19 pramANe. Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyakAra jinabhadragaNi kSamAzramaNano sunizcita samaya [saMpAdakIya lekha] vizeSAvazyaka bhASyAdi mahAn granthonA praNetA yugapradhAnAvatAra AcAryavarya jinabhadragaNi kSamAzramaNanA prAdurbhAvanA samaya viSe Aja sudhImAM koI sunizcita ullekha prasiddhimAM Avyo nathI / zvetAMbara saMpradAyanI keTalIka pAchalI paTTAvaliyomA emanA svargavAsa viSeno ullekha. maLI Ave che je vi. saM. 645 nI AsapAsanuM sUcana kare che. _ lagabhaga vIseka varSa pahelAM e kSamAzramaNanI eka viziSTa granthakRti nAme 'jItakalpasUtra'nI, cUrNi Adi sAthenI eka AvRtti meM saMpAdita- prakAzita karI hatI jenI prastAvanAmA emanA samaya viSe keTaloka UhApoha ko hato ane tenA upasaMhAramA sUcavyu hatuM ke "khAsa kAMI virodhI pramANa najare na paDe tyAM sudhI paTTAvaliyomA je vIra saMvat 1115-vikrama saMvat 645 nI sAla emanA mATe lakhelI che teno svIkAra karIe to temAM kazI harakata nathI." (juo, jItakalpaprastAvanA, pR0 16) paNa have mane emanA samaya viSenI eka sunizcita miti maLI AvI che ane te anusAra emano khargavAsa vi. saM. 645 mAM nahIM paNa 666 pachI kyAreka thaelo hovo joIe - eTale ke vikramanA 7mA saikAnI 4 thI pacIsI emanA avasAnakAlamATe nirdhArita karavI joIe / e sunizcita miti te emanA ja mahAn grantha vizeSAvazyakabhASyanI je eka prAcInatama prati jesalameranA suprasiddha grantha bhaNDAramA mArA jovAmAM AvI che tenI ante lakhelI maLI AvI che. san 1942nA dIsaMbara mAsamAM, jyAre huM jesalamerano bhaMDAra jovA keTalAka sAthiyone laIne tyAM gayo tyAre e bhaMDAramA surakSita evA anekAneka prAcIna tADapatrIya graMthonI pratiyornu avalokana karatI vakhate akasmAt ja mane e pratine jovAnI ghaTanA banI gii| akasmAt eTalA mATe ke e bhaMDAra jovAno prAraMbha karyo te vakhate to meM prathama je alabhya - durlabhya graMthonI pratiyo hatI teja khAsa jovAnI dhAraNA rAkhI hatI. kAraNa zuruAtamAM to e bhaMDAranI samasta pratiyo jovAnI ane tapAsavAnI saMpUrNa anukUlatA ane sthiratA mane prApta na hatI. tethI Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192] bhAratIya vidyA [varSa 3 prAraMbhamAM to meM je jJAta ke prasiddha grantho hatA temane jovAno vicAra ja rAkhyo na hato. e bhaMDAranI je sUci sadgata cimanalAla dalAle taiyAra karI hatI ane je gAyakavADas orienTala sIrIjhamAM prakaTa thaI che, tene AdhAra rAkhIne ja meM e bhaMDArasthita graMthapratiyo jovAno upakrama cAlU ko hato. vizeSAvazyakanI e pratinI koI khAsa noMdha ukta dalAlanI sUcimAM karelI na hatI. emaNe mAtra eTalIja noMdha karelI hatI ke 'verI oNlDa ( Very old ) ghaNI jUnI. eTale meM dhArelu ke prati bahu truTita ke pAnAo jIrNa-zIrNa thaelAM haze tethI temaNe e mATe evI noMdha karelI haze. bIjaM e grantha suprasiddha hoI mudrita thaelo hato tethI ene jovA mATe khAsa samaya gumAvavo mane ThIka na lAgyo. bhaMDAranI pratiyonI roja le-mUka thayA karatI te vakhate e naMbaravALI prati paNa vAraMvAra hAthamAthI pasAra thatI, tethI meM pratiyo kADhanAra bhAiyone ene eka bAjUe mUkI devAnI sUcanA karI. paraMtu bIje divase e pothI vaLI pAchI hAthamAM AvI caDhI ane sAthiyomAMthI ekajaNe ene kholIne jovA mAMDI to enA akSaro taddana judI ja jAtanA jaNAyA ane te kholanAra bhAI ukelI na zakyA; eTale e prati mArA hAthamA mUkI. pratinI lipi jotAM ja mane jaNAyuM ke e to koI baha ja junI prati hoya tema dekhAya ke ane tethI zrIdalAle enA mATe Very old (dhaNI jUnI) evI je noMdha karI che teno artha mane samajANo. kha. dalAlanI dRSTi bahu tIkSNa hatI ane temane jUnI prato vAMcavAno paricaya paNa sAro hato, paraMtu A pratinI lipi saralatAthI teo ukelI zakyA nahi hoya ane akSaronA AkAra uparathI samajI zakyA hoya ke prati bahu jUnI hovI joie, tethI temaNe mAtra eTalI ja noMdha potAnI e yAdImAM karI dIdhI hovI joie. pratinI lipinuM vaLaNa jotAM ja mane jaNAyuM ke pATaNa ke jesalameranA bhaMDAromAM tADapatranI jeTalI pratiyo Aja sudhImAM mArA jovAmAM AvI hatI te sarva karatAM AnI lipi vadhAre jUnI hatI ane tethI vi. saM. 1100 nI pahelAM kyAreka e lakhAelI hovI joie evI mArI kalpanA thaI. pratinA Adi ane antanAM pAnAnI sthiti ekaMdara sArI lAgI. patro paNa sAdhAraNa rIte bIjI bIjI pratiyonAM karatAM vadhAre pAtaLa ane vadhAre zlakSNa (cIkaNAM) jaNAyAM ane tethI koI judI ja jAtanAM ane pradezanAM tADavRkSanAM e pAnAM hovA joie evI mArI dRSTine AbhAsa thayo. prathama meM prAraMbharnu pArnu joyu to temAMnI pahelI paMktinA akSaronA zirobhAganI rekhAo ghaNI kharI kharI gaelI jaNAI chatAM eTalaM jANI Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] jinabhadragaNi kSamAzramaNano samaya [ 193 1 zakAyuM ke graMthAraMbha lipikAre mAtra 9 AvA cihnathI OMkArano nirdeza karIne ja 'bruarNapaNAmo' e AdivAkyathI graMthanA lakhANano prAraMbha karyo hato. graMthanI 5-70 paMktio vAMcatAM jaNAyuM ke mULanI bhASAnuM kharUpa paNa, mudrita thalI vAcanA karatAM, keTaleka ThekANe vadhAre prAcInarUpavAluM che / prAraMbhanAM be - traNa pAnAo pheravyA pachI meM bahu ja utsukatA sAthe antanuM pAnuM joyuM ane ante lipikArano nAma ke samaya nirdezAdi sUcavato koI ullekha che ke kema te jovA prayatna karyo / e antima patranI chellI pUMThI vadhAre ghasAI gaelI hovAthI akSaro khUba jhAMkhA paDI gayA che ane pAnAnI AjubAjunI koro paNa ke - lIka kharI paDelI che / chatAM akSaro spaSTa yAMcI zakAya tevI sthitimAM to che ja / prathama darzane mane anta bhAgamA lekhakanI samayAdi nirdezaka tevI koI paMkti na jaNAI / antima paMktinuM chellaM vAkya A pramANe dRSTigocara thayuM - gAthA cattAri sahassANi tiNNi satANi // ( arthAt - 4 hajAra 300 gAthAno saMgraha) paNa eja paMktimAM A vAkyanA pahelAMnA zabdomAM mane " valabhINagarIe imaM " A vAkya dRSTigocara thayuM ane te jotAM ja mane eka adbhuta saMvedana thayuM / vizeSAvazyaka bhASyanA ante valabhI nagarIno nirdeza ! zuM e koI sAcA zabdo huM joI rahyo chu ke koI dRSTibhrama thaI rahyo che / huM vadhAre svastha thaIne uparanI paMktio vAMcavA lAgyo / vizeSAvazyaka bhASyanI je antima gAthA, mudrita temaja anyatra upalabdha thatI jUnI hastalikhita pratiyomAM maLI Ave che. tethI huM paricita hato eTale mane e gAthA pakaDatAM kazI vAra na lAgI / paraMtu e sujJAta gAthA pachI nIce ApelI be adRSTapUrva ane ajJAtapUrva evI je gAthAo vAMcavAmAM AvI tethI mane te kSaNe je adbhuta Ananda thayo te taddana akathya hato / mane tatkSaNe thayuM ke ATalo zrama ane kharca veThIne je huM A jesalamero bhaMDAra jovA Avyo huM te Aje mAtra A be gAthAo maLavAthI ja saMpUrNa saphaLa thaI gayo che; ane have jo bIjaM kazuM paNa jovA, jANavA ke utAravA jevuM navaM sAhitya A bhaMDAramAM mane na maLe to paNa, huM pUrNa tuSTa thaIne ahiMthI jaI sakI / e gAthAo te A pramANe che 1 I - paMca satA igatIsA sagaNivakAlassa vaTTamANassa / to cetapuNNimAe budhadiNa sAtiMmi Nakkhatte // rajeNu pAlaNapare sI [lAi] cammi Naravarindama / valabhINagarIe imaM mahavi - mi jiNabhavaNe | 3.1.25. Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194] bhAratIya vidyA [varSa 3 A be gAthAono artha e che, ke zakanRpa-kAlanA vartamAna vatsara 531 nA caitrazukla pUrNimA budhabAra ane khAtinakSatranA divase* valabhI nagarImA, zIlAditya rAjAnA rAjyasamaye, [amuka nAmAMkita] jinabhavanamAM, A graMthanI racanA karavAmAM AvI che. jinabhavana- nAma sUcavanAra zabda, pAnAno e bhAga jarAka kharI gaelo hovAthI, jato rahyo che. pAMca ke cha akSarano e zabda lAge che, temAMthI prathamanA traNa akSaro 'mahavi' upalabdha che. AmAM jaNAvelo zakanRpa-kAla te prasiddha zaka saMvat che jeno prAraMbha vi0 saM0 135 mAM, ane i0sa078-79 mAM thAya che / A hisAbe zaka saMvat 531 te vi0saM0 666 ane i0sa0609-10 barAbara thAya ch| AmA ullekhelo rAjA zIlAditya te klabhInA maitrakavaMzano suprasiddha rAjA prathama zIlAditya apara nAma dharmAditya che, jeno rAjyakAla i0sa0 599 thI 614 sudhIno sapramANa nirdhAravAmAM Avyo che / e rAjAnAM aneka tAmrapatro maLyAM che jemAM gupta-valabhI saMvat 285 thI te 290 sudhInA saMvatsarono ullekha thaelo cha / e gupta-valabhI saMvatno prAraMbha vikrama saM0 376 ane zaka saM0 241 mAM thAya cha / A gaNanAe 285 gupta-vallabhI saMvatsara te zaka saMvat 526 barAbara thAya cha / eTale ke zilAdityanA maLelA tAmrapatronA AdhAre ja zaka saM0526 thI te 531 sudhImAM to e rAjAnI vidyamAnatA sunizcitarUpe siddha thaI jAya che ane tethI prastuta mAthAgata zaka saM0 531 nA ullekhane saMpUrNa puSTi maLI rahe che / vaLI A ullekhathI zIlAditya prathamanA samaya mATe paNa eka vadhu sunizcita AdhAra maLI Ave che| kAraNa ke e rAjAno sattAsamaya sUcavanAra, enA tAmrapatro sivAya, bIjo koI khataMtra sAhityagata ullekha atyAra sudhImAM prakAzamAM Avyo nthii| AthI ADakarI rIte gupta-valabhI saMvatnI gaNanA mATe paNa eka navIna pramANanI ApaNane upalabdhi thAya che, ke je gaNanA mATe, paraspara keTalAka visaMvAdI pramANone lIce, hajI sudhI sunizcitatA siddha thaI zakI nthii| A gAthAonI upalabdhithI ApaNane jinabhadragaNi kSamAzramaNanA samaya ane sthAna banne viSenI cokkasa mAhItI maLI AvI che je jaina sAhityanA itihAsamATe eka sImAstaMbha sUcaka vastu che / e uparathI jaNAya che ke valabhI e jaina ___ * yogAyogathI Aje jyAre huM A lekha lakhI rahyo chu, tyAre paNa caitra pUrNimAno divasa che. ane jo ke vAra zukra che, paNa nakSatra svAti ja cha / vartamAna zaka saMvat 1867 che, e gaNatarIe AjathI barAbara, 1335 varSa pahelAM, jinabhadra gaNie vizeSAvazyaka bhASyanI mahAn racanA pUrNa karI htii| Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] jinabhadragaNi kSamAzramaNano samaya [ 195 sAhitya ane jaina saMpradAyarnu ghaNA lAMbA samaya sudhI eka kendrasthAna banI rahyaM hatuM / devarddhigaNi kSamAzramaNe vIranirvANa saM. 980 (- eTale ke paraMparAgata gaNanA pramANe vikrama saM0510 ane DaoN0 yAkobInI gaNanApramANe vikrama saM0570)mAM, balabhImAM vidyamAna jaina AgamonI vAcanAne saMkalita ane suvyavasthita karI tema ja tene pustakAruDha banAvI / jinabhadra gaNinA A granthanirmANa samayathI pUrve lagabhaga eka saikAnI andara ja jaina AgamonuM A mahAn aitihAsika saMpAdana kArya pUrNa thathu hatuM / AgamonI vAcanA sunizcita thayA pachI te upara vizeSarUpe bhASyo ke cUrNiyo Adi racAvAno prAraMbha thayo hto| evA bhASyakAromA saMghadAsa gaNi ane jinabhadra gaNi mukhya jaNAya che / saMghadAsa gaNie bRhatkalpabhASya, paMcakalpabhASya AdinI racanA karI che tyAre jinabhadra gaNie nizIthabhASya, jItakalpabhASya, Avazyaka-vizeSabhASya Adi granthonI racanA karI cha / saMghadAsa gaNinA samaya ane sthAna Adi viSe adyApi koIe kazo vicAra ko hoya tema jaNAtuM nathI; tema ja emanI kRtiyo viSe paNa koI prakArano UhApohAtmaka prakAza pADavAmAM Avyo nathI / emanI kRtiyogeM jo antaraMga parIkSaNa karavAmAM Ave to temAMthI keTalIka upayogI hakIkata jarUra maLI Ave tema che| bRhatkalpabhASyanA amuka ullekho uparathI sUcita thAya che ke temano samaya praNa lagabhaga jinabhadra gaNinA samayanI bahu ja najIka hovo joie ane teo paNa jinabhadra gaNinI jema keTaloka samaya valabhImA rahelA hoya to asaMbhavita nathI / ___ A banne mahAn bhASyakAro pachI, tarata ja suprasiddha cUrNikAra jinadAsa gaNi mahattara thayA jemaNe AvazyakacUrNi, nizIthacUrNi, nandicUrNi, anuyogadvAracUrNi Adi aneka cUrNigranthonI racanA krii| emAMthI nandisUtranI cUrNinA ante, jinabhadra gaNinI jema, ApaNA sadbhAgye, emaNe paNa potAnA samayano sUcaka eka saMkSipta nirdeza karI dIghelo che jenA parathI ApaNe emanA jIvana samayanI eka nizcita sAla meLavI zakIe chiie| e nirdeza A pramANe che-"zakarAjJaH paJcasu varSazateSu vyatikrAnteSu aSTanavatiSu nandyadhyayanacUrNiH smaaptaa|" arthAt-'zakarAjAnA 598 varSa vItyA tyAre A nandisUtranI cUrNinI racanA samApta thaI / ' A ullekha parathI ApaNane spaSTa jJAta thAya che ke jinabhadra gaNie potAnA vizeSAvazyaka bhASyanI racanA pUrI karI te pachI barAbara 67 varSe jinadAsa gaNie potAnI nandicUrNinI racanA samApta karI hatI / A rIte jotAM jinabhadra gaNi ane Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196] bhAratIya vidyA [varSa 3 jinadAsa gaNi taddana samakAlIna na hoya to paNa eka bIjAnA bahu ja nikaTakAlIna hatA emAM zaMkA nathI / saMbhava to evo che ke jinabhadra gaNinI uttarAvasthA ane jinadAsa gaNinI pUrvAvasthA lagabhaga ekasamayAvacchedaka hshe| jinadAsa gaNinI kRtiyonuM nirIkSaNa jo vadhAre sUkSmatAthI karavAmAM Ave to ApaNane evI aneka bAbato maLI Ave, je parathI ApaNe emanA sthAnano paNa keTaloka AbhAsa meLavI zakIe / emanA granthonA ullekho parathI jANavAne kAraNa rahe che ke e paNa kadAcit valabhImA keTaloka samaya vasyA hoya / saurASTra ane AnartanA pradezano emane sArI peThe paricaya hato, tevA to ghaNA ullekho emanI kRtiyomAM cokasarUpe maLI Ave che. eno vicAra ame koI bIjA prasaMge karavA dhAryo che / jinadAsa gaNi mahattaranI uttarAvasthAno samaya e ja mahAn TIkAkAra ane zAstrakAra haribhadrasUrinI pUrvAvasthAno samaya che, e ApaNane kuvalayamAlAnA antima ullekhathI nizcitarUpe jJAta thaI gayuM che| jinadAsa gaNinI nandicUrNinI racanA samAptinA saMvatsara pachI pUrA 102 varSe udyotanasUrie potAnI mahAn kRti kuvalayamAlA kathAnI racanA pUrI karI / udyotanasUrie haribhadrasUri pAse nyAyazAstrono abhyAsa karyo hato, e vastuno emaNe bahu ja spaSTa zabdomAM, sAdara ane sAbhAra ullekha karyo che, tethI haribhadrasUri, udyotanasUrinI yuvAvasthAsamaye, vRddhAvasthA vyatIta karatA hatA e sunizcita cha / ethI haribhadrasUrie, jinabhadra gaNi tema ja jinadAsa gaNie banne mahAn AcAryonI kRtiyone barAbara joelI hovAthI temano viziSTa upayoga je emanI kRtiyomAM thaelo ApaNane dekhAya che te sarvathA saMgata thaI jAya che| jo ke sarvathA nizcita rUpe nahi, paNa sAmAnya rIte, jyAM sudhI bIjI koI vizeSa vastunI upalabdhi nahi thAya tyAM sudhI, A cyAre mahAn graMthakArono AnumAnika samaya A pramANe mAnI shkaay| .. zaka saMvat 400-450 vace devarddhi gaNi kSamAkSamaNa ... , 500-- 550 , jinabhadra gaNi kSamAzramaNa ..., 550-600 ,, jinadAsa gaNi mahattara " 600 - 650 , haribhadrasUri 650-700 , udyotanasUri 'jinabhadra gaNi kSamAzramaNanI maLI AvelI prastuta nizcita mitinA AdhAre, A rIte jaina itihAsanI aneka avyavasthita ane anizcita samaya gaNanAo upara sAro prakAza pADI zakAya tema che ane jaina sAhityanA kramavikAsanI keTalIka viziSTa ane pramANabhUta paraMparA goThavI zakAya tema cha / Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAlukya bhImadeva prathama, saMvat 1120 nuM eka aprasiddha tAmrapatra * ahiM nIce prakaTa karavAmAM AvatI pratilipivALu mULa tAmrapatra pAlaNapura rAjyamAM AvelA varaNAvADA gAmanA eka jaina bhAInA kabjAmA cha / koI 20-22 varSa pahelAM mane e tAmrapatranI bhALa lAgI hatI ane tethI pAlaNapura rAjyanA eka AgevAna amaladAra tema ja pratiSThita sadgRhastha kha0 zrIcaMdulAla sobhAgacaMda koThArI-jeo mArA atyaMta nikaTa snehI ane bandhujana jevA hatA- dvArA e tAmrapatra meLavavAnI ne jovAnI yojanA karI hatI / paraMtu durbhAgye te pachI thoDA ja divasamAM akasmAt rIte zrIcandubhAIno khargavAsa thaI gayo ane tethI te pachI e viSe kazuM thaI zakyu nahi / hamaNAM, bhAI zrI paM0 aMbAlAla premacaMdazAhA mArphata e tAmrapatranI vizvasanIya nakala mArI pAse AvI che je ahiM prakaTa karavAmAM Ave che| A zAsana-patranI avikala nakala suprasiddha jaina itihAsavid paM0 muni zrIkalyANa vijayajIe jAte e tAmrapaTa uparathI karelI che / pAlaNapurathI 6 koza upara tAraMgA tarapha jatAM, e varaNAvADA gAma Ave che ane upara jaNAvyuM tema tyAMnA eka jaina gRhastha pAse A asala tAmrapatra vidyamAna ch| enA kula be patrAM che jemanI ekekI bAjue lakhANa kotareluM che / banne patrone bacce eka kaDI nAMkhIne joDI rAkhelA che / patronI laMbAI 10 AMgaLa ane pahoLAI 6 AMgaLanI cha / emAM badhI maLIne lakhANanI 15 paMktio che / tAmrazAsananA lekhano uddeza varaNAvADA grAmanivAsI moDhabrAhmaNa jAnakane, 3 halapramANa bhUmi dAna karavAno che| vikrama saMvat 1120 nA poSa zudi pUrNimA, ke je divase uttarAyaNa parvano yoga thayo hato, ane mahArAjAdhirAja bhImadeva potAnA rAjyapravAsa daramyAna ilA nAmanA (hAla- IDara, jUnuM nAma ilAdurga) sthAnamA zibira nAkhIne rahyA hatA, te vakhate mahezvaranI pUjA karIne, potAnA tema ja pUrvajonA puNya ane yazanI abhivRddhi arthe, dAna karavAmAM AvyuM hatuM / dAnamAM ApelI bhUmino paricaya A pramANe ApavAmAM Avyo che - e bhUmi, varaNAvADA grAma ke je dhANadAhAra (hAlatuM dhANadhAra) pathakamAM AveluM che tenA pAdaramA AvelA khetaranI cha / enI catuHsImA A pramANe che -- pUrvamAM karapasabali nAmanA gAmano rasto Avelo Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198] bhAratIya vidyA [varSa 3 cha / dakSiNamAM gAmanuM pAdara AveluM che / pazcima bAjUmAM chIMdriyAlo rasto cha ane uttaramA kezava ane vAlaNanuM khetara che| kAyastha vaTezvaranA putra kekake A zAsanapatra lakhIne taiyAra karyu hatuM ane mahAsAndhivigrahika bhogAditye ene rAjyanA daphataramA noMdhyu hatuM / zrI bhImadeve e para hastAkSara karyA htaa| tAmrapatranI pratilipi (1) 9 vikramasaMvat 1120 pauSa zudi.15 adyeha kAla ilA(2) cAsite zrImadvijayikaTake samastarAjAvalI virAji(8) tamahArAjAdhirAja bhImadevaH svabhujyamAna dhANadA(4) hArapathake samastarAjapura(ruSAn janapadAMzca bodhaya(5) tyastu vaH saMviditaM yathA adyottarAyaNaparvaNi mahezva(6) ramabhyarcya pitrorAtmanazca puNyayazobhivRddhaye moDhabrA(7) hmaNajAnakAya varaNAvADAgrAme pAdrasatkakSetre (8) ghAtukasatkakSetre ca iti halatrayasya halaM 3 bhUmI (9) zAsanenodakapUrvamasmAbhiH pradattA'syAM sra(ca)pUrva(10) svAM karaSasavaligrAmamArgaH dakSiNasyAM grAmapAdraM pa(11) zcimAyAM chIMdriyAlAmArgaH uttarasyAM ka(ke ?)zavavAlaNayoH (12) kSetramiti / caturAghATopalakSitAyAH bhUmerasyAH pa(13) ripaMthanA kenApi na kAryA / likhitamidaM zAsanaM kA(14) yattha(stha) vaTezvarasuta kekakena / dUtako'tra mahAsAM(15) dhivigrahika zrIbhogAditya iti / bhImadevA [:] // keTalIka prAsaMgika hakIkata .. bhImadeva 1lAnA atyAra sudhImAM 3 tAmrapatro prasiddhimAM AvyAM che, jemAM 2 saMvat 1086 nI sAlanAM che ane trIju saM0 1093 nI sAlana cha / 86 nI sAlanu eka dAnapatra kArtika sudi pUrNimAnu, ane bIjaM vaizAkhI pUrNimAna cha / trIju dAnapatra saMvat 93 nA caitra zudi 11 nuM che*| prastuta dAnapatra 4 thu __ * A dAnapatramA saMvatnA nirdezaka 1093 evA cyAre AMkaDAo lakhavAne badale ekalA 93nA ja be AMkaDA lakhelA hovAthI enA saMpAdaka DaoN. phlITe (inDiyana enTIkerI, pu. 18, pR0 108) 93 no saMvat e siMhasaMvat che ane tethI enI sAla vi0 saM0 1962-63 nI kalpIne A dAnapatra bIjA bhImadevarnu hovAcaM anumAna karyu ch| paNa DaoN. Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] cAlukya bhImadeva prathamarnu eka tAmrapatra [199 che / ane e bhImadevanA jIvananA chellA divasonuM jJApaka hoI khUba agatyanuM cha / A zAsanapatra paNa ukta traNe zAsanapatronI taddana samAna zailIe ja lakhAeluM cha / prathamanAM traNe zAsanono lekhaka jyAre kAyastha kAMcanasuta vaTezvara che, tyAre prastuta zAsanano lekhaka e vaTezvarano putra kekaka cha / e kekaka (athavA kekAka) nuM nAma, bhImadeva putra karNadevanA saMvat 1131 nA navasArIvALA tAmrapatramAM, tema ja saMvat 1148 nA sUnakavALA tAmrapatramA paNa maLe cha / saM01131 vALA zAsanapatramA jyAre teno nirdeza sAmAnya lekhaka tarIke (rAjyazAsana lakhanAra) ja karavAmAM Avelo che tyAre 1148 vALA zAsana patramA tene 'AkSapaTalika' nI upAdhithI aMkita karelo cha / ethI jaNAya che ke te vakhate e, rAjyanA samasta daphatara vibhAgano sarvopari adhikArI banyo hto| e uparathI ApaNane e paNa jANavA maLe che ke kekAkanu khAnadAna TheTha mUlarAjanA rAjyasamayathI ja aNahilavADanA rAjakIya daphatarakhAnA sAthe avyavahita rUpe saMkaLAelu cAlyu AvatuM htuN| vi0 saM0 1043 vALu mUlarAjanuM tAmrazAsana je kaDI gAmamAthI maLI AvelaM, teno lekhaka kAyastha kAMcaNa che, je jejjAkano putra hato ane ApaNA A prastuta tAmrapatranA lekhaka kekakano prapitA thato hto| mUlarAjanA saM. 1051 vALA bIjA tAmrazAsanano lekhaka paNa eja kAMcana cha / A rIte TheTha mUlarAjathI laI phlITanI agAu 12 varSa upara DaoN. byulare (inDi. enTi., pu. 6, pR0 193-4) uparyukta saM0 1086nuM prathama bhImadevanuM je dAnapatra prakaTa kayu hatuM temAM lekhaka tarIke e ja kAyastha kAMcanaputra vaTezvaranuM ane dUtaka tarIke e ja mahAsAMdhivigrahika caMDazarmAnuM nAma ullikhita hovAthI A 93 nI sAlavALu tAmrapatra paNa asandigdharIte eja prathama mImadevanuM hoI zake, e vastu tarapha DaoN. phlITa jevA mahAvicakSaNa vidvAnnuM lakSya kema na kheMcAyuM e Azcarya jevaM gaNAya / ane vadhAre Azcarya kAraka to e che, ke phArbasa gujarAtI sabhA taraphathI je "gujarAtanA aitihAsika lekho" nAmanA daladAra grantho bahAra pADavAmAM AvyA che, tenA bIjA bhAgamAM naM0 159 nA aMkanIce e dAnapatranI je pratilipi ApavAmAM AvI che, tyAM paNa ene, DaoN. phlITanA bhUlabharelA lakhANanA AndhaLA bhASAntara sAthe, bIjA bhImadevanA dAnapatra tarIke mudrita karavAmAM Avyu ch| e dAnapatra mATe DaoN. kilahaoNrne epi. inDi. nA pu. 1, pR. 317 mAM, sUnakavALA karNadevanA tAmrapatra- vivecana karatI vakhate, spaSTarIte ja ene prathama bhImadeva- dAnapatra batAvyuM che; tema ja ma. ma. DaoN. gau0 hI0 ojhAe potAnI prAcIna lipimAlAmAM pR0 182 upara e viSe vistRta TippaNI ApIne DaoN. phlITanI bhUlanu nirAkaraNa paNa kayuM che / chanAM "gujarAtanA aitihAsika lekho"nA saMpAdake e mATe kazI ja vicAraNA karavAnI takalIpha na lIdhI ane abhyAsiyone bhramamA nAMkhavAnI ulaTI asevA karI ch| Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200] bhAratIya vidyA [varSa 3 karNadevanA rAjyanA antasudhI to e ja kAyastha khAnadAna aNahilapuranA rAjakIya daphatara khAtAmAM agraNI adhikAra bhogavatuM hatuM evaM, ApaNe A tAmrazAsanonA lakhANo uparathI jANI zakIe chIe / . A tAmrapatramA dUtaka tarIke je mahAsAndhivigrahika bhogAdityanuM nAma maLe che te karNadevanA ukta saM0 1131 vALA tAmrapatramA paNa aMkita cha / __bhImadevanA rAjyakAlanuM A chellu tAmrapatra hoya ema jaNAya che / prabandhacintAmaNimAM ApelI miti pramANe vi0 saM0 1120 nA caitra vadi 7 nA divase karNadevano rAjyAbhiSeka thayo hato tethI sAmAnyarIte e ja mitie bhImadevarnu mRtyu thaeDaM ApaNe mAnavU joie / e hIsAve bhImadevanA avasAna kAla pUrva savA traNa mAsa upara ja e dAnapatra karavAmAM Avyu hatuM, ema kahI zakAya / bhImadevano saMvat 1087 no eka aprakAzita saMkSipta zilAlekha. jainonA suprasiddha tIrthasthAna kuMbhArIyA (prAcIna ArAsaNa )mA zAntinAthanA mandiramA eka jaina mUrti che jenA upara nIce Apelo lekha aMkita thaelo cha / 9 zrImavikramabhUbhRtaH svara-vasuvyoMmendu-saMkhyAkhyayA khyAte'bde pravare susaukhyamavati zrIbhImabhUpe bhuvam / nannAcAryagaNasya bhUSaNakare svArAsaNasthAnake bimbaM pUjyamakAri sUribhiridaM shriisrvdevaabhidhaiH|| aMkataH 1087 ASADha zudi 2 // A lekhano sAra e che ke vi. saM. 1087 mAM jyAre bhImadeva pRthvInuM sukharUpathI pAlana karato hato, tyAre nannAcAryagacchanA sarvadevasUrie A jinabimbanI pratiSThA karI / 'bhImadevanA pracaNDa daNDanAyaka prAgvATa vimalasAhAe AbUnuM jagaprasiddha RSabhanAthanuM jaina mandira pratiSThita karyu tenA eka varSa pahelAM ArAsaNanA zAntinAthanA mandiramA e pratiSThA kArya thayuM hatuM ema A lekha parathI jaNAya cha / * . Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi Asiga kRta jIvadayArAsa [prAstAvika] 'bhAratIya vidyA'nA bIjA bhAganA prathama aMkamAM, adyAvadhi jJAta gujarAtI bhASAnI padyaracanAmAM, sauthI prAcInatamanuM jene sthAna ApI zakAya teyo saMvat 1241 mAM racAelo zAlibhadrasUri kRta 'bharatezvara bAhubalirAsa' meM prasiddha karyo hato / tenI prastAvanAmAM jaNAvyA pramANe tenI prasiddhinI pUrve, jene sauthI prAcIna kahI zakAya tevo eka 'jaMbUsvAmirAsa' prasiddha thayo hato jenI racanA saMvat 1266 mA mahendrasUrinA ziSya dharma nAmanA vidvAne karI hatI / Aje huM ahiM, evI ja eka prAcIna tara gujarAtInI abhinava rAsakRti prakAzamAM mukuM chu, je ukta banne kRtiyonI madhyamAM sthAna prApta kare che / enuM nAma "jIvadayArAsa" che ane eno kartA kavi Asiga cha / vi0 saM0 1257nA Azvina sudi 7 nA divase, jAlora pAse AvelA sahajigapuramA enI racanA karavAmAM AvI che / eTale, ukta zAlibhadrAsanI racanA pachI 16 varSe, tema ja jaMbUskhAmirAsanI pahelA 9 varSe, A rAsa racAyo che / bIkAneranA purAtana jainapustaka bhaMDAramAMnI eka prAcIna likhita pratimAMthI A racanA maLI AvI che, je prati saM01400 ane 1450 nI bacce kyAreka lakhAelI hovI saMbhave che / e prati bIkAnera nivAsI suprasiddha sAhityasevI bhAI zrIagaracandajI nAhaTAdvArA prApta thaI htii| e pratimAM AvI aneka prAcIna bhASA-kRtiyo tema ja saMskRta, prAkRta ane apabhraMzanI paNa prakIrNa racanAono saMgraha lakhelo cha / enI lipi suvAcya ane sundarAkAra che, paNa vacce vacce keTalAMka pAnAM jAya che tethI e prati khaMDitaprAyaH che| pratimA je aneka prakIrNa racanAonaM Alekhana kareluM che te uparathI jaNAya che ke 'vividhatIrthakalpa' Adi aneka granthonA praNetA jinaprabhasUrinA koI ziSya ke praziSyanI e 'khAdhyAya-pustikA' hoya ema anumAna thAya che, ane tethI ja meM eno lekhanakAla saM0 1400 thI te 1450 nI vacceno kalpyo che| eTale ke jIvadayA rAsanA racanAsamaya pachI lagabhaga doDhaso-basso varSanI aMdara ja e prati lakhAelI che / pratinA lipikAra koI supaThita yatijana lAge che eTale bhASAnI dRSTie temAM khAsa pATha-azuddhi thavA pAmI nahi hoya, chatAM jyAM sudhI bIjUM koI pratyantara prApta thAya nahi tyAM sudhI enI pAThazuddhinI kazI cokasa kalpanA karI zakAya nahi / 3.1.26. Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202] bhAratIya vidyA [varSa 3 arthadRSTie vicAra karatAM keTalIka jagyAe zabda-bhrAnti dekhAya che ane tethI spaSTa arthAvabodha thato nathI / pATaNa vigerenA bhaMDAromAM AnI koI bIjI prati hajI sudhI jovA-jANavAmAM AvI nathI, tethI atyAre to ahiM phakta, ukta bIkAneravALI pratimAM jevo e rAsa lakhelo maLI Avyo che tevo ja ahiM prakaTa karavAmAM Ave cha / abhyAsiyo prati nivedana che ke A kRtinI jo koI anya prati upalabdha thAya to tenA AdhAre AnI vadhAre sArI saMzodhita AvRtti prakaTa karavA prayatna kre| ___ rAsano viSaya jIvadayAno prabhAva sUcavanAro che, paNa te to thoDIka ja paMktiyomA kahevAmAM Avyo che| sAmAnya rIte to emAM dharma ane satkarma pUrvaka jIvana vyatIta karavAno upadeza ApavAmAM Avyo che / "saMsAra mithyA che, jIvita asthira che, mAtA-pitA-bhAI-putra-kalatra-khajana vigerenA sarve saMbaMdha khArthamUlaka che, indriyonA bhogo pariNAme dukhanAM kAraNa che, mATe manuSye dharmanuM ArAdhana kara, joie / dharmanA ArAdhanathI prANIne parajanmamAM sukhanI prApti thAya che| dharmanA phalarUpe manuSyane rAjyaRddhi, samRddhi, suparivAra, dhana, kaMcana, vastra, AbhUSaNa Adi sarva vastuonI prApti thAya che| dharmarnu uttama prakAre pAlana karavAthI manuSya chevaTe mokSa paNa prApta kare che| kaliyugamA dharmarnu AcaraNa zithila thaI gayuM che ane lokomA vyAvahArika mAnamaryAdA paNa DhIlI thaI gaI cha / A kalinA prabhAvathI manuSyo-manuSyo vaccanA jIvana-dhoraNamAM paNa moTI viSamatAo dekhAya cha / koI to page bhaTakI bhaTakIne marI rahyA che ne koI sukhAsanomAMthI heThA utaratAM paNa kaSTa mANe che / keTalAka mANaso jyAre bhUkhathI TaLavaLyAM kare che tyAre keTalAka khUba mAlapANI uDADyAM kare che / keTalAka mANaso suMdara ramaNiyo sAthe vividha bhogo bhogavatA thAkatA nathI tyAre keTalAka mANaso bIjAne tyAM dAsakarma karatA karatA marI jAya che ane jIvatA paNa muvA jevA dekhAya che / paNa A badhuM potAnA karmanuM ja phala cha / karmanA phalathI ja balirAya jevo navanidhAnano khAmI narakamAM gayo, harizcandra jevAne caMDAlanA ghare pANI bharavu paDyu, rAmalakSmaNane vanamAM bhaTakavU paDyu, rAvaNa jevA mahA pratApIno saMhAra thayo / mATe saMsAramA koie garva na dhAraNa karavaM ane dAnadharma karI jIvanane pavitra banAvatuM / saMsAramA koI amara rahyaM nthii| bharatacakravartI, kRSNavAsudeva, zreNikarAjA Adi moTA nRpatiyo paNa cAlyA gayA; tema ja gotamakhAmi, vajrakhAmi, sthUlibhadra Adi mahAmuniyo paNa cAlyA gyaa| mATe jagatmA jo sthira nAma rAkhaq hoya to ujjeNInA vikramAditya, aNahilapuranA jayasiMha rAya ane kumArapAla AdinI jema Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] kavi Asiga kRta jIvadayArAsa [203 dharmakAryamAM dhanano vyaya krvo| jenA darzana ane vaMdanathI pavitra thavAya evA zatrujaya, giranAra, AbU , jAlora vigere tIrthasthAnonI yAtrA karavI ane puNyakarma upArjana karavu / " A jAtano sarva sAmAnya ane prakIrNa upadeza A rAsamAM guMthavAmAM Avyo che / rAsanI racanA sarala ane sIdhI vANImAM tathA taddana sAdhAraNa janone paNa bodhagamya thAya tevI zailImAM karavAmAM AvI ch| chellI 3 kaDiyomA kavie potAno TuMko paricaya paNa Apyo che, paraMtu arthAvabodha joie tevo spaSTa na thavAthI e kaDiyono bhAva barAbara hRdayaMgama nathI thto| pahelI (51 mI) kaDImAM koI vAlA nAmanA maMtrI ane tenA putra vahelano, ane tenA kulamAM caMdramA jevA AsAitano nirdeza ch| tenI (mAlikInI ?) valahi* nAmanI suMdara pallI (pAlaDI = navI vasAvelI vasati) che jyAM bahuguNa saMyukta evo kavi Asiga rahe che / e kavituM mosAla jAloramAM che| kArya prasaMge, jyAre kavi potAnA gAmathI jAlora Avyo tyAre (rastAmA ?) sahajigapura nAmanA gAmanA pArzvanAtha maMdiramAM, saMvat 1257 nA Aso sudi 7 manA divase, zAntisUrinI pAdabhaktinA pratApe, hAthohAtha eTale ke turatA-turata (eka ja Asane besIne ?) A navIna rAsanI racanA karavAmAM AvI ch| racanAnAM bandha ane varNana uparathI lAge che ke kavi potAnA jAlora taraphanA pravAsa daramyAna sahajigapuramA AvI caDhyo che ane tyAM te prasaMge koI utsavanuM Ayojana thaI rahelaM hovAthI, te utsavamAM gAvA mATe ane utsavanI smRtine kavitAbaddha karavA mATe, utAvaLa utAvaLamAM ja-kadAca ekAdha divasa jeTalA thoDAka samayamAM ja- zAntisUrinI preraNAthI teNe A sarala rAsa, sAdA SaTpadI chandamAM, zIghrakavinI kRtinI jema, joDI kADhyo che / . zAntisUri tema ja kavi AsiganA viSayamAM bIjI kazI vizeSa mAhitI atyAre upasthita karI zakAya tema nathI / AzA che ke abhyAsI jano gujarAtI bhASAnI adyAvadhi aprasiddha evI A prAcInatara kRtinuM yogya adhyayana karI, e upara vizeSa prakAza pADavA prayatna karaze / * * * mAravADa-jodhapura rAjyanA goDavADaprAntamA vAlI nAmanuM je gAma che te ja kadAca AmAM sUcavelI 'vAlahi pallI' hoya / Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi Asiga viracita jI va da yA rAsa gujarAtI bhASAnI eka prAcInatara padyakRti [racanA saMvat 1257 vikramAbda] uri sarasati Asigu bhaNai, navau rAsu jIvadayA-sAru / kaMnu dharivi nisuNehu jaNa, duttara jema tarahu saMsAru // 1 // jaya jaya jaya paNamau sarasattI / jaya jaya jaya divi putthAhatthI / kasamIraha mukhamaMDaNiya, taiM tuTTI hau rayau kahANauM / .. jAlaurau kavi vajarai, dehA saravari haMsu vakhANauM // 2 // pahilau akkhauM jiNavaradhammu / jima saphalau hui mANusajaMmu / jIvadayA paripAlijae, mAya vappu guru ArAhijae / sabaha titthaha taruvara Thavijai, [jima ?] chAhI phalu pAvIjai // 3 // devabhatti gurubhatti arAhahu / hiyaDai aMkhi dhareviNu cAhahu / dhaNu vecahu jiNavara bhavaNi, khAhu piyahu nara vaMdhahu aasaa| kAyAgaDha tAruNa bhari, jaM na paDahiM jamadevahaM pAsA // 4 // sAraya sajala sarisu paradhaMdhau / nAliu lou na pekhai aMdhau / DuMgari laggai dava haraNi, tima mANusu vahu dukkhahaM Alau / ujjai avaguNa dosaDai, jima hima vaNi vaNagahaNu visAlau // 5 // nAliu appau appai dakkhai / pAyahaM hihi balaMtu na pikkhai / gaNiyA labbhahiM divasaDaI, jaM ji marevau taM vIsariyau / dANu na dinau tapu na kiu, jANato vi jIu chetariyau // 6 // ari jiya yau ciMtivi kiri dhaMmu / vali vali dulahu mANusajaMmu / nathi koi kAsu vi taNauM, mAya tAya suya sajaNa bhAya / putta kalatta kumitta jima, khAi piyai savu pacchai thAi // 7 // dhaNi miliyai bahu magga jaNa hAra / kiM tasu jaNaNihi kiM mahatAra / kiM ketau mAgai gharaNi putru, hoi prANI gei lesai / vihava Na vArahaM pattagahaM, bolAviu ko sAvu na desaha // 8 // Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi asiga kRta jIvadayA rAsa [ 205 jaNaNi bhaNai maI uyarahaM dhariyau / vappu bhaNai mahu ghari avatariyara / aNakhAiya mahiliya bhaNai, pAtaga taNaI na mAragi jAu / aradhu dharamu vihaMcivi liyauM vi, dinatthI patuM ghaDasai nhAu~ ||9|| yau ciMtivi niya maNihiM dharijjai / kuDI sAkhi na kAsu bi dijjai / AliM di nai Alasa jaDa, aju hUvara kAlu na hosai / anucita anuhui, dhaMdhai paDiyau jIu maresai // 10 // yes nipana jema jalabiMdu | tima saMsAru asAru samudu / iMdiyAlu naDapikhaNDa jima, aMvari jalu varisaha mehu / paMca divasa maNi chohalau, tima yahu priyatama sarisara nehu // 11 // ari jiya paratahaM pAli baMdhijai / jIviya jovaNa lAhau lIjai / aliya kaha vina bolijai, suddhai bhAvihi dijjai dANu / dhamma sarovara vimala jalu, kuMDapAu niyamaNi yau jANu // 12 // paMca divasa hosai tArunnu / UDai deha jima maMdira sunnu / jANato viya jANai, dikkhaMtA haI hoi payANau / vagRhaM saMvalu nahu laya, Agai jIva kisau parimANu // 13 // divase mAse pUjai kAlu / jIu na chUTai viradhu na vAlu / chaDau payANa jIva tuhu, sAjaNu mittu bolAvi valesai / dhammu parattaha saMvalao, jaMtA sarisau taM ji valesai // 14 // ari jiya jai brUkkahi tA bUkku / vali vali sIkha ku dIsai tUkku / vAri masANihi ciya valai, kuDi dAeM tI gaMdhi na Avai / pAvakUva bhiMtari paDiu tiNi, jiNadhammu kiyau navi bhAvai // 15 // jima kuMbhAraM ghaDiyau bhaMDU / tima mANusu kArimau karaMDu | karatAraha niSpAiyau, aTTuttarasa vAhisayAI / jima pasupAlaha khIraharu, puTThihiM laggaDa hiMDai tAI // 16 // dehA saravara majjhihiM kamalu / tahi vaisara haMsA dhuri dhavalo / kAlu bhamaru upari bhramai, Aukhae rasa gaMdhu vi lesai / akhUTai nahu jiu marai, khUTA upara gharI na dIsai // 17 // nayara puna AyA vaNijArA / jaNaNi samANu arihiM parivArA | 1 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206] bhAratIya vidyA . [varSa 3 __ dhamma kayANa vavaharahu, pAvataNI bhaMDasAla nivArahu / jIvaha lohu samaggalau, kumAragi jaNu jaMtau vArahu // 18 // egiMdiya re jIva suNijai / veiMdiya navi AsA kijai / teiMdiya navi saMbhalai, cariMdiya mahimaMDali vAsu / paMciMdiya tuhuM karahiM daya, jiNadhammihiM kajjai ahilAsu // 19 // dhammihiM gaya ghaDa turiyahaM ghaTTa / mayabhiMbhala kaMcaNa kasavaTTa / dhammihiM sajaNa guNapavara, dhammihiM raja rayaNa bhNddaar| dhammaphaliNa sukalatta ghari, be pakkhasuddha sIlasiMgAra // 20 // dhammihiM mukkhasukkha pAvijai / dhammihi bhavasaMsAru tarIjai / dhammihi dhaNu kaNu saMpaDaiM, dhammihi kaMcaNa AbharaNAI / 'nAliya jIu na jANai ya, ehi dhammahaM taNA phalAI // 21 // dhammihi saMpajai siNagAro / kari kaMkaNa ekAvali haaru| dhammi paTolA pahirijahiM, dhammihi sAli dAli ghiu gholu| dhammi phaliNa vitasA [ru?] liyaiM, dhammihiM pAnabIDa taMbolu // 22 // ari jiya dhamma ikku paripAlahu / narayabAri kivADaI tAlahu / maNu caMcalu avicalu varahu, kohu lohu maya mohu nivArahu / paMcabANa kAmahiM jiNahu jima, suha siddhimaggu tumhi pAvahu // 23 // siddhinAmi siddhi varasAru / ekAekiM kahau vicAru / caurAsI lakkha joNi, jIvaha jo ghallesai ghAu / aMtakAli saMmarai aMgi, koi tasu hoi hu dAhu // 94 / / aru jIvaI assaMkhai mAraI / mAromAri karai mArAvai / mucchAviya dharaNihi paDai, jIu viNAsivi jItau mAnai / macchagiliggili puNu vi puNu, duHkha sahai Uthaliyai paMnai // 25 // pannau jau jagu channa manauM / kUvahaM saMsArihi uppaMnauM / puna ma sArihi kalijugihiM, DhIlai jaM lIjai vavahAru / ekahaM jIvahaM kAraNiNa, sahasalakkha jIvahaM saMhAru // 26 // varisA sau AUSau loe / asI varisa nahu jIvai koi / kUDI kali Asigu bhaNai, dayArAji naya naya avatAru / Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] kavi Asiga kRta jIvadyA rAsa [207 dhaMmu caliu pADaliya pure, ekA kAlu kalihi saMcAru // 27 // mAya bhaNeviNu viNau na kIjai / vahiNi bhaNivi pAvaDaNu na kiiji| lahuDa vaDAI hA...tiya mukkI, lAja sa samuda marajAda / gharaghariNihiM vIyA piyaiM, piya hatthiM dhovAvai pAya // 28 // sAsuva vahUva na calaNe laggai / iha chAhai pADauNai mAgai / sasurA jiTThaha navi Talai, rAji karatI lAja na bhAvai / melAvai sAjaNa taNaiM, siri. ugghADai bAhiri dhAvai // 29 // mittihi mukkA mittAcAri / ekahi gharaNihiM hui rkhvaalaa| je sAjaNa te khelata giI, gotI kUkA gotAcArA / hANi vidhi vaTThAvaNaiM, vihurahi vAra karahiM nahu sArA // 30 // kavi Asiga kaliaMtaru joi / eka samANa na dIsaI koi|. ke nari pAlA paribhamahi, ke gaya turi caDaMti sukhAsaNi / keI nara kaThA vahahi, ke nara vaisahiM rAyasiMhAsaNi // 31 // ke nara sAli dAli bhujaMtA / ghiya ghalahalu majjhe vilahaMtA / ke nara bhUSA(khA) dUSi(khi)yaI, dIsahiM paraghari kaMmu karatA / jIvatA vi muyA gaNiya, acchahiM vAhiri bhUmi rulaMtA // 32 // ke nara taMbolu vi saMmANahiM / viviha bhoya ramaNihiM sau mANahi / ke vi apuMnaiM vappuDaI, aNu huMtai dohalA krNtaa| .. dANu na dinau aMna bhavi, te nara paraghara kaMmu karaMtA // 33 // AsevaMtA jIva na jANahiM / appahiM appAu nahu pariyANahi / caMcalu jIviu dhUya maraNu, vihi viddhAtA vasa iu sIsai / mUDha dhammu parajAliyai, ajara amaru kali koi nA dIsai // 34 // nava nidhAna jasu huMtA vAri / so balirAya gayau saMsAri / bAhUbali balavaMtu gau, dhaNa kaNa joyaNa karahu ma gArahu / Dubaha ghara pANiu bhariu, puhavihi gayau su haricaMdu rAu // 35 // gau dasarathu gau lakkhaNu rAmu / hiyaDai dharau ma koi sNvisaau| bAra varisa vaNu seviyau, laMkA rAhavi kiya saMhAru / gaiya sa sIya mahAsaiya, pikkhahu iMdiyAlu saMsAru / / 36 // Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344] mauratIya vidyA [varSa 3 jasu ghari jamu pANiu ANeI / phullataru jasu vaNasai deI / pavaNu vuhArai jasu uvahi, karai talArau cAmuDa mAyA / khUTai so rAvaNu gayau, jiNi gaha baddhA khATahaM pAe // 37 // gaMu bharathesara cakkaMdhuraMdharu / jiNi aTThAvai Thaviya jiNesaMru / maMdhAtA nalu sagaru gao, gau kaurava-paMDava privaaro| settujA siharihiM caDevi jiNi, jiNabhavaNa kiyau uddhAru // 38 // jiNi raNi jarAsiMdhu vidAriu / Ahi dANavu balavaMtau mAriu / kaMsa kesi cANaru kahiU, jiNi Thaviyau nemikumAru / vAravaI nayariya dhaNiu kahahi, su hari govihi bhattAru // 39 // jiNu cauvIsamu vaMdiu vIru / kahahi su seNiu sAhasa dhIru / jiNasAsaNa samuddharaNu, vihaliya jaNa vaMdiya saddhAru / rAyamgiha nayariyaha, buddhimaMtu gau abhayakumAru // 40 // pAu paNAsai muNivaranAmi / vayarasAmi taha goyamasAmi / sAlibhada saMsAri gau, maMgalakalasa sudarisaNa saaro| thUlabhadu satavaMtu gao dhigu, dhigu yaha saMsAru asAru // 41 // gau haladharu saMjamasaNagAru / gayasukumAlu vi mehakumAru / jaMbusAmi gaNaharu gayau, gau dhannaha DhaMDhaNaha kumAru / jau ciMtivi re jIva tuhu~, kari jiNadhaMmu iku parivAro // 42 // jiNi saMvaccharu mahi aMbAviu / aMbari caMdihiM nAmu lihAviu / UriNi kI pirithimi sayala, aNu pAliu jiNu dhammu pavittu / ujeNInayarI dhaNiu kaha, ajarAmara vikamAdItu / / 43 // gau aNahilapuri jesalu rAu / jiNi uddhariyali puhavi sayAu / kalijuga kumaranariMdu gau, jiNi sarva jIvaha abhau diyAviu / uvaesihiM hemasUri guru, ahiNava 'kumaravihAru' karAviu // 44 // itthaMtari jaNa nisuNahu bhAvi / karahu dhammu jima muJcahu pAvi / ihiM saMsAri samuddajali, taraNa taraMDa sayala titthAI / vaMdahu pUyahu bhaviya jaMNa, je tiyaloe jishbhvnnaaii|| 45 // Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi Asiga kRta jIvadayA rAsa [209 aTThAvai risahesaru vaMdahu / koDi divAliya jima ciru naMdahu / sittujjahaM siharihiM caDivi, acauM sAmiu AdijiNiMdu / Abui paNamau paDhamajiNu, ummulai bhavataruvarakaMdu // 46 // ujili vaMdahu nemikumAru / nava bhava tihuyaNi tarahi saMsAru / aMbAiya paNamehu jaNa, avaloyaNA sihari pikkhehu / visama tuMga aMbara rayaNA, vaMdahu saMvu parjunai veu // 47 // thuNau vIru saccaurahaM maMDaNu / pAvatimira duhakama vihaMDaNu / vaMdau moDherAnayari, caDAvalli puri vaMdau deu / je diTThau te vaMdiyau, vimalabhAvi dui karajoDi // 48 // vANArasi mahuraha jiNacaMdu / thaMbhaNi jAivi namahu jiNiMdu / saMkhesari cAropa puri, nAgaddahi phalavaddhi duvAri / vaMdahu sAmiu pAsajiNu, jAlaurA giri 'kumaravihAra' // 49 // kAsu vi deha haDai dAlidu / kAsu vi toDai pAvaha kaMhu / kAsu vi de nimmala nayaNa, khAsu sAsu kheyaNu pheDeI / jasu tUsai pahu pAsajiNu, tAsu ghari nava nidhAna darisei // 50 // vAlA maMtri taNai pAchopai / vehala mahinaMdana mahiropai / tasu sakhahaM kulacaMda phalu, tasu kuli AsAitu acchaMtu / tasu valahiya pallIpavara, kavi Asigu bahuguNa saMjuttu // 51 // sA taupariyA (?) kavi jAlaurau / mAusAli suMmai sIyalarau / AsIda vadohI (?) vayaNa, kavi Asigu jAlauraha Ayau / sahajigapuri pAsahaM bhavaNi, navau rAsu ihu tiNi nippAiu // 52 // saMvatu bAraha saya sattAvannai / vikkamakAli gayai paDipuMnai / AsoyahaM siya sattamihiM, hattho hatthiM jiNa nippAyau / saMtisUri payabhattayariyaM, rayau rAsu bhaviyahaM maNamohaNu // 53 // // iti jIvadayA rAsa smaaptH|| * * 3.1.27. Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prItiviSayaka keTalAMka prAcIna bhASA subhASito [lagabhaga cyAra so karatAM vadhAre varSa upara lakhelAM eka prAcIna patramAthI A duhAo saMgRhIta karavAmAM AvyA che. -saMpAdaka] pahilI prIti valgai kari, pachai karai kurNg| tinasyau janama na bAlIi, bahuDi na kIjai saMga // 1 viraha vicchinnA je milai, jANe kehA neha / jANa tisAyA mANasA, jAMgali vUThA meha // 2 lAgI prIti sujANasyuM, varajai loka ayaann| tehasyau paMca na toDIi, jehasyuM jIva parANa // 3 nayaNa ti diThai kavaNa guNa, jA navi aMga milati / gayaNaha jalahara Unayau, jai saravara na bharaMti // 4 nayaNa na hohI e sahI, e aNayAlI bhaali| jihakau mAriyau rasIyaDau, balI na sakai bAli // 5 juSaNa samai na jaNa kiyu, suguNaha setI nehu / tiNi vani kere phalaha jiu, ahalau gamAyu deha // 6 saguNaha setI neha kari, juvaNa sIcai kAMi / ihu judhaNa dina dina khisai, Ayu ghaTai tanu jAi // 7 gorI garava na kIjahI, juvaNa athira ayANa / sAjaNa jaMpai neha kari, mananI ralIyA mANi // 8 bolAvyA bolai nahI, nayaNaha naha jovaMti / tiNa nirasaNasyau pIyaDI, sajaNa jana na karaMti // 9 ma karisi gorI gAravau, ma karisi yauvana Asa / kesU phUlyA divasa dui, jhaMSara huA palAsa / / 10 AsA deI mana harai, mana de toDai Asa / mUA na tehakau roIi, jIvata na baisIi pAsi // 11 nIThura sarisau nehaDau, ma kari hIyA gmaar| gAdaha lAMSI gUNa jima, valIya na kIdhI sAra // 12 gorI tehavA mitta kari, jehavA sohai pAsi / vara badhanAmI siri caDai, loka kahai sAbAsi // 13 sAjaNa dujaNa vAtaDI, tANI neha ma toDi / kAtaNahArI sUta jiu, sAdhI sAdhI joDi // 14 sAmhau joi vAlhahI, nayaNe melai tAra / bihu~ lajjAlU mANasAM, dai melau karatAra // 15 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zRGgArazata zRGgArarasavarNanamaya eka prAcIna gujarAtI kAvya ahiM nIce ApavAmAM AveluM zRGgArazata nAmanuM gujarAtI kAvya, amadAbAdanivAsI paM0 zrIaMbAlAla pre0 pAsethI prApta thayuM che. e kAvyano kartA koNa che te kAMI emAMthI jANavA maLatuM nathI. tema ja e kRti kayA samayanI che e paNa jANavAnuM khAsa sAdhana prApta nathI. enI mULa prati 5 pAnAnI che ane te sundara jaina maroDanI suvAcya devanAgarI lipimA lakhelI che. pratinA ante lipikArano nAma ke samaya nirdeza karavAmAM Avelo nathI tethI pratino samaya paNa cokasa nirdhArI zakAya tema nathI. paraMtu, pAnAonI sthiti ane lipinuM maroDa Adi jotAM moDAmAM moDI sataramA saikAnI vacce e lakhAelI hoya tema lAge che. eTale ke vi0 saM0 1600 ane 1650nI daramyAna eno lipikAla hoya ema anumAna karI zakAya. kAvyano kartA koI jainetara kavi hoya ema lAge che. kavitA kevala nirbheLa zRGgAra rasanA varNanavALI che. jo ke jaina yatiyoeM paNa A jAtanI nirbheLa zRGgArarasaparipUrNa kAvyaracanA ghaNI karI che, paraMtu temanI racanAomAM jANye - ajANye paNa kyAMka ne kyAMka jaina vicArasaraNi ane viziSTa zAbdika paribhASAno jhoka jarUra dekhAI Ave che. A kavitAmAM AvaM kazuM kyAMya dekhAtuM nathI tethI huM anumAnu chaM ke Ano kartA koI jainetara kavi che. kavitAnI bhASA jUnI che. lagabhaga 'vasantavilAsa'nI dhATInI che. bhASAnuM vaLaNa jotAM enI racanA vi0 saM0 1350nI ane 1450nI bacce thaelI hoya tema lAge che. 'vasantavilAsa'nIja paddhatinuM ane varNanAnuM anukaraNa karatuM A kAvya ApaNA prAcIna sAhityamAMnI eka uttama kRtinI upalabdhi jevU jaNAze. 'vasantavilAsa'nuM varNana jyAre vadhAre saMskRtamaya eTale pANDityapUrNa ane vidvadbhogya che tyAre AnuM varNana vadhAre prAkRtamaya arthAt vAstavika ane lokabhogya che. __'vasantavilAsa'nI racanA phAgabandhanA chandamAM thaelI che tyAre AnI racanA judA judA mAtrAmeLa tema ja akSarameLanA chandomAM karavAmAM AvI che. 'vasantavilAsa'mAM jyAre vasantaRtunuMja pradhAnapaNe varNana karavAmAM AvyuM che, tyAre AmA chae RtunuM varNana karelu che. enA prAraMbhamAM sAmAnya nAyikA varNana paNa sArA pramANamA karavAmAM AvelaM che, je 'sandezarAsaka'nI anukRtino bhAsa karAve che. Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212] bhAratIya vidyA [varSa 3 kadAca kavino Adarza bhartRhari ke amarukanA zRGgArazatakanuM anukaraNa karavAno hoya. saMskRta bhASAmAM to A jAtanI varNanA ane paddhativALA bhartRhari ane amaruka sivAya bIjA paNa aneka zatakakAvyo upalabdha thAya che, paraMtu prAcIna dezyabhASAmAM AvI kRtiyonI upalabdhi virala ja dekhAya che. prAcIna bhASAkavitA moTA bhAge ApaNane rAsaka chandonA bandhavALI maLe che ane tethI temAM dohA, vastu, paddhaDI, catuSpadI Adi rAsakavarganA chandonoja vizeSa upayoga karavAmAM Avelo dekhAya che. saMskRta kAvyavarganA indravajrA, upendravajrA, upajAti, troTaka, sragdharA Adi akSarabaddha vRttono upayoga dezyabhASA arthAt prAcIna gujarAtI kavitAmAM, kvacita ja prApta thAya che. A dRSTie paNa prastuta kAvya ApaNA prAcIna sAhilyanI eka viziSTa kRti gaNAya tema che. __ pratyantaranA abhAve A kAvyanI pAThazuddhi viSe atyAre kazo vizeSa vicAra karI zakAya tema nathI, mULa pratamAM jevU lakhANa maLI Avyu che tevU ja mAtra atyAre to, prasiddhimAM mukavAnI dRSTie, ahiM mudrita karavAmAM Ave che. zodhakoe e dizAmAM prayatna karatA rahevAthI saMbhava che ke bIjAM paNa AnAM pratyantaro maLI Ave ane tenA AdhAre, 'vasantavilAsa'nI jema A kAvyanI paNa saMzodhita pAThavALI ane mULa bhASAsaraNinI dRSTie susaMpAdita AvRtti prakAzamAM mukI zakAya. __ prApta pratinu lakhANa taddana zuddha nathI e to emAM sthaLe sthaLe maLatA chandonA zithila bandhothI ja ApaNe jANI zakIe chIe. mAtrAmeLa chandomAM zabdagatakharonA hakha-dIrdhIkaraNanA prayogathI chandaHzuddhi jematema meLavI zakAya che ane tethI kavino mULa bhASAprayoga kevA rUpamA hato te coksa rIte jANavAroM ke zodhI kADhavAnuM bahu sarala nathI thatuM, paNa akSarabaddha vRttomAM to akSarasaMkhyA ane kharoccAra nizcita hovAthI, emAM jo nyUnAdhikatA dRSTigocara thAya to tethI pAThanI zuddhAzuddhi temaja bhASAnA mULaprayoganI cakAsaNI sArI peThe karI zakAya che. __ A kAvyanAM kula 105 payo che ane ethI ja ene kartAe ke pachI lahiyAe 'zRGgArazata' Aq nAma Apyu hovU joie. emAM prAraMbhamAM maMgalAcaraNa ke prAstAvika kathana jevU kazuM karavAmAM Avyu nathI tema ja antamAM paNa kazo upasaMhArAtmaka ke samAptivAcaka ullekha sUcavavAmAM Avyo nathI. ethI kavie koieka viziSTa varNananA gumphananI dRSTie A kAvyanI yojanApUrvaka saMkalanA karI hatI ke pachI samaye samaye manamA sphurI AvatA prakIrNa bhAvone muktaka padyo rUpe grathita karI, temane Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] zRGgArazata [213 A rIte zatakanA rUpamA goThavI dIdhAM haze enI kazI ucita kalpanA karavAnuM savizeSa pramANa AmAM upalabdha thatuM nathI. prAraMbhanA 38 padyomA sAmAnya nAyikAnuM varNana che ane te pachI SaDRtunuM varNana prAraMbha thAya che. emAM sauthI prathama vasantaRtunuM varNana cha je 61mAM padhamAM pUraM thAya che. te pachI grISmavarNana padya 69 sudhI, varSAkAla varNana padya 82 sudhI, zaradRtu varNana padya 88 sudhI, hemantaRtu varNana padya 93 sudhI ane ante ziziraRtuvarNana padya 105 mAM pUrNa thAya che. kavino bhASA upara khUba sAro adhikAra jaNAya che. zabdonI yojanA ane bhAvonI vyaJjanA suMdara rIte karavAmAM AvelI che. e samayanA kaviyonI priyarUDhi je prAsAnubandha kavitA tarapha vizeSa AkarSaNavatI hatI tenuM darzana paNa AmAM sthaLe sthaLe ApaNane sArI rIte thAya che. jema ke laDasaDI kaDi moDIya mAlhatI, gajagatiiM camakaMtIya cAlatI. kurala kajala komala bAMhaDI, hRdaya nAri na vIsarisii ghaDI / (padya 4) hiva hasaha vihasai uri ulhasai, mukhi sasai nisasai uri udvasai. kSaNu roai na suai virahAkulI, ramaNi jhAyai thAyai AkulI / (padya 11) nIlI colI hAthi le pAnakolI, cAlI bholI cItavI kAntakelI. bhAviiM bhelI cItavI sA mahelI, serI pelI svAmisiuM rAtrivelI / (padya 35) AvI jAtanA zabdonA zaNagAra sAthe bhAvanI bhabhaka paNa jyAM tyAM sarasa rIte hRdayaMgama thAya che. AzA che ke jUnI gujarAtI kavitAnA abhyAsiyone AnA adhyayanamA AkarSaka rasa utpanna thaze. -jinavijaya Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrRMgArazata * [ sAmAnya nAyikA varNana ] kAMcUra kara kAmiNi DhIlau / aMgi raMgi surayAjali jhIlau / pINa thora thaNa e aNIAlA / olhavaI virahanI jima jhAlA // 1 dreThi joi mana mANiNi vAMkI / eka tuM mukhi divAri na bAkI / Avi Avi dai sAmiNi sAI / etalA parahuM sAra na kAMI // 2 Avi devi majha basi utsaMgiI / raMga reli suha Se ( khe) li kuraMgiiM / boli kai catura komala vANI, mAharA sayara tUM dhaNI ANI // 3 laDasaDI kaDa moDIya mAlhatI / gajagatiiM camakaMtIya cAlatI / kurala kajjala komala bAMhaDI / hRdaya nAri na vIsarisii ghaDI // 4 ramaNa samaya velA, raMganI eha velA / bhujayugalasalIlAliMgaNUM deji helA / uravari ura cAMpau, saukhya sarvAMga vyApau / virahadahanu jhAMpaDa, snehanI veli thApa // 5 tarala tISa (kha) suloyaNa sAMdhatI / priyataNauM manisiuM manu bAMdhatI / hiva milI ramaNI mananI rulI / dina ghaNAi ha Asa valI phalI // 6 vilasatI hasatI hIyaDauM harai / gajagatiIM camakaMtIya saMcarai | mukhi mayaMka manohara sAdharai / manaha te ramaNI kima Utarai // 7 (kha) DI alasae aNI ANI (lI) / vAMkuDI maha kajjala kAlI / paMcabANa dhaNuhI sara sAMdhai / mAnavI mRga manohara bIMdhai // 8 rahi rahi manu SAM (kha) cI hUM kahuM vAta sAcI / kimai ma husi kAcI, tAhare raMgi rAcI / > ramaNi ramaNa cAlai, ApaNauM cittu nAlai / mayaNu mani su sAlai, chai ji ko dukkha pAlai // 9 uhuM huM muhi bola, tAharI dAsI tolai / kuhu kuhu muha melhai, aMgu Alai niTolai / chaba chaba varasi bhIjai, kAMtisiuM raMgi rIjhai / ramaNi ima ramIjai, pUrvi jai puNya kIjai // 10 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] bhaMgAra zata [215 hiva hasai vihasai uri ulhasai / mukhi sasai nisasai uri udvasai / kSaNu roai na suai virhaakulii| ramaNi jhAyai thAyai AkulI // 11 kamalane dali sItala sAtharau / kahavi komala patra ma pAtharau / ma kari sUkaDi mUMkaDi TUkaDI / dayitu meli na heli na vApaDI // 12 mujha samAdhi jabAdi karai nhiiN| vividha dUSaNa bhUSaNa he shii| hiva ma vIjisi vAu susiiylu| kimai dekhisu eku su kUalu // 13 naM naM bhaNaMtI nava neha lAjai / dhaMdhUNatI be kara cUDi vAjai / parahu parahu dhUrata muMci muMci / svAmI sa cuMbI kara baiu vaMci // 14 pAchaiM rahInai priya AMkhi mIcI / kisiuM karUM dhUrata INi vNcii| na chUTIi mADIya eha Agai / valI valI mUMi hu aMgi lAgai // 15 Aja seja rajanI priu Aviu / sukinA mujha rosa karAviu / rUsaNaM kapaTi maI java mAMDI / tetalaI giu nIsata chAMDI // 16 cakravAku su vimAsaNa baiThau / pazcamAcali caDiu ravi dIThau / vallabhA viraha tAM hiva hosii / ekalAM zayani rAtri na jaasiiN||17 mAthai ghaDUlau kari nIra cAlI / UtAvalI tUM mujha nehasAlI / pANI calU ju puNa eka pAyai / ghaNA dIhADA trisa toi jAi // 18 vachedi choDau kaDisUtra phAlI / raMbhA sujaMghAyugalI suNaalii| saMbhoga saMtApu jisya vilIjai / svecchAM samAdhiI mananI ramIjai // 19 * Aja Alasa ma mANiNi moDau / kAMcUA kasaNa prANi matroDau / DholisiiM amIyanA kucakUpA / Ali hAthi sarasA nara lAMpA // 20 bhamaraDau bhamau navi Ubhajai / kamalanI varalA vara siuM bhajai / ama tu hiva neha na maMDIi / subhaga nIrasu choDI chaMDIi // 21 lahakatI siri sAmala vINaDI / jhalahalI anu Upari raass(kh)ddii| kiri bhujaMgama saMgama sAdharai / surata maMdiri dIvaDalu Darai // 22 mahamahiu malayAnilu mAlhatu / madhura mAMjari cUta calAvatu / saralu kokila paMcama Alavai / virahiNI virahAnalu jAlavai // 23 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [varSa 3 216] bhAratIya vidyA rimijhimiiM ramatAM payaneurI / kalakalai kari kUkaNa keurI / navanavI pari Upari kelavai / ramaNa- mana mANiNi helavai // 24 hiva avasara lAdhau, cItavyAM kAja sAdhau / sayaru sayari sAMdhau, premanA pAza bAMdhau // 25 mayaNu ghaNa jagAvai, dehu dIThI suhAvai / surata samaya bhAvai, sAnasiuM zIghra Avai // 26 tRNaha tuli giNAvai, sA bhalelaM bhaNAvai / avaguNa na suNAvai, prIti nArI jaNAvai // 27 gali nigodara toDara mAlatI / kurala kuMtala komala pAlatI / tihi vimAsaNa vAsaNa UpanI / jhaTaku lai uri lAgIya mAninI // 28 kuca parisari pherI, romarAjI su serI / mayaNu jala bhalerI, pANi giu nAbhiverI / jaghanu jali galIjai, tetalai dehu bhIjai / vasanu pariharIjai, kAMta saMyogi rIjhai / / 29 sukha sAravAra hiva eka gaI / suvicAri nAri mujha saMgi huii| nava neha chehu na lahuM kimaI / daya deva sevaka sadA timaI // 30 malIya mANa taNI pari maI ghaNauM / nahIya rosu karuM tihiM bhAmaNuM / kanaka jema ghaNI pari siuM kasI / savi hu bhAvi sariSI(khI)ya te tisI // 31 leSa(kha)i lAgai varSa te mAsa dIhA / belA vArU yAminI te salIhA / sA sAraMgI saMgi zayyAM sukhAvai / sAcaI sArUyA ramUM vAra bhAvai // 32 pIna parvata payodhara shRNgaa| hAra tAra vimalA vara gaMgA / kAMta pANi tahiM yAtriku Avai / pApa tApa tiNi tIrtha harAvai / / 33 madana maMDala kuMDala jANIiM / muSi(khi) mayaMku kapola vaSA(khA)NIi / dazani dADimanI kiri e kulI / adhari pallava vidrumanI rulI // 34 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] zrRMgAra zata [217 caraNi neura keura bAMhaDI / karihiM cUDIya rUDIya muuNdrddii| hIyai hAru nigodaru kAMThulI / kaDihiM phAlIya bAlIya te milI // 35 nIlI colI hAthi le pAnakolI / cAlI bholI cItavI kaaNtkelii| bhAviiM bhelI cItavI sA mhelii| serI melI svAmisiuM rAtri velI // 36 madhura vacana bhAsai, sayari saMtApu nAsai / dazani timara trAsai, svAsa saurabhyu vAsai / nayaNi mRga nirAsai, hAvabhAviiM ulhAsai / ridayu harai hAsai, kAMtu nArI vilAsai // 37 khiNihiM upari Avai, kAmakelI sukhAvai / jaghanu ghanu nacAvai, kAMta lIlA racAvai / puruSa pari karatI, harSu hejaiM dharatI / dayitu manu haraMtI, nAyakA sA panaDetI // 38 atha vasaMtavarNanam / Avyau vasaMta savi hasaMtu mAsa / viyogIyArahaiM karatu nirAsa / saMyogIyAnI hiva Asa pUrai / sukAminI mAnini mAna cUrai // 39 pavanu bhUtali zItalu sAMcariu / malayacaMdani naMdani je phiriu / navala AsaI vAsai kokilA / virahiNI dhaDakaI virahAnalA // 40 hiva khajUrIya murihiM pUrIiM / sukaruNI taruNIjana jhUrIiM / kusamanai disi vAsaI vAsIiM / malaya mAruti sAra vikAsIi // 41 vividha bhAra aDhAra vanaspatI / karala kuMpala komala melhatI / sumani sAvana bhUmi alaMkarI / ruNajhuNaI bhamarA savi saMcarI // 42 mundAra sAla surasAla priyAla sAla / haMtAla tAla kRtamAla tamAla tAla / punnAga nAga kadalI lavalI lavaMga / maMdAra kuMda mucakuMda suraMga pUga // 43 3.1.28. Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218] bhAratIya vidyA [varSa 3 vikaca caMpaka kiMzuka mAlatI / vanavanI nava nIla ti vAsatI / vakula veula vAlaya pADalA / sunalinI nalinI vana komalA // 44 taruNa vilasaI dolA lIlA vilolai kuMtalA / kari sukamalA aMkiM bAlA manohara kuMDalA / surataracanA nA nA bhArga anaMgii sAMbharai / amara upamA rAmA kAmI su aMbari te dharaI // 45 hIDolaDe navanavI pari eki hiiNcii| kAmI priyA siuM iki puSpa siicii| manonya raMbhAgRha mAhi puddhii| rAmA samAliMgaI aMgi gADhai // 46 phUlataNI AMgI aMgi lAgai / ke kutigiI paMcama gIta gAi / lIlAvatI siuM vilasaI vilAsaiM / pUrai panutA mana kevi Asa // 47 vasaMta nIsAra tivAra huuii| ciMtA na jAi mananI giruuii| paMthI calaMtA nitu vATa joi / valI valI varNini dukhi roaiM // 48 viraha kima rahesyai, sAthanu vATa josyai / madhu samayi maresyai, dIhu AMkiu vahesyai / pathiku mani vimAsai, kokilA vegi vAsai / hari hari su nirAsai, pApiNI prANa nAsai / / 49 kubuddhi kIdhI karivA ajogii| vasaMtavelAM hiva thiu viyogii| ciMtA jivAraI ima pAMthi kIdhI / tvihI vihI koili sAkhi kIdhI // 50 parimalI vara maMjuri AMbulA / vakula pADala phUlIya cAMpulA / virahi pAvaki jhAbaki vyAkulau / pathika thiu ghara Upari Akulau // 51 kivAra hosyai priyamela velA / jA puMzcalI ciMtai saukhya velaa| kuhU kuhU koili nAdu sAcau / suNI dihADai tiNi raMgi rAcau // 52 kahira mAni na mAnini mAhIM / ihu sakhAIya bAI[ya ?] taahruuN| naru niropi na ropi na bAMhaDI / bakula sItala bhUtala chAMhaDI // 53 ma kari rosu ni dosa bhaNI dhnnii| suNi na vAta na vAta jiNI thaNI / Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaMka 1] bhaMgAra zata [219 chaila chehu sanehu na kheddii| caraNi lAgIya rAgIya teDiyai / / 54 karaha suki aneki vadhAmaNAM / tujha ku lekhi dekhiya rUsaNAM / naru tuhiM kahi nAsahi nhAlIiM / isiuM jANIi vANIi pAlIi // 55 sakhIya sIkhaha roSaha sUjhavI / ramaNi meli mahelIya bUjhavI / ramai nibbhara bhaMbhara bholIyA / lalavalI ramalI rasi gholIyA // 56 melhi rosu sakhi dosa na dIsai / sukinA mukhu varAMsaI lIjai / ekavAra aparAdha khamIjai / hiva vasaMta riturAja ramIjai // 57 nIraMgi bhaMgI karatI navoDhA / lAjai ghaNauM bAMha dharI vivoDhA / mA mA bhaNaMtI siri muDa bAMdhyau / su puSpadhanvAM tiha bANa saadhyu||58 mukhi ruNajhuNai AMbai elA lavaMgiI saMcarai / kamali ramalI kelI milhI valI lavalI phirai / kuraba damaNai cAMpai kAMpai azokihi saMcarai / bhamaru bhamatau sA vAsaMtI valI vali saMbharai // 59 lIlAvaMtI kamalavadanA kAminI bAMha lAgI / rAgI mAgai jana navi gaNai AliliMgai kuraMgI / hAsauM helI ma karisi hivaM huM na vInau apAra / sAca sAcauM mayaNu na giNai vAra velA vicAru // 60 navanavIpari rAmati kelavI / madhura paMcama gItahiM aalvii| suratakelIya kAminisyuM karI / sujala zaivalinI hiyaDai dharI // 61 atha grISmavarNanam / vasaMtu vItau hiva grISma Aviyau / rAgI vizeSajJa mana teu bhAvicha / tapai ghaNeraDaM karapUri sUra / suhAya ghaNauM zItala sucha cIra / / 62 lahI vicAlauM hiva dIha vAdhaiM / ti rAtri saMkoDi upAdhi saadhi| velA vahaMtI ripu dAu dIjai / mAMTIpaNAnI puNa lIha lIjai // 63 salilu zItala bhUtala pAvIi / pathika kAraNi parva bharAvIi / kSaNu rahai su mahAtaru chAMhaDI / suSa samAdhi manohara te ghaDI // 64 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 ] bhAratIya vidyA 65 hiva tivAra javAraka vAvIi / bahula maMDapa chAMha karAvIha / saiNi loka agAsai puDhaNAM / zayani teha sahai navi oDhaNAM // za (zi) ziracaMdani aMga vilepIi / kadaline dali vAu sa vIjIi / pRthu nitaMba supIna payoharA / caraNa caMpai nAri manoharA // 66 vizada vimala phAlI, aMgi lAgI sUyAlI | pahirIya vara bAlI, hAru vArU mRNAlI / vali vali gali lAgI, kAmanuM tattva jAgI / vilasai ima rAgI, tApanI bhrAMti bhAgi // 67 ramai zaivalinI nalinI ghaNauM / salila zItAla jhIlai jhIlaNauM / kari suraMgIya sIgIya chAMTaNauM / valIya hAsai nAsai AMTaNauM // 68 * isI anesI jalakeli kIdhI / anaMgalIlA lalanA su kIdhI / hivaM su varSAritu vizva vyApau / prajAtaNai mAnasi harSu thApyau || 69 atha varasAlAvarNanam / dhaDahaDI dhaDakai dhara dhUMdhalI / jhalahalI jhabakai anu vIjulI / gaDayass gaNaMgaNi mehaDau / taruNi jovaNi gAjara nehaDau || 70 jaladhara jaladhArA, rAtri ghorAMdhakArA / virahiNi niradhArA, te manovikArA / khalahala jalu vAjai, meha AkAsi gAjai / varisI navi bhAjai, visvasAdhAra chAjai // 71 daMtAla vAhai jaNa kyAra gAhai / malhAru gAi ramaNI uchAhiI | sAlUra vAsai kalahaMsu nAsai / kuDA vikAsai girirAja pAsai // 72 saravara save pUrayAM pANI bhalI pari ulhasyAM / nai pa (kha) lahalai relai chelai kUA jala pAlaTyAM / priya priya sAriM bolai bApIhaDA khaga bApuDA / giriziSari je kiMgAi te mahAmadi moraDA // 73 [ varSa 3 disi cast cihuM caMcala AbhalAM / vana manorama kUMpalayAM bhalAM / raft frotRNAMkurukulA / su dhariNI ramaNI kiri kuMtalA // 74 ruNajhuNa bhamaru bhrami bhIbhaliu / parimaliDaM vali pASali saMmaliGa / vikaTa kaMTaka saMkaTa kevaDI / suguNa e milivA mani bhAvaDI || 75 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] zRMgAra zata [221 avaha mAraga paMkila saMkulA / pathika caMcala cAlaI AkulA / ahaha sA marisyai mujha vallahI / na rahasyai virahAnali sAMsahI // 76 jhirimirai mahi mehali mokalI / saraI sArasa aMbari aakulii| yamugalI bagulI atiUjalI / karai pAlIya hAlIya neralI // 77 gagani jaladharAlI, vIjulI guSa(kha)jAlI / khalahala paranAlI, citrazAlI vizAlI / zayanitali sUMyAlI, kAminI chai charAlI / nija bhuja gali bAlI, kAMtu puDhai rasAlI / / 78 rayaNatimira kAlI, zoka saMtApu TAlI / kusumaha gali mAlI, AMSi iMdIvarAlI / dazani timira TAlI, hAru vArU mRNAlI / mayaNu [u?]rumarAlI, tINi saMdhai marAlI // 79 loaDI lahakatI uri AchI / guThi caMcali jisI jali maachii| jAlaphUla dharatI kari pAchI / Avi mAliNi ma jAisi pAchI // 80 camukalaI calatI pagulAM bharai / lahakaDaI kaDi moDIya sAMcarai / murakalai hasatI hiva helavai / achai koi ju mAnini melavai / / 81 liSIi leSu su ketaki pAThavaI / saSIya sAMnidhi sA buddhi aatthvi| bharihiM bhAdravaDA ghaNa mehaDau / dayita dehu dahai nava nehaDau // 82 atha zaradu rituvarNanam / vItau varSAkAlu Aso pahUtau / haMsA rAviiM bhAvii hUMtau / kahatau velA jANI eu Ugiu agasti / varNAvarNi AlavI sAra svasti // 83 kamalaDAM vihasaI sarisA ghaNAM / malinamA jalu melhai ApaNA / ramaNiraMjana paMjana caMcalA / taruNa vaMcana locananI kalA // 84 kalamazAlIya bAlIya TohaNauM / karai kaMkaNagItihiM mohaNauM / kusuma kAsa vikAsa vizeSIi / zarada hAsauM AsiuM deSIi // 85 ramai te naranArIsiuM milI / parimalI vimalI kusumaM klii| surata saMmada sA ratu mAcavai / samayu pAmIya kAmIya rAcavai // 86 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [varSa 3 222] bhAratIya vidyA disi dasai hiva hUI mokalI / jhalahalI sisipUnima uujlii| kumudu saMmadu sugaMdhu vistarai / bhamaru pApali Akula tau phirai // 87 varSai pANI svAti jImUtu jANI / pAtrApAtriiM aMtaraM tu pramANI / sIpaM motI dhAnya kedAra sAra / vyAli lIlA hoi helA asAra // 88 atha hemaMtu rituvarNanam / zaradu ritu niropiu, heva hemaMta ropyau / jaNa ghaNa maNi opiu, tu manojanma kopiu / ramaNa ramai rAmA, hAvabhAvAbhirAmA / sayari savi sakAmA, te na leiM virAmA // 89 gaMdhiI girUu mahakai marUu / sadA sarUu vanabhUmi huuu| soDiiM sUAlau varu nAmu vAlu / ehU ji mAlau ritu rahaI vimAlau // 90 priyaMgu mukhA guNi gaMdhi pUkhA / sAlUna sAkhA phalaphUli bhAkhA / subaMdhu vAjI (jIvA?) navaraMga dIvA / mattAlirAvA kRtahAvabhAvA / / 91 ralIya raMgi taraMgita kApaDAM / pragaTa puNya pramodaI sAMpaDyAM / sarasa kUra kapUra ti jImIi / sukhIya bhoga bhalI pari kAmIi // 92 sahaji sevaI bhogaparaMparA / navala nArIya cIra subaMdhurA / isaI leSai te ritu rUyaDI / bhavaha bhAviiM AvIya ApaDI // 93 atha zizira rituvarNanam / ritu zaziru pahUtau, heva hemaMtu jItu / mayaNu ghaNu vadItu, bhogi saMbhogi cItau / hima paDai sanADhA, vAya vAjai sutADhA / nara nirupa thADhA, bhAminI bhogi gADhA / / 94 teli mardanu sugaMdhi karAvai / yAminI zramu zarIri harAvai / nAgaveli dalanau mukhi raMga / kevi kAmiya samArai aMga // 95 doTI moTI UjalI eka tAI / mAthai phAlI mojaDI pAya lAI / / tAtai pANI hAtha pAyA paSAlai / tApiuM bhAvai tAdi velAM sIAlai // 96 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] zRMgAra zata [223 SaTA tUlI pauDhIi citrasAlI / kAMtA kaMThiI sItarakSA vicAlI / dIvA pAsiM dhUpavAsiM viNodai / vINAnAdiiM rAtri pUraI pramodiiM // 97 himabaliI salilaiM thiru thAharI / haDahaDaiM haDabAM hiva pAharI / rayaNi vAdhai bAMdhaI bAkarI / janamanohara gohuma maMjarI // 98 jAsUna rAtI riturahiM samAtI / vanI vadhU kuMkuma bhAva bhAtI / karai ralI kuMdakalI sudaMtA / ramai valI rAgIya raMgi kAMtA // 99 sarasa sAliM dAlihiM sAlanAM / surabhi ghIu vaDAM ghaNa gholanAM / jimaI jAsaka maMDaka pAMDasiuM / rahu rahiu ramaNI bhaNi chAMDasyuM // 100 pRthu payodhara bhAra nitaMbinI / ridayu nAyakasiuM sukha saMginI / uri uroja aNIa nIsarai / mayaNabhalli jisI himu saMcarai // 101 bhuja bhujiiM mukhisyau mukhi saMmilai / vayaNi siuM paya prANiuM saMkalai / ura uriiM udarodari pIDIi / suratu Asani daMpati maMDIiM // 102 hasamisaI hIyaDauM milivA bhaNI / dina ghaNAi ha Arati tU taNI / kari kuraMgIya saMgamu tAharu / jima zamai virahAnala mAharau // 103 dazanu vasani rAtau, daMtisiuM kAMtu khAtu / rai rasi vasi mAtau, bhoga saMbhogi rAtau / rahi rahi priya vANI, kAminInI na jaannii| hai hai suvijANI, tetalaI te pramANI // 104 vasaMtavallI savi maI viNAsI / mahAhimaM citti isyauM vimAsI / nAThau sIyAlau hiva osIyAlau / dIThau jivArai riturAja cAliu / / 105 // iti zRMgArazataM samAptaH // * * Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lallabhATakRta siddharAya jesiMghade kavitta * A nIce ApelAM prAcIna bhASAkavitta, 300-400 varSa jUnA lakhelA eka guTakAmAM maLI AvyAM che. caulukya cakravartI mahArAja siddharAja moTo vidyApremI ane vidvAnono pUjaka hato. eno darabAra, kavi cakravartI zrIpAla Adi ghaNA mahAn kaviyothI bhUSita hato. kalikAlasarvajJa hemacandrAcArya jevA sarvavidyApAraMgata mahAn jainAcAryo tathA bIjA paNa tevA aneka samartha pratibhAzAlI jaina yatiyonI vidvattAthI enI rAjasabhA sadaiva guMjAyamAna rahetI; temaja mahApaNDita Aliga, rAjapurohita Amiga, mahAmAtya gAgila jevA brAhmaNa, ane anya cAraNa bhATonI prakhara kavitvadhvanithI paNa enI vidvatpariSat ahoniza kAvyAmRtanA rasAkhAdamAM masta rahetI. prabandhacintAmaNi ne purAtana prabandhasaMgraha jevA graMthomAM siddharAjanA keTalAka prasiddha rAjakaviyo ane sabhApaNDitonAM nAmo; tathA saMskRta, prAkRta ane apabhraMzamAM temaNe racelAM siddharAjanA prazaMsAtmaka stutipadyo prasaMgopAtta maLI Ave che. siddharAja viSenuM AvuM stutimaya sAhitya ghaNuM vizAla hovuM joie, paraMtu te samagra upalabdha nathI. ahiM mudrita karavAmAM AvatAM 9 padyo evA ja sAhityabhaMDAranA khobAelA ne verAelA maNakA jevA che. enA kartA tarIke lallabhaTTanuM nAma ApyuM che. jo ke prabandhomAM nuM nAma kyAMya maLatuM nathI paraMtu e mATe zaMkAnuM kAraNa nathI. bIjA paNa Ama, gadda, sAgaracandra vigere ghaNA kaviyonA nAmo prabandhomAM maLatAM nathI, chatAM temanI kRtiyonA avazeSo rUpe keTalAMka chUTAM chUTAM padyamuktako jUnI pothiyomAM maLI Ave che. nIce ApelAM kavittonI bhASAmAM lahiyAonA hAthe kAlakrame keTaloka pheraphAra thaI gayo che chatAM tenA mULanI prAcInatA viSe sandeha karavA jevuM nathI lAgatuM. bhATo, cAraNo, kaviyo koI vizeSa avasara ke vizeSa vastune lakSIne rAjAonI stuti gAvAno prasaMga meLavI le che ane tene anurUpa vastuvarNana karI potAnI kavitvazaktino paricaya ApavAno prayAsa kare che. rAjAo kavinI kavitAthI ane potAnI stutithI prasanna thaIne kavine yathAyogya pAritoSika Ape che. A jAtanAM stutikavitto muktako jevA ekeka - babbenI saMkhyAmAM chUTAM ja hoya che ane te subhASitonA saMgraha jevA prakIrNa pustakomAM, vividha viSayanA subhASito bhegAM, lakhelAM maLI Ave che. ApaNA prAcIna bhASAsAhityanA abhyAsanI dRSTie A kati ghaNAM upayogI ane rasadAyaka hoya che. Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] lallabhATakRta siddharAya jesiMghade kavitta [225 ahiM ApelAM padyomAMthI be padyo, kramAMka 1 ane 5, ratnamandiragaNinI upadezataraMgiNI nAme granthakRtimAM (racanA samaya saM. 1500-1515 nA arasAmAM) paNa uddhRta thaelA maLe che. paNa emAM padyAMka 1 no kartA AmabhaTTa ane 5 no kartA kavi gadda jaNAvelo che. kavi AmabhaTTanuM bIjaM paNa eka padya eja granthamAM Apelu che je teNe kumArapAlanI stutirUpe kaheluM che. kavi gaddanA nAmanAM bIjAM paNa keTalAMka viSayanAM anyAnya padyo amane subhASitasaMgrahomAM maLelAM che, paNa temano kartA koI bIjo arvAcIna kavi hoya tema lAge che. e pahelA padyamAM, siddhapuramAM sarakhatInA tIre siddharAje baMdhAvelA rudramahAlayanuM varNana che je aitihAsika dRSTie khAsa upayogI che. emAM, rudramahAlayamA staMbha vigere keTalA hatA tenI saMkhyA batAvelI che. e saMkhyA pramANe, e mahAlayamAM 1444 stara hatA, 1700 staMbha hatA, 1800 puttalIyo hatI, je hIrA mANikathI jaDelI hatI. 30000 nAnAmoTA dhvajadaMDa hatA. (upadezataraMgiNInA pATha pramANe vaLI 10000 suvarNanA kalaza hatA) 17000 hAthI ane ghoDAonA AkAra kotarelA hatA (upadezataraMgiNImAM A saMkhyA 56 koDI jeTalI ApelI che je avizvasanIya lAge tevI che. athavA to koDInI saMjJA koI sudI ja jAtanI saMkhyAnI vAcaka hoya, jema kacchamAM 20 nI saMkhyAne koDI kahevAmAM Ave tema.) A uparathI e rudramahAlaya kevo bhavya ane keTalo vizAla haze tenI kAika kalpanA karI zakAya tema che. AkhAya pazcima bhAratamAM atyAre jeTalA jaina, zaiva, vaiSNavAdi jUnA mandiro vidyamAna che temAM vizAlatAnI dRSTie sauthI moTeM mandira, mAravADarAjyamAM AvelA rANakapura gAmanuM 'dharaNavihAra' nAmarnu caturmukha jaina mandira che. e mandiramAM kahevAya che tema, kula 1444 staMbho AvelA che, jyAre rudramahAlayamA 1700 staMbho hatA. e uparathI tenI vizAlatAnI tulanA karI zakAya tevI che. atha lallabhATakRta jesiMghade kavitta likhyte| amara ki dhariNI pariThavai, amara ki esA hu~ti / amara ki nara jesiMgha tUM, yo mani bhaMjai bhraMti // 1 ekadA deharai joivA cAlyo - A be daMDa vacce ApelI paMktiyo, mULa jUnA lakhelA kavittonA mathALe, koIe pAchaLathI lakhelI che, tema ja enI bhASA paNa vadhAre arvAcIna che, eTale koI saMgrAhake A prAraMbhano dUho pAchaLathI ahiM lakhI dIdho lAge che. 3.1.29. Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226] bhAratIya vidyA [varSa 3 thira saya cavada ciyAla thaMbha sai satara niraMtara, saI aDhAra pUttalI jaDI hIrai mANika vara / trIsa sahasa dhajadaMDa kalasa sovana vihArai / satara sahasa gaya turiya lalla giNi rudra nihAlai / ittAi pikkhi siddhAhivai, romaMciya suranara zravai / suprasiddha kitti jesiMgha tua, Tagamaga cAhai cakkavaha // 1 Agali sAMDiu trAkAra karatau dekhi bhATa bolyau disigayaMda gaDaaDai siMha pekhiNi guMjArai / kaNaya kalasa jhalahalai DaMDa uDuMDa vihArai / naccei raMgi tiha pUtalI heka gAe heka vaae| iNa pari sara ucchaliya saMkha sabadai aalaae| peSatA suranara sayala pari, ghamaghamaMti sara ucchaliga / tiNi kAraNi siddhanariMda suNi, vRSa balla thakkara Dariga // 2 saragi iMdra salahie rAu pAyAlahi vAsiga / mRtyuloki tUM rAya avara kuNa oNpama kAsiga / hemaseta maMjhArina ko hiva atthi narAhiva / atthi na cautthau koi saca jaM' siddhAhiya / trihi rAya tribhuvana tave, jesiMgha sacca smuccruN| jaya asthi cautthau rAya kahi, to Dabba jalaMtau kari dharUM // 3 rAu grahai ugrahai rAu utthapi ika thppi| rAyAM malai maraTTa rAua samari kari uppai / Daka Dhakka traMbaka megha DaMbara uddaali| rAu jaDai piMjarai rAu aggali kari cAlei / cAlave cakra cihuM disi taNai, eka aMga bhUbali vrii| mayaNalladevi karNaha ghariNi, siddharAu kiu ura dhariya // 4 A padya bIjAM paNa saMgrahomA kiMcit pAThabheda sAthe maLI Ave che. upadezataraMgiNImAM Ano pATha nIce pramANe che. thara saI caUda cuMAla thambha saI sattara niraMtara / saya puttalIya aDhAra jaDI maNimANika rayaMvara / tIsa sahasa dhajadaMDa kalasa dasasahassa suvanaya / chappanna koDi gayaturiya lagga tiNi rudda mahAlaya / kavi gadda sadda ima Ucarai, suranara romaMciya savai / supasiddhi khitti jayasiMha kitti, Tagamaga cAhaI cakavA // bhASAnI dRSTi e A pATha vadhAre prAcIna jaNAya che, paraMtu zabda ane arthanI dRSTie Uparano pATha vadhAre ThIka lAge che. Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaka 1] lallabhATakRta siddharAya jesiMghade kavitta [227 Darati iMdra Dagamagati caMdra kalamalati divaayr| calati pRthvI DolaMti meru jharajhaMSati sAyara / sesasIsa salavalati daDhatidaDha kuMbha kaDakati / anala vinala thiya ika pRthvIpaTa palaya Dhalakati / SaDahaDati dugma bhUrAu suNi, suranara phaNimaNi ikka hUya / mama gahasi ma gahi ma ma gahi ma gahi, ma gahi muccha jesiMgha tua||5 jute deva cAlaka nariMda bhaDa bhaMDaNi bahiyA / ti savi Ila saMgahavi guMthi gali mAlai gahiyA / peSi mAla siridhuNI amI sasihara vicchuddiyaa| su jaDa kaDatrai grahI baMbha kesari gddiaddiyaa| viDariya vRSabha jesiMgha suNi, sukavirayaNa saccau cavai / haDahaDa karaMti kailAsa sahu, haha karaMti saMkara bhamai // 6 mUsA bila khaNi marai bhUmi bhogavai bhuyaMgama / hali khaDi marai bailla hariya java carai turaMgama / sUma saMci kari marai vIra vidravai vivhpri| paMDita paDhi guNi marai mUDha bolai rAyAM ghari / suNi siddharAya gujara dhaNI, karAM vInantI karNasua / hama pahuMguNu pAvai avara, kA parISa jesiMgha tua // 7 ghIsa trIsa cAlIsa sAThi sattari satahattari / bhATai ANI suMpi diddha kekANa sabala vari / ATha DhAli dasa Dhola vIsa nejA ika daMDaha / chatra Dhalavi gaya guDavi diddha jesiMgha nariMdaha / mAriu dalida dasa lASa dei, Niu pAya aMkusa kIyau / haDahaDavi bhaTTa tArai hasyau, siddharAya ittau dIyau // 8 A padya mATe upadezataraMgiNImAM lakhyu cha ke- 'ekadA sabhAyAM siddharAjena svamUMchAyAM karagRhItAyAM AmakaviH prAha' -(arthAt eka vakhate siddharAja sabhAmAM beTho potAnI mUMcha Upara hAtha pheravavA lAgyo, sAre Ama kavie te prasaMge A padya kayu). upadezataraMgiNImAM Ano pATha nIce pramANe che. Dari gainda Dagamagia canda karamiliya divAyara / Dulliya mahi halliyaha meru jala jhaMpia sAyara / suhaDa koDi tharaha riya krUra kUraMma kddki| analavinala dhasamasiya puha vi sahu pralaya palahiya / gati gayaNa kavi Ama bhaNi, suramaNi phaNamaNi ikka huaa| mA gahihi ma gahi ma ma gahi ma gahi, muMca muMcha jayasiMha tuha // upara ApelA pATha karatAM A pAThanI bhASA vadhAre prAcIna che ane artha dRSTie paNa vadhAre zuddha che. * * Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNADhya kavinI bRhatkathAno Adi zloka guNADhya kavinI suprasiddha bRhatkathA je paizAcI bhASAnI eka sarvotkRSTa kRti hatI tenuM mULa hajI sudhI kyAe upalabdha nathI thayu. tema ja e kathAmArge koI ekAdhu padya paNa enI mULa bhASAmAM koIne dRSTigocara nathI thayu, jethI e kRtinA bhASAkharUpano yatkiMcit paNa AbhAsa vidvAno nizcitarUpe meLavI zake. paizAcI bhASAnA svarUpanuM digdarzana hemacandrAcArya AdinA prAkRta vyAkaraNomAM je kAMI karAvavAmAM AveluM che te parathI ja ApaNane e bhASAnA kharUpa viSe yatkiMcit jJAna maLI zake che. e vyAkaraNomAM ApelA niyamonA AdhAre racAelI keTalIka kSudra stuti - stotrAdika jevI kRtiyo jovAmAM Ave che kharI, paraMtu temanI bhASA kRtrima kharUpanI hovAthI ane samayanI apekSAe te arvAcIna hovAthI sAhityanI dRSTie tenI kazI mUlyavattA nathI. mRcchakaTikAdi keTalAMka nATakomA paizAcI bhASAno kyAMka kyAMka je vAkyaprayoga karavAmAM Avelo che teja mAtra sAhityanI dRSTie mahattvano gaNAya evaM e bhASAnuM atyalpa sAhitya ApaNane dRSTigocara thAya che. bRhatkathA uparAnta paizAcI bhASAmAM bIjI paNa aneka kRtiyo hovI joie, kAraNa ke rAjazekharAdi AlaMkArikoe paizAcI arthAt bhUtabhASAnA sAhityane paNa apabhraMzAdi bhASAnA vAGmayanI samakakSAe ja sthAna Apelu che. paraMtu durbhAgye ApaNane hajI sudhI e bhASAsAhityanI koI viziSTa racanA prApta thaI nathI. hemacandrAcArye potAnA prAkRtavyAkaraNanA 8 mA adhyAyamAM, paizAcInA prakaraNanA keTalAMka sUtromAM thoDAka vAkyAMzo ApelA che ane cUlikA-paizAcImA '' akSaranA sthAne 'la' thAya che enA udAharaNa tarIke nIcenI be gAthAo ApelI che. panamatha panaya-pakuppita-golI calanagga-lagga-pati-bimba / tasasu nakha-tappanesuM ekAtasa-tanu-thalaM luI // 1 naccantassa ya lIlA-pAtu-kkhevena kampitA vsuthaa| ucchallanti samudA sailA nipatanti taM halaM namatha // 2 hemacandrAcAryanI udAharaNo ApavAnI viziSTa zailI uparathI ApaNe jANI zakIe chIe ke temaNe uddharelA vAkyAMzo ane khAsa karIne A be gAthAo paizAcI bhASAnI koIka prasiddha kRtimAMthI lIdhelI hovI joie. paraMtu temaNe e viSernu kazuM sUcana kayuM na hovAthI, kayA granthanI A gAthAo che tenI spaSTa Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMka 1] guNADhya kavinI bRhatkathAno Adi zloka [229 kalpanA zI rIte karI zakAya. namisAdhue, rudraTanA kAvyAlaMkAra graMtha upara pote karelA TippaNamAM, paizAcI bhASAnAM kharUpadyotaka je keTalAka zabdo uddharelA che tenA ante lakhyu cha ke- "ityAdayo'nye'pi bRhatkathAdilakSyadarzanAjjJeyA iti / " (2, 12) arthAt A jAtanA bIjA paNa aneka zabdo bRhatkathA AdimAM maLI AvatA svarUpAnusAra jANavA. A uparathI ApaNane anumAna karavAnuM kAraNa maLe che, ke AcArya hemacandre potAnA vyAkaraNamAM A bhASAnA niyamonA udAharaNarUpe je zabdo ane vAkyAMzo ApyA che temAMnA keTalAka bRhatkathAmAMnA hovA joie. ane ethI ja DaoN0 pizale potAnA prAkRta bhASAonA mahAn vyAkaraNa granthamAM, A jAtanuM khAsa saMbhavita anumAna karelu jaNAya che. khAsa karIne haimavyAkaraNanA paizAcI bhASAnA prakaraNanA sUtra 310, 316, 320, 322 ane 323 mAM je vAkyAMzo ApelA che te bRhatkathAnA hovAno saMbhava che ema temaNe vidhAna karyu che ane te sAthe sUtra 326 mA je gAthA uddhRta thaelI che te paNa 'kadAcit' eja graMthanI hoya ema temaNe sUcavyu che.' pizalanA A kathanane, je. es. speyera nAmanA Daca vidvAne potAnA 'kathAsaritsAgara vizenA abhyAsa' (Studis about Kathasaritsagara) nAmanA granthamAM khIkaraNIya mAnyuM che. paraMtu A anumAnane puSTi Ape evo koI prAcIna ullekha adyApi prakAzamAM Avyo hoya evaM mArI jANamAM nathI. huM ahiM Aje evo eka ullekha prakAzita karUM chaM je vidvAnone manoraMjaka thaze ane chevaTe bRhatkathAnA eka padyanI nizcita prAptithI ApaNane AlhAda thaze. e ullekha bhojadevanA sarakhatIkaMThAbharaNanI AjaDakRta TIkAmAMthI prApta thAya che, jenI adyAvadhi jJAta evI mAtra ekaja, ane te paNa truTita, prati pATaNanA jainabhaMDAramA tADapatra upara lakhelI maLI che. prati khaNDita hovAthI ane antima bhAga anupalabdha hovAthI e vRttikAra AjaDanA samaya Adi mATe emAMthI kazo vizeSa ullekha prApta thaI zakato nathI. paraMtu, prathama prakAzanA ante eNe potAno paricAyaka A pramANe ullekha karyo che__ "iti bhANDazAlipArzvacandrasUnoH zrIAjaDasya kRtau padaprakAzanAmni sarasvatIkaNThAbharaNAlaMkAraTIkAviSamapadopanibandhe prathamaH paricchedaH // graM0 520 / 1 juo, pizalanuM prAkRtavyAkaraNa, pR. 28. 2 ukta nibandha, pR. 29. ___ Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 ] bhAratIya vidyA [ varSa 3 parathI jaNAya che ke e AjaDa bhANDazAlI pArzva candrano putra hato ane bhadrevarasUrino upAsaka hato. + potAnI TIkAmAM eNe hemacandrAcAryano ullekha karelo hovAthI, e hemacandrasUri pachI thayo che eTalaM siddha thAya che. paNa tADapatranI sthiti ane kRtinI racanA Adino vicAra karatAM lAge che ke eno prAdurbhAva hemacandrAcArya pachI tarata ja - eTale ke bahu bahu to 40 - 50 varSanI andara ja - hovo saMbhave che. sarasvatIkaNThAbharaNa, prakAza 2, padya 17 nA vivecanamAM, paizAcI bhASAno prayoga kevI jAtanA pAtra mATe karavo teno vicAra karavAmAM Avelo che ane temAM udAharaNarUpe je gAthA uddhRta karavAmAM AvI che, te te ja gAthA che, je hemacandrAcArye prAkRtavyAkaraNamAM, uddharelI che ane je ame upara ApelI che. sa. kaM. nI paMkti A pramANe che - nAtyuttama pAtraprayojyA paizAcI zuddhA / yathA panamata panaapa kuppitagolI calanaggalaggapaDi bimbam / tasasu nahatapanesu eAtasatanudhalaM luddam // nirNayasAgara presa taraphathI prakaTa thaelI sa. kaM. nI rAmasiMhanI vRttimAM e paMktinI vyAkhyA vigere ApelI che, paraMtu e gAthA mULa kyAMnI che enuM kazuM sUcana nathI karelaM. AjaDe A gAthAnI vyAkhyA karatAM lakhyuM che ke"bRhatkathAyAmAdinamaskAro'yam / atra paizAcI bhASA iti / " arthAt - 'A bRhatkathAno Adi namaskAra che. AnI bhASA paizAcI che.' A te Aja spaSTa rIte prastuta gAthAne bRhatkathAnA Adi namaskArarUpe lakhe che, e parathI jaNAya che ke enI pAse e bAbatano koI spaSTa purAtana AdhAra hovo joie. gAthAgata vastu uparathI paNa e to spaSTa ja samajhAya che ke e koI prasiddha grantha ke kRtinuM namaskArAtmaka kathana hovuM joie. ane tethI ja, pizala jevA samartha marmavid bhASAzAstrajJe e mATe ukta anumAna kartuM hatuM. AjaDanA A ullekhathI have ApaNane e mATeno pramANabhUta AdhAra paNa maLI Avyo che. ** * bIjA prakAzanA prAraMbhamAM be padyo ApelAM che jemAM pahelAmAM zAntinAthajinanI stuti ane bIjAmAM potAnA guru bhadrezvarasUrinI stuti karelI che. e bIjuM padya A pramANe che - zreyAMsi pratanotu naH zuciyazomuktAphalAlaMkRtaH zrImAn durmadavAdikuJjaraharirbhadrezvarAkhyo guruH / dina pratimo'pi yasya caraNenAlaMkRtaM sarvataH prekSyAkrAmati jainadarzanavanaM nAdyApi ko'pi kSitau // Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AjaDe karelI 'prAkRtabhASA'nI vyAkhyA 'prAkRta' e zabdanI vyAkhyA hemacandra Adi prasiddha vaiyAkaraNoe je ApelI che te bhASAvijJAnanA siddhAnta pramANe saMgata thatI nathI, e mata have supratiSThita thaI gayo che. e vaiyAkaraNonA kathana pramANe prAkRtabhASAnI mULa prakRti eTale ke utpatti- yoni saMskRta che. 'prakRtiH saMskRtaM tatra bhavaM tata AgataM vA prAkRtam' evI e vaiyAkaraNonI vyAkhyA che. e vyAkhyA susaMgata nathI. kAraNa ke saMskRta e zabda ja pote evaM sUcave ke saMskArayukta-vyAkaraNanA niyamothI saMskAra pAmelI-bhASA te saMskRta. enAthI ulaTuM, prAkRta zabda pote ja evo artha sUcave che ke prakRti eTale lokakhabhAvapariNata-khAbhAvika rIte ja lokomA je bhASAno vyavahAra pravRtta thato hoya -te prAkRta. jUnA granthakAromAM, mAtra rudraTanA vyAkhyAtA namisAdhue 'prAkRta' zabdano A bhAva vyakta karato artha karyo che ane te Adhunika bhASAzAstranA siddhAntane vadhAre maLato Ave che. teNe ApelI prAkRtanI vyAkhyA, vadhAre saMgata rIte vastusthitine sUcavanArI hoI, bhASAvikAsanA itihAsane bandhabesatI Ave che. mArA vidvAn mitra suprasiddha bhASAzAstravizArada DaoN. es. em. katre (em. e. pIec. DI; DAyarekTara, Dekkana kaoNleja poSTa - grejyueTa enDa rIsarca insTITyuTa, pUnA), 'bhAratIya vidyA sTaDIj'mAM hamaNAM ja prakaTa thaelA, 'prAkRta leMgvejIj' nAmanA potAnA nUtana pustakamAM e saMbaMdhamAM lakhatAM jaNAve che ke "It is, however, to Namisadhu, the famous commentator of Rudrata's Kavyalamkara, that we owe a surprisingly modern definition of the word prakrta. According to him, the basis' or prakrti of these languages or dialects is the natural language of the people' uncontrolled by the rules of grammarians, the common medium of expression and intercourse, as opposed to Sanskrit, the refined language of the gods and the learned. It follows, therefore, that the word prakrtu comprises the natural unrefined dialects of the common people and their descendants, forming one family of languages." p. 2 . namisAdhue ApelI prAkRtanI vyAkhyA A pramANe cha"prAkRteti-sakalajagajantUnAM vyAkaraNAderanAhitasaMskAraH sahajo vacana Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232] bhAratIya vidyA [varSa 3 vyApAraH prakRtiH / tatra bhavaM saiva vA prAkRtam / ......bAlamahilAdisubodhaM sakalabhASAnibandhanabhUtaM vacanamucyate / meghaniyuktajalamivaikakharUpaM tadeva ca dezavizeSAt saMskArakaraNAca samAsAditavizeSaM sat saMskRtAdyuttaravibhedAnApnoti / ... pANinyAdivyAkaraNoditazabdalakSaNena saMskaraNAt saMskRtamucyate / " (kAvyAlaMkAra. 2, 12) sarasvatIkaNThAbharaNanA, 2 jA prakaraNanA prAraMbhamAM, jAti nAmanA zabdAlaMkArano nirdeza karavAmAM Avyo che, jemAM saMskRta, prAkRta Adi bhASAono paNa ullekha Ave che. AjaDe e prasaMge 'prAkRta bhASA'nI je vyAkhyA ApI che te namisAdhunI uparyuddhRta vyAkhyA sAthe zabdazaH saMpUrNa maLatI Ave che. e vyAkhyA A pramANe che___ "saMskRtAdirvAg jaatiH| jAtinAmA zabdAlaMkAra ucyate / iti saMbandhaH / sA ca pANinyAdi - aSTavyAkaraNoditazabdalakSaNena saMskaraNAt saMskRtA procyate / AdizabdAt prAkRta-zaurasena-mAgadha-pizAca-apabhraMzavAcAM parigrahaH / tatra-sakalabAlagopAlAGganAhRdayasaMvAdI nikhilajagajjantUnAM zabdazAstrAkRtavizeSasaMskAraH sahajo vacanavyApAraH samastetarabhASAvizeSANAM mUlakAraNatvAt prakRtiriva prkRtiH| tatra bhavA saiva vA prAkRtA / ...sA punarmeghanirmuktajalaparaMparevaikarUpApi tattaddezAdivizeSAt saMskArakaraNAca bhedAntarAnApnoti / ata iyameva zUrasenadezavAstavyajanatAkiMcidApAditavizeSalakSaNA bhASA zaurasenI bhaNyate / " AjaDanI vyAkhyAno bhAvArtha A che ke-pANini Adi ATha vyAkaraNomAM batAvelA niyamo pramANe je bhASAno saMskAra karavAmAM Avyo che te bhASA saMskRta kahevAya che. prAkRta bhASA te che-je sarve bAla, gopAla, strI Adi mANasonA sahaja vAgvyApAra rUpe pravarte che ane je zabdazAstranA vizeSa niyamothI baddha nathI hotI; tema ja je bIjI badhI dezabhASAMonI, mULa kAraNa = prakRti jevI hovAthI prakRtirUpa gaNAya che ane tethI e prAkRta kahevAya che. mULamAM e prAkRta, AkAzamAthI paDelA pANinI mAphaka, sarvasAdhAraNa evI eka vyApaka prakAranI bhASA hatI, paNa dezavizeSanA saMskArabhedathI, pAchaLathI te zaurasenI, mAgadhI, paizAcI Adi judA judA bhedovALI thAya che. bhASAzAstranA abhyAsiyone AjaDano A ullekha vadhAre yuktiyukta jaNAze emAM zaMkA nathI. .. Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ LE SCHEMETRICT jesalamerameM prApta prAcIna pustakakI sacitra kASTa paTTikA-(a) dekho citra paricaya Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIma hinada 12CRE 57-12 DOC www zrImAna -salamA YOOD RAMMA ww Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CHULIKETAILE keela MATALASHEPAyAmA ARIE jesalamera meM upalabdha prAcIna pustakakI sacitra kASTha paTTikA-(i) dekho citra paricaya Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrIdavasarayApAnacanighacalinArabazanamaninedayati HTOTToriTORE jamudavasa pazyati sajavatAnadI dAvasyATakAdapAzcAtyavatAlI rAjAta:58 jesalamera meM prApta prAcIna pustakakI sacitra kASTha paTTikA-(I ) dekho citra paricaya Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jesalamerameM prApta prAcIna tADapatrIya granthoM ke kucha patra-(1) dekho citra paricaya APloths age s ims peakedy 24 sk sab~ 85e agata's.go * . . . . . . . . Pre & Personas se on hy', sukher atsukhleseas eseasurba and t hat/apparelategotikybaby, UhH8)6.auh)air18hakka aj kebjii hisal / kNge sNge hbigdhhy' k dekhe raastaay' 2ekha #Dhada kabita AbstaPJana/ B) sheeptotafajhatk8 22:55kechi, 85/ed ta22 kaka979tthi iata%21stafatsapk19 "akkEvabya)wike to hacat? u t afabadaliastPk2}, ni / AN / * * * * * Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSetrAcyA bAyakAzamAna yayana manamAvimA tyAmanApAyA kitI vanAdhimA yamavidhAmaniyojanakA samAkalabulI nikAdiranimakI niAdanapAna AREkAnaenavaviyarI mulAkAta 14 yAnipatanidiemand sAlaya zikasamayAsApAyIviyAkAmAlapatyamA va sAdhanA karAvAmAnavidAmabadhAmamAyA yogadAnAvirakSAmadAnAsyeginA vasaI vizazaniyanisamAkedApaniyatA namAmilAsamarasabalAdAlacAlavAbhimAdAnAmApAnamAlA samAvavinA kaliyAbAyAzApabhAzamAnakara mAnavasamAjakA mAmAlagAtAyugamanamA gamika pAravAI sagarama salavAmA mAra lAvalAyasanAmamalapravAha minimamAnisamAmAcI banAvayatAkA nilimAlAmANikatAkamakAlImilikayAsa simAnAvAdAmarAjAsarAvAsApazApAva vimalakhI maniyamita hamArAgAdiyAMka yAnividAraNAMbArAmaphAzamAbAracamakAvIramamAvAsyAsakAra sAhitsabarayAnabAbAkAmalAmanivasanisamAviyA bAyaka Red SEERames PAPERRIAFE karImAnAmarasatyApabhiAvavirupayAlAkaviladakAragi pApa gAligavimAnamavale samAetavArayAvasajadAnanamamatrappA sAhaniyamAvatikavAniyamavATikAvI vadhAnabAlasAmanA bAmapanagamAyayonArapaTIzanazANasyAmAviparyavinAniki samanikA niyamAvalIlA gayAnapAvana samAdhAna garnataratavibhinamiti lAmovanamAgamA) manAlApAsavAmaviprasAdisavitA paricayAyanAsomakSAtavAdhArakabAda mAnapAnakananidhAritavAvadhimacAbidhikotavAyojayavidhApA kAbara bhAvAmAnaviyapa viDAyanAmAkArya pAragArakapanAyAusamAmAlimA samAsyanimitAsUmAniyAkAmayAni isAmanAukasAyA jAkimatIma aspakaraNAsoraravAsivizurAkAnimAkA kisAnAsamakavavidhakAra prasAnimA yasAmAnAsyAlArAmAyasammAvimAdhAraNapanaravaNadaekasamAsatajamahAyAnabADamA mamamIlAparaNArA nidhAra mAnasAnimAmAlina shaavdhnsaanaavissymaavyvdaanaasaanaay| pAhAvayAprasaMmatipayayAnadhanamAyavimalayArimA gaphamAgama lipikamalajInaprasAra jIvitAniyavinAyamApanAmAnirApadAnitaspanImArasamasamIkaravAkara niyamAvAlA nisyArAvAnAyatana jIvitApAyorikSAnanagavizAlanAbadasAmAdizzyA samAsadAyAlavivIdha muninAmanAmAvanAkAmIlayAyA samipamAna (rAtimAlAvadharvamAnavAzayamupadaza jamAisamAmavikAyaharamadhyAvAsIrapadAvImApAramAnAmadhAramA asAratata maarblbhaariyaaylyaa| vimusvazAligaNi vAkSayAyamAviyAmA / vayava pApakAra bhAvavivAThijayasmana sApa salasilAmAvAdamayana mAnavirasamasamAnatA HIRONIAubasaNAsAyarAmakina kAyamIdavAsamAna kirAyalamAyAmA zamasamabhaAREIG mArAmatA vinAsakAlabAhAmAyAdAkA bonasacAnaka ma lamaprAmapAkAlamA sAnA asthamanamadirAvaviyapasAsvaviyanakAzavaharIkAlakhItikAvaramA mazAraDA jesalamerameM prApta prAcIna tADapatrIya granthoMke kucha patra-(2) dekho citra paricaya Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAma kramaisaMsthA pavanAdayAmAnAdivizivAdakA vAdI mAnavikA kamAna didI lagAtAryazavilI nAvamA vidimA kAlarUpanavarasamasa sAlAnA vanavi / mAna nAma rAmadAsa rAyaga svayama yaza sArA bAniyA i nAsUpaniSagAthA vAra smRtisAdAnmayAna sAmA vidhAnAnmanaH socA dAyaka vizva jase nAva mimamamama hata mAnavAnA kAkAka nAdiyA phreN| vimAnAna gAnAmI bA nIti na tyasa nimamavi tAmA simAlA kA isa pAyAma dine // kI patrakAra nadyAlayaka sameki kAma hamako nimanAyA kigulA yAdavIyAnamityeva sitA didi samAnatA sama mI rAmAna nevAsA dAtAkhAnama mulAyama hai vAsude sAkA navava vAdayAmiti yAminaHpunaHkiMva sarvayA gayA zityA miti|| kaka na nAsa prativasA udyAdayazrI karmAmItyaniprAyaH kisa spAsmahAtmanaHbAda kathayataH sUryAsa sAdA ma sAmAjIka jA zarAratvayavini nAmItima mitIta gA kAdhAnAlA kAmAlA marAna se mAra paramAvatinii kAmAka mAzA zrI pradAna ka nirmama vAna mAi ziva karAyA va goviMda si mAnavAlA vArA jesalamera meM prApta prAcIna tADapatrIya granthoMke kucha patra - (3) dekho citra paricaya tinIla li da vidyAmi pa tumantavimA kama mahArA VACCOR hAmanA syAnAnItima Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtAmA yAnIdage diyAlA pavAsAyamA Roamnstal paNa AkAnayA jina varavimakanamA vAdamAyAnAyayA yajJa ma lagAtA vAlA kshriyH| rAyaga kAdazI parivItyA karamA zabanama vidyamA yAnidamAtA rAmakalAkA maNi nAvataH pajJAdimAmI kisavi dipadA mA prahalA vinAzAdA divArA jAmavA gAyanamA didI sAvakArAna dalita kramatanimita sAhasAyadaH yAsarAva maMgalA madAnA jagavaya kamalAyAla sadayA mAliza savAra punaHpavAhaNyA na karAtmAvAcA yAdava nivA dahAvAdhA pAyAcA kA ghanazAma yAdyAnAmAdhAnakAraka sthAnika kAhAnIyA lipikA makava vijJA matsunAmadanacAvinI vikasa 300 kRSNA vinAmAthi rAja mdngddaamnni| zikhAratyakSAnA zizayakalAkIta nAcata nAvA vAghamA AdigApAsaSTa kAsA vAda palakA mANaNatyA lAvalI nAvana pA kA nitanavara pAnI nacAi nAdanajanAbA usavagAmAdvAra vRThAumAtA canazadAya nAkAbana vizAlatrayavAsinaH vizikSA bhagnaratipA Anana pratisAdAdvArA dAvA nikAlaka jesalamera meM prApta prAcIna tADapatrIya granthoMke kucha sacitra patra - ( 4 ) dekho citra paricaya Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parAyAyavA anAvRta vinApiyana ta viracitAyAnivA pa zrInarAja sAmasa lAkhA zrIrAma samAjAmala haMsiku 20 parakha nAbolorA mahAviyaphuraeva dhyAnaDyAvazka pAsava dvAvadI vitArAdavAsaca samArAvI tApa khasA evAnA pAhasa ma kAya sarAvA agnipitidyapi ziyA ura bhAnamatI AURA SORR2) zinApArI vidyA pAlamA baLagAva: dAtAsA adhAsAvana dadhAnApika garI yAdI mulym||15 vIragaLA zrutI DApAnaja rAkAraNArA savALasaNAsama sAta - zrIla rakkoDa yAsAdasaditA pA vuDarathAvamA pramANA ama mIsiyasa susama maDasamApasa mArAvI jhaka samAyAtA namAdivazatiH (e) Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavAnibiki nAvAmIniyamapUyA siniyara kimAvatA dhAunamazavazAhabaramA smAramA honAdhoDAvadhavAiprasAnAminTavikAtivAnimAmAnedanazivaka pAlakAvatavavAdavamayasArA yatpamita kahori ghamsAghAcA navarAtadilI majAnacaramApAtA la gAimadAbAcavamApadavAra savAlamA dharAnavatA honAnaka nazAmAnayAzanadvAdanAdhAkizanavA panAmA vitApirizI sAmanakSatazivAyahAyasTa sarAvagAva nA yAvadacatmanAvamayAzApAgAkA31SUmamAthA vahitakAmAlAkalocanataravAyotamAhAmA gidakAmAlAlA nilapAmA zrImadAvAsyAlImApadalAvana JHAayemAnavadhanArAmaraz-sUtiH pravidhiyAnA marATikAdavivAhApAprapATIvaramakAmanAkAra jesalamera meM prApta prAcIna granthoMke kucha patra-(prAcInatama kAgaja) dekho citra paricaya Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra paricaya - saMpAdakIya - * prastuta smRtigranthamAM, siMdhIjInAM je smaraNo meM lakhyAM che temAM, jesalameramAM "mane mArA sAhityAnveSaNa kArya vakhate, tyAMnA bRhadjJAna bhaNDAra AdinA sAhitya saMgrahamAMthI maLI AvelA keTalAka vividha granthonAM, citra AdinA digdarzananI dRSTie, Adyanta patra ityAdinAM phoTAo vigere lIghelAM hovAnI meM noMdha lIdhI che. emAMnA keTalAkanA blaoNks banAvIne, namUnArUpe je citro, A granthamAM chapAvavAmAM AvyAM che, temano thoDoka paricaya A nIce ApavAmAM Ave che. sacitra kASThapaTTikAo 1 citrapleTa (a - A ) upara eka sacitra kASThapaTTikAnAM citro che. e kASTha paTTikA 26 - 27 iMca lAMbI ane traNeka iMca jeTalI pahoLI che. enI uparanI bAjUra pANIthI na dhovAya tevA vividha prakAranA pAkA raMgomAM citrakAma kareluM che. jo ke e citro, pATalIno bekALajIthI upayoga karavAne lIdhe, bacce kyAMka kyAMka ghasAI gayelA che, paNa te oLakhI zakAya evAM che. e paTTikAno eka khUNAno thoDoka bhAga TUTI paNa gaelo che. emAM AlekhelI citrAvalinA madhyabhAgamAM, eka jina mandiranuM dRzya che [ citrapleTa ( a ) ] jenA madhyasthAne jinabimbanuM Alekhana kareluM che ane tenI AsapAsamAM pUjA-upAsanA karatA zrAvako temaja nRtya, gAna, vAdana Adi karatA nartako vigere AlekhelA che. 2 citrapleTa (A) mAM, e paTTikAnA DAvA jamaNA bhAgamAM AvelAM dRzyonA be citrakhaNDo che. e banne khaNDomA zrIjinadatta sUrinI vyAkhyAna sabhAnuM Alekhana karavAmAM AvyuM che. enA uparavALA citrakhaNDarmA, madhyabhAgamAM zrIjinadatta sUri beThelA che ane temanI sanmukha paMDita jinarakSita beThelA che. jinarakSitanI pAchaLa be zrAvako temaja zrIjinadatta sUrinI pAchaLa eka zrAvaka ane ve zrAvikAo baiThelI che. nIcenA citrakhaNDamAM, madhyasthAne jinadatta sUri ane temanI sanmukha zrIguNacandrAcArya tathA temanI pAchaLa eka yati ane eka zrAvaka zrotA beThelA che. jinadatta sUrinI pAchaLa be zrAvako beThelA che. te sUrinA mukha AgaLa je sthApanAcArya mukelA che te upara 'mahAvIra' evA akSaro lakhelA che. A citrAvali uparathI lAge che ke e sacitra kASThapaTTikA zrIjinadatta sUrinA potAnA granthasaMgrahagata koI tADapatrIya pustakanI che. koI bhAvuka zrAvake temane 3.1.29 4. Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234] bhAratIya vidyA [tRtIya koI moTuM ane mahattvanuM pustaka lakhAvIne bheTa karyu hatuM, jenA uparanI, A eka sundara citrAlaMkaraNa karavAmAM AvelI pATalI che. saMbhava che ke AmAM AlekhelA strI-puruSo, e pustaka bheTa karanAra zrAvaka kuTuMbanI mukhya vyaktioja hoya. mULa kayA pustakanI A paTTikA hatI te jANavAyU~ have kazuM sAdhana nathI. nahiM to kadAcit e pustakanI prazastimAMthI enA dAtAno paricaya vigere paNa maLI zake. bhaNDAronAM pustakomA game te pustakanI paTTikA game te pustaka sAthe bAMdhI devAnI avyavasthA seMkaDoM varSothI cAlI Ave che, eTale evI paTTikAono khAsa itihAsa ApaNe have meLavI zakIe tema nathI. - ApaNA dezanI prAcIna citrakaLAnA itihAsanI dRSTie AvI paTTikAo ghaNI agatyanI ane mUlyavAn che. A ane A pachI evI bIjI paTTikAnAM je citro ahiM prakaTa karavAmAM AvyAM che, te eka rIte ApaNA dezanA-khAsa karIne gujarAta-rAjasthAnanA- citrAlaMkaraNovALAM upakaraNomAM sauthI prAcIna namUnArUpe ullekhI zakAya tevAM che. - citrakhaNDomAM AlekhelA zrIjinadatta sUri jaina zvetAmbara saMpradAyanA bahu prasiddha vidvAn AcArya che. emano janma gujarAtanA dholakA nagaramAM vi0 saM0 1132mAM thayo hato. teo digambara saMpradAyAnuyAyI vAchiga nAmanA vaizyanA putra hatA. saM0 1141 mAM temane zvetAMbara jaina yatipaNAnI dIkSA ApavAmAM AvI hatI ane saM0 1169 mAM citrakUTa (mevADanA suprasiddha cittoDa) mAM AcArya pada prApta thayu. saM0 1211 nA ASADha vadi 11 nA divase, ajameramAM, cAhamAna vizvaladevanA rAjya samaya daramyAna, temano khargavAsa thayo. temaNe potAnA jIvanakAla daramyAna gujarAta, mAravADa, mevADa, vAgaDa, mAlavA ane sindhanA pradezamAM satata paribhramaNa kayu hatuM. marusthaLImAM AvelA vikramapuramA zreSThI devabhadre bandhAvelA jaina mandiramA mahAvIranI eka bhavya pratimAnI temaNe pratiSThA karI hatI. saMbhava che ke A citrapaTTikAmAM e ja pratiSThA - prasaMganuM dRzya AlekheLa hoya. kAraNa ke emAM AlekhelA jinamandiramA khAsa mahAvIranI mUrtinuM Alekhana che ane sUrisanmukha sthApita sthApanAcArya upara paNa 'mahAvIra 'nu nAma lakheluM che. kadAcit e ja devadhare A paTTikA sAthenuM koI pustaka paNa lakhAvIne sUrine samarpita karyu hoya ane tethI e paTTikAmA ukta prasaMganA smArakarUpe A citrAMkaNa karavAmAM Avyu hoya. jaina saMpradAyamAM AvA prasaMgonAM nimitte pustakAdi lekhana ane citrapaTTikAdinA AlekhananI pravRtti ghaNA prAcIna samayathI cAlI Ave che... Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa ] citra paricaya [ 235 zrI jinadatta sUri, e rIte caulukya cakravartI siddharAja jayasiMha ane kumArapAlanA samakAlIna hatA ane emanA sUripada samaya daramyAna A paTTikAnuM citrAGkaNa karavAmAM AveluM hovAthI, ApaNe ene vikramanA bAramA saikAnA antabhAganA athavA teramA saikAnA Adi bhAganA citrAlekhananA pratIka tarIke nizcitarUpe oLakhAvI zakI e. e samaya jeTalI jUnI AvI koI anya sundara citrAkRtio adyApi ApaNane upalabdha thaI nathI. citrapaTTikAnA raMgo AkarSaka ane rekhAo sundara, subhaga, ane sumArjita che. striyo, puruSo ane yati gaNanI AkRtiyo sArI rIte uThAvadAra hoI, temano aMgavi - nyAsa acchI rIte maroDadAra batAvavAmAM Avyo che. striyonAM kAnanAM kuMDala khAsa dhyAna kheMce tevAM che, ane stanamaMDalano unnata bartulAkAra to ApaNane ajantAnA 'citrAMkaNanIja paraMparAno pratyakSa paricaya Ape che. uparathI ApaNane eno paNa kAMika AbhAsa maLI zake che ke ajantAnI citrakalA ane gujarAta - rAjasthAna eTale ke pazcima bhAratanI citrakalAno paraspara aitihAsika saMbaMdha rahelo che. gujarAta - rAjasthAnanI A viziSTa citrakalAnA viSayamAM, meM mArI muMbaI yunivarsiTI taraphathI apAelI Thakkara vasanajI mAdhavajI vyAkhyAnamAlAmAM keTalIka viziSTa carcA karelI che ane gujarAta - rAjasthAnapAse hajI paNa A citrakalAno har moTo khajAno bharelo paDyo che tenuM digdarzana karAvyuM che. mArA vidvAn mitra zrIyuta nAnAlAla camanalAla mahetA (nivRtta AI. sI. es.) jeo A viSayanA eka pramANabhUta niSNAta che teo 'bhAratIya vidyA bhavana' taraphathI prakAzita karavA mATe e citrakalA upara eka vistRta nibandha lakhI rahyA che jemAM 'viSayI savistara ane keTalIka maulika AlocanA karavAmAM Avaze. citrapleTa (i - I) upara eka evI bIjI kASThapaTTikAnAM citro che. e 29-30 iMca jeTalI lAMbI ane lagabhaga 3 iMca pahoLI che. enI banne bAjUe, tevAja vividha pAkA raMgomA sundara citrAvali aMkita karavAmAM AvelI che. raMga, rekhA, uThAva ane AlekhananI dRSTie, A paTTikA upara jaNAvelI paTTikA karatAM paNa vadhAre AkarSaka ane vadhAre ucca pratinI che. enI uparavALI bAjUnI pharatI cArekoranI kinArI upara haMsonI sundara zreNi cItarelI che.. A paTTikAnI citrAvalino viSaya aitihAsika che ane te jaina zvetAmbara saMpradAyamA bahu jANIto che. vAdI devasUrinA nAme eka prakhyAta AcArya siddharAjanA samakAlIna hatA. suprasiddha hemacandrAcArya temanA pragADha mitra thatA hatA. pramANa 15. Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236] bhAratIya vidyA [tRtIya nayatattvalokAlaMkAra nAme jaina tarkazAstra viSayaka prauDha granthanI temaNe racanA karI hatI jenI syAdvAdaratnAkara nAmanI ativizada TIkA vidvAnomAM bahu prasiddha che. vi0 saM0 1181 nI sAlamAM, pATaNamAM, siddharAjanI rAjasabhAmAM-tenA ja pramukha paNA nIce-e AcAryano, digambara saMpradAyanA eka evA ja bahu prasiddha vidvAn AcArya kumudacandra sAthe, zvetAmbara - digambara saMpradAya vaccenA matabhedonI amuka mAnyatA viSaye, paraspara eka nirNAyaka vAda-vivAda goThavAyo hato jemA vAdI devasUrino vijaya thayo hato. 'prabhAvakacaritra', 'prabandhacintAmaNi', 'caturazIti prabandha saMgraha' vigere jaina aitihAsika prabandha granthomAM, e AcAryano suvistRta itihAsa upalabdha thAya che ane temAM e vAda-vivAda aMgenI hakIkata paNa vistAra sAthe AlekhelI maLe che. e uparAnta, e ja prasaGgane anulakSIne yazazcandra nAmanA eka samakAlIna kavie 'mudritakumudacandra' nAmanA sundara nATaka prakaraNanI paNa racanA karI che jemA e hakIkatanuM bahu ja tAdRza varNana ApavAmAM AvelaM che. prAyaH eja nATakagata vastu prastuta paTTikAnI citrAvalimAM kramapUrvaka citrita karavAmAM AvelI che. mULa e pustakanI AvI be paTTikAo hovI joIe, paraMtu mArA jovAmAM tyAM eka ja paTTikA AvelI. A upalabdha paTTikAmAM, e aitihAsika prasaGgano mAtra pUrva bhAga citrita thaelo maLe che. uttara bhAga evI bIjI paTTikAmAM hovo joIe. A paTTikAo vAdI devasUrinI koI viziSTa grantha racanAvALA pustakanI-ke je kadAcit syAdvAdaratnAkara ja hoya- hovI joIe, ane te pustaka temanA khakIya jJAnabhaNDAra mATe taiyAra karavAmAM AvelaM hovU joIe. e citrAvali sUcita kare che, ke e prasaGganA pachI tarata ja 5-7 varSanI aMdara ja A citrAGkaNa thaeDaM haze. 'eTale siddharAjanA samaya daramyAnamuMja A eka citrAlekhana che ema kahI zakAya. 3 citrapleTa (i) uparanuM citra, e paTTikAnI uparanI bAjUmAM citrita zyomAMno madhyasthita citrakhaNDa che. emAM digambarAcArya kumudacandra ane zvetAmbara vAdI devasUrinI vyAkhyAna sabhAnAM dRzyo aMkita karavAmAM AvyAM che. AzApallI, eTale ke vartamAna amadAbAdanI jagyAe AveluM prAcIna sthAna jene pAchaLathI karNAvatI paNa kahevAmAM AvatuM-tyAM neminAthanA mandira pAse AvelA be judAM judAM dharmasthAnomA e zvetAmbara ane digambara banne AcAryo eka sAthe AvI vasyA hatA. vAdavidyAkuzaLa dharmAcAryomAM hoya che tevI vidyAviSayaka spardhA, koI prasaGgavaza, te baMne Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa] citra paricaya [237 AcAryonI bacce zurU thaI ane teo paraspara eka bIjAnA sAMpradAyika mantavyona khaNDana-maNDana pota-potAnA ziSyo ane bhakto AgaLa karavA maMDI paDyA. e citrakhaNDamAM prathama je dRzya che te di0 kumudacandranI sabhAnuM che. emAM eka ucca kASThapITha upara nagna kharUpamAM digambarAcArya beThelA che. temanI sanmukha temano koI mukhya digambara yatiziSya beTho che ane tenI pAchaLa be bhakta gRhastho beThA che. AcAryanI pAchaLa temano tevo ja koI kSullaka ziSya ubho che. tenI bagalamAM mayUrapicchI che ane hAthamAM eka vastrakhaNDa che jenA vaDe te AcAryane vAtavyaMjana karI rahelo che. AcAryanI mudrA upadezapravaNa che ane teno bhAva khUba uttejaka che. zrotAo paNa AcAryanA kathanane utsAha ane Avega pUrvaka jhIlI rahyA che. e citrakhaNDamAM AcAryanA mastaka upara 'kumudacaMdraH' ane zrotAonA mastaka upara 'digaMbarazrAddhAH' Aq paricayAtmaka lakhANa paNa kareluM che. tenI pachI vAdI devasUrinI vyAkhyAna pariSadanuM dRzya che. e AcArya paNa evA ja ucca kASThapITha upara zvetavastra paridhAna karIne beThelA che. emanI sAme eka koI prauDha jaNAto ziSya beTho che, je ghaNuM karIne paM0 mANikya che. temanI pAse be zrAvako beThA che. AcAryanI pAchaLa koI laghu ziSya ubho cha jenA hAthamA paNa vastrakhaNDa hoI te sUrine pavana nAMkhI rahelo che. A sUrinI mudrA paNa tevI ja upadezapravaNa ane bhAvottejaka che. mAtra enI hastAkRtimAM jarA vadhAre mRdutA ane mukhAkRti upara vadhAre saumyabhAva batAvelAM che. eTalaM dRzya to e banne AcAryonuM samAna che. paNa devasUrinI sabhAmAM eka vyakti ubho che je kAIka uttejanAtmaka saMbhASaNa karato hoya tema dekhAya che. e sabhAnA upara | zrIdevasUrisamIpe digaMbarabhaTTaH puraH paThati // ' Aq citraparicAyaka saMskRta vAkya lakheluM che, je uparathI jaNAya che, ke je vyakti ubhelI cItarI che te digambarAcAryano bhaTTa che ane te devasUri AgaLa koI vAda-vivAdAtmaka viSayane lagatuM kAMIka saMbhASaNa karI rahyo che. e bhaTTa zuM bole che tenuM sarasa zAbdika citra 'mudritakumudacandra'nATakanA prathama aMkamAM ApeluM che. jijJAsue tyAMthI joI levU. ahiM te ApavAno avakAza nathI. 4 citrapleTa (I)nAM citro, e paTTikAnI andaranI bAjUnI citrAvalinAM che. AzApallImAM cAlI rahelI, upara sUcavyA pramANenI spardhAnA pariNAme, bane AcAryo bacce evaM Thare che ke temaNe pATaNamAM siddharAjanI rAjasabhAmAM zAstrArtha karavo Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 ] bhAratIya vidyA [ tRtIya ane potapotAnI vidyAzaktino paricaya ApI rAjA pAsethI jayApajayanAM pramANapatro meLavAvA. e nirNaya pramANe banne AcAryo jyAre potapotAnA parivAra sAthe AzApalathI pATaNa javA prayANa kare che, te vakhatanAM dRzyo A citrAvalimAM aMkita karavAmAM AvyAM che. emAM uparanA citrakhaNDamAM, devasUrinA prayANanuM dRzya batAveluM che. pATaNamAM, siddharAjanI sabhAmAM, kumudacandrAcArya sAthe je vAda-vivAda thAya temAM mano vijaya thAya e mATe AzApallInA jaina saMghe zubha zakunonI goThavaNa karI rAkhI hatI. devasUri jyAre makAnamAMthI bahAra nIkaLe che tyAre, temanA mukha agALathI bhavya jaina rathayAtrA pasAra thAya che jemAM eka sundara rathamAM jinamUrtine besADI tenI AgaLa nRtya, gIta, vAditra vigerenA AnandollAsanI umadA goThavaNa karavAmAM Ava che. devasUri utsAha bharelA pagalAM mAMDI rahyA che. temano deha khUba kadAvara ane hRSTapuSTa che. AMkhomAM UMDuM gAMbhIrya ane mukhapara prasannatA prasarelI che. be moTA bhakto vikasita vadana ane uttaMbhita hastamudrAthI abhinandana ApI rahyA che. te badhAnI caraNagatimAM dhasamasato vega ane mukhAkRtimAM thanaganato utsAha bahu ja spaSTa rIte batAvavAmAM Avyo che. sUri ane zrAvakonI AgaLa eka nartaka maMDaLa cAlI radhuM che, jemAM be mRdaMgiyA ane be nartakiyo che. emAM eka nartakI atyanta bhAvabhaMgIvALu nRtya karI rahI che ane bIjI koIeka jAtanuM vArjitra vagADI rahI che. nartakInuM sundara stana - maMDaLa e ja ajantAzailInuM unnata svarUpa batAvI rahyuM che. aGgopAGganA maroDa atyaMta bhAvAbhivyaMjaka ane vegapUrNa che. mukhamudrA sustha ane AMkho rasanimagna thaelI che. A jAtanAM keTalAMka anyAnya pustakIya citromAM, AMkhonI je beDoLa AkRtiyo AlekhavAnI vikRta rUDhi paDI gaelI jovAmAM Ave che, te ApakAnAM citromA bilkula dekhAtI nathI. nartaka maMDaLanI pAchaLa jinamUrtivAko zikharabaddha sundara kASTharatha che jene puruSo ane yuvako khUba utsAhathI kheMcI rahyA che. keTalAka yuvako mUMgaLa ane vAMsaLI gADI rahyA che. AvA zubha zakuna pUrvaka thaelA prayANathI devasUrino samudAya potAnA pakSanA bhAvI vijayanI saMpUrNa zraddhA sevato utsAha pUrvaka pATaNa tarapha prayANa kare che. mudrita kumudacandramAM A bhAva vyakta karanAruM nIcenuM sarasa saMskRta padya maLe che je e citranI saMpUrNa abhivyakti prakaTa kare che. Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra paricaya [ 239 - 4 chatra dharanArA gAndhAradhvanigItapItahRdaye nRtyatkuraGgekSaNAvargAkSiptajanekSaNe parilasadvAditranAdodaye / ArUDhA hasitAmarezvaragRhacchAyApathe sadrathe mUrtistIrtha karasya duHkhamathanI jAtA sukhe sammukhI | // enI nIcenuM bIjuM citra, AcArya kumudacandranA prayANanuM dRzya batAve che. digaMbarAcArya pAlakhImAM besIne pATaNa tarapha javA nIkaLyA che. emano anucara varga ThIka ThIka moTo che. 3 - 4 jaNa pAlakhI ucakanArA che, 3 che. AgaLa be subhaTo cAlI rahyA che jemanA hAthamAM DhAla ane talavAro che. sauthI AgaLa mUMgaLa vagADato anucara cAlI rahyo che, jenA zravaNathI loko samajI zake ke koI moTA dharmAcAryanI savArI AvI rahI che. tenI AgaLa sAbaramatI nadIno dekhA batAvelo che. kAraNa ke AzApallIthI pATaNa jatAM prathama ja e nadI UtaravI paDe che. nadInA sAme kAMThe, rastA upara vaDanuM moTuM ghaTAdAra vRkSa AveluM che jenA thaDamAM cUnAno pAko coMtaro bAMdhelo che. digaMbarAcAryanI savArI gAmanA daravAjAmAMthI bahAra nIkaLIne jevI e sthaLa pAse pahoMce che ke tyAM AgaLa UMcI phaNA karIne beThelo eka moTo kALo nAga temane dRSTigocara thAya che. AcAryanA anucaro A apazakuna joI manamAM khinna thAya che ane eka bIjAnA moM sAmuM niHzabda bhAve joI rahe che. AcArya paNa e apazakuna joI manamAM udvigna jevA I jAya che. citrakAre temanA mukha upara, e udvegano Acho bhAva ghaNI mArmikatAthI Alekhyo che. khUba Adhe jotI emanI AMkho batAvI rahI che ke, e jANe kAMIka bhAvI kuzaMkAnI jhAMkhI karI rahyA che. emanA anucaro AcArya kahe che ke svAmin ! mArgagamanabhaGgago'yaM bhujaGgamaH / varSa ] arthAt - A bhujaMga mArgamAM gamanabhaMganUM sUcana kare che. kumudacandra jANe enI upekSA karatA ane badhAne dhairya dhAraNa karAvatA kRtrima harSa sAtha kahe che ke - agamyo bhujaGgAnAM vinatAnandanaH kumudacandraH / pArzvaparamezvara ziro'laGkArasya hi bhujaGgapuGgavasya gotriNAM darzanamapi vipulaM maGgalam / tadalaM vilaMbena / arthAt - A vinatAno putra kumudacandra bhujaMgone agamya che. tema ja bhujaMga e to bhagavAna pArzvanAthanA mastakanA eka AbhUSaNa samAna che ane ApaNe to e bhagavAnanA upAsako chIe; eTale ApaNane to e bhujaMganuM darzana ulaTaM maMgala karanAruM che. mATe vilaMba vagara AgaLa cAlatA raho. : juo, mudritakumudacandraprakaraNa, pR0 18. 1 juo, mudrita kumudacandraprakaraNa, pR0 24. Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240] bhAratIyavidyA [tRtIya e pachInA citrakhaNDamAM, digambarAcArya pATaNamAM rAjAnA antaHpuramAM, paNuM karIne rAjamAtAne maLavA javA icche che, paNa dvArapALa temane roke che, tenuM dRzya che. te pachI rAjAnA antaHpuranuM dRzya che ke jemAM rAjarANIo jevI dekhAtI be bhavyAkRti striyo beThelI che, ane paraspara vArtAlApa karI rahI che. A dRzyano bhAva e che kesiddharAjanI mAtA mayaNallA devI dakSiNanI rAjakumArI hatI ane teno pitRpakSa digambara saMpradAya tarapha pakSapAta dharAvato hato. kumudacandrAcArya paNa e dakSiNadezanA ja vAsI hatA anetethI temanA tarapha rAjamAtAno bhaktibhAva hato. tethI digambarAcArya, rAjamAtAne khAnagI rIte maLavA mATe ane potAnA pakSano vijaya thAya tevI koI goThavaNa karavAnI sUcanA ApavA mATe, pAchalA daravAjethI antaHpuramA javA icche che; paNa zastradhArI DyoDhIvAn temane pAchA vALe che. dvArarakSakanI javAnI manAI sUcavatI mukhamudrA khUba uttejita ane sakhtAI sAthe niSedha batAvato jamaNo hAtha khUba TaTAra dekhAya che. pAchA vaLelA nagnAcArya tenI sAme Arjava dRSTithI vinamra hAthavaDe kAMIka kahetA ane utAvaLe Dagale cAlI jatA batAvelA che. antaHpuramAM beThelI be striyo kadAca rAjamAtA ane rAjarANI hoya, tema jaNAya che. pazcima bhAratanI citrakaLAnA itihAsamAM A paTTikAonAM citro ApaNane eka mahattvanA prakaraNanI mUlyavAn sAmagrI pUrI pADe che. tADapatrIya pustakonAM keTalAMka patro citrAMka (1)thI te (5) sudhInAM citro jesalameramAM AvelAM tADapatrIya pustakonAM keTalAMka Adyanta pAnAonI pratikRtio batAvanArAM che, jemano saMkSipta paricaya A pramANe che. / 5 citrAMka (1) e jinabhadragaNi viracita vizeSAvazyaka bhASyanI pratinAM chellAM pAnAonI pratikRti che. e pratinA viSe meM prastuta granthamAM ja, bhASyakAra jinabhadragaNinA samayanI carcA karanAro je khAsa lekha lakhyo che temAM vigatathI varNana ApyuM che (juo pR0 192). mArA mata pramANe, ApaNA pustaka bhaNDAromA jeTalAM tADapatrIya pustako mArA avalokavAmAM AvyAM che te badhAmA, A prati sauthI jUnI hoya tema lAge che. enAM pAnAM paNa pAtaLAM ane vadhAre zlakSNa hoI UMcI jAtanAM tADanAM che. meM lekhamAM je be gAthAo ApelI che te e citranA sauthI nIcenA pRSThamAM AvelI che. 6 citrAMka (2) e pratikRti, varddhamAnasUrikRta 'upadezapadaTIkA'nI eka suMdara pratinAM Adyanta pAnAonI che. e prati ajameramAM, saMvat 1212mA Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa] citra paricaya [241 lakhAelI che, je vakhate tyAM cAhamAna vaMzIya vigraharAja Urphe vizvaladeva rAjAdhirAja hato. itihAsa prasiddha pRthvIrAja cauhANano e prapitA thAya. enA upara caDhAI karIne kumArapALe ene potAno AjJAdhIna banAvyo hato. e pustakanA ante A pramANe puSpikA lekha lakhelo cha - saMvat 1212 caitrasudi 13 gurau // aoha zrI ajayamerudurge samastarAjAvalIvirAjita prmbhttttaarkmhaaraajaadhiraajshriivigrhdevvijyraajye| upadezapadaTIkA'lekhIti // cha // kalyANamastu // ch|| 7 citrAMka (3) A pratikRti 'bhagavadgItA - zAMkarabhASya'nI tADapatrIya pustakanAM Adhanta pAnAonI che. pratimAM lakhyA sAla ApelI nathI tethI e nizcitarUpeM na kahI zakAya ke keTalI jUnI te haze. paraMtu akSaronAM vaLaNa ane pratinI sthiti uparathI anumAna karI zakAya ke te vi. saM. 1300 nI pahelA lakhAelI hovI joIe. zAMkarabhASyanI tADapatranI ane ATalI jUnI koI anya prati jANavAmAM nathI AvI, tethI e eka mUlyavAn prati gaNI zakAya tevI che. 8 citrAMka (4) keTalIka tADapatrIya pratonAM Adyanta pAnAomAM tIrthakaronAM, devIonAM, sAdhu ane zrAvako AdinAM citrAGkaNo karelAM maLI Ave che, je citrakalAnA abhyAsanI apekSAe bahu upayogI vastu gaNAya che. tethI AvAM keTalAMka pAnAonAM, meM tyAM phoTAo levaDAvI lIdhAM hatAM jemAMnA thoDAMkanAM namUnArUpe, ahiM A citro ApavAmAM AvyAM che. A pRSThamAMnA prathama ane trIjA patramA tIrthaMkaranI mUrtiyo citrita karelI che. bIjA patramA AcAryanI vyAkhyAna sabhAnuM dRzya AlekheluM che. citrAGkaNa ekaMdara sundara ane surekha che. sauthI nIcenA patramA sarakhatI devInuM sundara Alekhana kareluM che. devInI mukhAkRti bahu ja bhAvavAhI ane prasanna-gaMbhIra che. ene 4 hAtha che jemAM be hAthathI vINA vagADI rahI che ane bIjA be hAthamAM ghaNu karIne karatAla dhAraNa karelI che. bAjUmAM nAnakaDo haMsa cItarelo cha je enuM vAhana gaNAya che. phoTo bahu sAro na AvavAthI citra bahu spaSTa nathI Avyu. 9 citrAMka (5) A paNa tevA ja sacitra pAnAonAM citronA eka namUnArUpe che. emAM madhyanA patramA sarasvatI devInI ubhI AkRtinuM citra che je virala maLe che. siddhahaimavyAkaraNanI eka pratinA antanA patramA A citra aMkita karelu che. A prati bahu jUnI hoya tema lAge che - eTale ke hemacandrAcAryanI hayAtImAM 3.1.29 B. Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242] bhAratIya vidyA [tRtIya ja, jyAre sauthI pahelI e vyAkaraNanI je prato lakhAI, temAMnI e eka hoya evaM mAnavAne khAsa kAraNa che. sarasvatInI A pratikRti paNa bahu ja suMdara ane udAharaNabhUta che. e paNa caturhastA che, parantu enA uparanA be hAthamAM kamala puSpo che ane nIcenA eka hAthamA karamAlikA tathA bIjA hAthamAM laghu pustikA che. enA kAnanAM kuMDala, gaLAno hAra ane sundara stanamaMDala suzobhita rIte AlekhyAM che. paga pAse UrdhvagrIva haMsa potAnI caMcUmAM kamalapuSpa pakaDI jANe devI sAthe gela karato hoya tevo bahu ja manorama dekhAya che. 10 citrAMka (6) upara eka atyanta jIrNa-zIrNa pAnAnuM citra che. e pArnu kAgaLanuM che, tADanu nahiM. jesalameranA bhaMDAramA raddIpAnA bheguM nAMkhI rAkhelaM A pAnu maLyu hatuM. enI vizeSatA e che ke e pAnAvALu pustaka, ukta jinadattasUrinA khAsa paTTadhara ziSya jinacandrasUrie pote lakhAveluM hatuM. AnandavarddhanAcAryakRta 'dhvanyAlokalocana' nAmanA pustaka- e antima patra che. pAnAnI nIcenI koro kharI gaelI hovAthI antano puSpikAlekha akhaNDa nathI rahyo ane tethI emAM lakhyAnI sAla vigerenI je noMdha hatI te naSTa thaI gaI che. paraMtu emAM jinadattasUri ane temanA ziSya jinacandranuM nAma spaSTa vAMcI zakAya che. chellI paMktimA 'jinacandranAmnA'lekhi' e vAkya spaSTa dekhAya che. eTale e pustaka temanuM potArnu lakhAvelu hatuM e spaSTa thAya che. jinacandrasUri vi. saM. 1223 mAM, 20 varSa jeTalI alpa umramAM ja svargavAsI thaI gayA hatA. tethI temaNe e pustaka 1213 ane 1223nI vacce kyAreka lakhAvyu haze, ema mAnI zakAya. A pustaka kAgaLa upara lakheluM hatuM. kAgaLay ATaluM jUnuM lakhelaM bIjaM pustaka hajI mArI jANamAM nathI AvyuM tethI hu~ ene kAMgaLanA eka jUnAmAM jUnA pustakanA namUnA tarIke gaNavA lalacAUM chu. enA antano puSpikA lekha A pramANe ukelI zakAyo che(1) ... pUrNa cedaM kAvyAlokalocanaM.................. (2) ............labdhaprasiddhaH zrImadAcAryAbhinavaguptasya // cha / samAptaM cedaM locngrNthH|| ........ ............. gha su 1 racau // zrImajinavallamasUriziSyaH zrImaji nadattasUriH pravaravidhidharmasara........ (4) ............... prativAdikaraTikaraTavikaTaradapA .................. caraNedIvaramadhukaro vijJAtasakalazAstrarthaH.................. ............ jinacaMdranAmnAmalekhi ............ Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa citra paricaya [243 __ jesalameranA bhaNDAranI duravasthA jesalameramA je graMthabhaNDAra rahelA che temAM ApaNI prAcIna sAhitya viSayaka sAmagrInI AvI keTalIya amUlya vastuo chinna-bhinna dazAmAM paDelI che ane te dina-pratidina naSTa thatI jAya che. duHkhano viSaya e che ke jesalameranA mandironI yAtrA karavA mATe seMkaDo ane hajAronI saMkhyAmAM jaina loko jAyaAve che ane moTA moTA nAmadhArI sUrivoM paNa, potAnA bhakto pAsethI hajAro rUpiyAnA kharcA karAvI saMgho kaDhAve che ane jesalameranI yAtrA karavA jAya che. paraMtu e badhAne tyAMnA bhaNDAramA kevo apUrva granthasaMgraha thaelo hato ane te Aje kevI nAzakAraka sthitimA paDyo paDyo saDyAM kare che tenI yatkiMcit paNa kalpanA thatI nathI ane teo e bhaNDAranA avalokana ke rakSaNamATe jarA paNa vicAra karI zakatA nathI. jesalamerano e mahAn granthabhaNDAra kharatara gacchanA AcArya jinabhadrasUrie sthApita karyo hato. e AcArya granthoddhAra kAryanA mahAn premI hatA ane temaNe pATaNa, khaMbhAta, maNDapAcala durga, jesalamera vigere sAta sthAnomA moTA jJAnabhaNDAro sthApana karyA hatA ane jUnA tADapatranA jIrNa thaelA grantho uparathI kAgaLa upara hajAro bIjA navA grantho lakhAvIne e bhaNDAromA mukyA hatA. pATaNanA vADIpArzvanAthavALA bhaNDAramA tathA jesalameranA ukta baDA bhaNDAramAM e AcAryanI lakhAvelI seMkaDo prato atyAre vidyamAna che. temaNe e grantho bahuja vyavasthita rIte ane eka ja AkAra-prakAramA uttama rIte lakhAvelA che. je kALe jinabhadrasUrie jesalameramA e granthabhaNDAranI bhavya sthApanA karI hatI te vakhatamA jesalameranA jaina saMghanI jAhojalAlI ane AbAdI ghaNI moTI hatI. parantu Aje e sthiti rahI nathI. tyAMnA jaina mandiromAM jeTalI jinanI mUrtiyo AvelI che tenI saMkhyAnA pramANamAM tenI pUjA karanArA jainonI saMkhyA soe - ekanA pramANamAM paNa Aje rahelI nathI. chatAM jaina samAjamA mandira ane mUrtinI pUjAnI bhAvanA kAMIka ThIka ThIka jAgrata hovAthI mandironA rakSaNa vigere mATe yathA tathA prayatno thayAM kare che. paraMtu e jJAnabhaNDAra tarapha koInu lakSya na hovAthI tenA rakSaNanI kazI ja kALajI levAmAM AvatI nathI. ane AthI e jJAnabhaNDAra atyaMta avyavasthita ane astavyasta dazAno bhoga thaI rahyo che. Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244] bhAratIya vidyA [tRtIya tADapatrIya granthono je viziSTa saMgraha tyAM hato te lagabhaga Aje saMpUrNa truTaka jevo thaI gayo che. grantho bAndhanAra ane choDanAranA hAthe, ajJAnatA ane anAvaDatanA pariNAme, eka granthanAM pAnAM bIjA granthamA, ane bIjA manthanAM pAna trIjA granthamAM- ema aneka granthonAM aneka pAnAMo anyAnya grantho bhegA mave javAthI, seMkaDo grantho truTaka banI gayA che. tema ja bedarakArI rIte pothIrya bAndhavA choDavAne lIdhe hajAro pAnAo truTI truTIne kakaDAnA DhagalA bhegA thata jAya che. jesalameranA e granthasaMgrahamAM, tADapatrIya granthanA jeTalA jUnAmAM jUnA namunAo ApaNane jovA maLI Ave che, tebA have bIje koI ThekANe bhAgye ra hayAtI dharAvatA haze. .. mane tyAMnA mArA nivAsa daramyAna bhaNDAranI e durvyavasthA joI enA vize kAIva prayatna karavAnI icchA thaI hatI ane tethI te viSe meM zrIbAbU bahAdura siMhajI lakhatAM temaNe potAno yogya utsAha paNa batAvyo hato. paraMtu yuddhakAla daramyAna tyAM e aMgenuM apekSita kazuM sAdhana na maLI zakavAthI, te vakhate e mATe kara thaI zakyuM nathI. parantu sAdhananI sulabhatA thae tema ja jJAnapremI janonI sahAyata maLe, e granthasaMgrahanI surakSA karavA sAhityasevI vyaktioe avazya prayatna karave joIe. emAM saMgrahIta sarva tADapatrIya granthone sundara ane sarakhA mApanI lAka DAnI peTIo banAvI temAM mukavA joIe. dareka granthanI upara-nIce pAnAna barAbara mApanI pAtaLI ane paoNlIza karelI sAganI pATalIo rAkhavI joIe lipi, citra, prAcInatA, zuddhatA ane apUrvatAnI dRSTie je je grantho saMpUrNa de truTita hoya te badhAnI pUrepUrI philma laI levI joIe. truTita ke pUrNa jeTalA grantha Aje vidyamAna hoya temano vistRta varNanAtmaka sUcigrantha taiyAra karI praka karavo joIe. ArIte granthonI rakSAno prabandha karavAmAM Ave to hajI paNa bIjA 50 varSoM sudhI e grantho jaLavAI rahe tema che.