Bhartiya Vidya Part 03

SR No.: 003403
Original Sutra Author: N/A
Author: Jinvijay
Publisher: Bharatiya Vidya Bhavan
Total Pages: 408
Language: Hindi, Sanskrit, Gujarati
Classification: Book_Devnagari
File Size: 13 MB

Page 278

૨૨૪ ] મારતીય વિચા
[વર્ષ રૂ
માટે જુઓ Journal of the Bombay Branch of the Royal Asiatic Society (New Series), ગ્રંથ ૫, અંક ૧-૨, ૧૯૨૯, પા. ૩૪ – ૯૪). ગ્રંથકારનો સમય જણાયો નથી પણ મૂળ પ્રત સં. ૧૧૯૨માં લખાણી હોવાથી અને ટીકાકારોના ઉલ્લેખો વગેરે પરથી વેલણકરનું એવું અનુમાન છે કે વિરહાઙ્ગ ઈસવી ૯૧૦ સદીમાં— કે તેથી પહેલાં — થયો હોય. હેમચંદ્રના પ્રાકૃત વ્યાકરણમાં આ વૃત્તજ્ઞાતિસમુચયમાંથી એ ટાંચણો ~~~ સામાન્ય પ્રથા પ્રમાણે નામનિર્દેશ વિના જ — જડી આવે છે. આથી પણ વિરહાઙ્ગની પ્રાચીનતાનું પરોક્ષપણે સમર્થન થાય છે.
સૂત્ર ૮, ૨, ૪૦ પરની વૃત્તિમાં સૂત્રાનુસાર થતા વૃદ્ધના રૂપ જુઠ્ઠો ઉપરાંત વિકલ્પે વિઘ્ન પણ થતું હોવાના ઉદાહરણ તરીકે વિદ્ય ્-નિવિઘ્ન એ સમસ્ત શબ્દ આપેલો છે. એ વૃત્તનાતિસમુયમાંથી લેવાયો લાગે છે. જુઓ
भुनभाहिव-सालाहण-बुड्ढकई - णिरूविधं दद्दए । णिहण- णिरूविभ - धुवअम्मि वत्थुए गीइया णत्थि ॥
वृत्तजातिसमुच्चय २८. અહીં હેમચંદ્રે નોંધેલા લાક્ષણિક રૂપ વિષ્ણુને બદલે ૩૪ કે વુજ્જુ (ને ને બદલે ) મળે છે એ ખરું પણ એનો એજ શબ્દક્રમ ને એના એજ શબ્દો ( ઉપરાંત સરખાવો વૃત્તગતિ॰ ૨. ૧ : મુબાહિત-સાાળવુ.ફ-ળિવિશાળ તુફેન ઇત્યાદિ) ઘણું સંભવિત બનાવે છે કે અહીં હેમચંદ્રના આધાર તરીકે વિરહાહુ હોય. ઉપર ટાંકેલી ગાથાનો પૂર્વાર્ધ છંદોદૃષ્ટિએ અશુદ્ધ છે એ સૂચવે છે કે હેમચંદ્રે આપેલો પાઠ જ વધારે પ્રાચીન હોવાથી શુદ્ધરૂપે જળવાયેલો હોય. આ જ રીતે સૂત્ર ૮, ૩, ૧૩૪ પરની વૃત્તિમાં ફારૂં બાળ જંતુ-અવલાફે પાન્તિમિટ-સદ્દિકાળ એ ગાથાર્ધ આપેલો છે. તે પણ વૃત્તજ્ઞાતિસમુષયમાંથી લીધેલો છે. જુઓ
इत (?) राइँ जाण लहुअक्खराइँ पाअन्तिमेल-सहिआण । સંગો-પઢમ-ટ્રીવિષ્ણુવિજ્ઞા-વળાન ॥
वृत्तजाति०] १. १३.
આ પરથી આપણને એક ધ્યાનાર્હ હકીકત એ મળે છે કે વ્યાકરણના નિયમોનાં ઉદાહરણો માટે હેમચંદ્રે કવચિત છંદોગ્રંથોની પ્રાકૃત પણ ઉપયોગમાં લીધી છે. આપણી આ શોધનું એક આનુષંગિક ફળ એ કે આ પરથી વિરહાહુ એક પ્રમાણભૂત અને પ્રાચીન ગ્રંથકાર હોવાનું સૂચિત થાય છે, નહીંતર પ્રાકૃત વ્યાકરણનિયમનાં ઉદાહરણ અર્થે હેમચંદ્રે એનો ઉપયોગ ન કર્યો હોત.
**