Book Title: Sahitya Ratna Manjusha
Author(s): Sushilsuri
Publisher: Sushilsuri Jain Gyanmandiram
Catalog link: https://jainqq.org/explore/023197/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhityaratnamaJjUSA .. . . .. . 0. 0 . 0 - 0 - 0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . / : nn P Mrararararararararara MOOR.DOD.COM R.PHHIM ...... CODKAD .... . ARB0SBE LatetneKE KKRA KKAKKAREAKKKA ( IKC . . . . . . . . . . . . 0. . . . ..... . . . . 0 . .. ... .. . . U . . . . . . .0 . 0 . ...........OOO .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . O D BODY zAMtilAladozI NetAH- AcArya zrImavijayasuzIla sUriH Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI nemi-lAvaNya-dakSa-suzIla granthamAlA ratna 78 vA . Shen }%%%%%%%%%%%%$Shen Bu Zhu Bu Bu Bu Bu Bu Bu Bu Bu Bu Hao Wan * zrIsAhityaratna-maJjUSA / sssssssssssssssssssssss$$%%%% _ praNetA ' zAsanasamrAT-sUricakracakravatti-tapogacchAdhipati-mahAn prabhAvazAlI-paramapUjyAcAryamahArAjAdhirAja - zrImad vijayanemisUrIzvarANAM divyapaTTAlaGkAra-sAhityasamrATa - vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada-kaviratna-paramapUjyA cAryapravara - zrImadvijayalAvaNyasUrIzvarANAM pradhAnapaTTadhara-dharmaprabhAvaka-zAstravizArada -kavidivAkara-vyA karaNaratna - paramapUjyAcAryavarya zrImadvijayadakSasUrI* zvarANAM paTTadhara - jainadharmadivAkara - zAstravizArada- sAhityaratna-kavibhUSaNa-AcAryazrImadvijayasuzIlasUriH / hi W ___ prakAzakam // prAcAryazrIsuzIlasUrijanajJAnamandiram zAntinagara, sirohI (rAjasthAna) yasarowaldiliwanvidiyo Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 pampAdaka / * saMzodhakaH * 1 asya granthasya praNetA paNDitaH zrIhIrAlAlazAstrI sAhityaratna-paramapUjyAcArya- | (ema.e.) jAloranagarasthaH * zrImad vijayasuzIlasUriH / prastAvanA-lekhakaH * Wan A prAcAryazrIzambhudayAla | pANDeyaH [vyAkaraNAcAryapaE | sAhityaratna-zikSAzAstrI] jodhapuranagarasthaH zrIvIra saM. 2515 vikrama saM. 2045 nemi saM. 40 pratiyA~ 500 (prathamAvRttiH) ... mUlya 21) rupaye * satprerakaH 8 svargIya - zAsanasamrATa - paramapUjyAcAryamahArAjAdhirAja zrImad vijayanemisUrIzvarANAM divyapaTTAlaMkAra-sAhityasamrAT-svargIyaparamapUjyAcAryapravara - zrImadvijayalAvaNyasUrIzvarANAM paTTadharazAstravizArada-svargIyaparamapUjyAcArya zrImadvijayavikAsacandrasUristathA rAjasthAnakesarI-svargIya-paramapUjyAcArya - shriimdvijymnohrsuuriH|* prApti-sthAnam * . * mudrakaH & prAcAryazrIsuzIlasUri- tAja priNTarsa jainajJAnamandiram jodhapura zAntinagara-sirohI ) rAjasthAna rAjasthAna Wan . Wan Wan Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HMMMMMMMMMMMMMMK momomommy sa...ma......Na...m zrImatAM jagadguruvarANAM zAsanasamrATapadabhAjAM * sUricakracakravattinAM tapogacchAdhipatInAM bhAratIyabhavya*vibhUtInAM prabhUtabhUpapratibodhakAnAM sarvatantrasvatantrANAM suprasiddhazrIkadambagiripramukhAnekaprAcInatorthoddhArakANAM paJcaprasthAnamayasUrimantrasamArAdhakAnAM cirantanayuga* pradhAnakalpAnAM mahAprabhAvazAlinAM bAlabrahmacAriNAM * nyAya-vyAkaraNAdyanekagranthasarjakAnAM siMhagarjanAsamAna-* nirupamasamarthapravacanakArakAnAM paramapUjyAnAM paramakRpAlUnAM paramopakAriNAM paramagurudevAnAM zrImad vijayanemisUrIzvarANAM - karakamalayoH sAdaraM saprazrayaJca 'zrIsAhityaratna-maJjUSA' nAmakagrantho'yaM samarpyate zrImatAmevapraziSya ziSyeNa vijysushiilsuurinnaa| VO . . Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ he prakAzakIya nivedana hai creaseeeeeeeees zrIsAhityaratna-maJjUSA' isa nAma se samalaMkRta sAhityaviSayaka yaha grantha 'prAcAryazrI suzIlasUri jainajJAnamandira' kI ora se prakAzita karate hue hameM ati AnaMda ho rahA hai| - isa grantha ke praNetA parama pUjya zAsanasamrAT samudAya ke suprasiddha jainadharmadivAkara-zAsanaratna-tIrthaprabhAvaka-rAjasthAnadIpaka-marudharadezoddhAraka-zAstravizArada-sAhityaratna - kavibhUSaNa-bAlabrahmacArI pUjyapAda AcArya bhagavanta zrImad vijaya suzIlasUrIzvarajI ma. sA. haiM / - Apa para Aja bhI Apake svargIya parama pUjya parama gurudeva zrImad vijaya nemisUrIzvarajI ma. sA. aura svargIya parama pUjya pragurudeva zrImad vijaya lAvaNyasUrIzvarajI ma. sA. adRzya rUpe AzIrvAda barasA rahe haiM / aise nityapaMca Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasthAnamayasUrimantra ke sAdhaka aura vizuddha saMyama ke ArAdhaka parama pUjya AcAryadeva zrImad vijaya suzIlasUrIzvarajI ma. sA. nUtana sAhityAdi sarjana kArya meM aharniza magna rahate haiM tathA jainazAsana kI sarvatra anupama prabhAvanA karate haiM / Apane isa suprasiddha sAhityaviSayaka 'zrIsAhityaratna - maJjUSA' grantha kA pratiparizramapUrvaka aneka sAhityagranthoM ke avalokana tathA cintana-manana ke bAda sarala saMskRta bhASA meM sundara sarjana kiyA hai| tathA isakA prAkkathana bhI saMskRta bhASA meM saMkSipta likhA hai / taduparAnta isa grantha kA sampAdana kArya bhI Apane sundara kiyA hai / Apako isa grantha- sarjana kI satpreraNA karane vAle sAhityasamrAT-vyAkaraNavAcaspati zAstravizArada kaviratna - paramapUjyAcAryapravara zrImad vijayalAvaNyasUrIzvarajI ma. sA. ke paTTadhara zAstravizArada - paramapUjyAcArya zrImad vijaya - vikAsacandrasUrIzvarajI ma. sA. evaM rAjasthAnakesarI AcArya zrImad vijayamanoharasUrIzvarajI parama pUjya ma. sA. the / isa grantha kA zuddha evaM sundara saMzodhana paNDita zrI hIrAlAla zAstrI, jAlora ne kiyA hai tathA isa ( 5 ). Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha kI vizada prastAvanA AcArya zrI zambhudayAla pANDeya, jodhapura ne sundara likhI hai / isa grantha ke svaccha, zuddha evaM nirdoSa prakAzana kA kArya DaoN. cetanaprakAza pATanI kI dekha-rekha meM sampanna huyA hai| pUjyapAda prAcArya ma. sA. kI AjJAnusAra hamAre presa sambandhI prakAzana-kArya meM pUrNa sahakAra dene vAle jodhapuranivAsI zrI sukhapAlajI bhaMDArI, saMghavI zrI guradayAlacandajI bhaMDArI, zrI maMgala candajI goliyA, zrI motIlAlajI pArekha tathA zrIprakAzacandajI bApharaNA Adi sabhI dhanyavAda ke pAtra haiN| sirohInivAsI zrI nainamalajI surANA tathA navayuvaka vidhikAraka zrI manojakumAra bAbUmalajI haraNa, ema. kaoNma ityAdi ne bhI isa viziSTa grantha ko zIghra prakAzita karane kI preraNA kI hai| ina sabhI kA hama hArdika AbhAra mAnate haiM / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai prAkkathanam suviditacarametat sameSAM suzemuSImatAM yad vizvasmin sAhityazAstrANAmanupamaM sthAnaM virAjata iti / sAhityaJca sahitasya bhAvaH / sudhAsaritpravAha ivAnavarataM syandamAnA sAhityasaritA, azeSANAM sahRdayAnAM manAMsi mohayantIva sadbhAvAn bhAvayantIva, sutarAM vibhAti / prAcInakAlAdeva kAvyatattvAnAM jJAnAya chandasAM zabdazaktInAM, alaGkArANAM, guNAnAM, doSAraNAM, rItInAM, kAvyavidhAnAJca bodhaH satatamapekSate / yAvatA samastAnAmapi kAvyatattvAnAM bodho na pratipadyeta tAvatA kAvyamavagantu racayitu vobhayamapi asambhavAt / svanAmadhanyairvidvanmUrdhanyailakSyametat sulakSIkRtyAnekeSAM lakSaNagranthAnAM racanA kRtAH / teSu suprasiddha - kalikAlasarvajJajainAcArya - zrImadhemacandrasUrIzvarasya 'kAvyAnuzAsanam', zrImammaTAbhidhapaNDitasya 'kAvyaprakAzaH', zrIvizvanAthavibudhasya 'sAhityadarpaNam', zrI Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagannAthapaNDitasya 'rasagaGgAdharaH', zrImAnandavardhanasya 'dhvanyAlokaH', zrIjayadevavibudhasya 'candrAlokaH', zrIdhanaJjayanAmakakaveH 'dazarUpakam', zrIbharatasAkSarasya 'nATyazAstram', anyacca zrIlaGkAracintAmariNaH, sarasvatIkaNThAbharaNamityAdi-mahAnto'pi granthAH kAvyatattvAnAM samucitajJAnAya viracitA vilasantitarAm / prAcInAH vidvAnsaH chandasAM pakSadharA Asan / te kathaJcid vyAkaraNazuddhimupekSitavantaH kintu chandasAM bhaGgana / asmin sandarbhe uktiriyaM prasiddhA-'api mASaM maSaM kuryAt chandobhaGga na kArayet' / kaviH zabdAnAM vikriyAM kattamarhati na tu chandasAM bhaGgam / yato hi kAvyAdhAraH chanda eva / kAlakrameNa kAvyakSetra'pi parivartanAni prArabdhAni / zanaiH zanaiH chandasAM niyantraNAni zithilAni sajAtAni / hindIbhASAyAM tu zithilateyaM samagra krAntiriva parilakSyate / pariNAmato muktakachandasAM pravarttanamabhUt / tathApi chandasAmupAdeyatA atirohitA / lokapriyatA prAmANikatA ca yAdRzI pAramparikachandasAmasti na tathA muktakachandasAm / nizcapracatvena chandasAM priyatA kAlatritaye'pi yogyatAM viti / alaGkArazAstrasyAdhyayanamapi kAvyazAstrArthamAvazyaka Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAste / alaGkArANAM paryAptajJAnamantarA kAvyazAstra pravezo duSkaraH / zAstraSu varNitamasti yat alaGkArarahitaM kAvyaM vidhavAGganAvanna zobhate / kalikAlasarvajJa - zrImadhemacandrAcAryAdibhiranekaividvattallajairalaGkAraH kAvyazobhAkaratvena sviikRtH| kAvyarasiko'laGkArajJAnaM vinA kAvyamarma jJAtu naiva zaknoti / evameva kAvye guNIbhUtavyaGgayAnAM, guNadoSavivecanAnAmapi mahattvam / guNAnAmabhAve kAvyAnubhUtiH zreSTharacanA ca asambhavA pratIyate / kasyApi kAvyagranthasyAlocanAyAM vizeSatayA viSayo'yaM vicAryate / yadasmin kAvye guNAnAM nirvAhaH kIdRg varttate, rItInAM samAyojanaM viSayAnusAreNa starINaM vidyate na vA ? mahAkAvyasya zreSThatA saphalatA ca tasya rasaparipAke dhvanyAtmake guNAtmake sAlaGkAratve ca svarUpe'valambate / kAvyAnandamanubhavadbhiH sahRdayaiH brahmAnandasahodareNa sAdhaM kAvyatattvAnAmapi gaveSaNaM kRtam / ataH sAmpradAyikabhedena lAkSaNikagranthAnAM bAhulyaM sajAtam / matAnAM vibhinnatvAt satsvapi vibhinna Su lAkSaNikagrantheSu viSame'nehasi kAThinyamanubhavanti chAtrAH / iti tu svIkaromi yat prauDhajJAnaM tu teSAM lAkSaNikagranthAnAmadhyayanenaiva sambhAvyate ( 6 ) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathApi mat prayAsena anadhIte'pi prauDhagranthe kAvyazAstrasarvAGgINaH caJcupravezo jJAnaJca sambhavaH sukumArANAm / saMskRtasAhityArNavo'pAro'gamyo racanA - vaicitryazcitritazca sarvatra zobhAmutpAdayati / aneke rasasiddhAH kavIzvarAH kAvyakalApaTIyAnsaH kavitAkAminIvilAsAya suhAsAya ca navarasarucirANi mahAkAvyAni racitavantaH / suprasiddhapaNDiteSu zrIkAlidAsasya zrIbhAraveH zrIdaNDinaH zrImAghasya ca kAvyAnandamanubhavadbhiH vizeSataH pratipAditaM yat - upamA kAlidAsasya, bhAraverarthagauravam / daNDinaH padalAlityaM, mAghe santi trayo guraNAH // 1 // anye naiSadhe padalAlityamityapi saGgiranti / 'naiSadhaM vidvadauSadhaM veti / ' prastutasya 'zrIsAhityaratnamaJjUSA' nAmakasya nUtanagranthasya racanAyA uddezyaM tAvat etadeva yat pipaThiSUNAM sukumAramatInAM kRte sAhityazAstrasya sAralyena sarvAGgapUrNa jhaTiti bodhaH syAditi / lAkSaNikAnAM lokavizrutAnAM kAvyAnuzAsana-kAvyaprakAzAdInAmadhyayanaM viziSTaparizramApekSitvAt samayAbhAvAd vA kadAcit na bhavet tadApi ( 10 ) Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svalpenaiva kAlena saralena ca vAkyajAlena kAvyazAstrIyalakSaNajJAnaM nirNayAtmakastaragataM granthasyAsya paThanena sutarAM sambhavaH sukumAramatInAm / asya sAhityaviSayakagranthasya sarjane sAhityazAstrasya maulikAnAM granthAnAmavalokanaM sAhAyyaJca gRhItameva / teSu 'kAvyAnuzAsana-kAvyaprakAzasAhityadarpaNa - rasagaMgAdhara - vRttaratnAkara-chandonuzAsanachandomaJjarI-chandoratnamAlA-alaGkAracintAmaNi-sAhityazikSAmaJjarItyAdInAM' mukhytaa| ___grantho'yaM vizeSataH svargIya-paramapUjya-prAtaHsmaraNIyaparamagurudeva - zAsanasamrAT - AcAryamahArAjAdhirAjazrImadvijayanemisUrIzvarANAM paTTadhara-zAstravizArada-kaviratnasvargIya - paramapUjyAcAryapravarazrImadvijayAmRtasUrIzvarANAM praziSyaratna - svargIya - paNDitapravarAcArya - zrImadvijayadharmadhurandharasUriNA viracitaM 'sAhityazikSAmaJjarIm' anusRtya racitastathApi svakIyAnubhavaiH pariSkRtaH parivaddhitaH navInakalevaraH saiddhAntikadRSTayA pade pade maulikagranthAn smAraM smAraM prAyaH sarvamapi kAvyazAstrIyasiddhAntajAlaM granthe'smin prAmANikarUpeNa prastautu samartho'bhavan / asya granthasya prathamaparicchede kathaM kavitvasamprAptiH? ( 11 ) -- Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaparicchede ca kaveH zikSA ca kIdRzI ?' atra chandasAM jJAnAya pracalitavRttAnAM viSamavRttAnAM daNDakavRttAnAJca sodAharaNaM lakSaNaM gaNanirdezapUrvakaM sutarAM saralIkRtya pradarzitam / tRtIyaparicchede 'kazca kAvye camatkAraH ?' navarasANAM rasAbhAsa-bhAvAbhAsayovarNanaM sodAharaNaM sphuTIkRtam pazcAt tu samAsena dhvanikAvyasyApi varNanaM prastutam / caturthaparicchede-'kAvyasya guNa-doSAdayazca ke ?' asmin kAvyaguNAnAM doSANAM rItInAM alaGkArANAJca varNanaM vizadIkRtam / paJcamaparicchede-'kaveH kaH sampradAyaH ?' atra kavInAM mAnyatAnurodhena - sajAtAnAM SaNNAmapi kavisampradAyAnAM prAmANikaM varNanaM kRtam / anyacca kavisampradAye prasiddhAnAM samayavarNanAnAM, aGkAdilekhanapaddhatInAM samAvezo'pi kRtaH / 'niraGkuzAH kavayaH' ityukti sphuTIka kavisampradAye prasiddhAnAmuktInAmapi pradarzanamihaiva prtypaadi| evaJcAyaM 'zrIsAhityaratnamaJjUSA' nAmako granthaH paJcabhireva paricchedaiH sampUrNatAmApnoti / jijJAsavaH janAH pipaThiSavo'sya parizIlanena ( 12 ) Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyo'vazyameva sAhityatattvamakhilaM samAsena saukaryeNa prAmANikarUpeNa ca jJAtu samarthA bhaviSyantIti me vizvAsaH / jijJAsavo janAH susAhityasamupAsakAH bhaveyuriti bhAvanayA bhAvito viramatIti / zrIvIranirvANa saM. 2515 vikrama saM. 2045 nemi saM. 40 pAso suda 15 zanivAra dinAMka 14-10-86 likhitavijayasuzIlasUriH sthalamporavAla zrIjainabhavanam desUrI-rAjasthAnam [ marudharastham ] Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstra : eka anuzIlana gIrvANa girA kI garimA lokavizruta hai / saphala sAhitya kI racanA ke sambandha meM kiJcinmAtra bhI vaktavya prastuta karanA sahaja kArya nahIM hai / saphala samAlocaka evaM yazasvI kavirAja AcArya maGkhaka ne kahA hai-'kisI kavi ke kAvyamarma ko jAnane kI yogyatA Alocaka meM hotI hai| kavitAkAminIvilAsI saphala sAhityakAra hI kavi-karmamarma kI kamanIyatA ko jAna sakatA hai|' kAvya kI paribhASA saMskRta sAhitya ke lAkSaNika granthoM meM kAvya kI paribhASA ke sandarbha meM paryApta matabheda haiN| isa vibhinnatA kA eka mAtra kAraNa yaha hai ki sabhI prAcAryoM ne kAvya kI AtmA ke gaveSaNa meM bheda kiyA hai| phalasvarUpa kAvya ke lakSaNa meM bhI vibhinnatA dikhAI par3atI hai / anusandhAna evaM pratipAdana kI vibhinnatA hone para bhI koI kSati nahIM huI hai apitu koTipUrakatA hone ke kAraNa saMskRta-kAvyazAstrIya granthoM ko anupama sambala prApta huA hai / ( 14 ) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya eka kalA hai jisameM anubhUti aura abhivyakti nAmaka do mUla tattva hote haiN| kAvya meM buddhi tathA tarka kA kArkazya nahIM hotA apitu hRdaya kI svAbhAvika sarasa anubhUti tathA abhivyaktimayI gaGgA-yamunA kA saGgama hotA hai / mahAkavi bhavabhUti kI mAnasa-vINA se bhI kAvya ko kalA kI svIkRti pradAna karatI huI sahasA hI yaha rAginI jhaMkRta huI hai "maiM usa vimala vANI ko vandanA karatA hU~ jisameM AtmA kI divya kalA amRta ke rUpa meM vidyamAna hai|" prAcArya bhartRhari ne to sAhitya-saMgIta kalAoM se vimukha vyakti ko pazu kI saMjJA dI hai| jainAgama granthoM meM kalA ke saMdarbha meM paryApta carcA prApta hotI hai, jinameM samavAyAMga, jJAtAdharmakathA, jambUdvIpaprajJapti pramukhatayA ullekhanIya haiN| kalAoM ke vibhinna bhedoM meM 'kAvyakalA' bhI saMgahIta hai / AcArya bhAmaha ne 'kAvyAlaGkAra' meM kAvyakalA ke sandarbha meM kahA haina sa zabdo na tadvAkyaM na sa nyAso na sA kalA / jAyate yanna kAvyAGgamaho bhAro mahAn kaveH // 1 1. kAvyAlaGkAra (5 / 3) / ( 15 ) , Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'aisA koI zabda nahIM, aisA koI vAkya nahIM, aisI koI kalA nahIM jo kAvya kA aMga banakara na AtI ho / ' 'kAvya' zabda kA prayoga sarvaprathama Rgveda meM isa prakAra AtA haiprAtmA yajJasya rahyA suSvANaH pavate sutaH / pratnaM nipAti kAvyam / 1. pariyatkAvyA kavina'mNa vasAno aSati / ___ svarvAjI sikhAsati / 2 amarakoza meM 'kAvya' ke sandarbha meM isa prakAra ullekha prApta hotA hai-kAvyaM granthe pumAn shke| zukro daityaguruH kAvyA uzanA bhArgavaH kaviH / kAlakrama se kAvya ke lie sAhitya zabda kA prayoga bhI 'pracalita' huaa| "ekArthacaryA sAhityaM saMsarga ca vivarjayet"3 "tatrAbhidhAvivakSAtAtparyapravibhAgavyapekSAsAmarthyAnvaya 2. Rk066|1| 1. Rk0 67 / 8 / 3. kaamndkiiyniitisaar| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArthIbhAva-doSAhAnaguNopAdAnAlaMkArayogarUpAH zabdArthayordvAdazadharmAH samarthAH sAhityamucyate / 1 zAradAtanaya 2 ne isa pratipatti ko svIkAra kiyA hai aura ina dvAdaza sambandhoM kA prAJjala evaM prAmANika vivecana bhI prastuta kiyA hai / bhoja se prAyaH eka zatAbdI pUrva rAjazekhara ne 'kAvyamImAMsA' meM sAhitya kA prayoga 'kAvya' ke liye kiyA hai "zabdArthayoH yathAvatsahabhAvena - vidyA sAhityavidyA | paJcamI sAhityavidyeti yAyAvarIyaH / sA hi catasRNAmapi vidyAnAM nisyandaH / " kavi zrI vilharaNa ne 'vikramAGkadevacaritam' meM isa prakAra kahA haikuNThatvamAyAti guNaH kavInAM sAhityavidyAzramarvAjateSu / kavi nIlakaNTha dIkSita ne 'zivalIlArNava' meM sAhityazabda kA prayoga bhI isI prakAra prastuta kiyA hai 1. zRMgAraprakAza (bhoja) / 2. bhAvaprakAza, gAyakavAr3a sirIja na. 45 (1930) pR. 145 - 52 / ( 17 ) Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhityavidyAjayaghaNTayaiva saMvedayante kavayo yazAMsi / kAvyavimarza nAmaka grantha meM isa prakAra kA ullekha bhI mujhe prApta huA "sAhityazAstra (kAvyazAstra) kA prAcIna nAma kriyAzilpa hai aura yaha kriyAzilpa kAvya-racanA kI vidhi kA dyotaka hai / " (prathama udyota) __prAcArya kuntaka ne 'vakroktijIvitam' meM sAhitya kA vizada, praur3ha evam prAmANika nirUpaNa kiyA hai| unake kathanAnusAra zabda, artha kA paraspara zobhAzAlI santulita upanyAsa sAhitya hai sAhityamanayoH zobhAzAlitAM prati kaapysau| anyUnAtiriktatvamanohAriNyavasthitiH prAcArya kuntaka ne sAhitya ke viSaya meM isa prakAra aura bhI kahA hai "yadidaM sAhityaM nAma tad etAvati nissImani samayAdhvani-sAhityazabdamAtreNa prasiddham / na punaretasya kavikarmakauzalakASThAdhirUDhiramaNIyasya, adyApi kazcidapi vipazcit 'ayamasya paramArthaH' iti manAGnAmamAtramapi vicaarpdmvtiirnnH| tadadya sarasvatIhRdayAravindamakaranda ( 18 ) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bindusandohasundarANAM satkavim antarAmodamanoharatvena parisphurad etat sahRdayaSaTpadacaragocaratAM nIyate / " : rasasiddha kavi vilharaNa ne 'vikramAMkadevacaritam' (prathama sarga) meM kAvya aura sAhitya kI ekAtmakatA isa prakAra pradarzita kI haisAhityapAthodadhimanthanotthaM kAvyAmRtaM rakSata he kavIndrAH / yattasya daityA iva luNThanAya kAvyArthacaurAH praguNI bhavanti / hindI sAhitya ke prasiddha samAlocaka DA. nagendra uktivaicitrya tathA varNasaMgIta ke sAtha-sAtha ramaNIya anubhUti ko kAvya ke lie Avazyaka mAnate haiM / bhAratIya vAGmaya meM kavi ko utkRSTa sthAna prApta hai| Rgaveda meM 'kavi' zabda kA prayoga 'AtmA' tathA gItA meM AtmA ke sUkSmatama evam amUrta artha meM 'kavi' kA prayoga huA hai D "kaviM ketu dhAsi bhAnumage''1 9 "kavikavitvA divirUpamAsa'2 1. Rgveda 7 / 6 / 2 / 2. vahI 10 / 124 / 7 / / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 kavi purANamanuzAsitAramaNoraNIyAMsamanusmaredyaH / sarvasya dhAtAramacintyarUpamAdityavarNaM tamasaH parastAt // 1 zukla yajurveda meM paramAtmA ke lie 'kavi' zabda kA prayoga isa prakAra dRggocara hotA hai0 kavirmanISI paribhUH svayambhUH2 / __zrImad bhAgavat meM vedoM ke prakAzaka brahmAjI ko Adikavi kahA gayA hai0 tenebrahmahadAya Adikavaye3 kavikulaguru kAlidAsa ne raghuvaMzamahAkAvya meM bhagavAn viSNu ko prAcIna kavi kahA hai purANasya kavestasya varNasthAnasamIritA / babhUva kRtasaMskArA caritArthaiva bhAratI // 4 'kAvyamImAMsA' meM 'bAlmIki' ko Adi kavi ke rUpa meM svIkAra kara isa prakAra likhA hai 1. gItA 86 / 3. bhAgavata 1 / 1 / 1 / 2. zu0 yajurveda. 40 / 8 / 4. raghuvaMza 10 // 36 / ( 20 ) Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAlmIkajanmA sa kaviH purANaH , kavIzvaraH satyavatI sutazca / yasya praNetA tadihAnavadyaM , sArasvataM vartma na kasya vandyam // samprati kavitA karane vAle sahRdaya mahAnubhAva 'kavi' padavAcyatA kI paMkti meM Ate haiN| 'kavi' pada aneka arthoM meM avazya svIkRta hai parantu sAmAnyataH prasiddhi ke kAraNa kAvya ke praNetA ko hI 'kavi' kahA tathA samajhA jAtA hai| 'kaveH karma kAvyam' isase spaSTa hotA hai ki kavi ke dvArA racita racanA ko kAvya kahate haiN| kAvya ke sandarbha meM mAtra itanA kahanA hI paryApta nahIM hai kyoMki kAvyatattvamanISiyoM ne kAvya ke lakSaNa para vizeSa rUpa se vaicArika manthana dvArA hameM naye-naye lakSaNa rUpI navanIta kA AsvAdana karAyA hai| ataH una para saMkSipta carcA karanA bhI yahA~ aprAsaMgika nahIM hogA / kiM nAma kAvyam ? yaha prazna dekhane meM jitanA sarala pratIta hotA hai, vivecanA kI dRSTi se utanA hI pecIdA bhI hai / isI kAraNa kAvya kI sarvasammata paribhASA Aja taka nizcita nahIM ho skii| ( 21 ) Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya ke viSaya meM prasiddha saMskRta-kAvyazAstroM kI kucha paribhASAyeM isa prakAra haiM prAcArya bhAmaha ne zabda aura artha ko kAvya kI saMjJA dete hue kahA hai-zabdAthoM sahitau kAvyam / / prAcArya daNDI ne zabdArtha rUpI zarIra ko alaMkRta karane vAle alaMkAroM ko mahattva dete hue kAvya kA lakSaNa yoM prastuta kiyA hai taiH zarIraM ca kAvyAnAmalaMkArAzca dazitAH / zarIraM tAvadiSTArthavyavacchinnA padAvalI // prAcArya kuntaka ne kAvya meM zabda aura artha kA zobhAzAlI sammelana svIkAra kiyA hai| kavi apanI prakRSTa pratibhA se upayukta sthAna para upayukta zabda yojita kara racanA banAtA hai, vaha kAvya hai / saundaryayukta abhivyaJjanA kAvya kA prANa hai-vakroktiH kAvyasya jIvitam / prAnandavardhanAcArya ke anusAra kAvya vaha hai jisameM vAcyArtha kI apekSA vyaMgyArtha kI pradhAnatA ho kAvyasyAtmA dhvniH| prAcArya vAmana ne rIti ko kAvya kI AtmA ke rUpa meM svIkAra kiyA hai-rItirAtmA kAvyasya / ( 22 ) Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAmana ke kAvya-svarUpa para apanA mata prastuta karate hue DaoN. nagendra ne cAra tathya upasthita kiye haiM 1. vAmana zabda aura artha donoM ko samAna mahattva dete haiN| sahita zabda kA prayoga na karate hue bhI ve donoM ko hI kAvya kA mUla aGga mAnate haiM / 1 2. guNa ko kAvya kA nityadharma mAnate haiM arthAt usakI sthiti, kAvya ke liye anivArya hai| 3. doSa ko ve kAvya ke lie asahya mAnate haiM, isIlie saundarya kA samAveza karane ke lie doSa kA parihAra pahalA pratibandha hai / 4. alaMkAra kAvya kA anityadharma hai, usakI upasthiti vAJchanIya hai, anivArya nahIM / DaoN. nagendra ne kahA hai-vAmana kA kAvyalakSaNa uparyukta lakSaNoM kI apekSA sthUla hai| guNa aura alaMkAra se yukta tathA doSoM se rahita zabdAvalI tattva ko zabdabaddha nahIM 1. kAvyaM grAhyamalaMkArAt / saundrymlNkaarH| kAvyazabdo'yauM guNAlaGkArasaMskRtayoH zabdArthayoH vartate / bhaktyA tu zabdArthamAtravacano'tra gRhyate / -alaMkArasUtra ( 23 )... Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatI, kevala guNoM kA varNana karatI hai / vaise yaha lakSaNa azuddha nahIM hai kyoMki guNa aura alaMkAra ke antargata vAmana ne kAvyagatasaundarya ke vibhinna rUpoM ko antarbhUta kara unheM eka prakAra se saundarya ke paryAya ke rUpa meM hI prayukta kiyA hai - saundaryamalaMkAraH / ataeva vAmana ke lakSaNa kA saMkSipta rUpa yaha huA " sundara ( saundaryamaya ) zabdArtha kAvya hai" aura yaha lakSaNa burA nahIM hai / parantu vAmana ne kadAcit guNa aura alaMkAra kA jAnabUjha kara prayoga isaliye kiyA hai ki unakA rItisiddhAnta mUlataH guraNa aura alaMkAra para hI Azrita hai / ataeva apane vaiziSTya ko vyakta karane ke liye prayoga vAmana ke liye anivArya ho gayA hai / phira bhI kAraNa cAhe kucha bhI rahA ho yaha lakSaNa tAttvika na rahakara varNanAtmaka ho gayA hai- ataeva lakSaNadRSTi se yaha sarvathA zlAghya nahIM hai / AcArya mammaTa ne doSarahita guNayukta alaMkAra se alaMkRta zabdArthamayI racanA ko kAvya kI saMjJA dI haitadadoSau zabdArthau saguNAvanalaMkRtI punaH kvApi / AcArya vizvanAtha ne rasAtmaka vAkya ko kAvya kahA hai- vAkyaM rasAtmakaM kAvyam / ( 24 ) Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDitarAja jagannAtha ne ramaNIya artha pratipAdaka zabda ko kAvya kI abhidhA dI hai ramaNIyArthapratipAdakaH zabdaH kAvyam / agnipurANa meM kAvya kA lakSaNa isa prakAra prApta hotA hai saMkSepAdvAkyabhiSTArtha - vyavacchinnApadAvalI / kAvyaM sphuradalaMkAra - guNavaddoSavajatam // kalikAlasarvajJa jainAcArya zrI hemacandra kA kAvyalakSaNa mammaTavat hai pradoSau saguNau sAlaMkArau ca zabdArthoM kAvyam vAgbhaTa 2 vidyAnAtha 3 vidyAdhara jayadeva 5 rUdraTa 6 1. kAvyAnuzAsana, pR. 162 / 2. zabdArthI nirdo prAyaH sAlaMkArau ca kAvyam / - kAvyAnuzAsana, vAgbhaTa, pR. 14 3. guNAlaMkArasahito zabdArthoM doSavarjitau / pratAparudrIya, pR. 42 / 4. zabdArthoM vapurasya tatra vibudharAtmAbhyAyi dhvaniH / - ekAvalI 1 / 13 / 5. nirdoSA lakSaNavatI sarItirguNabhUSaNA / sAlaMkArarasAnekavRttirvAk kAvyanAmabhAk // 6. nanu zabdArthoM kAvyam / kAvyAlaMkAraH rudraTa | ( 25 ) candrAloka, 17 / / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhoja? Adi ke kAvyalakSaNa bhI mammaTa se milate-julate haiM tathApi smartavya haiN| mahAmahopAdhyAya chajjUrAma vidyAsAgara ne paNDitarAja jagannAtha ke lakSaNa ko 'sAhitya bindu' nAmaka apane lAkSaNika grantha meM khaNDita karate hue kAvyalakSaNa prastuta kiyA hai-'rasagaGgAdharakArasya nedaM kAvyalakSaNaM yuktamkAvyaM paThitaM kAvyaM buddhamityubhayavidhavyavahAradarzanAt / kAvyapadazakyatAvacchedakaM vyAsajyavRttilakSyatAvacchedakakAvyatvasya zabdArthobhayaniSThatvAt / tadadhIte tadvada' iti pANinisUtra-tadbhASyayozca svArasyAt prAJco bhAmahAdayo'pi 'sahitau zabdArthoM' kAvyamityAhuH / ' sAhityabindu kA kAvya lakSaNa"ramyaM zabdArthayugalaM kAvyamasmAbhiriSyate / ramyatA laukikAlAda-janikA tatra manyatAm // " kAvya ke prayojana 'prayojanamanuddizya tu mando'pi na pravartate'-kAlidAsa 1. nirdoSaM guNavatkAvyamalaMkArairalaMkRtam / rasAnvitaM kaviH kurvankIti prIti ca vindati / -sarasvatIkaNThAbharaNa / ( 26 ) Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI isa sUkti dvArA kAvya-prayojanoM kI anveSaNA tathA prastuti Avazyaka hI nahIM apitu anivArya hai / saMskRta sAhitya meM kAvya ke prayojanoM para vizada vivecana kiyA gayA hai| AcArya bharata ne kAvya (nATya) ke prayojanoM para vimarza karate hue kahA hai-'nATaka, dharma, yaza aura Ayu kA sAdhaka, kalyANakAraka, buddhivardhaka evaM lokopadezaka hotA hai| sAtha hI vaha lokamanoraMjaka, pIDita, parizrAntajanoM ko sukha-zAMti tathA vizrAnti pradAna karatA hai / AcArya bharata ne yaha varNana nATya ke sandarbha meM kiyA hai, kAvya ke nAmollekha ke sAtha nhiiN| kintu smaraNIya hai ki nATya kAvya kA eka aGga hai / ataH bharatAcArya ke ye nATya prayojana bhI kAvyaM ke prayojana avazya haiM / AcArya bharata ke bAda AlaMkArika AcArya bhAmaha ne vyApaka rUpa se kAvya ke prayojanoM para dhyAna diyA tathA 1. dhayaM yazasyamAyuSyaM hitaM buddhivivardhanam / lokopadezajananaM nATyametad bhaviSyati / / duHkhArtAnAM zramArtAnAM zokArtAnAM tapasvinAm / vizrAntijananaM kAle nATyametad bhaviSyati / vinodakaraNaM loke nATyametad bhaviSyati / -nATyazAstra 11113-115 ( 27 ) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kucha aise navIna tattvoM kA bhI samAyojana kAvya ke prayojanoM ke rUpa meM prastuta kiyA hai, jinakI carcA bharata ne nATyazAstra meM nahIM kI thii| bhAmaha kahate haiM ki kAvya kA prayojana dharma, artha, kAma aura mokSa ke sAtha-sAtha nipuNatA, kIrti tathA Ananda kI prApti bhI hai| dharmArthakAmamokSeSu, vaicakSaNyaM kalAsu ca / karoti kIti prItiJca sAdhukAvyanibandhanam // 1 preya aura zreya ke saMgama svarUpa kAvya ke prayojana ko spaSTa karake bhAmaha ne kAvya meM lokottara tattva kA samAveza kiyA hai / sUkSmatayA vicAra kiyA jAye to bharata ke dharmya evaM yazasya hI 'kAvyAlaMkAra' meM dharma evaM kIrti ke rUpa meM prakaTa hue haiN| hita evaM lokopadezajanana 'kAvyAlaMkAra' meM artha aura mokSa ke rUpa meM avatarita haiM / bhAmaha ne 'Ananda' kA sUtrapAta karake kAvyazAstra ko eka nayA AyAma pradAna kiyA hai| AcArya vAmana ne kAvya ke mAtra do prayojana svIkAra kiye haiM 1. kAvyolaGkAra 112 / ( 28 ) Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "kAvyaM sad dRSTAdRSTArthaprItikotihetutvAt / kAvyaM saccAru, dRSTaprayojanaM prItihetutvAt / ahaSTaprayojanaM kItihetutvAt / " prAcArya rudraTa ne 'kAvyAlaMkAra' meM puruSArthacatuSTaya ke atirikta arthopazama, vipadanivAraNa, rogavimukti tathA abhISTa varaprApti ko bhI kAvya ke prayojana ke rUpa meM svIkAra kiyA hai jvaladujjvalaM vAkprasaraH sarasaM kurvanmahAkaviHkAvyam / sphuTamAkalpamanalpaM pratanoti yazaH parasyApi // arthamanarthopazamaM zamasamamathavA mataM yadevAsya / viracitarucirasurastutirakhilaM labhate tadeva kaviH / / AnandavardhanAcArya ne kAvya kA prayojana 'prIti' ke rUpa meM svIkRta kiyA hai kintu proti se unakA abhiprAya kAvyArtha se sahRdaya ke hRdaya meM utpanna hone vAlI prAnanda kI anubhUti hai| 'tena brUmaH sahRdayamanaHprItaye tatsvarUpam'1 abhinavaguptapAdAcArya ne bhI 'prIti' ko kAvya kA parama 1. dhvanyAloka 1 / 1 / ( 26 ) Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayojana svIkAra kiyA hai| bhoja ne prIti evaM kIrti donoM ko hI kAvya kA parama prayojana kahA hai rasAnvitaM kaviH kurvan kIrti prItiJca vindati / 1 AcArya kuntaka ne kAvyaprayojana para vizada prakAza DAlate hue kahA hai- kAvya ucca kulotpanna rAjaputroM ke lie sundara, sarala evaM sarasa rUpa meM kahA gayA dharma, artha kAma evaM mokSa prApti kA mArga hai / isase vyAvahArika jJAna kI prApti hotI hai tathA alaukika Ananda kI anubhUti bhI hotI hai / 2 AcArya mammaTa ne kAvya ke prayojana - yaza, artha, vyavahArajJAna, zivetarakSati ( zraniSTanAza ), paranivRtti tathA kAntAsammita upadeza ke rUpa meM svIkAra kiyA hai 1. sarasvatIkaNThAbharaNa 1 / 2 / 2. dharmAdisAdhanopAyaH sukumArakramoditaH / kAvyabandho'bhijAtAnAM hRdayAhlAdakAriNaH / / vyavahAraparispandasaundaryaM vyavahAribhiH / satkAvyAdhigamAdeva nUtanaucityamApyate / kAvyAmRtarasenAntazcamatkAro vitanyate // ( 30 ) - vakroktijIvitam - 114-6 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyaM yazase'rthakRte, vyavahAravide zivetarakSataye / sadyaH paranirvRttaye, kAntAsammitatayopadezayuje / kAvyaprakAzakAra mammaTa para AcArya rudraTa kI chApa spaSTatayA dRSTigocara hotI hai| parantu mammaTa kI samanvayavAditA prazaMsanIya hai| kalikAlasarvajJa prAcArya hemacandra ne kAvya ke tIna prayojana spaSTa kiye haiM kAvyamAnandAya yazase, kAntAtulyatayopadezAya ca / prAcAryazrI ina tInoM meM Ananda ko sarvazreSTha mAnate hue kahate haiM ki Ananda kavi evaM sahRdayagata hai, yaza kI AkAMkSA kevala kavigata hai aura sahRdaya pAThaka upadeza grahaNa karatA haiM ataH ye tInoM tattva mahattvapUrNa haiM kintu Ananda kAvya kA viziSTa prayojana hai / AcArya vizvanAtha kI kAvyaprayojana vivecanA para kuntaka kI chApa spaSTatayA dikhAI detI hai| kyoMki unhoMne kahA hai caturvargaphalaprAptiH sukhAdalpadhiyAmapi / kAvyAdeva yatastena tatsvarUpaM nirUpyate / / ( 31 ) Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya kA mahattva aura upayogitA Agama, nigama zAstroM kI vidyamAnatA meM kAvya ke paThana, pAThana Adi meM zrama karanA vyartha hai kyoMki unakI prAmANikatA svataH siddha hai tathA ukta kAvya-prayojana ke mAdhyama se batAI gaI niHzreyas-siddhi, paramAnandaprApti bhI Agama, nigamoM ke mAdhyama se sutarAm siddha hai / phira kAvyArtha yatna kyoM ? isI prakAra ke eka prazna kA uttara dete hue AcArya vizvanAtha ne kahA hai-"kaTukauSadhopazamanIyasya rogasya sitazarkaropazamanIyatve kasya rogiNaH sitazarkarAH pravRttiH sA dhIyasI na syAt / " arthAt kar3avI auSadhi se miTane vAlA roga yadi mIThI mizrI se dUra ho jAye to bhalA kaunasA rogI mizrI ke AsvAdana ke prati upekSAbhAva rkhegaa| ataH svataH siddha hai ki vedAdizAstroM ke adhyetA bhI kAvya ko suruci evam Ananda ke sAtha par3hege / kAvya ke mahattva ko pratipAdita karate hue agnipurANa meM kahA gayA hai naratvaM durlabhaM loke, vidyA tatra sudurlabhA / kavitvaM durlabhaM tatra, zaktistatra sudurlabhA / ( 32 ) Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSNupurANa meM kahA haikAvyAlApAzca ye kecid gItakAnyakhilAni ca / zabdamUrtidharasyaite viSNoraMzA mahAtmanaH // kAvya kI prAtmA ___ saMskRta sAhitya ke prAlaMkArikazAstroM meM kAvya kI AtmA ke sandarbha meM vidvAnoM meM visaMvAda hai kyoMki apaneapane sampradAya kI mAnyatA tathA pRSThabhUmi kA anusaraNa karate hue sabhI prAcAryoM ne kAvya kI AtmA svIkAra kI hai / tat-tat prAcAryoM dvArA pratipAdita kAvya kI pUrvokta paribhASAoM ke AdhAra para 'kAvya kI AtmA' kI svIkRtiyoM meM vibhinnatA svataH siddha hai, usakA vistAra se piSTapeSaNa karanA Avazyaka pratIta nahIM hotaa| ataH saMkSepa meM mAtra itanA kahanA paryApta hai ki kisI prAcArya ne rasa ko, kisI ne dhvani ko, kisI ne alaMkAra ko, to kisI ne rIti ko, kisI ne vakrokti ko tathA kisI ne aucitya ko kAvya kI AtmA kahA hai, parantu yadi hama sUkSmatayA vimarza kareM to spaSTa hotA hai ki rasa ke atirikta sabhI tattva kAvya ke poSaka haiM, AnandavyaJjaka haiN| kAvya kI mUla AtmA to 'rasa' ke rUpa meM hI pratiSThita hotI hai| rasasiddhAnta kI pratiSThA AcArya bharata ke samaya meM ( 33 ) Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallavita puSpita ho cukI thii| bharata kA nATyazAstra rasasiddhAnta kA prAcInatama prAmANika zAstra hai| bharata se pUrva bhI rasasampradAya ke vAsuki, sadAziva, agastya, vyAsa, nandikezvara, vRddhabharata, druhiNAcArya Adi kA ullekha prApta hotA hai parantu inake maulika granthoM ke abhAva meM AcArya bharata ko hI rasasiddhAnta kA pravartaka svIkAra kiyA jAtA hai| - rasa ke binA kAvya kI kAvyatA para sandeha ke praznacihna khar3e ho jAte haiN| ataeva kAvya kA rasAtmaka honA Avazyaka hai / dhvani Adi tattvoM ko kAvya kI AtmA svIkAra karane vAle prAcArya bho kisI-na-kisI rUpa meM rasa kI pramukhatA ke pakSadhara rahe haiM, isameM lezamAtra bhI sandeha nahIM hai| --- kAvya aura kAvyazAstra kAvya tathA kAvyazAstra kA mahattva sarvavidita hai, kyoMki vizva kA koI bhI aisA manuSya nahIM hai jo kAvyAtmaka paMktiyoM ko na gunagunAtA ho, sunakara tathA nATya rUpa meM dekhakara Anandavibhora na ho jAtA ho / manuSya kI yaha svAbhAvika pravRtti kAvya ke mahattva ko aura hI adhika ujAgara karatI hai / jaba jaba deza, samAja tathA jAti meM ( 34 ) Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkIrNatA, vaimanasya yA pramAda kI pravRtti bar3hI hai taba taba kAvyoM kI dhArA mAnava mAtra ko kartavyabodha karAne kI dRSTi se kala-kala ninAda karatI huI mukharita huI hai tathA sarvatra samucita vAtAvaraNa saMsthApita karane meM inakA mahattvapUrNa yogadAna rahA hai-itihAsa isakA sAkSI hai / kAvyazAstra kI pRSThabhUmi kA adhyayana karane para jJAta hotA hai ki isakA prAcInatama nAma chandaHzAstra thA ataH chandaHzAstra kA ullekha vedAGgoM meM kiyA gayA hai| "zikSA kalpo vyAkaraNaM nirukta chandovicitiH jyotiSaJca SaDaGgAni / upakAratvAdalaGkAraH saptamamaGgam H iti yAyAvarIyaH / Rte ca tatsvarUpaparijJAnAd vedArthAnavagatiH / " isa prakAra kA ullekha kAvyamImAMsA meM samprApta hotA hai / isase yaha jJAta hotA hai ki kAlAntara meM 'kAvyazAstra' ne mAtra chandaHzAstra kI paridhi meM rahanA pasanda nahIM kiyA tathA svatantra astitva dhAraNa kara 'alaGkArazAstra' kI abhidhA prApta kI, jise prAcAryoM ne saptama aGga kI saMjJA bhI pradAna kI / prAcArya rAjazekhara ke anusAra alaMkArazAstra AnvIkSikI (tarka) trayI, vArtA tathA daNDa-nIti nAmaka cAroM vidyAoM kA sAra hai, ataeva paJcama vidyA ( 35 ) / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai? yaha zAstra sudIrghakAlIna paramparA taka 'alaGkArazAstra' ke nAma se vikhyAta rahA parantu prAcIna alaGkArazAstra AlocakoM kA mArgadarzaka mUlataH AlocanAzAstra ke rUpa meM pratiSThata thA, kAvya ke samasta tattvoM kI vivecanA evaM AlocanA isa zAstra meM bhI nahIM hotI thii| prAcArya bhAmaha, vAmana, udbhaTa Adi ne kAvya vivecana kI sarvAGgINatA para dhyAna dete hue isakA nAma 'kAvyAlaGkAra' ke rUpa meM svIkAra kiyA / 'alaGkAra' ko isalie sAtha rakhA gayA kyoMki prAcIna AcAryoM ne kAvya kA mUlatattva alaGkAra svIkAra kiyA / prAcArya vAmana kAvya-saundaryajanaka samasta dharmoM ko alaGkAra ke rUpa meM svIkAra karate the / 2 prAcArya bhAmaha ne bhI kAvya meM alaGkAroM kI pradhAnatA ko dRr3hatA se svIkAra kiyA hai / 3 . prAcIna AcAryoM meM daNDI evaM rAjazekhara ne usa samaya bhI kramazaH kAvyAdarza evaM kAvyamImAMsA zabda denA hI ucita samajhA thA / 1. paJcamI sAhityavidyA, iti yAyAvarIyaH / sA hi catasRNAmapi vidyAnAM niSyandaH / -kAvyamImAMsA 1/2 2. saundaryamalaMkAraH, -kAvyAlaGkArasUtra 3. alaGkArA eva kAvye pradhAnam --kAvyAlaGkAra ( 36 ) Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyatattvoM kA vivecana karane vAle granthoM ke lie 'sAhityazAstra' kA prayoga bhI paravartI kucha prAcAryoM ne ucita samajhA hai; anveSaNA karane para aisA pratIta hotA hai / AcArya bhAmaha Adi ke 'zabdAthoM sahitau kAvyam' ke bAda kAvyavivecana granthoM kA nAma bhI sAhityazAstra yA sAhitya vidyA ke nAma se vyavahRta hone lgaa| prAyaH 'sAhityavidyA' kA vikAsa arthAt pracalana 600 I. ke samaya se hai kyoMki isI kAla ke prAcArya rAjazekhara ne sAhitya tathA 'paJcamIsAhityavidyA' pada kA prayoga samAna rUpa se kiyA hai / AlocakoM ke vimarzAnusAra bhAmaha aura daNDI se pUrva kAvyatattvavivecaka zAstroM kA nAma kriyAkalpa thA / 2 vAtsyAyana ke kAmazAstra meM 'kriyAkalpa' ko bhI cauMsaTha kalAoM meM sammilita kiyA hai| bAlmIki rAmAyaNa ke uttarakANDa meM bhI kriyAkalpa kA ullekha kAvyatattvavivecaka zAstra ke rUpa meM prApta hotA hai / 3 1. History of Sanskrit Poetics by P.V. Kane (Page 329) 2. vahI. pa. 330 3. kriyAkalpavidazcaiva tathA kAvyavido janAn-a. 64/7 ( 37 ) . Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastutaH yaha mata saMdigdha sA pratIta hotA hai, isake pramANa bhI prakSipta tathA sandehAspada haiM / 1 kAvya ke prakAra kAvya kI ajasradhArA ko vibhAjita karane kA kArya atyanta kaThina hai parantu pUrvAcAryoM ne athaka prayatna se kAvya ke prakAra spaSTatayA lAkSaNikagranthoM meM pratipAdita kiye haiN| ___ kAvya ke bheda-prabhedoM ke viSaya meM prAcInakAla se hI vimarza hotA rahA hai| pratyeka sampradAya ke kAvyatattva vivecaka AcArya ne apanI taraha se bheda-prabhedoM kA varNana prastuta kiyA hai| prAcArya bhAmaha ne kAvya ke do bheda kiye thegadyakAvya, padyakAvya / unheM vRttabandha tathA pravRttabandha kI dRSTi se ye do bheda hI abhISTa the| rItisampradAya ke prAcArya vAmana ne kAvya kI ukta svarUpadvayI ko svIkAra kiyA thA / 2 inhoMne prabandhakAvyoM meM dazarUpaka ko zreSTha mAnA hai / 3 1. vahI. pR. 331 2. kAvyaM gadyaM padyaJca -kAvyAlaGkArasUtra-1-3-27 3. saMdarbheSa dazarUpaM zreyaH -vahI-1-3-30 ( 38 ) Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya daNDI ne gadya tathA padya nAmaka kAvyabhedoM ke sAtha 'mizra' nAma kA tIsarA bheda bhI samAyojita kiyA jisase 'nATaka' kA antarbhAva bhI kAvya ke rUpa meM hI pratiSThita ho / vastutaH zrAcArya bharata ne pahale hI nATya kI kAvyatA spaSTa kara dI thI / AcArya bhAmaha aura daNDI ne bhASAtmaka AdhAra para bhI kAvya ke tIna bheda svIkAra kiye - 1. saMskRtakAvya 2. prAkRtakAvya 3. apabhraM zakAvya | AcArya rudraTa ne inhIM kAvyabhedoM ke sAtha tIna prakAroM kI aura samAyojanA kI hai -- 4. mAgadhakAvya 5. paizAcakAvya 6. zaurasenakAvya / rItisampradAya ke AcAryoM ne kAvyabhedoM ko batalAte hue mahAkAvya, kathA, AkhyAyikA, campU, nATaka tathA prakaraNa Adi rUpakoM kA ullekha kiyA hai / yadyapi dhvanivAdI AcAryoM ne kAvya ke bheda-prabheda para vizeSa dhyAna nahIM diyA hai tathApi zrAnandavardhanAcArya ne prAcIna AcAryoM ke matAnusAra kAvyaprabhedoM ko prastuta kiyA hai "yataH kAvyasya prabhedA muktakaM saMskRtaprAkRtApabhraMzanibaddha sandAnitaka vizeSaka - kalApaka - kulakAni, paryAyabandhaH ( 36 ) Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parikathA, khaNDakathAsakalakathe, sargabandhaH, abhineyArtham, AkhyAyikA kathe- ityevamAdayaH / " 1 AcArya Anandavardhana ne isake atirikta kAvya ke tIna bheda 2 svIkAra kiye haiM- 1. dhvani 2. guNIbhUtavyaMgya 3. citra kAvya | AcArya mammaTa ne bhI uttama, madhyama tathA avara kAvya ke rUpa meM kAvya ke tIna bheda svIkAra kiye haiM / meM sAhityadarpaNakAra AcArya vizvanAtha ne pA~caveM pariccheda meM kAvya ke do bheda dhvanikAvya evaM guNIbhUtavyaMgya kAvya ke rUpa meM svIkAra karake punaH SaSTha pariccheda dRzya aura zravya ke bheda se kAvya ke do bheda svIkAra kie haiN| prAcArya vizvanAtha citrakAvya ko svIkAra nahIM karate kyoMki unake kAvyalakSaraNa 'vAkyaM rasAtmakaM kAvyam' kA praveza citrakAvyoM meM nahIM hotA / dhvanikAvya tathA bhedopabheda AcArya Anandavardhana ne 'dhvani' tattva kA vivecana 1. dhvanyAloka 3 / 7 2. guNapradhAnAbhyAM vyaGgayasyaiva vyavasthite kAvye ubhe tato'nyat taccitramabhidhIyate / vahI 3 / 42 ( 40 ) Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karate hue kahA hai-jahA~ artha svayaM ko tathA apane vAcyArtha ko gauNa karake usa vyaGgaya rUpa vizeSa artha ko vyakta karatA hai, usa kAvya-vizeSa ko vidvAnoM ne 'dhvani' kahA hai| prAcArya abhinavagupta ne dhvani ke pA~ca abhiprAya grahaNa kiye haiM-1. vAcya 2. vAcaka 3. vyaMgyArtha 4. vyaMjanAvyApAra, aura 5. dhvanikAvya / . dhvanikAvya ke bhedopabhedoM kA ullekha karate hue sAhityadarpaNakAra AcArya vizvanAtha ne kahA hai-dhvani ke do bheda hote haiM-1. avivakSitavAcya dhvani / 2. vivakSitAnyaparavAcya dhvani / 'avivakSitavAcya dhvanikAvya' ke bhI do bheda hote haiM- 1. arthAntarasaMkramita dhvanikAvya / 2. atyanta tiraskRtavAcya dhvanikAvya / arthAntarasaMkramita vAcya meM vAcyArtha apane Apa meM anupayukta tathA asambaddha siddha hokara, kisI anya vyaMgyArtha meM saMkramita ho jAtA hai / jaisekadalI kadalI karabhaH karabhaH, karirAjakaraH karirAjakaraH / bhuvanatritaye'pi viti tulAmidamUruyugaM na tamUrUdRzaH // ( 41 ) - Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ukta zloka meM dvitIya bAra Aye hue kadalI, karabha Adi pada yadi mukhyArtha kA hI bodha na kareM to punarukti doSa mAnA jaaegaa| ataH ve mukhyArtha meM bAdhita hokara 'jADyaguNa viziSTa kadalI' Adi kA bodhana karate haiM, phalasvarUpa yahA~ arthAntarasaMkramita dhvani svIkAra kI jAtI atyanta tiraskRta vAcya dhvani meM vAcyArtha ApAta sArthaka pratIta hotA hai kintu mUlataH vaha apane Apa meM asaMgata hokara sarvathA tiraskRta hokara vyaMgyArtha kA kAraNa banatA hai| jaise 'nizvAsAndha ivAdarzazcandramA na prakAzate'-yahA~ andha' pada apane mukhyArtha (dRSTizUnyatA) meM sarvathA anutpanna hai aura ekamAtra prakAzarahita artha kA hI bodhaka hai-ataH atyanta tiraskRta vAcya dhvani hai / saMskRta pada kA artha haicandramA bilkula nahIM camaka rahA hai / aisA lagatA hai jaise zvAsocchavAsa se andhA (malina) darpaNa laTaka rahA ho| yahA~ vyaMgya se spaSTa hai-malinatA (aprakAzatA) kA Adhikya / yahI lakSaNA kA prayojana bhI hai| vivakSitAnyaparavAcya dhvanikAvya meM 'vAcyArtha' apane ( 42 ) Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apa meM vivakSita yA saMgata rahatA hai, para svayaM taka sImita na rahakara vyaMgyArtha rUpa meM pariNata hokara pUrNatA prApta karatA hai / isI ko abhidhAmUlaka dhvanikAvya bhI kahate haiM / isake do bheda hote haiM - 1. asaMlakSyakramadhvanikAvya 2. saMlakSyakramadhvanikAvya | saMlakSyakramadhvani kA kSetra rasa, bhAvAdi hai / ataH isa dhvani kA kSetra gariNata hone ke kAraNa vidvAnoM ne ise eka rUpa meM hI svIkAra kiyA hai kyoMki eka saMbhoga zRMgAra ke eka bheda meM paraspara AliMgana, adharapAna, cumbana Adi aneka bheda haiM to bhalA vibhAva Adi kI vicitratA ke sAtha mAtra isI rasa kI gaNanA kaise sambhava ho sakatI hai / vAcyArtha tathA vyaMgyArtha ke bIca ke krama kA avabodha jisameM ho jAtA hai yA saMlakSita hotA hai vahA~ saMlakSyakramadhvani hotI hai / jisa prakAra ghaMTe ke bajane para eka joradAra ThanAkA hotA hai tathA phira kramazaH zanaiHzanaiH madhura madhura gU~ja sunAI par3atI rahatI hai, ThIka isI prakAra vAcyArtha ke pratIta hone ke bAda jahA~ krama se vyaMgya artha pratIta hotA hai vahA~ saMlakSyakramadhvani hotI hai / isake bhI tIna bheda hote haiM - 1. zabdazaktyudbhava ( 43 ) Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. arthazaktyudbhava / 3. zabdArthazaktyudbhava / ukta anusvAna (gUja) svarUpa dhvani zabda, artha aura zabdArtha dvArA pragaTa hotI hai| zabdazakti se prAdurbhUta dhvani vastu aura alaMkAra ke bheda se do prakAra kI hotI dhvani ke samasta bhedoM ko saMkalita karane para aThAraha prakAra ke dhvanikAvya hote haiM(1) arthAntarasaMkramita vAcya dhvani , (2) atyantatiraskRta vAcya dhvani (3) asaMlakSyakramavyaMgya dhvani (4) zabdazaktyudbhava dhvani kAvya ke do bheda (5) arthazaktyudbhava dhvani kAvya ke bAraha bheda 12 (6) zabdArthobhayazaktyudbhava dhvani kAvya vastutaH dhvani ke bheda-prabhedoM ko yadi lAkSaNika granthoM ke anusAra yojita kiyA jAye to dhvani kI bheda saMkhyA 5355 hotI hai / dhvani ke viSaya meM parigaNanAtmaka ( 44 ) Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhA tattvataH udbhrAntijanaka hai jabaki zAstroM kA prayojana pAThaka ke lie jJAnaprada honA caahie| guraNIbhUtavyaMgya dhvani aura usake prakAra AcArya mammaTa ne kAvyaprakAza meM guNIbhUtavyaMgya kA varNana karate hue kahA hai-'guNIbhUtavyaMgya vaha kAvya hai, jisameM vyaMgyArtha vAcyArtha kI apekSA apradhAna hotA hai arthAt vAcyArtha adhika camatkAraka hotA hai| isake pATha prakAra hote haiM 1. agUr3ha 2. aparasyAGga 3. vAcyasiddhayaGga 4. asphuTa 5. sandigdhaprAdhAnya 6. tulyaprAdhAnya 7. kvAkSipta 8. asundara / vizvanAtha kavirAja ne AcArya mammaTa ke guraNIbhUtavyaMgya ke bheda-vivecana ko apanAyA hai| prAyaH dhvanikAvya ke samAna hI guNIbhUta vyaGgayakAvya ke bhI bheda-prabheda hote haiN| uparyukta pATha bhedoM ke atirikta arthAntara saMkramita vAcya Adi kI dRSTi se bhI isake bheda hote haiM kintu jahA~ guNIbhUta vyaGgaya kI sambhAvana nahIM kI jA sakatI vahA~ isake bheda kaise ho sakate haiM ? jaise dhvanikAra kI mAnyatA ke anusAra jahA~ analaMkRta vastumAtra ( 45 ) Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se alaMkAra vyaJjanA hotI hai vahA~ dhvani hotI hai, guNIbhUtavyaMgya nahIM, kyoMki vahA~ kAvya - vyavahAra alaMkAra para hI nirbhara hai, vahA~ vyaJjanA se pratIta hone vAlA alaMkAra pradhAnatayA camatkAraka hai, vaha guNIbhUta nahIM ho sakatA / isa prakAra dhvani ke 51 zuddha bhedoM meM se vastuvyaMgya alaMkAra kRta & bheda [ svataH sambhavI, kavi prauDhoktisiddha tathA kavi nibaddhaprauDhoktisiddha vastu-vyaMgya alaMkAroM ke padagata, vAkyagata aura prabandhagata rUpa se tIna-tIna bheda ] kama ho jAte haiM tathA aSTavidha guNIbhUta vyaMgya ke 51-6 = 42 bheda hone ke kAraNa guNIbhUtavyaGgaya kAvya ke 42 x8 = 336 zuddha bheda hote haiM / saMsRSTi tathA saGkarAdi 4 bhedoM ke kAraNa 336 x 336x4 = 451584 aura inameM 336 zuddha bheda jor3ane para 451620 bheda hote haiM / AcArya Anandavardhana ne dhvani tathA guNIbhUta vyaMgya ke pArasparika mizraraNa se dhvani kI 'pratibhUyasI saMkhyA' svIkAra kI hai / rIti siddhAnta saMskRta kAvyazAstra meM rIti siddhAnta kA pravartana AcArya daNDI se pUrva hI ho cukA thA / parantu pUrvAcAryoM ke maulika granthoM ke abhAva meM zrAcArya ( 46 ) Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ daNDI ko hI rItisiddhAnta kA pravartaka mAnA jAtA hai / daNDI kA samaya sAtavIM zatAbdI ke anta meM svIkAra kiyA jAtA hai / 1 daNDI ne kAvya kA lakSaNa karate hue kahA hai- iSTa artha se sambalita padAvalI kAvya hai / 2 spaSTa hai ki daNDI ko padAvalI kI iSTatA ke lie artha kI iSTatA abhipreta hai, phalataH kAvya meM padAvalI - zabda aura artha kI samucita yojanA prabhilaSita hai / vastutaH zabda aura artha kI samucita yojanA daNDI ke mata meM rIti hai / kAvya-racanA ke pramukha do tattva hote haiM - anubhUti praura abhivyakti / pahalA pakSa bhAva pakSa tathA dUsarA pakSa kalApakSa kahalAtA hai / rIti kA sambandha kalA -pakSa ke sAtha hai / pratyeka kavi kI apanI vizeSa zailI, abhivyakti hotI hai / kaviyoM ke abhivyakti vaicitrya ke AdhAra para, abhivyakti kI paddhatiyoM kI anantatA sambhAvya hai / abhivyakti vaicitrya kA sUkSma vivecana asambhava hai jaise - Ikha, gannA, dUdha tathA 1. e kriTikala sTaDI Apha daNDin eNDa hija varksa, dillI, 1970, pR. 61-63 2. kAvyAdarza, 1,10 - ' zarIraM tAvadiSTArtha vyavacchinnA padAvalI' ( 47 ) Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gur3a Adi kI miThAsa ke sUkSma antara kA vizleSaNa saMbhava nahIM hai / isa prakAra sUkSma evaM aparicchedya vaicitrya ke rahate hue bhI daNDI ne kahA hai ki ina mArgoM (rIti) ke pArasparika sthUla antaroM ko pRthak pahacAnA jA sakatA hai| rIti ke sthUla do bhedoM - vaidarbhI aura gaur3I kA ullekha karate hue daNDI ne unheM prasphuTAntara mAnA hai | 2 vaidarbhI tathA gaur3I paddhatiyA~ mUlataH tat sthAna ke nAma se vyavahRta haiM / ina donoM paddhatiyoM ke pArasparika antara ko nirdhArita karane ke lie kucha bhedakatattvoM kI carcA bhI AcArya daNDI ne kI hai / kAvyaguraNa hI vaidarbhI tathA gaur3I ke bhedakatattva haiM / kAvyaguNa - dasa prakAra ke haiM :1. zleSa 3 - akSaroM aura padoM kA sundara samAyojana, saMzliSTa yA gumphita honA, jisase varNayojanA tathA padayojanA meM zithilatA na ho sake / - 1. vahI, - 1,101-102 tadbhedAstu na zakyante vaktu N prati kavisthitAH // ikSu-kSIraguDAdInAM mAdhuryasyAntaraM mahat / tathApi na tadAkhyAtu sarasvatyApi zakyate / / 2 . vahI - 1, 40 prastyaneko girAM mArgaH sUkSmabhedaH parasparam / tatra vaidarbhagauDIyau varNyate prasphuTAntarau / / 3. vahI - 1,41,100 ( 48 ) Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. prasAda - sarala - subodha tathA svAbhAvika zabda - prayoga | 3. samatA - varNayojanA meM ekarUpatA, bhale hI varNayojanA komala ho yA kaThora / 4. mAdhurya - varNayojanA meM miThAsa kA guNa evaM arthavyaMjanA meM azlIlatA ke abhAva se utpanna sarasatA / 5. sukumAratA - komala evaM sukumAra varNoM ko yojanA | 6. arthavyakti-bhAva yA artha kI sampUrNa abhivyakti, jisase koI bAta aprakaTa yA ardhaprakaTa na raha sake / 7. udAratva - kisI udAttaguNa yA bhAva kA varNana / 8. proja- samAsoM kA pracura prayoga | 8. kAnti - lokavyavahAra ke anurUpa, svAbhAvika tathA atyuktirahita varNana | 10. samAdhi - rUpaka yojanA athavA rUpakAtmaka abhivyakti / vaidarbhI tathA gaur3Iya mArgoM ke nirdhAraka tattvoM ke rUpa daNDI ne spaSTa kiyA hai ki mAdhurya, arthavyakti, udAratva, samAdhi aura proja- ye pA~ca guNa, donoM mArgoM meM samAna ( 46 ) Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpa se grAhya athavA ubhayamArga sAdhAraNa haiM ,zeSa pA~ca guNa vaidarbha-mArga meM apane mUla rUpa meM grahaNa kiye jAte haiM; vahA~ gaur3Iya mArga meM kucha parivartana ke sAtha svIkAra kiye jAte haiM / 1 svarUpa-nirUpaNa ke anusAra vaidarbha-mArga ke chaha pramukha tattva haiM-1. varNayojanA evaM padayojanA meM komalatA tathA saMzliSTatA tathA aoja guNa kA samanvaya / 2. varNayojanA meM ekruuptaa| 3. artha kI svacchatA, spaSTatA tathA pUrNatA, 4. varNayojanA tathA padayojanA aura bhAvayojanA meM mAdhurya / 5. bhAvoM kI udAratA evaM svAbhAvikatA 6. abhivyakti-paddhati kI alaMkRtatA evaM rUpakayojanA / gauDIyamArga ke pramukha lakSaNa-1. varNayojanA evaM padayojanA meM kaThoratA tathA samAsoM ke unmukta prayogoM se utpanna aoja kA guNa 2. anuprAsa ke udAra prayoga se udbhUta mAdhurya / 3. arthayojanA meM camatkAra utpAdita karane ke liye ADambarapUrNa zabdoM kA prayoga, bhale hI 1. vahI -pR. 138-140, ( 50 ) Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usase bhAva meM aspaSTatA tathA durbodhatA ho jAye / 4. alaMkRta, udAtta tathA atizayoktipUrNa racanA / spaSTa hai ki vaidarbhI-mArga komala, kAnta, pariSkRta padAvalI baddha zailI para jora detA hai tathA racanA kI saMzliSTatA, bhAvoM kI prAJjalatA, anupAta evam aucitya ko mahattvapUrNa mAnatA hai, jabaki gaur3Iya-mArga kliSTa, camatkArapUrNa, zabdADambara-bhita atyukti para vizeSa bala detA hai| daNDI ke bAda AcArya vAmana ne rIti ko kAvya ke pramukha tattva ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| ve svIkAra karate haiM ki 'rIti kAvya kI AtmA' hai / 1 daNDI ke 'mArga' zabda ke sthAna para unhoMne sambhavataH prathama bAra rIti zabda kA prayoga kiyA jo Age calakara kAvyazAstroM meM sarvamAnya rUpa meM pracalita huaa| vyutpatti kI dRSTi se to mArga aura rIti donoM hI zabda paryAyavAcI siddha hote haiM / 2 1. rItirAtmA kAvyasya 1 / 2 / 6 -kAvyAlaMkArasUtra (saM. jIvAnanda vidyAsAgara, kalakattA 1922 / 2. vaidarbhAdikRtaH panthAH kAvye mArga iti smRtaH / rIGgatAviti dhAtoH sA vyutpattyA rItirucyate / / sarasvatIkaNThAbharaNa-1.2.27 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya vAmana ke anusAra rIti kI paribhASA 'viziSTa padaracanA rIti' hai| daNDI ke dvArA prastuta kiye gaye kAvyaguNoM ko svIkAra karate hue vAmana ne unakI spaSTa vyAkhyA prastuta kI hai tathA unakI sImA kA vistAra bhI kiyA hai / unhoMne kAvyaguNoM ko zabdaguNa tathA arthaguNa ke rUpa meM vibhakta kiyA hai / phalataH bhedaka tattvoM kI saMkhyA dasa se dviguNita (bIsa) ho gaI hai| __zabdaguNa- 1. zleSa-vargoM kI saMzliSTa yojanA aura usake phalasvarUpa zabdayojanA meM zlakSaNatA-mRdutA, 2. prasAda-zabdoM kI atyanta saghana yojanA kA parihAra, 3. samatA-zabdayojanA meM ekarUpatA, 4. mAdhurya-dIrgha samAsoM ke abhAva ke phalasvarUpa pratyeka pada kI pRthakpRthak spaSTa pratIti, 5. sukumAratA-komala-kAnta padayojanA, 6. arthavyani-zabdaprayoga kI sampUrNatA, bhAva kI pUrNatA tathA spaSTa prAkaTya, 7. udAratva-padayojanA meM sajIvatA evaM zakti, 8. proja-zabdoM kI yojanA meM pragAr3hatA, 6. kAnti-zabdoM kI ujjvalatA evaM sampannatA, 10 samAdhi-zabdoM ke prayoga meM Aroha-avaroha kA samucita nyAsa / arthaguraNa-1. zleSa-aneka bhAvoM kA samucita sumela, ( 52 ) Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. prasAda-artha kI prAJjalatA, 3. samatA-bhAvoM ke varNana meM kramabaddhatA, 4. mAdhurya-ukti kI vicitratA/ camatkAritA, 5. sukumAratA-kaTu yA azubha ukti ke sthAna para madhura evaM zuddha vacanoM kA prayoga, 6. arthavyaktivastuvarNana meM svAbhAvikatA evaM sajIvatA, 7. udAratvaazlIlatA, grAmyatA kA pUrNa parihAra, 8. proja-bhAvoM ko prauDhatA, 6. kAnti-rasa kI abhivyakti evaM usakI pramukhatA, tathA 10. samAdhi-mUla artha kI grAhakatA/ pakar3a / ina bhedakatattvoM ke sundara vizleSaNa se prAcArya vAmana ne rIti ke bhAva pakSa kI mahattA ujAgara kI hai| AcArya vAmana ne, prAcArya daNDI dvArA pradarzita bhaugolika AdhAra ko svIkAra karate hue 'pAJcAlI' nAma kI eka tIsarI rIti kI udbhAvanA bhI kI hai / 2 pAJcAla uttara pradeza ke uttarI tathA pazcimI bhAga ko kahate haiM / tat-tat pradezoM ke nAma se svIkRta rItiyoM kA tat-tat pradezoM ke sAtha nitya/aTUTa sambandha nahIM mAnanA caahie| 1. kAvyAlaMkArasUtravRtti 3,1,4 se 3,2,14 paryanta / 2. 1,2,6--kAvyAlaMkArasUtravRtti / ( 53 ) Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vahA~ kI racanAoM meM ina zailiyoM kI bahulatA hone ke kAraNa ukta rItiyoM kA nAmakaraNa mAtra kiyA gayA hai / 1 vaidabhI rIti ukta sampUrNa guNoM se sampanna hotI hai, gaur3I meM proja tathA kAMti aura pAJcAlI rIti meM mAdhurya evaM sukumAratA kI mahattA hotI hai / 2 samasta guNoM ke sammilita paripAka hone ke kAraNa vaidarbhI rIti ko kAvyapAkare kI saMjJA se bhI abhihita kiyA gayA hai / vaidarbhI kA kSetra vyApaka tathA pUrNatayA samRddha hai| parantu gaur3I tathA pAJcAlI rIti kA kSetra nitAMta saMkucita, sImita evaM paraspara viparIta bhii| gaur3I rIti arthayojanA meM bhAvoM kI praur3hatA tathA saMzliSTatA evaM rasAbhivyakti para bala detI hai; zabdayojanA meM samAsazailI/pragAr3hatA padoM kI samujjvalatA ko mahattva detI hai; jabaki gaur3I rIti ke ye 1. vidarmAdiSu dRSTatvAt tat samAkhyA / vidarbha-gauDa-pAJcAleSu dezeSu tatra tyaiH kavibhiryathAsvarUpam upalabhyamAnatvAt tatsamAkhyA, na punardeze kiJcidupakriyate kAvyAnAm-kA.sU.vR. 1.2.10. 2. kA.sU.vRtti. 1.2.11-13. 3. "guNasphuTatvasAkalyaM kAvyapAkaM pracakSate"-kA.sU.vRtti. 3.2.14. vistRta vivecana dekheM- 'kansepTas oNpha rIti eNDa guNa ina saMskRta poiTikas' - (dillI-1940) pR. 85-111. ( 54 ) Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNa pAJcAlI ko abhilaSita nahIM haiN| isameM to arthayojanA kI dRSTi se camatkAritA, komala mRdu padayojanA mahattvapUrNa hai tathA zabdayojanA kI dRSTi se yaha samAsarahita vyAsa zailI evaM komala padayojanA para bala detI hai / prAcArya udbhaTa ne, jo vAmana ke samakAlIna the, rIti ke saMdarbha meM yadyapi koI vimarza nahIM kiyA hai parantu unake dvArA pratipAdita kaThora vargoM kI yojanA se sampRkta paruSAvRtti, komala varNoM kI yojanA vAlI 'komalAvRtti/ grAmyAvRtti', ukta donoM ke madhya kI-sI yojanA se sampRkta 'upanAgarikAvRtti' rItiyoM se AMzika rUpa se milatI julatI haiN| bhAratIya bhaugolika bhAgoM kI dRSTi se dakSiNa, pUrva aura uttara ko vaidarbhI, gauDI tathA pAJcAlI ke mAdhyama se pratinidhitva prApta hai to pazcima kA pratinidhitva karane vAlI kauna-sI kAvya zailI hai ? isa viSaya para gahana avalokana karake navIM zatAbdI ke madhya bhAga meM AcArya rudraTa ne 'lATI' nAmaka rIti kA prastAvana kiyA, jisake dvArA pazcima kAvya jagat kA kAvyarItigata pratinidhitva ho sake / rudraTa kI lATI rIti ko uttaravartI AcAryoM ne svIkAra nahIM kiyA hai| mAtra ( 55 ) Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 vizvanAtha kavirAja hI isake apavAda hI isake apavAda haiM kyoMki unhoMne sAhityadarpaNa meM 'lATI' kA vivecana kiyA hai / vaise bhojane avantikA tathA mAga ko mAnakara chaha rItiyoM kI carcA kI hai parantu ve vidvavimarza bhogya nahIM siddha ho sakIM / rudraTa ne samAsayojanA ko rIti kA nirdhAraka tattva svIkAra kiyA hai / unake anusAra samAsarahita saMracanA vaidarbhI, lambe-lambe samAsagarbhita padoM se yukta racanA gaur3I tathA choTe-choTe samAsoM vAlI pada racanA pAJcAlI kahalAtI hai / madhyama AkAra kI samAsayojanA se saMvalita caturtha rIti 'lATI' kahalAtI hai / 'lATI' kI udbhAvanA ke atirikta rudraTa ne pA~ca vRttiyoM kA ullekha bhI kiyA hai, una pA~ca vRttiyoM ke nAma isa prakAra haiM- 1. madhurA 2. praur3hA 3. paruSA 4. lalitA 5. bhadrA / rIti-vRtti siddhAnta meM samAsa tathA varNayojanA karate hue bhI rudraTa rIti kI prAmANika dUradarzI prastuti nahIM kara sake / 650 se 1050 I. ke madhya AcArya kuntaka ne nUtana vaicArika AyAma prastuta kiye, unhoMne prAdezika AdhAra ( 56 ) Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para svIkRta rItiyoM kA khulakara virodha kiyA aura kahA ki yadi prAdezika zrAdhAra para rItiyA~ svIkAra kI jAtI haiM to eka-eka rIti meM asaMkhya rItiyoM kI kalpanAyeM karanI hoMgI kyoMki bhaugolika pradezoM kI asaMkhyatA vidyamAna hai / eka kSetra ke kavi eka rIti se sambaddha hoM, yaha Avazyaka nahIM hai / kAvya-rIti ko uttama, madhyama tathA adhama ke rUpa meM vargIkRta karane ke bhI kuntaka virodhI the / unhoMne spaSTa kiyA hai ki kAvya meM ucca koTi kA hI saurasya hotA hai, ataH madhyama tathA adhama koTi kI rIti kA koI mahattva nahIM tathA aucitya bhI nahIM hai / sarvaprathama prAcIna mAnyatAoM para navIna krAntikArI cintana prastuta karate hue kuntaka ne kavisvabhAva ko rItitattva kA niyAmaka svIkAra kiyA hai / pratyeka kavi kA svabhAva pratibhA, vyutpatti aura abhyAsa se anuprANita hotA hai / rAjAnaka kuntaka mAnate haiM - " kavisvabhAva-bheda ke AdhAra para nibandhita kAvyoM ke AdhAra para hI kAvya-mArga ( rIti) ke bhedoM ko samyak mAnanA cAhie, na ki deza vizeSa ke AdhAra para / sukumAra svabhAva vAle kavi meM ( 57 ) Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukumAra racanAparAyaNa sahaja zakti prAdurbhUta ho jAtI hai kyoMki zakti aura zaktimAn meM abheda sambandha pAyA jAtA hai| kavisvabhAva, pratibhA yA zakti ko kisI deza vizeSa kI sImA meM parimita nahIM kiyA jA sakatA / ataH deza vizeSa ke AdhAra para rIti/mArga kA vyavahAra ucita nahIM hai| AcArya kuntaka ne rIti/mArga ke vAmanAdi mata kI AlocanA ke bAda tIna mArgoM kA ullekha kiyA hai1. sukumAra mArga, 2. vicitra mArga 3. madhyama mArga / sukumAra mArga-kAlidAsa Adi mahAkaviyoM ne apanI kAvya-yAtrA sukumAra-mArga se hI prArambha kI thii| puSita, sarasa mArga se, jisa prakAra bhramarapaMktiyA~ vicaraNa karatI haiM ThIka usI prakAra isa mArga ke kaviyoM meM sArasaMgraha jaisA guNa prApta hotA hai / isa mArga ke kaviyoM meM jo kucha bhI prastutikalA, alaMkArAdi vaicitrya prApta hotA hai, vaha pratibhA se prakaTa hotA hai; sahaja hotA hai, AhArya nhiiN| sukumAramArga ke viSaya meM gahanatA se jAnane ke lie to 'vakroktijIvita' kA hI adhyayana karanA hogA kyoMki ( 58 ) Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadi vicAra se samajhAne kA prayAsa kiyA jAe, to mAtra isI viSaya ke lie svatantra grantha kI apekSA pratIta hone lagegI / prAcArya ne isa sukumAra mArga ke cAra guNoM kA varNana bhI apane 'vakroktijIvita' meM bar3e hI vistAra se vivecanApUrvaka kiyA hai / ve cAra guNa haiM 1. mAdhurya 2. prasAda 3. lAvaNya 4. AbhijAtya / vicitra mArga-yaha mArga talavAra kI dhAra para calane ke samAna duHsaJcAra yogya hai / kucha virale pANDityapUrNa kavIzvara hI isa mArga se saMcaraNa kara sakate haiN| jahA~ kavipratibhA ke prathama prabhAta ke samaya zabda aura artha ke bIca vakratA prasphurita hotI hai, jahA~ eka hI alaMkAra se saMtoSa na hone para kavijana hAra Adi AbhUSaNoM meM jaTita vibhinna maNiyoM kI taraha dUsare alaMkAroM kA gumphana karate haiM, hArAdi AbhUSaNoM meM vinyasta aneka maNiyoM se camakatI huI kiraNaprabhA ke bAhulya se dedIpyamAna alaMkAroM se susajjita karake jaise yuvatI ko alaMkRta kiyA jAtA hai, ThIka usI prakAra jahA~ svataH prakAzamAna upamAdi alaMkAroM se svAbhAvika zobhAtizaya meM vidyamAna alaMkArya prakAzita hotA hai, jahA~ vakrokti kA vaicitrya hI ( 56 ) .. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANa ke samAna pratIta hotA hai aura jisameM koI apUrva hI abhidhA parisphurita hotI hai; talavAra kI dhAra ke patha para calane vAle mahAna zUravIroMke manoratha kI bhA~ti, jisa kaThina mArga se vidagdha kaviyoM ne yAtrA kI hai; vaha atyanta dussaMcara mArga vicitra mArga kahalAtA hai / prAcAryaM kuntaka ne vicitra mArga ke varNana meM jo alaMkAroM kI svAbhAvikatA kA varNana kiyA hai, vaha dhvanikAra prabhAvita hai / alaMkAroM kA AhArya rUpa kAvya kI sundaratA ko vikRta kara detA hai | vicitra mArga kI vicitratA ke kAraNa pUrvokta cAra guNoM ke svarUpa meM bhI paryApta antara dRSTigocara hote haiM / vastutaH zrAcArya kuntaka kI tarkaraNA, vivecanA kI navIna udbhAvanA anupama hai / madhyama mArga - yaha mArga sukumAra tathA vicitra donoM mArgoM ke kAvya- vyasanI kavijanoM kA manojJa, hRdayAvarjaka kAvyapatha hai, jisameM donoM mArgoM kI vibhUtiyoM kI samAna pratispardhA parilakSita hotI hai / sukumAra tathA vicitra kI sammilita suSamA sutarAm yahA~ prasphuTita hotI hai / madhyama mArga ko paribhASita tathA vivecita karate hue ( 60 ) Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kuntaka ne kahA hai - " sahaja evaM AhArya zobhA ke utkarSa se suzobhita jahA~ paraspara saMkIrNatA ko prApta sukumAra evaM vicitra bhAva prakAzita hote haiM, jahA~ mAdhurya, lAvaNya, prasAda evaM AbhijAtya guNa varga madhyama vRtti kA avalambana kara, racanA ke saundarya kI kisI apUrva vizeSatA ko paripuSTa karate haiM tathA vibhinna ruci vAle sahRdayoM kI mana ko haraNa karane vAlI sukumAra evaM vicitra mArga vibhUtiyoM kI jahA~ pratispardhA parilakSita hotI hai use madhyamamArga kahate haiM / "1 tInoM mArgoM ke kaviyoM kA kuntaka ne nAmagrAhapUrvaka ullekha bhI kiyA hai 1. kAlidAsa tathA sarvasena Adi mahAkaviyoM ke kAvya sahaja tathA sukumAramArga kI zobhA se samvalita haiM / 2. vicitramArga kA saundarya bAraNa ke 'harSacarita' meM pracura mAtrA meM milatA hai / isI prakAra bhavabhUti, rAjazekhara ke granthoM tathA muktakoM meM parilakSita hotA hai / 3. sukumAra - vicitra ubhayAtmaka samvalita madhyamamArga ke darzana mAtRgupta, mAJjIra, mAyurAja Adi meM prApta hote haiM / 1. vakroktijIvitam - prathamonmeSaH 4e-51 / ( 61 ) Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. nagendra ne 'bhAratIya kAvyazAstra kI bhUmikA' meM tathA raghunAtha dAmodara karamakara ne 'kAvyaprakAza' meM pAJcAlI, gaur3I tathA vaidarbhI se abhinnatA darzAyI hai sAtha hI komalA, paruSA evaM upanAgarikA vRttiyoM ke sAtha bhI tulanA kI hai| rIti ke AtmaniSTha pakSa ke sambandha meM zAradAtanaya (1175-1250 I.) kA yaha mata bhI upAdeya hai ki pratyeka kavi meM apanI svaniSTha vizeSatA hotI hai aura isI kAraNa pratyeka kavi kI vANI bhinna rUpa dhAraNa karatI hai jabaki akSaroM kI yojanA vahI hotI hai evaM padoM kI saMghaTanA bhI vahI hotI hai / 2 isa prakAra anantatA kA saMketa karate hue unhoMne kahA hai ki pratyeka manuSya,usake pratyeka bhAva evaM usakI pratyeka abhivyakti meM paraspara antara hotA hai ataH isa kAraNa ye abhivyakti paddhatiyA~ ananta ho sakatI haiM / 3 1. (ka) kAvyaprakAza-saM. raghunAtha dAmodara, pUnA-1965, 10/81 vRtti (kha) bhAratIya kAvyazAstra kI bhUmikA (dillI-1663) pR. 38-40. 2. bhAvaprakAza : pR. 11-12 'ta evAkSaravinyastAsta evaM padapaMktayaH / pusi pusi vizeSeNa kApi kApi sarasvatI / / 3. sama kansepTs Apha di alaMkArazAstra, madrAsa; 1942 pR. 171 se uddhRta / ( 62 ) Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta kAvyazAstra meM rItitattva kA sUkSma vivecana karane para jJAta hotA hai ki saMskRta ke AcArya rIti kI saMkalpanA meM vaiyaktika tattva kI mahattA ko bhalIbhA~ti jAnate haiM parantu use saiddhAntika mahattA nahIM de sake / rIti kI pratiSThA buddhi tattva taka to pahu~ca sakI hai, zrAtmatattva taka nahIM / AcArya bharata se lekara kSemendra taka sabhI ne kAvya meM aucitya kI pradhAnatA ko svIkAra kiyA hai / kuntaka ne mArgoM ke vizleSaNa ke pazcAt aucitya para prakAza DAlate hue kahA hai - " varNana kI spaSTa rIti se jahA~ svabhAva kA mahattva paripuSTa kiyA jAtA hai, ucita varNana svarUpa prANayukta usa tattva ko aucitya kahate haiM / " aucitya ke svarUpa ko dUsare saundarya kI dRSTi se prastuta karate hue kuntaka ne kahA hai- "jahA~ vaktA yA pramAtA kI zobhA ke atizaya se prazaMsA svabhAva se vAcya hI AcchAdita ho jAtA hai use bhI aucitya guraNa kahate haiM / " aucitya ke bAda kuntaka ne saubhAgya nAmaka eka anya sAmAnya guNa kI carcA kI hai saubhAgya - " upAdeya varga meM jisa vastu ke lie kavi ( 63 ) Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI pratibhA samyagrUpeNa prayukta hotI hai, usake guNa ko saubhAgya kahate haiN| kAvyopayogI samagra sAmagrI ke parispanda se saMpAdanayogya tathA rasayukta citta (sahRdaya) janoM ko alaukika camatkAra pradAna karane vAlA kAvya kA pradhAna prANabhUta saubhAgya guNa hotA hai / padoM, vAkyoM evaM prabandhoM ke tInoM hI mArgoM (sukumAra, vicitra evaM madhyamamArga) meM saubhAgya evaM aucitya guNa vyApaka rUpa se vidyamAna rahate haiN|" kAvya-doSa kA svarUpa kAvya ke vividha tattvoM ke vivecana ke sAtha-sAtha saMskRta ke prAcArya kAvyagata doSoM ke vivecana ke prati bhI sahaja rUpa se sajaga rahe haiM / kavijana kAvyadoSoM se paricita hokara svaracita kAvyoM meM inakA parihAra kareM, isa buddhi se doSa-vivecana kAvyazAstroM meM ho rahe haiM? parantu kAvyadoSa ke sAmAnya svarUpa ke vivecana ke prati prAyaH prAcArya vAmana ne hI prathamataH dRSTipAta kiyA aura kahA - "guNa ke viparIta hI doSoM kA svarUpa hai" / 2 1. saukaryAya prapaJcaH / kAvyAlaMkArasUtra 2 / 1 / 3 / 2. guNaviparyayAtmAno dossaaH| 2 / 1 / 1 / ( 64 ) Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhvanivAdI AcArya guNaviparyaya yA guNAbhAva ke rUpa meM nahIM, bhAvAtmaka rUpa se mAnate the aisA prAcArya Anandavardhana ke doSoM ke ullekha se jJAta hotA hai / 1 ataeva prAcArya mammaTa mukhyArtha kAvyatva ke vighAtaka ko hI doSa mAnate haiM / 2 rasa-bhAvAdi ke vighAtaka/apakarSaka hI kAvyadoSa haiM / tAtparya yaha hai jinase rasa Adi kI anubhUti meM bAdhA upasthita hotI hai, ve hI sarasa kAvya ke doSa mAne jAte haiM / AcArya mammaTa ke anusAra jina kAvyoM meM rasa kI mukhyatA nahIM hotI, unameM zabda-bodhya, vAcya, lakSya tathA vyaGgayArtha ko hI mukhyArtha kahA jAtA hai kyoMki vibhAvAdi artha hI rasa ke vyaJjaka haiN| camatkArika vAkyArtha kI pratIti meM bAdhaka tattva bhI kAvya-doSa kahalAte haiM tathA zabda Adi ke apakarSaka bhI kAvya-doSa kI zreNI meM Ate haiM / isa prakAra kAvya doSoM ko hama tIna zreNiyoM meM vibhakta kara sakate haiM 1. dvividho hi doSa kaveravyutpattikRtaH, azaktikRtazca / tatrAvyutpattikRto doSaH zaktitiraskRtatvAdeva kadAcinna lakSyate / yastvazaktikRto doSaH sa jhaTiti pratIyate / -dhvanyAloka-kA. 3-6 2. mukhyArthahatirdoSo rasazca mukhyastadAzrayAdvAcyaH / ubhayopayoginaH syuH zabdAdyAstena teSvapi saH / / -kAvyaprakAza 711 ( 65 ) Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. sAkSAt rasabhAvAdi ke apakarSaka / 2. rasopakAraka vAcya / 3. rasAdi tathA artha ke upakAraka pada, vAkya, varNa, racanA Adi ke apakarSaka / padagata doSa prAcArya mammaTa ne kAvya ke doSoM kA varNana karate hue 16 padagata doSoM kA sodAharaNa vivecana prastuta kiyA hai 1. zrutikaTu 2. cyutasaMskRti 3. aprayukta 4. asamartha 5. nihatArtha 6. anucitArtha 7. nirarthaka 8. avAcaka 6. bIr3A, nindA aura amaMgala kA azlIla 10. sandigdha 11. apratIta 12. grAmya 13. neyArtha (jo kevala padagata aura samAsagata bhI huA karate haiM) 14. kliSTa 15. avimRSTavidheyAMza 16. viruddhamatikRta (jo mAtra samAsagata hI hote haiN)| vAkyagata doSa pUrvakathita padagata doSoM meM se cyutasaMskRti, asamartha tathA nirarthaka ko chor3akara zeSa teraha doSa vAkyoM meM tathA kucha padAMza meM bhI hote haiN| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtra vAkyagata doSoM kA upAkhyAna isa prakAra prApta hotA hai-1. pratikUlavarNa 2. upahatavisarga 3. luptavisarga 4. visandhi 5. hatavRtta 6. nyUnapada 7. adhika pada 8. kathita pada 1. patatprakarSa 10. samAptapunarAtta 11. arthAntaraikavAcya 12. abhavanmatayoga 13. anabhihitavAcya 14. apadasthapada 15. apadastha samAsa 16-saGkIrNa 17. garbhita 18. prasiddhAhata 16. bhagnaprakrama 20. akrama 21. amataparArtha / __ prAcArya rudraTa ne aprayuktatva, avAcyatva tathA nihitArtha kA asamarthatva meM samanvaya prastuta kiyA hai / AcArya vizvanAtha ne avAcyatva, nihitArthatva Adi kA asamarthatva se antara spaSTa karate hue sUkSmadRSTi kA paricaya diyA hai| arthagata doSa ___ zabda aura vAkya se artha prodbhAsita hotA hai ataH AcAryoM ne arthagata doSoM kA svarUpa bhI nAmagrAha pUrvaka pradarzita kiyA hai 1. apuSTa 2. kaSTa 3. vyAhata 4. punarukta 5. duSkrama 6. grAmya 7. sandigdha 8. nirhetu 6. prasiddhiviruddha ( 67 ) Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. vidyAviruddha 11. anavIkRta 12. saniyamaparivRtta 13. aniyamaparivRtta 14. vizeSaparivRtta 15. avizeSaparivRtta 16. sAkAGkSa 17. apadayukta 18. sahacarabhinna 16. prakAzitaviruddha 20. vidhyayukta 21. anuvAdAyukta 22. tyaktapunaH svIkRta 23. azlIla / doSoM ke parihAra ke viSaya meM bhI samAdhAnAtmaka dRSTikoNa se yukta AcAryoM ke vivecana avazya draSTavya haiN| kAvya ke guNa kAvya ke liye guNa atyanta Avazyaka haiN| prAcArya mammaTa ne guNoM kA sambandha rasa ke sAtha siddha karate hue kahA hai-"zarIrAvasthita AtmA ke zaurya Adi dharma jisa prakAra AtmA ke sAtha ekAkAra hokara zAzvata rahate haiM tathA AtmA ke zobhAvardhaka hote haiM, usI prakAra kAvya ke mAdhurya, aoja aura prasAda guNa rasa ke sAtha nityasambaddha hokara kAvya kI zrIvRddhi karate haiN|" (kA. pra. 8 / 66) bharatamuni ne kAvyaguNoM ke sandarbha meM mAdhurya, audArya kA ullekha kiyA hai tathA aoja ke svarUpa para bhI prakAza DAlA hai| guNa ke svarUpa tathA saMkhyA Adi kA vivecanayuga to spaSTa rUpa se AcArya bhAmaha ke pazcAt ho gayA ( 6 ) Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thA parantu guNa evam alaMkAroM kA viveka rItivAdI AcArya vAmana se prArambha huaa| inake bAda dhvanivAdI AcAryoM ne guNoM ke sUkSma vivecana para viziSTa dhyAna diyA tathA inheM kAvya kI AtmA kA dharma batalAyA hai / prAcArya mammaTa kA ukta kathana bhI mUlataH Anandavardhana tathA abhinavagupta kI mAnyatAoM kA anusaraNa karatA hai / mammaTa ke anusAra hI sAhityadarpaNakAra vizvanAtha ne guNasvarUpa kA vivecana kiyA hai-'utkarSahetavaH proktA guraNAlaMkArarItayaH' rasasyAGgitvamAptasya dharmaH zauryAdayo yathA guNAH / isa prakAra vizvanAtha ne ho guNoM ko rasotkarSaka svIkAra kiyA hai / guNoM kI saMkhyA prAcIna AcAryoM ne guNoM kI saMkhyA batalAte hue paraspara vibhinnatA kA prAzrayaNa kiyA hai ataeva saMkhyA anavarata bar3hatI gii| Anandavardhana tathA bhAmaha se preraNA prApta karake prAcArya mammaTa ne guNoM ko mAdhurya, proja tathA prasAda nAmaka tIna guNoM meM samAhita kiyA hai| tadanantara AcArya hemacandra tathA vizvanAtha Adi ne bhI usI guNatrayI kA samarthana kiyA hai| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATyazAstra meM AcArya bharata ne kAvya ke dasa guNoM ko svIkRti pradAna karate hue zleSa, prasAda, samatA, samAdhi, mAdhurya, proja, sukumAratA, arthavyakti, udAratA evaM kAnti, nAmakaraNa dvArA una dasa guNoM ko prakaTa kiyA hai| agnipurANa meM zabdagata, arthagata tathA zabdArthobhayagata guNoM kI saMkhyA unnIsa mAnI gaI hai| daNDI ne bharata ke anusAra dasa guNa svIkAra kiye haiN| vAmana zabdagata tathA arthagata bheda se bIsa guNa svIkAra karate haiN| inase milate-julate caubIsa guNa bhojarAja ne svIkAra kiye haiN| prAcArya jayadeva ne ATha guNoM kA ullekha kiyA hai / AcArya Anandavardhana ne druti, dIpti tathA vyApakatva ke AdhAra para mAdhurya, aoja tathA prasAda nAmaka tIna guNoM ko svIkRti dI hai / inase preraNA lekara hI AcArya mammaTa ne vAmana dvArA nirUpita guNoM kA sayukti khaNDana prastuta karake mAdhurya, aoja tathA prasAda nAmaka tIna kAvya-guNoM kI sthApanA kI hai| mammaTa kA guNa-vivecana saTIka evaM pUrNatayA vaijJAnika hai / saMkSepa meM, mAdhurya Adi ko isa prakAra samajhA jA sakatA hai mAdhurya bharatamuni ke anusAra kAvya kA saundarya zrutimadhuratA ( 70 ) Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM hai / daNDI ke anusAra rasamayatA hI mAdhurya hai / vAmana ke anusAra mAdhurya kA abhiprAya samAsarahita uktivaicitrya se hai / mammaTa kI mAnyatA ke anusAra hRdaya ko bhAvavibhora karane kI vizeSatA mAdhurya guraNa meM hai / AcArya mammaTa ne mAdhurya kA lakSaNa prastuta karate hue kahA hai - 'citta kI druti kA kAraNa prahlAdakatA 'mAdhurya' kahalAtI hai / '1 tAtparya yaha hai ki jisase sahRdayajanoM kA hRdaya dravita sA ho jAtA hai, AhlAdita ho jAtA hai, usameM (AhlAda meM ) eka viziSTa dharma rahatA hai, jise 'mAdhurya guNa' kahate haiM / yaha mAdhurya, zRMgAra Adi rasoM meM kahIM adhika tathA kahIM kama hotA hai / AcArya bhAmaha ne bhI mAdhurya, proja tathA prasAda ke rUpa meM tIna guNa svIkAra kiye haiM parantu mAdhurya kA lakSaNa karate hue ve kahate haiM- 'zravyaM nAtisamastArthazabdaM madhuramiSyate / ' yahA~ zravya kA artha hai - zravaNAnukUlatA-zrutipriyatA / yaha lakSaNa samucita pratIta nahIM hotA kyoMki zrutipriyatA to proja tathA prasAda meM bhI vidyamAna rahatI hai, kintu projasvI kAvya meM dIptatva kI hI anubhUti honI 1. zrAhlAdakatvaM mAdhuryaM zRGgAre drutikAraNam 8268 kArikA - uttarAddha / ( 71 ) - Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAhiye, mAdhurya kI nahIM / isI prakAra prasAda meM bhI mAdhurya kI abhivyakti nahIM hotii| ataH mAdhurya ko zrutipriya zabdoM kA guNa kahanA ucita nahIM hai| ____ mAdhurya, mAtra sambhoga zRgAra meM hI nahIM rahatA apitu karuNa, vipralambha tathA zAnta meM bhI rahatA hai / sambhoga zRgAra kI apekSA karuNa meM mAdhurya adhika hotA hai| karuNa kI apekSA vipralambha meM tathA vipralambha kI apekSA zAnta rasa meM adhika mAdhurya hotA hai, sahRdayoM ke anubhava ke anusAra saMbhoga zRgAra kI apekSA karuNa Adi meM kramazaH cittaH kI druti adhika hotI hai| ataeva vaha druti A~sU tathA pulakAvalI ke dvArA spaSTa hotI hai / proja dIpti rUpa citta ke vistAra ke hetu ko aoja guNa kahate haiM / yaha vIra rasa meM tathA vIra rasa kI apekSA bIbhatsa meM tathA bIbhatsa kI apekSA raudra meM adhika rUpa meM prApta hotA hai / 1 tAtparya yaha hai ki vIra rasa meM to dvaSya ke prati jItane kI icchA mAtra hotI hai, bIbhatsa meM jugupsita viSaya ke prati prabala tyAga kI icchA hotI hai tathA raudra 1. kA. pra. 8/69-70 pUrvArdha / ( 72 ) Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM to apakArI ke vadha kI hI icchA hone lagatI hai / isa prakAra cittagata dIpti ke pradIpta hone ke kAraNa kramazaH proja kI adhikatA svIkAra kI jAtI hai / vAmana ke anusAra 'arthasya praur3hi: proja: ' 1 arthAt artha kI praur3hatA hI proja hai / isa praur3hi ke pA~ca bheda haiM(ka) kahIM-kahIM eka pada ke artha ko vyakta karane ke lie vAkya kA prayoga kiyA jAtA hai, jaise- 'atha nayanasamutthaM jyotiratreriva dyauH' yahA~ candramA ke lie 'atrinayanasamutthaM jyotiH' vAkya kA prayoga huA hai / ( kha ) kahIMkahIM vAkya ke artha meM eka pada kA prayoga kiyA jAtA hai jaise - 'kAntArthinI saMyogasthAnaM gacchati' isa vAkya ke artha meM abhisArikA zabda kA prayoga kiyA jAtA hai / (ga) kahIM-kahIM eka vAkya ke artha ko vyAsavRtti dvArA ( vistAra se ) kaI vAkyoM dvArA abhivyakta kiyA jAtA hai / jaise - 'parastvaM nApahartavyam' isa artha ko 'parAnnaM nApahartavyam, paravastrApahAro'nucita:' ityAdi vAkyoM dvArA corI kA niSedha kiyA jAtA hai / (gha) kahIM-kahIM eka vAkya ke dvArA saMkSepa meM aneka vAkyoM ko vyakta kiyA jAtA hai, jaise 1. kAvyAlaMkAra sUtra 3/2/2 / ( 73 ) Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ te himAlayamAmavya punaHprekSya ca zUlinam / siddhaM cAsmai nivedyArthaM tadvisRSTA khamudyayuH // 1 isa zloka meM eka hI vAkya hai jo aneka vAkyoM ke AmantraNa Adi artha ko saMkSepa se prakaTa karatA hai / (Ga) sAbhiprAyatva kA artha hai vizeSaNa kI sArthakatA, jaise-'kuryAM harasyApi pinAkapANeH' yahA~, pinAkapANi vizeSaNa rUpa se prayukta hai| ___ vAmana Adi ke anusAra kAvya vyavahAra ke pravartaka guNa hI haiM kintu isa cAra prakAra kI praur3hi ke na hone para bhI 'yaH kaumAraharaH' ityAdi meM kAvya-vyavahAra dRSTa hai aura inake hone para bhI yadi rasAdi kA abhAva hotA hai to kAvyatva vyavahAra nahIM hotA, ataH ye guNa nahIM haiM, apitu uktivaicitrya mAtra haiN| sAbhiprAyatva rUpa paJcama praur3hi to apuSTArthatva doSa kA abhAva hai, anya guNa nhiiN| prasAda guraNa 'prasAda' kA artha hai-prasannatA / ataH jisa kAvya 1. kAvyaprakAza 246 udA. zlo., sa. u. / ( 74 ) Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ racanA ko par3hakara, sunakara tathA dekhakara citta prasanna ho jAtA hai, hRdayakalikA vikasita hotI hai, use 'prasAda guraNa' kahate haiM / sahajagrAhyatA hI isa guNa kI vizeSatA hai / 'jisa prakAra sUkhe IMdhana meM agni turanta vyApta hotI hai usI prakAra jo guNa citta meM turanta vyApta ho use 'prasAda' kahate haiM / yaha guNa samasta rasoM tathA racanA meM raha sakatA hai / ' kAvya guNoM kA racanA ke kSetra meM viziSTa mahattva hai, ataeva samasta lAkSaNika granthoM meM isa viSaya para viziSTa prakAza DAlA gayA hai / alaMkAra sAhitya ke kSetra meM alaMkAroM kA mahattvapUrNa sthAna hai / kAvyagata saundarya ko utkarSa kI zreNI meM pahu~cAne kA zreya alaMkAroM ko hI hai / AcAryoM ne 'saundaryamalaMkAraH ' aisA kahate hue ise kAvya kI AtmA kA sthAna dilAne kA athaka prayatna kiyA / vastutaH 'alaMkarotIti alaMkAra:' isa zAbdika vyutpatti ke AdhAra para jo alaMkRta kare, use alaMkAra kahate ( 75 ) Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| AcArya mammaTa ne alaMkAroM ko rasa ke poSaka tattva meM rUpa meM bhI svIkAra karate hue kahA hai-'alaMkAra, hAra Adi AbhUSaNoM ke samAna haiM, ve rasa ke upakAraka bhI haiM / 1 AcArya vizvanAtha ne bhI alaMkAra ke svarUpa kA pratipAdana karate hue kahA hai-'jisa prakAra aMgadAdi (keyUra) prAbhUSaNa zarIra ke liye zobhAtizaya ke janaka hote hue bhI AtmotkarSaka bhI hote haiM, usI prakAra upamAdi alaMkAra kAvya-zarIra ko alaMkRta karake, kAvya kI AtmA (rasa) meM utkarSa lAte haiM / 2 / Adhunika kAvyazAstrIya dRSTi se alaMkAra varNana kI sundara aura camatkArika paddhati hai / yadyapi alaMkAra saundarya ke utkarSaka haiM tathApi unakA mahattva rasa-dhvani guNa, rIti aura aucitya ke pazcAt hI AdaraNIya hai / alaMkAroM ke svarUpa evaM mAhAtmya ko prastuta karate hue kisI manISI ne ThIka hI kahA hai - 1. upakurvanti taM santaM ye'GgadvAreNa jAtucit / hArAdi vadalaGkArAste'nuprAsopamAdayaH / / 2. zabdArthayorasthirA ye dharmAH zobhAtizAyinaH / rasAdInupakurvanto'laGkArAste'GgAdivat / / ( 76 ) Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "alaMkAra kevala vAraNI kI sajAvaTa ke liye nahIM, ve bhAva kI abhivyakti ke vizeSa dvAra haiM / bhASA kI puSTi ke lie rAga kI pUrNatA ke liye Avazyaka upAdAna haiM, ve vANI ke AcAra-vyavahAra, rIti-nIti haiM, pRthak sthitiyoM ke pRthak svarUpa, bhinna avasthAnoM ke bhinna citra haiM / ve vANI ke hAsa, azru, svapna, pulaka, hAva-bhAva haiM / jahA~ bhASA kI jAlI kevala alaMkAroM ke caukhaTe meM phiTa karane ke lie bunI jAtI hai, vahA~ bhAvoM kI udAratA zabdoM kI kRpaNa jar3atA meM ba~dhakara senApati ke dAtA aura sUma kI taraha 'ikasAra' ho jAtI hai / " alaMkAroM ke bheda alaMkAra tIna prakAra ke hote haiM - 1. zabdAlaMkAra 2. arthAlaMkAra 3. ubhayAlaMkAra / 1. zabdAlaMkAra - zabdAlaMkAra zabda vizeSa ke dvArA apanA camatkAra prastuta karate haiM / zabda vizeSa ke parivartana se zabdAlaMkAra kA astitva prabhAvita hotA hai / zabdAlaMkAroM meM anuprAsa, yamaka, zleSa, vakrokti Adi vikhyAta haiM / 2. arthAlaMkAra - jo alaMkAra kAvya ke artha ke dvArA camatkAra saundarya utpanna karate haiM, ve arthAlaMkAra kahalAte ( 77 ) Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| arthAlaMkAroM meM zabda-parivartana hone para bhI artha meM antara nahIM AtA hai| arthAlaMkAroM meM upamA, rUpaka, parikara, bhrAntimAn, dIpaka, aprastuta prazaMsA, vibhAvanA, arthAntaranyAsa, atizayokti, vyatireka, apahanuti, pratIpa, saMdeha Adi prasiddha haiN| 3. ubhayAlaMkAra-jo alaMkAra zabda aura artha ke Azrita rahakara kAvya ko camatkRta karate haiM, unheM ubhayAlaMkAra kahate haiM / inheM mizritAlaMkAra bhI kahA jAtA hai / 'sAhityaratnamaJjUSA' kA vaiziSTaya saMskRta-sAhitya kI samRddhi meM mahattvapUrNa yogadAna karane vAlI yaha kAvyazAstrIya kRti sarasa, sarala tathA bodhagamya hai| anasulajhI, ulajhI huI zAstrIya-vArtAoM ko, lAkSaNika rahasyoM ko sarala evam sarasa svarUpa meM prastuta karanA-isa kRti kI anupama vizeSatA hai / svanAmadhanya vidvanmUrdhanya jainadharmadivAkara sAhityamanISI parama pUjya AcArya vijaya suzIla sUrIzvarajI ma. sA. eka saphala sAhityakAra haiM / satata lekhana-svAdhyAya Adi meM vyasta rahate hue ApazrI saMskRta, prAkRta, hindI, gujarAtI Adi samRddha bhASAoM meM sarasa evam saphala sAhitya-racanA karake vAGmaya kI zobhA bar3hAte haiN| ( 78 ) Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta sAhitya ke prati prAcAryazrI kI vizeSa abhiruci hai| ataeva lakSya tathA lakSaNa donoM prakAra kI sarasa racanAyeM ApakI saphala lekhanI se prasUta huI haiN| prastuta 'sAhityaratnamaJjUSA' ApakI lAkSaNika zailI kA sarala tathA bodhagamya grantha hai| granthakAra ne prastuta grantha ko pA~ca paricchedoM meM vibhakta kiyA hai-1. kathaM kavitvasamprAptiH ? 2. kaveH zikSA ca kIdRzI ? 3. kazca kAvyacamatkAraH ? 4. guNadoSAdayasya ke ? 5. kaveH kaH sampradAyaH ? ina pA~coM paricchedoM meM kramazaH 1. kavitva-zakti kAvya svarUpa, 2. chandojJAna sodAharaNa gaNa samajha sahita, 3. navarasa, rasAbhAsa, bhAvAbhAsa, dhvanikAvya kA saMkSipta sAragarbhita sodAharaNa varNana, 4. guNa, doSa, rIti tathA alaMkAra kA sodAharaNa sundara varNana, 5. kavi-sampradAya kA aitihAsika varNana evaM vibhAga tathA sAhitya meM pracalita aMkalekhanAdi paddhati kA sarasa pratipAdana huA hai| pratyeka pariccheda ke avasAna meM prAcAryazrI ne kavihRdaya kA sarasa paricaya dete hue sArAMza kathana kiyA hai; jisameM AcAryazrI kI sUtrAtmakasAragarbhita zailI ke ( 76 ) Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana hote haiM / anuSTup chanda meM anuprAsa kI camatkArika chaTA ke sAtha kAvyazAstrIya lAkSaNika viSaya ko parigariNata zloMkoM meM Abaddha karake Apane eka anUThA upakAra kiyA hai / mujhe vizvAsa hai ki ina sarasa zlokoM ko sahajatA se smaraNa karake sAhityika jijJAsu lAbhAnvita hoMge / AcAryazrI kI yaha kRti praur3ha kAvyazAstrIya adhyayana ke abhAva meM bhI zAstrIya maulika tattvoM ke abhyAsa hetu sArthaka siddha hogI / AcAryazrI vijaya suzIla sUrIzvarajI mahArAja svastha rahate hue cirakAla taka dharmapreraNA ke sAtha sAhityajagat kI sevA karate raheM - isI sadbhAvanA ke sAtha | sthala 10/30 cau. hA. borDa jodhapura [rAja. ] Asoja suda- 10 (vijayAdazamI) maMgalavAra dinAGka 10-10-86 ( lekhaka prAcArya zambhudayAla pANDeya [ vyAkaraNAcArya, sAhityaratna, zikSAzAstrI ] 80 ) Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhityaratnamaJjUSA Page #83 -------------------------------------------------------------------------- Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSayAnukramaNikA * krama viSaya + maGgalAcaraNam // prathamaH paricchedaH // * kAvyasya mahattvam * * prathamaH paricchedasya sArAMza: * // dvitIyaH paricchedaH // "kaveH kIdRzI zikSA ?" chandolakSaNam akSaravicAraH mAtrAH yatiH yatibhaGgaH caraNam gatiH tukaH laghu-guruvaNauM gurulakSaNaM yathA Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kama viSaya garaNavicAraH gaNasUtram garaNasthApanA garagasUcakacakram chandasAM bhedaH chandamAtrAgaNanavidhiH chandasAM bhedA: yantram * anuSTup chandaH * * ekAdazavarNAtmakAni chandAMsi * (1) indravajrA chandaH (2) upendravajA vRttam (3) upajAtivRttam zAlinI chandaH rathoddhatA chandaH dodhakavRttam svAgatA chandA * dvAdazAkSaravRttAni * vaMzasthavRttam indravaMzA chandaH pramitAkSarA vRttam drutavilambitaM vRttam toTakavRttam kusumavicitrA chandaH jalodgati chandaH bhujaGgaprayAtaM vRttam ( 84 ) Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama viSaya * trayodazAkSaravRttAni praharSiNIyaMvRttam mattamayUravRttam OM caturdazAkSaravRttam vasantatilakA * paJcadazAkSaravRttam mAlinI * SoDazAkSaravRttam * paJcacAmaram * saptadazAkSaravRttAni zikhariNIvRttam pRthvIvRttam mandAkrAntAvRttam hariNIvRttam * praSTAdazAkSaravRttam citralekhA zArdUlavikrIDitaM vRttam * ekaviMzatyakSaravRttam sragdharAvRttam * viSamacchandAMsi puSpitAgrAvRttam sundarIvRttam udgatAvRttam * dvAviMzatyakSaravRttam bhadrakavRttam ( 85 ) pRSTha 54 55 56 57 57 58 60 61 62 63 64 66 67 66 66 70 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama 73 74 77 viSaya * trayoviMzatyakSaravRttam * azvalalitaM vRttam mattAkoDaM vRttam * caturviMzatyakSaraM vRttam * tanvIvRttam paJcaviMzatyakSaraM vRttam * krauJcapadAvRttam * SaDviMzatyakSaraM vRttam * bhujaGgavijRmbhitaM vRttam * daNDakavRttAni * caNDavRttiprayAto nAma daNDakaH pracitakadaNDakaH kusumastabakaM daNDakam mattamAtaGgalIlAkaraH daNDakaH anaGgazekharadaNDakaH siMhavikrAntadaNDakaH prazokamaJjarIdaNDaka: * gaNa devatAdinAM yantram * * dvitIyaparicchedasya sArAMza * // atha tRtIyaH paricchedaH // rasasvarUpam rasabhedAH (1) zRGgAraH (2) hAsyaH (3) karuNaH VISU m MMK WW0 ( 86 ) Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama viSaya 126 144 (4) raudraH (5) vIraH (6) bhayAnakaH (7) vIbhatsaH (8) adbhutaH (6) zAntaH OM vyaGgayArtharUpadhvanikAvyabhedAH * dhvanikAvyam * tRtIyaparicchedasya sArAMza: * ||ath caturthaH paricchedaH // "guNa-doSAdayazca ke" ? / / doSanirUpaNam // // rItinirUpaNam // // alaGkAranirUpaNam / / zabdAlaGkArAH arthAlaGkArAH / / dRzya-zravyakAvyanirUpaNam / / * mahAkAvyam 2 * khaNDakAvyam * * koza: * * gadyalakSaNam 6 ka AkhyAyikA * * caturthaparicchedasya sArAMzaH * ( 87 ) 0 184 213 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya 217 224 230 236 238 // atha paJcamaH paricchedaH // alaGkAra-sampradAyaH rIti-sampradAyaH dhvani-sampradAyaH vakrokti-sampradAyaH aucitya-sampradAyaH niraGakuzAH kavayaH * kavisamayaH * * paJcamaparicchedasya sArAMza: * // tatsamAptau ca samApteyaM sAhityaratnamaJjUSA / / // zrIrastu // zubhaM bhavatu // 236 255 260 ( 88 ) Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAsanasamATa parama pUjya AcArya mahArAjAdhirAja zrImad vijaya sAhityasamA parama pUjya AcAryadeveza-zrImadavijaya dharmaprabhAvaLa parama pUjya AcAryapravara zrImavijaya nemisUrIzvarajImahArAja sAheba lAvaNyasarIdharajI mahArAjasA. dakSasUrIdharajI mahArAja sA. dhamalAma mapUjya AcArya sAkAra parama pUja pAyama pravacanakA jainadhana bhagavatazrImAna zrInilottamA vijayasa suzIlasarI 'mahArAjasA. narAdharajImahAya mavijayajI ma yogaza ATa yaza ATapAlotAnA Page #91 -------------------------------------------------------------------------- Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 00000000000 DUR jIrAvala tIrthamaNDana zrI pArzvanAtha prabhu Page #93 -------------------------------------------------------------------------- Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HTTHULILSAR HTTRIBULALLANTRATERIHSHIK THIMIRRITAITHILI zAsanaprabhAvaka (sva.) parama pUjya prAcAryadeva zrImad vijaya vikAzacandra sUrIzvarajI ma. sA. Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna kesarI (sva.) parama pUjya prAcAryadeva zrImad vijaya manohara sUrIzvarajo ma. sA. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phaphaphaphaphaphapha phra OM hrIM zrIM namaH phra // varttamAnazAsanAdhipati zrImahAvIrasvAmine namaH // anantalabdhinidhAna- zrI gautamasvAmine namaH 11 11 11 zAsanasamrAT - zrInemisUrIzvara paramagurave namaH " // sAhityasamrAT - zrIlAvaNyasUrIzvarapragurave namaH 11 Fen Fen Fen Fen 55555555555555555555555555566556Wan Wan sAhityaratnamaJjUSA ******* phaphaphaphaphaphaphaphaphapha 5 maGgalAcaraNam phra sarvajJaM zrImahAvIraM, jinendraM jagadIzvaram / natvA surendrapUjyaM vai kAmadaM mokSadaM varam / / 1 / / jinoditazrutajJAnaM, zrutadevIM sarasvatIm / samyagjJAnapradaM nityaM, stutvA ca haMsavAhinIm // 2 // smRtvA zrInemisUrIzaM, samrAjaM jinazAsane / sutIrthoddhArakaM khyAtaM, supUjyaM brahmacAriNam / / 3 / / pUjyaM lAvaNyasUrIzaM, kAvya - zAstravizAradam / kavi sAhityasamrAjaM, vyAkRtau ca vRhaspatim // 4 // tathA zrIdakSasUrIzaM, zAstravizAradaM gurum / vyAkaraNe suratnaM vai kavidivAkaraM varam // 5 // " sAhityAkara" sugranthe - bhyaH samuddhRtya vai mudA / deva-gurukRpAdRSTyA, suzIlasUrigA mayA / / 6 / bodhArthaM bAlajIvAnAM ziSyA'bhyarthanayA zubhA / sAhityaratnamaJjUSA, saMkSepAcca nirUpyate / / 7 / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // prathamaH paricchedaH // anAdyanantakAlInasaMsAre sAMsArikajIvAnAM niratizayAnandaupayikamanekAnekasAMsArikacintAkrAntahRdayAnAmapi, anyAnapekSAnandajanaka - manovinodasampAdakaM kAvyameva / tallakSaNaM 'vAkyaM rasAtmakaM kAvyam' iti / ___* kAvyasya mahattvam OM vizve suprasiddhasAhityazAstre 'kAvyasya mahattvaM' vizeSarUpeNa pratipAditamasti / yathA sAhityasaGgItakalAvihInaH, sAkSAt pazuH pucchaviSAraNahInaH / tRNaM na khAdannapi jIvamAna stadbhAgadheyaM paramaM pazUnAm // 1 // yasya jIvane sAhityasudhAyAH prayAteH kalakalAyamAno na pravahitaH, tasya jIvanaM tu pazuvat nIrasameveti bhAvaH / anyacca kAvyaphalaM kAvyamarmajJAH yathA vakSyante caturvargaphalaprAptikAraNaM alpadhiyAnAM kRte'pi, kAvyAdeva saMjAyate / sAhityaratnamaJjUSA-2 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyazAstravinodena , kAlo gacchati dhImatAm / vyasanena ca mUrkhAraNAM, nidrayA kalahena vA // 1 // kAvyaprakAzakAreNa proktaM yatkAvyaM yazase'rthakRte vyavahAravide zivetarakSataye / sadyaHparinirvRttaye kAntAsammitatayopadezayuje // 1 // * kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUrIzvarairapi svaviracitakAvyAnuzAsane prokta yat "kAvyamAnandAya yazase kAntAtulyatayopadezAya ca // 1 // 3 // iti / kAvyasyopAdeyatvaM zrIagnipurANe'pi ukta yathAnaratvaM durlabhaM loke, vidyA tatra sudurlabhAH / kavitvaM durlabhaM tatra, zaktistatra sudurlabhAH // 1 // viSNupurANe'pi kathitam "trivargasAdhanaM kAvyam" kAvyAlApAzca ye kecid, gItakAnyakhilAni ca / zabdamUttidharazcaite, viSNoraMzA mhaatmnH||1|| sAhityaratnamaJjUSA-3 . Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaH khalu zrImammaTAcAryo granthArambhe eva khyApayati"sakalaprayojanamaulibhUtaM rasAsvAdanamudbhUtaM vedyAntaramAnandam / " vigalita atredaM subhASitamapi - saMsAraviSavRkSasya dva e phale subhASitarasAsvAdaH, saMgamaH sajjanaiH saha // 1 // mRtopame / " kAvyaM hi paramAnandasandohajanakatayA sukhAdeSa sukumArabuddhInAmapi punaH kAvyAdeva / dharmArthakAmamokSaphala pradAyakaM svarUpaM kAvyameva / ataH kAvyarahasyavijJAnAya ca keSAM sahRdayAnAM notkaNThate cetaH / kAvyopayogitvaM samuddhRtya sAhityakAvyagranthakoSebhyaH saMkSepAnnirUpyate jijJAsUnAM kRte / tatra kathaM kavitvasaMprAptiH ? kaveH kIdRzI zikSA ? kazva kAvye camatkAra : ?, guNa-doSAdayo'pi kathaM cakre ? tathA kaveH ko'sti sampradAyaH ? ityAdayo jijJAsUnAM jijJAsA prayojikAH / tAzcemAranukrameNa kathyante'tra hi / zratha 'kathaM kavitvasamprAptiH ?' ityucyatezAstrAgameSu kavitvasaMprApteH ye hetavazcAkhyAtA: sAhityaratnamaJjuSA -4 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teSvAdyaH devatArAdhanajanyatvena vA sAdhanamantratantropAsanAbhiH samutpannaH ? yat-hetuzca yena kavitvasamprAptirbhavati / so hi divyaprayatnotpannaH prayatnaH prathamaH / dvitIyo hi bhavabhavAntarapUrvasaMskArajanyaH [janmAntarasaMskArajanyaH] kavitvahetuH / tRtIyazca aihikaprayatnotpannaH [laukikaprayatnalabhyaH] kavitvahetuH / tatra hi, divyasAdhanA-mantra-tantrAdibhiH upalabhyA kavitvasaMprAptiH / mantrANAM bIjamantrAdijApAdibhirvA, yathA-"aiM" prbhRtiH| bIjamantrAdijApena niyatAvadhisamaye tapa-japAdividhinA sAdhayitu sAdhako aharnizaM tapyati dhyAyati vA tanmayopAsanAM karoti / tenAvirbhatA siddhi jAyate / yathA-(1) "aiM' kArAbhidhamantrajApena kavitvAvAptiH nyAyavizArada-nyAyAcAryazrImadyazovijayavAcakavarANAm / tathA ca teSAmeva sUkta prokta zrImahAvIrastavAparanAmakhaNDanakhaNDakhAdye / "aiM" kArajApavaramApya kavitvavittva vAJchAsuradrumupagaGgamabhaGgaraGgam / sUkta vikAsikusumaistavavIrazambho rambhojayozcaraNayorvitanomi pUjAm // 1 // (2) paramAhatopAsaka zrIkumArapAlabhUpAlapratibodhaka sAhityaratnamaJjUSA-5 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalikAlasarvajJa - zrIhemacandrasUrIzvarANAmapi vAgdevatAprasAdAsIt / tad vRttaM yathA tasmin kAle tasmin samaye ekadA kila 'zrIsomacandramunirAjaH' [zrIhemacandrasUrIzvaraH]. saJjAtaH / so'pi zrIvAgdevatArAdhanAbhilASaH svagurvAjJayA zrIbhAratadeze suprasiddhazrIkAzmIrapradezAn prati prasthitaH, zrIsarasvatImantraM smaratastasya mArge eva saMmilitA bhagavatI bhAratI, evamuktavatI shriisrsvtiidevii| kAzmIrAnmAsma yAsIstvaM vatsa ! mattoSahetave / tvadbhaktipraNidhAnAbhyAM prItAsmyatrApi samprati // 1 // siddhasArasvato bhUyAH, prasAdena mamAdhunA / ityudaurya tiro'dhatta devI vidyudiva kSaNAt // 2 // (3) zrIAmanapatipratibodhaka - siddhasArasvatAcArya zrIbappabhaTTisUrIzvarANAmapi mantrArAdhanajanyazrIvAgdevIsarasvatIprasAdavarNanamAsIt / yathA zrIprabhAvakacaritragranthe proktam yogyatAtizayaM cAsya, jJAtvA sadguravastataH / sArasvataM mahAmantraM, tatrasthAstasya te daduH // 32 // sAhityaratnamaJjUSA-6 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parAvartayatastasya, nizIthe taM sarasvatI / svargaGgAsrotasi snAtya-nAvRttAsIdraho bhuvi // 33 // tanmantra-jApamAhAtmyAt, tadrUpA sA samAyayau / ISad dRSTvA ca tAM vaktraM, parAvarttayati sma saH // 34 // svaM rUpaM vismarantIva, prAha vatsa ! kathaM mukham / vivartase bhavanmantra-jApAt tuSTAhamAgatA // 35 // varaM vRNviti tat prokto, bappabhaTTiruvAca ca / mAtarvisadRzaM rUpaM, kathaM vIkSye tavedRzam // 36 // svAM tanu pazya nirvastrA-mityukta svaM dadarza saa| aho nibiDametasya, brahmavratamiti sphuTam // 37 // uccaizca mantramAhAtmyaM, yenA'haM gatacetanA / dhyAyantI dRDhatoSeNa, tvat puraH samupasthitA // 38 // vare'pi nispRhe tvatra, dRDhaM citraatirektH| gatyA''gatyo mamAsvecchA, tvadIyA nivato bhava // 39 // tathA ca taiH zrIbappabhaTTisUrIzvarairapi anubhUtasiddhasArasvatastavAbhidhaM viracitaM 'zrIsarasvatIstotram / yat hi mahAprabhAvakaM trayodazazlokAtmakasaGkhyakaM zrIsarasvate: prasAdaprayojakaM pravartate iti / sAhityaratnamaJjUSA-7 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) evaM tArkikaziromaNi-jainAcArya-zrIsiddhasenadivAkaramahArAjagurudevAnAM zrIvRddhavAdInAmapi vAgdevIprasAdaH prasiddhaH / tad zAstreSvapi zrUyate / sa caivam-vRddhAvasthAyAM gRhItadIkSo zrImukundAbhidhAno munirAjaH (aparanAma zrIvRddhavAdI) zrutapAThamahAghoSaiH vyomaM pratidhvanayan sopahAsaM kenacid yuvamuninA proktaH "kimevaM tvaM muzalaM praphullayiSyasi ?" iti zrutvA svopahAsaM vRddhamunirAjaH svacetasi acintayat / 'dhika mAM vidyAvihInaM, mAmadhikRtyaivopahasati lokaH,' tadahaM dhra vameva vAgdevIM zrIsarasvatImArAdhayiSyAmIti nizcitya manasi ArAdhayAmAsa vAgdevIM ekaviMzatidinaparyantopavAsasAdhanA - mantrajApAdikriyAbhiH vRddhamunirAjasya kaThorasAdhanAM dRSTvA, vAgdevI prasannA jaataa| sA uvAcasamuttiSTha prasannAsmi, pUryantAM te manorathAH / skhalanA na tavecchAstu, tad vidhehi nije hitam // 1 // tataH samutthAya kRtapAraNakaH vRddhamunirAjaH samAnAyya kasyacit gRhasthasya gRhAt muzalaJcaivamavocatasmAdRzA api yadA, bhArati ! tvat prasAdataH / bhaveyurvAdinaH prAjJA, muzalaM puSyatAM tataH // 1 // ityuktvA prAsukairnIraiH, siSe ca muzalaM muniH / sadyaH pallavitaM puSpai-ryuktaM tArairyathA nabhaH // 2 // sAhityaratnamaJjUSA-8 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itthaM divyaprayatnaiH kavitvasaMprAptirbhavati / ityAdayo dRSTAntAH jainazAstragranthe mantrAmnAyAdikaM gurUpAsanataH prApyam / ( 5 ) jainetaragranthe'pi kavikAlidAsasyApi kAlikAdevIprasAdasamupalabdhaH kavitvazaktiH samudbhUtA iti suprasiddhaH / evaM baddhaH kavikAlidAsasadRzAH sveSTadevatAprasAdasamupalabdhAH kavayaH saMjAtAH prasiddhatamAH / ataH kavitvasaMprApteH tridhAprakArAH itivRttavRttAnteSu varNitAH santi / teSu mantrAmnAyAdikaM vAgdevIprasAdataH vA gurUpAsanataH prApyamidaM prathamaM divyaprayatnopalabhyamiti / (2) dvitIyaH prakAraH varNyate zAstreSu yat janmAntarasaMskArajanyatayA kavitvazaktaH saMprAptirapi jAyate / sA ca pUrvajanmani samArAdhitasamyagjJAnAnAM jJAnAvaraNIyAdikarmaNAM kSayopazamakarmAbhyAM samutpadyate / yathA - suprasiddhajainAcArya zrIprArya rakSitasUrIzvarANAM bAlyAvasthAyAM vedopaniSatpAriNA dezonadazapUrvaparyantazrutAdhyayanasamarthAH dhIH pUrvajanmasaMskArajanyaivAsIt / anyacca zrIzaMkaramizrAbhidhakaverapi yacchra yate tatra pUrvajanmasaMskAra eva heturavasIyate / tathAhi - vaizeSikasUtrasyo sAhityaratnamaJjUSA - 9 w Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paskArAdigranthaviracitena zrIzaMkaramizreNa bAlyAvasthAyAM rAjasabhAyAM "sahasrazIrSA puruSaH sahasrAkSaH sahasrapAt" iti vedasUktasya samasyA svatIkSNabuddhipratibhAvaibhavena pUritA eva / yathA calitazcakitacchannaH, prayANe tava bhUpate ! / sahasrazIrSA puruSaH, sahasrAkSaH sahasrapAt // 1 // etacca samasyApUtti samyak zrutvA, santuSTena nRpeNa bhUridAnaM dattvA kathitaM yat-"aho ! bAlye'pyasya etAdRzI pratibhA vartate ? zrutvA tadA UnapaJcavarSavayaskena zaGkaramizreNa kathitam bAlo'haM jagadAnanda !, na me bAlA srsvtii| apUrNe paJcame varSe, varNayAmi jagattrayam // 1 // prAgjanmasaMskArAt evaM zakyate, nAnyathA / (3) tRtIyA hi laukikaprayatnalabhyA kavitvazaktiH / sA'pi vyAkaraNa-kAvya-koza-chandaHzAstrapramukhAbhyAsaiH sAdhyA / tatrAdhikArINAM triprakArAH santi / tathAhialpaprayatnabodhyaH, kRcchrabodhyaH, kRcchatarabodhyazceti / teSu sAhityaratnamaJjUSA-10 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yasya sAkSarasya buddhi-pratibhA zreSThA, kAvyasya rucirapi uttamA balIyasI tathA gurovinayo garIyAn sa prathamo'dhikArI kathyate / sa hi alpaprayatnena padapAdapUrtItyAdinA kAvyAni saMbhUyate / * tatra pAdapUttiH yathA mahAmahopAdhyAya-zrImeghavijayagaNivarANAM zrImeghadUtasyAnukRti vidhAya samasyApUttilekhanaM kRtam / yathA svasti zrImadbhuvanadinakRvIratIrthAbhinetuH , prApyAdezaM tapagaraNapatermeghanAmA vineyaH / jyeSThasthityAM puramanusarannavyaraGga sasarja , snigdhacchAyAtaruSu vasati rAmagiryAzrameSu // 1 // anyacca-suprasiddha - jainAcAryazrImAnatuGgasUrIzvaraiH viracitasya zrIbhaktAmarastotrasya "bhaktAmarapraNatamaulimaNiprabhANA" miti padyasya pAdyapadamAdAya kenacid munivareNa pUrtiH kRtAH / tad padyamAhabhaktAmarapraNatamaulimariNaprabhAraNA muddIpakaM jina ! padAmbujayAmalante / stoSye mudAhamanizaM kila mArudeva ! duSTASTakarmaripumaNDalabhit sudhIra ! // 1 // sAhityaratnamaJjUSA-11 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA - " zriyaH kuruNAmadhipasya pAlinImitipadyasya " zrAdyapadamAdAya mAghanAmnA kavinA pUrtiH kRtA, "zriyaH patiH zrImatizAsitu" mityAdi / kAvyapaTUnAM kRcchrabodhyaH dvitIyaH - sa hi kavikAlidAsAdikRtakAvyAdiprabandhAnAmavalokanodbhavacittAnandaH sahanivAsI kAvyasya racanAyai vAkyArthazUnyamapi kAvyasya saMyojanaM karoti, tathA chAyAdikamAdAya kAvyakarttA eva / tatra vAkyArthazUnyamapi kAvyaM yathA hi * 1 vimalakAntanitAnta nizAnta ke prakRticAruvidAruNasAruNe / bhavavane'navane ghananUtane , sarasamAraramAramitAnane // 1 // tathA chAyAmAdAya kAvyaM yathA kalamarAlavihaGgamavAhanA, praNatabhUmiruhAmRtasAriNI sitadukUlavibhUSaraNalepanA / , pravaradehavibhAbharadhAriNI // 1 // iti siddhasArasvatAcArya - zrIbappabhaTTisUriviracitaH anubhUtasiddha sArasvatastavasya zlokachAyAmAdAya zrIsarasvatI - stotrarUpA matkRtiryathA sAhityaratnamaJjUSA - 12 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubhapriyazvetamarAlavAhinI , mRNAlatantUpamavastrazAlinI / tuSArakundendusamAnazobhanA , stutyA sadA tuSyatu bhavyabhAratI // 1 // * kRcchatarabodhyaH tRtIyaH-so'pi atiprayatnena padaparAvAdinA camatkRtihInakAvyakArakaH / yathA bhojaprabandhe kathitamAha-zrIbhojarAjaprArthanAkRte caturbhidvijairatiprayAsena padadvayaM viracitam / taccaivam bhojanaM dehi rAjendra ! , ghRta-sUpasamanvitam / iti zlokArddha kavikAlidAsena pUritam / yathA mAhiSaM ca zaraccandrikAdhavalaM dadhi / padaparAvRtyA'pi yathA AdimaM pRthivInAtha-mAdimaM niSparigraham / AdimaM tIrthanAthaM ca, RSabhaH svAminaM stumaH // 3 // [iti sakalArhatcaityavandane proktam ] prathamaM pRthivIpAlaM, prathamaM niravagraham / prathamaM tIrthanAthaM vai, zrIRSabhaM jinaM numaH // 1 // camatkRtihInaM yathA nizAyAM zobhate candraH, tArAgaraNAdi saMvRtaH / vinAzana timiraughaM vai, vitanvan candrarazmikam // 1 // kavitvasaMprAptiriti viSaye alpaprayatnabodhyaH, kRcchabodhyaH, kRcchatarabodhyazceti trividho'dhikArI jJAtavyAH / sAhityaratnamaJjUSA-13 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yastu sarvadA zabdazAstramAtrodghoSaraNAdinA, tathAbhUtAdihetuhetvAbhAsAdirUpatarkazAstrasamadhyayanena vA vinaSTakavanazaktiH sAhityanindA zravaNena cA'pi vipralabdhaH, so'trAsAdhyatvenAnadhikArI jJeyAH // * prathamaparicchedasya sArAMza: komale kAvyasaMsAre, kavitvaM kIdRzaM matam / suzIlasUriNA proktaM, ramyaM saMskRtabhASayA // 1 // kavitvaM durlabhaM loke, tatrApi tatrApi rasasiddhatA / rasasiddhakavInAJca bhedA: zAstreSu darzitAH // 2 // siddhasArasvataH kazcid, janmasaMskArato'pi vA / yatnAllabhyA ca zaktiH syAt, kAvyakozapurassarA // 3 // yatnalabhyA ca yA zakti-statra santyadhikAriNaH / alpakRcchau ca bodhanyau, punaH kRcchataro mataH // 4 // kRcchatarAt kRcchaH zreSThaH evaM vidyAt samAsena, kRcchAccAlpabodhyakaH / kavitvaprApti sUcanA / / 5 / / saralaissarasaiH zabdaH - rathairbhAvaizva saGgataH / prathamo'yaM paricchedo, mayA prItyA prapUritam // 6 // sAhityaratnamaJjUSA-14 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iti-zrIzAsanasamrATa - sUricakracakravatti-tapogacchAdhi - pati-bhAratIyabhavyavibhUti - mahAprabhAvazAli-akhaNDabrahmatejomUtti-zrIkadambagiripramukhAnekaprAcInatIrthoddhAraka-zrIvalabhIpuranarezAdyanekanRpapratibodhaka - cirantanayugapradhAnakalpa-vacanasiddha-sarvatantrasvatantra-prAtaHsmaraNIya-paramopakAri-paramapUjyAcAryamahArAjAdhirAja zrImadvijayanemisUrIzvarANAM divyapaTTAlaMkAra-sAhityasamrAT-vyAkaraNavAcaspati-zAstravizAradakaviratna - sAdhikasaptalakSAdhikazlokapramANanUtanasaMskRta - sAhityasarjaka-paramazAsanaprabhAvaka-bAlabrahmacAri-paramapUjyAcAryapravara zrImadvijayalAvaNyasUrIzvarANAM pradhAnapaTTadharadharmaprabhAvaka - zAstravizArada - kavidivAkara-vyAkaraNaratnasyAdyantaratnAkarAdyanekagranthakAraka-bAlabrahmacAri-paramapUjyAcAryavarya zrImadvijayadakSasUrivarANAM paTTadhara-jainadharmadivAkarazAstravizArada-sAhityaratna-kavibhUSaNa-bAlabrahmacAri zrImadvijayasuzIlasUri sandRbdhAyAM sAhityaratnamaJjUSAyAM prathamaH paricchedaH // sAhityaratatamanyUSA-25 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // atha dvitIyaH paricchedaH // kavitvasaMprAptiriti pUrva kathitA eva / tadanu tatra "kaveH kIdRzI zikSA ?" iti jijJAsAyAM prokta yat "samupalabdhavilakSaNarasayuktakAvyagiraH kavayituH zikSA kathyate / " ataH kAvyeSu sAhityazikSAyAM kavitvadhAraNAzikSAyAM prathamataH chandojJAnamAvazyakamiti / chandolakSaNamAha .. yatra racanAyAmakSarANAM mAtrANAM yatInAM ca vizeSaniyamo bhaved tatra 'chandaH' jAyate / akSaravicAraH chandazAstre arddhamAtrikakAraNena vyaJjanAnAM pRthagaNanA nAsti, kintu svarANAM saMkhyA eva akSarANAM saMkhyA manyate / svayaM rAjante zobhante iti svarAH / vyajyate prakaTIkriyate'rtho'neneti vyaJjanamiti / sAhityaratnamaJjUSA-16 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtrA "akSispandanapramANakaH kaalvishessH| kazcidapi varNoccAraNe yad samayo lagati sa 'mAtrA' kathyate / 'a, i, u, R, lu' iti hrasvasvaraH / evaM ete svaravantaH vyaJjanAH api ekamAtrika: kathyate / zeSadIrghasvarAstathA dIrghasvaravanto vyaJjanAH, evaM guruvarNaH sarve'pi dvimAtrikA ucyante / yatiH kazcidapi chandasya paThanakAle tasya pratyekacaraNasyAnte, athavA madhyabhAge, ekasthale vA adhikasthale'pi yad vizrAmaH (virAmaH) tat 'yatiH' kathyate / yatibhaGgaH niyamasya binA yad kazcid padasya madhye yatiH (virAmaH) karaNAd 'yatibhaGgaH' bhavati / tasmAd na kevalaM chandagatau hi bhaGgaH, kintu tasyArthaH hRdayaMgamakaraNe'pi kaThinatA lagati eva / kvacidapi yatibhaGgakAraNAd arthasyA'nartho'pi hi jAyate / ataH yatibhaGgasya chandeSu mahattvapUrNa sthAnamasti / caraNam sAdhAraNataH ekasmin chande catvAraH paGktayo bhavanti / sAhitya-2 sAhityaratnamaJjUSA-17 / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chandasyaikApaMktiH chandazAstreSu chandasya 'padaM' 'pAdaM' athavA 'caraNaM' kathyate / gatiH-chandasya yad layastad 'gatiH' kathyate / pratyekachandasya svalayo vartate / tasya dvArA chandasya paThane sati madhuratA Agacchati / tukaH-chandAnAM caraNeSu pAdeSu svasamAna yad dhvaniH tadeva 'tukaH' kthyte| dagvAkSaraH-mukhyatayA "jha ha ra bha pa' ityakSarANi 'dagdhAkSarAriNa' kathyante / atyantA'zubhakAraNAt chandazAstre Adau ete vajitAstathApi yAni dagdhAkSarANi yad devavAcItyAdayo bhaved tAnyazubho nA'bhavat / guruvarNakAraNAd ete sarve'pi nirdoSA bhavanti / laghu-guruvaraNau___ ekamAtriko varNaH 'laghuH (hrasvaH)' kathyate / dvimAtriko varNaH 'guruH (dIrghaH)' kathyate / tathA dvimAtrikAnusvAraH, evaM visargAkSaravAn varNastathA'kSarAd saMyuktAkSarAcca pUrvAkSaro'pi 'guruH' manyate / caraNasyAntimAkSarazcApi AvazyakatAnusAreNa laghuH athavA sAhityaratnamaJjUSA-18 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gururapi kathyate / chandazca mAtrA'kSarasya bhedena dvidhA bhavati / hrasvasvarasyaikamAtrA tathA gurusvarasyaiva mAtrAdvayaM varttate / gurulakSaNaM yathA saMyuktAdyaM dIrghaM, sAnusvAraM visargasaMmizram / vijJeyamakSaraM guru pAdAntasthaM vikalpena // 1 // garaNa - vicAra: trayANAM varNAnAM vRndaM tad 'garaNaH' kathyate / tasya dvidhA - dviprakAro varttate / varNagaraNastathA mAtrAgaNaH / mAtrANAM gaNanA laghvakSarANAM ekAt tathA gurvakSarANAM (dIrghAkSarANAM ) dvAbhyAmakathayat / varNagaraNastu triSvakSareSu baddhaH guru-laghoH nizcita kramasya kathayati / garaNasUtram gaNasvarUpANAM smaraNArthametad sUtramAha - " ya-mA-tA-rAja-bhAna-sa-lagA / " etasmin sUtre pUrvASTAkSarAH gaNAnAM sUcakAH / navamAkSaraH laghusaMketastathA dazamAkSaro'pi gurusaMketa eva / yadi kazcidapi garaNasya svarUpaM jJeyArthaM sahitenAgrimasyAkSaradvayasaMmilane tasyAkSarasya saMti jJAtavyam / sAhityaratnamaJjUSA - 19 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathA-'magaraNaH' tadsvarUpajJeyArthaM 'maa-taa-raa'| sss pUrvarUpAd 'yagaNa, magaraNa, tagaNa, ragaNa, jagaNa, bhagaNa, nagaNa, sagaraNa' ityaSTanAmAni santi / tathA laghuH guruzca saMmilya dazaitAni jJAtavyAH / mAtrAchandabhinnAnAmanyeSAM chandasAM saukaryAya gaNavargaH samupadiSTaH ziSTajanaiH / gnnshcaassttdhaa| tadyathA-magaNa, nagaNa, bhagaNa, yagaNa, jagaNa, ragaNa, sagaNa, tagaNabhedAt / teSAM svarUpaM darzayati anenazlokenamastrigurustrilaghuzca nakAro , bhAdiguruH punarAdilaghuryaH / jo gurumadhyagato ralamadhyaH, so'ntaguruH kathito'ntalaghustaH // 1 // anyacca AdimadhyAvasAneSu, bhajasA yAnti gauravam / yaratA lAghavaM yAnti, manau tu gurulAghavam // 2 // varNatrayasamudayo 'grnnH'| tatra yasmin gaNe trayo'pi varNA guravaH santi, so 'magaraNaH' manyate / yatra trayo varNAH laghavaH santi, so 'nagaraNaH' gaNyate / yatra prathamo varNaH sAhityaratnamaJjUSA-20 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guruH tathA zeSau dvau laghu staH, so 'bhagaraNaH' bhaNyate / yatra Adyo varNaH laghuH tathA zeSau dvau gurU staH, so 'yagaraNaH' kathyate / yatra madhyamo gururagrimAntimau laghu staH, so 'jagaNaH' manyate / yatra madhyamo laghuH tathA prathama-tRtIyau gurU staH, so 'ragaNaH' gnnyte| yatra prathama-dvitIyau laghU tRtIyazca guruH, saH 'sagaraNaH' kathyate / yatrAntimo laghuvarNaH tathA zeSaprathama-dvitIyau guruvarNaH, sa 'tagaraNaH' manyate iti / atra rekhArUpadarzako'yaM zloka:vakrarekhA (5) gurozcihna, saralA ca (1) laghostathA / gurureko gakArastu , lakAro laghurekakaH // 1 // // gaNasthApanA // (1) magaNaH sss (5) jagaNaH / / tse tshe (2) nagaNaH // (3) bhagaNaH // (6) ragaNaH I (7) sagaNaH // (8) tagaNaH / (4) yagaNaH / sAhityaratnamaJjUSA-21 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kra. saM. 1 4 7 8 6 10 nAma magaNa nagaNa bhagaNa yagaNa jagaNa ragaNa sagaNa tagaNa laghu guru laghusaMjJA | lakSaraNam triguru trilaghu prAdiguru Adilaghu madhyaguru madhyalaghu antaguru antalaghu ma na bha ya ja ra sa ta la ga * gaNasUcakacakram cihnam SSS = 15 SII ISS ISI SIS 115 SSI 1 S mAtrA 6 3 4 5 4 5. 4 5 1 varNa rUpam mAtArA nasala mAnasa yamAtA jabhAna rAjabhA salagA tArAja a nA zubhAzubham zubha zubha zubha zubha azubha azubha azubha azubha udAharaNam zrIdevI sumati Izvara ahiMsA sudharma candramA janatA Aditya Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * chandasAM bhedaH OM chandasAM bhedo dvidhA bhavati / mAtriko vaNikazceti / tatra mAtrika-mAtrAchandasi mAtrANAM saMkhyA nizcitameva vrtte| tathA vaNikachandasi varNAnAm akSarANAM saMkhyA nizcitameva varttate / vaNikachandasaH saMskRte vaNikavRttamapi kathyate / mAtrika-vaNikadvayorapi chandasoH punaH sama-viSamapadAnAM sambandhAd vidhA tridhA bhedAH bhavanti / tathAhi(1) mAtrikasamachandaH, (2) mAtrikArddhasamachandaH, (3) mAtrikaviSamachandazca / tathaivam (4) vaNikasamachandaH, (5) varNikArddhasamachandaH, (6) varNikaviSamachandazcApi / (1) mAtrikasamachandaH-yasya chandasazcaturSu caraNeSu mAtrANAM saMkhyA samAnA bhavati, saH 'mAtrikasamachandaH' kathyate / yathA-caupAI, harigItikA pramukhAH / (2) mAtrikAddhasamachandaH-yasya chandasaH prathamatRtIyayozcaraNayoH tathA dvitIya-caturthayozcaraNayoH mAtrANAM saMkhyA samAnaM bhavati, saH 'mAtrikAddhasamachandaH' kathyate / ythaa-dohaadyH| sAhityaratnamaJjUSA-23 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) mAtrikaviSama chandaH - yasya chandasazcaturSu caraNeSu mAtrA bhinnA:- bhinnAH varttate, tasmAd na samachandaH na viSamachandaH sa eva ' mAtrikaviSamachandaH' kathyate / tathA cattvArAdhikacaraNavantachandasAmapi mAtrikaviSama chandaH kathyate yathA - AryA, kuNDaliyA, chappayetyAdayaH / eva / (4) variMga kasamachanda: - yasya chandasazcaturSu caraNeSu varNAnAM saMkhyA samAnA bhavati, sa ' vaNikasamachandaH ' kathyate / yathA - indravajrA, upendravajrA, vaMzasthazcetyAdayaH / chandasaH prathama (5) variMNakArddha samachandaH -yasya tRtIyayozcaraNayoH tathA dvitIyacaturthayozcaraNayoH varNAnAM saMkhyA samAnA bhavati, sa ' variMga kArddhasama chandaH' kathyate / yathA - puSpitAgrA pramukhaH / (6) variMgakaviSama chandaH - yaH chandaH na samaH nArdhasamaH, yasya caturSu caraNeSu varNAnAM saMkhyA bhinna-bhinnaM varttate saH 'variMgakaviSamachandaH' kathyate / yathA- prAryAdayaH / eteSAmatiriktamAtrANAM varNAnAM ca saMkhyAyAH vicAreNA'pi chandAnAM katipayaH anyabhedaH kathitaH / yathA - 1. sAdhAraNaH 2. daNDakazceti / mAtrikachandeSu dvAtriMzadmAtrAparyantAnAM chandasAM 'sAdhAraNa chandaH ' sAhityaratnamaJjUSA - 24 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kayyate / tathA dvAtriMzadadhikamAtrANAM chandasAM 'daNDakachandaH' kthyte| vaNikachandeSu SaDviMzativarNaparyantAnAM chandasAM 'sAdhAraNavRttam' kathyate / tathA SaDviMzadadhikavarNAnAM chandasAM 'daNDakavRttam' kathyate / varipakachandasAmapi anyadvividho bhedaH-1. gaNabaddhaH, 2. muktakazceti / tatra gaNabaddha chandasAM caraNeSu varNAnAM gaNAnAM ca saMkhyA vinizcitaM bhavati / yathA-mandAkrAntA, drutavilambitaM, vaMzasthaH, savaiyA pramukhAH / muktakachandasAM caraNeSu - kevalavarNAnAM saMkhyA vinizcitA, na tu gaNAnAM tathA laghu-guruNAM ca kazcidapi niyamo bhavati / yathA-manaharaNa-kavittAdayaH / chandamAtrAgaganavidhiH yasya chandaso mAtrA gaNyate, tad spaSTaM likhitvA tadasya laghvakSaropari ladhvakSarasya cihna [1] pradattam / tathA tadasya gurvakSaro'pi gurvakSarasya cihna pradattameva / punaH ladhvakSarasya ekamAtrA tathA gurvakSarasya dvimAtrA saMlagnaM zlokacaraNasyAgrimasthale likhitamasti / mAtrAyAM chandasi AryAyAH prAthamyAttAmevAdau kathayAmi / sAhityaratnamaJjUSA-25 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * chandasAM bhedAH OM chandaH mAtrika: vaNikaH addha sama samaH addha samaH sAdhAraNaH daNDakaH daNDaka: sAdhAraNaH sAdhAraNa: daNDakaH vaNika: garaNabaddhaH muktaka: // iti chandasA bhedAH santi / / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yasyAH pAde prathame, dvAdazamAtrAstathA tRtIye'pi / aSTAdaza dvitIye, caturthake paJcadaza sA''ryA // 1 // AryAyAH lakSaNamudAharaNaM cedameva-pAryAyAH pathyA, capalA, vipulA, mukhacapalA, jaghanacapalA, gIti, upagItyAdayo'nekAH bhedAH chandazAstrato jJeyA vizeSArthinA / teSu gItichandaso'tiprasiddhatvAt tallakSaNamucyate / 'AryA prathamAdhasamaM, yasyA aparArdhamAha tAM gItamiti / ' tasyodAharaNaM yathAajiaM jina-savvabhayaM, saMti ca parAMta-savva-gaya-pAvaM / jayaguru saMti guNakare, dovi jiNavare paNivayAmi ||1||gaahaa| [zrIprajita-zAntistavane proktamiti] akSaracchandaHsu prathamamaSTAkSaramanuSTup chandaH / tallakSaNaM yathA paJcamaM laghu sarvatra, saptamaM dvi-caturthayoH / guruSaSThaM vijAnIyAccheSeSvaniyamo mataH // 1 // tasyodAharaNaM yathA namaskArasamo mantraH, zatruJjayasamo giriH / vItarAgasamo devo, na bhUto na bhaviSyati // sAhityaratnamaJjUSA-27 / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathA mama suzIlanAmamAleyaM, suzIlasUriNA mudA / bAlabodhAya dRbdhA'bhi-dhAnacintAmariNa zritA // - [iti suzIlanAmamAlAgranthe proktam] atha vaktrasya 'STAkSaratvenAnuSTubhiH vaktavyasyApi tadvat sakalasya niyatagurulaghutvAbhAvAt pathyA-capalAdi saMjJA kAryA / mAtrAvRttAnAmasAGkaryAcca mAtrAvRttaprastAva eva lakSaNamAha 'vaktraM nAdyA nnasau syAtA madhye yo'nuSTubhikhyAtam / ' anyaccApizloke SaSThaM guru jJeyaM, sarvatra laghu paJcamam / dvicatuSpAdayo hrasvaM, saptamaM dIrghamanyathA // vaktraM yugbhyAM magau khyAtAmabdheryo'STubhikhyAtam / yujozcaturthato yena pathyAvaktraM prakItitam // kazcid vidvAn anuSTupalakSaNasya prAyikaM manyate'pi aSTAkSaratAyAH svIkaroti eva / prayoge prAyikaM prAhuH, kepyetad vRttalakSaraNam / loke'nuSTuviti khyAtaM, tasyASTAkSaratA matA // sAhityaratnamaJjUSA-28 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ etasmin samarthane zrIkSemendro'pi kathitamAha - zAstraM kuryAt prayatnena prasannArthamanuSTubhA / yena sarvopakArAya yAti suspaSTa-setutAm // bhavati / yatra ca prathamo 'pramANikA' chande aSTAkSarapramANaM tallakSaraNamAha- 'pramANikA jarau lagau / jagaNaH dvitIyo ragaraNaH pazcAllaghuvarNaH tatazca guruvarNaH, tatra 'pramANikA nAma chandaH' varttate / tasyodAharaNaM yathA mama - anantalabdhisAdhikA, garaNIndragautamArcanA / jinAgame rati kuru, 'suzIla' atra sAdhakAH // pramANikA chanda: jagaraNa: ananta ISI ragaNaH la, labdhi sA- dhi SIS gu, kA S atha ekAdazavarNAtmakAni chandAMsi varNyante ( 1 ) atra teSAmAdya : ' indravajrA chandaH' kathyate / sAhityaratnamaJjUSA - 29 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tallakSaNamAha 'syAdindravajrA yadi tau jagau gaH / ' indravajrAvRtte tagaNadvayaM jagaraNa: gurudvayaM ca bhavanti varNAH / tatra tadindravajrAnAma chandaH / / tasyodAharaNaM yathA kalpadrumastasya gRhe'vatIrNazcintAmaNistasya kare luloTha / trailokyalakSmIrapi taM vRNIte, [ iti viracitazata- nyAya grantha- nyAya prAcArya zrImad yazovijayavAcakAnAm / ] indravajrA chandaH gehAGgaNaM yasya punAti saGghaH // 1 // tagaraNaH kalpadru mastasya SSI tagaraNaH udAharaNaM yathA mama - ss zabdAnusandhAnapradAnakAle jagaraNa: 1 gRhe'va zrAzAsyate sundaranAmamAlAzAleva dharmasya sama priyA syAt / ISI mAleva vA modakarI bhavitrI // sAhityaratnamaJjUSA - 30 gu, tI S gu. S - Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) 'upendravajrAvRttaM kathyate / gau|" tallakSaNamAha-"upendravajrA jatajAstato athavA-"upendravajrA prathame laghau sA / " sA indravajrA eva prathame laghuvarNe sati 'upendravajrA' syAt / yatra prathamaH jagaNaH dvitIyaH tagaNaH tRtIyaH jagaNazca dazamaikAdazavaNauM guravaH / tasyodAharaNaM yathAsuvarNavarNo hariNA savarNo, mano vanaM me sumatirbalIyAn / gatastato duSTakudRSTirAga dvipendra ! naiva sthitiratra kAryA // 1 // [iti vAcakazrIkSamAkalyANagaNiviracita zrIcaityavandanacaturviMzatikAyAm] / upendravajrA tagaNaH tagaraNaH jagaNaH gu chandaH suvarNa varNo ha | riNA sa | va | isi ssi 151 s s sAhityaratnamaJjUSA-31 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathaivodAharaNaM yathA mamasarvajJadevo jinavarddhamAnaH, purImapApAM mahatyaraNye mahasenanAmni, tIrthapravRtyai kRtavAn vihAram // [ iti zrIgaNadharavAdakAvye proktamidam ] / (3) 'upajAtiH vRttaM' kathyate / tallakSaNamAha nikaSA suramye / zranantarodIritalakSmabhAjau pAdau yadIyAvupajAtayastAH / itthaM kilAnyAsvapi mizritAsu, vadanti jAtiSvidameva udAharaNaM yathA nAma || zravyavahitokta `ndravajropendravajrAlakSaNasahitau pAdau yat sambandhinau / " indravajropendravajrayauH militau pAdau yasyA~ sA upajAtiH" / jito jagatyeSa bhavabhramastaiH 1 1 // gurUpadezena prabhuM smaranti / upAsyamAnaM kamalAsanAdya rupendravajrAyudha - vArinAthaH // sAhityaratnamaJjUSA - 32 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prathame lghuH| jagaraNaH upajAtiH jito ja | gatyeSa bhavabhra | mas | taiH chanda: 151551 151 ss tathaivodAharaNaM yathAatha prajAnAmadhipaH prabhAte, jAyApratigrAhitagandhamAlyAm / vanAya pItapratibaddhavatsAM , yazodhano dhenumRSermumoca // 1 // (iti kavizrIkAlidAsaviracitazrIraghuvaMzakAvye proktam ) atredaM samAnajAtikayoreva dvayoH vRttayoH saGkare upajAtitvam, na vissmjaatikyoH| kiJca melanamapi vRttadvayasya kavijanasamAcaritasya zrutisukhakarasya ca / yatra ca caraNadvayasya jAtibhinnAH, aparadvayasya ca jAtibhinnA tatrAbhAvopajAteH, kintu arddhasamatvaM vartate / samajAtikayorapi kiJcid vaiziSTayaM vihAya sarveSvaMzeSu yatra sAmyaM sambhavati tatraiva melanamAdi / yathA-indravajropendravajrayoH svAgatArathodvattayoH indravaMzAvaMzasthayorityAdi / svAgatArathoddhatAvaMzasthendravaMzAdibhyo'pi tathaiva bhavantyupajAtayaH / sAhitya-3 sAhityaratnamaJjUSA-33 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarveSUpajAtiSu caturdazabhedAH / tatra ca indravajropendravajrayorbhedA nAmato yathA-1. kIrtiH, 2. vANI, 3. mAlA, 4. zAlA, 5. haMsI, 6. mAyA, 7. jAyA, 8. bAlA, 6. ArdrA, 10. bhadrA, 11. premA, 12. rAmA, 13. RddhiH 14. buddhizceti / (1) upajAtibhedeSu prathamabhedodAharaNaM yathA 'kottiH' nAmopajAtichandaH (u i i i) tadIya paTTAdhikRto guraNAnA mAdhikayataH zAsanadakSasUriH / sAdhupradhAnazca sahodarazca , tacchiSyanAmAnuguNaH suzIlaH // (2) dvitIyabhedodAharaNaM yathA 'vANI' nAmopajAtichandaH (i u ii) devAdhidevAdi - guNAnurAgAH , SaDatra ye santi pradattabhAgAH / bhavanti prAyaH jagatAM prasiddhAH , 'suzIla' dRSTAni manoharANi // sAhityaratnamaJjUSA-34 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) tRtIyabhedodAharaNaM yathA'mAlA' nAmopajAtichandaH ( u u i i ) zrAlambate tatkSaraNamambhasIva, visvAramanyatra vinA na sAhityavidA'paratra, guNaH kathaJcit prathate kavInAm // (4) caturthabhedodAharaNaM yathA'zAlA' nAmopajAtichandaH ( i i u i ) vaiyAghrapadyaM dvipadIya buddhi:, kriyAM sa tIrthe dvipadAbhamitraH / gIrA sphurannAsikayA nyakArSI nasItadRSTi dvipadI sRjantA // na tailabinduH / (5) paJcamabhedodAharaNaM yathA 'haMsI' nAmopajAtichandaH ( u i u i) dugdhAnigadrUDhamanaH sniDevyA, snugdhAmRtasnUDhavacAH zrutizruk / snIdvijaiH snigdhatanuH sumantraH, prabhAta - sandhyocitamantrajApam // [ iti kalikAla sarvajJa zrI hemacandrAcArya viracitadvayAzrayamahAkAvye proktam / ] sAhityaratnamaJjUSA - 35 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) SaSThabhedodAharaNaM yathA 'mAyA' nAmopajAtichandaH (u i i u) mudvAnarohI vatikAmunIvat , yUSIvatIvAH zucivAg babhASe / nRpeNa tRSNIvati jehulo lakSamIvAn yazasvAnnayavatsu dhImAn // [zrIdvayAzraya mahAkAvye proktam] (7) saptamabhedodAharaNaM yathA'jAyA' nAmopajAtichandaH (u u u i) rAjanvatI yA hariNA surASTA , ___ tAdAmbhimAnUmimadabdhibhImaH / zauryeSmakaNDvA kRmimAnivAdya , ___ sa bhUmimAn rAjavatIM vyadhattaH // [zrIdvayAzrayamahAkAvye proktam] (8) aSTamabhedodAharaNaM yathA 'bAlA' nAmopajAti-chandaH (i i i u) vandyaH sa puMsAM tridazA'bhinandyaH , kAruNya - puNyopacaya - kriyAbhiH / saMsArasAratvamupaiti yasya , paropakArA''bharaNaM zarIram // [subhASitAvalau proktam] sAhityaratnamaJjUSA-36 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) navamabhedodAharaNaM yathA 'pArdA' nAmopajAtichandaH (u i i u) guNA guNajJeSu guNI bhavanti , te nirguNaM prApya bhavanti doSAH / susvAdutoyApabhavA hi nadyaH , samudramAsAdya bhavantyapeyAH // [subhASite proktam (10) dazamodAharaNaM yathA 'bhadrA' nAmopajAtichandaH (i u i u) astraM navaM mAnasijaM vareNa , kSarejayahaM kSarajAti - tejaH / indrANyurojocitamadrijorasijocita Dhokayati sma kIraH // [zrIdvayAzrayamahAkAvye proktam] (11) ekAdazodAharaNaM yathA 'premA' nAmopajAtichandaH (u u i i) vitIrNa zikSA iva hRtpadasthaM , sarasvatI - vAhanarAjahaMsaiH / ye kSIranIrapravibhAgadakSA , vivekinaste kavayo japanti // sAhityaratnamaJjUSA-37 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12) dvAdazodAharaNaM yathA 'rAmA' nAmopajAtichandaH ( i i u u) IdRggajo bhartRgRhesthidanto , hanyAt pituH ziSyaM pitustanUjAn / pituH svasAraM svasRpatyapatyaM , ___ svasuH pati nAma pitRSvasRraNAm // [zrIdvayAzrayamahAkAvye proktam] (13) trayodazodAharaNaM yathA 'RddhiH' nAmopajAtichandaH (u i u u) priyodasamtUdakabhArajantU vyagrA vaNIgrodakasamtu zubhrA / raNodagAhAdrudhirodabhArAH , kSaNena kepyodakagAhamIyuH / / [zrIdvayAzrayamahAkAvye proktam (14) caturdazodAharaNaM yathA 'buddhiH' nAmopajAtichandaH (i u u u) dIpAH sthitaM vastuvibhAvayanti , _kulapradIpAstu bhavanti kecit / ciravyatItAnyapi pUrvajAnye , prakAzayanti svaguNaprakarSAt // [zrIamRtavarddhanasya] sAhityaratnamaJjUSA-38 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ete caturdazopajAtibhedAH indravajropendravajrAsambhavA pradarzitA, upari upajAtibhedAnAmAdyaM yat udAharaNamullikhitaM tatra ekaikalaghuhrAsakramaH bahuSu grantheSu ayameva kramaH smaadRtH| ataH tenaiva krameNa upajAtibhedAH atrApi pradarzitAH / kiJca mUlakRtaH 'anantarodIrita' ityudAharaNapradarzanena pAde sarvagurAvAdyA laghu nyasya iti prastArapathapradarzanena pradarzitaH kramaH eva sAmaJjasyamAvahati / atra pUrvoktalakSaNena pAdadvayena yathAyogamekadvivArAvRtyA nisspttirvivkssitaa| na tu dvAbhyAM eva vRttapUrtiH pAdadvayamAtraghaTitasya vRttasyAbhAvAt / dvivacanaM lakSaNadvayena lakSaNayA neyam / tAzca turakSaraprastAravat prastare satyAdyantabhedayoH kevalendravajropendravajrA tyAge caturdaza bhavanti / yathA 8 i i i u Kh che 1 2 3 4 5 6 u i i i i u i i u u i i i i u i u i u i i u u i kh 10 11 12 13 14 4444 i u i u u u i u i i u u u i u u i u u u, iti / - sAhityaratnamaJjUSA-36 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA ca anyaccaekatra pAde caraNadvaye vA , pAdatraye vAnyataraH sthitazcet / tayorihAnyatra tadohanIyA caturdazoktA upajAtibhedAH // evaM bhedeSu udAharaNAni vivecanIyAni / ityaM kilAnyAsyapi mizritAsu / smaranti jAtiSvidameva nAma // keSAJcit-indravajropendravajrayormelanena indravaMzAvaMzasthayomelanena yathA upajAtayaH sammadhante tathA indravajrAvaMzasthayoH iva anyAnyaviSamAkSarajAtidvayamelanena api upajAtayaH bhavantIti vadanti / 'zAlinI' chandaH kathyate / tallakSaNamAha 'zAlinyuktA, mtau tagau go'bdhilokaH / ' yasyAM magaNaH tagaNadvayaM gurudvayaM syAt caturbhiH saptabhizca virAmaH 'zAlinI' chandaH / sAhityaratnamaJjUSA-40 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasyodAharaNaM yathAantarvAriNa manyamAnaH kavInAM , paurobhAgyaM yuktiSktAsu datte / sarvAnindye'pyaGgake kAminInA mImAMmArga zodhate bharbha (bambha) rAlI // 1 // matkRtiH - nRNAM zraddhA-zAlinI devapUjA , zreyaskArI dharmavRddhi vidhatte / kAmaM datte zrIsamUhaM pradatte , mokSaM dhatte karmavinAzinI vai|| zAlinI magaNaH / tagaNaH tagaNaH chanda: nR NAM zraddhA zAlinI deva | bc | | sss | '| | / | | n (3) 'rathoddhatA' chandaH kathyate tallakSaNamAha "rAtparairnaralagai rthoddhtaa|" yatra ragaNaH, nagaNaH ragaNaH laghuH guruzca syAt sA 'rathoddhatA' chandaH / sAhityaratnamaJjUSA-41 . Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasyodAharaNaM yathApUjayA bhavati rAjyamUjitaM , pUjayA bhavati nirmalA matiH / pUjayA bhavati nirvRtiH kamAt // matkRtiH - AdinAthavadanAmbujAd varA nisRtAmRtarasAgameduram advitIyavaramadbhutaM ciraM, staumyahaM jagati jainazAsanam // 1 // ragaNa: nagaNa: ragaNaH / la, | gu, rathoddhatA chandaH AdinA thavada nAmbujAd va | Is | // | ' (1) 'dodhakavRttam' kathyatetallakSaNamAha dodhakavRttamidaM bhbhbhaadgau| yatra bhagaNatrayAd gurudvayaM ced dodhakaM nAma / bha bha bhAditi samAhAradvandva kavadbhAvaH / dodhakanAmani bhatrayatau gau pAdAnte yatiH / sAhityaratnamaJjUSA-42 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasyodAharaNaM yathA matkRtiHlubdhakasvArthaparAyaNamitraM , kAmakalAcapalaM hi kuvIram / zAThyavaraM matihInakumitraM , muJcati yo sujanaH saH suzIlaH // | gu, | gu, bhagaNaH bhagaNaH bhagaNaH dodhakavRttam / lubdhaka | svArtha pa | rAyaNa | mi | tram // | // | | | (2) 'svAgatA' chandaH kathyate tallakSaNamAha "svAgateti ranabhAd guruyugmam / " yasyAM ragaNaH nagaNaH bhagaNaH gurudvayaM ca syAt sA 'svAgatA' chandaH / tasyodAharaNaM yathAratnabhaGgavimalairguNatuGga rathinAmabhimatAparaNazaktaiH / svAgatAbhimukhanamraziraskai /vyate jagati sAdhubhireva / / sAhityaratnamaJjUSA-43 / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ragaNaH nagaNaH bhagaNaH svAgatA chanda: ratnabha Ggavima | laiguNa SIS III Sils 19 atha dvAdazAkSaravRttAni - (1) 'vaMzasthavRttaM' kathyate- .. tallakSaNamAha suzIlavaMzasthavilaM jatau jarau / jatau tu vaMzasthamudIritaM jarau / yatra jagaNa-tagaNau jagaNa-ragaNau ca bhavetAM tad 'vaMzasthavRttaM' kathyate / 'ja-ta-ja-raivaMzastham' / pAde yati / tasyodAharaNaM yathA mat kRtiH - jinezvarasyA''gamazAsane sthitA , jayanti santaH satataM samunnatAH / vizAlavaMzasthatayA guNocitA , 'suzIla' chatra pratibhA vibhAnti me // sAhityaratnamaJjUSA-44 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tagaNaH jagaNaH ragaNaH jagaNaH vaMzasthavRttam / jinezva rasyAga mazAsa ne sthitA isi 551 151 SIS naiSadhIyakAvye'pi prokta yatnipIya yasya kSitirakSiNaH kathA stathAdriyante na budhAH sudhAmapi / nalaH sitacchatritakottimaNDalaH __sa rAzirAsIn mahasAM mahojjvalaH // (2) 'indravaMzA' chandaH kathyate tallakSaNamAha 'syAdindravaMzA tatajai rasaM yutaiH| "ta-ta-jai rasaM yutaiH ragaNasahitairindravaMzA' pAde yati / tasyodAharaNaM yathAkaroti yo deva-guro'vamAnanA , suzIlacAritrya na yasya jIvane / tasyendravaMze'pi gRhItajanmanaH , saJjAyate zrIH pratikUlavartinI // sAhityaratnamaJjUSA-45 . Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indravaMzA chandaH tagaNaH yathA karoti SSI 3 indumA 4 puSTidA 5 upameyA 6 saurameyI 7 zIlAturA 8 vAsantikA 6 mandahAsA tagaNa: 10 zizirA 11 vaidhAtrI 12 zaGkhacUDA yo deva vaMzasthendravaMzAsambhUtAnAmupajAtibhedAH / 13 ramaraNA 14 kumArI SSI jagaraNaH 1 vairAlikI (vaM i i i ) / 2 ratAkhyAnakI ( i vaM i i ) / (vaM vaM i i ) / iii) / (vaM i vaM i) / i vaM vaM i) / ( vaM vaM vaM i) / ( i i i vaM ) / (vaM i i vaM ) / ( i vaM i vaM) / ( vaM vaM i vaM) / ( i i vaM vaM) / (vaM i vaM vaM ) / ( i vaM vaM vaM) / sAhityaratna maJjUSA - 46 guro'va ISI ragaNaH mAnanA 511 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. 'indumA' nAmnaH tRtIyabhedasyodAharaNaM kumArasambhave paJcadazasarge proktaM yat a sir tr camUprabhuM manmathamardanAtmajaM , vijitvarIbhivijayazriyA''zritam / zrutvA surANAM pRtanAbhirAgataM , citte ciraM cukSubhire mahAsurAH // huo 'lo 6. 'saurameyI' nAmnaH SaSThabhedasyodAharaNaM yathAsaGgana vo tapasvinaH pazuH varAka eSo'ntamavApsyati dhra vam / ataskara-taskara-saGgame yathA , tad vo nihanmi prathamaM taso'pyamum // to fuo . . 7. 'zIlAturA' nAmnaH saptabhedasyodAharaNaM yathAtataH krudhA visphuritA'dharAdharA , sahArako darpita dorbalodRtAn / yudhe trilokI jayakelilAlasaH , senApatInsannahanArthamAdizat // . . sAhityaratnamaJjUSA-47 / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Trrls 6. 'mandahAsA' nAmnaH navamabhedasyodAharaNaM yathAsa jAmadagnyaH kSayakAlarAtrikRt , sa kSatriyANAM samarAya valgati / yena trilokI subhaTena tena te , kuto'vakAzaH saha vigrahagrahe // 10. 'zizirA' nAmnaH dazamabhedasyodAharaNaM yathAsA'vajJamunmIlya vilocane sakRt , kSaNaM mRgendreNa suSupsunA punaH / sainyAnna yAtaH samayA'pi vivyathe , ___ kathaM surAjambhava manyathA'thavA // her to huo to to 11. 'vaidhAtrI' nAmnaH ekAdazabhedasyodAharaNaM yathAprayAnti mantraiH prazamaM bhujaGgamAH, na manmasAdhyAstu bhavanti dhAtavaH / kecicca kAJcicca dazAnti pannagAH , ___ sadA ca sarvaJca tudanti dhAtavaH // to hos tus hr horo 12. 'zaGkhacUDA' nAmno dvAdazabhedasyodAharaNaM yathAzrutveti vAcaM viyato garIyasI , krodhAdahaGkAraparo mahAsuraH / prakampitAzeSa jagattrayo'pi sana na kampatoccaidivamabhyadhAcca saH // sAhityaratnamaJjUSA-48 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ q. q. ey 9. for 13. 'ramaNA' nAmno trayodazabhedasyodAharaNaM yathA balIbalArAtibalA'tizAsanaM digadantinAdadravanAzanasvanam / mahIdharAmbhodhi na vAritakramaM art raNaM ghoramathA'dhiruhya saH // 14. 'kumArI' nAmnazcaturdazabhedasyodAharaNaM yathAdAsIkRtA'zeSajagattrayaM na mAM, jigAya yuddhe katizaH zacIpatiH / girIzaputrasya balena sAmprataM, dhruvaM vijeteti sa kA kuto'hasat // anyAnyudAharaNAnyapi sthAne sthAne kAvyeSu dRzyante / 'pramitAkSarA' vRttaM kathyate tallakSaNamAha " pramitAkSarA sajasasairuditA " / sagaNau ca sA pramitAkSarA vRttamiti / tasyodAharaNaM yathA mama - parizuddhabodhavacanAtizayaiH 1 sAhitya- 4 pariSiJcatI zravaNayoramRtaM , yatra sagaraNa-jagaNau pramitAkSarA'pi jinabhAvayutA / 1 jinabhAratI harati me hRdayam // sAhityaratnamaJjUSA -4e Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramitAkSarA vRttam sagaNaH pari zu 115 tasyodAharaNaM yathA mama - jagaraNa: ddha bodha 151 drutavilambitacAruvikAlakaM, bhavabhavAntarajanmavidAraNaM drutavilambita nagaNa: vRttam III (3) 'drutavilambitaM' vRttaM kathyate-- tallakSaNamAha drutavilambitamAha nabhaubharau / na-bha-bha-raidrutavilambitamAha / yatra chandasi nagaraNa - bhagaraNau bhagaNa - ragaNau ca tad drutavilambitaM vRttaM jJeyam / pAde yatiH / sagaNaH , vacanA bhagaNa: IIS jinavarAmbupadArcanapUjanam / SII jinavarArcanamaGgalamaGgalam // drutavi lambita cAruvi sagaraNaH tizayaiH bhagaNa: sAhityaratnamaJjUSA - 50 115 SII ragaNaH kAlakam SIS Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) 'toTakaM' vRttaM kathyate tallakSaNamAha "iha toTakamambudhisaH prthitm"| ambudhisaizcatubhiH sagaNaiH / pAde yatiH / sagaNacatuSkaM yatra tat toTakam / tasyodAharaNaM yathA mat kRtiH - tyaja kAMcanakAminisaGga sadA , bhaja pArzvaprabhuM nitamokSakaram / jinanAyaka-zAntikaraM subhagaM , bhavabhaJjanazIlasuzIlavaram // sagaraNaH sagaNaH sagaNaH sagaraNaH toTakavRttam tyaja kAM cana kA minisaM ga sadA | // | // | // | // anyodAharaNamapi yathAmaNinA valayaM valayena mariNa maNinA valayena vibhAti krH| payasA kamalaM kamalena payaH , payasA kamalena vibhAti saraH // sAhityaratnamaJjUSA-51 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) 'kusumavicitrA' chandaH kathyate-- tallakSaNamAha "na-ya sahitau nyau kusumavicitrA" / dvayorapi pAde yatiH / tasyodAharaNaM yathA vigalitapApA jinapatimudrA vigalitatApA kusumasanAthA / sacaraNapUtA mudamayamohA kathayati mudrA kusumavicitrA // kusuma vicitrA chanda: nagaraNaH vigali 111 yagaraNaH ta pApA 1 ISS 1 nagaraNaH jinapa ||| yagaNaH sAhityaratnamaJjUSA - 52 ti mudrA ISS ( 6 ) ' jalodgatiH' chandaH kathyate-- tallakSaNamAha "rase jasa jasA jalodgatiH " / rasAzca rasAzcetyeka zeSe SaDbhizca yatiH / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasyodAharaNaM yathA yadIya halato vilokya vipadaM, kalindatanayA jalodRtagatiH / " vilAsa vipinaM viveza sahasA karotu kuzalaM halI sa jagatAm // jalodgati chandaH jagaraNaH sagaraNaH yadIya halato ISI 115 tasyodAharaNaM yathA mama - " jagaraNa: vilokya Is sagaraNaH namo varddhamAnAya tIrthaMkarAya, sudevAdhidevAya tathA yoginAthAya vizvezvarAya, vipadaM (7) 'bhujaGgaprayAtaM ' vRttaM kathyate / tallakSaraNamAha "bhujaGgaprayAtaM bhavedyaizcatubhiH" / yagaraNacatuSkaM yatra tad bhujaGgaprayAtam / IIS devArcanAya | jinendrAya sarvajJa - mokSapradAya // sAhityaratnamaJjUSA - 53 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhujaGga prayAtaM vRttam yagaraNaH namo va ISS yagaraNaH rddhamAnA ISS yagaNaH ya tIrthaM ISS yagaraNaH ka rAya trayodazAkSaravRttaM praharSiNI nAma kathyate ISS tallakSaraNamAha "jyAzAbhirmanajaragAH praharSiNIyam / " yatra magaraNanagaraNa- jagaraNa-ragaNAH guruvarNazca tribhirdazabhizca virAmaH sA 'praharSiNI' vRttaM jJeyamiti / anyacca " nau nau gastridazayati praharSiraNIyam / " yasyA pAde tribhirdazabhizca yatiH vidyate / zranyacca 'praharSiNI nau j rog trik dazakau / ' tasyodAharaNaM yathA paNDitazrIjagannAthena proktaM yatsvacchandaM daladaravinda ! te marandaM, vidanto vidadhatu guJjitaM milindAH / zrAmodanatha haridantarANi netuM, naivAnyo jagati samIraNAt pravIraNaH // 1 // sAhityaratnamaJjUSA - 54 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magaNaH nagaraNaH jagaNaH ragaraNaH praharSiNI vRttam svacchandaM dalada ravinda te mara SSS !!! | 18 | SIST S mattamayUravRttaM kathyate tallakSaNamAha "vedairandhramtau yasagA mattamayUram / " yatra magaNa-tagaNayagaNa-sagaNAH guruvarNazca catubhiH naubhizca virAmaH syAt, tad 'mattamayUravRttaM' bhavati / tasyodAharaNaM yathApuSTaskandho prAMsulahastAyatanetraH , kambUgrIvaH pInazarIrastanu lemA / vyUDhoraskaH kesarIsiMhAnatamadhyaH , bhuGkte rAjyaM mattamayUrA''kRtinetraH // magaNaH tagaNaH yagaraNaH sagaNaH mattamayUra vRttam puSTaska | ndho prAMsu | lahastA | yatane / traH ___sss | | | / | sAhityaratnamaJjUSA-55 . Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazAkSaravRttaM vasantatilakA nAma kathyate-- tallakSaNaM yathA "jJeyA vasantatilakA tabhajA jagau gH|" yatra tagaNabhagaNa-jagaNa-jagaNAH, gurudvayaM ca sA 'vasantatilakA' vRttaM bhavati / tasyodAharaNaM yathAtubhyaM namastribhuvanAttiharAya nAtha !, tubhyaM namaH kSititalAmalabhUSaNAya / tubhyaM namastrijagataH paramezvarAya , tubhyaM namo jina ! bhavodadhi-zoSaNAya / [iti zrImadAcAryamAnatuGgasUrIzvaraviracite zrIbhaktAmarastotre zloke 26 tame proktam / ] tagaNaH bhagaNaH | jagaNaH jANaH 64 vasantatilakA tubhyaM na | mastribhu | vanAti harAya | nA | tha vRttam / umpana | mastribhu | vanAtti harAya | | // | / / | / / | | yathA matkRtiH. lAvaNyasUripamaNerbudhadakSaziSya tasyAntiSatka munirAjasuzIladRbdham / ramyaM kilASTakamidaM vibudhArthajAta mA puSpadantamanizaM paThatAM zivaH syAt // sAhityaratnamaJjUSA-56 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadazAkSaravRttaM 'mAlinI' nAma kathyate-- tallakSaNamAha "nanamayayayuteyaM 'mAlinI' bhogilokaH / " yatra nagaNanagaNa-magaNa-yagaNa-yagaNAH aSTabhiH saptabhizca virAmaH syAt sA 'mAlinI' vRttaM bhavati / tasyodAharaNaM yathAmanuja bhuvi sudheyaM zabdamAdhuryayuktA , sakalakavijanAnAM harSadA nAmamAlA / gurupadakajayugme yApitA bhaktibhAvAjjagati vijayate sA vistRtA kozarUpA // [iti suzIlanAmamAlAyAM proktam / ] SoDazAkSaravRttaM 'paJcacAmaraM' nAma kathyate / tallakSaNamAha "pramAriekA padadvayaM vadanti paJcacAmaram / " athavA "laghurgururladhurgururityevaM SoDazAkSaraparyantaM syAt tat paJcacAmaram" iti / sAhityaratnamaJjUSA-57 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasyodAharaNaM yathAnamAmi nemitIrthapaM sadA suzIlazAlinaM , samastasUricakacakravattitAvirAjinam / pradIpradIpamAlikAdhikaprakAzazAlikA , vidhAya vizvanAlikAM dadhAnamAtmasambhavam // 1 // [ityasmatpragurudevAcAryapravarazrImadvijayalAvaNyasUrIzvaraviracitazrIdevagurvaSTake proktamidam / ] jagaNaH | ragaNaH | | la, | gu, jagaNaH ragaNaH la, | gu, paJcacA namAmi | nemitI | rtha | paM. sadA su/ zIlazA| li | nam vRttam isi sis ilsisi | Is tathaiva matkRtirapi yathAjinezvaraM namAmyahaM jinezvaraM namAmyahaM , jinottamaM namAmyahaM jinottamaM namAmyaham / jinAdhipaM namAmyahaM jinAdhipaM namAmyahaM, jinaprabhuM namAmyahaM jinaprabhuM namAmyaham / / * atha saptadazAkSaravRttAni * tatra (1) 'zikhariNI' vRttaM kathyate / sohityaratnamaJjUSA-58 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tallakSaNaM yathA " rasairu zchinnA yamanasabhalAgaH zikhariNI / " yatra yagaraNa-magaraNa-nagaraNa- sagaraNa - bhagaraNAH laghuvarNaH laghuvarNaH guruvarNazca SaDbhiH ekAdazabhizca virAmaH syAt sA zikhariNI' vRttaM bhavati / rasaiH SaDbhIrudrairekAdazabhicchinnA yatimatI / tasyodAharaNaM yathA mama sadA krIDantaM saccararaNajaladhau nau varaguNaiH suzIlAlaGkAro - llasitatanuvallI sulalitam / suvidvadvRndAli- stutavibudhataM sadguraNayutaH, stuve taM sUrIzaM praguruvara lAvaNyamunipam // 1 // [ iti pragurudevAcAryazrImadvijayalAvaNya sUrIzvarASTake proktamidam / ] zikhariNI vRttam yagaNaH magaNaH sadA krIDantaM sa ISS SSS nagaraNa: sagaraNaH jaladhau ccaraNa "" 115 sAhityaratnamaJjUSA - 56 1 bhagaraNaH la, gu, NaiH, nau vara SII 64 gu 1 S Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) 'pRthvI vRttaM kathyate tallakSaNamAha "jasau jasayalA vasugrahayatizca pRthvI guruH|" yasmin vRtte jagaNa-sagaNa-jagaNa-sagaNa-yagaNAH laghuvarNaH guruvarNazca aSTabhirnavabhizca vizrAmaH, tatra pRthvInAmavRttaM bhavati / tasyodAharaNaM yathAvaraM vibhavavandhyatA sujanabhAvabhAjAM nRNA masAdhucaritAtitA na punarUjitA sampadaH / kRzatvamapi zobhate sahajamAyatau sundaraM , vipAkavirasA na tu zvayathusambhavA sthUlatA // 1 // [iti zrIsomaprabhAcAryaviracita-sUktimuktAvalyAM proktamidam / ] jagaNaH sagaNaH jagaNaH sagaNaH yagaNaH la, | pRthvI vRttam varaM vi | bhavava | dhyatAsu | janabhA vabhAjAM| nR | NAm isi 115 1 151 115 155 is sAhityaratnamaJjUSA-60 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) 'mandAkrAntA' vRttaM kathyate-- tallakSaNamAha "mandAkrAntA-mbudhirasanaga-rmobhanaugauya yugmm"| yasyAM magaNa-bhagaNa-nagaNAH gurudvayaM tatazca yagaNadvayaM caturbhiH SaDbhiH saptabhizca vizrAntiH syAt sA mandAkrAntA vRttaM bhavati / tasyodAharaNaM yathA bho bho bhavyA ! zRNuta vacanaM prastutaM sarvametad , ye yAtrAyAM tribhuvana-guro-rAhatA bhaktibhAjaH / teSAM zAntirbhavatubhavatA - mahadAdi - prabhAvA-, dArogyazrI-dhRtimati-karI kleza-vidhvaMsahetuH // 1 // [iti zrIbRhacchAntinAma navamasmaraNe proktamidam / ] magaNaH | bhagaNaH nagaNaH yagaNaH | yagaNaH mandA bho bho bha | vyA zaH| ta vaca naM stutaM sa 4 metad krAntA vRttam SSS | | | // | 5 | | 5 | / | / sAhityaratnamaJjaSA-61 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matkRtirapi yathA - pronnamayyAtmadeham / romavyAptaM pulakitatamaM AGgIzobhA racayati tarAM bhAvamAgantukAgre // darza darza cakitanayanai rAtitheyaM zarIram / snehaM sarvaM vitarati ca te naumipAdau sadA hi // [ suzIlasUre : racanAmuktikAyAmiti / ] - (4) 'hariNI' vRttaM kathyate- tallakSaNamAha "rasayugaye sonaulaugo yadA hariNI tadA / " yasmin vRtte nagaraNa - sagaraNa - magaraNa - ragaraNa - sagaraNAH laghugurU ca SaDbhiH catubhiH saptabhizca virAmaH syAt tatra hariNIvRttaM jJeyamiti / tasyodAharaNaM yathA harati kurmAMta bhinte mohaM karoti vivekitAM / vitarati ti sUte nIti tanoti guragAvalim // prathayati yazo dhatte dharmaM vyapohati durgati / janayati nRNAM kiM nAbhISTaM guNottamasaGgamaH // [ iti proktamidam / ] zrIsomaprabhAcAryaviracita - sindUra prakaraNe sAhityaratnamaJjUSA - 62 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nagaraNaH sagaNa: | magaraNaH | ragaNaH | sagaraNaH | la, | hariNI vRttam harati / kumati | bhinte mo| haM karo | ti vive | ki | tAm, // | sss | sis | | / | - matkRtirapi yathA nayati sumati bhinte pApaM tanoti vinItatAM / vitarati rati sUte kItti karoti vivekitAm / / kuruta sukRtaM dhatte dharma vyapohati durnayaM / janayati nRNAM zIlasya zrIjinottamasaGgamaH // (1) aSTAdazAkSaravRttaM 'citralekhA' kathyate-- tallakSaNaM yathA"mandAkrAntA nayugalajaTharA kAttitA citralekhA / " "varNAzvamanananatatamaH kItitA citrlekhaa|" mandAkrAntAsamAnamidaM vRttaM citralekhA, kintu ayameva vizeSaH asmin vRtte, madhye nagaNadvayam arthAt mandAkrAntAyAM madhye paJcalaghavo varNA bhavanti, asyAM tu SaT iti / sAhityaratnamaJjUSA-63 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasyodAharaNaM yathA citra lekhA vRttam zaGke'muSmiJjagati mRgadRzAM sArarUpaM yadAsIdAkRSyedaM vrajayuvatisabhA vedhasA sA vyadhAyi // naitAdRk cet kathamudadhisutA - mantareNAcyutasya / prItaM tasyAM nayanayugalaM citralekhAdbhutAyAm // magaraNaH gu, nagaNaH nagaraNaH zaGka e'mu Smi jagati SSS kathyate-- S tallakSaNamAha III ( 1 ) ekonaviMzatyakSa raM mRgadR 111 gu, gu, yagaraNaH yagaNaH zAM rarUpaM yadAsI S sA S ISS ISS 'zArdUlavikrIDitaM' vRttaM "sUryAzvamaMsajastatAH saguravaH zArdUlavikrIDitam / " yasmin chandasi magaraNa- sagaraNa- jagaraNa- sagaraNa- tagaraNa- tagaraNAH guruvarNazva dvAdazabhiH saptabhizva virAmaH syAt tatra 'zArdUlavikrIDitaM' vRttam / sAhityaratnamaJjUSA - 64 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasyodAharaNaM yathA vIraH sarvasurAsurendramahito vIraM budhAH saMzritAH / vIreNAbhihataH svakarmanicayo vIrAya nityaM namaH // vIrAt tIrthamidaM pravRttamatulaM vIrasya ghoraM tapo / vIre zrIdhRtikattikAntinicayaH zrIvIra bhadraM dizaH // [ iti zrIsakalArhatstotre kathitamidam / ] magaNaH sagaNaH jagaNaH sagaNaH tagaNaH tagaNaH gu, surendra mahito vIraM budhAH saMzritAH zArdUla vikrIDita vIraH sa rvasurA vRttam SSS IIS ISI IIS matkRtirapi yathA yat sAkSAtkRtigocaratvaniyataM yat sAkSAtkRtigocaratvaviyutaM taM voraM SSI SSI vastutvamanyAdRzaM / nekAntamekAntagam || bhuktyenAliGgitaM / bhavahetulezaviyutaM vande pUjyatamaM vipakSaviphalaM mAnyAgamaM sarvadA // S [ iti mayA suzIlasUriNA viracite 'zrISaDdarzanadarpaNam' nAmagranthe proktamidam / ] sAhitya - 5 sAhityaratnamaJjUSA - 65 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) ekaviMzatyakSaravRttaM 'sragdharA' nAma kathyate--- tallakSaNamAha "mrabhnaryAnAM trayeNa trimuniyatiyutA sragdharA kottiteyam / " asyAM chandasi ekaviMzati-akSarAH bhavanti / atra magaraNa - ragaNa - bhagaNa - nagaNa - yagaNa-yagaNa-yagaNAH saptabhiH saptabhiH saptabhiH varNaiH virAmaH syAt sA 'sragdharA' bhavati / tasyodAharaNaM yathA"saMtoSasthUlamUlaH prazamaparikaraH skandhabandhaprapaJca / paJcAkSIrodhazAkhaH sphuradabhayadalaH zIlasampatpravAlaH // zraddhAmbhaH pUrasekAd vipulakulabalezvaryasaundaryabhogaH / svargAdiprAptipuSpaH zivapadaphaladaH syAt tapaH pAdapo'yam // [iti zrIsindUraprakaraNe zloka-84 proktamidam / ] magaNaH ragaNaH | bhagaNaH nagaNaH | yagaNaH | yagaNaH | yagaNaH sragdharA vRttam |saMtoSa | sthUla mU| laH praza maparikaraH ska| ndhabandha | prapaJca SS5 ____ss | // // Is | / | Is sAhityaratnamaJjUSA-66 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matkRtirapi yathAnAnAvidyAdhidevAcalavimaladhiyA muktisaubhAgyabhAjAM / zrImallAvaNyasUrIzvarapragurusatAM dakSanAmno gurozca // zrAsAdyAnugrahaM cASTakamidamamalaM zrIsuzIlena dRbdhaM / nityaM bhavyAtmanAM vaM zrutipaThanakRtAM modadAnAya bhUyAt // [ iti zrIdhAtu ratnAkaragranthasya paJcamavibhAgAduddhRtamidam / ] * atha viSamacchandAMsi (1) 'puSpitAgrA' vRttaM kathyate / tallakSaNamAha "ayuji nayugarephato yakAro, yuji tu najau jaragAzca puSpitAgrA / " viSame nayugarephato yakArAH yuji same naja-na-ra- guravastad 'puSpitAgrA' nAma / iyamapyaupacchandasi kAntabhUtaiva vizeSasaMjJArthamihoktA / atra ca viSame prathame tRtIye pAde nagaraNadvayaM ragaNa yagaraNau ca yuji tu arthAt dvitIye caturthe pAde tu nagaraNa - jagaraNa - jagaraNa - ragaNAH guruvarNazca syAt, sA 'puSpitAgrA' bhavati / tasyodAharaNaM yathA kamalini ! malinI karoSi cetaH / kimiti bakairavahelitAnabhijJaiH // pariraNatamakarandamArmikAste / jagati jayanti cirAyuSo milindAH // [ iti zrIpaNDitajagannAthaviracita - bhAminIvilAsagranthe proktamidam / ] sAhityaratnamaJjUSA - 67 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // prathama-tRtIyapAdayoH ma dvitIya-caturthapAdayoH // nagaraNaH nagarAH ragaraNaH yagaNaH nagaNaH | jagaraNaH | jagaNaH | ragaNaH | gu, AALAENara kamali | ni ! mali| nIkaro | Si cetaH kimiti | bakara | vaheli | tAnabhi | jaiH / SIS ISS / / | / / | | sagaNaH sagaraNaH jagaragaH sagaNaH / bhagaNaH | ragaNa: la |gu, sundarI vRttam vihitAM | priyayA manaH pri yA, matha ni | zcitya gi| raM garI ya sIm IIS 15 151 115 SIS Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) 'sundarI' vRttaM kathyate. tallakSaNamAha "prayujoryadi sau jagau yujoH, sabharAhalagau yadi sundarI tadA // " yasmin chandasi ayugme prathama-tRtIyapAdayoH sagaNa-sagaNa-jagaNAH guruvarNazca yugme dvitIya-caturthapAdayoH sagaNa-bhagaNa-ragaNAH laghuvarNaH guruvarNazca syAt, sA 'sundarI' bhavati / tathaiva viyoginI, vaitAliyAdiH, asyA eva nAmAntaraM jJeyamiti / tasyodAharaNaM yathAvihitAM priyayA manaH priyA matha nizcitya giraM garIyasIm / upapattimarjitAzayaM , __ nRpamUce vacanaM vRkodaraH // [iti zrIbhAravikravinA prokta kiraataarjuniiye|] (3) 'udgatA' vRttaM kathyate-- tallakSaNamAha prathame sajau yadi salau ca / na sajagurukANyanantaram // sAhityaratnamaJjUSA-69 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadyatha bhanajalagAH syuratho / sajasA jagau ca bhavatIyamudgatA // asmin vRtte prathamapAde sagaNa-jagaNa-sagaNAH laghuvarNazca, tadanantaraM dvitIyapAde nagaNa-sagaNa-jagaNAH guruvarNazca, tadanutRtIyapAde bhagaNa-nagaNa-jagaNAH laghuvarNaH guruvarNazca, tadanantaraM caturthapAde sagaNa-jagaNa-sagaraNa-jagaNAH guruvarNazca syAt, sA udgatAnAma chando bhavati / tasyodAharaNaM yathAatha vAsavasya vacanena , ruciravadanastrilocanam / klAntirahitamabhirAdhayituM , vidhivat tapAMsi vidadhe dhanaJjayaH // [iti zrIkirAtArjunIyakAvye kathitamidam / ] 1 atha dvAviMzatyakSaravRttaM 'bhadraka' kathyate tallakSaNamAha "bhrau naranAranAvathagurudigavirataM hi bhadrakamidam / " yasmin vRtte bhagaNa-ragaNau nagaNa ragaNa nagaNA ragaNa sAhitya ratnamaJjUSA-70 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamapAdasya 9 dvitIyapAdasya sagaNaH jagaNaH | sagaNaH la, nagaNa: sagaNaH jagaNaH / gu, atha vA savasya vacane na, rucira vadana striloca | nam 44.44 ITS 151 // 115 | / | // | // | / tRtIyapAdasya // caturthapAdasya bhagaraNa: nagaNaH jagaraNaH la, | gu, | sagaNaH | jagaNaH | sagaNaH | jagaNaH | gu, klAntira | dha | yi | tu, | vidhivat tapAMsi | vidadhe | dhanaJja yaH / // | | / / / | | | | sAhityaratnamaJjUSA-71 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nagaNau guruzcaikaH syuH tathA dazabhiH dvAdazabhizcAkSaraiH virAmo bhavet tatra 'bhadraka' nAma vRttaM bhavati / tasyodAharaNaM yathAbhadrakagItibhiH sakRdapi stuvanti bhava ye bhavantamanaghaM , bhaktiparAvanamrazirasaH praNamya tava pAdayoH sukRtinaH / te paramezvarasya padavImavApya sukhamApnuvanti vipulam , martya bhuvaM spRzanti na punarmanoharamurAGganAvRttAH // 1 // athavA matkRtiH zrIjinazAsane jayati zAzvataH prakharabhAnusadguNanidhiH , AgamazAstrasArasaritApravAhapUtamAnaso vijayatAm / zAnta-pavitra-caritrayuktaH sadA sakalaziSyavanditapAdau , sadjJAnasAgaro'yaM guruvaryazrIvijayanemisUri jayatAm // 1 // - bhagaNaH ragaNaH | gaNaH| ragaNaH |gaNaH| ragaNaH | nagaragaH khy bhadraka | sis | | SIS vRttam SIS zrIjina zAsane jayati | zAzvataH | prakhara| bhAnusad | guNani | dhiH sAhityaratnamaJjUSA-72 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 trayo vizatyakSaravRttaM 'prazvalalitaM' kathyate-- tallakSaNamAha "vikRtau njau mjau bhjau mjabhalagAstadazvalalitaharArkayati tat / " yatra pratipAdaM kramazo nagaNa-jagaNabhagaNa-jagaNa-bhagaNa-jagaNa-bhagaNAnAM varNAstato laghureko guruzcaikastasyAzvalalitaM nAma prakhyAtaM bhavati / dazabhirakSarairyatizca krttvyaa| arthAt-yadiha zAstre nagaNa-jagaNau bhagaNa-jagaNa-bhagaNa-jagaNa-bhagaNa-laghuguravazca syustat azvalalitaM nAma chndH| kiMbhUtaM tat harArkayati harairekAdazabhirakai dvAdazabhiryativirAmo yatra tat / tasyodAharaNaM yathAtiraya mahAndhakUpamasamAndhakAra - bharadurvilokamatulaM , nipatita - gADhamohapaTalAndhajantuvividhapralApatumulam / pravacanacakSuSe kSata imaM cirAya tanubhRt tathApi valavacapalatarendriyAzvalalitavikRSTa iha tat kSaNAn nivajati // [asmin vRtte dazamo bhgnno'smaabhiy'stH| atra saptamabhagaNasthAne'pi yatirbhavati / tat sthAne kecijjagaNamicchantIti jJeyam / ] sAhityaratnamaJjUSA-73 .. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagaNaH bhagaNaH | jagaNaH bhagaNaH | jagaNa: bhagaNaH | la, 64 azva lalitaM tiraya | | mahAndha kUpama | samAndha | kArabha radurvilokama| tu / chandaH 111 isi SIL isi Sulisi sii s 3 'mattAkrIDam' vRttaM kathyate-- tasya lakSaNamAha "mattAkoDaM vsvissvaashaaytimyuggyugmnulghugurubhiH|" bhagaNadvayena gurudvayena manulaghubhiH caturdazabhiH laghuvarNaiH ekena guruNA ca yasya caraNo nibandho bhavet tat mattAkrIDaM nAma vRttaM bhvti| atra vasubhiH aSTAbhiH iSubhiH paJcabhiH AzAbhiH dazabhiriti bodhym| anyacca paJcabhirakSaraiH paJcadazabhirakSaraiH yatirbhavatIti vijJeyam / tasyodAharaNaM yathAmugdhonmIlanmattAkoDaM madhusamayasulabhamadhuramadhurasAd , gAne yAne kiJcitspandat padamaruNanayanayugalasarasijam / rAsollAsa - krIDatkamravajayuvativalayavihita - bhujarasaM , sAndrAnandaM vRndAraNye smarata harimanaghacaraNaparicayam // sAhityaratnamaJjUSA-74 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagaraNaH bhagaNaH gu. gu, matta krIDA mugdhonmIlanmattA krIDa chanda: SSS Sss SS tanvI / " athavA laM. la. laM. laeN. la. la. la. la. la. la. la. la. la. la. gu. madhusamayasulabha madhuramadhura sAd 'tanvI' vRttaM kathyate -- caturviMzatyakSaraM vRttamidam- tallakSaNamAha S "bhUtamuninairyatirihabhatanAbhau bhanavAzca yadi bhavati "saMkRtau bhtau nsau bhau nyau tanvI ThaiH / " yadi chandasi bhagaraNa-tagaNanagaraNAzca sagaraNa - bhagaNau ca bhagaraNa-tagaraNa-yagagAzca syuH tatra 'tanvI' nAma chando bhavati / asmin vRtte bhUtaiH paJcabhiH munibhiH saptabhiH inaiH sUryaiH dvAdazaizca yatirjJAtavyeti / tasyodAharaNaM yathA chandomaJjaryAM mAdhavamugdhairmadhukaraviditaiH kokilakUjitamalaya samIraiH, kampamupetAH malayajasalilaiH plavanato'pya vigatatanudAhA / padmapalAzaiH viracitazayanA dehaja sajvarabhara paridUnenizvasatI sA muhuratiparuSaM dhyAnalaye tava nivasati tanvI // sAhityaratnamaJjUSA - 75 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tanvI nAma chandaH bhagaNaH tagaNaH nagaNaH sagaNaH bhagaNaH bhagaNaH nagaraNaH mAdhava mugdhairmadhukara viditaiH kokila kUjita malaya SII DA " 115 511 511 111 yagaNaH samIraiH ISS 'paJcaviMzatyakSarAyAbhikRtijAti' varNyate- krauJcapadA vRttaM lakSaNamAha " abhikRtau bhma sbha nI gAH krauJcapadA Ga Ga jaiH / " athavA " krauJcapadA bhmau sbhau nananAngA viSu zaravasu --- muniviratiriha bhavet / " - athavA "krauJcapadA syAd bho bhasabhAzcediSu zaravasumuniyatirinalaghugaiH / " yasmin chandasi yadi bhagaraNo bhagaNasagaNa-bhagaraNAzca syuH inaiH sUryaiH dvAdazabhiH laghubhiH tat ekena guruNA ca yogaH syAt, tarhi tacchandasaH krauJcapadAnAM syAt / yasmin vRtte iSubhiH paJcabhiH zaraiH paJcabhiraSTabhiH munibhiH saptabhizca yatirbhavati / tasyodAharaNaM yathA projammyapurAritvadbhayayogAn nRpavara bhavadariratizayavidhuro, dUramaraNyaM prApya kalatraiH saha samajani gatirayavazatRSitaH / sArasanAdAt sasvayamAdau prasarati kiyadapi bhuvanamatha sahasA, prekSya cakAra krauJcapadAGkAM dhruvamihamariditinigadatidayitA / / sAhityaratnamaJjUSA - 76 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athavAkrauJcapadAlI citritatIrA madakalaravagakulakhagakulakalakala rucirA, phullasarojazreriNavilAsA madhumuditamadhupakharabhasakarI / phenavilAsa projjvalahAsA lalitalaharIbharapulakita sutanuH , pazya hare'sau kasya na ceto harati taralagatirahimakiraNajA // bhagaNaH | magaNaH gaNaH bhagaNa gaNa nagaNaH nagaNaH nagaNaH gu, krauJca projmmya pu rAritvad bhayayo gAnnRpa varabha vadari ratiza yavidhu | ro | // | sss ||s | s // | // // // | // | s padA chandaH atha SaDviMzatyakSarAmutkRtijAtivarNanam-- SaDviMzatyakSaraM 'bhujaGgavijRmbhita' vRttaM kathyate tallakSaNamAha"utkRtau mau to nirasalgA bhujaGgavijRmbhitaM jttttH|" athavA "vasvIzAzvacchedopetaM mamatanayugenarasalagairbhujaGgaviz2ambhitam / " yasmin chandasi magaNa magaNa tagaNa nagaNa nagaNa ragaNa sagaNAzca laghu guru syAt tarhi tacchandaH sAhityaratnamaJjUSA-77 / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhujaGgavijRmbhitanAma syAt / asmin chandasi vasubhiraSTabhiH ekAdazabhiH azvaiH saptabhiH chedena yatyAH vidhAnaM bhavati / tasyodAharaNaM yathAkvApi svaraM krUra-krIDan , mahiSazatamacakitarataM kuraGgakulaM kvacit , kvApi krIDA-vyagra-koDaM, kvacidapi madajaDaviharan mataGgajasaMkulam / siMha-kSveDA-raudraM kvApi , kvacidapi viSaviSamamahAbhujaGgavijRmbhitaM , zrI - caulukaya - kSoNInAtha , sphuTamajani bhavadari mahIbhujAmadhunA puram / / athavAhe lodaJcanyaJcatpAdaprakaTavikaTa naTanabharo ragatkaratAlakazcArupreGkhaccUDAbahaH zrutitaTalanava kisalayastaraGgitahAraghRk / trasyannAgastrIbhirbhaktayA mukulitakaTa kamalayugaM kRtastutiracyutaH , pAyannAzchindan kAlindI hRdakRta nijavasati bRhad bhujaGgavijRmbhitam // sAhityaratnamaJjUSA-78 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 3] magaNa: magaNaH| tagaNaH gaNaH gaNaH ragaNaH sagaNaH| la, | gU, vijaH bhi kvApi svarakara | krIDanma hiSazaH phitara taMkuraM gakulaM | va | cit chandaH | sss | sss | // | | | | sis | | | / / 5 * saptaviMzatyakSaramArabhya nAnAvidhAni daNDakavRttAni santi * atha caNDavRSTayAdikadaNDakAnAha-- (1) tallakSaNamAha "yadiha nayugalaM tataH saptarephAstadA caNDavRSTiprapAto bhaved dnnddkH|" yadA iha daNDakajAtau na yugalaM nagaNadvayaM tataH saptarephAH saptaragaNAH syuH tadA caNDavRtti prapAto nAma daNDako bhavati / tasyodAharaNaM yathA mamtribhuvanajanamAnasAmbhoja - lIlAvidhau haMsakalpyaM samUlavyapAstAkhilad / caraNakaraNadhAriNaM chinnadurmohajAlaM kaSAyojbhitaM vAdicUDAmariNam // timiramadaghaTAmahAmohameghAvalI caNDavRSTi prapAtA kulendraM sUryam / paramamahimamandiraM zuddhacAritrayuktaM kalAnAM gRhaM vande nemisUrim // 1 // sAhityaratnamaJjUSA-79 / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) " praticararaNavivRddharephAH jImUta-lIlAkaroddAma zaGkhAdayaH / " syurarNA'rNavavyAla japakSaya gatakAmatApA jinezAdi - zAnti jinanemi pArzva - zrIvIrajinA saukhyadA / tridazagaNaguro ! jinezo karmadhvaMsacitto ! mahAjJAnapUrNezvara ! pAtu mAM sarvadA // nikhilajanasupUjyaprabho ! sacchre yastaruvarddha nasudhAdharo'mbara ! rakSa mAM sarvadA / caramajina ! zrIvIra prabho ? bhavAmbhodhidho rArNave vaM nimmajjantamabhyuddharopetya nAm // 1 // / tataH caraNe caraNe iti praticaraNaM pratipAdamityarthaH / vivRddho repho ragaNo yatra te daNDakAH arNo'rNavAdayaH syuH / sarveSu daNDakeSu prAdau nagaraNadvayamAvazyakaM bhavati / paraM saptasu repheSu caNDavRSTiprayAto nAma daNDakaH / ekarepha vivRddhau arthAt nagaraNadvayAnantaramaSTasu rephesu prarNonAma daNDako'yam / evaM nagaNadvayAnantaraM navasu repheSu arNavaH, dazasu vyAlaH, ekAdazasu jImUtaH, dvAdazasu lIlAkaraH, trayodazasu uddAmaH, caturdazasu zaGkhaH daNDako bhavati ; Adipadena ArAmasaGgramAdayo daNDakA jJeyAH / sAhityaratnamaJjUSA - 80 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinasamUhasya stuti: samavasaraNamatra 1 yasyAH sphuratketucakrAnakAnekapadmandurukcAmarotsarpisAlatrayI sadavanamadazoka pRthvIkSaraNaprAyazo bhAtapatra prabhAgarvarArAT parehitArocitam // pravitaratu samIhitaM sA'rhatAM saMhatirbhaktibhAjAM bhavAmbhodhisambhrAntabhavyAlIsevitA / - 'sadavanamadazoka pRthvIkSaNaprAyazobhAtapatra prabhAgarvarArAT parehitArocitam // 64 // [ stuticaturviMzatikAyAM proktamiti ] pracitakadaNDakasya lakSaraNamAha "pracitakasamabhidho dhIradhIbhiH smRto daNDakonadvayAduttaraiH saptabhiryaiH / " nagaraNadvayAt parivartibhiH saptabhiH yagaNaiH racitaH dhIradhIbhiH chandovidbhiH pracitakasamabhidhaH tannAmA daNDakaH smRtaH kathitaH H / tasyodAharaNaM yathAgatamada ! sAhitya - 6 ravikulAmbhodhicandra ! prabho ! trizalA putraratna ! trilokaikanAtha ! / pracitakapaTamaghAdimadoddAmadantAbalastomavidrAvaNe caraNaprakharasudhAMzucchaTonmeSaniH zoSitadhyApi ceto sakalajanaparitApogradAvAnaloccheda megha ! kesarIndra ! | sAhityaratnamaJjUSA - 81 vinaSTAndhakAra | prasIda vIro jinadevaH // 1 // Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nagaNaH | nagaNaH | yagaraNaH yagaNaH / yagaNaH | yagaNaH | yagaNaH | yagaNa: | yagaNaH - pracitaka 155 155 / | Is | Is 1155155 daNDakaH pracita | kasama | bhidhodhI | radhIbhiH | smRtoda | NDakona | dvayAdu | taraH sa |ptabhiryaH sagaraNaH | sagaNa: | sagaNaH | sagaNaH | sagaNaH / sagaNaH | sagaNaH | sagaNaH | sagaraNaH kusuma vimalai | zcarita | bharita | rakhila | vibhavaH / prabhutA | nvitayA | suvibhA | titarAma stabakaM vRttam 115 115 115 115 115 115 sAhityaratnamaJjUSA-82 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kusumastabakadaNDakasya lakSaNamAha "sagaraNaH sakalaH khalu yatra bhavet tamiha pravadanti budhAH kusumastabakam / " yatra yasmin vRttau chandasi vA sakalaH samastasagaNaH eva bhavet arthAt pratipAde nava sagaNA bhaveyuH yasya ca saptaviMzati-akSaradharitapAdasya daNDakasya sarve'pi pAdAH sagaNenaiva racitaH syAt taM kusumastabakaM nAma daNDakaM pravadanti / tasyodAharaNaM yathAvimalezcaritairbhariterakhilavibhavaH prabhutAnvitayA satataM , saphalaiH sajalaiH suguNaiH sakalA vasudhA nijadezagatA suvibhAtitarAm / sumatiH kumati parizodhanake niratA viratA na kadApi bhavedamitA, manasA vacasA kriyayA sulabhA sugatiH kuti jayatAt sahajairamalA // 1 // mattamAtaGgalIlAkaradaNDakasya lakSaNamAha "yatra rephaH paraM svecchayA gumphitaH sa smRto daNDako mttmaatnggliilaakrH|" yatra daNDake praticaraNaM svecchayA paraM kevalaM rephaH ragaNaH gumphitaH nibaddhaH syAt sa mattamAtaGgalIlAkaro nAma daNDakaH bhavet / sAhityaratnamaJjUSA-83 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasyodAharaNaM yathAhemari vazAnoM'zukaM zakranIlAsite varmaNi spaSTa divyAnulepAGkite / tAra hArAMzuvakSo nabhazcitramAlAJcito bhavyabhUSojjvalAGgaH samaMsIriNA // aJjanAbhAmbareNendukundAbhadehena lIlA parihAsa hAsomikautUhalaiH / kaMsaraGgAdrigaH pAtu nazcakrapANirgati / krIDayA mattamAtaGgalIlAkaraH // 1 // anaGgazekharadaNDakasya lakSaNamAha___"yatra dRzyate guro paro laghuH kramAt sa ucyate budhairanaGgazekharadaNDakaH / " yasmin daNDake kramAd guroH paro laghuvarNo dRzyate saH budhaiH chandovidbhiH anaGgazekharanAma daNDakaH kathyate / tasyodAharaNaM yathAmUni cArucampakasrajA salIlaveSTanaM lasallavaGgacArucandrikAkaceSu / karNayorazokapuSpamaJjarIvataMsako gale ca kAntakesaropakalaptadAma // phullanAgakesarAdipuSpareNurUSaNaM tanau vicitraM ityupAtta veza eSa / kezavaH punAtu naH supuSpabhUSitaH sumUtti mAnivAgato madhuvihartumatra // 1 // sAhityaratnamaJjUSA-84 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ragaNaH ragaNaH | ragaNaH ragaraNaH ragaNaH | ragaraNaH | ragaNaH | ragaNaH | ragaNaH mattamAtaGgalIlAkara SIS SIS SIS SIS SIS SIS SIS SIS SIS daNDaka: yatrare | phaH paraM | svecchayA | gumphitaH | sasmRto | daNDako | mattamA | taGgalI | lAkaraH anaGgazekhara guru-| guru- guru- | guru- | guru- | guru- | guru- | guru- | guru- | guru- | guru- guru- | guru-| guru| laghu | laghu | laghu | laghu | laghu | laghu | laghu | laghu | laghu | laghu | laghu | laghu | laghu | laghu daNDaka: / / | | | | | | | | | | / / | / sAhityaratnamaJjUSA-85 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMhavikrAntadaNDakasya lakSaNamAha___"yakAraiH kavIcchAnurodhAnnibandhaiH prasiddho vizuddho'parodaNDakaH siMhavikrAntanAmA / " kaveH icchAnusAraM sthApitaiH gaNaiH siMhavikrAntanAmako'nyovikhyAtaH zuddho daNDako bhavati / tasyodAharaNaM yathAyadIyaM yazaH suprasiddha vizuddhaM sadAgArarUpaM sudharmAdi sevyaM munInAM samAje / sadA vItarAgaM vizAlaM prakAmaM gariNagautamAdi pradiSTaM nikAmaM nirIham // budhaiH zaMsitaM saMzritaM sAdhubhizca prabhaktaH suraktaH suzIlaiH subuddhaiH sadA pUjitaM vai / guNAtItarUpaM sadAnandazIlaM sudhIraM suvIraM sutIrthA dhinAthaM jinendraM namAmi // 1 // azokamaJjarI nAmno daNDakasya lakSaNamAha "svecchayA rajau krameNa sannivezapatyudAradhIH kaviH sadaNDakaH smRto jgtyshokmnyjrii|" udArabuddhiH kaviyadi yadRcchayA yathAkramaM ragaNa-jagaNI chande sthApayati tatra azokamaJjarI nAma daNDakaH bhavati / sAhityaratnamaJjUSA-86 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMha vikrAnta daNDakam a zo ka ma JjarI daNDa kaH yagaraNaH yagaraNaH yagaraNaH yagaraNaH yagaNaH yagaNaH yadIyaM ISS ragaNaH SIS sve ccha yA ISI ISS si yazaH su jagaNaH ragaNaH jagaNa SIS ISS jau kra sa prasiddha vizuddha c ISI nni za DADa pa ISS ragaNaH jagaNaH tyu dA ISS sadAgA rarUpaM ISI ra dhI: ka vi: ISS sa da jagaNaH ragaNaH 515 15 ISI yagaraNaH sAhityaratnamaJjUSA - 87 ISS sudharmA NDa kaH smR yagaNaH ISS ragaNaH SIS to ja ga yagaNaH disevyaM munInAM samAje ISI ISS wiyi soe jagaNa: ragaNaH tya yagaNaH ISS zo SIS ma Jja rI Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasyodAharaNaM yathA atha ca sAhityaviSayaka granthAdau kavinA prAyaH zubhaphaladatvAt saMyojyaH zubhagaNaH / nA'nyo viparItattvAt / tathA ca tat svarUpanidarzaka: zloko'tra kathyate / tathAhi mo bhUmistriguruH zriyaM dizati yo vRddhi jalaM cAdilo / ro'gnirmadhya laghuvinAzamanilo dezATanaM so'ntyagaH // to vyomAntalaghurdhanApaharaNaM jo'rkorujaM madhyago / bhazcandro yaza ujjvalaM mukhaguru-rno nAka zrAyustrilaH // 1 // idaM ca phalaM granthanetuH kartu : athavA pathituH, teSAM yathAyogyaM bhavatyeva / 'varNAnAzrityA'pi ' phalazrutiH kathyate -- tasya zlokamAha avarNAt sampattirbhavati mudi varNAddhanazatA nyuvararNAdakhyAtiH sarabhasamRvararNAddharahitAt / tathA hyacaH saukhyaM GaJaraNarahitAdakSaragaraNAt 1 padAdau vinyAsAdbharabaha lahAhAvirahitAt // 1 // sAhityaratna maJjUSA - 88 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * garagadevatAdInAM yantram * gaNanAma magaraNaH | yagaNaH | ragaNaH / sagaraNaH tagaNaH | jagaraNaH bhagaNaH nagarapaH svarUpam SSS 155 55 115 5511 151 SIL devatA | pRthvI | jalam agniH | vAyuH prAkAzaH sUryaH candraH nAka: phalam / | zrIH | vRddhiH / vinAzaH | bhramaNam dhananAzaH rogaH suyazaH prAyuH sAhityaratnamaJjUSA-86 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'apavAdo'pi' atra kathyate tathAhi devatAvAcakAH zabdAH , ye ca bhadrAdivAcakAH / te sarve naiva nindyAH syu-lipito garagato'pi vA // 1 // * dvitIyaparicchedasya sArAMzaH * advitIye dvitIye'smin, paricchede mayA mudA / variNatA ca kaveH zikSA, chandojJAnapurassarA // 1 // chandaH zAstrArNave prokta, chandasAM kauzalaM param / mAtrAkSaravibhedena, dvidhA chando budhairmatam // 2 // kavitA vanitA hAse, prakAze parame'dbhute / viSamAnyapi vRttAni, vikasanti vilasantyapi // 3 // viSameSvapi vRtteSu, syAt pravezo'lpamedhasAm / dvitIye'smin paricchede, diGmAtramiha darzitam // 4 // kavinA viduSA bhAvyaM, sugaraNAyojakena ca / phaladaH sugaraNaH prokto, netaro viparItataH // 5 // zubhA'kSarANAM yogo'pi, phalavAn guragavAn mataH / ataH kAvya-kalApUrNaiH, pUraNIyAH sadakSarAH // 6 // ekaH zabdaH suvijJAtaH, smygyogmupaagtH| karoti katti prItiJca, satsAhityasaMyutaH / / 7 / / sAhityaratnamaJjUSA-60 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devatA vAcakAH proktAH, ye zabdA bhadrasUcakAH / teSAM yoge na doSo'sti, varNato gaNato'pi vA // 8 // sodAharaNasaGketaiH, sajjitaH sArthakassadA / suriNataH suzIlena, sUriNA sugamAya ca // 6 // iti zrIzAsanasamrAT-sUricakracakravatti-tapogacchAdhipati-bhAratIyabhavyavibhUti - mahAprabhAvazAli-akhaNDabrahmatejomUtti-zrIkadambagiripramukhAnekaprAcInatIrthoddhAraka-zrIvalabhIpuranarezAdyanekanRpapratibodhaka - cirantanayugapradhAnakalpa-vacanasiddha-sarvatantrasvatantra-prAtaHsmaraNIya-paramopakAri-paramapUjyAcArya mahArAjAdhirAja zrImadvijayanemisUrIzvarANAM divyapaTTAlaMkAra-sAhityasamrAT-vyAkaraNavAcaspati-zAstravizAradakaviratna - sAdhikasaptalakSAdhikazlokapramANanUtanasaMskRta - sAhityasarjaka-paramazAsanaprabhAvaka-bAlabrahmacAri-paramapUjyAcAryapravara zrImadvijayalAvaNyasUrIzvarANAM pradhAnapaTTadharadharmaprabhAvaka-zAstravizArada - kavidivAkara - syAdyantaratnAkarAdyanekagranthakAraka - bAlabrahmacAri - paramapUjyAcAryavarya zrImadvijayadakSasUrivarANAM paTTadhara-jainadharmadivAkara-zAstravizArada - sAhityaratna - kavibhUSaNa - bAlabrahmacAri-zrImadvijayasuzIlasUri saMdRbdhAyAM sAhityaratnamaJjUSAyAM dvitIyaH paricchedaH // sAhityaratnamaJjUSA-61 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 // atha tRtIyaH paricchedaH // 'kathaM kavitvasaMprAptiH ? ' ityasya nirUpaNaM prathamaparicchede kRtam / tadanantaraM 'kaveH zikSA ca kIdRzI ?" ityasya nirUpaNamapi dvitIyaparicchede kathitaM ca / atra 'kazca kAvye camatkAraH ? ' ityasya nirUpaNaM kriyate / rasasvarUpam abhidhAmUlo vivakSitAnyaparavAcyo nAma dhvanikAvye camatkAraH / tatra camatkAro nAma prahlAdakatvam / tadAhlAdakatvaM dhvaneH cAmatkAritvaM kAvye / keSAMcit mataM 'vAkyaM rasAtmakaM kAvyam / ' rasAtmakatA dhvaneH anirvacanIyatA AsvAdyante rasajJaiH / proktaM dhvaniH prathamato dvividhaH asaMlakSyakramavyaGgena saMlakSyakramavyaGgena / yathA asaMlakSyakramodyotaH krameNa dyotitaH paraH vivakSitAbhidheyasya dhvanerAtmA dvidhA mataH / sAhityaratnamaJjUSA - e2 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamazca rasAdi rasa-rasAbhAsa bhAva-bhAvAbhAsa-bhAvodayabhAvaprazama-bhAvasandhi, bhaavshbltaa| tatra rasasyodAharaNam kimapi mandaM mandaM mandamAsattiyogAdaviralitakapolaM jalpatorakrameNa / AzithilaparirambhavyApRtaikaikadoSNoravidita gatayAmA rAtrireva vyaraMsIt / rase ko'pi vilakSaNaH sahRdayAnAM lokottaracamatkArajanakaH sambhogazRGgArarasAsvAdaH vAcyapratItya vyavahitottarakAlAvacchede naiva smpdyte| ata evotpalazatapatravyaktibhedavat tadubhayo pratItyoH kramasya sahRdayairalakSyamANatayA asaMlakSyakramavyaGgo nAma rasadhvanirihAvaseyaH / camatkAro nAma-AhlAdakatvaM, sa zabdagataH arthagatazceti dvividhH| zabdazravaNamAtreNa vilakSaNa-cittAlAdo bhavet, sa zabdagataH / yathA zAradA zAradAmbhoja - vadanA vadanAmbuje / sarvadA sarvadA'smAkaM sannidhi sannidhi kriyAm // 1 // arthagato'pi dvividhH| vAcyArthagataH, vyaGgayArthagatazceti / yatra ca vyaGgayArthApekSayA vAcyArthasyAtizAyitvaM, tatra vAcyArthagataH / yathA sAhityaratnamaJjUSA-63 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ye tapyante tattapastepi re vA tAnpAtaste kAri tIvra tapo hi| kAriSyante siddhayotha niyante pAci zreyaH pacyate pakSyate vaa| [iti zrIkalikAlasarvajJazrImadahemacandrAcAryaviracita zrIdvayAzrayamahAkAvye praSTamasarge zloka 16 tame proktamidam / ] anyamapiekAtapatraM jagataH prabhutvaM , navaM vayaH kAntamidaM vapuzca / alpasya hetorbahuhAtumicchan , vicAramUDhaH pratibhAsi me tvam // [iti zrIkavikAlidAsaviracita zrIraghuvaMzakAvye proktamidam / ] vyaGgayArthazca kvacid rasarUpaH, kvacid bhAvarUpaH, kvaciccAlaGkArAdirUpaH / raso nAma "vibhAvAnubhAvavyabhicAribhi vyaktaH" rasaparipAkaH sthAyIbhAvo rasaH / vibhAvAdisamUhAlambanAtmakAvaraNabhaGgAvacchinnacidAnanda rUpAH rasAH zRGgAra-hAsya-karuNa-raudra-vIra-bhayAnakabIbhatsa-adbhuta-zAnteti navaprabhedAH bhAvAH rasabhUyatAsampAdakavibhAvAdisamparkarahitAH / sa ca navadhA zRGgArAdibhedAt tathAhi sAhityaratnamaJjUSA-64 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratirhAsazca zokazca krodhotsAhau bhayaM tathA / jugupsA vismayazcettha - maSTau proktAH zamo'pi ca // 1 // ete prAsvAdAGkuramUlabhUtAH sthiratayA varttamAnAH sthAyibhAvA nava / nivedAdayastrayastriMzad vyabhicAri bhAvAzca bhAvapadavAcyA / taduktam saMcAriNa pradhAnAni devAdiviSayA ratiH / ubuddhamAtra sthAyI ca bhAva ityabhidhIyate // vibhAvAH - ' ratyAdisthAyibhAvodbodhakA vibhAvAH / ' te ca dviprakArAH grAlambanoddIpana bhedAbhyAm / yaM prAlaMbya rasodgamaH bhavati sa 'zrAlambanavibhAvaH' / ye ca rasamuddIpayanti te ' uddIpanavibhAvAH' / anubhAvAH- tat tat kAraNairudbuddhaM sthAyibhAvaM ye bahiH prakAzayanti te'nubhAvAH / vyabhicAribhAvA: - ' ratyAdisthAyibhAve ye pradhAnatayA prabhavanti vA pracalanti te vyabhicAribhAvAH / anaucityena pravRtterduSTA rasA rasAbhAsA duSTAbhAvA bhAvAbhAsAzca / tat prazAnti bhAvasya zAntiH prazamya - davasthA / evamAdipadena bhAvasyoktarUpasyodayaH / udgamA sAhityaratnamaJjUSA - 15 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasthA bhAvasandhiH, zamakakSayoryugapadAsvAdaH / bhAvazabalatA - niravacchinnatayA teSAM pUrva pUrvopamardanAm pareSAM AsvAdaH / etAdRzo rasAdi prakramaH / asaMlakSyakramaH aGgitvena pradhAnatayA bhAsamAna sahRdayahRdayAhlAdakatayA carvaraNAviSayI bhavan dhvaneH vivakSitAnya paravAcyarUpasya AtmA svarUpaM vyavasthitaH / zrI sAhityadarpaNagranthe'pi ucyate vibhAvenA'nubhAvena, vyaktaH saMcAriNA tathA / rasatAmeti ratyAdi sthAyIbhAvaH sacetasAm // sAtvikAzcAnubhAvarUpatvAnnapRthaguktA / rasavasthaH paTaM bhAvaH sthApitAM pratipadyate / proktazca rase sArazvamatkAraH, sarvatrApyanubhUyate / taccamatkArasAratve, sarvatrA'pyadbhuto rasaH // ataH sAhitye kAvye vA rasasya camatkAritvaM sarvatraiva sahRdayaiH anubhUyante / yaduktam " puNyavanta pramiNvAnti yogivad rasasantatim / " yadyapi svAdaH kAvyArthasaMmAdAdAtmanaH zrAnandasamudbhavaH, ityuktadizA rasasyAsvAdanAtiriktatvam / tathApi 'rasaH svAdyante' iti kAlpanikaM bhedaM svIkRtya svIkRtaM rasaH yat pradhAno'yaM sAhityaratnamaJjUSA - 16 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adyastAd bhAveditaH zabda iti kiJcid vistAreNa vivecyante / vibhAvAnubhAvavyabhicArisaMyogAd rasaniSpattiH / alaGkAravAdibhistu vibhAvAnubhAvavyabhicAriNAM saMyogAt samudAyaH rasaniSpattiH / rasapadavyavahAreti sUtrAzayaM manvAnAH vibhAvAdayaH trayaH samuditA rasa iti rasasvarUpaM nirUpayanti / zrIkAvyaprakAza granthe nirAkatu kathitaM - " na khalu vibhAvAnu bhAvavyabhicAriNa eva rasaH api tu rasastra ityAha asti kramaH sa tu lAghavAnna lakSyate " iti mammaTaH / bahavastu vibhAvAdInAM saMyogAt samyagyogAt camatkArAt rasaniSpatti:, iti sUtrArthavarNayanto vibhAvAdiSu yaH pradhAnatayA camatkArI, sa eva rasa iti varNayanti / kecittu - " bhAvyamAno vibhAvaH eva rasaH" iti manyante / anye kecit - " bhAvyamAno'nubhAvastathA" iti varNayanti / kecittu - " saJcArI eva tAdRzaH tathA pariNatiH" iti varNayanti / rasasya kva dhvanitvam ? kazcAlaGkAritvam ? ityupapadyAdya tayorudAharaNe prakAzamapi atra avazyaM vidheyam / ukta N vAcyavAcakacArutvahetUnAM vivadhAtmanAm / rasAdisAhitya - 7 sAhityaratnamaJjUSA - 97 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paratA yatra sa dhvaneH viSayo mataH / dhvanau rasasya mahattvaM pUrvamevoktam / atra ca viSadIkRtya varNayAmaH yatra kAvye rasAdayo vyaJjanayA pratIyamAnAH pradhAnatayA vAkyArthIbhUtA santaH vicchittivizeSAdhAyakAH bhavanti / vAcyaM vAcakaM taccArutvahetavo'laGkArA guNAzca pradhAnIbhUtavyaGgyaM ca rasAdhupaskArA eva santi / tatra rasasya rasadhvanitvaM bhavati, kintu pradhAne'nyatra vAkyArthe yatrAGga tu rsaadyH| kAvye tasminnalaGkAro rasAdiriti me matiH, arthAt yatra kAvye vyaGgayarasAdyapekSayA vAcyArthabodha-viSayIbhUto rasAdayastu nAti camatkAritayA'GgabhUtA eva bhavanti / tatra rasavadAdiH alaGkAro bhavatIti bhAvaH / tatra ca zRGgAre rasadhvaneH udAharaNamnidrAkaitavinaH priyasya vadane vinyasta-vakaM vadhUH , bodha-trAsa-niruddha-cumbanarasa pyAbhoga lolaM sthitA / vailasyAd vimukhI bhavediti punaH tasyApyanArambhiraNaH , sAkAkSapratiyattinAyahRdayaM yAtaM hu pAraM rateH // ___ rasavadAdistu alaGkAro dvividhaH / zuddhaH saMkIrNazca / tatra zuddhasyodAharaNaM kalikAlasarvajJazrImadhemacandrAcAryakRtazrI dvayAzrayamahAkAvye prokta yat sAhityaratnamaJjUSA-68 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAbhimukhAstuGganAsikA kAnAsikavo lamboSyaH unnatoSThAH / lambodaryaH kRSodarA kAgaDDA pRthujaGghayonvapuH pizAcyaH // anyacca samthnAyuH pathikhetRNAM ripu nRpA prakSNAsamotkrAntaraM / dadhnosthyozca na jAnate sma madhunombUnAM ca paryAkulAH // zrazvIyAni suvalgya valgisumahAM syatpUjyaMnUji kSaNAt / teSAM danti kulAni cAlamamavannA'smin raNArambhiraNa || punaH saMkSepeNa rasasya nirUpaNam - ratyAderityAdipadena hAsotsAhAdayo gRhyante / laukike utsAhAdInAM vakSyamANAnAM sthAyibhAvAnAM yAni kAraNAni utpAdakarUpAriNa nAyakapratinAyakAdIni, uddIpanarUpAriNa, nAyakapratinAyakaceSTAdIni yAni kAryANi, vipakSAbhimukhagamanAdIni yAni ca sahakAriNi, sahAyabhUtAni, dhRtigarvAdIni tAni nATaya kAvye ca cennibodhe paran krameNa vibhAvAH anubhAvAH vyabhicAriNazca kathyante / tairvibhAvAdirvyaktaH - sphuTIkRtaH vilakSaNapratItiviSayIkRtaH iti yAvat sthAyibhAvaH rasaH kathitaH / sAhityaratnamaJjUSA - 16 , Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM rasabhedAH * zRGgArAdibhedAt navadhA rasabhedAH / tathAhizRMgArahAsyakaruNA-raudravIrabhayAnakAH / bIbhatsAdbhutasaMjJau cetyaSTau kAvye rasA smRtAH // 1 // navamo'pi zAntarasaH svIkRtaH / vistareNAyaM bhAvaH nAyikAdibhiH pAlambanakAraNaiH candracandrikAdibhiH uddIpanakAraNaH anurAgajanyahAvabhAvAdibhiH kAyaiH cintAdibhizca sahakAribhiH sthAyIbhAvabhUtasyAnurAgavizeSarateH parizIlamavarodhasAmAjikAnAM antaHkaraNe vAsanArUpatayA sthitaH lokottara-camatkArI raso jAyate / yadyapyatra zabdazravaNasamAnAntaramevArthabodhaH / tato vibhAvAdipratItiH anantaraM sahRdayaiH bhAvanayA vibhAvAdisaMvalitacidAnandAtmakaH AsvAdyamAno ratyAdiH sthirobhAvaH rasatAmApnotIti / kramo nUnamasti tathApi kAryANAmiyattAM kamalazatapatrabhedavat sahasA sampannatayA naiva kramaH pratItiranubhUyate / pratirasaM vibhAvAdayo vidyante yathA zRGgArarasasya sthaayibhaavaadyH| sAhityaratnamaJjUSA -100 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathA paroDhAM varjayitvA tu vai nRpA cAnurAgiNIm / AlambanaM nAyikA syuH, dakSiNAdyAzca nAyakAH / candracandanarolAmba-tAdyuddIpanaM vikSepa kaTAkSAdiranubhAvaH vrIDA - capalatAharSadhRtyAdyA smRtam 1 prakIrtitaH / vyabhicAriNaH / sAmAnyato rasasya lakSaNamuktvA tad bhedaM pratipAdayanti kalikAlasarvajJazrImadhemacandrAcAryaH, tathA zrImammaTa - zrAnandavarddhanAdayaH 1 'zRGgAraH, hAsyaH, karuNaH, raudra, vIraH, bhayAnakaH, bIbhatsaH tathA adbhutaH' iti bhedaiH kAvye'STau - aSTasaMkhyakAH rasAH smRtAH / adhunA zAntaH navamo raso'pi svIkRtaH / zRGgAraH prakRtipuruSayoH sanAtanasambandhatayA nAyakanAyikAvalambitaH / tadgata-saundarya-candravasanta kokilAdyuddIpitaH tacceSTitakaTAkSabhujakSepAdyanubhAvitaH, lajjAhAsAdisaJcAritaH sAmAjikAnAM sahRdayAnAM vA cetasi AsvAdapadavImArUDhaH ratyAkhyaH sthAyibhAvaH zRMgArarasatAM padyate / teSAM zRGgArAdInAM navarasAnAM kramazaH sAhityaratnamaJjUSA - 101 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udAharaNAni pradarzyante / tatra prathamasya zRGgArarasasyodAharaNam (1) zRGgAraH1 ratisthAyibhAvakaH, rAgavannAyaka - nAyikAlambanakaH, candra-candanarolambAdyuddIpanakaH, bhrU vikSepa-kaTAkSAdyanubhAvakaH, zRGgAra nAmA rsH| sa ca sambhoga-vipralambhabhedena dvividho bhavati / __yatra darzana-sparza-romAJcAdi-vilAsinau parasparamanurAgiNau vidadhataH, tatra 'sambhogazRGgAraH' bhavati / yathAzUnyaM vAsagRhaM vilokya zayanAdutthAya kiJcicchanainidrAvyAjamupAgatasya suciraM nirvarNya patyurmukham // vizrabdhaM paricumbya jAtapulakAmAlokya gaNDasthaloM / lajjAnamramukhI priyeNa hasatA bAlA ciraM cumbitA // 1 // atroktasvarUpa:-patiH uktasvarUpA bAlA ca AlambanavibhAvau zUnyaM vAsagRhaM uddIpanavibhAvaH cumbanaM anubhAvaH 1. zyAmavarNakaH, viSNu devataH, karuNa-vIra-bImatsa-rodra-bhayAnakarasaH saha virodhI ev| sAhityaratnamaJjUSA-102 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lajjAhAsau vyabhicAriNau, etaiH abhivyaktaH sahRdayaviSayo ratibhAvaH zRGgArarasarUpatAM bhjte| tad bhedazca vipralambhaH / vipralambho'tha saMbhogaH ityeva dvividho mataH / yatra tu prakRSTA ratiH abhISTaM na upaiti sa viprlmbhshRnggaarH| yathA abhilASasyodAharaNam kathamIkSe kuraGgAkSI, sAkSAt lakSmI manobhuvaH / iti cintAkulaH kAnto, nidrAM nauti nizIthinIm // pralApasyodAharaNam pANDu kSAmaM vadanaM hRdayaM sarasaM tavAlasaM ca vapuH / Avedayati nitAntaM kSetriyarogaM sakhi hRdantaH // vyAdhi bhisiNIgralasapaNIe nihinaM savvaM sUNiccalaM aMgaM / doho NIsA saharo eso sAhei jIna iti paraM // rasavicchedahetutvAnmaraNaM naiva varNyate / jAtaprAyaM tu tad vAcyaM, cetasA kAGkitaM tathA / varNyate'pi yadi pratyu-jjIvanaM syaadduurtH|| sAhityaratnamaJjUSA-103 / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathAtAM jAnIthAH parimitakathAM jIvitaM me dvitIyaM / dUrIbhUte mayi sahacare cakravAkImivaikAm // gADhotkaNThAM guruSu divaseSveSu gacchatsu bAlA / jAtAM manye ziziramathitAM padminI vAnyarUpAm // 1 // (2) hAsyaH1 vikRtAnavAkceSTaM, yamAlokya hasejjanaH / tatrAlambanaM prAhuH, tacceSToddIpanaM smRtam // anubhAvo'si saMkocaH, vacanasmeratAdayaH / nidrAlasyavahitthAdyA, atra syurvyabhicAriNaH / / hAsasthAyibhAvakaH, vikRtAkAravAkceSTAvajjanAlambanakaH, tadIyaceSToddIpanakaH, akSisaMkocanavadanavikAzAnubhAvakaH, nidrAlasyAdisaMcAribhAvakazceti hAsyarasaH / hAsyasya SaDbhedAH___jyeSThAnAM smitahasite, madhyamAnAM vihasitAvahasite, nIcAnAM tu apahasitaM tathA atihasitaM bhavati / ataH 1. zvetavarNaH, pramatha (zivagaNavizeSa) devataH, karuNabhayAnakAbhyAM viroSo'sya / sAhityaratnamaJjUSA-104 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavati / ebhi: hasanakriyAbhedaiH hAsyasya SaDbhedAH bhavanti / yatra ISadvikAsi nayanaM syAt spanditA ghaTaM syAt smitaM hAsyaM bhavati / smitaM hAsyaM ca jyeSThAnAM madhyamAnAM tu vihasitaM pravahasitaM ca bhavataH, nIcAnAM apahasitaM pratihasitaM bhavataH / vihasane madhura - zabdAnAM prayogaH bhavati so saziraH kampanaM pravahasite bhavataH, sAsrAkSaM vikSiptAGgaM ca apahasane bhavataH / bhavataH / tasyodAharaNaM yathA gurogara : paJcadinAnyadhItya, vedAntazAstrAriNa dinatrayaM ca / zramI samAghrAya ca tarkavAdAn, samAgatAH pranyacca kukkuTamizrapAdAH // / 1 // nibandhe, nirUpitA nUtanayuktireSA / zrItAtapAdavihite agaM gavAM pUrvamaho pavitraM, navA kathaM rAsabhadharmapatnyAH // 1 // sAhityaratnamaJjUSA - 105 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) karuNaH 1 sveSTanAzAdaniSTApteH, karuNAkhyo raso bhavet / dhIraiH kapotavarNo'yaM, kathito yamadaivataH // zoko'tra sthAyibhAvaH syAt, zaucyamAlambanaM matam / tasya dAhAdikAvasthA, anubhAvA daivanindA, vaivarNyAcchvAsinaH zvAsastambhapralapanAni ca // nirvedamohA'pasmAra, vyAdhi glAni smRti kSamAH / viSAda jaDatonmAdaH, cintAdyA vyabhicAriNaH || bhaveduddIpanaM punaH // bhUpAtanaMditAdayaH / sveSTanAzAdaniSTasambandhAt zokasthAyibhAvakA, zocya - janAvalambanaH, tadIyadAhAdyuddIpanaH, daivanindAdyanubhAvakaH, viSAdajaDatAdivyabhicAribhAvakaH karuNarasaH / yathodAharaNam vipine kva jaTAnibandhanaM tava cedaM kva manoharaM vapuH / anayorghaTanAvidheH sphuTaM nanu khaDgena zirISakartanam // 1 // atra hi zrIrAmavanavAsajanitazokArttasya dazarathasya daivanindA evaM bandhuviyogavibhavanAzAdAvapyudAhAryamiti / 1. kapotavarNaH, yamadaivataH, hAsya zRGgArAbhyAM virodho'sya / sAhityaratnamaJjUSA - 106 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) raudraH raudraH krodhasthAyIbhAvo, rakto rudraadhidaivtH| Alambanamaristatra, tacceSToddIpanaM matam / / muSTiprahArapAtana-vikRtacchedAvadAraNaizcaiva / saMgrAma-saMbhramAdyairasyoddIptirbhavet prauDhA // bhra vibhaGgoSThanirdeza, bAhusphoTana tarjanAH / AtmAvadAna kathana-mAyudhotkSepaNAni ca // ugratAvegaromAJca, sveda-vepathavo madaH / anubhAvAstathAkSepa, krUra-saMdarzanAdayaH / mohAmarSAdayastatra, bhAvA syuH vyabhicAriNaH // krodhasthAyibhAvaH, zatrurAlambanaH, tacceSToddIpanaH, bhra bhaGgabAhusphoTanogratAyudhagrahaNAdA anubhAvAH, mohAmarSAdayo vyabhicAriNaH, yatra tatra raudrarasaH / raudrarasasya sthAyIbhAvaH krodho bhavati / tathA'sya varNaH raktaH, rudradaivataH, zRGgAra-hAsya-bhayAnakaiH saha virodhaH / asmin rase AlambanaH zatruH bhvti| tacceSToddIpanaH muSTiprahArapAtanavikRtacchedAvadAraNaM yuddhotsAhAdipradIptiH, bhra bhaGgoSThAnidarzanabAhupAdAnAM sphoTanaM kRtizcogratAvegaromAJcAdayaH 1. raktavarNaH, rudradevataH, zRGgArahAsyabhayAnakaH saha virodhii| sAhityaratnamaJjUSA-107 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhAvAH, AkSepa - mohAmarSAdayaH vyabhicArI bhAvAH bhavanti raudre / tasyodAharaNaM yathA caMcabhujabhramitacaNDagadAbhighAta saMcUritoruyugalasya suyodhanasya / ruttaMsayiSyati kacA~stava devi ! bhImaH // 1 // styAnAvanaddhaghanazoNitazoNapANi (5) vIra : 1 uttamaprakRtirvIraH, utsAhasthAyIbhAvakaH / mahendradevato hema, varNo'yaM samudAhRtaH / Alambana-vibhAvastu, vijetavyAdayo matAH / vijetAdi ceSTAyA, tasyoddIpanarUpiNaH / anubhAvastu tatra syuH, sahAyAnveSaraNAdayaH / saMcAriNastu dhRtimatigarvasmRtitarkaromAJcAH / sa ca dAna-dharma- yuddhairdayayA ca samanvitazcaturdhA syAt / 1. suvarNavarNaH, mahendravaivata, bhayAnaka-zAntarasAbhyAM saha virodhI / sAhityaratnamaJjUSA - 108 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasyodAharaNaM krameNa yathA 1. dAnavIraH dAneSu vIraH dAnavIraH, karNAdayaH / yathAkiyadidamadhikaM me yadavijayArthayitre / kavacamaramaraNIyaM kuNDale cAryayAmi // akaruNamavakRtya drAk kRpAraNena nirya dvahalarudhiradhAraM maulimAvedayAmi // 1 // 2. dharmavIraH dharmaSu vIraH dharmavIraH RSabhAdayaH / yathArAjyaM ca vasu dehaM ca, bhAryA bhAtRsutAzca ye / yacca loke mamAyattaM tad dharmAya sadodyatAm // 2 // AdimaM pRthavInAtha-mAdimaM niSparigraham / AdimaM tIrthanAthaM ca, RSabhasvAminaM stumaH // 3 // [iti sakalArhatstotre proktamidam] 3. yuddhavIraH yuddheSu vIraH yuddhavIraH, zrIrAmacandrAdayaH / yathAbho laGkezvara ! dIyatAM janakajA rAmaH svayaM yAcate / ko'yaM te mativibhramaH smara nayaM nAdyApi kiJcidgatam // naivaM cet kharadUSaNatrizirasAM kaNThAsRjApaGkilaH / pattrI naiSa sahiSyate mama dhanuAbandhabandhakRtaH // 1 // sAhityaratnamaJjUSA-109 / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. dayAvIraH dayAsu vIraH dayAvIraH, zrImegharathonRpaH dilIpanRpAdayazceti / yathAzirAmukhaiH syandataH eva rakta madyApi dehe mama mAMsamasti / tRptiM na pazyAmi tavApi tAvat, ki bhakSaraNAttvaM virato garutman // 1 // (6) bhayAnakaH zRMgArAdivirodhI yo, sthAyIbhAvo bhayastathA / kAladaivata-kRSNazca, varNo bhayAnako rasaH // yatra bhayasthAyibhAvaH, yasmAd bhayamutpadyate sa AlambanavibhAvaH, vikRtasvarazravaNAyuddIpanaH vaivarNyagadgadbhASaNamanubhAvaH, svedaromAJcAdayo vyabhicAribhAvAH, sa bhayAnakarasaH / yathAnaSTaM varSavarairmanuSyagaraganA-bhAvAdapAsya trapAmantaH kaMcukikaMcukasya vizati trAsAdayaM vAmanaH // paryantAzrayibhinijasya sadRzaM nAmnaH kirAtaH kRtaM, kubjA nIcatayaiva yAnti zanakarAtmakSaraNAzaGkinaH // 1 // 1. kRSNavarNa, kAladevataH, zRGgAra, vIra, raudra, hAsya zAntavirodhIH / sAhityaratnamaJjUSA-110 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) bIbhatsaH 1 yatra jugupsA sthAyibhAvaH, durgandhamAMsarudhirAdInyA lambanAni, tatra kRmipAtAdyuddIpanAni, niSThIvanavadanavikAranayanasaMkocAdayo'nubhAvAH, mohApasmArAvegavyAdhyAdayaH saMcAribhAva:, so bIbhatso rasaH / yathA utkRtyotkRtya kRtti prathamamatha pRthUcchophabhUyAMsi mAMsAnyaM sasphik pRSThapiNDAdyavayavasulabhAnyugrapUtIni jagdhvA / prAttasnAyvantranetraH prakaTitadazana: pretaraGkaH karaGkAdaGkasthAdasthisaMsthaM sthapuTagatamapi kravyamavyagramatti // 1 // (8) adbhutaH 2 yatra vismayasthAyibhAva:, vismayajanakakAryakarttAsslambanaH, vismayAvahakarma uddIpanam, cakitAdyanubhAvaH, harSAdisaMcAribhAva:, tatra adbhutarasaH / yathA zrImatevaranAthAya, sanAthAyAdbhutazriyA / mahAnaMdasarorAja - marAlAyA'rhate namaH // 1. nIlavarNaH, mahAkAladevataH, zRGgAreNa sArddhaM virodhI / 2. pItavarNaH, gandharvadaivataH / sAhityaratnamaJjaSA - 111 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) zAntaH1 zamasthAyibhAvaH, saMsArAnityatA paramAtmasvarUpaM vA''lambanam, puNyatIrthasAdhusaGganirmalAraNyAdi uddIpanam, romAJcAdyanubhAvaH, nirvedaharSasmaraNAdayo vyabhicAriNaH, yatra sa zAnto rsH| yathAprazamarasanimagnaM dRSTiyugmaM prasannaM , vadanakamalamaGkaH kAminIsaGgazUnyam / karayugamapiyatte zastrasambandhavandhaM , tadasi jagati deva vItarAgastvamevam // 1 // kAvyazAstra yadukta "vyaGgayArthaH bhaavruupH|" tatra ko bhAvaH ? kathyate'tra__yatra saMcAribhAvasya prAdhAnyaM, deva-guru-nRpaviSayA ca ratiH, kiJcid udbuddhamAtra sthAyibhAvaH, tatra rasaH puSTitAmalabhamAno bhAvaH ityabhidhIyate / sa ca rasasvarUpa eva / prokta yatna bhAvahIno'sti raso, na bhAvo rasajitaH // parasparakRtA siddhiH anayoH rasabhAvayoH // 1 // 1. dhavalavarNaH, nArAyaNadevataH, zRGgArahAsyaraudravIrabhayAnakaiH saha virodhI / sAhityaratnamaJjUSA-112 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMcAribhAvasya prAdhAnyam, yathAevaM vAdini devaSau , pAveM pituradhomukhI // lIlAkamalapatrAriNa , gaNayAmAsa pArvatI // 1 // atra avahitthA [AkAraguptiH] rUpasya saMcAribhAvasya pradhAnatA pravartate / (1) devaviSayA ratiH, yathAzrIzatrajayamukhyatIrthatilakaM zrInAbhirAjAGgajaM , vande raivatazaila-maulimukuTaM zrIneminAthaM yathA / tAraGga'pyajitaM jinaM bhRgapure zrIsuvrataM stambhane , zrIpAvaM praNamAmi satyanagare zrIvarddhamAnaM tridhA // 1 // bhavabIjAkurajananA __rAgAdyA kSayamupagatA yasya / brahmA vA viSNu rvA , haro vA jino vA namastasmai // 2 // atra devaviSayA ratiH jnyeyaa| zrImadvIrajinasya padmahadato nirgamyataM gautamaM , gaGgAvartanametyayA pravibhide mithyAtvavaitADhayakam / utpattisthitisaMhRti-tripathagA jJAnAmbudA vRddhigA , sA me karmamalaM haratvavikalaM zrIdvAdazAGgI nadI // 1 // sAhitya-8 sAhityaratnamaJjUSA-113 / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divi vA bhuvi vA mamA'stu vAso, narake vA narakAntaka ! avadhIritazAradAravindau caraNau te maraNe'pi cintayAmi // 2 // atra devIviSayA ratiH jJeyA / (2) guruviSayA ratiH, yathA - ajJAnatimirAndhAnAM netramunmIlitaM 1 prakAmam / jJAnAJjanazalAkayA 1 yeta tasmai zrIgurave namaH // 1 // atra guruviSayA ratiH jJeyA / muniviSayA ratiH, yathA - priyaprAyA vRttivinayamadhuro vAci niyamaH, prakRtyA kalyANI matiranavagIta: paricayaH / puro vA pazcAd vA tadidamaviparyAsitarasaM rahasyaM sAdhUnAmanupadhi vizuddhaM vijayate // 2 // " atra muniviSayA ratiH jJeyA / sAhityaratnamaJjUSA - 114 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) nRpaviSayA ratiH, yathAtvad vAjirAjinidhUta dhUlIpaTalapaGkilAm / na dhatte zirasA gaGgAM , bhUribhAbhiyA haraH // 1 // atra rAjaviSayA ratiH jJeyA / kiJcidubuddhasthAyibhAvaH, yathAharastu kiJcit parivRttadhairya zcandrodayArambha ivAmburAziH / umAmukhe bimbaphalAdharoSTha, vyApArayAmAsa vilocanAni // 1 // asmin zloke kiJcid udbuddhasthAyibhAvo varttate / atra prasaGgavazAt kiJcid rasAbhAsasvarUpaM bhAvAbhAsasvarUpaM ca kathyate / yatra rasAbhAvAdInAM anaucityapravRttirbhavati tatra rasAbhAsaH, bhAvAbhAsazca pravartate / yathA rasAbhAsaHjaghanasthalanaddhapatravallI girimallIkusumAni kA'pi bhillI / avacitya girau puro niSaNNA , svakacAnutkacayAJcakAra bharnA // 1 // sAhityaratnamaJjUSA-115 / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloke'smin adhamapAtragatA ratirvarNyate iti shRnggaarrsaabhaasH| bhAvAbhAso yathArAkAsudhAkaramukhI taralAyatAkSI , sA smerayauvanataraGgitavibhramAGgI / tat kiM karomi vidadhe kathamatra maitrI , tat svIkRtivyatikare ka ivAbhyupAyaH // 1 // asmin zloke cintArUpasaMcAribhAvasyAnanukUlanAyakaviSayatayA AbhAsatvam, iti bhaavaabhaasH| evaM yatra guruviSayakakrodho varttate tatra raudrarasAbhAso jJeyaH / satpAtre bhayastadA bhayAnakAbhAso jJeyaH / anyatrApi tathaiva yathAyogyamavaseyam / yadukta "kvaciccAlaGkArAdirUpaH" / atra AdipadAt vasturUpavyaGgayArtho'pi jJeyaH / * atha vyaGgayArtharUpadhvanikAvyabhedAH nirUpyante * dhvanikAvyaM nAma-yatra vAcyArthApekSayA vyaGgayArthasyAdhikacamatkAritvaM vartate / tadeva 'kavibhiH uttama kAvyaM kathyate, iti / ' tatra dhvaniH-dvividho vartate / lakSaNAmUlaH abhidhAmUlazceti / sAhityaratnamaJjUSA-116 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakSaNAmUlo dhvaniH nAma __yatra vAcyArthasyAvivakSA lakSaNayA artho'vasIyate, vyajyate ca kazcidarthavizeSaH saH lakSaNAmUlo dhvaniH / " tasya bhedau dvividhau bhavataH / tadyathA-arthAntarasaMkramitavAcyaH, atyantatiraskRtavAcyazceti / 1. yatra vyarthIbhUto vAcyArthaH svamarthamaparityajyAjahatsvArthalakSaNayA svavizeSarUpe'rthAntare saMkrAmati tatra arthAntarasaMkramitavAcyaH lakSaNAmUlo dhvaniH, yathA kadalI kadalI karabhaH karabhaH , karirAjakaraH karirAjakaraH / bhuvanatritaye'pi biti tulA midamUruyugaM na camUkadRzaH // 1 // asmin zloke kadalItyAdizabdAH punaruktatvAd doSadUSitA abhidhayA kadalyAdirUpamukhyArthaM na kathayanti, kintu lakSaNayA jADyAdiguNaviziSTAntare saMkramitatvAt arthAntara-saMkramitavAcya ev| tathA jADyAtizayo'pi vyaGgayaH / 2. yatra anupayujyamAno vAcyArthaH svamukhyArthaM sarvathaiva sAhityaratnamaJjUSA-117 / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vihAya jahallakSaNayA'rthAntare pariNamati, tatra atyanta - tiraskRtavAcyaH lakSaNAmUlo dhvaniH / atra vAcyArtha - syAtyantatiraskRtatvAd atyantatiraskRtavAcyatvamiti / yathA ravisaMkrAnta saubhAgya stuSArAvRtamaNDalaH // nizvAsAndha ivAdarza candramA na prakAzate // 1 // zloke'smin andhatvaM sacetane eva sambhavatIti / tadarthaM parityajya sarvathaiva andhazabdo lakSaNayA aprakAzarUpaM arthaM bodhayati / tathA aprakAzAtizayo'pi vyaGgayaH / abhidhA mUlatvaM nAma yatra vAcyArthasya mukhyArthatvaM bhavati tatraiva prabhidhAmUlo dhvanirnAma | sa ca dvau bhedau / asaMlakSyakramavAcyaH, saMlakSyakramavAcyazca eti / tatra asaMlakSyakramavAcyo rasabhAvAdirUpaH rasabhAvAdivyaGgayapratIteH kramikatve'pi kramasya durbodhyatvAt, asaMlakSyakramatvamiti asaMlakSyakramavAcyaH / sAhityaratna maJjUSA - 118 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ etanmUlakatvenaiva pUrvamuktaM yat vyaGgayArthaH kvacid rasarUpa ityAdayaH / tathA saMlakSyakramavAcyasyo'pi trayo bhedAH santi / tathAhi - zabdazaktyutthaH, arthazaktyutthaH, zabdArthobhayazaktyutthazca eti / tatra zabdazaktyuttho dvividhaH / vasturUpavyaGgayaH, alaGkArarUpavyaGgayazca eti / alaGkArasya bhinnAbhihitatvAt atra vastu - zabdena alaGkArasya bhinna sarvaM grAhyamiti / zabdazaktyaiva vastuvyaJjanaM yatra bhavati tatra vasturUpazabdazaktyutthaH, alaGkAravyaJjanaM bhavati, tatra alaGkArarUpazabdazaktyutthasyAnu krameNodAharaNaM yathA pathika ! nAtra saMstaramasti, manAk prastarasthalagrAme / unnatapayodharaM prakSya * yadi vasasi tad vasaH // 1 // 1 asmin zloke yadi upabhogasamartho'sti tadA tiSTha iti vastu saMstarAdizabdazaktidvArA vyajyate / durgAlaGghitavigraho manasijaM saMmIlaya~stejasA prodyad rAjakalo gRhItagarimA vizvagvRto bhogibhiH / nakSatrezakRtekSaNo girigurau gADhAM rucindhArayan gAmAkramya vibhUtibhUSitatanU rAjatyumAvallabhaH // 1 // , sAhityaratnamaJjUSA - 116 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloke'smin umAdevIvallabhabhAnudevanapo varNanaM prakaraNagamyamiti prathamArthaH / dvitIyArthalabhya pArvatI patizivavarNanamaprAkaraNikatvAd asamaJjasaM mA bhUditi / sthANubhAnudevayorupamAnopameyabhAvaH kalpyate tadatra umAvallabha iva umAvallabho rAjate iti upamAlaGkAro vyaGgayo bhavati / yatra arthazaktyaiva vyaJjanaM bhavati / sa ca dhvanirarthazaktyutthaH / arthazaktiH dviniSThA bhavati / vastuni alaGkAre ceti / vastvalaGkArau dvAvapi svataH sambhavi, kaviprauDhoktisiddha , kavinibaddhavaktRprauDhokti siddha , ityanena bhedena trividhau tairvyaJjanamapi vastvalaGkArayoreva bhavatIti dvAdazaprakAro'rthazaktyutthaH / tat prakArasyA'nukramo'trodAharaNapUrvaM pratipAdyate / tathA hi (1) svataH saMbhAvi vastu 'vyaGgayavastu' / tasyodAharaNaM yathAguJjanti maJju parito, gatvA ghAvanti saMmukham // prAvartante vivartante, sarasISu madhuvratAH // 1 // sAhityaratnamaJjUSA-120 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asmin zloke bhramarakRtamaJjuguJjanAdivastubhiH svataH saMbhavibhiH samIpasaroruhodbhavadhvananadvArA zaradaRtvAgamanakAlanaikaTyarUpaM vastu vyajyate iti / (2) svataH saMbhavivastu vyaGgayAlaGkAraH / tasyodAharaNaM yathA ---- mRdvikA rasitA sitA samazitA sphItaM nipItaM payaH, svaryAtena sudhApyadhAyi katidhA rambhAdharaH khaNDitaH / tastvaM brUhi madIya jIva ! bhavatA bhUyo bhave bhrAmyataH, vIretyakSarayorayaM madhurimo dgAraH kvacillakSitaH // 1 // zloke'smin svataH saMbhavinA bAhyavastUnAmupabhogarUpavastunA anekajanmatapodhyAnapramukhaprApya bhagavannAmno'tizayoktiralaGkAro vyajyate iti / ( 3 ) svataH saMbhavi zralaGkAravyaGgyavastu / tasyodA - haraNaM yathA nadanti madadantinaH parilasanti vAjivrajAH, paThanti birudAvalImahitamandire bandinaH / idaM tadavadhi prabho ! yadavadhi pravRddhA na te, yugAntadahanopamA nayanakorazoradyutiH // 1 // sAhityaratnamaJjUSA - 121 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atra netrakoNazoNadyuteryugAntadahanopamayA zatrUNAM sampattayo bhasmIbhUtaM bhaviSyantIti vastu vyajyate / (4) svataH saMbhavi - alaGkAravyaGgayAlaGkAraH / tasyodAharaNaM yathA uditaM maNDalamindoruditaM sadyo viyogivargeNa / muditaM ca sakalalalanA - cUDAmariNazAsanena madanena // 1 // - asmin zloke samuccayAlaGkAreNa atizayoktiralaGkAro vyajyate / (5) kaviprauDhoktisiddhavastuvyaGgayavastu / tasyodAharaNaM yathA sajjayati surabhimAso " na cAryayati yuvatijanalakSyazate / abhinavasahakAramukhAn , navapallavapattalAn zranaGgasya zarAn // 1 // zloke'smin vasanta iSukAraH, kAmadevo dhAnuSkaH, lakSyaM striyaH, kusumAnISavaH, ityAdIni vastUni kaviprauDhoktisiddhAni / taiH prakAzIbhavatkAmabhogakrIDanarUpaM vastu vyajyate iti / sAhityaratnamaJjUSA - 122 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) kaviprauDhoktisiddhavastuvyaGgaghAlaGkAraH / tasyo dAharaNaM yathA rajanISu vimalabhAnoH, karajAlena prakAzitaM vIra ! dhavalayati bhuvanamaNDala makhilaM tava kIrtisantatiH satatam // 1 // atra kaviprauDhoktisiddhavastunA candrakalAjAlAdadhikakIrtikalApasyeti kAlaprakAzitaM vyatirekAlaGkAro vyajyate iti / (7) kaviprauDhoktisiddhAlaGkAravyaGgyavastu / tasyo - dAharaNaM yathA devAH ke pUrvadevAH samiti mama naraH santi ke vA purastAdevaM jalpanti tAvat pratibhaTapUtanAvattanaH kSatravIrAH / yAvannAyAti rAjan ! nayanaviSayatAmantakatrAsimUrte ! mugdhAriprANadugdhAzanamasRNarucistvatkRpANo bhujaGgaH // 1 // asmin zloke kaviprauDhoktisiddhena rUpakAlaGkAreNa tvayyudyatakRpANe sati pareSAM kA jIvanasyAzeti vastu vyajyate iti / sAhityaratnamaJjUSA - 123 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) kaviprauDhoktisiddhAlaGkAravyaGgayAlaGkAraH / tasyodAharaNaM yathAdayite ! radanatviSAM miSA dayite'mI vilasanti kesarAH / cAlakaveSadhAriNo makarandaspRhayAlavo'valayaH // 1 // api zloke'smin pUrvottarArddhavattinIbhyAmapaha nutibhyAM na tvaM kAminI kintu nalinIti tRtIyApaha nutiH vyajyate iti / (8) kavinibaddhavaktRprauDhoktisiddhavastuvyaGgayavastu / tasyodAharaNaM yathAzikhariNI kva nu nAma kiyacciraM, kimabhidhAnamasAvakarot tapaH // sumukhi ! yena tavAdharapATalaM , dazati bimbaphalaM zukazAvakaH // 1 // atra kavinibaddhasya kAminaH prauDhoktisiddhena vastunA tavAdharaH puNyAtizayalabhya iti vastu vyajyate / (10) kavinibaddhavaktRprauDhoktisiddhavastuvyaGgayAlaGkAraH / tasyodAharaNaM yathA sAhityaratnamaJjUSA-124 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ subhage ! koTisaGghayatva mupetya mdnaashugaiH| vasante paJcatA tyaktA , paJcatAsId viyoginAm // 1 // iha kAmadevazarANAM koTisaGghayatvamupetatvena nikhilavirahijanamaraNarUpa - kavinibaddhavaktR - prauDhoktisiddhavastunA zarANAM paJcatvaM tAn vihAya viyoginaM gataM kimiti utprekSAlaGkAraH pratIyate / (11) kavinibaddhavaktaprauDhoktisiddhAlaGkAravyaGgayavastu / tasyodAharaNaM yathAmallikAmukule caNDi ! bhAti guJjan madhuvrataH / prayANe paJcabAraNasya , zaGkhamApUrayanniva // 1 // ___ asmin zloke kavinibaddhavaktaprauDhoktisiddhena utprekSAlaGkAreNa kAmasyAyamunmAdakaH kAlaH samAgataH tat kathaM mAnini ? mAnaM na muJcasIti vastu vyajyate / (12) kavinibaddhavaktRprauDhoktisiddhAlaGkAravyaGgayAlaGkAraH / tasyodAharaNaM yathA sAhityaratnamaJjUSA-125 / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahilAsahassabharie tuha , hie suhana ! sA amAantI / aNudiraNamaNaNNakammA , ___ aGga tuNujhaM vi taNuei // 1 // zloke'smin kavinibaddhavaktRprauDhoktisiddhahetvalaGkAreNa tanostanUkaraNe'pi sA tava hRdaye na vartate iti vizeSoktiralaGkAraH pratIyate / // iti arthazakatyutthasya dvAdazaprakArAH pratipAditAH / / zabdArthobhayazaktyutthastu eka eva kathitaH / yathAatandracandrAbharaNA, samuddIpitamanmathA / tArakAtaralA zyAmA, sAnandaM na karoti kam // 1 // atra candra tyAdizabdA parivRtyasahiSNava iti zabdamAlaMbya, atandrAbharaNetyAdizabdA anidrabhUSaNAdiparyAyAntarairapi tadarthapratIteH parivRttisahetyarthamAzritya, zyAmA rAtririva zyAmA kAminIti upamA vyaGgaya ityubhayazaktyutthaH / evaM dhvanikAvyasyApi aSTAdazabhedAH santi / ete sarve'pi bhedAH pada-padAMzavAkya-prabandhapramukhagatatvena gaNanAtItA bhavanti / vizeSArthinA tannirUpaNaM sAhityAkaragranthe draSTavyamiti / sAhityaratnamaJjUSA-126 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaparicchedasya sArAMzaH * navye bhavye sukAvye tu, camatkArazca kIdRzaH / sarvametad vinizcetu, nUtanaM ceSTitaM mayA // 1 // kAvye kazca camatkAraH ?, prAhlAdakatvamIritaH / AhlAdakasya saMsRSTI, ramyatA hitakAriNI // 2 // camatkAro dvidhA kAvye, zabdArthAbhyAM pravartate / zabdairathaiH susaMyukta -zcAtmakRtyaM virAjate // 3 // arthakRtvazcamatkAro, vAcya vyaGgayArtha - bhedtH| dvadhAtvaM punarAyAti, komale kAvya-sAgare // 4 // sukaveH sarasaM karma, kAvyatAM labhate sadA / kIdaga rasasvarUpaM syAt, iti bhAvaizca bhAvitaH // 5 // samAhRtya ca sadbhAvAn, viduSAM varNitAn parAn / ayaM suzIlasUrirvaM, tat svarUpaM nyarUpayat // 6 // sarasA rucirA vANI, camatkAra-vidhAyinI / tRtIye'smin paricchede, saukaryAya suriNatA // 7 // sAhityaratnamaJjUSA-127 / / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iti zrIzAsanasamrAT-sUricakracakravatti-tapogacchAdhipati-bhAratIyabhavyavibhUti - mahAprabhAvazAli-akhaNDabrahmatejomUti-zrIkadambagiripramukhAnekaprAcInatIrthoddhAraka-zrIvalabhIpuranarezAdyanekanRpatipratibodhaka-cirantanayugapradhAnakalpa-vacanasiddha-sarvatantrasvatantra-prAtaHsmaraNIya-paramopakAri-paramapUjyAcAryamahArAjAdhirAja zrImadvijayanemisUrIzvarANAM divyapaTTAlaMkAra-sAhityasamrAT-vyAkaraNavAcaspati-zAstravizAradakaviratna - sAdhikasaptalakSazlokapramANanutanasaMskRta-sAhityasarjaka - paramazAsanaprabhAvaka - bAlabrahmacAri - paramapUjyA - cAryapravara zrImadvijayalAvaNyasUrIzvarANAM pradhAnapaTTadharadharmaprabhAvaka-zAstravizArada - kavidivAkara - syAdyantaratnAkarAdyanekagranthakAraka - bAlabrahmacAri - paramapUjyAcAryavarya zrImadvijayadakSasUrIzvarANAM paTTadhara-jainadharmadivAkara-zAstravizArada - sAhityaratna - kavibhUSaNa - bAlabrahmacAri-zrImadvijayasuzIlasUri sandRbdhAyAM sAhityaratnamaJjUSAyAM tRtIyaH paricchedaH / sAhityaratnamaJjUSA-128 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // atha caturthaH paricchedaH // "guNadoSAdayazca ke" iti jijJAsAyAM guNadoSAdayo nirUpyante / tatra kAvyalakSaNe nirdiSTAnAM guNAnAM svarUpaM vastu upakramate / guNyantaH iti guNAH / yathA zarIre zauryAdayo guNAH AtmadharmAH tathaiva kAvye AtmabhUtasyAGgino rasasya dharmA guNAH, zabdArthayoH paramparayA vartanta iti pariSkRtA panthAH / guraNasya sAmAnyalakSaraNam ye rasasyAGgino dharmAH, zauryAdaya ivAtmanaH / utkarSa hetavaste syu- racalAsthitayo guragAH // rasavRttitve satyutkarSahetutvaM guNatvam, nATyazAstre dazaguNAH pratipAditAH / zleSaH prasAdasamatA samAdhi-rmAdhuryamojaH padasaukumAryam / arthasya ca vyaktirudAratA ca, kAntizca kAvyArthaguraNA darzate // sAhitya - sAhityaratnamaJjUSA - 126 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadbhojarAjena zrIsarasvatIkaNThAbharaNa - nAmakagranthe tu caturviMzati guNAH pratipAditAH dazaguNAH nATyazAstroktAH, itare tu ete udAttatA aujityam preyaH suzabdatA saumyam, gAmbhIryaM vistaraH saMkSepaH saMmitattvaM bhAvikam, gatiH rItiH uktiH prauDhiH / ete guNAH zabdArthayo eva, kAvyaprakAzAdiSu rasadharmAguNA uktAH / te ca mAdhuryam ojaH prasAda iti traya eva svIkRtAH, na tu punardaza caturviMzatirvA / eSAM vyaJjikA racanA racanApavAdazca dazitaH kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryegApi, etadeva matamadhunA sakriyate, proktaSu dazaguNeSu zrImadbhojarAjoktaguNAnAM antarbhAvaH / ____ dazaguNeSu keSAJcicca mAdhuyauMjaH prasAdeSvantarbhAvaH / kecicca doSAbhAvarUpAH / yathA-zleSaH samAdhi praudAryam prasAdaH ojazcaite, mAdhuryaM mAdhurya, arthavyaktiH prasAde cAntargatAH grAmyadoSAbhAvaH kAntiH zrutakaTudoSAbhAvaH sukumAratA samatA ca kvApi doSaH, kvApi cAsyA ukto guNAntarbhAvaH / arthaguNeSu projaH prasAdamAdhurya-saukumAryodAratA guNAH apuSTArthAdhikapadAnavIkRtA maGgalarUpAzlIlagrAmyadoSAbhAvarUpAH arthavyaktiH svabhAvoktiralaGkAre, kAntizca sAhityaratnamaJjUSA-130 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasadhvani-guNIbhUta-vyaMgyAdAvAntargatau zleSa-samAdhau vaicitryamAtradyautako samatA ca dossaabhaavruuptaa| vedAnte'pi vyAvahArikasyAtmanaH saguNatvam / ata eva nyAye vaizeSike cAtmano guNA icchAdevAdayaH svIkriyante / guNAnAM rasadharmatvAbhAva - svIkAre ca guNAlaGkArayormadako heturapi nAvaziSyate / dvayoreva kAvyotkarSAdhyApakatvAt guNAHrasadharmA eva / * saMkSepeNa kAThinyAdiparityAgapUrvakAnandobodhena sahRdayAtAjanakatvam mAdhuryam (?), tacca zRGgAre karuNe zAnte ca kramAdatizayamAvahati / mAdhurya-vyaJjakAHagre vargAntyavarNayuktA varNAH, Ta Tha Da Dha vajitAH, hrasvasvarayuktau rephaNakArau, alpasamAsAH, lalitamRduracanAdayaH / AhlAdakatvaM mAdhuryazRGgAre drutikArakam / zRGgAre karuNe zAnte vA anubhavasiddhamevAhlAdajanakatvaM mAdhuryam / zrAhlAdAtiriktasya dravIbhAvasya nirvavatumazakayatayA AhlAda eva paryavasAnam / evaM ca zRGgArakaruNa-zAntarasodbodhanAntaraM jAyamAno ratyAdyaviSayakaH sahRdayadravIbhAvarUpaH kevalAnandasandohAnubhavo mAdhuryaM tasya janakatA-sambandhena rasa sambandhitayA rasadharmatvamakSatameveti bhAvaH / sAhityaratnamaJjUSA-131 / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ keSAJcit tu ratizokaprazameSu gurjaryAdirAgavRttiriva kazcideko dharmo'sti / sa eva mAdhuryaM tena sAmAjikAnAM cittaM dravIbhavati / ratyAdInAM rasarUpatayA pariraNAmena tasya rasavRttitvaM iti vadanti / tanna / tatra tAdRza dharmasattve mAnAbhAvAt / na ca dutirupakAryAnvayAnupapatyA tat kalpanaM iti vAcyam / gurjaryAdau tu pratyakSasiddha eva tAdRzadharmaH / anye tu 'suzravatvameva mAdhuryaM kAvyadharmaH' saMbhogApekSayA karuNe tadapekSayA vipralambhe, tadapekSayA zAnte'dhikam / zRMgAre mAdhuryaM yathA 1 latA kuJjaM guJjan madavadalipuJjaM capalayan samAliGgannaGgaH drutataramanaGgaH prabalayan / marunmandaM mandaM dalitamaravindaM taralayan, rajovRndaM vindan kirati makarandaM dizi dizi // 1 // latApadaM surabhi puSpalatA bodhakatayA sArthakyam / AvRttermAdhuryavyaJjakatvaM yathA mudritAmindumAlokaya, padminIM pazya sundari / dantakAntasya vicchede, madhuro'pi na rocate // sohityaratnamaJjUSA - 132 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukumArArtha pratipAdakaracanAyA mAdhuryaM vyaJjakatvaM yathA ucitaM gopanamanayoH stanayoH kanakAdridharmataskarayoH / avamAnita vidhumaNDala mukhamaNDalagopanaM kimiti // - karuNe yathA gRhiNIsacivaH sakhA mithaH priyazikSAlalite kalAvidhau / karuNAvimukhena mRtyunA haratA tvaM vada kiM na me hRtam // 1 // zAnte yathA yaiH zAntarAgarucibhiH paramANubhistvaM, nirmApita stribhuvanaM kalalAmabhUta ! tAvanta eva khalu te'pyaNavaH pRthivyAM, yatte samAnamaparaM nahi rUpamasti // 12 // [ iti zrImAnatuGgasUrIzvaraviracite zrIbhaktAmara stotre proktamidam ] mAdhuryAbhAvo yathA kuNThotkaNThayA pUrNa mAkaNThaM kalakaNThi ! mAm / kambukaNThyAH kSaNaM kaNThe kuru kaNThAtimuddhara // mAdhurya pratikUla - TavargIyavarNAbhisambandhAnna atra mAdhuryam / sAhityaratnamaJjUSA - 133 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ojaH cittasya vistArakaM dIpyatvamucyate / cittotsAha - pUrvakadIptijanakaM zrojaH / etad vIrarase bIbhatse tatazca raudrarase'tizayitvamApnoti / vargasyAdya tRtIyAbhyAM yuktau varaNau tadantimau / uparyadho dvayorvA sarephau Ta Tha Da DhaiH saha / SakArazca SakArazca tasya vyaJjakatAM gatAH / utsAhAdyAkArAnuviddha camatkArodbodhena bhUyamAna utsAhAdyaviSayaka camatkArodbodhaH prajaH / vIrApekSayA bIbhatse tadapekSayA raudre projasa prAdhikayam atizayaH / raudravIre ca niSpratibhaTamojaH, bIbhatsetu mAdhurya lezAnuviddham, hAsyAdbhutabhayAnakeSu dvayoH samAvezo dhvanisiddhAnta-saMgrahoktarItyA jJeya / etanmate bIbhatsApekSayA raudravIrayorojasa prAdhikyam / auddhatyazAlinI DambarA, sA ca saMyukta varNabAhulyena bhavati caJcaditi vyAkhyAtamidam / samAsabAhulyaDambarabandhayoH projo vyaJjakatvaM vargasyAdItyuktavarNasya / yathA anena cchindatA mAtuH kaNThaM parazunA tava / baddhasvarghaH kRpAraNo'yaM, lajjate mama bhArgava ! // atra tRtIyapAde dakArayuktau dhakArau projo vyaJjakau / sAhityaratnamaJjUSA - 134 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "viruddha prauDhavikramaH" ityatrAsaMsaktau ThakArau / vastutastu mAdhuryavyaJjakakArikA varNAntarasaMyuktA dvitrA, anye'pi varNA projo vyaJjakAH / yathA samare bhAti saMrambhAdudyaddinakara dyutiH / hutAza - kuNDasaMkAza locano nRpa - puGgavaH // atra dvitIyapAde saMyuktavarNatrayamojo vyaJjakam / ojo vyaJjakAkSara ghaTita - bahutarapadasamAsastAdRzAkSarasandohaghaTito bandhazca projo'tizayavyaJjakau / dIpta - vahnicayoddIptanetrApItadviSadvalaH, caNDadhvAnaparidhvasta hastidAno'styasau yudhi / prajjvalajvale - kSaraNaH, udyaddinakaravakraH, bhAgavo nRpavarNasya, mRtyureSa dhuTi sthitaH // - anyatrApi yathA - vIre , mUrdhnAmudvRttakRttAviralagalagaladraktasaMsaktadhArA dhautezAMhniprasAdopanatajayajagajjAtamithyAmahimnAm / kailAsollAsanecchA vyatikarapizunotsarpidarpAddharANAM, doSNAM caiSAM kimetat phalamiha nagarIrakSaNe yat prayAsaH // bIbhatse - utkRtyotkRttimityAdi sAhityaratnamaJjUSA - 135 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raudrarase caJcadbhujabhramitacaNDagadAbhighAtasaMcUNitoruyugalasya suyodhanasya / styAnAvanaddhaghanazoNitazoNapAriNaruttasayiSyati kacAMstavadevi ! bhImaH // 1 // na punarevaM yathAdezaH so'yamarAtizoriNatajalairyasmin hRdAH pUritAH , kSatrAdeva tathAvidhaH paribhavastAtasya kezagrahaH / tAnyevAhitazastraghasmaragurUNyastrANi bhAsvanti no, yadrAmeNa kRtaM tadeva kurute droNAtmajaH kodhanaH // 1 // atra projaso'nukUlavarNaracanAsamAsAnAM abhAvena na projaH / * samasteSu raseSu racanAsu ca yaH zuSkandhanaM analaH iva kSipraM cittaM vyApnoti saH prsaadH| zrutimAtrataH arthabodhakAH zabdAH vyaJjakAH bhavanti / yasmAt kAraNAt sUktasya kAvyasyAntaHsthito'ntargataH sakalaH arthaH salilasyAntaHsthitaH sarvo'rthaH padArtha iva svayamevAvabhAsateprakAzate sa prasAdaH prAcInaH kathitaH / yathA svacchajale sAhityaratnamaJjUSA-136 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'ntargataM vastu bahirdRzyate, tathaiva kaverabhimatArthasya yatra svayameva prakAzanaM jAyate tatra prasAdasya bhAveti / kAvyaprakAzAdirasadharmatAvAdinAM mate -- artho rasaH tadavabhAsakatvaM prasAdatvam / zabdArthaniSThataH tvaupacArikI prasAdasya zabdArthayoH rasavyaJjakatvAt / kAvyaprakAze prasAdalakSaNaM tvetat- zuSkendhanAgnivat svaccha jalavatsaha saiva yaH / vyApnotyanyatprasAdo'sau, sarvatra vihita sthitiH // arthAt-vastre yathA nirmalajalaM, zuSkendhane yathA vahniH, tathA cetasi yo'vilambena prasarati sa prasAdaH / anyaccApi kathayati evam -- samarpakatvaM kAvyasya, yataH sa prasAdo guraNo jJa eyaH, sarvarasAn prati / sarvasAdhAraNatriyaH // arthAt -- yadA vikAsAkhyacittavRttisamutpAdakaH prasAdo vIra - raudrAdiSu cittaM vyApnoti tadA zuSkendhanAgnivat, yadA ca zRGgAra-karuraNAdiSu cittaM vyApnoti tadA vimalajalavat saH jJeyaH / zravaNamAtreNArthabodhajanakairvarNaracanA samAsairayaM vyajyate / rasamAtrasAdhAraNo'yaM guNaH / sAhityaratnamaJjUSA - 137 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathAdAtAro yadi kalpazAkhibhiralaM yathinaH kiM tRNaiH , santazcedamUtena ki yadi khalAstat kAlakUTena kim / kiM karpUrazalAkayA yadi dRzoH panthAnameti priyA , saMsAre'pi satIndrajAlamaparaM yadyasti tenApi kim // 1 // kecittu kathayati evamzleSaH1 prasAdaH2 samatA3, mAdhuryaM4 sukumAratA5 / arthavyakti6 rudAratva-7 mojaH8 kAntiH smaadhyH10|| iti dazaguNAn manyante sAkSarAH, tathA'pi teSAmupayuktaguNatraye'ntarbhAvAnnAtiriktatvam / tadyathA___mAdhurye kAntiH saukumArya ca, projasi zleSaH samAdhirudAratA ca, tathA prasAde arthavyaktiH samatA ceti / yad proktamidammAdhuyamojaH prasAdAkhyAstrayaste na punardaza / kecidantarbhavantyeSu doSatyAgAt pare sthitAH / samatAmAha alpazcAsau samAsaH tasya bhAvastattvaM dIrghasamAsA sAhityaratnamaJjUSA-138 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvaH smtaa| yA varNAdyavarNAdisaMkhyAsAmAnyena padAditulyatA vA samatA / yathodAharaNam zyAmalA komalA bAlA, ramaraNaM zaraNaM gatA // zyAmA yauvanamadhyasthA saiva zyAmalA komalA sukumArAGgI bAlA navoDhA zaraNaM rakSakaM ramaNaM patiM gatA praaptaa| kAmapIDitA bhAnaM parityajya taM prApnoti iti bhAvaH / atra dIrghasamAsAbhAvaH zyAmalA, komalA, ramaNaM, zaraNamiti padacatuSTaye vyakSaratvena bAlA gateti padadvaye dvayakSaratvena padatulyatA zyAmaleti prathamapAde AkAravarNasAmyena ramaNamiti dvitIyapAde akAravarNa - sAmyena ca tulytaa| samAdhi lasan prakAzamAno ghano nibiDazcAsau rasazceti lasan-ghanarasaH sa evAtmA svarUpaM yasya sa tena / antarvizatA cetovizatA yenArthena satAM sahRdayAnAM gAtraM zarIram / aGkuritaM romAJcitaM syAt so'rthamahimA'rthacamatkAraH samAdhi / "arthadRSTiH samAdhiH" sAhityaratnamaJjUSA-136 / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasavyaJjaka-camatkRtArthatvaM samAdhitvam / atra rasapadaM dhvanyalaGkArAdInAM upalakSaNam / yenAyaM bhAvo yad yenArthena sahRdayAnAM camatkAraH syAt so'rthaH samAdhiH / yatra ca cetanapravezena romAJcitagAtrAdi camatkRta kRtArthavyaJjakatvamiti bhAvaH / mAdhuryam punaruktapadasya ramaNIyatAjanakaM drutijanakamiti / vicitratA syAd tadA mAdhuryaM bhavati vA ramaNIyatA - saMvalitavicitratAjanakaM punaruktapadatvaM mAdhuryaM bhavati, tena mAdhuryaM tu uktasya kathitasya cArutAvahaM cittadravIbhAvajanaka vaicitryamiti / saMkSepataH "cittadravIbhAvamayohlAdo mAdhuryamucyate iti sAhityadarpaNe uktam / kAvyaprakAze tu dravIbhAvajanakAhlAdo mAdhuryamityuktam, zRGgArAdirase cittadravIbhAvo mAdhuryamityarthaH / / idaM saMyogazRGgAre karuNe, vipralambhe zAnte ca kramazo'dhikaM varttate / tasyodAharaNaM yathA vapasya pazya pazyAsyAzcaJcalaM locanAJcalam / atra pazya, pazya, vilokya punaruktapadasya cArutA pratItirbhavati / sAhityaratnamaJjuSA - 140 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ projaHyathA sAhityadarparaNakam projazcittasya vistAra-rUpaM dIptatvamucyate / vIra bIbhatsaraudreSu, krameNAdhivayamasya tu // candrAloke tu projaH syAt prauDhirarthasya, saMkSepo vA'tibhUyasaH / ripuM hatvA yazaH kRtvA, tvadasiH kozanAvizat / / arthagataH projo bhavati vA atibhUyaso mahato'rthasya saMkSepaH saMkocaH zAbda projo guNaH / sAhityadarpaNe--projo lakSaNamuktvA'sya vyaJjikAracane yaM pratipAditA vargasyAdyatRtIyAbhyAM, yuktau vauM tadantimau / uparyadho dvayorvA sa repho TaThaDadvaiH saha // 1 // zakArazca sakArazca, tasya vyaJjakatAM gtaaH| . tayA samAso bahulA, ghaTanaudRtya-zAlinI // 2 // udAharaNe ripu....tvadasistava khaDgaH zatru hatvA kItti kRtvA kozaM praviveza / sAhityaratnamaJjUSA-141 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atra kAraNabhUtasya ripuhananakartRtvAnAzrayasya khaDgasya ripuhananakartRtvAzrayarUpeNa varNanAdarthagata projaH / saukumAryam____ zabdAntarasya parivartanAd vinimayAd vA hetoH paruSavarNAbhAvaH saukumAryam, amaGgalazabdaparityAgena tat paryAyavAcizabdaprayogaH saukumAryamiti bhAvaH / amaGgalajanakAzlIlatvAbhAvo yatra tatra saukumAryam / yathA-sa puruSaH marutsakhaM samAliGgaya kathAzeSatAM yAtaH / atra 'agnau pravizya mRtaH' iti bhAvaH, kintu amaGgalazabdasyAbhAvarUpeNa paryAyapadAntaraivarNanaM kRtam / udAratA vidagdhaprayojyatvamudAratA, sA ca na grAmyadoSA bhAvarUpA api grAmyadoSAbhAvAt / vAmanasya mate "avikaTatvamudAratA" padAnAM nRtyatprAyatvaM cAvikaTatvamudAratA / avikaTatvaM projasyAntargataM kAvyaprakAzAdi mate / vyaGgayArthapratyAyakatvaM udAratA iti daNDI vyAcaSTe / vAmanoktadazaguNAntargatayoH kAntyarthavyaktiguNayoH kAcidantarbhAvaM darzayati--zRGgAre ceti / kAntizcArtha sAhityaratnamaJjUSA-142 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktizceti kAntyarthavyaktI tayoH saMgrahaH krameNa zRGgAre prasAde ca bhavati zRGgAre kAntiH prasAde cArthavyaktirantargateti bhAvaH / nanu vAmanena dIptarasatvaM kAntiriti vyAhatya 'preyAnsAyamapAkRtaH sazapathaM padAnataH kAntayA' ityAdya dAhRtam / tatraiSyautsukyAnubhAvasya dIptevarNanaM na tu zRMgAradIptiriti / anubhAvavarNanasya zRMgAravarNanAbhinnatvam / guNasaMkhyAmupasaMharati amIti puMsi yathA zauryAdayo guNAH vartante tathaiva kAvye, amI pUrvoktA guNAH zleSaprAsAdayo dazaiva vartante / dazaguNA vAmanasya mate svAbhimatAstvaSTAveva / yathA zleSaH prasAdaH samatA, samAdhiH, mAdhuryam, projaH, saukumAryam, udArateti / sarasvatIkapThAbharaNoktacaturviMzatiguNAnAmatraivAntarbhAvaH / // iti guNanirUpaNaM proktam // sAhityaratnamaJjUSA-143 .. Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // doSanirUpaNam // kAvyasya zabdArthoM zarIram rasa AtmA, guNAH zauryAdayaH kaTaka - kuNDalAdi zrAbhUSaNAH / yathA kAminyAH vapurvizeSamalaGkaroti tathaiva alaGkArAH kAvyasya rItayo - vayavasaMsthAnavat doSAH kAraNatvAdivat bhavati / anyacca kathitaM yena cetaH praviSTena kAvyasya ramaNIyatoddezya pratyAyakatvalakSaraNA sundaratAnAzena sakSatA sapratibandhA syAt / yat sat tayoddezyapratItivighAto bhavet doSaH iti tAtparyam / kAvyasya zabdArthoM zarIraM bhavati, AtmA rasaH, zauryAdayaH guNAH, tathaiva kAraNatvAdivat apakarSakAH doSAH bhavanti / saMsthAnasamA rIti, AbhUSaNasamA'laGkArAH jJAtavyAH / rasAnAM apakarSahetavaH ye santi te doSAH / te ca tridhA zabdadoSArthadoSarasadoSabhedAt / vistareNa zabde vAcake arthe vAcye ca kRto unmeSaH prAdurbhAvo yena sa taM zabdArthobhayaniSThamiti / yAvat taM ramaNIyatA vighAtakaM sAhityaratnamaJjUSA - 144 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ doSaM kAvyadUSaNamudghoSayanti vidvAnsaH / sa cAyaM doSaH dvividhaH nityo'nityazca / tatra prakArAntareNApi samAdhAtumazakayo nityaH / yathA cyutasaMskRtyAdiH etad viparItastvanyaH / yathA grAmyatvAdiH abhibhUto'rthe abhidheyo yasmin sa tAdRzo doSa iti yAvat / rAge vaktavye lohitAdizabdamapahAya rudhirArthavAcakazoriNatAdi padaprayoge nihatArthadoSasattA, yato hi zoNita - padasya rudhire prasiddhArthatA rAge tvaprasiddhArthatA iti doSaH / ubhayArthazabdatve satyaprasiddhArtha prayojakatRtvaM nihatArthitvam / asamarthe tvarthAnupasthitiratra dvitIyArthasya viralaprayogatayA vilambena arthaprayogaH / prakRte yacchabdasyAnupayogitvam= tannirarthakatvam / yathA utphullakamala ke saraparAgagauradyute mama hi gauri ! abhivAJchitaM prasitu bhagavati ! yuSmat prasAdena / atra 'hi' zabdo anupyogii| pUraNamevaikaM mukhyaM prayojanaM yasmin tat tAdRzaH pAdAkSarabharaNamAtraphalakam / nirgato'rthaH prayojanaM yasmAt tannirarthakaM nAma dUSaNaM bhavati / yatra zloke pAdAkSarapUrtIcchayA 'tu' hi padAni vinivezyante / yathA " muJca mAnaM hi mAnini" atra hi zabdaH nirarthakaH / nirarthakapadayukta vacasi sahRdayAnAM vaimukhyam / sAhitya - 10 sAhityaratnamaJjUSA - 145 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNazAstrAdilakSaNarahitaM nirlakSaraNam yathA dizi mandAyate tejo, dakSiNasyAM raverapi / tasyAmeva raghoH pANDayAH, pratApaM na vihire // atra "pANDayA" iti na sambhavati bahuvacane taddhita-pratyaya lopAt iti vyAkaraNadUSitam / anucitArtham yat padaM ayogyArthapadaM prakaTayati, tadanucitArthabodhaka padaM tadevAnucitArthadoSAkhyamAhuH / udAharaNaM yathA-"iyamadbhutazAkhyagrakelikautukavAnarI" (candrAloke) avAcakam "abhimatArthapratipAdanAsamartham avAcakam" / yathAudgarjajjalakuJjarendrarabhasAsphAlAnubandhoddhataH / sarvAH parvatakandarodarabhuvaH kurvan prtidhvaaniniiH| uccaruccarati dhvaniH zrutipathonmAthI yathAyaM tathA , prAyaH presadasaGghayazaGkhadhavalA veleyamAgacchati // 1 // atra dhvanizabdo gItapramukhadhvaniSu prasiddhaH, samudre tu sAhityaratnamaJjUSA-146 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garjitameva, ato dhvanizabdo samudrajazabde'zaktaH tadarthabodhe'samarthaH / vidadhadityAdau kurvadityAdAvarthe'bhidhiye yad dadhad prAdyaM yasmin - tat padaM dadhadAdham / yadupasargasambandhena yo dhAtuH yAdRzArthabodhakaH tadupasargAdivinaiva tAdRzArthabodhakatayA tasya dhAtoH prayoge'vAcakadoSaH / vivakSitArtha dyotakopasargAdi- sambandhAbhAve'pi tat sambandhajanyArtha - pratipAdakatayA tat prayuktatvaM pravAcakatvam / yathA iti "DudhAJ dhAraNa-poSaNayoH" iti dhAtu vyupasargasahita eva karaNArthe varttate / nAnyathA, yadi dhA dhAtoH karaNArthe prayogaH iSyate tadA vyupasargasahitasyaiva prayogaH [ vidhatte ] ityAdi / vi-upasarga rahitasya tu na / tasya dhAraNArthakatvAt / yadi dhAraNArthakasya vi upasarga - rahitasya dhA dhAtoH karaNArthe prayogaH syAt tadA'vAcakadoSaH jAyate / "te nabhastalaM sUryaH praruNaM prakharaiH karaiH / " 1 " azlIlam " 'asabhyArthAntaravyaJjakatvaM azlIlam zrathavA manovaikalyajanakaM azlIlam / yathA " manISitAH santi gRhe'pi devatAstapaH kva vatse ! ca tAvakaM vapuH / sAhityaratnamaJjUSA - 147 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padaM saheta bhramarasya pelavaM, zirISapuSpaM na punaH patatriNaH // 1 // " atra "pelava" zabdasya atizayena komalatvaM vyaJjyate / kintu pelavaH zabdaH azlIlasyA'rthe prasiddhaH / anyacca-na zlIlaH azlIlaH vrIDA, jugupsA, ghRNA, amaGgalaM azubhamAtmAsvarUpaM yasya tena / arthAt brIDAjanakatayA jugupsAjanakatayA abhadratayA cA'zlIlasya bhedatrayam / "priyAnAze bhavet vAyuH, kathaM AhlAdasAdhanam" / atra AhlAdasAdhane 'upastha' zabdasyAzlIlatvaM vrIDAjanakaM bhavati / vAyoH apAnavAyupratItyA jugupsAjanakam 'priyAnAze' asmin pade amaGgalasya pratItiH / kintu zivaliGgaH, subhagA, bhaginI, brahmANDAdizabdAnAM loke nAzlIlatayA pratItiH, teSAM prayoge na doSaH / neyArtham yatra paramparayA'rtho jJAyate'nubhUyate vA lakSaNAyA lakSaNavRtyA atyantaprasarAdAdhikyAdyaya manoharatvaM neyArthatvam athavA neyaH svakalpanayAnyathA prApyau'rtho'bhidheyo yasmin tat padaM neyArtham / anyacca sati mukhyArthabAdhe sati ca rUDhiprayojanAnyatarahetau lakSaNAvakAzo bhavati yatra neyArtham / sohityaratnamaJjUSA-148 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ neyArthasya dvau bhedau / yatra ca rUDhiprayojanAnyatarahetu vinaiva lakSaNA kriyate tatrAdyaH, dvitIyazca lakSaNAprayogAdhikye bhavati / yathodAharaNam navakumudavanazrIhAsakeliprasaGgAdadhikarucirazeSA-mapyuSAM jAgaritvA / ayamaparadizoka muJcati srastahastaH / zizayiSuriva pANDurlAnamAtmAnamindu : // 1 // atra 'hastaH' zabdaH karaM bodhayati, tena ca kiraNAH lakSyante iti neyArtham / anyacca "himAMzor2yArAdadhikA, jAgare yAmikAH kraaH|" atra candrakiraNebhyo'pyadhikA kAminI- muktAhArazobhAsIditi / atra lakSaNAyA-pAdhikyaM spaSTamiti / grAmyatvam aviduSo vacanaM grAmyam / anyacca"sa grAmyo'rthoriraMsAdiH, pAmarairyatra kathyate / vaidagdhyavat kimabalaM, hitvaiva vanitAdiSu // " atra sahRdayavaimukhyaM dUSakatAbIjaM bodhyate / anityo'yaM doSaH / sAhityaratnamaJjUSA-146 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathA " tAmbUlabhRtagallo'yaM, bhallaM jalpati mAnavaH / karoti khAdanaM pAnaM, sadaiva tu yenyA tathA // " atra 'galla' 'bhalla' zabdau grAmyatvabodhakau / anyacca - 'te kaTi harate manaH' arthAt - tava kaTi me manaH harate / trApi sahRdayavaimukhyaM jAyate / athavA 'ekaM me cumbanaM dehi tava dAsyAmi kaJcukam' / atra 'cumbanaM ' grAmyatva janakaM varttate, ataH grAmyatvadoSaH / sandigdham arthadvayabhAsamAnena saMzayAtmakaM bhavati yat tat sandigdhamiti' / yatra kAvye dvAvarthoM bhavati tathA arthaM saMzayAtmakaM bhavati / etAdRzaM padaM saMdigdhAkhyaM bhavati / sandigdhasya anyaM lakSaNaM dvayarthamiti - upalakSam / tenAnekArthakapadopAdAne'pi saMdigdhAkhyo doSaH syAdeva / saM pUrvakAd 'diha upacaye' dhAtorbhAve kta pratyayaH / anyacca aneka koTayavalambitArthabodhakatvaM sandigdhatvam / udAharaNaM yathA zrAliGgitastatrabhavAn, samparAye jayazriyA / AzIH paramparAM vandyAM karNe kRtvA kRpAM kuru // , sAhityaratna maJjUSA - 150 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atra bavayoH aikayAt vandyAM vandanIyAM vA iti atha - " dvaya pratibhAsaH / ataH saMdigdhamiti / zranyacca - " nadyAM yAnti patatriNaH " / patantaM adhogacchantaM trAyata iti patatraM pakSaH tadeSA - mastIti patatriNaH pakSiNaH nadyo sIrati yAnti gacchanti / atra 'nadyo' iti padaM nadIpradeze gacchanti, dyo svargaM na gacchanti ityarthadvayapratipAdakamiti / atra saMdigdhadoSam / nadyo iti padaM sarit pakSe sapRbhyantaM svargArthapakSe dvitIyAntaM bhavati / atra dvayAtmakavipatti sandehe 'kiM grAhyam kiM na ?' iti sandehamutpAdayati / ataH sandigdhadoSaM atra bhavatIti / zrutikaTutvam * paruSavarNatayA vyavahitaM zrutikaTutvam / yathAutkhAtaprakharA sukhAsukhasakhI khaDgA sitA khelagA vaizRGkhalyakhalokRtAkhilakhalA khe (khA ) tkheTakaiH khyApitAH / kheTAdutkhanitu nikharvamanasAM mauryaM mukhAt khakkhaTaM niHsaMkhyAnyanikharva sarva mariNabhUrAkhyAtu saGkhyAni vaH // 1 // , kliSTatvam yadIyo'rthaH zrarthazreNyA niHzreNi icchati tat kliSTam / sAhityaratnamaJjUSA - 151 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyacca arthaparamparayA svalpatAt paryArthakapratyAyakatvaM kliSTatvam / yathA- "haripriyA pitRvadhUpravAhapratibhaM vcH"| hareH priyAHlakSmIHtasyAH pitA samudraH tasya vadhUH gaGgA tasyAH pravAhapratibhaM pravAhatulyaM te tava vacaH asti / arthAt- gaGgApravAhasadRzaM te vacaH asti / atra samastapadagato doSaH / anyacca kaSTatvaM yatra vAci na samyag bhAsate vA duHkhabodhatvaM yatra varttate / yathA sadA madhye yA sAmamRtarasaniSpandasarasaM , sarasvatyuddAmA vahati bahumAyAM parimalam / prasAdaM tA etA ghanaparicayAH kena mahatAM, , mahAkAvyavyomni sphuritarucirAyAM tu rucayaH // 1 // yA sA kavirucInAM pratibhAsvarUpANAM prabhANAM madhye bahumArgA sukumAravicitramadhyamAtmaka trimArgA sarasvatI bhAratI parimalaM camatkAraM vahati / tAH kavirucayo mahAkAvyavyomni sargabandhalakSaNe paricayamAgatAH / apuSTaH apuSTo'rtho yasmistadapuSTArthadUSaNaM bhavati / mukhyAnupakArakavizeSaNopAdAnatvamapuSTArtham / yatra zabdapari sAhityaratnamaJjUSA-152 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varttane'pyarthe dUSakatA syAt tadArthagatA doSA ityarthAnvayavyatirekatayAtrArthadoSAH jJeyAH / udAharaNaM yathA "vizanti hRdayaM kAntA kaTAkSAH khnyjntvissH|" khaJjanasya tviG iva khaJjanasamAnakAntayaH kAntA kaTAkSA hRdayaM vizanti pravizanti ityarthaH / atra khaJjana tviSa iti vizeSaNena vizeSasya kAntA kaTAkSapadasya na kiJcit hRdayapravezAnukUlo'tizaya AdhItasya ityapuSTArthamatra / anyacca 'prakRtAnupayogI apuSTaH' / yathA anaNuraNan maNimekhalamaviratasiJcAnamaJjumaMjarIn parisaraNamaruNacaraNe raNaraNakamakAraNaM kurute / atra varNasAvarNyamAnaM bhavati / vyAhatatvam yatra pUrvAparavirodhaH anubhUyate / yadi pUrvaH aparaH pUrvAparau pUrvAparAyauM tayoH arthayoH mithaH parasparaM virodho vyAghAtaH syAt tadA vyAhatadoSaH / "pUrvAparArtha viruddhatvaM vyAhatatvam / " yathA "utkarSo vA'pakarSo vA prAg yasyaiva nigadyate tasyaivArthastadanyazced, vyAhato'rthastadA bhavet iti nyAyena stuti sAhityaratnamaJjUSA-153 . Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpArthasya nindena nindArUpArthasya vA stutau dvividho vyAhatadoSaH / udAharaNaM yathA jahi zatrukulaM kRtsnaM, jaya vizvaMbharAmibhAm / na ca te ko'pi vidvaSTA, sarvabhUtAnukampinaH / atra pUrvArddha zatrukulaM jahi uttarArddha na ko'pi vidvaSTA iti parasparavirodhaH / ataH atra vyAhatatvam / prathamavyAhatasyAnyat udAharaNam sahasrapatramitraM te, vaktraM kenopamIyate / kamalatulyaM te mukhaM, kena vastunA samAnI kriyate // atra pUrva kamalopamA pradA'pi punastadupamAniSedho dazitaH / ataH atra mitho virodha iti vyAhatatA / kamalasAdRzyena pUrvaM mukhasyotkarSaH, punaratropamAbhAvapradarzanena kamalasAdRzyamevApakarSadyotakaM prathamavyAhatadoSodAharaNam / dvitIyam gostanImadhupIyUSa-mastu lokamano mude / madanonmattacArvaGgI vaco madhu mude mama // atra pUrva madhunyupekSArUpA nindA punaruttaratra ca madhu na sAhityaratnamaJjUSA-154 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evotkarSArthamAropaH / heyopAdeyatvavirodho dUSakatAbIjaM, nityo'yaM doSaH / punaruktam pradhigate'rthe punarabhidhAnaM punaruktam / athavA "adhigate prApte vA'rthe punarabhidhAnaM punaruktam" / arthapratItattve'pi punastat pratipAdakatvaM punaruktatvam / atra vA zabdena pratipannatve sati punastenaiva pratipAdane punaruktatvam, kintu arthena pratipannasya pratipAdane tu apuSTatvam / yathA tadanvaye zuddhimati prasUtaH zuddhimattaraH / dilIpa iti rAjendu- rinduH kSIranidhAviva // 1 // atra induriti punaruktam tadarthasya rAjendurityatrAvagatatvAt / " kutastatopamA yatra punaruktaH sudhAkaraH / " tatropamA sAdRzyaM kutaH kasmAt yatra sudhAkaraH candraH punaruktaH vyarthaH / atra kuta iti padenopamAbhAvapradarzanena candravyarthe siddhe'pi punaH " punaruktaH sudhAkaraH" iti vAkyopAdAne punaruktatA / yadvA "vaktraM kenopamIyate " ityasyAvRttiH / tena vaktraM kenopamIyata " kutastatropamA " iti vAkyadvayaM punaruktam / na cAsyApuSTatvadoSe'ntarbhAvaH / sAhityaratnamaJjUSA - 155 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetvAbhAvavat-nirhetukam- yathA gRhItaM yenAsIH paribhavabhayAnocitamapi , prabhAvAdyasyAbhUnna khalu tava kazcinna viSayaH / parityaktaM tena tvamasi sutazokAnna tu bhayAt , vimokSe zastra ! tvAmahamapi yataH svasti bhavate // 1 // atra dvitIyazastraparityAge heturnopAttaH / duSkamam atra lokazAstraviruddhakramAbhidhAnatvaM duStramatvam / " tasyodAharaNaM yathA- he prabho ! tvad bhaktaH gaccheyaM narakaM svargameva vA ? / ___ he prabho ! tvad bhaktaH ahaM narakaM gaccheyaM svarga gaccheyaM vA' iti smbhaavnaa| prabhobhaktasya pUrvaM svargagamanasambhAvanA samucitA, tatazca nrkgmnruupaa| atra tu pUrvaM narakagamanarUpA samupAteti duSkramAkhyo'tra doSaH / nityo'yaM doSaH sahRdayogaH bIjaM dUSaNatAyAH / anaucityam "ayogyasambandhatvaM ayogyatvam / " 'kItilatAM taraGgayati yaH sadA' yaH sadA yazovalI taraGgitAM karoti / sAhityaratnamaJjUSA-156 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atra niSThataraGgavarNanamanucitam / taraGgasya sambandhaH samudrasaritprabhRtiSu yogyaH / pallavayatIti anucitam / prasiddhaviruddhatvam yatra prasiddhayA vidyayA zAstreNa vA viruddha varNyate tatra prasiddhaviruddhatvam / yathA "nyasteyaM pazya kandarpapratApadhavaladyutiH " / iyaM kandarpasya kAmasya yaH pratApaH tasya dhavalA dyutiH zAstreSu kAvyeSu vA pratipAditA / atra pratApasya raktavarNarUpAM kaviprasiddhimapahAya zveto varNaH pratApasya pratipAditaH iti kavisamayaviruddhametat / zrIkezavamizreNAlaGkArazekhare proktam asato'pi nibandhena, satAmapyanibandhanAt / niyamasya puraskArAt, sampradAyastridhA kaveH // vidyAviruddhasyodAharaNaM yathA'ketakI zekhare zambho-rdhatte candrakalA tulAm / ' atra ketakIpuSpaM zambhoH pUjAyAM varjitam / ataH atra ketakeH varNanaM purANAdividyAviruddha varttate / yathA-kathitaM kAttikamAhAtmye sAhityaratnamaJjUSA-157 / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zRNu ketava te puSpaiH, naro mAmarcayiSyati / lakSmI santati hono'sau rauravaM narakaM vrajet // pUrvaM zabdadoSA prarthadoSAzca kathitAH / tadantaraM rasadoSAH kathyante (1) rasasthAyibhAvAdInAM svazabdoktiH / (2) vibhAvAnubhAvayoH kaSTena pratItiH / (3) varNanIyarasaviruddhavibhAvAdiparigrahaH / ( 4 ) punaH punaH uddIpanaM rasAde: / (5) anavasare rasasya vistAraH / (6) prakANDe rasasya chedaH / ( 7 ) prakRtInAM viparyayaH / pramukhAH anukrameNa yathA zRGgArI girijAnane sakaruNo ratyAM pravIraH smare, bIbhatso'sthibhirutkaraNI ca bhayakRnmUrtyAdbhutastuGgayA / raudro dakSavimardane ca hasakRnnagnaH prazAntazcirAditthaM sarvarasAtmakaH pazupatirbhUyAt satAM bhUyate // 1 // sAhityaratnamaJjUSA 158 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parasparam / atra rasasya zRGgArAdeH svazabdoktiH / " saMprahAre praharaNaiH prahArANAM charaNatkAraiH zrutigarta - rutsAhastasya ko'pyabhUt // atra sthAyibhAvasya svazabdoktiH / (2) pariharati rati, mati lunIte, skhalati bhRzaM parivartate ca bhUyaH // iti bata viSamA dazA'sya dehaM paribhavati prasabhaM kimatra kUrmaH // 1 // atra rati parihArapramukhAnAM karuraNAdAvapi sambhavAt kaSTAvaseyaH, kAminIrUpo vibhAvaH / (3) prasAde vartasva prakaTaya mudaM saMtyaja rUpaM, priye ! zuSyantyaGgAnyamRtamiva te siJcatu vacaH / nidhAnaM saukhyAnAM kSaraNamabhimukhaM sthApaya mukhaM, na mugdhe ! pratyetuM prabhavati gataH kAlahariNaH // 1 // " atra zRGgArapratikUlasya zAntarasasya nirvedasyopanibandhanam / (4) rativilApe punarpunaruddIpanam - iti kumArasambhavakAvyagranthe caturtha sarge kathitameva / (5) 'anavasare rasasya vistAraH,' zrIveNIsaMhAragraMthe sAhityaratnamaJjUSA - 156 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyA'Gka kathitaM yad bhISmapramukhAnekAnAM vIrakSaye karuNavIrarasAdereva prasaGgaH zRGgArarasastu sarvathA'nucitaH, tathApi duryodhanasya bhAnumatyA saha zRGgAravarNanamiti dossH| (6) 'prakANDe rasasya chedaH' zrIvIracaritragranthe dvitIyA'Gka rAma-parazurAmayoH vIrarase pravRtte kaGkaNamocanAya gacchAmIti zrIrAmasyoktiH prasiddhaH / (7) prakRtInAM viparyayaH- prakRtayaH trividhA santi / tathA hi-divyA, adivyA, divyAdivyAzceti / tatra divyAH deva-gandharvAdayaH, adivyAH narAdayaH, ye divyA api Atmani narAbhimAninaste divyAdivyAzca / yathA-zrIrAmacandrAdayasteSAM yat pratikUlavarNanaM tat prakRtiviparyayaH / yathAdhIrodAttaprakRteH rAmasya dhIroddhatavacchadmanA vAlivadhaH / tathA ca mAta-pitroH sambhogavarNanavad bhagavato sambhogavarNanamanucitam, tathApi zrIkumArasambhavakAvyagranthe pArvatI-zaGkarayoH tadvarNanamiti doSaH / ete doSA sthalavizeSe yathAyathaM doSatvaM tyajanti / tathA teSAmanukaraNe sati vidUSakaproktau, vyabhicArasya svazabdena kIrtane, vadanAdyAkAravizeSe evaM anyatrApi vai / kvacid doSo'pi guNaH karoti / yathA-krodhayukta vaktari raudrarase ca duHzravatvaM guNaH sAhityaratnamaJjUSA-160 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA vaiyAkaraNavaktari kaSTatvaM vA duHzravatvaM guNaH / evaM adharmoktiSu grAmyatvaM guNaH / tathA'nyatrApi vijJeyamiti / ___eteSAM doSANAmAzrayANAmapi saMkSiptavarNanaM atra kriyate / zabdaniSThAH doSAH padAdigatatvena paJcadhA, arthadoSastvekavidhaH / 'kAvyaprakAzAdau tu arthadoSo rasadoSazceti dvividho'rthadoSo varNitaH / alaGkArAdidoSAstUkta bhyo doSebhyo na bhinnA iti / ataH te'tra na parigaNitAH / 'vyaktiviveke' mahimabhaTTana "tad yathA vidheyAvimarzaH, prakramabhedaH, kramabhedaH, punaruktiH, vAcyAvacanaJca" iti paJcaiva doSAH variNatAH kAvyaDAkinI nAmne ciraJjIva bhaTTAcAryagranthe doSA eva pratipAditAH / kalikAlasarvajJazrImadhemacandrAcAryeNa zrutikaTutvaM, cyutasaMskRtitvaM, aprayuktatvaM, asamarthatvaM, nihatArthatvaM, anucitArthatvaM, nirarthakatvaM, avAcakatvaM, brIDAjanakAzlIlatvaM, amaGgalajanakAzlIlatvaM, sandigdhatvaM, apratItatvaM, grAmyatvaM, neyArthatvaM, kliSTatvaM, avimRSTa vidheyAMzatvaM, viruddhamatikRtatvaM cetyAdidoSAH pratipAditAH / eSu zrutikaTutvAdi ye doSAH atra varNitAH padadoSAH vAkyadoSAzca / nirarthakatvAvAcakatva - kliSTatvAdayaH padamAtragAH / anye'pi caturdazadoSAH arthamAtragAH / yathA-apuSTArthatvaM, kaSTatvaM, vyAhatatvaM, sAhitya-11 sAhityaratnamaJjUSA-161 . Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ punaruktatvaM, duSkramatvaM, grAmyatvaM, sandigdhatvaM anaucityatvaM, prasiddhaviruddhatvamityAdayaH / ye ca doSAn nivArayanti te 'doSAGkuzaM ' bhavanti / arthAt yena doSAH guNA bhavanti, nirdoSAH bhavanti saH doSAGkuzaH / yo hi tridhA bhedaiH / doSAGkuzabhedatrayamAha(1) doSaM guNatAM tanute, (2) doSaM nirdoSaM karoti, (3) doSANAM grAhyatvaM vidadhAti ca / ete trayaH bhedAH arthAt doSe guNatvaM doSe nirdoSatvaM doSe upAdeyatvam tRtIyo bhedaH / , // iti doSanirUpaNam // // atha rItinirUpaNam // zarIriNo'vayavasanniveza iva rasopakartrI suptiGAtmakapadasaMyojanAtmikA 'rotiH' / yathA zarIre'vayavasannivezaH tathaiva rasopakartrI suptiGAtmakasvarUpA rItayaH / rItiviSaye zrIvAmanAcAryaH rItiprAdhAnyaM svIkaroti / 'rIti rAtmA kAvyasya / viziSTA padaracanA rotiH' / sAca 'vaidarbhI, gauDI, pAJcAlI' ityanena tisro rItayaH zrIvAmanAcArya mate kathitAH / lATIrItiradhikA zrIrudramate kathitA / zrIbhojarAjamate avantI mAgadhIsahitAH pUrvoktAH SaTrItayaH kathitA eva / sAhityaratnamaJjUSA - 162 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalikAlasarvajJazrImadhemacandrasUrIzvarANAM mate'pi rItayaH SaTaiva kathitAH / teSAM mate pAturyamAcaturthaM yathA tathA padaiH samAsaH syAt tadA pAJcAlI riitiH| prA samAptaM ca yathA syAt tathA padaiH samAsaH syAt tathA lATIyA lATadezapriyA rItiH / aSTamAdibhiryatheSTai: padaiH samAso yadA tadA gauDadezapriyA gauDIyA rItiH / sarvathApi samAso yadA na syAt tadA vaidarbhI rIti vidarbhadezapriyA / dvitricatuSpadAnAM samAse pAJcAlI, paJca-SaT-padAnAM samAse lATIyA, aSTamAdiyatheSTapada-samAse gauDIyA, sarvathA samAsAbhAve vaidarbhI rItiH, pAJcAladeze bhavA pAJcAlikI, lATadeze bhavA lATIyA, gauDadeze bhavA gauDIyA, vidarbhadeze bhavA vaidarbhIH rItayaH prasiddhAH / rasamanatikrameti yathA rasaM rItayaH bhavanti / zRGgAre vaidarbhI, raudra-vIrayogauMDIyA, anyatra pAJcAlI-lATIye rItI staH / sAhityadarpaNe rItilakSaNamAha-"pada-saMghaTanA rItiH aGgasaMsthAvizeSavat / " rIyate guNAnAM vizeSo jJAyate'nayA iti rItiH / 'rIG gatau' iti dhAtoH striyAM ktin / yadyapi raudra-vIrayorgoDIyA rItirbhavati, tathApi kutrApi vakturaucityAd vore'pi vaidarbhIrItirbhavati / yathA- "bho laGkazvara ! dIyatAM janakajA rAmaH svayaM yAcate' ityAdau vIre sAhityaratnamaJjUSA-163 / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rase'pi vaktuH zrIrAmasyAnuddhatatayA vaidarbhI rItyanukUlA sukumAra- racanA | kAvyaprakAze tu upanAgarikA paruSA - komalAkhyA vRttayaH eva vaidarbhI - gauDI - pAJcAlyAkhyA rItayaH / yathA- pAJcAlyAH udAharaNam - prasAdaguNAbhivyaJjikA, suzliSTA sukumArA madhurA racanA pAJcAlyAM bhavati / udAharaNam "madhurayA madhubodhitamAdhavImadhusamRddhisamedhitamedhayA / madhukarAGganayA muhurunmada anyacca dhvanibhRtA nibhRtAkSaramujjage // 1 // madananRpatimAtrAkAlavijJApanAya, sphurati jaladhimadhye tAmrapAtrIva bhAnuH / zrayamapi puruhUtapreyasI mUni pUrNaH, kalaza iva sudhAzuH sAdhurullAlasIti // asmin zloke zloke pAJcAlI rItiH / prathamapAde catuSpadAnAM samAse (1) vaidarbhI - mAdhurya guNavyaJjikA, manohAriNI, samAsarahitA alpasamAsA vA komalabandhAnvitA, vaidarbhItiH / yathA sAhityaratnamaJjUSA - 164 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "amuMpuraH pazyAmi devadAru, putrIkRto'sau vRSabhadhvajena / yo hemakumbhastana-niHsRtAnAM, skandasya mAtuH payasAM rasajJaH // [iti raghuvaMzakAvye kathitam] naiSadhakAvye'pi kathitamevam"nivizate yadi zUkazikhApade, sajati sA rivatImiva na vyathAm / mRdutanovitanotu kathaM na tAM, avanibhUta nivezya hRdi sthitaH // 1 // " lATIyA vaidarbhIpAJcAlyoH madhyavartinI laghusamAsasaMyuktA lalitA lATIrItiH / yathA "ayamudayati mudrAbhaJjanaH padminInAmudayagirivanAlIbAlamandArapuSyam / viraha vidhurakokadvandvabandhuvibhindan, kupitakapikapolakoDatAmrastamAMsi // 1 // anye tvAhuH "gauDI DambarabaddhA syAt vaidarbhI lalitakramA / pAJcAlI mizrabhAvena, lATI tu mRdubhiH padaiH // " sAhityaratnamaJjUSA-165 . Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) gauDI-"projo guNAnuraJjikA saghanasamAsA uddhtbndhbndhuraa-gauddiiriitiH| paJca-SaTpadAnAM samAsasadbhAvAt gauddiiyaa| yathA veNIsaMhAre "caJcad-bhujabhramita-caNDagadAbhighAtasaJcUNitoru-yugalasya suyodhanasya / styAnAvanaddhaghanazoriNatazoNapANi ruttaMsayiSyati kacAMstava devi ! bhImaH // anyacca"daMSTrAlaH sphuTakundakuDmalazataiH jihvAla-ullAsibhiH, kiM kiMllidrumapallavaiH zitamukhaiH prekhannakhaH kiMzukaiH / vallIjAlavizAlabAladhirasAvatro ayantAcalo, bandhakoddhatalocanaH prakurute zArdUlavikrIDitam // kAvyalakSaNo vRttInirupayiSyannAdau madhuro vRtti vyAcaSTe / vilAsavinyAsakramo vRttiH vacanavinyAsakramo rItiH veSavinyAsakramazca pravRttiriti / kAvyamImAMsAyAM lakSaNAni variNatAni "vedabhASAnukaraNAt, tathAcArapravartanAt / saMkSepeNa samAkhyAtA, vRttirItipravRttayaH // 1 // sAhityaratnamaJjUSA-166 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tena kaizIkI sAtvatyArabhaTIbhAratI-iti nATakavRttInAmeva madhurAprauDhAparuSAlalitA bhadrAkhyA-ityAdayaH / madhurAdivRttInAM vilAsa-vinyAsa-kramasvarUpA cAt / nijavargasthaiH paJcamaivarNaGakArAdibhiH samAkrAntA yuktA vargasthAH kavargAdivargasthitAzcatvAro varNAH ka kha ga ghAdayaH madhurAyAM bhavanti / punazca lasaMyukto lakArasahito lakAraH / tathA hrasvavyavahitau hrasvAkSarAntaritau raNau raphaNakArau ca madhurAyAM staH / sAhityadarpaNe hi vRttau Ta Tha Da DhA varNA na bhavanti / yathA udAharaNam "aGgabhaGgollasat lIlA taruNI smrtornnm"| prauDhAvRtteH lakSaNam__Ta vargAt paJcamAt DakArAdi paJcamAkSarAt, "Rte vinA Tavarga paJcamAkSarANi ca varjayitu ityarthaH / asyAM vRttau vargeNa vA ka kha ga ghAdayo varNAzca yaNau yakAraNakArau ceti varNAH, rakAra-saMyuktAH bhavanti tathA tavargazca kapAbhyAM kakAra-pakArAbhyAM AkrAnto bhavati / arthAt tavargazca na rephAkrAnto'pi tu kapAkrAnta eva iti bhAvaH / kiJca prauDhAvRttiH kakArasya mUrTina takAro yasyAM sA sAhityaratnamaJjUSA-167 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAdRzI bhavati / saMkSepeNA'yaM Tavarga - varNyapaJcamAkSarANi tavargaM ca tyaktvA vargyAyaNau ca rephayuktAH tavargazca tapAkrAntaH ka mUni ca takAraH prauDhAyAM bhavati / yathA " " tarka karkazapUrvokti prAptotkaTadhiyAM vRthA paruSAvRtti: sakArasyoka paristhitaiH sarvaiH nikhilavarNaiH saMyogaH tathA rephasya sarvaiH varNaiH saMyogaH asyAM vRttau bhavati / rephahakArayoH dvedhoparyadhobhAvena saMyogaH, zaSau svataH paruSAyAM staH / 'sAhityadarpaNe' paruSaracanAyAH svarUpaM yathA nirdiSTam "vargasyAdyatRtIyAbhyAM yuktau varaNau tadantimau uparyadho dvayorvA sarephau Ta Tha Da DhaiH saha / SakArazca SakArazca tasya vyaJjakatAM gatAH, tathA samAso bahulo, ghaTanaudRtya zAlinI // vipsotsarpan mukhAgrArdra, barhI jaha kRzastRSam lalitAvRtti : " yadA lakArasya lakAre saMyogaH bhavati, ghakAra-makAradhakArAzca rasakArau lalitAyAM bhavanti / lalanA rabhasaM dhatte dhanAH / sAhityaratnamaJjUSA - 168 yathA Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrAvRttiH__ukta caturvRtyavaziSTAH SakArAdayo'nyairvarNaiH saMyuktA asaMyuktA vA bhadrAyAM bhavati / yathA- Tope mahIyasI ityetAH paJcavRttayaHakSaravinyAsavizeSavyaGgyA bhavanti itibhAvaH / madhurA vRttizca prauDhAvRttiH navyanyAyazAstraNa kaThinAH vyAptAzca yA uttamastAbhiH labdhAH vikaTAH matiH yestaiH tArkikANAM kRta iti bhAvaH / kAmatoraNarUpA, aGgabhaGgana bhAvahAvAdyaGgavikSepegollasanti lIlAvilAso yasyAH sA tAdRzI taruNI vRthA na sukhAya / sA hiMsAdityaparizIlanarasikAnAmeva sukhadeti bhAvaH / atra GakAradhaH sthau gakArau lakArarasayuktau lakAro rephaNakArau ca hrasvAkSarAntaritAvityaGgabhaGgati pUrvArddha madhurAvRttiH tarkakarkazetyuttarArddha kakAra-pakAraNakArA rephAkrAntAH / takAra kakAra pakArAbhyAM saMyuktaH / tka ityatra ca kakArasya mUni takAra iti prauDhAvRttiH / rItInAM samAsavyaGgatvaM vRttInAM vargAnupUrvI vyaGgatvamityanayorbhedaH / kAvyaprakAze tu anayoH na ko'pi bhedaH ityukta rItinirUpaNaprastAve nirUpitam / "aGgabhaGgollasallIlA taruNIsmaratoraNam / tarka-karkaza-pUrvokti prApto kaTadhipAM vathA // " (caNDA0) sAhityaratnamaJjUSA-166 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paruSA - lalitA-bhadrA-vRttInAM udAharaNAni pratizayena ghaTATope sati kRzo bahIM vAraM vAraM utsarpadyan mukhAgraM tadAdra N yathA tathA yena kena prakAreNa tRSamatyajat vIpsotsarpanmukhAgrAdra" bahIM jahe kRzastRSam / lalanA rabhasaM dhatte dhanATope mahIyasI ( canDA0 ) / varSAkAle mayUrAH nRtyanti ramaNyaH ramante iti bhAvaH / pUrvoktodAharaNe pUrvArddha sakArordhvasthau pakAra takArau pakAra gakAra rakArazca rephasyoparyadhaH sthAyinaH rakAra - dakArau ca mithaH uparyadho bhAvApannau, zakAra-SakArau cAyuktau iti paruSA vRttiH / " lalanA rabhasaM dhatte dhanAH " / ityatrAsaMyukto lakAraH repha-bhakArasakAra-ghakAra-dhakArAzca laghavo'saMyuktA iti lalitAvRttiH / " lalanA rabhasaM dhatte dhanATope mahIyasI" ityatra varNAnAM prasaMyuktatvAd bhadrAvRttiH / // iti rItiH nirUpaNam // - // atha alaGkAra - nirUpaNam // atha alaGkArAH - "alaGkriyate'neneti zralaGkAraH" / yathA rasapoSakAH zarIrasya kanaka- kuNDalAdaya iva kAvyasya sAhityaratnamaJjUSA - 170 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zobhAvidhAyikA alaGkArAH,te ca zabdArthagatatvena dvividhaaH| zarIrasuSamAdhyAyakatvena hArAdInAmiva kAvyazobhA-sampAdakatvena anuprAsAdInAM alaGkArANAM vAcakaH / alaMkRtiH alaMkaraNaM vA alaGkAraH iti bhAvapradhAno'laGkArazabdaH sAhityazAstraparaparyAyaH / yathA zarIre hArAdayaH saMyogasambandhena aAtmani zauryAdayaH samavAyasambandhena vartante tathaiva kAvye zabdArthazarIre'nuprAsopamAdayaH saMyogavRtyA mAdhuryAdayaH rase samayAvRtyAdyavartanta iti bhedo'vadhayaH / bahUnAM prAcAryANAM kAvyalakSaNe alaGkArANAM prAdhAnyaM varttate / zrIbhAmahodbhaTavAmanarudraTAdibhiH kAvyAlaGkAranAmnA granthAH nimitAH / kalikAlasarvajJa-zrImadhemacandrasUrIzvareNApi alaGkArANAM kAvye mahattvaM svIkRtamasti / eteSAM grantheSu rasavicAraH svalpa eva prApyate / pratIyamAnasya arthasya aprastutaprazaMsA samAso matyAdialaGkAreSu antarbhAvo dRzyate / paryAyokti-vakrokti-atizayoktayAdiSu ca / tataH zrImAnandavardhanAcAryeNa dhvaniH udbhAvitaH / 'dhvanyAloke' asya vivecanaM prApyate / prAdhAnyena upmaivaalngkaarH| saiva bhUmikAbhedAt anekAlaGkArato prApnoti / yathA-prokta citramImAMsAyAM appayadIkSitena sAhityaratnamaJjUSA-171 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upakA zatrujI saMprAptA citrabhUmikAbhedAn / raJjayati kAvyaraGga nRtyantI tadvidAM cetaH // upameyopamAnanvaya-pratIpa - smaraNa - rUpaka, sandeha, dIpaka, prativastUpamA dRSTAnta - nidarzanA vyatireka sahokti - samAsokti - zleSa - aprastutaprazaMsA ityAdayaH alaGkArAH upamA bhUmikAbhedAt eva utpannAH / * kAvyAdarza daNDinA paJcatriMzad alaGkArANAM vivecanaM kRtam / bhAmahena ekonacatvAriMzad alaGkArANAM varNanaM kRtam / udbhaTena catvAriMzad alaGkArANAM vivecanaM kRtam / vAmanena trayastrirAd alaMkArAH pradarzitAH / rudraTena dvipaJcAzat alaGkArAH kathitAH / mammaTena kAvyaprakAze saptaSaSTiH alaGkArAH pradarzitAH / zralaGkArasarvasve ekAzIti, eSu SaT zabdAlaGkArAH darzitAH / candrAloke zatamalaGkArAH pradarzitAH / kuvalayAnande caturviMzatyadhikazatamalaGkArAH kathitAH kalikAla sarvajJa zrImad hemacandrasUrIzvareNApi SaT zabdAlaGkArAzca zatamalaGkArAH pradarzitAH santi / sAmAnyalakSaNena zralaGkArANAM vivecanaM kriyate'tra / kAvye'laGkArikasya prasiddhayA vA prauDhivazena prauDhikalpanayA vA zabdArthayoH camatkArazca manoharazabdArthayoH vinyAsaH hArAdivat puruSasya kAvyeSu alaGkAro bhavati / zabdAnA sAhityaratnamaJjUSA - 172 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JcArthAnAM ca yaH kaviprasiddhayA vA tasya prauDhikalpanayA manoharaH sanivezaH kramazaH zabdagato'rthagatazca alaGkAraH, na tu hArAdivat pusaH pRthagbhUtaH / anuprAsAdeH zabda evAntarbhAvAt, upamAdezcArthe, hArAdivaditi dRSTAntastu ramaNIyatA mAtre na tu sarvAMzo guNAnAM manohararUpatayA sannivezarUpatve 'pi na alaGkAratvam / yat teSAM tattvenAprasiddheriti bhAvaH keSAJcid AcAryANAM matam / vastutaH hArAdivadityanena alaGkArANAM kAvyAt pRthagbhAvaH pradarzitaH / tena guNAlaGkArabhedo'pi saMghaTate / atra prAcInakaviprasiddhAH anye prauDhikalpitA api alaGkArAH santi, iti sUcayanti / / alaGkArANAM zabdArthagatatvanizcayastvanvayavyatirekAnu vidhAyitvena bodhyaH / samAnArthakazabdaparivartane'piyo'laGkAro varttate so'rthaniSThaH / anyathA tu zAbdaH sa iti zabdArthaniSThabodhako heturdoSAlaGkArAdInAm / kaviprasiddhaprauDhayantarajanita-hArAdi-daSTAnto bhUtacamatkRtijanakazabdArthAnyatarasannivezatvamalaGkAratvam / yathA- kAvyaprakAze alaGkAralakSaNam upakurvanti taM santa-maGgadvAreNa jAtucit / hArAdivadalaGkArAste-'nuprAsopamAdayaH // 82-67 // sAhityaratnamaJjUSA-173 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaM kAvyaprakAzamatena rasopakArakatve sati tadavRttitvaM tathAtve sati rasAniyatAsthititvam , aniyamena rasopakAratvamiti lakSaNatritayaM phalitam / kuvalayAnande'laGkAracandrikAyAJcAlaGkAralakSaNaM yat nirUpitaM yathArasavadAdibhinnavyaGgayabhinnatve sati zabdArthAnyataraniSThAyA viSayitA sambandhAvAcchinnA camatkRtijanakatAvacchedakatA tadavacchedakatvamalaGkAratvamiti / asmAkaM mate'pi vaidyanAthena pariSkRtya alaGkArANAmidaM lakSaNaM proktam / asmAkaM mate'pi anuprAsAdiviziSTazabdajJAnamupamAdi viziSTArthajJAnaM camatkRtijanakam, tena tayozcamatkRtijanakatA vartata eva / tadavacchedakatA caanupraasopmaadivishissttshbdaarthyovrtte| atra cAnuprAsopamAdayo vizeSaNIbhUtA ityasmAkaM matam / camatkRtijanakAvacchedakatA ca zabdArthayoH viSayatAsambandhena vartata, iti viSayatA-sambandho'yaM camatkRti-janakatAyAH avacchedakaH / camatkRtijanakatAvacchedakatA ca zabdArthAnyataraniSThaviSayatA sambandhAvacchinnA vartate / tena zabdArthAntaraniSThA viSayatAsambandhAvacchinnA yA camatkRtijanakatAvacchedakatA tadavacchedakatvamalaGkAratvamiti mamA'pi siddhAntam / sAhityaratnamaJjUSA-174 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nanu dhvaniviziSTArthajJAnenApi camatkArodayAtdhvaniviziSTArthajJAne camatkRtijanakatA tadavacchedakatAvacchedakatvaM ca dhvanau vartata, ityetasyApi alaGkAratvam / etena dhvanau vyaGgayArthasya satvAnnAlaGkAratvam / __ evaM satyapi rasavatpreyaGgarjasvisamAhiteSu caturvalaGkAreSu vyaGgayArthasadbhAvAnnAlaGkAratvaM syAd tena lakSaNena / manyante ca tatrAlaGkAratvaM sarvairiti cet tadA rasavadAdibhinnavyaGgayabhinnatve satIti vizeSaNa viziSTa-satpannavizeSaNopAdanaM karttavyam, tena uktalakSaNe na ko'pi doSaH / atha zabdAlaGkArAH 1 anuprAsaH- 'prakarSazcA'vyavadhAnena nyAsaH sa eva ca sahRdayahRdayAnuraJjakaH' / sAhityadarpaNe-anuprAsaH zabdasAmyaM vaiSamye'pi svarasya yat / kAvyaprakAze- 'vrnnsaamymnupraasH'| so'yaM anuprAsaH varNagataH zabdagatazceti dvividhaH / nirarthakavarNAnuprAsaH prthmH| dvitIyastu sArthakaH varNAnuprAsaH / anuprAsaH paJcavidha: (ka) chekAnuprAsaH- tatra prathamo chekAnuprAsaH chekavRttitvena dvividhaH / prathamaH yatra svarAH vyaJjanAni ca teSAM sandohaH sAmyaM stomo vA tasya vyUhAvRttiryasyAM sA / yadvA sAhityaratnamaJjUSA-175 . Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "chekAstriSu vidagdheSu gRhaasktmRgaannddje"| iti cavargAdau rabhasakozena chekA AlasthAH parIkSaNasteSAM anuprAsena dvirbhASitena bhAsurAH / eSAM pakSiNAM dvirbhASitaM bhavatIti vyavahArasAdRzyena chekAnuprAsa saMjJA / athavA svarastomAnAM vyaJjan-stomAnAM ubhayeSAM ca yatra sakRt sAmyaM tatra chekAnuprAsaH / ___ anuprAse svaravaiparItye'pi zabdasya sAmyaM bhavati / yatra varNAnAmekavAramAvRttiH tatra chekAnuprAsaH / ata eva kAvyaprakAze "so'nekasya sakRtapUrvaH" anekasya vyaJjanasya sakRt sAmyaM chekAnuprAsa ityuktam / __ vRttyanuprAse tu ekasyApi vyaJjanasya asakRd AvRttirbhavati / sAhityadarpaNe tu "cheko vyaJjanasaMghasya sakRt sAmyamanekadhA" iti chekAnuprAsalakSaNamuktam / chekAnuprAsasya lakSaNaM vakSyate'dhunA cheko vyaJjanasaMghasya sakRt sAmyamanekadhA ||saa.d.|| yathA nirAnandaH kaunde madhuni vidhuro bAlamukule , na sAle sAlambo lavamapi lavaGga na ramate / priyaGgau nAsaGga racayati na cUte viTamati , smaraM lakSmIlIlAkamalamadhupAnaM madhukaraH // sAhityaratnamaJjUSA-176 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (kha)vRttyanuprAsaH- rasAnuguNA varNaracanAvRttiHvRttyanuprAsaH / "vRttyanuprAsavacanaM amandAnandamandiram" 'ekasyApyasakRtparaH' kAvyaprakAze variNataH / asakRdanekavAramAvarttanaM vRttyanuprAsaH / AvRttavarNena sampUritaM vacanaM vRttyanuprAse bhavati / vRttam arthAt Adito'vasAnaparyantaM varttanam / tadasyAstIti vRttI tasyAnuprAsaH so'syAmastIti vRttyanuprAsaH / saMkSepataH yatra varNAnAmanekavAramAvRttiH tatra vRttyanuprAsaH / yathA(1)utkUjantu vaTe-vaTe batabakAH kAkAH varAkA api , krAM kurvantu sadA ninAda - paTavaste pippale-pippale / so'nyaH ko'pi rasAlapallavanavagrAsollasatpATavaH , krIDat kokilakaNThakUjanakalA-lIlAvilAsakramaH // (2) amandAnandasandohasvacchandAspadamandiram / (ga) zrutyanuprAsaH- yatra samAnoccAraNasthAnAnAM varNAnAM prayogaH vidhIyate tatra zrutyanuprAsaH bhavati / ekaiva sthAnoccAritAH zabdAH zravaNamadhurAH bhavanti ataH yatra kaNTha- tAlavya - mUrdhanya- dantyauSTha - nAsikA sthAnAnAM varNAnAM AvRttirjAyate tatra zrutyanuprAsaH bhavati / yathA jayatu jinezvara jaya, jaya 'suzIla' santApahara / (gha) antyAnuprAsaH- yatra yathAsambhavamanusvAravisarga sAhitya-12 sAhityaratnamaJjUSA-177 / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarayuktAkSara viziSTa vyaJjanaM padAnte vA Avartyate tatra antyaanupraasH| yathA kezaH kAzastabakavikAsaH , ___ kAyaH prakaTitakarabhavilAsaH / cakSurdagdhavarATakakalpaM, tyajati na cetaH kAmamanalpam // 1 // (Ga) lATAnuprAsaH-zabdagato'yamanuprAsaH, yatra tAtparyamAtrataH bhede sati zabdArthayoH paunaruktyaM tatra lATAnuprAsaH / lATajanapriyatvAdeSa lATAnuprAsaH, bhinnAbhiprAyaka punaruktatvaM lATAnuprAsaH / sAhityadarpaNe- "zabdArthayoH paunaruktyaM bhede tAtparyamAtrataH" iti sAhityadarparaNe lakSaNamuktam / kAvyaprakAze tu padAnAM padasya ekasamAse bhinnasamAse samAsAsamAsayozca nAmnaH sArUpyAt paJcadhA lATAnuprAsaH / yatra vairiNaH huMkArazabdo na syAt jitaM saphalam / yathA"yatra syAna punaH zatroH gajitaM tajjitaM jitam / " atra "jitaM jitam" iti punaruktapade dvitIyajitazabdasya saphalatArUpAbhiprAyAt lATAnuprAsatvam" / anyacca smera rAjIvanayane, nayane ki nimIlite / pazya nijitakanda, kandarpavazanaM patim / / sAhityaratnamaJjUSA-178 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yamakaH bhinnArthasya svaravyaJjanasaGghasya yathaikadhA samuccAraNaM tathaiva punaruccAraNaM 'yamakAlaGkAraH' / athavA 'yamyate iti yamakam' / bhinnArthavarNasamUhAvRttitvaM 'yamakatvam' | yamau dvau samajAtau tau tatprakRtiyamakam / anuprAse vararNAvRtteH sthAnaniyamo nAsti / yatra tu vararNAvRtteH sthAnaniyamo'stIti dvayorbhedaH / kvacidvarNabhede'pi zrutisAmyena yamakaM bhavati / taduktam yamakAdau bhavedekyaM, DalayorralayorbavoH / zaSayo naMNayozcAnte, savisargAvisargayoH // sabindukAbindukayoH syAdabhedaprakalpanam // yamakaM hi ekasmin dvayozcaturSu vA pAdeSu prayoktavyaM na tu pAdatraye / yamakaM tu vidhAtavyaM na kadAcidapi tripAt / udAharaNaM yathA- " stabakaM stabakaM mAdhuryaM mAdhuryaM" iti pAdAntavarNAvRtteH satvAt / kAvyaprakAzAdau yamakasya anekabhedAH vyAkhyAtAH / tathAhi mukha- sandeza pravRtti garbha - sandRSTa- puccha - paMkti parivRtti yugmaka samudrakamahAyamakaM ityAdaya ekAdazabhedAH / pAda - bhAgavRttiyamakeSu, dvikhaNDIkRteSu viMzatiH trikhaNDIkRteSu triMzat, catuHkhaNDIkRteSu catvAriMzad bhedAH / sthAnaparivarttane ca sAhityaratnamaJjUSA - 179 - - - - - Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antAdiyamaka- prAdyantayamaka, etatsamuccaya- madhyAdiyamaka, zrAdimadhyayamaka, ubhayasamuccaya, antyamadhya, madhyAntika, antya madhyAntasamuccayAdayo bahavaH bhedA: / sa ca zlokazlokArddha pAda pAdAMzabhedenAnekadhA tatra zlokayamakaM mahAyamakaM kathyate / yamakasyodAharaNaM yathAbhavyAmbhojavibodhanaikataraNi-vistArikarmAvalI, rambhAsAmajanAbhinandanamahAnaSTApadAbhAsuraiH bhattayA vaMditapAdapadmaviduSAM sampAdayaprojjhitA, rambhAsAmajanAbhinandanamahAnaSTApadAbhAsuraiH // 1 // (3) vakroktiH - zleSavakroktikAkubhyAM vAcyAntarakalpanam / zleSazca kAkuzceti tAbhyAM yatra vAcyAntarasya kalpanaM kriyate tatra vakroktiH / anyAbhiprAyeNa vAkyamanyArthakatayA zleSeNa kAkvA zleSeNa vA'nyArthe yojayet tatra vakroktiH / yathAsadvAH preyasi ! dIyatAM priyatama ! dvAraM kimucchAdyate, satkaM sundari ! yAcitaM kathaya me, kiM kasya satkaM priya / zrInAbheyajinasya majjanajalaM kastvaM janaH kiM jalaM, dampatyoriti jalpitaM jinapateH snAtrotsave pAtu vaH // - vijJaptitriveNyAM yathA kunthu kAnta ! namaskuru priyatame ! kaH kSudrajantu namet / battaH ! zrItanayaM vadAbhi madanaH, kiM naiSa sUrAtmajaH // kiM mando'yamayi prabho! nahi jagatpradyotakastIrthakRt / dampatyoriti vakravAkyaviSayaH puNyAt sukhAnyeSa vaH // sAhityaratnamaJjUSA - 180 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atra anyadIyAnyArthakaM yojitam / sabhaGgazleSeNArthAntarakalpanAd vakroktiH zleSabhUtA / kAkuvakroktiH kAle kokilavAcAle, sahakAramanorame / kRtAgasaH parityAgAt, tasyAzceto na dUyate // ityatra na dUyate apitu dUyata eveti kAkvA vakroktiH zrIkuntakAcAryo vakroktijIvitagranthe sarveSAmalaGkArANAM vakroktyalaGkAre samAvezaM cake / "vakroktiH kAvyajIvitam" ityapi ca tena tatraivoktam / 'vakroktijIvita' granthasya tRtIyonmeSe vAkyavaicitryavakratA draSTavyA / (4) bhASAsamaH- "aneka - vidhAsvapi bhASAsu ekavidhaireva vAkyairyatra racanA vidhIyate tatra bhASAsamAlaGkAraH bhavati // " tasyodAharaNaM yathA saMsAra - dAvAnala - dAha - nIraM, saMmoha - dhUlI - haraNe samIram / mAyA - rasA - dAraNa - sAra - sIraM, namAmi vIraM giri - sAra - dhIram // 1 // asmin zloke saMskRta - prAkRtabhASAdvayoH samAnatA vrtte| sAhityaratnamaJjUSA-181 / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyazcodAharaNaM yathApAlolakamale citte, lalAmakamalAlaye / pAhi caNDi! mahAmoha-bhaGgabhImabalAmale // 1 // [iti zrIvAgbhaTa viracite kAvyAnuzAsane proktamidam] atra saMskRtam, prAkRtam, mAgadhI, paizAcikI, zaurasenI, apabhrazA- iti SaNNAM bhASANAM yogaH asti / (5) zleSaH- "anekArthaparyavasitairekavidhaireva zabdairanekArthAbhidhAne zleSAlaGkAraH / " nAnArthaka zabdajanyAnekArthAbhidhAnatvaM zleSatvam / yathA- "sakalaprado mAdhavaH pAyAt saMyogaM gAmadIdharat / " kuvalayAnande sAmAnyalakSaNaM variNatam, nAnArthasaMzrayazleSo varSyAvaryobhayamizritaH / atrodAharaNe yathA - sakalaprado mAdhavaH pAyAta, yo'gaM parvataM govardhanAkhyaM gAM bhUmi ca dadhAvityeko'rthaH anyazca sarvadA sadA u mAdhava zivaH pAyAt yo gaGgAM dadhau iti dvitIyo'rthaH / dvividhasyApyarthasya atra pratIti abhidhayA vRtyA eva bhavati / sa ca zleSo dvividhaH zabdagato'rthagatazca / tatra ca zabdagato varNa- padaliGga- bhASA- vibhakti- prakRti- pratyaya- vacanabhedAd aSTadhA / sabhaGgaH, abhaGgaH, ubhayAtmakazceti punaH sa trividhaH / sAhityaratnamaJjUSA-182 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trividhopyayaM prakRtAnekaviSayaprakRtAprakRtAnekaviSayazceti trividhaH / atra prathame dvitIye ca bhede vizeSasya zliSTatAyAM kAmacAraH, tRtIyabhede tu vizeSaNa - vAcakasyaiva padasya zliSTatvaM na vizeSyavAcakapadasyApi / tathAtve tu zabdazaktimUladhvaneH ucchedaH eva syAt, pAdazleSasya khaNDazleSaH, bhaGgazleSazceti dvau bhedau / tatra ca khaNDazleSasyedaM lakSaNam"pratyeka - vAkyArthaM pratipadAnAM zabdAnAM bhinnArthakatA tahi khnnddshlessH|" anyacca "samastapadAvayavasyaikarUpasyaivArthabhedena vAkyArtha dvaya pratipAdakatvaM khnnddshlessH| ___zleSAlaGkAraviSaye tAvadayaM vicAraH prastuto granthAntareSu tathAhi- zabdayoH jatu kASTanyAyena sabhaGgaH zleSaH zabdagataH, zabdAbhedAd - ekavRntagataphaladvayanyAyena abhaGgazleSaH arthaniSThaH / keSAJcinmate sabhaGgAbhaGgobhayAtmakazceti / tridhA / sabhaGgo yathA pathakArIsvarapAtraM, bhUSitaniHzeSaparijanaM deva ! / vilasat kareNugahanaM, samprati samamAvayoH sadanam // 1 // abhaGgo yathAkiM tatrAsti nirantaraM na bhavataH saGgaH kuraGgIdRzAM , kiM vA tatra tathA payodharapariSvaGgo'pinAlAdakaH / yanmAmatra vihAya nirvRtimanA nAthojjayantaM gataH , pAyAd vo'bhihitaH sa bhojasutayA devaH zivAnandanaH // 1 // sAhityaratnamaJjUSA-183 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ubhayAtmako yathAmAghena vinitotsAhA, notsahante padakrame / smaranti bhAravereva, kavayaH kapayo yathA // 1 // // iti zabdAlaGkArAH / / // atha arthAlaGkArAH // arthAlaGkAreSu upamAyAH mahattvaM vizeSeNa varttate / sAdRzyamUleSu sAdRzyapratibhotthApiteSu smaraNAdiSu lakSitavyeSu teSAM sAdRzyamUlAlaGkArANAM utthApakatvena prAdhAnyAt prathame upamAlaGkAraH nirUpaNaM vidhIyate / upamAyAmupameyopamAnasya sAdhAraNo dharmaH upamA vAcakazceti catvAraH padArthAH / tatra sAdhAraNadharmatvena prasiddhaH padArthaH upamAnam / tad dharmatayA kavisaMrambhagocaraH upameyam utkRSTaguNavat tayA saMbhAvyamAnamupamAnam, apakRSTa-guNavattayA saMbhAvyamAnaM upameyam / arthAt-sAdRzyapratiyogI upamAnaM sAdRzyAnuyogI upameyam / upamAnopameyayoH saMgato dharmaH sAdhAraNaH kathyate / yasya dharmasya sambandhAdya na saha yad upamIyate sa sAdhAraNadharmaH tadupamAnaM taccopameyam / yathA- "zrIpArzvasya pAdau kamalau ivAstaH" atra manojJatvadharma komalatvadharma sambandhAt sAhityaratnamaJjUSA-184 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadvad tayA prasiddhana kamalena saha pAdau upamIyate komalatvaM sAdhAraNadharmaH kamalamupamAnaM pAdau upameyamiti upamAlaGkAraH / iyamupamA taduktivaicitryeNa nAnAlaGkArabhAvaM avagAhate / tathAhi- "dvayoparumAnopameyayoH sAdRzya - pratIteH pUrNopamAlaGkAraH / tathA ca ukteSu caturSa padArtheSu madhye kasyApyekasyApi abhAve lope vA luptopamA bhavati / pUrNopamAznautyArthIbhedena dvidhA / te'pi vAkya-samAsa-taddhita-gatatvena SaDvidhe / evaM pUrNopamAyAH SaDbhedAH dharmaluptopamA ca taddhitagataznautimantaroktabhedaiH paJcadhA / punarapi sA dharmaluptA karmavihita - kyaci, AdhAravihitakyaci, karmavihitaNamuli, kartR vihitaNamuli kyAGi paJcadhA bhavati / upamAnalope vAkyasamAsagatatvena dvau bhedau / vAkyalope samAse kvipi ca dvau bhedau upameyalope kyaci eko bhedaH dharmopameyaluptaikA / dharmavAcakopamAnaluptA caikA samAsagA / evaM saMkalane luptopamAyAH ekaviMzatibhedAH pUrNatayAzca SaTa bhedAH bhavanti / sarve ca saptaviMzatibhedAH upamAyAH / 'kAvyaprakAze' luptopamAyAH ekonaviMzatibhedAH, te uktabhedeSu antargatAH, 'kuvalayAnande' tu vAcakopamAnalope eko bhedo sAhityaratnamaJjUSA-185 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'dhikaH svIkRtaH / 'kAvyAdarza' daNDinA dharmopamA, vastUpamA, viparyAsopamA anyonyopamAdayaH dvAtriMzad bhedAH upamAyAH proktAH / tatra atiprasiddhatvAt prathamaM upamAlaGkAraH1 - " upamAnopameyayorhRdyaM sAdharmyaM upamAlaGkAraH / " sa ca dvividhaH / pUrNopamAlaGkAraH pratIyamAnopamAlaGkAraHzceti / yatra upamAnamupameyaM sAdhAraNadharmaH sAdRzyaM ca proktAni syuH tatra pUrNopamAlaGkAraH / eteSAmanyatamasyAnuktaM pratIyamAnopamAlaGkArazceti / pUrNA yathA 1 gatyA vibhramamandayA pratipadaM yA rAjahaMsAyate yasyAH pUrNamRgAGkamaNDalamiva zrImatsadaivAnanam / yasyAzcAnukaroti netrayugalaM nIlotpalAni zriyA, tAM kundArhadatIM tyajaJjinapatI rAjImatoM pAtu vaH // atra pUrNopamAlaGkAraH pravartate / pratIyamAnA yathAanAdhivyAdhisaMbAdha-mamandAnandakAraraNam // na kiJcidanyadastIha, samAdheH sadRzaM sakhe ! // atra pratIyamAnAlaGkAraH varttate / sAhityaratnamaJjUSA-186 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 - "yatra pUrvapUrvopameyasya uttarottaramupamAnatA tatra rasanopamAlaGkAra : / " yathA candrAyate zuklarucA'pi haMso, kAntAyate sparzasukhena vAri, haMsAyate cArugatena kAntA / yathA 3 - " ekasyaiva vastuno yadopamAnatvamupameyatvaM ca tadA'nanvayAlaGkAraH / " vArIyate svacchatayA vihAyaH // 1 // yathA "rAjIvamiva rAjIvaM, jalaM jalamivA'jani / candrazcandra ivAtandraH, zarat samudayodyame // 1 // " atra ananvayAlaGkAraH pravarttate / 4- " yatrAnukrameNa dvayorupamAnopameyatvaM tatra upameyopamAlaGkAraH / " "giririva gajarAjo'yaM, gajarAja ivozcakaivibhAti giriH / nirbhara iva madadhArA, madadhArevAsya nirjharaH sravati // 1 // atra upameyopamAlaGkAraH varttate / sAhityaratnamaJjUSA - 187 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5- "yatropameye upamAnasya 'abhedAdhyavasAyaH' tatra rUpakAlaGkAraH / " yathA" saMsAra eSa kUpaH salilAni vipattijanmaduHkhAni / iha dharma eva rajjustasmAduddharati nirmagnAn // 1 // atra rUpakAlaGkAraH pravarttate / 6- "yatra sAdRzyajJAnataH smRtiH saMjAyate tatra smRtylngkaarH|" yathA "paGkajaM pazyataH kAntAmukhaM me gAhate mnH|" atra smRtyalaGkAro vartate / 7- yatra sAdRzyajJAnato bhrAntiH saMjAyate tatra bhraantylngkaarH| yathA palAzamukulabhrAntyA, zukatuNDe patatyaliH / so'pi jambuphalabhrAntyA, tamali dhartumicchati // 1 // atra bhrAntyalaGkAraH pravartate / sAhityaratnamaJjUSA-188 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8- yatra sAdRzyajJAnataH sandehaH saMjAyate tatra sandehAlaGkAraH / yathA jIvanagrahaNe namrA, gRhItvA punarunnatAH / ki kaniSThAH kimujyeSThA, ghaTI yantrasya durjanAH // 1 // atra sandehAlaGkAro varttate / E - varNanIyavastudharmanihnavapUrvakatat sAdRzadharmAropaH zuddhApahna tiH zralaGkAraH / 1 yathA "aGka ke'pi zazaGkire jalanidheH paGka pare menire, sAraGga katicicca saMjagadire bhUcchAyamaicchanpare / indau yad dalitendranIlazakalazyAmaM darIdRzyate, tatsAndraM nizi pItamandhatamasaM kukSisthamAcakSmahe / / 1 / / atra zuddhApahna utiH alaMkAraH pravarttate / 10- yatra niSedhaM vinA phalasvarUpayoH grahaNam / utkaTakoTi sandeha viSayo kriyate, tatra utprekSeti bhAvaH / ut UrdhvagatA prekSA buddhiH yasyAM sA utprekSA / prakRtasyotkaTa - koTikajJAnatAdAtmyena sambhAvanamut prekSA; gUDhA sAhityaratnamaJjUSA - 189 - Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agUDhA ca iyaM utprekSA dvidhA / padasya sattAyAM cAgUDhA / daNDinA kAvyAdarza darzitam ivAdipadAbhAve gUDhA, iva manye zaGke dhra uvaM prAyo, nUnamityevamAdibhiH / utprekSA vyajyate zabda - rivAzabdo'pi tAdRzaH // pratyantasAdRzyAdasato'pi dharmasya kalpana-mutprekSA'laGkAraH / sA ca evaM manye zaGka e dhruvaM nUnamityAdibhiH zabdairvyajyate / yathA dizatu viratilAbhAnantaraM pArzvasarpannamivinamikRpAraNotsaGgadRzyAGgalakSmIH / trijagadapagatApat karttumAttAnyarUpa dvaya iva bhagavAn vaH sampadaM nAbhisUnuH || pratIyamAnotprekSAlaGkAro yathAbalaM jagaddhvaMsanarakSaNakSamaM , kSamA ca ki saMgamake kRtAgasi / itIva saMcintya vimucya mAnasaM, ruSeva roSastava nAtha ! niryayau || atra pratIyamAnotprekSAlaGkAraH pravarttate / sAhityaratnamaJjUSA - 190 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11- pratyuktira- tizayoktiralaGkAraH / atizayo'tizayatA zayoktiH / viSayiNA viSamasya nigaraNamatizayastasyoktiH iti / yatra ca upamAnadvAropameyasya nigaraNaM bhavati / yathA sAhityadarpaNe prasiddhimatikrAntA uktirati "siddhatve'dhyavasAyasyAtizayokti nigadyate / " adhyavasAyo nAma viSayiNA viSayanigaraNena dvayorabhedapratipattiH, yatra kAryakaraNe yugapat ekakAlameva kakAlAvacchinnatvamatizayoktitvam / kAryakAraNAdhikaraNa mukhaM dvitIyazcandraH / atra atizayoktiH viSaye adhaH karaNa mAtreNa nigaraNaM bhavati / atizayoktinAM anyodAharaNeSu viSayAnupAdAnAt nigaraNaM bhavati / bhedepyabhedaH sambandheSsambandhastad viparyayau paurvAparyAtyayaH kAryahetvoH sA paJcadhA [ sAhityadarpaNe] bhede'bhedaH, abhede bhedaH sambandhe'sambandhaH, asambandhe sambandha:, kAryakAraNapaurvAparyavatyAsa iti paJcavidhAtizayoktiH / 'kuvalayAnande' yathA rUpakAtizayoktiH, bhedakAtizayoktiH, sambandhAtizayoktiH, capalAtizayoktiH, atyantAtizayoktizceti / atizayoktayAH alaGkArasyodAharaNaM yathA sAhityaratnamaJjUSA - 191 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samameva samAkrAntaM, dvayaM dviradagAminA / tena siMhAsanaM pitryaM, maNDalaM ca mahIkSitAm // 1 // atra atizayoktiralaGkAraH vartate / 12- dRSTAntAlaGkAraH - "yatropamAnopameyayobhinnau dhamau bimbapratibimbabhAvena variNatau tatra dRssttaantaalngkaarH|" ___ yatra bimba-pratibimbatvaM dRSTAntastatra varNyate / ced yadi vAkyArthayo bimbazca pratibimbazve ti bimba-pratibimbau tayorbhAvo bimbapratibimbatvam / "bI gati vyAptipUjanakAntyasanakhAdaneSu' iti dhAtoH "utvAdayazca (4 / 65) ityauNAdikAt sUtrAd vanna mAgama hrasvatve bimbshbdsiddhiH| yathA darpaNe bimbavat pratibimbaH dRzyate tathaiva ekavAkyavadaparavAkyaM yatra tad tadA dRSTAnto'laGkAro bhavati / dRSTo'nto nizcayaH yasmin sa dRSTAntaH / upamAnopameyaniSTha - vAkyadharmayoHbimbapratibimbabhAva yatra tatra dRSTAntaH / vastuto bhinnayorapi upamAnopameyayoH parasparasAdRzyAdbhinnayoH pRthagupAdAnaM bimbapratibimbabhAvaH / "dRSTA mayA'hatpratimA, tanmRSTA daivaduSkRtiH / " yathA"aviditaguNA'pi satkavibhariNatiH , karNeSu vamati madhdhArAM / anadhigataparimalA'pi hi , harati dRzaM mAlatImAlA // 1 // " sAhityaratnamaJjUSA-192 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13- nidarzanA'laGkAraH- "yatra sadRzayoH vAkyArthayoH aikyAropastatra-nidarzanAkhyo'laGkAraH / " 'vAkyArthayoH bimbabimbaM bodhayet sA nidarzanA / ' 'nizcityadarzanaM sAdRzyAviSkaraNaM nidarzanA / ' 'anupapadyamAno vAkyArthayoH sambandho yatraupamyabodhakaH san paryavasyati tatra nidarzanA / ' sAdhAraNadharmAnupanyAsAd vAkyArthayoH sApekSatvAcca na dRSTAnte'ntarbhAvaH / udAharaNam-- "yA dAtuH saumyatA seyaM sudhaaNshorklngktaa|" . [zrI kuvalayAnande proktamidam] yA dAturvadAnyasya saumyatA sudhAMzoH candrasyAkalaGkatA, kalaGkazUnyatA / atra dAtRpuruSasaumyatvasyopameyavAkyArthasya candrasyA'kalaGkatvasyopamAnavAkyasya ca yat tat zabdAbhyAM ekyAropAt nidarzanA alngkaarH| iyaM nidarzanA sadarthA asadA iti dvidhA / anyacca "yathA jinendra pratibhAti zobhA, tathA samRddhiH paripUjakAnAm / " sAhitya-13 sAhityaratnamaJjUSA-193 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atra hi yathA tathA zabdAbhyAM aikyAropAt nidarzanA alngkaarH| yathA araNyaruditaM kRtaM zavazarIramuvatitaM , sthale'bjamavaropitaM suciramUSare varSitam / zvapucchamavanAmitaM badhirakarNajApaH kRto dhRto'ndhamukhadarpaNo yadabudho janaH sevitaH // 1 // atrApi vai nidarzanAkhyo'laGkAro varttate / 14- vyatirekAlaGkAraH- "upamAnAdupameyasyAdhikyaM nyUnatA, vA yatra varNyate tatra vytirekaa'lngkaarH| vaizeSyamupameyasyopamAnAnnyUnatAtha ca / ced upamAnopameyayoH prakRtA'prakRtayoH vailakSaNyaM syAt tadA vyatirekaH alaGkAro bhavati / vyatirekazabdo bhAvaghajantaH / upamAnApekSayA upameyasya Adhikye vyatirekAkhyo'laGkAro bhavati / vyutpattyA vyatiricyate / upamAnavailakSaNyenopalabhyate / upameyamanena iti vyatireka pada vyutpttirvdheyaa| "acaleva zramaNAstuGgAH, kintu manasi komlaaH|" yathA zramaNA acaleva zailA iva tuGgAH unnatAH, kintu manasi cetasi komalA zramaNAH utkarSaprAptAH UrdhvaM gatAH kintu prakRtyA komalAH sukumArAH santi / sAhityaratnamaJjUSA-194 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atra zaila - zramaraNayoH prannatya - sAmye'pi sajjanAnAM komalatvena prAdhikyaM pratipAditam / ataH vyatirekAlaGkAraH / 15 - vinoktyalaGkAraH - "yatra yena vinA varNanIyavastuni nyUnatA, prAdhikyaM vA syAt, tatra- vinoktyalaGkAraH / " yathA "vidyA hRdyA'pi sAvadyA, vinA vinayasampadam / vinA kharlovibhAtyeSA, rAjendra ! bhavataH sabhA // atra vinoktyalaGkAro varttate / 16 - "svabhAvataH ekArthake vAkye anekArthatA shlessaalngkaarH|" ' sakRduccaritaH zabdaH sakRdarthaM gamayati' iti niyamena kAvye svarabhedAdAnAt yAvanto'rthAstAvanta eva zabdA eka prayatnenoccAryanta iti naye yugapannA zabdoccAraNe'pi teSAM bhedopalambho na bhavati / tatrApi prakaraNAdiniyamAbhAvAdanekArthAnAM abhidhayaiva bodhaH / prakaraNAdiniyamasatve tu ekasyAbhidhayA parasya vyaJjanayeti matamAzrityedaM lakSaNam / evaM caikaprayatnoccAryatvena luptabhedAnAM varNAdInAM melakaH zleSaH / sAhityaratnamaJjUSA - 195 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tad viziSTai: padaiH anekArthAnAM abhidhayA bodhane sati zleSo bhavati / vauM ca pratyayau ca liGga cetivigrahaH / sa shlessaalngkaarH| svabhAvataH ekArthake vAkye anekArthatA zleSaH / bahvarthasaMzrayazleSaH varNapratyayaliGgaSu / "sarvadA RSabhaH pAyAt yo hi gAM svavazIkarot / " atra sadA zrIRSabhajinezvaraH pAyAt yo hi nizcayena gAM indriyaM vANIM vA svavaze akarot svAdhInaM kRtavAn / anyacca-dvividhasyApyarthasyA'tra pratItiH abhidhAkhyayA vRtyaiva bhavati / RSabhaH balIvardaH pAyAt yo gAM dhenu svavazIkarot / yathA"pravartayan kriyAH sAdhvIrmAlinyaM haritAM haran / mahasA bhUyasA dIptau virAjati vibhAkaraH // 1 // " atra zleSAlaGkAraH pravarttate / 17- aprastutaprazaMsAlaGkAraH - "yatra aprastutavarNanena prastutaM jJAyate, tatra aprstutprshNsaa'lngkaarH|" sAhityaratnamaJjUSA--196 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathA "pAdAhataM yadutthAya mUrdhAnamadhirohati / svasthA devApamAne'pi dehinastad varaM rajaH // " atra aprastutaprazaMsA'laGkAro varttate / 18 - vyAjastutiralaGkAraH - "yatra nindA -stutibhyAM stuti - ninde gamyete tatra vyAjastutiralaGkAraH / " yathA "sarvadA sarvado'sIti, mithyA tvaM stUyase budhaiH / nArayo lebhire pRSThaM, na vakSaH parayoSitaH // " atra nindayA stutiH, tasmAd vyAjastutirala kAraH pravarttate / yathA'thavA "ki vRttAntaiH paragRhagateH kintu nAhaM samartha - stUSNIM sthAtuM prakRtimukharo dAkSiNAtyasvabhAvaH / gehe gehe vipariNaSu tathA catvare pAnagoSThyAmunmatteva bhramati bhavato vallabhA deva ! kIttiH // " atrApi vai nindayA stutiH, tasmAd vyAjastutiralaGkAro varttate / sAhityaratnamaJjUSA - 197 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stutyA nindA yathA "kRpaNena samo dAtA, na bhUto na bhaviSyati / aspRzanneva vittAni yaH parebhyaH prayacchati / / " atra stutidvArA nindA, tasmAd vyAjastutiralaGkAraH pravarttate / 16- prarthAntaranyAsAlaGkAraH- "yatra sAmAnyaM vizeSeNa vizeSazca sAmAnyena samarthyate - tatra prarthAntaranyAsAlaGkAraH " "vizeSeNa hi sAmAnyaM, sAmAnyena vizeSakam / samarthyate'nyo'nyaM vA'rthAntaranyAsa manyate // 1 // " anyo'nyo'rtho'rthAntaraM tasya nyAsaH nyasanam, prarthAntaranyAsaH mukhyArthasambandhamarthAntaraM yatra syAt tatra arthAntaranyAsaH / sAmAnyaM vizeSo vA sAmAnyena vizeSeNa vA samarthyate yatra tatra arthAntaranyAsaH alaGkAraH / anyacca - samartha-samarthakayoH sAmAnyavizeSasambandhe'rthAntaranyAsaH taditarasambandhe ca kAvyaliGgamiti / kecittu - "samarthanAdyakSasamarthane kAvyaliGgam tannirapekSasamarthane'rthAntaranyAsaH / " yatra sAmAnyavizeSarUpAthantireNa pUrvArthasamarthanam, tatra prarthAntaranyAso'laGkAraH / sAhityaratnamaJjUSA - 198 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyApakadharmAvacchinnatayA samarthanaM sAmAnyam, vizeSeNa vyApyadharmAvacchinnagocareNa sAdharyeNa sAdharmyaprakArakajJAnena vaidharmyajJAnena vA yadi samarthyate utpAdyate tadA arthAntaranyAsaH / udAharaNaM yathA"vijetavyA laGkA caraNataraNIyo jalanidhi vipakSaH paulastyo raNabhuvi sahAyAzca kapayaH / tathApyeko rAmaH sakalamavadhIdrAkSasakulaM, kriyAsiddhiH satve bhavati mahatAM nopkrnne|" atra sAmAnyaM vizeSeNa samarthitam / sAmAnyena vizeSasamarthanaM yathA"guragavad vastusaMsargAd, yAti nIco'pi gauravam / puSpamAlAnusaGgana, sUtraM zirasi dhAryate // " anyacca"nirgranthAH zramaNAH muktAH duSkRtaM kiM mahAtmanAm / " zrIjinadharme nimagnAH nirgranthAH zramaNAH sAdhavaH muktAH mokSa prAptAH, yato mahAtmanAM mahApuruSANAM kiM duSkaraM durlabhaM bhavati, api tu kimapi duSkaraM durlabhaM netyarthaH / sAhityaratnamaJjUSA-199 / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atra sAmAnyavizeSabhAvasambandhamarthAntaramabhihitam, ataH arthaantrnyaaso'lngkaarH| mahAtmasambandhi-samastakAryasukaratA pratipAdanena sAmAnyena nirgranthakRtaka bhavAmbudhistaraNaM vizeSArthasya samarthanAt arthAntaranyAsasya pratipAdanam / 20-vibhAvanAlaGkAraH- "yatra hetu vinA kAryotpattiH varNyate tatra vibhaavnaalngkaarH|" vinA'pi kAraNe kArya yatra syAt tat vibhaavnaa| cet kArya vinA'pi kAraNaM syAt / yadi kAraNaM vinA kAryajanyaphalotpattiH tadA vibhAvanAlaGkAro bhavati / sati kAraNe nimitta kAryaM bhavatIti niyamaH / atra tu tad vaiparItyam / vibhAvyate heturasyAmiti vibhAvanA bAhulakAdadhikaraNe yuc pratyayaH / udAharaNaM yathA "cakrinijitazatrUNA-mutpade'rAtrikaM tamaH / " atra andhakArotpattI rAtrAveva tathA'pi tasyotpattI rajanIM vinA varNitA-iti vibhAvanA / anyaccA'pi"gatadhanA api hi tvadanugrahAt , kalitakomalavAkya sudhormayaH / cakitabAlakuraGgavilocanA , janamanAMsi haranti tarAM narAH // 1 // sAhityaratnamaJjUSA-200 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gatadhanA api yathA dhanahInA api yat nirdhanasya kutrA'pi naiva sanmAnam / "mAtA nindati, nAbhinandati pitA, bhrAtA na saMbhASate, bhRtyaH kupyati, nA'nugacchati sutaH, kAntA ca nA''liGgate / arthaprArthanazaGkayA na kurute'pyAlApamAnaM suhRt, tasmAt dravyamupArjayAzu sumate ! dravyeNa sarve vazAH // " etAdRzoM dazAyAM anubhAvamAnA api mAnavAH tvadanugrahAt kalitakomalavAkyasudhormayaH bhavanti / arthAt nirdravyA api tavAnugrahAt sarvAn api mohayanti / ataH kAraNAbhAve'pi kAryotpattirvaNitA iti / ato'tra vibhaavnaa'lngkaarH| 21- vizeSoktiH- "yatra kAraNasattve'pi kAryAbhAvastatra vishessoktirlngkaarH|" kAraNa vidyamAne sati kAryasyAbhAvo yatra vartate tatra vizeSoktiH alaGkAro bhavati / udAharaNaM yathA"dhanino'pi nirunmAdA, yuvAno'pi na caJcalAH / prabhavo'pyapramattAste, mahAmahimazAlinaH // " atra vizeSoktiH alaGkAraH vartate / sAhityaratnamaJjUSA-2014 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22- virodhAbhAsaH- "yatra ApAtataH virodhaM pratibhAsate ttr-virodhaabhaaso'lngkaarH|" zleSAdijanyo virodhazcet, virodhAbhAsa bhuuyte| ced yadi zleSAdinA bhavati iti zleSAdijanyo yadi virodhaH parasparaM anupattistadA virodhAbhAsaH bhavati / zleSahetukavirodhe virodhAbhAsate iti bhAvaH / prA ISad bhAsata ityAbhAsaH / virodhazcAsA vAbhAsazceti virodhAbhAsaH / prAcInagrantheSu virodho virodhAbhAsazcAbhinna eva / vAstavikavirodha-parihAramUlaka - zleSAdijanya - virodhajJAnatvaM virodhAbhAsatvam / udAharaNaM yathA "vizvezvaro'pi janapAlaka! durgatatvaM / ki vAkSaraprakRtirapyalipIstvamIza! // ajJAnavatyapi sadaiva kathaMcideva / jJAnaM tvayi sphurati vizvavikAzahetoH // 1 // atra virodhAbhAsaH alaGkAraH pravarttate / 23- viSamAlaGkAraH- "yatra asambhAvitasyArthasya sambandhaH kriyate s-vissmaalngkaarH|" udAharaNaM yathA "kva cAyaM bhUbhAgaH kva ca gaganametadvyavahitaM / tathApyambhorAzivikasati sitAMzoH samudaye // vRthA pratyAsattiH kimu kimapi mRSyaM tadaparaM / yadatyantaM bhAvAn ghaTayati vidUrAnapi mithaH // 1 // " atra viSamAlaGkAro varttate / sAhityaratnamaJjUSA-202 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 - samAlaGkAraH - "yatra yogyakarmaNA yogyasya vastunaH prazaMsA syAt tatra samAlaGkakAraH / " udAharaNaM yathA " namo'stu varddhamAnAya, sparddhamAnAya karmaraNA / tajjayAvAptamokSAya, parokSAya kurtIthinAm // 1 // yeSAM vikacAravindarAjyA, kramakramalAvala dadhatyA / saMgataM jyAyaH sadRzairiti kathitaM santu zivAya te atra samAlaGkAraH pravarttate / 25 - vicitrAlaGkRti:- " iSTaviruddhasya karaNaM yadi iSTaphalAya jAyate tadA vicitrAlaGa kRtiH / " udAharaNaM yathA "praraNamatyunnati heto prazasyaM, jinendrAH // 2 // javitahetoH vimuJcati prANAn / duHkhIyati sukhahetoH, ko mUDhaH sevakAdanyaH // 1 / / " atra vicitrAlaGkAro varttate / 26- kAraNamAlA - " paraM paraM prati yadi pUrvapUrvasya kAraNatA tadA kAraNamAlA'laGkAraH / " udAharaNaM yathA sAhityaratnamaJjUSA - 203 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "zrutaM kRtadhiyAM saGgAjjAyate vinayaH zrutAt / lokAnurAgo vinayAna kiM lokAnurAgataH // 1 // " atra kAraNamAlA'laGkAraH pravarttate / 27- mAlAdIpakam - " uttarottaraM ekadharmeNa anekadharmiNAM sambandhaH mAlAdIpakamalaGkAraH / " udAharaNaM yathA " saGgrAmAGgaNamAgatena bhavatA cApe samAropite / devAkarNaya yena yena sahasA yadyatsamAsAditam // kodaNDena zarAH zarairarizirastenA'pi bhUmaNDalaM / tena tvaM bhavatA ca kItiratulA kIrtyA ca lokatrayam // 1 // " atra mAlAdIpakamalaGkAro varttate / 28 - sArAlaGkAraH- "uttarottaramutkarSo vastunaH sArAlaGkAraH / " udAharaNaM yathA "kAvyeSu nATakaM ramyaM, nATakeSu zakuntalam / tatrA'pi caturtho'GkaH, tatra zlokacatuSTayam // 1 // " asmin zloke sArAlaGkAro varttate / 26 - parisaMkhyA'laGkAraH - " praznAdapraznAdvA tAdRzasyAnyasya vastuno nirAso bhavet tadA parisaMkhyA'laGkAraH / " sAhityaratnamaJjUSA - 204 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatra praznAd vA apraznAt tAdRzasya anyasya padArthasya nirAso bhavet tatra parisaMkhyA'laGkAro bhavati / udAharaNaM yathA "ki bhUSaNaM sudRDhamatra yazo na ratnaM, ki kAryamAryacaritaM sukRtaM na doSaH / kiM cakSurapratihataM dhiSaNA na netraM , jAnAti kastvadaparaH sadasadvivekam / atra parisaMkhyA'laGkAraH pravarttate / 30- AkSepAlaGkAraH-"yatropamAnasya tiraskAraH saakssepaalngkaarH|" udAharaNaM yathA "ahameva guruH sudAruNAmiti , hAlAhala tAta ! mA sma dRpyaH / nanu santi bhavAdazAni bhUyo, - bhuvane'smin vacanAni durjanAnAm // 1 // atra AkSepAlaGkAro varttate / 31- svabhAvoktiralaGkAraH- "yatra tat tat svabhAvameva varNanaM ttr-svbhaavoktirlngkaarH|" udAharaNaM yathA "karAravindena padAravindaM , ___ mukhAravinde vinivezayantam / vaTasya patrasya puTe zayAnaM . bAlaM mukundaM manasA smarAmi // atra svabhAvoktiralaMkAraH pravarttate / sAhityaratnamaJjUSA-205 / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32- kAvyaliGgAlaGkAra :- vAkyapadArthatve vAkyasya padArthasya vA hetutve vyaGgaya kAvyaliGgAlaGkAro bhavati / yatra nUtanasya navasyArthasya bodhako vAcaH padavAkyarUpasya arthaH syAt tatra 'kAvyaliGgA'laGkAraH' syAt / samarthanasApekSasyArthasya yatra padadvArA vAkyadvArA vA samarthanaM bhavati tatra kAvyaliGgA'laGkAraH / evaM ca padArthahetukatayA vAkyArthahetukatayA ca kAvyaliGgasya dvau bhedau bhavataH / anyacca kAvyAbhimataM liGga kAvyaliGgam, tarkavailakSaNyArtha-kAvyagrahaNam na hi yatra vyAptipakSadharmataH upasaMhArAdayaH kriyante, tatra kAvyaliGgA'laGkAro bhavati / lakSaNam"kAvyaliGga bhavet yatra, hetoH vAkyapadArthatA / vijito kAmasandohaH, maccitte'sti jinottamaH // 1 // kAmasya sandohaH vegaH vijitaH kAraNaM yat maccitte manmanasi jinottamaH jinezvaraH asti, ataH kAmasya prabhAvo niSphalaH / zrojinezvarasya prabhoH hRdi vartamAnatva varNanena tasya samarthanAt kAvya liGgAlaGkAro vAkyArthahetukaH / 33- dIpakam-"varNanIyAvarNanIyAnAM tulyatve dIpakaM smRtam / " sAhityaratnamaJjUSA-206 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatra varNanIyAH prastutAH avarNanIyA aprastutAH prastutA'prastutAnAM prakRtA'prakRtAnAM guNena kriyayA ca sAmye tulyatve vA dIpakamalaGkAraH / prakRtadharmaH prasaGgAdaprakRtamapi dIpayati prakAzayatIti dIpakam / athavA dIpa iva dIpakam "saMjJAyAM kan" itIvArthe kan pratyayaH / yathA prAsAdArthamAropito dIpakaH vIthyAmupakaroti, dIpasAmyAd dIpakAkhyo'laGkAro'pi prakRtamapi upakaroti / prastutAprastutaniSTha - sAdhAraNadharma - kathanaM dIpakatvam / udAharaNaM yathA "sudhayendu yathA bhAti tathaiva jinazAsane / " atra dIpakAkhyo'laGkAraH varttate / atra ye'tiprasiddhAH alaGkArAH sAhityagranthe kathitAste'tra prakAzitAH / vizeSArthinA viziSTagranthAH zrIkAvyAnuzAsana-kAvyaprakAza-sAhityadarpaNAdayo vilokanIyAH / // ityarthAlaGkArAH // // dRzya-zravyakAvyanirUpaNam // atra saMkSiptaM dRzya-zravya kAvyanirUpaNaM nirUpyate"dRzya-zravyatvabhedAbhyAM, dvividhaM kAvyalakSaNam / abhineyaM yat tad dRzyaM, rUpAropAddhi rUpakam // 1 // sAhityaratnamaJjUSA-207 , Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhineyayogya dRzyaM, nATyAdyabhinIyamAnaM nAyakAdicaritaM dRzyamucyate / yathA mukhAdI padyAderAropo rUpakaM matam, tathaiva nAyakAropo naTe rUpakamucyate / yathA mandAramande bhaGgayantareNa pratipAditam utpAdayan sahRdaye rasajJAnaM nirantaram, anukarttA sthito yo'rthaH abhinayaH sobhidhIyate / nATyazAstre'pi bharatasya matam - vibhAvayati yasmAcca nAnArthAn hi prayogataH zAkhAGgopAGga - saMyuktaH tasmAd abhinayaH smRtaH / nATyazAstre tu "vividhasyAGgiko jJeyaH, zarIro mukhajastathA / tathA ceSTA kRtazvava zAkhAGgopAGgasaMyutaH // ityanenAGgikAbhinayasya vaividhyamudIritam / " dehiko vAcikacaMva, bhUSakaH sAttvikastathA / turyAbhinayavidhA jJeyA, bhavennATaka - rUpake // asya rUpakasya dazabhedAH nATyazAstreSu darzitA eva / tadyathA sohityaratnamaJjUSA - 208 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "nATakaM prakaraNaM bhAraNaM, vyAyogaM samavakArakam / DimmehAmRgAGkavithyaH, prahasanetidazasmRtaH // " prakaraNasya lakSaNam "laukikaM vA racitaM vRttaM, bhavet prakaraNe matam / vinA vizeSaM sarveSAM, vRttaM nATakavat racet // " bhAraNasya lakSaNam "ekAGkasya bhavet bhAraNaH, dhUrtAvasthAntarAtmakaH / " vyAyogasya lakSaNam "itivRttAtmakakhyAtaH, alpstriipaatrsNyutH| vinA vizeSaM nATyasya, vyAyogo'tinarAzritaH // " samavakArasya lakSaNam "surA'surAzrayaM vRtta - maGkastraya - samanvitam / saMdhayasturyamAkhyAtaM, samavakArasya lakSaNam // " Dimasya lakSaNam "indrajAlasabhAyuktaH, yuddhakrodhAdiceSTitaH / mukhya raudraraso yatra, DimaH khyAteti vRttakaH // " IhAmRgasya lakSaNam "caturaGka sabhAyuktaH, itivRttazca mizra vA / saMdhayo'pi trayastatra, IhAmRgaH prakIrtitaH // " sAhitya-14 saahityrtnmnyjuussaa-206| Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGkasya lakSaNam utsRSTikA prakhyAtaM vRttaM buddhayA prapaJcayet // rasastu karuNaH sthAyI netAraH prAkRtA nraaH| bhAraNavatsandhivRttyaGga-yuktiH strIparidevitaiH / vAcA yuddhaM vidhAtavyaM tathA jayaparAjayau / (dazarUpakam) vIthilakSaNam "uttamAdhamamadhyeSu, nAyakako'traM vartate / AkAzabhASitaiH yuktA, ekAGkA vIthirucyate // " prahasanasya lakSaNam "hAsyarasapradhAnatvaM, prahasane nATyabhedake / " sAhityadarpaNe tu prahasanasya lakSaNamidam"bhAraNavat sandhisandhyaGga lAsyAGgAGka vinirmitam / bhavet prahasanaM vRttaM , nindyAnAM kavikalpitam // 1 // " * zravyakAvyam * "zrotavyameva zravyaM hi, gadya-padyAtmakaM dvidhA / padyaM chandamayaM proktaH, tena mukta hi muktakam // 1 // " sAhityaratnamaJjUSA-210 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mahAkAvyam * "dhIrodAttaguNairyuktaH, nAyako sura vA nRpaH / sargabaddho mahAkAvyaM, eko'GgIrasa iSyate // itivRttAtmakaM vRttaM, anyad vA sAdhurAzrayam / dharmArthakAmamokSeSu, ekaM tatra phalaM bhavet // " udAharaNaM yathA- zrIzAntinAthamahAkAvyama, mAghakAvyam, raghuvaMzakAvyaM cetyAdayaH / * khaNDakAvyam * "yat kAvyAMzAnusArI tat , khaNDakAvyaM nigadyate / " kAvyasya ekadezAnusArI yat vA ekAMzAnusArI bhavet tat khaNDakAvyaM bhavati / udAharaNaM yathA-zIladUtaM, nemidUtaM, meghadUtaM, pavanadUtaM cetyaadyH| * kozaH * "vajyA (varNamAlA) krameNa zabdAnAM zlokaH kozasya lekhanam / " udAharaNaM yathA mama-suzIlanAmamAlAyAM varNakrameNa ekAkSarI kozaH / sAhityaratnamaJjUSA-211 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * gadyalakSaNam * samAsarahitamAdyaM padyabhAgayutaM param / zranyadIrghasamAsokta turyaM cA'lpasamAsakam // 1 // , gadyakAvyasya catvAro bhedAH santi / muktakaM, vRttagandhikaM, utkalikaM, cUrNakaM ceti / teSu prathamaM samAsarahitaM muktakaM gadyamasti / padyAMzayukta tathA gadyamapi yukta ca dvitIyaM vRttagandhikaM gadyamasti / tRtIyaM dIrghasamAsasahitaM utkalikaM gadyamasti / yathA kAdambarI - tilakamaJjarigranthAdau utkalikaM gadyamasti / caturthaM ca alpasamAsasametaM cUrNakaM gadyam asti / * AkhyAyikA * "kavevaMzakI tigAnaM kathAvRddhikathAnakam / vRttamanyakavInAJca bhaved zrAkhyAyikA krame / " * campUlakSaNam * " gadyapadyAtmakaM campUH, kAvya - nAmnAbhidhIyate / " udAharaNaM yathA - paJcatantrAdayaH / zravyadRzyavibhAgena kAvyaM yad yugalAtmakam / suzIlasUriNA ratnamaJjUSAyAM survAraNatam // // iti dRzya-zravyakAvya - nirUpaNam // sAhityaratnamaJjUSA - 212 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * caturthaparicchedasya sArAMza: * kavitAsaritA sRSTau rase prAdhAnyamAritam / rasApakarSakA doSAH, utkarSAya guraNA matAH / / 1 / / sarasatA kIdRzaiH zabde - rathairbhAvaizva sammatA / ramyatA laukikA hlAda janikA bhavati sarvadA // 2 // smAraM smAraJca sAhityaM, lAlityairlasitaM varam / lakSaNe dakSavRttInAM lakSaNaM lakSyalakSitam // 3 // sAhityalakSaNagranthe, kAvyotkarSakarA guNAH / projaH prasAdamAdhurya bhedaistredhA ca sammatAH // 4 // - mAdhurya tatra zRGgAre, karuNe zAnte suvarNitam / vargAntyavarNasaMyukta, TaThaDaDhaizva varjitam // 5 // hrasvasvarasusaMyuktau raNAvalpa samAsakAH / lalitA racanA ramyA, mAdhurye susamAhitA // 6 // , cittAtsAhakaraM proktaM projaH karmasu kauzalam / vIra- bIbhatsa - raudre -dhvojo'tizayavan matam // 7 // citte prasannatA yena, saMyAti sahasA drutam / taM prasAdaM vijAnIyAt, rasotkarSakaraM param // 8 // sAhityaratnamaJjUSA - 213 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasApakarSakA doSAH, tridhA zAstreSu vagitAH / zabdArtharasabhedaistu mayA'pyAsmin niyojitAH // 6 // nirarthakA lakSaNahInA -'zlIla karNakaTUktayaH / neyArthA - grAmya-saMdigdhA 'vAcakAH zabdadUSaraNam // 10 // / apuSTAH kaSTabodhyAzca, grAmyAH paunaruktayaH / nirhetukAzca samproktAH, sAhitye doSa hetavaH // 11 // kAvye rasasya vaicitryaM, tatra doSo'kSamo mataH / yasyArthe kAvyasaMsRSTiH, doSastatra kathaGkaraH // 12 // rasAnAM sthAyibhAvAnAM svazabdoktizca dUSaraNam / kaSTena yadi samprAptiH, so'pi tadvidhamAzritam // 13 // 1 varNanIyarasApekSo, vibhAvAdi na ced bhavet / tadA doSo rase coktaH, kAvyatattvamanISibhiH / / 14 / / rasAdeH paunaruktyA ca samuddIpanamanyathA / so'pi doSatvamAyAti, kAvye rasavighAtanAt // 15 // dezakAlaviruddhaJca, rasavistAradarzanam / sAhitye sarase so'pi doSatvena ca varitaH // 16 // sAhityaratnamaJjUSA - 214 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakANDe rasavicchedaH, prakRtInAM viparyayaH / etAvapi rase doSI, variNatau dhIzvaraiH paraH // 17 // zarIriNo'GgatulyA syAd rItiH kaavyshriirke| seyaM suptiGpadairyuktA, rasotkarSakarI matA // 18 // vaidarbhI cAtha gauDI ca, pAJcAlI lATikA punH| kAvyazAstre suvikhyAtA, catasro'pi rasaddhikA // 16 // mAdhuryadhurya-saMyuktA, lalitairvarNavirAjitA / alpavRttiravRtti-rvA, vaidarbhI rItirucyate // 20 // projo guNagaNairyuktA, kliSTavarNasamAkulA / samAsa-sadhanA gauDI, rItiruktA sudhIzvaraiH // 21 // prasAdaguraNa-saMzliSTA, sukumArA ca maadhurii| pAJcAlI rItirAkhilaizcacitA kAvyasaMsadi // 22 // laghusamAsayuktA yA, bhUyiSThA lalitA varA / lATI ca rItirvaidarbhI, pAJcAlyormadhyamA matA // 23 // kAvyazobhAkarAH proktAH, alaGkArA mniissibhiH| zabdArthobhayabhedaizca, punarbhedatvamAgatAH // 24 // caturthe'smin paricchede, guNa-doSAdivarNanam / rItyalaGkArasaMyukta, yuktiyuktayA ca yojitm||25|| sAhityaratnamaJjUSA-215 . Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iti zrIzAsanasamrATa-sUricakracakravatti-tapogacchAdhipatibhAratIyabhavyavibhUti-mahAprabhAvazAli-akhaNDabrahmatejomUttizrIkadambagiripramukhAnekaprAcInatIrthoddhAraka - zrIvalabhIpuranarezAdyanekanRpapratibodhaka-cirantanayugapradhAnakalpa-vacanasiddhasarvatantrasvatantra-prAtaHsmaraNIya-paramopakAri-paramapUjyAcArya mahArAjAdhirAja zrImadvijayanemisUrIzvarANAM divyapaTTAlaMkAra sAhityasamrAT-vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada- kaviratnasAdhikasaptalakSazlokapramANanUtanasaMskRtasAhityasarjaka-paramazAsanaprabhAvaka -bAlabrahmacAri - paramapUjyAcAryapravara zrImadvijayalAvaNyasUrIzvarANAM pradhAnapaTTadhara- dharmaprabhAvakazAstravizArada-kavidivAkara- vyAkaraNaratna- syAdyantaratnAkarAdyanekagranthakAraka-bAlabrahmacAri-paramapUjyAcAryavarya zrImadvijayadakSasUrivarANAM paTTadhara-jainadharmadivAkara-zAstravizAradasAhityaratna - kavibhUSaNa - bAlabrahmacAri zrImadvijaya suzIlasUri sandRbdhAyAM sAhityaratnamaJjUSAyAM caturthaH paricchedaH / sAhityaratnamaJjUSA-216 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // atha paJcamaH paricchedaH // amRtamayI nirantara-nirargala-nirmala-nIrapravAha iva paripUtA'smAkaM bhAratIyadharA / sarvasvarUpA saMskRtasAhityavidyA tadIyajJAnajyotividyotitAntaHkaraNaiH sura-sarasvatI-samupAsakaissuviditacarametad yat kAvyasya mUlatattvAnAM paryAlocanena kAvyamAnyatAvibhedaiH vibhinnAnAM kavisampradAyAnAM samudayaH smjniH| eteSAM sarveSAM sAmpradAyikavibhedAnAM kAraNaM kAvyasya mUlatattvameva varIvati / ayaM bhAratadezaH prArambhAdeva AtmavAdI asti / AtmanaH zodhaH pratiSThA ca nigamAgamakAlAdeva suSThutayA vyavasthitA asti.| AtmA AnandasvarUpo'sti etadeva samprApya manuSya Anandamagno bhavati / AtmAnanda iva kAvyamapi aannddaaykmaaste| ataeva kAvyazAstribhiH kAvye AnandasvarUpAtmanaH pratiSThAM vidhAtu suceSTitam / enaM mahattvapUrNa viSayaM paryAlocya sUkSmacintanadRSTyA-rasaH, rItiH, dhvaniH, alaMkAraH, vakroktiH, aucityam iti SaTsampradAyAH prakIrtitAH / pratyeko'pi kAvyazAstrIyasampra sAhityaratnamaJjUSA-217 - Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAyaH svakIyaM mahattvaM pratipAdanAya prayatnazIlaH / alaMkArasarvasvasya samudrabandhaTIkAyAM paJcakAvyasampradAyAnAmullekhaH tAvadevaM samupalabhyate "iha viziSTau zabdAthauM kAvyam / tayozca vaiziSTyaM dharmamukhena, vyApAramukhena, vyaMgyamukhena ceti trayaH pakSAH / Adye pyalaMkArato guNato veti dvaividhyam / dvitIye'pi bhaNiti vaicitryeNa bhogakRtvena veti dvavidhyam / iti paMcasu pakSeSvAdyaH udbhaTAdibhiraGgIkRtaH / dvitIyo vAmanena tRtIyo vakroktijIvitakAreNa caturtho bhaTTanAyakena paJcama Anandavardhanena / " uddharaNe'smin kSemendrasyaucityasiddhAntasya samullekho na vartate tamapi svIkRtya sAmprataM kAvyasya mUlatattvAtmAnamanusRtya SaT sampradAyAH santi / ke ca te sampradAyA iti jijJAyAsAM teSAM svarUpam anukrameNeha pradarzyate (1) rasasampradAyaH (2) alaMkArasampradAyaH (3) rItisampradAyaH (4) vakroktisampradAyaH (5) dhvani-sampradAyaH (6) aucityasampradAyaH sarveSAmeteSAM sampradAyAnAM sugamavyAkhyAnAbhilASayA pratyekasya viSayagAmbhIryaM sphorayitumasmAbhirevaM prayatitu sAhityaratnamaJjUSA-218 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakyate / rasa sampradAyaH - rasasiddhAntasya pratiSThA nATyAcArya bharatasya samaye saJjAtA / bharatasya nATyazAstrameva rasasiddhAntasya prAcInatama granthaH / granthe'smin zatAbdibhiH pravartitakAvyazAstrIya vivecanasya sAraH samAhito'sti / vidvajjanairidamapi svIkriyate yadayaM grantho rasasiddhAntasya pravartakagrantho nAsti apitu vikAsodyotakaH / bharatAt pUrvamapi sampradAyasyAsyAneke prAcAryAH samabhavan / yathAvAsukiH, sadAzivaH, agastyaH, vyAsaH, nandikezvaraH, vRddhabharatAdi / "hyaSTau rasAH proktA druhiNena mahAtmanA" kathanenAnena druhiNanAmakAcAryasyApi samullekhaH samavApyate / rAjazekharasya kAvyamImAMsAyAM kAvyapuruSasya carcepalabhyate / tatrAyamullekho'sti yat kAvyapuruSeNa kAvyazAstrasya vibhinnAdhikaraNAnAmullekhanAya aSTAdazapaTTaziSyAH niyojitAH / eteSu rasAcAryo nandikezvaraH nATyAcAryarUpeNa bharatasya - 'rUpakaM nirUpaNIyaM bharataH rasAdhikAraM nandikezvaraH / kintu nandikezvarasya samprati kApi kRtinaivopalabhyate / yatra tatrollekhe satyapi prAmANikagranthAnAmabhAve vayaM kathayituM zaknumo yat-nATyazAstrameva sAmpratiko rasasiddhAntavicArasya zrAdyagranthaH, rasasiddhAnta sAhityaratnamaJjUSA - 216 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravartakazca bharata iti / nATyazAstrasya SaSThe saptabhe cAdhyAye rasavikalpakatA, bhAvavyaJjakatA ca sutarAM sphuTIbhavati / 'vibhAvAnubhAvavyabhicArisaMyogAdrasaniSpattiH / ' iti rasasiddhAntaviSaye bharatamuneH sUtram / sAhitye rasAnAM mahattvaM sphuTataraM svayaMsiddhaJcAsti, yato hi kAvyasya mUlatattvaM rasa eva / vibhinna Svapi kAvyasampradAyeSu rasasya mahattA jAgati / ___dhvanyAcAryairapi vastudhvaniH, alaGkAradhvaniH, rasadhvanizca svIkRtAH kintvatra rasadhvaneH prAdhAnyaM svIkRtam / rasokta : mahattvapUrNa sthAnaM manyamAnena bhojarAjenoktam vakroktizca rasoktizca svabhAvoktizca vaangmyH| sarvAsu grAhiNI tAsu rasokti pratijAnIte // AlaMkArikaiH rasasattA rasavadAdyalaMkArarUpeNaiva svIkRtA / prAcAryabhAmaho'laGkAravAdI so'tra manute / yaduttamakAvyAyAlaMkAratattvamanivAryam / asya mate raso gauNaH, alaGkAreSvevAntarbhUta iti-uktaJca kAvyAlaGkArerasavaddazitaspaSTa zRMgArAdi rasaM yathA / (kAvyAlaMkAra 3/6) sAhityaratnamaJjUSA-220 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt 'rasavadalaGkArastatra bhavati yatra zRMgArAdirasA : spaSTarUpeNa darzitA bhaveyuH / evaM satyapyasmAbhiH kathayituM zakyate yad bhAmaho rasamahattAM svIkarotIti / yato hyayaM mahAkAvyAya samastarasAnAM vidhAnamanivAryarUpeNa svIkaroti yukta lokasvabhAvena rasaizca sakalaiH pRthak / ( kAvyAlaMkAra 1 / 121 ) prAcAryadaNDI alaGkAravAdI sannapi bhAmaha iva rase'nudAro na dRzyate tathApi tasya dRSTiH bhAmahena sAmyaM bhajati / kAvyAdarzasya dvitIye Adarza rasavivecanaM prApyate tatra daNDI madhuraguNAneva rasasvarUpegAGgIkaroti / tasya matamasti yat 'rasavadvAkyameva madhuraM bhavati, ataeva rasa eva mAdhuryam na pRthak-pRthak / yayA zabdArthajanyAhlAdakatayA sahRdayagaNAH mattAH bhaveyuH, sa eva rasaH / uktaJca madhuraM rasavadvAci vastunyapi rasasthitaH / yena mAdyanti dhImanto madhuneva madhuvratAH // ( kAvyAdarza: 1 / 51 ) daNDino matAnusAreNa pratyeko'pyalaGkAro'rthe rasasecanakSamatAM vibharti - "kAmaM sarvo'pyalaGkAro rasamarthe niSiJcati" sAhityaratnamaJjUSA - 221 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itthaM kAvya sarvasvamalaGkAraM svIkurvatA'pi tena tasya caramAriNatiH rasasvarUpe svIkriyata iti nAsti kSati, zrAcAryaruTospi alaGkAravAdI kintu prayameva rasamahattvaM svIkurvan pratipAdayati yat ' tasmAt karttavyaM yatnena mahIyasArasaMyuktam' kAvye yatnapUrvakaM rasapratiSThAyA AgrahamayaM svIkarotyeva zragnipurANakArA'pi kAvye camatkArasya pradhAnatAM svIkurvannapi rasameva kAvyajIvanamiti sphuTamaGgIkaroti / " vAgvaidagdhya pradhAne'pi rasa evAtra jIvitam / " prAcArya vAmanaH rIti sampradAyasya pravartako'sti tathApi sa guraNAnAM varNane rasamAvazyakatattvamAbharaNantiM / kAntiguNAntare'sau rasasya samAvezamapi cikIrSati 'dIptirasatvaM kAntiH / ' vAmanasya matAnusAreNa raso rIteraGgamAtram / rasasya dIptiH rIteH zobhAyAM sahayogAya pracakSyate / iyameva rasasya sArthakatA arthAt raso'Ggo rItiraGgIti / etadvivecanena sphuTataramAyAti yadrIteH alaGkArasyAcAryai: rasasyAstitvaM svIkriyate / dhvanisampradAyo'pi rasasya prAdhAnyamaGgIkaroti, sampradAye'smin 'rasadhvaniH' iti kRtvA sarvazreSThA dhvaniH svIkriyate / kAvyasyAtmA rasa ityapi svIkriyate - sAhityaratnamaJjuSA - 222 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyasyAtmA sa evArthastathA cAdikaveH purA / kroJcadvandvaviyogotthaH zokaH zlokatvamAgataH // abhidhAvAdI bhaTTanAyako'pi rasasyAkSuNNaM mahattvaM svIkurvanti / vyaJjanAvAdina prAnandavardhanAcAryAH, abhinavaguptapAdAzca rasasya mahattvamaGgIkurvanti prAcAryamammaTavizvanAtha-jagannAthAnAma, kalikAlasarvajJAcAryahemacandrasUrIzvarANAM viSaye tu kiM kathayAmaH / ete tu rasatattvasya dhvanitattvasya ca pratiSThApakAH samabhavan, eteSAM matAnusAreNa rasaH kAvyasya sarvasvamiti / rasasampradAyasya pRSThabhUmimanovaijJAnikI vartate / rasasiddhAnte mAnavahRdayasya mUlapravRttInAM vistareNa vivecanaM, sahAyakamanobhAvAnAM saMsRSTirapi samupalabhyate / rasasampradAyasya pramukhAH prAcAryAH granthAzca evaM samullasanti prAcAryabharataH | nATyazAstram AnandavardhanAcAryaH | dhvanyAlokaH dhanaJjayaH dazarUpakam mammaTa: kAvyaprakAzaH vizvanAthaH | sAhityadarpaNaH jagannAthaH | rasagaMgAdharaH sAhityaratnamaJjUSA-223 . Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnudattaH abhinavaguptaH | abhinavabhAratI bhojaH zRgAraprakAzaH rasamaJjarI, rasataraMgiNI AcAryazrIhemacandraH kAvyAnuzAsanam rAmacandra-guNacandraH nATyadarpaNam zAradAtanayaH bhAvaprakAzanam rUpagosvAmI haribhaktirasAmRtasindhuH ityAdayo rasasampradAyasya | ujjvala nIlamariNazca, pramukhAcAryAH / ityAdayo granthAH / | alaMkAra-sampradAyaH | alaGkArasampradAyasaMdarbha zrIrAjazekharAcAryeNa katipayAnAmAcAryANAmullekhaH -- kRtaH / tad yathA'prAnuprAsikaM pracetAH, aupamyopakAyanaH, atizayaM parAzaraH, arthazleSamutathyaH, ubhayAlaGkArikaM kuberaH / ' itthaJca - anuprAsopamAtizayoktyarthazleSobhayAlaGkArAdInAM vivekakartta NAM samullekhastu prApyate kintu eteSu AcAryacaraNeSu keSAmapi granthaH sAmprataM nopalabhyate / sAmpratamupalabhyamAnAsu pAlaGkArikakRtiSu kRtikAreSu ca bhAmahAcAryakRtiH sarvazraSTheti viduSAmAkUtam / ayameva sAhityaratnamaJjUSA-224 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAnubhAvo'laGkAra-sampradAyasya pravartako'pyasti / anyeSvAcAryeSu udbhaTa daNDi - rudraTa pratihArendurAja jayadevAH pramukhAH santi / jainakAvyazAstridRSTyA tatra svanAma - dhanyAnAM vidvanmUrdhanyAnAM kalikAlasarvajJAnAM zrIhemacandrAcAryANAM nAmApi mahattvapUrNAM padavImAvahati / - - bhAmaha - daNDi - rudraTodbhaTAdibhirAcAryairalaGkArasya vyApakamarthaM svIkRtya kAvyasyAtmA'laGkAra, iti vacanam kathayitvA kAvyasya sarvasvamalaGkAra iti svIkRtam / ebhirAcAryaiH zraGgIbhUto rasaH, bhAvaH, rasAbhAsazca kramazaH rasavat preyasvat, UrjasvI, samAhito'laGkAraH kathitaH / ebhirAlaGkArikairAcAryaiH guNasvarUpamapyalaGkArarUpeNa spaSTatastu naiva proktastathApi daNDikathanAnusAreNa pratIyate yat - te mAdhuryAdi dasaguNAn sAdhAraNAlaGkArAn vivakSanta iti / AlaGkArikAcAryA yadyapi dhvanimalaGkArazabdairna kvacidapi vyavahnitavantastathApi rUpakotprekSA - prativastUpamAparyAyokti-saMkarAdyalaGkArANAM lakSaNairudAharaNairvA kimapyasmin viSaye vizeSeNa dhvanyate sUcyate veti vijJeyam / AcAryadaNDI nATyazAstrasambaddhAn viSayAnapi alaGkAra sAhitya - 15 sAhityaratnamaJjUSA - 225 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tvena svIkaroti / tad yathA, sandhiH, sandhyaGgam, vRttiHvRttyaGgam, lakSaNA- vyaJjanAdInAmapi alaGkAreSu samAvezaH syAditi cikIrSati / itthaJcAlaGkArikAH vizeSato daNDI guNa-rasa-dhvani-prabandhakAvya-nATyAdiviSayAnapi alaGkAranAmnA'bhihitavanta iti samAsenAtra svIkAryam / eteSAM matena anuprAsopamAdaya evAlaMkArapadavAcyA na santyapitu - kAvya - camatkArotpAdakAH saundaryavidhAyakAzca sakalAnyapi kAvyatattvAni kAvyAGgAni vA'laGkArapadavAcyAni santi - iti sutarAM buddhipathamupayAti / niSkarSato vayaM vyAvaktum zaknumo yat alaMkArasampradAye'laGkArasya vyApako'rtho'bhISTaH / eteSAM mate alaMkAra eva kAvya sarvasvam / alaMkAravAdI ruyyo'cIkathat yat prAcInA''laMkArikA bhAmahodbhaTAdayaH pratIyamAnaM ( vyaMgyam ) artham vAcyasya sahAyakaM matvA'laMkAra eva nivezayanti - 'iha tAvatbhAmahodbhaTaprabhRtayazcirantanAlaMkArakArAH pratIyamAnamarthaM vAcyopaskAratayA alaMkArapakSanikSiptaM manyante / eteSAmAcAryANAM matena rasAdayo'laMkArapoSakAH upakArakA santi / ataeva kAvyamImAMsAgranthA api alaMkArazAstrAbhidhAnena prasiddhimAvahantIti / sAhityaratnamaJjUSA - 226 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zralaGkarotIti-pralaGkAraH - yaH zobhayati so'laGkAraH / prathamavyAkhyAne'laMkAraH athavA alaM kriyate'nenetyalaMkAraH / karttA, vidhAyako vA, dvitIye ca sAdhanamAtram | alaMkArasya sarvasammatadRSTyA dvitIyavyutpattiH saMgatA yayA ca alaMkArANAM kAvyazobhAyAM sAdhanamAtratvamAbhAti - 'kAvyazobhAyAH karttAro dharmAH guNAH tadatizayahetavastvalaMkArAH' / daNDI kAvyazobhAkartta tvarUpeNAlaMkAraM svIkaroti'kAvyazobhAkarAn dharmAnalaMkArAn pracakSate' / atrAlaMkAro dvayarthe prayuktaH - samagrakAvya saundaryAya saundaryopakararaNAya ca / AcAryavAmano'laMkArAn kAvyazobhAkarAn na manute apitu guNotkarSAn aGgIkaroti / asyaiva prabhAvaH paravartikAle pratiphalito'bhUt / pariNAmasvarUpeNa ekaH pakSaH kAvyAya alaGkArasyAnivAryatAmaparazca gauNatAM pradarzayati / yathA khalvAcAryamammaTa: - ' zranalaMkRtI punaH kvApi / atra candrAlokakAraH pIyUSavarSI jayadevastu proktavAn aGgIkaroti yaH kAvyaM zabdArthAvanalaMkRtI / asau na manyate kasmAdanuSNamanalaMkRtI // arthAt yadi kazcit paNDitammanyaH kAvyamanalaMkRtI ( alaMkArarahitam ) svIkaroti tarhi sa pAvakamapi uSNatArahitaM svIkuryAditi / sAhityaratnamaJjUSA - 227 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . prAcAryabhAmahastu uktavAn yat- 'na kAntamapi nirbhUSaM vibhAti vanitAnanam / ' arthAt prAbhUSaNarahitaM sundaryAH vadanaM priyAya AkarSakaM na bhavatIti / dhvanisiddhAntasya pratiSThAnantaraM kAvye'laMkArasattA aparihAryA na sajAtA- AcAryazrIhemacandrAH alaMkArANAM kAvye zobhAjanakatvena kathitavanta iti nAtra saMdehaH / vizvanAtho'pi zabdArthAsthiradharmam alaMkAramiti svIkRtya kAvyazobhAvardhakam rasopakArakaM manute zabdArthayorasthirA ye dharmA zobhAtizAyinaH / rasAdInupakurvanto'laGkArAste'GgAdivat // niSkarSato'laGkAraviSaye vayaM vaktuM zaknumo yat bhAvotkarSapradarzakAn, vastUnAM rUpa-guNa-kriyAtizayAnubhavitu yadA kadA sahAyikA yuktiralaGkAra iti / rotisampradAyaH || rItitattvasya carcA bharatasya nATyazAstre'pi virAjate kintvasya sampradAyasya pravartakaH vAmanAcArya ev| tasya samayo'STamzakam asti / saMskRtasAhitye rItizabdo'nekeSu artheSu prayuktaH / sAhityaratnamaJjUSA-228 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAmaho rItizabdasyArthaH kAvyam, daNDibhojau mArga : ( panthA ) AnandavardhanaH padasaMracanA, rudrakamammaTau vRttiH, vizvanAthaH rItiriti abhihitavantaH / bhoja : rIGa gatau, dhAtoH ktin pratyaye sati rItipadaM niSpAdayati ta sa mArga: ( panthA ) ityarthaM sampAdayati vaidarbhAdikRtaH panthAH kAvye mArga iti smRtaH / rIG gatAviti dhAtoH sA vyutpattyA rItirucyate // prAcArya vAmanaH kAvyasya zrAtmA rIti iti sphorayati - 'rItirAtmA kAvyasya' / atra ca tena 'viziSTapadaracanA rItiH' svIkRtA / vizeSateyaM guNAnAM saMzleSaNAzritA - 'vizeSI guNAtmA' | kAvyazobhotpAdakAn dharmAn guNAn pracakSate - 'kAvyazobhAyAH karttAro dharmA guNAH atra tAvat guNo nityadharmaH, zralaGkArazcAnityaH / vAmanamatAnusAreNa kAvyasya samastaM saundaryaM rItau pratiSThitam / saundaryametad doSANAM parihAreNa guNAlaMkArasaphalaprayogeNa ca sutarAmAvirbhavati - kAvyaM grAhyamalaMkArAt, saundaryamalaMkAraH sa doSa- guNahAnAdAnAbhyAm / anye prAcAryAH rItipadena guNAbhivyaJjakavarNAnAmartha - grahaNavyutpatti svIkurvanti rIyate mAdhuryAdiguNAnAM vizeSo sAhityaratna maJjUSA - 229 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAyate'nayeti riitiH| vizvanAtho'pi zarIrAGgasaMsthAnavat kAvyAtmabhUtarasAdInAmupakArikA rItiriti svIkaroti / uktaJca padaghaTanA rItiraGgasaMsthAvizeSavat / upakI rsaadiinaaN...................|| niSkarSazcAyaM vAmano'laMkAravAdinaH siddhAntAn adhikAMzato'GgIkaroti tathApi kAvyasyAtmA rItiriti mataM saMsthApayati / anenAsya guNagrAhakatA zithilatA cobhayaM dyotyate / dhvanisampradAyaH bhAratIyakAvyazAstretihAse dhvani-sampradAyodayo yugAntarakArI bhaaste| dhvanivAdina AcAryAH rasAlaMkArarItivakroktyAdInAM pUrvantanInakAvyatattvAnAM sAmaJjasya dhvaninA sahaiva sampAdayanti / sampradAyasyAsya pratiSThAtA AnandavardhanAcAryaH, poSako'bhinavaguptaH tasmin prANasaJcArako mammaTAcAryaH / yadyapi dhvanisampradAyasya virodhino'sya khaNDanaM katu bahudhA viceSTitavantastathApi antastattvamahattvAt siddhAnto'yamajeyaH / vAcyArthA'pekSayA yA anyA hRdayAhlAdakArikA sA sAhityaratnamaJjUSA-230 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhvaniH- idamuttamamatizayini vyaMgye vAcyAd dhvanirbudhaH kthitH| (kA. pra. 1/4) arthastAvat vAcyapratIyamAnabhedena dvidhA bhvti| sAhitye dhvanivAdidRSTyA-alaMkArAdInAM grahaNaM vAcyArthe sampadyate / dhvane: grahaNantu pratIyamAne'rthe pravartate / prAnandavardhanAcAryamatena pratoyamAnArthasya sattA nizcitA bhvti| tacca pratIyamAnamanyadeva vastupratIyamAnaM punaranyadevavastvasti vANISu mahAkavInAm / yattatprasiddhAvayavAtirikta vibhAti lAvaNyamivAGganAsu // (dhvanyAloka: 1/4) dhvanisiddhAntodbhAvanA pratiSThA ca Anandavardhanasya mahatyupalabdhirasti / vAlmIki-vyAsa-kAlidAsAdInAM mahAkAvyeSu dhvanitattvaM samIkSya taccAtmapade pratiSThApyAcAryAnandavardhana uktavAn 'kAvyasyAtmA dhvaniriti budhairyaH samAmnAtapUrvaH' Anandavardhanasya kathanAnusAreNedaM pratIyate yat tataH pUrvamapi dhvanitattvapratiSThA prAsIditi / dhvanyAlokaracanAyAH pUrvaM bharatasya nATyazAstram, bhAmahasya kAvyAlaMkAraH, udbhaTasya TIkA daNDinaH kAvyAdarzaH vAmanasya kAvyAlaMkArasUtravRttiH, rudraTapraNItaH kAvyAlaMkAra ityAdayo lAkSaNikAH granthAH Asan kintveteSu dhvanitattvasya kvacidapi sAhityaratnamaJjUSA-231, Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivecanaM na samavApyate Anandavardhanastu granthAnetAn vilokya va trayANAM virodhimatAnAM kalpanAmakarot / dhvanisiddhAntAt pUrvaM rasa-rItyalaMkAra-sampradAyAnAM pratipAdanaM samullAsitamAsIt / yadyapi rasa-rItyalaMkArAcAryA dhvanisiddhAntena paricitAH nAsan eteSAM vivecane dhvaneH pUrvAbhAsaH samajani / aAnandavardhanaH svata eva svIkaroti yadeteSAM sthApanAH dhvaneH sAmIpyamabhajan / dhvanisiddhAntasya mUlasroto vaiyAkaraNAnAM sphoTasiddhAnte surakSitam / tathA ca tasya svarUpaM bhAratIyadarzaneSu vivecitavyaJjanAvyApAre parilakSyate / vyAkaraNa zAstre karNagocaraH zabdo'nityaH, anityAt zabdAt arthapratItirasambhavA / ato vaiyAkaraNAH nityazabdAnAM kalpanAya sphoTasiddhAntodbhAvanAmakurvan / sphoTazcaivaM vyAkhyAtaH'sphuTita artho'smAditi sphoTaH' yasmAt zabdavizeSAt arthaH sphuTitaH sa sphoTa: sa ca nityaH pUrvAparasambandharahito'khaNDaekassaH / zabdasyAsyAbhivyaktireva dhvanitattvamasti / vyAkaraNazAstre dhvanizabdo'bhivyaJjanArthe prayuktasthatA ca dhvanisampradAye zabdArthobhayAya prayujyate / dhvanisampradAye kAvyasyAtmA dhvniH| dhvanyAcAryA dhvanerabhyantare rasadhvani, alaMkAradhvani vastudhvaniJca guNa sAhityaratnamaJjUSA-232 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yanti / rasadhvaninA teSAM tAtparyam - navarasabhAva-bhAvAbhAsa bhAvodaya-bhAvazabalatA-bhAvasandhyAdibhirapyasti 1 vastu dhvaninA tathyakathanasya tathA ca kalpanAprasUta- camatkArajanakabhAmAhAbhivyakta` ralaMkAradhvanau grahaNaM bhavatI tieteSu / dhvanitrayeSurasadhvanireva sarvazreSThA manyate / saiSA dhvanireva kAvyasyAtmA vidyata iti / dhvanyAcAryaiH dhvanitattve eva sarveSAmanyakAvyAtmakatattvAnAM samAhAro vihitaH / teSAM varNanAnusAreNa rasa iva guNAlaMkArarItivakratAdayo'pi vyaMgyA eva na vAcyAH / vAcakazabdaistu na ca mAdhuryAdiguNAnAM kathanaM bhavati, vaidarbhyAdirItinAm, upamAdyalaMkArakArANAm, vakratAdInAmapi ca na / ete sarve'pi dhvanisvarUpe eva samupasthitA bhavantIti / anyacca - guNAlaMkArarItyAdayaH padArthAH pratyakSato vAcyArtha - dvArA mAnasaM nAbhinandayanti / asya mahattvamapi pratyakSApekSayA dhvanyArthAdeva / yato hi yatra dhvanyArtho na tatra AtmAvihInatattvAni AbhUSaNAmiva nirarthakatvaM bhajante / ataeva dhvanikArairete dhvanyArtharUpAGginoGgatvenaiva svIkRtAH santi / phalato dhvaneH prAdhAnyam, saiva kAvyasya AtmA / bhAratIya kAvyazAstretihAse dhvanisampradAyodayaH kIyaM viziSTopalabdhisvarUpaM vibharti / sAhityaratnamaJjUSA - 233 sva dhvanisampradAyoda Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAt prAgapi kAvyazAstre maulikatA AsIt / kintu tasmin paripakvatayA prabhAvo vyaz2ambhata / AnandavardhanAcAryeNa, abhinavaguptena mammaTena ca dizeyaM nirdissttaa| paripakvatAyAH prauDhatAyAH gAmbhIryasya ca samAvezo'sminnava kAle smjni| kAlo'yaM caramavikAsakAlaH / dhvanisiddhAntamuddizya kAvyazAstretihAse kAlavibhAjanamapi saMdRzyate 1- pUrva dhvanikAlaH-prArambhAt, AnandavardhanAt pUrva ___850 IsvIparyantam / 2- dhvanikAla-pAnandavardhanAn mammaTaparyantaM 1250 I. paryantam / 3- uttaradhvanikAlaH-mammaTAdadyAvadhi-paryantam / dhvanikAlasya prathamAcAryaH Anandavardhano'bhavat / dvitIyasya abhinvguptH| asya samayaH 680 taH 1020 khISTAbdaparyantamaGgIkriyate aitihytttvvidbhiH| anena 'dhvanyAlokalocana' nAmnI TIkAdhvanyAlokopari ttiikitaa| tatra ca dhvanisiddhAntasya pallavanaM poSaNaJca virAjete / asyAH kRtemahattvaM kasyA api maulikakRtenyU naM na sambhavati / anenAcAryeNa pramANitaM yat vyaJjanAvyApAradvAraiva rasasiddhirbhavitumarhati / AcAryo'yauM mukhyato rasavAdI sAhityaratnamaJjUSA-234 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicArakaH samabhavat / prato'nena rasAdeva dhvanermahattvaM pratiSThApitam / asya matAnusAreNa rasa-bhAvAdInAM pratIti vyaMgyadvAraiva bhavati / rasasya mahattvaM vyaJjanAzakta eranusAreNa sphuTI bhavati / asya vivecanena rasa-dhvanisiddhAntayormadhye'ntasambandhasaMsthApito'bhavat dhvanikArairdhvaniviSaye vastudhvaniH, alaMkAradhvaniH / iti dvayorevollekhaH kRto'bhUt kintu abhinavaguptenodduSTaM kAvyaM rasenaiva jIvati, rasamantarA kAvyaM na sambhavati / ato rasadhvaniH svIkAryA / vastutastu vastvalaMkArAbhyAmapi rasa eva bodhyate / itthaJcAbhinavaguptena rasadhvanisiddhAntayoH samIcInasambandhasaMsthApitaH / dhvani sampradAyonnAyakeSu sarvAdhika mahattvapUrNa AcAryamammaTo babhUva / ayaJca dhvaniprasthApanaparamAcAryapadenApi prasiddhimAvahati / dhvanisiddhAntaM samIcInatayA vyavasthApayituM paripoSayituJcAsya mahattvamatirohitaM prekSAvatAm / AcArya mammaTo mUlato dhvanivAdI saJjAtaH / ataeva kAvyaprakAzasya paJcamollAse vyaJjanAvirodhInAM matakhaNDanaM vidhAya vyaJjanAvyApAraM saMsthApitavAn / mammaTAnantaraM sAhityaratnamaJjUSA - 235 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , kalikAla - sarvajJo hemacandraH, ruyyakaH, vidyAdharaH, vidyAnAthaH ityAdayo'pi dhvanisiddhAntapratiSThAne mahattvapUrNa yogadAnama kurvan / paNDitarAjajagannAtho'pi dhvanisampradAyasyAntimaH prauDho grantho rasagaGgAdharaH / dhvanisamarthakaH samajani / dhvanivirodhakeSvAcAryeSu mukuTabhaTTapratihArendu- dhanaJjayadhanika - kuntaka-mahimabhaTTAnAmullekhanIyAni santi / vakroktisampradAyaH bhAratIya kAvyazAstre kuntakAt pUrvam alaMkAraH kAvyasya sarvasvam, rItirdhvanizcAtmapade pratiSThite prAstAm / tathA ca bharatAcAryaiH grAnandavardhanAcAryaizca rasasya pariniSThitaM vyavasthitaJca svarUpaM pratyapAdi / AcArya kuntaka eva vakroktisampradAyasya pravartayitA svIkriyate / ete vakroktimalaMkArarUpeNa tathA prakArAntareNa dhvaniriti kathayitvA siddhAntadvayaM prati mUlato dhvanisiddhAntaM prati samAdaramabhivyaJjayanti / rasastu muktakaNThena samarthyate'nena / tathApi vakroktivAdassaMsthApitaH etairvakroktizca matkRtiH, sAmAnyajanakathanAdbhinnA, camatkAra - sAhityaratnamaJjUSA - 236 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janiketi svIkriyate / anyacca- 'vakroktiH kAvyajIvitam' iti svIkRtya sA kAvyasyAtmapade pratiSThApitA / mAnyataiSA parivartinikAle punaH kAvyasyAtmapadAt paribhraSTA, mAtramalaMkArasvarUpe sviikRtaa| yato hi vakroktimAdhyamena kAvyacamatkAro nirUpyate / varNasambandhisUkSmatattvAt, bAhyasaundaryAccArabhya prabandhavakratAparyantaM vakrokta: kSetram / atra ca guNarItyalaMkAradhvani-prabandhasaMgaThanaucitya rasAdInAmaMzataH samAvezo'pi saJjAyate / kAvyacamatkArasya sUkSmavivecanAya vakroktisiddhAntaH ekaH sUkSmo vyApaka: sarvAGgapUrNazca varIvati / 'arisToTalalAMjInasa-eDIsana-kroce'- ityAdibhiH pAzcAtya-vicArakaiH svakIyasiddhAnteSu vakrokta: mahattvapUrNa sthAnamaGgIkriyate / AcAryakuntakaH uktivakratAjanyaH kAvyasya AhlAdaH iti svIcakAra / vastutastu kAvyAlAdAdevoktivakratA samAyAti / kaviH uddIptamanobhAvAn bhAvayitu viziSTAhlAdaM rasaM vA anubhavati tathA ca asmAdAhlAdAt rasAdA uktau vakratAvaicitryaM samAyAti / ataeva rasa eva kAvyAtmA bhavitumarhati vakroktiranivAryA satyapi kAvyajIvitaM bhavitu nArhati / vakroktisampradAyo yogyottarAdhikAriNo'bhAvAt samu sAhityaratnamaJjUSA-237 / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citarUpeNa vikasito nAbhUt / kuntakasya samayaH ekAdazazatAbdyAH pUrvArdho manyate / / aucityasampradAyaH aucityasampradAyasyAcAryaH kSemendraH / aucityAgraho bharatasya nATyazAstre'pi vartate / aAnandavardhano'pi svIkRtavAn yat rasasya maulika rahasyamaucityamiti anaucityAdRte nAnyadrasabhaGgasya kAraNam / aucityopanibandhastu rasasyopaniSatparA // dhvanyAlokaH 3/14 AcAryAbhinavagupto'pi aucityaM dhvanitattvaJca parasparopakArakarUpeNAGgIkRtavAn / kSemendro dhvanivAdI sannapi aucityaM vyApakatattvarUpeNodbhAvayati / aucityavicAracarcAyAM kAvyazAstrasyAnya siddhAntAn aucitye AtmasAt kurvan provAca alaMkArAstvalaMkArA guraNA eva guraNAH sadA / aucityaM rasasiddhasya, sthiraM kAvyasya jIvitam / / kSemendraH ucitasya bhAvaH, aucityamityeva svIkaroti"ucitasya ca yo bhAvastadaucityaM pracakSate / " sAhityaratnamaJjUSA-238 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aucityaM rasasya jIvanamasti, rasa kAvyasyAtmA / aucityamantarA kAvyaM nizcapracatvenopahAsapradameva saJjAyate / atra kuppUsvAmina uktirapi vizeSeNa samAdaraNIyApracitImanudhAvanti sarve dhvanirasonnayAH / guNAlaGa kRtirItinAM nayAzvAnRjuvAGmayAH || AcArya kSemendrasya samayaH ekAdazazatAbdadyAH uttarArddhaH svIkriyate / vivecanenAnena kAvyazAstrIya - kavisampradAyAnAM sAmAnyaparicayo vijAyate / kAvyAtmatattvajijJAsAyAM pallavitaH sampradAyavibhedaH / vastutastu kAvyatattvamakSuNNameva rucInAM vaicitryAt sampradAyabhedatvamupayAti / niraGkuzAH kavayaH kavisampradAye kavInAM niraMkuzatvamiti viSayo'nuprekSaNIya iti jijJAsAyAM teSAM niraMkuzoktInAM vaicitryaJcAtraiva paramparAprAptaM vivicyate 'kavayaH niraMkuzAH bhavanti' / vastuvarNane kvacit sattAyAmapi tasyAbhAve'pi vastUnAM tadbhAvaM varNayanti / sAhityaratnamaJjUSA - 239 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ityAdi bahuprakArA lokanirapekSA kavInAM pravRttiH pravartate / sA'tra saMkSepAt pradarzyate / 1- satAM bhAvAnAmanibandhanam 1. vasantaRtau mAlatyA'bhAvoyathA"mAlatI vimukhazca tro, vikAsI puSpasampadAm / Azcarya jAtihInasya , kathaM sumanasaH priyAH // 1 // " 2. candanavRkSe puSpa-phalayorabhAvo yathA"sA chAyA sa ca sundaraH parimalaste komalAH pallavAH, bhrAntazcandanapAdapasya bahavaH santyeva kiM tairguNaiH / dRpyadduSTabhujaGgasaMgativazAdApAdamUlAgaterAnItaM phalamanyato'pi pathikaiH sAzaGkamAsvAdyate // 1 // " 3. mAsasya kRSNapakSe jyotsnAyAH abhAvo vartate, tathA mAsasya zuklapakSe timirasya prabhAvo vartate / atra kRSNapakSe zuklapakSe ca yathA sAhityaratnamaJjUSA-240 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "parato na tattvacintA , tadvantaH syurmukhasthaguNadoSaiH / eko hi sitaH pakSaH kaumudyA tulyayA'pi kRSNo'nyaH // 1 // " 4. kundakuDmalAnAM kAmidantAnAM raktatvasyAbhAvo varttate / yathA"suzvetakundakuDmala-vimaladatI yo vihAya rAjimatIm / mokSAGganAnurakto, babhUva nemiH sa vaH pAyAt // 1 // " 5. divA nIlotpalAdInAM vikAsasyA'bhAvo varttate / yathA-zizupAlamAghakAvye varNane"kumudavanamapani zrImadambhojakhaNDa, ___ tyajati mudamulUkaH priitimaaNshckrvaakH| udayamahimarazmiryAti zItAMzurastaM , hatavidhilasitAnAM hi vicitro vipAkaH // 1 // " iti vastu satAM bhAvAnAmanibandhaviSaye jJeyam / 2- kvacida vastu asatAmapi bhAvAnAM nibandhanaM kAvyeSu pradarzyate / 1. yathA mRNAlAnAM jalAzayamAtre nibandhaH yathA lakSaNa sAhityagrantheSu udAharaNaM nibandhanasya / sAhitya-16 sAhityaratnamaJjUSA-241 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nadISu nIlotpalAdInAM yathA"zastaM payaH papuranenijurambarANi, cakSuvisaMhRtavikAzi bisaprasUnAH / sainyAH zriyAmanupabhoganirarthakatva mithyApravAdamasRjatvananimnagAnAm // 1 // " , 2. rAjahaMsAnAM jalAzayamAtre nibandho, yathA sAhityadarpaNe"asminna eva latAgRhe tvamabhavastUnmArgadattekSaNaH sA haMsaH kRtakautukA ciramabhUd godAvarIrodhasi / prAyAntyAH paridurmanAyitamiva tvAM vIkSya baddhastayA, kAtaryAdaravindakuDmalanibho mugdhaH praraNAmAJjaliH // 1 // | " 3. yazohAsyayoH zauklasya nibandho yathA sAhityalakSaNagrantheSu - 1 "karpUradra magarbhadhUlIdhavalaM yat ketakAnAM tviSaH zvetinA paribhUya candramahasA sArdhaM pratispardhate // tat pAkojvalanAlikera salilacchAyAvadAtaM yazaH, prAleyAcalacUlikAsu bhavato gAyanti siddhAGganAH // 1 // " 4. prayazaH pApayoH kArNyasya nibandho, yathA "prasaranti kIrttayaste tava - ca ripUraNAmakIrttayo yugapat / pratidizamiva mAlatImAlAH // 1 // " sAhityaratnamaJjUSA - 242 kuvalayadalasaMvalitAH Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. rAtrau cakravAkAnAM bhinnataTAzrayaNasya virahatva-nibandha nam / yathA kAvyagrantheSu"iha hi kumudakoze pItamambhaH suzItaM , kavalitamiha nAlaM kandalaM ceha dRSTam / iti raTati nizAyAM paryaTantI taTAnte / sahacaraparimuktA cakravAkI varAkI // 1 // " evam6. bhUdharabhAve hemaratnagajAH nibadhyate / 7. andhatamisra muSTigrAhyatvaM nibadhyate / 8. jyotsnAyAH kumbhopavAhyatvaM nibadhyate / 6. krodhAnurAgayo raktatvamasadapi nibadhyate / 3- keSAJcinnayatyam yathA1. vasante eva kokilaRtaM naiyatyena varNyate / 2. varSAsveva mayUrasya nRtyaM RtaM ca naiyatyena varNyate / 3. malayagirAveva candanotpattiH naiyatyena varNyate / 4. samudreSveva makarAH naiyatyena varNyate / sAhityaratnamaJjUSA-243 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. himagirAveva bhurjajanma naiyatyena varNyate / 6. tAmrapaNyAM eva mauktikAni naiyatyena varNyate / ityAdayo anekAH naiyatyena varNyate iti / 4- kutracida bhinnAnAmapyakyam , tatra kRSNa-nIla harita-zyAmAnAM aikyaM yathA"sajalajaladanIlA bhAti yasmin vanAlI marakatamaNikRSNo yatra nemijinendraH / vikacakuvalayAli-zyAmalaM yatsarombhaH , pramadayati na kAMskAMstatpuraM rAhaDasya // 1 // " asmin zloke kRSNa-nIla-harita-zyAmAnAM bhinnatve'pi aikyaM nibdhyte| zveta-gaurayoraikyaM yathA raghuvaMzakAvye"kailAsagauraM vRSamArurukSoH , pAdAparaNAnugrahapUtapRSTham / avehi mAM kiMkaramaSTamUrteH, kumbhodaraM nAma nikumbhamitram // 1 // " zloke'smin zveta-gaurayoH bhinnatve'pi aikyaM nibadhyate / sAhityaratnamaJjUSA-244 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pIta-raktayorakyaM yathA"navakanakapizaGga vAsarANAM vidhAtuH, kakubhi kulizapAraNe ti bhAsAM vitAnam / janitabhuvanadAhArambhamambhAMsi dagdhvA , calitamiva mahAbruva'maurvAnalAciH // 1 // " atra pIta-raktayoH bhinnatve'pi aikyaM nibadhyate / evaM rakta-gaurayoH indau zazamRgayoH kAmadhvaje makaramatsyayoH kandarpasya mUrtatvA'mUrttatvayoH bhinnatve'pi aikyaM nibadhyate / 5- devivarNane vijJAna-cAturyatrapAzIlavratam, rUpaM, lAvaNyaM, saubhAgyaM, prema, zRGgAra ityAdayo varNyante / 6- mantravarNane yathA"mantre paJcAGgatA zaktiSADguNyopAyasiddhayaH / udayAzcintanIyAzca, sthaiyaunnityAdisUktayaH // " asmin zloke mantravarNanaM proktamiti / 7- nRpavarNane vidyA, vayaH, zaktiH, prajAzAstiH, prajArAgaH ,dharmArthakAmeSu tulyatAdikaM varNya te / sAhityaratnamaJjUSA-245 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathA kirAte duryodhanavarNane"prasaktamArAdhayatu yathAyathaM, vibhajya bhaktyA samapakSapAtayA / guNAnurAgAdiva sakhyamiyivAn, na bAdhate'sya trigaraNaH parasparam // " atra nRpavarNanamuktamiti / 8 kumAravarNane zastra-zAstra-kalA - balaM - guNAH ucchrayA rAjabhaktiH sugamatAdikaM varNyate / yathA draSTistRraNIkRta jagattrayasattvasArA, dhIroddhatA namayatIva gatirdharitrIm / kaimArake'pi girivadgurutAM dadhAno, vIro rasaH kimayametyuta darpa eva // 6- amAtyavarNane nItizAstraM, zaktizAstraM, dhairya, buddhiH, gabhIratA, pralobhatvaM, janarAgaH vivekitA varNya te / 10- senApativarNane yathA "senApatau rAjabhaktiH nItizAstramabhIrutA / saMgare vijayo'bhyAse, vAhane kuzalavratI // 1 // " sAhityaratnamaJjUSA - 246 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atra senApativarNanaM proktamiti / 11- purohitavarNane ___ smRtiH vedaH nimittaM Apat pratikriyA daNDanItijJatA zuddhiH dharmaH zIlaM kulakramaH varNya te / 12- dUtavarNane yathA"dUteSu cAru - cakSutvaM, rAjyazrIvRddhikRdvacaH / kSobhitu zatruNAM guhya, dhRSTa vA karmadakSatA // 1 // " atrApi dUtavarNanaM kathitamiti / 13- yuddhavarNane yathA____"yuddhe tu varmabalavIrarajAMsi tUrya vizvAsanAdazaramaNDaparaktanadyaH / chinnAtapatra-ratha-cAmaraketukumbhi muktAsurIvRta bhttaamrpusspvrssaaH||1||" asmin zloke yuddhavarNanaM kathitamiti / sAhityaratnamaJjUSA-247 / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14- prayANavarNane yathA "prayANe bherinirghoSaH senAsammardadhUlayaH / gajAzvarathabAhulyaM, padAtisainikaiyutAH // 1 // " atra prayANavarNanaM proktamiti / 15- azvavarNane yathA " zve nijakhurotkhAta - rajasA dhUlimaNDalam / rabhasA gati praunnatyaM jAtirdhArAgrapaJcanam // 1 // zloke'smin azvavarNanamuktamiti / 16- gajavarNane yathA 1 yathA "gaje sahasrayodhitvamuccatvaM karNacApalam / rivyUhavibheditvaM kumbhamuktA madAnilaH // 1 // " , asmin zloke gajavarNanamiti / 17- dezavarNane "deze'tigarbha dravyatvaM, paNyadhAnyAdiSu sukhI / nagaragrAmajanAdhikyaM, durgAdinadanirjharAH // " atra dezavarNanaM kathitamiti / sAhityaratnamaJjUSA-248 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18- puravarNane yathA"pureSu bahuprAsAdAH, vipaNyAM janasaMmadaH / parikhAvapravApyAnAM, bAhulyaM maNikAdiSu // " zlokesmin puravarNanaM proktimiti / 16- grAmavarNane yathA"grAme saghanavRkSAlI, pazu-dhAnya-dhanaM bahu / vApyaraghaTTakedArA grAmeyImugdhavibhramAH // " atra grAmavarNanamuktamiti / 20- araNyavarNane yathA"vane siMha-gaja-vyAghra-, vyAla-varAha-vRkSakAH / kAkolUkakapotAdyA bhillabhalladavAdayaH // " atra araNyavarNanaM kathitamiti / ___ 21- udyAnavarNane yathA"udyAne kuJjavRkSAraNAM, bAhulyaM vihagAdiSu / mallikA-mAlatI-gandhaH, vApimadhye saroruhAH // " asmin zloke udyAnavarNanamuktamiti / sAhityaratnamaJjUSA-249 / Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22- AzramavaNa ne yathA"pAzrame'tithipUjairaNa-vizvAso hisrshaanttaa| yajJadhUmo munisutA druseko valkaladrumAH // " zloke'smin AzramavarNanaM proktamiti / 23- parvatavarNane yathA"zaile kASTauSadhidhAtu-vaMzavidyAdharAdayaH / siMhA vyAlAzca rikSAdi, caranti dasyudAnavAH // " atra parvatavarNanaM proktamiti / 24- samudra varNane yathA"abdhau dvIpAdriratnomi-potayAdo jagatplavAH / viSNukulyAgamazcandrAd, vRddhimat ghoSapUritaH // " asmin zloke samudravarNana muktamiti / ___ 25- nadIvarNane yathA"saratyambudhiyAyitvaMH, vIcyo jalagajAdayaH / padmAni SaTpadA haMsA-cakrAdyAH kulazAkhinaH // " zloke'smin nadIvarNanaM kathitamiti / sAhityaratnamaJjUSA-250 Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26- sarasya varNane yathA "sarasyambholaharyambho-gaMjAdyambujaSaTpadAH / ___haMsacakrAdayastIro-dhyAnastrIpAnthakelayaH // " asmin zloke sarasya varNanaM kathitamiti / 27- sUryavarNane yathA"sUrye'ruNatA ravimariNacakrAmbujapathikalocanaprItiH / tArendudIpakauSadhighUkatama - zcaurakumudakulaTAtiH // 1 // " atra sUryavarNanaM proktamiti / 28- candravarNane yathA"candre kulaTAcakrAmburuhavirahitamohAnIraujjvalyam / sAgarajananetrakairavacakoracandrAzmadampatisnehaH // 1 // " zloke'smin candravarNanamukta ceti / 26- mRgavarNane yathA mRgayAyAM zvavyAdhAnAM, vAgurA nIlaveSatA / zarakSepaiH mRgatrAsaH, siMhayuddha gatistvarA // " asmin zloke mRgavarNanaM kathitamiti / ___sAhityaratnamaJjUSA-251 - Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30- vasantaRtuvarNane yathA"vasante dolAkokila-mArutasUryagatitarudalobhedAH / jaatiitrpusspcyaa'mrmNjriibhrmrjhNkaaraaH||" atra vasantaRtuvarNanaM proktamiti / 31- grISmaRtUvarNane yathA"grISme pATalamallI-tApasaraH pthikshossvaataalyH| saktuprapAprapAstrI - mRgatRSNAmrAdiphalapAkAH // " asmin zloke grISmaRtuvarNanamuktamiti / ___32- varSARtuvarNane yathA"varSAsu ghanazikhismayahaMsagamAH paGkakandalodbhadau / jAtIkadambaketaka-bhaMbhAnilanimnagA-haliprItiH // zloke'smin varSARtuvarNanaM proktamiti / 33- zaradaRtuvarNane yathA"zaradInduravipadutvaM jalAcchatAgastyahaMsavRSadaH / saptacchadapadmasitA-bhradhAnyazikhipakSamadapAtAH // " atra zaradaRtuvarNanaM kathitamiti / sAhityaratnamaJjUSA-252 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 - hemanta zizira RtuvarNa nayoH yathA "hemante ravitanutA zItaMya vastambamarubakahimAni / zizire zuSkagomayatvaM kumudAmbujadAhazikharatotkarSAH || " asmin zloke hemanta-ziziraRtuvarNanaM proktamiti / 35- surApAnavarNa' ne - yathA " surApAne gatibhaMgaH, vacane skhalanA bhramaH / lajjA mAnApamAneSu, tiraskAraM pade pade / / " zloke'smin surApAnavarNanamuktamiti / 36 - vivAhavarNane yathA "vivAhe varamAtrA hi, striyANAM madhuradhvaniH / lAjA homAdivedISu, maGgalaM pANipIDanam // " atra vivAhavarNanaM proktamiti / 37- svayaMvaravarNane "svayaMvare kumArANAM, maJcamaNDapazobhanam / rAjaputryAH nijodvAhaM, krIyate nijaceSTayA // " asmin zloke svayaMvaravarNanaM kathitamiti / sAhityaratnamaJjUSA - 253 - Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38- suratavarNane yathA... "surate sAmajAbhAvAH, sItkAraH korakAkSatA / mAjIyaM madhuraM zabdaH, ravo'dharanakhakSatiH // " zloke'smin maithunavarNanamuktamiti / ___39- virahavarNane yathA"virahe tApanizvAsa - cintAgnidehadagdhatA / zItopalepanaM saukhyaM, jAgRtiH ziziroSmatA // " atra virahavarNanaM proktamiti / 40- jalakelivaNane yathA "jalakelau saraHkSobhazcaRhaMsApasarpaNam / - padmaglAniH payaH kSepo, dRgrAgo bhUSaNacyutiH // " zloke'smin jalakelivarNanamuktamiti / 41- puSyAvacayavaNa ne yathA"puSyAvacaye puSpAvacayaH puSpArpaNAthine dayite / mAnAdya gAtraskhalaneAvakroktisambhrAzleSAH // " atra puSyAvacayavarNanaM proktamiti / sAhityaratnamaJjUSA-254 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42-43- prAtaH-madhyAhna-sAyaMkAleSu varNa ne yathAprAtaH kokAmbujotkarSo, madhyAhna tApasaMplavaH // 44sAyaM-bhAnoH raktatvaM, cakrapadmAdiviplavaH / " asmin zloke prAtaH-madhyAhna-sAyaMkAleSu varNanamuktamiti / 45- andhakAravarNanaM yathA"tamisra sAndramandhatvaM, sarvalokopazUnyatA / Akasmika samArambho niHzaGkamabhisArikA // " asmin zloke andhakAravarNanaM proktamiti / 8 kavisamayaH 8 evaM ca kavInAM samaye aGkalekhanasya prakAro'pi bahudhA saMketAkSaraiH nimnaprakAraiH vivaNito dRzyate kAvyeSu zilApaTTeSu itivRttAtmAkAlekheSu ca / sAhityaratnamaJjUSA-255 / / Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) ekaM - 'brahma, bhUmi:, indu:' iti / (2) dvau - ' pakSI, prakSiNI, doSI ( bhujau ) yamI ( yamala), azvinau' iti / (3) trayaH - 'rAmAH, , guNA grAmANi purANi, lokAH kramAH, zragnayaH' iti / (4) catvAraH - ' abdhayaH, yugAH, zrutayaH ( 5 ) paJca - 'iSavaH, vAyavaH, bhUtAH, ( 6 ) SaT - ' rasAH aGgAni RtavaH, (7) sapta - ' svarAH, RSayaH, turaGgAH parvatAH' iti / (8) aSTau - ' vasUni sarpAH mataGgajAH' iti / , , kRtAH' iti / akSA:' iti / tarkA:' iti / (e) nava - saGkhyAH, gAvaH, aGkAni, nandAH nidhayaH, nabhazcarAH, iti / (10) daza - 'AzA' zUnya, abhram' iti / ( 11 ) ekAdaza - 'trilocanA : - mahezvarAH' iti / , (12) dvAdaza - 'AdityAH, 'arkA : sUryAH' iti / (13) trayodaza - 'vizve devA:' iti / (14) caturdaza - ' manavaH, indrAH bhuvanAni' iti / " sAhityaratnamaJjUSA - 256 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (15) paJcadaza-'tithayaH' iti / (16) SoDaza-'kalAH, aSTayaH, rAjAnaH' iti / (17) saptadaza-'atyaSTayaH, dhanAH' iti / (18) aSTAdaza-'dhRtayaH' iti / (16) ekonaviMzatiH-'atidhRtayaH' iti / (20) vizatiH-'kRtayaH, aGgulayaH, nakhAH,' iti / (21) ekaviMzatiH-'prakRtayaH, mUrchanAH' iti / (22) dvAviMzatiH-'jAtayaH, prAkRtayaH' iti / (24) catuvizatiH-'jinAH siddhAH' iti / (25) paJcaviMzatiH-'tattvAni' iti / - (27) saptaviMzatiH-'RkSANi' iti / (32) dvAtriMzat-'dazanA:-dvijAH' iti / (33) trayastrizat-'surAH' iti / (46) ekonapaJcAzat-'tAnAH' iti / evaM eteSAM tulyArthakAnAM zabdaiH pRthvIsthAne bhU - bhUmimahItyAdi dhImatA saGkhyAyA avagamaH kArya: iti / sAhitya-17 sAhityaratnamaJjUSA-257 / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'aGkAnAM vAmato gatiH' jJeyA / eteSAM zraGkAnAM zloka rUpeNa kathyate'tra-- tathAhi ekaM brahma endU bhUmiddhoM, pakSAkSidoryamAzvinaH / trayo rAma-guNa- grAma pura loka kramAgnayaH // 1 // - * - cattvAro'bdhi-yuga- zruti kRtAH paJceSu vAyavaH / bhUtAkSAH SaD rasAGgartu - tarkAH sapta svararSayaH // 2 // - turaGgaH parvatazcASTau vasu sarpa mataGgajAH / navasaGkhyAgo'Gkarandhra - nanda - nidhi- nabhazcarAH // 3 // - prathAtyaSTirdhanAH proktA, dhRtayo'STAdaza syAd vai - zUnyamabhraM dazAzAH syAdekAdaza trilocanAH / dvAdazAdityamAkhyAtA, vizvedevA trayodazaH || 4 || caturdaza manuzcendraH, tithayaH paJcadazAnAM vai kalASTirAja SoDazaH ||5|| bhuvanebhyaH prayogitaH / saptAdhidazasaGkhyake / pratidhRtyUnaviMzatiH || 6 || kRtAGgulinakhAH jJeyA, saMkhyA vizatibhyaH sadA / prakRtirmUrchanAzcaikaviMzatiH kathitAH budhaiH // 7 // sAhityaratnamaJjUSA - 258 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAd jAtirAkRtizcaiva, khyAto dvAviMzatiH sadA / vandanIyA jinAH siddhAH, syuzcaturviMzatiH mudA // 8 // tathA tattvamapi proktaM, prasiddha paJcaviMzatiH / saptaviMzati RkSAriNa, dvAtriMzad dazanA dvijAH // 6 // trayastrizat surAH khyAtAH, vaNitAH sAkSaraiH sadA / tathA tAnAdayo zabdAH, UnapaJcAzadUcire // 10 // paryAyavAcakaiH zabdaH, kalpanIyA tathA'pi vai / saGkhyAGkAnAM ca vai saMjJA, sudhiyA dhiyA'' sAm // 11 // ityatra saMkSepataH kavisamayaH samAsato nidarzitaH / vizeSANijijJAsunA kAvyAnuzAsana - tadIyaviveka-kAvyaprakAza-sAhityadarpaNa-taTTIkAdayo granthA avalokanIyAH / / sAhityaratnamaJjUSA-259 / Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 paJcamaparicchedasya sArAMza: kAvya kalAtmakairbhedaiH sampradAyaH kavezca kaH / jijJAsAkulacittAnAM hitabuddhayA subhASitam // 1 // - " kavInAM sampradAyAH SaT, rasA'laGkArarItayaH / vakrokti - dhvani raucitya - bhedaissAhityavizrutAH // 2 // vibhAvasyAnubhAvasya rasaniSpattirAmnAyo, saMyogAd vyabhicAriNaH / bharatAcArya alaGkArasya vaiziSTya, daNDI guNAnAM rItInAM - utpattiJca rasasyAsya, manute bhaTTalollaTaH / zaGkuko'numati cAbhi vyaktimabhinavo'vadat // 4 // zrAnandavarddhanAcAryaiH, dhvaneH abhinavaguptapAdaizca, citam // 3 // bhAmahodbhaTarudraTAH / vAmanazcaiva menire // 5 // prAdhAnyamIritam / mammaTAdyaissamarthitam // 6 // aucitya sampradAyasya, kSemendro'bhUt pravarttakaH / aucityaM rasasiddhasya, proktaM kAvyasya jIvitam // 7 // sAhityaratnamaJjUSA - 260 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarase kAvyasaMsAre, kaverevAsti kautukam / yadasmai rocate ramyaM, navyaM bhavyaM pravartate // 8 // niraGkuzatvaM kavInAM tu, viditaM vizvabhAsitam / lalitaM valitaM nityaM, camatkAraizca cacitam // 6 // aGkalekhana - sAhitya - pratipAdana - purassaram / samayAdivarNanaM proktaM, kavibhiH svIkRtaM purA // 10 // paJcamo'yaM paricchedaH, proktaH sushiilsuurinnaa| paThatA paTutAsiddhaya, prItyai pAThayatAM param // 11 // sAhityaratnamaJjUSA-2614 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Wan 5555555555 ma prazastiH 59555555555555 (1) mithyAmohatamisrakalmaSaharaM sajjJAna - tejaskaraM , mokSazvarya-suprItipUrabharitaM nirvANamArge sthitam / dagdhAnaGgapatattriNaM na ca punarvijJAtarUpaM bhRzaM , taM devaM praNamAmi mokSasukhadaM pAvaM phalodhIzvaram // 1 // (2) jine dharme zraddhA zizusamayato yasya ca gurau , viraktirAbAlAd - bhavaviSayahAlAhalanibhA / jighRkSA dIkSAyAH samajani mumukSA prabalataH , stuve sUri nemi vimalacaritaM taM guruvaram // 2 // ( 3 ) yadIyaM vyAkhyAnaM prazamarasadhArAdharasamaM , yadIyaM mAhAtmyaM sujanajanamAGgalyakaraNam / yadIyA zAstreSu prakharagati vaiduSya pratibhA , stuve'haM sUri vai suguruvaraM lAvaNyasudhiyam // 3 // sAhityaratnamaJjUSA-262 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4 ) saMsAramAyA - navalipta - janmataH, zIlaprabhAbhAsita yo munIzvaraH / dhurandharaH zAstravizAradastathA zrIdakSasUriH praNamAmi sadguruH || 4 || ( 5 ) teSAM paTTadharo mukhyaH, anujo hi sahodaraH / suti samAkhyAtaH, zAstreSu vyasanaM mama // 5 // rAjasthAne hi prakhyAte, marudharapradezake / zubhe phalodhitIrthe vai tIrthamAlA mahotsave // 6 // zrIphalavRddhipArzveza - syAnubhAvAcca gurorapi / sAhityAkaragranthebhyo, vilokanAcca cintanAt // 7 // veda veda nabhonetre [2044], mite vaikramavatsare / mAghe ca zuklasaptamyAM tithau ca somavAsare // 8 // sAhityaratnamaJjUSA, saMkSiptA kRtavAn mudA / yutA paJcaparicchedaH, sAnandA pUrNatAmitA // 6 // yAvat meru-ravIndu-bhU, graha-nakSatra - tArakAH / sthIyAt tAvadayaM granthaH, sarveSAM hitasAdhane // / 10 / / sAhityaratnamaJjUSA - 263 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iti zrIzAsanasamrAT-sUricakracakravatti-tapogacchAdhipatiH bhAratIyabhavyavibhUti-mahAprabhAvazAli-akhaNDabrahmatejomUttizrIkadambagiripramukhAnekaprAcInatIrthoddhAraka - zrIvalabhIpuranarezAdyanekanRpatipratibodhaka-cirantanayugapradhAnakalpa-vacanasiddhasarvatantrasvatantra-prAtaHsmaraNIya-paramopakAri-paramapUjyAcAryamahArAjAdhirAja zrImadvijayanemisUrIzvarANAM divyapaTTAlaMkArasAhityasamrAT-vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada- kaviratnasAdhikasaptalakSazlokapramANanUtanasaMskRtasAhityasarjaka-paramazAsanaprabhAvaka - bAlabrahmacAri - paramapUjyAcAryapravara zrImadvijayalAvaNyasUrIzvarANAM pradhAnapaTTadhara - dharmaprabhAvakazAstravizArada-kavidivAkara- vyAkaraNaratna- syAdyantaratnAkarAdyanekagranthakAraka-bAlabrahmacAri-paramapUjyAcAryavarya zrImadvijayadakSasUrivarANAM paTTadhara-jainadharmadivAkara-zAstravizAradasAhityaratna - kavibhUSaNa - bAlabrahmacAri - zrImadvijayasuzIlasUri sandRbdhAyAM sAhityaratnamaJjUSAyAM paJcamaH paricchedaH / / tatsamAptau ca samApteyaM sAhityaratnamaJjUSA // zrIrastu / / zubhaM bhavatu / / sAhityaratnamaJjUSA-264 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JIRLX60 KAR : G mAnANa tAja priNTarsa, borANA hAusa, jAlorI geTa ke andara, jodhapura