________________
ज्ञायतेऽनयेति रीतिः। विश्वनाथोऽपि शरीराङ्गसंस्थानवत् काव्यात्मभूतरसादीनामुपकारिका रीतिरिति स्वीकरोति । उक्तञ्च
पदघटना रीतिरङ्गसंस्थाविशेषवत् । उपकी रसादीनां...................।।
निष्कर्षश्चायं वामनोऽलंकारवादिनः सिद्धान्तान् अधिकांशतोऽङ्गीकरोति तथापि काव्यस्यात्मा रीतिरिति मतं संस्थापयति । अनेनास्य गुणग्राहकता शिथिलता चोभयं द्योत्यते ।
ध्वनिसम्प्रदायः भारतीयकाव्यशास्त्रेतिहासे ध्वनि-सम्प्रदायोदयो युगान्तरकारी भासते। ध्वनिवादिन आचार्याः रसालंकाररीतिवक्रोक्त्यादीनां पूर्वन्तनीनकाव्यतत्त्वानां सामञ्जस्य ध्वनिना सहैव सम्पादयन्ति । सम्प्रदायस्यास्य प्रतिष्ठाता आनन्दवर्धनाचार्यः, पोषकोऽभिनवगुप्तः तस्मिन् प्राणसञ्चारको मम्मटाचार्यः । यद्यपि ध्वनिसम्प्रदायस्य विरोधिनोऽस्य खण्डनं कतु बहुधा विचेष्टितवन्तस्तथापि अन्तस्तत्त्वमहत्त्वात् सिद्धान्तोऽयमजेयः ।
वाच्यार्थाऽपेक्षया या अन्या हृदयाह्लादकारिका सा
साहित्यरत्नमञ्जूषा-२३०
