________________
मात्रा
"अक्षिस्पन्दनप्रमाणकः कालविशेषः। कश्चिदपि वर्णोच्चारणे यद् समयो लगति स 'मात्रा' कथ्यते । 'अ, इ, उ, ऋ, लु' इति ह्रस्वस्वरः । एवं एते स्वरवन्तः व्यञ्जनाः अपि एकमात्रिक: कथ्यते । शेषदीर्घस्वरास्तथा दीर्घस्वरवन्तो व्यञ्जनाः, एवं गुरुवर्णः सर्वेऽपि द्विमात्रिका उच्यन्ते । यतिः
कश्चिदपि छन्दस्य पठनकाले तस्य प्रत्येकचरणस्यान्ते, अथवा मध्यभागे, एकस्थले वा अधिकस्थलेऽपि यद् विश्रामः (विरामः) तत् 'यतिः' कथ्यते । यतिभङ्गः
नियमस्य बिना यद् कश्चिद् पदस्य मध्ये यतिः (विरामः) करणाद् 'यतिभङ्गः' भवति । तस्माद् न केवलं छन्दगतौ हि भङ्गः, किन्तु तस्यार्थः हृदयंगमकरणेऽपि कठिनता लगति एव । क्वचिदपि यतिभङ्गकारणाद् अर्थस्याऽनर्थोऽपि हि जायते । अतः यतिभङ्गस्य छन्देषु महत्त्वपूर्ण स्थानमस्ति । चरणम्
साधारणतः एकस्मिन् छन्दे चत्वारः पङ्क्तयो भवन्ति ।
साहित्य-२
साहित्यरत्नमञ्जूषा-१७ ।
