________________
छन्दस्यैकापंक्तिः छन्दशास्त्रेषु छन्दस्य 'पदं' 'पादं' अथवा 'चरणं' कथ्यते ।
गतिः-छन्दस्य यद् लयस्तद् 'गतिः' कथ्यते । प्रत्येकछन्दस्य स्वलयो वर्तते । तस्य द्वारा छन्दस्य पठने सति मधुरता आगच्छति ।
तुकः-छन्दानां चरणेषु पादेषु स्वसमान यद् ध्वनिः तदेव 'तुकः' कथ्यते।
दग्वाक्षरः-मुख्यतया "झ ह र भ प' इत्यक्षराणि 'दग्धाक्षरारिण' कथ्यन्ते । अत्यन्ताऽशुभकारणात् छन्दशास्त्रे आदौ एते वजितास्तथापि यानि दग्धाक्षराणि यद् देववाचीत्यादयो भवेद् तान्यशुभो नाऽभवत् । गुरुवर्णकारणाद् एते सर्वेऽपि निर्दोषा भवन्ति ।
लघु-गुरुवरणौ___ एकमात्रिको वर्णः 'लघुः (ह्रस्वः)' कथ्यते । द्विमात्रिको वर्णः 'गुरुः (दीर्घः)' कथ्यते । तथा द्विमात्रिकानुस्वारः, एवं विसर्गाक्षरवान् वर्णस्तथाऽक्षराद् संयुक्ताक्षराच्च पूर्वाक्षरोऽपि 'गुरुः' मन्यते । चरणस्यान्तिमाक्षरश्चापि आवश्यकतानुसारेण लघुः अथवा
साहित्यरत्नमञ्जूषा-१८
