________________
गुरुरपि कथ्यते ।
छन्दश्च मात्राऽक्षरस्य भेदेन द्विधा
भवति । ह्रस्वस्वरस्यैकमात्रा तथा गुरुस्वरस्यैव मात्राद्वयं
वर्त्तते ।
गुरुलक्षणं यथा
संयुक्ताद्यं दीर्घं, सानुस्वारं विसर्गसंमिश्रम् । विज्ञेयमक्षरं गुरु पादान्तस्थं विकल्पेन ॥ १ ॥
गरण - विचार:
त्रयाणां वर्णानां वृन्दं तद् 'गरणः' कथ्यते । तस्य द्विधा - द्विप्रकारो वर्त्तते । वर्णगरणस्तथा मात्रागणः । मात्राणां गणना लघ्वक्षराणां एकात् तथा गुर्वक्षराणां (दीर्घाक्षराणां ) द्वाभ्यामकथयत् । वर्णगरणस्तु त्रिष्वक्षरेषु बद्धः गुरु-लघोः निश्चित क्रमस्य कथयति ।
गरणसूत्रम्
गणस्वरूपाणां स्मरणार्थमेतद् सूत्रमाह - " य-मा-ता-राज-भान-स-लगा ।" एतस्मिन् सूत्रे पूर्वाष्टाक्षराः गणानां सूचकाः । नवमाक्षरः लघुसंकेतस्तथा दशमाक्षरोऽपि गुरुसंकेत एव । यदि कश्चिदपि गरणस्य स्वरूपं ज्ञेयार्थं सहितेनाग्रिमस्याक्षरद्वयसंमिलने
तस्याक्षरस्य
संति
ज्ञातव्यम् ।
साहित्यरत्नमञ्जूषा - १९
