________________
अत्र सामान्यविशेषभावसम्बन्धमर्थान्तरमभिहितम्, अतः अर्थान्तरन्यासोऽलङ्कारः। महात्मसम्बन्धि-समस्तकार्यसुकरता प्रतिपादनेन सामान्येन निर्ग्रन्थकृतक भवाम्बुधिस्तरणं विशेषार्थस्य समर्थनात् अर्थान्तरन्यासस्य प्रतिपादनम् ।
२०-विभावनालङ्कारः- “यत्र हेतु विना कार्योत्पत्तिः वर्ण्यते तत्र विभावनालङ्कारः।" विनाऽपि कारणे कार्य यत्र स्यात् तत् विभावना। चेत् कार्य विनाऽपि कारणं स्यात् । यदि कारणं विना कार्यजन्यफलोत्पत्तिः तदा विभावनालङ्कारो भवति । सति कारणे निमित्त कार्यं भवतीति नियमः । अत्र तु तद् वैपरीत्यम् । विभाव्यते हेतुरस्यामिति विभावना बाहुलकादधिकरणे युच् प्रत्ययः । उदाहरणं यथा
"चक्रिनिजितशत्रूणा-मुत्पदेऽरात्रिकं तमः ।"
अत्र अन्धकारोत्पत्ती रात्रावेव तथाऽपि तस्योत्पत्ती रजनीं विना वर्णिता-इति विभावना । अन्यच्चाऽपि"गतधना अपि हि त्वदनुग्रहात् ,
कलितकोमलवाक्य सुधोर्मयः । चकितबालकुरङ्गविलोचना ,
जनमनांसि हरन्ति तरां नराः ॥ १ ॥
साहित्यरत्नमञ्जूषा-२००
