________________
,
कलिकाल - सर्वज्ञो हेमचन्द्रः, रुय्यकः, विद्याधरः, विद्यानाथः इत्यादयोऽपि ध्वनिसिद्धान्तप्रतिष्ठाने महत्त्वपूर्ण योगदानम
कुर्वन् ।
पण्डितराजजगन्नाथोऽपि ध्वनिसम्प्रदायस्यान्तिमः प्रौढो ग्रन्थो रसगङ्गाधरः ।
ध्वनिसमर्थकः समजनि ।
ध्वनिविरोधकेष्वाचार्येषु मुकुटभट्टप्रतिहारेन्दु- धनञ्जयधनिक - कुन्तक-महिमभट्टानामुल्लेखनीयानि सन्ति ।
वक्रोक्तिसम्प्रदायः
भारतीय काव्यशास्त्रे कुन्तकात् पूर्वम् अलंकारः काव्यस्य सर्वस्वम्, रीतिर्ध्वनिश्चात्मपदे प्रतिष्ठिते प्रास्ताम् । तथा च भरताचार्यैः ग्रानन्दवर्धनाचार्यैश्च रसस्य परिनिष्ठितं व्यवस्थितञ्च स्वरूपं प्रत्यपादि ।
आचार्य कुन्तक एव वक्रोक्तिसम्प्रदायस्य प्रवर्तयिता स्वीक्रियते । एते वक्रोक्तिमलंकाररूपेण तथा प्रकारान्तरेण ध्वनिरिति कथयित्वा सिद्धान्तद्वयं प्रति मूलतो ध्वनिसिद्धान्तं प्रति समादरमभिव्यञ्जयन्ति । रसस्तु मुक्तकण्ठेन समर्थ्यतेऽनेन । तथापि वक्रोक्तिवादस्संस्थापितः एतैर्वक्रोक्तिश्च मत्कृतिः, सामान्यजनकथनाद्भिन्ना, चमत्कार -
साहित्यरत्नमञ्जूषा - २३६
