Book Title: Prakritshabdanushasanam
Author(s): Trivikram
Publisher: Jain Sanskruti Samrakshak Sangh Solapur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001735/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvarAja jaina granthamAlA puSpa ( 4 a) zrI-trivikrama viracita prAkRtazabdAnuzAsana [hindI anuvAda] sva. bra. jIvarAja gautamacaMdajI :prakAzaka: jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApUra vi. sa. 2030] Jain Educatic Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvarAja jaina granthamAlA puSpa (4 a) granthamAlA-saMpAdaka DaoN. AdinAtha upAdhye * DaoN. hIrAlAla jaina zrI-trivikrama viracita prAkRtazabdAnuzAsana hindI anuvAda hindI anuvAdaka DaoN. kezava vAmana ApaTe, em. e., pIeca. DI. saMskRta ardhamAgadhIke prAdhyApaka, viliMgDan kaoNleja, sAMgalI prakAzaka lAlacaMda hirAcaMdajI jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApUra vi. sa. 2030] vI. ni. saM. 2499 [i. sa. 1973 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama AvRtti pratI 1000 mUlya pratyeka prati ru.48 (posTeja alAhidA ) zrI jIvarAja jaina graMthamAlAkA paricaya solApUra nivAsI sva. bra, jIvarAja gautamacaMda dozI kaI varSoMse saMsArase udAsIna hokara dharmakAryameM apanI vRtti lagA rahe the| sana 1940 meM unakI yaha prabala icchA ho uThI ki apanI nyAyopArjita saMpattikA upayoga vizeSarUpase dharma aura samAjake kArya meM kreN| tadanusAra unhoMne samasta dezakA paribhramaNa kara jaina vidvAnoMse sAkSAt aura likhita saMmatiyAM isa bAtakI saMgraha kI ki kaunase kAryama saMpattikA viniyoga kiyA jAya / sphuTa matasaMcaya kara leneke pazcAt sana 1941 meM grISmakAlameM bramhacArIjIne tIrthakSetra zrIgajapaMthAjI ( nAsika) ke zItala vAtAvaraNameM vidvAnoMkI samAja ekatra kI aura UhApohapUrvaka nirNayake liye ukta viSaya prastuta kiyA gayA / __vidvAn saMmelanake phalasvarUpa bramhacArIjIne jaina saMskRti tathA sAhityake samasta aMgoMke saMrakSaNa, uddhAra aura pracArake hetuse 'jaina saMskRti saMrakSaka saMgha' kI sthApanA kii| aura usake liye ru. 30000 ke dAnakI ghoSaNA kara dI / unakI parigrahanivRtti baDhatI gaI aura sana 1944 meM unhone lagabhaga do lAkha kI apanI saMpUrNa saMpatti saMghako TUsTa rUpase arpaNa kara dii| isataraha Apane apane sarvasvakA tyAga kara dinAMka 16-1-1957 ko atyanta sAvadhAnI aura samAdhAnase samAdhimaraNakI ArAdhanA kii| ___isI saMghake aMtargata 'jIvarAja jaina graMthamAlA' kA saMcAlana ho rahA hai| prastuta graMtha isI graMthamAlAkA puSpa hai| / prakAzaka: lAlacaMda hIrAcaMda adhyakSa jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApUra. mudraka : sau. zailajA barve, veda-vidyA mudraNAlaya, 41 budhavAra peTha, puNe 2. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. bra. jIvarAja gautamacaMda dozI For sva. tA.16-1-57 pauSa zu....15.brary.org Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA 1 pradhAna saMpAdakIya 2 prastAvanA 3 mUlasUtra tathA hindI anuvAda 4 sUtra-sUcI (akArAnukramase ) 5 TippaNiyA~ 1-2 3-6 1-308 309-327 328-340 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhAna saMpAdakIya dakSiNa bhAratameM prAkRta-vyAkaraNoMke adhyayanakA eka nayA yuga trivikramakA prAkRtabhyAkaraNa sUcita karatA hai / isa vyAkaraNapara siMharAja, lakSmIdhara tathA appayya dIkSita jaise paMDitoMne TIkAe~ likhI haiN| isa vyAkaraNakA cikitsApUrNa saMpAdana DaoN. pI. el. vaidyajIne kiyA hai| Apa bhAratameM gata cAlIsa barasoMse adhika samaya prAkRta adhyayanake agraNI rahe haiN| Apa prAkRta aura apabhraMza racanAoMke saMpAdana kAryake sacamuca pathikRta haiM / khistAbda 1954 meM, isa graMthamAlAmeM jaba DaoN. vaidyajIdvArA saMpAdita trivikramake vyAkaraNakA saMskaraNa prakAzita huA, taba sva. brahmacArI gautamajIne kAmanA pradArzata kI thI ki isakA hiMdImeMbhI anuvAda prakAzita ho| isa saMbaMdha pradhAna saMpAdakoMne apanI TippaNImeM isa prakArakA abhivacanabhI diyA thA-'isa saMpAdita graMthakA pUraka graMthake rUpameM hiMdI anuvAda prakAzita karanekA Ayojana kiyA jA rahA hai| paraMtu kucha anivArya kAraNoM se isa hiMdI anuvAdakA prakAzana hone meM lagabhaga bIsa barasoMkA kAla bIta gayA hai| ____ yahA~ prastuta kiyA gayA trivikrama vyAkaraNakA hiMdI anuvAda mere mitra DaoN. ke. vA. bhApaTe, saMskRta-ardhamAgadhIke prAdhyApaka, viliMgDana mahAvidyAlaya, sAMgalI, mahodayajIne kiyA hai| maiM unakA atyaMta kRtajJa huuN| isa anuvAdakA AdhAra DaoN. vaidyajIsaMpAdita mUla aMdha hai; prastuta anuvAda usakA pUraka graMtha hai / yaha dikhAI degA ki isa graMtha sUtra yathAmUla die haiM, aura udAharaNoMke sAtha vRttikA hiMdI anuvAda prastuta kiyA hai| pAdaTippaNI tathA anya cikitsApUrNa sAmagrIke liye pAThakagaNa isa mAlAmeM prakAzita DaoN. vaidyajIkA mUla saMpAdita graMtha dekheM / DaoN. vaidyajIke graMthamase saba sAmagrI isa pUraka graMthameM denA Avazyaka nahIM thA / kiMtu prastuta hiMdI anuvAda svataMtra rUpasebhI upayukta honeke lie isameM hiMdI meM saMkSipta prastAvanA tathA aMtameM akArAnukramase sUtroMkI sUcI dI gayI hai| isa prathameM aura eka vizeSatA yaha hai ki kucha Avazyaka vyAkaraNIya TippaNiyA~ aMtameM dI gaI haiN| trivikramake prAkRta vyAkaraNakA suvyavasthita anuvAda DaoN. ke. vA. ApaTejIne prastuta kiyA hai| ataH hama unake AbhArI haiN| merA yaha vizvAsa hai ki yaha hiMdI anuvAda hiMdI jAnanevAle pAThakoMmeM trivikramake vyAkaraNako aurahI lokapriya karegA / isa graMthake bAremeM vizeSa rasa leneke kAraNa hamAre adhyakSamahodaya zrImAn lAlacaMda hirAcaMdajIko hama dhanyavAda dete haiN| isa graMthamAlAke prakAzana kAryameM zrImAn vAlacaMda devacaMdajI hamArI sarvatoparI sakriya sahAyatA kara rahe haiN| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa nivedana ke likhate samayahI mujhe zokasaMdeza milA ki isa graMthamAlAke mere sahasaMpAdaka DaoN. hirAlAla jainajIkA dehAnta huA / unake rUpameM yaha graMthamAlA aise upakArakartAko kho baiThI hai ki jinhoMne gata 30 varSoMtaka usakI sAmAnya nItiko rUpa diyA thA / jahA~taka merA saMbaMdha hai mere lie to unakA abhAva apUraNIya hai / zokAkula hRdayase mai akelAhI isa nivedanapara hastAkSara kara rahA hU~ / 17-3-1973 AdinAtha neminAtha upAdhye Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA trivikrama prastuta vyAkaraNakA racayitA trivikrama mAnA jAtA hai| sAmAnyatayA prAcIna bhAratIya graMthakAroMke bAremeM adhikRta jyAdA jAnakArI vizeSa upalabdha nahIM hotii| bilkula thoDe graMthakAroMne apane bAremeM svayaM jAnakArI prastuta kI hai| aise thoDe logoMmaise eka hai trivikrama / prastuta vyAkaraNake prAraMbha tathA aMtameM prAstAvika tathA upasaMhAraparaka kucha zloka hai / ye upasaMhAraparaka zloka isa vyAkaraNakI kucha pAMDulipiyoMmeM nahIM milate haiN| phirabhI DaoN. pa. la. vaidyajIke matAnusAra, yaha nizcita rUpase kahA jA sakatA hai ki ye zloka trivikramakehI haiN| ina zlokoM meM se prApta jAnakArIko Ageke anusAra kahA jA sakatA hai| trivikramakA janma bAga nAmaka vyaktike sat parivArameM huA thaa| usake pitAmahakA nAma thA Adityavarman / usake mAtApitAke nAma kramazaH lakSmI tathA mallinAtha the| usake bhAIkA nAma thA bhAma ( pAThabhedase-soma, rAma, vAma, cAma ) jo sadAcAra aura jJAnake bAremeM baDA prasiddha thA / dikhAI detA hai ki arhannaMdike pAsa trivikramakA adhyayana huA thaa| arhanadi jaina dharmagraMthoMpara prabhutva rakhanevAlA tathA tInoM vidyAoMkA jJAtA muni thA ( prAstAvika 2-3 ) / trivikrama apane Apako sukavi kahalAtA hai (prAstAvika 3 ) / isa prakAra trivikrama apane bAre meM jAnakArI detA hai| trivikramake dharma, sthAna tathA samayake bAremeM DaoN. pa. la. vaidyajIne isaprakAra anumAna kiye haiM:trivikramakA dharma __ yaha nizcita rUpase kahA jA sakatA hai ki trivikrama jaina dharmakA anuyAyI thaa| prAstAvikake pahalehI zlokase yaha bAta spaSTa hotI hai jisameM vIra yAne mahAvIrako vaMdana kiyA gayA hai / usI prakAra prAstAvikake cauthe zlokake vIrasena tathA jinasenake ullekhoMse trivikramakA unake bAremeM AdarabhAva sUcita hotA hai, tathA yaha bhI mAlUma hotA hai ki vaha janoMke digaMbarapaMthakA anuyAyI thaa| prAstAvikake gyArahaveM zlokameM hemacaMdrakA ullekha milatA hai jisase jJAta hotA hai ki trivikrama paMthIya pUrvagrahoMse pare AsAnIse pahu~ca sakatA thaa| trivikramakA sthAna trivikrama bhAratake kisa pradezakA nivAsI thA yaha batAneke lie nizcita sAmagrI upalabdha nahIM hai / phirabhI, usakA jaina digaMbara paMtha, usake pitA, bhAI tathA guruke (3) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama prAkRta-vyAkaraNa nAma, aura sabase mahattvapUrNa bAta yaha ki usake prAkRta vyAkaraNakI lokapriyatA aura usake vyAkaraNakI pAMDulipiyoMkA prAptisthAna, ina bAtoMse yaha spaSTa hotA hai trivikrama dAkSiNAtya (dakSiNa bhAratIya ) thA-saMbhavataH karnATakase saMbaMdha rakhanevAlA AMdhranivAsI thaa| isake bAremeM samarthaka pramANa yaha diyA jA sakatA hai ki ' doDi sAyaMbhojanam ' jaise kucha zabdoMkA aMtarbhAva trivikrama dezya zabdoM meM karatA hai jabaki ye zabda hemacaMdrakI dezInAmamAlAmeM milate nahIM para drAviDI bhASAoMmeM milate haiN| trivikramakA samaya vIrasena tathA jinasena ina donoMkA ullekha trivikrama karatA hai / ye donoM I. sa. kI navIM zatIke madhyake the| hemacaMdrakAbhI ullekha trivikrama karatA hai| hemacaMdrakI mRtyu I. sa. 1172 meM huI : isase yaha dikhAI detA hai ki bArahavIM zatIke aMtima caraNake bAda, para hemacaMdrake bAda adhika samayase nahIM, trivikrama ho gayA / trivikramake vyAkaraNake bAdake siMharAjakRta prAkRtarUpAvatAra, lakSmIdharakRta SaDbhASAcaMdrikA tathA appayya dIkSitakRta prAkRtamagidIpa ye graMtha upalabdha haiM / appayya dIkSitakI mRtyu umrake 72 veM sAlameM-I. sa. 1626 meM-huI thI / appayyake graMthameM lakSmIdharakA ullekha vizeSarUpase milatA hai| ataeva lakSmIdharakA samaya sAdhAraNatayA I. sa. 1475 - I. sa. 1525 ke bIcakA ho sakatA hai| yadyapi lakSmIdhara yA appayyake dvArA siMharAjakA ullekha huA nahIM, phirabhI vaha unake pUrva yA unakA jyeSTha samakAlIna rahA hogA; usakA samaya paMdrahavIM zatIkA pUrvArdha hogaa| isalie terahavIM zatIke uttarArdhako trivikramake samayake rUpameM mAnA jA sakatA hai| DaoN. A. ne. upAdhyejIke matAnusAra, I. sa. 1236 ke bAda jaldahI trivikramadvArA apanA prAkRta vyAkaraNa racA gayA / trivikramake graMtha __kucha logoMkA mata aisA hai ki trivikramake prAkRta vyAkaraNameMse sUtrabhAga vAlmIkikA hai aura usakA TIkAbhAga trivikramadvArA racita hai| para DaoN. pa. la. vaidyajI tathA anya paMDita isa matako nahIM mAnya karate / unake anusAra sUtra tathA TIkA ye donoM bhAga trivikramakehI race hue haiN| prAkRta vyAkaraNakI apanI TIkAke bAre meM trivikrama prAstAvikake zlokoMmeM kahatA hai:-isa (prAkRta vyAkaraNa - ) viSayapara abhyAsakoMko adhikAra prApta ho isI hetuse yaha TIkA maiMne racI hai / paraMparAgata paddhatike anusAra yaha TIkA hai / ( isa TIkAmeM ) yadyapi bahuta kama zabdokA prayoga hai to bhI ve darpaNake samAna kAma deMge; isa prakAra isa TIkAkI zreSThatA hai / trivikrama Age kahatA hai :- prAkRta rUpoMkI carcA karate samaya jisa pAraMparika paddhatikA avalaMbana hemacaMdratakake pUrva AcAryoMdvArA kiyA gayA thA usI paddha. tikA prayoga bhaine isa vyAkaraNameM kiyA hai (zloka 9-11) / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA upasaMhArake pahale zlokameM apane prAkRta-vyAkaraNake bAremeM trivikrama kahatA hai:apane prayojanakI siddhike lie (arthasiddhathai ) maMtrake samAna isa trivikramaracita prAkRta vyAkaraNakA japa kiyA jAya / / upasaMhArake dUsare tathA tIsare zlokoMmeM apane kAvyake bAremeM trivikrama kahatA hai:trivikramake kAvyako paDhakara rasikoM tathA naiyAyikoMko AnaMda milatA hai kAraNa padoMkA mAdhurya aMdara praveza karake kAnoMko puSTa karatA hai, pratyeka zabdakA nayA artha ucita zabdake prayoga karanevAle manuSyako tuSTa karatA hai, aura mAno ( isa kAvya- ) kRtikI zreSThatAse, rasa saMpUrNa bhuvanako vyApta karatA hai| apanI kalpanA vyakta kara sakanevAle bhalehI sabhI hoM, para apanI tathA dUsaroMkI kalpanA ucita zabdoMmeM vyakta karanevAlA trivikrama ekahI ( = ekameva, advitIya) hai| isase yaha dikhAI detA hai ki trivikramane eka yA aneka kAvyoMkI racanA kI thI; para ye kAvyaracanAe~ abhI to upalabdha nahIM haiM, isalie uparyukta trivikramake kathanakI satyatAkI jA~capaDatAla nahIM kI jA sktii| trivikramakA prAkRtaviSayaka mata prAkRta ( = mAhArASTrI prAkRta, mukhya prAkRta ) aura ArSa ( zvetAMbarapaMthI jainiyoMke AgoMkI) ardhamAgadhI, ina donoMmeM thoDAsA bheda hemacaMdra dikhAtA hai| to trivikrama prAstAvikake sAtaveM zlokameM ArSakA ullekha karake kahatA hai ki ArSa tathA dezya ye donoM bhASAke rUDha rUpa haiM aura ye donoM bilakula svataMtra hai aura isa kAraNa unheM vyAkaraNakI AvazyakatA nahIM, unake bAremeM jAnakArI kevala paraMparAdvArAhI prApta kI jA sakatI hai / isake viparIta, una prAkRta bhASAoMkohI vyAkaraNake niyama lAgU paDate haiM jinameMse zabdoMkI jaDase khoja siddha aura sAdhyamAna saMskRtataka kI jA sakatI hai| aura aise zabdoMkIhI carcA trivikramake prAkRta vyAkaraNameM hai / hiMdI anuvAdakI paddhati trivikramaracita prAkRta vyAkaraNakA mUlagraMtha DaoN. pa. la. vaidyajIne saMpAdita kiyA hai| usakA hiMdI anuvAda karanekA kArya DaoN. A. ne. upAdhyejIkI sUcanAnusAra maiMne svIkRta kiyA / vaha kArya saMpUrNa hokara Aja prakAzameM A rahA hai, yaha to baDe AnaMdakI bAta hai| isa anuvAdako paDhate samaya nimnalikhita mudde yAdameM rakhe jAyeM:-(1) mUlagraMthakI chApekI galatiyoMko tatratatra sudhArakara graMthake mUla rUpako lekara, yaha anuvAda kiyA gayA hai| (2) anuvAdameM mUla sUtroMkA svataMtra rUpase bhASAMtara nahIM diyA gayA hai kyoMki mUlasUtroMkA artha vRttimeM AtAhI hai| isalie kevala vRttikA anuvAdahI diyA hai| kahIMkahIM aisA huA hai ki mUla sUtra meM Aye hue zabdoMkI sUciyA~ vRtti meM nahIM AyI haiN| unheM Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa anuvAda karate samaya koSTakameM rakhA gayA hai| (3) kacit vRttimeM (prAkRta zabdoMke ) mUla saMskRta zabda nahIM diye gae haiM; aise zabda anuvAdameM koSTakameM de diye haiN| { 4) mUlameM na honevAle paraMtu arthake spaSTa honeke lie Avazyaka zabda anuvAdameM koSTaka rakhe gae haiN| (5) aprabhraMza zlokoMkI saMskRta chAyAke anaMtara turaMta usakA anuvAda diyA hai / (6) apabhraMza zlokake prathama Anepara usakA anuvAda vahIMpara diyA gayA hai| para usI zlokake phirase Age Anepara, usakA anuvAda punaH nahIM diyA hai / (7) kucha zabdoMke Age (= ) isa cinhako rakhakara una zabdoMkA spaSTIkaraNa diyA gayA hai| (8) bhASAMtarameM Avazyaka sthaloMpara agale pichale sUtroMke saMdarbha prastuta kiye haiN| (9) anuvAdameM kvacit phUTanoTsa diye haiN| (10) pratyeka sUtrake anuvAdake anaMtara sUtroMke kramAMka mUlAnusAra de diye haiN| mUlameMse pAribhASika zabdoMkA saMkSipta spaSTIkaraNa aMtakI TippaNiyoM meM kiyA hai| yahA~parabhI jisa zabdapara pahalehI TippaNI de dI gaI hai usapara usake phirase Anepara punaH TippaNI nahIM dI gayI hai| AbhArapradarzana gu. DaoN. upAdhyejIkA maiM isalie AbhArI hU~ ki unhoMne mujhe isa anuvAdako prastuta karanekA avasara de diyaa| mere isa anuvAdameMse hiMdI bhASAkA sudhAra aura jA~ca kArya hamAre viliMgDana mahAvidyAlayake hiMdIke prAdhyApaka a. a. dAtArajI tathA prA. su. la. jozIjIne baDI AsthApUrvaka kiyA hai jisake lie maiM unakAbhI atyaMta AbhArI huuN| sUtrasUcIke kAryameM sahAyatA karanevAle mere putra yazavaMtakAbhI maiM AbhArI huuN| viliMgDana mahAvidyAlaya, sAMgalI. ke. pA. ApaTe Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikramadeva - viracita prAkRtazabdAnuzAsana (mUlasUtra va svopajJavRtti) hindI anuvAda Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIH // zrItrivikramadevaviracitaM prAkRtazabdAnuzAsanam (hindI anuvAda) zrI (mahA) vIra rUpa pUrvagirise udita hue, saba (vastuoM) ko prakAzita karanevAle, divya dhvanirUpa sUryako maiM akSaroMkI paddhati (mArga) kI prAptike liye vaMdana karatA hU~ // 1 // arhanaMdi jo ki traividyamuni tathA jinAgamake svAmI the, unake padakamaloMmeM bhramara (ke samAna), zrIbANake zobhana kularUpa kamalako sUrya (ke samAna) AdityavarmA kA potA, zrImallinAthakA putra, lakSmI (mAtA) ke garbharUpa amRtasAgarameM caMdramA (ke samAna janma lenevAlA), AcAra aura vidyAkA sthAna honevAle bhAmakA bhAI, prakRtisehI nipuNa, aisA trivikrama (nAmaka) sukavi, zrIvIrasenArya aura jinasenArya Adike vacanarUpa samudrake jvArase kucha prAkRtazabdarUpa ratna sukRti (= zobhana graMtha yA tajjJa) ke bhUSaNake liye saMgRhIta karatA hai // 2-4 // bahuta arthase saMpanna, sulabharUpase jisakA uccAraNa kiyA jAtA hai, aura jo sAhityakA jIvana hai aisA jo zabda vaha prAkRta (zabda) hI hai, aisA sUtrAnusArI ( vidvAna) logoMkA mata hai / / 5 // yaha prAkRta (zabda) tatsama, dezya aura tadbhava evaM tIna prakArakA hai| tatsama yAnI saMskRtasama (prAkRtazabda), saMskRta (vyAkaraNa) ke lakSaNoMsehI jAnanA hai // 6 // dezya aura ArSa (prAkRta) rUDha tathA bahuzaH svataMtrarUpa honese, * unheM lakSaNoMkI apekSA nahIM hai; usakA bodha saMpradAya (paraMparA) hI kara / sakatA hai||| 7 // Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta vyAkaraNa prakRtibhUta aise sAdhyamAna aura siddha saMskRtase jo hogA vaha isa prAkRtakA lakSaNa, hama lakSyake anusAra (yahA~) kahate haiM // 8 // nijI sUtroMke mArgako anusaraNa karanekI icchA rakhanevAloMko prAkRtazabdoMkI arthasahita prApti honeke liye tathA yathArtha siddhike liye, trivikramase (yaha) vRtti (TIkA) Agamakramase kI jAtI hai / / 9 // tadbhava, tatsama aura dezya (evaM trividha) prAkRtarUpa dekhanevAle vidvAnAko jo Ayaneke samAna hai, aisI yaha trivikramaracita vRtti bhUtalapara vijayI hai / / 10 // hemacaMdrAryataka prAcIna vaiyAkaraNoMne prAkRtarUpoMkA jaisA vivaraNa kiyA hai una sabakA vaisAhI pratibiMba yahA~ (isa graMthameM ) paDA hai // 11 // siddhirlokAca // 1 // yahA~ prastuta ( kI jAnevAlI) siddhi prAkRta zabdoMke saMbaMdha lI gaI hai / aura vaha siddhi logoMse hotI hai| kyoM ki ( yasmAt ) RvarNa, lavarNa, aikAra, aukAra, asaMyukta GakAra tathA akAra, z aura , tathA dvivacana, ityAdise rahita, aisA zabdoM kA uccAra logoMke vyavahArase jAnA jAtA hai; tathA dezI zabdabhI (lokavyavahArase upalabdha hote haiM); isaliye (tasmAt ) ' logoMse siddhi ' aisA jAnA jAya / aura ( sUtrameMse) cakAra (aura ) ke kAraNa, ( isa graMthameM ) Age kahe jAnevAle aura anaikAntika ( anizcita ) lakSaNoMse (prAkRtazabdaviSayaka siddhi hotI hai, aisA jAneM ) // 1 // anuktamanyazabdAnuzAsanavat // 2 // yahA~ ( isa granthameM ) svarAdi saMjJA aura saMdhi, ityAdi kAryake bAremeM jo nahIM kahA gayA hai, vaha anya vyAkaraNoMmeM batAye gae kAryake anusArahI ( hotA hai, aisA) mAnanA hai| (arthAt ) kaumAra, jainendra, Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda - a. 1, pA. 1 pANinIya ityAdi vyAkaraNoM meM jaisA ( kArya ) kahA gayA hai, usI prakAra yahA~bhI hai, aisA samajha lenA hai || 2 || saMjJA pratyAhAramayI vA // 3 // pratyAhAra jisakA svarUpa hai vA ' aisA kahA jAnese, / (sUtra meM ) phira 'pratyAhAra' liye hai ki sAmAnyataH yahA~ arthAt isa prAkRta vyAkaraNameM, aisI saMjJA vyavahRta kI gayI hai / ( sUtrameM ) Age kahe jAnevAle bhAgoM se bhI (saMjJA jAnanI hai) zabdakA jo grahaNa (nirdeza ) hai vaha yaha dikhAneke yA bahudhA ( bhUyaH ) prayoga ( vyavahAra ) hotA hai / udA0 - svara ac / e o eD / ai au aic / vyaJjana hal / svAdi sup | tyAdi ti / ityAdi / / 3 / / susvAdirantyahalA // 4 // sup meM yAnI su, ityAdi vibhaktiyoMmeM Adi varNa athavA vacana antya vyaMjanake sAtha it-saMjJaka hotA hai / udA0 - su au jas, sus / am auT zas, as / isI prakAra :- TAs, Des, Gasis, Gam, Dip / paMcamI ( vibhakti ) ke bAremeM, Gas aisA kahaneke badale Gasisa aise kahanekA kAraNa SaSThI ekavacana isase usakI bhrAnti na ho // 4 // ho hrasvaH // 5 // eka mAtrA honevAlA jo varNa hasva aisA prasiddha hai usakI ha aisI saMjJA ( isa graMtha meM prayukta kI gayI hai ) // 5 // dirghaH // 6 // do mAtrAe~ honevAlA, dIrgha aisA rUDhimeM pracalita, jo varNa, usakI di aisI saMjJA ( isa graMtha meM prayukta kI gayI hai ) // 6 // zaSasAH zuH // 7 // I, I, aura sU ye varNa zu-saMjJAvAle hote haiM // 7 // Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saH samAsaH // 8 // samAsa 'sa' saMjJAvAlA hotA hai || 8 // AdiH khuH // 9 // ( zabda meM ) Adi ( prathama ) rahanevAlA varNa khu-saMjJaka hotA. hai // 9 // trivikrama - prAkRta vyAkaraNa go gaNaparaH // 10 // ( isa sUtra meM 1.1.9 se ) AdiH pada ( adhyAhRta ) hai / ' ( zabdoM ke ) gaNoM meM pradhAna honevAlA jo zabda Adi hotA hai, vaha ga-saMjJaka hotA hai / udA0-guNAdiH, ityAdimeM ' guNaga ' ityAdi zabda ( upayoga meM lAye jAeMge ) // 10 // dvitIyaH H phuH // 11 // zabdakA dvitIya varNa phu-saMjJaka hotA hai // 11 // saMyuktaM stu // 12 // jo vyaMjanase yukta arthAt saMyukta hai, usako stu aisI saMjJA hotI hai // 12 // tu vikalpe // 13 // vikalpa athavA vibhASA dikhAneke lie, tu' zabdabhI upayoga meM lAyA gayA hai // 13 // prAyo liti na vikalpaH // 14 // kucha kAryoMke lie jo (varNa) sUtrameM kahA jAtA hai, ( paraMtu ) prayoga meM mAtra (upayoga meM lAyA huA ) dikhAI nahIM detA, vaha it (varNa hai) / usIkohI anya vyAkaraNoMmeM anubaMdha yaha saMjJA hai / (sUtrameMse) lit yAnI jisameM lakAra it hai, aisA / lit kA kArya hote ( samaya ) prAyaH vikalpa nahIM hotA // 14 // vA zabda ke samAna Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a., pA. 1 ziti dIrghaH // 15 // (zita arthAt jisameM z anubaMdha (=it) hai, vaha / ) zAnubaMdhakA kArya hote samaya, (jisake bAremeM zit hai, usake pIche rahanevAlA) pUrva svara dIrgha hotA hai| udA.-'zi zluG napunari tu' (1.1.28) yaha sUtra / isa sthAnapara, 'napunaH' zabdameM, antya vyaMjanake bAremeM jaba zAnubaMdha aise ikAra aura lopa hote haiM, taba (usake) pUrva svara dIrgha hotA hai| udA.-NauNAi, NauNA // 15 // sAnunAsikoccAraM Git // 16 // (jahA~) GakAra-anubaMdha aisA kArya hotA hai, (vahA~) sAnunAsika uccAra hotA hai| udA.-'kAmukayamunAcAmuNDAtimuktake mo GluG' (1.3.11) isa sUtrameM - kAu~o / jau~NA / yahA~ makArakA GAnubaMdha lopa jaba hotA hai, taba zeSa svarakA uccAraNa sAnunAsika hotA hai // 16 // bahulam // 17 // (yaha adhikArasUtra hai|) isa zAstrake parisamAptitaka isa sUtrakA adhikAra hai| (isakA artha yaha hai)-prAkRtameM jo lakSaNa kahA jAtA hai, vaha bahulatvase (yAnI prAyaH, sAmAnyatayA) hotA hai, aisA samajhanA hai| aura isalie kacit niyamoMkI yogya prakArase kAryapravRtti, kacit usakA abhAva (apravRtti), kacit vikalpa, kacit kucha aurahI ho jAtA hai| aura vaha (hama) yogya sthAnapara dikhAyeMge / / 17 / / dihI mithaH se // 18 // (sUtrameMse) se arthAt sa meM yAnI samAsameM, (pahale pada ke antya svarakA) mithaH yAnI paraspara meM hasva aura dIrdha bahulatvase hotA hai| usameM -hasva kA dIrgha honA-antarvediH antAveI / saptaviMzatiH sttaaviisaa| kacit vikalpa hotA hai| vArimatI vArImaI vArimaI / patigRham paIharaM paiharaM / yuvatijanaH juvaIjaNo juvijnno| veNuvanam veNUvaNaM vennuvrnn| dIrghakA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikama-prAkRta vyAkaraNa hastra honA-NiambasilakhaliavIimAlassa, nitambazilAsvalitavIcimAlasya / yamunAtaTama jau~NaaDaM jau~NAaDaM / nadIsrotaH gaisotaM NaIsottaM / gaurIgRham goridharaM gorIdharaM / vadhUmukham vahumuhaM vahUmuhaM // 18 // sandhistvapade // 12 // saMskRtameM kahIM huI sarva saMdhiyA~ prAkRtameM vikalpase hotI haiN| apade yAnI ekahI padameM (saMdhi) nahIM hotii| (sUtrameM) 'tu' zabda vikalpa dikhAneke lie hai| udA.-vyAsarSiH vAsesI vaasisii| viSamAtapaH visamAavo visamaAavo / kavIzvaraH kaIsaro kiiisro| svAdUdakam sAUasaM sAuua / ekahI padameM nahIM hotI, aisA kyoM kahA hai ! (kAraNa ekahI padake do svaroM meM prAyaH saMdhi nahIM hotii|) udA.-muddhAe muddhAi mugdhaayaaH| vacchAo vacchAu vRkSAt / mahai mahati (yAnI) pUjana karatA hai, aisA artha / (tathApi) bahulakA adhikAra honese, kacit ekahI padameMbhI (saMdhi hotI hai| udA.)-kariSyati kAhI kAhii / dvitIyaH bIo biio / / 19 // na yaN // 20 // . (isa sUtrameM 1.1.19 se) saMdhiH padakI anuvRtti hai| 'iko yaNaci' (pA. 6.1.77) sUtrake anusAra saMskRtameM jo yaNAdeza saMdhi kahI gayI hai, vaha prAkRtameM nahIM hotii| yAnI i-varNakA yatva aura uvarNakA vastra nahIM hotA, aisA artha ( hotA hai)| yaNa pratyAhArase yadyapi ya , v, ra aura la varNokA grahaNa hotA hai, tathApi prAkRtameM R-varNa aura la-varNa inakA upayoga na honese, yatva aura vasva inakAhI yaha niSedha hai| udA.-nakhaprabhAvalyaruNaH nnhpphaavliarunno| sandhyAvadhvavagUDhaH sNjhaavhuavuuddho| (sUtrameM) yaNa aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa jahA~ yaNa Adeza hotA hai, vahIM yaha niSedha hai, anyatra nahIM, yaha dikhAneke lie|) udA. gUDodaratAmarasAnusAriNI guuddhoartaamrsaannusaarinnii||20|| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a 1, pA. 1 eDaH // 21 // (isa sUtrameM 1.1.20 se) na zabdakI anuvatti hai| eG yAnI e (et) aura o (ot ) ye svara / e aura o inakI saMskRtameM kahI huI saMdhi prAkRtameM nahIM hotii| udA.-devIe aasnnN| paMcAlAdo aago| devo ahinndnno| aho acchariA, ityAdi (udAharaNa) saMskRta jaise haiM / / 21 / / zeSe'cyacaH // 22 // (svarase) saMyukta rahanevAle vyaMjanake lopa honepara jo svara zeSa rahatA hai, usako zeSa kahA hai| yaha zeSa svara Age rahe to usase anya (pichale yA agale) svarakI saMdhi nahIM hotii| udA.-gagana eva gandhakuTI kurvanti, gaaNe cciagaMdhauDiM kuNanti / phaNAmaNipradIpAH, phaNAmaNippaIvA / jyotsnApUritakozaH, jonnhaauuriakoso| bahulakA adhikAra honese, kacit vikalpase saMdhi hotI hai| udA.-kumbhakAraH kumbhaAro kumbhaaro| supuruSaH surariso suuriso| kacit saMdhihI hotI hai| udA.-zAtavAhanaH saalaahnno| cakravAkaH ckkaao| prAyograhaNa honese, (ina zabdomeM) va kA lopa na huA to, sAlavAhaNo aura cakkavAo, aise rUpa hote haiM; kiMtu va kA lopa honepara, saMdhi hotI hI hai // 22 // tiGaH // 23 // (isa sUtrameM 1.1.22 se) acaH aura aci ina padoMkI anuvRtti hai| tiGa yAnI dhAtuko laganevAle tipa, ityAdi pratyaya / tiDse saMbaMdha rakhanevAle svara kI, Age svara rahe to, saMdhi nahIM hotii| udA.-bhavatIha hoi iha / pibatUdakaM pibau udaraM / / 23 / / lopaH // 24 // svara ke Age svara rahe to bahulatvase lopa hotA hai| udA.tridazezaH tiasImo / nizvAsocchvAsau NIsAsUsAsA / / 24 / / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 trivikrama-prAkRta vyAkaraNa antyahalo'zradudI // 25 // (isa sUtrameM 1.1.24 se) lopaH padakI anuvRtti hai| zabdoMmeM antya hal kA yAnI vyaMjanakA lopa hotA hai / (sUtrameMse) azradudI yAnI zrat isa avyaya tathA ut isa upasarga ko choDakara / udA.-yAvat jAva / yazas jaso / tamas tmo| janman jmmo| (sUtrameM) zrat aura ut ko choDakara, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa ina zabdoMmeM antya vyaMjanakA lopa nahIM hotaa| udA.)-zraddhA sadhdA / zraddadhAti saddahai / zraddhAnam sddhnnN| udgatam ugg| unnatam unnnnaN| kiMtu samAsameM, vAkyavibhaktikI apekSAse (pahale padakA antya vyaMjana) kabhI antya mAnA jAtA hai, to kabhI anantya mAnA jAtA hai; isalie donoMbhI (yAnI kabhI usakA lopa to kabhI usakA varNAntara) ho jAte haiM / udA.-sadbhikSuH sabbhikkhU sabhikkhU / sajjanaH sajjaNo sajaNo / etadguNAH eagguNA eaguNA / tadguNAH tagguNA taguNA / / 25 // nirduri vA / / 26 // nis aura dus ina upasargomeM, antya vyaMjanakA vikalpase lopa hotA hai| udA.-ni:saham NissahaM NisahaM / nirghoSaH Nigghoso nnidhoso| duHsahaH dussaho dUsaho / duHkhitaH dukkhio duhio / durbhagaH dubbhao dUhavo / / 26 / / antari ca nAci / / 27 / / __ antar zabdameM, tathA (sUtrameMse) cakArase ni aura dur ina zabdoMmeM, antya vyaMjanakA, Age svara rahe to, lopa nahIM hotA / udaa.antrNgo| Niravasesa / duruttaraM / duravagAhaM / kacit 'antAuvari' aisA bhI (varNAntara) dikhAI detA hai // 27 // Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 1, pA. 1 zi zluG napunari tu // 28 // 'napunar' zabdameM, antya vyaMjanake zAnubaMdha ikAra aura lopa vikalpase hote haiM / za it honese, pichalA (pUrva) svara dIrgha hotA hai| . udA.-NauNAi nnunnaa| vikalpapakSameM nnunn| punara zabdameMbhI puNAi aisA (varNAntara) dikhAI detA hai / / 28 / / avidyuti striyAmAla / / 29 // . strIliMgameM rahanevAle (zabdoMke) antya vyaMjanakA A hotA hai| (sUtrameMse Ala. zabdameM ) la anubaMdha honeke kAraNa, (yaha varNAntara) nitya hotA hai / avidyuti yAnI vidyut zabdako choDakara (anya strIliMgI zabdoMmeM antya vyaMjanakA AkAra ho jAtA hai)| (zabdoMmeM antya vyaMjanakA) lopa hotA hai ( dekhie :-1.1.25), isa niyamakA prastuta niyama apavAda hai / udA.-sarit sariA / pratipad pddivaa| saMpad sNpaa| bahula (1.1.17) kA adhikAra honeke kAraNa, (isa A ke sthAnapara) ISatspRSTa-yazrutibhI hotI hai| udaa.-sriyaa| paDivayA / saMpayA / (sUtrameM) vidyut zabdako choDakara, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa vidyut zabdameM antya vyaMjanakA AkAra nahIM hotaa|) udA.-vijja / vijjulA / / 29|| ro rA // 30 // strIliMgameM rahanevAle (zabdoMke) antya repha (ra) ko rA aisA Adeza hotA hai| udA.-gir girA / pur purA / dhur dhurA // 30 // haH kSutkakubhi / / 31 // kSudh aura kakubha ina zabdoMmeM antya vyaMjanakA hakAra hotA hai| udA.-chuhA / kauhA // 31 / / dhanuSi vA / / 32 // (isa sUtrameM 1.1.31 se) haH padakI anuvRtti hai / dhanus zabdameM antya vyaMjanakA ha vikalpase hotA hai| udA.-dhaNuhaM dhaNU / / 32 // Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta vyAkaraNa sazAziSi / / 33 // (isa sUtrameM 1.1.32 se) vA zabdakI anuvRtti hai| AziSa zabdameM antya vyaMjanako saz aisA Adeza vikalpase hotA hai| (sUtrake saz meM) z it honeke kAraNa, pUrva (pichalA) svara dIrgha hotA hai / udA.-AsIsA AsI / / 33 / / sa AyurapsarasoH / / 34 / / (isa sUtrameM 1.1.32 se) vA zabdakI anuvatti hai| AyuSa , apsarasa ina zabdoMmeM antya vyaMjanakA sakAra vikalpase hotA hai| udA.dIhAuso diihaauu| accharasA accharA / / 34 / / dikprAvRSi // 35 // (isa sUtrameM 1.1.34 se) saH pada (adhyAhRta) hai| dika, prAvRSa ina zabdoMmeM antya vyaMjanakA sa hotA hai / (1.1.34 se) yaha stra 'pRthak kahe jAnese, (yaha sa ) nitya hotA hai| udA.-disA / pAuso // 35 / / zaradAmat / / 36 // ___ zarad prakArake zabdoMke antya vyaMjanakA a hotA hai| udA.zarad sro| bhiSak misao / / 36 / / tu sakkhiNabhavantajammaNamahantAH // 37 / / jinameM antya vyaMjanoMko kahe hue Adeza ho gaye haiM, aise sAkSin , ityAdi (sAkSin, bhavat , janman , mahat) zabda nipAta (ke -rUpameM) vikalpase Ate haiN| udA.-sakkhiNo skkhii| bhavanto bhavaM / jammaNaM jmmo| mahanto mahaM / / 37 / / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 1, pA. 1 yattatsamyagviSvakpRthako mal // 38 // yad , ityAdi (yad , tad, samyak, viSvak, pRthak) avyayoMke antya hala (vyaMjana) kA makAra hotA hai| (sUtrake malameM)la it honeke kAraNa, (yaha makAra ) nitya hotA hai| udA.-yat jN| tat taM / samyak sammaM / viSvak vIsuM / pRthak pihaM // 38 // mo'ci vA // 39 // (isa sUtrameM) maH pada (adhyAhRta ) hai| antya makArakA, svara Age ho to, makAra vikalpase hotA hai| (zabdoMke antya vyaMjanakA) lopa hotA hai (1.1.25) isa niyamakA prastuta niyama apavAda hai| udA.-usahamajiaM ca vande / vande usaha ajiaM // 39 / / vindulU // 40 // zabdoMke antya makArakA biMdu (anusvAra) hotA hai / (sUtrake biMdu meM) la it honese, ( yaha anusvAra ) nitya hotA hai| udaa.-phlN| vacchaM / savvaM / giriM / vhuN|| 40 // hali unaNanAm / / 41 / / (aba) ma zabdakI nivRtti huI hai| Ga, Ja, Na aura na ina keAge hala (vyaMjana) ho to unakA biMdu (anusvAra) ho jAtA hai| udA.-Ga kA (anusvAra)-paGktiH paMtI / parAGmukhaH prNmuho| Ja kA (anusvAra)kaJcukaH kNcuo| lAJchanam laMchaNaM / Na kA (anusvAra) SaNmukhaH chNmuho| utkaNThA ukkaMThA / na kA (anusvAra)-sandhyA sNjhaa| vindhyaH vijho // 41 // svarebhyo vakrAdau // 42 // .. baka, ityAdi zabdoMmeM, prathama, (dvitIya), ityAdi svaroMke Age, (vAdamayameM jaisA) dikhAI detA hai vaisA, biMdu (anusvAra) AtA hai| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta vyAkaraNa udA.-vaMkaM vakram / kuMmalaM kuDmalam / buMdhaNaM budhnam / puMchaM puccham / muMDhA mUrdhA / guMcha guccham / kaMkoDo karkoTaH / giThI gRSTiH / IsaNaM darzanam / 'phaso sparzaH / aMsU azru / maMsU imthu| taMsaM tryam / maMjAro mArjAraH / vichio vRzcikaH / ina zabdoMmeM pahale svarake Age anusvAra AyA hai| maNaM siNI mnsvinii| maNasilA mnHshilaa| vaaMso vysyH| paMsatthaM pArzvastham / paDiMsuA pratizrut / ina zabdoMmeM dUsare svarake Age anusvAra AyA hai / uAra upari / aNiutaaM atimuktakam / ina zabdoMmeM tIsare svarake bAda anusvAra AyA hai| kacit vRtta-pUraNa ke lie bhI anusvAra AtA hai| udA.-devaMNAasuvattaM devanAgasuvaktram / aura kacit giThI, majjAro, maNasilA, maNosilA, aisebhI rUpa dikhAI dete haiM / / 42 // 'ktvAsupostu suNAt / / 43 // _ktvA-pratyaya aura supa (pratyaya) inase saMbaMdhita rahanevAle jo sukAra aura NakAra, unake Age biMdu (anusvAra) vikalpase AtA hai / udA.sukArake Age anusvAra-vacchesu vacchesu / amhesu amhesu / tumhesuM tumhesu / ktvA pratyayake NakArake Age anusvAra-kAUNaM kAUNa / kAuANaM kAuANa / supa se saMbaMdhita rahanevAle NakArake Age anusvAra-vaccheNaM vaccheNa / vacchANaM vacchANa / mamANaM mamANa / tumhANaM tumhaann| amhANaM amhANa / sukAra aura NakAra inake Age, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa sukAra aura NakAra na hote to vikalpase anusvAra nahIM AtA |udaa.)kria / aggiNo // 43 // luG maaNsaadau||44|| (isa sUtrameM ) vA zabda (adhyAhRta) hai| bindu (1.1.40) padakA adhikAra haihii| (usa bindu zabdameM) bindukA (bindoH) aisA SaSThayanta pariNAma hotA hai (yAnI yahA~ biMdukA aisA SaSThayanta rUpa lenA Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 1, pA. 1 hai|) mAMsa ityAdi zabdoMmeM biMdu (anusvAra) kA lopa vikalpase hotA hai| udA.-mAsa maMsaM / mAsalaM mNslN| pAsU pNsuu| kAsaM kNs| kaha kahaM / iANi iANiM / dANi dANiM / ki karemi kiM kremi| samuhaM saMmuhaM / naNa naNaM / eva evaM / / 44 // saMskRtasaMskAre // 15 // (isa sUtrameM 1.1.44 se) luka pada (adhyAhRta) hai| saMskRta aura saMskAra zabdoMmeM biMdu (anusvAra) kA lopa hotA hai| yaha sUtra (1.1.44 se) pRthak kahA jAneke kAraNa, (anusvArakA lopa) nitya hotA hai| udA.-sakkoM sakkAro / / 45 // .. De tu kiMzuke // 46 // kiMzuka zabdameM biMdu (anusvAra) kA ekAra-jisameM Da anubaMdha haivikalpase hotA hai| udA.-kesuo kiMsuo // 46 // varge'ntyaH // 47 // (isa sUtrameM 1.1.46 se) tu zabdakI anuvRtti hai / biMduke Age vargIya vyaMjana ho to usa vargakAhI saMnidha (rahanevAlA) antya vyaMjana vikalpase hotA hai| udA.- paGko pko| aGgaNaM aNgnnN| laJchaNaM laMchaNa / saJjhA sNjhaa| kaNTao kNtto| maNDaNaM maMDaNaM / antaraM aMtara / pantho ptho| chando chNdo| bandhU bNdhuu| kampai kaMpai / Arambho aarNbho| (sUtrameM) vargIya vyaMjana, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa vargIya vyaMjana na ho to kevala anusvAra hI hogaa|) udA.--saMsao / (vargIya vyaMjana Age ho to anusvArakA usa vargakA antya vyaMjana) nitya hotA hai, aisA koI choga mAnate haiM // 47 // Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 viMzatiSu tyA lopalU // 48 // viMzati prakAra ke zabdoMmeM 'ti' avayavake sAtha biMdukA lopa hotA hai / (sUtra ke lopala meM ) za it honese, pUrva svara dIrgha hotA hai / ( tathA zlopala meM ) la it honeke kAraNa, ( yahA~kA kArya ) nitya ho jAtA hai / udA.- vIsA viMzatiH / tIsA triMzat / tevIsA trayoviMzatiH / tettIsA trayatriMzat / dADhA daMSTrA / sIho siMhaH / ( siMha zabda ke ) siMha tathA siMgha aisebhI rUpa dikhAI dete haiM / saMjJAoMmeM ( siMha zabda honepara ) siMhadanto / siMharAo // 48 // trivikrama - prAkRta vyAkaraNa snamadAmazironabho nari // 49 // snaMyAnI sakArAnta aura nakArAnta zabda; aise zabdoM ke rUpa nari arthAt pulliMga meM prayukta kreN| (sUtrameM ) ' adAmazironabhaH ' kA yaha abhiprAya haidAman, ziras, aura nabhas zabdAko choDakara / udA . - sAnta (sakArAnta ) - jaso yazaH / tamo tamaH / uro uraH / teo tejaH / pao payaH / nAnta ( nakArAnta ) - jammo janma / kammo karma / vammo varma / (sUtra) dAmanU, ziras aura nabhas zabdako choDakara, aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa ye zabda napuMsakaliMga meMhI prayukta kiye jAte haiM / ) udA. -dAmaM / siraM / NahaM / aura (sadas, ityAdi zabdoMke bAremeM } sadas saM / vayas vaaM / sumanas sumaNaM / zarma sammaM / ( ityAdi rUpa ) dikhAI dete haiM, ve bahulake adhikArase hote haiM // 49 // zaratprAvRT // 50 // (isa sUtra 1149 se) nari padakI anuvRtti hai / zarat aura prAvRS zabda pulliMga meM prayukta kareM / udA. sarao / pAuso // 50 // Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda 1. pA. 1 akSyarthakulAdyA vA // 51 // (isa sUtra meM 1.1.49 se) nari pada (adhyAhRta) hai / akSi ( aura akSike ) paryAyavAcaka zabda, tathA kula, ityAdi zabda pulliMga meM vikalpase prayukta kareM / udA. -akSi aura usa arthake zabda- esa acchI / NabhcAviAI teNamha acchI, nartite tenAsmAkamakSiNI / ( akSi zabda ) aMjalyAdigaNameM kahA gayA hai, isalie vaha strIliMga meM bhI prayukta kiyA jAtA hai / udA. - esA acchI / cakkhU cakkhaI / naaNA naaNAI / loaNA loaNAI / kulAdi zabda - kulo kulaM / vaaNo vaaNaM / mAhappo mAhappaM / dukkho dukkhaM / bhAaNo bhAaNaM / vijulA viSjulAI | chaMdo chaMdaM / kulAdi ( gaNa meM Age kahe gaye zabda hote haiM ) kula, vacana, mAhAtmya, duHkha, bhAjana, vidyut, chaMdas, ityAdi / nettA nettAI, kamalA kamalAI, ityAdi (rUpa) saMskRta jaise1 hI haiM // 51 // V klIbe guNagAH // 52 // I (isa sUtra meM 1.1.51 se) vA zabdakI anuvRtti hai / guNa, ityAdi zabda napuMsakaliMga meM vikalpase prayukta kreN| udA.- guNAI guNA / devA devA | maMDalagaM maMDalaggo / khaggaM khaggo | biMdUI biMduNo / kararuhaM kararuho / ruvakhAI svakhA / guNAdi (gaNa meM Age kahe gae zabda Ate - guNa, deva, maNDalAgra, khaDga, biMdu, kararuha, vRkSa, ityAdi // 52 // striyAmimAJjaligAH // 53 // imA se anta honevAle zabda aura aMjali, ityAdi zabda strIliMgameM vikalpa se prayukta kareM / udA . - esA garimA esa garimo / esA mahimA esa mahimo / esA jillajjimA esa Nillajjimo / esA ghuttimA esa dhuttimo / aMjali, ityAdi zabda - esA aMjalI esa aMjalI | balIe baliNA / NihIe NihiNA / rassIe rassiNA / paNhA paNho | acchIe tri. prA. SyA.... 1 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama - prAkRta vyAkaraNa 1 acchiNA / gaMThIe gaThiNA / kucchIe kucchiNA | coriA coriM / vihIe vihiNA / piTThI piTTha / pRSTha zabdameM (R svarakA ) i kiyA jAneparahI vaha kevala strIliMga meM prayukta kiyA jAtA hai, aisA koI kahate haiM / aMjalyAdi ( gaNa meM honevAle zabda aise haiM ) - aMjali, bali, nidhi, razmi, prazna, akSi, pranthi, kukSi, caurya, vidhi, pRSTha, ityAdi / 'iman' aisA yahA~ jo niyamana hai (taMtreNa), usa (kAraNa) se (bhAvavAcaka saMjJA siddha karanekA jo 'kha' pratyaya hai usa ) va (pratyaya) kA Adeza, Dit imA aisA Adeza aura pRthu, ityAdi zabdAko laganevAlA imanic pratyaya, inakA saMgraha yahA~ hotA hai / tva (pratyaya) kA Adeza lagakara siddha honevAle zabda strIliMgameMhI prayukta hote haiM, aisA koI mAnate haiM // 53 // prathama adhyAya prathama pAda samApta ---------------- Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSpratI ovAra prati ye do ma o aura pAra omAlayaM dvitIyaH pAdaH niSpratI otparI mAlyasthorvA / / 1 / / nir aura prati ye do upasarga; unake Age mAlya zabda tathA sthA dhAtu Age hoM to unake yathAkrama o aura pari aise do rUpa vikalpase hote haiN| udA.-omalaM NimmallaM nirmAlyam / omAlayaM vahai / parihA paiTThA pratiSThA / pariTTi paiTThiaM pratiSThitam // 1 / / AdeH / / 2 / (sUtrameMse) AdeH (pahale varNakA) padakA adhikAra 'astorakhoracaH' (1.3.7) isa sUtrake pUrvasUtrataka avizeSataH hai, aisA jAne / / 2 / / lugavyayatyadAdyAttadacaH // 3 // / avyaya aura tyata, ityAdi sarvanAma inake Age (svarAdi) avyaya aura tyat, ityAdi sarvanAma jaba Ate haiM, taba tadacaH(arthAt Age AnevAle) avyaya tathA sarvanAma inameMse Adya ac (svara) kA vikalpase (bahulaM) lopa hotA hai| udA.-amhe ettha amhettha, vayamatra / jai imA jaimA, ydiimaaH| jai ahaM jaihaM, yadyaham // 3 // bAlAbbaraNye // 4 // (isa sUtrameM 1.2.3 se) luk zabdakI anuvRtti hai| alAbu tathA araNya inameM Adya (svara) kA lopa vikalpase hotA hai / udA.-lAU alaauu| raNaM araNNaM / / 4 // / / 4 / / . apeH padAt // 5 // (isa sUtrameM 1.2.4 se) vA zabda (adhyAhRta) hai| kisI bhI padake Age AnevAle api upasargake Adya (svara) kA lopa vikalpase hotA hai| udA.-kiM pi kimavi / taM pi tamavi / keNa vikennaavi| kahaM pikhmvi| padake (Age AnevAle), aisA kyoM kahA haiM ? (kAraNa padake Age api na ho to Adya svarakA vikalpa se lopa nahIM hotaa|) udA.-avi NAma // 5 // Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama - prAkRta vyAkaraNa iteH // 6 // (isa sUtra meM 1.2.5 se) 'padAt ' pada (adhyAhRta) hai / padake Age honevAle iti zabda ke Adya (svara) kA lopa hotA hai / yaha niyama pRthakrUpase kahA hai, isalie ( yahA~kA varNAntara) nitya hotA hai | udA.kiMmiti kiM ti / yaditi jaM ti / taditi taM ti / yuktamiti juttaM ti / padake Age ( honeparahI iti ke Adya svarakA lopa hotA hai, anyathA nahIM / ) udA. - ia viMjhaguhANilaAe, iti vindhyaguhAnilayAyAH || 6 || 1 to'caH // 7 // (sUtrameMse) acaH yAnI svarAt / svarake Age honevAle iti zabda ke Atha ikArakA takAra hotA hai / udA - taha tti tatheti / jhatti jhaTiti / pio tti priya iti / svarake Age honevAle, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa svarake Age iti na ho to yaha varNAntara nahIM hotA / ) udA. - kiM ti // 7 // zolupyavarazordiH // 8 // S (sUtrameMse) zoH yAnI zuke arthAt z, Sa, s ina varNoMke | (sUtrake); lupyavarazoH kA abhiprAya hai - lupta hue yU, v, r, z, b aura sU inake / Adi svarakA di yAnI dIrgha hotA hai / ( artha yaha huA - ) ( vyaMjanoMke )saMyogameM pahale yA anantara ( uparyadho vA) rahanevAle y, v, r, z, Sa, sa inakA lopa honepara, jo za, S s avaziSTa rahate haiM, unake Atha svarakA dIrgha (svara) hotA hai, yaha artha hai / udA. -- zU se saMyukta rahanevAle yU kA lopa honepara - kazyapaH kAsavo / Avazyakam AvAsayaM / pazyati pAsai / ( z se saMyukta rahanevAle) vU kA lopa honepara - azva : Aso / vizvAsa:: vIsAso | vizvasiti vIsasai / ( zU se saMyukta rahanevAle) r kA lopa honepara - vizrAmaH vIsAmo / vizrAmyati vIsAmai / mizram mIsa / saMsparza : saMphAso / (zU se saMyukta rahanevAle) zU kA lopa honepara - duzzAsana : dUsAsaNo / manazzilA maNAsilA / (bU se saMyukta rahanevAle) yU kA lopa honepara - ziSyaH: Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 1, pA.2 siiso| puSyaH puuso| manuSyaH mnnso| ( se saMyukta rahanevAle) va kA lopa honepara-viSvANaH viisaanno| viSvak viisu| (pU se saMyukta rahanevAle) r kA lopa honepara-karSakaH kaaso| varSA vAsA / (Sa se saMyukta rahanebAle) 5 kA lopa honepara-niSiktaH nniisitto| s se saMyukta rahanevAle ya kA lopa honepara-sasyam sAsaM / kasyacit kAsai / (s se saMyukta rahanevAle) v kA lopa honepara-vikasvaraH viiaasro| nissvaH nniiso| (sa se saMyukta rahanevAle) ra kA lopa honepara-usraH Umo / visrambhaH viisNbho| (sa se saMyukta rahanevAle) s kA lopa honepara-nissahaH NIsaho / bahulake adhikArase, va kA lopa honepara kacit anya (dUsare) hI Adya svarakA dIrgha hotA hai| udA.-jihvA jIhA / yahA~ 'dIghInna' (1.4.87) aisA pratiSedha honese, 'zeSAdezasyAho'co'khoH' (1.4.86) sUtrameM kahA gayA dvitva nahIM hotA / / 8 / / he dakSiNe'sya / / 9 // . (isa sUtrameM 1.2.8 se) diH padakI anuvRtti hai / dakSiNa zabdameM, kSa kA he yAnI hakAra honepara, a kA arthAt a-varNakA dIrgha hotA hai| udaa.-daahinno| hakAra honepara, aisA kyoM kahA hai / (kAraNa yadi kSa kA hakAra na ho to yaha varNAntara nahI hotaa|) udA.-dakkhiNo / / 9 // tu samRddhayAdau // 10 // (isa sUtra meM 1.2.9 se) asya padakI anuvRtti hai| samRddhi, ityAdi zabdoMmeM Adya a-varNakA dIrgha vikalpase hotA hai| udA.-- sAmiddhI samiddhI samRddhiH / pADisiddhI paDisiddhI pratisiddhiH / sAriccho sariccho sadRkSaH / mANasI maNasI mnsvii| pAsutto pasutto prasuptaH / pADipphaddhI paDipddhI pratispardhI / pADivaA paDivaA pratipad / pAvAsU pavAsU prvaasii| AhiAI ahiAI abhijAtiH / pAaDaM paaDaM prakaTam / pAa paa prakRtam / pAsiddhI pasiddhI prasiddhiH / pArakeraM parakara pAraka, Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .22 trivikrama-prAkRta vyAkaraNa parakaM, parakIyam / cAurataM cauraMtaM caturantam / AphaMso aphaso asparzaH pAvaaNaM pavaaNaM pravacanam / pAroho paroho prarohaH / ityAdi // 10 // svamAdAvil // 11 // svapna, ityAdi zabdoMmeM Adha a-varNakA i hotA hai| (sUtrake ila meM) l it honeke kAraNa, (yaha ikAra) nitya hotA hai| udA.-siviNo simiNo svapnaH / viaNaM vyajanam / viliaM vyalIkam / kiviNo kRpaNaH / mihaMgo mRdaGgaH / Isi ISat / veDiso vetsH| diNNaM dattam / uttimo uttamaH / miri maricam / bahulakA adhikAra honese, datta zabdameM NNatva nahIM huA to i nahIM hotA / udA.- dattaM // 11 // pakkAGgAralalATe tu // 12 // pakka, aGgAra, lalATa ina zabdoM meM Adya a kA i vikalpase hotA hai| udA.-pikaM pakkaM / iMgAro aNgaaro| NiDAlaM NaDAlaM // 12 // saptapaNe phoH // 13 // saptaparNa zabdameM phukA yAnI dvitIya (a-varNa) kA itva vikalpase hotA hai| udA.-chattivaNNo chattavaNNo / / 13 // madhyamakatame ca / / 14 / / (sUtra 1.2.13 se) phoH padakI anuvRtti isa (1.2.14) sUtrameM hai, yaha dikhAnekA kAma isa sUtrakA cakAra karatA hai| madhyama aura katama zabdoMke dvitIya aca kA ( svarakA) itva hotA hai| (1.2.12-13 se) yaha niyama pRthak kahA jAnese, (yahA~kA varNAntara) nitya hotA hai / udaa.mjjhimo| kaimo / / 14 / / hare tvI / / 15 // _ 'hara' zabdake Adya ac (svara) kA Itva vikalpase hotA hai| hiiro| hro|| 15 // Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 1, pA.2 ulU dhvanigavayaviSvaco vaH // 16 // dhvani, gavaya, viSvak zabdoMmeM, vakArase saMbaMdhita (honevAle) avarNakA utva lit (nitya) hotA hai / udA.-jhuNI / guo| vIsuM / / 16 / / jJo No'bhijJAdau / / 17 // (isa sUtrameM) utvaM padakI anuvRtti hai| abhijJa, ityAdi zabdoMmeM jJakArako Adezake rUpameM AnevAle Na se saMbaMdhita (rahanevAle) a-varNakA u hotA hai| udA.-ahiNNu abhijJaH / savvaSNU srvjnyH| AgamaSNU AgamajJaH / kaaNNU kRtajJaH / (jJa ko) Na (Adeza) honepara, aisA kyoM kahA hai ! (kAraNa yadi Na Adeza na ho to yahA~kA varNAntara nahIM hotaa|) udA.- ahijo abhijJaH / abhijJaH, ityAdi zabdoMmeM, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa anya zabdoMmeM jJa koNa Adeza honeparabhI a kA u nahIM hotaa|) udA.-paNNo praajnyH| ahiNNA abhijJA / jina zabdoMmeM jJa ko Na Adeza hokara, usase saMbaMdhita (honevAle) a kA u huA dikhAI detA hai, ve abhijJa, ityAdi zabda hote haiM / / 17 / / stAvakasAsne / / 18 / ____stAvaka aura sAsnA zabdoMke Adya a-varNa kA u hotA hai| udaa.thuvo| suNhA // 18 // caNDakhaNDite NA vA // 19 // caNDa aura khaNDita zabdoMmeM, NakArake sAtha Adha avarNakA u vikalpase hotA hai / udA.-cuDaM caNDaM / khuDio khaMDio // 19 // prathame pyoH // 20 // . prathama zabdameM, pakAra aura thakAra inase saMbaMdhita (rahanevAle) avarNakA, (donoMkA) ekasAtha (yugapad } aura kramase, u vikalpase hotA hai| udA. puDhuma paDhumaM puDhamaM paDhamaM // 20 // Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'trivikrama-prAkRta vyAkaraNa AryAyAM yaH zvazvAmUl / / 21 // zva (sAsa) vAcaka AryA zabdameM, ryakArase saMbaMdhita (honevAle) a-varNakA lit (nitya) U hotA hai| udA.-ajjU / zvazrUvAcaka (AryA zabdameM), aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa zvazrU artha nahIM hotA to yaha varNAntara nahIM hotaa|) udA.-ajjA (yAnI) mAtA // 21 // AsAre tu / / 22 // AsAra zabdameM Aca a-varNakA Utva vikalpase hotA hai| udA.UsAro aasaaro||22|| to'ntaryelU / / 23 // ___ antara zabdameM takArase saMbaMdhita (rahanevAle) a-varNakA lit (nitya) e hotA hai| udA.-antaHpuram aMteuraM / antazcArI aNteaarii| kacit (aisA e) nahIM hotaa| udA.-antargatam aNtgg| aMtovIsaMbhaNivesiANa, antarvizrambhanivezitAnAm // 23 // pArAvate tu phoH // 24 // pArAvata zabdameM phu kA yAnI dvitIya (a-varNa) kA e vikalpase hotA hai| udA.-pArevao paaraavo|| 24 // utkaravallIdvAramAtracaH // 25 // utkara, vallI, dvAra zabdoMmeM (aura) mAtraca pratyayameM Adha a-varNakA e vikalpase hotA hai| udA.-ukkero ukkro| vellI vllii| deraM dAraM / vikalpapakSameM duAraM / mAtra pratyayameM- ettiamettaM ettiamattaM etAvanmAtram / bahulakA adhikAra honese, mAtra zabdameM bhI (Adha a-varNakA e hotA hai|) udA.-moaNamettaM bhojanamAtram // 25 // Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 1, pA.2 zayyAdau / / 26 // ___ zayyA ityAdi zabdoM meM Adha a-varNakA e hotA hai / (1.2.2425 se) yaha niyama pRthak kahA jAnese, (yahA~kA varNAntara) nitya hotA hai| udA.-sejA zayyA / etya atra | gejjhaM grAhyam / geMduaM kandukam / / 26 // tvAI udot / / 27 // AI zabdameM Adha a-varNake u aura o vikalpase hote haiN| udA.ulaM ollaM / vikalpapakSameM-allaM aii| bAhasa lilappavaheNa ollei, bASpasalilapravAheNArdrayati // 27 // svapi // 28 // (isa sUtrameM 1.2.27 se) udot zabdakI anuvRtti hai| svap (svapi) dhAtuke Adha a-varNake u aura o hote haiM / (1.2.27 se) yaha niyama pRthak kahA jAnese, (yahA~kA varNAntara) nitya hotA hai| udA.suvai sovai / / 28 // odAlyAM paGktau / / 29 / / paGktI yAnI paMktivAcaka AlI zabdameM Adya a-varNakA o hota hai| udA.-olI / paMktivAcaka (AlI zabdameM), aisA kyoM kahA hai ! (kAraNa AlI paMktivAcaka na ho to yaha varNAntara nahIM hotaa|) udA. AlI (yAnI) sakhI // 29 // 'phoH prsprnmskaare|| 30 // (isa sUtrameM 1.2.29 se) ot zabdakI anuvRtti hai| paraspara aura namaskAra zabdoMmeM phu yAnI ditIya (a-varNa) kA o hotA hai / udA.paropparaM / NamokAro / / 30 // padma mi // 31 // padma zabdameM Adha a-varNakA, makAra Age honepara, o hotA hai| udaa.-pomm| (sUtrameM) mi (makAra Age honepara), aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa Age makAra na ho to yaha varNAntara nahIM hotaa|) udA.-padumaM // 31 // Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta vyAkaraNa tvpoN|| 32 // ... aau yAnI arpayati dhAtumeM Adha a kA o vikalpase hotA hai| udA.-oppei appei / oppi appiraM // 32 // Il khalvATastyAnayorAtaH / / 33 / / khalvATa aura styAna zabdoMke Adya AkArakA lit (nitya) I hotA hai| udA.-khallIDo ! ThINaM / saMkhAaM yaha rUpa mAtra 'styaH samaH khA" (2.4.124) sUtrase kha Adeza hokara, kta-pratyaya laganepara, siddha huA hai // 33 / / ittu sadAdau // 34 // (isa satrameM 1.2.33 se) AtaH padakI anuvRtti hai / sadA ityAdi zabdoMmeM Adya AkArakA i vikalpase hotA hai| udA.-sai saA sadA / kuppiso kuppAso kuurpaasH| Nisiaro NisAaro nizAkaraH / ityAdi // 34 // AcArye co hazca / / 35 // AcArya zabdameM cakArase saMbaMdhita (rahanevAle) A kA ha yAnI hasva hotA hai / (sUtrameM) cakAra honese, (isa A kA) i bhI hotA hai / udA.-Aario Airio // 35 / / zyAmAke maH // 36 // (isa sUtrameM 1.2.35 se) haH padakI anuvRtti hai| zyAmAka zabdameM makArase yukta (rahanevAle) A kA ha yAnI -hasva hotA hai| udA.-sAmao // 36 // na vaavyyotkhaataadau|| 37 / / ___ avyayoMmeM tathA utkhAta, ityAdi zabdoMmeM, Adya A kA hasva vikalpase nahIM hotaa| udA.-avyayoMmeM-jaha jahA ythaa| taha tahA tthaa| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 1, pA.2 ahava ahavA athavA / ba vA / ha hA / ityAdi / utkhAta, ityAdi zabdoMmeMukkha aM ukkhAaM utkhAtam / kumaro kumAro kumaarH| kharaM khAiraM khAdiram / valaA balAA blaakaa| paaaMpAaaM prAkRtam / camaro cAmaro cAmaraH / kalao kAlAo kalAdaH. (yAnI) svarNakAra (sonaar)| halio hAlio hAlikaH (arthAt ) kRSIvala: (kisaan)| NarAo nArAo nArAcaH / talaviMTaM tAla viMTaM tAlavRntam / Thavio ThAvio sthaapitH| paTTavio paTTAvio prasthApitaH / saMThavio. saMThAvio saMsthApitaH / ityAdi / brAhmaNa aura pUrvAhna zabdoMmeMbhI (yaha niyama lagatA hai), aisA koI kahate haiN| udA.- bamhaNo bAmhaNo / puvvaNho puvvANho // 37 // pani vA // 38 // gham pratyayake kAraNa AnevAlA jo vRddhirUpa AkAra, vaha jaba Adya hotA hai taba usakA -hasva vikalpase hotA hai / (isa sUtrameM) punaH 'vA' zabda kA grahaNa kiye jAnese, agale sUtrameM (1.2.39 meM) vikalpa nahIM hotaa| udA.-pavaho pavAho prvaahH| paharo pahAro prhaarH| paaro paAro prakAraH yA prcaarH| patthao patthAo prastAvaH / kvacita (isa prakArakA -hasva) nahIM hotaa| udA.-rAgaH raao| bhAga: bhaao|| 38 // svarasya bindvami // 39 // . biMdu (anusvAra) aura am yAnI dvitIyA ekavacana (pratyaya) Age honepara, (pichale) svarakA hasva hotA hai| udA.- anuravAra Age honeparamAMsam maMsaM / mAMsalam maMsalaM / pAMsuH pNsuu| kAsyam kNsN| vAMzikaH vNsio| kAJcanam kNcnnN| lAJchanam laThaNaM / dvitIyA eka vacana (pratyaya) Age honepara-gaMgaM / maalN| nii| vahuM // 39 // saMyoge // 40 // (yaMjanoMkA) saMyoga (saMyukta vyaMjana) Age honepara, (usake) pUrva (pichalA) (dIrgha) svara hasva hotA hai| udA.-A (kA hasva-Amram Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta vyAkaraNa tyaNavA / mlecha: mistram sutta / pUrvamantya / zIgham kAvyama aMbaM / tAmram tNbN| virahAgniH virhgii| amAtyaH amcco| kAvyam kavvaM / I (kA hastra)-munIndraH munniNdo| tIrtham titthaM / zIghram sigdhaM / U (kA hastra)-cUrNam cuNNaM / sUtram suttaM / pUrvam pugvaM / e (kA hasva)narendraH prindo| mlecchaH miliccho| ai (kA phasva)-dRSTaikastanapaTTam diTThokkatthaNavaI / o (kA hastra)-adharoSThaH ahruttttho| nIlotpalam NIluppalaM / e aura o ke bAremeM (yaha jAneM ki) kacit ve svarUpasehI (svataHhI) -hasva hote haiN| udA.-ekaH eNkko| netram nnett| grAhyam geMjjhaM / stokam thokaM / tuNDam tonnddN| ityAdi / / 40 // tveditH||41|| (isa sUtrameM 1.2.40 se) 'saMyoge' padakI anuvRtti hai| Age (vyaMjanoMkA) saMyoga (saMyukta vyaMjana) hone para, Adya ikArakA e vikalpase hotA hai| udA.-peNDaM piNDaM / dhammellaM dhmmillN| sendUraM sindUraM sindUram / bellaM billaM bilvam / veNhU viNhU viSNuH / kacit (isa prakAra e) nahIM hotaa| udA.-cintA // 41 / / mirAyAM lit // 42 / / (isa sUtrameM 1.2.41 se) itaH aura et padoMkI anuvRtti hai| mirA zabdameM i kA lit (nitya) e hotA hai / udA.-merA (yAnI) sImA / / 42 // mUSikavibhItakaharidrApathipRthivIpratizrutyat // 43 // mUSika, ityAdi zabdoMmeM Adya ikArako akAra Adeza hotA hai| maSikaH muuso| vibhItakaH vaheDao / haridrA hldii| pathi pho| patha zabda akArAnta rahaneparabhI, pathi zabdakA anya rUpa na ho, isalie yaha niyama kahA hai| pRthivI puhavI puddhvii| pratizrut paDaMsuA (yAnI) pratidhvani // 43 // Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 1, pA.2 rstittirau|| 44 // (isa sUtrameM 1.2.43 se) at zabdakI anuvRtti hai| tittiri zabda meM r se saMbaMdhita (rahanevAle) ikArakA a hotA hai| udA.- tittiro / / 44 // itau to vaakyaadau|| 45 // vAkyake prAraMbhameM rahanevAle iti zabdameM takArase saMbaMdhita (honevAle) i kA a ho jAtA hai| udA.---ia viasiakusumasaro, iti vikasitakusumazaraH / vAkyake prAraMbhameM, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa vAkyake prAraMbhameM. iti na ho to yaha varNAntara nahIM hotaa|) udA.-pio tti / / 45 // vegudazithilayoH / / 46 // iGguda aura zithila zabdoMmeM Adya i kA a vikalpase hotA hai| udA.-aMguaM iMguaM / saDhilaM siddhilN| pasaDhilaM pasiDhilaM / NimmA, Nimmizra, ye rUpa mAtra nirmAtR aura nirmita zabdoMse hoNge|| 46 // u yudhiSThire / / 47 // (isa sUtrameM 1.2.46 se) vA zabda kI anuvRtti hai / yudhiSThira zabdameM Adya i kA u vikalpase hotA hai / udA.-juhuTTilo juhi Dhilo / / 47 // dvinIkSupravAsiSu // 48 // (isa sUtrameM) utva zabdakI anuvRtti hai| dvi zabdameM, ni isa upasargameM, tathA ikSu aura pravAsin zabdoMmeM Adya i kA u hotA hai| (1.2.47 se) yaha niyama pRthak kahA jAnese, yahA~ vikalpa nahIM hotaa| udA.-dvimAtraH dumtto| dvijAtiH duaaii| dvividhaH duviho| dvirephaH dureho / dvivacanam duvaaNaM, duhA vi so suravahUsattho, dvidhApi sa suravadhUsArthaH / bahulakA adhikAra honese, kacit vikalpa hotA hai| udA.duuNo viuNo dvigunnH| duio viio dvitiiyH| kacit (u) nahIM hotaa| udA.-dvijaH dio ! dviradaH diro| dvidhAgataH dihaago| kacit (i kA) o bhI hotA hai| dvivacanam dovaaNaM / ni (upasarga) meM Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta vyAkaraNa Numajai nimajjai / NumaMto nimantraH / kacit (ni meM u) nahIM hotaa| udA.-nipatati NivaDai / ikSuH ucchra / pravAsI patrAsa / / 48 // tu nirjharadvidhAkoronnA / / 49 // nirjhara zabdameM tathA dvidhAkR zabdameM, Adya i kA (nirjhara zabdameM mAtra nakAra ke sAtha) o vikalpase hotA hai| udA.-ojharo Nijjharo nirjhrH| dohAkijjai duhAkijjai dvidhaakriyte| dohAiaM duhAiaM dvidhAkRtam |-(dvidhaa-) kR (kRJ), aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa dvidhA ke Age kR na ho to yaha varNAntara nahIM hotaa|) udA.-dihAgaaM dvidhAgatam // 49 // ItaH kAzmIraharItakyo lau / 50 / / kAzmIra aura harItakI zabdoMmeM IkArake yathAkrama A aura a lit (nitya) hote haiN| udaa.-kmhaaro| haraDaI / / 50 / / gabhIraga it / / 51 // (isa sUtrameM 1.2.50 se) ItaH padakI anuvRtti hai| gabhIra, ityAdi zabdoMmeM Adya IkArakA i hotA hai| udA.-gahiro gabhIraH / siriso shiriissH| ANioM aaniitm| strIliMgake rUpoMmeM IkArabhI (vADmayameM) dikhAI detA hai| udA.-ANIdA bhuaNabbhurakajaNaNI, AnItA bhuvanAdbhutaikajananI / gahia gRhItam / viliaM vIDitam / viio dvitiiyH| paivia pradIpitam / taio tRtiiyH| jiao jIvan / osianto avasIdan / pasia prsiid| vammio valmIkaH / ityAdi / taANiM rUpa mAtra tadAnIm zabdameM ' svarasya bindUmi' (1.2.39) sUtrake anusAra (I kA) -hasva hokara siddha huA hai // 51 // vA pAnIyage / / 52 // pAnIya, ityAdi zabdoMmeM Adya IkArakA i vikalpase hotA hai| udA.-pANi pANIaM pAnIyam / aliaM alIaM alIkam / karisaM karIsaM Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a 1, pA. 2 karISam / uvaNi uvaNIaM upanItam / jiai jIai jIvati / ityAdi // 52 / / ulU jIrNe // 53 // ____ jIrNa zabdameM I kA u hotA hai / (sUtrake ul meM) l it honese, (yahA~) vikalpa nahIM hotA / udA.-juNNaM / kacit (u) nahIM hotaa| udA.jiNNe bhoaNamatte, jIrNe bhojanamAtre / / 53 // tIrthe jhUla / / 54 // tIrtha zabdameM, (Age) hi yAnI hakAra hone para, I kA U hotA hai| udA.-tUhaM / ha honepara, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa Age ha na ho to yaha varNAntara nahIM hotaa|) udA.-titthaM // 54 // vihInahIne vA // 55 // vihIna aura hIna zabdoMmeM I kA U vikalpase hotA hai| udA.vihUrNa vihINaM / huNaM hINaM / (vihIna aura hIna) inameMhI, aisA kyoM kahA hai ! (kAraNa anyatra aisA nahIM hotaa|) udA.-pahINajaramaraNA // 55 // el pIThanIDakIdRzapIyUSavibhItakezApIDe // 56 // . pITha, ityAdi zabdoMmeM Adya I kA e hotA hai| (sUtrake ela meM) l it honese, yahA~ vikalpa nahIM hotaa| udaa.-peddhN| neDaM / keriso| peuusN| bheddo| eriso| Amelo / bahulakA adhikAra honese, pITha aura nIDa zabdoMmeM vikalpa hotA hai| udA.-pIDhaM nIDaM // 56 / / tvaduta upariguruke // 57 // upari aura guruka zabdoMmeM Adya ukArakA a vikalpase hotA hai| udA.-avari uvari / garuo guruo| (gurUka zabdameM) ka-pratyaya kA grahaNa honese, guru zabdameM (yaha varNAntara) nahIM hotA / udA.-gurU / / 57 // Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32. trivikrama-prAkRta vyAkaraNa mukulAdau / / 58 // (isa sUtrameM 1.2.57 se) utaH aura at padoMkI anuvRtti hai| mukula, ityAdi zabdoMmeM Adha ukArakA a hotA hai| yaha niyama (1.2. 57 se) pRthak kahA jAnese, yahA~ vikalpa nahIM hotaa| udA.-maulaM mukulam / mauDaM mukuTam / yadyapi makuTam zabda saMskRtameM hai, tathApi yaha niyama mukuTa zabdake anya rUpoMke nivRttike lie hai| maura mukuram / agarU aguruH / galoI gudduucii| garUI gurvii| jahu hilo yudhisstthirH| soamallaM saukumAryam / ityAdi / bahulakA adhikAra honese, kacit (u kA) A hotA hai / udA.-vidrutaH vidAo // 58 / / ro kuTipuruSayorit // 59 // (rukuTi aura puruSa) ina zabdoMmeM rephase saMbaMdhita (rahanevAle) ukArakA i hotA hai| udaa.-bhiuddii| puriso| paurisa pauruSam // 59 // kSuta It / / 60 // kSut zabdameM u kA I hotA hai / udaa.-chii|| 60 / / do do 'nutsAhotsanna Ucchasi // 61: // utsAha aura utsanna zabdoMko choDakara, ut upasargake Age zakAra aura sakAra honepara, ut upasargakA dA yAnI dakArake sAtha U hotA hai / udA.-ucchvAsaH uusaaso| ucchvasiti Usasai / ucchukaH (arthAt ) udgatAH zukAH yasmin saH (jisameMse tote uDa gaye haiM vaha) uusuo| utsukaH uusuo| utsavaH uuso| utsarati uusri| usiktaH Usitto / utsAha aura utsanna zabdoMko choDakara, aisA kyoM kahA hai ! ( kAraNa ina zabdoMmeM yaha varNAntara nahIM hotaa|) udaa.-ucchaaho| ucchaNNo // 61 // duro raluki tu / / 62 / / (isa sUtrameM 1.2.61 se) Ut zabdakI anuvRtti hai| dur upasargake bAremeM, ra-luki yAnI repha kA lopa honepara, Aca u kA U vikalpase hotA Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anubAda -a. 1, pA. 2 33 hai | udA.- dUsaho dusaho duHsahaH / dUhao duhabo durbhagaH / repha kA lopa honepara, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa repha kA lopa na ho to yaha varNAntara nahIM hotA / ) udA. -- dussaho viraho / / 62 // subhagamusalayoH || 63 // (isa sUtra meM 1.2.61 se ) Ut zabdakI anuvRtti hai / subhaga aura mUsala zabdoM meM u kA U vikalpase hotA hai | udA. - sUhao suhao subhagaH / mUsalaM musalaM musalam // 63 // hacautkutUhale || 64 // kutUhala zabda meM Adya u kA o hotA hai, aura usa (o) ke sAnidhya se (tUmeMse) U kA hasva hotA hai / udA. - kouhalaM kuUhalaM kouhallaM kutUhalam || 64 // stau // 65 // ( isa sUtra meM 1.2.64 se ) ot zabdakI anuvRtti hai / stu yAnI saMyukta vyaMjana Age honepara, Adya u kA o hotA hai / udA. - tuNDam toNDaM / puSkaram pokkharaM / kuTTimam koTTimaM / pustakam potthaaM / mustA motthA / mudgaraH moggaro / pudgalaH poggalo / kundam kondaM / vyutkrAntam vokkantaM // 65 // sUkSme 'dvataH // 66 // sUkSma zabda meM U kA a vikalpase hotA hai / udA -sahaM suhaM // 66 // ala dukUle // 67 // (isa sUtrameM 1.2.66 se) UtaH padakI anuvRtti hai| dukUla zabda meM U ko alU aisA Adeza hotA hai / ala meM lakAra anubaMdha (it ) nahIM hai / udA.dualaM duUlaM // 67 // IdudvayUDhe / / 68 / / udvayUDha zabda meM U kA I vikalpase hotA hai / udA. - ubvIDhaM ubbUDhaM // 68 // trivi. prA. vyA....3 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta vyAkaraNa ul kaNDUyahanUmadvAtUle / / 69 / / kaNDUyati dhAtumeM, tathA hanumat aura vAtUla zabdoMmeM Adya UkA lit (nitya) u hotA hai| udA.-kaMDuai / haNumaMto / vAulo // 69 // vA madhUke // 70 // madhUka zabdameM U kA u vikalpase hotA hai | udA.-mahuaM mahUaM // 7 // idennapure // 71 / / (isa sUtrameM 1.2.70 se) vA zabdako anuvRtti hai| nUpura zabdameM U ke i aura e vikalpase hote haiM / udA.-NiuraM NeuraM 'uraM // 71 // ol sthUNAtUNamUlyatUNIrakUrparaguDUcIkUSmANDItAmbUlISu // 72 // (sthUNA, tUNa, mUlya, tUNIra, kUrpara, guDUcI, kUSmANDI, tAmbUlI) ina zabdoMmeM U kA lit (nitya) o hotA hai| udA.- thonnaa| toNaM / mollaM / toNIraM / kopparaM / galoI / kohNddii| tambolI / bahulakA adhikAra honese, sthUNA aura tUNa zabdoMmeM vikalpase (o) hotA hai| udA.-thUNA / tUNaM // 72 // Rto 't / / 73 / / Adya RkArakA a hotA hai| udA.-ghRtam ghrN| tRNam taNaM / kRtam kaaM / vRSabhaH vasaho / mRgaH mao // 73 // AdvA mRdutvamRdukakRzAsu // 74 // (isa sUtrameM 1.2.73 se) RtaH padakI anuvRtti hai| (mRdutva, mRduka, kRzA) ina zabdoMmeM Adya RkArakA A vikalpase hotA hai| udA.-mAuttaM mauttaM / mAuaM muaN| kAsA kasA // 74 // il kRpage / / 75 / / kRpa ityAdi zabdoMmeM Adya kra kA i hotA hai / (sUtrake il meM) lU it honese, yahA~ vikalpa nahIM hotaa| udA.-kivo kRpaH / Nivo nRpH| kivA kRpaa| kivaNo kRpnnH| kivANo kRpaannH| kiso kRshH| kisANU kRzAnuH / kiI kRtiH / viso vRssH| mUSio mUsikaH (?) / kisaro kRsaraH (yAnI) eka viziSTa vilepa / kiccha kRcchram / kisao kRSakaH / tisio tRSitaH / isI Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 1, pA.2 35 RSiH / dhiI dhRtiH / vichio vichuo vRzcikaH / vittaM vRttam / vittI vRttiH| picchI pRthvI / kiccA kRttyA / ghusiNaM ghusRgam / dhiNA ghRNA / iddhI RIddhaH / samiddhI samRddhiH / giddho gRddhiH| viddhakaI vRddhkpiH| chihA spRhA / bisI bRsI / hia hRdayam | ukkiTa utkRSTam | miThaM mRSTam , rasake bArameM (yaha rUpa hotA hai) anyatra-maTheM / diThaM dRSTam / viiNho vitRSNaH / sai sakRt / diTThI dRSTiH / giTThI gRSTiH / siTTho sRSTiH / siAlo shgaalH| vAhittaM vyAhRtam / vihiaMbaMhitam / tippaM tRprm| siTuM sRSTam / siMgAro zRMgAraH / bhiMgo bhNgH| bhiU bhRguH / bhiMgAro bhaMgAraH / ityAdi / / 75 // zRGgamRgAGkamRtyudhRSTamasRNeSu vA / / 76 // __zRGga, ityAdi zabdoMmeM R kA i vikalpase hotA hai / udA.-siMga sNg| miaMko maNko| miccU maccU / ciTTho dhttttho| masiNaM masaNaM / / 76 // pRSThe 'nuttarapade // 77 // pRSTha zabda (samAsameM) uttarapada na ho to usameM R kA i vikalpase hotA hai| udA.-piDaM paDheM / uttarapada na ho, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa pRSTa zabda uttarapada ho to yaha varNAntara nahIM hotA / ) udA.-mahivaDhaM mahIpRSTam // 77 // ud vRSabhe vuH / / 78 // ___ vRSabha zabdameM vR isa (akSara) kA u vikalpase hotA hai| udA.-usaho vasaho // 78 // vRndArakanivRttayoH / / 79 // (isa sUtrameM 1.2.78 se) ut zabdakI anuvRtti hai| (vRndAraka aura nivRtta) ina zabdoMmeM RkA u vikalpase hotA hai / udA.-buMdAramao vNdaaro| NiuttaM NiattaM // 79 // Rtuge / / 80 / / __Rtu ityAdi zabdoMmeM Adya RkA u hotA hai / yaha niyama (1.2.78. 79 se) pRthak kahA jAnese, (yahA~kA varNAntara) nitya hotA hai| udA.-uu RtuH / usaho vRSabhaH / pAhuDaM prAbhRtam / pahuDi prabhuti / bhuI bhRtiH| NihuaM Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama - prAkRta vyAkaraNa nibhRtam / parahuaM parabhRtam / viuaM vivRtam / saMvuaM saMvRtam / NiuaM nirvRtam / NivvuI nirvRtiH / NiuttI nivRttiH / pauttI pravRttiH / pAuso prAvRT / vuttanto vRttAntaH / vundaM vRndam / vRMdAvaNaM vRndAvanam / puhaI pRthivI / vuddho vRddhaH / ujjU RjuH / muNAlaM mRNAlam / puTTo pRSTaH / pauTTho pravRSTaH / vuTThI vRSTiH / parAmuTTo parAmRSTaH / bhAuo bhrAtRkaH / piuo pitRkaH / nAmAuo jAmAtRkaH | mAuA mAtRkA / ityAdi // 80 // / 36 gauNAntyasya / / 81 // (samAsameM) gauNa padakA jo antya R, usakA u hotA hai | udA. - mAumaMDalaM mAtRmaNDalam | mAuharaM mAtRgRham / piuharaM pitRgRham / mAusiA mAucchA mAtRSvasA / piusiA piucchA pitRSvasA / piuvaNaM pitRvanam / piuI pitRpatiH // 81 // idunmAtuH || 82 // (samAsameM) gauNa honevAle mAtRzabda meM R ke i aura u hote haiN| udA.mAiharaM mAuharaM mAtRgRham / kacit (mAtR zabda) gauNa na ho to bhI (R ke i aura u hote hai / ) udA.- mAINaM mAUNaM mAtRNAm // 82 // vRSTipRthaGmRdaGganaptRkavRSTe / / 83 / / (isa sUtra meM 1.2.82 se) it aura ut zabdoM kI anuvRtti hai / vRSTi, ityAdi zabdoM meM R ke i aura u hote hai / udA. - viTThI vuTTo vRSTiH / pihaM puhaM pRthak / migo muaMgoM mRdaGgaH / Nattio Nattuo naptRkaH / viTTI vuTTo vRSTiH // 83 // tu bRhaspatau / / 84 / bRhaspati zabda meM R ke i tathA u vikalpase hote hai | udA. -bihaphaI. bupphaI bahapphaI // 84 // udUdola mRSi || 85 // mRSA zabdameM R ke u, o aura U hote hai / (sUtra ke udUdAlU meM) lU itU honese, yahA~ vikalpa nahIM hotA / udA. - musA mUsA mosA / musAvAo mosAvAo mRSAvAdaH // 85 // Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 1, pA. 2 vRnta ideG / / 86 // vRnta zabdameM R ke ideG vikalpase hote haiM / e, o yAnI eG; ideG yAnI it aura eG / (Rke) i, e, o hote haiM, yaha artha (niSpanna hotA hai)| udA.- viTaM veTaM voTaM // 86 // DhirAhate // 87 / / __ AdRta zabdameM R ko di aisA Adeza hotA hai / udA.-ADhio // 87 // dRpte'ri tA / / 88 // dRpta zabdameM pakAra aura takAra ke sAtha R ko ari aisA Adeza hotA hai| udaa.-drio| dariasIheNa // 88 // kevalasya riH / / 89 // kevala yAnI vyaMjanase saMyukta na rahanevAle R ko ri aisA Adeza hotA hai / udA.-riddhI RddhiH| riccho RkSaH // 89 // dRzyasakipi / / 90 / / ak, ksa, kipa, ye pratyaya antameM honevAle dRz (dRzi) dhAtumeM R kA ri hotA hai| udA.-ak pratyaya honepara-sariso sdRshH| ksa pratyaya honeparasariccho sadRkSaH / kip pratyaya honepara-sarI sadRk / sarivaNNo sarirUvo / isI prkaarse-eaariso| bhvaariso| jaariso| taariso| keriso| eriso| tumhaariso| ak aura ksa inase (yahA~) sAhacarya honese, 'tyadAdi' (sUtra)ne kahA huA kie (pratyaya) yahA~ liyA jAtA hai // 90 // RtujuRNaRSiRSabhe vA // 91 // (Rtu, Rju,RNa,RSi, RSabha) ina zabdoMmeM R kA ri vikalpase hotA hai / udA.-riU uU / rijjU ujjU / riNaM aNaM ' 'resI isI / risaho usaho klapsa iliH // 92 // klapta isa zabdameM Adya ac (svara) ko ili aisA Adeza hotA hai| 'udA.-kilitta / kilittakusumovaAresu, klasakusumopacAreSu // 92 // Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 trivikrama-prAkRta vyAkaraNa capeTAkesaradevarasainyavedanAsvecastvit / / 93 / / (capeTA, kesara, devara, sainya, vedanA) ina zabdoMmeM ecaH arthAt saMdhyakSarokA (saMyukta svaroMkA) i vikalpase hotA hai| udA.-caviDA caveDA cpettaa| kisara kesaraM kesaram / diaro dearo devrH| sinnaM senn| (sainya shbd)| daityAdi gaNameM honese, sainnaM (rUpa bhI hotA hai / ) sainyam / viaNA veaNA vednaa| mahilA, mahelA, ya rUpa tatsamahI hai // 93 // saindhavazanaizcare / / 94 // (isa sUtra meM 1.2.93 se) ecaH padakI anuvatti hai| saindhava aura zanaizcara zabdoMmeM Adya ec (saMyukta svara) kA i hotA hai / yaha niyama (1.2. 93 se) pRthaka kahA jAnese, (yahA~ kA varNAntara) nitya hotA hai| udA.siMdhavaM / saNiccharo // 94 // tvatsaroruhamanoharaprakoSThAtodyAnyonye vazca ktoH // 95 / / (saroruha, manohara, prakoSTha, Atodya, anyonya) ina zabdoMmeM eca (saMyukta svara) kA a vikalpase hotA hai, aura usake sAnidhyase jahA~ zakya hogA vahA~ (yathAsaMbhavam ) kakAra tathA takAra inako vakAra Adeza hotA hai| udA.sararuhaM saroruhaM / maNaharaM maNoharaM / paTTho paATTho / AvajaM AojjaM / aNNaNaM aNNoNNaM / siraveaNA aura siroveaNA ye zabda zirovedanA zabdake sAdhyamAna aura siddha avasthAoMse hote haiM / / 95 / / kaukSeyaka ut / / 96 // kaukSayaka zabdameM Adya ec (saMyukta svara) kA u vikalpase hotA hai| udA.-kucche aaM koccheaaM // 96 // zauNDageSu / / 97 // zauNDa, ityAdi zabdoMmeM Adya eca (saMyukta svara) kA u hotA hai| yaha niyama (1.2.96 se) pRthak kahA jAnese, yahA~ vikalpa nahIM hotaa| udA.suDo shaunnddH| suddhoaNI zauddhodaniH / muMjAaNo maunyjaaynH| suderaM suMdariaM Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 1, pA.2 saundaryam / sugandhattaNaM saugandhyam / duvArio dauvaarikH| suvaNNio sauvrnnikH| pulomI paulomI / ityAdi // 97 // gavyaudAIt // 98 / / go zabdameM ec (saMyukta svara) ko au aura AI aise ye Adeza hote haiN| udA.-gauo harassa / esA gAI // 98 // U stene vA // 99 // stena zabdameM saMdhyakSarakA U vikalpase hotA hai / udA.-thUNo theNo socchvAse / / 100 // __ socchvAsa zabdameM ec (saMyukta svara) kA U hotA hai| yaha niyama (1.2.99 se) pRthak kahA jAnese, yahA~ vikalpa nahIM hotaa| udA.-sUsAso // 10. / / aica eG / / 101 // aic yAnI aikAra aura aukAra; unake eG yAnI ekAra aura okAra yathAkrama hote haiN| udA.-ai (kA e)-zailaH selo / trailokyam tellokaM / airAvaNaH erAvaNo / kailAsaH kelaaso| vaidyaH vejo| kaiTabhaH kettvo| vaidhavyam vehavvaM / au (kA o)-kaumudI komuI / yauvanam jovvarNa / kaustubhaH kotthuho / kauzAmbI kosambI / krauJcaH koNco| kauzikaH kosio / / 101 // ai tu vairAdau / / 102 // ___(isa sUtrameM 1.2.101 se) aicaH padakI anuvRtti hai| vaira, ityAdi zabdoMmeM Adya aic ko ai aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.-vairam vairaM varaM / vaizaMpAyanaH vaisaMpAaNoM vesNpaaanno| vaizikam vaisiaM vesi| vaizravaNaH vaisavaNo vesavaNo / caitraH caitto cetto| kailAsaH kailAso kelaaso| vaitAlikaH vaiAlio veaalio| kairavam ka iravaM keravaM / daivam daivaM devN| ityAdi / 102 // Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. trivikrama-prAkRta vyAkaraNa daityAdau // 103 // daitya, ityAdi zabdoMmeM aica ko ai aisA Adeza hotA hai / yaha niyama (1.2.102 se) pRthak kahA jAnese, yahA~ vikalpa nahIM hotaa| udA.-daicco daityaH / dahaNNaM dainyam / daivaaM daivatam / kaiavaM kaitavam / vaiabbho paidarbhaH / vaisAho vaishaakhH| aisariaM aizvaryam / vaiaNaNo vaijnnH| bhairavo bhairavaH / vaieso vaidezaH / vaisANaro vaishvaanrH| vaideho vaidehaH / vaisAlo vaizAlaH / saharaM svairam / caittaM cettaM / caitya zabdama vizleSa honepara (ai ko ai Adeza nahIM hotA / ) udA.-ceiaM // 103 / / nAvyAvaH // 104 // nau zabdameM aica ko Ava aisA Adeza ho jAtA hai| udA.- NAvA // 104 // gaurava At // 105 // gaurava zabdameM aica kA A ho jAtA hai| udA.-gAravaM // 105 // paurage cAut // 106 // paura, ityAdi zabdoMmeM, tathA (sUtrameMse) cakArase gaurava zabdameM, aic ko au aisA Adeza hotA hai| udA.-pauro pauraH / sauro saurH| maulI mauliH| kauravo kauravaH / gauDo gauDaH / kaulo kaulH| kausalaM kauzalam / paurisaM pauruSam / kauccheaaM kaukSeyakam / sauhaM saudham / mauNaM maunam / gauravaM gauravam // 106 // uccainIcasoraaH // 107 / / ___ uccaiH aura nIcaiH zabdoMmeM aica ko aa aisA Adeza hotA hai / udaa.uccaN| nniicaN| ucca aura nIca zabdoMko ka-pratyaya laganeparabhI (uccaaM aura nIcaaM ye rUpa) yadyapi siddha hote hai, tathApi uccaiH aura nIcaiH zabdoMke anya rUpoMkI nivRtti ho, isalie unake bAremeM yahA~ vidhAna kiyA gayA hai // 1.7 // I dhairye // 108 // dhairya zabdameM aica kA I hotA hai / udA.-dhIraM / dhIraM harai visAo, dhairya harati viSAdaH // 108 // Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 1, pA. 2 vA puAyyAdyAH / / 109 / / __ svara ityAdi Adeza vizeSoMse yukta aise puAI ityAdi zabda vikalpase nipAtake rUpameM Ate hai / udA.-(1) puAI (pAnI) pizAca aura unmatta / (2) UNaMdiaM Anandita / (3) ToMbaro tumburu / (4) mAhivAo mAghamAsakA vAta / (5) saikoDI zatakoTi / (6) mAindo mAkanda yAnI AmravRkSa / (7) onduro undurU yAnI cuhA / (8) aliA AlI yAnI skhii| (9) taNasolaM tRNazUlam [yAnI] mallikA, aisA artha / (10) riThTho ariSTaH [yAnI] daitya yA kauA / (11) hulia laghu [yAnI] zIghra, aisA artha / (12) kiro kiriH [yAnI] varAha, aisA arth| (23) vAmaroro vAmalUraH [yAnI] valmIka yAnI vAmI / (14) vandraM vRndam yAnI samUha | (15) herimbo heramba yAnI gaNeza / (16) cikaM stoka yAnI svalpa / (17) calaNAoho caraNAyudha yAnI kukkutt| (18) puAiNiA pizAcinI / (19) mUsalaM maaNsl| (20) mahAlavakkho mahAlayapakSa / (21) caMcario caJcarIka yAnI bhavarA // 109 // -dvitIya adhyAya dvitIya pAda samApta - Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH pAdaH eta sAjjhalA trayodazage 'caH // 1 // (isa sUtrameM) AdeH padakI anuvRtti hai / trayodaza ityAdi zabdoMmeM Adya svarakA, sAjhalA yAnI agalA svara aura vyaMjana inake sAtha, e hotA hai| udA.-teraha trayodaza | thero sthaviraH (yAnI) bUDhA yA brahmadeva / ekkAro ayskaarH| veillaM vicakilam / muddhaviaillapasUNapuMjA yaha bhI dikhAI detA hai tevIsA trayoviMzatiH / tettIsA trayastriMzat / ityAdi // 1 // kadale tu / / 2 / / (isa patrameM 1.3.1 se) et sAjjhalA padoMkI anuvRtti hai| kadala zabdameM Adya svarakA, agalA svara aura vyaMjana inake sAtha, e vikalpase hota hai| udA.-kelaM kaalaM / kelI kaalI // 2 // karNikAre phoH / / 3 / / karNikAra zabdameM phu kA yAnI dvitIya svarakA, agalA svara aura vyaMjana inake sAtha, e vikalpase hotA hai / udA.-kaNNerI kaNNiAro // 3 // navamAlikAbadaranavaphalikApUgaphalapUtara ol / / 4 // (navamAlikA, badara, navaphalikA, pUgaphala, pUtara) ina zabdoMmeM Adya svarakA, agalA svara tathA vyaMjana inake sAtha, o hotA hai| (patrameMse ol meM) l it honese, yahA~ vikalpa nahIM hotA / udA.-NomAliA navamAlikA / boraM badaram / Noha liA nvphlikaa| pophalaM pUgaphalam / poro pUtaraH (yAnI) adhama yA jalajantu // 4 // tu mayUracaturthacaturicaturdazacaturguNamayUkholUkhalasukumArodukhalalavaNakutUhale / / 5 // ___ mayUra, ityAdi zabdoMmeM Adya svarakA, agalA svara aura vyaMjana inake sAtha, o vikalase hotA hai| udA.-moro maUro myuurH| cottho cauttho cturthH| covvAro caunvAro cturvaarH| codaha cauddaha cturdsh| codahI cauddahI caturdazI / cogguNo caugguNo cturgunnH| moho maUho mayUkhaH / 42 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 1, pA. 3 43. ohalaM ulUhalaM ulUkhalam / somAlI suumAlo sukumaarH| ohalo uUhalo udUkhalaH / loNaM laaNaM lavaNam / kohalaM kuUhalaM kutUhalam / koI kahate haiM ki mora zabda saMskRtameM bhI hai, para vaha aprasiddha hai // 5 // niSaNNa umaH / / 6 // niSaNNa zabda meM Adya svarako, agale svara aura vyaMjana inake sAtha, uma aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.-NumaNNo NisaNNo // 6 // astorakhoracaH // 7 // yaha adhikArasatra hai| isakA adhikAra zoH sal' (1.3.87) sUtrataka hai| yahA~se Age jo kucha hama anukramase kaheMge, vaha asto: yAnI asaMyukta, akhoH yAnI anAdi, (aura) svarake Age rahanevAle varNakA hotA hai, aisA samajhanA hai // 7 // prAyo luka kagacajatadapayavAm / / 8 / / asaMyukta, anAdi rahanevAle, svarake Age honevAle, ka, ga, ca, ja, ta, da, pa, ya, va ina (vyaMjanoM) kA prAyaH lopa hotA hai| udA.-ka (kA lopa)lokaH loo| zakaTa : saddo| tIrthakaraH tittharo| ga (kA lopa)-nagaram paaraM / nagaH nno| mRgAGkaH miaNko| ca (kA lopa)-zacI sii| kacagrahaH kaaggaho / ja (kA lopa)---gajaH go| rajatam raa / prajApatiH pavaI / ta (kA lopa)-stutaH suo / yatiH jii| ratiH raI / rasAtalam rasAalaM / da (kA lopa)-nadI gaI / madanaH maaNaH / gadA gaA / pa (kA lopa)-ripuHriU / vipulam viulaM | supuruSaH suuriso| ya (kA lopa)-jayaH jo| viyogaH vioo| nayanam nnannN| va (kA lopa)- lAvaNyam lAaNNaM / vaDavAnala: vddaannlo| yahA~ va kA grahaNa kie jAnese, bakArakA bho grahaNa hotA hai| (isalie ba kA bhI lopa hotA hai / ) udA.-vibudhaH viuho / prAyograhaNase kacita (ka ityAdi kA lopa) nahIM hotA / udA.-sukusumaM / paAgajalaM / sugo| agarU / sacAvaM / vijaNaM / sutAraM / viduro / sapAvaM | smvaao| devo daannvo| (ye vyaMjana) asaMyukta (astoH ) honeparahI (aisA lopa hotA hai, saMyukta honepara nhiiN|) udA.-akko / sggo| caccA / ajjuNo / dhutto| uddaamo| vippo / savvaM / (ye dhyaMjana) anAdi (akhoH) honeparahI (aisA lopa hotA hai, Adi Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 trivikama-prAkRta vyAkaraNa honepara nahIM / ) udA.-kulaM / gNgaa| caro / jddo| tmo| daa| paro / varo / (ye vyaMjana) svara ke Age honeparahI (aisA lopa hotA hai| ina vyaMjanoMke pUrva svara na ho to aisA lopa nahIM hotaa|) udaa.-sNkro| sNgmo| kaMcaNaM / vaMcaNA / dhnnNjo| aMtaraM / caMdaNaM / kNpo| sNavro| para samAsameM vAkyavibhaktikI apekSAse 'pada bhinna hai', aisI vivakSA hotI hai| isalie vahA~ (vAGamayameM) jaisA dikhAI degA vaisA donobhI (lopa aura lopakA abhAva) hote haiM / udA.suhakaro suhaaro sukhakaraH / Aamio Agamio AgamikaH |jlaro jalacaro jalacaraH / suaNo sujaNo sujanaH / bahuaro bahutaro bhutrH| suhao suhado zubhadaH yA sukhadaH / ityAdi / bahulakA adhikAra honese, kacit Adya (vyaMjana) kA bhI (lopa) hotA hai| udA.-cihna iNhaM / sa punaH so unno| na punaH Na uNo / sa ca so a| kacit ca kA ja hotA hai| udA.-pizAcI pisaajii||8|| nAtpaH // 9 // At yAnI a-varNake Age, anAdi paH yAnI pakArakA lopa nahIM hotaa| udA.-savaho zapathaH / sAvo shaapH| a-varNake Age, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa a-varNako choDakara anya svaroMke Age pa hone para, usakA lopa hotA hai|) udA.-viulo vipulH| anAdi (pakArakA), aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa 5 Adi ho to yaha varNAntara nahIM hotaa|) udA.-parauTTo parapuSTaH // 9 // yazrutiraH / / 10 / (isa sUtrameM 1.3.9 se) At zabdakI anuvRtti hai| 'prAyo lukkagacanA (1.3.8) ityAdi sUtrase lopa honepara, jo a-varNa avaziSTa rahatA hai vaha, a-varNake Age honepara, laghu prayatnasa uccArita yakArake samAna sunAI detA hai| udA.-zakaTam sayaDaM / AkaraH aayro| prakAraH pyaaro| AkAzaH aayaaso| nagaram NayaraM / sAgaraH saayro| vacanam vayaNaM / AcAra: aayaaro| rajatam ryyN| bhAjanam bhAyaNaM / prajApatiH payAvaI | kRtam kayaM / pAtAlam pAyAlaM / "padam payaM| gadA gyaa| nAdavatI nnaayvii| nayanam NayaNaM / jAyA jaayaa| lAvaNyam lAyaNaM / a-varNa aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa a-varNa na ho to yazruti nahIM hotii|) udA.-sauNo shkunH| pauNo prgunnH| paraM pracuram / rAIva rAjIvam / raI ratiH / U svaaduH| vAU vaayuH| kaI kapiH yA kviH| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 1, pA. 3 45. a-varNake (Age honeparahI ya-zruti hotI hai, anyathA nhiiN|) udA.-viaDaM vikaTam / dearo devaraH / kvacitU (a-varNake Age na hotabhI yazruti) hotI hai| udA.-piyai pibati // 10 // kAmukayamunAcAmuNDAtimuktake moGluk / / 1 / / __kAmuka, ityAdi zabdoMmeM makArakA lopa hotA hai / (sUtrake Dluk meM) G anubaMdha (it) honese, zeSa svarakA uccAra sAnunAsika hotA hai| udA.kAmukaH kAu~o / yamunA jau~NA | cAmuNDA cAu~NDA / atimuktakam aiuNtaN| kacit aimuttaaM, aimuMtaaM yebhI rUpa dikhAI dete haiM / / 11 / / kho 'puSpakubjakarparakIle koH / / 12 // ___'ukAra anubaMdhase svavargIya vyaMjanoMkA grahaNa hotA hai', yaha anya vyAkaraNoMse siddha huA hai| jaise-ku arthAt k-vrg| cuH yAnI c-vrg| isI prakAra-Tu (=Ta-varga), tu (-ta varga), pu (=p-vrg)| kubja zabda puSpavAcaka na ho, to usa zabdameM, tathA karpara aura kIla zabdoMmeM, koH yAnI ka-vargakA kha hotA hai| udaa.-khujjo| kiMtu (kubjakA) puSpa artha honepara-paMdheuM kujjapasUNaM / khapparaM / khalio // 12 // chAgazrRGkhalakirAte lakacAH // 13 / / (isa sUtrameM 1.3.12 se) koH padakI anuvRtti hai| chAga, zaMkhala,. kirAta zabdoMmeM ka vargake la, ka, ca aise [vikAra] yathAkrama hote haiM | udA.chAgaH chaalo| chAgI chAlI / zaMkhalam saMkalaM / kirAtaH cilAo-yaha (zabda) puliMda arthake paryAyake rUpameM (yahA~ liyA hai);, svecchAse rUpa dhAraNa karanevAlA (zaMkara), yaha (kirAtakA) artha honepara, yahA~kA varNAntara nahIM hotaa| udA.-. namimo harakirAaM // 13 // vaikAdau gaH // 14 / / eka ityAdi zabdoMmeM ku [ka varga] kA gakAra vikalpase hotA hai / udA.-. ego| vikalpapakSameM-ekko eo| Agariso Aariso aakrssH| logo loo lokaH / asugo asuo asukaH / titthagaro tittharo tIrthakaraH / ujjo-- Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikama-prAkRta vyAkaraNa agaro ujjoaase udyotakaraH / sAvago sAvao zrAvakaH! amugo amuo amukaH / AgAro AAro AkAraH / ityAdi // 14 // khoH kandukamarakatamadakale / / 15 // (kanduka, marakata, madakala) ina zabdoMmeM khu yAnI Adya ka-vargakA ga hotA hai| yaha niyama (1.3.14 se) pRthak kahA jAnese, yahA~ vikalpa nahIM hotA / udA.-gaMduo kandukaH ! maragaaM marakatam / madagalo madakalaH // 15 // punnAgabhAginIcandrikAsu maH // 16 // (punnAga, bhAginI, candrikA) ina zabdoM meM ku (kavarga) kA ma hotA hai| udA.-puNNAmo ! bhAmiNI / caMdimA // 16 // zIkare tu bhahau / / 17 // zIkara zabdameM ka-vargake bhakAra aura hakAra vikalpase hote haiN| udA.soharo sIbharo sIbharo // 17 // utve durbhagasubhage vaH // 18 // __(durbhaga aura subhaga) ina zabdoMmeM u kA U honepara, ku (ka varga) kA vakAra hotA hai / udA.-dUhavo / sUhavo / (u kA) U honepara, aisA kyoM kahA hai ? (u kA U na ho to yaha varNAntara nahIM hotaa|) udA.-duhao suhao nikaSasphaTikacikure haH // 19 // (nikaSa, sphaTika, cikura) ina zabdoMmeM ka-vargakA ha hotA hai / udA.Nihaso / phaliho / cihuro / cihura aisA zabda saMskRtameMbhI hai, aisA bhaMgAcAryakA kathana hai // 19 // khaghathadhabhAm // 20 // isa sUtrameM 1.3.19 se] haH padakI anuvRtti hai / asaMyukta, anAdi rahanevAle aura svarake Age AnevAle kha, gha, tha, dha, bha ina (vyaMjanoM) kA prAyaH hakAra hotA hai| udA.-kha (kA ha)-zAkhA sAhA / mukham muhaM / likhati lihi| gha kA ha]-meghaH meho / jaghanam jahaNaM ! zlAvate salAhai / tha (kA ha)-nAtha: Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda - a. 1, pA0 3 ho / rathaH raho / mithunam mihuNaM / kathayati kaheI / dha (kA 3) - sAdhuH sAhU / sudhA suhA / bAdhate bAhai / bha ( kA ha) - zubham suhaM / svabhAvaH saddAvo / stanabharaH thaNaharo / zobhate sohai / (ye vyaMjana) astu arthAt asaMyukta honeparahI ( yaha varNavikAra hotA hai, anyathA nahIM / ) udA. - saukhyam sokkhaM / AkhyAti akkhai | ardhaH agyo / katthai kathyate / gRddhaH giddho / uddharati uddharai / darbhaH dabbho / labhyate labbhai / (ye vyaMjana ) akhu yAnI anAdi rahaneparahI ( yaha varNAntara hotA hai, anyathA nahIM / ) udA. - khago / ghaMTA / thaNo / dhaNaM / bhro| (ye vyaMjana) svara ke Age honevarahI ( yaha varNAntara hotA hai, anyathA nahIM / ) udA.-saMkho | saMgho / kaMthA / bNdho| raMbhA / ( yaha varNAntara ) prAyaH hI (hotA hai / isalie kvacit ina vyaMjanoMkA hakAra nahIM hotA / ) udA. - sarisavakhalo sarSaparavalaH / palaaghaNo pralayaghanaH / asthiro asthiraH [1] / jiNadhammo jinadharmaH / paNaThThabhavo pranaSTabhavaH // 20 // dhaH pRthaki tu / / 21 // pRthak zabdameM tha kA dhakAra vikalpase hotA hai / udA. - putraM pidhaM puhaM pihaM // 21 // 47 coH khacitapizAcayoH sallau // 22 // (isa sUtra meM 1.3.21se ) tu zabdakI anuvRtti hai / khacita aura pizAca zabdoMmeM cu ke yAnI ca varga ke yathAkrama sakAra aura dvirukta lakAra ( =la) vikalpase hote haiM | udA. - khasio khaio / pisallo pisAo / (pizAcake) strIliMga ke rUpameM kacit ja bhI hotA hai / uda. - pisAjI // 22 // jho jaTile // 23 // (isa sUtra meM 1.3.22 se) co: padakI anuvRtti hai / jaTila zabda meM - vargakA vikalpase hotA hai / udA. - jhaDilo jaDilo // 23 // TorbaDizAdau laH // 24 // baDiza, ityAdi zabdoM meM Ta-vargakA la vikalpase hotA hai / udA. - balisaM DisaM / gulo guDo / NalaM NaDaM / cavilo caviDo / Amelo AmeDo / NAlI gADI | velU veNU | dAlimaM dADimaM / phAlei phADei / (baDiza, ityAdi zabda Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 trivikrama-prAkRta vyAkaraNa aise haiM / ) baDiza, guDa, naDa, capeTA, ApIDa, nADI, veNu, dADima, pATi |paatti arthAt pATayati aisA preraNArthaka pratyayAnta (Nijanta) pada dhAtu yahA~ liyA hai // 24 // sphaTike / / 25 // (isa sUtrameM 1.3.24 se) ToH padakI anuvRtti hai / sphaTika zabdameM Tu kA yAnI Ta-vargakA la hotA hai / yaha niyama (1.3.24 se) pRthak kahA jAnese, (yahA~kA varNAntara) nitya hotA hai / udA.-phalio // 25 // larakoThe / / 26 // ___ aMkoTha zabdameM Ta-vargakA la hotA hai / (sUtrake lameM) r it honese, (la kA) dvitva hotA hai| udA.- aMkolaM // 26 // DhaH kaiTabhazakaTasaTe / / 27 / / kaiTabha, zakaTa, saTA zabdoMmeM Tu (Ta-varga) kA DhakAra hotA hai| udA.keDhavo / saddho| saDhA // 27 // ThaH / / 28 // ___asaMyukta, anAdi rahanevAle aura svarake Age honevAle ThakArakA Dha hotA hai| udA.-maThaH maDho / kamaThaH kamaDho / zaThaH sddho| kuThAraH kuddhaaro| asaMyukta honeparahI (yaha varNAntara hotA hai, anyathA nahIM / ) udA.-ciTraha / anAdi rahaneparahI / yaha varNAntara hotA hai, anyathA nhiiN|) udA.-ThAi / svarake Age honeparahI (yaha varNAntara hotA hai, anyathA nhiiN|) udA.-kaMTho // 28 // piThare hastu razca DhaH // 29 / / (isa satra meM 1.3.28 se) ThaH padako anuvRtti hai / piThara zabdameM Tha kA ha vikalpase hotA hai, aura unake sAMnidhyase ra kA Dha hotA hai| udA.pihaDho piDharo piTharaH // 29 // lalUDo'nuDuge // 30 // __ asaMyukta (astoH ), anAdi (akho): aura svarake Age honevAle DakArakA, uDu, ityAdi zabdoMko choDakara, lakAra hotA hai| (satrake lal meM) Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 1, pA. 3 l it honese, yahA~ vikalpa nahIM hotA / udA.-vaDavAmukham valAmuhaM / garuDaH garulo / taDAgara tlaabh| krIDati kIlai / asaMyukta honeparahI (yaha varNAntara hotA hai, anyathA nahIM / udA.-kuTuM kuDyam / anAdi rahaneparahI (yaha varNItara hotA hai, anyathA nhiiN|) udA.-Damaruo DamarukaH / svarake Age honeparahI (yaha varNAntara hotA hai, anyathA nhiiN|) udA.-toMDaM tuNDam / uDu, ityAdi zabdoMko choDakara (anuDuge), aisA kyoM kahA hai / (kAraNa uDDu, ityAdi zabdoMmeM yaha varNAntara nahIM hotaa|) udA.-uDu / nibiDaM / guddo| naaddii| pIDiaM / nIDaM / ityAdi // 30 // To DaH // 31 // asaMyukta (astoH), anAdi (akhoH), svarake Age rahanevAle TakArakA Da hotA hai| udA.-bhaTaH bhddo| naTaH NaDo / ghaTaH ghddo| ghaTate ghddi| asaMyukta honeparahI (yaha varNAntara hotA hai, anyathA nhiiN|) udA.khaga khaTvAGgam / anAdi rahaneparahI (yaha varNAntara hotA hai, anyathA nahIM / ) udA.-Takko (isa nAmakA desh)| svarake Age rahaneparahI (yaha varNAntara hotA hai, anyathA nhiiN|) udA.-ghaMTA / kacit (aisA varNAntara nahIM hotaa|) udA.-aTati aTai // 31 // vetasa iti toH // 32 // (isa sUtrameM 1.3.31 se) DaH padakI anuvRtti hai| vetasa zabdameM, (tameMse) a kA i honepara, tu kA yAnI ta-vargakA Da hotA hai| udaa.-veddiso| (a kA) i honepara, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa i na ho to yaha varNAntara nahIM hotaa)| udaa.-veaso| ataeva aisA vidhAna honese, svapna, ityAdi zabdasamUhameM AnevAle vetasa zabdameM (dekhie 1.2.11) a kA i vikalpase hotA hai, aisA jAnanA hai / / 32 // pratige'pratIpage // 33 // (isa sUtrameM 1.3.32 se)toH padakI anuvRtti hai| prati, ityAdi zabdoMmeM tu kA yAnI ta-vargakA, pratIpa, ityAdi zabdoMko choDakara, Da hotA tri.prA.vyA....4 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 trivikrama-prAkRta vyAkaraNa hai| udA.-pratipannam pddivnnnn| pratibhAsaH pddihaaso| pratihAraH pddihaaro| pratispardhI pADipphaddhI / pratinivRttam paDiNiattaM / pratikaroti paDikarei / pratipat pddivaa| pratizrut pddNsuaa| pratimA paDimA / prabhRti pahuDi / mRtakam mdd| bhindipAlaH bhinnddivaalo| patAkA pddaaaa| prAbhRtam paahuddN| vibhItakaH bheddo| vyApUtaH vaavddo| kandarikA kaNDariA (yAnI) auSadhavizeSa / harItakI hrddii| ityAdi / pratIpa, ityAdi zabdoMko choDakara, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa ina zabdoMmeM yaha varNAntara nahIM hotaa|) udA.-pratIpam paIvaM / pratijJA pinnnnaa| saMprati saMpai / pratisamayam pismaN| pratiSThA pittttaa| pratiSThAnam paiTThANaM / ityAdi / / 33 // daMzadahoH // 34 // daMzati aura dahati dhAtuoMmeM ta-vargakA Da hotA hai / udA.-DaMsaha / Dahai // 34 // dambhadaradarbhagardabhadaSTadazanadagdhadAhadohadadolAdaNDakadane tu // 35 // ___dambha, ityAdi zabdoMmeM ta-vargakA Da vikalpase hotA hai| udA.Dambho dNbho| Daro daro / Dabbho dabbho / gaDDaho gddho| DaTTho dttttho| DasaNaM dasaNaM / DaDDho daDDho / DAho daaho| DohalaM dohalaM / DolA dolaa| DaMDo dNddo| kaDaNaM kadaNaM / bhIti artha honeparahI, dara-zabdameM (da kA Da hotA hai), anyatra (da vaisAhI rahatA hai|) udaa.-drdliaN| dohada zabdameM, dambha, ityAdike sAhacaryase Adya (da) kAhI (Da hotA hai / ) // 35 // tucche cacchau // 36 // tuccha zabdameM ta-vargake cakAra aura chakAra vikalpase hote haiN| udA.-cucchaM chucchaM / / 36 / / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 1, pA. 3 Tal trasaravRntatUbaratagare / / 37 // trasara, vRnta, tabara, tagara) ina zabdoMmeM ta-vargakA TakAra hotA hai| (sUtrake Tala meM) l it honese, yahA~ vikalpa nahIM hotaa| udaa.-ttsro| veNTaM / tAlaveNTaM / TUbaro tUbaraH (yAnI) zaMgarahita baila yA zmazrura hita puruSa / Tagaro tagaraH (arthAt ) auSadhi vizeSa athavA vRkSavizeSa // 37 / / haH kAtarakakuda vistimAtuliGge // 38 / / (kAtara, kakuda, vitasti, mAtuliMga) ina zabdoMmeM ta-vargakA ha hotA hai| udaa.-kaahlo| kauhaM / vihtthii| maahuliNg| kiMtu mAtuluMga zabdakA (varNAntara) mAuluMgaM (aisA hotA hai) // 38 // tu vasatibharate // 39 // (vasati aura bharata) ina zabdoMmeM ta-vargakA ha vikalpase hotA hai / udA.-vasahI vasaI / bharaho bharao / / 39 / / laH palitanimbakadambe // 40 // . (palita, nimba, kadamba) ina zabdoMmeM ta-vargakA la vikalpase hotA hai| udA.-palilaM pli| limbo nnimbo| kalaMbo kaaMbo // 40 // dohadapradIpazAtavAhanAtasyAm // 41 // dohada, pra (upasarga) pUrvaka dIpyati dhAtu, zAtavAhana aura atasI ina zabdoMmeM ta-vargakA la hotA hai / yaha niyama (1.3.40 se) pRthak kahA jAnese, (yaha varNAntara) nitya hotA hai| udaa.-dohlo| palIvei / palitta / sAlavAhaNo sAlAhaNo / alasI // 41 / / rala saptatyAdau / / 42 / / saptati, ityAdi zabdoMmeM ta-vargakA ra hotA hai| (sUtrake rala meM) la it honese, (yaha ra) nitya hotA hai| udA.-saptatiH sttrii| saptadaza sttrh| ekAdaza eAraha / dvAdaza bAraha / trayodaza teraha / paJcadaza 'paNNaraha / aSTAdaza aTThAraha / gadgadam gaggaraM / 'ityAdi / / 42 // Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 adrume kadalyAm || 43 // vRkSa artha na honepara, kadalI zabda meM tu (ta-varga) kA ra hotA hai / udaa.-krlii| vRkSa artha na honepara, aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa vRkSa artha honepara, ra nahIM hotA / ) udA. - kaalI kelI // 43 // trivikrama - prAkRta vyAkaraNa kadarthite khorvaH // 44 // kadarthita zabdameM khu yAnI Adya (aise ) ta vargakA va hotA hai / udA. - kabaTTio // 44 // pIte le vA / / 45 // ( isa sUtra meM 1.3.44 se) vaH pada (adhyAhRta ) hai / pIta zabda meM svArthika (svArthe) lakAra Anepara, tu (ta-varga) kA vakAra hotA hai / udA.pIvalaM pIalaM / svArthika lakAra Anepara, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa svArthe lakAra na Ave to yaha varNAntara nahIM hotA / ) udA. - pIo // 45 // Do dIpi // 46 // dIpyati dhAtumeM ta vargakA DakAra vikalpase hotA hai / udA. - Dippara dippai / / 46 / / - DhaH pRthivyaiASadhanizIthe // 47 // (pRthivI, auSadha, nizItha ) ina zabdoM meM ta vargakA Dha vikalpase hotA hai / udA.- puDhavI puhavI / osaDhaM osahaM / NisIDho NisIho // 47 // prathamazithilamethizithiraniSadheSu / / 48 / / (isa sUtra meM 1.3.47 se) DhaH pada (adhyAhRta) hai | prathama, ityAda zabdoM meM tu (ta-varga) kA Dha hotA hai / (1.3.47 se ) yaha niyama pRthak kahA jAnese, (yaha Dha) nitya hotA hai / udA. - paDhamaM puDhamaM / siDhila saDhilaM | meDhI / siDhiro / NisaDho / / 48 // I Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 1, pA. 3 pardinA rudite / / 49 / / rudita zabdameM, di avayavake sAtha ta-vargakA Na hotA hai / (sUtrake gara meM) r it honese, (Na kA) dvitva hotA hai| udaa.-runnnnN| isI 'sthAnapara koI vaiyAkaraNa 'RtvAdiSu to daH' isa (niyama) kA prAraMbha karate haiM; kiMtu yaha niyama zaurasenI aura mAgadhI bhASAoMke saMbaMdhahI dikhAI detA hai; isalie yahA~ vaha niyama nahIM kahA gayA hai| prAkRtameM mAtraRtuH uU / rajatam ra| etat eaN| gataH go| AgataH aago| sAMpratam sNp| yataH jo| tataH to| kRtam k| hatam hoN| hatAzaH haaso| zrutaH suo| sukRtI sukiI / nivRtiH nnivvuii| tAtaH taao| kAtaraH kaaaro| dvitIyaH duIo, ityAdi prayoga hote haiN| kacit (bhinna vikAra upalabdha hote haiM to ve) 'tadvayatyayazca' (3.4.69) sUtrAnusAra siddha hote haiM / / 49 // No vAtimuktake // 50 // atimuktaka zabdameM ta-bargakA Na vikalpase hotA hai| udA.aNivettaaM aiuttaraM aimuttaraM / / 50 / / garbhite / / 51 // ___(isa sUtrameM 1.3.50 se) NaH padakI anuvRtti hai| garbhita zabdameM ta-vargakA Na hotA hai| (1.3.50 se) yaha niyama pRthak kahA jAnese, (yaha Na) nitya hotA hai / udA.-gabmiNo // 51 // nH|| 52 / / asaMyukta (astoH), anAdi (akhoH), svarake Age AnevAle nakArakA NakAra hotA hai| udA.-kanakam knn| dhanam dhaNaM / mAnayati mANai / / 52 / / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta vyAkaraNa Adestu // 53 // (isa sUtrameM 1.3.52 se) naH padakI anuvRtti hai / zabdoMke Adha nakArakA Na vikalpase hotA hai / udA.-nadI gaI nii| nayati Nei nei| (Adha na) asaMyukta honeparahI (yaha varNavikAra hotA hai, anyathA nhiiN|) udA.-nyAyaH nAo // 53 // nApite NhaH // 54 // ___ nApita zabdameM nakArako graha aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.-hAvio NAvio nAvio / / 54 // po vaH / / 55 / / asaMyukta, anAdi, svarake Age honevAle pakArakA vakAra prAyaH hotA hai / udA.-zapathaH savaho / zApaH sAvo / upasargaH uvsggo| pradIpaH piivo| pApam pAvaM / upamA utrmaa| kapilaH kavilo / kuNapam kuNavaM / kalApaH klaavo| kapAlam kavAlaM / mahIpAlaH mhiivaalo| gopAyati govAai / tapati tavai / asaMyukta honeparahI (yaha varNAntara hotA hai, anyathA nhiiN|) udA.-vipraH vippo| anAdi rahaneparahI (yaha varNAntara hotA hai, anyathA nahIM / ) udA.-paDai patati / paDhai paThati / svarake Age honeparahI (yaha varNAntara hotA hai, anyathA nhiiN|) udA.-kaMpai kampate / (pakArakA vakAra) prAyaHhI hotA hai (isalie kabhI hotA bhI nahIM / ) udA.-kapiH kaI / ripuH riU / isalie pakArakA lopa aura vakAra ina donoMkA saMbhava jhN| hai vahA~ jisake karanese zrutisukha hogA, vaha (varNavikAra) kare // 55 // phaH pATiparighaparikhAparuSapanasapAribhadreSu / / 56 / / (isa sUtrameM 1.3.55 se) paH padakI anuvRtti hai| preraNArthaka pratyayAnta (Nijanta) paTa (paTi) dhAtumeM, tathA parigha, ityAdi zabdoMmeM, pakA pha hotA hai| udA.-pATayati phAlei phaadde| parighaH phliho| parikhA phalihA / paruSaH phrso| panasaH phaNaso / phanasa zabda saMskRtabhI hai, aisA koI kahate haiN| pAribhadraH phAlihaddo // 56 / / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 1, pA.3 nIpApIDe mo vA // 57 // - nIpa aura ApIDa zabdoMmeM pa kA ma vikalpase hotA hai| udA.nImo nIvo / AmeDo AveDo // 57 / / ral pApaddhauM // 58 / / pAparddhi zabdameM pa kA ra hotA hai| (sUtrake ral meM) l it honese, yahA~ vikalpa nahIM hotA / udA.-pAraddhI pAparddhiH (yAnI) mRgayA / / 58 / / prabhUte vaH / / 59 / / prabhUta zabdameM pa kA va hotA hai| udA.-bahuttaM / / 59 // phasya bhahA~ vA / / 60 / / ____ asaMyukta (astoH), anAdi (akhoH), svarake Age honevAle phakArake, vAGmayameM jaisA dikhAI degA vaisA, vyavasthita vibhASAse, bhakAra aura hakAra hote haiN| udA.-kkacit (pha kA) bha hotA hai |-rephH rebho / ziphA simA / kacit (pha kA) ha hotA hai-mottAhalaM muktAphalam / kacit (pha ke bhakAra aura hakAra) donoM hote haiM-saphalam sahalaM sabhalaM / zephAlikA sehAli A sebhaaliaa| zapharI saharI sbhrii| gumphati gubhai guhai / (pha) asaMyukta honeparahI (yaha varNavikAra hotA hai, anyathA nhiiN|) udA.-pupphaM puSpam / (pha) anAdi rahaneparahI (yaha varNa vikAra hotA hai, anyathA nhiiN|) udA. phaNI / (pha) svarake Age honeparahI (yaha varNAntara hotA hai, anyathA nhiiN|) udaa.-gumphi| (pha ke ye vikAra) prAyaHhI hote haiN| (isalie kacit nahIM hote|) udA.-kasaNaphaNI kRSNaphaNI / / 60 // bo vaH / / 61 // asaMyukta, anAdi, svarake Age honevAle bakArakA va hotA hai| udA.-zabalaH savalo / alAbuH alAvU // 61 / / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta vyAkaraNa vayau kabandhe / / 62 / __ kabandha zabdameM bakArake vakAra aura yakAra hote haiM / (sUtrake vayomeM) da it honese, vakArakA uccAra sAnunAsika hotA hai| udA.-kabandhaH kadho kayaMdho / / 62 // bisinyAM bhaH / / 63 // bisinI zabdameM ba kA bha hotA hai| udA.-misiNI // 63 / / vo bhasya kaiTabhe // 64 // kaiTabha zabdameM bha kA va hotA hai / udA.-kaiDhavo / / 64 / / tvabhimanyau maH // 65 // (isa sUtrameM 1.3.64 se) vaH padakI anuvRtti hai| abhimanyu zabdameM ma kA va vikalpase hotA hai / udA.-ahivaNNU ahimaNNU / / 65 // manmathe / / 66 // (isa sUtrameM 1.3.65 se) maH padakI anuvRtti hai| manmatha zabdameM Adha ma kA va hotA hai| yaha niyama (1.3.65 se) pRthak kahA jAnese (yahA~kA va) nitya hotA hai / udA.-vammaho / / 66 // tu Dho viSame // 67 // viSama zabdameM ma kA Dha vikalpase hotA hai| udA.-visaDho visamo // 67 / / yo jatIyAnIyocarIyakRtyeSu / / 68 // (isa sUtrameM 1.3.67 se) tu padakI anuvRtti hai| tIya aura anIya ina pratyayoMmeM, uttarIya zabdameM, aura kRt aise kahe hue ya pratyayameM, yakArakA jakAra hotA hai| (sUtrameMse jameM) r it honese, (ja kA) dvitva hotA hai| udA.-tIya pratyayameM-dvitIyaH viijjo viio| tRtIyaH taijjo tio| anIya pratyayameM-karaNIyam karaNijja krnniiaN| vismaya Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda- -a 1, pA. 3 nIyam vimhaaNijjaM vimhaaNIaM / yApanIyam jAvaNijjaM jAvaNIaM / (uttarIya zabda meM ) - uttarIyam uttarijjaM uttarIaM / kRt pratyaya-peyA pejjA peA / meyam mejjaM meaM // 68 // inmayaTi / / 69 / / (isa sUtrameM 1.3.68 se) yaH padakI anuvRtti hai / mayaT pratyaya meM ya kA ikAra vikalpa se hotA hai | udA. - viSamaya H visamaio visamao // 69 / / chAyAyAM hoskAntau // 70 // jaba kAnti yaha artha nahIM hotA, taba chAyA zabda meM ya kA ha vikalpase hotA hai | udA.- vacchassa chAhA vacchassa chAA / pudgalakA paryAya 1 sacchAhaM sacchAaM / jaba kAnti yaha artha nahIM hotA, aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa kAnti artha honepara, yahA~kA varNavikAra nahIM hotA / ) udA.-muhacchAA (yAnI ) muhakI kAnti aisA artha // 70 // yaSTrayAM lahU / / 71 // yaSTi zabdameM ya kA la hotA hai / (sUtrake lal meM) v it honese yahA~ vikalpa nahIM hotA / udA. - laTThI yaSTiH / velulaTThI veNuyaSTiH / cUalaTThI cUtayaSTi: / mahulaTThI madhuyaSTiH // 71 // katipaye vahazau // 72 // katipaya zabda meM ya ke va aura ha hote haiN| (sUtrake haz meM) zU it honese, ha hote samaya pUrva svara dIrgha hotA hai / udA. - kaiavaM kaivAha / / 72 / / arthapare tu yuSmadi // 73 // yuSmat zabda jaba (mUla yAnI tu, tuma isa artha meM (arthapare) hotA taba ya kA takAra hotA hai / udA.- tumha cci yaiauSmAkam / tumhakero Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama - prAkRta vyAkaraNa yuSmadIyaH / (mUla) arthameM honepara, aisA kyoM kahA hai ! (kAraNa aisA nahIM ho to yahA~kA varNAntara nahIM hotA / ) udA.- jumhadamhappaaraNaM, yuSmadasmatprakaraNam // 73 // 5. AderjaH // 74 // I padameM Adya ya kA ja hotA hai / udA - yazaH jaso / yamaH jamo / yuvati: juvaI / yAti jAi / (padameM) Adya ya kA, aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa ya Adya na honepara ja nahIM hotA / ) udA. - avaavo / viNao 1 bahulakA adhikAra honese, pIche ( pUrva ) upasarga rahanese anAdi honevAle yakAbhI ja hotA hai / udA. - saMjoo saMyogaH / saMjamo saMyamaH / apajaso apayazaH / (pIche upasargake hote hue bhI, anAdi ya kA ja ) kacit nahIM hotA / udA.- prayogaH paoo / / 74 // bhayau bRhaspatau tu bahoH / / 75 / / bRhaspati zabda meM bakAra aura hakAra inake anukramase bhakAra aura yakAra vikalpase hote haiM / udA. - bhayappaI bahappaI // 75 // roDA paryA / / 76 / / paryANa zabda meM rephakA DA aisA Adeza hotA hai / udA. -paDAANaM. pahANaM // 76 // lo jaTharavaTharaniSThure || 77 // (isa sUtra meM 1.3.76 se) ra: pada (adhyAhRta ) hai / jaThara, ityAdi zabdoM meM ra kAla vikalpase hotA hai / udA - jaTharam jaDhalaM jaDharaM / vaThara::. vaDhalo vaDharaH / niSThuraH NiThulo niThuro / bhramarakA paryAya bhasala zabda saMskRta jaisehI hai || 77 // haridrAdau / / 78 // haridrA, ityAdi zabdoM meM ra kA la hotA hai| yaha niyama (1.3.77 se) pRthak kahA jAnese, (yaha la ) nitya hotA hai | udA. - haldI haridrA ! Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta vyAkaraNa iMgAlo aNgaarH| calaNo caraNaH / jahuhilo yudhiSThiraH / saumAlo sukumaarH| siDhilo shithirH| sakkAlo satkAraH / muhalo mukhrH| valuNo varuNaH / cilAo kirAtaH / luggo rugNaH / avaddAlaM apadvAram / kaluNo karuNaH / dalido dridrH| phaliho prighH| phalihA prikhaa| daliddAi daridrAti / macchalo matsaraH / saMtracchalo sNvtsrH| phAlihaiM pAribhadram / dAlida dAridyam / kAhalo kAtaraH / ityAdi / bahulakA adhikAra honese, (aMgAra zabdameM a kA) i honeparahI (ra kA la hotA hai); itaratra mAtra-aMgAro / caraNa zabda pA~va arthameM honeparahI (ra kA la hotA hai); itaratra crnnkrnnN| kirAta zabdameM (ka kA ca hokara) cakArake sAnnidhya honeparahI (ra kAla hotA hai); itaratra-namimo hara kirAaM // 78 // kirivere DaH // 79 // (kiri aura vera) ina zabdoMmeM rephakA Da hotA hai| udA.-kiDI kiriH (yAnI) varAha, garta, cUhA yA gaMdharva / veDo veraH (yAnI) bhIru, zarabha, karabha, maMDUka yA duMdubhi // 79 // khoH karavIre NaH // 80 // ___ karavIra zabdameM khu arthAt Adya rephakA Na hotA hai| udA.kaNavIro / / 80 // lo lalATe ca / / 81 // (isa sUtrameM 1.3.80 se) NaH padakI anuvRtti hai| lalATa zabdameM Adya lakArakA Na hotA hai| sUtrameMse ca (cakAra) yaha khoH (ima 1.3. 80 meMse) padakI anuvRtti dikhAneke lie hai| udA.-NiDAlaM NaDAlaM. // 81 // lohalalAGgalalAgUle vA // 82 // (lohala, lAGgala aura lAzUla) ina zabdoMmeM Adya lakArakA Na vikalpase hotA hai| udA.-Nohalo lohalo / lohala (yAnI) zabaravizeSa / jaMgalaM lNglN| NaMgalaM laMgUlaM / / 82 / / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta vyAkaraNa sthUle ralUtazcaut / / 83 // ___sthUla zabdameM la kA lit (=nitya) ra hotA hai, aura usake sAMnidhyase U kA o hotA hai| udaa.-thoro| kiMtu thUlahaddo zabda mAtra haridrAdi zabdoMkI (1.3.88 dekho) taraha sthUra zabdameM ra kA la hokara hogA / / 83 // bo maH zabare / / 84 // zabara zabdameM ba kA ma hotA hai| udA.-samaro / / 84 // nIvIsvapne vA / / 85 / / (nIvI aura svapna) ina zabdoMmeM va kA ma vikalpase hotA hai / udA.nImI niivii| simiNo siviNo / / 85 / / hasya gho bindoH / / 86 / / ___ anusvAra (=biMdu) ke Age honevAle ha kA gha vikalpase hotA hai| udA.-saMghAro saMhAro sNhaarH| siMgho siMho siNhH| kacit anusvArake Age na honeparabhI (ha kA gha hotA hai|) udA.-dAgho dAhaH / / 86 / / zoH sal / / 87 // astorakhoraca: (1.3.7) sUtrakI (yahA~) nivRtti ho gii| zu yAnI za, Sa aura sa ina varNoMkA sakAra hotA hai| (sUtrake sala meM) l it honese, (yaha sa) nitya hotA hai / udA.-za (kA sa)-zabdaH saho / kuzaH kuso| nRzaMsaH nnisNso| vaMza: vNso| azvaH aaso| 3mazraH maMsU / zyAmA saamaa| daza ds| zobhate sohi| Sa (kA sa)-SaNDaH saMDo / nikaSaH nnihso| kaSAyaH ksaao| viSvak vIsuM / varSaH vaaso| tuSyati tUsai / zeSaH seso / / 87 // pratyUSadivasadazapASANe tu haH / / 88 // (isa sUtrameM 1.3.87 se) zoH padakI anuvRtti hai| pratyUSa, ityAdi zabdoMmeM za, Sa, sa kA ha vikalpase hotA hai| udA.-paccaho paccUso (prtyuuss)| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 1, pA.3 diaho diaso (divs)| daha dasa (dsh)| dahamuho dasamuho (dshmukh)| dahabalo dasabalo (dshbl)| daharao dasaraho (dshrth)| eAraha eArasa (ekaadsh)| bAraha bArasa (dvaadsh)| teraha terasa (tryodsh)| pAhANo pAsANo (pASANa) / / 88 / / snuSAyAM haH phoH / / 89 / / snuSA zabdameM phoH yAnI dvitIya (aise) zu kA eha aisA Adeza vikalpase hotA hai / udA.-suNhA susA snuSA // 89 // chal SaTzamIsudhAzAvasaptapaNe // 90 / / (SaTa, zamI, sudhA, zAva, saptaparNa) ina zabdoMmeM za, Sa, sa kA lit (=nitya) cha hotA hai| udA.-chaTThI sssstthii| chappao ssttpdH| chammuho SaNmukhaH / chamI shmii| chuhA sudhaa| chAvo zAvaH / chattivaNNo saptaparNaH / / 90 // sirAyAM vA / / 91 // sirA zabdameM zu kA cha vikalpase hotA hai| udA.-chirA sirA // 91 // lukpAdapIThapAdapatanadurgAdevyudumbare'cAntardaH // 92 / / pAdapITha, ityAdi zabdoMmeM (do svaroMke) bIca honevAle dakArakA, (usase saMyukta rahanevAle) svarake sAtha, vikalpase lopa hotA hai| udA.pAvIDhaM pAavIDhaM pAdapITham / pAvaDaNaM pAavaDaNaM paadptnm| duggAvI duggAevI durgaadevii| uMbaro uuMbaro udumbrH| (do svaroMke) bIca honevAle, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa durgAdevI zabdameMse Adya (dakAra) meM (vikalpase lopa) na ho / / 92 // vyAkaraNaprAkArAgate kagoH // 93 // (isa sUtrameM 1.3.92 se) lug padakI anuvRtti hai| (1.3.91 sUtrameMse) vA zabda aura (1.3.92 meMse) acA pada yahA~ (adhyAhRta) haihii| vyAkaraNa, ityAdi zabdoMmeM kakAra aura gakAra inakA, (unase saMyukta Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta vyAkaraNa rahanevAle) svarake sAtha, vikalpase lopa hotA hai| udA.-vAraNaM vAaraNaM (vyaakrnn)| pAro pAAro (praakaar)| Ao Aao (Agata) // 93 / / evamevadevakulaprAvArakayAvajjIvitAvaTAvartamAnatAvati vaH // 94 // evameva, ityAdi zabdoMmeM (do svaroMke) bIca rahanevAle vakArakA, (usase saMyukta rahanevAle) svarake sAtha, vikalpase lopa hotA hai| udA.emea eamea (evameva) / deulaM devaulaM (devkul)| pArao pAvArao (praavaark)| jA jAva (yaavt)| jI jIviaM (jiivit)| aDo avaDo (avtt)| atamANaM AvattamANaM (aavrtmaan)| tA tAva (taavt)| (vakAra) do svaroMke bIcameM honeparahI (usakA vikalpase lopa hotA hai, anyathA nhiiN| isalie) evameva zabdameM antya vakArakA (vikalpase lopa) nahIM hogA / / 94 // jyordanujavadharAjakulabhAjanakAlAyasakisalayahRdayeSu // 95 // danujavadha, ityAdi zabdoMmeM jyoH yAnI jakAra aura yakAra inakA, (unase saMyukta rahanevAle) svarake sAtha, vikalpase lopa hotA hai| udA.daNuvaho daNuavaho danujavadhaH / rAulaM rAaulaM rAjakulam / bhANaM bhAaNaM bhAjanam / kAlAsaM kAlAasaM kAlAyasam / kisalaM kisalaaM kisalayam / hi hia hRdayam / mahaNNavasamA sahiA jAlA te sahiaehiM gheppaMti, mahArNavasamAH sahRdayA yadA te sahRdayairgRhyante / / 95 / / apato gharo gRhasya // 96 / / pati zabda Age na honepara, gRha zabdako ghara aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.-gharo gRham / gharasAmI gRhsvaamii| rAaghara rAjagRham / pati zabda (Age) na honepara, aisA kyoM kahA hai ?(kAraNa pati zabda Age ho to gRhako dhara aisA Adeza nahIM hotaa|) udA.-gahabaI gRhptiH||96|| strIbhaginIduhitavanitAnAmitthIbahiNIdhUAvilaAH // 97 // ____ strI, ityAdi zabdoMko itthI, ityAdi Adeza yathAkrama vikalpase hote haiN| udA.-itthI thI strii| bahiNI bhaiNI bhginii| dhUA duhiA Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 1, pA. 3 duhitaa| vilaA vaNiA vnitaa| koI kahate haiM ki vilayA zabda saMskRtameMbhI hai // 97 // ubhayAdhasoravahahehau / / 98 // ubhaya aura adhas inako yathAkrama avaha, heTTa aise Adeza vikalpase hote haiN| udA.-avahaM / koI logoMke matAnusAra, uhaaM aisAbhI (varNAntara) hotA hai / heDaM aha / heTThamaggo ahamaggo adhomArgaH / / 98 // malinadhRtipUrvavaiDUryANAM mailadihipurimaveruliAH // 99 // ____ malina, ityAdi zabdoMko yathAkrama maila, ityAdi Adeza vikalpase hote haiN| udA.-mailaM maliNaM malinam / dihI dhiI dhRtiH / purimaM puvvaM pUrvam / veruliaM veDujjaM vaiDUryam / / 99 // smarakaTvorIsarakArau // 10 // ___ smara aura kaTu zabdoMko yathAkrama Isara aura kAra aise Adeza vikalpase hote haiM / udA.-Isaro saro smaraH / kAraM kaDU kttuH||100|| bAhiMbAhirau bahisaH // 101 // bahiH zabdako bAhiM aura bAhira aise Adeza vikalpase hote haiN| udA.-bAhiM bAhiraM / bAhirabbhaMtarakiriAroho, bAhyAbhyantarakriyArodhaH // 101 / / kUro gauNeSadaH // 102 // (samAsameM) gauNa (pada) honevAle ISat zabdako kUra aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.-ciMca vva kUra pikkA, ciJceveSatpakkA / vikalpapakSameM-Isi // 102 // eNhi ettAhe idAnImaH // 103 // ___ idAnImako eNhi aura ettAhe aise Adeza vikalpase hote haiN| udA.-eNhi ettAhe iaanniN| vikalpapakSameM-dANiM // 103 // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 trivikrama-prAkRta vyAkaraNa tiryakpadAtizuktestiricchipAikasippI / / 104 // tiryak, ityAdi zabdoMko tiricchi, ityAdi Adeza hote haiN| udA.-tiricchi pecchai, tiryak pshyti| pAiko paAI pdaatiH| sippI suttI zuktiH // 104 / / goNAdyAH // 105 / / jinake bAremeM prakRti, pratyaya, lopa, Agama aura varNavikAra nahIM kahe haiM, aise goNa, ityAdi zabda bahulatvase nipAtake rUpameM Ate haiN| udA.-(1) goNo gau yA gAya / yahA~ (go ke Age) svArthe Na AyA hai| (2) golA godA / - godA yAnI godaavrii| yahA~ da kA la huA hai| koI kahate haiM, golA zabda saMskRta meMbhI hai| (3) osAyaNaM Apozana yA Acamana / (yahA~) ApaH zabdako osA aisA Adeza, phira sakArake Age yakArakA Agama (hue haiN)| (athavA)-nIhAra arthameM osA yaha dezya zabda hai; usakA kaNa yAnI osAyaNa / (4) vAI vnraaji| yahA~ rephakA lopa huA hai / (5) tallaM tallaDaM talpa shyyaa| yahA~ la kA dvitva, pa kA lopa athavA svArthe Da (Aye haiN)| (la kA dvitva) na honepara, talaM / (6) thovo (7) thevo thoko stoka yA svalpa / yahA~ ka kA va aura / athavA o kA e, (aura) sevAdipAThameM honese dvitva (hue haiN)| (8) viruaM viruddha / yahA~ saMyukta vyaMjanakA lopa huA hai| (9) Ao Apa yA jl| zaradAdipAThameM honese, antya vyaMjanakA a aura dIrgha svara (hue haiN)| (10) goso gosargaH pratyaSa yA prabhAta / yahA~ rga kA lopa huA hai| (11) vosiraNaM vyutsarjana yA choDanA / yahA~ vyut kA vo, sRjati aisA mAnakara ja kA ra, aura (sameM) sameMse R kA i (hue haiN)| (12) dhiratthu dhigastu yA dhikkAra ho / yahA~ ga kA ra huA hai| (13) patthevA pAtheyaM / yahA~ thAkA dvitva aura vakArakA Agama (hue haiN)| (14) velaMbo (15) vaDaMbo viDambanA |---yhaaN i kA e, Da kA la aura nakArakA lopa hue haiN| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-sa. 1, pA. 3 / (16) bulabulo bubuda / yahA~ dakArakA la aura do saMyukta vyaMjanoMke bIcameM u aise varNavikAra hue haiN| (17) karillaM karIra yA bA~sa / yahA~ ra kA lla huA hai| (18) UA yukA / yahA~ Adha ya kA lopa huA hai| (19) doggaM yugma yA joddii| yahA~ yu kA do huA hai| (20) dhaNiyA dhanyA (yAnI) priyatamA / yahA~ yakArake pUrvameM i AyA hai| (21)NivvahaNaM undahanaM (yAnI) vivAha / yahA~ ukArakA Ni huA hai| (22) muvvahaha udvahati byAha karatA hai| yahA~ ukArakA mu huA hai| (23) chicchi dhik dhik / yahA~ dha kA cha huA hai| (24) vADI vRtiH| yahA~ R kA A aura takArakA Da hue haiM / (25) gahillo prahila yA pizAcagrasta / yahA~ la kA dvitva huA hai| (26) goNiko gonIkaH (yAnI) gavAM anIkaH (yAnI) gauoMkA samUha / yahA~ ka kA dvitva huA hai| (27) airajuvaI acirayuvati / apUrvA aisA arth| (28) aNarahU navavadhU / yahA~ nakAra aura vakAra inake (anukramase) a aura Na, tathA vakA ra hue haiN| (29) amaA asura / yahA~ sukAra aura repha inake ma aura ya hue haiN| (30) paNNavaNNA (31) pazcAvaNNA pazcapazcAzat yA pacapana / yahA~ Adha saMyukta vyaMjanakA Na, pa kA va, cAzatkA NA, hue haiN| (paMcAvaNNAmeM) dvitIya a kA A, cAzatkA NA hue haiN| (32) gAmahaNaM grAmasthAna / yahA~ sthAkArakA ha huA hai| (33) tevaNNA tripazcAzat yA tirapana / yahA~ i kA e, cAzatkA Na hue haiN| (34) ghusimaM ghusUNa yA kesr| yahA~Na kA ma, RkArakA i hue haiN| (35) chaTA chttaa| yahA~ TakArakA da huA hai| (36) baillo balIvarda ya, bail| yahA~ da kA la aura lIva kA i hue haiN| (37) pAuraNaM (38) paMguraNaM prAvaraNa / yahA~ dvitIya kA u huA hai aura va ko gu aisA bhAdeza huA hai| (39) lakkuDo laguDa yA lkddii| yahA~ gakArakA ka duA hai| (40) AsaMgho aasthaa| yahA~ sthAkArakA : saMgha huA hai| trivi.mA.vyA....5 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ H trivikrama-prAkRta vyAkaraNa (41) cheNo stena yA cor| yahA~ sta kA cha huA hai| (42) dosiNI jyotsnA yA candrikA / yahA~ jyo kA do huA hai aura na ke pUrvameM i mAyA hai| (43) hijjo hyaH yA kala / yahA~ yakArakA ijja huA hai| (44) kakkhaDo kaza / yahA~ ka aura za inake kha aura Da hue haiN| (45) telIsA tricatvAriMzat yA taiMtAlIsa / yahA~ i kA e, ca aura tva inakA A, ra kAla, hue haiM; aura viMzatyAdipAThameM honese, anusvArakA lopa huA hai| (45) kattaM kalatra yA ptnii| yahA~ svarake sAtha l kA lopa huA hai| (47) kalavU alAbU / yahA~ akArakA ka aura AkArakA akAra hue haiN| (48) nli| (49) nihelaNaM nilaya yAnI ghara / yahA~ i aura a inakA (sthAna-) vyatyaya, aura ya kA Na ho gaye, aura la ke pUrvameM he AyA hai / (10) NikaDo nishcy| yahA~ zca aura ya inake ka aura Da hue haiN| (51) NikaDo nizcala / yahA~ ca aura la inake ka aura Da hue haiM / (52) NirAso nRzaMsa yAnI krUra / yahA~ zaMkArakA rA huA hai| (53) NipphaMso nistriMza yA khddg| yahA~ strikArakA pha huA hai / (64) vihuMDuo vidhutud yAnI rAhu / yahA~ ta kA Da huA hai| (65) vahio mathita / yahA~ ma kA va huA hai| (56) khar3e khela / yahA~ la kADa huA hai| (57) kolIraM kuruvinda (yAnI) eka prakArakA padmarAga / yahA~ (do) ukAroMkA oM aura I, ra kA la, tathA bindukA ra, hue haiN| (18) visaggo ghyutsarga yA choDanA / yahA~ vyu kA vi huA hai| (59) saMghayaNaM saMhanana / yahA~ ha kA gha, aura Adya na kA ya hue haiN| (60) ghAyaNo gAyana / yahA~ ga kA va huA hai| (61) DhekkuNo matkuNa / yahA~ ma aura t inakA Dhe huA hai| (62) kakuDaM kakuda / yahA~ da kA Da huA hai| (63) sevAlaM jampAla yA sevAla / yahA~ ja aura m inakA se huA hai / (64) khuDao kSullaka yA kSudra / yahA~ la kA Da huA hai| (65) vaDDhuaro bRhattara yA baDA / yahA~ bRhat kA vaDdu huA hai| (66) atthakkaM akANDa yAnI yakAyaka / yahA~ kA aura NDa inake ttha aura ka hue haiN| (67) ANuaM Anana yA mukha / yahA~ Adya akA u aura dvitIya na kA lopa hue haiM / (68) saMgolaM saMghAta yA samUha / yahA~ ghA aura ta inakA gola huA hai / (69) sAmarI (70) sAmalI zAlmali eka Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 1, pA. 3 vRkSavizeSa / yahA~ la kA lopa, aura dvitvakA abhAva haiM / (71) himoraM himodr| yahA~ da kA lopa huA hai / (72) abbA ambA yA maaN| yahA~ anusvArakA lopa, aura ba kA dvitva haiN| (73) sippI suucii| yahA~ U kA i aura ca kA dvirukta pa (ppa) hue haiN| (74) bamhA vANI yA srsvtii| yahA~ Na kA mha huA hai / (75) jacchando svacchanda / yahA~ sva kA ja ho gayA hai / (76) talAro talavaraH (yAnI) purAdhyakSa / yahA~ va kA lopa huA hai| (77) kuTuM kutuka yA kutUhala / yahA~ ta kA lopa huA aura ka kA dvirukta Da (Da) ho gayA hai| (78) sIsakaM ziraHpatra / yahA~ patrakA ka huA hai| (79) jambAlaM zaivAla / yahA~ zai kA jam ho gayA hai / (80) aNudivaM dinamukha yAno prabhAta / anu (yAnI) anaMtara (naMtara divA yAnI din)| yahA~ na kA va huA hai| (81) sattharo saMstara yA zayyA / yahA~ anusvArakA lopa huA hai| (82) viDDaraM vistAra / yahA~ stakArakA DDa ho gayA hai / (83) vIlI vecI aura (84) vIbI (yAnI lhr)| yahA~ ca kA la aura ca kA ba huA hai| (85) DaMmio dAmbhika / yahA~ da kA Da huA hai| (86) kaDappo kalApa (yAnI) samUha / yahA~ la kA Da huA aura pakA dvitva ho gayA hai| (87)dUsalo durbhaga pAnI abhaagii| yahA~ bha aura ga inake sa aura la ho gaye haiN| (88)galaM gaNDa yAnI kapola / yahA~ Da kA la huA hai / (89)paDisiddhI pratispardhA / yahA~ spa kA si huA aura A kA I ho gayA hai / (90) vaDho kTa / yahA~ Ta kA Dha huA hai| (91) DoaNo (92) Doalo (93) Dolo locana / yahA~ la kA ha, la aura na inake Da aura la hokara, svarake sAtha ca kA lopa ho gayA hai| (94) katthai kacit / yahA~ ci kA ya huA hai / (95) DeDduro dardura yAnI dAdura / yahA~ a kA e huA aura donoM dakArokA Da ho gayA hai / (96) chillaM chidra / yahA~ dra kA la ho gayA hai / (97) maMjaro (98) vaMjaro mArjAra / yahA~ vikalpase ma kA va ho gayA hai, vakrAdipAThameM honese, anusvAra A gayA, aura A kA mhasva (yAnI a) ho gyaa| (99) gaharo gRdhra / yahA~ ra ke pUrvameM a Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 trivikrama-prAkRta vyAkaraNa AyA hai / (100) uro| (101) ajjamo Rju pA sarala / yahA~ ja kA ra, RkAra aura ukAra inakA ma hue aura svArtha ma ApA hai| (102) sAiA sAriA zArikA / yahA~ ri kA lopa huA aura antya A kA iA ho gayA hai| (103) araNI saraNi yAnI paddhati / yahA~ sa kA lopa huA hai| (104) vaNesI tRNarAzi / yahA~ pUrva svarake sAtha rAkArakA e ho gayA hai| (105) duggaM duHkha / yahA~ saMyukta vyaMjanakA ga huaa| (106) caukkaM catuSpadha / yahA~ patha kA ka ho gayA / (107) kaleraM karAla yAnI jttil| yahA~ ra aura la inakA (sthAna-) vyatyaya huA aura A kA e ho gayA / aura (108) kakkAlaM kaMkAla yAnI haDDiyoMkA jAla / ityAdi // 105 // - prathama adhyAya tRtIya pAda samApta - Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pAdaH stoH // 1 // (stoH) yaha adhikAra hai| 'Ila jyAyAm' (1.4.110) sUtrataka isakA adhikAra hai / samajhanA hai ki yahA~se Age jo kucha anukramase kahA jAyegA, vaha stu kA pAnI saMyukta vyaMjanakA hotA hai // 1 // cA rakte gaH // 2 // raktameM stuko yAnI saMyukta vyaMjanako ga aisA Adeza vikalpase hotA hai / udA.-ggo ratto // 2 // zulke GgaH // 3 // zulkameM saMyukta vyaMjanako ga aisA Adeza vikalpase ho jAtA hai / udA.suMgaM sukaM // 3 // kaH zaktamuktadaSTamRdutvarugNeSu // 4 // (zakta, mukta, daSTa, mRdutva, rugNa) ina zabdoMmeM stu kA yAnI saMyukta vyaMjanakA kakAra vikalpase hotA hai / udA.-sako satto (shkt)| mukko mutto (mukt)| Dakko daTTho (dsstt)| mAukaM maukkaM mAuttaNaM (mRdutv)| lukko luggo (rugNa) / / 4 // kSveDakage khal // 5 // zveDaka, ityAdimeM saMyukta vyaMjanakA khakAra hotA hai| (sUtrake khalmeM) l it honesa, yahA~ vikalpa nahIM hotaa| udA.-kSveDakaH kheddo| kSveDaka zabda viSa kA paryAyI zabda hai / sphoTakaH khoddo| sphoTikA khoDiA // 5 // kaskornAmni // 6 // (isa sUtrameM) kha padakI anuvRtti hai / saMjJAmeM (honevAle) Ska aura ska inakA kha ho jAtA hai| udA.-puSkaram pokkharaM / puSkariNI pokkhariNI / niSkam NikkhaM / skandhaH khNdho| skandhAvAraH khNdhaavaaro| avaskandaH avakkhado / (sUtrameM) saMzAmeM (honevAle), aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa saMjJAko choDakara anya zabdoM meM aisA varNAntara nahIM hotaa|) udA.-dukkaraM duSkaram / NikampaM niSkampam / NamokAro nmskaarH| sakkabhaM saMskRtam / sakkAro saMskAraH // 6 // Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta vyAkaraNa vuzca ruva'kSe // 7 // vRkSa zabdameM saMyukta vyaMjanakA kha hotA hai, aura usake sAnidhyase vRkArakA ru ho jAtA hai| udA.-rukkho / yaha zabda spRhAdi-gaNameM honese, kSa kA cha honepara, vaccho (aisA varNAntara ho jAyegA) // 7 // kSaH // 8 // kSakArakA kha hotA hai| udA.-lakSaNam lakkhaNaM / kSayaH kho| vicakSaNaH viakkhaNo / bahulakA adhikAra honese, kacit (kSa ke) ccha aura jha bhI ho jAte haiN| udA.-khINaM jhINaM kSINam / chijjai jhijjai kSIyate // 8 // sthAgAvahare // 9 // ___ sthANukA artha zaMkara aisA na honepara, sthANu zabdameM stu kA yAnI saMyukta vyaMjanakA kha hotA hai| yadi zaMkara artha abhipreta ho, to kha nahIM hotaa| udaa.-khaannuu| zaMkara artha na honepara, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa zaMkara artha honepara kha nahIM hotaa|) udA.-thANa // 9 // skandatIkSNazuSke tu khoH / / 10 // (skanda, tIkSNa, zuSka) ina zabdoMmeM khu kA yAnI Adya saMyukta vyaMjanakA kha vikalpase hotA hai / udA.-khaMdo kaMdo / tikkhaM tihaM / sukkhaM sukaM // 10 // stambhe / / 11 // (isa sUtrameM 1.4.10 se) khoH aura tu padoMkI anuvRtti hai| stambhameM khu kA yAnI Adya saMyukta vyaMjanakA khakAra vikalpase hotA hai| udA.-khaMbho thNbho| (yaha staMbha) kASTha, ityAdikA hai| yaha niyama(1.4.10 se) pRthaka kahA hai; kAraNa isakA upayoga agale patra meM karanA hai // 11 // thalaspande / / 12 / / - spaMdakA abhAva isa arthameM stambha zabda honepara, Adya saMyukta vyaMjanakA litU (=nitya) tha hotA hai| udA.-yaMbho / thaMbhijjai // 12 // styAnacaturthe ca tu ThaH / / 13 // .: styAna aura caturtha zabdoMmeM, (tathA) sUtrameMse cakArake kAraNa spaMdakA abhAva isa arthameM honevAle stambha zabdameM, (saMyukta vyaMjanakA) Tha vikalpase hotA hai| udA.-ToNaM thINaM / cauTTho cauttho / Thabho ThaMbhijjai // 13 // Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda- a. 1, pA. 4 STaH // 14 // (isa patrameM 1.4.13 se) ThaH padakI anuvRtti hai / STa kA Tha hotA hai| yaha niyama (1.4.13 se) pRthak kahA jAnese, (yaha Tha) nitya hotA hai| udA.. dRSTiH diTThI / muSTiH muTThI / SaSTiH laTThI / saurASTram soraTuM // 14 // visaMsthulAsthyadhanArthe / / 15 / / visaMsthula aura asthi zabdoMmeM, tathA dhana artha na honevAle artha zabdameM, saMyukta vyaMjanakA Tha hotA hai| udA.-visaMThulaM visaMsthulam / aTThI asthi / aTTho arthaH (yAnI) prayojana | dhana artha na honevAlA artha zabda, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa dhanavAcaka artha zabdameM Tha nahIM hotaa|) udaa.-attho|| 15 // caH kRtticatvare // 16 // kRtti aura catvara zabdoMmeM saMyukta vyaMjanakA ca hotA hai / udA.--kiccI kRttiH| caccaraM catvaram // 16 // tyo'caitye // 17 // caitya zabdako choDakara, (anya zabdoMmeM) tya kA ca hotA hai| udA.satyam sacca / pratyayaH pcco| amAtyaH amcco| caitya zabdako choDakara, aisA kyoM kahA hai? (kAraNa caitya zabdameM tya kA ca nahIM hotaa|) udA.caittaM // 17 // zcazcike JcurvA / / 18 // vRzcika zabdameM zci ko Jcu aisA Adeza ho jAtA hai| udA.-viJcuo vicchuo // 18 // utsavaRkSotsukasAmarthya cho vaa|| 19 // (utsava, RkSa, utsuka, sAmarthya) ina zabdoMmeM stu kA yAnI saMyukta vyaMjanakA cha vikalpase hotA hai| (isa sUtrameM) punaH 'vA' aisA kahA jAnese, agale sUtroMmeM vikalpa nahIM hotaa| udA.-ucchao uuso| riccho rikkho / ucchuo Usuo / sAmacchaM sAmatthaM // 19 // Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 trivikrama-prAkRta vyAkaraNa kSamAyAM kau // 20 // (isa sUtrameM 1.4.19 se) chaH padakI anuvRtti hai / ku yAnI pRthivI; tadvAcaka honevAle kSamA zabdameM stu kA yAnI saMyukta vyaMjanakA cha hotA hai| udA.-chamA / vyAkaraNake niyamAnusAra honevAle (lAkSaNika) (kSmA kA kSamA honepara) vahA~ bhI cha ho jAtA hai| udA.-chamA / pRthivIvAcaka (kSamA zabda), aisA kyoM kahA hai| (kAraNa kSamA zabdakA pRthivI artha na honepara, cha nahIM hotaa|) udA.-khamA, kSamA (yAnI) kSAMti // 20 // kSaNa utsave / / 21 // utsava vAcaka kSaNa zabdameM saMyukta vyaMjanakA cha hotA hai / udaa.-chnno| utsavavAcaka (kSaNa zabda), aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa utsavavAcaka kSaNa zabda na honepara, cha nahIM hotaa|) udA.-khaNo // 21 // spRhAdau // 22 // spRhA, ityAdi zabdoMmeM stu kA yAnI saMyukta vyaMjanakAcha hotA hai| udA.spRhA chihA / kSuraH churo / kSIram chIraM / vRkSaH vaccho / kSetram chettaM / vakSaH vaccho / kukSiH kucchI / kSutam chuaM / kSatam ch| kSuNNam chugaNaM / kakSyA kacchA / kakSaH kaccho / makSikA macchiA / kSAram chAraM / ikSuH ucch| sadRkSaH saarccho| akSi acchii| sthagitaH chio| dazaH dccho| kaukSeyakam kuccheaaM / ukSA ucchaa| sAdRzyam sAricchaM / kSudhA chuhaa| lakSmIH lcchii| lakSma lcchN| ityAdi // 22 // thyazcatsapsAmanizcale / / 23 // (sUtrameMse) anizcale yAnI nizcala zabdako choDakara, thya, zca, tsa aura psa inakA cha hotA hai| udA.-thya (kA cha)-pathyaH paccho / mithyA micchaa| zva (kA cha)-pazcimam pacchimaM / Azcaryam accheraM / pazcAt pacchA / sa (kA cha). utsAhaH ucchaaho| matsaraH mcchro| saMvatsaraH sNvcchlo| cikitsati ciinchai / psa (kA cha)-apsarasaH acchraa| lipsate licchai / jugupsati juucchai / nizcala zabdako choDakara, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa nizcala zabdameM tha kA cha nahIM hotaa|) udA.-Nizcalo // 23 // Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OF hindI anuvAda-a. 1, pA. 4 dyayyayoM jaH // 24 // ___(dya, yya aura rya) inakA jakAra hotA hai| udA.-dya (kA ja)-madyam majja / bhavadyam avajja / Atodyam AojjaM / dyutiH juI / dyotaH joo| yya (kA ja)-zayyA sejjaa| jayyaH jjjo| kSayyaH khjjo| rya (kA ja)-kAryam kajja / paryAyaH pjjaao| paryAptam pajjattaM // 24 // tvabhimanyau jaja // 25 // abhimanyu zabda stu ke yAnI saMyukta vyaMjanake jar aura ja aise ye (vikAra) vikalpase hote haiM / (jara meM) r it honese, (ja kA) dvitva hotA hai| udA.-ahimajjU ahimajU / vikalpapakSameM-ahivaNNU ahimaNNU // 25 // dhyahyojhal // 26 // dhya aura hya inakA jha hotA hai / (jhal meM, lU it honese,(yaha za) nitya hotA hai / udA.-dhya (kA jha)-dhyAnam jhANaM / adhyayanam ajjhayaNaM / sandhyA sNjhaa| vindhyaH vijho| upAdhyAyaH uvjjhaao| hya (kA jha)-sahyaH sjjho| guhyam gujjhaM / grAhyam gejjhaM / nahyate Najjhai // 26 // sAdhvase // 27 // sAdhvasameM stu kA yAnI saMyukta vyaMjanakA jha hotA hai| udA.-sajjhasaM // 27 // dhvaje vA // 28 // ___dhvajameM stu kA yAnI saMyukta vyaMjanakA jha vikalpase hotA hai| udA.jhao dhao dhvajaH // 28 // indhau // 29 // pradIta honA isa arthameM honevAle indha (indhI) dhAtumeM stu ko yAnI saMyukta vyaMjanako za aisA Adeza hotA hai / udA.-samidhyati smijjhi||29|| tasyApUrtAdau TaH / / 30 // ___adhUrtAdau yAnI dhUrta, ityAdi zabdoMko choDakara, (anya zabdoMmeM) ta kA ho jAtA hai| udA.-kaivartaH kevaTTo / vartiH SaTTI / vartulam vaTThala / saMvartitaH Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74, trivikrama-prAkRta vyAkaraNa sNvttttio| pravartate paaTTai / nartayati nntttti| sUtrameM dhUrta, ityAdi zabdoMko choDakara, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa dhUrta, ityAdi zabdoMmeM taM kA dR nahIM hotA / ) udA.-dhUrtaH dhutto / vArtA vttaa| AtiH attii| saMvartanam saMvattaNaM / vivartanam vivattaNaM / pravartanam pvttnnN| Avartanam AvattaNaM | muhUrtaH muhutto| mUrtaH mutto| AvartakaH aavtto| saMvartakaH sNvtto| vArtikaH vttio| vartikA vttiaa| pravartakaH pvtto| mUrtiH muttii| ukIrtitaH ukkittio| nivartakaH nnivtto| nirvartakaH nnivttio| kIrtiH kittii| kArtikaH kttio| bahulakA adhikAra honese, (kabhI kabhI ta kA dR ho jAtA hai|) udA.-vArtA vaTTA // 30 // pravRttasaMdaSTamRttivRttaSTApattanakadarthitoSTre / / 31 // (pravRtta, saMdaSTa, mRtti, vRtta, iSTA, pattana, kadarthita aura uSTra) ina zabdoMmeM stu kA yAnI saMyukta vyaMjanakA Ta hotA hai| udA.-pravRttaH pvtttto| saMdaSTaH saMdaTTo / mRttiH mttttii| vRttam vaTuM / iSTA iTTA / pattanaM paTTaNaM / kadarthitaH kavaTTio / uSTra: udyo| kiMtu saMdaSTa aura uSTra zabdoMmeM honevAlA Ta (saMyukta vyaMjanake honevAle) Tha kA apavAda hai // 31 // vA ntandhau manyucihnayoH // 32 / / (manyu aura cihna) ina zabdoMmeM saMyukta vyaMjanako yathAkrama nta aura ndha aise ye Adeza vikalpase hote haiM / udA.-mantU maNNU / indhaM ciNhaM // 32 // DalphormarditavicchadachardikapadavitardigartasaMmarde / / 33 // (mardita, viccharda, chardi, kaparda, vitardi, garta, saMmarda) ina zabdoMmeM phoH yAnI dvitIya saMyukta vyaMjanakA lit (-nitya) Da hotA hai| udA.-marditaH mddddio| vicchadaH vicchaDDo / chardiH chaDI / kapardaH kavaDDo / vitardiH viaDDI / gartaH gaDDo / saMmardaH saMmaDDo // 33 // Dho'rdharddhizraddhAmUni tu // 34 // . (isa sUtrameM 1.4.33 se) phoH padakI anuvRtti hai| (ardha, Rddhi, zraddhA, mUrdhan) ina zabdoMmeM dvitIya stu kA yAnI saMyukta vyaMjanakA Dha vikalpase hotA Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 1, pA. 4 75. hai / udA.---ardham aDDhe addhaM / RddhiH iDuDhI iddhii| zraddhA saDDhA sddhaa| mUrdhA muDhA muddhA // 34 // . dagdhavidagdhavRddhidaMSTrAvRddhe // 35 // (dagdha, vidagdha, vRddhi, daMSTrA, vRddha) ina zabdoMmeM saMyukta vyaMjanakA Dha hotA hai / (yaha sUtra 1.4.34 se) pRthak kahA jAnese, (yahA~kA varNAntara) nitya hotA hai / udA.- dagdhaH dddho| vidagdhaH vi ddho| vRddhiH vuDhI / daMSTrA dADhA / vRddhaH vuddho| kacit (Dha) nahIM hotaa| udA.-viddhakaiNirU viaM, vRddhakavinirUpitam // 35 // pazcadazadattapazcAzati NaH / / 36 // (paJcadaza, datta, paJcAzat) ina zabdoMmeM stu kA yAnI saMyukta vyaMjanakA Na hotA hai| udA.-paJcadaza paNNaraha / dattam diNNaM / paJcAzat paNNAsA jJamnoH // 37 // jJa aura mna inameM (saMyukta vyaMjanakA) Na hotA hai| udA.-jJAnam NANaM / saMjJA saMNA / vijJAnam viNNANaM / nimnam NiNaM / pradyumnaH pajjuNNo // 37 // stave tho vA // 38 // stava zabdameM saMyukta vyaMjanakA tha vikalpase hotA hai| udA.-thavo tavo // 38 // ro hazcotsAhe // 39 // (isa sUtrameM 1.4.38 se) thaH aura vA ye zabda (adhyAhRta) haiN| utsAha zabdameM saMyukta vyaMjanakA tha vikalpase hotA hai aura usake sAnidhyase ha kA repha hotA hai| udA.-utthAro ucchAho // 39 // staH // 40 // sta kA thakAra ho jAtA hai| udA.-hastaH hattho / stutiH thuii| stokam tho| prastaraH ptthro| svasti sasthi // 40 // Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta vyAkaraNa paryaste Tazca // 11 // __ paryastameM sta kA Ta hotA hai| (sUtrameMse) cakArake kAraNa, tha bhI ho jAtA hai| udA.-pallaTo pallattho // 41 // vAtmamasmani paH // 42 // Atman aura bhasman ina zabdoMmeM stu kA pAnI saMyukta vyaMjanakA pa vikalpase hotA hai| udA.-appA appANo / attA attaanno| bhappo bhasso // 42 // makmoH // 43 // Dma aura kma inakA pa hotA hai| udA.-kuDmalam kuppalaM / rukmiNI rupiNI / (kma kA) kacit ma bhI ho jAtA hai| udA.-rukmI rummI ruppI paspoH phaH // 44 // pa aura spa inakA pha hotA hai| udA.-Spa (kA pha)-puSpam puppha / zaSpam sappha / niSpAvaH NipphAvo / niSpeSaH Ni pheso / spa (kA pha)-spandanam phaMdaNaM / pratispadhI paDipphaddhI / / 44 // bhISme / / 45 // (isa sUtrameM 1.4.44 se) phaH padakI anuvRtti hai| bhISma stu kA yAnI saMyukta vyaMjanakA pha hotA hai / udA.-bhippho // 45 // zleSmabRhaspatau tu phoH / / 46 // (zleSma aura bRhaspati) inameM phu kA yAnI dvitIya saMyukta vyaMjanakA pha vikalpase hotA hai / udA.-seppho semho| bihapphaI pahappaI // 46 // gmo maH // 47 // gama kA ma vikalpase hotA hai| udA.-yugmas jumma jugg| tigmam tiggaM timmaM // 47 // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 1, pA.4 NO nmaH // 48 // nma kAma hotA hai / (yaha sUtra 1.4.47 se) pRthak kahA jAnese, (yahA~kA ma) nitya hotA hai| udA.-janma jmmo| manmathaH vmmho| manmanaH mammaNo // 48 // tAmrAmrayorbaH // 49 // (tAmra aura Amra) inameM saMyukta vyaMjanakA makArase AkrAMta aisA bakAra (mba) hotA hai| udA.-tAmram tambaM / Amram ambaM / tambira, ambiraM ye zabda dezya haiM // 49 // Urce bho vA // 50 // Urdhva zabdameM stu kA yAnI saMyukta vyaMjanakA bha vikalpase hotA hai| udA.-ubhaM uddhaM // 50 // hvaH / / 51 / / (isa sUtrameM 1.4.50 se) bho vA padAI anuvRtti hai| ha kA bha vikalpase hotA hai| udA.-jihvA jibbhA jIhA // 51 // bhazca vihvale / / 52 // vihvala zabdameM saMyukta vyaMjanameMse vakArakA bha vikalpase hotA hai| udA.vinbhalo vihalo // 52 // kAzmIre mbhaH // 53 // kAzmIrameM saMyukta vyaMjanako mbha aisA Adeza hotA hai| udA.kambhAraM kamhAraM / / 53 // lo vAdeM // 54 // bAI zabdameM stu kA yAnI saMyukta vyaMjanakA la vikalpase hotA hai| isa sUtrameM punaH 'vA' zabda kahA jAnese, agale sUtrameM vikalpa nahIM bhaataa| khadA.-malaM ulaM molN| maI uI oI // 54 // Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 trivikrama-prAkRta vyAkaraNa ryaH saukumAryaparyastaparyANe // 55 // (saukumArya, paryasta, paryANa) ina zabdoMmeM ye kA la hotA hai| udA.saukumAryam soamalaM / paryastam palaTTa / paryANam pallANaM / pallaMko yaha varNAntara mAtra palyaMka zabdakA hai // 55 // ararIarijjamAzcarye // 56 // (isa satra meM 1.4.55 se) yaH padakI anuvRtti hai| Azcarya zabdameM rya ko ara, rIa, rijja aise tIna Adeza hote haiN| udA.-acchaaraM acchI accharijaM // 56 // Dero brahmacaryasaundarye ca / / 57 // brahmacarya aura saundarya zabdoMmeM, tathA (sUtrameMse) cakArake kAraNa Azcarya zabdameM,rya ko Dit era aisA Adeza hotA hai| udA.-bamhaceraM / saMderaM / acche / yahA~ (pratyayameMsa) Dittvake kAraNa Ti kA lopa huA hai| (ye zabda) cauryasama (dekhie 1.4.10.) honese, (svarabhakti hokara agale rUpa bhI siddha hote haiM / ) udA.-bamhacariaM / suMdariaM / acchariaM // 57 // vA paryante // 58 // paryanta zabdameM yaM ko Dit era (Dera) (aisA Adeza) vikalpase hotA hai| udA.-peranto pjjnto|| 18 // dhairya raH // 59 // ___ (isa sUtrameM 1.4.58 se) vA padakI anuvRtti hai| dhairya zabdameM ya kA ra vikalpase hotA hai / udA.-dhIra dhijjaM // 59 // tUryadazAhazauNDIrye // 6 // (tUrya, dazAha, zauNDIrya) ina zabdoMmeM stu kA yAnI saMyukta vyaMjanakA ra hotA hai| yaha niyama (1.4.69 se) pRthak kahA jAnese, (yahA~kA ra) nitya hotA hai / udA.-tUraM / dsaaro| soNDIraM // 60 // bASpe ho'shrunni|| 61 // .. azruvAcaka bASpa zabdameM stu kA yAnI saMyukta vyaMjanakA ha hotA hai| udA.-bAho (yAnI) netrajala (azru) / azruvAcaka (bASpa zabdameM), aisA kyoM Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 1, pA.4 kahA hai ? (kAraNa bASpa zabda azruvAcaka na honepara, ha nahIM hotaa|) udA.bappho (yAnI) USmA // 61 // kArSApaNe / / 62 / / kArSApaNa zabdameM saMyukta vyaMjanakA ha hotA hai| udaa.-kaahaavnno| kahAvaNo isa rUpameM, 'saMyoge' (1.2.40) isa sUtrAnusAra pahale phasva ho gayA aura pIche Adeza AyA; athavA-kahAvaNo zabda karSApaNa zabdase sAdhA gayA hai // 62 // na vA tIrthaduHkhadakSiNadIrdhe // 63 // (tIrtha, duHkha, dakSiNa, dIrgha) ina zabdoM meM saMyukta vyaMjanakA ha vikalpase nahIM hotaa| udA.-tUhaM titthaM / duhaM dukkha / duhio dukkhio| dAhiNo dakkhiNo / dIho dIharo digdho // 63 // kUSmANDyAM NDazca tu laH / / 64 / / kUSmANDI zabdameM pahale saMyukta vyaMjanakA hakAra hotA hai| (aura) NDakA la vikalpase hotA hai / udA.-kohalI kohnnddii| kohalI isa rUpameM, 'saMyoge' (1.2.40) sUtrAnusAra prathama -hasva ho gayA aura bAdameM la huA svathvadvadhvAM kvaciccachajajhAH / / 65 // tva, thva, dva aura dhva inake yathAkrama ca, cha, ja, jha aise kacit (vAGmayIna) prayogAnusAra vikAra hote haiM / udA.-tva kA ca-bhuktvA bhoccaa| jJAtvA NaccA / zrutvA soccA / thva kAcha-pRthvI picchI / dva kA ja-vidvAn vijja / dhva kA jha-dhvaniH jhuNI / buvA bujjhA | saalapicchIvijja, sakalapRthvIvidvAn // 15 // halo lhaH // 66 // halakArakA lakArase AkrAMta aisA hakAra (=lha) hotA hai| udA.kahalAram kalaraM / prahalAdaH palhAdo // 66 // Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 trivikrama - prAkRta vyAkaraNa zmaSmasmajhAmasmarazmau mhaH / / 67 / / smara aura razmi zabdoM ko choDakara, (anya zabdoM meM ) ima, Sma, sma aura hma inako mha aisA Adeza hotA hai / udA. - kAzmIraH kamhAro / grISmaH gimho / USmA umha | | vismayaH vimhao / asmAdRzaH amhAriso / brahmA bramhA | brahmaNaH bamhANo | brahmacaryam bamhaceraM / smara aura razmi zabdoM ko choDakara, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa unameM sma aura ima inakA mha nahIM hotA / ) udA. - smaraH saro / razmiH rassI // 67 // pakSmaNi / / 68 / (isa sUtra meM 1.4.67 se) mhaH padakI anuvRtti hai | pakSman zabda meM stu ko yAnI saMyukta vyaMjanako mha aisA Adeza hotA hai / udA. pakSmANi pamhAI / pamhalaloaNo pakSamalalocanaH // 68 // zraSNasnahRNAM haH / / 69 / / (zna, SNa, sna, hUna, haNa aura kSNa) inako Nha aisA Adeza hotA hai | udA.zna ( kA ha) - praznaH paNho / ziznaH siho / SNa ( kA ha) - viSNuH vihUM / jiSNuH jihU | kRSNaH kiho / uSNISam uNhIsaM / sna ( kA ha ) - snAtaH NhAo / prasnavaH paNhao | jyotsnA joNhA / hUna ( kA ha)- -jahUnuH jaNhU / hUNa (kA ha) - pUrvAhNaH puNvaho / aparAhUNaH avaraNaho / kSNa ( kA ha ) - lakSaNas sahaM / tIkSNam tinhaM // 69 // sUkSme // 70 // sUkSma zabda meM saMyukta vyaMjanakA vha hotA hai / udA. - suhaM / sahaM // 70 // AzliSTe ladhau // 71 // AzliSTa zabdameM saMyukta vyaMjanoMke anukramase la aura dha hote haiM / udA.Aliddho // 71 // Thau stabdhe // 72 // stabdha zabda meM saMyukta vyajanoMke anukramase Tha aura Dha hote haiN| udA.ThaDDho // 72 // --- Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 1, pA. 4 to Dho razcArabdhe tu // 73 / / Arabdha zabdameM stu kA yAnI saMyukta myaMjanakA takAra vikalpase hotA hai aura usake sAnidhyase ra kA Dha ho jAtA hai| udA.-ADhatto aaro|| 73 // so bRhaspativanaspatyoH / / 74 // (bRhaspati aura vanaspati) inameM saMyukta vyaMjanakA sakAra vikalpase hotA haiM / udA.-bahassaI bahapphaI / bihassaI vihapphaI / vaNassaI vaNapphaI // 74 // zorlukkhoH stambasamastaniHspRhaparasparazmazAnazmazrau // 75 // stamba, ityAdi zabdoMmeM saMyukta vyaMjanameM khu yAnI Adya sthAnameM rahanevAle jo zu yAnI za, S aura s , unakA lopa hotA hai| udA.-tambo (stmb)| samatto (smst)| nipiho (nispRh)| paropparaM (prspr)| masANaM (shmshaan)| maMsU (zmazrU) / / 75 // zcasya harizcandre / / 76 / / harizcandra zabdameM zca kA lopa hotA hai / udA.-hariaMdo // 76 / / kagaTaDatadapaka pazoruparyadre / / 77 // adre yAnI dra isa saMyukta vyaMjanako choDakara, saMyukta vyaMjanameM pahale sthAnameM rahanevAle (uparisthita) k, g, Tu, D, t, d, pa, jivhAmUlIya, upadhmAnIya, aura zu (=za, S , s), inakA lopa hotA hai| udA.-ka (kA lopa)-bhuktam bhuttaM / siktham sitthaM / m (kA lopa)-dugdham duddhaM / mugdham muddhAT (kA lopa)SaTpadaH chppo| kaTphalam kapphalaM / D (kA lopa)-khaDgaH khggo| SaDjaH sajjo / t (k| lopa)-utpalam uppalaM / utpAtaH uppaao| d (kA lopa)madguH maggU / mudgaraH moggaro / udvignaH ubviggo| p (kA lopa)-suptaH sutto| guptaH gutto| k (kA lepa)-duHkham dukkhaM / pa (kA lopa)-antaHpAta: antppaao| za (kA lopa)-nizcalaH nicclo| lakSaNaM laNhaM / zvayotati cuai| Sa (kA lopa)-goSThI goTThI / SaSThaH chttttho| s (kA lopa)-skhalitaH khlio| snehaH ho / dra isa saMyukta vyaMjanako choDakara, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa drameM da kA lopa nahIM hotaa|) udaa.-smudro| cndro| bhadraM / -'dhAtrIdre tri.prA,vyA....6 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta vyAkaraNa rastu' (1.4.80) sUtrAnusAra, vikalpase rephakA lopa prApta honepara, usa samaya honevAlA dakArakA lopa na ho, isalie isa (1.4.77) sUtrameM 'adre' aisA niSedha kahA gayA hai / / 77 // lavarAmadhazca / / 78 // . saMyukta vyaMjanameM (prathama sthAna choDakara) anantara sthAnameM rahanevAle (adho vartamAnAnAm ), aura (sUtrameMse) cakArake kAraNa prathama sthAnameM honevAle, la, v aura r inakA lopa hotA hai| udA.-anaMtara rahaneparala (kA lopa)-zlakSNam saNhaM / viklava: viko| va (kA lopa)-pakkaH pakko / vidhvastaH viddhttho| ra (kA lopa)-cakram cakkaM / grahaH gho| rAtriH rattI / prathama sthAna meM honepara-l (kA lopa)-ulkA ukkaa| valkalam vakkalaM / va (kA lopa)-zabdaH saho / abdaH addo / lubdhakaH luddho| ra (kA lopa)arkaH akko| tarkaH takko / / 78 // manayAm // 79 // ___ saMyukta vyaMjanameM (prathama sthAnako choDakara) anantara sthAnameM rahanevAle m, na aura ya inakA lopa hotA hai / udA.-m (kA lopa)-yugmam juggaM / razmiH rssii| smaraH sro| na (kA lopa)-nagnaH nggo| lagnaH lggo| ya (kA lopa)-zyAmA saamaa| kuDyaM kuTuM / yahA~ dvitIya, kalmaSa, mAlya, ityAdi zabdoMmeM, ina tIna sUtroMmeMse (1.4.77-79) niyama yadi lAgU hoM, to jaisA vAGmayameM dikhAI degA vaisA lopa ho jAtA hai| udA.dvitIyaH piio| dviguNaH biunno| dvAdaza bAraha / dvAviMzatiH bAvIsA / dvAtriMzat bttiisaa| kalmaSam kmmsN| zulbam subbaM / kacit anantara rahanevAle (varNoM) kA lopa ho jAtA hai / udA.-dvipaH divo / dvIpaH diivo| dvijAtiH huAI / kAvyam kavvaM / divyam divvaM / mAlyam mallaM / kulyA kullaa| kacita paryAyase (lopa ho jAtA hai|) udA.-udvignaH uddiggo uvinnnno| kiMtu rephakA sarvatra (lopa ho jAtA hai / ) udA.-savvaM / vakkaM / cakaM / 'sarvatra Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 1, pA.4 lavarAmacandre' (hema. 2.79), aisA koI kahate haiN| kiMtu vaha (kahanA) ayogya hai| (usakA kAraNa)-caMdo, candro aise udAharaNa unhoMne svayaMhI die haiM; aura usI tarahake prayoga (vAGmayameMbhI) dikhAI dete haiN| isalie agale sUtrameM (1.4.80) kahA gayA vikalpakA svIkAra karanA cAhie // 79 // dhAtrIdre rastu // 80 // dhAtrI zabdameM aura dra zabdameM repha kA lopa vikalpase hotA hai| udA.-dhAtrI dhattI dhaarii| r kA lopa honese pahale (honevAle dhattI) isa -hasva (rUpa) se dhAI zabda (siddha huA hai|) dra (meM vikalpase)-cando cndro| mando mandro / ruddo rudro| bhadaM bhadraM / samuddo samudro / 'hnade dahayoH' (1.4.115) sUtrAnusAra, hrada zabdameM d aura h inakI sthiti-parivRtti hokara, draha rUpa siddha hotA hai; aura vahIM daho (aisA bhI rUpa ho jAtA hai|) kucha logoMke matAnusAra, dra meM r kA lopa nahIM hotaa| draha zabda saMskRtameMbhI hai, aisA koI kahate haiM / taruNa puruSa, ityAdi arthameM honevAle vodraha, ityAdi zabda nitya rephase saMyukta haiM aura ve dezIhI hote haiM / udA.sikkhantu vodrhiio| vodrahadraha mmi pddiaa| zikSantu taruNyaH / (yuvatiyoMko sIkhane do|) taruNahade patitA (tAruNyarUpa tAlAbameM gira gaI) / / 80 // hasya madhyAhne / / 81 // madhyAhana zabdameM ha kA lopa vikalpase hotA hai| udA.-majjhaNNo majjhaNho // 81 // jJo jo'vijJAne / / 82 / / jJakArase saMbaMdhita rahanevAle akArakA lopa vikalpase hotA hai; kintu avijJAne yAnI vijJAna zabdameM (aisA lopa) nahIM hotA / udA. jJAnam jANaM nnaannN| sarvajJaH savvajjo svvnnnno| AtmajJaH appajjo appnnnno| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta vyAkaraNa daivajJaH daivajjo divnnnno| iMgitajJaH iMgiajo iNgiannnno| abhijJaH ahijo ahiNNo / manojJaH maNojo mnnonnnno| prajJA pajjA pnnnnaa| AjJA ajjA aNNA / saMjJA sajjA snnnnaa| vijJAna meM nahIM hotA, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa vijJAna zabdameM akArakA lopa vikalpase nahIM hotaa|) udA.viNANaM / / 82 / / dvodvAre / / 83 // dvAra zabdameM dakAra aura vakAra inakA paryAyase lopa vikalarase hotA hai| udA.-vAraM dAraM / vikalpapakSameM-duvAra / / 83 / / rAtrau // 84 // rAtri zabdameM saMyukta vyaMjanakA lopa vikalpase hotA hai| udA.rAI rattI / / 84 // rito dvitvala / / 85 / / repha anubaMdha honevAlA jo vyaMjana Adezake rUpameM AtA hai, usakA lit (=nitya) dvitva hotA hai| udA -aMkollo aGkolaH / ruNaM ruditam / karaNijnaM karaNIyam / / 85 // zeSAdezasyAho'co'khoH // 86 / / (isa sUtrameM) dvitva pada (adhyAhRta) hai| saMyukta vyaMjanameMse kisIbhI eka vyaMjanakA lopa honepara jo (vyaMjana) zeSa rahatA hai, vaha zeSa (vyaMjana) usakA, tathA hakAra aura repha inase rahita aisA jo saMyukta vyaMjanakA Adeza usakA, vaha svarake Age hokara, akhu yAnI anAdi honepara, lit (=nitya) dvitva hotA hai / udA.-zeSa (kA dvitva)-samastaH smtto| nispRhaH nnippiho| bhuktam bhuttaM / dugdham duddhaM / SaTpadaH chappao / khaDgaH khggo| utpalaM upplN| mudgaraH muggaro / prAptaH ptto| durgam duggaM / duHkham dukkhaM / antaHpAtaH aNtppaao| nizcalaH nnicclo| duSkaram dukkrN| viplavaH Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 1, pA. 4 vippo| pakkam pakaM / dhUrtaH dhutto| rAtriH rattI / yuktam juttaM / yugmam juggaM / razmiH rssii| nagnaH nggo| kAvyam kavvaM / Adeza (kA dvitva)raktaH rggo| saktaH saggo / amAtyaH amcco| AtmA appaa| AryA ajA / upAdhyAyaH uvjjhaao| sahyaH sajjho / sAdhvasam sajjhasaM / bRhaspatiH bahapphaI / hakAra aura repha inase rahita, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa vaisA honepara, dvitva nahIM hotaa|) udA.-vihvalaH vihalo / duHkham duhaM / bASpaH baaho| dhAtrI dhaarii| tUryam tUraM / dhairyam dhIraM / svarake Age honepara, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa svarake Age na honepara, dvitva nahIM hotaa|) udA.kAMsyam kaMsaM / vayasyaH vaaso / saMdhyA saMjhA / bhindipAlaH bhinnddivaalo| anAdi honepara, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa anAdi na honepara, dvitva nahIM hotaa|) udA.-skhalitaH khlio| sthUlaH thuuro| stambhaH khambho // 86 // dIrghAnna // 87 // (isa sUtrameM 1.4.86 se) zeSAdezasya pada (adhyAhRta) hai| vyAkaraNake niyamoMse Aye hue (lAkSaNika) athavA mUlataH (alAkSaNika) dIrgha honevAle (svaroM) ke Age zeSa vyaMjana aura Adezake rUpa meM Aye hue vyaMjana, inakA dvitva nahIM hotaa| udA.- lAkSaNikake Age-ni:zvAsaH nniisaaso| sparzaH phaaso| daMSTA daaddhaa| asparza: apphaaso| alAkSaNikake Age-pArzvam paasN| zIrSam siisN| IzvaraH iisro| dveSyaH veso| lAsyam laasN| Asyam AsaM / preSyaH peso / nirmAlyam omaalN| AjJA aannaa| AjJaptiH aannttii| AjJApanam ANAvaNaM / amacco, ityAdi zabdoMmeM, 'saMyoge' (1.2.40) sUtrAnusAra pahalehI hasva hogayA, bAdameM lopa honepara dvitva ho gyaa| alAkSaNikake Age prAyaH honevAlA dvitvakA abhAva (vAGmayIna) prayogAnusAra anusaranekA hai / / 87 / / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S trivikrama-prAkRta vyAkaraNa karNikAre No vA / / 88 // karNikAra zabdameM zeSa Na kA dvitva vikalpase nahIM hotA / udA.kaNNiAro knniaaro| (sUtrameM kiyA huA) Na kA grahaNa agale (1.4. 89) sUtrake lie hai / / 88 / / dhRSTadyumne / / 89 // . dhRSTadyumna zabdameM Adezake rUpameM AnevAle Na kA dvitva nahIM hotaa| (yaha sUtra 1.4.88 se) pRthak kahA jAnese, yahA~ vikalpa nahIM aataa| udA.-dhaTThajjuNo // 89 // vA se // 90 / / se yAnI samAsameM, zeSa vyaMjana aura Adezake rUpameM AnevAlA vyaMjana, inakA dvitva vikalpase hotA hai| udA.-NaiggAmo nnigaamo| kusumappaaro kusumparo| devatthuI devathuI / harakkhaMdA harakhaMdA haraskandau / ANAlakkhabho ANAlakhaMbho // 90 / / pramuktage // 91 // (isa sUtrameM 1.4.90 se) se aura vA ye pada (adhyAhRta) hote haiN| pramukta, ityAdi zabdoMmeM, samAsoMmeM, vAGmayameM dikhAI degA vaisA vyaMjanakA dvitva vikalpase hotA hai| udA.-pramuktaH pammukko pmukko| sapipAsaH sappivAso sapivAso / baddhaphalaH baddhapphalo bddhphlo| malayazikharakhaNDaH malayasiharakkhaMDo mlysihrkhNddo| trailokyam tellokkaM telokaM / saparitApaH sapparitAvo spritaavo| paravazaH paravaso paravaso / pratikUlam paDikkUlaM paDikUlaM / adarzanam aIsaNaM adaMsaNaM / ityAdi / AkRtigaNameM aMtarbhAva honese, praphullam papphullaM paphullaM, saparihAsam sapparihAsaM saparihAsa, ityAdi rUpa siddha ho jAte haiM // 91 / / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 1, pA.4 / daivageSu // 92 // daiva ityAdi zabdoMmeM, (vAGmayameM) dikhAI degA vaisA, vyaMjanakA dvitva vikalpase hotA hai| udA.-daivam daivvaM daivaM / vyAkulaH vAullo vaaulo| nakhaH Nakkho nnho| nIDam NehuM nniiddN| nihitaH Nihitto nnihio| mRdutvam mAukaM maauaN| kutUhalam kouhallaM koUhalaM / sthUlaH thullo thoro| ekaH ekko eo| vyAhRtam vAhita vAhikaM / tUSNIkaH tuhikko tunnhio| mUkaH mukko muuo| sevA sevvA sevA / asmadIyam amhakkeraM amhakeraM / hUtam huttaM huaN| styAnam ThiNNaM ThINaM / sthANuH khaNNU khaann| sa iva so cia so cia| sa eva so ccea / ityAdi / 92 // tailAdau // 93 // __ taila, ityAdi zabdoMmeM, (vAGmayameM) dikhAI degA vaisA, antya aura anantya vyaMjanakA dvitva hotA hai| yaha sUtra (1.4.92 se) pRthak kahA jAnese, yahA~kA dvitva nitya ho jAtA hai| udA.-vailam telN| vrIDA viddddaa| prema pemmaM / srotaH sottaM / prabhUtam pahuttaM / maNDUkaH maNDukko / ulUkhalam okkhalaM / yauvanam jovvaNaM / RjuH ujjU / vica kilam veillaM / ityAdi / 93 // pUrvamupari vargasya yujaH / / 94 / / varga-saMbaMdhI (yAnI vargIya) saMyukta rahanevAle vyaMjanakA- vaha zeSa vyaMjana ho yA Adeza vyaMjana ho-dvitva hote samaya, (vargameMse) pUrvakA akSara pahale (upari) AtA hai| isakA artha aisA-(vargIya vyaMjanoMkA dvitva hote samaya) dvitIya vyaMjanake pUrva pahalA vyaMjana A jAtA hai, aura caturtha vyaMjanake pUrva tIsarA vyaMjana AtA hai / udA.-vyAkhyAnam vakkhANaM / vRkSaH rukkho| vyAghraH vgyo| arghati agghai / mUrchA mucchaa| akSINi acchINi / nirbharaH nnijjhro| madhyam mjjhN| niSThuraH nnitthtthro| muSTiH Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama- prAkRta vyAkaraNa 1 muTThI / tIrtham titthaM / hastI itthI / hastaH hattho / AzliSTaH Aliddho / gulpham gupkaM / puSpam puSkaM / vibhramaH vibho / pippalaH piSphalo / pramukta, ityAdi zabdoM meM (1.4. 91) dvitva honepara, malayasiharakkhaMDo ( ityAdi rUpa hote haiM) / daiva, ityAdi zabdoM meM (1.4.92) (dvitva honepara ), Nakkho (ityAdi rUpa ho jAte haiM) / taila, ityAdi zabdoM meM (1.4.93 ) ( dvitva honepara ), okkhalaM ( ityAdi rUpa hote haiM) / samAsa meM (1.4.90) (dvitva honepara ), kaiddhao kapidhvajaH (ityAdi rUpa hote haiM) / dvitva honeparahI (isa sUtrakA niyama lAgU hotA hai / dvitva na honepara nahIM) / udA.- khyAta: khAo // 94 // prAk zlAghAplakSazArge ilot // 95 // zlAghA, ityAdi zabdoM meM DUlaH yAnI DakAra aura lakAra inake pUrva at (= akAra) AtA hai / udA - zlAghA salAhA / lakSaH palakkho / zArGgam sAraMgaM / / 95 / / kSmAratne'ntyahalaH // 96 // 88 (isa sUtra meM 1.4.95 se) prAk aura at pardokI anuvRtti hai / kSmA zabda meM aura ratna zabdameM, saMyukta vyaMjana meMse antya vyaMjanake pUrva a AtA hai | udA. - kSmA chamA khamA / ratnam raaNaM / / 96 / / nirdhana: middhaNo nirbhara: Nibbharo / snehAgnyorvA / / 97 // (isa sUtra meM 1.4.96 se) antyahala: padakI anuvRtti hai / sneha aura agni zabdoM meM, saMyukta vyaMjanameM se antya vyaMjanake pUrva a vikalpase AtA hai | udA. -saNeho ho / agaNI aggI // 97 // zerSataptavajeSvit // 98 // rza aura rSa ina (saMyukta vyaMjanoM) meM, tathA tapta aura vajra zabdoM meM, saMyukta vyaMjana meM se antya vyaMjanake pUrva i vikalpase AtA hai / udA. -rza. Adarza: Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 1, pA. 4 Aariso aaaso| sudarzanaH suarisaNo sudNsnno| darzanam darisaNaM daMsaNaM / rSa-varSam varisa vaasN| varSA varisA vaasaa| varSazatam varisasaaM vaassaN| taptaH tavio ttto| vaham vairaM vajja / / 98 // . harSAmarSazrIhrIkriyAparAmarzakRtsnadiSTayAhe // 99 // ___ harSa, ityAdi zabdoMmeM, aura hai isa (saMyukta vyaMjana} meM, saMyukta vyaMjanameMse antya vyaMjanake pUrva i AtA hai| yaha sUtra (1.4.98 se) pRthak kahA jAnese, yahA~kA i nitya AtA hai| udA.-harSaH hriso| amarSaH amariso / zrIH sirii| hI hirii| ahrIkaH ahirio| kriyA kiriaa| parAmarza: praamriso| kRtsnam ksinn| diSTayA didviaa| I-arhaH ariho / gahIM garihA / baha: bariho // 99 / / syAdbhavyacaityacauryasame yAt / / 100 // syAd, bhavya, caitya ina zabdoMmeM, tathA cauryasama zabdoMmeM, yakArake pUrva i AtA hai| udA.-syAt siaa| syAdvAdaH siaavaao| bhavyaH bhvio| caityam cei| cauryasama zabdoMmeM-cauryam cori| gAmbhIryam gNbhiiriaN| dhairyam dhiiriaN| bhAryA bhaariaa| sauMdaryam suNdriaN| brahmacaryam bmhcriaN| sUryaH suurio| zauryam soriaN| AcAryaH aairio| varyaH vario / vIryam viiriaN| caryA criaa| sthairyam theriaN| ityAdi / AkRtigaNa honese, paryaMka ityAdi zabda yahA~ Ate haiN| udA.-paryaGkaH paliaMko / / 100 // lAdaklIveSu // 101 / / saMyukta vyaMjanameMse lakArake pUrva i AtA hai| para aklIbeSu yAnI klIba zabdake prakArake jo zabda haiM unameM i nahIM aataa| udA.- klinnam kilinn| kliSTam kilihuuN| kluptam kilitaM / pluSTam piluTuM / klAntam kilintaM / ploSaH piloso| zleSmA silimho| zleSaH sileso| zuklam sukila / kledaH kileo / kleza: kileso| plavaH pilevo / amlam amilaM / glAyati gilaaai| mlAyati milaaai| mlAnam milANaM / klAmyati Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta vyAkaraNa kilammai / klIba prakArake zabdoMmeM i nahIM AtA, aisA kyoM kahA hai ! (kAraNa usI prakArake zabdoMmeM Age die prakArase varNAntara ho jAtA hai)| udA.-klIbaH kiivo| viklavaH vikko| klamaH kmo| plava: pvo| viplavaH vippao / zuklapakSaH sukkapakkho / utplAvayati uppAvei // 101 // nAtsvabhe / / 102 // svapna zabdameM saMyukta vyaMjanameMse nakArake pUrva i AtA hai| udA.siviNo simiNo // 102 / / snigdhe tvaditau // 103 // (isa sUtrameM 1.4.102 se) nAt pada (adhyAhRta) hai| snigdha zabdameM saMyukta vyaMjanameMse nakArake pUrva a aura i vikalpase Ate haiM |udaa.sinniddhN saNiddhaM / vikalpapakSameM-NiddhaM // 103 // kRSNe vaNe / / 104 / / (isa sUtrameM 1.4.103 se) at aura it pada (adhyAhRta) haiN| varNavAcaka kRSNa zabdameM saMyukta vyaMjanameMse antya vyaMjanake pUrva a aura i Ate haiN| udA.-kasaNo kasiNo / varNavAcaka (kRSNa zabdameM), aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa kRSNa zabda varNavAcaka na honepara,a aura i nahIM aate|) udA.-kRSNaH kaNho (viSNu yaha artha) // 104 / / arhatyucca / / 105 // arhat zabdameM (saMyukta vyaMjanameMse) antya vyaMjanake pUrva u tathA a aura i Ate haiN| udA.- aruho araho ariho| aruhanto arahanto arihanto / / 105 // tanvyAbhe // 106 // (isa sUtrameM 1.4.105 se) ut padakI anuvRtti hai| ukArAnta aura IkAra-pratyayAnta zabda ye tanvyAbha zabda hote haiN| vaise zabdoMmeM Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 1, pA.4 saMyukta vyaMjanameM se antya vyaMjanake pUrva u AtA hai| udA.-tanvI tnnuvii| ladhvI lhuvii| gurvI guruvI / pRthvI puhuI / mRdvI mauI / bahvI bahuI / paTvI paTuI / ityAdi / 106 // srughne rAt // 107 / / ___ juna zabdameM saMyukta vyaMjanameMse r ke pUrva u AtA hai| udA.-surugdhaM (nAmakA) nagara / / 107 // ekAci zvaHsve / / 108 / / eka svara honevAle zvaH aura sva inameM, saMyukta vyaMjanameMse antya vyaMjanake pUrva u AtA hai| udA.-zvaH kRtam suo ka / sve janAH suve jnnaa| eka svara honevAle, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa vaisA na honepara, u nahIM aataa|) udA.-svajanaH saaNo / / 108 // vA chadmapadmamUrkhadvAre / / 109 // . (chadma, padma, mUrkha, dvAra) inameM stu yAnI saMyukta vyaMjanameM yamAne . vyaMjanake pUrva u vikalpase AtA hai| udA.-chaumaM chammaM / pahA (omma / murukkho mukkho| duvAraM, vikalpapakSameM-dAraM vAraM deraM veraM // 10 (sA Ila jyAyAm // 110 // jyA zabdameM antya vyaMjanake pUrva nitya I (varNa) AtA hai| udA.jIA / / 110 // hazca mahArASTre horvyatyayaH // 111 // (aba) stoH yaha adhikAra samApta huA hai| mahArASTra zabdameM hoH yAnI hakAra aura repha inakA vyatyaya yAnI sthiti-parivRtti hotI hai| yAnI ekake sthAnapara dUsarA AtA hai, aisA artha hotA hai| aura ha yAnI dIrghakA hasva ho jAtA hai| udA.-marahaTTho // 111 // Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 trivikrama- prAkRta vyAkaraNa lanorAlAne / / 112 / / ( isa sUtra meM 1.4.111 se) vyatyaya padakI anuvRtti hai / AlAnameM lakAra aura nakAra inakA vyatyaya hotA hai / udA:-ANAlo / / 112 / / vArANasIkareNvAM raNoH // 113 // ( vArANasI aura kareNu) ina zabdoM meM repha aura NakAra inakA vyatyaya hotA hai | udA. vANArasI / kaNerU / sUtrameM kareNyAM (strIliMgameMse kareNumeM), aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa kareNyAM meM strIliMgakA nirdeza hai; isalie (yaha zabda) itaratra yAnI anya liMga meM honepara, vyatyaya nahIM hotA) | udA.eso kareNU // 113 // lalATe DaloH // 114 // lalATa zabdameM Ta kA Da honepara, Da Ara la inakA vyatyaya hotA hai | udA. - NiDAlaM NaDAlaM / - 'lo lalATe ca' (1.3.81) sUtrAnusAra, (lalA meM) Adya la kA Na hI hotA hai / / 114 // (yoH / / 115 / / kR zabda meM da aura ha inakA vyatyaya hotA hai / udA - draho daho / uda / / 1 / / calayoracalapure / / 116 // acalapura meM ca aura la inakA vyatyaya hotA hai | udA. - alaauraM / / 116 / / hyeorvA // 117 // hya isa zabdameM hakAra aura yakAra inakA vyatyaya vikalpase hotA hai / udA.- guhyam guhaM gujjhaM / sahyam sarahaM sajjhaM / / 117 / / laghuke lahoH // 118 // laghuka zabdameM gha kA ha honepara, ha aura la inakA vyatyaya vikalpase hotA hai | udA. - haluo lahuo / gha kA vyatyaya yadi kiyA jAegA, to gha Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 93 hindI anuvAda-a. 1, pA. 4 padAdi hokara usakA ha nahIM hogA; isalie gha kA ha honepara (aisA kahA hai) / / 118 // raloharitAle // 119 / / haritAla zabdameM ra aura la inakA vyatyaya hotA hai| udA.-hariAlo haliAro / / 119 // darvIkaranivahau davvIrayaNihavau / / 120 // (darvIkara aura nivaha) inake yathAkrama davvIraa aura Nihaba aisA vyatyaya karake Aye hue rUpa nipAtake rUpameM Ate haiN| udA.-davvIrao (yAnI) srp| viklppkssmeN-dbbiiaro| Nihavo // 120 / / gahiAdyAH // 121 / / jinakA spaSTIkaraNa diyA jA sakatA hai aise gahiA, ityAdi zabda nipAtake rUpameM Ate haiN| udA.-(1) gahiA (yAnI) kaamymaan|| (usakI) icchA kI jAneke kAraNa leneke lie yogya (graahyaa)| yahA~ (pahale) hasva, aura (yaha zabda) cauryasama (dekhie 1.4.100) honese, (saMyukta vyaMjanameMse antya vyaMjanake pUrva) i AtA hai| (2) kimidharavasaNaM kauzeya arthameM / kRmigRhavasanam ; kRmIse kiye hue AvaraNase usake tantu nirmANa hote haiM, isalie / (3) NandiNI (yAnI) dhenu| naMdinI ke samAna, naMdinI / (4) paDisAo (yAnI) gharghara kaNTha / pratizabdase yukta honese yA dhvanikA pratipAdana honese / (5) vairoDo (yAnI) jAra / pati roTayati vaJcayati iti (ptirottH)| yahA~ pa kA va aura Ta kA Da huA hai| (6) aviNaavaI avinayapati / (7) aNaDo anRta yAnI asatya / pratyAdi-pAThameM honese (1.3.33), ta kA Da huaa| (8) ajaDo ajaDa, zIghrakAritva honese| (9) chiNNo chinna, madanake bANoMse chedana honese / (10) chiNNAlo yAnI vybhicaarii| sadAcAracchinnA lAti Adatte iti Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 trivikrama-prAkRta vyAkaraNa (sadAcArase bhraSTa huI strIkA svIkAra karatA hai|) (11) chicchao akSikSataH yAnI aNdhaa| A~khoMko AnaMda deneke lie asamartha honese / akSimeM akArakA lopa huaa| (12) madolI yAnI kAmaparaMparA, kAmaparaMparAkA kAraNa honese| Adya A kA a ho gyaa| (13) saMcArI duutii| prItikA saMcAra karAtI, islie| (14) sahautthiA sahosthitA duutii| kAryameM anukUla honese / (15) marAlI (yAnI) duutii| mRdu svabhAva honese yA madhura vANI honese| (16) pesaNaArI (yAnI) duutii| preSaNa karatI hai, isalie / (17) attiharI duutii| AtiharI, saMtarpaNa karanekA svabhAva honese / (18) paDisotto pratikUla arthameM / ulaTA pravAha jisakA hai vaha / (19) paDikkharo pratikUla arthameM / ulaTA bahatA hai, isalie / (20) joo (21) dosaNijjanto (22) dosAraaNo (23) samuddaNavaNIaM candra / dyotate (prakAzatA hai) iti dyotaH / jyotsnAyaMtra; yahA~ A kA i, ja kA da aura nakArake pUrva a Akara (dosaNijjato rUpa bana gyaa)| doSAratnam / (samudra-) maMthanase utpanna honeke kAraNa smudrnvniitm| (24) ciriciriA (25) ciliciDiA dhArA / ciriciri, cilicili aisA dhvani jisakA hai vh| (26) samuddaharaM abugRha yAnI jalagRha / jaladhAroMke upcaarse| (27) tambakusumaM kurabaka aura kuraNTaka / tAmrakusumam ; vaise phUla honese / (28) muharomarAI bhiuDI athavA mUMcha / mukharomarAji; vaisA svarUpa honese| (29) thevo bindu| kama honese / (30) dhUmaddhaamahisIo kRttikaa| dhUmadhvajamahiSyaH, agnise saMyukta honese| (31) visAro sainya, visaraNa (prasaraNa) svabhAva honese / (32) avahoo viraha / apabhogaH, bhoga zakya na honese| (33) paao| (34) paalAo, saaNp| prANiyoMko ghAtaka honese, paap| pAdoMko chipAtA hai, isalie pdlaap| (35) ahialo krodh| sarpakI taraha nAza karatA hai, isalie ahivala / (36) sihiNaM stana / cUcuka honese zikhitva (zikhA (coTI) honA); asti arthameM nn| (37) thira Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 1, pA.4 NNeso / jo kabhI sthitikA dhAraNa nahIM karatA, sthira nahIM rahatA, vaha thiraNeso (yAnI) capalahRdaya / (38) sUraMgo dIpa / sUra (sUrya) kI taraha jisakA aMga hai vaha / (39) joikkho jyotiSka / (40) pAsAvao gavAkSa yAnI khiDakI / prAkRtameM pAsa yAnI cakSu; vaha prApta kara letA hai isalie paasaavo| (41) pAso pazyati (dekhatA hai) iti pAso (yAnI) netra / (42) koppo aparAdha / apanA kopa vahI aparAdha / (43) ummuho unmukha / (44) uddaNo udvadana yAnI jisakA muMha Upara hai vh| yahA~ d ora va inakA lopa huA hai / (45) pahaTTho pradhRSTa / garvayukta yaha artha / (46) lambA keza / lambante (laTakate haiM) iti lambAH / (47) vallIkI taraha 'vellI', vallarIkI trh| (48) vellriaa| Adha a kA e aura svArthe ka-pratyaya (Aye hai)| (49) jaNNaharo yajJaharaH (yAnI) rAkSasa / vaisA svabhAva honese| (50) jaNautto grAmapradhAnanaraH (gA~vakA mukhya puruSa) janaputraH / usa prakArakA AcaraNa karatA hai, isalie / (51) bamhaharaM (52) AranAlaM (53) therosaNaM kamala arthameM / brahmagRham / ArAt (yAnI) dUra tathA samIpa nAla hotA hai, isalie AranAlam / yahA~ (ArAt meM) dUsare A kA a huA hai| sthavirAsanam ; sthavira (yAnI) brahmadeva / (AsanameM) A kA o huA hai| (54) kalimaM kando, utpala arthameM / ke (jalameM) rahatA hai isalie kalimaM / yahA~ Dit ima (Dima) pratyaya laga gyaa| kandAt (kandase) uddIkate (ugama pAtA hai) isalie kaMdoha / 'stau' (1.2.65) nusAra o aagyaa| (55) caMdoja (56) raaNiddha kumuda / caMdreNa uddayotate (caMdrase prakAzatA hai), isalie caMdoja / rajanidhvajam / (57) gharaandaM mukura yAnI AyanA / gRhe candravat uddayotate (gharameM caMdravat prakAzatA hai), isalie / (58) AAsatalaM yAnI harmyapRSTha yAnI AkAzatala / (59) ANaMdavaDo, navavadhUkA raktakI taraha rakta vastra, pahale rajasvalAkA raktase rAMjata vastra, (AnandapaTa), AnaMdakA viSaya honese / (60) sUraddhao divasa / sUrya jisakA dhvaja hai vaha / (61) pallavi Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 trivikrama-prAkRta vyAkaraNa lAkSArakta / pallavavat pallavitA huaa| (62) acchivaDaNaM nimIlana / (akSipatana) A~khoMke pakSmoMkA girnaa| (63) NIsako vRssH| ni:zaMka / (64) aura, elavilo dhanavAn / cakArase vRSa (yaha bhI arth)| (65) suharao laDakIkA ghara aura ciddiyaa| (sukharata) jisako acchA rata hai vaha / (66) haTThamahaTTho svastha / jo hRSTa aura mahArtha hai vaha / (67) NimmIsuo yuvA jise ma~cha nahIM vaha / Adya a kA I ho gayA hai| (68) jahaNAroho Uru / jaghanena Aruhyate iti / (69) pallajIho / (70) aujjhaharo ra hrybhedii| paryasta jihvaH / guhyaharaH / yahA~ prAraMbhameM a kA Agama huA hai / (71) NihuaM nidhuvanaM surata aura nibhRta / (72) abbuddhasirI, manorathase adhika phalaprApti / abuddhazrI:; (yaha zabda) pramuktAdipAThameM (1.4.91) honese, yahA~ dvitva huA hai| (73) bahujANo (yAnI) cora aura dhUrta / bahujJAnaH / (74) pareo paretaH (yAnI)pizAca / (75) ujjallo (yAnI) bahuta bala honevAlA / ujjvalaH / yaha zabda devAdipAThameM (1.4.92) honese, dvitva huA hai| (76) joI vidyut yA jyoti (77) bhiMga (yAnI) kRSNa (kaalaa)| bhramarakI taraha kAlA honese / bhiMga zabda saMskRtameM hai, aisA koI kahate haiN| (78) NiaMdhaNaM paridhAna / nibadhyate iti nibandhanam (jisase bAMdhA jAtA hai vh)| (79) jahaNUsuaM callaNakam / jaghanAMzuka yAnI kaTivastra / yahA~ anusvArake sAtha A kA U ho gayA hai| (80) pAuraNaM kavaca / prAvaraNa karanese / yahA~ Adha a kA u huA hai| (81) oallo (yAnI) apasAra aura kNp| apacArase oallo / yaha zabda tailAdipAThameM (1.4.93) honese, dvitva huA hai| (82) caveDI, karasaMpuToMkA AghAta / (83) railakkhaM ratilakSyam jaghana / (84)vAvaDo kuTumbI, vyApRta / (85) purilladevA (yAnI) daitya, purAbhava / (86) gosaNNo mUrkha / pazu jaisA honese gosaMjJa / (87) parabhatto (yAnI) bhIra aura niSpIDa / para yAnI zatru aura usakA bhakta / (88) cacciko (yAnI) sthaask| carcikA; yahA~ ka kA dvitva huA aura pulliMga ho gyaa| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda - a. 1, pA. 4 (89) kAlaM tamisra (yAnI) aMdhakAra, nIla honese / (90) bhaTTio (yAnI ) viSNu / bhartRka; kAraNa vaha jagakA poSaka hai / yahA~ 'R' kA 'i' huA hai / (91) iMdaggidhUmaM tuhina [ yAnI] hima / indragnidhUmaH / (92) pattharaM [ yAnI ] pAdatADana / phattarakI taraha honese prastara, duHsaha honese / (93) ovAalo [ yAnI ] astakAla / apAtapaH / (94) piucchA (95) mAuA sakhI | buA aura mA kI taraha hone se / (96) porastho [ yAnI ] matsarI / paulastyavat / (97) doso [ yAnI] kopa / apanA doSa hone se / (98) caccAM carcA [ yAnI ] talAhatiH / (99) pamhalo kesara | pakSamalase yukta | [10] khaMdhalaTThI [101] khaMdhamaso [ yAnI ] bhujaskaMdhakI ryASTa | skaMdha pramRzati iti / (102) aggiAo (103) taMbakimI indragopa (lAla kITaka ) / anikI taraha jisakA deha hai vaha, agnikAyaH / tAmrakRmi: / (104) vihADaNo anartha / vighATanam / (105) joio jyotiriMgaNa (yAnI ) khadyota ( juganU ) / (106) siMjiro dhvani / ziMjanahI / (107) joiso (108) jobhaNA (109) joDo (110) khaoo, khadyota arthameM / tArakA / jyotiSaM joisa / dyotanA joaNA / dyotaH joDo / (yahA~ ) ta kA Da huA hai / khe dyotate ( AkAza meM camakatA hai), isalie khadyotaH khajoo / (111) daravallaho kAnta / dara yAnA bhaya, vahA~ vallabha / (112) kAaro kAtara yAnI bhIru / viyogabhIru honese / ( 113) paNDaraMgo (pAnI) mahezvara / dhavala aMga hone se / ( 114) bhoio grAmeza | bhogaM carati iti ( bhoga letA hai isalie ) bhogika / ( 115) saggaho mukta / suSThu agrahaH, svagrahaH / ( 116 ) saMkaro (yAnI ) rAstA / jahA~ saMkara hotA hai vaha saMkara | (117) paaro (yAnI ) arthakI dRSTise utkRSTa | artha meM prakarSeNa varaH ( pravaraH ) | ( 118) maimohiNI (yAnI ) sura / matimohinI | (119) dhArAvAsI (yAnI ) maMDUka / varSAMmeM utpanna honese / (120) kamalaM (yAnI ) mukha aura kalaha / kamalakI taraha honese kamala / kaM mastakaM malati iti (kaM yAnI mastakako tApa detA hai isalie ) kamala (kalaha ) | ( 121) veNusAo (122) dhuarAo (yAnI ) bhramara / veNukI taraha jisakA zabda hai vaha veNusAo (veNuzabdaH); yahA~ (bda isa ) saMyukta vyaMjanakA lopa huA hai / ruvarAgaH, kAraNa vaha sadA susvara hai / ityAdi / isa gaNameM (zabdoMkA) liMga parivartana ( vAGmayIna ) prayogake adhIna hotA hai // 121 // prathama adhyAya caturtha pAda samApta tri.vi 7 ---- Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo'dhyAyaH- prathamaH pAdaH // mantamaNavantamAAluAlairaillaullaintA matupaH / / 1 / / matupa pratyayako manta, maNa, vanta, mA, Alu, Ala, ira, ila, ulla aura inta aise ye dasa Adeza (vAGmayIna) prayogAnusAra hote haiM / udA.-mantasirimanto zrImAn / puNNamanto puNyavAn / maNa-dhaNamaNoM dhanavAn / vanta-- dhaNavanto dhanavAn / bhattivanto bhaktimAn / mA-haNumA hanumAn / paDamA paTavAn / Alu-NehAlU snehAluH / daAlU dayAluH / IsAlU iirssyaaluH| Ala-saddAlo zabdavAn / jaDAlo jaTAvAn / paDAlo paTavAn / rasAlo rasavAn / johAlo jyotsnAvAn / ira-gahiro grahavAn / illa-sohillo zobhAvAn / chAilo chAyAvAn / dhAmillo dhAmavAn / ulla-vibhArallo vikAravAn / maMsullo mAMsavAn / dappullo darpavAn / inta-kahainto kathAvAn / mANainto mAnavAn / matup pratyayako, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa anya svAmitvabodhaka pratyayoMko aise Adeza nahIM hote|) udaa.-dhnnii| asthI // 1 // vatupo Dittiametalluka caitattadyadaH // 2 // etad, yad, tad inake Age parimANa arthameM AnevAle vatup pratyayako Dit ettia aisA Adeza hotA hai, aura etad kA lopa ho jAtA hai| udA.etAvat ettiraM / yAvatU jittiraM / tAvat tittimaM // 2 // kimidamazca DettiaDittilaedaham // 3 // kim aura idam (sarvanAmoM) ke Age, aura sUtrake cakArase (cAt ) etad, tad aura yad inake Age, AnevAle vatup pratyayako D anubaMdha (-Dit) honevAle ettia, ittila aura ebaha aise ye Adeza hote haiN| udA.etAvat ettia ittila edahaM / yAvat jettiaMjittila jeddahaM / tAvat teti tittilaM teddahaM / kiyat kettiaMkittila kedahaM / iyat ittiaM ittila eihaM // 3 // ikaH patho Nasya // 4 // 'payo Na nityam ' (dekhie pA. 5.1.76) isa sUtrase pathin zabdake Age jo Na-pratyaya kahA hai, usako ika aisA Adeza hotA hai| udA.pAnthaH pahio // 4 // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a.2, pA. 1 29 khasya sarvAGgAt / / 5 // ___sarvAGga zabdake Age 'vyApaka' arthameM kahA huA jo kha pratyaya, usakA ika hotA hai| udA.-sarvAGgINa: sabaMgio // 5 // chasyAtmano NaaH / / 6 // Atman ke Age AnevAle cha pratyayako Nama aisA Adeza hotA hai| udA.-AtmIyam appnnaN|| 6 // hitthahAstralaH // 7 // ____ saptamyanta sarvanAmoMke saMbaMdhama kahe hue tral pratyayako hi, ttha aura ha aise tIna Adeza hote haiN| udA.-yatra jahiM jattha jaha / tatra tahiM tattha taha / kutra kahiM kattha kaha / anyatra aNNahiM aNNattha aNNaha // 7 // kera idamarthe // 8 // (amukakA) yaha isa arthameM (idamarthe) kahe hue cha pratyayako kera aisA Adeza hotA hai| udA,-yuSmadIyaH tumhkero| asmadIyaH amhakero ! kvacit (aisA Adeza) nahIM hotaa| udA.-madIyapakSaH mijjpkkho| pANinIyam pANiNIyaM // 8 // rAjaparADDikaDakkau ca // 9 // __gajan aura para inake Age idamarthameM kahe hue pratyayako Dit ikka aura akka aise ye (Adeza) hote haiM / (sUtrameMse) cakArase (ina zabdoMke Age) kera AdezabhI AtA hai / udA.-rAjakIyam rAikkaM rAakkaM rAakaraM / parakIyaM parikkaM parakaM parakaraM // 9 // Deccao yuSmadasmado'NaH / / 10 // yuSmad aura asmad inake Age idamarthameM AnevAle aN pratyayako Dit eccaa aisA Adeza hotA hai| udA.-yauSmAkam tumheccaN| AsmAkam amheccoM // 10 // varvateH / / 1 / / upamAna arthameM kahe hue vati pratyayako vara aisA Adeza hotA hai| (var meM) r it honese, ( kA) dvitva hotA hai| udA.-mahura va pADaliute pAsAA," mathurAvat pATaliputra prAsAdAH // 11 // Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 trivikrama-prAkRta vyAkaraNa tailasyAnakolADDellaH / / 12 / aMkola zabdako choDakara (anya) zabdoMke Age AnevAle taila zabdako Dit ela aisA Adeza hotA hai| udA.-surahijaleNa kaDellaM, surabhijalena kaTutailam / aMkola zabdako choDakara, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa aMkola. zabdake Age aisA varNAntara nahIM hotA!) udA.-aMkolatelaM // 12 // tvasya tu DimAtaNau / / 13 / / ____ 'bhAva' ke arthameM kahe hue tva pratyayako Dit imA, aura ttaNa aise Adeza vikalpase hote haiN| udA.-pInatvam pINimA pINattaNaM / puSpatvam puSphimA pupphattaNaM / vikalpapakSameM--pINattaM pupphattaM / tva pratyayako, aisA kyoM kahA hai? (kAraNa anya pratyayoMke bAremeM ese Adeza nahIM hote / ) udA.pINaA pINadA pInatA // 13 // do to tasaH / / 14 / / (isa sUtrameM 2.1.13 se) tu padakI anuvRtti hai / paMcamyanta sarvanAmoMke Age AnevAle tasil pratyayako do aura to aise (Adeza) vikalpase hote haiN| udA.-savvado smvtto| eado eatto| aNNado aNNatto / kado ktto| tado ttto| jado jatto / ido itto / vikalpapakSameM-savvao / ityAdi // 14 // ekAdaH sisiAiA / / 15 / / - eka zabdake Age AnevAle dA pratyayako si, siA aura iA aise tIna Adeza vikalpase hote haiN| udA.-ekkA ekkasi ekkasiA ekkaiA ekaA // 15 // lhuttaH kRtvasucaH // 16 // ___vAre kRtvasuc' dvArA kahe hue kRtvasuc pratyayako hutta aisA Adeza hotA hai / (sUtra ke lhutta meM) l it honese, yaha Adeza nitya hotA hai| udA.saahutto / sahAsahutto / cuMbijjai saahutto / uvagUhijjai sahAsahutto / ramiA vi puNo ramijjai NavattaNe Natthi puNaruttaM | para piahuntaM (yaha rUpa) mAtra abhimukha arthameM honevAle hunta zabdase hogA // 16 // Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a.2, pA. 1 bhave DillollaDau / / 17 // saMzAke Age (amukasthAnameM) huA isa arthameM Dit illa aura ulla aise ye (pratyaya) Ate haiN| udA.- ila-mAtulAnI mAmI, tatra bhavA maamilliaa| puro bhavaM purillaM / agho bhavaM hedilaM upari bhavaM uvrilN| ulla-Atmabhavam appulaM / kuchake matAnusAra, ala aura la aisebhI pratyaya Ate haiM // 17 // svArthe tu kazca / / 18 / / saMjJAke Age svArthe ka pratyaya vikalpase AtA hai| (sUtrake) cakArase Dilla (Dit ila) aura ullaD (ye pratyayabhI Ate haiN)| udA.-candraH cNdo| hRdayam hiaaaM / iha ihaN| AzliSTam aaliddhaN| (svArtha ka pratyaya) do bArabhI AtA hai| udA.- bhuaaN| (ka-pratyayameMse) kakArakA uccAraNa paizAcI bhASAke lie kiyA hai / udA.-vadanam vatanakam / Dilla-NijjiAsoapallavillega, nirjitAzokapallavena / purillo (yAnI) purA (pUrvakA) yA puraH (aage)| ullaD-piullo priyaH / muhullaM mukham / hatthullo hastaH / viklppkssmeN-cNdo| isyAdi / kutsA, ityAdi arthameM saMskRtakI taraha ka pratyaya siddha hotA hai // 18 // upareH saMvyAne llal // 19 / / (isa sUtrameM 2.1.18 se) svArthe padakI anuvRtti hai / saMnyAna (AcchAdana) arthameM honevAle upari zabdake Age (svArthe) dvirukta la (=lla) (yaha pratyaya) AtA hai / (sUtrake lalmeM) l it honese, yaha la-pratyaya nitya AtA hai| udaa.-uvrillo| saMvyAna arthameM, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa vaisA na honepara, yaha pratyaya nahIM lagatA / udA.-uvAraM // 19 // navaikAdvA // 20 // nava aura eka zabdoMke Age svArthe dvirukta la (=la) vikalpase AtA hai| udA.-Navao Navo | ekallo eko // 20 // Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 mizrAli / / 21 // mizra zabda ke Age svArthe lia aisA Adeza vikalpase hotA hai / (sUtra ke liazmeM) zU it honese, pUrva svara dIrgha hotA hai / udA - mIsAliaM missaM // 21 // zanaiso liDao || 22 // zanaiH zabdake Age svArthe lit ( = nitya) aura Dita honevAlA iaM aisA Adeza hotA hai | udA. - saNiaM // 22 // trivikrama - prAkRta vyAkaraNa manAko DaaM ca vA // 23 // manAkU zabdake Age svArthe Dit aaM aura iaM aise pratyaya vikalpa se Ate haiM / udA. - maNaaM maNiaM / vikalpapakSameM-ma - maNA // 23 // ro dIrghAt // 24 // (isa sUtra meM 1.1.23 se) vA padakI anuvRtti hai / dIgha zabda ke Age strArthe ra vikalpase AtA hai / udA. -dIharaM dIhaM digghaM // 24 // DumaaDamaaula svaH // 25 // bhha zabdake Age svArthe dvit aura lit aise umaa aura amaa aise ye (pratyaya) Ate haiM / (ye pratyaya) litU hone se, nitya Ate haiM / udA -mumaa bhamaA || 25 // lo vA vidyutpatrapItAndhAt // 26 // (vidyut, patra, pIta, andha) ina zabdoM ke Age svArthe la vikalpase AtA hai | udA. - vijjulA vijjU / pattalaM pattaM / pIala pIaM / aMdhalo aMdho // 26 // tvAdeH H saH // 27 // 'tasya bhAvastvata lau' (pA. 5.1.119) ityAdi (sUtra) meM kahe hue tva, ityAdike Age svArthe vahI tva, ityAdi vikalpase Ate haiM / udA. - mRdutvena mauttaAi / mRdutayA mauttaAe | jyeSThataraH jeTTaaro / kaniSTataraH kaNiTThaaro // 27 // Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 2, pA. 1 iraH zIlAdyarthasya // 28 // zIla, dharma, sAdhu ina arthoM meM kahe hue pratyayake sthAnameM ira aisA Adeza hotA hai| udA.-hasanazIlaH hsiro| rodanazITa: roiro| lajjAzIlaH lajjiro / jalpazIlaH jappiro / vedanazIla: veiro | ucchavas nazIlaH uussroi| iraM yaha tRnko Adeza hotA hai, aisA koI kahate hai| unake bAremeM namira, kamira, ityAdi (rUpa) siddha nahIM hote / kAraNa agale sUtra, ityAdimeM kahe hue tRn se bAdha hotA hai // 28 // tumattuANatUNAH ktvaH // 29 // kvA pratyayako tuM, a (at), tuANa aura tUNa aise cAra Adeza hote haiM / udA.-tu-daTarcha / mottuM / bhottuM / a (at) mamia / ai / tuANaghettuANa / souaann| 'ktvAsupostu suNAt' (1.1.4 3) sUtrAnusAra, anusvAra Anepara ghettu ANaM / souANaM / tUNa-ghettaNa : soUNa / kAUNa / anusvAra Anepara-ghettaNaM / soUNaM / kaauunnN| para vaMdittA yaha rUpa mAtra (vanditvA isa) siddha rUpa se v kA lopa hokara siddha huA hai // 29 // varaittagAstRnAdyaiH / / 30 / / varaitta, ityAdi zabda jo tRnAdi pratyayose sahita aura svarAdi AdezoMse viziSTa aise hote haiM ve bahulatvase nipAtake rUpameM Ate haiM / udA.(1) vara itto varayitRka : (yAnI) navIna vara / yh| R kA a aura t kA dvitva huA hai / (2) kaNAllo (3) vAaDo (yAnI) shuk| kaNa illo-kaNaI zabda latAvAcaka dezI zabda hai; (usako) bhavArthe yA asti isa arthameM rit illa pratyaya lgaa| vAaDo-vAcATa zabdameM dvitIya aak| a huA hai| (4) mailaputtI pusspvtii| malina zabdako maila aisA Adeza hokara usake Age puttI zabda AgayA / (5) dugghoTTo dogghaTTo (6) dRNo (yAnI) dvipa: (haathii)| yahA~ pibati dhAtuko ghoTTa (aisA Adeza hai)| dvAmyA piti iti / (dUNo-) dvipAna zabdameM pakArake sAtha i kA U hokara duNa rUpa hogayA / (7) viricaro (yAnI dhArA choDanekA svabhAva honevAlA / (8) sUrallI (yAnI) madhyAhna / yahA~ sUra zabdake Age asti arthameM lli pratyaya AyA hai| (9) velahalo kAmala aura Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta vyAkaraNa vilAsI / yahA~ vallabha zabdake Age la (AyA) aura Adya bha kA e (huA hai)| (10) saddAlaM nUpuram / 'zabda' isa zabdake Age asti arthameM Ala pratyaya Akara (saddAla zabda banA hai)| (11) allillo (12) phulaMghao (13) rasAo namaraH (yAnI meNvraa)| ina zabdoMmeM kramase-ali zabdake Age svAtheM Dit illa (Dilla) aura l kA dvitva hokara (alillo)| puSpaMdhayaH, yahA~ pa kA la hokara (phullNgho)| rasaM atti iti (rasAdaH) rsaao| (14) lamaNI laaNA (15) kaNaI, latA arthameM / latA zabdake Age DaNI aura DaNA (Dit aNI aura aNA) pratyaya Akara (laaNI, laaNA rUpa hue)| (kaNaI)-kanati dhAtuko strIliMgabodhaka DaI (Dit aI) pratyaya lagakara (kaNaI); zobhAvahatvake kAraNase / (16) vahujjA (yAnI) kanIyasI zvazraH (choTI saas)| vadhU zabdake Age kahe hue arthameM jjA pratyaya AgayA / (17) bhAumA bhrAtRvadhUH / bhAIkI bhAryA isa arthameM (bhrAtR zabdake Age) jjA pratyaya aagyaa| (18) mehuNiA mAtulAtmajA aura syAlI (mamerI bahina, saalii)| maithunikA / mithuna zabdake Age kahe hue arthameM ikaNa aura DAt (=DitU A) pratyaya aagye| (19) rimiNo rodnshiilH| rud dhAtuko zIla artha meM DimiNa (=Dit imiNa) pratyaya juTa gyaa| (20) puNNAlI (21) chinchaI (22) aDaaNA astii| puMzcalI zabdameM zca kA NA hokara (puNNAlI zabda banA) / dhik dhika (kA varNAntara) chicchi|' dhika dhika, aisI niMdA jisakI hotI hai vaha (chicchii)| asti arthameM DaI (=Dit aI) pratyaya (chicchi ko lgaa)| aT dhAtuko zIla arthameM aNA pratyaya lagakara, aDaaNA (yAnI) aTanazIlA (ghUmanA jisakA svabhAva hai vh)| (23) cappalao mithyaabhubhaassii| capala zabda ke Age ka AyA aura pa kA dvirukta pa (=ppa) ho gyaa| (24) pibbaM jalam / piba dhAtumeM ba kA dvitva ho gyaa| (25) maghoNo (yAnI) maghavA (iNdr)| yahA~ svAtheM Na AyA hai aura 'avA' isakA okAra huA hai / (26) sailAmio mayUra / sadAlAsikaH, kAraNa nRtya karanekA usakA svabhAva hai| yahA~ 'ittu sadAdau' (1.2.34) sUtrAnusAra (sadA zabdakA) sai (rUpa) huA hai| (27) vAullo pralapitA (pralApa krnevaalaa)| yahA~ vAc zabda ko Dulla (Dit ulla) pratyaya lagA hai| (28) palahiao mUrkha / upalahRdayaH / (yahA~) (Adha) ukArakA Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 2, pA. 1 105 lopa huA hai| (29) caMDiko kopH| caNDa zabdake Age kopa arthameM Dikka (=Dit ikka) pratyaya AyA / (30) caNDijjo pizuna aura kop| caMDa zabdake Age kahe hue arthameM Dijja (=Dit ijja) pratyaya AyA / (31) kummaNo mlAnaH / glAyati dhAtuko kumma Adeza hokara Age Na aagyaa| (32) acchiharullo dveSya / akSNoH haraH (A~khoMkA haraNa karanevAlA, akSiharaH), adarzanIya honese / akSihara zabdake Age svAthe Dulla (=Dit ulla) pratyaya aayaa| (33) chAillo rUpavAn / chAyA zabdako asti arthama Dilla (Dit illa) pratyaya lagA; kAntimAn yaha artha / (34) kuDuMgo kuDago kuDukko latAgRha / kuDa zabdake Age kahe hue arthameM DuMga, DaMga aura Dukka (=Dit uMga, aMga, aura ukka) pratyaya lage haiN| (35) jaraNDA vRddhaH / jarati dhAtuko aNDa pratyaya lgaa| (36) acchiviacchI parasparAkRSTiH (paraspara aakrssnn)| AkarSIta vyAkarSati isameM kRSa ke sthAnapara viacchI (aisA Adeza aagyaa)| (37) dhUmarI tuhina / dhUmavat (dhUmakI taraha) yAnI dhUmarI / yahA~ upamAnArthameM rI hai| (38) sotI trngginnii| yahA~ srotas zabdake Age asti arthama DI (Dit I) AyA, ta kA dvitva huA / (39) ahisio (yAnI) grahazaMkAse ronevAlA / abhisIdati dhAtuko kahe hue arthameM Dika (Dit ika) pratyaya lgaa| (40) gAvI gauH / go zabdake Age strIliMgakA DAvI (Dit AvI) pratyaya aagaa| (41) utthallapatthallA (yAnI) pArzvayugApavRtti / utsthala aura prasthala zabdoMke Age pArzva dvaya apravRtti isa arthameM DA (-Dit A) AyA aura la kA dvitva huaa| (42) gajjilio (yAnI) aMgako sparza honepara AnevAlA hAsya aura pulaka / 'aMgako sparza honepara sAnevAlA hAsya aura pulaka' ina arthameM gardA dhAtuko ilia pratyaya laga gyaa| (43) cittalaM ramyam / citta lAti iti / (44) pADahuo pratibhUH (yAnI) jAmina / pratibhU zabdake Age svArthe DukaNa (Dit ukaNa) pratyaya AyA aura i kA a ho gyaa| (45) pAsaNio pAsANio saakssii| sAkSAt pAva nIyate anena iti; pArzva ke Age AnevAle nI dhAtuko Dika (Dit ika) pratyaya lgaa| (46) avarijjaM advitIyam / avara zabdake Age bhAva arthameM Dijja (Dit ijja) pratyaya lgaa| (47) lAhillo lampaTaH / lAbha zabdake Age kahe hue arthameM Dilla (Dit illa) pratyaya aayaa| (48) kaDillaM (yAnI) gahanaM, Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 trivikrama-prAkRta vyAkaraNa dauvArikaH, kaTivastram , nirvivaram , vipakSaH aura AzIH (aashiirvaad)| kaTi zabdake Age gahana, ityAdi arthoM meM Dilla (Dit ila) pratyaya bhaagyaa| (49) rUvasiNI rUpavatI / rUpa zabdake Age asti arthameM strIliMgakA siNI pratyaya AyA / (50) kuDumbiaM suratam / kuTumba zabdake Age kahe hue arthameM Dika (Dit ika) pratyaya aayaa| (51) aMtarijjaM razanA, kaTisUtra | aMtara zabdake Age kahe hue arthameM Dijja (Dit ijja) pratyaya aagyaa| (52) avaDukkiaM (yAnI) kUpa, ityAdi avaTameM paDA huaa| avaTa zabdake Age kahe hue arthameM Dukkia (Dit ukkia) pratyaya aayaa| (53) buDiro mahiSa / majati dhAtuke 'buDDa' Adezake Age zIla arthameM ira pratyaya aagyaa| (54) pipiDiaM (yAnI, jo kiMcit paThita kiyA jAtA hai vaha / piDipiDi isa anukaraNavAcaka zabdake Age ka pratyaya AyA, Adya DikArakA lopa aura pakA dvitva hue / (55) sarisAhulo sadRza / sadRza zabdake Age svArthe hulaz pratyaya aagyaa| (hulaz meM z it honese, pUrva svara dIrgha huaa)| (56) gumilo mUDhaH ! muha dhAtukA Adeza jo guma, usake Age ila pratyaya AgayA / (57) kaccaM kAryam / yahA~ kR dhAtuko Dacca (Dit acca) pratyaya lagA hai| (58) ghaDiaghaDA, ghaDI (yAnI) gosstthii| ghaTitA ghaTA ghaTanA yasyAH sA (jisakI ghaTanA ghaTa gaI hai)| (59) kamaNI nizreNI (yAnI) sIDhI / (60) kirikiriA (yAnI) karNopakarNikA aura kutakam / karNopakarNa karNaparaMparAprApta kaTujalpanaM, tasminnathe aura kautuka arthameM kirikiri isa anukaraNavAcaka zabdake Age kA pratyaya aagyaa| (61) aNNaio (yAnI) saba bAtoMmeM tRpta |-arnnv zabdake Age upamAna arthameM Dika (Dit ika) pratyaya AgayA / (62) sAhulI zAkhA / yahA~ svArthe Duli (Dit uli) pratyaya AgayA / (63) jaMpekkhiramaggirao (yAnI) jo dekhA vaha maaNgnevaalaa| yad dRSTaM isa arthameM (AnevAle) japekkhira nipAtake Age yAcanazIla arthama ka-pratyayAnta maggirao zabda aagyaa| (64) gaasAullo viraktaH / gatasvAda zabdake Age kahe hue arthameM Dulla (Dit ulla) pratyaya aagyaa| (65) sihaNDahillo baalH| zikhaNDa zabdake Age kahe hue arthameM hilla pratyaya AyA hai| ziravAvAn yaha artha / (66) alavalavasaho (yAnI) dhUrta, duSTa, pRSThavAhI balIvarda / alaM atyarthaM balaM asya vRSabhasya iti (isa bailakA bala atyartha hai)| anusvArakA lopa huaa| (67) khurahakhuDI praNayakopa / kSuravat Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a.2, pA. 1 bhAti todayati iti (ustarakI taraha kATatA hai)| tud ke khuDa. Adezako DI (Dit I) pratyaya laga gyaa| (68) sIulI sIuggaM (yAnI) himakAle durdinam (himakAlameM barasAtakA din)| zIta zabdake Age Dulli aura Dagga (Dit ulli aura ugga) pratyaya Aye aura ta kA lopa ho gyaa| (69) vANDo varaNa prAkAra / vR (dhAtu)ko raNDa pratyaya laga gyaa| (70) tattI ttprtaa| ta ke Age tAtparya arthameM DattI (Dit attI) pratyaya aagyaa| (71) hIraNA trp| (yAnI) lajjA / trapA artha meM NA aura hIra aise Adeza Agaye / (72) gAmareDo (yAnI) yo'ntarbhuktvA grAmaM bhukte / grAma zabdake Age kahe hue arthameM reDa zabda aayaa| (73) laDahA (74) vellarI vilaasrtii| las (dhAtu) ke Age DahA zabda AyA aura sa kA lopa huaa| (vellarI)--veSTayante viTA anayA iti (jisase viTa ghere jAte haiN|) veSTra ke Age rI AyA aura STra kA lla ho gayA / (75) dummaiNI kalahaparA / durmati zabdake Age svArthe strIliMgakA NI pratyaya laga gayA / (76) lajjATuiNI lajjAvatI / lajjAlu zabdake Age svArthe NI pratyaya aagyaa| (77) taNNAaM Ardram (yAnI) bhIgA huaa| tam dhAtuko (timyateH), DaNNA (Dit aNNAaM) pratyaya laga gyaa| (78) cikkhaaNo asahanaH sahana na karanevAlA / naJ ke pUrva honevAle saha dhAtuke Age yaNa AgayA aura usako cikkha Adeza ho gyaa| (79) vaNiaM vacanIyam (yAnI) nindA / vaca dhAtuke Age kahe hue arthameM DeNia (Dit eNia) pratyaya A gayA / (8.) suNhasio nidrAlu / svapna zabdake Age zIla arthameM siya AyA, aura na kA graha huA tathA Adya a kA u ho gayA / athavA-saMskRtama sAsnA yAnI nidrA, phira 'stAvakasAsne' (1.2.18) sUtrAnusAra u honepara, zIla arthameM, Dasia (Dit asia) pratyaya laga gayA / (81) vappio kedAraH yAnI kheta / upyante atra iti / vap ke Age pia aisA zabda aayaa| (82) baMdhAlo melakaH (pAnI) melaa| baMdh ke Age Dolla (Dit olla) aagyaa| (83) vArijo vivAha / vR dhAtuke Age ijjaN pratyaya aayaa| 'aco Niti'sUtrAnusAra vRddhi ho gaI / (84) sAullo (85) haDahaDaM anurAgaH (yAnI) prema | svAd ke Age kahe hue arthameM ulla pratyaya aagyaa| (hahahaDaM)-haDat haDat iti hRdayaM sphurati yatra iti; (antya) t kA lopa hogyaa| (86) mANaMsI (yAnI) mAyAvI aura manasvI / (87) koDillo koDao pizunaH (yAnI) durjana | kuD dhAtuke Age Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 trivikrama-prAkRta vyAkaraNa ila aura ika Aye aura u kA o hogyaa| (88) aTTaNNo aatjnyH| Arta jAnatA hai vaha / (89) gaMjolo / paribhava arthameM honevAle dezya 'gaMja' dhAtuke Age Dola (Dit ola) pratyaya aagyaa| (90) baMdiNo bndii| yahA~ svArthe | AgayA / (91) tattillo tacchIla yAnI tatpara / tattI yAnI tatparatA (2.1. 30 ke nIce (70) tattI zabda dekhie), usake Age asti arthameM la AyA (aura usa) la kA dvitva hogyaa| (92) UsumbhiaM ruddhagalarodanam (ruddha galese ronaa)| ud ke Age honevAle sumbha ke Age kahe hue arthameM Dika (Dit ika) pratyaya aagyaa| (93)Ni ukko tUSNIkaH mUka / nirmuktH| ma kA lopa huA, Ara devAdipAThameM honese dvitva hogyaa| (94) bahalo apasmAraH / brahman zabdake Age kahe hue arthameM la aayaa| (95) ThANijjaM gauravam / sthAna zabdake Age kahe hue arthameM Dijja (Dit ijja) pratyaya AgayA / (96) uvaujo upakArI / upakR dhAtuko Dujja (Dit ujja) pratyaya laga gyaa| (97) ekalA prblH| eka zabdake Age kahe hue arthameM la AyA / (98) mAu saA mAucchA mAtRSvasA (yAnI) mausii| mAtR zabdake Age AnevAle svasR zabdako siA aura ccha aise (Adeza) ho gye| (99) mahallo mukharaH (yAnI) bahuta bolanevAlA / mahat zabdake Age Dalla (hit alla) pratyaya AgayA / (100) kucchimaI grbhvtii| kukSi ke Age asti arthameM maI pratyaya aay|| (101) richolI RkSAliH nakSatramAlA, usakI taraha honese riNcholii| R ke bAda anusvAra hogayA / (102) dhoraNI pNktiH| dhArAvat honese dhornnii| A kA o hogayA, aura upamA arthameM DaNI (Dit aNI) pratyaya aagyaa| (103) paDamA dUSyagTam / paTa zabdake Age asti arthameM mA pratyaya AyA / (104) juaNo yuvA / yahA~ svArthe Na AyA hai| (105) karamarI haTahanA strI, bandI (balAt haraNa kI huI strI, bNdii)| kareNa mRdyamAnAt AkRSyate' isa arthameM kara apada honevAle mRd dhAtuke Age DarI (DitU arI) pratyaya AyA / (106) daDDhAlI davama dvaagnimaarg| dagdha ke Age DAlI (Dit AlI) pratyaya aagyaa| (107) kuDaMgo kuDao latAgRha | kuTI zabdake Age kahe hue arthame DaMga aura Daka (Dina aMga aura aka) pratyaya A gye| (108) kArima kRtrima | kR dhAtuke Age DArima (Dita Arima) pratyaya aayaa| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 2, pA. 1 (109) jaMghAluo (110) jaMghAmao dRta / jaMghA zabdake Age zIghra arthameM lua aura maa aagye| (111) balAmoDI balAtkAra / balAt mukhyate yatra / (112) cakkalaM parivartulam / cakra zabdake Age la AgayA / (113) bAullI putrikA (yAnI) kumArIkI krIDAke yogya aisI guddhiyaa| kumArIH vyApArayati iti / vyApR dhAtuke Age Duli (hit uli) pratyaya aagyaa| (114) mattavAlo mttH| (matta ke Age) svArthe vAla pratyaya aayaa| (115) bahuNiA (yAnI) jyeSThabhAIkI bhAyo / vadhU zabdake Age kahe hue artha meM NiA pratyaya aagyaa| (116) jaMbhaNabhaNo svara bhASaNa karanevAlA / yadvA tadvA bhaNati adhika iti / Adi aura tRtIya varNake Age anusvAra AyA aura t kA lopa huaa| (117) bhAiro bhejjalo bhejjo| (118) ojjaro bhIruH (yAnI) Darapoka / bhI dhAtuke Age zIla arthameM DAira, Dejjala Dejja (Dit Aira,ejjala, ejja) pratyaya Aye / (ojjara)-tras dhAtukA Adeza jo ojja,usake Age ra AgayA / (119) AhaDaM sItkAra / Aharati Adatte priya hRdayaM iti / AhR dhAtuke Age Da AyA / (120)kAapiulA kokilA / kAkaH pitRvat poSako yasyAH isa arthameM (pitRvat kauA jisakA poSaka hai) kAkapitR zabdake Age lA AgayA / (121) muhalaM mukha / (mukha zabdake Age) svArthe la pratyaya aagyaa| (122) gattaDI gaayikaa| gAtrI zabdake Age svArthe DaDI (DitU aDI) pratyaya aayaa| (123) duddolaNA, dugdhA api yA duhyate gauH iti, isa arthameM dugdha zabdake Age dolaNA zabda aayaa| (124) mA bhAi abhaya / mA ke Age honevAle bhI dhAtuke bhA Adezake Age i aayaa| (125) tomario zastrapramArjakaH (yAnI) zastra sApha karanevAlA | tomara zabdake Age kahe hae artha meM Dika (Dit ika) pratyaya AgayA (126) vahuhADiNI, vadhvA upari pariNIyate iti / vadhU zabdake Age kahe hue arthameM hADiNI zabda AyA / (127) ruaruiA utkalikA (yAnI) utkaNThA / ruharuhikA zabdameM do hakAroMkA lopa huA(128) piusiA piucchA pitRSvasA (buaa)| pitR zabdake Age honevAle svasR zabdake siA aura ccha hogye| (129) pupphI / pitR zabdake Age honevAle svasa kA phI huaa| (13.) aNusUA Asanna prasavA / anusati zabdake Age Asannaprasava arthameM DA (Dit A) aagyaa| (131) bhacco bhaginIsutaH / bhaginI zabdako bha aisA Adeza hokara, bahenakA putra isa arthameM Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 trivikrama-prAkRta vyAkaraNa ruca pratyaya aay|| (132) ohallI apsRtiH| (apamRti zabdameM) sRti ko hallI (Adeza) ho gyaa| (133) mammako garva / marman zabdake Age kahe hue arthameM ka pratyaya aayaa| (134) maDapparo madhupara / yahA~ u kA a aura dhu kA Da ho gayA / ityaadi| kRSTa, upasargarahita dhRSTa, vAkya, vidvam , vAcaspati, viSTarazrayas, pracetas, prokta, ityAdi zabda; aura kie, ityAdi pratyayoMse anta honevAle agnicit , somasut, ityAdi zabda; suglau, sumlA, ityAdi zabda; jinakA upayoga pUrva vidvAnoMne nahIM kiyA hai, usake pratIti (artha) ghAtaka aise prayoga na kareM, unakA artha anya (samAnArthaka) zabdoMke dvArA vyakta kreN| udA.-kRSTaH kuzalaH / vAcaspatiH guruH| viSTarazravasa hriH| ityAdi / upasargayukta ghRSTa zabdakA prayoga calatA hai| udA.maMdaraaDa parighaTuM, mandarataTaparighRSTam / taM diasaNighaTThANaM, ityAdi // 30 // avyayam / / 31 // ___ avyaya padakA adhikAra isa pAdakI parisamAptitaka hai| yahA~se Age jo kahe jAeMge ve avyayasaMjJaka zabda hai, aisA jAnanA // 31 // Ama abhyupagame // 32 / / .. Ama yaha avyaya svIkAra (artha) meM prayukta kreN| udA.-Ama bahulA vnnaalii| koI kahate haiM ki Ama avyaya saMskRtameMbhI hai / / 32 // taM vAkyopanyAse / / 33 / / taM yaha avyaya vAkyAraMbha karate samaya prayukta kreN| udA.-taM tiasabaMdimokkhaM // 33 // Nai cea cia ca evArthe // 34 // Nai, cea, cia, cca ye (avyayarUpa) zabda avadhAraNa arthameM prayukta kareM / udA.-gaio Nai / gadita eva / / jaM cea muulaNaM loaNANaM aNubaMdha taM cia kAmiNINaM / yadeva mukulanaM locanAnAmanubandhaM tadeva kAminInAm // (cia zabda) devAdipAThameM honese, usameM dvitva hotA hai| udA.-te ccia dhaNNA te caa suurisA / ta eva dhanyAsta eva supuruSAH / / so cca vaarUveNa / sa eva bayorUpeNa / / so ca sIle / sa eva zIle // 34 // Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 2, pA. 1 haddhi nirvede // 35 // hAddha aisA avyaya nirveda (dikhAte samaya) prayukta kareM / hadi zabda 'hA dhik', zabdakI taraha hai / udA.-iddhi ho dhAvaha / hA dhik ho dhAvata // 35 / / dara ardhe'lpe vA / / 36 // dara avyaya ardha arthameM yA ISad arthameM prayukta kreN| daraviasi ardha ISad vA vikasitam // 36 // kiNo prazna / / 37 // kiNo aisA avyaya prazna karate samaya vikalpase prayukta kreN| udA.kiNo dhuvasi, kiM dhuvasi, kiM dhunoSi // 3 // miva piva viva via va vva ivArthe / / 38 / / mitra, piva, viva, via, va, bva aise ye chaH (zabda) iva arthameM vikalpase prayukta kreN| udA.-kamalaM miva / caMdaNaM piva / haMso viv| jIvo via / uaassa va tAvia sIalassa, udakasyeva tApitazItalasya / sAro vva gahiro, sAgara iva gbhiirH| sAaro vya khArao, sAgara iva kssaarH| vikalpapakSameM-NIluppalamAlA iva, nIlotpalamAleva // 38 // kira ira hira kilArthe / / 39 // kira, ira, hira aise ye tIna (zabda) kila arthameM vikalpase prayukta kreN| udA.-kallaM kira khalahiao / tassa ira piavaasso / vAhittA hira devii| vikalpapakSameM-evaM kila teNa siviNae bhaNiaM // 39 // amho Azcarye // 40 // Azcarya dikhAte samaya amho (avyaya) prayukta kreN| udA.--amho devassa gii| amho kaha pariNijjA // 40 // abbho pazcAttApasUcanAduHkhasaMbhASaNAparAdhAnandAdarakhedavismayaviSAdabhaye / / 41 // - abbho aisA (avyaya) pazcAttApa, ityAdi dikhAte samaya prayukta kreN| udA.- pazcAttApameM- abbho. taha teNa kaA ahaaM jaha kassa saahemi| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta vyAkaraNa sUcanAmeM-abbho dukaraAraa / abbho Araddho / duHkhameM-abbho dalai hia / saMbhASaNa meM-abbho kimiNa / aparAdhameM-abbho haraMti hia taha viva vesA bhavaMti jubaINaM | AnaMdameM-ambho suppahAamiNaM / AdarameM-abbho maha saphalaM jIviaM / khedameM-abbho Na jANAmi citta / vismayameM-abbho kiM pi rahassaM muNanti dhuttA jaNabhahiA, kimapi rahasyaM jAnanti dhUtI jnaabhyaadhikaaH| viSAdameM-abbho NAsote dhiiM pula vaDhenti denti raNaraNaaM, nAzayanti dhRti pulakaM vardhayanti dadati raNaraNakam / bhayameM-abbho gaia mhi tume va rajjai sA Na tArehai, anvo gaditAsmi tvayA naiva rajyeta sA na khedyate // 41 / hu~ pRcchAdAnanivAraNe // 42 / / __aisA (avyaya) pRcchA, ityAdimeM prayukta kreN| udA.-pRcchAmeM-huM sAhasu sabbhAvaM / dAnameM-hu geha appaNo via / nivAraNameM-hu Nilajja samosara // 42 // vaNe nizcayAnukampyavikalpe // 43 / / vaNe aisA (avyaya) nizcaya, ityAdimeM prayukta kreN| udA.-nizcayameMvaNe demi, nizcayaM dadAmi | vikalpameM-vaNe hoi Na hoi, bhavati vA na bhavati / anukampyameM-hoi dAso vaNe Na muccai, bhavati dAso'nukampyo na mucyate // 43 // saMbhAvane ai ca // 44 // __ ai aisA (avyaya), aura (sUtrameMse) cakArake kAraNa vaNe yaha (avyaya), saMbhAvanameM prayukta kreN| udA.-ai diara kiM Na pecchasi / Nasthi vaNe jaM Na dei vihipariNAmo // 44 // Anantarye Navaria / / 45 / / Navaria aisA (avyaya) Anantarya dikhAte samaya prayukta kareM / udA.-- Navaria se rahuvaiNo, anantaramasya rghupteH|| 45 // kevale Navara / / 46 / / kevala arthameM Navara aisA (avyaya) prayukta kreN| udA.-Navara piAi ciNinvaDanti, kevalaM priyANyeva niSpatanti (yAnI) pRthagbhavanti / 'kevala Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 2, pA. 1 nantaryayorNavaraNavaria' aisA ekahI patra hai, aisA koI kahate haiN| unake matAnusAra, donoM (bhI) avyaya do artho meM haiM // 46 // bhanda grahaNArthe / / 47 / / ___ bhanda aisA (avyaya) grahaNa arthameM prayukta kreN| udA.-bhanda Aloesa meM / gRhANa (le) aisA artha // 47 / / bhandi vikalpaviSAdasatyanizcayapazcAttApeSu ca / / 48 / / bhandi aisA (avyaya) vikalpa, ityAdimeM, tathA grahaNa arthameM prayukta kreN| udA.-vikalpameM-bhandi bhojja ettAhe, bhavedidAnIm / viSAdameMbhandi caraNe tao saMmANio, caraNau tataH sNmaanitau| satyameM bhandi tuha bhnnimo| nizcayameM-sAsijjai bhandi tuha kajje / pazcAttApameM-bhandi sahehi dharaNi / grahaNa arthameM-mandi Aloesa maM // 48 / / saMbhASaNaratikalahe re are / / 49 / / ___ saMbhASaNa aura ratikalaha inameM yathAkramase re aura are ye (avyaya) prayukta kreN| udA.-saMbhASaNameM-re re hiaa mddasrisaa| ratikalahameMare bahuvaSThaha mae samaM mA karesu uvahAsaM / / 49 / / hare kSepe ca / / 50 // kSepa dikhAte samaya, (aura sUtrameMse) cakArake kAraNa saMbhASaNa aura ravikalaha inameM, yathAkramase hare aisA (avyaya) prayukta kreN| udA.-kSepameMhare jillajja / saMbhASaNameM-hare purisaa| ratikalahameM-hare bahuvallaha // 50 // dhU kutsAyAm / / 51 / / __ kunsAmeM dhU aisA (avyaya) prayukta kreN| udA.-5 jillajjo logo // 51 // Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta vyAkaraNa U gAvismayasUcanAkSepe // 52 // gardA, ityAdi dikhAneke samaya U aisA (avyaya) prayukta kreN| udA.-goM meM-U nnillj| vismayameM-U kahaM muNiA ahaM / sUcanameMU keNa Na vinnnnaaaN| zuru kie hue vAkyakA viparyAsa hogA, isa zaMkAse vinivartana karanA, yaha AkSepakA lakSaNa hai| vahA~ (usa AkSepameM)U kiM mae bhaNikaM // 52 / / puNaruttaM kRtakaraNe // 53 // puNarattaM aisA (zabda) kRtakaraNameM (kiyA huA punaH karanA) prayukta kreN| udA.-ai suvvai paMsuli NIsahehiM aMgehiM puNaruttaM, ayi svapiSi pAMsule niHsahairaGgaiH kRtakaraNam // 53 / / hu khu nizcayavismayavitarke / / 54 / / hu aura khu ye (avyaya) nizcaya, ityAdimeM prayukta kreN| udA.nizcayameM-taM pi hu achiNNasiraM / taM khu sirIeN rhssN| vismayameM-ko khu eso shaassiro| vitarka yAnI Uha yA sNshy| UhameM-na hu navarasaggahiA evaM khu hasai / saMzayameM-jaladharo dhUmo khu| saMbhAvanameMbhI (hu aura khu prayukta kreN)| udA.-tari Na hu Navara imaM / evaM khu tuma hasai / bahulakA adhikAra honese, anusvArake Age hu zabda prayukta na kareM // 54 // Navi vaiparItye / / 55 // Navi aisA (avyaya) vaiparItyameM prayukta kreN| udA.-Navi loaNo // 55 // vevve viSAdabhayavAraNe // 56 // vevve aisA (avyaya) viSAda, ityAdimeM prayukta kareM / udA.-viSAdameMullAvirIi vevve tti tIeN maNi Na vimharimo, kiM ullApayantyA uta, khidya Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda- a. 2, pA. 1 mAnayA tvayA velve iti bhaNitaM na vismraamH| bhayameM-vevve palAidaM teNa / nivAraNameM-ullAvirIi vi tumaM velve ti mayacchi ki nneaN| yahA~ ullA virIi kA saMbaMdha svapnameM ghaTI huI ghaTanAke sAtha hai // 56 / / AmantraNe vevve ca / / 57 // ___aura velve aisA (avyaya) AmaMtraNameMbhI prayukta kreN| udA.-vevve gole / vevve murandale vahasi pANi // 57 // vA sakhyA mAmi halA hale // 58 // (isa sUtrameM 2.1.57 se) AmaMtraNe pada (adhyAhRta) hai| sakhIko AmaMtraNa isa arthameM, mAmi, halA aura hale aise (zabda) vikalpase prayukta kreN| udA.-mAmi sarisakkharANa vi| paNavaha mANassa hlaa| halA saundale / hale haase| vikalpapakSameM-sahi, erisa cia gii||58|| de saMmukhIkaraNe ca // 59 // saMmukhIkaraNa aura sakhIko AmaMtraNa inameM de aisA (zabda) prayukta kreN| udA.-de pasia Niattasu suMdari, yAvat prasIda nivartasva sundari / de sahi // 59 // o pazcAttApasUcane // 60 // pazcAttApameM aura sUcanAmeM o aisA (avyaya) prayukta kreN| udA.pazcAttApameM- o pccaaantiaae| sUcanAmeM-o avinnyttillo| parikalpa arthameM, uta kA jo Adeza okAra, usase hI yaha kArya siddha hotA hai| udA.-o viraemi Nahaale // 60 // aNa NAI naarthe / / 61 // nakArake arthameM (nagarthe) aNa, NAI ye (zabda) prayukta kreN| udA.aNaciMti muNanti, acintitaM jAnanti / NAI karemi rosaM, na karomi roSam // 61 // Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 trivikrama-prAkRta vyAkaraNa nizcayanirdhAraNe vale / / 62 / / nizcayaMmeM aura nirdhAraNameM vale aisA (avyaya) prayukta kreN| udA.nizcayameM-vale mIho, siMha evAyam / nirdhAraNameM-vale puriso dhaNaMjao khatti ANaM, puruSo dhanaMjaya eva kSatriyANAm / / 62 // maNe vimarza / / 63 // vimarzameM maNe aisA prayukta kareM / udA.-maNe sUro, kiMsvit suuryH| manye (mujhe bhAtA hai) yaha arthabhI 'manye'se dikhAyA jAtA hai, aisA koI mAnate haiM // 63 // mAI mArthe / / 64 / / mAI aisA mA (mana) arthameM prayukta kreN| udA.-mAI kAhIa rosaM, mA kArSId roSam // 64 // alAhi nivAraNe / / 65 // ____ alAhi aisA (avyaya) nivAraNameM prayukta kreN| udA.-alAhi visAeNa, alaM viSAdena / / 65 / / lakSaNe jeNa teNa / / 66 / / lakSaNa dikhAte samaya jeNa teNa ye (do zabda) prayukta kreN| udA.bhamararu jeNa kamalavaNaM / bhamararuaM teNa kamalavaNaM // 66 // tvodavApotAH // 67 / / - aba aura apa aise ye upasarga, aura vikalpa artha dikhAnevAlA nipAta uta, (unake sthAnameM) o aisA (Adeza) vikalpase prayukta kreN| udA.-oAro avatAraH yA apakAraH / o viraemi Nahatthale, uta viracayAmi nabhaHsthale / viklppkssmeN-avaaro| ityAdi / 67 // u o upeH / / 68 // upa aisA upasarga u aura o aise do prakArase prayukta kreN| udA.udhAro oAro upakAraH / / 68 / / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a.2, pA. 1 pratyekamaH paDiekkaM pADikkaM // 69 / / pratyekam isa arthameM pADiekkaM aura pADikkaM aise (zabda) vikalpase prayukta kreN| udaa.-paaddirkkN| pADikaM / vikalpapakSameM-pacce // 69 / / svayamo'rthe appaNA / / 70 // _ svayaM ke arthameM appaNA aisA (zabda) vikalpase prayukta kreN| udA.visa viasaMti appaNA kmlvnnaa| vikalpapakSameM-saaM cia muNasi karaNijjaM, svayameva jAnAsi karaNIyam / / 70 // ekasari jhaTiti saMprati / / 71 / / jhaTiti arthameM aura saMprati arthameM ekkasariaM aisA (zabda) vikalpase prayukta kareM / udA.-ekkasariaM jhaTiti yA saMprati / vikalpapakSameM-- jhatti / saMpai / / 71 / / iharA itarathA / / 72 / / iharA aisA (avyaya) itarathA (anyathA) ke arthameM prayukta kareM / udA.iharA nIsAmannehiM / vikalpapakSameM-iarahA / / 72 / / mudhA moraullA / / 73 / / mudhA ke arthameM moraullA aisA (zabda) vikalpase prayukta kreN| udA. morullaa| vikalpapakSameM-muhA / / 73 / / ayi ai // 74 / / ayi ke arthameM ai aisA (zabda) vikalpase prayukta kreN| udA.ai bIhei ! ai ummattie / aise isa vidhAnakehI kAraNa, aikArakA bhI prAkRtameM prayoga hotA hai / / 74 / / ua pazya / / 75 // pazya ke arthameM ua aisA (avyaya) prayukta kreN| udA.-ua nnicclnniphNdaa| vikalpapakSameM-oaccha, ityAdi pazyata isa arthameM (hote Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 trivikrama prAkRta vyAkaraNa haiM) / aura uvaha aisA bhI (pazya artha meM) dikhAI detA hai / udA. - uvaha goTThamajjhammi / / 75 / / ijerAH pAdapUraNe / / 76 // udA. i, je, ra aise ye (zabda) pAdapUraNake lie prayukta kareM / aNA i / acchI i / aNNekka i / rUvaM tu je gabbhai / kalamagovI ra / aho, haMho, hA, nAma, ityAdi saMskRtasamake rUpameMhI siddha hote haiM P / / 76 / / pyAdyAH / / 77 // pi, ityAdi ( apane apane ) mUla artha meM prAkRta meM prayukta kareM / udA.pi yaha avyaya api ke artha meM (prayukta kareM ) / / 77 / / - dvitIya adhyAya prathama pAda samApta --- Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH pAdaH vIpsAttidaci supo mastu / / 1 / / ___ vIpsArthI padake Age honevAle vibhakti-pratyayake sthAna para, tadaci yAnI usa vIpsArtha vAcakase saMbaMdhita rahanevAlA svara Age honepara, ma vikalpase (bIcameM) AtA hai| udA.-ekaikam ekamekaM / ekaikena ekkamekkeNa / aMge aMge aNgmNgmmi| vikalpapakSameM-ekkekaM ityAdi / / 1 // amaH / / 2 / / . (isa sUtrameM 2.2.1 se) supaH padakI anuvRtti hai| saMjJAke Age AnevAle vibhaktipratyayase saMbaMdhita honevAle amaH yAnI dvitIyA ekavacanake sthAnapara makAra AtA hai| udaa.-vcchN| maalN| giriM / gAmaNiM / truuN| vahuM / / 2 / / gjazzasoH ___saMjJAke Age honevAle jas aura zas ina donoMkA lopa hotA hai| (sUtrake zlakmeM) z it honese, pichalA (pUrva) svara dIrgha hotA haiM / udA.vacchA / mAlA / girii| gorii| gAmaNI / truu| vahU ciTThanti peccha vA // 3 // NazAmaH // 4 // . saMjJAke Age AnevAle SaSThI bahuvacanake Am (pratyaya) ko Naza aisA Adeza hotA hai / (sUtrake NazmeM) z it honese, pUrva svara dIrgha hotA hai| udA.-vacchANa / vnnaann| maalaann| gaMgANa / giriinn| dahINa / buddhINa / gAmaNINa / sudhINa / gorINa / tarUNa / mahaNa / vahUNa / 'ktvAsupostu suNAt ' (1.1.43) sUtrAnusAra, vikalpase anusvAra Anepara - vacchANaM / girINaM / ityAdi / / 4 / / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 hi hi hi bhisaH || 5 // saMjJAke Age AnevAle bhis pratyayake sAnusvAra hi, sAnunAsika hi aura kevala hi hote haiM / udA - vacchehiM vacchehi~ vacchehi / dhaNehiM dhaNehiM dhaNehi / mAlAhi mAlAhi~ mAlAhi / girIhiM girIhiM girIhi / buddhIhiM buddhIhi~ buddhIhi / dahIhaM dahIhi~ dahIhi / gAmaNIhiM gAmaNIhi~ gAmaNIhi / gorIhiM gorIhi~ gorIhi / tarUhi tarUhi~ tarUhi / gheNUhiM gheNUhi~ ghe / vahiM vahi~ vahUhi / mahUhi~ mahUhi~ mahUhi / ityAdi // 5 // trivikrama - prAkRta vyAkaraNa hitottododu Gasis || 6 // 1 saMjJAke Age honevAle Gasi yAnI paMcamI vibhaktike pratyayoMko to, dvirukta to (= to), do aura du aise cAra Adeza prApta hote haiM udA. - vacchAhiMto / 'bhismyassupi ' (2.2.21) sUtrAnusAra, (saMjJA zabda ke antya akArakA) e honepara - vacchehiMto / vacchatto / vcchaado| vacchAdu (yAnI) vRkSAt athavA vRkSebhyaH || dahIhiMto | dahitto | dahIdo / dahIdu || gorI - to / gorito / gorIdo / gorIdu // tarUhiMto / taruto / tarUdo | tadu / / mahiMto / mahutto / mahUdo / mahUdu / gheNAhato | ghennutto| gheNUdo / 1 1 du || do aura du inameMse dakAra anya bhASA ke lie hai / isalie zaurasenI aura mAgadhI bhASAoM meM - malaakedUdo malaakedUdu malayaketoH / paizAcI bhASA meM, 'takhtado:' ( 3.2.46) sUtra takAra ke lie hai| isaliegirIto / isI prakAra dhana, mAlA, giri, buddhi, grAmaNI, taru, vadhU, ityAdi zabdoM ke rUpa hote haiM // 6 // suMto bhyasaH // 7 // paMcamI bahuvacana-pratyayako suMto aisA Adeza hotA hai | udA.vacchAsuto vccheto| ghaNACto ghaNesuMto / mAlA suMto / girIsuMto / dahIsuto / gAmaNIsuMto / ityAdi // 7 // Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 2, pA. 2 121 dirdottodu Gasau // 8 // do, to, du ye paMcamIke Adeza, aura Gasi yAnI paMcamI ekavacanakA pratyaya, ye Age honepara, pUrva svara dIrgha hotA hai| udA.-vacchAo vcchtto| 'saMyoge' (1.2.40) sUtrAnusAra, dIrgha honeparabhI (vacchattomeM) -hasva hotA hai; tathApi yahA~ usakA grahaNa karanekA kAraNa (yahA~) etva (hone) kA bAdha ho / Gasi kahanepara, (do aura du pratyaya) siddha hote hue bhI, do aura du isakA jo grahaNa kiyA hai vaha bhI etvako apavAda ho isalie / udA.vacchAu vacchAhiMto vacchAhi // dhaNAo dhaNatto dhaNAu dhaNAhito dhaNAhi / / girIo giritto girIu girIhito girIhi / gorio goritto gorIu gorIhi / / dahIo dahitto dahIu dahI haMto dahIhi / / buddhIo buddhitto buddhIu buddhIhito buddhIhi / / gAmaNIo gAmaNitto gAmaNIu gAmaNIhito gAmaNIhi / tarUo tarutto tarUu tarUhiMto tarUhi / / mahUo mahutto mahUu mahUhiMto mahUhi / gheNUo gheNutto gheNUu dhehito gheNuhi / / vaDUo vahutto vahUu vAhato vahUhi / / 8 // soluk / / 9 // saMjJAke Age honevAle su kA (yAnI) prathamA ekavacana-pratyayakA lopa hotA hai| udA.-he deva / he gNge| he gori / he lcchi| he gAmaNi / he vahu / / 9 // uso'striyAM sar // 10 / / ___Gas ko (yAnI) SaSThI ekavacana pratyayako sa Adeza hotA hai; kiMtu vaha astriyAM yAnI strIliMga zabdakebAremeM nahIM hotaa| (sUtrake sara meM) ra . it honese, (sa kA) dvitva hotA hai| udA.-vacchassa / dhaNassa / giriss| dahissa / gaanniss| tarassa / mahussa / strIlaga-zabdoMmeM nahIM hotA, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa strIliMgazabdoMko ssa pratyaya nahIM lgtaa)| udA.-gaMgAe / goriie| gheNUe / vahUe / / 10 / / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 trivikrama-prAkRta vyAkaraNa mira // 11 // strIliMgameM na honevAlI saMjJAke Age saptamI ekavacana pratyayako mir aisA Adeza hotA hai| (mir meM) r it honese, (mi kA) dvitva hotA hai| udaa.-vcchmmi| dhaNammi / girimmi| dahimmi / trummi| mahummi / strIliMgameM na honevAle (saMjJAke AgehI mmi Adeza hotA hai; strIliMga--- zabdake Age nahIM) udA.- maalaae| buddhIe / gheNUe / vahae // 11 // ato Do visargaH / / 12 // _akArAnta (zabdoM) ke Age visargakA Dit okAra hotA hai / udA.-sarvataH svvo| purataH puro| agrataH aggo| isI prakAra siddhAvasthAmeMse zabdoMkI apekSAse / udA.-bhavataH bhvo| bhavantaH bhvnto| santaH snto| kutaH kuo / / 12 / / soH // 13 // (isa sUtrameM 2.2.12 se) ataH padakI anuvRtti hai| (zabdoMke antya) akArake Age su (prathamA ekavacana) pratyayake sthAna para Do (Dit. o) hotA hai| udA.-vaccho / devo // 13 // vaitacadaH // 14 // akArAnta etad aura tad (sarvanAmoM) ke Age su kA Do (Dhit o) vikalpase hotA hai| udA.-eso esa / so sa / / 14 / / . GaseH zluk / / 15 / / .. (isa sUtrameM 2.2.14 se) vA padakI anuvRtti hai| (zabdoMke. / antya) akArake Age Gasi (paMcamI e. va.) pratyayakA zlaka vikalpase hotA hai| (zlaka meM) za it honese, pUrva svara dIrgha hotA hai| udA.-vacchA / dhnnaa| vikalpapakSameM-vacchAAhato vacchatto vacchAo vacchAu vacchAhi. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-ma. 2, pA.2 123 Ga. / / 16 // (zabdoMke antya) akArake Age saptamI ekavacanakA Dit e vikalpase hotA hai| udA.-vacche / dhaNe / vikalpapakSameM-vacchammi / dhaNammi usiso hi // 17 // (zabdoMke antya) akArake Age Gasisko yAnI paMcamIko hi aisA (Adeza) vikalpase hotA hai| udaa.-vcchaahi| dhagAhi / bhyasa pratyayake pUrva (antya akArakA) e honepara-vacchehi / dhaNehi / vikalpapakSameM-hiMto, tto, do, du, ye (Adeza hotehI haiN)|| 17 / / To DeNal // 18 // (zabdoMke antya) akArake Age TA-(tRtIyA eka) vacanako Dit eNa aisA Adeza hotA hai| (sUtrake DeNalmeM) l it honese, (yaha Adeza) nitya hotA hai| udA.-vaccheNa / dhnnenn| (kvAsupostu suNAt / 1.1. 43 sUtrAnusAra) anusvAra Anepara-vaccheNaM / dhaNeNaM / (aise rUpa hoMge) / / 18 / / dirvA bhyasi / / 19 // _ (abataka) ataH aisA jo paMcamyanta pada thA (dekhie 2.2.12), vaha (aba) SaSThayanta vibhaktimeM pariNata hotA hai| bhyas kA Adeza (Age) honepara, at kA di yAnI dIrgha vikalpase hotA hai| udA.-vacchAhito vcchehito| vnch|suto vcchesuto| vacchA hi vcchehi| tto, do, du (ye Adeza Age honepara), dIrgha hotAhI hai (sUtra 2.2.8 dekhie) / / 19 / / zasyet // 20 // . (zabdoMke antya) akArakA zas pratyaya Age honepara, e vikalpase hotA hai| udA.-vacche vacchA peccha / / 20 // . Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 trivikrama - - prAkRta vyAkaraNa bhismyasupi // 21 // bhis, bhyas aura sup ye (pratyaya) Age honepara, (zabdoM ke antya ) a kA e hotA hai / yaha sUtra ( 2.2.20 se ) pRthak kahA jAnese, (yahA~kA e) nitya hotA hai / udA - bhis ( Age honepara ) - vacchehiM / myasu (Age honepara ) - bacchehiMto vacchesuto / vacchehi / to, do, du (pratyaya) Age honepara dI hI hotA hai / sup ( Age honepara ) - vacchesu / / 21 // " idutordiH / / 22 / / bhis, myas aura sup (ye pratyaya) Age honepara, ( zabdoM ke antya ) i aura u inakA diH yAnI dIrgha hotA hai / udA. - bhis ( Age honepara ) - girIhiM girIhi / isI taraha - buddhIhiM / tarUhiM | ghehiM / mahUhiM / bhyas ( Age honepara ) - girIhiMto / girIsuMto / girIo girIu / isI tarahabuddhIo / gAmaNIo / taruo / mahUo AaaM / sup ( Age honepara ) - girIsu / dahIsu / gAmaNIsu / tarUyuM Thia / kacit (aisA dIrgha) nahIM hotA | udA. - diabhUmisu dANajala diAI, dvijabhUmiSu dAnajalArditAni / i aura u inakA, aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa akAra ke bAremeM aisA nahIM hotA / ) udA.- vacchehi / vacchesuMto / vaccheSu / / 22 / / caturo vA / / 23 / ukArAnta catur zabdake Age bhis, bhyas, sup (pratyaya) honepara, dIrgha vikalpase hotA hai / udA. - cauhi cauhi / cauhiMto caUhiMto / causu caUsu // 23 // puso jaso DauDao // 24 // (aba) iduta: (dekhie 2. 2. 22) padakA paMcagyanta pariNAma hotA hai / puliMga zabdoM meM se (antya) i aura u inake Age AnevAle jas (pratyaya) ko Dit au aura ao aise ye (Adeza) vikalpase hote haiM / udA.aggau aggao / vAau vAao / vivalpapakSa meM- aggI aggiNo / vAU - Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda - a. 2, pA. 2 125. bAuNo / pulliMga zabdoMmeM, aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa anyaliMga zabdoM meM aisA nahIM hotA) | udA. - buddhIi | dahI / i aura u inake AgehI (aise Adeza hote haiM; akArAnta zabda ke Age nahIM ) | udA.- vacchA / / 24 // Davo utaH / / 25 / / (isa sUtra meM 2.2.24 se) puMsaH aura jasaH pada (adhyAhRta ) haiM / pulliMga - zabda meMse ( antya) u ke Age AnevAle jas (pratyaya) ko Dit avo aisA (Adeza) vikalpase hotA hai / udA.- vaaavo| vikalpapakSameMvAao vAU vAuNo / ( antya) u ke Age, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa akArAnta pulliMgazabdoM meM aisA nahIM hotA) / udA. bacchA / pulliMga - zabda meM, aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa ukArAnta strIliMgazabda meM aisA nahIM hotA ) | udA. - gheu / bahUu / / 25 / / No zasazca / / 26 / / (yaha sUtra ) pRthak kahA jAnese, it aura ut ina donoMkA grahaNa yahA~ hotA hai / (zabdoM ke antya ) it aura ut inake Age AnevAle jas (pratyaya) ko aura zas (pratyaya) ko No aisA Adeza hotA hai / udA.giriNo taruNo ciTThanti pecchavA / vikalpapakSa meM- girI / tarU / / (ikArAnta aura ukArAnta zabda) pulliMga meM honeparahI aisA Adeza hotA hai; (anya liMga meM honevara, aisA Adeza nahIM hotA) | udA. - buddhI / gheNU | dahIhaM / mahUI // 26 // " nRnapi GasiGasoH || 27 // pulliMga aura napuMsakaliMga ( zabdoM meM ( antya sthAnapara) honevAle i aura u inake Age AnevAle Gasi aura Gas (pratyayoM ) ko No aisA Adeza vikalpase hotA hai | udA. - giriNo taruNo Agao viAro vA / vikalpapakSameM - Gasi (Age honepara ) - girIo / tarUo / dahIo / mahUo / Das ( Age honepara ) - girista | tarumsa / dahissa / mahussa / nRnaphi Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 trivikrama-prAkRta vyAkaraNa yAnI : pulliMgameM aura napuMsakaliMgameM (ikArAnta aura ukArAnta zabda) honepara, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa aise srIliMgazabdoMmeM yaha Adeza nahIM hotaa)| udA.-buddhIra / dheNUe / Gasi aura usa (pratyayoM) ko, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa anya vibhaktipratyayoMko aisA Adeza nahIM hotaa|) udA.-riddhI |smiddhii / diDheM / i aura u inake Age hI aisA Adeza hotA hai (anya svaroM ke Age nhiiN)| udaa.-kmle| kamalassa / / 27 / / ToNA / / 28 / / pulliMga aura napuMsakaliMga (zabdoM)meM (antya) honevAle i aura u inake Age TA-(tRtIyA ekavacanakA NA hotA hai| udA.-giriNA / dhinnaa| gaamnninnaa| trunnaa| mahuNA / khalapuNA / nRnapi yAnI : pulliMga aura napuMsakaliMga (zabdoM) meMhI aisA hotA hai (anyathA nhiiN)| udaa.buddhiie| gheNae / i aura u inake AgehI aisA hotA hai (anya svaroMke Age nhiiN)| udA.-kamaleNa / / 28 // iluganapi soH / / 29 / / (zabdoMke antya) i aura u inake Age AnevAle su (pratyaya) kA zAnubaMdha lopa hotA hai| anapi yAnI (ikArAnta aura ukArAnta) napuMsakaliMga (zabdoM) meM (aisA lopa) nahIM hotaa| udaa.-girii| buddhii| tarU / dhe| napuMsakaliMga-(zabda) meM (lopa) nahIM hotA, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa vahA~ke rUpa aise)-dhiN| mahuM // 29 // maGlugasaMbuddhernapaH // 30 / / . (aba) idutaH padakI nivRtti huii| napa: yAnI napuMsakaliMga (zabda) ke Age AnevAle su (pratyaya) kA makAra aura DAnubaMdha lopa hote haiM; AmaMtraNa (saMbodhana) isa arthameM (honevAle su kA aisA) nahIM hotaa| udA.vaNaM / dahiM / mahu~ / para dahi, mahu ye rUpa mAtra siddhAvasthAkI apekSAse haiN| bahulakA adhikAra honese, akArAnta zabdake Age lopa nahIM hotaa||30|| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda- -a. 2, pA. 2 niziziG jazzasoH // 31 // (isa sUtra meM 2.2.30 se ) napa: padakI anuvRtti hai / napuMsakaliMgazabda ke Age AnevAle jaMsU aura zasa ina pratyayoMko zU anubaMdha honevAle zni, ziM aura ziD aise tIna Adeza prApta hote haiM / zakAra dIrghake lie hai / GakAra sAnunAsika uccAra ke lie hai / udA. vaNANi vaNAI vaNA~I / guNANi guNAI guNAi~ ciTThanti peccha bA / isI taraha dahi, mahu, bindu, ityAdi zabdoM ke bAremeM / napuMsakaliMga (zabda) ke AgehI aise Adeza hote haiM (anyathA nahIM ) | udA.-vacchA // 31 // zozu striyAM tu || 32 / / " (isa sUtra meM 2.2.31 se) jasU aura zas pada (adhyAhRta ) haiM / strIliMgameM honevAle saMjJAke Age jasa aura zas ye (pratyaya) zit o aura u vikalpase hote haiM / (zU it honese, pUrva svara dIrgha hotA hai) / udA.mAlAo mAlAu / buddhIo buddhIu / isI taraha sahI gheNu, vahU, ityAdi zabdoM ke bAremeM / vikalpapakSa meM- mAlA | buddhI / sahI / gheNU / vahU | strIliMga meM (honebAle), aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa anya liMgameM aisA nahIM hotA) / udA . - vacchA / jasu aura zas, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa - itara pratyayoM ke aise vikAra nahIM hote) / udA. -mAlAe kaaM / / 32 // AdItaH sozca / / 33 // (isa sUtra meM 2.2.32 se) striyAM padakI anuvRtti hai / honevAle IkArAnta saMjJAke Age su (pratyaya) kA tathA sUtrameMse kAraNa jas aura zas (pratyayoM) kA A vikalpase hotA hai / isantIA / jas aura zas- gorIA rohanti pedhcha vA / isntiio| gorIo // 33 // 20 strIliMga meM cakAra ke udA. - esA vikalpapakSa meM Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 GaseH zazAzize / / 34 // strIliMga meM honevAlI saMjJA ke Age Gasi pratyayako zit a, A, i aura e aise cAra Adeza vikalpase hote haiM / udA.- mAlAa mAlAi mAlAe / gorI gorIA gorI gorIe / isI taraha gheNu, vahU inake bAremeM | vikalpapakSa meM- mAlAhiMto / mAlatto / mAlAo / mAlAu / isI taraha buddhIhiMto, ityAdi // 34 // trivikrama - prAkRta vyAkaraNa TAGiGasAm || 35 // 1 (isa sUtra meM 2.2.32 se) zazA zize padakI anuvRtti hai / strIliMga meM ( honevAlI) saMjJA ke Age TA, Gi aura Gas ina pratyayoM) ke sthAnapara zit a, A, i aura e aise ye Adeza hote haiM / yaha sUtra ( 2. 2.34 se) pRthak kahA jAnese, (ye Adeza ) nitya hote haiN| udA.-jAAa jAAi jAAe kaaM Thia muhaM vA / (Age) ka - pratyaya honepara - jAiA jAiAi jAiAe / buddhiAa buddhiAA buddhiAi buddhiAe / (Age) ka-pratyaya na honepara - buddhI buddhIA buddhoi buddhIe kaaM ThiaM vaaNaM vA / strIliMga meM ( honevAlI), aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa anya liMgameM aise Adeza nahIM hote) / udA. - vaccheNa / vacchami / tracchassa // 35 // nAtaH thA / / 36 / / strIliMgameM honevAlI saMjJAke Age TA, Gi aura Gas ina (pratyayoM ) kA prApta huA zA yAnI zit AkAra, vaha AkArAnta strIliMga) saMjJAke Age nahIM AtA / udA. - mAlAa mAlAi mAlAe kaaM Thia muhaM vA // 36 // puMso'jAtebvA // 37 // jAtivAcaka na honevAle pulliMga - zabdoMke Age strIliMga meM AnevAlA DhI pratyaya vikalpase AtA hai / udA. - nIlI nIlA / kAlI kAlA | isamANI hasamANA / suppaNahI suppaNachA / imIe imAe / imINaM imANaM / eIe eAe / eINaM ebhaNaM / - jAtivAcaka na honevAlA, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa jAtibAcaka hone para, DIpU pratyaya vikalpase nahIM AtA / ) udA. - aAa bhamAi Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 hindI anuvAda-a. 2, pA. 2 bhaae| (jahA~ yaha pratyaya) prApta nahIM hotA, vahA~ yaha vikalpakA niyama haiM; isalie gaurI, kumArI, ityAdi zabdoMmeM saMskRtakI taraha (yaha pratyaya) nitya AtA hai / / 37 // . bhISpratyaye // 38 // (isa sUtrameM 2.2.37 se) vA padakI. anuvRtti hai| 'TiDDhANam' (pA. 4.1.15) ityAdi sUtrAnusAra, pratyaya-nimittase jo DIpa pratyaya kahA gayA hai, vaha strIliMgameM honevAlI saMjJAoMko vikalpase lagatA hai / udA.--sAhaNI sAdhanI / kuruarii| vikalpapakSameM---vikalpake sAmarthyasehI TApa (pratyaya lagatA hai)| udA:- saahnnaa| kuruarA / / 38 // haridrAcchAye / / 39 // (haridrA aura chAyA) ina zabdoMmeM DIp (pratyaya) vikalpase AtA hai / udA.-.haladI hlddaa| chAhI chAhA // 39 // kiMyattado'svamAmi supi / / 40 / / ma, am aura Am pratyayoMko choDakara, anya vibhaktipratyaya Age honevara, kim, yad aura tad ina (sarvanAmoM)ke Age strIliMgameM DIpa (pratyaya) vikalpase AtA hai| udA.- kIo kaao| kIe kAe / kIsu kAsu / / jIo jaao| jIe jaae| jIsu jAsu / / tIo taao| tIe tAe / tIsu tAsu // su,am , Am pratyayAko choDakara, aisA kyoM kahA hai ! kAraNa ina pratyayoMke pUrva DIpa vikalpase nahIM aataa)| udaa.-kaa| baasaa| kNjN| tN| kANaM / jANaM / tANaM // 40 // svasRgAva DAla / / 41 / / strIliMgameM honevAle svasU, ityAdi zabdoMke Age Dit mA pratyaya AtA hai / (sUtrake DAlmeM) la ita honese, (yaha pratyaya) nitya AtA hai| hadA.-sasA | gnnndaa| duhiA himAhi / duhibhAtu // 11 // tri.vi .... Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ triciMkrama-prAhasa-yAkaraNa mezaluko tu saMdhuddhe // 12 // 'soH' (2.2.13) isa sUtrase prApta huA Do, aura 'ilaganarSi soH' (2.2.29) isa sUtrase jo zlak kahA gayA, ve donoM, saMbuddhi pAnI AmaMtraNa isa arthameM honevAle su (-pra. e. va.) pratyayake vikalpase hote haiN| udA.-he deva, he devo / he aja, he ajo| zlama (kA udaahrnn)| he hari, he harI / he guru, he gurU / he buddhi, he buddhii| he vahu, he vhuu| jAivisuddhaNa pahU, jAtivizuddhena prbho| saMbodhanake aryameM honevAle, aisA kyoM kahA hai ! (kAraNa AmaMtraNake artha meM jaba bhavyayoMkA upayoga hotA hai (dekhie 2.1.59), taba agalA prakAra hotA hai)-de kAsavA / de gorA / re re piliaa| re re nnigdhnniaa||12|| RdantAH // 13 // (isa sUtrameM 2.2.42 se) saMbuddheH padakI anuvRtti hai| (hasva) RkArAnta saMjJAke Age saMbodhana (pratyaya) kA Dit a vikalpase hotA hai| udA.-he pitaH he pibha / he. dAtaH he daa|| 43 // nAmni Daram / / 14 // nAmavAcaka yAnI saMjJAvAcaka (isva) RkArAnta zandoMke bAye saMbodhana (pratya ko Dit araM aisA (Adeza) vikalpase hotA hai| udA.he pitaH he piraM / vikalpapakSameM-- he pia / nAma (saMjJA) vAcaka, aisA kyoM kahA hai| (kAraNa anyatra aisA nahIM hotaa)| udA. he kattAra // 14 // TApo De // 15 // ___TAp pratyayase anta honevAle zabdoMke Age saMbodhana (pratyaya) kA Dit e vikalpase hotA hai| udA.-he mAle / he ajje / vikalpapakSameMhe maalaa| he ajju / ityAdi / TAp pratyayase anta honevAle, aisA kyoM kahA hai ?(kAraNa anyatra aisA nahIM hotaa)| udA.-he piudhchA / he maauchaa| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a.2, pA. 2 131 bahUlakA adhikAra honese, kvacit o bhI hotA hai| udA.-ammo bhaNAmi bhaNie / / 45 / / hbliiduutH|| 46 // ___ saMbodhanake nimittase, (zabdoM ke antya) I aura U lit (=nitya) hasa hote haiN| udA.-he Nai / he lacchi / he vahu // 46 // kipaH // 17 // aba saMbuddheH padakI nivRtti ho gii| kibanta ke rUpameM AnevAle I aura U inakA hasva hotA hai| udA.-gAmaNiNA / khlpunnaa| gaamnnisuNto| khalapuhi / / 47 / / udRtAM tvasvamAmi // 48 // ___asthamAmi yAnI su, am aura Am pratyayoMko choDakara, arthAt anya vibhakti-pratyaya Age honepara, (hasva) RkArAnta zabdoMmeM (R kA)u vikalpase hotA hai| udA.-jas pratyaya (Age honepara)-bhatta bhattuNo bhattao bhattau / vikalpapakSameM-bhatArA / zas (pratyaya Age honepara)-bhatta bhttunno| viklppkssmeN-bhtaaraa| TA (pratyaya Age honepr)-bhttunnaa| (vikalpapakSameM) bhattAreNa / bhis (pratyaya Age honepara)-bhattahiM / vikalpapakSameM-bhattArohiM / ati (pratyaya Age honepara)-bhattahito bhattutto bhattao bhattUu bhttuunno| vikalpapakSameM -bhattArAhiMto bhattAratto bhattArAu bhattArA bhattArAhi / Gas (pratyaya Age honepara)-bhattuNo bhattussa / viklppkssmeN-bhttaarss| Gi (pratyaya Age honepara)-bhattummi / viklppkssmeN-bhttaare| sup (pratyaya Age honepara)bhattasu / vikalpapakSameM:-bhattAresu / (RtAM yAnI RdantAnAM yaha) bahuvacana vyApti dikhAneke lie hai; isalie (vAGamayameM) dikhAI degA vaisA saMjJAoMmeM (antya R kA) u vikalpase hotA hai| udA.-jas, zas, Gasi, Gas (pratyaya Age honepara u hotA hai)| udaa.-piunno| jaamaaunno| ttaa-bhaaunnaa| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 trivikrama - prAkRta-vyAkaraNa 1: bhisa-piUhiM / sup-piUsu / vikalpapakSameM piAra, ityAdi / aura Ain choDakara, aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa ina pUrva RR kA u nahIM hotA) / udA. -su-piA / am-piara / piarANaM // 48 // Ara: supi / / 49 // (sva) RkArAnta zabdoM meM (antya R ko), vibhaktipratyaya Age honepara, Ara aisA Adeza vikalpase hotA hai | udA. bhattAro / bhattArA / bhattAraM / bhattAre / bhattAreNa / bhatArehiM / isIprakAra anya zabdoM ke rUpa udAharaNa ke rUpameM lenA / lupta hue vibhaktikI apekSAse 'bhattAra vihiaM' (aisA hotA hai ) || 49 // su, am prtyyeN| ke Am mAturA arA || 50 // mAtR zabda meM (antya R ko) A aura arA aise Adeza hote haiM / udA. -mAA. mAarA mAAo mAarAo / mAAi mAarAi | mAaM mAaraM / bahulakA adhikAra honese, (mAtR zabdakA) mA~ artha honepara A ( Adeza hotA hai) aura devatA artha honepara, arA ( aisA Adeza hotA hai)| udA. - mAAra kucchiAe / Namo mAarANaM / 'idunmAtuH ' (1.2.82) sUtrAnusAra (mAtR meM R kA ) u honepara, mAuNi ( aisA hogA ) / 'udyatAM svasvamAmi' (2.2.48) sUtrAnusAra (RkA) u honepara, mAUNa mAUe (aise rUpa hoMge) / samattiaM vande / sup pratyaya Age honeparahI (mAtRmeM R ko aise Adeza hote haiM, anyathA nahIM ) / udA. -mAidevo / mAigaNo / / 50 / / saMjJAyAmaraH / / 51 / / saMjJAvAcaka RkArAnta zabdoM ke Age vibhakti pratyaya honepara, (R ko) ara aisA Adeza hotA hai / udA. -piarA piaro / piaraM / piare / piAreka piarehiM / jAmAaro jAmAarA / nAmAaraM jAmAare / jAmAareNa jAmAbharehi // 51 // Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a.2, pA.2 - 133 A sau vA // 52 // - RkArAnta zabdoMke Age su (pra. e. va.) pratyaya honepara, (R kA) A. vikalpase hotA hai| udaa.-piaa| maaaa| jaamaaaa| bhaaaa| bhattA / kttaa| viklppkssmeN-piaro| maaaro| jaamaaaro| bhaaaro| bhttaaro| kattAro // 12 // rAjJaH / / 53 / / (isa sUtrameM 2.2.52 se) vA padakI anuvRtti hai| rAjan zabdameM n kA lopa honepara, (rAjan meMse) antya varNake Age su (pra. e.va.) pratyaya honepara, (usa antya varNakA) A vikalpase hotA hai| udaa.-raaaa| he raaaa| vikalpapakSameM ANa aisA Adeza honepr-raaaanno| he raaaanno| he rAaM, aisA zaurasenImeM hotA hai // 53 // ToNA / / 54 // (isa sUtrameM 2.2.53 se) rAjJaH padakI anuvRtti hai| rAjan zabdake Age AnevAle TA (tR. e.) vacanako NA aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.-raiNA raNNA | vikalpapakSameM-rAeNa kaaM // 14 // jazazasGasiGasAM Noz // 55 // rAjan zabdake Age, jas , zas, DaMsi aura Gas ina pratyayoMko zit No aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.-jas-rAANo ciTThanti / viklppkssm-raaaa| zas-rAANo peccha / viklppkssmeN-raaaa| Dasi-rAiNo raNo aaao| vikalpapakSameM-rAAhiMto rAatto rAAo rAAu rAmA raaaahiN| has-rAiNo raNNo dhaNaM / vikallapakSameM-rAassa // 5 // NoNAGiSvidanA jaH // 56 // ___No aura NA ye do Adeza, tathA Gi (sa. e.) vacana (pratyaya) Age honepara, rAjan zabdase saMbaMdhita honevAle (rAjanmeMse) jakArakA an ke sAtha ikAra vikalpase hotA hai| udA.-rAiNo ciThanti peccha ao dhaNaM vaa| rAhaNA kI rAimmi ThiaM / vikalpapakSameM-rAmANo / raNNA / gaeNa / rAmammi Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa iNamamAmA / / 57 // (isa sUtrameM 2.2.56 se) anA jaH ina padoMkI anuvRtti hai| rAjan pandase saMbaMdha honevAle, an ke sahita jakArako, bham aura Am pratyayoMke sAtha, iNaM aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.-rAiNaM peccha dhaNaM vaa| vikalpapakSameM-rAbhaM / rAANaM // 5 // bhisbhyasAmsupstrIt / / 58 / / ... bhisa, bhyas, Ama aura sura ye pratyaya Age honepara, gajan zabdameM, bhan se sahita jakArakA IkAra vikalpase hotA hai / udA.-bhim-gAIhiM / bhyas - rAihito / raaiisuNto| rAIhi / aam-raaiinnN| sup-gaI / vikalpapakSamarAe hai / ityAdi / / 58 // sGasiTA NoNorDaNa / / 59 // us, Gasi aura TA-vacana pratyayoMko jo No aura NA Adeza hote haiM, ve Age honepara, rAjan zabdameM anse sahita jakArako Dit aN aisA Adeza vikalpase hotA hai / udA.-raNNo rAiNo dhaNaM Aao vaa| raNNA rANA ko| us, Gasi aura TA (ina pratyayoMke Adeza), aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa bhanya kucha pratyayoMke aise Adeza hoke bhI, aisA nahIM hotaa)| udA.-ANo ciTThanta peccha vA / (sUtrameM) NoNo (No aura NA Age honepara), aisA kyoM kahA hai / (kAraNa ye Adeza na honepara, yahA~kA varNAntara nahIM hotaa)| udA.rAmassa / rAmao / rAeNa // 59 / / puMsthANo rAjavaccAnaH / / 60 / / puliMgameM honevAle (zabdoMke antya) bhan ke sthAnapara ANa esA Adeza vikalpase hotA hai / vikalpapakSameM, (vAGmayoM) dikhAI degA vaisA rAjan zabdakI taraha kArya hotA hai| ANa Adeza honepara, soH (2.2.13) ityAdi sUtra lAgU hote haiN| paraMtu vikalpapakSameM, rAjan zabdakI taraha, 'To NA' (2.2.54) 'jazzasGasiGA goz' (2.2.55), 'iNamamAmA' (2.2.57) ye sUtra lAya hote haiN| udA.-appANo apvANA| appANaM appANe / appANeNa appaannehiN| appANAo appANAsaMto | appANassa appANANaM / appANAmma appANesu / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindIanuvAda . 2, pA.2 vikalpapakSameM rAjan zabdakI taraha-appA bhayo / de appA debhapyo / appANo cinti peccha vA / apyaNA appahiM / appAhiMto appatto appAbho appAu mappA appAhi appAsuMto aaao| appANo appANaM / appammi appesu / / rAmANo raabhaannaa| rAANaM rAmANe / rAmaANeNa rAANehiM / rAmANAsuto raajaannaahito| rAmANassa rAANANaM / rAANammi rAANesu // vikalpapakSameMrAA, ityAdi / isI prakAra-yuvan juvANo juvANA juvA // brahman-bamhANo bamha! / / adhyan-addhANo adA // ukSan-3cchANo ucchA // prAvan-gAvANo gAvA / / pUSan-pUmANo pUsA // takSan-tarakhANo takkhA / mUrdhan-muddhANo muddhA / can-sANo sA / sukarman-sukammaHNo sukammA / pecchai sa kahaM mukammANo, pazyati sa kathaM sukarmA // puliMgameM honevAle, aisA kyoM kahA hai :(kAraNa napuMsakaliMgameM aisA nahIM hotA) / udA.-zarman sammaM // 6 // To vAtmano NiA gaiA // 61 / / ___ Atman zabdake Age ha'nevAle TA-vacana (-pratyaya) ko NiA aura NaiA aise Adaza vikalpase hote haiN| (sUtrameM) punaH 'vA' zabdakA grahaNa honesa, agale sUtroM meM vikala nahIM hotaa| udA.-appaNimA appaNA / vikalpapakSa-appANeNa appeNa // 61 // sarvAdo'to De / / 62 / / akArAnta sarvAdi (sarvanAma) ke Age jas (pratyaya) kA Dit e hotA hai| udA.-savve / aNNe / ja / te / ke| iare| avare / ee| akArAnta (sarvAdi), aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa sarvAdi zabda akArAnta na hoM to aisA bhAdeza nahIM hotaa|) udA.-sandhAo / / 62 // sthassimmi / / 63 / / ___ (isa utrane 2.1.62 se) sarvAdeH aura ataH padoM kI anuvRtti hai / akArAnta sarvAdike Age Gi (sa. e. va. pratyaya) ke sthAnapara stha, ssi aura mmi aise tIna Adeza hote haiN| udA.-sAtha samvassi sbmmi| apNattha passi aNNamma / isI prakAra sarvatra / akArAnta (sarvAdike Age hI aise Adeza hote hai, anyathA nhiiN)| udA.-amummi / / 13 // Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 - trivikrama-prAkRta-pyAkaraNa anidametadastu kiyattadaH striyAM ca hiM / / 64 / / idam aura etad in (zabdoM) ko choTakara, sarvAdike Age di ko. hiM aisA Adeza vikalpase hotA hai| kim , yad, aura tad inake bAremeM strIliMgabhI (aisA Adeza hotA hai)| udA.-savvahiM / aNNArhi / jahiM / thi| kahiM / vikalpapakSama-savvattha savvassi sabammi, ityAdi / (sUtrameM) sIliMgamabhI, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa) kim , yad, aura tad inake strIliMgabhI aisA Adeza bhAtA hai| udA.-kAhiM / jAhiM / tAhiM / bAhulakatvasehI 'kiMyattado'sva mAmi supi (2.2.40) sUtrAnusAra DIpa vikalpase AtA hai| udA.-kAra kIe, ityAdi / idam aura etad inako choDakara, aisA kyoM kahA hai ! (kAraNa unake bAremeM aisA Adeza nahIM hotaa)| udA.-imasti / assi // 64 / / . AmAM DesiM / / 65 // (isa sUtrameM 2.2.64 se) tu padakI anuvRtti hai / sarvAdike Age Am pratyayako Dit esiM aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.-savvesi ! aNNesi / esiM / imesi / eesi / jasi / tesiN| kesaM vikalApakSameM--- savANaM / aNNANaM / ityAdi / AmAm aisA bahuvacana (sUtrameM) prayukta kiyA jAnese, strIliMgake bAremeM bhI aisA Adeza hotA hai / udA.-sarvAsAm savvesi / isI prakAra-maNNesiM / jesiM / tasiM // 15 // kiMtadbhayAM saz // 66 // kim aura tad inake Age bhAm pratyayakA zit sakAra vikalpase hotA hai / udA.-kAsa / tAsa / vikalpapakSameM-kesi / tesiM // 16 // kiMyattadbhayo us / / 67 / / (isa sUtrameM 2.2.66 se) saz padako anuvRtta hai / kim , yad aura tad inake Age AnevAla jo Das pratyaya, usako saz aisA Adeza vikalpa hotA hai| udA.-kAsa / jAsa / tAsa | vikalpapakSameM-kassa / jasma / tassa ! bahulakA adhikAra honese, strIliMgameMbhI kim , yad, aura tad inake Age (yaha Adeza bhAtA hai)| udA,-kasyAH kAsa / yasyA: jaas| tasyAH tAsa / vikalpapakSameM-kAe / jaae| tAe / / 7 / / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a.2, pA.2 ItaH sesAr // 68 // (isa sUtrameM 2.2.67 se) usa pada (adhyAhRta) hai| IkArAnta kim, yad aura tad (=kI, jI, tI) inake Age Gas (pratyaya)ko se aura sAha (aise Adeza) vikalpase hote hai / sAr meM r it honese, (sA kA) dvitva hotA hai / udA.-kose / kissA / vikalpapakSameM-kIma kI / koi / kIe / jIse jissA / (vikalpapakSameM)-jIa / jiiaa| jiii| jIra // tIse / tissaa| (vikalpapakSameM)-tIbha / tiiaa| tIi / tAe // 68 // DiriA DAhe DAlA kAle // 69 // kAla kahanA ho to, kim , yad aura tad inake Age Di ko inA aisA Adeza tathA Dit Ahe aura AlA aise (do Adeza) vikalase hote haiN| udA.-kaiA kAhe kaal|| jaiA jAhe jaattaa| taiA tAhe taalaa| tAlA jAmanti guNA jAlA te sahiaehi gheppanti (viSamabANalIlA), tadA jAyante guNAH yadA te sahRdayaguyante / vikalpapakSameM-kahiM kattha kassi kammi, ityAdi mhA DaseH // 70 // kim , pad aura tad inake Age usi ko mhA aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.-karahA / jamhA / tamhA / vikalpa kssmeN-kaao| jaao| tAo / / 70 // kimo DIsa DiNo // 71 // kim ke Age DAMsa ko Dit Isa aura iNo aise do Adeza hote haiN| udA.-kIsa kinno| vika lyapakSameM-kamhA / kAo / / 71 // Do tadastu // 72 // sad ke Age si ko dvit o (aisA Adeza) vikalpase hotA hai| udaa.-to| (vikalpapakSameM-) tamhA // 72 // Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - trivikrama prAkRta vyAkaraNa idametatkiyattadbhayaSTo DiNA // 73 // ..(idara, etad, kim, yad, tad ) ina akArAnta sarvAdi (zabdoM)ke Age dA:vacanako Dit iNA aisA (Adeza) vikalpase hotA hai| udA.-imiNA imeNa / ediNA edeNa / kiNA keNa | jiNA jeNa / tiNA teNa // 3 // kacitsupi tado NaH // 74 / / vibhaktipratyaya bhAge hone para, tat (sarvanAma-) zabdameM Na vikalpase hotA hai| kacit lakSyAnusAra (Na AtA ) / udA.-Na peccha, taM pshy| strIliMgameMbhI (Na AtA hai)| udA -hathuNNAmiamuhI bhaNai NaM tiaDA,hastonAmita. mukhI bhaNati tAM trijtt|| NeNa bhagiaM, tena bhaNitam / NIe tyaa| jehiM aM, taiH kRtam / NAhi karaM, tAbhiH kRtam // 74 // tasi ca kimo lkaH / / 75 / / (isa sUtrameM 1.2.74 se) supi pada kI anuvRtti hai| kim zabdake Age ja, tasa aura vibhaktipratyaya honera, kima kA lit (=nitya) ka hotA hai| udA.-(supa) ko ke / kaM ke / keNa kehiM / tra-kasya kassi / tas-katto kado / / 75 // idama imaH / / 76 // vibhaktipratyaya Age hone para, idam ko ima aisA Adeza hotA hai| udA.imo ime / imaM ime / iNa imaa| strI.lagameM (immI ko ima Adeza hotA hai)| udA.-imA // 76 // puMsi sunA tvayaM striyAmimiA // 77 / / : su(pratyaya) ke sAtha idam ke pulligameM ayaM aisA aura strIliMgameM imiA aisA (Adeza) vikalpasa hotA hai| udA.-ayaM kbhkjjo| imizrA saannnnamaaaa| vikalpapakSameM-imo / imaa|| 77 // asusmihisse / / 78 // .. supa, si , bhi aura Gas ina pratyayoMke su, s1i, hi aura ssa ye bhAdeza Age honepara, idam kA a vikalpasa hotA hai| udA.-esu / masti / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 hindI anuvAda-a.2, pA. 2 pahiM / assa / vikalpapakSameM-imesu / imssi| imehiM / imAhi / . imAma // 78 // TAsasi NaH // 79 // : TAs yAnI tRtIyA vibhakti; as yAnI dvitIyA vibhakti; una donoM (ke pratyaya) Age honepara, idam ke sthAnapara Na aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.-NeNa Nehi kaNaM peccha / vikalpapakSameM-imeNa imehi / ima ime // 79 // iheNaM uthamaH / / 80 // Di aura am ina do (pratyayoM) ke sAtha idama ke sthAnapara iha, iNaM aise ne (Adeza) kramase vikalpase hote haiN| udA.-Di-iha / am-iNaM / vikalpapakSameM-imassi imammi / imaM // 8 // na sthaH / / 81 // idam ke Age, 'Destthassimmi' (2.2.63) sUtrAnusAra prApta honevAlA Di-vacanakA stha, nahIM hotaa| udA -iha / imassi / imammi // 81 // kIbe svamedamiNamiNamo // 82 // . napuMsakaliMgameM rahane vAle idam ko, su aura am pratyayoMke sAtha, idaM, iNa aura iNamo aise tIna Adeza hote haiN| udA. idaM iNaM iNamo ciTThai peccha vA // 82 // kiM kiM // 83 // (isa sUtrameM 2.2.82 se) klIbe aura svam ye 'pada (adhyAhRta) haiN| napuMsakaliMgameM rahanevAlA ki.ma zabda, su aura ama pratyayake sAtha, kiM aisAhI hotA hai / udA.-kiM kulaM / kiM bhaNasi // 83 // tadidametadAM sesiM tu GasAmA / / 84 / / - us au Am ina pratyayoMke sAtha tad, idam aura etad inake sthAnapara yathAkrama se aura siM esa Adeza vikalpase hote haiN| udA.- tad-se guNA, sya guNAH, tasyA vA / siM ucchAhI, teSAM utsAhaH, tAsAM vA / idam-se Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta vyAkaraNa solaM, asya zIlaM, asyA vA / siM guNA, eSAM guNAH, AsAM vA / etada-se., hiaaM, etasya hRdayam, etasyA vA / siM guNA, eteSAM guNAH, etAsA vaa| vikalpapakSameM-tassa / tesiN| tANa || imss| imos| imANa // eass|. eesiM / eANa // tad aura etad inake am pratyayake sAtha se aura siM aise Adeza hote haiM, aisA koI kahate haiM / / 84 / / etto ettAhe usinaitadaH // 85 // (isa sUtrameM 2.2.84 se) tu padakI anuvRtti hai / Gasi pratyayake sAtha etada ko etto aura ettAhe aise Adeza vikalpase hote haiN| udA.-etto pattAhe bhaago| vikalpapakSameM-eAhiMto eatto eAo eAhi eAu eA 85 // the Dela // 86 // r anubaMdha rakhanevAlA thakAra Age honera, etad ke sthAnapara i aura lU bhanubaMdha rakhanevAlA e hotA hai| udA.-etya // 86 // etado mmAvaditau vA // 87 / / saptamI ekavacanakA mmi Adeza Age honepara, etad se. ekArako / aura i aise Adeza vikalpase hote haiN| udA.-aammi iammi / vikalpapakSameM-eammi // 87 // sunaisa iNamo iNaM / / 88 // su pratyayake sAtha etad ko esa, iNamo aura iNaM aise Adeza vikalpase hote haiN| udA.-esa sahAo cia sasaharassa, eSa svabhAva eSa zazadharastha / esa gaI, eSA gtiH| savyassa vi esa gaI, sarvasyApyeSA gtiH| esa saraM, etatsaraH / iNamo / iNaM / vikalpakSa-esA / eo / eaN|| 88 // tassau so'klIve tadazca // 89 / / tad aura (sUtrameMme) cakArake kAraNa etad, inameMse takArakA, su pratyaya Age honepara, sakAra hotA hai| aklIve yAnI napuMsakaliMgameM aisA nahIM hotaa| udA.-so puriso| sA mahilA // eso pio| esA piA / esA mudA // su pratyaya Age honeparahI (yaha sakAra hotA hai, anyathA nhiiN)| udA.-te, epa Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 2, pA. 2 ciTThanti / tAo, eAo mahilAo / madhumakaliMgameM nahIM, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa napuMsakaliMgameM Age diye rUpa hote haiM)-taM, eaM vaNaM / / 89 / / supyadaso muH // 90 / / vibhaktipratyaya Age honepara, bhadas ke sthAnapara amu aisA Adeza hotA hai| udA.-am puriso| amuNo purisaa| amuM vnnN| amaI vnnaaii| amU mahilA / amao mhilaao| TA-amuNA / amahi // Gasi-amUhiMto amUmao bhamUhi amau amutto| bhyas-amUhiMto amuusuto| Dhasa- amuNo amuss| Am-amUNaM / Di-amummi / sup-amsu // 90 // ahadvA sunA // 91 / / su pratyayake sAtha adas ko ahat aisA Adeza vikalpase hotA hai| (ahat meM) takAra 'sirpha utanAhI' (tAvanmAtra) yaha dikhAneke lie hai, isalie strIliMgameM A nahIM hotaa| udA.-aha puriso| aha mahilA / aha vaNa / maha Ne hasai hiaeNa mAruataNao, asAvasmAn hasati hRdayena maaruttnyH| vikalpapakSameM-amU purisA / bham mahilA / amuM vaNaM // 91 // iAau mmau // 92 / / DivacanakA mmi Adeza Age honepara, adara ko ia aura aa aise bhAdeza vikalpase hote haiN| udA.-imammi / aammi // 92 // / -dvitIya adhyAya dvitIya pAda samApta - Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH pAdaH yuSmatsunA tuvaM tuM tumaM tuha // 1 // supratyaya ke sAtha yuSmad zabdako tuvaM, tuM, tumaM, tuha aise cAra Adeza prApta hote haiM | udA. - tuvaM, tuM, tumaM tuha diTTho si // 1 // amA tume tue ca // 2 // (isa sUtra meM 2.3.1 se) yuSmad padakI anuvRtti hai / am pratyaya ke sAtha yuSmad zabda ke tume, tue aise (do rUpa ), tathA (sUtra meM se) cakArake kAraNa tuvaM, ityAdi cAra rUpa (2. 3. 1 se) hote haiN| udA.- tume / tue / ( cakAra) pakSameMtu tuM tumaM tuha vandAmi / taM yaha rUpa tvAM isa siddhAvasthA meM se rUpameM va kA kopa aura hasva hokara, hogayA hai // 2 // J jasA bhe tubbhe tumhe unhe tubbha / / 3 / / pratyake sAtha yuSmad zabdako me, tumbhe, tumhe, uche, tumbha aise.. pA~ca Adeza prApta hote haiM / udA.- bhe tubbhe tumhe uche tumbha ciTThara / 'vA nmo mhau' (2.3.14) isa vacanAnusAra, tumhe, tujjheM, tumha, tujjha, aise (kula) nau rUpa hote haiM // 3 // zaMsA vo ca // 4 // zas pratyaya ke sAtha yuSmad zabdako vo aisA (Adeza), aura (sUtrameMse) cakArake kAraNa me, ityAdi (pA~ca) Adeza (2.3.3. se) prApta hote haiM | udA.yo bhe tumbhe tumhe umhe tumbha tumhe tujjhe tumha tujjha aise (kula) dasa rUpa hote haiM // 4 // TA bhe te dedi tumaM tumai / / 5 / / TA-vacanake sAtha yuSmad zabdako bhe, te, de, di, tuma aura tumai aise cha Adeza prApta hote haiM / bhe te de di tumaM tumai kathaM // 5 // DiTAbhyAM tuma tui tue tumAi tume // 6 // Di aura TAina pratyayoM ke sAtha yuSmad zabdako tupae, tui, tue, tumAi aura tume aise pA~ca rUpa hote haiM / udA. --- tumae tui tue tunAi tume Thi kathaM vA // 6 // ra Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-. 2, pA. 3 tubbha tuhiMto tumha usinA / / 7 / / Dhasi pratyayake sAtha yuSmad zabdako tuma, dahito aura tumheM aise tIna rUpa prAsa hote haiN| udA. tubha tuhito tumha vA bhaago| 'vA bho mhanoM (2.3.14) isa vacanAnusAra, tumha, tujA (rUpa hote haiN)| evaM (kula) pA~ca rupa hote haiM // 7 // tu.tui GipaGamau // 8 // Dipa yAnI saptamI vibhakti; hArsa yAnI paMcamI ekavacana; ye pratyaya Age honepara, yuSmad zabdako yathAkrama tu, tui aise Adeza prApta hote haiN| saptamI aura Dhasi inameM yathAprApta (pratyaya hote hI haiN)| para saptamImeM mAtra-tummi tusu' / isima-tai tuiso tuIhito tuIo tuIu Ago // 8 // tuva tuma tuha tubbha // 9 // (isa sUtrameM 2.3.8 se) DiNDasau padakI manuvRtti hai / Dip aura usi bhAge honepara, yuSmada zabdako tuva, tuma, tuha, aura tubbha aise cAra rUpa prApta hote haiN| Dhip aura Gasi inameM yathAprApta (pratyaya hote hI haiN)| Dipatuvammi tummi tuhammi tubmammi / 'vA bho mhajjhau' (2.3.14) isa vacanAnusAra, tumhammi tunmammi / sap meM-tuvesu tumesu tuhesu tubbhesu tumhesu tujhe ThiaM / 'kvAsupostumuNAt' (1.1.43) sUtrAnusAra, anusvAra prApta honepara, tuvesuM, ityAdi rUpa hote haiM / GasimeM-tuvAhito tumAhito tuhAhiMto tubbhaahiNto| 'vA bbho mhajjhau' (2.3.14) isa vacanAnusAra, tumhAhiMto tujjhaahiNto| isIprakAra-tuvatto tumatto tuitto tubbhatto tumhatto tujjhtto| isIprakAra do, du, hito aura suMto ina pratyayoMmeM udAharaNa lenA hai| para tatto rUpa mAtra tvattaH zandameMse va kA lopa hokara siddha huA hai // 9 // bhisA bhetubbheAbbheAyhehitumhehi / / 10 // bhisa pratyayake sAtha yuSmadako bhe, tumahi, unbhehi, uvhehi aura tuyhehi aise pA~ca rUpa prAta hote haiM / ud|.-bhe tubhehi ubbhehi uvhehi tumhehi karaM / 'vA bho mhajjhau' (2.2.14) vacanAnusAra, tumhehi tujhehi umhe hi sohi (pa hote haiN)| isItaraha (kula) nau rUpa hote hai // 10 // Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa umhorahaturahatubbha bhyasi // 11 // bhyas pratyaya Age honepara, yuSmadko umha, upaha, turaha, aura tumbha aise cAra rUpa prApta hote haiM / bhyas ke (pratyaya mAtra) yathAprApta hote haiN| udA.umhAhiMto uyhAhiMto tumhAhito tubbhAhito aago| 'vA bmo mhajjhau' (2.2.14) isa vacanAnusAra, tumhAhiMto tujjhAhiMto (rUpa hote haiN)| umhaso uyahatto tumhatto tumbhatto tumhatto tujjhatto, ityAdi / isItaraha do, du, hiMto aura suMto pratyayoM bhI udAharaNa lenA hai // 11 // tubbhobhovhataituhaMtuhatumhaMtuvatumatumetumAitumodeteditituie .. sA. / / 12 / / ___us pratyayake sAtha yuSmadko tubbha, ubbha, uyha, tui, tuhaM, tuha, tumhaM, tuba, tuma, tume, tumAi, tumo, de, te, di, ti, tu, i, aura e aisa aThAraha Adeza hote haiN| 'vA bbho mhajjhau' (2.3,14) isa vacanAnusAra, tumha, tunjha, umha, ujya; aisa (kula) bAIsa rUpa hote haiM // 12 // tumhANatubhaMtubbhANatumANatuvANatuhANatubbhavobhe tvAmA // 13 / / Am pratyayake sAtha yuSmadako tumhANa, tubbha, tumbhANa, tumANa, turmANa, tuhANa, tubbha, vo, bhe aura tvA aise dasa Adeza prApta hote haiN| udA. tumhANa tumbhaM / 'vA bbho mhaj' / (2.3.14) vacanAnusAra, tumhaM, 'tujhaM; tubbhANa tumhANa tujjhANa tumbha tumha tujjha vo bhe tvA / 'ktvAsupostu suNAt (1.1.43) sUtrAnusAra, anusvAra prApta honepara, tumhANaM, tunbhANaM, tujhANaM, tumANaM, tuvANaM, tuhANaM / evaM (kula) teIsa rUpa hote hai // 13 // vA bbho mhajjhau / / 14 / / / yuSmad ke AdezoMse saMbaMdhita rahanevAle dvirukta bhakArako (=nma ko) mha aura jyA aise Adeza vikalpase hote haiN| isake udAharaNa yogya sthAnapara (2.3.2, 7, 9, 13 dekhie) diyahI haiM // 14 // asmatsunA amhihamahaamahamahamyammi // 15 // su ke yAnI prathamA ekavacana (pratyaya)ke mAtha asmad zabdako amhi ? haM, ahaaM, ahaM, ahammi aura ammi aise chaH Adeza prApta hote haiN| udA.--- ammi karemi, ahaM karomi / teNa haM diTTho, tenAhaM dRssttH| bahanaM japyAmi, Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a.2, pA. 3 ahaM jalpAmi / ahaM gamissa, ahaM gmissyaami| ajja ahammi hAsiA, bhayAhaM hAsitA / na ammi kuvibhA, nAhaM kupitA // 15 // mo bhe va jasA // 16 // ___(isa sUtra meM 2.3.15 se) asmad padakI anuvRtti hai| jas pratyayake sAtha asmad zabdako mo, bhe, aura vaaM aise tIna Adeza prApta hote haiN| udA.mo bhaNAmo, ityAdi // 16 // amhe amho amha // 17 // jas pratyaya ke sAtha asmad zabdako amhe, aho aura amha aise tIna Adeza prApta hote haiN| yaha sUtra (2.3.16 se) svataMtra rUpase kahanekA kAraNa yaha hai ki usakA upayoga agale sUtra meM ho| udA. amhe, ityAdi // 17 // Ne ca zasA / / 18 // zas pratyayake sAtha asmad zabdako je aisA (Adeza), aura (sUtrAmase) cakArake kAraNa amhe, ityAdi (2.3.17 meMse) tIna Adeza prApta hote haiN| udA.-Ne amhe peccha, ityAdi // 18 // maMNe NaM mi mimaM mamamammi ahaM mamhAmha amaa|| 19 // am pratyayake sAtha asmad zabdako maM, Ne, NaM,mi, mimaM, mamaM, ammi,ahaM, mamha, amha aise dasa Adeza prApta hote haiN| udA.-maM peccha, ityAdi // 19 // mi mai mamAi mae me DiTA // 20 / / Divacana aura TAvacana inake sAtha asmad zabdako mi, mai, mamAi, mae, me aise pA~ca Adeza prApta hote haiN| udA.-mi ThiaM kaaM vA, ityAdi // 20 // mamaM Ne maAi mamae ttaa|| 21 // TAvadhana ke sAtha asmad zabdako mamaM, Ne, mAi aura mamae aise cAra Adeza prApta hote haiN| udA.-mamaM karaM, ityAdi / / 21 // tri.prA.vyA....10 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156.. trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa Ne'mhe hyamhAhyamhe'mha bhisA // 22 / / bhis pratyayake sAtha asmad zabdako Ne, amhehi, amhAhi, amhe aura amha aise pA~ca Adeza prApta hote haiM / udA.Ne karaM, ityAdi // 22 // mai mama maha majjha Gasau // 23 / / . Gasi yAnI paMcamI ekavacana pratyaya Age honepara, asmad zabdako maha mama, maha, majjha aise cAra Adeza prApta hote haiN| sike (pratyaya) yathAprAsa hotahI haiM / udA.-maIhiMto maitto maImo maIu / isIprakAra-mamAhito mamatto mamAu mamAhi mmaa| isItaraha-mahAhito mahatto majjhAhito majjhatto, ityAdi amha mama bhyasi // 24 // bhyas yAnI paMcamI bahuvacana pratyaya Age honepara, asmad zandako amha aura mama aise do Adeza prApta hote haiM / udA.-amhAhito amhehito amhatto amhAo amhAu amhAsuto amhesuMto amhAhiM amhe hiN| mamAhito mamestio mamatto mamAo mamAu mamAsuMto mamAhi // 24 / / amhaM majjhaM majjha mai maha mahaM me ca GasA // 25 // ____ us pratyayake sAtha asmad zabdako amhaM, majjhaM, majjha, mai, maha, mahaM, me. aise sAta Adeza, aura (sUtrameMse) cakArake kAraNa (2.3.24 meMse) amha aura mama (ye do Adeza) prApta hote haiM / udA. amhaM, ityAdi // 25 // amhe amho amhANa mamANa mahANa majjhANa majjhAmhAmhaM Ne No aamaa|| 26 / / Am pratyayake sAtha asmad zabdako amhe, amho, amhANa, mamANa, mahANa, majhANa, majjha, amha, amhaM Ne aura No aise gyAraha Adeza prApta hote haiN| udA.-amhe paNa, ityAdi / 'ktvAsupostu suNAt' (1.1.43) sUtrAnusAra anusvAra prApta honepara, amhANaM (mamANa, mahANaM, mjjhaannN)| isItaraha (kula) paMdraha rUpa hote haiM / / 26 / / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a.2, pA. 3 147 amha mama majjha maha Dipi / / 27 // - saptamI vibhakti (ke pratyaya) Age honepara, asmad zabdako amha, mama majjha, maha aise cAra Adeza prApta hote haiM / Gipa ke pratyaya yathAprAptahI hote haiN| udA.-GimeM-amhammi mamammi majjhammi mahammi / supmeM-amhesu mamesu majjhesa mahesu / (isa pratyayake pUrva antya a kA) e vikalpase hotA hai, isa matAnusAraamhasu mamasu majjhasu mahasu ) kuchake matAnusAra, (isa pratyayake pUrva antya a kA) A hotA hai / udA.-amhAsu mamAsu majjhAsu mahAsu / 'ktvAsupostu suNAt' (1.1.43) sUtrAnusAra, anusvAra prApta honepara-amhesuM mamesuM majjhesu mhesuN| amhasu mamasuM majjhasu mhsu| amhAsu mamAsu madhjhAsu mhaasuN| isIprakAra (kula) aThAraha rUpa hote hai // 27 // caturo jazzasbhyAM cauro cattAro cacAri / / 28 / / jas aura zam pratyayoMke sAtha catura zabdako cauro, cattAro, cattAri aise tIna Adeza hote haiN| udA.-cauro cattAro cattAri ciTThanti peccha cA // 28 // tiNNi treH // 29 // (isa sUtrameM 2.3.28 se) jazzasbhyAm pada (adhyAhRta) hai / jas aura zasa pratyayoMke sAtha ni zabdako tiNNi aisA Adeza hotA hai |udaa.- tiNi purisA mahilA vaNANi vA ciTThanti peccha vA // 29 // doNNi duve beNNi dve // 30 // . jas aura zas pratyayoMke sAtha dvi zabdako doSNi, duve, beNi aise tIna Adeza hote haiN| udA.-doNNi duve beNi mahilA ciTThanti peccha vaa| 'saMyoge' (1.2.40) sUtrAnusAra hasva honepara, duNNi, ciNNi (aise rUpa hote do be TAdau ca / / 31 // (isa sUtrameM 2.3.30 se) dveH pada (adhyAhRta) hai / TAdi yAnI tRtIyA, ityAdike vibhaktipratyaya Age honepara, dvi zabdako do aura be aise Adeza hote haiN| (satra se) cakArake kAraNa, jas aura zas pratyayoMke sahita (dvi ko Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra48 trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa esa Adeza hote hai)| udA.-dohiM behiM k| dohito behito aago| doNa beNNaM dhaNaM / dosu besu ThiaM / jas aura zas pratyayoMke sAtha-do be ThiA peccha vA / / 31 / / ti treH / / 22 / / (isa sUtrameM 2.3.31 se) TAdau padakI anuvRtti hai / TAdau yAnI tRtIyA, ityAdi vibhaktipratyaya Age honepara, tri zabdako ti aisA Adeza hotA hai| udA.-hiM kasaM, tribhiH kRtaM tisRbhiH vaa| tihiM to Agao, tribhyaH tisRbhyo vA aagtH| tiNa dhaNaM, trayANAM tisRNAM vA dhanam / tisu ThiaM, triSu tisRSu vA sthitam // 32 // NDa NhaM saMkhyAyA Amo'viMzatige // 33 // aviMzatige yAnI viMzati-gaNameMse zabdoMko choDakara, (anya), saMkhyAvAcaka zabdoM ke Age Am pratyayako praha, grahaM aise Adeza hote haiM / udA.-doha tiNha / doNhaM tiNhaM / cauNha cauNhaM / paMcaNha paMcaNhaM / chaha chnnhN| sattaNha sattaNha / aTThaNha aTTaNhaM / navaNha nvnnhN| dasaNha dasaNhaM / paNNArahaNha paNNArahaNhaM / aTThArahaNha aTThArahaNhaM / kaiNha kaiNhaM, katInAm / viMzatigaNameMse zabdoMko choDakara, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNA unheM ye pratyaya nahIM lagate) / udA.-vIsANaM / tisANaM / / 33 // dvivacanasya bahuvacanam // 34 // su, ityAdi saba vibhakti aura tiG ityAdimeM dvivacanake sthAnapara bahuvacana (anekavacana) AtA hai| udA.-doNi kuNanti, dvau kurutH| dohiM / dosuto| doNhaM / dosu // do pAA, dvau paadau| doNNi hatthA, dvau hastau / duve NaaNA, dve nayane / beNi kaNNA, dvau kau~ / / 34 // so um // 35 // Des yAnI caturthI vibhakti; Dam yAnI SaSThI vibhkti| Des ke sthAnapara Dam AtI hai| udA.-muNissa, muNINa bhoaNaM dehi| Namo devassa, devANaM / / 35 // Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a.2, pA. 3 tAdarthe ustu // 36 // tAdarya (usake, amukake) ke lie kahI huI Ge yAnI caturthI ekavacanake sthAnapara Gam yAnI SaSThI vibhakti vikalpase AtI hai| udA.devassa, devAa, devArtham aisA arth| .:, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa)devANaM / / 36 / / vadhADDAi ca / / 37 / / (isa sUtrameM 2.3.36 se) tu padakI anuvRtti hai| vadha zabdake Age AnevAle De yAnI caturthI ekavacanake sthAna para Dit Ai aisA Adeza, tathA paSThI aura caturthI (ekavacana pratyaya) Ate haiN| udA.-vahAi cahassa bahAa (yAnI) vadhake lie aisA artha / / 37 / / kvacidasAdeH / / 38 / / as yAnI dvitIyA vibhkti| as ityAdi vibhaktiyoMke sthAnapara kacit SaSThI vibhakti AtI hai| udA. sImaMdharassa vande, sImaMdharaM vande / tissA muhassa bharimo, tasyA mukhaM smraamH| yahA~ dvitIyAke sthAnapara (SaSThI AI hai)| dhaNassa laddhaM, dhanena labdham / tesimesamaNAiNNaM, tairetad anAcIrNam / yahA~ tRtIyAke sthAnapara (SaSThI AgayI hai)| corassa bIhai, corAd bibheti / imANa pAantasahiANa iarAMI lahuakkharAI ti, ebhyaH pAdAntasahitebhya itarANi ladhvakSarANi / yahA~ paMcamIke sthAnapara (SaSThI AI hai)| vaNasiripaTThIeN kabari ba, vanazrIpRSThe kabarIva / yahA~ saptamIke sthAnapara (paSThI AgayI hai) // 38 // asTAsorDipa // 39 / / __ asa yAnI dvitIyA vibhakti; TAs yAnI tRtIyA vibhakti; una donoM ke sthAnapara Gipa yAnI saptamI vibhakti kacit vikalpase AtI hai| udA.-gAme vahA mi, Naare NaAmi, grAmaM vahAmi, nagara nayAmi / yahA~ dvitIyAke sthAnapara (saptamI huI hai)| tesu alaMkiA puhavI, tairalaMkRtA pRthivii| yahA~ tRtIyAke sthAnapara (saptamI vibhakti AI hai)|| 39 // Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -prAkRta-vyAkaraNa 150 asisaSTAzca / / 40 // sis ke yAnI paMcamI vibhaktike sthAnapara TAs yAnI tRtIyA vibhakti, aura (sUtrameMse) cakArake kAraNa saptamI vibhakti kacit AtI hai| udA.-coreNa bIhai, corAd bibheti| aMteure ramia Agao, anta:purAt ranvA AgataH // 40 // Dipo's / / 41 // Dip ke yAnI saptamI vibhaktike sthAnapara am yAnI dvitIyA vibhakti kacit AtI hai| udA.-vijjujjoaM bharai raI, vidyuyote smarati ratim // 41 // luk kyaGoryasya tu / / 42 // kyaG se anta honevAle zabda ke dvivacanake Age aura kyaSase anta hone vAle zabdase saMbaMdhita honevAle ya kA lopa vikalpase hotA hai / udA.kya-gurUai gurUi (yAnI) agururgururbhavati yA guru rivAcarati / kyaSadhamacamAaI dhamadhamAi / lohiAai lohiAi // 42 / / ---- dvitIya adhyAya tRtIya pAda samApta Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pAdaH laTastiptAvijec / / 1 // laT yAnI vartamAnakAla; tatsaMbaMdhI prathamapuruSake ekavacana meM honevAle, parasmaipada aura Atmanepada meM aise kahe, jo tip aura ta aise ye (do pratyaya hote haiM), unako pratyekako ic aura ec aise ye (Adeza) hote haiM / ( ic aura eca meM se do ) cakAra 'hura citi' (3.1.5) sUtrAnusAra, vizeSaNArtha meM hote haiM / udA. hasai hasae / ramai ramae / / 1 / siSyAssesi // 2 // ( isa sUtra meM 2.4. 1 se) laTaH padakI anuvRtti hai / parasmaipada aura Atmanepada inameM se madhyama puruSake ekavacana meM honevAle jo hipU aura thAs ye (do pratyaya hote haiM) unako pratyekako se aura mi aise the (do Adeza) vikalpase hote haiM / udA. -hasase hasasi / ramse ramasi // 2 // mirmiviTI / / 3 / / vartamAnakAlake parasmaipada aura Atmanepada inake uttamapuruSa ke ekavacana meM honevAle jo mpUi aura iTa aise (do pratyaya hote haiM), unko pratyekako mi hotA hai / udA. hasAmi / ramAmi / aura bahulakA adhikAra honese, mi aura iT inake Adezake rUpameM a nevAle mi meM i kA lopa hotA hai | udA.- bahu vaNNiuM na sakke, bahu varNituM na zaknomi / namara, na mriye // 3 // jhijhau nti nte ire // 4 // vartamAna kAla meM prathamapuruSake do pratyaya haiM ) unako pratyeka ko haiM | udA. - hasanti hasante / bahuvacana meM honevAle jhi aura jha the (jo nti, te, ire aise tIna Adeza hote ramanti ramante / hasjinti itei / 151 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa ramijjanti rmijjnte| gajjante khe mehaa| uppajjante kai hiaasAare kvvrannaaii| doNi vi Na pahuppire bAhU, dvAvapi na prabhavataH bAhU / kacit ekavacanameMbhI ire (pratyaya hotA hai)| udA.-sUsaire tANa tAriso kaNTho, zuSyati tAsAM tAdRzaH kaNThaH / / 4 / / thadhvamitthAhacau // 5 // vartamAnakAlameM madhyamapuruSake bahuvacanameM honevAle tha aura dhvam aise ye (jo do pratyaya haiM), unako pratyekako, itthA aura hacU aise Adeza prApta hote hai| udA.-hasitthA hasaha / ramitthA ramaha / bahulakA adhikAra honese itaratrabhI (yAnI anya puruSoMmebhI) itthA (Adeza dikhAI detA hai)| udA.-jaM jaM te roitthA, yadyatte rocate / haca meMse cakAra 'ihahacoH' (3.2. 5) sUtrAnusAra vizeSaNArthameM hai // 5 // mo ma mu masmahiG // 6 // vartamAnakAlameM utamapurupake bahuvacanameM honevAle mas aura mahiG aise the (jo do pratyaya haiM), unako pratyekako mo, ma, mu aise tIna Adeza prApta hote haiN| udA.-hasAmo hasAma hasAmu / ramAmo ramAma ramAmu ata evaic se / / 7 // ___ vartamAnakAlameM prathamapuruSake ekavacanameM jo ec (pratyaya) aura madhyamapuruSake ekavacanameM kahA huA jo se (pratyaya),ve donoM akArAnta (dhAtuoM) ke AgehI Ate haiM, anya svarAnta dhAtuoMke Age nahIM aate| udA.hasae hsse| tuvarae tuvarase | karae krse| akArAntake Age Ate haiM, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa anya svarAnta dhAtuoMke Age ye pratyaya nahIM bhaate)| udA.-ThAi tthaasi| vasuAi varaAsi / hoi hosi / / 7 / / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 hindI anuvAda-ma. 2, pA. 4 svasterhamhomhi mamominA // 8 // as dhAtuke sthAna para, ma, mo aura mi inake saha yathAkrama mha, mho aura mhi aise Adeza vikalpase hote haiN| udA.-gaa mha gaa mho gaa mhi, gatAH smH| esa mhi esso'smi| (2.4.6 meM kahe hue) mukArakA yahA~ grahaNa na honese, usakA prayoga nahIM hotA, aisA nizcita hotA hai| vikalpapakSameM-asthi amhe| asthi ahaM / / 8 // sinA lsi / / 9 / / (isa sUtrameM 2.4.8 se) asteH padakI anuvRtti hai| si ke sAtha yAnI madhyamapuruSake ekavacanake Adezake sAtha, as dhAtuko si aisA Adeza lit (=nitya) hotA hai / udA.-NiThuro jaM si, niSThuro yadasi / si ke sAtha, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa) se Adeza honepara-asthi tuma, aisA hotA hai // 9 // tiGAthi // 10 // - as dhAtuko tiG yAnI tim, ityAdike sAtha atthi aisA Adeza hotA hai| udA.-asthi so| asthi te| atthi tumaM / asthi tumhe / atyi ahaM / asthi amhe // 10 // NijadedAvAve // 11 // dhAtuko preraNArthameM kahA huA jo Nic pratyaya, usako a,e,Ava, Ave aise cAra Adeza prApta hote haiN| (at, et meMse) takAra tAvanmAtrava dikhAneke lie hai| udaa.-at-drisi| et- kArei / Ava- kaaraavii| Ave kArAvei / / hAsAvai hAsai hAsAvei haasei| uvasamAvai usamei / bahulakA adhikAra honese, kacit e (pratyaya lagatA) nhiiN| udA.-jANai jANAvai jaannaavei| kacit Ave (pratyaya lagatA) nhiiN| udA.-dhAvai dhAvei dhAvAvai // 11 // Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 kama-prAkRta-vyAkaraNa zuSyAderavirvA / / 12 / / (isa sUtrameM 2.4.11 se) Nic padakI anuvRtti hai| zuS , ityAdike Age AnevAle Nic ko avi aisA (Adeza) vikalpase hotA hai| udA.-zoSitaM sosAvia sosi| toSitaM tosAvi tosi // 12 // bhramerADaH / / 13 // bhram dhAtuke Age Nic (pratyaya) ADa aisA vikalpase hotA hai| udaa.-bhmaaddi| vikalApakSameM-bhAmai bhAmei bhamAtrai bhamAvei // 13 // lugAvil bhAvakarmakte // 14 // __ bhAva (aura) karma ke lie kahA huA pratyaya tathA kta-pratyaya Age honepara, Nic pratyayako luk aura Avi aise Adeza hote haiN| (sUtrameMse lugA vila meM) l it honese, yahA~ vikalpa nahIM hotaa| udA.-bhAva aura karma (pratyaya Age honepara)-kAriai kAgaviai kArijai kArAvijjai / hAsiai hAsAviai hAsijjai haasaavijji| kta pratyaya Age honeparakAri kaaraavirN| hasi haasaaviaN| khAmiaM khAmAvi // 14 // adellukyAtkhorataH // 15 // Nic pratyayake sthAnapara AnevAle aise kahe hue jo at, et aura luk, ve Age honepara, (dhAtumeMse) khu yAnI Adya at kA yAnI akArakA thAt (AkAra) hotA hai| udA.-at-pADai / mArai / et-kArei / mArei / khaamei| luka-kAriai kaarijji| khAmiai khAmijjai / at , et aura luka Age honepara, aisA kyoM kahA hai 1 (kAraNa anya Adeza Age honepara)-kArAvi kaari| kArAviai kaaraavijji| khu (Adya akA, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa isIprakAra) saMgAmei, yahA~ vyavahita (a kA mA) na ho| kAria, yahA~ anya (a kA A) na ho| at kA, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa-) Asei / Ave aura Avi pratyaya Age honeparabhI Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - hindI anuvAda-a. 2, pA. 4 bhAdha a kA A hotA hai, aisA koI kahate haiN| udA..kAravei / hAsAvimo jaNo sAmalaMgIe / / 15 / / tu mau // 16 / / (isa sUtrama 2.4.15 se) ataH aura At ina padoMkI anuvRtti hai| akArAnta dhAtuke Age, mi yAnI vartamAnakAlIna uttamapuruSake ekavacanakA Adeza Age honepara, (antya akA) A vikalpase hotA hai| udA.-hasAmi hsmi| jANAmi jANa mi| lihAmi liha mi | akArAnta dhAtuke AgehI aisA hotA hai (anya svarAnta dhArake ge nhiiN)| udA.homi / / 16 / / momamuvicca / / 17 / / (isa sUtrameM 2.4.16 se) tu padakI anuvRtti hai| akArAnta dhAtuke Age, mo, mu aura ma aise ye (pratyaya) Age honepara, (anya) a kA i, aura (sUtrameMse) cakArake kAraNa A vikalpase hote haiN| udA.-Nimo bhnnaamo| bhaNibha bhaNAma / bhaNibhu bhnnaamu| vikalpapakSameM-bhaNamo bhaNama maNamu / 'vA laDloTchatRSu' (2.4.20) sUtrAnusAra, vikalpase (a kA) e honepara-maNemo bhaNema bhnnemu| akArAnta dhAtuke AgehI aisA hotA hai (anya svarAnta dhAtuke Age nhiiN)| udA.- homo / 17 / / te / / 18 // (isa sUtrameM 2.4.17 se) it padakI anuvatti hai| kta.pratyaya Age honepara, (dhAtuke antya) a kA i hotA hai| udaa.-hsi| pddhi| nmi| haasi| paaddhioN| naami| a, ga, ityAdi rUpa mAtra unake siddhAvasthAkI apekSAse hote haiN| (dhAtumase antya) akAhI (i hotA hai; itara antya svaroMkA nhiiN)| udA. TUaM / hUaM // 18 // Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa ecca ktvAtuMtavyabhaviSyati / / 19 / / kvA, tum aura tavya (ye pratyaya) tathA bhaviSyakAlakA aisA kahA huA pratyaya, ye Age honepara, (dhAtuke antya) a kA e, aura (sUtrameMse) cakArake kAraNa i hote hai| udA.-kvA-haseUNa hasiUNa / tum-hseuN| tavya-haseavvaM hasiavvaM / bhaviSyakAla kA pratyaya-hase hii hasihii / (dhAtumeMse antya) akehI (i athavA e hote hai; anya antya svaroMke nahIM) udA.-jAUNa | kAUNa / / 12 // vA laTloTchatRSu // 20 // (isa sUtroM 2.4.19 se) et padakI anuvRtti hai| laT yAnI vartamAnakAla; loT yAnI paMcamI (=AjJArtha); ina donoMke pratyaya, tathA zatR pratyaya Age honepara, (dhAtumeMse antya) a kA e vikalpase hotA hai|udaa.ltt-hsei hsi| hasema hsim| loTa-haseu hasau / suNeu suNau / shthsento| kacit (dhAtumeMse anya a kA) e nahIM hotaa| udA.-jaai / kacit (dhAtuke antya akA) A hotA hai| udA.-suNAi / / 20 / / jjA jje // 21 / / - jA aura jja pratyaya Age honepara, (dhAtameMse antya) a kA e hotA hai| udA.-hasejjA hasejja / (dhAtumeMse antya) akAhI (e hotA hai, anya anya svaroMkA nhiiN)| udA. hojjA hojja / / 21 / / bhUtArthasya sI hI hii|| 62 / / / bhUtArthameM yAnI bhUtakAlake artha kahe hue jo anadyatana, ityAdi (bhUtakAlake) pratyaya (yAnI sUtrameMse bhUtArtha yAnI luG, laG aura liT ina tIna bhUtakAloM ke pratyaya), unake sthAnapara sI, hIa aura hI aise tIna Adeza hote hai| agale (2.4.23) sUtra meM 'hala Ia' aisA vidhAna -honese, yaha vidhi (niyama) svarAnta dhAtukohI lagatA hai| udA.-kAsI kAhIa kAhI, akArSIt akarot cakAra vaa| isIprakAra-ThAsI ThAhI ThAhI // 22 // Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 2, pA.4 hala Ia // 23 / / (isa sUtra meM 2.4.22) se) bhatArthasya padakI anuvRtti hai| halanta (vyaMjanAnta) dhAtuke Age AnevAle bhatArthake yAnI luG, ityAdike pratyayoMke sthAnapara Ia aisA Adeza hotA hai| udA.-bhuvIa, abhUt , abhavata , babhUka vaa| isItaraha-AsIa, AsiSTa Asta AsAMcakre vaa| gahIa, agrahIt agRhNAt jagrAha vA / / 23 / / ahesyAsI tenAsteH / / 24 / / / (sUtrameMse) tena yAnI bhatArthake pratyayoMke sAtha, as dhAtuko ahesi aura Asi aise Adeza hote haiN| udA.-ahesi so tuma ahaM vaa| je ahesi, ye Asan / isIprakAra-Ati / / 24 / / bhaviSyati hirAdiH / / 25 / / ___bhaviSyadarthameM kahe hue pratyaya Age honepara, usake pUrva hi aisA prayukta kreN| udA. hohii, bhaviSyati bhavitA vaa| hohinti / hohisi hohitthaa| hohima / hsihii| kAhii / / 25 / / hA rsA mimomume vA / / 26 / / (isa sUtrameM 2.4.25 se) bhaviSyati aura AdiH padoMkI anuvRtti hai| bhaviSyatyarthameM, uttamapuruSake Adeza Age honepara, unake pUrva hA aura sa vikalpase prayukta kreN| [mi r it honese, sA kA dvitva (=ssA), hotA hai| vikalpapakSameM-hi bhI (prayukta kreN)| udA.-hohAmi hossaami| hohAmo hossaamo| hohAmu hossAmu / hohAma hossaam| hohimo hohimu hohi mi hohim| kacit hA nahIM hotaa| udA.-hasihimo hsissaamo| hasihimu hsissaamu| hasihima hasissAma / / 26 / / hissA hitthA mumomasya / / 27 / / (isa sUtrameM 2.4.26 se) vA padakI anuvRtti hai| bhaviSyakAlameM mu, mo aura ma inake sthAnapara hissA aura hityA yedhAtuke Age vikalpase hohAmo ho vikalpapakSameM hi bhArata it honese, sA kA Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 trivikrama - prAkRta-vyAkaraNa prayukta kreN| udA. - ho hissA hohitthA | vikalpapakSameM - hohimu hohimo hohima / kacit vaisA nahIM hotA / udA. - hossAmo, ityAdi / / 27 / / uccha razigama ijAdau hilakca vA / / 28 // 1 1 dRz aura gam ina dhAtuoMke Age, bhaviSyakAla ityAdimeMse ic ityAdi pratyaya honepara, Dit accha aisA vikalpase hotA hai athavA hi kA lopa vikalpase hotA hai / (accha) Dita honese, (dhAtumeMse) antya svara ke sAtha agale varNoMkA lopa hotA hai / udA . - ( dRz) - dachi dacchihi / dacchinti dacchihinti / dacchisi dacchihisi / dacchittathA dacchihitthA / dacchiha dacchihiha / dacchimi chacchihimi / dacchihAmi dacchissAmi / dacchissaM dacchihissaM / dacchimo dacchihimo / dacchihAmo dAchissAmo / dacchihissA dacchihityA / dacchima dacchihima / dacchihAma dacchissAma / dacchimu dacchihimu dacchihAmu dacchirasAmu / isItaraha ( gam ) - gaccha gacchahi / gacchanti gacchihinti / gacchisi gacchahisi / gacchitthA gacchihitthA / gacchiha gacchihiha / gacchimi gacchihimi / gacchihAmi gacchassAmi / gahissaM gacchahissaM / gacchimo gacchihimo / gacchihAmo gachissAmo / gacchihissA gacchahitthA / gacchima gacchihima / gacchihAma gacchissAma / gacchimu gacchihimu / gacchihAmu gacchirasAmu / / 28 / / bhidividicchido Deccha / / 29 / / (isa sUtra meM 2.4.28 se) hilukca vA aura ijAdau padAkI anuvRtti hai| midU, vidU aura chidU ina dhAtuoMke Age bhaviSyadarthameM honevAle tip, t, ityAdike Adeza honepara, Dit eccha aisA yaha (Adeza) vikalpa se hotA hai aura hi kA zepa vikalpase hotA hai / udA.- bhida - mecchihi bhecchihi / bhecchinti mecchihinti / bhecchisi chihisi / cchihitthA / bhecchi bhecchihiha / mecchima mecchimi / bhecchimi bhecchiMhimi / bhecchihAmi bhecchissAmi / mecchissaM bhecchihissaM / mecchimo bhecchihimo / bhecchihAmo bhecchittAmo / ' -- bhecchA Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda 159 -a. 2, pA. 4 | hissA bhecchihitthA | isItaraha mu aura ma inake bAremeM bhI / vidvecchihi vecchihi / vecchinti vecchihinti / vecchisi vecchihisi / vecchithA vecchihitthA | vecchiha vecvihiha / vecchimi vecchihimi | vecchihA mi | vecchissAmi / vecchissaM vecchihissaM / vecchimo vecchihimo / vecchihAmo vecchitAmo / isItaraha ma aura mu inake checchinti checchihinti / bAremeM bhI / vecchihissA vecchihitthA | chidU--checchii checchihii / checchisi checchihisi / checchitthA checchihitthA / checchiha checchihiha / 1 checchima checchihima / checchimi checchihimi / checchihAmi checchirasAmi / checchissaM checchihissaM / checchimo checchihimo / checchihAmo checchirasAmo / checchihissA checchihitthA / isIprakAra ma aura mu inake bAremeM bhI // 29 // I Doccha vacimucirudizrubhujaH / / 30 / / " vocchimo vocchihimo / vac (vaci), muc (muci), rudU (rudi), zru aura bhuj (bhuji ) ina dhAtuoM ke Age bhaviSyadarthameM rahanevAle tip ityAdi pratyayoM ke Adeza honepara, Dit ocha aisA (Adeza) vikalpase hotA hai, aura hi kA lopa vikalpase hotA hai / udA. ca-vocchi bocchihi / vocchinti vocchihinti / vocchisi vocchihisi / voctyiA vocchihityA | vocchiha vocchihiha / vocchimi vocchihimi | vocchihAmi vocchirasAmi / vocchissaM vocchihissa / vocchiAmo vocchissAmo / vocchitthA vocchihitthA / isIprakAra ma aura inake bAremeM bhI / muca - mocchii mocchihii / mocchinti mocchihinti / 1 mocchisi mocchihisi / mocchitthA mocchihitthA | mocchiha mocchihiha / 1 mocchimi mocchihimi / mocchihAmi mocchissAmi / moccissa mocchihissaM / mocchimo mocchihimo / mocchihAmo mocchirasAmo / mocchitthA mocchihityA / isIprakAra ma aura mu. inake bAremeM bhI / rudrocchii rocchihi / rocchinti rocchihinti / isIprakAra ssA, ityAdike bAremeM I / -- bhI / zru Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa socchii socchihii| socchinti socchihinti / socchisi socchihisi / isIprakAra ida ityAdike bAremeM bhI / bhu-bhocchii bhocchihie| bhocchinti bhocchihinti / bhocchisi bhocchihisi| isIprakAra iTa, ityAdike bAremeM bhI / / 30 / / DaM mezchAttataH / / 31 / / ___ bhaviSyakAlameM dRz, ityAdi dhAtuoMke agale, pUrva (tIna) sUtroMmeM (2. 4.28-30) kahe hue uccha, Deccha aura Doccha inameMse jo cchakAra, usake agale mi ke (yAnI uttamapuruSa ekavacanake) Adezake sthAnapara Dit aM aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA. dacchaM drakSyAmi / gacchaM gamiSyAmi / saMgacchaM sNgsye| bhecchaM bhetsyAmi / vecchaM vedissyaami| checchaM chetsyAmi / vocchaM vkssyaami| mocchaM mokssyaami| roccha rodissyaami| socchaM zroSyAmi / bhocchaM bhokssye| vikalpapakSameM-dacchimi dacchihi mi dacchihAmi dacchissAmi dcchissN| isIprakAra gam , ityAdi dhAtuoMke udAharaNa lenaa| (sUtrameM) cha ke bAda AnevAle, aisA kyoM kahA hai ? isakA kAraNa-hi, hA, ssA inake Age aisA na ho islie| udA.-gacchihi mi gacchihAmi gacchissAmi / / 31 / / kRdo haM / / 32 / / (isa sUtrameM 2.4.31 se) meH padakI anuvRtti hai| kR (karovi) aura dA (dadAti) inake Age, bhaviSyakAlameM kahe hue mi ke sthAnapara haM aisA vikalpase prayukta kreN| udaa.-kaahN| daahN| vikalpapakSameM kAhi mi. dAhimi, ityAdi / / 32 / / saM / / 33 / / dhAtuke Age bhaviSyakAla meM mi ke sthAnapara se aisA vikalpase hotA hai| (saMmeMse) r it honese, (sakA) dvitva hotA hai| udA..hossaM hviss| vikalpapakSame-hohimi hohAmi hossAmi, ityAdi / / 33 / / : Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-pra. 2, pA.4 tvijjAlliGaH // 34 // liG yAnI saptamI (=vidhyartha) kA Adeza aisA jo 'jA', usake Age ikAra vikalpase prayukta kreN| udA.-hojjA hojjAi bhavet / (yahA~) bA kA adhikAra honeparabhI, punaH (sUtrameM) tu aisA kahA jAnese, agale sUtrameM vikalpa nahIM hotA / / 34 // ekasmin prathamAdevidhyAdiSu du su mu // 35 // vidhi, ityAdimeM yAnI vidhi, nimaMtraNa, AmatraMNa, abhISTa, saMprazna aura prArthanA, inameM honevAle prathama, ityAdike yAnI prathama, ityAdi puruSoMke ekavacanameM honevAle pratyayoMke sthAnapara yathAkrama du, su aura mu aise Adeza hoNge| udA.-hasau saa| hasasu tumaM / hasAmu ahaM / pecchau pechana pecchAmu / (dumeMse) dakArakA uccAra anya bhASAoMke lie hai // 35 // bahau ntu ha mo // 36 // vidhi, ityAdi arthoMmeM kahe hue prathama, madhyama aura uttama puruSoMke bahuvacanameM honevAle pratyayoMke sthAnapara yathAkrama ntu, ha aura mo aise Adeza hote haiN| udA.-hasantu, hasantu haseyuH vA / hasaha, hasata haseta vaa| hasAmo, hasAma hasema vA / isIprakAra-tuvarantu tuvaraha tuvraamo| isIprakAra sarva dhAtuoMke bAremeM udAharaNa jAneM // 36 // sostu hi // 37 // vidhi, ityAdi artho meM su ke yAnI madhyamapuruSa ekavacanake sthAnapara hi aisA Adeza vikalpase hogaa| udA.-dehi desu / hohi hosu // 37 // lugijjahIjasvijje'taH // 38 // (isa sUtrameM 2.4.37 se) soH aura tu padoMkI anuvRtti hai| at ke Age yAnI (dhAtuke antya) akArake Age su ke sthAnapara lopa, aura ijahi, inasa, ibje aise tIna Adeza vikalpase hote haiN| vi.prA.myA....11 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta-dhyAkaraNa udA.-hasa hasijjahi hasijjasu hsijje| vikalpapakSameM-hasasu / akArake Age, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa itara svaroMke Age aisA nahIM hotaa)| udA.-hosu ThAhi // 38 // laDlaTozva jarjArau / / 39 // ___ laT aura lRT inameM yAnI vartamAnakAla tathA bhaviSyakAla inameM tathA (sUtrameMse) cakArake kAraNa vidhi, ityAdimeM kahe hue pratyayoMke sthAnapara ja aura jA aise ye rit (pratyaya) vikalpase hote haiN| (sUtrameMse jarjarI meM) r it honese, (ja kA) dviva (=ja) hotA hai| udA.-laThasejja hsejjaa| paDhejja pddhejjaa| suNeja sunnejjaa| vikalpapakSameM--- hasai / paDhai / suNai / laT-paDhejja paDhejjA / suNejja sunnejjaa| vikalpapakSameMpaDhihii / suNihii / vidhi, ityAdimeM-hasejja haseujA, hasatu haset vA / viklppkssmeN-hsu| isItaraha saba puruSoM meM aura saba vacanoMmeM anya lakAroM ke bAre meM bhI hotA hai (aisA koI) kahate haiN| udA-hojja hojjA,bhavati bhavet bhavatu abhavat abhUt babhUva bhUyAt bhavitA bhaviSyati abhaviSyat aisA artha (hotA hai) // 39 // madhye cAjantAt // 40 // (isa sUtrameM 2.4.39 se) jarjArau padakI anuvRtti hai / laT, lUTU aura vidhi, ityAdimeM, ajanta yAnI svarAnta dhAtuke bAremeM, prakRti aura pratyaya inake bIcameM, tathA (sUtrameMse) cakArake kAraNa pratyayoMke sthAnapara, jara aura jAr ye do Adeza hote haiN| udA.-hojjai hojjaai| hojja hojaa| hojjahimi hojjA himi| vidhi, ityAdimeM-hojai hojjAi / hojja hojjaa| bhavatu bhavet vaa| viklppkssmeN-hoi| svarAnta dhAtuke bAremeM, aisA kyoM kahA hai ! (kAraNa vyaMjanAnta dhAtuke bAremeM aisA nahIM hotaa)| udA.-hasejja hsejjaa| tubarija tuva rijjA / / 40 / / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a.2, pA. 4 163 mANantaula ca GalaH / / 41 // luG yAnI kriyAtipatti (=saMketArtha); usake jo tip aura ta (aise do pratyaya haiM),unake sthAnapara mANa aura nta aise ye (do), tathA (sUtrameMse) cakArake kAraNa jar aura jAra aise hote haiN| (jara aura jAneM r it honese, ja aura jA kA dvitva hotA hai)| (sUtrameMse mANantaula meM) la it honese, yahA~ vikalpa nahIM hotaa| udA. homANo honto hojja hojaa| (yAnI) abhaviSyat aisA artha // 41 // zatRzAnacoH // 42 // (isa sUtrameM 2.2.4 1 se) mANantau padakI anuvRtti hai| zatR aura zAnac ina do pratyayoM ke sthAnapara mANa aura nta aise ye (do) pratyekako hote haiN| udA.-zata-isamANo hasanto zAnaca-sahamANo sahanto / / 42 // striyAmI ca / / 43 // strIliMgameM rahanevAle zatR aura zAnac ina pratyayoMke sthAnapara I, aura (sUtrameMse) cakArake kAraNa mANa aura nta hote haiN| udA.-hasaI hasamANA hsntii| vevaI vevamANA vevantI / / 43 // dheta tuMtavyaktvAsu grahaH / / 44 / / tum, tavya aura ktvA pratyaya Age honepara, graha dhAtuko dhet aisA (Adeza) hotA hai| udA.-tum -dhettuN| tavya-ghettavvaM / kvA-ghettuANa ghettnn| kacit aisA nahIM hotaa| udaa.-ghiuN| geNhia / / 44 / / antyasya vacimucisadizrubhujAM Dot / / 45 / / (isa sUtra, 2.4.4 4 se) tuMtavyavatvAsu padakI anuvRtti hai| bac (vaci), muca (muci), rud (rudi), zru aura bhuj (bhuji) ina dhAtuoMke antya varNako, tuM, ta ya aura ka vA pratyaya Age honepara, Dit o aisA Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa Adeza hotA hai| udaa.-vc-vottuN| vottavvaM / vottuANa vottUNa / muca mottuM / mottavvaM / mottuANa mottUNa / / rud-rottuM / rottavyaM / rottuANa rottnn|| shru-sottuN| sottavvaM / sottuANa sottaNa / / bhuja-bhottuM / bhottavvaM / bhottuANa bhottaNa / / 45 / / tA ho dRzaH / / 46 / / (isa sUtrameM 2.4.45 se) antyasya padakI anuvRtti hai| tuM, tavya aura kyA pratyaya Age honepara, una pratyayoMkA Adya takArake sAtha, dRz dhAtuke antya varNakA dvirukta ThakAra (=) hotA hai / udaa.-dttuN| dtttthvN| dachuANa daLUNa / / 46 / / A bhUtabhaviSyati ca naH // 47 / / bhUtakAla aura bhaviSyakAla inake pratyaya, tathA (sUtrameMse) cakArake kAraNa tum , tavya aura ktvA pratyaya, ye Age honepara, kR (kRn ) dhAtuke antya varNako A aisA Adeza hotA hai| udA. kAhIa, akArSIt akarot cakAra vA / / kAhii, kariSyati kartA vA // tum-kaauN| tvy-kaaab| ktvA-kAuANa kAUNa // 47 // namodvijarudAM vaH / / 48 // nam , udvija aura rud dhAtuoMke antya varNakA vakAra hotA hai| udaa.-nnvi| ubivai uvvei / ruvai rovai / / 48 / / car nRtimadivrajAm / / 49 // nRt , mad, vraj dhAtuoMke antya varNakA cakAra hotA hai| (sUtramaise car meM) r it honese, (ca kA) dvitva (=cca) hotA hai| udA.-Naccai / mnych| vaccai // 19 // Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a.2, pA.4 165 char gamiSyamAsAm // 50 // gam , iS, yam aura As dhAtuoMke antya varNakA cha hotA hai| (sUtrameMse char meM) r it honese) (cha kA) dvitva (=ccha) hotA hai| udA.gacchai / icchai / jcchi| acchaha // 50 // rudho dhambhau / / 51 // rudh dhAtuke antya varNako ndha aura mbha aise ye Adeza hote haiN| udA.-rundhai / rumbha / / 51 // yudhabudhagRdhakrudhasidhamuhAM ca jjhaH // 52 // yudha, budh , gRdha, krudh, sidh , muha ina dhAtuoMke, tathA (sUtrameMse) cakAra ke kAraNa rudh dhAtuke, antya varNakA dvirukta jhakAra (=jjha) hotA hai| udA.-jujjhai / bujjhai / gijjhi| kujjhai / sijjhai / muljhai / rujjhai // 52 / / jar stridAm // 53 // svid prakArake dhAtuoMke antya varNakA ja hotA hai| (sUtrameMse jara meM) r it honese, (ja kA) dvitva (ja) hotA hai| udA.-sijai / savyaMgasirIe saMpajjai, sAMgazriyA sNpdyte| khijai / prayogakA anusaraNa kareM, isalie (stridAm ) aisA bahuvacana (sUtrameM) hai / / 53 / / chidibhido ndaH // 54 // chid aura bhid dhAtuoMke antya varNako nda, aisA Adeza hotA hai udaa.-chindi| bhindai / / 54 // da: kathivardhAm // 55 // kvath aura vRdh dhAtuoMke antya varNakA Dha hotA hai| udA.-kaDhai / baDDhai / (sUtrameM vardhAm aisA) bahuvacana honese, jisameM guNa kiyA gayA Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa hai aise vRdha dhAtukAbhI thoDA bhI badala na hote (avizeSeNa) grahaNa hotA hai // 55 // veSTeH // 56 // (isa sUtrameM 2.4.55 se) DhaH pada (adhyAhRta) hai| veSTana arthameM honevAle veSTa dhAtumeM, 'kagaTaDa' (1.4.77) ityAdi sUtrAnusAra ekA lopa honepara, (zeSa) Ta kA Dha hotA hai| udA.-veDhai / veDhijjai // 56 // samudo lar // 57 // sam aura ud upasagoM ke Age rahanevAle veSTa dhAtuke antya varNakA rit lakAra hotA hai| (sUtrameMse lar meM r it honese, lakArakA dvitva hotA hai)| udaa-sNvelli| ubech|| bahulakA adhikAra honese, ud (upasarga) ke agale (veSTa dhAtu ke antya varNakA) vikalpase Dha bhI hotA hai| udA.-ujvellai uvveDhai // 57 // khAdadhAvi luk // 58 // khAd aura dhAv dhAtuoMmeM anya varNakA lopa hotA hai| udA.khAi khaaai| khAo khaaio| dhAi dha ai| dhaao| dhaaio| bahulakA adhikAra honese, vartamAnakAla, bhaviSyakAla, vidhi, ityAdike ekavacanameMhI (ina dhAtuoMke antya varNakA lopa) hotA hai, isalie yahA~ (Age diye udAharaNoMmeM) nahIM hotaa| udA.-khAdanti / dhAvanti / kacit 'dhAvai purao' aisA bhI (vADmaya meM) dikhAI detA hai / / 58 / / raH sRji // 59 // sRj dhAtumeM antya varNakA ra hotA hai| udA.-visarai / osarai / omagami // 59 // DaH sAdapati / / 60 / / .. sad (sIdati) aura pat (patati) dhAtuoMmeM antya varNakA Da hotA hai| udA.-saDai / paDai / / 60 / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 2, pA.4 mIle prAdehU~ tu // 61 // pra, ityAdi upasagoMke agale mIla (mIli) dhAtuke antya varNake do rUpa vikalpase hote haiN| udA.-pamihai / pmiili| nimillai nimIlai / saMmizlai sNmiili| ummillai ummiili| pra, ityAdi upasargoke agale, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa upasarga pIche na ho to aise do rUpa nahIM hote)| udA.-mIlai // 61 // calasphuTe / / 62 / / (isa sUtrameM 2.4.61 se) dve padakI anuvRtti hai| calU aura sphuTa dhAtuoMmeM antya varNake do rUpa vikalpase hote haiM / udA.-calUi calai / phui phuDai / / 62 / / zakage / / 63 // zak, ityAdi dhAtuoMmeM anya varNake do rUpa hote haiN| yaha sUtra (2.4.62 se) pRthak kahA jAnese, (yahA~kA varNAntara) nitya hetA hai| udA.-zak-sakkai / mRg-mngi| laga lagai / sica (pica)- sicAi / aT-dRi / luTa-sudR3 / truTa-dRi / vup-vuppi| jim-jimmai / naz (Na)-Nassai / ityAdi // 63 // uvarNasyAvaH // 64 // __dhAtuke antya u-varNako aba aisA Adeza hotA hai| 381.-hu (hu)-ninhavai / cyu-cavai / ru-ravai / ku-kavai / su-savai / pasavai // 64 // yorecha / / 65 // (sUtrameMse yu yAnI) i aura u=yu, usa yuke-dhAtumeMse usa i-varNa aura u-varNa inake-eG yAnI e aura o yathAkrama hote haiN| (yAnI) i-varNakA ekAra aura u-varNakA okAra (hote haiN)| udA.-jeuNa jitvA / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa neUNa nItvA / nei nayati / uDDei uDDayati / soUNa zrutvA / kacit (aisA varNAntara) nahIM hotaa| udA.-nIo / uDDINo / / 65 // ara uH / / 66 / / dhAtuke antya R-varNako ara aisA Adeza hotA hai| udA.-karai / dhri| varai / sarai / bharai / marai / tarai / jarai / / 66 // ari vRSAm / / 67 / / vRS prakArake dhAtuoMke R-vargako ari aisA Adeza hotA hai| udA.-vRS-varisai / mRS-marisai / kRS-karisai / hRS-harisai / prayogakA anusaraNa kareM yaha dikhAne ke lira (vRSAm) aisA bahuvacana (sUtrAmeM) hai / / 67 / / rupage'co diH // 68 // hara, ityAdi dhAtuoM i, av kA yAnI svaraka dIrgha hotA hai| udA.-rura ruuh| zura-pUtaha / dur-duun| tuss-juupi| puss-muush| shisssiisi| ityAdi / 68 // halo'k // 69 // halanta (=jyaM janAnta) dhAtuke Age ak aisA Agama hotA hai| (ak meMse) kakAra anta kA vidhi divAne ke lie hai / udA. hasai / bhbhi| ramai / gacchai / bhujjai / uvasamai / paavh| siNcaa| rNdhi| musi| vhi| shi| zas, ityAdi dhAtuoMke prayoga prAyaH nahIM hote // 69 // tvanataH / / 70 // ___ (isa sUtrameM 2.4.69 se) ak pada (adhyAhRta) hai| akArAnta dhAtuko choDakara (anya) dhAtuke Age ak kA Agama vikalpase hotA hai| udA.-pAai pAi / ThAai ThAi / vAai vAi / dhAai dhaai| jAai jAi / jhAai jhAi / bhAi bhAi, bibheti bhAti vaa| jambhAai jambhAi jmbhte| uvvAai ubdAi undaati| milAi milaai,mlaayte| vikkeai vikkei, Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a.2, pA. 4 vikriinniiteN| akArAnta dhAtuko choDakara, aisA kyoM kahA hai ! (kAraNa akArAnta dhAtuke Age ak nahIM aataa)| udA.-ciicchai cikitsate / / 70 // aco'cAm / / 71 // dhAtumeMse ac ke yAnI svaroMke sthAnapara (anya) svara bahulatvase Ate haiN| udA.-havai hivai / ciNai cunni| saddahaNaM sdhaannN| dhAvaha dhuvai / ruvai robi| kacit (aisA parivartana) nitya hotA hai| udA.jei / cei / dei / lei / vihei / nAsai / / 71 // No hazca cijipUzrudhUstuhulUbhyaH / / 72 / / ci, ji, pU, zru, dhU, stu, hu aura lU ina dhAtuoMke Age Na aisA Agama hotA hai, aura usake sAnidhyake kAraNa ha kA yAnI dIrghakA vhasva hotA hai| udA.-ciNai / jiNai / puNai / sunni| dhuNai / thuNai / huNai / lunni| bahulakA adhikAra honese, kacit vikalpa hotA hai udA.-ucceNai uccei| jiNiUNa jeUNa | jiNai jenni| suNiUNa soUNa / / 72 / / bhAvakarmaNi tu varyagluk ca // 73 / / bhAve aura karmaNimeM rahanevAle ci, ji, pU, zru, dhU, stu, hu aura l dhAtuoMke Age cakArakA Agama vikalpa se hotA hai| aura usake sAMnidhyake kAraNa yak pratyayakA lopa hotA hai| (sUtrameMse vara meM) r it honese, (va kA) dvitva (=vva) hotA hai| udA.-cibvai ciNijjai / jivvai jinnijji| pubai puNijjai / subai suNijjai / dhumbai dhuNijjai / isIprakAra bhaviSyakAlameM civahii ciNijji hii, ityAdi / / 73 / / marceH // 74 // (isa sUtrameM 2.4.73 se) bhAvakarmaNi padakI anuvRtti hai / bhAvakarmaNimeM ci dhAtuke Age rit ma-Agama hotA hai, aura usake sAnidhyake Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 trivikrama - prAkRta-vyAkaraNa kAraNa yak kA lopa hotA hai / cimmai / vikalpa pakSa meM civvai ciNiJjai bhaviSyakAla meM cimmahii, civyahi, ciNijjahi (ityAdi) / / 74 // antyasya hanakhanoH // 75 // (isa sUtra meM 2.4.74 se) mar pada (adhyAhRta) hai / bhAvakarmaNi han aura khan dhAtuoMke antya varNako rit ma-Agama vikalpase hotA hai, aura usake sAMnidhyake kAraNa yak kA lopa hotA hai / udA.- hammai haNijjai / khammai khaNijjai / bhaviSyakAla meM- hammihii haNijja hii, khammihii khaNijjahii / bahulakA adhikAra honese, han dhAtuke kartari rUpa meM bhI (m kA Agama rit hotA hai ) / udA. - hammara (yAnI ) hanti aisA artha / kacit (ma kA Agama nahIM hotA) / udA . - hantavvaM / hantUNa / hao | // 75 // duhalivaharuhAM bharata ucca / / 76 / / dui, lihU, bahU, ruha dhAtuoM ke antya varNakA ritU bhakAra vikalpa se hotA hai, aura usake sAMnidhya ke kAraNa yak kA Topa hotA hai| bahu dhAtumeM a kA ukAra hotA hai | udA. dubnai duhijjai / limbhailijii / vumbhai hijjai / rubhai ruhijjai / bhaviSyakAla meM du bhihii, duhijjaha, ityAdi / / 76 / / daherjhar // 77 // (isa sUtra meM 2.4.75 se ) antyasya padakI anuvRtti hai / bhAvakarmaNimeM dahU dhAtumeMse antya varNakA ritU jhakAra vikalpase hotA hai, aura usake sAMnidhyase yak kA lopa hotA hai / udA. - ujjhai Dahijjai / bhaviSyakAla meM - ijjhi hii Dahijjahii || 77 // bandho ndhaH / / 78 // (isa sUtra meM 2.4.77 se) jhar padakI anuvRtti hai / ndha kA bhAtrakarmaNimeM jhar aisA Adeza vikalpase hotA hai, bandhU dhAtuke aura usake Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a.2, pA. 4 sAMnidhyase yak kA lopa hotA hai / udA.-bajjhai bandhijjai / bhaviSyakAla meMbaJjhihii baMdhijahii / / 78 // rudha upasamanoH // 79 // upa, sam aura anu ina upasagAke Age rundha dhAtuke antya varNakA bhAvakarmaNimeM jhar vikalpase hotA hai, aura usake sAnidhyase yak kA lopa hotA hai| udA.-uvarajjhai / saMrujjhai / annurujjhi| vikalpapakSameM-uvaru-- ndhijji| sNrundhijji| annurundhiji| bhaviSya kAlameM-uvarujjhahii / sNrujjhhii| ityAdi / / 79 / / dve gamige / / 80 // gam , ityAdi dhAtuoMmeM antya varNoMke bhAvakarmaNimeM do rUpa hote haiM aura unake sAMnidhyase yak pratyayakA lopa hotA hai| udA.-gam gammai gmijji| has.hassai hsijji| bhaNa-bhaNNai bhnnijji| lubh lubbhai. lubhijji| kath-katthai khijji| kup-ku.ppai kuvijji| bhuja-bhujjai bhujijji| ruda-rubai ruviji| 'namodijarudAm' (2.4.48) isa sUtrAnusAra jisameM vakArakA Adeza kiyA gayA hai vaha rud dhAtu yahA~ liyA hai| bhaviSyakAlameM-gammihii gaSThijja hii, ityAdi / / 80 // Ira hRkRtajAm // 81 / / bhAvakarmaNimeM hR (hana), kR (kRJ ), ta aura z2a ina dhAtuoMke antya varNakA Ira aisA Adeza vikalpase hotA hai, aura usake sAnidhyase yak kA lopa hotA hai| udA.-hIrai hrijji| kIrai krijji| tIrai trijji| jIrai jarijjai // / / 81 // arjeviDhappaH / / 82 // ..(yahA~) 'antyasya' padakI nivRtti huii| bhAvakarmaNimeM arju dhAtuko viDhappa. aisA Adeza vikalpase hotA hai, aura usake sAnidhyase yak kA Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa lopa hotA hai| udaa.-viddhppi| vikalpapakSameM-ajjijai viDhappijjai 11 82 // Arabha ADhappaH / / 83 // bhAvakarmaNimeM Arabh dhAtuko ADhappa aisA Adeza vikalpase hotA hai, aura yak kA lopa hotA hai| udaa.-aaddhppi| vikalpapakSameMArabhijaha ADhapijjai / / 83 / / NappaNajjau jJaH // 84 // bhAvakarmaNimeM jJA (jAnAti) dhAtuko gappa aura Najja aise Adeza vikalpase hote haiM, aura yak kA lopa hotA hai| udA.-Nappai / Najjai / viklppkssmeN-jaannijji| muNijjai / 'jJamnoH' (1.4.37) sUtrAnusAra (jJA meMse jJa kA) Na honepara, NAijjai (aisA rUpa hogaa)| nava pUrva honecAle jJA kA aNAijjai (aisA rUpa hogA) // 84 // sippaH sicasnihoH // 85 // ___ bhAvakarmaNimeM sic (siJcati) aura snii dhAtuoMko sippa aisA Adeza vikalpase hotA hai, aura yak kA lopa hotA hai| udA.-sippar3a sicyate snihyate vaa| vikalpapakSameM siMcijjai / hijjai // 85 // cAhippo vyAhuH // 86 // vyAhR (vyAharati) dhAtuko bhAvakarmaNimeM vAhippa aisA Adeza vikalpase hotA hai, aura yak kA lopa hotA hai| udA.-vAhippai / vikalpapakSameM-bAharijjai // 86 // aherdheppaH // 87 // ___ bhAvakarmaNimeM graha dhAtuko ghecha aisA Adeza vikalpase hotA hai,aura yak kA lopa hotA hai| udA.-gheppai / vikalpapakSameM-hijjai / 87 // Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 2, pA. 4 17he. chippaH spRzateH // 88 // bhAvakarmaNimeM spRz (spRzati) dhAtuko chippa aisA Adeza vikalpase hotA hai, aura yak kA lopa hotA hai| udaa.-chippi| vikalpapakSameMchivijjai / / 88 // dIsal dRzeH / / 89 // bhAvakarmaNimeM dRz (dRzi) dhAtuko lit (=nitya) dIsa aisA Adeza hotA hai, aura yak kA lopa hotA hai| udA.-dIsai / / 89 / / vaceruzcaH // 90 // __ bhAvakarmaNimeM vac (vaci) dhAtuko ucca aisA Adeza vikalpase hotA hai, aura yaka kA lopa hotA hai| udaa.-unyci| vikalpapakSameM-baijjai // 90 // Iaijjau yak / / 91 / / apavAdake nimittase yaha niyama kahA hai| bhAvakarmaNimeM kahA huA jo yak pratyaya hai, usako Ia aura ijja aise Adeza hote haiN| udA.hasIai hsijji| hasIanto hsijjnto| hasIamANo hasijjamANo / paDhIai pddhijji| hoIai hoijji| bahulakA adhikAra honese, kvacit yak pratyayabhI vikalpase hotA hai| udA.-teNa lahijja / teNa lahijjejja / mara Navejja / mae nnvijej| teNa acchijja | teNa acchijjejja / teNa acchIai // 91 // spRhadUjhoH sihau NicoH / / 92 / / Nic pratyayAnta (preraNArthI pratyayAnta) spRhU aura dU (dUdha) dhAtuoMko siha aura dUma aise Adeza yathAkrama hote haiN| udA.-sihai / dUmai / / 9 / / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 trivikrama-prAkRtaH-dhyAkaraNa nivRpatoNihoDo vA / / 93 // (isa sUtrameM 2.4.92 se) NicoH padakI anuvRtti hai| Nic pratyayAnta, ni (upasarga) jisake pUrva hai aisA vR (vRn ) aura pat (pati) ina dhAtuoMke sthAnapara NihoDa aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.NihoDai nivArayati pAtayati vaa| vikalpapakSameM-NivArei / pADei / / 93 / / 'dhavalodghaTordumoggau // 94 / / __(isa sUtrameM. 2.4.93 se) vA padakI anuvRtti hai| Nic pratyayAnta dhavalayati aura ut (upasarga) pUrva honevAlA ghaTayati, inako vikalpase duma aura ugga aise Adeza yathAkrama hote haiN| udA.-dumai / uggi| viklp"pkssmeN-dhvlei| ugghADei / 'aco'cAm' (2.4.71) sUtrAnusAra, dumameMse (u kA) a honepara-dami dhavaliaM / / 94 / / bhramaveSTayostAliaNTapariAlau / / 95 / / Nic-pratyayAnta aise bhram aura veSTa dhAtuoMko tAliaNTa aura pariAla aise ye (Adeza) yathAkrama vikalpase hote haiN| udA.-tAliaNTai viklppkssmeN-bhmaaddi| bhamADe / bhaami| bhaamaavi| bhaamaavei| vessttpriaali| vikalpapakSameM-veDhai / / 95 // rAvo raJjayateH / / 96 / / Nic-pratyayAnta raJjayati dhAtuko rAtra aisA Adeza vikalpase hotA hai| udaa.-raavei| vikalpapakSameM-rajei / / 96 / / tuliDolyorohAmarakkholau // 97 / / . Nic-pratyayAnta tulayati aura dolayati nAmadhAtuoMko yathAkrama ohAma aura rakkhola aise. ye (Adeza) vikalpase hote haiN| udA.ohAmai 1 rakkholai / vikalpapakSameM-tulai / Dolai / / 97 / / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a.2, pA.4 vAsaMghaH saMbhAvaH // 98 / / Nica-pratyayAnta muMbhAvayati dhAtuko AsaMgha aisA (Adeza) vikalpase hotA hai / udA.-AsaMghai / vikalpapakSameM-saMbhAvei, saMbhAvayati / / 98 / / arallivapaNAmacaccuppAH / / 99 // Nic-pratyayAnta arpayati dhAtuko alliva, paNAma aura cacuppa aise ye tIna Adeza vikalpase hote haiN| udA.-allivai / pnnaami| cacuppai / vikalpapakSameM-appei oppei / / 99 / / gulugucchotthaGghovvellollAlA unameH / / 100 // Nic-pratyayAnta, ut (upasarga) pUrvaka aise nam (nami) dhAtuko guluguccha, utthaMgha, uvvella aura ullAla aise cAra Adeza vikalpase hote haiM / udA.-gulagucchai / utthNghi| uvvellai / ullaali| vikalpapakSameM-uNNavei // 10 // prakAzeNuvvaH // 101 // __ Nic-pratyayAnta prakAza (prakAzi) dhAtuko guvva aisA (Adeza) vikalpase hotA hai| udA.-Nuvvai / vikalpapakSameM-paAsei / / 101 // NihuvaH kameH // 102 / / ... svArthe Nica-pratyayAnta kam (kami) dhAtuko Nihuba aisA Adeza vikalpase hotA hai / udA.-Nihuvai / vikalpapakSameM-kAmei / / 102 // nazevippagAlanAsavapalAvahAravaviuDAH // 103 / / Nic-pratyayAnta naz (nAzayati) dhAtuko vippagAla, nAsava, palAva, hArava, viuDa aise pA~ca Adeza vikalpase hote haiN| udA.-vipagAlai / naasbi| palAvai / hAravai / viuddi| viklppkssmeN-gaaseiH|| 1.03 // Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 vala AropeH / / 104 // Nic-pratyayAnta Aropi dhAtuko vala aisA Adeza vikalpase hotA hai | udA.- valai | vikalpapakSa meM- Arovei // 104 // trivikrama - prAkRta-vyAkaraNa vireceroluDDolluDupallatthAH // 105 // jic-pratyayAnta virecayati dhAtuko olluGa, ulluDa, palatya aise tIna Adeza vikalpase hote haiM / udA. - olDa | uDDa / palatthai | vikalpa pakSa meM- vireai / / 105 / / kamperviccholaH / / 106 // Nic-pratyayAnta kampayati dhAtuko vicchola aisA (Adeza) vikalpa se hotA hai | udA. viccholai / vikalpapakSa meM kampei / / 106 / / romantheroggAlavaggAlau // 107 // 1 Nic-pratyayAnta romanthi isa nAmadhAtuko oggAla aura vaggAla aise Adeza vikalpase hote haiM / udA. - oggAlA / baggAlai / vikalpapakSa meM- romanthe / / 107 // prAverovAlapavvAla // 108 // Ni pratyayAnta plAvayati dhAtuko ovvAla, pavvAla aise Adeza vikalpase hote haiM | udA.- ovvAlai / pavvAla // vikalpapakSameM - pAve / / 108/ mizreAlamelavau / / 109 / / Nic pratyayAnta mizrayati dhAtuko mIsAla, melava aise Adeza vikalpase hote haiM | udA. - mIsAlai / melavai / vikalpapakSa meM-mIsei / / 109 // chAdernU manu movvAlaDakapavvAlasaMtumAH // 110 // / Nica pratyayAnta chAdayati dhAtuko nUma, numa, uvvAla, Dakka, pavvAla aura saMtuma aise chaH Adeza vikalpase hote haiM / udA. - nUmai ( na kA ) Na honepara - NUmai / unvAlei / ukkeI / pavvAlei / vikalpa pakSameM chAei // 110 numai / saMtumai / // Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a.2, pA.4 accukavoko vijJApeH // 111 // Nic-pratyayAnta vijJApi dhAtuko accuka aura voka aise Adeza vikalpase hote haiN| udA.-accukkai / vokkaa| vikalpapakSameM-viNNAvei // 111 // parivADo ghaTeH / / 112 // - Nic-pratyayAnta ghaTayati dhAtuko parivADa aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.-parivADei / vikalpapakSameM-ghaDe // 112 // dRzerdAvadaksavadaMsAH // 113 // Nica-pratyayAnta darzayati dhAtuko dAva, davakhava, daMsa aise tIna Adeza vikalpase hote haiM / udA.-dAvai / dakkhavai / dasai / vikalpapakSameM-darisai prasthApeH peDavapeDavau // 114 / / . Nica-pratyayAnta prasthApayati dhAtuko peTThava, peDDava aise Adeza vikalpase hote haiN| udA.-peTThavai / peDDavai / vikalpapakSameM-paTThAvei // 114 // yAperjavaH // 115 // _ Nic-pratyayAnta yApayati dhAtuko java aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.-javai / vikalpapakSameM-jAvei // 115 // vikozeH pavakhoDaH / / 116 // .. Nic pratyayAnta vikozayati nAmadhAtuko pakkhoDa aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.-pakkhoDai / vikalpapakSameM-viosei // 116 // guNTha udhdUle / / 117 // Nica pratyayAnta udhda layati dhAtuko guNTha aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.-guNThai / vikalpapakSameM-udhdUlei // 117 // taDerAhoDavihoDau // 118 // Nic pratyayAnta tArayati dhAtuko AhoDa aura bihoDa aise Adeza vikalpase -hote haiM udA.-AhoDai / vihoddd| vikalpapakSameM-vADe // 11 // tri.vi....12 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta-pyAkaraNa hAdevaacchalaNicazca // 119 // Nic-pratyayAnta aura Nic-pratyayarahita hAdayati dhAtuko bhavAccha aisA lit Adeza hotA hai / udA.-avaacchai (pAnI) hAdate hAdayati vaa||11|| nirmenimmavanimmANau // 120 // nira (upasarga) pUrvameM rahanevAle mimIte dhAtuko nimmava aura nimmANa aise Adeza vikalpase hote haiN| udA.-nimmavai / nimmANai / 'bhAdestu' (1.3.53) sUtrAnusAra, (na kA) honepara-Nimmavai / NimmANai / vikalpapakSameM-Nimmai // 120 // AllIGolliH // 121 // - A (bhAG) (upasarga) pIche honevAle lIyati dhAtuko alli aisA Adeza hotA hai| udA.-allii / alliai allINo // 121 // kriyaH kINaH / / 122 // krINAti dhAtuko koNa aisA Adeza hotA hai| udA.-kINai // 122 // kera ca veH // 123 // vi upasargake Age honevAle krINAti dhAtuko kera aisA (Adeza) hotA hai; aura (sUtrameMse) cakArake kAraNa koNa (Adeza bhI hotA hai)| (kera meM) ra it honese, (ke kA) dvitva (ke) hotA hai| udA.-vikkei / vikkiinni||123|| styaH samaH khA // 124 // _ 'styai STyai zabdasaMghAtayoH' meMse ssyai dhAtu (yahA~ abhipreta hai)| sam (upasarga) pIche honevAle styai ssyAyati) dhAtuko khA aisA Adeza hotA hai| udA.-saMkhAi / sNkhaaai| sNkhaaaN|| 124 // bhmo dhumodaH // 125 // __'dhmA zabdAgnisaMyogayoH mese dhmA dhAtu (yahA~ abhipreta hai)| ud (upasarga)ke agale dhmAko dhumA aisA Adeza hotA hai| udA.-udghamAi // 125 // sthaSThakukurau // 126 // 8 udU (upasarga) ke agale 'SThA gatinivRttI se STA dhAtuko Tha aura kukara aise Adeza hote haiN| udA.-udvai / ukkuMrai / / 126 // Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a.2, pA. 4 nirappathakkaThAcihAH // 127 // (isa sUtrameM 2.4.126 se) sthaH padakI anuvRtti hai| sthA (tiSThati) dhAtuko nirappa, thakka, ThA, ciTThA aise cAra Adeza hote haiN| udaa.-nirppdd'| (na kA) Na honera-Nirappai / thakkai / ThAi / ciTThAi / tthaannN| pttttaao|utttth o| pttttaavio| uhAvio / ciTThiUNa / bahulakA adhikAra honese, thioM (aisA bhI rUpa hotA hai)| thANaM / patthio / utthio / thAUNa / / 127 / / vismaraH pamhasavIsarau // 128 // vismR (vismarati) dhAtuko pamhasa, vIsara aise Adeza hote haiN| udA.pamhasai / vIsAi / vikalpapakSameM-vigharai / (yaha rUpa) imama...'(1.4.67) sUtrAnusAra sma kA mha hokara, aura 'ara uH (2.4.66) sUtrAnusAra RSarNako ar Adeza hokara siddha hogA // 128 // kRpau NijavahaH // 129 // 'kRpa kRpAyAmbhese kRg dhAtukA avaha aisA Nic-pratyayAnta : Adeza hotA hai| udA.-avahAvei, kRpAM karoti aisA arth|| 119 // jANamuNau jJaH // 130 // 'jJA avabodhane meMse jJA dhAtuko jANa,muNa aise Adeza hote haiN| udA.jANai / muNaDa / bahulakA adhikAra hanese, kacit vikalpa hotA hai| udA.jANiaM muNi NAaM, jJAtam / jANiUNa NAUNa, jJAtvA / jANaNaM NANaM, jJAnam / paraMtu magai yaha rUpa mAtra manyate dhAtuse hai // 130 // dho daha zradaH // 131 // 'DudhAJ dhAraNapoSagyoH se dhA dhAtu at avyayake Age honepara, usako daha aisA Adeza hotA hai| udA.-sadahai / saddahamANo jIvoM / saddahaNaM hoi sammattaM // 131 // spRzizchivAlukkhapharisaphAsaphaMsAlihacchihAn / / 132 / / ...... 'spRza sparzane' meMse spRz (spRzati) dhAtuko chiva, Alukkha, pharisa, phAsa, phaMsa, Aliha, chiha aise sAta Adeza hote haiN| udA.-chivai / Alukkhai / pharimai / phAsai / phasai / aalihii| chihaiH // 132 // 1. Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa phakkasthakaH / / 133 / / phakkati ko thakka aisA Adeza hotA hai| udA.-thakkai // 133 / / zlAghaH salAhaH // 134 // 'zlAghR katthane meMse zlAgh dhAtuko salAha aisA Adeza hotA hai / udA.salAhai // 134 // thippastRpaH / / 135 / / 'tRpa prINane meMse tRp dhAtuko thippa aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.thippai / / 135 // bhiyo bhAvihau / / 136 / / "jibhI bhaye meMse bhI dhAtuko bhA, biha aise Adeza hote haiM ! udaa.-bhaai| bhAaDa / bhaaiaN| bihai / paraMtu bhI rUpa mAtra siddhAvasthAmeMse hai // 136 / / bhujiraNabhujjakammasamANacamaDacaDDajemajimAn / / 137 // 'bhuja pAlanAbhyavahArayoH'mese bhuja dhAtuko aNNa, bhujja, kamma, samANa, camaDa, caDDa, jema, jima aise ATha Adeza prApta hote haiN| udA.-aNNai / bhuji| kammai / samANai / cmddi| caDDai / jemii| jimi|| 137 // jambhe'verjambhA / / 138 // 'jubhI gAtravinAme meMse jubha dhAtuko jambhA aisA Adeza hotA hai / (sUtrameMse), aveH kA abhiprAya vi upasargake Age yaha dhAtu honepara, (aisA Adeza) nahIM hotA / udaa.-jmbhaai| jmbhaaai| vi upasargake Age nahIM hotA, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa vi upasargake Age isa dhAtukA rUpa) kelipasaro viambhaha (aisA hotA hai) // 138 // juJjajujjajuppA yujeH / / 139 // _ 'yujioMge' meMse yuj dhAtuko juna, jujja, juppa aise tIna Adeza hote haiN| udA.-juJjai / jujjai / juppai // 139 // jano jAjammau // 140 // 'janI prAdurbhAve se jan dhAtuko jA, jamma aise deza hote haiN| udA.-jAi / jaaai| jammai / / 140 // Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 2, pA. 4 utthala uccaleH // 141 // 'cala. gatau mase calU dhAtuke pIche ut (upasarga) honepara, usa dhAtuko utthala aisA Adeza hotA hai| udA.-utthalai / / 141 / / dhUrgedhummapahallagholaghulAH / / 142 // - 'dhUrNa bhramaNe meMse ghUrNa dhAtuko ghumma, pahalla, ghola aura dhula aise cAra Adeza hote haiM / udA.-ghummai / pahallai / gholai / ghulai / / 142 / / limpo lipaH // 143 / / / lie (lipi) dhAtuko limma aisA Adeza hotA hai| udA.-limpai // 143 / / shdejhddpkkhoddau|| 144 // ___ 'zadla zAtane meMse zad dhAtuko jhaDa, pakkhoDa aise Adeza hote haiM / udA.-jhaDai / pakkhoDai / / 144 / / neH sademajjaH // 145 / / _ 'padla. vizaraNagatyavasAdane bhaise Sad (sad) dhAtuke pIche ni (upasarga) honepara, usa dhAtuko majja aisA Adeza hotA hai| attA ettha Numajjai, zvazrUratra niSIdati / / 145 // pucchaH pRccheH / / 146 / / pRcchati ko puccha aisA Adeza hotA hai| udA.-pucchai / / 146 / / gaNTho grantheH / / 147 / / graMnth (pranthi) dhAtuko gaNTha aisA Adeza hotA hai / udA.-gaNThai // 147 // tuvarajaaDau tvareH / / 148 / / ____ tvara (svari) dhAtuko tuvara, jaaDa aise Adeza hote haiN| udA. tuvAi / jaaDai / turanto / jaddnto|| 148 // atiGi turaH // 149 / / (isa sUtrameM 2.4 148 se) tvareH padakI anuvRtti hai| tiG pratyayoMko choDakara anya pratyaya Age honepara,tvar ko tura aisA Adeza hotA hai| udA.. trio| turanto / tiG pratyayoMko choDakara, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa tiGa yatyaya Age honepara, tuvara aisA Adeza hotA hai)| udA. varatuha // 149 // Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 tUraH zatRtiGi // 150 // zatR pratyaya aura tiG pratyaya Age honepara, svarati dhAtuko tUra aisA Adeza hotA hai | udA. - turanto / tUrai // 150 // paryasaH pallapallo palhatthA: / / 151 / 'akSepa' se as dhAtuke pIche pari (upasarga) honepara, usa dhAtuko pala, loha, palattha aise tIna Adeza prApta hote haiN| udA. - palAi / palloi pahatthai // 151 // trivikrama prAkRta-vyAkaraNa mRdanAtermala parihaTTakhuDDapannADacaDDamaDDamaDAH || 152 // mRd (mRdnAti) dhAtuko mala, parihaTTa, khuDDa, pannADa, caDDu, maDDa, maDa aise sAta Adeza hote haiM / udA. malai / parihai / khuDDai | pannADai / caDDai | maDDui | maDai // 152 // zige akkhaNiacchA va acchacajjAva ajjhapulaapulo adevakhAvaakkhapecchA va AsapAsaNia maccatrA vakkhAn // 153 // 'dRzira prekSaNe' meM se dRz dhAtuko oakkha, Ni accha, ava accha, cajja, atraajjha, pula, puloa, dekha, avaakkha, peccha, avaAsa, pAsa, Nibha sannava, avakla aise paMdraha Adeza prApta hote haiM | udA. oakkhai / Niacchai atraacchai / cajjai / avaajjhai / putraa / puloai | dekkhai / avaakkhai pecchai / atraAsai | pAsai / Niai | saccavai / avaakkhai / para Nijjhaai rUpa mAtra darzana artha meM honevAle ni (upasarga) pUrvaka dhyAyati dhAtukA hai / / 153 // jharapajjharapaccaikhiraNiDDu aNibbalAH kSareH / / 154 / / " kSar (kSarate :) dhAtuko jhara, pajjhara, paccaDDu, khira, NiDDua aura Nibbala aise chaH Adeza hote haiM | udA.- jharai | pajjharai / paccaDDui / khigi | NiDDUAi Nibbalai // 154 // kAseravAdvAsaH / / 155 / / ava (upasarga) ke agale kAs (kAseH) dhAtuko vAsa aisA Adeza hotA | udA. - ovAsai // 159 // Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 283 hindI anuvAda-a.2, pA.4 183 nyaseNimaNumau // 156 // ___ni (upasarga) pIche honevAle asyati dhAtuko Nima, guma aise Adeza hote haiN| udA.-Nimai / Numai // 156 // praheNiruvArageNhabalaharapaggAhiMpaccuAH / / 157 // _ 'graha upAdAne' se grah dha tuko NisvAra, geha, bala, hara, pagga, mahipaccua aise chaH Adeza hote haiN| udaa.-nniruvaagi| gehai / balai / irai / paragai / ahipaccuai // 157 // - dvitIya adhyAya caturtha pAda samApta - Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'dhyAyaH-prathamaH paadH|| hohuvahavA bhuvestu // 1 // bhU (bhuvi) dhAtuko ho, huva, hava aise tIna Adeza vikalpase hote haiM / udA.-hoi honti huvai huvanti / havai havanti / vikalpapakSameM-bhavai / parihINavihavo bhaviuM pabhavai / paribhavaha | saM bhavai / kacit dUsarAbhI rUpa hotA hai| udA.-ubhaahuttaM // 1 // pRthakspaSTe NivvaDaH // 2 // (isa sUtrameM 3.1.1 se) bhuveH padakI anuvRtti hai / pRthagbhUta aura spaSTa aoMmeM kartari bhU dhAtuko Nivaha aisA Adeza hotA hai / udA.-NivvaTai, pRthak spaSTo vA bhavati, aisA artha // 2 // prabho huppaH // 3 // ___ (isa sUtrameM 3.1.1 se) tu padakI anuvRtti hai| prabhu-kartRka bhU dhAtuko huna aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.-aMge vi na pahuppai / vikala pakSameMpahavai prabhavati // 3 // hukte // 4 // kta pratyaya Age hone para, bhU dhAtuko hu aimA Adeza hotA hai ! udaa.huaN||4|| huraciti // 5 // cit (jisameM ca it hai) pratyayoMko choDakara anya pratyaya Age honepara, (bhU dhAtuko) hu aisA rit Adeza vikalpase hotA haiN| udA.-hunti / honti / huo| cit pratyayoM ko choDakara, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa ve pratyaya Age honera hu Adeza nahIM hotaa)| udA.-hoi // 5 // Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anavAda-a. 3, pA. 1 AghrAkSisnAmAigghaNijjharAbbuttAH // 6 // Ajivrati, kSayati aura snAti dhAtuoMko yathAkrama Aigva, Nijjhara aura abbutta aise Adeza vikalpase hote haiN| udA.-Aigghai Ajighrati / Nijjharai kSayati | abbuttai snAti / vikalpapakSameM--agghAi | khaai / hAiA rA verliyaH // 7 // 'lIG zleSaNe' meMse lI dhAtu vi upasargake Age honepara, usako rA aisA Adeza vikalpase hotA haiM / udA.-bira:i / virAai / vikalpapakSameM-vilijjaI ninA lhikaNilukaNilialikalukkaNirugdhAH // 8 // (isa sUtrameM 3.1.7 se) liyaH padakI anuvRtti hai / ni upasargake sAtha lIyati dhAtuko lhikka, Nilukka, Nili a, lika, lukka aura Niruggha aise chaH Adeza vikalpase hote haiM / udA.-hikai / nnilukki| NiIlaai / likkai / lukkai / Nirugdhaha / vikalpapakSameM-Nilijai // 8 // sAraH prahuH // 9 // __ praharati dhAtuko sAra aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA. sArai / vikalparakSameM-paharai // 9 // prasuvallava allo / / 10 / / prasAti dhAtuko uvella aura vAlla aise Adeza vikalpase hote haiN| uda... uvellai / vaallai / vikalpapakSameM-pasarai // 10 // mahamahA gandhe / / 11 / / gaMdha viSayameM prasarati cAtuko mahamaha aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA -mahamahai mAlaIgaMdho / gaMdha viSayameM, esA kyoM kahA hai ? (kAraNa gaMdha viSa meM na honepara) pasAi aisA rUpa hotA hai) // 11 // jhara, rasumaravimharaharahalaluDhapaarapamhAH smarateH / / 12 / / smarani dhAtuko jhara, jhU', supara, vimhara, hara, hala, luDha, paara, pamhuha aise hI deza vikalpase hote haiN| udaa.-saai| jhuuri| sumri| vimhaai| hara / halai / luDhai / paagi / pamhuhai / vikalpapakSameM-sarai // 12 // Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 -prAkRta-vyAkaraNa dhyAprerAaDDaH // 13 // vyApriyati dhAtuko AaDDu aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.Aahaha / vikalpapakSama-vAvaraha // 13 // nissuniharaniladADhavarahADhAH / / 14 / / niHsarAti dhAtuko, nihara, nila, dADha, varahADha aise cAra Adeza vikalpase hote haiM / udA.-niharai / nili| dADhai / varahADhai / (vikalpapakSameM)-nIsaraha // 14 // jAgrejaggaH // 15 // 'jAgR nidrAkSaye' se jAgR dhAtuko jagga aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.-jagai / vikalpapakSameM-jAgarai // 15 // paTTadhoDallapijjAH pivaH // 16 // piba aisA jimako Adeza kahA hai aise 'pA pAne se pA dhAtuko paTTa boTTa, halla, pijja aise cAra Adeza vikalpase hote haiN| udaa.-ptttti| ghohai / Dallaha / pijjai / vikalpapakSameM-pivai // 16 // dhuvo dhUJaH // 17 // ___ 'dhUna kampane se dhU dhAtuko dhuva aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.dhuvai / (vikalpapakSameM)-dhuNai // 17 // haNaH shRnnoteH|| 18 // __ 'zru zravaNe' meMsa zru dhAtuko haNa aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.haNai / (vikalpapakSameM)-suNai // 18 / mlApavvAau // 19 // 'mlai gAtravinAme' meMse mlai dhAtuko vA aura pavvAa aise Adeza vikalpase prApta hote haiN| udA.-vAi / vAai / (vikalpapakSameM)-milAi // 19 // kutraH kuNaH // 20 // 'DukRJ karaNe meMse kR dhAtuko kuNa aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.-kuNai / (vikalpapakSameM)-karai // 20 // Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 3, pA. 1 187 kANekSite NiAraH // 29 // . (isa sUtrameM 3.1.20 se) kRtraH padakI anuvRtti hai / kANekSita viSayameM kR dhAtuko NiAra aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.-NiArai, kANekSitaM karoti, aisA artha // 21 // niSTambhe NiThThahaH // 22 // niSTambha viSaya hanevAle kR dhAtuko piThuDa aisA Adeza vikalpasa hotA hai| udA.-NiThuhai, niSTambhaM karoti, aisA artha // 22 // zrame vApamphaH / / 23 / / zrama viSaya honevAle kR dhAtuko vApampha aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.-bApamphai, zramaM karoti (aisA artha) // 23 // saMdANo'vaSTambhe // 24 // bhavaSTambha viSaya honevAle kR dhAtuko saMdANa esa. Adeza vikalpase. hotA hai| udA.-saMdANai, avaSTambhaM karoti (aisA artha) // 24 / / Nivolo manyunauThamAlinye / / 25 // - krodha isa kAraNase jo oSTamAlinya, usa viSayameM kR dhAtuko Ninyola aisA Adeza hotA hai| udA.-Ninyola i, manyunA oSThaM malinaM karoti (aisA artha) // 25 // gulalATau // 26 // cATu viSaya honevAle kR dhAtuko gulala aisA Adeza hotA hai / udA.gulalai, cATu karoti, aisA artha // 26 // paallo lambanazaithilyayoH // 27 // lambana yA zaithilya viSaya honevale kR dhAtuko pasala aisA Adeza hotA hai| udA. paallai, lambayati zathilyaM karoti vA (ai-1 ) / / 27 / / kSure kammaH / / 28 // kSura viSaya honevAle kR dhAtuko kamma aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.-kammai, kSuraM karoti (aisA artha) // 28 // Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -188 trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa NiluJcho niSpAtAcchoTe // 29 // niSpatana aura AcchoTana viSaya honevAle kR dhAtuko Nilucha aisA Adeza vikalpase hotA hai / udA.-NiluJchai, niSpatati AcchoTayati vA (aisA artha) // 29 // sAhaTTasAharau sNvuH| 30 // sam (upasarga) pIcha honevAle vRNoti dhAtuko sAhaTTa aura sAhara aise Adeza vikalpase hote haiN| udA. saahtttti| sAharai / (vikalpapakSameM)-saMvarai // 30 // ohirogghA nidraH / / 31 // _ 'dai svapne' meM se drA dhAtuke pIche ni upasarga honepara, usa dhAtuko ohira aura ugdha aise Adeza vikalpase hote haiM / udA.-ohirai / ugghi| vikalpagkSameM)NidAi // 31 // udva orummAvasuauM / / 32 / / vA gatigandhanayoH' meMse vA dhAtuke pIche ud (upasarga) honera, usa dhAtuko orummA aura vasuA aise Adeza vikalpasa hote haiN| udaa.-orummaai| vasuAi / (vikalpapakSameM)-uvvAi / / 32 // ruvo ruJjaruNTau // 33 // ___ 'ru zabde'maeNse ru (rauti) dhAtuko ruJja, ruNTa aise Adeza vikalpase hote haiN| udaa.-runyji| ruNTai / (vikalpakSa ruvai / / 33 / / kokayoko vyAhuH // 34 // vyAharati dhAtuko koka, voka aise Adeza vikalpase hote haiN| udA.kokai / vokkai / (vikalpapakSameM)-vAhagi // 34 / / saMnAma AGaH / / 35 / / Adriyati dhAtuko sanAma aimA Adeza vikalpa se hotA hai| udA. saMnAmai / (vikalpapakSa)-Adarai // 5 // Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 3, pA. 1 oharausarAvavatarestu // 36 / / _ 'tR plavanataraNayoH'meMse tu dhAtuke pIche ava (upasarga) honepara, usake ohara, osara aise Adeza vikalpase hote haiM / udA. ohri| ausara / (yahA~) tu kA adhikAra honeparabhI, (sUtrameM) punaH tu kahanekA kAraNa tu) adhikArakA smaraNa ho // 36 // zakestaratIrapAracaAH / / 37 / / 'zakla zaktI'mase zak dhAtuko tara, tIra, pAra aura caa aise cAra Adeza vikalpase hote haiM / udA.-tara3 | tiiri| pArai / caai / vikalpapakSa sk| tarati dhAtukAbhI taraG (aisA rUpa hotA hai)| 'tIra pAra karmasamApta bhese tIra aura pAra ina dhAtuoMkebhI (rUpa) tI i, pArai (psa hote haiN)| tyaj (tyaji) dhAtukAbhI caai (aisA rUpa hotA hai) // 37 // sollapaDallo pareH // 38 / / ___ 'Dupaca pAke meMsa pac dhAtuko solla, paulla ese Adeza vikalpase hote hai| udA.-sollai / paullai / vikalpapakSameM-paai // 38 // veaDaH khaH / / 39 / / khacati dhAtuko veaDa aisA Adeza vikalpase hotA hai| udaa.-veaddi| vikalparakSameM-khaa ! // 39 // Nibalo muce?Hkhe / / 40 / / 'mucla mokSaNe' meMse muc dhAtuko duHkha viSayameM Nibbala aisA AdezaH vikalpase hotA hai| udA.-NibbaTa i, duHkhaM muzca ti, esA artha // 40 // avaheDamellaNilluJchosikkadisaDareavachaNDAH / / 41 / / (isa satra meM 3.1.40 se) muceH padakI anuvRtti hai| muJcati dhAtuko avaheDa, mella, jilluJcha, usika, disaDa, reava, chaNDa aise sAta Adeza vikalpase hote haiM / udA.-avaheDai / mellai / jillaJi / usikkaa| disaDai / reavai / chaNDai / vikalpapakSama-muai / / 41 // siJcasippo siceH / / 42 / / siJcati dhAtuko siJca, sippa aise Adeza vikalpase hote haiN| udA.siJcai / sippai / (viklppkssmeN)-seai|| 42 // Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa raceDiviDDAvahoggahAH // 13 // 'raci pratiyatne' meMse rac dhAtuko viDaviDDa, avaha, uggaha, aise tIna Adeza vikalpase hote haiM / udaa.-viddviddddi| avhi| ugghi| (viklppkssmeN)ra|| 43 // kevalAasAravasamArovahatthAH samAraceH / / 44 // ___ sabhAraca (samAraci) dhAtuko kevaTAa, sArava, samAra, uvahattha aise cAra Adeza vikalpase hote haiM / udA.-kevalAai / sAravai / smaari| uvahatyA / (vikalpapakSameM)-samAraai / / 44 / / masjerAuDuNiuDDabuDDakhuppAH // 45 // 'TumasjI zuddho meMse masj dhAtuko AuDDa, NiuDDa, buDDa, khuppa aise cAra Adeza vikalpase hote haiN| udaa.-aauddddi| NiuDDai / buDDai / khumpd| (vikalpapakSameM)-majjai // 45 // anuvrajateH pddiaggH|| 46 / / 'ja gatau'maeNse braja dhAtuke pIche anu (upasarga) honepara,usako paDiagga aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.-paDiaggai / (vikalpapakSameM)-aNuvaai vaJcervehavavelavajUrabommacchAH // 47 // vaJcati dhAtuko vehava, velava, jUrava, ummaccha aise cAra Adeza vikalpase hote haiN| udaa.-vehvi| velavai / jUravai / ummacchai / (vikalpapakSameM) vaJcai rosANovusaluhalucchapucchaphusaphussaghasahulA mArTaH // 48 // ___'mRjU zuddhau'se mRj dhAtuko rosANa, ubusa, luha, luccha, puccha, phusa, phussa, ghasa, hula aise nau Adeza vikalpase hote haiN| udA. rosaanni| ubusAi / luhi| lucchai / pucchai / phusai phussai / ghasai / hulai / vikalpapakSama-majjai // 48 // bhaJjarvemaamusumUramUrapavirajjasUrasUDakarajaniraJjavirAH / / 49 // - 'bhajI Amadane se bhaJj dhAtuko vema a, musumura, mura, pamiraja, sUra, saDa, karaJja, niraJja, vira aise nau Adeza vikalpase hote haiN| udA. vegasai / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda - a. 3, pA. 1 191 musumUrai | mUrai / pavirajjai / sUraha | sUDa / karajai / nijai / vizva / 'vikalpapakSa meM- bhaJjai // 49 // garjerbukaH // 50 // garjati dhAtuko buka aisA Adeza trikalpase hotA hai | udA. - bukai ! vikalpapakSa meM- gajjai // 50 // Dikko vRSe / / 51 // vRSa-kartRka garjati dhAtuko Tika aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA. Dikkara, vRSo garjati, aisA artha // 51 // tijerosukkaH // 52 // 'tija nizAtane' meM tij dhAtuko osukka aisA Adeza vikalpa se hotA hai | udA. omukkaI / vikalpapakSameM teai / teaNaM // 52 // ArolavamAlau pujeH / / 53 // puj (puJja) dhAtuko Arola, vamAla aise Adeza vikalpase hote haiM / udA.- Arolaha | vamAlai / ( vikalpapakSa meM ) - puJjai // 53 // kammavamupabhujaH / / 54 // upa (upasarga) pIche honevAle bhuj (bhuji) dhAtuko kammatra aisA Adeza vikalpa se prApta hotA hai / udA. kammavai / (vikalpapakSa meM) - upabhuJjai // 54 // viDavamarjiH H / / 55 / / arja (arja) dhAtuko viDava aisA Adeza vikalpase prApta hotA hai / udA. - viDava | (vikalpapakSa meM ) - ajjai // 55 // lajjejahaH / / 56 / 'olajI vrIDAyAm' meMse laj dhAtuko jIha aisA Adeza vikalpa se hotA hai | udA--jIhai | ( vikalpapakSa meM ) - lajjai || 56 || rAjeH saharehacchajjarirAgdhAH / / 57 / / 'rAjU dIsoM meMse rAj dhAtuko saha, reha, chajja, rira aura aba aise pA~ca Adeza vikalpa se hote haiM / udA--sahai | rahei | chajjai / rii / ambA (vikalpapakSa meM) - rAi // 57 // Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 ghaTergaDa: / / 58 / / trivikrama - prAkRta-vyAkaraNa ghaTati dhAtuko gaDa aisA Adeza vikalpase hotA hai / udA. - gaDai ( vikalpa pakSa meM ) - ghaDai // 58 // samo galaH / / 59 / sam (upasarga) ke agale ghaTati dhAtuko gala hotA hai | udA. saMgalai | (vikalpapakSa meM ) - saMghaDai // hAsena sphuTatermuraH / / 60 / / aisA Adeza vikalpase 59 // hAsa isa karaNa ke sAtha prayukta kie jAnevAlA jo 'sphuTa vikasane'meMse sphuT dhAtu, usako mura aisA Adeza vikalpase hotA hai / udA. - murai, hAsena sphuTati, aisA artha // 60 // maNDeSTiviDikariDaciJvacicilaciJcaH // / 61 / / 'maDi bhaSAyAm ' meM se maND dhAtuko TiviMDika, riDa, ciJca, ciJcilla, ciJcaa aise pA~ca Adeza vikalpase hote haiM | udA. TiviTikkara | riDai ciJcai | cicillara | ciJcaai / vikalpapakSameM - maNDai || 61 || tu DirullukaNillukollUrokkhuDaluka toDakhuDakhuDAn / / 62 / / ' tuDa toDane 'meMse tuD dhAtuko ullukka, Niluka, ullUra, ukkhuDa, lukka, toDa, khuTTa, khuDa aise ATha Adeza vikalpase hote hai | udA. - ulukai / pillukai / ullUrai | ukkhuDai | luka | toDai / khuTTai / khuDai / vikalpapakSa meM- tuDai / para tuTTa rUpa truTU ghAtuse; (yaha dhAtu) zakAdi ThameM honese, dvitva hokara (2.4.63), tui rUpa hogA // 62 // ghusalavirolo mantheH / / 63 / / 'mantha viloDane' meMse manth dhAtuko ghusala, virola aise Adeza vikalpase hote haiM | udA. - ghusalai / virolai / (vikalpapakSa meM ) - manthai || 63 // sotthau vivRtirudhyoH // 64 // 'Rtu vartane' meMse vRt dhAtuke pIche vi upasarga honepara, aura 'rudhi AvaraNe'meMse rudhU, ina dhAtuoMko kramase DhaMsa, utthaMgha aise Adeza vikalpase hote haiM / udA.-DhaMsaha / vikarUpapakSa meM- vivahaha / utyaMSaha / vikarUpapakSameM - ruMdhai // 64 // Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 3, pA. 1 Nihara AkrandeH // 65 / / A (AG) (upasarga) pIche honevAle krand (krAndi) dhAtuko Nihara aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.- Niharai / (vikalpapakSameM)-akkanda i oandodAlo chiderAGA / / 66 / / / __'chidir dvaidhIkaraNe' meMse chid (chidi) dhAtuko A (AG ) isa (upasarga)ke sAtha oanda, uddAla aise Adeza vikalpase hote haiM / udA.oanda6 / uddAlai / (vikalpapakSame)- acchindai // 66 // gillUra lUNicaraNicchalladuhAvaNijjhoDAH / / 67 / / (isa sUtrameM 3.1.66 se) chideH padakI anuvRtti hai| chid dhAtuko NillUra, lUra, Nivbara, Nicchalla, duhAva,NijjhoDa aise chaH Adeza vikalpase hote haiN| udA.-NillUrai / TUrai / Nivyarai / Nicchallai / duhAvai / nnijjhoddi| vikalpapakSameM chindai / / 67 / / aTTaH kvatheH // 68 // 'kkatha niSpAke meMse kath dhAtuko aTTa aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA. atttti| vikalpapakSameM-kaDhai // 68 / / kathervajjarapajjarasagdhasAsasAhacavajappapisuNabollovvAlAH // 69 / / kathayati dhAtuko vajjara, pajjara, saggha, sAsa, cava, jappa, pisuNa, bolla, uvvAla aise dasa Adeza vikalpase hote haiN| udA.-vajjarai / pjjri| sgghi| saasi| sAhai / cavai / jppi| pisuNai / bollai / uvvAlai / vikalpapakSameM-kahai // 69 // duHkhe NivvaraH // 70 // duHkha viSaya honevAle kathayati dhAtuko Nivvara aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.-Ninvarai, duHkhaM kathayati, aisA artha // 70 / / tri.vi....13 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa niSedherhakkaH / / 71 / / 'SidhU zAstre mAGgalye ca meMse sidh dhAtuke pIche ni (upasarga) honepara, haka aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.-hakkai / (vikalpapakSameM)-Nisehai jUraH krudheH / / 72 // kup, krudh, ruS ye tIna krudhyati (arthameM haiN)| usa (krudha)ko jUra aisA Adeza (vikalpase) hotA hai| udA.-jUrai / (vikalpapakSameM)-kuljhai / / 72 // vimUrazca khideH / / 73 // ___ 'khida dainthe meMse khid dhAtuko visUra aisA Adeza, aura (sUtrameMse) cakArake kAraNa jUra (aisA Adeza) vikalpase hotA hai| udA.-visUrai / jri| (vikalpapakSameM)-khijjai / / 73 / / taDavavirallataDataDDAstaneH / / 74 / / ___ 'tanu vistAre' meMse tan dhAtuko taDDava, viralla, taDa, taDDa aise cAra Adeza vikalpase hote haiN| udA.-taDavai / virlli| tddi| taii / (vikalpapakSameM)-taNai / / 74 // niraH padyatelaH // 75 / / ___pada gatau' se pad dhAtuke pIche nir (upasarga) honepara, usako vala aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.-Nivvalai / (vikalpapakSameM)Nivajjai / / 75 / / saMtapAM jhaGkhaH / / 76 // sam (upasarga) pIche honevAle tapyati dhAtuko isa aisA Adeza vikalpase hotA hai| (sUtrameM saMtapAm aisA) bahuvacana hone ke kAraNa, niHzvasiti, vilapati, upAlabhati (ina dhAtuoMko bhI jhaGkha aisA Adeza hotA hai)| udA.-jhaGkhai. (yAnI) saMtapyate, ni:zvasiti, vilapati upAlabhate / viklppkssmeN-sNtvi| nniissi| vilavai / uvAlahai / / 76 / / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 3, pA..1 oaggmmaann| vyApisamApyoH / / 77 // vyApnoti aura samApnoti ina dhAtuoMko yathAkrama oaga aura samANa aise Adeza vikalpase hote haiN| udA.-o aggi| samANai / vikalpapa jhameM-Avei vyApnoti / samAvei samApnoti / / 77 / / Niravo bubhukSyAkSipyoH // 78 // __ AcAre kim (pratyaya) antameM honevAlA bubhukSi, aura A (upasarga) pIche hone vAlA kSipati, ina dhAtuoM ko Nirava aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.-Nira bai, bubhukSate AkSipati vA / (vikalpapakSameM)-bubhukkhai / avizvabai / / 78 // kSipiraDDakvaparihulaghattachuhakellaNollasollagallatthAn / / 79 / / kSipa preraNe' meMse kSip dhAtuko aDDakkha, pari, hula, ghatta, chuha, phella, Nalla, solla, gallattha aise nau Adeza vikarupase prApta hote haiN| udA.aDDakvaDa / prii| huli| ghattai / chuhai / phellai / nnolli| sollai / glltthi| vikalpapakSameM-khibai / / 79 / / utkSipirutthagghosikahavakhuvAllatthaguluguJchAbbhuttAn / / 80 // urikSapati dhAtuko utthaggha, usikka, havakhuva, allastha, guluguJcha, abbhutta, aise chaH Adeza vikalpase prApta hote haiN| udA.-utthagghai / usikki| hkkhubi| allathai / guluguJchai / abhutti| vikalpapakSameMukvivai / / 80 // ceperAabbAanjhau / / 81 / / 'TuvepR kampane meMse vep dhAtuko Aabba aura Aajjha aise Adeza vikalpase hote haiN| udA.-Aabbai / Aajjhai / vikalpapakSama-vebaI / / 8 / / viraNaDau gupeH / / 82 // ___ gupa vyAkulave meMse gup dhAtuko cira aura NaDa aise Adeza vikalpase hote haiN| udaa.-biri| pADai / vikalpapakSameM-guppaGa / / 82 / / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa caccAravelavAvupAlabheH / / 83 / / 'DulabhaS prAptau'meMse lam dhAtuke pIche upa aura A (upAG) ke upasarga honepara, usako caccAra, velaba aise Adeza vikalpase hote haiN| udaa.-cccaari| velavai / (vikalpapakSameM)-uvAlambhai / / 83 / / khaurapaDDuhau kSubheH / / 84 // kSubhyati dhAtuko khaura, paDDuha aise Adeza vikalpase hote haiN| udaa.khuri| pdddduhi| (vikalpapakSameM)-khubbhai / / 84 / / pradIpeH saMdhukkAbuttateavasaMdhumAH // 85 / / pra (upasarga) pIche honevAle dIpyati dhAtuko saMdhukka, abbutta,teava, saMdhuma aise cAra Adeza vikalpase hote haiN| udaa.-sNdhukkaa| abbuttai / teavi| sNdhumi| vikalpapakSameM-palIvai / / 85 // allia upasarpaH / / 86 / / _ 'sRpa gatI' meMse sRp dhAtuke pIche upa (upasarga) honepara, usako allia aisA Adeza vikalpase hotA hai| udaa.-alliai| (vikalpapakSameM) uvasappai // 86 // kamavasalisaloTTAH svaH / / 87 / / niSvapa zaye' meMse svap dhAtuko kamavasa, lisa aura loha aise tIna Adeza vikalpase hote haiN| udA.-kamavasai / lisai / lodRi / vikalpapakSameMsuvai / sotrai // 87 // baDabaDo vilpeH|| 88 // 'lapa vyaktAyAM vAci'meMse lap dhAtuke pIche vi (upasarga) honepara, usako baDabaDa aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.-baDabaDai / (vikalpapakSameM)-vilavai / 'saMtapAm manaH' (3.1.76) sUtrAnusAra, (sUtrameM) (upasarga) hone sa hotA hai| 'saMtapAm Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda - a. 3, pA. 1 197 bahuvacana kahe jAnese, viniHzvasiti ityAdi dhAtuoM ko zaGkhara aisA Adeza hotA hai // 88 // , rabhirAGo rambhaDavau // 89 // 'rabha rAmasye 'meMse ram dhAtu A (upasarga ) ke Age honepara, usako rambha aura Daba aise Adeza vikalpa se prApta hote haiM | udA. Arambhai | ADavAi ( vikalpa pakSa meM ) - Arahai // 89 // bhArAkrAnte namerniMsuH / / 90 / / 'mu prahRtve zabde' meM se nam dhAtuko bhArAkAnta (manuSya) kartA honepara, nisu aisA Adeza vikalpase hotA hai / udA. - nisuDai, bhArAkrAntaH namati, aisA artha / / 90 // ubbhAva vellaNi sarakoDDumasakkhuDDakheDDamoTTAakilikiJcA ramateH 191 // " 'ramu krIDAyAm' meM se ram dhAtuko ubbhAva, vella, Nisara, koDDuma sakkhuDDa, kheDa, moTTA, kilikiJci aise ATha Adeza vikalpa se hote haiM / udA. - bhAva | vellai / Nisarai | koDDumai / sakkhuDDa | kheDDai | moTTAi | kilikiJcai / vikalpapakSameM - ramai // 91 // paDisA parisAmau zameH / / 92 / / 'zamu upazame' meMse zam dhAtuko paDisA aura parisAma aise Adeza vikalpase hote haiN| udA. -paDisAi / parisAmai / ( vikalpapakSa meM ) samai / / 92 / / lubheH saMbhAvaH / / 93 / / 'lubha gAghnyeM'meMse lubh dhAtuko saMbhAva aisA Adeza vikalpa se hotA hai | udA. saMbhAva / ( vikalpa pakSa meM ) -- lumbha // 93 // Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 trivikrama-prAkRta vyAkaraNa AkrAmirohAvotthAracchandAn / / 94 / / __ 'kramu pAda vikSepe' meMse kram dhAtuke pIche A (upasarga) honepara, usako ohAva, utthAra, chanda aise tIna Adeza prApta hote haiN| udA.-ohAvai / utthArai / chundi| (vikalpapakSameM)-akkamai / / 94 / / vizramaNippA / / 95 / / zramu tapasi khede ca meMse zram dhAtuke pIche vi (upasarga) honepara, usako NippA aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.-NippAi / (vikalpapakSameM) vIsamai / / 95 // DuNDullaDumaDaNDallabhamADabhammabhamuDatalaaNTajhaNTagumaTiriTillapariparaghamacakamabhamaDaghasajhampaDasA bhrameH / / 96 / / 'bhrama anavasthAne' meMse bhram dhAtako DuNDulla, Duma, DaNDalla, bhamADa, bhamma, bhamuDa, talaaNTa, jhaNTa, guma, TiriTilla, pari, para, ghama, cakkama, bhamaDa, ghasa, jhampa, Dusa, aise aThAraha Adeza vikalpase hote haiN| udaa.ddunnddulli| Dumai / DaNDallai / mamADai / bhammai / bhmuddi| talaaNTai | jhaNTai gumai / TiriTillai / parii / parai / dhamai / cakkamai / bhamaDai / ghasai / jhampai / ddusi| vikalpapakSameM-bhamai // 96 // gamiraNuvajjAvajjasAvakusokkusAicchAIavaharAvasehavaDaavarialavariallabollaNiAraNAsavacchaDDaNiNaNimmahapacchandaNilukkarambhaNiNivahAn / / 97 / / ___ gamlu gatau'meMse gam dhAtuko aNuvajja, avajjasa, akbusa, ukkusa, aiccha, aI, avahara, avaseha, vaDaa, variala, varialla, volla, NiriNAsa, vacchaDDa, piNa, Nimmaha, pacchanda, Nilukka, rambha, Ni, Nivaha, aise ikisa Adeza vikalpase prApta hote haiN| udA.-aNuvajjai / avajjasai / akkusi| ukkusai / aicchi| aiii| avhri| avasehai / vddai| varialai / variallai / vollai / NiriNAsai / vacchaDDai / NiNai / Nimmahai ! pcchndi| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 3, pA. 1 Nilakkai / rambhai / nnii| nnivhi| viklppkssmeN-gcch| para hammai, Nihammai, Ahammai, ityAdi rUpa mAtra, 'hamma gatau' meMse hamm dhAtuke hoMge / / 97 / / pratyAgamAgamAbhyAgamAM palloTTAhipaccuommacchAH // 98 // pratyAgam, Agam aura abhyAgam dhAtuoMko yathAkrama, palloha, ahipaccua, ummaccha aise Adeza vikalpase hote haiN| udA.-paloTTai, paJcAgamai, pratyAgacchati / ahipaccuai, Aacchai, Agacchati / ummacchai, abbhAgacchai, abhyAgacchati // 98 // rihariggau pravizeH // 99 / / pravizati dhAtuko riha aura rigga aise Adeza vikalpase hote haiN| udA.-rihai / riggai / (vikalpapakSame)-pavisai / / 99 / / saMgamo'bhiDaH / / 100 // ___saMgacchati dhAtuko abhiDa aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.abhiDai / (vikalpapakSameM)-saMgacchai / / 100 // DippaNiDDuhau vigaleH / / 101 / / vi (upasarga) pIche honevAle galati dhAtuko Dippa, NiDDuha aise Adeza vikalpase hote haiN| udA.-Dippai / giddddhi| vikalpapakSameM-vigalai // 101 // NivahaNiriNAsaNiriNijjarozcacaDDAH piSeH / / 102 / / _ 'piSla saMcUrNane meMse piS dhAtuko Nivaha, NiriNAsa, NiriNijja, rocca, caDDa aise pA~ca Adeza vikalpase hote haiN| udA.-Nivahai / NiriNAsai / NiriNijjai / roJcai / caDDui / vikalpapakSameM-pisai / / 102 / / vlevmphH|| 103 // valati dhAtuko vampha aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.-vamphai / (vikalpapakSameM)-valai / / 103 / / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa bhraMzeH piDDapiTTachukkachullapuTTapuDAH // 104 // bhraMza (bhraMzi) dhAtuko piDDa, piTTa, chukka, chulla, puTTa, puDaM aise ye chaH Adeza vikalpase hote haiN| udA.-piDDai / piTTai / chukkai / chullai / pudRi| puddh| (vikalpapakSameM)-bhaMsai // 104 // bhaSerbukaH / / 105 // bhaSati dhAtuko bukka aisA Adeza vikalpase hotA hai| udaa.bukkdd| (vikalpapakSameM)-bhasai / / 105 / / puragdhavAgghoDAhiremAggumAdhdumAH / / 106 / / '. pAlanapUraNayoH' meMse pa dhAtuko agdhava, agghoDa, ahirema, agguma, aduma aise pA~ca Adeza vikalpase hote haiN| udA.-agghavai / agghoDai / ahiremai / aggumai / adumi| vikalpapakSameM-pUrai / / 106 / / AhAhilaMghavaccAhilakkhamahasihacillumpacampAH kAMkSeH // 107 // kAMkSati dhAtuko Aha, ahilaMgha, vacca, ahilakkha, maha, siha, cillumpa, campa aise ATha Adeza vikalpase hote haiN| udA.-Ahai / ahilNghi| vcci| ahilakkhai / mhi| sihai / cillmpi| campai / vikalpapakSameM-kaMkhai / / 107 / / naziravaharAvasehaNivahapaDisAsehaNiriNAsAn / / 108 / / nazyati dhAtuko avahara, avaseha, Nivaha, paDisA, seha, NiriNAsa aise chaH Adeza vikalpase prApta hote haiN| udaa.-avhri| avasehai / Nivahai / paDisAi / sehi| nnirinnaasi| vikalpapakSameM-NAsai // 108 / / sAaDaDhANacchakaDDhAcchAaJchANaJchAH kRSaH / / 109 / / 'kRSa vilekhane meMse kRS dhAtuko sAaDDha, aNaccha, kaDDha, accha, AaJcha, ANaJcha aise cha: Adeza vikalpase hote haiN| udA.-sAaDDhai / anncchi| kddddhi| acchi| AaJi / aannjchi| vikalpapakSameMkarisai / / 109 / / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 3, pA. 1 asAvakkhoDaH / / 110 // asi viSayake bAremeM karSati dhAtuko akkhoDa aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.-akkhoDai (yAnI) asi koSAt karSati // 110 // ullseruuslosumbhaaroannillsgunyjollpulaaaaH|| 111 // _ 'laSa kAntau se las dhAtuke pIche ut (upasarga) honepara, usako Usala, Usumbha, Aroa, jillasa, gujolla, pulaAa aise chaH Adeza vikalpase hote haiN| udaa.-uusli| uusumbhi| aaroai| Nillasai / gujollai / -hasva honepr-gujulli| pulaAai! vikalpapakSameM-ullasai // 111 / / saMdizo'ppAhaH / / 112 / / 'diza atisarjane' meMse diz dhAtuke pIche sam (upasarga) honepara, usako appAha aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.-appAhai / (vikalpapakSameM)-saMdisai / / 112 / / graserghisaH / / 113 // 'grasa adane' se gras dhAtuko ghisa aisA Adeza (vikalpase) hotA hai| udA.-ghisai / (vikalpapakSameM)-gasai // 113 // bhAserbhisaH // 114 / / 'bhAsa dIpta se bhAsa dhAtuko bhisa aisA Adeza vikalpase) hotA hai / udA.-bhisai / (vikalpapakSameM)-bhAsai / / 114 / / pratIkSevihiraviramAlasAmaAH / / 115 / / 'IkSa darzane meMse IkSa dhAtuke pIche prati (upasarga) honepara, usako vihira, viramAla, sAmaa aise tIna Adeza vikalpase hote ha / udaa.vihiri| viramAlai / saamai| vikalpapakSameM-paDikkhai // 115 // Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa sraMseha~saDimbhau // 116 // ___ 'saMsu avasraMsane meMse saMs dhAtuko lhasa, Dimbha aise Adeza vikalpase hote haiN| udA.-lhasai / parilhasai / parilhasaNaM / Dimbhai / (vikalpapakSameM)saMsai / / 116 / / mRksseshvoppddH|| 117 / / mRkSati dhAtuko coppaDa aisA Adeza vikalpase hotA hai| udaa.coppddi| (vikalpapakSa)-makkhai // 117 // visaTTo daleH // 118 // ___ dalati dhAtuko visadR aisA sAdeza vikalpase hotA hai| udaa.visi| (vikalpapakSameM). dalai / / 118 / / baservajjaDarau / / 119 // __ trasati dhAtuko vajja, Dara aise Adeza vikalpase hote haiN| udaa.vjji| Darai / (vikalpapakSameM)-tasai / / 119 / / vojjo vIjezca / / 120 // 'vIja vyajane meMse vIj dhAtuko, aura (sUtrameMse) cakArake kAraNa tras (trasi) dhAtuko, vojja aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA. vojjai / vikalpapakSameM-bIjai / tasai / / 120 / / gaveSepattagamesaDuNDullaDaNDolAH / / 121 / / gaveSa dhAtuko dhatta, gamesa, DuNDulla, DaNDola aise cAra Adeza vikalpase hote haiN| udaa.-ghtti| gamesai / DuNDullai / DaNDolai / vikalpapakSameM-gavesai / / 121 / / takSezcaJcharamparamkAH / / 122 / / __ 'takS tanUkaraNe'meMse takS dhAtuko caJcha, rampa, rampha aise tIna Adeza vikalpase hote haiN| udA.-caJchai / rampai / rmphi| vikalpapakSameM-takkhai / spRhAdigaNameM (takSa honese, kSa kA) cha honepara-tacchai / / 122 // Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 3, pA. 1 203. hasergujaH // 123 // .. hasati dhAtuko guja aisA Adeza vikalpase hotA hai / udA.-gujai / (vikalpapakSameM)-hasai / / 123 // dahirahiUlAlukkhau / / 124 // 'daha bhasmIkaraNe' meMse daha dhAtuko ahiUla, Alukkha aise Adeza (vikalpase) prApta hote haiN| udA.-ahiulai / Aluvakhai / (vikalpapakSameM)dahai // 124 / / vikaseH koAsavosaggau // 125 / / vikasati dhAtuko koAsa,vosagga aise Adeza vikalpase hote haiN| udaa.-koaasi| vosggi| (vikalpapakSameM). viasai / / 125 / / zlippo'vaAsasAmaggapariantAH / / 126 // 'zliSa AliGgane meMse zliS dhAtuko avaAsa, sAmagga, parianta aise tIna Adeza vikalpase hote haiN| udA.-avaAsai / sAmaggai / prianti| (vikalpapakSameM)-silisai / / 126 / / jugupsaterduguJchajhUNadugucchAH / / 127 / / jugupsati dhAtuko duguJcha, jhUNa, duguccha aise tIna Adeza vikalpase hote haiN| udA.- duguJchai / jhUNai / dugucchai / (vikalpapakSameM)-juucchai / / 127 // valaggacaDamAruheH / / 128 / / _ 'ruha bIjajanmani prAdurbhAve ca meMse ruh dhAtuke pIche A (Ah) upasarga honepara, usako valagga, caDa aise Adeza vikalpase hote haiN| udaa.vlggi| cddi| (vikalpapakSameM;-Aruhai / / 128 / / hullo lakSyAt skhaleH // 129 / / / lakSya viSayake bAremeM skhala ti dhAtuko hulla aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.-hullai (yAnI) rakSyAt skhalati, aisA artha // 129 / / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 trivikrama-prAkRta-dhyAkaraNa gAho'vAdvAhaH / / 130 / / 'gAhU viloDane meMse gAh dhAtu aba (upasarga) ke Age honepara, usako vAha aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.-ovAhai / (vikalpapakSameM)-ogAhai / / 130 / / gummagummaDau muheH // 131 / / _ 'muha vaicitye' meMse muha dhAtuko gumma, gummaDa aise Adeza vikalpase hote haiN| udA.-gummai / gummddi| (vikalpapakSa)-mujjhai / / 131 // apuNNagAH ktena // 132 / / kta pratyayake sAtha apuNNa, ityAdi zabda nipAtake rUpameM Ate haiN| udA.-(1) apuNNaM AkrAntam / (2) ummacchaM (yAnI) asaMbaddhaM krodhena bhaGgayA ca yad bhaNitam / (3) ulluko (4) osaNNo (5) muruo (yAnI) truTitaH / (6) pahaDhaM aviratadRSTam / (7) gujjaNi (8) pejjaliaM (yAnI) saMghaTitam / (9) saulio (10) galasthalio (11) urusoTTo (yAnI) preritaH / (12) ukkhiNaM avakIrNam / (13) vosaTTo (14) vihi mihio (yAnI) vikasitaH / (15) uddhariaM arditaH / (16) kamio upsrpitH| (17) kaDaMtariaM chinnaM chidritaM ca / (18) suDhio zrAntaH / (19) parihAiaM parikSINam / (20) Nikkajjo (21) aNikajo (22) ukkaggo (23) taDahaDio (yAnI) anava sthitaH / (24) uddhao zrAntaH / (25) ubhaggo munndditH|(26) uccullo udvignH| (27) ucchUraNaM ucchiSTam / (28) ubbila cakitaM klAntaM vA / (29) pahoiaM (30) akAsi aM (yAnI) pryaaptm| (31) NAlaM (32) gorihi (33) hittho (34) DaDDho yAnI) trstH| (35) upitho kruddhaH / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 3, pA. 1 205 (36) NiviDDo suptotthitH| (37) omisaM apravRttam / (38) ugdhakkaM pralapitam / (39) uppi hRtaM roSitaM vimuktaM ca / (40) moharaNaM (41) jigghi (42) oagghiaM (yAnI) AghAtam / (43) UsaviaM udbhrAntam / (44) Ahittho ruddhaH galitaH ca / (45) Nisuddho nipaatitH| (46) NivvUTho (47) ummaNDo (yAnI) uddhataH / (48) ulluNDiaM (49) jasiaM (pAnI) kSiptam / (50) Nijjo (51) lavao (52) lihao (53) lukko (yAnI) suptH| (55) ujjaNia vakritaM nimnIkRtaM c| (55) UDhaM tyaktam / (56) ujjaria zuSkaM nimnIkRtaM c| (57) phuTuM spRSTam / (58) DiDhao jalAntaHpAtitaH / (59) osario AkIrNaH akSinikocAt saMkucitaH c| (60) guliaM mathitam / (61) ummariaM (62) gutthioM (yAnI) unmUlitam / (63) uDDAhiaM (64) pariccUDaM (65) uggAhia (yAnI) utkSiptam / (66) hAsiaM dattam / (67) hesiaM (68) duMdumia (yAnI) rakSitam / (69) cittavio pritossitH| (70) palloTTe (71) jhasiaM (72) palhatyaM (yAnI) prystm| (73) pamhuTTho pramuSitaH pramRSTaH c| (74) olehaDo pravRddhaH anyasaktaH ca / (75) oTTa (76) oAmiaM (yAnI) abhibhUtam / (77) rumillaM abhilaSitam / (78) paccuDariaM pratyudgatam / (79) akvanto pravRddhaH / (80) oallo channaH / (81) karamo kSINaH / (82) kaDo uparataH kSINaH ca / (83)pekkiaM vRSaraTitam / (84) aMki AliMgitam / (85) aviaM uktam / (86) udbusi (87) ullusi (88) cimiNaM (89) ulukusi (90) Usalia (yAnI) romaashcitm| (91) asaMgio sktH| (92) AreiaM mukulitaM muktaM bhrAntaM pulakita c| (93) ucchaNDiaM zarAdivyathita apahRtaM c| (94) caNTiaM channam / (95) Usasi (96) Usa (yAnI) upadhAnIkRtam / (97) bhAvidha protam / (98) avahaTTho drpitH| (99) Araddho vRddhiMgata: Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta vyAkaraNa -gRhAyAtaH ca / (100) ghuttia (101) ghusiNioM .(yAnI) anviSTam / (102) ghugghussiaM azaMkaM bhnnitm| (103) ulTUDho (104) uccappo (yAnI) aaruuddhH| (105) khabalio kupitaH / (106) cakkaDiaM prINitam / (107) uJcatto galita: viraktaH ca / (108) guDio sNnddhH| (109) gummaio ApUritaH skhalitaH AmUlAt saMvalitaH mUDhaH vighaTitaH ca / (110) paDiriggaaM bhagnam / (111) pariaDDiaM prakaTinam / (112) parialia paricchinnam / (113) oppaM mRSTam / (114) kojjariaM puuritm| (115) ummalaM dhanIbhUtam / (116) vellAi (117) khaDaiaM (yAnI) saMkucitam / (118) jhaNTia prahRtam / (119) aNuajjhio prayAtaH pratijAgaritaH c| (120) NajjharaM dalitam / (121) uluhulio avitRptaH / (122) vappiraM (khappi?) (123) AroggiaM (yAnI) bhuktam / (124) ubbhAlaNaM (125) ucchuNNaM (126) ahireiaM (127) udhdumAaM (128) appuNNaM (yAnI) paripUrNam / (129) paccAveNio saMmukha AgataH / (130) duggucchaM bhramitam / (131) baTTAvi samApitam / (132) pAraddhaM abhipIDitam / (133) uddA liaM raNadrutam / (134) ujjhamANaM palAyitama / (135) viDataM arjitam / (136) chikkaM spRSTam / (137) theNilla hRtam / (138) viulo AvignaH / (139) sANiaM (140) tikkhAliaM (yAnI) zAtam / (141) sohillaM (142) pakkaM (143) samarADa (144) AipaNaM (yAnI) piSTam / (145) otthoM (146) osa viaM (yAnI) avasannam / (147) paDimAriaM smRtam / (148) peNDaiaM piNDitam / (149) uggahio nipuNagRhItaH viracitaH ca / (150) gamiaM avadhRtam / (151) uddacchio nissiddhH| (152) NiggiNNo nirgataH / / (153) kivADo skhlitH|| (154) loTTo atyAsaktaH smRtaH ca / / (15) paviraM jio snigdhaH / / (156) Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 3, pA. 1 207 huruhuNDia (157) udhdUliaM (158) osattaM (yAnI) avntm|(159) ojhariaM prakSiptaM vikSiptaM c| (160) vissuo (161) kvahio (yAnI) unmttH| (162) parikkhAia prikssiinnm| (163) ThikkaM (164) heluaM (yAnI) kSutam / (165) thamiaM vismRtam / (166) ajjhasi (167) avaDAhiaM(168) ukkAsaM (yAnI) utkruSTam / (169) hallapphaliaM tvaritam / (170) udd| riaM utkhAtam / (171) aTo yaatH| (172) ullikkaM duzceSTitam / (173) ucchaDDiaM muSitam / (174) voggiNaM (175) pariammi (yAnI) alNkRtm| (176) ukkia prsRtm| (177) jhattho (178) lhivako (179) moo (180) sattho (yAnI) gtH| (181) khasi (182) ucchuriaM (183) paDihattho (yAnI) ApUrNam / (184) NijjaraM jINa khinna c| (185) ujjallo (186) ucchullo (187) uvvAlo (188) avAhio (189) uttappo (yAnI) adhyaasitm| (190) oillaaM (191) ukkuNDaM (yAnI) viprlbdhH| (192) uddhaccho liptam / (193) hiaM pArzvaparAvRttam (194) aNaggapallaDeM punaruktam / (195). aNNasaaM AstRtam / (196) uppaDDiaM naSTam / (127) aNahappaNaaM bharsitam / (198) ujjhario (199) ugdhao (200) vimaio (201) maio (202) paio (yAnI) vistIrNaH / (203) kuddo (204) vAmo (205) avagado (206) paiNNo (207) dhutto yAnI AkrAntam / (208) okkhaliaM (209) orampiaM (210) ukkhaNDiaM (yAnI) truTitam (yAnI) khaNDitam aisA artha / (211) aNNaM (212) kappariaM (yAnI) Aropitam / (213) Aha vio cUrNitam / (214) ulluNTiaM (215) duha (216) utthioM (217) ukAsi (218) oriaM (yAnI) raNalabdham / (219) omahiaM puraskRtam / (220) bakkha lia utsNgitm| (221) uakki puJjIkRtam / (222) piNDaiaM prazAntam / (223) Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 trivikrama-prAkRta-dhyAkaraNa uluhuNDiaM heSitam / (224) hekinaM (225) hIsamaNa (yAnI) unnataM, uttamaM cumbitaM c| (226 mummioM (227) mulliaM (yAnI) zIlitam / (228) mahurAli (229) NissImio (yAnI) nirvaasitH| (230) vivikhaNNo avkiirnnH| (231) Niritto ntH| (232) gummio muulotsnnm| (233) NiruttaM nizcitam | (234) pakkaDDiaM prasphuTitam | (235) khaNDio madyAsaktaH / (236) veTThio vessttitH| (237) volINo atikraantH| (238) Nimmio sthApitaH / (239) lakkhio(240) mio (yAnI) vighttitH| (241) NiccaNio jaladhautaH / (242) cakkhia AsvAditam / (243) tuccha raMjitam / [244] rekkiaM aakssiptm| (245) paraTTho bhItaH patitaH pIDitaH ca / (246) paDi aggiaM vardha pitaM paribhuktaM ca / (247) ucchullo vidhAritaH / (248) NaDio vnycitH| (249) osakio (250) saggao (251) phaMsulo (yAnI) muktaH / 1252) gumilo mUDhaH skhalitaH ApUrNaH ca / (253) saMsosio cUrNitaH bhIta: ArUDhaH udvignaH c| (254) uccallo (255) ajjhaMsia (yAnI) dRSTam / ityAdi / / 132 // dhAtavo'rthAntareSvapi // 133 / / kahe hue arthase bhinna abhI dhAtu hote haiN| udA.-bal (vali) prANana arthameM kahA hai, vaha khAdana arthameMbhI hai| valai, khAdati prANanaM karoti vaa| isI prakAra kal (kali) dhAtu saMkhyAna aura saMjJAna arthomeM hai| kalai, jAnAti saMkhyAnaM karoti vaa| gir [giri gati aura praveza athAmeM hai| girai pravizati gacchati vaa| kAGkSati ko prAkRtameM pampha bhAdeza hotA hai| pamphai, izchati khAdati vaa| pati (1) dhAtuko thakka Adeza hotA hai| thakkA nIcAM gatiM karoti vilambayati vaa| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 3, pA. 1 209 vilap , upAlambha , saMtap aura niHzvas dhAtuoMko jhaMkha Adeza hotA hai| zaMkhai, vilapati upAlabhate saMtapati ni:zvasiti vaa| kucha dhAtu nitya kucha upasagoMke sAtha hote haiN| paharai yudhyte| saMharai saMvRNoti / aNuharai sadRzo bhavati / NIharai purISotsarga kroti| viharai kriiddti| Aharai khAdati / paDiharai punaH pUrayati / pariharai tyjti| upaharai pUjayati / vAharai aahvyti| pavasai dezAntaraM gcchti| ucchuvai corayati / uruhai niHsarati / / 133 // -- tRtIya adhyAya prathama pAda samApta --- tri.zAmA....14 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH pAdaH dastasya zaurasenyAmakhAvaco'stoH // 1 / / zaurasenI bhASAmeM akhu (anAdi honevAlA), svarake Age honevAlA, astu (asaMyukta) aise takArakA dakAra hotA hai| udA.-tado pUridapadiNNeNa mArudiNA mntido| etasmAt edaahi| satatam sddN| akhu, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa takAra Adi honepara, aisA varNAntara nahIM hotaa)| udA.tayA tahA / tadhA karedha / tarai / svarake Age honevAlA, aisA kyoM kahA hai ! (kAraNa svarake Age takAra na ho to yaha varNAntara nahIM hotaa)| udA.cintA / mantidaM / astu, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa takAra saMyukta ho to aisA varNAntara nahIM hotaa)| udaa.-mnto| ayyutto| asNbhaavidskkaar| halA sauntale // 1 // adhaH kvacit // 2 // (isa sUtrameM 3.2.1 se) tasya padakI anuvRtti hai| zaurasenImeM saMyogameM (saMyuktAkSarameM) anaMtara (=bAdameM) (adho) honevAle ta kA dakAra kacit lakSyAnusAra hotA hai| udA.-mahando / andeuraM // 2 // tAvati khorvA // 3 // ___ zaurasenImeM tAvat zabdameM khu yAnI Adha honevAle takArakA da vikalpase hotA hai| udaa.-daav| tAva // 3 // tho dhaH // 4 // (isa sUtrameM 3.2.3 meMse) vA padakI anuvRtti hai| zaurasenImeM thakA dha vikalpase hotA hai| udA.-kadhedi kahedi, kthyti| kadhaM kahaM, katham / pidhaM piha, pRthak / kathA kahA, kthaa| (tha) akhu (anAdi) honeparahI (aisA vAntara hotA hai, anyathA nahIM hotaa)| udA.- thAma | 210 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 3, pA.2 215 thevaM / (tha) svarake Age honeparahI, (aisA varNAntara hotA hai, anyathA nhiiN)| udaa.-knyaa| (tha) astu [ asaMyukta] honeparahI aisA varNAntara hotA hai [anyathA nahIM] / udA.-tithaM tIrtham // 4 // ihahacorhasya // 5 // zaurasenImeM iha zabdameMse ha kA, aura 'thadhva mitthAhacau' [2.4.5] sUtrase kahA huA jo haca pratyaya usameMse hakArakA, dhakAra vikalpase hotA hai| udA.-idha iha / hodha hoha / parittAadha parittAaha / / 5 // bhuvo bhaH / / 6 / / isa sUtrameM 3.2.5 meMse] hasya padakI anuvRtti hai| zaurasenImeM bhU dhAtuke Adezake rUpameM AnevAle hakArakA bhakAra vikalpase hotA hai| udA.-bhodi hodi, bhuvadi huvadi havadi // 6 // antyAdideti mo NaH / / 7 / / zaurasenImeM it aura et yAnI ikAra aura ekAra Age honepara, antya makArake Age NakArakA Agama vikalpase hotA hai / udA.-juttaM Nima juttamiNaM, yuktamidam / sarisaMNimaM sarisamiNa, sadRzamidam / kiM NedaM kimedaM, kimetat / evaM NedaM evamedaM, evametat / / 7 / / yo yyaH / / 8 / / zaurasenImeM 2 ke sthAnapara yya aisA yaha (varNAntara) vikalpase hotA hai| udaa.-ayyutto| payyAulIkida mhi| suyyo| kyyprvso| viklppkssmeN-ajjutto| pajjAulI kida mhi / sujjo / kajja parayaso // 8 // pUrvasya puravaH / / 9 // zaurasenImeM pUrva zabdako purava aisA Adeza vikalpase hotA hai / udA.apuravamedaM / vikalpapakSameM-apucamedaM / / 9 // Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 trivikrama-prAkRta vyAkaraNa iadUNau ktvaH / / 10 // zaurasenImeM ktvA pratyayako ia aura dUNa aise Adeza vikalpase hote haiN| udA.-bhavia hodUNa | paDhia paDhidUNa / ramia ramidUNa / hotA, bhottA, paDhittA, rantA ye rUpa siddhAvasthAke rUpoMmeM va kA lopa hokara, hue haiM // 10 // kugamorDaduaH // 11 // kR (kRJ ) aura gam dhAtuoM ke Age ktvA pratyayako Dit adua aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.-kadua / gdua| (vikalpapakSameM)karia / gamia / karidUNa | gamidUNa // 11 // idAnImo ldANiM / / 12 / / zaurasenImeM idAnIm ke sthAnapara dANiM aisA lit (=nitya) Adeza hotA hai| (sUtrameM se dANiM meM) l it honese, yahA~ vikalpa nahIM hotaa| udA.-aNandarakaraNijjaM dANiM ANavedu ayyo| 'tadvyatyayazca' (3.4. 69) sUtrAnusAra, prAkRtamabhI (dANiM Adeza dikhAI detA hai)| udA.aNNaM dANiM hoi / / 12 / / tasmAttA / / 13 // zaurasenImeM tasmAt zabdako tA aisA Adeza prApta hotA hai| udA.tA jAva pavisAmi | tA alaM ediNA mANeNa // 13 // NaM nanvarthe // 14 // zaurasenImeM nanu ke artha ke lie NaM aisA nipAta prayukta kreN| udA.Na aphlodaN| NaM ayya missehiM puDhama eva aanntN| NaM bhavaM me aggado caladi // 14 // ammahe harSe // 15 // zaurasenImeM ammahe aisA nipAta harSa dikhAte samaya prayukta kreN| udA.-ammahe edAra ummilAe supariSaDido bhavaM // 15 // Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda- a. 3, pA.2 213 hI hI vaidUSake / / 16 // ___ zaurasenImeM vidUSakase saMbaMdhita harSa dikhAte samaya, hIhI aisA nipAta prayukta kreN| udA.-saMpaNNA maNorahA piavaassassa // 16 // hImANahe nirvedavismaye // 17 // ___ zaurasenImeM hImANahe aisA nipAta nirveda aura vismaya dikhAte samaya prayukta kreN| udA.-nivedameM-hImANahe parissantA amhe edeNa NiavihiNo dubilasideNa, parizrAntA vayamanena nijavidherdurvila siten| vismayameMhImANahe jIvantavacchA me jaNaNI // 17 // evArthe eca // 18 // zaurasenImeM eva arthameM eka aisA nipAta prayukta kreN| udA.-maha evya bhaNantassa / so evva deso // 18 // hajje ceTayAhvAne / / 19 / / __ zaurasenImeM hale aisA nipAta ceTIko bulAte samaya prayukta kreN| udA.-hale cadurie / / 19 / / ato Gasevudoz // 20 // zaurasenImeM (zabda se antya) akArake Age Dasi (pratyaya)ko du aura do aise zit Adeza hote haiN| (z it honese, pichalA svara dIrgha hotA hai)| udA.-dUgadu / dUrAdo evva // 20 // AtsAvAmantrya ino naH // 21 // zaurasenImeM (zabdake antya) inmeMse nakArakA, AmaMtraNa arthameM honevAlA su Age honepara, vikalpase A hotA hai| udA.-ho kaJcuiA ho tvssiaa| ho maNassiA / / 21 // Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 prAkta-vyAkaraNa maH // 22 // zaurasenImeM AmaMtraNa arthameM honevAlA su Age honepara, nakArakA makAra vikalpase hotA hai| udA.-ho raaaN| ho piavammaM / ho sukammaM / bhaavaM kusumaauh| vikalpapakSameM-saalaloantaAri bhaava hudavaha // 22 // bhavatAm // 23 // Amantrye padakI nivRtti ho gyii| zaurasenImeM su (pratyaya) Age honepara, bhavat prakArake zabdoMmeMse nakArakA ma hotA hai| udA.-kiM bhavaM hiaeNa cintedi, kiM bhavAn hRdayena cintayati / edu bhavaM, pajalido bhaavaM hudAsaNo, etu bhavAn , prajvalito bhagavAn hutAzanaH / maghavaM pAkasAsaNo, maghavAn paakshaasnH| kaavaM karemi kAhaM ca, kRtavAn karomi kariSyAmi ca / / 23 // bhaviSyati ssiH / / 24 // zaurasenImeM bhaviSya (kAlake) arthameM kahA huA pratyaya Age honepara, ssi aisA hotA hai| hi, ssA, ityAdi hote haiM, isa niyamakA (dekhie 2.4.25-27) yaha niyama apavAda hai| udaa.-bhvissidi| krissidi| gacchissidi // 24 // icecordaT / / 25 // 'laTastimAvijeca' (2.4.1) sUtrAnusAra, vartamAnakAlameM prathama - puruSa ekavacanake sthAnapara kahe hue ic aura ec (pratyayoM meM dakArakA Agama hotA hai| (sUtramese daT meM) Tu it honese, (dakArAgama) Adiprathama-hotA hai| udA.-ramadi rmde| hasadi hsde| gacchadi gachade / hodi / dedi / Nedi // 25 // zeSaM prAkRtavat // 26 // isa prakaraNameM, zaurasenImeM (hotA hai aisA)jo kArya kahA hai, usake atirikta itara kArya (zaurasenImeM) prAkRtakI tarahahI hotA hai / (abhiprAya yaha-) Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 hindI anuvAda-a. 3, pA.2 'dihI mithaH se' (1.1.18) isa sUtrase 'dastasya zaurasenyAmakhAvaco'stoH ' (3.2.1) sUtrataka jo sUtra aura unameM jo udAharaNa kahe gae haiM, ve usI avasthA hI zaurasenImeM hote haiM, aisA vibhAga pratisUtrake bAremeM dekheN| udaa.-antaaveii| jubiijnno| mnnsilaa| ityAdi // 26 // mAgadhyAM zaurasenIvat // 27 // (isa sUtrameM 3.2.26 se) zeSam pada (adhyAhRta) hai| mAgadhImeM jo (hotA hai aisA) kahA jAegA, usake atirikta anya, zaurasenIkI taraha hotA hai,aisA smjheN| (abhiprAya yaha-) 'dastasya zaurasenyAmakhAvaco'stoH' (3.2.1) sUtrAnusAra-vizadu Autte zAmipazAdAa / 'adhaH kvacit' (3. 2.2) sUtrAnusAra-ale kiM eze mahande kalakale, kimeSa mahAn kalakalaH / 'tAvati khovI' (3.2.3) sUtrAnusAra-mAledha vA muMcedha vA, ayaM dAva se aagme| 'tho ghaH' (3.2.4) sUtrAnusAra-ale kumbhIlaA kadhehi / 'ihahacorhasya' (3.2.5) sUtrAnusAra ozaladha ayyA oshldh| 'bhuvo bhaH' (3.2.6) sUtrAnusAra-bhodi / 'antyAdideti moNaH'[3.2.7] sUtrAnusArajuttaM nnim| zalizaM NimaM / 'yoM yyaH' [3.2.8] sUtrAnusAra ayya eze khu kumAle malaakedU / 'pUrvasya puravaH' [3.2.9] sUtrAnusAra-eze apulave / 'iadUNau ktvaH' [3.2.10] sUtrAnusAra-kiM khu zohaNe bamhaNe tti kalia lajjA padiggahe dinnnne| 'kRgamorDaduH' [3.2.11] sUtrAnusAra-va dua / gdua| 'idAnImo ldANi' [3.2.12] sUtrAnusAra-zuNadha daanniN| hage zakkAvadAlatitthavAzI dhiivle| 'tasmAttA' [3.2.13] sUtrAnusAra-tA jAva uvvishaami| 'Na nanvarthe' [3.2.14] sUtrAnusAra-NaM avazalovazappaNIA lAANo shunniiante| 'ammahe harSe' [3.2.15] sUtrAnusAraammahe edAe ummilAe zupalighaDide bhavaM / 'hIhI vaidUSake' [3.2.16] satrAnusAra-hIhI kozambANaarI eshaa| 'hImANahe nivadavismaye' [3.2.17 sUtrAnusAra, nirvedake lie udAharaNa, vikrAntabhIma (nATaka)meM Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 rAkSasa kahatA hai - hImANahe palizzantA hage edeNa NiavihiNo duvvila - zideNa | vismaya ke lie udAharaNa, udAttarAghava (nATaka) meM rAkSasa kahatA hai- hImANahe jIvantacchA me jaNaNI 'evAyeM eva' [3.2.18] sUtrAnusAra-mae evtra / 'haje ceTayAhvAne' [3.2.19] sUtrAnusAra-haje cadulie / 'ato use rdudoza' [3.2.20] sUtrAnusAra ahaM pi bhAgulAaNAdo muhaM pAtremi / 'AtsAvAmantrya ino naH ' [3.2.21] sUtrAnusAra he kaJcuiA / 'ma:' [3.2.22] sUtrAnusAra he lAaM / 'bhavatAm' [3.2.23] sUtrAnusAraedu bhavaM zamaNe bhaavaM mahAvIle / 'bhaviSyati ssi H ' [3.2.24] sUtrAnusAra kahiM Nu ede luhila pie bhavizzidi / 'ice cordaT' [3.2.25] sUtrAnusAra amaccala kaze pekkhiduM ido evtra Aacchadi / ale kiM eze mahande kalakale zuNI adi / 'zeSaM prAkRtavat' [3.2.26] sUtrAnusAra, mAgadhI, 'dihau mithaH se' [1.1.18] isa sUtra se 'dastasya zaurasenyAmakhAvaco'sto:' [3.2.1] sUtrataka jo sUtra (aura) unameM jo udAharaNa hote haiM, unameM the (amuka) usI avasthA meM ( mAgadhImeM Ate haiM), aisA vibhAga svayaM karake dekheM // / 27 // trivikrama prAkRta vyAkaraNa - tvADDAho GasaH // 28 // (isa sUtra 3.2.27 se) mAgadhyAm padakI anuvRtti hai / mAgadhImeM At yAnI a-varNake Age usa ko Dit Aha aisA Adeza vikalpa se hotA hai | udA. - hage na elizAha kammAha kAlI, ahaM na IdRzasya karmaNaH kArI | bhaadattazoNidAha kumbhe, bhagadattazoNitasya kumbhaH / vikalpapakSa meMbhImazeNazza pazcAdo AhiNDIadi / hiDimbAra ghaTukka azoe Na uvazamadi // 28 // Amo DAhada || 29 // mAgadhImeM avarNake Age Am ko DAha aisA Git Adeza vikalpase hotA hai / (sUtrameM se DAhaGameM) G it honese, (ha kA) uccAra sAnunAsika Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a.3, pA. 2 217 hotA hai| udA.-zaaNAha~ muha, svajanAnAM mukham / viklppkssmeN-glindaannN| zaaNANaM / vyatyayake kAraNa (dekhie 3.4.70), prAkRtameMbhI DAha (Adeza dikhAI detA hai)| udA.-tumhAhaM / amhAhaM / sarisAhaM / kammAhaM // 29 // sau puMsyelataH / / 30 // mAgadhImeM pulliMgameM (honevAle zabdoMkA antya) akArakA, su (pratyaya) Age honepara, ekAra hotA hai| (sUtrameMse elU meM) l it honese, yahA~ vikalpa nahIM hotaa| udA.-eSaH meSaH, eze meze / eSaH puruSaH, eze pulishe| (zabdoMke antya) akArakA, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa anyathA aisA varNAntara nahIM hotaa|) udA.-nidhiH nnihii| puliMgameM, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa anya liMgoMmeM aisA nahIM hotaa)| udaa.-jN| jalaM / / 30 // hage'haMvayamoH / / 31 // mAgadhImeM ahaM aura vayaM inake sthAnapara hage aisA Adeza hotA hai| udA.-hage zakkAvaAlatitthavAzI dhIvale / hage zaMpattA, vayaM sNpraaptaaH||31|| cho'nAdau zvaH / / 32 // mAgadhImeM anAdi honevAle chakArakA zakArase AkrAnta cakAra (=zca) hotA hai| udA.-gaccha gaccha, gazca gazca / ucchalati uzcadi / picchilaH pishcile| vyAkaraNake niyamAnusAra AnevAle anAdi chakAbhI zca hotA hai| udA.-ApanavatsalaH AvaNNavacchalo aavssnnvcle| tiryak prekSate tiricchi pecchai tilizci peshcdi| anAdi (honevAlA), aisA kyoM kahA hai ! (kAraNa anAdi na honepara, aisA varNAntara nahIM hotaa)| udA.-chAle / / 32 // kSaH kaH // 33 // __mAgadhImeM anAdi honevAle kSakArakA jivhAmUlIyase AkrAnta kakAra (ka) hotA hai| udA.-yakSaH ya ke| rAkSasaH la kshe| (kSa) anAdi honeparahI (aisA hotA hai, anyathA nhiiN)| udA.-khae // 33 // Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 -prAkRta-vyAkaraNa skaH prekSAcakSeH // 34 // mAgadhImeM prekSa aura AcakSa dhAtuoMmeMse kSa kA sakArase AkrAnta kakAra (=ska) hotA hai| 'kSaH kaH'(3.2.33) isa niyamakA yaha niyama apavAda hai| udA.-peskadi / Aaskadi / / 34 // saH sapoH saMyoge'grISme // 35 // mAgadhImeM saMyogameM honevAle sakAra aura SakAra inakA sakAra hotA hai; kintu agrISme yAnI grISma zabdameM nahIM hotaa| (z, Sa, sa ye)prathama sthAnapara (Urdha) honepara, unakA lopa hotA hai [dekhie- 1.4 77), ityAdi niyamoMkA prastuta niyama apavAda hai| udA.-sa-paskhala di / hstii| bahaspadI / msklii| vismye| Sa-zukadAru zuskadAlu / vaSTaM karata zaSpakavalaH zaspakavale / dhanuSkANDaM dhaNuskaNDaM / agrISme (grISma zabdako choDakara), aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa grISmameM Sa kA sa nahIM hotaa)| udA.-gimhavAzale // 35 // sroH zlau / / 36 // mAgadhImeM sroH yAnI sakAra aura repha inake yathAkrama zakAra aura lakAra hote haiN| udA.-sa-samaH shme| haMsaH haMze / zrutiH shudii| zobhanam (sohaNaM) zohaNaM / ra-naraH nle| kara: kle| donoM (sa aura ra)-sArasaH shaalshe| puruSaH pulize // 36 // nyaNyajJaJjAM ar // 37 // ___ mAgadhImeM nya, Nya, jJa aura ja inakA va yAnI prakAra hotA hai| (sUtra meMse bhara meM) r it honese, (na kA) dvitva hotA hai| udA.-nyaabhimanyukumAraH ahimnyjukumaale| kanyakA kkssaaaa| sAmAnyaM shaamune| Nya-puNyavAn puavante / abrahmaNyam abbamhanaM / jJa-prajJA pnyaa| aaJjaliH amlii| dhanaJjayaH dhnnnyje| pAtaJjalaH pAamale // 37 // Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda- .a. 3, pA. 2 jo vrajeH || 38 // mAgadhI meM vrajati dhAtumeMse jakArakA bar hotA hai / (jakArakA) yA hotA hai (dekhie 3.2.39), isa niyamakA prastuta niyama apavAda hai / udA. - vaJJadi / vaJJade // 38 // 219 jayadyAM yaH // 39 // mAgadhImeM jakAra, yakAra aura cakAra inakA yakAra hotA hai / udA.ja-jAnAti yANAdi / janapadaH yaNavae / durjanaH duyyaNe / garjati gayyadi ya-yAnapAtram yANavattaM / dya madyaM mayyaM / adya kila vidyAdharaH AgataH, ayya. kila viyyAhale Aade / (yahA~ ) yakA ya hotA hai, yaha kahanekA kAraNa 'Aderja : ' (1.3.74) sUtrameMse niyamakA bAdha ho / / 39 / / ThaTTau sTam / / 40 / / mAgadhImeM SakArase AkrAnta aisA jo ThakAra (= 4) aura dvirukta TakAra [=T), inakA sakArase AkrAnta TakAra [=sTa] hotA hai | udA.Tha-suSThu kRtam, zusTu kadaM / koSThAgAram kosTAgAlaM / dR- paTTam bhaTTArikA bhasTAliA / bhaTTaH bhasTe / bhaTTinI bhasTiNI // 40 // paraTaM / stharthau stam / / 41 // mAgadhImeM stha aura the inakA sakArase AkrAnta takAra (=sta ) hotA hai | udA. stha upasthitaH uvastide | susthitaH zustide / rtha arthapatiH astavadI / sArthavAhaH zastavAhe // 41 // - ciSThastiSThasya / / 42 / / mAgadhImeM, sthA dhAtukA jo tiSTha aisA Adeza hai, usako ciSTa aisA Adeza hotA hai / udA. ciSThadi / ciSTade // 42 // no naNoH paizAcyAm // 43 // paizAcI bhASA meM nakAra aura NakAra inakA nakAra hotA hai / udA.panamata panayaSpakuvitaM, praNamata praNayaprakupitam / gunaganajutto, guNagaNayuktaH Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 trivikrama - prAkRta-vyAkaraNa gunena guNena / nakArakA nakAra hotA hai, yaha usa nakArakANa na ho isalie kahA hai // 43 // nyaNyajJAM jar // 44 // paizAcI meM nya, Nya aura jJa inakA akAra hotA hai / (sUtrameMse nar meM) r it honese, (JakA) dvitva hotA hai / udA. nya-kanyakA kajlukA / abhinanyuH abhimaJca | Nya puNyakarmA pujJakammo | puNyAham pujJAhaM / jJaprajJA paJjA | sarvajJaH savvajo / vijJaH vijJja / saMjJAnam saJJANaM // 44 // I rAjJo jJo vA ciJ // 45 // paizAcImeM rAjan zabda se saMbaMdhita honevAle jJakArako cina aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA. -rAcinA lapitaM / raJJA lapitaM / rAcilo dhanaM / rajJo dhanaM / jJakArako, aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa jJa na ho, to aisA varNAntara nahIM hotA) | udA. -rAjA // 45 // I taltadoH // 46 // paizAcI meM takAra aura dakAra inakA takAra hotA hai / (sUtrameMse talmeM) l it honese, yahA~ vikalpa nahIM hotA / - udA. -ta-bhagavatI bhavatI / satatam satataM / da-matanaparavaso / tAmotaro / vatanakaM / mAlAto / mAlAtu / sirIto sirItu / tarIto tarItuM / taruto tarUtu / vadhUto vadhUtu / hotu / ramatu / takArakA takAra hotA hai aisA vidhAna karanekA kAraNa (takArako honevAle ) anya AdezoMkA bAdha ho| isI kAraNa patAkA, vetiso, ityAdi (rUpa) siddha hote haiM // 46 // zaSoH H saH // 47 // 'na paizAcImeM zakAra aura SakAra inakA sa hotA hai / udA.- .-za-sobhanaM / sasI | saMkho | saMkA / sakko / Sa-visamo / kisano kRSNaH / viseso / 1 I prAyo kAdicchaSaTmyanta sUtroktam' (3.2.63 ) isa bAdhaka sUtrakA bAgha ho, isalie prastuta niyama (yoga) kahA hai // 47 // Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lo LaH / / 48 / / hindI anuvAda - a. 3, pA. 2 paizAcI meM lakArakA LakAra hotA hai / udA.- sILaM / kuLaM / jaLA 22: phaLaM / kamaLaM // 48 // dusryAige / / 49 // paizAcI meM yAdRza, ityAdi zabdoM meMse dR ke sthAnapara ti aisA Adeza hotA hai | udA. - yAdRzaH yAtiso | bhavAdRzaH bhavAtiso / tAdRzaH tAtiso / asmAdRzaH amhA tiso / anyAdRzaH aJJAtiso / IdRza: Itiso / kIdRzaH 1 ketiso | etAdRzaH etAtiso / ityAdi / / 49 / / naSTAM riasinasiTAH kvacit // 50 // paizAcI meM rya, sna aura STa inako yathAkrama ria, sina aura siTa aise Adeza kacit hote haiM / udA-bhAyI bhAriA / snAnam sinAnaM / kaSTam kasiTaM / kacit, aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa sarvatra aisA varNAntara nahIM hotA) | udA. ayyo / susA / bhaTTho / / 50 / / Tostu tu / / 51 / / paizAcImeM Tu isakA tu aisA vikalpase hotA hai / udA.- kuTumbakam kutumbakaM / / 51 / / yaH po hRdaye // 52 // paizAcImeM hRdaya zabda meM ya kA pa hotA hai / udA-hitapakaM / kiM pi hitapake atthaM cintayamAnI / / 52 / TA nena tadidamoH // 53 // paizAcI meM, TA-vacana ke sAtha tad aura idam inake sthAnapara nena aisA Adeza hotA hai / udA. - nena, tena anena vA // 53 // nAe striyAm // 54 // paizAcI meM, tad aura idam inako TA-vacanake sAtha nAe aisA Adeza strIliMgameM hotA hai | udA. - pUcito canAe pAtava kusumapatAnena / nAe, tayA anayA vA // / 54 / / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 pa-prAkRna-vyAkaraNa GasestotuzataH // 55 // paizAcImeM (zabdoMke antya) akArake Age Gasiko to aura tu aise (Adeza) hote haiN| (sUtrameMse totuz meM) z it honese, pichalA svara dIrdha hotA hai / udA.-tAva tIe tUrAto eba tittttho| tuvAto tuvAtu / mamAto mamAtu // 55 // taDijecaH // 56 // paizAcImeM, vartamAnakAlameM se prathamapuruSa ekavacanake ic aura ecU inameM, takArakA Tit Agama hotA hai| (sUtramese taTa meM) TakAra kahA hai, kAraNa vaha prathama ho isalie / udA.-ramati ramate / hasati hste| gacchati gcchte| hoti| neti // 56 // eyya eva bhaviSyati / / 57 // paizAcImeM ica aura ec inake sthAnapara bhaviSyakAlameM eyya aisA (Adeza) hotA hai, kintu ssi aisA (Adeza) nahIM hotaa| udA.-taM taThUna cintitaM rakSA kA esA huveyya, tAM dRSTvA cintitaM rAjJA kaiSA bhaviSyati / / 57 // iyyo yakaH // 58 // paizAcImeM yak pratyayako iyya aisA Adeza hotA hai| udaa.-niyyte| giyyte| ramiyyate / paThiyyate // 58 / / kRmo DIraH // 59 // paizAcImeM kR (kRJ ) ke Age yak pratyayako Dit Ira aisA Adeza hotA hai| udA.-puthumataMsane sabassa yyeva saMmAnaM kIrate, prathamadarzane sarvasyaiva samAnaH kriyate // 59 // ktvA tUnaM / / 60 // paizAcImeM ktvA pratyayako tUnaM aisA Adeza prApta hotA hai| udA.gantUnaM / rantUnaM / mantUna / masitUnaM / paThitUnaM / kathitUMna / / 60 / / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 3, pA.2 223 TvaH ThUnatthUnau // 61 // paizAcImeM, Sa karanepara STA isaprakAra siddha honevAle ktvA pratyayake sthAnapara ThUna aura sthUna aise Adeza prApta hote haiM / udA.-taThUna ttthuun| naThUna natthUna / / 61 // zeSaM zaurasenIvat / / 62 / / paizAcImeM jo (hotA hai aisA) kahA hai, usake atirikta anya, zaurasenIkI taraha (paizAcImeM) hotA hai| udA.-atha sasarIro bhagavaM makaraddhajo ettha paribhamanto huveyya / evaMvidhAe bhagavatIe kathaM tApasavesagahanaM kata / ItisaM atihapuravaM mahAdhanaM taLUna bhaavaM akkima varaM acchase rAassa / caMdAvalokAto racanIe tagato evva tiTTho so AgacchamAno rAjA // 62 / / na pAyo lukkAdicchalSaTzamyantasUtroktam // 63 / / paizAcImeM, 'prAyo lukkagacajatadapayavAm' (1.3.8) isa sUtrase 'chalaSaTchamIsudhAzAvasaptapaNe'(1.3.90) sUtrataka jo sUtra aura unameM kahA huA jo kArya, vaha (paizAcImeM) nahIM hotaa| udA.-makaraket / magadhaputtavacanaM / vijayasenena lpit| mataM / pApaM / AyudhaM / devro| isIprakAra anya sUtroMke bAremeM udAharaNa dekheM / / 63 / / ro lastu cUlikApaizAcyAm // 64 // calikApaizAcI bhASAmeM rephakA lakAra vikalpase hotA hai| udA.panamata panayappakupitakAlIcalanakkalakkapatipaMpa / tasasu nakhatappanesu ekAtasatanuthala luttaM / / nalo nro| salo sro|| 64 / / gajaDabaghajhaDhadhamAM kacaTatapakhachaThathaphAl / / 65 / / calikApaizAcikameM ga, ja, Da, da, ba, gha, jha, Dha, dha, bha inake yathAkrama ka, ca, Ta, ta, pa, kha, cha, Tha, tha, pha aise lit (=nitya) (varNa vikAra) hote haiN| udA.-nagaram nakalaM / mArgaNaH makkano / meghaH mekho / ghanaH khno| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa vyAghraH vkkho| rAjA raacaa| jImUtaH ciimto| jarjaraM cnyclN| nijharaH nicchlo| jhaIraH ucchalo / taDAgam taTAkaM / DamarukaH ttmluko| maNDalam maNTalaM | gADham kAdaM / DhakkA ThakkA / SaNDaH saNTo / madanaH matano / dAmodaraH taamotlo| mandaraH mntlo| madhuram mathulaM / dhArA thAlA / bAndhavaH pnthyo| bAlakaH paalko| rabhasaH rphso| rambhA lmphaa| bhagavatI phkvtii| niyojitam niyocitaM / kacit vyAkaraNake niyamAnusAra AnevAle voM meMbhI aisA varNAntara hotA hai| udA.-pratimA paDimA pttimaa| daMSTrA dADhA tAThA / / 65 // anyeSAmAdiyuji na / / 66 / / anya AcAryoMke matAnusAra, ga, ja, Da, da, ba, gha, jha, Dha, dha, bha ye varNa Adi honepara, aura yuj (yuji) dhAtumeM, ka, ca, Ta, ta, pa, kha, cha, Tha, tha, pha nahIM hote| udaa.-gtii| ghammo / jno| jhllrii| ddmruko| ddhkaa| daanN| dhaLI / baalo| phaalN| yuja-niyojitaM / anya AcAryoM ke matAnusAra, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa unake kathita varNAntarase bhinna varNAntara dikhAI detA hai)| udaa.-ktii| niyocitaM // 66 // zeSaM prAgvat / / 67 // cUlikApaizAcikameM 'ro lastu' (3.2.64) ityAdi sUtroMmeM jo kahA gayA hai, usake atirikta anya (kArya), prAgvat yAnI pahale kahe hue paizAcika (bhASA) kI taraha hotA hai| udA.-'no Nano' (3.2.43) sUtrAnusAra-nayanaM / phnii| isIprakAra anya (varNAntara) bhI / / 67 / / - tRtIya adhyAya dvitIya pAda samApta - Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH pAdaH prAyo'pabhraMze'co'ca // 1 // ___ aparaMzameM ac ke arthAt svarake sthAnameM prAyaH dUsarA ac arthAt svara AtA hai| udA.-kau kaau| veNA veNI / bAha bAhA, bAhuH / paDhe puDhe, pRSTham / taNu tiNu tuNaM, tRNam / sukidu sukRdu sikiu, sukRtam / liha lihA leha, lekhaa| gauraM goraM / (sUtrameM) prAyaH aisA kahA jAnese, apabhraMzameM jo vizeSa (aise) kahe jAyeMge, unake bAremeMbhI prAkRtavat aura zaurasenIvat kArya hotA hai // 1 // aco'stavA kho kakhatathapaphA gaghadadhababhAn // 2 // (isa sUtrameM 3.3.1 se) apabhraMze pada kI anuvRtti hai / apabhraMzameM svarake Age rahanevAle, astu yAnI asaMyukta, akhu yAnI anAdi honevAle, jo ka,kha, ta, tha, pa, pha varNa (hoMge), unako prAyaH yathAkrama ga, gha, da, dha, ba, bha aise ye (varNavikAra) prApta hote haiN| // 2 // udA.-ka kA ga jaM diTThau~ somaggahA asaihiM hasiu~ NisaMku / piyamANusavicchohagaru gili gili rAhu miyaMku // 1 // (-he.396.1) (yad dRSTaM somagrahaNamasatIbhirhasitaM niHzaGkas / priyamanuSyavikSobhakara gila gila rAho mRgAGkam // ) asatiyoM (kulaTAoM)ne jo caMdragrahaNa dekhA to niHzaMka bhAvase ha~sA (aura kahA)-priya janako vikSubdha karanevAle caMdrako, he rAhu, nigalo re niglo| kha kA ghaammie~ satthAvatthehiM sudhiM ciMtijjai mANu / pie~ diDhe hallohaleNa ko ceai appANu // 2 // (=he. 396.2) (amba svasthAvasthaiH sukhena cintyate maanH| priye dRSTe sukhapAravazyena kazcetayatyAtmAnam // ) he mA~, ArAmameM rahanevAlese sukhase mAnakA vicAra kiyA jAtA hai| (kiMtu) jaba priyakara dRSTigocara hotA hai taba sukhaparavazatAse kauna apanA vicAra karatA hai? tri.vi-...15 225 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 trivikrama - prAkRta - vyAkaraNa ta, tha, pa, aura pha ke da, dha, ba aura bha sabadhu karepiNu kadhidu mai~ tasu para sabhalau~ jammu / jAsu nacAuna cArabhaDI na ya pamhaTTau dhammu // 3 // (=he. 396-3 ) ( zapathaM kRtvA kathitaM mayA tasya paraM saphalaM janma / yasya na tyAgo na cArabhaTI na ca pramuSTo dharmaH || ) zapatha karake maiMne kahA- jisakA tyAga ( dAnazUratA ), parAkrama (ArabhaTI) aura dharma naSTa nahIM hue haiM, usakA janma saMpUrNataH saphala huA hai / svarake Age, aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa svarake Age na ho, to yaha varNAntara nahIM hotA) | udA. - gili gili rAhu miyaMku [1] | asaMyukta, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa ve varNa asaMyukta nahIM hote, to aisA varNAntara nahIM hotA / ) udA.- ekkahiM akkhihiM sAvaNu (he. 357.2 ) / anAdi honevAle, aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa anAdi na honepara, aisA varNAntara nahIM hotA) / udA. - sabadhu karediNu [3] / prAyaHkA adhikAra honese, kvacit (aisA varNAndara) nahIM hotA / udA. - jaba ke vai pAvIsu piu akiA koDa karIsu~ / pANiu navai sarAvi jiva~ savvaMge paisI // 4 // ( = he. 396.4) (yadi kathaMcit prApsyAmi priyamakRtAni kautukAni kariSyAmi / pAnIyaM nave zarAve yathA sarvAMge pravekSyAmi // 1) yadi kathaMcit priyakarako prApta kara lU~, to pahale kabhIbhI na kiyA huA kautuka maiM kara lU~ / naye kasoremeM jaise pAnI sarvatra praveza karatA hai, vaise maiM sarvAMga se ( priyakara meM ) praveza karU~gI / ua kaNiru paphulliara kaMcaNakaMtipayAsu / gorIvayaNaviNijjiau NaM sevai vaNavAsu // 5 // ( =he. 396.5) (pazya karNikAraH praphullitaH kAJcanakAntiprakAzaH / gaurIvadanavinirjito nanu sevate vanavAsam // ) dekha, kAMcanakI taraha kAMtise camakanevAlA karNikAra praphullita huA hai / suMdarIke mukha se parAjita hokara mAno vanavAsa sevana karatA hai / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tu hindI anuvAda - a. 3, pA. 3 mo vam || 3 || apabhraMzameM svarake Age, asaMyukta, anAdi honevAle makAra ko vasva vikasase prApta hotA hai / (sUtrameMse namU meM ) G it honese, (yaha vakAra) sAnunAsika (=) hotA hai / udA. kavala kamalu / bhavaru bhramaru / vyAkaraNake niyamAnusAra AnevAle makArakAbhI (sAnunAnika vakAra hotA hai) / udA.-- jiva | | | svarake Age (makAra honeparahI vakAra hotA hai, anyathA nahIM) | udA. - saMnANei lou / (makAra) asaMyukta ( honeparahI vakAra hotA hai, anyathA nhiiN)| udA.-tasu para sabhalau~ jammu [3] / ( makAra ) anAdi hone parahI (vakAra hotA hai, anyathA nahIM) | udA. - maaNu // 3 // hmo mham // 4 // apabhraMza meM hma aisA yaha (saMyuktAkSara ) makArase AkrAnta hakArako (mha) vikalpa se prApta karatA hai / 'manamahmAmasmarazmau mhaH' (1.4.67) sUtrAnusAra prAkRta ke lakSaNa meM kahA gayA mha yahA~ liyA jAtA hai, kAraNa saMskRta meM usakA asaMbhava hai | udA.- gimho gijho / bamhaNoM bahmaNo // 4 // bamha teM viralA kevinara je savvaMgachaila | je vaMkA te baMcayara je ujjua teM baila || 6 || (= he. 412.1) (brahmaste viralAH ke'pi narA ye sarvAgacchekAH / 227 ye vAste vacatarA ye RjukAste balIvardIH // 1) he brAhmaNa, jo sarvogataH nipuNa haiM ve virala haiM; jo bA~ke haiM ve adhika vaMcaka haiM; jo sIdhe haiM ve baila haiM // ro lukamadhaH // 5 // apabhraMzameM saMyogameM anaMtara rahanevAle rephakA luk yAnI lopa vikalpase hotA hai | udA. -piu priu priyaH / jai kei pAvIsu piu [4] // 5 // vikalpapakSa meM jai bhaggA pArakkaDA to sahi majjhu prieNa / aha bhaggA amhahaMtaNA to teM mAriaDeNa // 7 / / (=he. 379.2) ( yadi bhagnAH parakIyAstataH sakhi mama priyeNa / atha bhagnA asmadIyAstatastena mAritena // ) Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa he sakhI, yadi zatruoMkA parAbhava huA hogA to mere priyase; yadi hamAre pakSavAloMkA parAbhava huA hogA, to usake (mere priya karake) mAre jAnepara // kacidabhUto'pi // 6 // apazameM kvacit (jahA~ mUla zabdameM) repha nahIM hai (vahA~bhI) repha AtA hai| udA.-vAsu vyAsaH // 6 // vAsu mahArisi eu~ bhaNai jai suisatthu pamANu / mAyaha~ calaNa navaMtAhaM dive diveM gaMgANhANu // 8 // (=he, 699.1) (vyAso maharSiretad bhaNati yadi zrutizAstraM pramANam / mAtRNAM caraNau namatAM divA divA gaMgAsnAnam // ) vyAsa maharSi aisA kahate haiM- yadi veda aura zAstra pramANa ho, to mAtAoMke caraNoMko namana karanevAloMko pratidina gaMgAsnAna hotA hai| ___ (sUtrameM) kAcit , aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa kabhI aisA repha nahIM aataa)| udA.-vAseNa vi bhAraharadabhi badbhu, vyAsenApi bhAratastambhe baddham (-he. 399) / ____ vyAsanebhI bhAratastaMbhameM kahA hai / vipadApatsaMpadi da i|| 7 // apabhraMzameM vipad, Apad aura saMpad zabdoMmeM dakArakA ikAra hotA hai| udA.-vivai / Avai / saMpai / prAyaHkA adhikAra honese, (kabhI aisA varNAntara nahIM hotaa)| udA.-guNahi~ na saMpaya kitti para [45] // 7 // kathaM yathA tathA DihaDidhaDimaDemAsthAdeH // 8 / / / ... apabhraMzameM kathaM, yathA, tathA ina zabdoM meM thAdi-avayavako iha, idha,ima, ema aise ye cAra Dit Adeza hote haiN| udA.-kiha kidha kima kema, katham / jiha jidha jima jema, yathA / tiha tigha tima tema, tathA // 8 // bibAhari taNu raaNavaNu kiha Thiu siriANaMda / niruvamarasu pieM piavi jaNu sesahA diNNI mudda / / 9 // (=he. 401.3) (bimbAdhare tanU radanavaNaH kathaM sthitaH zriyAnanda / nirupamarasaM priyeNa pItveva zeSasya dattA mudrA // ) Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 3, pA. 3 229 he zrIAnaMda, (suMdarIke) biMbAdharapara choTAsA daMtavraNa kaisA sthita hai ! mAno priyakarane utkRSTa rasa pIkara avaziSTapara mudrA de dI hai| kema samappau duThu diNu kidha raaNI chuDu hoi / NavabahudaMsaNalAlasau vahai maNoraha so i|| 10 // (=he. 40 1.1) (kathaM samApyatAM duSTaM dinaM kathaM rajanI kSipraM bhavati / navavadhUdarzanalAlaso vahati manorathAn so'pi // ) duSTa divasa kaise samApta ho ! rAta kaise zIghra Ae ! (apanI) nava vadhUko dekhanakI icchA rakhanevAlA vaha bhI aise manoratha karatA hai| o gorImuhaNijjiau vaddali lukku miaNku| annu vi jo parihaviataNu so kima bhamai nisaMku // 11 // (=he.40 1.2) (aho gaurImukhanirjito megheSu nilIno mRgaangkH| anyo'pi yaH paribhUtatanuH sa kathaM bhramati niHzaMkam / / ) aho, suMdarIke mukhase parAjita huA caMdra bAdoMmeM chipa gayA hai| jisakA zarIra parAbhUta huA hai aisA dUsarA koIbhI niHzaMkabhAvase kaise ghUma sakatA hai ? bhaNa sahi nihuau~ tema mai~ jai piu diThTha sadosu / jema Na jANai majjhu maNu pakkhAvaDia tAsu // 12 // (-he. 401,4) (bhaNa sakhi nibhRtaM tathA mAM yadi priyo dRSTaH sdossH| yathA na jAnAti mama manaH pakSapAti tasya / ) he sakhI, merA priyakara yadi (mujhase) sadoSa hogA to tU vaha bAta chipakara (curAkara) isa prakAra mujhe batA ki jisase, usameM pakSapAtI rahanevAlA merA mana na jaane| jima jima baMkima loaNahaM Niru sAvali sikkhei| tima tima vammahu Niaa sara kharapatthari tikkhei // 13 // (=he. 344.1) (yathA yathA vakrimANaM locanayonitarAM zyAmalA zikSate / tathA tathA manmatho nijAna zarAn kharaprastare tiikssnnyti||) jaise jaise sA~varI nayanoMke bA~kApana sIkhatI hai, taise taise madana kaThina pattharapara apane bANoMko tIkSNa karatA hai| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa maI jANiu~ piavirahiahaM ka vi ghara hoi viAli / Navara miaMku vi tiha tavai jiha diNayaha khayagAli ||14 // (=he. 377.1) (mayA jJAtaM priyavirahitAnAM kApi dharA bhavati vikAle / kevalaM mRgAGko'pi tathA tapati yathA dinakaraH kSayakAle // ) maiM samajha rahI thI ki priyase virahI janoMko saMdhyAsamayameM kucha AdhAra (dharA-avalaMbana, duHkhanivRtti) milatA hai| para pralayakAlameM jitanA sUrya utanA (isa samaya) caMdrabhI tApa detA hai| isIprakAra jiva aura tidha inake udAharaNa jAne / dAdeho yAdRktAdRkkIdRgIdRzAm // 9 / / ____ apabhraMzameM yAdRk, ityAdi zabdoMke da-Adi avayavako Dit eha aisA Adeza hotA hai| D it honese, sarvatra Ti kA lopa hotA hai / / 9 // udA. maI bhaNiau balirAu tuhu~ kehau maggaNu ehu| jehu tehu navi hoi vaDha sai~ nArAyaNu ehu // 15 // (he. 402.1) (mayA bhaNito balirAja tvaM kIdRk mArgaNa IdRk / yAdRk tAdRk na bhavati mUDha svayaM nArAyaNa essH||) (zukrAcArya kahate haiN|-he balirAja, kisa prakArakA yaha yAcaka hai, vaha maiMne tujhase kahA thaa| re murkha, yaha jaisA-taisA koI nahIM hai, (kevala) svayaM nArAyaNa hai| Daiso'nAm / / 10 / / apabhraMzameM yAdRza, ityAdi akArAnta arthAt ya dRza, tAdRza, kIdRza IdRza aise rUpoMke da-Adi-avayavako Dit aisa aisA Adeza hotA hai| udA.jaisu / taisu / kaisu / aisu // 10 // yAvattAvatyumahimA vAdeH / / 11 / / ___ apabhrazameM yAvat aura tAvat ina avyayoMke vakArAdi avayavako uM, mahiM, ma aise tIna Adeza hote haiM // 11 // udA.. tilaha~ tilattaNu tAu~ para jAu~ na neha galaMti / nehi paNaTui te jji tila tila phiTTavi khala hoti // 16 // (=he. 406.2) Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 3, pA. 3 231 (tilAnAM tilatvaM tAvatparaM pAvanna snehA galanti / snehe pranaSTe ta eva tilAstilA bhraSTvA khalA bhavanti // ) jabataka taila nikAlA nahIM hai tabataka tiloMkA tilatva hai| tailake nikala jAnepara ve tila, tila na rahakara khala (khalI, duSTa) ho jAte haiN| jAmavisamI kajjagai jIvaha~ majjhe ei| tAmaha acchau iyaru jaNu suyaNu vi aMtaru dei // 17 // (-he.406.3) (yAvad viSamA kAryagatirjIvAnAM madhye eti / tAvadAstAmitaro janaH sujano'pyantaraM dadAti // ) jaba jIvoMpara viSama kAryagati AtI hai, taba itara janakI bAtahI choDo (kiMtu) sajjanabhI aMtara detA hai| jAma na nivaDai kuMbhaaDi sIhacaveDacaDaka / tAma samattaha~ mayagalaha~ pai pai vajai Dhakka // 18 // (=he. 4.6.1) (yAvanna nipatati kumbhataTe siNhcpettaadRddhaaghaatH| tAvatsamastAnAM madakalAnAM pade pade vAdyate DhakkA // ) jabataka siMhake capeTekA dRDha prahAra gaMDasthalapara nahIM paDA, tabataka sabhI (madonmatta) gajoMkA Dhola pagapagapara bajatA hai| DettulaDevaDAviyatkiyati ca vyAdevatupaH // 12 // iyat aura kiyat inake, tathA (sUtrameMse) cakArake kAraNa thAvat aura tAvat inake bAremeM parimANa arthameM jo ktupa pratyaya kahA hai, unake vyAdiko arthAt kakArAdi aura yakArAdi avayavako ettula, evaDa aise Dit Adeza hote haiN| udaa.-ettulo| kettulo / evaDo / kevaDo // 12 // jevaDu aMtaru paTTaNagAmahaM tevaDu aMtara rAvaNarAmahaM // 19 // (=he. 407.1). (yAvadantaraM pattanagrAmayoH tAvadantaraM rAvaNarAmayoH / ) . jitanA aMtara nagara aura gA~va inameM hai, utanAhI aMtara rAma aura rAvaNa inameM hai| Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 -prAkRta-vyAkaraNa Detahe trlH|| 13 // apabhraMzameM sarvAdi (zabdoM)ke Age saptamIke arthameM (kahe hue) tril pratyayako Dit ettahe aisA Adeza hotA hai| udA.-jattahe / tettahe // 13 // jettahe tettahe vAri dhari lacchi visaMThula dhAi / piapabbhaTTa va goraDI Niccala kahi~ vi Na ThAi // 19 // (-he. 436.1) (patra tatra dvAre gRhe lakSmIrvisaMSThulA dhAvati / / priyaprabhraSTeva gaurI nizcalA kutrApi na tiSThati / ) yahA~, vahA~, daravAjepara, gharameM (isa prakAra) caMcala lakSmI dauDatI hai| priyakarase viyukta suMdarIke samAna vaha nizcala rUpase kahIM nahIM ThaharatI // yatvadottu / / 14 // (isa sUtrameM 3.3.13 se) tral padakI anuvRtti hai| yat aura tat inake bAge honevAle bal pratyayako hit ettu aisA yaha Adeza hotA hai / udA.-jettu Thido, yatra sthitaH / tettu Thido, tatra sthitaH // 14 // kutrAtre ca utthu // 15 // apabhraMzameM kutra aura tatra inameM rahanevAlA (bala), aura (sUtrameMse) cakArake kAraNa yad aura tad inake Age AnevAlA bal pratyaya, usa bal pratyayako Dit etthu aisA Adeza hotA hai / udA.-ketthu / etthu / jetthu / tetthu jai so ghaDidi prayAvadI ketthu vi leppiNu sikkhu / / jetthu vi tetthu vi etthu jagi bhaNa to tahi sarikkhu / / 20 / (he.40 4.1) (yadi sa ghaTayati prajApatiH kutrApi lAtvA zikSAm / yatrApi tatrApyatra jagati bhaNa tarhi tasyAH sadRkSaH // ) yadi vaha prajApati kahIMse zikSA lekara (prajA) nirmANa karatA hai, to isa jagatmeM jahA~-tahA~ usa (suMdarI)ke samAna kauna hai, btaao| tvatalau ppaNam // 16 // apabhraMzameM bhAva arthameM jo tva aura tal pratyaya kahe gaye haiM,unako ppaNa aisA Adeza prApta hotA hai / udA.-paDuppaNaM, paTutvaM paTutA vaa| sukkappaNaM, akRtvaM zuklatA vA // 16 // Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda - a. 3, pA. 3 sAhu vilou taDaphaDai vaDDappaNahI~ taNeNa / vaDappaNu pari pAvii hatthi mokkalaDeNa // 21 // (= he.366.1) ( sarvospi lokaH uttAmyati bRhattvasyArthe / bRhattvaM paraM prApyate hastena muktena // ) banake lie sabhI loga taDaphaDate haiM / * ( dAna denepara) milatA hai / para baDappana mukta hAthase (yahA~) taDaphaDai yaha dezI dhAtu autsukya-bodhaka zabdAnukaraNI hai / tavyasya evvaievvauevvAH // 17 // apabhraMzameM tathya pratyayako evvai, evvara, evva tese tIna Adeza hote hai | udA. - jevbai jevara jevva, jetavyaH // 17 // 233 evaM gRheSpiNu dhruM maI jaI priu uvvAri / mahu karievvau~ ki pi na vi marievbau~ para dejjai // 22 // ( = he. 438. 1) ( etad gRhItvA yanmayA yadi priya udvAryate / mama kartavyaM kimapi nApi martavya paraM dIyate // ) yaha lekara yadi maiM priyakarako choDa detI hU~ to mujhe maranAhI kartavya rahatA hai, dUsarA kucha bhI nahIM | desuccANu sihikaDhaNu ghaNakuTTaNu jaM loi / maMjiTThaeN airattie savva sahevvau~ hoi || 23 || ( he. 438.2) (dezoccATanaM zikhikathanaM dhanakuTTane yaloke / maJjiSTayAtirakta yA sarve soDhavyaM bhavati // ) jagat meM atirakta maMjiSThA (vanaspati) ko (apane) dezase (jamInase) uccATana (ukhADA jAnA), abhimeM auMTA jAnA, aura ghanase kUTA jAnA, yaha sahana karanA paDatA hai / soebvA para vAriA pupphavaIhi~ samANu / jaggevA puNu ko dharai jai so veu pamANu // 24 // ( he. 438.3) ( svapitavyaM paraM vAritavyaM puSpavatIbhiH samam / jAgartavyaM punaH ko dharati yadi sa vedaH pramANam // ) Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama - prAkRta-vyAkaraNa yadyapi vaha veda pramANa hai, tathApi rajasvalA strIke sAtha sonekI manAhI hai, para jAge rahane ko kisane manA kiyA hai ? ktva i i ivi avi / / 18 / / 234 apabhraMzameM ktvA pratyayako i, iu, ivi, avi aise cAra Adeza hote haiM / udA. - karai kariu karivi karavi, kRtvA // 18 !! i (AdezakA udAharaNa ) - hiaDA jai veria ghaNA to kiM abbhi caDAhuM / amhahaM be hatthA jai puNu mAri marAhaM // 25 // ( = he. 439.1) (hRdaya yadi vairiNo ghanAstatkimabhre ArohAmaH / asmAkaM dvau hastau yadi punarmArayitvA mriyAmahe | | ) he hRdaya, yadyapi megha (apane) vairI haiM to hama AkAzapara car3heMge kyA ? hamAre do hAtha haiM; (yadi maranA hI hai to unheM) mArakarahI mareMge / i (AdezakA udAharaNa ) - ammi ohara vajjamA niccu ja saMmuha Thanti / mahu thakkahA samaraMgANi gayaghaDa bhaMjiu janti / / 26 / / (he. 395.5) (mAtaH payodharI vajramayo nityaM yau saMmukhaM tiSTataH / mama sthitasya samarAGgaNe gajaghaTA bhaktvA yAnti / / ) he mA~, (ye) mere stana vajramaya haiM, (kAraNa) ve nitya mere (priyakara ke ) sAmane hote haiM, (aura) samarAMgaNa meM gajasamUha bhagna karaneke lie jAte haiM / ivi (AdezakA udAharaNa ) - rakkhai sA visahAriNI be kara cuMbivi jIu / paDibiMbibhamuMjAlu jalu jehi~ aDo hiu~ pIu~ / 27 / / (he. 439.2) ( rakSati sA viSahAriNI dvau karau cumbitvA jIvam / pratibimbitamuJjAlaM jalaM yAbhyAmanavagAhya pItam // ) jisameM muMjakA pratibiMba paDA hai aisA pAnI, pAnImeM praveza na karate hue, jina hAthoMse piyA gayA hai una hAthoMkA cuMbana lekara, vaha jalavAhaka bAlA jIvakI rakSA karatI hai 1 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 3, pA. 3 235 avi (AdezakA udAharaNa)bAha vichoDavi jAhi tuhu~ hau~ tevai ko dosu| . hiaaTThiu jai nIsarahi jANau~ muMja sarosu // 28 // (=he. 439.3) (bAhU vicchoDya yAsi tvaM bhavatu tathA ko dossH| hRdayasthito yadi niHsarasi jAnAmi muJja saroSaH // ) hAyoMko choDakara tU jaa| aisA hone do | usameM kyA doSa hai ? (kiMtu) yadi tU mere hRdayase nikala jAegA to samajhUgI ki muja geSayukta hai / eppyeppiNvevyeviNu // 19 // apabhraMzameM ktvA pratyayako eppi, eppiNu, etri, eviNu aise cAra Adeza hote haiN| udA.-kareppi, karepiNu, karevi kareviNu, kRtvA // 19 // jeppi asesu kasAabalu deppiNu abhau~ jaassu / levi mahavaa sivu lahahiM jhAeviNa tattassu // 29 // (-he. 440.1), (jitvAzeSa kaSAyabalaM datvAbhayaM jagataH / / lAtvA mahAvratAni zivaM labhante dhyAtvA tattvam // ) kaSAyarUpa saMpUrNa senAko jItakara, jagatko abhaya dekara, mahAvrata lekara, tattvakA dhyAna karake (RSi, muni) AnaMda (ziva) prApta karate haiN| (isa satrakA 3.3.18 se) pRthak kahanA agale sUtrako lie hai / tuma evamaNANahamaNahiM ca / / 20 / / aparezameM tumun pratyayako evaM, aNa, aNahaM, aNahiM aise ye cAra, aura (sUtrameMse) cakArake kAraNa eppi, eppaNu, evi, eviNu aise ye cAra, evaM (kula) ATha Adeza (prApta) hote haiM / udA. karavaM karaNa karaNahaM karaNahiM kareppi kareppiNu karevi kareviNu, kartum // 20 // devaM dukkaru niaadhaNu karaNa na tau paDihAi / emai suhu~ bhuMjaNaha~ maNu para bhuMjaNahi~ na jAi // 30 // (he. 441.1) (dAtuM duSkaraM nijakapanaM kartuM na tapaH pratibhAti / evameva sukhaM bhoktuM manaH paraM bhoktuM na yAti |1) . Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa apanA dhana denA duSkara hai / tapa karanA (kisIko) nahIM bhAtA | yohI sukha bhoganekA mana hai, para bhoganA nahIM hotaa| jepi caebiNu saala dhara leviNa tau pAlevi / viNu saMteM titthesareNa ko sakkai bhuvaNe vi / / 31 / / (-he. 441.2) [jetuM tyaktuM sakalAM dharAM lAtuM tapaH pAlayitum / vinA zAntinA tIrthezvareNa kaH zaknoti bhuvane'pi / ) saMpUrNa pRthvIko jItanA, (jItakara usakA) tyAga karanA, vrata (tapa) lenA aura (lekara usakA) pAlana karanA, yaha [saba zAMti tIrthezvarake binA jagameM aura kauna kara sakatA hai? gamestvepyepiNyoreluk / / 2 / / apabhraMzameM gam (gami) dhAtuke Age eppi aura eppiNu ina AdezoMke ekArakA lopa vikalpase hotA hai| udA.-gapi gaMpiNu gamendhi gamepiNu, gatvA gaMpiNu vANArasihi nara aha ujjeNihi gapi / mua pappuvanti parama pau dinvaMtara ma jaMpi // 32 // (=he.442.1) (gatvA vArANasyAM narA atha ujjayinyAM gatvA / mRtAH prApnuvanti paramaM padaM divyAntarANi mA jalpa / / ) vArANasImeM jAkara (pazcAt ) ujjayinomeM jAkara jo loga marate haiM, ve parama pada prApta kara lete haiM / anya tIrthoM kA nAma bhI mata lo| vikalpapakSa meMgaMga gameppiNu jo marai jo sivatitthu game ppa / kIDadi tidasAvAsagau saalau lou jaeppi // 33 // (=he. 442.2) (gaMgAM gatvA yo mriyate yaH zivatIrtha gatvA / kroDati tridazAvAsagataH sakalaM lokaM jivA // ) jo gaMgA yA kAzI (zivato) jAkara mara jAtA hai, vaha saba loka jItakara, devalokameM jAkara krIDA karatA hai / tRno Naal // 22 // ___ apabhraMzameM tRn pratyayako lit (=nitya) Naa aisA Adeza hotA hai / udA.-hoNau bhavitA / suNa zrotA / / 22 / / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda - a. 3, pA. 3 hatthi mAraNau lou bolluNau / paDaha vajjaNa suNau bhasaNau // 34 // ( = he. 443.1) [hastI mArayitA lokaH kathayitA / paTaho vAdayitA zunako bhaSitA // ] mAranevAlA hAthI, kahanevAlA manuSya, bajane vAlA paTaha, bhU~kanevAlA kuttA // chasya yuSmadAderDAraH // 23 // apabhraMzameM yuSmad, ityAdike Age AnevAle cha ko Dit Ara aisA Adeza hotA hai / udA. - tumhAru yuSmadIyaH / amhAru asmadIyaH // saMdese kAi~ tumhAreNa jaM saMgahA na milijjai / 23 // suvinaMtara pie~ pANieNNa pia pivAsa ke chijjai // 25 // ( = he. 434. 1) (saMdezena kiM tvadIyena yatsaMgasya na milyate / svAntare potena pAnIyena priya pipAsA kiM chiyate // ) 237 (tumhArA ) saMga nahIM milatA, (phira) tumhAre saMdezakA kyA upayoga ? he priya, sapane meM piye jalase kyA pyAsa miTatI hai ? dikkhi amhArA kaMtu / bahiNi amhArA kaMtu (119) / jaNi jaNu naM nai nAi nAi ivArthe // 24 // apabhraMzameM itrake arthameM jaNi, jaNu, naM, nai, nAvai, nAi aise chaH Adeza hote haiM | udA.- caMdu jaNi, caMdu jaNU, caMdu naM, caMdu nai, caMdu nAvai, caMdu nAi, candra iva // 24 // jaNi (AdezakA udAharaNa ) - caMpa akuMpala majjhi sahi bhasalu paiTThau / sohai iMdanIla jANa kaNai uviTThau || 36 / / ( = he. 444.4) (campakakuDmalamadhye sakhi bhramaraH praviSTaH / zobhate indranIla iva kanake upaviSTaH || ) 1 he sakhI, caMpaka kusumake madhya meM bhramara praviSTa hai / mAno kanakameM jaDe diye gaye iMdranIla maNi jaisA vaha zobhatA hai / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 trivikrama-prAkRta-dhyAkaraNa jaNu (AdezakA udAharaNa)nirutamarasu pieM piavi jaNu [9] / yaha pIchehI kahA gayA hai| naM (AdezakA udAharaNa) muhakabaribaMdha taha soha dharahiM naM mallajujjhu sasirAhu kara haiN| tahe sohahi~ kurala bhamaraulatulia naM timiraDiMbha khellaMti milia // 37 // (-he. 382.1) (mukhakabarIbandhau tasyAH zobhA dharataH iva mallayuddhaM zazirAhU kurutaH / tasyAH zobhante kuralA bhramarakulatulitA iva timiraDimbhAH krIDanti militvA / / ) usa (suMdarI)ke mu~ha aura kezabaMdha (aisI) zobhA dhAraNa karate haiM mAno caMdra aura rAhu mallayuddha karate haiM / bhramarasamudAyake samAna usake dhuMgharAle bAla aise zobhate haiM mAno aMdhakArake bacce milakara khela rahe haiN| nai (AdezakA udAharaNa)raviasthamaNasamAuleNa kaMThaTThiau Na chiNNu / cakkeM khaDu muNAliahi nai jIvaggala dinnu // 38 // (-he. 444.1) (ravyastamanasamAkulena kaNThasthito na cchinnH| cakreNa khaNDo mRNAlikAyA iva jIvArgalo dattaH / ) sUryAstake samaya vyAkula cakravAka (paMchI)ne mRNAlikA (kamalake deTha)kA TakaDA kaMThameM DAlA para use nahIM toDA (khaayaa)| mAno jIvako bAhara na nikala deneke lie argalA de dii| nAvai (AdezakA udAharaNa)pekSeviNu muhu~ jiNavAha dIharaNaaNasaloNu / nAvai garumaccharabhariu~ jalaNi pavesai loNu // 39 / / (=he. 444.3) (dRSTvA mukhaM jinavarANAM dIrghanayanasalAvaNyam / iva gurumatsarabharitaM jvalane pravizati lavaNam // ) Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 3, pA. 3 239 jinavaroMke dIrgha nayana aura lAdaNya inase yukta mu~ha dekhakara, atimatsarase bharA huA lavaNa mAno agnimeM praveza karatA hai| nAi (AdezakA udAharaNa)valaAvalinivaDaNabhaeNNa dhaNa uddhabbhua jAi / vallabhavirahamhAdahahu gAha gavesai nAi / / 40 // (=he. 444.2) (valayAvalInipatanabhayena dhanyA UbhujA yAti / / vallabhavirahamahAhRdasya gAdhatvamanviSyatIva / / ) kaMkaNasamUha giraneke Darase, suMdarI (dhanyA) hAtha Upara karake jAtI hai mAno vallabhake viraharUpI mahAsarovarakA thAha DhUMDhatI hai / taNeNa resiM resi tehi kehiM tAdarthe / / 25 // apabhraMzameM tAdarthya (usake lie, yaha artha) dikhAneke samayapara taNeNa, resiM. rosi,tehiM, kehi aise pA~ca nipAta prayukta kreN| udA.-rAmataNeNa rAmarosa rAmarosa rAmatehiM rAmake ha~ NamokAro, rAmArtha namaskAraH // 25 // DhollA eNha parihAsaDI ai bhaNa kavaNai desi / / hau~ jhijjau~ taukehi pia tuhu~ puNu annahiresi // 41 // (-hema.425.1) (viTa eSa parihAsaH ayi bhaNa kasmin deze / ahaM kSIye tavAthai priya tvaM punaranyasyA arthe / ) ___ are priya, kisa dezameM yaha parihAsa (kiyA jAtA hai, btaao| he priyakara, maiM tere lie kSINa hotI hU~, (para) tU dUsarI ke lie (kSINa hotA hai)| vaDDappaNaho taNeNa [21|isIprakAra tehi aura roMse ke udAharaNa lene haiN| svArthe DuH punarvinAdhruvamaH // 26 // apabhraMzameM punaH, vinA, dhruvama inake Age svArthe Dit u aisA pratyaya hotA hai| udA.-puNu hoi, punarbhavati / pAvu viNu, pApaM vinA / dhuvu jagmu, ruvaM janma // 26 // sumarijjai taM vallahau~ jaM vIsarai maNAu~ / jaha~ puNu sumaraNu jAu~ gau~ tahA hahoM kiM NAu~ // 42 // (=he. 426.1) Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 240 trivikrama prAkRta vyAkaraNa (smayate tadvallabhaM yadvismarati manAk / yasya punaH smaraNaM jAtaM gataM tasya snehasya kiM nAma // ) jo thoDA bhUlaneparahI smaraNa kiyA jAtA hai vaha priya hai / para jisakA smaraNa hotA hai aura nAza hotA hai, usa premakA nAma kyaa| caMcalu jIviu~ dhavu maraNu pia rUsijjai kaaii| hosahi diahA rUsaNA divai~ varisasamAI // 43 // (=he. 418.3) (caJcalaM jIvitaM dhruvaM maraNaM priya ruSyate katham / bhaviSyanti divasA rUSaNA divyAni varSazatAni // ) jIvita caMcala hai, maraNa nizcita hai| he priyakara, kyoM rUThA jaay| jina dina rUTanA hai ve dina sau divya varSoMke samAna hoNge| DeMDAvavazyamaH / / 27 // (isa sUtrameM 2.3.26 se) svArthe padakI anuvRtti hai| apabhraMzameM avazyam (zabda)ke Age eM aura a aise ye Dit pratyaya Ate haiN| udA.-avameM avasa, avazyam // 27 // jibhidiu nAyau~ vasi karahu~ jasu adhinnai~ anna. / mUli viNahai tuMbiNiha bhavase sukka ha~ ?NNaiM // 44 // (=he. 427.1) (jihvandriyaM nAyakaM vaze kuruta yasya adhInAnyanyAni / mUle vinaSTe tumbinyA avazyaM zuSyanti parNAni / ) jisake adhInameM anya iMdriya haiM usa pradhAna jivheMdriyako vazameM kro| mUlake naSTa honepara tuMbinIke patte avazya sUkha jAte haiN| avasa na su suhacchiai [140] / paramekazasorDaDi // 28 // apazameM param aura ekazas inake Age svArthe a aura i aise ye Dita (pratyaya) yathAkrama Ate haiN| udA.-para param / ekkasi ekazaH // 28 // guNAha na saMpai kitti para phala lihiA bhuMjaMti / kesari lahai na boDDia vi gaya lakkhahi gheppanti // 45 // (=he.335.1) (guNaina umpat kIrtiH paraM phalAni likhitAni bhuJjanti / kesarI na labhate kapardikAmapi gajA lagRhyante / / ) Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 3, pA. 3 guNoMse saMpatti nahIM milatI, kIrti milatI hai| nasIbase (lalATapara) likhe hue phala (loga) bhogate haiN| siMha eka kauDIbhI nahIM prApta karatA, para hAthI lAkhoM (rupayoM) se kharIde jAte haiN| ekasi sIlakalaMkiahaM dejjahi~ pcchittaaii| jo puNu khaMDai aNudiahu ta pacchitte kAI // 46 / / (=he. 428.1 (ekaza: zIlakalaMkitAnAM dIyante prAyazcittAni / yaH punaH khaNDayatyanudivasaM tasya prAyazcittena kim // ) ekabAra zIla kalaMkita honevAloMko prAyazcitta diye jAte haiN| para jo pratidina (zIla) khaMDita karatA hai use prAyazcita (dene)kA kya upayoga ? aDaDaDullAH svArthikakaluk ca // 29 // apabhraMzameM saMjJAke Age a aisA, tathA aDa aura ulla aise ye Dida pratyaya hote haiM, aura unake sAnidhyase svArthika ka-pratyayakA lopa hotA hai| udA.-balau balaDu balallu, balam // 29 // virahANalajAlakarAliau pahiu paMthi jaM divau / taM mellavi savahi~ paMthiahi~ so ji kiau aggiTThau / / 47 // (=he. 429.1) (virahAnalajvAlAkarAlitaH pathikaH pathi yadA dRSTaH / tadA militvA sarvaiH pathikaiH sa eva kRto'gniSThaH / / ) jaba virahAgnikI jvAlAse jalAbhunA huA pathika mArgapara dikhAI paDA, taba saba pathikoMne milakara usako agnipara rakha diyA (kAraNa vaha mara gayA thaa)| mahu katahu be dosaDA helli ma jaMpahi Alu / deMtahA~ hau~ para uvvaria jujhaMtahA karavAla / / 48 / / (=he. 379.1) tri.prA,vyA....16 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa (mama kAntasya dvau doSau he sakhi mA jalpa mithyA / dadato'haM paramurvaritA yudhyamAnasya karavAlaH // ) he sakhI, mere priyakarake do doSa haiN| jhUTha mata bol| jaba vaha dAna detA hai to (kevala) maiM avaziSTa rahatI hU~, aura jaba vaha yuddha karatA hai taba kevala taravAra (avaziSTa rahatI hai)| ekka kuDullI paMcahi~ ruddhI [76] / / tadyogajAtha / / 30 // apabhraMzameM a, aDa aura ulla inake parasparasaMyogase jo aDa, DulchA DullaDa, ityAdi banate haiM, ve bhI prAyaH svArthe (pratyaya) hote haiM // 30 // udA.-aDa (pratyayakA udAharaNa)phoDeMti je hiaDau~ appaNau~ tAha~ parAI kavaNa ghinn| rakkhejahoM taruNaho appaNA bAlaheM jAyA visama thaNa // 19 // (=he. 350.2) (pATayato yau hRdayakamAtmanaH tayoH parakIyA kA ghnnaa| rakSyantAM taruNA AtmA bAlAyA jAtau viSamA stanA / / ) jo apanAhI hRdaya phoDate haiM (aise stanoMko) dUsareke bAremeM kyA dayA (hogI)? he taruNa logo, usa bAlAse apanI rakSA kro| (usake) stana (abhI) saMpUNa (viSama, hRdaya phoDanevAle) ho gae haiN| Dullaa (pratyayakA udAharaNa)caDullau cuNNIhoisai [155] / DullaDa (pratyayakA udAharaNa)sAmipasAa salajju piu sImAsaMdhihi vAsu / dekkhia bAhubalullaDau dhaNa muMcai nIsAsu ||50||=he.430.1) (svAmiprasAdaM salajjaM priyaM sImAsandhau vAsam / prekSya bAhubalaM dhanyA muJcati niHzvAsam / / ) Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 3, pA. 3 242 (apane priyakarake Upara) svAmikA prasAda, salajja priyakara, sImAsaMdhipara vAsa aura (priyakarakA) bAhubala dekhakara (sukhI) suMdarI nizvAsa choDatI hai| isI prakAra bAhubalulla, ityAdi / DItaH striyAm // 31 // apabhraMzameM strIliMgameM rahanevAlI saMjJAke Age, isase pUrva do sUtroM meM (3.3.29-30) kahe gae pratyayoMke Age DI pratyaya hotA hai // 31 // udA.pahiA diTThI goraDI diTThI maggu niaMta / aMsUsAseM kaMcuaMtiMtuvANa karaMta // 51 // (=he. 431.1) (pathika dRSTA gaurI dRSTA mArga pshyntii| azracchvAsaiH kaJcukaM timitodvAtaM kurvtii||) (eka pathika dUsare pathikase apanI priyAke bAremeM pUchatA hai)-'he pathika, (merI) priyA (tumase) dekhI gaI ?' (dUsarA uttara karatA hai)'(terA) rAstA dekhanevAlI tathA oNsU aura ucchvAsa inase kaMcukako gIlA karatI aura sukhAtI huI dekhI gii| adantADDA / / 32 // apabhraMzameM a, DaDa, Dulla inameMse jo akArAnta pratyaya haiM, unase anta pAnevAlI, strIliMgameM rahanevAlI, saMjJAko DA pratyaya lagatA hai| DI (pratyaya lagatA hai isa) niyamakA (3.3.31) prastuta niyama apavAda hai // 32 // piu Agaau pattahoM jhuNi kaNNaDai pitttth| tahA virahahA~ nAsaMtahA dhUlaDiA vi na diTTha // 52 // (=he. 432.1) (priyaH AgataH prAptasya dhvaniH karNe praviSTaH / tasya virahasya nazyataH dhUlirapi na dRSTA / ) Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama - prAkRta-vyAkaraNa priyakara AyA; Aye hue usakI dhvani karNameM praviSTa ho gayI / naSTa honevAle usa virahakI dhUlabhI na dekhI gaI / / 244 idato'ti / / 33 / / usakA at udA. - dhUla DiA apabhraMzameM strIliMgameM rahanevAlI saMjJAkA jo akAra, arthAt akAra pratyaya Age honepara, ikAra hotA hai / vina diTTha [ 52 ] | strIliMga meM ( rahanevAlI saMjJAke bAremehI aisA hotA hai, anyathA nahIM | udA.-) jhuNi kaNNaDa paTTa [ 52 ] // 33 // idAnImevvahi || 34 // apabhraMzameM idAnIm ke sthAnapara evvahi aisA hotA hai / udA. evvahi hoi, idAnIM bhavati // 34 // hari nacAviu paMgaNai vimhai pADiu lou / evahi rAhapaoharaha~ jaM bhAvai taM hou || 53 | | ( = he. 420.2) (harirnartita: prAGgaNe vismaye pAtito lokaH / idAnIM rAdhApayodharayoryad bhavati tad bhavatu || ) hariko A~gana meM nacAyA gayA; logoMko AzcaryameM DAlA gayA / abhI rAdhAke stanoMkA jo hotA hai vaha hone do / eva ji / / 35 / / apabhraMza meM eva zabda ke sthAnapara ji aisA hotA hai ji, rAma eva // 35 // jAu ma jaMtau pallavaha dekkhau~ kai paya dei | hiai tiricchI hau~ ji para piu DaMbarahU~ karei || 54 || ( = he. 420.1) ( yAtu mAyAntaM pallava pazyAmi kati padAni dadAti / hRdaye tirazvInA ahameva paraM priyo DambarANi karoti // ) udA. -rAmu Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 3, pA. 3 24ka jAne do (use); usa jAnevAleko (pIche) mata bulaao| dekhatI hU~ (vaha) kitane paira (Age) DAlatA hai| usake hRdayameM maiM TeDhI hokara (gaDI) huuN| paraMtu (merA) priyakara (jAnekA kevala) ADaMbara karatA hai| evamema // 36 // evaM aisA avyaya ema aisA hotA hai| udA.-ema rAmu kuNai, evaM rAmaH karoti // 36 // piyasaMgami kau niddaDI piyahA~ parokkhahA~ kem| maha biNNi vi viNNAsia nida na ema na tema // 55 / / (he. 418.1) (priyasaMgame kuto nidrA priyasya parokSasya katham / mama dve api vinAzite nidrA na evaM na tathA / ) priyasaMgamake samaya nidrA kahA~se (AyegI)? priyatama saMnidha na honepara kaisI nidrA ? donoM (prakArakI nidrAe~) mere (bAremeM) naSTa huI haiN| mujhe nIMda na yoM AtI hai aura na tyoM AtI hai| nahi nAhi / / 37 / / nahi aisA avyaya nAhi aisA hotA hai| udA. nAhi dhammu, na hi dharmaH / / 37 / / ettaheM meha pianti jalu ettaha~ vaDavANalu Avai / pekkhu gahIrima sAarahoM eka vi kaNia nAhi ohadRi / / 56 / / (he. 419.4) (ito meghAH pibanti jalaM ito vaDavAnala aavrtte| pazya gabhIratvaM sAgarasya ekApi kaNikA nahi apahIyate / / ) idhara megha pAnI pIte haiM, idhara (udhara) vaDavAnala kSubdha huA hai| sAmarake mAMbhIrya dekho, (jalakA) eka kaNabhI kama nahIM huA hai| Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-prAkRta-vyAkaraNa 246 pratyuta paccaliu // 38 // pratyuta aisA avyaya paccaliu aisA hotA hai| udA.-paccaliu sughu, pratyuta sugvam / / 38 // . sAvasaloNI goraDI navakhI ka vi vimgNtthi| bhaDu paccali u so mAi jAsu na laggai kaMThi / / 57 // (=he.420.3) (sarvasalAvaNyA gaurI navInA kApi viSagranthiH / bhaTaH pratyuta sa mriyate yasya na lagati kaNThe / / ) sAGgasaMdara gaurI naye viSakI gA~Tha (ke samAna) hai| paraMtu jisake kaMThameM vaha nahIM lagatI vaha vIra mara jAtA hai| granthiH isa zabdameM, 'liGgamatantram ' (3.4.67) sUtrAnusAra strIliMgA (ho gayA hai)| evameva emai / / 39 // evameva aisA avyaya emai aisA ho jAtA hai| udA.-emai logu, evameva lokaH // 39 // aMgahi~ aMgu na miliu~ hali ahareM aharu na pattu / pia joantiheM muhakavalu emai sura u samattu / / 58 // ( he. 332.2) (aGgairaGga na militaM sakhi adhareNa adharo na praaptH| priyasya pazyantyA mukhakamalaM evameva surataM samAptam / / ) he sakhI, (priyakarake) aMgoMse (merA) aMga na milA, adharase adhara nahIM cipaTA / priyakarake mukhakamala dekhate dekhateho (hamArI) suratakrIDA samApta ho gii| samaM samANu // 40 // samaM aisA avyaya samANu aisA ho jAtA hai| udA.-rAmeNa samANu, rAmeNa samam / / 40 // kaMtu jaM sIhahA~ uvamiai taM mahu khaDiu maannu| sIhu arakkhaa gaa haNai piu payarakkhasamANu // 59 / / (he. 418.2) Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 3, pA. 3 (kAnto yat siMhasyopamIyate tanmama khaNDito mAnaH / siMho'rakSakAn gajAn hanti priyaH padakSaiH samam / / ) (mere) priyakarakI tulanA jo siMhase kI jAtI hai usase merA mAna khaMDita ho jAtA hai| (kyoMki) siMha binA rakSakake hAthiyoMko mAratA hai, (para merA) priyakara rakSakoMke sAtha (unako) mAratA hai / kila kira / / 41 // apabhraMzameM kila aisA avyaya kira aisA ho jAtA hai / / 41 // udA.-na kira khAi na piai na viddavai dhammi na veccai rUaDau / iha kivaNa na jANai jaha jamahA khaNaNa pahuccai dUaDau / / 60 // (=he. 419.1) (na kila khAdati na pibati na vidravati dharme na vyayati rUpakam / iha kRpaNo na jAnAti yathA yamasya kSaNena prabhavati duutH||) sacamuca kRpaNa na khAtA hai, na pItA hai, (manameM) nahIM pighalatA, aura dharmake lie eka rupayAbhI nahIM kharca krtaa| (para) kRpaNa yaha to nahIM jAnatAhI hai ki yamakA dUta eka kSaNa meM prabhAvI hogaa| paggima prAima pAu prAiva prAyasaH / / 42 // prAyas aisA avyaya apabhraMzameM paggima, prAima, prAu, prAiva aise cAra prakArase prayukta kreN| udA.-paggima cavalu, prAyazcapalaH / ityAdi / / 42 / / esI piu rUsesu hau~ ruTThI mai~ aNuNei / paggima ei~ maNorahai~ dukkara daivu kare // 6 // (=he. 414.4) (eSyati priyaH ruSyAmyahaM ruSTAM mAmanunayati / prAya etAn manorathAn duSkaraM daivaM kArayati / / ) priyakara aaegaa| maiM rUTha jaauuNgii| rUThI huI mujhe vaha manAegA (merA anunaya kregaa)| duSTa (duSkara) daiva prAyaH aise manoratha karAtA hai| prAima mANaheM vi bhaMtaDI te maNiaDA gaNanti / akhada nirAmai paramapai anja vi pau na lahanti // 62 // =. 414.2) Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-pAhata-vyAkaraNa pAyo munInAmapi bhrAntiH te maNIn gaNayanti / akSaye nirAmaye paramapade adyApi padaM na labhante / / ) prAyaH muniyoMkobhI bhrAMti hai| ve (kevala) maNi ginate haiN| (para) bavamI, akSara, nirAmaya, paramapadameM ve sthAna nahIM prApta krte| banne te dIhara loaNa annu taM bhuajualu / banu su ghaNathaNahAru annu ji muhakAlu / bannusu kesakalAu annu ji prAu vihi / beNa NibiNi ghaDia sa guNalAaNNaNihi / / 63 / / (=he. 414.1) (anye te dI locane anyattad bhujayugalam / anyaH sa ghanastanabhAraH anyadeva mukhakamalam | anyaH sa kezakalApaH anya eva prAyo vidhiH / yena nitambinI ghaTitA sA guNalAvaNyanidhiH / / ) ve dIrgha locana dUsarehI haiN| ve donoM bhujAe~ kucha aurahI haiN| vaha ghana stanoMkA bhAra nirAlAhI hai| vaha mukhakamalabhI nirAlA hai| kezakalApabhI nirAlA hai| aura guNa tathA lAvaNya inakA nidhi aisI usa suMdarI (nitambinI)ko nirmANa karanevAlA vaha vidhi (brahmadeva) bhI nirAlA hai| aMsujaleM prAiva goriaha sahi uvvattA naaNasara / je saMmuha saMpesiA deMti tiricchI ghatta para / / 64 // (=he.414.3) (azrujalena prAyo gauryAH sakhi udvAnte nynsrsii| te saMmukha saMpreSite dadatastiryag ghAtaM param // ) he sakhI, (mujhe bhAtA hai ki) suMdarIke nayanarUpI sarovara azrujalase prAyaH labAlaba bhare hue haiN| paraMtu ve nayana jaba (kisIke) sAmane (dekhaneke lie) muDate haiM taba ve tirachI coTa karate haiN| Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 3, pA. 3 20 divA dive // 43 // divA aisA avyaya dive aisA ho jAtA hai / udA.-diva dive gaMgaNhANu [8] / / 43 // saha sahUM // 44 // saha aisA avyaya sahuM aisA ho jAtA hai / / 44 / / jai pavasate sa na gaya na mua vioeM tassu / lajjijjai saMdesaDA deMtI suhaajaNassu / / 65 / / (=he. 419.3) (yadi pravasatA saha na gatA na mRtA viyogena tasya / lajjate saMdezAn dadatI subhagajanasya / / ) caki pravAsako jAte hue priyakarake sAtha (maiM) na gaI aura na usake viyogase mrii| (isalie usa) priyakarako (subhagajana) saMdeza detI huI maiM zaramAtI huuN| mA maM // 45 // mA aisA avyaya meM aisA ho jAtA hai| udA.maM dhaNi karahi visAu (=he. 385.1) / (mA dhanye kuru vissaadm)| he suMdarI viSAda mata kara // 45 / / prAyograhaNa honese, (mA aisA bhI rUpa prayogameM pAyA jAtA hai)| udA.mANi paNaTThai jai Na taNu to desaDA caijja / mA dujjaNakarapallayahi~ daMsijjantu jhamejja / / 16 / / (=he. 418.4) (mAne pranaSTe yadi na tanuM tato dezaM tyajet / ma' durjanakarapallavairdazyamAno bhramet / / ) mAna naSTa honepara yadi zarIra nahIM to dezako choDa de| durjanoMke karapallavoMse dikhAye jAte na ghume| kutaH kau kahaMtihu / / 46 / / apabhraMzameM kutaH aisA avyaya kau aura kahaM tihu aisA ho jAtA hai| udA.-kau gadu kaha tihu gadu, kuto gtH|| 46 / / . .. Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa mahu kaMtahA~ guTThaDiaoM kau jhupaDA valanti / aha riuruhireM ullavai aha appaNe na bhaMti / / 67 / / (he.416.1) (mama kAntasya goSThasthitasya kutaH kuTIrakAni jvala nti / atha ripurudhireNAIyati athAtmIyena na bhrAntiH / / ) merA priyakara gharameM sthita honepara, jhopaDe kahA~se (kaise) jala rahe haiM (jaleMge)? zatruke yA apane raktase (vaha) ThaMDA karegA, isameM zaka nahIM hai| dhUpa kahaMtihu uDhiau [70] / athavA manAgahavai maNAuM / / 47 / / ____ athavA aura manAka ye (avyaya) ahavai (aura) maNAuM aise ho jAte haiN| udA--ahavai Na suhaM tAhu, athavA na sukhaM tsy| kiMpi maNAuM mahu piahA~ [69], kimapi manAG mama priyasya / / 47 / / jAijjai tahiM desaDai labhai piahA~ pamANu / jai Avai to ANiai ahavai taM ji nivANu / / 68 / / (=he. 419.2) (gamyate tatra deze labhyate priyasya pramANam / yadyAgacchati tadAnIyate athavA tadeva nirvANam / / ) usa dezameM calA jAya jahA~ priyakarakA pattA (prayANa) mile / yadi vaha AtA hai to lAyA jaay| (anyathA vahIMpara) marA jAya / vihavi paNaTThai vaMkaDau riddhieN jaNasAmaNNu / kipi maNAuM mahu piahA~ sasi aNuharai na aNNu ||69||(-he.418.6) (vibhave pranaSTe vakraH Rddhau janasAmAnyaH / kimapi manAG mama priyasya zazI anuharati naanyH||) vaibhava naSTa honepara baoNkA, vaibhavameM janasAmAnya (hamezAkI taraha) honevAlA caMdrahI, aura na dUsarA koI, mere priyakarakA kucha anukaraNa karatA hai| itasettahe / / 48 // . itas aisA avyaya ettahe aisA ho jAtA hai| udA.-ettahe meha pianti jalu [56] // 18 // Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 3, pA. 3 251 pazcAtpacchai // 49 / / ___ apabhraMzameM pazcAt aisA avyaya pacchai aisA ho jAtA hai| udA.pacchai hoi vihANa [128 // 49 // tatastadA to|| 50 // tatas (aura) tadA ye (avyaya) to aise ho jAte haiN| udA.-to gadu, tato gataH tadA gataH vaa| jai bhaggA pArakkaDA to sahi maNjhu pieNa [7] // 50 // tvanusAhAvanyathAsauM // 51 / / anyathA (aura) sarva ye (zabda) yathAkrama anu (aura) sAha aise vikalpase ho jAte haiN| udA.-anu kadu, anyathA kRtam / / 51 / / virahANalajAlakarAliau pahiu kovi buDDi vi tthiau| anu sisirakAli sIala lahu dhUmu kahaM tihu uttttiau||70||(=he.415.1) (virahAnalajvAlAkarAlitaH pathikaH ko'pi nimajya sthitaH / anyathA zizirakAle zItalajalAdhdamaH kuta utthitaH / / ) virahAgnikI jvAlAse pradIpta koI pathika (jalameM) DUbakara sthita hai| anyathA zizirakAlameM zItala jalase dhUma kahA~se uThA? viklppkssmeN--annhaa| sAhu vi lou taDapphaDai [21] / kiM kAiMkavaNau / / 52 // __ apabhraMzameM kim zabdako kAI aura kavaNa aise Adeza prApta hote. haiM // 52 // jaha su na Avai dUi ghara kAi~ aho muhu tujjhu / vaaNu ju khaMDai tau sahie so piu hoi na majjhu ||71||(=he.367.1) (yadi sa nAyAti dUti gRhaM kimadho mukhaM tv| .. vacanaM yaH khaNDayati tava sakhi sa priyo na bhavati mama 11) Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa he dUtI, yadi vaha (priyakara) ghara nahIM AtA to tumhArA mukha kyoM nIce jhukA hai ! he sakhI, jo tumhArA vacana toDatA hai vaha mujhe priya nahIM hai| kaoNi~ na dUre pekkhi| (-he. 349.1) (kiM na dUre pazyati / ) kyoM na dUrataka dekhatI? tAha parAI kavaNa ghiNa [48] / / unnaviccavuttA viSaNNavoktAH / / 53 / / viSaNNa, vartma (aura) ukta ye (zabda) yathAkrama, unna, vicca tathA vutta aise ho jAte haiM / / 53 / / maI vuttau~ tuhu~ dhuru dharahi kasuresi vimukkai / pai~ viNu dhavala na caDai bharu emai unnau kAI // 72 / / (=he.421.1) (mayA uktaM tvaM dhuraMdhara kasya kRte vimucyte| tvayA vinA dhavala na Arohati bharaH evameva viSaNNaH kim / / ) maiMne kahA-he dhabala (baila), tU dhurAko dhAraNa kara / (vaha) kisalie (tumase) choDI jAtI hai ? tere binA bojha nahI calegA, (para) abhI tU viSaNNa kyoM hai ? jaM maNu vicci na mAi [118] // atkhuH parasparasya / / 54 / / apabhraMzameM paraspara zabdako khu yAnI Adi a ho jAtA hai (arthAt paraspara zabdake pUrva a AtA hai)|| 54 // te muggaDA harAviA je pariviTThA tAhaM / avaropparu jotAha sAmi gaMjiu jAhaM / / 73 / / (he. 409.1) (te muddA hAritA ye pariviSTAsteSAm | parasparaM pazyatAM svAmI paribhUto yeSAm / / ) parasparako dekhanevAle jina (sevakoM kA svAmI paribhUta ho gayA unake bAre meM joM maiMga (anna) parose gae the ve naSTa ho ge| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 3, pA. 3 253 anyAdRzasyANNAisAvarAisau // 55 // apabhraMzameM anyAdRzako aNNAisa, avarAisa aise Adeza ho jAte haiN| udA.-aNNAisu / avarAisu / / 55 // vahillagAH zIghrAdInAm / / 55 / / apabhraMzameM zIghra, ityAdi (chandoM)ko vahilla, ityAdi Adeza prAyaH ho jAte haiM / / 56 // zIghrako vahilla (Adeza) ekku kaiha. vi na Avahi annu vahillau jAhi / ma. mittaDA pramANiau~ pai~ jehau khalu nAhi / / 74 // ( he.422.1). (eka kadAcidapi nAyAsi anyat zIghraM yAsi / mayA mitra pramANitaM tvaM yathA khalo nahi / / ) eka tU kabhIbhI nahIM AtA, dUsare (AyA tobhI) zIghrahI jAtA hai| he mitra, maiMne jAnA hai ki tere jaisA duSTa (anya koI bhI) nahIM hai / isa gaNameM (svArthe) ka (pratyaya) kA kiM hotA hai| udA.jhakaTakako ghagghala (Adeza)jima suurisa tima ghagghalai~ jima nai tima valaNAI / jima DoMgara tima koharai~ hiA visUrahi kAI / / 75 / / (=he.422.2). (yatra supuruSAstatra jhakaTakAH yatra nadI tatra varanAni / yatra parvatAstatra koTarANi hRdaya khidyase kim // ) jahA~ satpuruSa haiM vahA~ jhagaDAlUbhI haiN| jahA~ nadI vahA~ (nadIkA) ghumAva hai| jahA~ parvata vahA~ kaMdarAraMbhI haiN| (to phira he hRdaya, tuma kyoM kheda karate ho? ramya ko ravaNNa (Adeza)sarihiM na sarehi~ saravarahi~ navi ujANavaNehiM / desa ravaNNA hoMti vaDha nivasaMtehi~ suaNehiM // 76 / / (=he.422.10) (saridbhirna sarobhina sarovaraiH nApi udyAnavanaiH / dezA ramyA bhavanti mUDha nivasadriH sajjanaiH / ) Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa re markha, na saritAoMse, na saroMse, na sarovaroMse, na udyAnoMse aura na banoMse deza ramaNIya hote haiM, (kintu) sujanoMke nivAsase (deza ramya hote haiN)| yacad dRSTaM tattad isako jAi DiA (Adeza)-~ aha raccasi jAiTiaeN hiaDA muddhasahAva / loheM phuTTaNaeNa jima ghaNA sahesahi tAva ||77 / / (he.422.17) (atha rajyase yadyad dRSTaM tatra hRdaya mugdhasvabhAva / lohena sphuTatA yathA dhanA sahiSyase tAvat / / ) he pagale hRdaya, jise jise dekhate ho usa usapara anurakta ho jAte to phUTanevAle loheko jaise ghanake prahAra vaisA tApa tumheM sahana karanA pddegaa| pRthak pRthak isako juaMjua (Adeza)eka kuDullI paMcahi ruddhI taha~ paMcaha~ vi juaMjua buddhI / vahiNie taM gharu kaha kiva naMdau jetthu kuTuMbau~ appaNachaMdau / / 78|| (he.422.12) (ekA kuTI paJcabhI ruddhA teSAM paJcAnAmapi pRthak pRthak buddhiH / bhagini tad gRhaM kathaya kathaM nandatAM yatra kuTumbakaM Atmacchandakam / / ) __eka (zarIrarUpI) kuTI (jhopaDA) hai| usapara pA~coMkA adhikAra hai (ruddh)| pAMcoMkI buddhi pRthak pRthak hai| he bahina, batA kaise vaha ghara -sAnaMda rahegA jahA~ kuTuMba apanI icchAse calatA hai| bhaya ko dravakka (Adeza)divahi~ viDhattau~ khAhi vaDha saMci ma ekku vi drammu / ko vi dravakkau so paDai jeNa samappai jammu // 79 // ( hema. 422.4) (divasairArjitaM khAda maDha saMcinu mA ekamapi drammam / kimapi bhayaM tatpatati yena samApyate janma / / ). Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 3, pA. 3 255 are mUrkha, dinoMmeM jo prApta kiyA hai use khaa| eka dAma (dramma, paisA) bhI mata saMcita kr| kAraNa koI bhaya aisA AtA hai ki jisase jIvanakAhI anta hotA hai| mA bhaiSIH isakA strIliMgameM (prayukta) mabbhIsaDI (Adeza)satthAvatyaha~ AlavaNu sAhu vi lou karei / AdanahaM mabbhIsaDI jo sajjaNu so dei // 80 // (=he.422.16) (svasthAvasthAnAmAlapanaM sarvo'pi lokaH karoti / ArtAnAM mA bhaiSIriti yaH sajjanaH sa dadAti / ) svastha avasthAmeM rahanevAloMse vArtAlApa (Alapana) sabhI (loga) karate haiN| (para) pIDita logoMse 'Daro mata' aisA kevala jo sajjana hai vahIM kahatA hai| avaskandako daDavaDa (Adeza)caleMhi calaMtahi~ loahi~ je ta diTThA baali| tahi~ maaraddhaadaDavaDau paDai apUrai kAli // 81 / / (=he.422.14) (calaizcaJcalailocanaiyeM tvayA dRSTA baale| teSu makaradhvajAvaskandaH patatyapUrNa kAle // ) he bAle, tere ghUmanevAle caMcala kaTAkSoMse jo dekhe gae haiM unapara asamayahI madanakA hamalA ho jAtA hai| AtmIyako apaNa (Adeza) phoDeMti je hiaDau~ appaNau~ [49] / gADhako niccaTTa (Adeza)vihave kassu thirattaNau~ jovvaNi kassu maraTu / so lekhaDau paThAviau jo laggai niccaTu / / 82 // (=he. 422.6) (vibhave kasya sthiratvaM yauvane kasya garvaH / sa lekhaH prasthApyatAM yo lagati gADham / / ) Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 trivikrama-prAkRta-cyAkaraNa vaibhavameM sthiratA kisakI? yauvanameM garva kisakA ? (to) vaha lekha bhejA jA rahA hai jo gADharUpase lge| krIDAko kheDDa (Adeza) kheDDayaM kayamamhehiM nicchayaM kiM payaMpaha / aNurattAu bhattAu amhe mA caya sAmia / / 83 // (=he. 422.9) (krIDA kRtAsmAbhirnizcayaM kiM prajalpata / anuraktAn bhaktAnasmAn mA tyaja svAmin / ) he svAmin , hamane krIDA kii| Apa aisA kyoM bolate haiM ? anurakta aise hama bhaktoMko mata choDie / asAdhAraNako asaDDhala (Adeza)kahi~ sasaharu kahi~ maaraharu kahi~ barihiNu kahi~ mehu / dUraThiAha~ vi sajjaNahaM hoi asaDDhala nehu / / 84 / / (=he. 422.7) (kutra zazadharaH kutra makaragRhaM kutra barhiNaH kutra meghaH / dUra sthitAnAmapi sajjanAnAM bhavatyasAdhAraNaH snehaH / / ) / kahA~ caMdra kahA~ saagr| kahA~ mayUra kahA~ meh| yadyapi sajjana dUra rahanevAle hoM tobhI unakA sneha asAdhAraNa hotA hai| navako navakha (Adeza)___ navakhI ka vi visagaMThi 57] / maDhako nAlia aura vaDha (Adeza)jo puNu maNi ji khasiphasihUau ciMtai dei na drammu na rUau / raivasabhamiru karaggullA liu gharahi ji koMtu guNai so nAliu // 85 / / (=he. 422.13) (yaH punarmanasyeva vyAkalIbhUtazcintayati dadAti na drammaM na rUpakam / rativazabhramaNazIlaH karAmrollAlitaM gRheSveva kuntaM guNayati sa mUDhaH / / ) . jo manameMhI vyAkula hokara ciMtA karatA hai para ekabhI dAma yA rupayA nahIM detA (vaha eka muurkh)| rativaza hokara ghUmanevAlA aura gharameMhI aMguliyoMse bhAleko nacAnevAlA vaha (eka) mUrkha | Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 3, pA. 3 devahiM viDhattau~ khAhi vaDha [77] | aspRzyasaMsargako vidyAla (Adeza)je chaDDe viNu raaNanihi appau~ taDi ghallanti / taha saMkhaha~ vidyAlu para phukkijjata bhamanti / / 86 / / (he.422.3) (ye tyaktvA ratna nidhimAtmAnaM taTe kSipanti / teSAM zaMkhAnAmaspRzyasaMsargaH paraM phUkriyamANA bhramanti / / ) jo sAgarako choDakara apaneko taTapara pheMka dete haiM, una zaMkhoMkA aspRzyasaMsarga hai| (ve) kevala (dUsaroMse) phUMke jAte hue ghUmate haiN| adbhutasya Dhakkari (Adeza)hiaDA para bahu bolliau~ mahu aggai sayavAra / phubisu pieN pavasaMti hau~ bhaMDaya DhakkarisAra / / 87 / / (he. 422.11) (hRdaya tvayA bahu uktaM mamAgre zatavAram / sphuTiSyAmi priye pravasati ahaM bhaNDaka adbhutasAra // ) he adbhutazaktiyukta zaTha hRdaya, tUne mere Age saiMkaDoM bAra bahula kahA thA ki priyakara yadi pravAsapara jAyegA to maiM jhaTa jaauuNgaa| kautukako koDa (Adeza)kuMjaru annaha~ taruvarahaM koNa ghallai hatthu / maNu puNu ekkahi~ sallaihiM jai pucchaha paramatthu / / 88 // (=he.422.8) (kuJjaro'nyeSu taruvareSu kautukena kSipati hastam / manaH punarekasyAM zallakyAM yadi pRcchata paramArtham // ) anya acche tarupara hAthI apanI sUMDha kautukase (khelake lie) ragaDatA hai| para saca pUcho to usakA mana kevala sallakI (vRkSa) meM (lagA rahatA) hai| he sakhi isako helli (mAdeza) helli ma jaMpahi Alu [48] / tri.vi....17 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa yadi ko chuDu (Adeza)vihi viNaDau pIDantu gaha maM dhaNi kara hi visaau| saMpai kaDaDhau~ vesa jima chuDu agghai vavasAu / / 89 / / (he.385.1) (vidhivinaTatu pIDayantu grahAH mA dhanye kuru viSAdam / saMpadaM karSAmi vezyeva yadi arghati vyavasAyam ||) deva vimukha hone do| graha pIDA deN| he suMdarI, viSAda mata kara / yadi vyavasAya milegA to pattiko vezyAke samAna khIMca laauuNgaa| saMbaMdhin ko kera aura taNa (Adeza)gaau su kesari piahu jalu niJcitai hrinnaaii| asu kerae~ huMkAraDaeM muhahu paDanti tiNAI / / 90 // (he. 422.15) (gataH sa kesarI pibata jalaM nizcintA hrinnaaH|| yasya saMbaMdhinA huMkAreNa mukhAt patanti tRNAni // ) he hariNo, vaha siMha calA gayA jisakI huMkArase mukhoMse tRNa gira paDate haiN| (aba) nizcitarUpase jala pio| __ jai bhaggA amhahaM taNA [7] // dRSTiko dehi (Adeza)ekkamekkau~ jai vi pekkhai hari suThTha savvAyaNa / to vi dehi jahi~ kahi~ vi raahii| ko sakkai saMvarevi daDDhanaaNA neheM paluTTA // 91 // (=he. 422.5) (ekamekaM yadyapi prekSate hariH suSThu sarvAdareNa / tathApi dRSTiryatra kutrApi raadhaa| kaH zaknoti saMvarItuM dagdhanayane snehena paryaste // ) yadyapi acchI tarahase sarvAdarapUrvaka hari ekeka (gopI) ko dekhatA hai, tathApi usakI dRSTi vahA~ hai jahA~ kahA~ rAdhA hai| snehase bhare hue nayanoMko rokaneke lie kauna samartha hai ? Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 hindI anuvAda-a. 3, pA. 3 huhurudhigghigAH zabdaceSTAnukRtyoH / / 57 / / apabhraMzameM huhuru, ityAdi zabda zabdAnukaraNa meM, aura ghigghiga, ityAdi zabda ceSTAnukara meM yathAkrama prayukta kareM / / 57 / / mai~ jANiu~ buDDIsa~ hau~ pempadra hi huharu tti / 'Navari aciMtia saMpaDia vippianAva itti / 82 // (= he. 423.1) (mayA jJAtaM maMzyAmi ahaM premahade huhrutti| kevalamacintitA saMpatitA vipriya nauI Titi / ) maiMne samajhA ki hahuru zabda karake maiM premarUpI sarovara meM DUba jaauNgii| para binA socehI (akasmAt ) viyogarUpI naukA (mujhe) mila gii| Adi zabdake grahaNase (aisehI anya zabdAnukArI zabda jAneM / udA..) khajjai na kasarahiM pijjai nau chuTehiM / 'emai hoi suhachaDI pieM diTTe naaNe. hiM / / 93 // (=he. 423.2) (khAdyate na kasara skaiH pIyate na haNTaiH / ekameva bhavati sukhAsikA priye dRSTe nayanAbhyAm / / ) A~khoMse priyakara dekhe jAnepara, (vaha) kasara kasara karake nahIM khAyA jAtA hai, na chUToMse piyA jAtA hai, tatra vi suru sthiti rahatI hai| ityAdi zabdAnukaraNa (ke udaahrnn)| ajju vi nAhu mahu jji ghari siddhatthA vaMTei / tAu~ ji virahu gavakhehi makkaDaghi gghiu dei / / 9 / / (=he. 423.3) (adyApi nAtho mamaiva gRhe siddhArthAn banda te / tAvadeva viraho gavAkSepyo maryaTavibhISikA dadAti // ) merA nAtha jina pratimAoMko vaMdana karatA abhI gharameMhI hai, (pravAsapara nahIM gayA hai), tabatakahI viraha jharokhese markaTa-vibhISikA de rahA hai| Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa -Adi zabdake grahaNase (aise anya ceSTAnukArI zabda jAneM / udA.-) siri jara khaMDI loaDI gali maNiaDA na vIsa / to vi goTThaDA karAviA muddhaeN uTThabaIsa / / 95 // (=he. 423.4) (zirasi jarA khaNDitA lomapuTI gale maNayo na viMzatiH / tathApi goSThasthAH kAritA mugdhayA uttiSThopaviza // ) (yadyapi) sirapara phaTI purAnI kamalIkI TukaDI aura galemeM bIsa maniyA~ bhI nahIM thIM, tathApi suMdarIne sabhAgRhake sabhAsadoMko uThakabaiTaka karA diyaa| aise ceSTAnukaraNa (ke udaahrnn)| anarthakA ghaimAdayaH // 58 // ____ apabhraMzameM ghaI, ityAdi nipAta nirarthaka (vizeSa artha abhipreta naH honeparabhI) prayukta kie jAte haiM // 58 / / pemmaDi pacchAyAvaDA piu kala hi au viaali| ghaI vivarIrI buddhaDI hoi viNAsaha) kAli / / 96 // (=he. 424.1) (premNi pazcAttApaH priyaH kalahAyitaH vikAle / khalu viparItA buddhirbhavati vinAzasya kAle ) premameM pazcAttApa (aura) sAyaMkAlameM priyakarase jhagaDA (huaa)| sacamuca vinAzakAlameM buddhi viparIta hotI hai| (sUtrameM) Adi zabdake grahaNase, khAI, ityAdi (nipAta nirarthaka. prayukta kie jAte haiN)| - tRtIya adhyAya tRtIya pAda samApta - Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pAdaH dihI supi // 1 // (isa sUtrameM) apabhraMze padakI anuvRtti hai| apabhraMzameM, sup (=vibhaktipratyaya) Age rahanepara, saMjJAke antya svarake dihI yAnI dIrgha aura hasva prAyaH hote haiN| udA.. rAmu rAmU, rAmaH / / 1 // su (pratyaya Age honepara)DhollA sAvalA dhaNa caMpaavaNNI / NAi suvaNNareha kasabaddai diNNI // 97 // ( hema. 330.1) (viTaH zyAmalo dhanyA campakavarNA / iva suvarNarekhA kaSapaTTe dttaa|) priyakara zyAmalavarNa hai (aura) priyA caMpakavarNakI hai| (vaha aise lagatI hai ki) mAno kasauTIpara suvarNakI rekhA khiMcI ho| saMbodhana (pratyaya Age honepara)DhollA maI tuhu~ vAriA mA kara dIhA mANu / niddaeN gamihI rattaDI daDavaDa hoi vihANu ||98||(=he.330.2) (viTa mayA tvaM vArito mA kuru dIrgha mAnam / nidrayA gamiSyati rAtriH zIghraM bhavati prabhAtam / / ) he priyakara, maiMne tujhe barajA ki dIrdha (kAla) mAna mata kara / kAraNa) nIMda meM rAta bIta jAyegI aura jhaTapaTa prabhAta ho jaayegaa| strIliMgameMbiTie mai~ bhaNiya tuhu~ mA karu vaMkI ditttthii| putti sakaNNI malli jima mArai hiai baihi / / 99 / / (=he.330.3) putri mayA bhaNitA tvaM mA kuru vakrAM dRSTim / putri sakaNI bhalliyathA mArayati hRdaye praviSTA / / ) 261 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra6ra trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa he biTiyA, maiMne tujhase kahA thA ki bA~kI dRSTi mata kara / (kAraNa) he biTiyA, (yaha bA~kI dRSTi) nokadAra bhAleke samAna (dUsaroMke) hRdayameM baiThakara (paiThakara) mAratI hai| jas (pratyaya Age rahanepara)eI ti ghoDA eha thali ei ti nisiA kh gga / etthu muNIsima jANiai je Navi vAlai bagga // 100 // (=he.330.4) (ete te ghoTakA eSA sthalI ete te nizitAH khaDgAH / atra manuSyatvaM jJAyate ye nApi valayanti valgAH / ) ye ve ghodde| yaha (vaha yuddha-) bhUmi / ye ve tIkSNa khaDga / yahIMpara unake pauruSakI parIkSA hotI hai jo ghoDekI bAga pIche nahIM khiiNctaa| isIprakAra anya vibhaktiyoMmeM udAharaNa lene haiN| svamyata ut / / 2 // apabhraMzameM su aura ama pratyaya Age honepara, (zabdoMke antya) a kA ukAra hotA hai| udA.-ra'mu ! ghaDu / paDu // 2 // dahamuhu bhuvaNabhaaMkaru tosiasaMkaru Niggau rahavari caDiau / caumuhu chammuhu jhAi vi ekahi~ lAivi NAvai daiveM ghaDiau / / 101 // (=he. 331.1) (dazamukho bhuvanabhayaMkara stoSitazaMkaro nirgato rathopari ArUDhaH / caturmukhaM SaNmugvaM dhyAtvA ekatra lagitvA iva daivena ghaTitaH / / ) bhuvanabhayaMkara rAvaNa zaMkarako saMtuSTa karake rathapara ArUDha hokara niklaa| mAno devoMne brahmadeva aura kArtikeya inakA dhyAna karake tathA una (donoM)ko ekatra karake use (rAvaNako) banAyA thaa| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda - a. 3, pA. 4 otsau puMsi tu // 3 // apabhraMza meM pulliMga meM honevAlI saMjJAke (anya ) akArakA, su (pratyaya) Age rahanepara, o vikalpa se hotA hai / udA - rAmo | ghaDo / paDo // 3 // agalianeha nivaTTAI joaNalakkhu vi jAu | T varisasaraNa | jo milai sahi so sokkhaha~ ThAu // 102 // (he. 332.1) ( agalita sneha nirvRtAnAM yojanalakSamapi yAtu | varSazatenApi yo miti sakhi sa saukhyAnAM sthAnam / / ) T jinakA sneha naSTa nahIM huA hai aise sneha se pUrNa vyaktiyoM ke bIca lAkha yojanoM kA aMtara hone do| he sakhI, sneha naSTa na honepara) saiMkaDoM parabhI jo milatA hai vaha saukhyoMkA sthAna hai 1 puMsi (pulliMga meM rahanevAle), aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa pulliMgameM na honepara yahA~ kahA huA o nahIM hotA) | udA. - aMgahi~ aMgu na miliu~ hali [ 58 ] / / e bhisi / / 4 / / apabhraMza bhis pratyaya Age honepara, (zabdoM ke antya) akArakA e vikalpase hotA hai / udA. rAmehiM / ghaDehiM / (vikalpapakSameM ) - guNahi~ va saMpai kitti para [ 45 ] / / 4 / / Ti / / 5 / / apabhraMzameM TA-vacana Age honepara, (zabdoM ke antya) a kA e hotA hai / (yaha sUtra 3.4.4 se) pRthak kahA jAnese, yahA~ vikalpa nahIM hotA udA. - rAmeNa / ghaDeNa // 5 // je diNNA diahaDA daieN pavasaMteNa / tANa gaNantieN aMguliu jajjariAu naheNa // 103 // ( =he. 333.1) Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama prAkRta vyAkaraNa (ye mama dattA divasA dayitena prvstaa| tAn gaNayantyA agulyo jarjaritA nakhena // ) pravAsapara nikalate samaya priyakarane jo dina (mujhe avadhirUpameM) die (=kahe) the, unheM ginate hue merI aMguliyA~ nakhoMse jarjarita ho hinecca // 6 // apabhraMzameM (zabdoMke antya) akArake Di (pratyaya)ke sAtha ikAra aura ekAra hote haiN| udA.-rAmi raame| ghaDi ghaDe / / 6 / / sAaru uppari taNu dharai tali ghallai rynnaaii| sAmi subhiccu vi pariharai saMmANei khalAI / / 104 // (=he.334.1) (sAgara upari tRNaM dharati tale kSipati ratnAni / svAmI subhRtyamapi pariharati saMmAnayati khalAn / / ) sAgara tRNako Upara dhAraNa karatA hai aura ratnoMko talameM DhakelatA hai| (usIprakAra) svAmI acche sevakako choDa detA hai aura khaloMkA sammAna karatA hai| use hu||7|| (aba at zabdakA) ataH aisA paMcamyanta pariNAma ho jAtA hai| apabhraMzameM (zabdoMke antya) akArake Age a nevAle Gasiko he aura hu aise Adeza hote haiM / / 7 / / bacchaha giNhai phalai~ jaNu kaDu pallava vajjei / no vi mahadumu suaNu jima te ucchAMga karei / / 105 // he 336.1) (vRkSAd gRhNAti phalAni janaH kaTUn pallavAn varjayati / tathApi mahAdrumaH sujano yathA tAnutsaGge karoti // ) Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda - a. 3, pA. 4 265 loga vRkSase phala lete haiM aura kaTu pallavoMko choDate haiM tathApi sujanake samAna mahAn vRkSa unheM apane utsaMgapara (dhAraNa ) karatA hai / vaccha geNes, vRkSAd gRhNAti // yaso huM // 8 // apabhraMzameM (zabdoM ke antya) akAra ke Age AnevAle bhyas ko yAnI paMcamI bahuvacana - pratyayako huM aisA Adeza hotA hai // 8 // ruDDANeM paDiu khalu appaNu jaNu mArei / jiha girisiMgahu~ paDia sila annu vi cUrukarei / / 106 / / (he. 137.1 ) (dUroDDANena patitaH khalaH AtmAnaM janaM (ca) mArayati / yathA girizRGgabhyaH patitA zilA anyadapi cUrNaM karoti / / ) U~cA uDDANa karake (bAda meM nIce) girA huA khala manuSya apaneko (aura) auroM ko bhI mAratA hai / jaise, girizikharoMse girI huI zilA (apane sAthasAtha) anyakobhI cUra cUra kara detI hai / sussuho GasaH / / 9 / / apabhraMzameM (zabdoM ke antya) a ke Age AnevAle Gas ko su, rasu aura ho aise tIna Adeza hote haiM | udA. -rAmasu / rAmarasu | rAmaho || 9 || jo guNu govai adhpaNA paaDA karai parassu / tasu hau~ kalijuga dullahahoM bali kijjau suaNassu // 107 // (= he. 338.1) ( yo guNAnU gopAyatyAtmanaH prakaTAn karoti parasya / tasyAhaM kaliyuge durlabhasya baliM karomi sujanasya || ) jo apane guNoMko chipAtA hai aura dUsaroMke guNoMko prakaTa karatA hai, aise kaliyuga meM durlabha sajjanoMkI maiM pUjA karatA hU~ / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 hindI anuvAda-a.3, pA. 4. Amo haM / / 10 // ... apabhraMzameM (zabdoM ke antya) akArake Age AnevAle Am ko hai aisA Adeza hotA hai / // 10 // taNaha~ taijjI bhaMgi navi teM avaDaya Di vasanti / aha jaNu laggivi uttarai aha saha sai~ mananti ||108||(he.339.1) (tRNAnAM tRtIyA bhagirnApi tenAvaTataTe vasanti / atha jano lAgacA uttarati atha maha svayaM majanti 11) tRNoMko tIsarI bhaMgA (dazA, mArga) nahIM hotii| ve avaTake (ADake) taTapara ugate haiN| use pakaDakara loga (ADake pAra) utara jAte haiM yA usake sAtha svayaMhI DUba jAte haiN| To NAnusvArau // 11 // apabhraMzameM (zabdoM ke antya) akArake Age AnevAle TA-vacanake NaH aura anusvAra hote haiN| udA.-daie pavasanteNa [103] // 11 // eM cedunaH / / 12 / / apabhraMza (zabdoM ke antya) ikAra aura ukAra inake Age AnevAle. TA-vacanako eM aisA, aura (sUtrameMse) cakArake kAraNa Na aura anusvAra ho jAte haiM / / 12 / / eM (kA udAharaNa)aggieM upahau~ hoi jagu vAeM sIalu te / jo puNu aggie sIalA tasu uNhattaNu keva' / / 109 / / (=he.3 43.1) (agninA uSNa bhavati jagat vAtena zItalaM tthaa| yaH punaragninA zItalastasya uSNatvaM ktham // ) . agnise jagat uSNa hotA hai| vAyuse zItala hotA hai| paraMtu jo agnisebhI zItala hotA hai use uSNatva kaise ? Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 3, pA. 4 260 Na aura anusvAra (ke udAharaNa)vipiaArau jai vi piu toM vi taM ANahi ajju / aggiNa daDDhA jai vi gharu to teM aggi kajju / / 110 / / (=he.343.2.) (vipriyakArako yadyapi priyaH tathApi taM AnayAdya / agninA dagdhaM yadyapi gRhaM tathApi tenAgninA kAryam / / ) yadyapi priyakara apriya karanevAlA hai tathApi use Aja le aa| agnise yadyapi gRha jala jAtA hai tathApi isase (apanA) kAma patA hI hai| isIprakAra ukAra ke Age 01 aura nuvAra 66ve udAharaNa haiN| hi he GiGasyoH // 13 // ___ apabhraMzameM (zabdoMke anya) i aura u ke Age (AnevAle) Di. aura Gasi inako hi aura he aise Adeza krama se hote haiM // 13 / / Diko hi (Adeza)aha viralapahAu ji kalihi dhammu // 111 // (=he.341.3) (aya viralaprabhAva evaM kalau dhrmH|) aba kaliyugameM dharma kapa prabhAvI hai| Gasiko he (Adeza)giriha silAyalu taruheM phala dheppai nIsAvannu / gharu melleSiNu mANusahaM to vi na ruccai rannu // 112 // (-he.341.1) (gireH zilAtalaM taroH phalaM gRhyate niHsAmAnyam / gRhaM muktvA manuSyANAM tathApi na rocate'raNyam / / ) kisI bhedabhAvake binA (araNyameM) parvatase zilA aura vRkSase phala grahaNa kie jAte haiN| tathApi gharako choDakara araNya(-vAsa) manuSyoMko achA nahIM lgtaa| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa hu~ bhyasaH // 14 // (zabdoMke antyai) aura u inake Age (AnevAle) bhyas ko hu~ aisA Adeza ho hai|| 14 // taruhu~ vi vakkalu phalu mugi vi parihaNu asaNu lahanti / -sAmi hu~ ettiu~ aggalau~ Aaru bhinca gRhanti // 113 / / =he.341.2) (tarubhyo'pi valkalaM phalaM munayo'pi paridhAnamazanaM lbhnte| svAmibhya etAvada dhika AdaraM bhRtyA gRhNanti / / ) munibhI taruoMsebhI valkala aura phala inako paridhAna aura bhojana inake rUpase prApta kara lete haiN| (paraMtu vastra aura bhojanake sAtha sAtha) Adarako sevaka svAmiyoMse adhika (jAdA) prApta kara lete haiN| Amo haM ca / / 15 / / apabhraMzameM (zabdoMke antya) i aura u inake Age (AnevAle) Am ko haM, aura (sUtrameMse) cakArake kAraNa huM, aise Adeza ho jAte haiM // 15 // daivu ghaDAvai vaNi taruhu~ sauNiha~ pkkphlaaii| so bari sukkhu paiTTha Navi kaNNahi~ khalabaaNAI // 14 // (=he.340.1) (daivaM ghaTayati vane tarUNAM zakunInAM pakkaphalAni / tadvaraM sukhaM praviSTAni nApi karNayoH khalavacanAni // ) pakSiyoMke lie vanameM vRkSoMke phaloMko daiva nirmANa karatA hai| (unake upabhogakA) vaha sukha acchA hai; para kAnomeM khaloMke vacana praviSTA honA (acchA) nhiiN| prAyograhaNase kacit supa ko (bhI) huM aisA Adeza ho jAtA hai| udA.) dhavalu visUrai sAmiaA~ garuA bharu pikkhevi / hau~ ki na juttau duhu~ disiha~ khaDai~ doNi karevi // 115 // (=he.340.2) Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 3, pA. 4 269. kNt| (dhavalo viSIdati svAmino guruM bhAraM prekSya / ahaM kiM na yukto dvayordizoH khaNDe dve kRtvA / / ) svAmIkA baDA (guru) bhAra dekhakara dhavala (baila) kheda karatA hai (aura apanese kahatA hai-) mere do khaMDa karake kyoM na mujhe jue~ke donoM ora jota diyA gayA ? uso luk / / 16 // apabhraMzameM Gas kA yAnI SaSThI vibhaktikA prAyaH lopa hotA hai| udA.-rAma, rAmA, rAmasya rAmANAM vA // 16 // saMgarasahi vi jo vaNNiai dekkhu amhArA kNtu| aimattahaM cattaMkusahaM gaa kuMbhai~ dArantu / / 116 // he.345.1) (saMgarazateSvapi yo varNyate pazyAsmAkaM kAntam / atimattAnAM tyaktAkuzAnAM gajAnAM kumbhAn dArayantam / / ) saiMkaDoM yuddhoMmeM, atyaMta matta tathA aMkuzakI bhI paravAha na karanevAle gajoMke kuMbhasthaloMkA vidAraNa karanevAlA aisA jisakA varNana kiyA jAtA hai usa mere priyakarako dekh| susasoH // 17 // __sus yAnI prathamA (vibhakti), as (yAnI) dvitIyA (vibhakti), inakA apabhrazameM nitya lopa hotA hai| udA. rAma rAmA, rAmaH rAmAH, rAma rAmAn iti vA / ei ti ghoDA [100], yahA~, su, am aura jas inakA lopa huA hai| jima 'jama baMkima loaNahaM [13], yahA~ su, am aura zas. inakA lopa huA hai // 17 // ho jasAmantrye // 18 // ___ apabhraMzameM AmaMtraNa (saMbodhana)ke arthameM rahanevAlI saMjJAke bhAge (AnevAlA) jas (pratyaya) ho aisA ho jAtA hai| (sus kA) lopa hotA hai Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa isa niyamakA (dekhie 3.4.17) prastuta niyama apavAda hai| udA.he rAmaho, he rAmAho, he rAmAH // 18 // taruNaho taruNiho muNiu~ ma kara hu na appahA~ ghAu // 117 // (=he. 346.1) (he taruNA: he taruNyaH jJAtaM mayA mA kurutAtmano ghAtama / ) - ha taruNo aura he taruNiyo, maiMne jAnA, apanA ghAta mata kro| hiM bhissupoH / / 9 / / - apabhraMzameM bhis aura suSu ina (pratyayoM)ko hiM aisA Adeza hotA hai| udA.-(bhis ko hiM Adeza)-guNahi na saMpai [45] ityaadi||19|| sup (ko hiM Adeza)-- bhAIraha jima bhArai maga tihi~ vi paadRi / / 118 / / (he.347.1) (bhAgIrathI yathA bhArate mArgeSu triSvapi prvrtte|) . jisa prakAra gaMgA bhAratameM tIna mArgoMse jAtI hai| . striyAM Dehi // 20 // ___ apabhrazameM strIliMgameM rahanevAlI saMjJAke Age (AnevAle) Gi-vacanakA hi hotA hai // 20 // vAyasu uDDAvaMtiaeN piu diTThau sahasa tti / addhA valayA mahi hi gaa addhA phuTa taDatti / / 119 / / (=he. 352.1) (vAyasamuDApayantyAH priyo dRSTaH shseti| ardhAni valayAni mahyAM gatAni ardhAni sphuTitAni taDiti // ) kaueko uDAtI huI (virahiNI) strIne sahasA (acAnaka' priyakarako dekhaa| (usakI) AdhI cUr3iyA~ jamInapara gira gaI aura (avaziSTa) AdhI (cUDiyA~) taDataDa karake TUTa gaI / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda - a. 3, pA. 4 GasaGasyorhe // 21 // (isa sUtra meM 3.4.20 se ) striyAm padakI anuvRtti hai| apabhraMza meM strIliMga meM rahanevAlI saMjJAke Age AnevAle Dasa aura Gasi yAnI SaSTI ekavacana aura paMcamI ekavacana inako he aisA Adeza prApta hotA hai // 21 // Gas (ko he Adeza ) tucchamajjha tuccharomAvaliheM tuccharAya tuccha rahA saha / piatrayaNu alahanti tucchakAya vammahanivAsa hai / anju tucchau~ ta ghaNa taM akkhaNaha na jAi / karithatarumuddhaheM jaM maNu vicitra na mAi || 120 || ( = he. 350. 1) (tucchamadhyAyAH tucchara' mAvalyAstuccha rAgAyAstucchatarahAsAyAH / priyavacanamalabhamAnAyAstuccha kAyAyAstu cchamanmatha nivAsAyAH / anyadyattucchaM tasyA dhanyAyAstadAkhyAtuM na yAti / kUTaM stanAntaraM mugdhAyA yanmano vartmani na mAti || ) ---- (suMdarIkA) madhyabhAga kaTibhAga tumcha' hai, romAvalI suMdara hai, prema tuccha hai, hAsya tuccha hai / priyakara kI koi vArtA na pAnese usakA zarIra tuccha huA hai | vaha ( mAno ) madanakA nivAsa hai / usa suMdarIkA anyabhI jo kucha tuccha hai vaha kahA nahIM jA sakatA / Azcarya (gUDha ) haiM ki usa -mugdhA ke stanoMke bIca kA bhAga itanA tuccha haiM ki usa mArgapara manabhI nahIM samAtA / Gani (ko he Adeza ) --- ICT jAyA visama Na [ 48] || 201 A 1 patalA, nAjuka, sUkSma, kRza, ityAdi arthoM meM yahA~ tuccha zabdakA prayoga kiyA gayA hai / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa humAmbhyasoH / / 22 // __apabhraMzameM strIliMgameM rahanevAlI saMjJAke Age AnevAle Am aura bhyas inako huM aisA Adeza hotA hai| udA.-vaaMsAhuM jai bhaTu, vayasyAnAM yadi bhartA, vayasyAbhyaH vA / / 22 / / bhallA huA ju mAriA bahiNi mahArA kaMtu / lajjita vaaMsiahu~ jai bhaggA gharu entu / / 121 / / =he.351.1) (samyagbhUtaM yanmArito bhagini madIyaH kAntaH / alajjiSyaM vayasyAmyo yadi bhagno gRhamaiSyat // ) he bahina, bhalA huA jo merA priyakara (yuddhameM) mArA gyaa| (kAraNa) yadi parAbhUta hokara vaha ghara vApasa AtA to (mere) vayasyAoMse maiM lajAI jAtI (athavA-sakhiyoMke bIca vaha zaramA jaataa)| udoto jazzasaH / / 23 / / apabhraMzameM strIliMgameM rahanevAlI saMjJAke Age AnevAle jas aura zas inako pratyekako ut aura ot aise vikAra hote haiN| (jas aura zas kA) lopa hotA hai (dekhie 3.4.17) isa niyamakA prastuta niyama apavAda hai // 23 // jasa (ke bAremeM)aMguliu jajariAoM naheNa [101] // zas (ke bAremeM)-- suMdarasabaMgAu vilAsiNIauM pecchantANa / / 122 // (=he. 348.1) (sundarasAGgayo vilAsinI: prekSamANAnAm / ) sarvAMgasuMdara vilAsiniyoMko dekhnevaaloNkaa| udoto aisA dvivacana aura jazzasaH aisA SaSThI ekavacana aisA vacanabheda hone ke kAraNa (yahA~ke vikAra) kramazaH nahIM hote (kiMtu jas aura zas ina donoM meM hote haiN| Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 3, pA. 4 273 iM napi / / 24 // (isa sUtrameM 3.4.23 se) jazzasaH pada (adhyAhRta) hai| apabhraMzameM napi yAnI napuMsakaliMgameM rahanevAlI saMjJAke Age AnevAle jas aura zas inako iM aisA Adeza hotA hai // 24 // kamalaI mellavi aliulaI karigaMDAi~ mahanti / asulahamecchaNa jAha~ bhali te Navi dUra gaNanti // 123 // =he.353.1) (kamalAni muktvA alikulAni karigaNDAni kAMkSanti / asulabhaM vAJchituM yeSAM abhyAsaH te nApi dUraM gaNayanti / ) kamaloMko choDakara bhramarasamUha hAthiyoMke gaMDasthalakI icchA karate haiN| durlabha (vastu) prApta karanekA jisakA nibaMdha-abhyAsa hai, ve dUrIkA vicAra nahIM krte| kAntasyAta uM svamoH // 25 // (isa sUtrameM 3.4.24 se) napi pada (adhyAhRta) hai / aparmazameM napuMsa. kaliMgameM rahanevAlI saMjJAke Age jo kakAra, usake antya akArake Age su aura jas honepara, usako uM aisA Adeza hotA hai| udA. annu ju tucchau~ taheM [120] || 25 / / bhaggauM devikhavi niaya balu balu pasariau~ prssu| ummilai sasireha jima kari karavAlu piassu // 124 / / (=he. 354.1) (bhagnaM dRSTvA nijaM balaM balaM prasRtaM parasya / unmIlati zazirekhA yathA kare karavAla: priyasya / / ) apanI senAko parAbhUta huI aura zatrukI senAko phailatI huI dekhakara priyakarake hAthameM taravAra caMdrarekhA kI taraha camacamAne lagatI hai / tri.vi....18 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta-dhyAkaraNa sarvagAt Di hiN|| 26 // apabhraMzameM sarvaga yAnI sarva, ityAdi akArAnta (zabdoM)ke bhAge Dibhavana hiM aisA ho jAtA hai // 26 // nA khaMDijjai sariNa sarU vijjhai khaggiNa kharagu / bahi~ tahavihi bhaDaghaDanivahi kaMtu payAsai maggu // 125 // (-he. 357.1) (yasmin khaNjyate zareNa zaro vidhyate khaDgena khddgH| tasmiMstathAvidhe bhaTapaTAnivahe kAntaH prakAzayati mArgam // ) jahA~ bANase bANa kATA jAtA hai, jahA~ khaDgase khaDgakA veSa kiyA jAtA hai, vahA~ usaprakArake bhaToMke samudAyameM (merA) priyakara (yoDoMke lie) oko prakAzita karatA hai / basiha // 27 // akArAnta sarva, ityAdike Age usi yAnI paMcamI ekavacana haM aisA . ho jAtA hai / udA.-jahaM hotau bhAgao, tahaM hotau Agao, yasmAd mavAnAmataH, tasmAd bhavAnAgataH // 27 // tu kimo Diha // 28 // apabhraMzameM akArAnta kim zabdake Age Gasi- (paMcamI eka-) vacana Dit iha aisA vikalpase ho jAtA hai| udA. kiha bhaago| vikalpapakSameM-kahaM bAgao, kasmAdAgataH // 28 // jai tuha tuTTau nehaDA mai~ sahu~ navi tilatAra / taM kiha hi~ loahi~ joijau~ samavAra // 126 // (=he. 356.1) (yadi tava truTitaH sneho mayA saha nApi tilmaatrH| tatkasmAd vakrAbhyAM locanAmyAM vilokye zatavAram / / ) yadi terA mere sAtha sneha TUTa gayA ho, tilamAtrabhI nahIM hai, to saiMkaDoM bAra vakra dRSTidvArA meM kyoM dekhI / dekhA jAtA | jAtI huuN| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 3, pA. 4 275 DamaH suz yattatkibhyaH / / 29 / / apabhraMza meM akArAnta yat , tat , kim inake Age Gas ke sthAna para suz aisA Adeza vikalpase ho / hai / (suzameM) z it honese pUrva (pichalA) svara dIrva honA hai // 29 // katu mahArau hali sahie nicchai~ rU sai jAsu / asthihi~ sasthihi~ vi ThAu vi pheDai tAsu // 127 // (-he.358.1) (kAnto'smAka he sakhi nizcayena ruSyati yasya / astraiH zastrairhastairapi sthAna mapi skoTayati tasya |) he sakhI, (merA) priyakara jisasa nizcayarUpameM ruSTa ho jAtA hai, usakA sthAna vaha astra, zastra (yA) hAthoMke dvArA phoDatA hai / jIviu~ kAsu na vallahau~ dhaNu puNu kAsu na iTcha / do paNa vi avasaranivaDaI tiNasama gaNai visiThTha / / 128 // (=he.358.2) (jIvitaM kasya na vallabhaM dhanaM punaH kasya neSTam / dve apyavasaranipatite tRNasame gaNayati viziSTaH // ) jIvita kise priya nahIM hai ? aura dhanakI icchA kise nahIM hai ? tathApi (viziSTa) samaya Anepara viziSTa (zreSTha) vyakti (ina) donoko tRNake samAna samajhatA hai| vikarUpapakSameM-tasu hau~ kalijugi [107] / ityAdi / khiyAM Dahe / / 30 // _apabhraMzameM strIliMgameM rahanevAle yad, tada, kim ke Age Das ko Dit ahe aisA Adeza vikalpase hotA hai / udA. ja he kerau,yasyAH saMbaMdhi // 30 // yattada 5@ mvamoH // 31 // apabhraMzameM, su aura am (pratyaya) Age honepara, yad aura tad ina (danoM) ko ethAkrama dhuM aura je ese Adeza para hote haiM / / 31 / / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta vyAkaraNa praMgaNi ciTThadi nAhu dhuM tru raNi karadi na maMti ||129||=he.360.1) (prAMgaNe tiSThati nAtho yattad raNe karoti na bhAntiH / ) kyoMki (merA) nAtha A~ganameM khaDA hai, ataH vaha raNakSetrapara bhramaNa nahIM karatA hai| vikalpapakSameM-taM bolliai ju niHbahai / (he. 360) . (tat jalpyate yannivahati / ). vahI kaha jAtA hai jo nibhatA hai / idama imu napuMsake // 32 // apabhraMzameM napuMsakaliMgameM rahanevAle idam zabdako, su aura am (pratyaya) thAge honepara, imu aisA Adeza hotA hai / imu kulu tuha taNauM / imu kula devakha / idaM kulaM tava saMbaMdhi / idaM kulaM pazya // 32 // etadehaehoehu strInRnapi // 33 // ___ apabhraMza meM strInRnapi yAnI strIliMga, pulliMga aura napuMsakaliMga, inameM rahanevAlA etad zabda, su aura am (pratyaya) Age honepara, yathAkrama eha, eho, ehu aisA ho jAtA hai // 33 // eha kumArI eho varu ehu maNore htthaannu| ia vaDhahaM ciMtatAhaM pacchai hoi vihANu // 130 // (vhe. 362.1) (eSA kumArI eSa varaH etnmnorthsthaanm| iti mUDhAnAM cintayatAM pazcAd bhavati vibhAtam // ) yaha kumArI, yaha (maiM) vara (puruSa), yaha manorathoMkA sthAna; yahI socate socate mUkhoMke (bAremeM) saberA ho jAtA hai / jazzasorei // 34 // ____ apabhraMzameM etad ke Age jas aura zas honepara, usakA ei aisA ho jAtA hai| udA.-ei ti ghoDA [...] / ei peccha, etAna pazya // 34 // Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 hindI anuvAda-a. 3, pA. 4 oi adasaH // 35 // apamaMzameM adas zabdako, jam aura zas Age rahanepara, oi aisA Adeza hotA hai| udA. oi, amI amUn vA // 35 // jai pucchaha ghara vaDDAhaM to vaDDA ghara oi / / vihaliajaNaabbhuddharaNu kaMtu kuDIrai joi / / 131 // (=he.364.1) (yadi pRcchata gRhAn bRhatAM tad bRhanto gRhA amii| vihnalitajanAbhyuddharaNaM kAntaM kuTIrake pazya / ) padi tuma baDoMke gharake bAre meM pUcchate ho to bar3e ghara ve haiN| (paraMtu) duHkhita logoMkA uddhAra karanevAlA (merA) priyakara kuTImeM (hai use) dekh| idama AaH // 36 // ___ apabhazameM idam ko, vibhakti pratyaya Age honepara, Aa aisA Adeza hotA hai| udA.-Au purisu, ayaM puruSaH // 36 // Aa. loahA~ loaNai~ jAI sarai~ na bhaMti / appie~ dii mauliahi~ pie~ diTThai viasanti // 132 // (=he. 365.1) (imAni lokasya locanAni jAti smaranti na bhraantiH| apriye dRSTe mukula yanti priye dRSTe vikasanti / ) ___ logoMkI ina A~khoMko (pUrva) janamakA smaraNa hotA hai, (isameM) zaka. nhiiN| (kyoMki) apriya (vastu) ko dekhakara ve saMkucita hotI haiM aura priya (vastu) ko dekhakara ve vikasita hotI haiN| sosau ma sosau ccia uahI vaDavANalassa kiM teNa / jaM jalai jale jalaNo AeNa vi kiM na pajjattaM // 133 // (-he. 365.2) (zuSyatu mA zuSyatu eva udadhirvaDavAnalasya kiM tena / yajjvalati jale jvalana anenApi kiM na paryAptam // ) sAgara sakhe yA na sUkhe, isase vaDavAnalako kyA? ame jalama jalatI rahatI hai yahI (usakA parAkrama dikhAne ke lie) paryApta nahA kyA ? Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa AahA~ daDDhakalevarahA~ jaM vAhiu ta sAru / jai uTThabhai to kuhai aha Dajjhai to chAru ||134||(=he. 365.3) (asya dagdhakalevarasya yad vAhitaM tat sAram / yadyuttabhyate tatkuthati atha dahyate ttkssaarH||) isa tuccha (dagdha) zarIrase jo mila jAya hI acchA hai| yadi ise DhakA jAya to durgaMdha Ane lge| yadi jaTAya jAya to rAkha ho jaay| sau yuSmadastuhuM // 37 // . apabhraMzameM yuSmad ko tu (pratyaya) Age honepara tuhu ai Adeza hotA hai| udA.-tuTuM tvam // 37 // bhamara ma ruNajhuNi raDai sA disi joi ma roi / sA mAlai desaMtaria jasu tuhu~ marahi vioi ||135||(=he. 368.1) (bhramara mA ruvIhi araNye tAM dizaM pazya mA saMdIH / sA mAlatI dezAntaritA yasyAstvaM niyase viyoge // ) he bhrara, araNyameM runajhana vana mata kara / rasa dizAko dekha, mata ro| vaha mAlatI dUsare dezameM hai jisake viyogase tU mara rahA hai| tumhe tumhaiM jazasoH // 38 // apabhraMzameM yuSmadko , jasa aura zas Age rahanepara, tumhe, tumhaiM aise Adeza hote haiM / vacana kI bhinnatA honese, (ye Adeza) yathAkrama nahIM hote / udA. tumhe tumhaI jANaha, yUyaM yuSmAn ja niith| tuhi tumhaI pecchaha, yUrya yuSmAn pazyata // 38 // bhisA tumhehiM / / 39 // apabhraMzameM yuSmadko bhis ke sAtha tumhehiM aisA Adeza ho jAtA hai // 39 // udA. tumhehi~ amhIha jaM kiu~ diTThau~ bahuajaNeNa / taM tevaDDha u samarabharu Nijjiu ekakhaNeNa / 136 // (=he. 371.1) Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 3, pA.4 (yuSmAbhirasmAbhiryatkRtaM dRSTaM tad bahujanena / tattAvAn samarabharo nirjita ekakSaNena / ) tumane hamane jo kiyA use bahuta logoMne dekhA | usa samaya utanA baDA samara (hamase) eka kSaNameM jItA gyaa| kyamTA paI tii|| 40 // ____ apabhraMzameM Di, am aura TA inake sAtha yuSmaduko paI, taI aise Adeza ho jAte haiN| udA.-paI taI, tvAM tvayA tvayi vA / / 4. // Dipratyayake sAthamaI para behi vi raNagayahiM ko jayasiri takei / kesahi~ leppiNu jamaghAriNi bhaNa suhu~ ko thakei // 137 // (-he.370.3) (mayi tvapi dvayorapi raNagatayoH ko jayazriyaM tarkayati / kezeSu lAtvA yamagRhiNI bhaNa sukha kastiSThati / / ) tU aura maiM donoMke raNakSetrameM cale jAnepara (dUsarA) kauna vijayazrIkI icchA karegA ? yamakI patnIke keza pakaDanepara kauna sukhase rahatA hai, batA / am pratyayake sAthapai~ mellanti, mahu maraNu maI mellantahoM tujchu / sArasa jasu jo veggalA so vi kidantahA~ sajjhu ||138||(=he. 370.4) . (vAM muzcantyA mama maraNaM mAM muzcatastava / sArasa yasya yo daraM so'pi kRtAntasya sAdhyaH // (sArasa pakSIkI taraha) yadi mane tujhe choDA to maiM mara jAU~gI / t mujhe choDegA to tU mara jaayegaa| (kyoMki sArasa pakSIke bAremeM) jo sArasa jisase dUra rahegA vaha kRtAntakA bhakSya ho jAtA hai / isI prakAra tii| TA-pratyayake sAthapai~ mukkAhaM vi varataru phiTTai pattattaNaM na pttaannN| tuha puNu chAyA jai hojja kahavi to tehi pattehiM // 139 // (-he. 370.1) Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa (svayA muktAnAmapi varataro bhrazyati patratvaM na patrANAm / tava punazchAyA yadi bhavet kathamapi tattaiH patraiH / / ) he suMdara taru, tujhase chuTakara bhI pattoMkA pattApana (patratva) naSTa nahIM hotA / kiMtu terI kisI prakArakImo chAyA jo hotI hai vaha unhIM pattoMsehI (hotI hai)| mahu hiau~ taI tAe tuha sa vi anne vina Dijjai / pia kA karau~ hau~ kAI tuhu~ macche macchu gilijjai / 14 / / (=he. 370.2) (mama hRdayaM tvayA tayA tava sApyanyena vinATyate / priya kiM karomyahaM kiM tvaM matsyena matsyo gilyate / / merA hRdaya tUne (jItA hai), usane terA (hRdaya jItA hai)| vaha (strI) bhI dUsare (puruSa) ke dvArA pIDita hotI hai / he priyakara, maiM kyA karU~ ? tU kyA karegA ? machalIse machalI nigalI jAtI hai| tujjha tudhra tau GasiGasA // 41 / / apabhraMzameM yuSmadko si aura Gas inake sAtha tujjha, tudhra, tau aise tIna Adeza hote haiM // 41 / / udA. tujjha hotau aagdo| tubhra hotau Aado / tau hotao Agado / uske sAtha tau guNasaMpai tujjha madi tudhra aNuttara khaMti / jai uppattiM anna jaNa mahimaMDali sikkhanti // : 41 / / (=he.372-1) (tava guNasaMpadaM tava mati tavAnuttara zAntim / / yApetyAnye janA mahImaNDale zikSante / / ) mahImaMDalapara pAsa Akara dUsare loga terI guNasaMpatti, terI buddhi, terI sarvottama kSamA sIkha lete haiN| Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 3, pA.4 supA tumhAsu // 42 // yuSmadko sup (patyaya) ke sAtha tumhAsu aisA Adeza hotA hai| udA.tumhAsu Thi, yuSmAsu sthitam / / 42 // tumhahamAmbhyasbhyAm // 43 // ___ yuSmadko Am aura bhyas ke sAtha tumhaha aisA Adeza hotA hai / udA. tumhahaM kerau dhaNu, yuSmAkaM saMbaMdhi dhanam / tumhahaM hotau Agado, yuSmabhyaM bhavannAgataH // 43 // asmado'mhahaM // 44 // ____ apabhraMzameM asmad ko Ama aura bhyas ke mAtha amhahaM aisA Adeza hotA hai / udA. aha bhaggA amhahaM taNA [7] / amhahaM hotau Agado, asmad bhavanAgataH / / 44 // sau hauM // 45 // (isa sUtrameM 3,4.44 se) asmadaH padakI anuvRtti hai| apabhraMzameM asmad ko su Age honepara hauM aisA Adeza ho jAtA hai| udA.-tasu hau~ kalijugi dullahahA~ [107] // 45 / / maI GyamTA // 46 // - asmadko Gi, am aura TA ina (pratyayoM)ke sAtha maI aisA Adeza hotA hai| udA.-maI, mayi mAM mayA vA Dike sAtha-maI paI behiM vi raNagayahiM [137] / am ke sAtha-maI mellantahA~ tu jhu [138] / TAke sAtha-mai~ jANive piavirahiahaM [14] || 46 // kusGasinA mahu majjhu / / 47 / / apabhraMzameM asmadko um aura Gasi ina (pratyayoM)ke sAtha mahu, macha aise Adeza ho jAte haiM / vacanakI bhinnatA honese, (ye Adeza) yathAkrama nahIM hote| udA.-mahu kaMtahA~ be dosaDA [48] | jai bhaggAM pArakahA to sahi mA Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 trivikrama-prAkRta vyAkaraNa pieNa [7] / mahu hotau Agado, mat bhavannAgataH / maja hotao Agado, mad bhavanAgataH / / 47 // amhaI amhe jazzasoH / / 48 // apabhraMzameM asmadko, jam aura zas Age honepara, pratyekako amhaI, amhe aise Adeza hote haiM // 48 // aMbaNu lAivi je gayA pahia parAA ke vi|| bhavasa na suahi~ suhacchiai jima amhaI tima te vi / / 142 // he. 376.2) (amlatvaM lagayitvA ye gatAH pathikAH parakIyAH ke'pi / avazyaM na svapanti sukhAsikAyAM yathA vayaM tathA te'pi // ) sneha (amlatva) lagAkara jo koI parakIya pathika (pravAsapara) cale gae haiM ve avazyahI hamAre samAna sukhase nahIM sote haiN| amhe thovA riu bahua kAyara ema bhaNanti / muddhi nihAlahi gaaNaalu kai jaNa joNha karanti ||143||(=he. 376.1) (vayaM stokA ripavo bahavaH kAtarA evaM bhaNanti / mugdhe nibhAlaya gaganatalaM kati janA jyotsnA kurvanti / ) hama thoDe haiM, zatru bahuta haiM, aisA kAyara (loga) kahate haiM / he suMdara, gaganatalako dekha / (vahA~) kitane loga jyotsnA dete haiM ? amhe dekkhahuM, amhaiM devakhahu~, vayaM pazyAmaH / bhisAmhehiM / / 49 // asmadko bhis ke sAtha amhehiM aisA Adeza hotA hai| udA.-tumheMhi~. amheMhi~ jaM kiau~ [136] // 49 // supAmhAsu // 50 // apabhraMzameM asmadko supa ke sAtha amhAsu aisA Adeza hotA hai| amhAsu ThiaM, asmAsu sthitam // 10 // Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a.3, pA. 4 283 laTo hi vA jhajhyoH // 51 / / laT ke yAnI vartamAnakAlake parasmaipada aura Atmanepada inake prathamaH puruSa bahuvacanoMke sthAnapara apabhaMzameM hiM aisA Adeza vikalpase hotA hai / udA. hohiM huvahiM havahiM, bhavanti / vikalpapakSameM nti, nte aura ire (pratyaya, hote haiN)| udA. muhaka baribaMdha tahe soha dharahi~ [37] // 11 // hi thAssipoH // 12 // laT (vartamAnakAla) ke madhyamapuruSa ekavacanake thAs aura sipa (pratyayoM)ko apabhaMzameM hi aisA Adeza vikalpase hotA hai / udA. hohi havahi huvahi, bhavasi / vikalpapakSabhe-se aura si (pratyaya hote haiM) // 52 // bappIhA piupiu karavi kettiu~ ahi haAsa / tuha jaLi mahu puNu vallahai bihu~ vi na pUria Asa / / 144 // (=he. 383.1) (cAtaka 'piu piu' kRtvA kiyad rodiSi hatAza / tava jale mama punarbalabhe dvayorapi na pUritA AzA // ) he cAtaka, pIU~gA pIU~gA (aura priya priya) (piu piu) aisA kahate he hatAza, kitanA rooge ? (hameM ) donoMkI-jala ke bAre meM tumhArI aura priyakarake bAremeM merI-AzA pUrI nahIM hotI hai / (yahA~) piu piu ye rUpa pibAma, zabdase athavA priyapriya zabdase apazameM siddha hote haiM / - AtmanepadameMbappIhA kAi~ bollieNa nigviNa vAra i vAra / sAbhari bhariai vimalajAla lahAha na eka vi dhAra // 145 // (=he. 383.2), ___ (cAtaka kimuktena nighRNa vAraMvAram / .. sAgare bhRte vimalajalena labhase naikAmapi dhArAm // ) he nighRNa cAtaka, bArabAra (tujhe) kahanese kyA upayoga / vimala jalase sAgarake bhare rahaneparabhI, eka bhI bUMda (dhAga) usameMse tujhe nahIM miltii| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta-dhyAkaraNa saptamyAzca // 53 // ___ aparaMzameM saptamIke yAnI liG (vidhyartha)ke madhyamapuruSa ekavacanoM meM thAs aura sipa ko hi aisA Adeza hotA hai // 53 // AahiM jammAhiM annA, vi gori su dijjahi kNtu|| gaa mattaha~ cattaMkusahaM jo abhiDai hasaMtu / / 146 // (=he. 383.3) (asmin janmani anyasminnapi gauri taM dadyAH kAntam / gajAnAM mattAnAM tyaktAGkuzAnA yaH saMmukha gacchati hasan // ) he gaurI, isa janmameM tathA dUsare janmameM (mujhe) vahI priyakara denA jo ha~sate ha~sate matta aura aMkuzakI paravAha na karanevAle gajoMke Age Akara bhiDatA hai / vikalapakSameM-hasasi, ityAdi / / 53 // hu thadhvamoH / / 54 // _laTke yAnI vartamAnakAlake madhyama puruSake bahutvameM rahanevAle parasmaipada aura Atmanepada inake tha aura dhvam (pratyayoM) ko hu aisA Adeza hotA hai| udA.-hohu havahu huvahu, bhavatha // 54 // bali abbhatthaNi mahumahaNu lahuIhUA soi / .. jai icchaha baDDuttaNau~ dehu ma maggahu koi / / 147 // (=he. 384.1) (balyamparthane madhumathano laghukIbhUtaH so'pi / yadIcchatha bRhatvaM dattha mA yAcadhvaM kamapi / / ) balisa yAcanA karate samaya vaha viSNu (madhumathana) bhI choTA ho gyaa| (isalie) yadi mahattA cAhate ho to (dAna) do kisIse (kucha bhI) mata maaNgoN| vikalpapakSameM-icchaha, ityAdi / / u mibiToH // 55 // ___ ladke yAnI vartamAnakAlake uttama puruSake ekavacanameM rahanevAle parasmaipada aura Atmanepada inake mip aura iT (pratyayoM)ko u~ aisA Adeza "vikalAse hotA hai / udA.-saMpai kaDDhau~ vesa jima [87] / bali kijjau~ suaNassu [107] / vikalpapakSameM-kaDDhami, ityAdi // 15 // Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda - a. 3, pA. 4 huM masmahiGoH // 56 // laT (vartamAnakAla) ke uttamapuruSake bahuvacana meM rahanevAle masa aura mahiGa (pratyayoM) ko huM aisA Adeza vikalpase hotA hai / udA. hohuM havahu~ habahu~,, bhavAmaH // 56 // 2850 khaggavisAhiu~ jahi~ lahahu~ pia tahi~ desahi~ jAhuM / raNadubhikkheM bhaggAI viNu jujjheM na valAhuM // 148|| (= 3.386.1). (khaDgavisAdhita yasmin labhAmahe priya tasmin deze yAmaH / raNadurbhikSaNa bhagnA vinA yuddhena na valAmahe ||) he priyakara, jahA~ khaDgakA vyavasAya prApta kare usa dezameM cale jaaeNge| raNarUpI durbhikSake kAraNa hama pIDita haiM / yuddhake binA hama ( sukhI nahIM rheNge| vikalpapakSa meM - lahimu, ityAdi // idetsvaheH || 57 // paMcamI ( AjJArtha) ke madhyamapuruSa ekavacana ke jo sva aura hi aise Adeza - hai, unako apabhraMzameM i, u aura e aise ye tIna Adeza vikalpase hote haiM / udA. - hoi hoTha hoe, bhava / ityAdi // 57 // i (AdezakA udAharaNa) - kuMjara sumari ma sallau saralA sAsa maM me lla | kavala jeM pAva vihitrasiNa te cari mANu ma melli // 149 // ( = he.387.1) (kuMjara smara mA sallakI: saralAn zvAsAn mA muzca / kavalA ye prAptA vidhivazena tAMzvara mAnaM mA mukha / ) he gaja, sallakI - vRkSoMkA smaraNa mata kara, dIrgha sA~sa mata choDa / devavAt jo prApta hue haiM usI kavaloMko khAo; (apanA) mAna mata choDa / u ( Adeza kA udAharaNa ) - bhamarA etthu viliMDara kavi dipahaDA vilambu | ghaNapattalu chAyAbahula phullai jAma kalambu || 150 / / (= 6. 387.2) Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa (bhramara atrApi nimne kAnapi divasAn vilambasva / ghanapatravAn chAyAvahala: phullati yAvat kadambaH // ) he bhramara, yahA~ nIMmapara kucha dina vyatIta kara jabataka ghane pattoMvAlA aura chAyAyukta kadaMba (vRkSa) nahIM phuultaa| e (AdezakA udAharaNa)priya evaM kareM sellu kara chaDDahi tuhu karavAla / jaM kAvAliya bappuDA lehi~ abhaggu kavAlu // 151 / / (he. 387.3) (priya idAnI kuru kuntaM kare muJca tvaM karavAlam / yat kApAlikA varAkA lAntyamagnaM kapAlam // ) he priyakara, aba hAthameM bhAlA rakha, tU talavAra choDa de, jisase becAra kApAlika na TUTA huA kapAla (bhIkhake lie) prApta kareMge / _ vikalpapakSameM-sumarahi, ityAdi / syasya so luTi // 58 // lRTmeM yAnI bhaviSyakAlameM jo syap kahA hai usako sa aisA (Adeza) hotA hai / udA.-hosai bhaviSyati // 58 // diahA jati jhaDappaDahiM paDahi~ maNoraha pacchi / jaM acchai taM mANiai hosai karatu ma acchi // 152 // (he.388.1) (divasA yAnti jhaTiti patanti manorathAH pazcAt / yadasti tanmAnyate bhaviSyati (iti) kurvan mAssva / / ) dina jhaTapaTa jA rahe haiM / manoratha pIche raha jAte haiN| (isalie) jo (kucha) hai usIkA svIkAra kare / hogA aisA kahate hue na (svastha) tthhro)| viklprkssrme-hohii| paryAptau bhuvaH pahuccaH / / 59 // apabhraMzameM paryApti arthameM honevAle bhU dhAtuko pahucca aisA Adeza hotA Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 3, pA. 4 28 aituMgattaNu jaM thaNahaM so cheyau na hu lAhu sahi jai kevai tuDivasaNa ahari pahuccai nAhu // 153 // (=he.390.1) (atituMgatvaM yat stanayoH sa cchedo na khalu lAbhaH / sakhi yadi kathamapi truTivazenAdhare prabhavati nAthaH / ) stanoMkI jo atyaMta UMcAI hai vaha lAbha nahIM hai,hAnihI hai / (kyoMki) he sakhI, (merA) priyakara bahuta kaSTase aura derase adharataka pahu~ca sakatA hai| bjervnyH|| 60 // ___ apabhraMzameM braja (ji) dhAtuko vaJa aisA Adeza hotA hai| udA.caJai / vapi / va ppiNu // 6 // bejo buvaH // 61 // apabhraMzameM brU (brUn )dhAtuko buva aisA Adeza vikalpase hotA hai| udA.. na suhAsiu kiM pi buvai, na subhASitaM kimapi bravIti / / 61 // vikalpapakSamaettau boppiNu sauNi Thiu puNu dUsAsaNu bopi / so hau~ jANau~ ehA~ hari jai mahu agai boppi // 194 // (-he.391.1) (etAvaduktvA zakuniH sthitaH punarduHzAsana uktvA / tato'haM jAnAmi eSa hariryadi mamAge uktavAn / ) (duryodhana kahatA hai)-itanA kahakara zakuni cupa rhaa| (utanAhIcolakara duHzAsana (cupa rhaa)| taba maiM samajhA ki (jo bolanA thA vaha) bola. kara yaha hari (zrIkRSNa) mere sAmane (khaDA hai)| kriyeH kIsu // 2 // kriye aise kriyaapdk| apabhraMzameM kIma aisA Adeza hotA hai // 62 // udA. santA bhoga ju pariharai tasu kaMtahA~ bali kii| tasu daiveNa ji muNDiyau~ jasu khalliDau~ sIsu // 15 // (-he.389:1) (sato bhogAn yaH pariharati tasya kAntasya baliM kriye (kromi)| tasya daivenaiva muNDitaM yasya khalvATaM zIrSam / ) Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa vidyamAna bhogoMko tyAga jo karatA hai usa priyakarakI maiM pUjA karatI huuN| jo khalvATa (gaMjA) hai usakA to daivanehI muMDana kara diyA hai / vikalpapakSameM-bali kijai suaNassu [105] / ( yahA~) sAdhyamAna avasthAmeM (honevAle ) kriye aise saMskRta zabdasehI yaha prayoga hai| passagaNhI dRzigrahoH / / 63 // ___apabhraMzameM dRz ( dRzi ) aura graha ina dhAtuoMko passa aura gaNha aise Adeza yathAkrama hote haiN| udA.- passadi, pazyati / paDha gaNheppiNu vratu, paTha gRhItvA vratam // 63 / / takSAdyAzchollAdIn / / 64 // . apabhraMzameM takS ( takSi ), ityAdi dhAtuoMko cholla, ityAdi Adeza prApta hote haiM / / 64 // udA. jima jima tikkhA levi kara jai sasi chollijantu / . to jai goriha muhakamali sarisima kA vi lahantu / / 156 / / (= he. 395. 1) ( yathA tathA tIkSNAn lAtvA karAn yadi zazI atakSiSyata / tato jagati gauryA mukhakamalena sadRzatAM kaampylpsyt||) kisI bhI prakArase yadi tIkSNa kiraNoMko le (nikAla) kara caMdra ko chIlA jAtA taba isa jagatameM gaurIke mukhakamalase kucha sAdRzya usako mila jAtA / (sUtra meM) Adizabda kA grahaNa honese, dezI (bhASA) meM jo kriyAvAcaka zabda upalabdha hote haiM ve udAharaNake rUpameM lie jAya / udA. caDulla u cuNNIhoisai muddhi kavoli nihittau / sAsANalajAlajhalakkiau bAhasalilasaMsittau / / 157 / / (= he. 395.2) Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda ma. 3, pA. ( cUDakarNIbhaviSyati mugdhe kapole nihitaH / vAsAnajvAlAdagdho bANyasalilasaMsiktaH // ) he suMdarI, kapolapara rakhA, zvAsarUpI agnike jvAlAse tapta, azrujalase bhIgA kaMgana (strayaMhI) cUra cUra ho jAtA hai / hiara khuDukkara goraDI gayaNi ghuDukkara me / vAsArattapavAsu ahaM visamA saMkaDu ehu / / 158 / / (he. 395.4 ) ( hRdaye khuT zabdaM karoti gaurI gagane ghaDaghaDAyate meghaH / varSAtripravAsinAM viSamaM saMkaTametat // ) puteM jAeM kaNu guNu avaguNu kavaNu muraNa / jA bappIkI muMhaDI caMpijjai avareNa / / 159 // 249 hRdayameM suMdarI khuT zabda karatI hai; gagana meM bAdala ghaDaghaDa (zabda) karate haiM / varSAkI rAta meM pravAsiyoM ke lie yaha baDA saMkaTa hai / ammi paohara vajjamA [26] / aura ( putreNa jAtena ko guNo'vaguNaH ko mRtena / yat paitRka bhUmirAkramyate'pareNa // ) yadi bApakI bhUmi (saMpatti) dUsareke dvArA cApa ( apahRta kara) DI jAya to putra honese kyA lAbha ? aura usake maranese kyA hAni ? taM tetiu~ jala sAyara hoM so tevaDu vitthAru | tisare~ nivAraNu palu vi na vi para ghuTuai asAru // 160 // ( = he. 395.3 ) ( = he. 395.7 ) ( tat tAvajjalaM sAgarasya sa tAvAn vistAraH / tRSAyA' nivAraNaM palamapi maiva paraM zabdAyate'sAraH // ) sAgarakA vaha utanA pAnI aura vaha utanA vistAra / para tRSAkA thoDA bhI nivAraNa nahIM hotA / vaha vyartha dhU dhU karatA hai / kri.vi... 29 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hoH storuccAralAyavam / / 65 // saMyukta honevAle hoH yAnI hakAra aura repha inakA apabhraMzameM prAyaH laghu uccAra hotA hai| udA-bahiNi amhArA kaMtu (119) / siru lhasiuM khaMdhassu (162) / jai so ghaDidi prayAvadI (20) / anu ji prAuM ( 63 ) / caMcala jIvidu dhruvu maraNu ( 43 ) / / 65 / / bindorante // 66 // apabhraMzameM padake antameM rahanevAle biMdu ( anusvAra ) kA uccAra prAyaH laghu hotA hai| udA.-annu ju tucchau~ taheM dhaNaheM ( 120) / bali kijau~ suaNassu (107 ) / daivu ghaDAvai vaNi taruhu~ (114) / taru vi vakkala (113) / khaggavisAhiu~ jahi lahahu~ (148)|tnnhN taijjI bhaMgi na vi (108) / / 66 / / halasthaiGaH // 67 // apabhraMzameM vyaMjanoMmeM sthita ( vyaMjanoMse saMyukta) aise en kA yAnI e aura o inakA uccAra prAyaH laghu hotA hai| udA.-sudhaiM ciMtijjai mANu [2] / tasu hau~ kalijugi dullahahA~ [ 105 ] / / 67 // ligamatantram // 68 // __ apabhraMzameM ( zabdoMkA) liMga anizcita, prAyaH vyabhicArI (arthAt strIliMgakA puliMga honA, puliMgakA bIliMga honA, i.) hotA hai| udA.-gayakumbha dArantu [116 / yahA~ puliMgakA napuMsakaliMga] (ho gayA hai)|| 68 / / ( adhika udAharaNa ) abbhA laggA DuMgarihi~ pahiu raDantau jAi / - jo eho girigilaNamaNu so kiM dhaNaheM ghaNAi / / 161 // ( abhrANi lanAni parvateSu pathiko rudana yAti / ya eSa girigilanamanAH sa kiM dhanyAyA ghRNAyate). Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-ma., pA.. bAdala parvatoMse lage haiN| pathika rotA huA jAtA hai| jo yaha parvatako nigalanevAlA hai vaha kyA suMdarI ( ke prANa ) para dayA karegA ? yahA~ abbhAmeM napuMsakaliMgakA pulliMga ( ho gayA hai)| pAi vilaggI aMbaDI tiru lha siuM khaMdhassu / to vi kaDArai hatthaDau bali kijjau~ kaMtassu // 162 / / (= he. 445.2) ( pAde vilagnamantraM ziraH srastaM skandhAt / tathApi kaTAre hastaH baliM karomi kAntasya // ) pairapara aMtaDI lagI hai| zira kaMdhese srasta huA hai| phirabhI ( jisa kA ) hAtha ( adyApi apane ) kaTArIpara hai ( aise ) kAMtakI maiM pUjA karatI huuN| yahA~ aMbaDImeM napuMsakaliMgakA strIliMga (ho gayA hai)| siri caDiA khaMti phalai puNu DAlai~ moDaMti / to vi mahaduma sauNAha~ avarAhiu na karanti // 163 // (= he. 445.3 ) ( zirasi ArUDhA khAdanti phalAni punaH zAkhA bhaJjanti / tathApi mahAdrumAH zakunInAmaparAdhitAM na kurvanti / / ) paMchI zirapara caDhakara phala khAte haiM aura zAkhAoMkobhI toDate haiN| tathApi mahAvRkSa unakA ( kuchabhI ) aparAdha nahIM ginate / yahA~ DAlaI meM strIliMgakA napuMsakaliMga ( ho gayA hai ) / saurasenIvat / / 69 // apabhraMzameM prAyaH zaurasenIke samAna kArya hotA hai // 69 / / udA.sIsi haru khaNu viNimmavid khaNu kATha pAlaMbu kidu rdir| vihidu khaNu muMDanAlia jaM paNaeNNa taM namahu kusumadAmakodaMDa kAmahoM / / 165 / / (= he. 446.1) Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa ( zIrSe zekharaH kSaNaM vinirmApitaH kSaNaM kaNThe prAlambaH kRto ratyA / vihitaM kSaNaM muNDamAlikA yatpraNayena tannamata kusumadAmakodaNDaM kAmasya / / ) jisako ratine kSaNabhara zirapara zekhara banA diyA, kSaNabhara kaMTameM laTakanekA hAra banA diyA, kSaNabhara ( apane ) gale meM lagA diyA, usasa kAmake puSpadhanuSyako praNAma kro| tabyatyayazca / / 70 / / [ sUtrameMse ] tad zabda prAkRta ( bhASAoM ) kA dyotaka hai| aura unakA-prAkRta, ityAdi bhASAoMke lakSaNoMkA--vyatyaya (ulaTApalTI) prAyaH hotA hai| (udA.-) jaise mAgadhImeM tiSTha ko ciSTha (Adeza hotA hai) aisA jo kahA hai vaise prAkRta, paizAcI, zaurasenI inameMbhI hotA hai| udA. ciSThadi / apabhraMzameM rephakA jo adholopa vikalpase kahA hai, vaha mAgadhImeMbhI hotA hai| udA.-zada mANuzamaMzabhAlake kuMbhazahazravazAha zaMcide, zatamAnuSamAMsabhArakaM kuMbhasahasraM vasAyAH saMcitam / ityAdi dUsare ( udAharaNa ) dekhe jaayN| kevala bhASAlakSaNoM kAhI nahIM apitu dhAtuoMko laganevAle pratyayoMke AdezoMkAmI vyatyaya hotA hai| jo pratyaya vartamAnakAlake ( aise ) prasiddha haiM ve bhUtakAlameMbhI hote haiN| udA.-aha pecchai rahutaNao, atha prekSAMcake raghutanayaH / ( anaMtara raghutanayane dekhA ) / AbhAsai rayaNIare, AbabhASe rajanIcagan / (rAkSasoMko bolaa)| bhUtakAlameM prasiddha ( aise ) pratyaya partamAnakAlameMbhI hote haiN| udA.-sohIa esa caNDo, zaNotyeSa caNDaH // 70 // zeSaM saMskRtavat / / 71 / / zeSa arthAt ina dvAdaza pAdoMmeM jo prAkRta, ityAdi bhASAoMkA lakSaNa nibaddha hai usase anya ( saba kucha ) saMskRtake samAna hotA hai| udA.-rAmAa popphANi, rAmAya puSpANi | Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a.3, pA.4 996 heTThiyasUranivAraNAya chattaM aho iva vhntii| jaai sasesA varAhasAsadUrukkhayA puhavI / / (= he. 448.1) ( adhaHsthitasUryanivAraNAya chatramadha iva vhntii| jayati sazeSA varAhazvAsadUrotkSiptA pRthivI / / ) nIce sthita sUrya se nivAraNa karaneke lie mAno nIce chatra dhAraNa karanevAlI aura varAhake zvAsase dUra pheMkI gayI, aisI zeSake sAtha honevAlI pRthvI vijayI hai| yahA~ (isa graMthameM ) caturthI ( vibhakti) kA Adeza nahIM kahA gayA hai; vaha saMskRta ke samAnahI hotA hai / urasi, sarasi, sirasi, ityAdi rUpa (una saMskRta zabdoMke ) siddha avasthAse (prApta) hote haiM / / 71 // jhADagAstu dezyAH siddhAH / / 72 // ___ jhADa, ityAdi zabda dezya arthAt dezavizeSake vyabahArase upalabdha honevAle siddha yAnI niSpanna yA prasiddha haiM, aisA jAnA jAya / udA.(1) jhADaM latAdigahanam / (2) goppii| (3) sappattiA (yAnI) bAlA / (4) goMDI (5) gAMDI (6) goMjI (yAnI) mnyjrii| (7) ekkaMga (8) ohaMsaM (9) bhaddasirI (yAnI) candanam / (10) ADoro (11) morattao (12) moro (13) pANAao (yAnI) zvapacaH / (14) Dullara bhUSA kapardAnAm arthAt kapoMse kiyA huA AbharaNa aisA artha / (15) somAlaM (16) sollaM (yAnI) mAMsam / (17) chaTTo marma / (18) bhohaNo mRtkH| (19) goDDaM, stanayoH upari racitaH vAsogranthiH / (20) bhAvaI gRhiNI (21) dukkhitto kmpH| (22) parihAlo jalanirgamaH / (23) paDaM grAmasImAsthAnam / (24) gojA kalazI / (25) paDillilo vihitapUjaH / (26) gandhapisAo gAndhikaH / (27) ohiaM adhomukham / (28) asArA kadalI / (29) karaillo zuSkamahIjaH / (30) apamayo bhAraH / (31) duppariallaM azakyam / (32) veDUNI (33) Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikkima-makata-mAtarama... picchallaM (34) vidNA (35) sArovahi (36) siNI (37) velUraka (38) maMtakkharaM (yAnI), lajjA / (39) koNNAraM mlAnam / (40) khandajI sthUlendhanavahniH / (-1) UsAatto, khedena zithilaH / (42) uttANaphalaM eraNDaH / (43) cadurUDho (44) hAlo (yAnI) zAtavAhanaH / (45) pauliaM, zUlapotaM mAMsam / (46) mADA samakAlam / (47). khaDariaM kaluSam / (8) bahurANo asidhArA / (49) bavvADo, dakSiNo hastaH / (50) khabbaNo dakSaH / (51) khaDDe (52) veDo (53) boDare (yAnI) zmazru / (54) uittaNaM nivasanam / (55) saarAI jhaTiti / (56) khallirI (57) khalliriA (yAna!) saMketaH / (58) raddhI (59) baDDaaM (yAnI) pradhAnam / (60) gaaNaraI meghaH / (61) tigacchI (62) tiMgA (yAnI) puSparajaH / (63) taMDaM zirohInam / (64) pAduggo sabhyaH / (65) tiviDI sUcI / (66) pattalaM tIkSNam / (67) kUra bhaktam / (68) goDaM (69) cikilalaM (70) kacTharaM (71) mahiMDaM (72), bahalaM (73) reNaM (74) paNao (75) DaMDariA (76) DaMDA (77) dohaNI (pAnI) paGkaH arthAt kardama aisA artha / (78) chivio (79) choho (80) paggejjho (81) vimjhaDo (yAnI) cayaH arthAt samUha aisA artha / (82) niatthaM, parihitaM vastram / (83) niDDariA, bhAdrapada sitadazamyA kazcita utsabavizeSaH / (84) khoDDI (85) tAlaphalI (yAnI) daasii| (86) chicchiNaramaNaM (87) olukkI (88) haddhiNaM (yAnI) cakSuHsthaganakrIDA / (89) puMsulaM visaMvAdaH / (90) avaaNDaM ulUkhalam / (91) sarAhao (92) kikkiDI (yAnI) srpH| (93) sailaMtaM (94) saidihU~ (yAnI) manorathenaiva sNghttnaa| (95) osA (96) oggiyo (97) siNhA (yAnI) nIhAraH / (98) NisaNaM paridhAnam / (99) jhutti srotaH / (100) siTTA (101) sihaDo, saptanAsikAnAdaH / (102) vaNecchaNaM (103) NivaThaNaM (yAnI) aktAraNam / (104) allao Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRtpricaa| (105): aDI (106) saDA (yAnI) pralambA: kezAH / (107) ghagranthaNaM khedH| (108) caMdavaDAA ardhpraavRtdehaa| (109) talapphalaM shaaliH| (110) tariDI, anuSNo vaayuH| (111) veppo (112) saMpuo (yAnI * pizAcAkrAntaH / (113) kIlA (114) kukulA (115) addhagharaNI (116) bahudhAriNI (yAnI) navavadhUH / (117) kI (118) vaI (119) velA (yAnI) maryAdA / (120) Nigyo kauzalopetaH / (121) vajjA (122) pajA (yAnI) adhikAraH / (123) jhaMDo (124) jhallarI (yAnI) gulmaH / (125) mukuMDI (126) mucamuMDo (yAnI) jUTaH / (127) Nikkasario gltisaarH| (128) jhaMTiliA caMkramaNam (129) saMkhoDI vytikrH| (130) siliMpo (131) cilo (132) cullo (133) ceDo (134) liMko (135) Daharo (yAnI) baalH| (136) haNaM dUram / (137) viDDiriA (138) tuMgI (yAnI) rAtriH / (139) kuhiNaM kUrparam / (140) viAlo (141) velU (142) daTThahaNo (943) lammikko (144) kamalo (145) kuvilo (146) Nirikko (147) occhallo (148) kusumAlo (yAnI) dasyuH arthAt cora aisA arth| (149) ahello IzvaraH / (150) dhaNI paryAptiH guptiH vaa| (151) kaMkaasukao alpasukRtalabhyaH / (152) pajhAmuro pravayAH arthAt vRddha aisA arth| (153) puMDarikA utklikaa| (154) hatthaM zIghram / (155) piDilliko krUraH / (156) saMcullo pishunH| (157) jovaNajoaM (158) jovvaNiraM (159) jovaNaNI (yAnI) jarA / (160) paDiNiaMsaNaM, nizi prAvaraNam / (161) paDiveso vikssepH| (162) paDikkiA prtikRtiH| (163) paDujaiNI trunnii| (164) kuNiA (165) kucchigI (166) kaMDadiNAro ( yAnI) vRtivivaram / (167) devaribha, putajanmAna jham arthAt, putrotsavameM bajAyA jAnevAlA tUrya aisA barya (454) akAlamA dika (169 mekvaM: paarthkssetraamH| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama prAkRta-vyAkaraNa (170) pAhiAvaDA lalanA / (171) pIDAI, cauryaNa vadhUH arthAta chipakara (curAkara) svIkRta patnI aisA artha / (172) orallI. gabhIradIrgharavaH / (173) poaggo nirbhayaH / (174) ukkahI (175) lacchiA (176) Dokko (yAnI) kUpatulA arthAt jalAzayase pAnI Upara khIMcanekA yNtr| (177) kAjI (178) kANaDDI (179) bakkaro (yAnI) parihAsaH / (180) khoDo dhArmikaH / (181) ucchalao (182) pauDa (183) meThiaM (184) uppaI (185) theTTho (yAnI) gRham / (186) uluhaMto (187) DaMko (188) vasatuMDo (189) bukkaNo (yAnI) kaakH| (190) mAmA (191) mAmI (yAnI) mAtulabhAryA / (192) caMcupparaM mithyA / (193) cukko mussttiH| (194) pullI (195) allI (196) cittao (yAnI) byAghraH / (197) caDANA (198) lugchI (yAnI) kuntlaaH| (199) gaNasamo, rato goSThyAm / (200) tittI sAraH / (201) DAlI zAkhA / (202) ThANo ahaMkAraH (203) NAmukkasi kAryam / (204) peAlaM (205) piMjalaM (yAnI) pramANam / (206) gahaNI (207) gahero (208) muhulo (yAnI) bndii| (209) lAillo balIvardaH / (210) muMkura Do (211) muMguruDo (212) ghugghuruDo (yAnI) rAziH / (213) AvasaNaM (214) AalaNaM (yAnI) ratigRham / (215) uvasaTTo saarthiH| (216) uvasero rathAIH / (217) uNiA kRsarA / (218) avarijja (219) ahoraNaM (yAnI) uttarIyam / (220) avirikkaM (221) ajaNikkaM (222) doDi (223) doveli (yAnI) sAyaMbhojanam / (224) aharippo, kathAvandhaH / (125) piMDaravo, tailAdInAM vikretA vaNik / (226) sudRmmaNimA ruupvtii| (227) ummallA tRSNA / (228) veMDa surApiSTam / (229) caDiAso aattopH| (230) mAlA jyotsnaa| (231) daraMdaro ullAsaH / (232) ujvalaM kauzalam / (233) osAo pIDA arthAt prahArase utpanna pIDA aisA artha / (234) Nicchaho (235) jigdhoro Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 3, pA.4 / yAnI) nirdayaH / (236) AraMtio maalaakaarH| (237) lAsaavimhao (238) siNTho (239) Alatthao (yAnI) kekii| (240) uDDo kUpAdikhanakaH / (241) UsAro gtH| (242) uvalaMDaMto cUDA. valayam / (243) hillA sikatAH / (244) hikkA (245) upakkiA (yAnI) rjkii| (246) hiMDolI, rakSaNayaMtraM kedArasya / (247) ALaso (248) aliNo (yAnI) vRzcikaH / (249) Arillo bandhaH / (250) jamaNaM bAlazikhA / (251) maraho grvH| (252) kiliNI (253) kuhaNI (254) sAhI (255) pANaTThI (256) pattaNNI (yAnI) pratolI arthAt rathyA aisA artha / (257) malao giryekadezaH (258) uggAlo (259) chiMcholI (yAnI) tanusrotaH arthAt atyaMta thoDe pAnIkA srota aisA artha / (260) kaDaM (261) paDoharaM (yAnI) pazcimAGgaNam / (262) sarivao (263) sarevAo (yAnI) hNsH| (264) kudRmio mahiSaH / (265) pahaNI sNmukhaagtinirodhH| (266) keA kelii| (267) tittI (268) kIlaM (yAnI) stokam / (269) ukkAsAro bhIruH / (270) bhAulaM, ASADhe kAtyAyanyA utsavizeSaH / (271) bhaggala apriyam / (272) kothuavatthaM (273) kosalo (274) kaNaA (pAnI) niivii| (275) chiiMDahillo (276) AaM (yAnI) dadhi / (277) haDDavaM kalahaH / (278) chavaDo carma / (279) kahoDo taruNaH / (280) pheNavaDo varuNaH / (281) uaahArI dohnkaarii| (282) khago chaayaa| (283) joio vyAdhaH / (284) kolaMbaM piTharam / (285) vekhAso (286) khAsao (yAnI) virUpaH / (287) saralI (288) aralaM (yAnI) ciirii| (289) saMgA (290) saMDI (yAnI) calkA arthAt pragraha aisA arth| (291) karAiNI (222) Niuttau (yAnI) zAlmali aisA artha / (293) moDI bhginii| (294) kuMto zukaH / (295) NiDo (296) vicchuo (pAnI) pizAcaH / (297) kauhaM nityam / (298) pasaMDI kanakam / (299) alamaMjulo (300) Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (31) bahurA (3980 vihiNI 6 vAIbI, trivikrama:mAkAkaraNa caMcumAlio (301) maDDo (yAnI) alasaH / (3.02) siaNadhe (303) kaDasI (yAnI) pitRvanam arthAt zmazAna aisA artha / (304) avaDao (305) aDo (yAnI) ArAmaH / (306) vATuMbI, bhUSA azvasya / (307) bhallukI (308) khiriNI (309) muruMDI (310) bhasaA (311) bahurA (312) saalI (yAnI) krossttrii| (313) jAI (314) mabhakkharaM (315) maI (316) sabisaM (317) paccucchAhaNaM (yAnI) madirA arthAt surA aisA arth| (318) paDiccharo (319) sacchio (yAnI) sdRshH| (320) tArattaro mhUrtaH / (321) paDaDDAlI (322) DeDurI (yAnI) krIDA / (32) paMDAro gopH| (324) peMDalo rasaH / (325) pasavaDakaM abalokaH / (326) bollo (327) halbolo rolo (329) vaalo (330) malaha lo (331) ma.laM (yAnI) kala kalaH / (halabola zabda) devAdi-pATameM honeke kAraNa, dvitva honepara (335) hllbolo| (333) ekkadharilo devaraH / (334) osikkhao gativighAtaH / (335) khaMDIdhAga anyuSNodakadhArA / (336) paDaMsugA (337) pattharaM (338) valiaM (339) vihalo yAnI jyA arthAt maurvI (dhanuSyakI DorI) aisA arth| (340) pANAo pANidvayAghAtaH (34.1) Nihaso valmIkam / (342) paDallo adhanaH / (343) vala vio (344 ) vaDalasaro (yAnI) japavAn / (345) piMjuruo meruNDaH / ( 346) mihalaM kUlam / (347) aliallikA kastUrI / (348) aNarAmaaM artiH| (349) chiviaM. (350 ) aMgulijaM (yAnI) ikSuzakalam / (351 ) aNNolo dinamukham / (352) avaaNio anyH| ( 353 ) saDhaaM ( 354 ) gaddaho (355) saMgha (yAnI) kubhudam | (356) gamare (357) chuppaloM (yAnI) zekhara kam | (358) pihuNaM puccham / (359) aMjaNiA (360) aMjaNaisiA (yAnI) tApiccham / (361) karavaM avazuSkam / (362) DaMDasio praamtruH| (363), pacaMcalakko Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azaktaH / (364) uccato. gADhaH / / (365) gorappaDiA (366); rabhADA (367) ba-hANI (yAnI ge ghAla (368). chAho gaganama (369) aNattaM nirmAlyam / (370) patthaNaM (3.71) karaaDI (yAnI) sthUlavastram / (372) aDajhiaM biparItaraham / (373) jharaM bimalam / (371) alisAraM (375) viulaM (yAnI). kSIram / (376), cuculibhaM (377) cuMculiAro (yAnI) cakam / (378) moraI (379) moraaM (380) abaMgo (yAnI) apAmArgaH / (381) pAhurI apamRtyaH / (382) kAkisoro gardabhaH / (383) chAillo (384) juNNo (yAnI) vaidagdhyavAna / (385) cheo,. aisI zabda mAtra vidagdha arthameM honevAle cheka zabda se hogaa| (386) suloso kausugbhanivasanam / (387) ahirio vicchAyaH / (388) phalasaM kArpAsaH / (389) culla Dao. jyeSThaH / (390) thoo (391) sujjhuo (yAnI) rajakaH / (392) AaraM (393) kaDataM (394). avahaDaM (yAnI) musalam / (395) NihuNaM vyaapaarH| (396) bhittaM (397) bhittaraM (yAnI) gRhadvAram / / (398) cakkaggaho mkrH| (399) bhaMhalao (400) jaMbhalo (401) pariaDI (yAnI) mUrkhaH / (402) akko dUtaH / (403) kallo hIH / (404) kaNNArAma avataMsaH / (405) sarivAo AsAraH / (406). mAdaliA (407) suvijA (yAnI) maataa| (408) soaM svApaH / (409) soAlo, upayAcitakaM abhISTasiddhaye dattam arthAt:- merA yaha manorathakI vastu (artha, pUrI honepara, yaha pUjAdi karUMgA / karUMgI aisA kahakara uddiSTa padArtha prApta honetaka jo kucha dratya, ityAdi dRsaroke hAthameM diyA jAtA hai vaha', aisA artha / (410) aDDimmaM atiriktam / (411) vauvalao, viSarahitaH bhujgH| (412) siMhalao, yaMtraM vastrAdedhUpasya / (413) soaNo mallaH / (414) siMdUriA rAjyam / (415) sovaNaM antaHpuram / . (4 16) asaMgaaM prAvaraNam / . (417) bacaM, zauryeNa kriyate yaccaritam / (418) daMDavaNaM Ajyam / 64.19) Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-grAUta-vyAkaraNa udhigariA hstotkssepH| (420) bhaMgoThaNaM vraNitam / (421) uppA, maNyAdeH mArjanam / (422) uppulapoliaM, tvarA kautukena / (423) ahiharaaM devagRham / (424) saMviDDANA AbhijAtyam / (425) agilA (426) helA (427) uvvattAlaM (yAnI) avicchinnasvararodanam / *(428) avasario virahaH / (429) uppAlao raNaraNakam / (430) mAlA ddaakinii| (431) viDappo raahuH| (432) abbhapisAo (433) gahakallolo aise ye (do zabda) abhrapizAca aura grahakallola (ina zabdoM) se hote haiN| (434) uttiriviDiaM uparyuparisthAnam / (425) saNgi (436) viragiNa (yAnI) Ardram / (437) vaNapakkasAvao shrbhH| (438) viccheo vilAsaH / (439) ustA gaavH| (440) lasuaM tailm| (441) vAutto vittH| (442) uppiNiraM zUnyam / (443) dubbho (444) damadaMDo (yAnI) bhramaraH / (445) muhiaM, yat mRSA kriyate / (446) Amelo (447) Aallo (448)Alola (yAnI) kezabandhanam / (449)vAlappaM puncham / (450) kailabaillo svecchotthAyI balIvardaH / (451) DaMDaraM IrSyAkalahaH / (452) koccappaM alIkahitakaraNam / (453) peTaM (454) majjhimagaMDaM (yAnI) udaram / (455) jhaMrako tRNamanuSyaH / (456) khohattaM, AhataM pANi-bhyAM jalam / (457) aTTalo anaparAdhaH / (458) uraNi pazuH / (159) -kharumA, viSamA bhUH / (460) khapparo (461) kharaDio (yAnI) rUkSaH / (462) kuMbhI (462 a) polikaM (yAnI) suvarNAdikaM antanidhAya bahirbaddhaM karyaTakakhaNDam (jAira bAMdhA huA kapaDekA TukaDA jisake aMdara suvarga, ityAdi rakhA hai) aisA artha / (463) gajjaNasado -mRganiSevaravaH / (464) cuppo medurH| (465) ujjhaM aramyam / (46) pAramaro rakSaH / (467) utAlo (468) vAlio (469) NAo (470) maDallo (271) vittaI (472) pUNo (yAnI) garSitaH / (473) cuDulI ulkA / (474) mahaI pitRnandiram / (475) jhaMDalI Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda-a. 3, pA. 4 (476) jhaMDalI (477) hittaM (478) muraI (yAnI) asatI / (479) kuI (480) DeMDI (yAnI) balAkA / (481) NIsAro (482) thalao (yAnI) maNDapaH / (483) palaM (484) malo (485) NivAo (yAnI), prasvedaH / (486) maro kezasaMcayaH / (487) cAravAo grISmavAtaH / (488) giMDilI, aikSavaM dalam / (489) iMdaggidhUmaM tuhinam / (490) pADukI (491) rohiA (yAnI) vrnnishibikaa| (492) roralI kRssnnshraavnncturdshii| (493) bhAalo jAtyaturagaH / (494) veDio (495) vahao (yAnI) maNikAraH / (496) roppalo (497) pArAvaro (yAnI) vAtAyanam / (498) talapattaM, yoniH varAGgam / (499) chicchaNao asoDhA / (500) aNibhaM mukham / (501) diriA (502) jIviamaI (yAnI) kAmukAkarSiNI mRgii| (503) dhammoM 'dhammakaM puruSaM durgApuro hatvAsRjo balI', durgApurase puruSako naSTa kara kiyA jAnevAlA raktabali, aisA arth| (504) mugguo (505) mugguso (506) vaggovao (yAnI) nakulaH / (507) dUsalaM udvegaH / (508) capphalaM mithyAvacaH / (509) ujjogalaM bhaTaH / (510) ghaggharaM, jaMdhane vastravizeSaH (ghAgarA) (511)ghaNavAhio indraH / (512) seAliA dUrvA / (513) rADI (514) vagghasiaM (yAnI) raNam / (515) muMDI niirNgii| (516) avakummANikA (517) dhamo (yAnI) vilAsaH / (518) siMdhuvaNao hatAzaH / (519) tomarI ltaa| (520) vakkaDaM (521) vaddalaM (yAnI) meghatimiram / (522) haraNaM (523) mahAraaNaM (yAnI) vastram / (524) ANakko tiryak / (525) bhaMDo, sutAsuto dauhitraH / (526) NiANikA (527) jiMdaNiA (yAnI) kutRNaluzcanam arthAt khetameMse burA tRNa dUra karanA aisA artha / (528) cheliA, alpapuSpA srak / (529 ) akkoDo ( 530 ) baMkaDo (yAnI) ajaH ( arthAt ) chAgaH / (531) kulho zagAlaH / (532) saNio saakssii| (533) paDaasAimA (534) pasAimA, (yAnI) patrapuTI zabaramUrdhani / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (( 535 ) aMbaDo niSThuraH / (536 ) javo (537) kAlaNo (538) tolaNo (yAnI) pumAn / (539) palasU sevaa| (540) rAallo (541) rallA (542) rAlA (yAnI) priyNgtrH| (543) vIlaNI 'picchilam / (544) kheAlu, hAso hAse sati, ha~sanA aisA artha / (545) dhArA raNamukham / (546) geDDA yavaH / (547) thakko prasaJjanam / (548) airANI (549) dhuMdhamArA (550) erANI (yAnI) zakravallabhA arthAt indrANI aisA artha / (551) avaAro lokayAtrA (552) govio alpajalpanaH / (553) tAmaro sundrH| (554) gottaNhANe, pitroH jalAJjaliH / (555) khaTTiko (556) polio (557) sori (pAnI) -saunikH| (558) paUDhaM dIrghanandiram / (559) seAlo (560) kuMDio (561) seTThI (yAnI) praameshH| (562) ciriA kuttii| (563) puaI (564) puio (565) pANo (566) vANo (yAnI) cANDAlaH / (567) ikkusI nIlAbjam arthAt nIla kamala aisA artha / (568) thasalo (569) thAso (570) dhasalaM (571) dhuriaM (yAnI) pRthu / (572) paJcaho (573) Nesaro (yAnI) sUryaH / (574) goho grAmya janAgraNIH / (575) aMgutthalaM aMgulIyakam / (576) ahaddho sneharahitaH / (577) vapivaaM(578) pallavAaM(yAnI) kSetram / (579) ajjholiA, punaH punaH yA duhyte| (580) khuDDU (581) khuDiA (yAnI) svalpakaM ratam / (582) cirikA, cArmaNaM vAribhANDam / (583) Dobaruo guruhArikaH / (584) paccuaM dIrgham / (585) poimo jyotiriGgaNaH / (586) mattallI (587) milAo (588) maDDA (589) 'piNAo (590) daramattA (591) akkasAlo (yAnI) blaatkaarH| * (592) balaaNI vRtiH / (593) pADiggaho (594) poravaggo (yAnI) vizrAmaH / (595) gaMdaNo (50.6) paribhao (pAnI) karmakRt / (597) -avajhaso (598) dohAsala (ganI) kaTiH / (599). pA Da.ajjho, Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI SNu patigRhAt netA pitRgRhaM vadhUm / (600) jhuttI rajasvalA / (601) taggaM sUtram / (602) kuMDaM havyadhamaH / (603) huluvi prasavaparA | (604) cirao kulyA arthAt choTI kRtrima nadI / (605) he AlaM ahibhogAhastena vinivAraNam | (606) gahaNaM nirjalasthAnam / (607) calaMkI karkaTI / (608) kalI zAtratraH / (609) amalo dhvastatejAH / (610) vavaDao dvijaH arthAt brAhmaNa / (611) rolo daridraH / (612) ve AlaM andhakAraH / (613) haraM tRNam / ( 614) vallakaM bhISaNam / (615) riggo praveza: / ( 616) vaalo vaTaH / (617) lallaM spRhAnvitam / (618) paThThe aMzukam / (619) seo vinAyakaH / (620 ) lasaaM viTapikSIram / (621) parihattho pratikriyA / (622) kArA rekhA / (623) suI buddhi: / (624 ) kAhilo vatsapAlakaH / (625) maNiNAairo vArdhiH / (626) paDIro corasaMhatiH / (627) pela mArdavam / (628) imo lohakAraH / ( 629) muhatthaDI, mukhena patanam | (630) kaMTho sUkaraH / (631) mAalI mRduH / (632) liko yajJaH / (633) kaMThamallaM yAnapAtram | (634) sudAruNI caNDAlI | (635) marulo bhUnaH / (636) osatyo parirambhaNam / (637) pADalaM abjam / (638) pariAlI bhojanabhANDam / (639) bAdao AdarzaH / (640) vAsulI (641) saMphAlI (yAnI ) paMktiH / (642) gocaaM pratodaH / ( 643 ) kosio kuvindaH / (644) kaMDapaDa tiraskariNI / (645) avaUDhaM vyalIkam / (646) aMgavalijja tanucalanam / (647) jevvaM tIvram / (648) pahammo devakhAtam / (649) kaMThio dvAHsthaH / (650) kiMjukkho zirISaH / : (651) hallI apasRtiH / ( 652 ) hattharaM sAhAyyam / (653) guppI icchA / (654 ) gajalaM maitreyam / (655) gaharI kSurikA / - (656) saMkaTam AredaraM / (657) agnivizeSa: paSphADo / (658) balam thohaM / (659) gomayakhaNDam kaulaM / (660) gaNDa : gaMjaM / (661) prakAmamU Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 trivikrama prAkRta vyAkaraNa: aNuatthaM / (662) vAmakara: paDDo (663) Dabbo (664 ) Divao 1 (665) zazI amaaNiggamo / (666) gRdhraH saravaro / ( 667) suvarNakAra : jharao / ( 668) pathikaH timicchA ho / ( 669 ) pratihatagamanam khavaDio | (670) AjJA mappA | (671) nirantaram tittirio 1 (672) zUrpAdijIrNabhANDam kaDaMtaraM / (673 ) yantravAhakaH bhUyo / (674) darpoddhuraH sarAho / ( 675) nidrAluH sojjhio / ( 676) patAkA huDDumA / (677) pazcAt maggo (678) orillaM / (679) yaH samamuSitaH ekkasA hillo / ( 680 ) yatra ekaM padaM utkSipya zizuH krIDati, hiMbiA / (681) yA vadhvA upari pariNIyate, bahuhADiNI / (682) kumArI cuMdiNI / ( 683) dharmaH piharI / (684) yauvanotkaTaH agaMDigoho / ( 685) suratam tattu DillaM / ( 686) patadgrahaH NilApA (687) NillaMko / ( 688) kSetrajAgara : chettasovaNI / (689) vappao (690) vappIho, cAtaka aura kumAra ina arthoM meM / (692) saisilippo, yuvan aura taruNa ina arthoM meM / (694) mahAlakkho (695) voddahI (696) puaMDo (690) puAI, taruNa artha meM / ( 699) AmallaaM (700) babbarI, dhammillaracanA arthameM / ( 701) siMdIraM nUpura arthameM / ( 702) uMDalaM maJca arthameM / (703) vaDuio (704) kuTTAro, carmakAra artha meM / ( 705) cuTTI (706) vAsI, zikhA artha meM / ( 707) kaMparaM (708) kotyaraM, vijJAna artha meM | (709) Nikkho, cora aura suvarNa ina arthoMmeM / ( 710) paDio, baMdina aura AcArya arthoM meM / ( 711) kamaDho, dadhivalazI aura piThara arthoM meN| ( 712) atreDuaM, ulUkhala aura visaMsthula arthoMmeM / (713) golA, go aura nadI arthoM meN| ( 714) akkhaNavelaM nidhuvana aura pradoSa arthoM meM / ( 715) NijjAo, upakAra aura puSpaprakAra arthoMmeM / (716) kAhallI, vyayakaraNa aura bhrASTra arthoMmeM (717) karaMDo, zArdUla aura vAyasa arthoM meM / ( 718) ekkamuho, nirdharma aura adhana arthoM meM (719) talkI, udara aura Urmimadhya arthoM meN| ( 720) ubhaAro, prAma (691) ukkharo ( 693) kaheDo (690) peMDao " Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda--a. 3, pA. 4 305 aura saMgha arthoM meM / (721) mahallo, mukhara, rAzi aura vistIrNa athoMmeM / (722) kavvAlaM, karmasthAna aura vezman arthoM meM / (723) vellavaM, vilAsa aura latA athoMmeM / (724) AaTTiA, parAyattA aura navavadhU athoM meM / (725) sakappaM, Ardra, alpa, cApa, pracura aoMmeM / (726) karoDo, kAka, nAlikera aura vRSa arthoMmeM / (727) rohaM (728) roDI, icchA aura mati arthoM meM / (729) kAlibaaM, zarIra aura ambuda arthAne / (730) keMja, asatI rajja aura kanda athoMmeM / (731) ziAraM, ripu, Rju aura prakaTa artho / (732) kurulo (733) kuruDho, ye donoM bhI anagha aura nipuNa arthaane| (734) AaM, atidIrgha, viSama, musala aura kAlAyasa arthoM meM / (735) kiNhaM, sita aMzuka aura sUkSma arthoM meM / (736) lAia, ajirArdha, bhUSaNa aura gRhIta arthoM meM / ( 737 ) kAliA, RNavRddhi, kAya aura ambuda arthomeN| (738 ) kaDaallI, kaNDa aura karNikA arthoM meM / ( 739) uddANo, kurara, sagarva aura pratizabda athoM meM / (740 ) olaaNaM, dayitIbhUtA aura navavadhU arthoMmeM ( 741 ) khavyo, vAmahasta aura gardabha arthoMmeM / (742 ) DoMgI, rathyA aura sthAsaka bayoM meM / ( 743 ) ceMDA (744) sIhalI, zikhA aura navamAlikA arthoM meM / (745) uddo, kakud , jalapuMsa aura dAntapRSTha athoMmeM / (746 ) koTTI, skhalanA aura dohaviSamA arthAne / (747) tamaNI, latA aura vyadhikaraNa arthoM meM / (748) sattI, baMdhana, vacana, icchA aura ziraHsraj arthoM meM / (749) uppinalaM, rata, kAka aura rajas aoMmeM / (750 ) NaDDulaM, vinata aura durdina artho / (751) uccADaNaM, upavana aura zIta athoMmeM / (752) dAvo, dAsa aura gardabha aoMmeM / (753 ) boMdI, rUpa aura vacana athoMmeM / (754) ummallo, sAndra aura bhUpati arthoM meM / (755) boDo, dhArmika aura yatin artho / (756) ucca Digo, adhikamAna aura niHsIman arthAne / (757) illI tri.vi....20 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa varSatrANa, vyAghra aura siMha arthoM meM / (758) pattaNaM, bANaphala aura zarapuMkha ayoM ( 759.) akaMDatalimo, apariNIta aura niSpreman artho meM / (760) daaM, udaka aura zoka arthoM meM / (761) gholiaM, zilAtala aura haThAtkRta arthoM meM / (762) javaNaM, haya aura zazivadana arthoNmeN| (763) khaMjaNo, khaJjarITa aura kardama aryoM meM / (764) talimo, gRhoddhabhUmi, vAsagRha, kuTTima, bhrASTra aura zayyA arthoNmeN| (765) jhaso, gambhIra, taTastha, ayazas aura dIrgha arthoMmeM / (766) vappo, bhUtagRhIta aura balAdhika artho / (767) vallaro, maru, mahiSa, taruNa, kSetra aura araNya aoNmeN| (768) marAlo, suMdara, alasa aura masRNa arthoM meM / (769) mammakko, garva aura utkaNThA athoNmeN| (770) visiDo, virata aura visaMsthula artho / (771) balabaTTI, vyAyAmasahAyA aura sakhI artho / (772) sujjhaso, rajaka aura nApita arthomeN| (773 ) veiDro, tanu, zithila, Aviddha, UrcIkRta aura visaMsthula arthoNmeN| (774) malaio, hata aura tIkSNa artho meN| (775) vaDappaM, latAgRha, satatapavana aura himavarSa arthoMmeM / (776) rAho, priya, zobhita, malina, sanAtha aura visaMsthula arthomeN| (777) vaMTho, ni:sneha, akRtavivAha. aura bhRtya aoNmeN| (778) maMthara, kuTila, bahu aura kusumbha arthoM meM / (779) laaNaM, tanu aura komala arthomeM / (780) mammaNaM, avyaktavacasa aura ropa arthAne / (781) tuNhikka, mRdu aura nizcala arthoMmeM / (782) TheNo, sthAsaka, cara aura cora ayoNmeN| (783) tuMbilli, madhupaTala aura ulakhala artho meN| (784) pattharI, zayana aura saMhati arthA / (785) NiviTuM, ratyArabhaTa aura samucita artho meM (786) daaro, pizAca aura IrSyA athoMmeM / (787) jhasuraM, tAmbUla aura artha aoMmeM / (788) piMjaro (789) pADalo, haMsa aura vRSa athoNmeN| (790) vinovaNaaM, kSobha, upadhAna aura vikAra aoNmeN| (791) kullo, asamartha, grIvA yA Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI anuvAda--a. 3, pA. 4 vicchinnapuccha arthoM meM / (792) cuMguNiA, muSTidyuta, yUkA aura samartha aoMmeM / (793) Tako, khDaga, chinna, jaMghApAta, taTa aura khanitra arthoNmeN| (794) koNo, garSita aura nirdaya artho / (795) gelacho, ghaNDha aura paNDita arthoMmeM / (796) khulukhI, mithyA aura aghaTamAna arthoMmeM / (797) aNNao, dhUrta, yuvana aura devara aoNmeN| (798) duNAveDhaM, azakya aura taDAga arthoM meM / (799) aralo (800) aralAo, cirikA aura mazaka artho meM / (801) acchaM, atyartha aura zIghra athoMmeM / (802) aliA, pitRvasA aura kaniSTha sage baMdhUkI vadhU aoNmeN| (803) pakkaNaM, atizobhAvat , bhagna aura zlakSNa arthoM meM / (804) panbhAro, saMghAta aura giriguhA arthoM meM / (805) pabvajjo, kANDa, nakha aura zizumRga arthoNmeN| (806) pAsaNNo, vezmadvAra aura tirazcIna arthoMmeM / (807) vippao, unmatta aura cIrI arthoMmeM / (808) kopparo, varNasaMkara aura jAlaka arthoM meM / (809) keDDo, vyApana, phena, zyAla aura durbala arthoMmeM / (810) ohaDheM, nIvI aura avaguMThana arthoMmeM, (811) ohitthaM, rabhasa aura viSAda aoNmeN| (812) tolo (813) taDDo, pizAca aura zalabha arthoMmeM / (814) DasarI, uSNajala aura sthAlI athoMmeM / (815) NiukkaNo, vAyasa aura mUka arthoNmeN| (816) pairekka, ekAnta pRthak isa arthameM aura zUnya arthmeN| (817) turI, upakaraNa, talikA aura zUnya arthoMmeM / (818) vokkoM, animitta aura tAtparyArtha artho meM / (819) pasulo, kAkola aura jAra athoNmeN| (820) kivaDI, pArzvadvAra aura pazcimAGgaNa artho meM / (821) chAA bhramarI / (822) sippaM, tilaka, aura sarake bhUSaNa vizeSa arthoNmeN| (823) NalaaM, vRtivivara, karda mita, nimitta aura prayojana aoNmeN| (824) icchAutto, yoginIsuta aura Izvara arthoMmeM / (825) pehaNaaM, utsava aura bhojya athoMmeM / (826) cAro, icchA aura baMdhana athoMmeM (827) Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama - prAkRta-vyAkaraNa meM jaccaMdaNaM, aguru aura kuMkuma arthoM meM / (828) DiMkhA, AtaMka aura trAsa arthoM meM / (829) daliaM, aMguli, dAru aura kUNinAkSa athoMmeM / ( 830 ) . cippaMDI (831) vippattI, vrata aura utsava vizeSa arthomaM / (832) uMcADaio huMkRta aura garjana arthoM meM / ( 833) pancalaM, asahana aura samartha arthoM meN| (834) sAhulI, vastra, zAkhA bhU, sakhI, sadRza, aura bAhu (835) laMbI, latA aura stabaka arthoM meM / ( 836) raMjaNaM, ghaTa aura kuNDa athoNmeN| (837) ghur3akI, mukhasaMmeda aura mauna arthoM meM / (838) chuddhi, dveSyA aura aspRzyA arthoM meM ( 839 ) sarI, prazastAkRti aura dIrgha arthoM meM / ( 840 ) goro, grIvA, akSi aura sItA arthoM meM (841) bhasatto, vahUni aura dIpta artho meM / (842) bhelI, ceMTI aura AjJA artho / (843) kaNNoviA, caJcu aura avataMsa athoMmeM / (844) allatthI, aMgada aura jalArdrA arthoM meM / ( 845) amAro nadImadhyadvIpa aura kamaTha arthoM meM / (846) upheso, bhIti aura sadbhAva arthoM meM // ityAdi / aba ( 1 ) ADambaro paTahaH / ( 2 ) ondaro mUSikaH / (3) vAmalUro valmIkam / ( 4 ) kirI varAhaH ( 5 ) laharI taraMgaH pravAha vA / ( 6 ) talaM kAsAraH / ( 7 ) mahAbilaM gaganam / ( 8 ) pADhA zobhA / ( 9 ) kheDaM grAmasthAnam | (10) mahAnaDo rudraH / ( 11 ) puDaiNI nalinI / ( 12 ) jayaNaM pADalaM kamalam / ( 14 ) kamaDo bhikSApAtram / (15) kalaM kalyam | (16) gaMndhuttamA surA, ityAdi zabda tatsama / tadbhava honeke kAraNa prayoga prApta ho ( sakate haiM / " bhayasaMnahanam / (13) 308 ( sUtra meM se ) siddhA: pada maMgalArthaka hai // 72 // tRtIya adhyAya caturtha pAda samApta Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akSarAnukrameNaM sUtrapAThaH sUtra kramAGka pRSTha sUtra kramAGka pRSTha ai tu vairAdau 1.2.102 39 antyasya vacimucirudinu. akSyarthakulAdyA vA 1.1.51 17 2.4.45 163 accukkayokkI antyasya hanakhanoH 2.4.75 170 vijJApeH 2.4.111 177 antyahalo'zradudI 1.1.25 10 aco'cAm 2.4.71 169 anyAdideti mo NaH 3.2.7 211 aco'stavo'khau karavatapaphA anyAhazasyANNAisAva 3.3.2 225 rAisau 3.3.55 253 aTTaH kvatheH 3..68 193 anyeSAmAdiyuji na 3.2.66 224 aDaDaDullAH svArthika-3.3.29 241 apatI gharo gRhasya 1.3.96 62 aNa NAI nabarthe / 2.1.61 115 apuNNagAH ktena 3.1.132 204 ata evaicU se 2.4.7 152 apeH padAt atiGi turaH 2.4.149 181 abbho pazcAttApa- 2.1.41 111 ato usedoz 3.2.20 213 amaH 2.2.2 119 ato Do visargaH 2.2.12 122 amA tame tapa ca 2.3.2 142 atkhuH parasparasya 3.3.54 252 ammahe harSe 3.2.15 212 atsussihisse 2.2.78 138 / amhaM majjhaM majjha- 2.3.25 146 athavA manAgahavai- 3.3.27 250 amhaI amhe jazzasoH3.4.48 282 adantAiDA 3.3.32 243 amha mama bhyasi 2.3.24 146 adellukyAtkhorataH 2.415 154 amha mama majjha- 2.3.27 147 adrume kadalyAm 1.3.43 52 amhe amho amha 2.3.17 145 adhaH kvacit 3.2.2 2.0 amhe amho amhANa 2.3.26 146 anarthakA ghaimAdayaH 3.3.58 260 amho Azcarye 2.1.40 111 anidametadastu kiyattadaH ayi ai 2.1.74 117 2.2.64 136 ara uH 2.4.66 168 anuktamanya zabdAnuzA ararI arijjamAzcarye 1.4.56 78 _ sanavat 1.1.2 4 OMri vRSAm / 2.4.67 168 anuvajateH paDiaggaH3.1.46 190 arjepiDhappaH antarica nAci 1.1.27 10 arthapare to yuSmadi 1.3.73 : 57 tri.vi....21 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa sUtra kramAGka pRSTha sUtra kramAGka pRSTha arallivapaNAma- 2.4.99 175 Amo DAha 3.2.29 216 arhatyucca 1.4.105 90 Amo haiN| alAhi nivAraNe 2.1.65 196 Amo haM ca 3.4.15 208 al dukUle 1.2.67 33 AraH supi 2.2.49 132 allia upasaH 3.1.86 196 Arabha ADhappaH 2.4.83 172 avaheDamelaNila- 3.1.41 189 ArolavamAlo- 3.1.53 191 bhavidyuti striyAmAla 1.1.29 11 ArgayAM yaH zvazvA- 1.2.21 24 avyayam 2.1.31 190 AllIGolliH 2.4.121 178 asAvavakhoDaH 3.1.110 201 AzliSTe ladhau 1.4.71 80 asTAsorDi 2.3.39 141, AsaMghaH saMbhAveH 2.4.98 175 astorakhoracaH 1.3.7 43 AsAre tu 1.2.22 24 asmatsunA amhi- 2.3.15 144 A so vA 2.2.52 133 asmado'mhahahaM 3.4.44 681 AhAhilaMdha- 2.1.107 200 ahadvA sunA. 2.2.91 141 Inapi 3.4.24 273 ahesyAsI tenAsteH 2.1.24 157 iadUNI katvaH 3.2.10 212 AkAmirohAvotthA-6.2.24 198 iAau gmI 2.2.92 141 AghrAkSisnAmAiggha- 3.1.6 185 ikaH patho Nasya 2.1.4 98 AcArya co hazca 1.2.35 26 icecordaT 3.2.25214 AtsAvAmantrya- 3.2.21 213 jerAH pAdapUraNe 2.170 118 AdiH khuH 1.1.9 6 iNamamAmA 2.2..7 134 AdItaH sozca 6.2.33 127 itasettahe 3.3.48 650 AdeH . 1.2.2 19 1.2.6 20 ito to vAkyAdau 1.2.45 29 AdeJjaH 1.3.74 58 Adestu . 1.3.3 54 ittu sadAdau 1.2.34 26 idato'ti 3.3.33 244 AdvA mRdutvamRduka- 1.2.74 34 3.4.36 idama ApaH 77 Anantaye Navaria 2.1.45 112 idama imaH 2.2.76 138 A bhUtabhaviSyati- 2.4.47 164 idama imu napuMsake 3.4.32 276 Ama abhyupagame 2.1.32 110 idamekatatkiyattaddha-2.2.73 138 me AmantraNe vevve ca 2.1.57 1.5 idAnIbhevyahi AmAM DesiM 2.9.65 136 idAnImo rudANi 3.2.12 212 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra tordaH idudetsvahaiH idunmAtuH idenUpura indha inmayaTi iyyo yakaH iraH zIlAdyarthasya ddala kRpage iharA itarathA coIs iheNaM yamaH I aijI yak ua pazya u o upeH sUtrapAThaH 3.2.5 211 2.2.80 139 2.4.91 173 ItaH kAzmIraharota- 5.2010 37 ItaH sesAra IdupUDhe Idha 2.2.68 137 1.2.68 33 1.2.108 40 2.4.81 171 Ira hatRjAm IlU khalvATastyAna- 1.2033 26 Ila jyAyAm udyatAM tvamAma uhotau jazzasaH udva omAvasuoM kramAGka pRSTha sUtra 2.2.22 124 ud vRSabhe vuH unnavicavRttA kramAGka pRSTha 1.2.78 35 3.3.53 252 3.457 285 1.2.82 36 upareH saMvyAne lal 2.1.19 101 1.2.71 34 ubbhAvavela sira- 3.1.91 197 1.4.29 73 ubhayAdhasoravahaTThau 1.3098 63 1.3.69 57 u~ mibiToH 3.4.55 284 umhoraha tuyhatumbha- 23.11.144 29 u yudhiSThire 1.2.47 ullU kaNDUyahanUma - 1.2.69 34 ulU jIrNe ulU dhvaya viSvaco 1.2.53 31 1.2.16 23 3.2.58 222 2.1.28 103 1.2.75 34 2.1.72 117 uccainAcaisora aH 1.2.107 40 utkaravallIdvAramAtracaH 2.4.25 24 utkSipitthagdho- 3.1.80 195 utthala uccaleH 2.4.141 189 utsavaRkSotluka- 1.4.19 171 udo sRSi 1.2.85 36 vaH ullase rUsalosuMbhArouvarNasyAvaH 1.4.110 91 2.1.75 117 Rtuge 2.1.68 116 Rto't 311 3.1.111 201 2.4.64 167 U gavismayasUca- 2.1.52 114 Utye durbhagasubhage vaH1.3.18 46 ava bho vA U stene vA Rtu RjuRNaRSi 1.4.50 77 1.2.99 39 1.2.91 37 1.2.80 35 1.2.73 34 2.2.43 130 RdantADuH eM cedutaH 3.4.12 266 ekasmin prathamAde- 2.4.35 161 ekAci zvaH sve 1.4.108 91 ekAi : sisiA - 2.1.15 100 ekkasariaM jhaTiti saMprati 2.1.71 117 2.2.48 131 3.4.23 272 daGaH 1.1.21 3.1.32 188 ecca ktvAtutavya - 2.4.19 156 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa sUtra kramAGka pRSTha satra kramAMka pRSTha ehi ettAhe kadarthite khoH 1.3.44 52 - idAnImaH 1.3.103 63 kadale tu etadeha ehoehu- 3.4.33 276 kamavasalisaloTTA:etado mmAvaditau vA 2.2.87 140 svapeH 3.1.87 196 etto pattAhe usi- 2.2.85 140 kamperviccholaH 2.4.106 176 et sAjjhalA trayo- 1.3.1 42 kammavamupabhujiH 3.1.54 195 eppyeppiNvevyeviNu 3.3.19 235 karNikAre No vA 1.4.8- 86 e bhisi 3.4.4 263 karNikAre phoH 1.3.3 42 eyya eva bhaviSyati 3.2.57 222 kANekSite NibhAraH 3.1.21 187 ela pIThanIDakIhaza-1.2.56 31 kAntasyAta uM svamoH3.4.25 273 eva ji 3.3.35 244 kAmukayamunAcAmu- 1.3.11 45 evamema 3.3.36 245 kASApaNe 1.4.62 79 evameva emai 3.3.39 246 kAzmIre mbhaH 1.4.53 77 evamevadevakulaprAvA-1.3.94 62 kAseravAdvAsaH 2.4.155 182 evArthe evva 3.2.18 213 kiM kAIkavaNI 3.3.52 251 aica eka 1.2.101 39 kiM kiM 2.2.83 139 oaggasamANI- 3.1.77 195 kiMtadbhayAM sara 2.2.66 136 oandodAlo chide-3.1.66 193 kiMyattado'svamAmi 2.2.40 129 oi bhadasaH 3.4.35 277 kiMyattadbhayo Gas 2.2.67 136 olI puMsi tu. 3.4.3 263 kiNo.prazne 2.1.37 111 odAlyAM paGktau 1.2.29 25 kimidamazca Dettibha-2.1.3 98 o pazcAttApasUcane 2.1.60 115 kimo DIsa DiNo 2.2.71 137 ola sthUNAtUNa- 1.2.72 34 kira irahira kilArthe 2.1.39 111 oharosarAvavatarestu3.1.36 189 kirivere DaH ohirogghau nidraH 3.1.31 188 kila kira 3.3.41 277 kA zaktamuktadaSTa- 1.4.4 69 kutaH kau kahaMtihu 3.3.46 249 kamaTaDatadapa - ka kutrAtre ca utthu 3.3.15 232 pazoruparyadre 1.5.77 81 kUro gauNeSadaH 1.3.102 63 katipaye vahazI 1.3.72 57 kRSmANDayAM NDazca-1.4.64 79 kathaM yathA tathA Diha- 3.3.8228 kRgamoDeduH 3.2.11 212 kadhajjarapajara- 3.1.69 193 kRJaH kuNaH 3.1.20 186 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrapAThaH 313 sUtra kramAka pRSTha sUtra kramAGka pRSTha kRJo DIraH 3.2.59 222 kSamAratne'ntya - 1.4.96 88 kRdo haM 2.4.32 160 veDakage khal 1.4.5 69 kRpo NijavahaH 2.4.129 179 kharapaDDahI kSubheH 3.1.84 196 kRSNe varNe 1.4.104 90 khadyathadhabhAm 1.3.20 . 46 klapta iliH 1.2.92 37 khasya sarvAGgAt 2.1.5 99 kera idamarthe 2.1.8 99 khAdadhAvi luka 2.4.58.166 ker ca veH 2.4.123 178 khoH kandukamarakata-1.3.15 . 46 kevalasya riH 1.2.89 37 khoH karavIre NaH 1.3.80 59 kevalAasAra- 3.1.44 190 kho'puSpakubja- 1.3.12 45 kevale javara 2.1.46 112 gajaDadabaghajhaDhadhabhA-3.2.65 223 kokkayokko vyAhuH3.1.34 188 gaNTho grantheH 2.4.147 181 kaukSeyaka ut 1.2.96 38 gabhIraga.it 1.2.51 30 kte 2.4.18 155 gamiraNuvajAvajja- 3.1.97 198 kva iiuivivi 3.3.18 234 gamestvepyepi- 3.3.21.236 kvA tRna 3.2.60 222 garjerbakkaH3 .1.50 191 kvAsupostu suNAt 1.1.43 14 garmite 1.3.51 53 kriyaH kINaH 24.122 178 gaveSerghattagamesa- 3.1.121 202 kriyeH kIsu 3.4.62 287 gavya udAIta 1.2.98 39 kIbe guNagAH 1.1.52 17 gahiAdyAH 1.4.121 93 kIye svamedamiNa- 2.2.82 139 gAho'vAdvAhaH 3.1.130 204 kvacitsupi tado NaH2.2.74 138 guNTha uddhaleH 2.4.117.177 kvacidabhUto'pi 3.3.6 228 gummagummaDau muheH 3.1.131 204 kvacidasAdeH 3.3.38 149 gulalazvATau 3.1.26 187 kvipaH 2.4.47 131 gulugacchotthayo-2.4.100 175 1.4.8 70 go gaNaparaH kSaH4kaH 3.2.33 217 goNAdyAH 1.3.105 64 kSaNa utsave 1.4.21 72 gauNAntyasya 1.2.81 36 kSamAyAM ko 1.4.20 72 gaurava At 1.2.105 40 kSipiraDukkhapari- 3.1.79 195 gmo maH 1.4.47 76 kSuta It 1.2.60 32 praserdhisaH 3.1.113 201 kSure kammaH 3.1.28 187 naherdheppaH 2.4 87 172 . Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 sUtra praherNisvArageNDa - 2.4157 183 ghaJi vA ghaTeDa: 1.2.38 27 3.1.58 192 ghumalavirolau mantheH 3.1.63 192 ghUrNa ghumma pahalagholaghulAH trivikrama prAkRta-vyAkaraNa kramAGka pRSTha sUtra gheta GasaH sug yattaGasa 2.4.142 181 vyaktvAsu- 2.4.44 163 asisaTAzva Gasisa ha GaseH zazAzize 3-4-29 275 3.4.27 274 23.40 150 2.2.17 123 2.2.34 128 GaseH luk 2-2.15 122 Gase hu 3.4.7 264 Gase stotuzataH 3.2.55 222 Gaso luk 3.4.16 269 Gaso'striyAM sar 2.2.10 121 GaGasiTAM NoNo- 2.2.59 134 GasaGasinA mahumajjhu3.4.47 281 GaGayo - 3.4.21 271 GiAbhyAM tumae tui- 2.3.6 142 Gi necca Dipo'm Giri DAheDIpratyaye 3.4.6 264 2.3.41 150 2.2.69 137 De Gomara istthassimmi Geso um GaghamTA para ta Dyau kabandhe kramAGka pRSTha 1.4.16 71 caH kRtticatvare caccAravelavAvu 3.1.83 196 caNDakhaNDite NA vA1.2.19 23 caturo jazzasbhyAM - 2.3.28 147 caturo vA 1.4.116 92 2.2.23 124 capeTAkesara devara- 1.2.93 38 car nRtimadivajAma2.4.49 164 calayoracalapure calasphuTe ciSThastiSThasya coH khacita pizAcayoH salau 2.4.62 167 3.2.42 219 2.2.38 129 2.2.16 123 2.2.11 122 1.3.22 47 char gamiSyamAsAm 2.4.50 : 165 chal paTzamIsudhA- 1.3.90 61 chasya yuSmadAderDAraH 3.3.23 237 chasyAtmano NaaH 2.1.6 99 chAgazRGakhala kirAte- 1.3.13 45 chAdernRmanuma bAla 2.4.110 176 chAyAyAM ho'kAntau 1.3.70 57 chidibhido ndaH chippaH spRzateH chor3anAdau zvaH jaNi jaNu naM nai jano' jAjammau jayadyAM yaH jar svidAm jazza soreMDa 2.4.54 165 2.4.88 173 3.2.32 217 3.3.24 237 - 2.4.140 1.0 3.2.39 219. 2.4.53 165 3.4.34 276 2.2.63 135 jazzasGasiGasAM- 2.2.55 133 2.3.35 148 3.4.40 279 1.3.62 56 jasA bhe tumbhe tumhe - . 2.3.3 142 jAgrerjaggaH 3.1.15 1.6 jANabhuNau zaH 2.4.130 179 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrapAThaH sUtra kramAGka pRSTha sUtra kramAGka pRSTha jujajujjajuppA Tostu tu 3.2.51 221 2.4.139 180 ThaH 13.28 48 jugupsaterduguccha- 3.1 19723 ThaDhI stabye 1.4.72 80 jUraH krudheH 3.1.72 194 DaM mezchAttataH 2.431 160 jambhe'verjammA 2.4.168 180 DhaH sAdapati jA vrajeH 3.2.38 519 Daraso'tAm 3.3.10 230 jjA je 2.4.21 156 Daccha dRzigama- 2.4.28 158 zamno 1.4.37 75 Dalaphoditaviccharda- 1.4.63 74 jho o'vijJAne 1.4.82 83 Dako utaH 2.1.25 1.5 zo No'bhijJAdI 1.2.17 23 Dikko vRSe 3.1.51 191 jyordanujavadharAja- 1.3.95 62 DippaNiDDuho- 3.1.101 109 jharajhUrasumaravimhara- 3.1.12 185 DItaH striyAm 3.3.31 243 jharapajjharapaJcaDDaH 2.4.154 182 DuNDullaDumaDaNDala- 3.1.96 198 jhADagAstudezyAH Dumaa'ma aula bhravaH 2.1.35 182 siddhAH 3.4.72 293 DeDAvavazyamaH . 3.3.27 240 jhijholti nte ire 2.4.4 151 DeccaoyuSmadasmajho jaTile 1.323 47 dA'NaH 2.1.10 99 Tala trasaravRntatUbara. 1.3.37 51 De tu kiMzuke 1.1.46 15 TAGi GasAm 2.2.35 12. uttahe tralaH TA ne na tadidamoH 3.2.53 221 3.3.13 232 2.2.45 130 DettulaDevaDAviyat- 3.3.12 231 TA bhe te de di- 2.3.3 142 Dero brahmacayesondarya 1.4.57 78 TAsasi NaH 2.2.69 139 3.4.5 263 Doccha vacimuci- 2.4.30 152 1.3.31 ToDa: 49 Do tadastu 2.2.72 137 1.3.46 52 Do dIpi To DaNala 2.2.18 193 Doluko tu saMbuddhaH2.2.42 130 ToNA 2.2.28 126 ToNA 1.4.43 76 2.2.54 133 matamoH hoNAnusvArI 3.411 266 DhaMsAtthaMdhI vivRti- 3.1.64 192 ToDizAdI laH 1.3.24 47 DhaH kaiTabhazakaTasaTe 1.3.27 48 To ghAtmano NiA- 2.2.61 135 DhaH kvathivardhAm 2.4.55 165 TApo De Ti Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 sUtra kramAGka pRSTha daH pRthivyauSadhanizIthe 1.3.47 52 DhirAhate 1.2.87 37 Dho'dharddhizraddhANaM nanvarthe icea ciacca - 2.1.34 NapaNajjau jJaH pardinA rudite vi vaiparItye 2.2.4 119 NazAmaH NijadedAvAve 2.4.11 153 Nibbalo mucerduHkhe 3.1.40 189 Niraco bubhukSyAkSipyoH trivikrama - prAkRta-vyAkaraNa Nihara AkrandeH NihuvaH ka.meH Ne ca zasA 1.4.34 74 3.2.14 212 110 2.4 84 172 1.3.49 53 2.1.55 114 NiluJcho niSpAtAcchoTe : 3.1.29 188 pillUra luraNinvara - 31-67 193 nivahaNiriNAsa- 3.2.102 199 Nivvolo manyunauSTamAlinye 3.1.78 195 sUtra kramAka pRSTha takSezcaJcharamparamphA 3.1.122 202 taDijecaH 3.2.56 222 taDerAhoDavihoDau 2.4.118 177 taDuvaviralataDataDDA- 3.1.74 194 taNeNa resiMre sitehiM - 3.3.25 239 tatastadA to 3.3.50 251 tadidametadAM sesiM- 2.2.84 139 tadyogajAzca 3.3.30 242 tadvyatyayazca tanvyAbhe tal tadoH tavyasya evva evva uvvAH tasmAttA tassau so'klIbetA ho dRzaH tAdarthyaM Gestu tAmrAmrayoH tAvati khorcA 3.1.25 187 tiGaH 3.1.65 193 tiGAtthi 2.4.102 175 tijerosukkaH 2318 145 tiSNi treH Ne'mhe mhAhyamhe - 2.3.22 146 NoNAGiSvidanA jaH 2.2.56 133 No vAtimuktake 1.3.50 53 jo zasazca 2.2.26 125 No hazca ci jipRzru- 24.72 169 ha ha saMkhyAyA - 2.3.33 148 taM vAkyopanyAse 2.1.33 110 takSAdyArachollAdIn 3.4.64 288 tu do viSame ti treH tiryak padAtizukte tIrthe hayUlU tu kimo Diha tuccha cacchau 3.4.70 292 1.4.106 90 3.2.46 220 3.3.17 233 32.13 212 2.2.89 140 2.4.46 164 2.3.36 149 1.4.49 77 3.2.3210 1.1.23 9. 2.4.10 153 3.1.52 191 2.3.29 147 2.3.32 148 1.3.104 64 1.2.54 31 3.4.28 274 1.3.36 50 3.4.41 280 tujjha tubhra tau - tuDislukkaNiluko 3.1.62 192 1.3.67 56 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrapAThaH 317 kamAGka pRSTha sUtra kramAGka pRSTha tu tui GipAGasau 2.3.8 143 traservajjaDarA 3.1.119 202 tu nirjharadvidhAkRno-1.2.49 30 tvatalau ppaNam 3.3.16 232 tu bRhaspatI 1.2.84 36 tvatsaroruhamanohara- 1.2.95 38 tubha tuhito- 2.3.7 143 svathvadvadhvAM kvaciccachajajhAH tumbhobhorahatai- 2.3.12 144 tuma evamaNANa- 3.3.20 235 tvaduta upari guruke 1.2.57 31 tumattu ANatRRNAH ktvaH tvanataH 2.4.70 168 21.99 113 tvanutsAhAvanyathAsoM tu mayUracaturtha- 1.3.5 42 3.3.51 251 tu mo ivam 3.3.3 227 tvabhimanyau jajoM 1.4.25 73 tu mau 6.1.16 155 svabhimanyau maH 1.3.65 56 tumhahamArabhyarabhyAm 3.4.43 281 tvau 1.2.32 26 tumhANatubbhaMtunmANa-23.13 144 svastemharahohi 2.4.8 153 tumhe tumhai- 3.4.38 278 tvasya tu DimAttaNI 2.1.13 100 tuliDolyorohAma- 2.4.97 174 svAhAho GasaH 3.2.28 216 tuva tuma tuha tuma 2.3.9 143 tvAdeH saH . 2.1.27 102 tuvarajaaDI tvareH 2.4.148 181 svAdra udot 1.2.27 25 tu vasatibharate 1.3.39 51 vijAlliGa: 2.4.34 161 tu vikalpe 1.1.13 6 sveditaH 1.2.41 28 tu sakkhiNabhavanta- 1.1.37 12 tvodavApotAH 2.1.67 116 tu samRddhayAdI 1.2.10 21 thadhvamitthAhacau 2.4.5 152 tUraH zatRtiGi 2.4.150 182 thalaspande / tUryadazAhazauNDIye 1.4.60 78 thippastRpaH 2.4.135 180 tRno Naala 3.3.22 236 tho dhaH 3.2.4 210 tailasyAnakolADellaH 2.1.12 100 thyazcatsapsAmanizcale1.4.23 72 tailAdau 1.4.93 87 daMzadahoH 1.3.34 50 to'caH 1.2.7 20 dagdhavidagdhavRddhi- 1.4.35 75 to Dho razcArabdhe tu 1.4.73 81 dambhadaradarbhagardabha- 1.3.35 50 vo'ntaryela 1.2.23 24 dara ardhe'lpe vA 2.1.36 111 syo'caitye 1.4.17 71 darvIkaranivahau- 1.4.120 13 atasi ca kimo lkaH2.2.75 138 dastasya zaurasenyA- 3.2.1 210 tri.vi....22 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta-cyAkaraNa sUtra kramAGka pRSTa sUtra kramAGka pRSTha dahirahiUlAlukkhau 3.1.124 203 dvivacanasya bahuvacanam 2.4.77 170 2.3.34 148 dAderDe ho yAdRk- 3.3.9 230 dve gamige 2.4.80 171 dik prAvRSi 1.1.35 12 dvordvAre 1.4.83 84 dirdo 1.1.6 5 dhaH pRthaki tu 1.3.21 47 dirdottodu Gasau 2.2.8 121 dhanuSi vA di; bhyasi 2.2.19 123 dhavalodghaTodmoggI 2.4.94 174 divA dive 3.3.43 249 dhAtavo'rthAntareSvapi3.1.133 208 dihI mithaH se 1.1.18 7 dhAtrIdre rastu 1.4.80 83 dihI supi 3.4.1261 dhuvo dhUmaH 3.1.17 186 dIrdhAna 1.4.87 85 dhU kutsAyAm 2.1.51 113 dIsala dRzeH 2.4.89 173 dhRSTadyumne 1.4.89 86 duHkhe NivvaraH 3.1.70 123 dharye raH 1.4.59 78 duro ra ka tu 1.2.62 32 dho dahaH zradaH 2.4.131 179 dustiyodRzage 3.2.49 221 dhmo dhamodaH 2.4.125 178 duhalihavaharuhAM- 2.4.76 170 dhyahyojhala 1.4.26 73 dRpte'ritA 1.2.88 37 dhvaje vA 1.4.28 73 haziroakkhaNi- 2.4.153 182 naH 1.3.52 53 dRzadAvadakkha- 2.4.113 177 natthaH 2.2.81 139 dRzyaksakvipi 1.2.90 37 na prAyo lukkAdi- 3.2.63 223 de saMmukhIkaraNe 2.1.59 115 namodvijarudAM vaH 2.4.48 164 daityAdau 1.2.103 40 na yaNa 1.1.20 8 devageSu 1.4.92 87 navamAlikAbadara- 1.34 42 doSiNa duve gheNi dve 2.3 30 147 na vA tIrthaduHkha- 1.4.63 79 do to tasaH 2.1.14 100 na vAvyayotkhAtAdau 1.2.37 26 do'donutsAhotsanna-1.2.61 32 navaijJAdvA 2.1.20 101 do beTAdau ca 2.3.31 147 naziravaharAvaseha-3.1.108 200 dohadapradIpazAta- 1.3.41 51 nazervippagAla- 2.4.103 175 dharayAM jaH 1.4.24 73 nahi nAhi 3.3.37 945 dvitIyaH phuH 1.1.11 6 nAe striyAm 3.2.54 221 dvinIthupravAsiSu 1.2.48 29 nAtaH zA Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrapAThaH kramAGka pRSTha sUtra kramAka pRSTha nAtpaH 13.9 44 pakSamaNi 1.4.68 80 nAtsvapne 1.4.102 90 paggima prAima prAu 3.3.42 247 cApite pahaH 13.54 54 paJcadaH dattapaJcAzati NaH nAgni Daram 2.2.44 130 1.4.36 75 nAvyAvaH 1.2.104 40 padRdhoDallapijjAH -3.1.16 186 nikaSasphaTika- 1.3.19 46 paDisAparisAmo- 3.1.92 197 ninA lihaNiluma- 3.18 185 pa mi 1.2.31 25 niraH padyatelaH 3.175 194 parameva zamoDaDi 3.3.28 240 nirappathakaThAciTTAH 2.4.127 172 parivADo ghaTeH 2.4.112 77 niri vA 1.1.26 10 paryasaH palapallaTTa-2.4.151 182 nirnimmavanimmANau paryaste razca 1.4.49 76 2.4.120 178 paryAptI bhuvaH pahucaH 3.4.59 286 nivapanorNihoDo vA 2.4.93 174 pazcAt pacchai 3.3.49 251 nizcayanirdhAraNe vale 2.1.62 116 passagaNhI dRzigrahoH3.4.63 288 niSaNNa umaH 1.3.6 43 pArAvate tu phoH 1.2.24 24 nivedhehakA 3.1.71 194 piThare hastu razca DhaH1.3.29 48 niSTambhe niThuhaH 3.1.22 187 pIte le vA 1.3.45 para niSpratI otparI- 1.2.1 19 puMsi sunA tvayaM- 2.2.77 138 nissaniharaniladA-3.1.14 186 puMso jaso DauDao 2.2.24 124 nIpApIDe mo vA 1.3.57 55 puso'jAtemavvA 2.2.37 128 novIsvapne vA 1.3.85 60 purANo rAjavaccAnaH2.2.60 134 nRnapi GasiGasoH 2.2.27 125 pucchaH pRccheH 2.4.146 181 neH sadermajjaH 2.4.145 181 raNaruttaM kRtarakaNe- 2.1.53 114 no namoH paizAcyAma 3.2.43 219 punnAgabhAginI- 1.3.16 46 namaH nyaNyAmAM ara 3.237 218 puragvArakhoDAhire. 3.1.186200 nyAyajJAM ar 3.2.44 190 pUrvadupAra vagasya yujH| nyaserNimaNumau 2.4.156 183 1.4.94 87 paallo lambanazaithilyayoH pUrvasya puravaH 3.2.9 211 3.1.27 187 pRthakspaSTe NivvaDaH 3.1.2 184 1.9.77 35 pakvAgAralalATe tu 1.6.12 22 pRSTa'nuttarapada Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa sUtra kramAGka pRSTa sUtra kamAGka pRSTa povaH 1.3.55 54 phoH parasparanamaskAre1.2.30 25 porage cAut 1.2.106 40 baDabaDo vilapeH 3.1.88 196 pyAdyAH . 2.1.77 118 bandho ndhaH 2.4.78 170 prakAzeNuvvaH 2.4.101 175 bahulam pratige'pratIpage 1.3.33 49 bahI ntu ha mo 2.4.36 161 pratIkSevihiravira- 3.1.115 201 bAppaM ho'zraNi 1.4.61 78 pratyAgamAgamAbhyA- 3.1.98 199 bAhibAhirI bahisaH pratyuta paccaliDa 3.3.38 246 pratyUSadivasadaza- 1.3.88 60 bindula 1.1.40 13. pratyekamaH paDiekkaM pADikkaM bindorante 3.4.66 290 2.1.69 117 bisinyAM bhaH 1.3.63 56 prathamazithilamethi- 1.3.48 52 bo maH zabare 1.3.84 60 prathame pyoH 1.2.20 23 bo vaH pradIpaHsaMdhukkAbutta-3.1.85 196 brUno buvaH 3.4.61 287 * prabhUte vaH 1.3.59 55 bhAvamaamusumura- 3.1.49 190 prabho huppaH 3.1.3 184 bhanda grahaNArthe 2.1.47 113 pramuktage 1.4.91 86 bhandi vikalpaviSAda.2.1.48 113 pravRttasaMdaSTamRtti- 1.4.31 74 bhavatAm 3.2.23 214 prasuruvellava mallau 3.1.10 185 bhaviSyati risaH 3.2.24 214 prasthApeH peTThavapeDavI2.4.114 177 bhaviSyati hirAdiH 2.4.25 157 prAk zlAghAplakSazAGgai bhave DilloluDau 2.1.17 101 1.4.95 88 bhazca vihvale 1.4.52 77 prAyo'pabhraMze'co'ca 3.3.1 225 bhaSevukkaH 3.1.105 200 prAyo liti na vikalpaH bhArAkAnte 1.1.14 6 namenisuDaH 3.1.90 197 prAyo lukkagacajatadapayavAm bhAvakarmaNi tu- 2.4.73 169 1.3.8 43 bhAserbhisaH 3.1.114 201 plAvarovvAla- 2.4.108 176 bhidividicchido- 2.4.99 158 phA pATiparigha- 1.3.56 54 bhiyo bhAvihI 2.4.136 180 phakkasthakkaH 2.4.133 180 bhisA tumhehiM 3.4.39 24 phasya bhahI vA 1.3.60 55 bhisA bhetunbhechubbhe- 2.3.10 143 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrapAThaH 321 . sUtra kramAGka pUSTha satra kramAGka pRSTha bhisAmhahiM 3.4.49 282 mahamaho gandhe 3.1.11 185 bhisbhyasAmpsvIt 2.2.58 134 mAI mArthe bhisssu pi 2.2.21 124 mAgadhyAM zaurasenIvat3.2.27 215 bhISme 1.4.45 76 mANantaula ca laGaH 2.4.41 163 bhujiraNNabhuja- 2.4.137 180 mAturA arA 2.2.50 132 bhuvo bhaH 3.2.6 211 mA maM 3.3.45 249 bhUtArthasya sI hI hI mi mai mamAi 2.3.20 145 2.4.22 156 mirAyAM lit 1.2.42 28 bhyaso hu~ 3.4.8 265 mirmiviTI bhyo vRhaspatI tu bahoH1.3.75 58 mipiva viva via 2.1.38 111 bhraMzeH piDapiTTa- 3.1.104 200 migrAlliaz 2.1.21 102 bhramajayostAleNTapari mAlI mirmIsAlamelavau2.4.109 176 2.4.95 174 mIleH prAdeDhe tu 2.4.61 167 bhramerADaH 2.4.13 154 mukulAdoM 1.2.58 32 . maNe NaM mi mimaM 2.3.19145 mudhA mora ullA 2.1.73 117 maH 3.2.22 214 mUSikavibhItaka- 1.2.43 28 maI GyA 3.4.46 281 mRkSezcopaDaH 3.1.117 202 mai mama maha majjha- 2.3.23 146 mRdanAtermalaparihaTTa-2.4.12 182 salugasaMyuddhapaH 2.2.30 196 moci vA 1.1.39 13 maNe vimarza 2.1 63 116 mo me va jasA 2.3.16 145 maNDeSTiviDikka- 3.1.63 192 mo ma mu masmahiG 2.4.6 152 madhyamakataseca 1.2.34 22 momamuvicca 2.4.17 155 madhye cAjantAt 2.4.40 162 glaipivyAau manayA 1.4.79 82 mhA GaH 2.2.70 137 manAko Daca vA 2.1.23 102 yaH po hRdaye 3.2.52 221 mantamaNavantamA- 2.1.1 22 yattatsamyagviSvak 1.1.38 13 manmathe 1.366 56 yttdott| 3.3.14 232 mamaM Ne maAi 2.3 21 145 yattad @ svamoH 3.4.31 275 marceH 2.4.74 169 yazrutiraH 1.3.10 44 -malinadhRtipUrva- 1.3.99 63 yatayAM lan 1.3.71 57 masjerAuDaNi uDu- 3.1.45 190 yApevaH 2.4.115 177 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa sUtra kramAGga pRSTha sUtra kramAGka pRSTha yAvattAvatyamahi- 3.3.11 230 ro lukamadhaH 3.3.5 227 yudhabudhagRdhakrudha- 2.4.52 162 ropAgovumaluha- 3.1.48 190 yuSmantunA tuvaM tuM- 2.3.1 142 ro hazcotsAhe 1.4.39 75. yo jatIyAnIyotta- 1.3.68 56 tabhyAdhUrtAdau TaH 1.4.30 73 yore 2.4.65 167 the Dela 2.2.86 140 raH sRji 2.4.59 166 ryaH saukumAryaparya- 1.4.55 78 raceDiviDDAva- 3.1.43 190 yastaSTAM rimasina-3.2.50 221 rabhirADo rambhaDavau 3.189 197 yA vyaH / 3.2.8 211 raloharitAle 1.4.119 93 harSitaptavajreSbit 1.4.98 88 ral pAparDI 1.3.58 55 2.4.33 160 rala sattatyAdau 1.3.42 51 laH palinanimba- 1.3.40 51 rastittirI 1.2.44 29 lakSaNe jeNa teNa 2.1.66 116 rAjapara DikkaDakkI 2.1.9 99 laghuke laho 1.4.118 92 rAjeH sareha- 3.1.57 191 lajjeIhaH 3.1.56 191 2.2.53 133 laTastiptAvijeca 2.4.1 151 rAzo zo vA ciJ 3.2.4. 220 laTo hiM vA jhajhyoH 3.4.51 283 rAtrI 1.4.84 84 lailaTozca jArI 2.4.39 162 rAveliyaH 3.1.7 185 lanorAlAne 1.4.112 92 rAvo raJjayateH 2.4.96 174 larakoThe 1.3.26 48 rito dvitvalU 1.4.85 84 lalATe DaloH 1.4.114 92 rihAreggo pravizeH 3.1.99 199 lal Do'nuDuge 1.3.30 48 rudha upasamanoH 2.4.72 171 lavarAmadhazca 1.4.78 82 rudho dhambhI 2.4.51 165 lAdaklIveSu 1.4.101 89 ruvo ruaruNTau 3.1.33 188 ligamatantram 3.4.68 290 ruSage'tro diH 2.4.143 181 roDA paryANe 1.3.76 58 luka kyaGoryasya tu 2.3.42 150 ro dIrghAt 2.1.24 102 luk pAdapIThapAda- 1.3.92 61 robhRkuTipuruSayo- 1.2.59 32 lugavyayatyadAdyA- 1.2.3 19 : romantheroggAla- 2.4.107 176 lugAvilU bhAva- 2.4.14 154 rorA 1.1.30 11 lugijjahAjjasvijje'taH ro lastu cUlikA- 3.2.64 223 2.4.38 161. M Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrapATha: sUtra kramAGka pRSTha sUtra kramAGka pRSTha luGa mAMsAdau 1.1.44 14 vA madhake 1.2.70 34 lubheH saMbhAvaH 3.1.93 197 vA raka gaH lo jaThara vaThara- 1.3.77 58 vArANasIkareNvAM- 1.4.113 92 lopaH 1.1.24 9 vA laTloTchatRSu 2.4.20 156 lo lalATe ca 1.3.81 59 vAlAbbaraNya 1.2.4 19 loLa 3.2.48 221 vA sakhyA mAmi-2.1.58 115 lo vAdeM 1.4.54 77 vA se 1.4.90 86 lo vA vidyutpatra- 2.1.26 102 vAhiApo vyAhuH 2.4.86 172 lohalalAGgala- 1.3.82 59 vizatiSu tyA zlopalU1.1.48 16 lhattaH kRtvasucaH 2.1.16 100 vika seH koAsa-3.1.125 203 ghaceruzcaH 2.4.90 173 vikAzeHpakkhoDaH2.4.116 177 vazvehavavelava- 3.1.47 190 viDavamarjiH .. 3.1.55 191 vaNe nizcayAnukampyavikalpa vipadApatsaMpadi da i 3.3.7 228 2.1.43 112 viraNaDI gapeH 3.1.82 195 catupo Dittia- 2.1.2 98 virecerollaDolDupa-2.4.105 176 ghadhADAica 2.3.37 149 vizrANappA 3.1.95 198 gharaittagAsnAdyaiH 2.1.30 103 visaMsthulAsthyadhanArthe varge'ntyaH 1.4.15 71 varvateH 2.1.11 99 visaTTo daleH 3.1.118 202 ghala Arope 2.4.104 176 visUrazca khideH 3.1.73 194 valaggacaDa mAruhe: 3.1.128 203 bi.maraH pamhasa- 2.4.128 179 valervamphA 3.1.103 199 vihInahIne vA 1.2.55 31 vahillugAH zIghrAdInAm vIpsArthAttadaci- 2.2.1 119 / 3.3.56 253 vuzca rukSe vA chadmapanamUrkha - 1.4.109 91 vRnta ideG vAtmabhasma na paH 1.4.42 76 vRndAranivRttayoH 1.2.79 35 vA ntandhI manyu- 1.4.32 74 vRSTi pRthaGmRdaGga- 1.2.83 36 vA paryante 1.4.58 78 veaDaH khaceH 3.1.39 189 vA pAnIyage 1.2.52 30 veGguzithilayoH 1.2.46 29 vA puAyyAdyAH 1.2.109 41 vetasa iti toH 1.3.32 49 vA bbho mhajjho 2.3.14 144 veperAavvAajjhau 3.1.81 195 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa kramAGka pRSTha sUtra kramAGka pRSTha veve viSAdabhayavAraNe2.1.56 114 zeSe'cyacaH 1.1.22 9 veSTaH 2.4.56 166 zoH sala 1.3.87 60 vaikAdau gaH 1.3.14 45 zolakkhoH stamba-1.4.75 81 vaitattadaH 2.2.14 122 zolatAyavarazordiH / 2.8 20 vojjo vIjezca 3.1.120 202 zo zu striyAM tu 2.2.32 127 vo bhasya kaiTabhe 1.3.64 56 zauNDageSu 1.2.97 38 vyAkaraNaprAkArA- 1.3.93 61 zaurasenIvat 3.4.69 291 vyAprerAaDuH 3.1.13 186 zvasya harizcandra 1.4.76 81 vrajervajJaH 3.4.60 287 zcervRzcike curvA 1.4.18 71 zakage 2.4.63 167 zraSNahanabhaNakSaNAM-1.4.69 80 zaketaratIrapAra- 3.1.37 189 niziMzijazasoH2.2.31 127 zatRzAnacoka 2.4.42 163 inuganapi soH 2.2.29 126 zadejhaDapakkhoDau 2.4.144 181 mamasmajhAmasmara-1.4.67 80 zanaiso lDiaM2.1.22 102 zAmAke maH 1. .36 26 zayyAdI 1.226 25 zrame vApamphaH 3.1.23 187 zaratprAvRda 1.1.50 16 zlAghaH salAhaH 2.4.134 180 zaradAmat 1.1.36 12 zlimo'vAsa- 3.1.126 203 zaSasAH zuH 1.1.7 5 zlurazasoH 2.2.3 119 zapoH saH 3.2.47 220 laSmavRhaspatau- 1.4.46 76 zasA vo ca 2.3.4 142 kaske nAmna zasyeta 2.2.20 123 1.4.14 71 ziti dIrghaH zi zluG napunari tu 1.128 11 pTavaH ThUnatthUnau 3.2.61 293 zIkare tu bhahau 1.3.17 .6 pThaTTo sTam 3.2.40 219 zulka GgaH 143 69 paspAH phaH 1.4.44 76 zupyAderarvAi 2.4.12 154 saMgamo'bhiDaH 3.1.100 199 zU mRgAGkamRtyudhRSTa- 1.2.76 35 saMjJA pratyAhAra- 1.1.3 5 zeSa prAkRtavat 3.2.2: 214 saMjJAyAmaraH 2.2.51 132 zepaM prAgvat 3.2.67 224 saMtapAM jhalaH 3.1.76 194 zeSa zaurasenIvat 3.2.62 223 sadAzo'vaSTambhe 3.1.24 187 zeSaM saMskRtavat 3.471 292 saMdizo'ppAhaH 3.1.112 201 zeSAdezasyAho'-1.4.86 84 saMdhistvapade 1.1.19 8 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrapAThaH rUpa OM V kramAGka pRSTha sUtra kramAGka pRSTha saMnAma AhaGaH 3.1.35 188 sunaisa iNamo iNaM 2.2.88 140 saMbhAvane ai ca 2.1.44 112 supA tumhAsu 3.4.42 281 saMbhASaNarati- 2.1.49 113 supAmhAsu 3.4.50 282 saMyuktaM stu 1.1.12 6 supyadaso'muH 2.2.90 141 saMyoge 1.2.40 27 supsvAdirantyahalA 1.1.4 5 saMskRtasaMskAre 1.1.45 15 subhagamusalayo 1.2.63 33 saH samAsaH 1.1.8 6 susasoH saH saSoH saMyoge-3.2.35 21. sussuho usa 3.4.9 265 sa AyurapsarasoH 1.1.34 12 sUkSma 2.4.70 80 saptapaNe phoH 1.2.13 22 sUkSmedvotaH 1.2.66 33 saptamyAzca 3.4.53 284 saindhavazanaizcare 1.2.94 38 samaM samANu 3.3.40 246 soH 2.2.13 122 samudo lar 2.4.57 166 socchva 1.2.100 9 samo galaH sarvagAt Gi hiM so bRhaspativana- 1.4.74 81 3.4.26 274 2.2.9 121 sarvAderjaso'to De 2.2.62 135 sollapaullau paceH 3.1.38 189 sazAziSi 1.1.33 12 dostu hi 2.4.37 161 saha sahu~ 3.3.44 249 sau pusyelataH 3.2.30 217 sAaDANacchaka-3.1.109 200 sau yuSmadastuhUM 3.4.37278 sAdhvase 1.4.27 73 sau hau~ 3.4.45 281 sAnunAsikoccAraM- 1.1.16 7 skaH prezAnakSeH 3.2.34 218 sAraH prahaH 3.1.9 185 skandatIkSNazuSke-- 1.4.10 70 sAhasAharI saMvuH 3.1.30 188 staH 1.4.40 75 siJcasippI siceH 3.1.42 189 stambhe 1.4.11 70 siddhirlokAcca 1.1.1 4 stave tho vA 1.4.38 75 sinAlsi 2.4.9 153 stAvakasAsne 1.2.18 23 sipthAslesi 2.4.2 151 stoH sippaH sicisnihoH2.4.85 172 sto 1.2.65 33 sirAyAM vA 1.3.91 61 styaH samaH khA 2.4.124 178 suto bhyasaH 2.2.7 120 styAnacaturthe- 1.4.13 70 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa kramAGka pRSTha sUtra kramAGka pRSTha striyAM huI 3.4.20 270 svArthe DuH punarvinA-3.3.26 239 striyAM Dahe 3.4.30 275 svArthaM tu kazca 2.1.18 101 striyAbhimAaligAH 1.1.53 17 haH kAtarakakuda- 1.3.38 15 striyAmI ca 2.4.43 163 haH sutkakubhi 1.1.31 11 strIbhaginIduhita- 1.3.97 62 hage'haMvayamoH 3.2.31 217 sthau~ stam 3.2.41 219 hune ceTyAhavA2 3..19 213 sthaSThakukurI 2.4.126 178 haNaH zRNote: 3.1.18 186 sthANAvahare 1.4.9 70 haddhi niveMde 2.1.35 111 sthale ralUtazcaut 1.3.83 60 haridrAcchAye 2.2.39 129 snamadAmaziro- 1.1.49 16 haridrAdau / 1.3.78 58 snigdhe tvaditau 1.4.103 90 hare kSepe ca 2.1.50 113 snuSAyAM pahaH phoH 1.3.89 61 hare tvI 1.2.15 22 snehAranyorvA 1.4.97 88 hAmarSa zrIhI- 1.4.99 89 spRzizchivAlu- 2.4.132 179 hala I a 2.4.23 157 spRhoH liha- 2.4.92 173 hali umaNanAm 1.1.41 13 spRhAdau 1.4.22 72 halo'kU 2.4.69 168 sphaTike 1.3.25 48 halsthai GaH 3.4.67 290 smarakaTvorIsarakArI1.3.100 63 hazca mahArASTra- 1.4.111 91 syasya so laTi 3.4.58 286 hazcItkutuhale 1.2.64 33 sthAddhapacaityacaurya- 1.4.100 89 hasergajaH 3.1.123 103 srasehaM saDimbhau 3.2.116 202 hasya ghobindoH 1.3.86 60 mukhne rAt 1.4.107 91 hasya madhyAhane 1.4.81 83 stoH zlo 3.2.36 218 hAryA mimomume 2.4.26 157. svapi 1.2.28 25 hAsena sphuTatermuraH 3.1.60 192 svapnAdAvila 1.2.11 22 hi bhissupoH 3.4.19 270 svabhyata ut 3 .4.2 262 hi hi hi bhisaH 2.2.5 120 svayamo'rthe appaNA 2.1.70 117 hitottododu Gasis 2.2.6 120 svarasya bindvami 1.2.239 27 hitthahAstrala: 1.2.7 99 svarebhyo vakrAdau 1.1.42 13 hi thAssipoH 3.4.52 283 svasRgAt DAla 2.2.41 129 hissA hitthA- 2.4.27 157 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra hi he DiGasyoH hImANa he nirvedahI hI vaidUSake DuM pRcchAdAna bhyasaH huM masmahiGoH hu ke sUtrapAThaH kramAGka pRSTa sUtra khu nizcaya vismaya - 2.1.54 3.4.13 267 3.2.17 213 3.2.16 213 2.1.42112 3.4-14 268 3.4.56 285 3.14 184 114 3.4.54 284 hu thadhvamoH humAmbhyasoH huraciti 3.4.22 272 3.1.5 984 hullo lakSyAt skhaleH 3-1-129203 huhurudhigdhigA:- 3.3.57 259 327 kramAGka pRSTha 1.2.9 21 3.4.18 269 3.1.1 184 1.1.5 5 he dakSiNe'sya ho jasAmantrye hohuvahavA bhuvastu ho hrasvaH 3.3.4 227 hUmo mham ho hyorvA 1.4.117 12 hRde dahayoH 1.4.115 91. 2.2.46 131. ha valIdUtaH hoH storuccAra- 3.4.65 290 hlAdekha acchala -- 2.4.119 178 halo lhaH 1.4.66 79 1.4.51 77 hUvaH Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNiyA~ 1.1 1.1.1 RlavarNa-RvarNa aura lavarNa / RvarNa-R aura R ye svara / lavarNa-la svara / aikAra-prAkRtameM aikAra calatA hai, aisA 2.1.74 se jJAta hotA hai / asaMyuktaGaJakArAbhyAm-prAkRtameM G aura m anunAsika svataMtrarUpameM nahIM Ate; paraMtu svavargIya vyaMjanoMse saMyukta rahanevAle aura b prAkRtameM calate haiM ( dekhie 1.1.41) / dvivacanAdinA-yahA~ Adizabdase caturthI vibhaktikA anekavacana abhipreta dikhAI detA hai| dezyAzca zabdAH -dezya athavA dezI zabda / hemacaMdra dezInAmamAlAmeM (1.3) kahatA hai-je lakkhaNe Na siddhANa pasiddhA sakkayAhihANesu / Na ya gauNalakkhaNAsattisaMbhavA te iha nnibddhaa| 1.1.2 saMjJA-sUtra 1.1.3 dekhie / saMdhiprabhRti-saMdhi, ityAdi / jinakA parama nikaTa sAMnidhya huA hai aise vargoM kA jo saMdhAna use saMdhi kaheta haiN| anyazabdAnuzAsana-anya vyAkaraNa / kaumAra...vyAkaraNeSu-prAcIna kAlameM saMskRta vyAkaraNake aneka saMpradAya pracalita the| unameMse kaumAra, jainendra aura pANinIya ye tIna saMpradAya the / kaumAra vyAkaraNako kAtaMtra, kAlApa nAma hai| aisA kahA jAtA hai ki jinane yAnI jina mahAvIrane iMdrako vyAkaraNakA upadeza kiyA, isa AkhyAyikAse janendra nAma pracalita huaa| kiMtu sacamuca pUjyapAda racita vyAkaraNakA nAma jenendra vyAkaraNa hai| pANinikA vyAkaraNa pramANabhUta mAnA jAtA hai| 1.1.3 saMjJA-pratyeka zAstrameM kucha pAribhASika saMjJAe~ hotI haiN| kucha viziSTa zabda viziSTa arthameM prayukta kiye jAte hai, ve saba saMjJAe~ hotI haiN| unamA uddeza bahuta artha saMkSepameM kahanA aisA hotA hai ( laghvartha hi saMjJAkaraNam ), / kucha saMjJAe~ svataHspaSTa ( udA-lopa, hrasva ) hotI haiM, to kucha bhinna artha rakhanevAlI saMjJAe~ ( udA-guNa, vRddhi ) hotI hai, to aura kucha kRtrimarUpameM siddha kI huI (udA-ha, di) saMjJAe~ hotI haiN| pratyAhAra-pratyAhriyante ( saMkSipyante ) varNA asmin iti / jisameM saMkSiptarUpameM varNa kahe jAte haiM vaha / udA-ac / svaraH aca-ac pratyAhAra saba svara sUcita karatA hai| e o eD-eG pratyAhAra e aura o svara bodhita karatA hai| ai au aica-aica pratyAhAra ai tathA o svara sUcita karatA hai| vyaJjanaM hal-hal pratyAhAra sarva vyaMjana bodhita karatA hai / svAdiHsup-sup pratyAhA su, ityAdi vibhaktipratyaya sUcita karatA hai| tyAdiH tiG-tiG pratyAhAra ti, ityAdi dhAtumeM laganevAle pratyaya boSita karatA hai| (328) Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ su jas TA bhyAm bhyAm SaSThI us TippaNiyA~ 329 1.1.4 supsu svAdiSu vibhaktiSu-sup ityAdi vibhaktipratyaya isa prakAra hote haiMvibhakti e. va. dvi. va. ba. va. prathamA au.. dvitIyA amU auT . zas tRtIyA bhyAm bhim paMcamI si bhyas As Am saptamI As sum it-itko anubaMdha aisAbhI kahate haiN| eti ( gacchati.) iti ita ( svakArya kRyA vinazyat ityarthaH ) / itakA adhika spaSTIkaraNa, 1.1.14 ke nIce dekhie TAs Gipa-ye sarva pratyAhAra siddha kie gae hai| paJcamyA...saMdehArtham-paMcamI vibhaktike pratyayoMkA pratyAhAra us aisA ho jAtA; paraMtu Das SaSThI ekavacanakA pratyaya hai usakI bhrAnti na ho, isalie sis aisA pratyAhAra yahA~ nirdiSTa kiyA hai| 1.1.5-6 mAtrA, hasva, dArgha-mAtrA mAnI akSispandanapramANaH kAlaH / hasva svarakI eka mAtrA aura dIrgha svara kI do mAtrAe~ hotI haiM ( ekamAtro bhaved hrasvaH dvimAtro dIrgha ucyate / ) 1.1.9 adivarNaH-ekAdha zabdameMse varNa vibhakta karake kramase Adi, dvitIya, ityAdi sthAna nizcita kiye jAte haiN| udA-rAma-r + A + m + a / isameM ra AdivarNa, A dvitIya varNa, ityAdi / - 1.1.10 gaNa-sadRza rUpa honevAle zabdoMkA varga banAkara, unameMse eka ( pradhAna ) zabda prathama dekara, usa nAmase gaNa banAyA jAtA hai| udA-guNAdi (gnn)| 1.2.13 vibhASA-vikalpa ( na veti vibhASA / pA. 1.1.44..): / .11.14 it anubandha-viziSTa prayojanake lie zabdake Age athavA pIche jor3e jAnevAle eka | aneka varNa yAnI anubaMdha / anubaMdha vau~kohI it . kahate haiM udA-5 ( 1.1.28 ) meM aa it hai| lakAra:-varNakA nirdeza karate -samaya usake Age ' kAra ' jur3AyA jAtA hai ( varNAtkAraH ) / 1.1.16 sAnunAsikoccAra anunAsikake sAtha uccAra / - mu~ha aura nAsikA dvArA uccArita varNako nunAsika kahate haiM / ( mukhanAsikAvacano'nunAsikaH / pA, 1.1.8) / aisA uccAra lekhanameM : cinhase dikhAyA jAtA hai / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa 1.1.17 adhikAra-jisa padakA / pardokA saMbaMdha Age AnevAle aneka sUtroMse jAtA hai usa padakA / padoMkA nirdeza karanevAlA sUtra AdhikArasUtra hotA hai / anuvRttise AdhikArakA kSetra adhika vyApaka hotA hai| bahula - isakA spaSTIkaraNa aisA diyA jAtA hai kvacitpravRttiH kvacidapravRttiH kvacid vibhASA kvacidanyadeva / ziSTaprayogAnanu vRtya loke vijJeyametad bahulagraheSu // 1.1.18 samAsa-( samasana, saMkSepa ) / aneka padoM kA arthakI dRSTise eka pada honA yAnI samAsa / udA - rAmakA maMdira, rAmamaMdira / - 11.19 pada-vibhaktipratyaya aura dhAtu, laganevAle pratyayoMse anta honevAlA zabda ( suptiGantaM padam / pA. 1.4.14) / 1.1.20 anuvartate-anuvRtti hotI hai / anuvRtti yAnI eka / aneka padoM kI anannaravati sUtra / sUtroMmeM hone vAlI AvRtti / anantararvAta sUtroMkA artha karanemeM yaha anuvRtti Avazyaka hotA hai / iko yaNAca- isa pANinike sUtrakA atha isaprakAra haisahitA honepara, Age svara ho to, ik pratyAhAra se vargoM ke sthAnapara yA pratyAhAra se varNa kranase Ate haiM / ik pratyAhArameM i - I, u - U, R - R, la varga haiN| N pratlAhArameM y v. r , la varNa hote haiN| yaNAdezaH sandhiH -jisa saMdhimeM yaNa Adeza hotA hai vaha / 'iko yaNaci' ratra yaNAdeza saMdhi batAtA hai| Adeza-zabdameM eka / aneka vargoM ke sthAnapara anya eka / aneka varNokA AnA / yatva vatva-(ivarNakA) ya honA, ( uvarNakA v honaa| .1.1.21 edoto- et + ot )- yahA~ e aura oke Age takAra lagAyA hai| jisake Age takAra lagAyA hai athavA takArake Age uccArita aisA jo varNa vaha usakA uccAra karane ke lie utanAhI samaya laganevAle savarNa varNokA nirdeza karatA hai (tapAstatkAlasya / pA. 1.1.70 ) / saMkSepameM, at = a, it = i, ityAdi kahA jA sakatA hai| 1.1.22 lopa-prasaMgavazAt uccArameM prApta hue varNa, ityAdikA zravaNa-abhAva (adarzana, yAnI - (adarzanaM lopaH / pA. 1.1.60; prasaktasya adarzana lopasaMjJaM syAt ) / 1.123 tiG-dhAtumeM laganevAle pratyayoMkA nirdeza karanevAlA tik pratyAhAra hai| tibAdi-timatyAhArameM tip pahalA pratyaya hai (tiptamajhisipathasthamibvasmastAtAMjhathAsAthAMdhvamiDvahimahiG / pA. 3.4.78 meM ye pratyaya diye haiN)| 1.1.25 upasarga-jina atryayoM kA dhAtuoMse yoga hotA hai unhe upasarga kahate haiN| ye upasarga isaprakAra -prpraapsmnvvnirbhivyaadhsudtiniprtiprynnyH| upa Amiti vizatireSa sakhe upasargagaNaH kathitaH kavinA / / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNiyA~ 1-1-29 Attra--1.1.21 UparakI TippaNI dekhie / ISatspRSTayazruti1.3.10 dekhie / vijjulA - 201026 dekhie / 1.1.30 repha -- vargako rakAra kahane ke bajAya repha aisA kahA jAtA hai / vibhAgase 1.1.35 yogavibhAgAt - - yoga ke yoga yAnI vyAkaraNakA niyama | paraMparAse prApta hue eka niyamake, kucha zabdoM kI rUpasiddhike lie, do niyama karake batAnA yAnI yogavibhAga karanA | 1.1.37 nipAtyante nipAna ke rUpameM diye jAte haiM / nipAtana - vyutpatti denekA prayatna na karake adhikRta graMthoM meM jaisA zabda dikhAI detA hai vaisAhI denA / 1.1.38 avyaya - tIna liMga, sarva vibhakti aura vacanoMmeM jisakA rUpa vikAra prApta na kara vaisAhI rahatA hai vaha avyaya / sadRzaM triSu liGgeSu sarvAsu ca vibhaktiSu / vacaneSu ca sarveSu yanna vyati tadavyayam // 331 1.1.43 katvApratyayasya ktvApratyayakA / pUrvakAlavAcaka dhAtusAdhita avyaya siddha karanekA ktvA pratyaya hai / udA- kR kRtvA / prAkRtameM ktvApratyayako cAra Adeza ( dekhie 2.1.29 ) hote haiM; unameM se donoMmeM NakAra hotA hai / sap-- yaha vibhaktipratyayoMkI saMjJA hai / yahA~para sup yAnI saptamI bahuvacanakA pratyaya aisA bhI kahA jA sakatA hai / sukArAt NakArAt ca - prAkRta meM saptamI anekavacana ( dekhie 2.2.21 ), tRtIyA ekavacana ( dekhie 2.2.18 ) aura SaSThI anekavacana ( dekhie 2.2.4 ) pratyayoM meM sukAra aura NakAra Ate haiM / karia - yaha prAkRta meM ktvApratyayAnta rUpa hai ( dekhie 2.1.29 ) / 1.1.45 luk - lopa / (1.1.22 Upara kI TippaNI dekhie ) / 1.1.48 ( sUtra meM se ) lopala - z + lopa + l / 1.1.51 aJjalyAdipATha - aMjali - Adi gaNa meM nirdeza | aMjalyAdigaNake lie 1.1053 dekhie / 1-1-93 imAntAH zabdAH - iman ( imanic ) eka taddhita pratyaya hai / isa pratyayase anta honevAle zabda yAnI imAntAH zabdAH / tvAdezasya DimA'--bhAvavAcaka saMjJA siddha karane kA tva pratyaya hai / usako prAkRtameM DimA (Dita imA ) Adeza hotA hai ( dekhie 2.1.13 ) / 1.2 1.2.3 tyadAdityat, ityAdi sarvanAmako tyadAdi saMjJA hai / isameM tyad, tad, yad, etad, ityAdi sarvanAma Ate haiM / Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayAkaraNa . .. 332 . .. trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa 1.2.8 saMyoga-bIcameM svara na hokara jaba do athavA Adhika vyaMjana ekatra Ate haiM taba saMyoga hotA hai / udA - kya, sphya, snyaM / saMyogameM uccArakramAnusAra vyaMjanoMkA pahalA, dUpaga, ityAdi krama nizcita hotA hai| 1.2.8 sUtra meM ya, v , ra aura za, pU, ma vargoM ke Age diye gaye saMyoga Abhipreta haiM - zya, zva, zra, iza; Sya, va, rSa, Sa, sya, sva, sra, ss| 1.2.11 veDiso vetasaH-vetasa zabdameM a ka i nitya nahIM hotA aisA Age 1.3.32 ke nIce kahA hai| 1.2.16 utvaM lit bhavati--sUtrameMse ul zabdameM la it hai| jaba l it hotA hai taba prAyaH vikalpa nahIM hotA hai / dekhie 1.1.14) / lit kA kArya nitya hotA hai| yahA~ utva nitya hotA hai, aisA artha Abhapreta hai| 12.21 ajjA mAtA-AryA zabdakA mAtA atha honepara, ( U honeke bajAya ) ajjA aisA varNAntara hotA hai| 12.25 mAtraca pratyaya-mAtrac pratyama parimANavAcaka hai| udA - prasthamAtram / mAtrazabda - yaha mAtra zabda sirpha athavA kevala arthameM hai / 1.2.26 pRthagyogAt-1.1.35 sUtrakI TippaNImeM yogavibhAga dekhie / 1.. 1.2.31 makAra para-Age makAra hAnepara / isakA AbhaprAya - padma zabdame varNAntara hokara Age makAra honepara / 1.2.33 ktapratyayAnta-karmaNi bhUtakAlavAcaka dhAtusAdhita vizeSaNa siddha karanekA kta pratyaya hai / usa pratyayase anta honevAlA zabda yAnI ktapratyayAnta / 1.2.38 ghan-dhAtuse saMjJA siddha karanekA ghan ( a ) eka kRta pratyaya hai / udA.-pac-pAka / vRddhi-a, i-I, u-U, R-R, aura la inakA anukramase A, ai, A, Ar aura Ala honA yAnI vRddhi honaa| .40 svarUpaNaiva hasvaH - 'saMyoge' ( 1.2.40 ) sUtrAnusAra Age saMyoga honapara, pichale e aura o hasva hote haiM / aura ve kvacit i aura u ese likhe jAte haiM / ( udA-Narindo, aharuTTho ) / kvacit ve mUlataHhI hrasva rahate haiM aura ve ekko thokaM aise likhe jAte haiN| ( kabhI kabhI yaha cinhabhI likhA nahIM jAtA hai)| 1.2.50 . ( sUtrameMse ) lAlI-l + A + l + a = lAla; isakA dvivacana lAlI / isameM la it hai| 11.2.57 kapratyaya-zabdoMko svArthe laganevAlA ka-pratyaya / udA-guru guruka / 1.2.67 lakAro nAnuvandhaH-sUtrake almeM la varNa anubaMdha athavA it nahIM hai; isalie l anubaMdhakA kArya yahA~ nahIM hotaa| ataeva duthUla zabdama Uko al aisAhI Adeza hotA hai / udA-dukUlam-duallaM- duallaM / Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNiyA~ 333 1.2.81 gauNapada-samAsameMse gauNapada / 1.2.86 ide -it + eG / el pratyAhAra hai aura vaha e aura o svara nirdiSTa karatA hai| 1.2.90 aka-eka pratyaya hai / ksa-tad , ityAdi sarvanAma pIche honepara dRz dhAtuko ksa pratyaya lagAyA jAtA hai| aksayoH ......parigRhyate-(pAThabhedaHsakvinoH sAhacaryAt tyadAdItyAdi sUtravihitaH kan ( pAThabheda-kva , kvin ) iha prigRhyte|)| prastuta kviy AcAra arthameM laganevAle kvipase bhinna hai yaha dikhAneke lie prastuta vAkya hai| pANinike tyadAdi (tyadAdiSu dRzo'nAlocane kaJca / 3.2.60) sUtrameM kvip pratyaya vihita nahIM hai| 1.2.93 ecaH saMdhyakSarANAm-ec pratyAhArameM e, o, ai, au svara Ate haiN| ina svaroMko hemacadra saMdhyakSara kahatA hai ( eaioau saMdhyakSaram / 1.1.8) / inameMse pratyeka khara do svarase banA hai; isalie inheM saMyukta svarabhI kahate haiM / tatsamAprAkRtameM tatsama ( = saMskRtasama), tadbhava ( =saMskRtabhava) aura dezya aise tIna prakArake zabda hote haiN| 1.2.95 sAdhyamAnasiddhAvasthayoH zabdoMkI sAdhyamAna aura siddha bhavasthA / saMskRta vyAkaraNAnusAra jaba kucha zabda pUrNa rUpameM hotA hai taba vaha usakI siddha avasthA hotI hai| udA.-saMdhi hokara bane hue zirovedanA zabdakI avasthA / zabdake pUrNarUpa bananeke pUrvakI sthiti yAnI sAdhyamAna avasthA / udA-saMdhi honeke pUrva, ziraH + vedanA, yaha sthiti / 1.2.103 vizlaSa-vyaMjanoMke saMyogake bIcameM adhika svara DAlakara saMyoga naSTa karane kA eka prakAra / ise svarabhaktibhI kahate haiN| vizleSake lie 1.4.95-110 dekhie| 1.3.1 sAjjhalA--sa + ac + halA / svara ( a ) aura vyaMjana (hal ) inake sAtha / 1.3.9 avarNAt-avarNa yAnI a aura A svara / 1.3.12 ukAreNA ... parigRhyate--kabhI ukAra anubaMdha athavA it hotA hai| ukAra anubaMdha rakhanevAle ku, cu, Tu, tu tathA pu hote haiN| ukAra anubaMdhase svavargIya vyaMjanoMkA svIkAra kiyA jAtA hai| udA-ku = kavargIya vyaMjana = k kh g gh hai| isIprakAra cu, ityAdike bAremeM jAnanA / 1.3.24 Nijanta-Nic + anta / dhAtuse preraka dhAtu siddha karanekA Ni pratyaya hai / usa pratyayase anta honevAlA yAnI Nijanta / Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa 1.3.32 ataeva ... veditavyam-svapnAdAvil (1.2.11) sUtra meM svapna ityAdi zabdoMmeM Adya avarNakA i nitya hotA hai aisA kahA gayA, aura vahA~ vetasa zabdabhI kahA gayA thA / ataH vetasa zabdameMbhI akA i: nitya hotA haiM aisA niSpanna hotA hai / paraMtu prastuta 1.3.32 sUtrameM, 'vetasameM a kA i honepara' aisA kahA hai / isa vidhAnasehI aisA jAnanA hai ki yadyapi vetasa zabda svapnAdigaNameM hotA hai tathApi usameM a kA i vikalpase hotA hai| 1.3.45 svArthikalakAra-svArthe AnevAlA lakAra yAnI la pratyaya / pIta zabdake Age la-pratyaya AtA hai (2.1.26 dekhie ) / 1.3.60 byavasthitavibhASayA-vibhASA yAnI vikalpa / vyavasthita vibhASA yAnI vikalpa kahanevAle niyamake sabhI udAharaNoMko lAgU na honevAlA vikalpa; kucha udAharaNoMmeM yaha vikalpa Avazyaka rItise lAgU hotA hai to anya udAharaNoMmeM uskaa| adhikAra nahIM hotaa| 1.3.68 tIye anIye ca pratyaye-tIya aura anIya pratyayoMmeM / tIyadvi aura tri saMkhyAvAcakoMko pUraNArthameM laganevAlA tIya pratyaya hai| udA - dvitIya tRtIya / anIya (anIyar ) eka kRt pratyaya haiN| vaha dhAtumeM lagAkara vidhyartha karmaNi dhAtu.. vizeSaNa siddha kie jAte haiN| udA - kR - karaNIya / kRdvihitayapratyaya-dhAtuse anya zabda siddha karaneke lie jo pratyaya lagAyeM jAte haiM unheM kRt kahate haiM / kRt pratyayoMmeMse ya eka kRtaH pratyaya hai| yaha pratyaya dhAtumeM lagAkara vi. ka. dhA vi. siddha kie jAte haiM / udA-mA mey|| 1.3.69 mayaT pratyaya-mayaT (maya ) eka taddhita pratyaya hai| ekAdha mastukA Adhikya usase sUcita hotA hai / udA - viSa viSamaya / / 1.3.105 anukta...vikArA:-prakRti-zabdakA mUla rUpa / pratyayazabdakI prakRtike prAyaH Age AnevAlA / lopa -- 1.1.22 dekhie / Agama-mUla zabdase kuchabhI varNa na nikAlakara, zabdake Age, bIca athavA aMtameM jaba kucha varga AtA hai. taba usa varNakA Agama huA aisA kahA jAtA hai| varNavikAra-zabdakI siddhi hote samaya vargoM meM honevAlA parivartana / 1:4.7 spRhAditvAt-spRhAdigaNameM honese / vRkSa zabda spRhAdigaNameM hai / spRhAdike lie 1.4.22 dekhie| 1.4.20. lAkSaNikasyApi-vyAkaraNake . niyamAnusAra honevAle zabda- . kAbhI / udA -kSmA - kSamA-chamA / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNiyA~ 1.4.31 saMdaSToSTre tu ThatvApavAdaH-TaH (1.4.14 ) sUtrAnusAra saMdaSTa aura uSTra zabdoMme STa kA Tha ho jAtA, kiMtu usa niyamakA apavAda prastuta (1.4.31 ) 'niyama hai| 1.4.49 makArAkrAnto bakAra:-makArase AkrAnta bakAra yAnI mba / 1.4..7 ( sUtrameMse ) Der-Dit era / jisameM D it hotA hai vaha Dit / .'Dit pratyaya Age honepara bhake TikA lopa ho jAtA hai (Diti pare bhasya TerlopaH / pA. 2.4.85 Upara si. ko. ) / bha yAnI pratyayoMke pUrva honevAlA zabdakA aNg| Ti yAnI zabdameM antya svarake sAtha agale sarva varNa / zabdoMke aMgako Dit pratyaya lagate samaya aMgameMse antya svarake sAtha agale sarva vargoM kA lopa ho jAtA hai| DivAt TilopaHDit ( pratyaya ) honese ( bhake ) TikA lopa hotA hai| 1.4.66 lakArAkAnto hakAraH-lakArase AkrAnta hakAra yAnI lha / 1.1.77 jihvAmUlIyopadhmAnIyayoH - 4 ka aura 4 kha inameM ka aura kha ke pahale jo ardha visargake samAna uccArita kiyA jAtA hai vaha jihvAmUlIya bhaura 4 pa tathA pha inameM aura pha ke pahale jo ardha visargake samAna uccArita kiyA mAtA hai vaha upadhmAnIya / ye donoM - cinhase sUcita hote haiN| 1.4.79 sarvatra lavarAmacandre (hema. 8.2.79)-sUtrakA artha isaprakAracaMdra zabda choDakara itaratra saMyoga, prathama athavA anaMtara rahanevAle la, v, ra varNoMkA sarvatra lopa hotA hai| ( DaoN. vaidya saMpAdita hemacaMdraprAkRtavyAkaraNameM ' . vandre' pAThabheda svIkRta kiyA gayA hai, aura * bandre tathA * candre pAThabheda phUTanoTsameM diye gae haiM ) / 1.4.85 rephAnubaMdhasya-jisameM repha yAnI ra anubaMdha ( it ) hotA hai uskaa| 1.4.87 alAkSaNika-lAkSaNika na honevaalaa| lAkSaNikake lie 1.4.20 UparakI TippaNI dekhie / 1.4.91 AkRtigaNatvAt-AkRtigaNameM honese / gaNapAThameM ekAdha gaNameM AnevAle sarva zabda kahe jAte haiM / AkRtimaNameM kucha zabda diye jAte haiM, aura vaisIhI prakriyA honevAle zabda usameM aMtarbhUta karaneke lie avakAza rakhA jAtA hai (prayogadarzanena AkRtigrAhyo gaNaH aakRtignnH)| 1.4.121 nirvacanagocara-spaSTIkaraNakI kakSAmeM AnevAlA / 2.1.1 matuSpratyaya-matup (matu) eka taddhita pratyaya hai| svAmitva dikhAneke lie vaha zabdoMko lagAyA jAtA hai ( tadasyAstyasmiAnniti matup / pA. 5.2. 94) / udA. - go gomat / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa 2.1.2 parimANArthasya vatuppatyayasya-vatup ( vatu ) eka taddhita pratyaya hai / parimANa artha dikhAneke lie vaha yad, tad etad, kim aura idam sarvanAmoMko moDA jAtA hai / udA-yAvat , tAvat, ityAdi / / 2.1.3 DAnubandhAH ( AdezAH )- jinameM D anubaMdha ( it ) hai ( aise bhAdeza ) / 2.1.4 patho Na nityam-pANinikA sUtra hai pantho Na nityam (5.1.76) / 2.1.5 khapratyayasya-kha eka taddhita pratyaya hai| lagate samaya usakA Ina aisA rUpAMtara ho jAtA hai| 2.1.6 pratyayasya-cha ( Iya ) eka taddhita pratyaya hai / 2.1.7 tralapratyayasya-saptamyanta sarvanAmoMko laganevAlA eka taddhita pratyaya tral hai / udA - yatra, tatra, ityaadi| 2.1.8 idamarthe vihitasya chapratyayasya-idamarthameM ( amukakA yaha ) bhasmad, yuSmad, ityAdi zabdoMko laganevAlA cha eka taddhita pratyaya hai / 2.1.10 aN pratyayasya-idamarthameM ( amukakA yaha ) laganevAlA aN eka taddhita pratyaya hai| 2.1.11 upamAnArthe vihitasya vatipratyayasya-upamAna, tulanA, ityAdi dikhAneke lie joDA jAnevAlA vati pratyaya (tena tulyaM kriyA cedvatiH / pA. 5.1.115) / 2.1.12 bhAvArthe vihitasya svapratyayasya--bhAva dikhAneke lie la aisA taddhita pratyaya kahA gayA hai / udA - azvatva / / 2.1.14 tasilapratyayasya--sarvanAmoMko laganevAlA tasila (tas) eka taddhita pratyaya hai| udA - kutaH, yataH, ityAdi / 2.1.15 dApratyayasya- sarva, eka, ityAdiko joDA jAnevAlA eka tadita pratyaya dA hai / udA - sarvadA, ityAdi / / 2.1.16 kRtvasucUpratyayasya--paunaHpunyArtha dikhAneke lie saMkhyAvAcakoM ko noDA jAnevAlA kRtvasuca ( kRtvasa ) eka taddhita pratyaya hai / udA - dazakRtvaH / 2.1.17 bhavArthe--( amukase / amukasthAnameM ) huA isa arthameM / 2.1.27 tasya bhAvastvatalau--yaha pANinikA sUtra ( 5.1.119 ) hai / 2.1.28 tRnottarAdinA-- ( tRnA + uttarAdinA )-kartRvAcaka zabda siddha karanekA tRn pratyaya hai| 2.1.60 utAdezena bhokAreNa-utazabdako o ( okAra ) Adeza hotA hai (...67 dekhie ) / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 337 TippaNiyA~ 2.1.75 oacchAdayaH-dRz dhAtuke Adeza 2.4.153 meM die haiN| unameM oaccha aisA Adeza nahIM diyA hai, kiMtu avaaccha Adeza diyA gayA hai; avaacchase oaccha rUpa sahaja rItise siddha ho jAtA hai / 2.2 2.2.2 sup-vibhaktipratyayoMkI tAMtrika saMjJAoMke lie 1.1.4 UparakI TippaNI dekhie| 22.15 zlugvA--z + k + vA / z it hai; k yAnI lopa; vA vikalpa dikhAneke lie hai| 2.2.29 zAnubandho luk-za anubaMdha ( it ) rakhanevAlA lopa / zAnubaMdhake kAryake lie 1.1.15 sUtra dekhie| 2.2.30 GAnubandho luka-G anubaMdha rakhanevAlA lopa / cha anubaMdha sAnunAsika uccAra dikhAtA hai ( dekhie 1.1.16 ) / 2.2.34 AkArAnta strIliMgameM honevAle zabdoMke bAremeM ( udA - mAlA ) zita A pratyaya na laganese ( dekhie 2.2.36 ), mAlAA aisA rUpa nahIM hotaa| 2.2.37 ajAtivAcina:-ajAtivAcaka zabda, avargavAcaka zabda / DIppratyaya-viziSTa zabdoMse unakA strIliMga rUpa siddha karanekA DIp (I) pratyaya hai / 22.38 TiDDhANaJ-yaha pANinikA sUtra hai| isameM chIp pratyaya vihita kiyA hai| TAe-kucha zabdoMse strIliMga rUpa siddha karanekA TAp ( A ) pratyaya hai| 2.2.45 TAvanta--TAp pratyayase anta honevAlA zabda / 2.2.62 sarvAdeH-sarvAdikA / sarvAdi yAnI sarvanAma ( sarvAdIni sarvanAmAni ) / sarvAdigaNameM sarva, anya, itara, yad, tad, ityAdi sarvanAma hote haiM / 2.2.86 rAnubandhe...... bhavati-yaha vAkya the Del (2.2.86 ) sUtrakA spaSTIkaraNa karatA hai| 2.3.42 kyaGanta-kya pratyayase anta honevAlA zabda / samAna AcAra dikhAneke lie saMjJAoMmeM joDA jAnevAlA kyaG ( ya) pratyaya hai| udA - ( kAkaH ) syenAyate / kyaSanta-kyA pratyayase anta honevAlA zabda / lohita, ityAdi zabdoMko lagAkara nAmadhAtu siddha karanekA kyaH ( ya ) pratyaya hai / udA-lohitAyAta, lohitAyate / 2.4.1 laT-vartamAnakAla / kAla aura arthakI saMjJA batAneke lie lakhe AraMbha honevAlI dasa saMjJAe~ pANinine prayukta kI haiM, ve isI prakAra hotI hai Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 trivikrama-prAkRta-vyAkaraNa (vartamAnakALa ) loT (AjJArtha ) ( parokSa) ( anadyatana) ( tA - bhaviSya ) liG (vidhyartha ) (sya - bhaviSya ) luGa (adyatana ) ( vaidika saMskRtameM) laG . ( saMketArtha ) koI vaiyAkaraNa Age dI huI saMjJAe~bhI prayukta karate haiM-bhavantI, vartamAnA; adyatanI; zastanI; parokSA; zvastanI; bhaviSyantI; paJcamI; saptamI; kriyAtipatti; AzIH / prathamapuruSa-vyAkaraNameMse puruSavAcaka saMjJAe~ isaprakAra hotI haiM-prathama puruSa (AjakI saMjJA - tRtIya puruSa / vaha, ve ) / madhyama puruSa ( AjakI saMjJA - dvitIya puruSa / tU , tuma / ) uttama puruSa- ( AjakI saMjJA - prathama puruSa / maiM, hama ) / ekatve vartamAnau ekavacanameM rahanevAle / parasmaipadAtmanepadatvena vihitau-parasmaipada aura AtmanepadameM vihita / dhAtumeM laganevAle pratyayoMke do prakAra-parasmaipada tathA Atmanepada-saMskRtameM haiN| tip, taG - tR. pu. ekavacanameM parasmaipadakA tip, aura taG AtmanepadakA hai| hasai ... ramae - saMskRtameM has dhAtu parasmaipadameM aura ram dhAtu AtmanepadameM hai| 2.4.10 vartamAnakAlameM sarva puruSa aura vacanoMmeM as dhAtuko asthi Adeza ho jAtA hai| 2.4.14 bhAvakarmavihite pratyaye-dhAtuse karmaNi aMga banAnekA ya pratyaya hai (dhAtoH yak pratyayaH syAt bhAvakarmavAcini sArvadhAtuke pare / pA 3.1.67 Upara si. pho. ) / 2.4.19 ktvAtuMtavyeSu -katvA, tum aura tavya pratyaya / pUrvakAlavAcaka dhAtu. avyaya siddha karanekA ktvA pratyaya hai| udA-snAtvA / dhAtuse hetvarthaka avyaya siddha karanekA tum pratyaya hai / udA- kartum / vidhyartha karmagi dhAtu. vizeSaNa siddha karanekA tavya pratyaya hai / udA - kartavya / bhaviSyatkAlavihita (pratyaya)-dhAtumeM bhaviSyakAla siddha karaneke lie laganevAle pratyaya; unake lie 2.4.25-27 dekhie / 2.4.20 loTa-paMcamI, AjJArtha / zatRpratyaya-vartamAnakAlavAcaka kartari dhAtu. vizeSaNa siddha karanekA pratyaya / 24.22 anadyatanAdi-adyatana ( AjakA kAla ) choDakara, bIta kAla / lu lA liT-2.4.1 UparakI TippaNI dekhie / 2.4.42 zatRzAnacye do kRt pratyaya haiM / ye pratyaya dhAtuoMmeM lagakara vartamAna kartari dhAtu. vizeSaNa siddha hote haiN| Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNiyA~ 2.4.55 kRtaguNasya-jisameM guNa kiyA hai usakA / a, i-I, u-U, R-R aura la inakA kramase a; e, o, ar tathA ala honA yAnI guNa honA / vadhaH-vardha meM (VvRdh ) guNa huA hai| 24.73 yak-pratyaya-dhAtuse karmaNi rUpa siddha karanekA yak ( ya ) pratyaya hai / 2.4.81. yahA~se sUtroM kI vRttimeM kabhI kabhI anubaMdhake sAtha dhAtu nirdiSTa kiye gae haiM / udA - hRJ , ityAdi / 3.1.5 cidvarjite pratyaye-2.4.1 aura 5 meM kahe gae ic, ec aura hac ye cita pratyaya hai; unheM choDakara anya pratyaya yAnI cidvarjita pratyaya / 3.1.78 AcAre kvibantasya-AcAra arthameM saMjJAse dhAtu siddha karanekA kvip pratyaya hai; usase anta honevAlA zabda yAnI kvibanta / 3.1:88 satapAM jhalaH .........jhaGkhai- saMtapAM jhaGkhaH ( 3.1.76 ) sUtrake nIce kahA thA ki niHzvasiti, vilapati, upAlabhate dhAtuoMko jhaMkha Adeza hotA hai / usakA ullekha yahA~ vilapati dhAtukA dUsarA Adeza batAte samaya kiyA gayA hai / 3.1.97 hamma gatI-pANinike dhAtupAThameM ' dramma hamma mIma galau' aisA nirdeza hai| 3. 2 3.2.21 ino nakArasya-innanta zabdoMmeMse nakArakA / udA - kaMcukin zabdameMse n / 3.2.32 zakArAkAntazcakAraH-zakArase AkrAnta cakAra yAnI zca / 3265 cUlikApaizAcika-cUlikApaizAcI / 3.3 3.3.2 ammie ... aNNAnu // 2 // DaoN. vaidyasaMpAdita hemacaMdra prAkRta. vyAkaraNameM isa zlokameMse hallohaleNa zabdakI saMskRtachAyA vyAkulatvena aisI dI gaI hai| 3.3.3 lAkSaNikasya-vyAkaraNake niyamAnusAra AyA huA, usakA / udAyathA - jima ( 3.3.8 sUtrAnusAra )-jiva / 3.3.8 vibAhari ... mudda // 9 // --- DaoN. vaidyasaMpAdita hemacaMdra prAkRta vyAkaraNameM taNu zabdakI saMskRta chAyA tanvyAH dI gaI hai| jidha tidha ke udAharaNajidha tidha toDahi kammu ( kumArapAlacarita 8.49) / 3.3.16 bhAve'rthe vidvitau tvatalapratyayau--bhAva artha dikhAneke lie tva aura tala ( tA ) taddhita pratyaya vihita hai ( pA. 5.1.119 ) / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivikrama prAkRta-vyAkaraNa 3.3.17 eu~ gRNheppiNu ... // 22 ||-ttiikaakaarke matAnusAra koI siddha puruSa vidyAsiddhike lie dhana, ityAdi dekara nAyikAko usake patise mA~gatA hai ; usa samayake nAyikAke zabda isa zlokameM haiM / 3.3.18 rakkha i sA ... // 27 // isa zlokameM tathA agale 28 veM zlokameM muMja zabdase muMja nAma honevAlA mAlavadezakA rAjA athavA cAlukya rAjAkA usa nAmakA eka maMtrI Abhapreta hai, aisA koI kahate haiM / 3.3.19 kasAa ( // 29 // )-jainadharmameM krodha, mAna, mAyA aura lobha inako kasAa : kaSAya kahate haiM / 3.3.20 tumunpratyayasya-tumunpratyayakA / tumun yAnI tum pratyayake lie 2.4.19 UparakI TippaNI dekhie / 3.3.25 tehiM resiM ke udAharaNa-kahi kasu resiM tuhu~ avara kammAraMbha karesi / kasu tesiM parigahu ( kumArapAlacarita 8.70-71) / 3. 4 3.4.20 vAyasu ... // 119 // - hamAre dezameM eka dhAraNA aisI hai ki gharape baiThakara kauA yadi kAva kAva karatA ho to gharameM mehamAna aayegaa| isa zlokameM virahiNIkA varNana hai / vaha kauvekI AvAja sunatI hai para AtA huA priyakara use dikhAI nahIM detA / isalie vaha nirAza hokara kauveko hakAlatI thii| para itanemeM priyakara usake dRSTipathameM AyA / pariNAma yaha huA - kauveko hakAlanekI kriyAmeM, virahAvasthAmeM kRzatAke kAraNa DhIlI huI usakI AdhI cUr3iyA~ jaminapara gira paDIM; paraMtu priyakarako dekhanese use jo AnaMda prApta huA usase usakA zarIra-arthAt hAthabhI-baDha gayA; usa kAraNase usakI zeSa AdhI cUr3iyA~ taDataDa TUTa gii| . 3.4.25 kakAra-antameM AnevAlA yaha kakAra svArthe ka pratyaya hai / 3.4.28-29 kiMzabdAdakArAntAt, yat ... akArAntebhyaHbhakArAnta yad tad , kim yAnI unake ja, ta aura ka ye akArAnta rUpa / 3.4.51 vartamAnAyA:-vartamAnAkA / vartamAnAke lie 2.4.1 UparakI TippaNI dekhie| 3.4.52 bappIhA ... // 144 ||-is zlokameM piupiu zabdapara zleSa hai / 3.4.53 saptamI-vidhyartha / 3.4.72 isa sUtrake vRttimeM trivikrama dezya zabdoMkI sUcI detA hai| tatsamata. dbhava-saMskRtasama aura saMskRtabhava / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jaina Sanskrti Sarpraksaka Samgha Phaltana Galli, Sholapur 2 (Idia). Jivaraja Jaina Granthamala General Editors : 5 Dr. A. N. Upadhye & Late Dr. H. L. JAIN 1. Tiloyapannatti of Yativssabha (Part I. Chapters 1-4): An Ancient Prakrit Text dealing with Jaina Cosmography, Dogmatics etc. Prakrit Text authentically edited for the first time with the Various Readings, Preface & Hindi Paraphrase of Pt. BALACHANDRA, by Drs. A. N. UPADHYE & H.L. JAIN. Published by Jaina Samsksti. Samrak saka Sangha, Sholapur (India).. Touble Crown pp. 6-38-532. Sho'apur 1943. Price Rs. 12-00. Second Edition, Sholapur 1956 . Price Rs. 16-00. . . 1. Tiloyapannatti of Yativrsihha (Part II, Chapters 5-9). As above. With Introductions in English and Hindi, with an alphabetical Index of Gathas, with other Indices (of Names of works mentioned, of Geographical Term's, of Proper Names of Technical Terms, of Differences in Tradit 'on of Karanasitras and of Technical Terms, compared) and Tables (of Naraka-Jiva, Bhavana-vasi Deva, Kulakaras, Bhavana Irdras, Six Kulaparvatas, Seven Ksetras Twentyfour Tirthakaras; Age of the Salakapurusas, Twelve Cakravartins, Nine Narayanas, Nipe Pratisatrus Nine Baladevas. Eleven Rudras, Twentyeight Naksatras, Eleven Kalpatita, Twelve Indras, Twelve Kalpas and Twenty Prarupanas). Double Crown pp. 6-14-108-533 to 1032, Sholapur 1951. Price Rs. 16-00. 2. Yasastilaka and Indian Culture,or S@madeva's Yasastilaka and Aspects of Jainism and Indian Thought and Culture in the Tenth Century, by Professor K. K. HANDIQUI, Vice-Chancellor, Gauhati University, Assam, with Four Appendices, Index of Geographical Names and General Index. Published by J. S. S. Sangha, Sholapur. Double Crown pp. 8-540. Sholapur 1949. Price Rs. 16-00. 3. Pandavapuranam of Subhacandra. A Sanskrit Text dealing with the Pandava Tale. Authentically edited with Various Readings. Hindi paraphrase, Introduction in Hindi etc. Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (vi) by Pt. JINADAS. Published by J. S. S. Sangha, Sholapur. Double Crown pp. 4-40-8-520. Sholapur 1954. price Rs. 12-00. 4. Prakrta-sabdanusasanam of Trivikrama with his own commentary : Critically Edited with Various Readings, an Introduction and Seven ppendices (1. Trivikrama's Sutras; 2. Alphabetical Index of the Sutras; 3. Metrical Version of the Sutrapatha; 4. Index of Apabh amsa Stanzas; 5. Index of Desya words; 6, Index of Dhatvadesas, Sanskrit to Prakrit and vice versa; 7. Bharata's Verses on Prakrit by Dr, P. L. VAIDYA, Director, Mithila Institute, Darbhanga. Published by the J. S. S. Sangha, Sholapur, Demy pp. 44-178, Sholapur 1954. Price Rs. 10-00. 5. Siddhanta-sarasamgraha of Narendrasena : A Sanskrit Text dealing with Seven Tattvas of Jainism. Authentically Edited for the first time with Various Readings and Hindi Translation by Pt. JINADAS P. PHADKULE. Publisded by the J. S. S. Sangha, Sholapur. Double Crown, pp. about 300, Sholapur 1937, Price Rs. 10400, Second Edition 1973. Price Rs. 12-00. 6, Jainism in South India and Hyderabad Epigraphs : A learned and well-documented Dissertation on the career of Jainism in the South, especially in the areas in which Kannada Tamil, and Telugu Languages are spoken, by P. B. DESAI, M. A.. Assistant Superintendent for Epigraphy, Ootacamund. Some Kannada Inscriptions from the areas of the former Hyderabad State and round about are edited here for the first time both in Roman and Devanagari characters, along with their critical study in English and Saranuvada in Hindi. Equipped with a List of inscription:s edited, a General Index and a number of illustia ons. Published by the J. S. S. Sangha Sholapur. Sholapur 1957. Double Crown pp. 16-456. Price Rs. 16-00. 7. Jambudivapannatti Sangraha of Padmanandi : A Prakrit Text dealing with Jaina Geography. Auchentically edited for the first time by Drs. A. N. UPADHAYE and H. L. JAINA, with the Hindi Anuvada of Pt. BALACHANDRA. The Introduction institutes careful study of the Text and its allied works. There is an Essay in Hindi on the Mathematics of the Tiloyapannatti by Prof. LAKSHMICHAND JAIN, Jabalpur. Equipped with an Index of Gathas, of Geographical Terms and of Technical Terms, and with Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (vii) additional Variants of Amera Ms. published by the J. S. S. Sangha, Sholapur. Double Crown pp. about 500. Sholapur 1957. Price Rs. 161 8. Bhattarakar Sampradaya : A History of the Bhattaraka Pithas especially of Western India, Gujarat, Rajasthan and Madhya Pradesh, based on Epigraphical, Literary and Traditional sources, extensively reproduced and suitably Interpreted, by Prof. V. JOHARPURKAR, M. A., Nagpur. Published by the J. S.S. Sangha Sholapur. Demy pp. 14-29-326. Sholapur 1960. Price Rs. 8-00. 9. Prahhrladisamgraha : This is a presentation of topic-wise discussions compiled from the works of Kundakunda, the Samayasara being fully given. Edited with Introduction and Tranaslation in Hindi by Pt. KAILASHCHANDRA SHASTRI, Varanasi. Published by the J. S. S. Sangha, Sholapur. Demy pp. 10-10610-288. Sholapur 1960. price Rs. 6-00. 10. Pancavirsari of Padmanandi :(c. 1136 A.D.). This is a collection of 26 Prakaranas (24 in Sanskrit and 2 in Prakrit) small and big, dealing with various religious topics : religious, spiritual, ethical, didactic, hymnal and ritualistic. The text along with an anonymous commentary critically edited by Dr. A. N. UPADHYE and Dr. H. L. JAIN with the Hindi Anuvada of Pt. BALACHAND SHASTRI. The edition is equipped with a detailed Introduction shedding light on the various aspects of the work and personality of the author both in English and Hindi. There are useful Indices, Printed in the N. S. Press, Bombay. Double Crown pp. 8-64-284 Sholapur 1962. price Rs. 10-00. 11. Atmanusasana of Gunabhadra (middle of the 9th century A. D.). This is a religio-didactic anthology in elegant Sanskrit verses composed by Gunabhadra, the pupil of Jinasena, acher of Rastraknta Amoghavarsa. The Text is critically edited along with the Sanskrit commentary of Prabhacandra and a new Hindi Anuvada by Dr. A. N. UPADHYB, Dr. H. L. JAIN and Pt. BALACHANDRA SHASTRI. The edition is equipped with Introductions in English and Hindi and some useful Indices Demy pp. 8-112-260, Sholapur 1961. Second Edition 1973. Price Rs. 7-00. Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (viii) 12. Ganitasarasamgraha of Mahaviracarya (c. 9th century A. D.): This is an important treatise in Sanskrit on early Indian mathematics, composed in an elegant style with a practical approach. Edited with Hindi Translation by Prof LC JAIN, M.SC., Jabalpur. Double Crown pp. 16+ 34 + 282 + 86, Sholapur 1963. Price Rs. 12-00. 13. Lokavibhaga of Simhastri: A Sanskrit digest of a missing ancient Prakrit text dealing with Jaina cosmography. Edited for the first time with Hindi Translation by Pt. Sholapur BALCHANDRA SHASTRI. Double Crown pp. 8-52-256. 1962. Price Rs. 10-00. 14 Punyasrava-kathakosa of Ramacandra : It is a collection of religious stories in simple and popular Sanskrit. The text authentically ted by Dr. A. N. UPADHYE and Or. H. L. JAIN with the Hindi Anuvada of Pt BALACHANDRA SHASTRI Double Crown pp. 46-367. Sholapur 1964. Price Rs. 10-00. 15. Jainism in Rajasthan: This is a dissertation on Jainas and Jainism in Rajasthan and round about area from early times to the present day, based on epigraphical, literary and traditional sources by Dr. KAILASHCHANDRA JAIN, Ajmer, Double Crown pp. 8 +284, Sholapur 1963. Price Rs. 11-90. 16. Visvotattza-Prakasa of Bhavasena (14th century A D): It is a treatise on Nyaya. Edited with Hindi Summary and Introduction in which is given an authentic Review of Jaina Nyaya literature by Dr. V. P. JOHARAPURKAR, Nagpur. Demy pp. 16+ 112 + 312, Sholapur 1964. Price Rs. 12-00. 17. Tirthavandana Samgraha: A Compilation and Study of Extracts from an Ancient and Medieval Works of Forty Authors about Digambara (Jain) Holy places. By Dr. V. P. JOHARAPURKAR, M.A.,Ph.D. Demy Octavo pp. 12-216, Sholapur 1965. Price Rs. 5. 18. Prama- prameya of Bhavasen: A treatise on Logical Topics: Edited Authentically for the First time with Hindi Translation, notes, by Dr, V. P. JOHARAPURKAR, M. A., Ph.D. Demy Octavo pp. 6.4-158. Sholapur, 1966 Price Rs. 5-00. Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19. Ethical Doctrines in Jainism: Exhaustive Survey of the Ethical Doctrines propounded in Jainism.: Rules and Conduct for Monks as well as for Householders. By K. C. SOGANI, M.A., Ph.D., Crown pp. 5-16-302, Sholapur 1967, Price Rs. 12-00. (ix) 20. Jain View of Life: Synoptic Philosophy, Jaina Theory of the Soul, Karma in Jaina Philosophy. By Dr. T. G. KALGHATGI, M.A. Ph.D., Demy pp. 12-200, Sholapur 1969, Price Rs. 6-00. 21. Candraprabha-caritam of Vranandi: Along with Sanskrit Commentary Vidvan-mano-vallabha of Municandra and Panjika of Gunanandi. Edited by Pt AMRITLAL SHASTRI, Varanasi, Double Crown pp. 41-556, Sholapur 1271, Rs. 16-00. Price WORKS IN PREPARATION Subhasita-sa mdoha, Dharma-pariksa, Kathakosa of Sricandra, Dharmaratnakara, etc. For copies write to: Jnanarsava, Jaina Samskrti Samrakshaka Sangha SANTOSH BHAVAN, Pbaltan Gally, Sholapur (C. Rly.): India Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inelibrary.org