________________
द्वितीयोऽध्यायः- प्रथमः पादः ॥
मन्तमणवन्तमाआलुआलइरइल्लउल्लइन्ता मतुपः ।। १ ।।
मतुप प्रत्ययको मन्त, मण, वन्त, मा, आलु, आल, इर, इल, उल्ल और इन्त ऐसे ये दस आदेश (वाङ्मयीन) प्रयोगानुसार होते हैं । उदा.-मन्तसिरिमन्तो श्रीमान् । पुण्णमन्तो पुण्यवान् । मण-धणमणों धनवान् । वन्त-- धणवन्तो धनवान् । भत्तिवन्तो भक्तिमान् । मा-हणुमा हनुमान् । पडमा पटवान् । आलु-णेहालू स्नेहालुः । दआलू दयालुः । ईसालू ईर्ष्यालुः। आल-सद्दालो शब्दवान् । जडालो जटावान् । पडालो पटवान् । रसालो रसवान् । जोहालो ज्योत्स्नावान् । इर-गहिरो ग्रहवान् । इल्ल-सोहिल्लो शोभावान् । छाइलो छायावान् । धामिल्लो धामवान् । उल्ल-विभारल्लो विकारवान् । मंसुल्लो मांसवान् । दप्पुल्लो दर्पवान् । इन्त-कहइन्तो कथावान् । माणइन्तो मानवान् । मतुप् प्रत्ययको, ऐसा क्यों कहा है ? (कारण अन्य स्वामित्वबोधक प्रत्ययोंको ऐसे आदेश नहीं होते।) उदा.-धणी। अस्थी ॥ १ ॥ वतुपो डित्तिअमेतल्लुक चैतत्तद्यदः ॥ २ ॥
एतद्, यद्, तद् इनके आगे परिमाण अर्थमें आनेवाले वतुप् प्रत्ययको डित् एत्तिअ ऐसा आदेश होता है, और एतद् का लोप हो जाता है। उदा.एतावत् एत्तिरं । यावतू जित्तिरं । तावत् तित्तिमं ॥ २ ॥ किमिदमश्च डेत्तिअडित्तिलएदहम् ॥ ३ ॥
किम् और इदम् (सर्वनामों) के आगे, और सूत्रके चकारसे (चात् ) एतद्, तद् और यद् इनके आगे, आनेवाले वतुप् प्रत्ययको ड् अनुबंध (-डित्) होनेवाले एत्तिअ, इत्तिल और एबह ऐसे ये आदेश होते हैं। उदा.एतावत् एत्तिअ इत्तिल एदहं । यावत् जेत्तिअंजित्तिल जेद्दहं । तावत् तेति तित्तिलं तेद्दहं । कियत् केत्तिअंकित्तिल केदहं । इयत् इत्तिअं इत्तिल एइहं ॥३॥ इकः पथो णस्य ॥ ४ ॥
'पयो ण नित्यम् ' (देखिए पा. ५.१.७६) इस सूत्रसे पथिन् शब्दके आगे जो ण-प्रत्यय कहा है, उसको इक ऐसा आदेश होता है। उदा.पान्थः पहिओ ॥ ४॥
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org